TBMM 3

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ
GİZLİ CELSE ZABITLARI

CİLT: 3
6 MART 1338 (1922) – 27 ŞUBAT 1338 (1923)

DEVRE : 1 İÇTİMA : 3
TBMM
Cilt : 3
6 Mart 1338 (1922) – 27 Şubat 1338 (1923)
_______
TBMM Basımevi
Ankara – 2023
FİHRİST
6 Mart 1338 (1922)................................................................................................................................ 7

13 Mart 1338 (1922)............................................................................................................................55
14 Mart 1338 (1922)............................................................................................................................81
16 Mart 1338 (1922)............................................................................................................................87
18 Mart 1338 (1922)..........................................................................................................................103
20 Mart 1338 (1922)..........................................................................................................................121
24 Mart 1338 (1922)..........................................................................................................................139
27 Mart 1338 (1922)..........................................................................................................................175
30 Mart 1338 (1922)..........................................................................................................................195
4 Nisan 1338 (1922)..........................................................................................................................205
11 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................235
12 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................255
13 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................283
22 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................321
25 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................345
27 Nisan 1338 (1922)........................................................................................................................361
4 Mayıs 1338 (1922)..........................................................................................................................363
6 Mayıs 1338 (1922)..........................................................................................................................391
11 Mayıs 1338 (1922)........................................................................................................................415
18 Mayıs 1338 (1922)........................................................................................................................423
10 Haziran 1338 (1922)....................................................................................................................433
15 Haziran 1338 (1922)....................................................................................................................481
18 Haziran 1338 (1922)....................................................................................................................523
22 Haziran 1338 (1922)....................................................................................................................559
17 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................563
19 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................593
22 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................627
24 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................659
26 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................693
27 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................725
31 Temmuz 1338 (1922)...................................................................................................................731
19 Ağustos 1338 (1922)....................................................................................................................737
21 Ağustos 1338 (1922)....................................................................................................................773
26 Ağustos 1338 (1922)....................................................................................................................813
6 Eylül 1338 (1922)............................................................................................................................855
FİHRİST
7 Eylül 1338 (1922)............................................................................................................................859

11 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................865
14 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................881
18 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................897
20 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................919
23 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................925
23 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................949
27 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................957
30 Eylül 1338 (1922)..........................................................................................................................965
4 Teşrinievvel 1338 (1922)................................................................................................................989
5 Teşrinievvel 1338 (1922)..............................................................................................................1005
7 Teşrinievvel 1338 (1922)..............................................................................................................1029
9 Teşrinievvel 1338 (1922)..............................................................................................................1045
10 Teşrinievvel 1338 (1922)...........................................................................................................1071
14 Teşrinievvel 1338 (1922)...........................................................................................................1087
16 Teşrinievvel 1338 (1922)...........................................................................................................1103
18 Teşrinievvel 1338 (1922)...........................................................................................................1121
2 Teşrinievvel 1338 (1922)..............................................................................................................1131
6 Teşrinievvel 1338 (1922)..............................................................................................................1171
11 Teşrinievvel 1338 (1922)...........................................................................................................1187
18 Kasım 1338 (1922).....................................................................................................................1211
20 Teşrinisani 1338 (1922).............................................................................................................1243
21 Teşrinisani 1338 (1922).............................................................................................................1263
22 Teşrinisani 1338 Çarşamba.......................................................................................................1273
20 Teşrinisani 1338 (1922).............................................................................................................1309
29 Teşrinisani 1338 (1922).............................................................................................................1313
25 Kanunuevvel 1338 (1922).........................................................................................................1331
1 Kanunusani 1338 (1923).............................................................................................................1353
20 Kanunusani 1338 (1923)...........................................................................................................1391
25 Kanunusani 1338 (1923)...........................................................................................................1413
28 Kânunusâni 1338 (1923)...........................................................................................................1425
29 Kanunusani 1338 (1922)...........................................................................................................1465
5 Şubat 1338 (1923).........................................................................................................................1475
7 Şubat 1338 (1923).........................................................................................................................1485
21 Şubat 1338 (1923).......................................................................................................................1493
27 Şubat 1338 (1922).......................................................................................................................1507
SÖZ ALANLAR
Abdullah Azmi Bey Hacı Bekir Efendi (İdare Memuru) (Konya)

(Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şeriye Vekili) (Eskişehir) Hacı Bekir Efendi (Konya)
Abdullah Efendi (İzmit) Hacı İlyas Sami Efendi (Muş)
Abdurrahman Dursun Bey (Çorum) Hacı Mustafa Efendi (Ankara)
Abdülgafur Efendi (Karesi) Hafız Hamdi Bey (Biga)
Abdülkadir Kemali Bey (Kastamonu) Hafız İbrahim Efendi (Isparta)
Abidin Bey (Lâzistan) Hafız Mehmet Bey (Trabzon)
Ali Bey (Dahiliye Vekâleti Vekili) (Niğde) Hakkı Hami Bey (Sinop)
Ali Bey (Karahisarısahip) Halil İbrahim Bey (Antalya)
Ali Cenani Bey (Gaziantep) Hamdi Bey (Amasya)
Ali Cenani Bey (Muvazenei Maliye Encümeni Reisi)
Hamdi Bey (Tokat)
(Gaziantep)
Hamit Bey (Biga)
Ali Fethi Bey (Dahiliye Vekili) (İstanbul)
Hasan Basri Bey (Karesi)
Ali Rıza Bey (İstanbul)
Hasan Bey (Maliye Vekili) (Trabzon)
Ali Sururi Bey (Karahisarışarki)
Hasan Bey (Trabzon)
Ali Şükrü Bey (Trabzon)
Hasan Fehmi Bey (Birinci Reisvekili)
Ata Bey (Dahiliye Vekili) (Niğde)
Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane)
Basri Bey (Karesi)
Hasan Fehmi Bey (Maliyle Vekili) (Gümüşhane)
Besim Atalay Bey (Kütahya)
Hasip Bey (Maraş)
Cavid Bey (Kars)
Celâl Nuri Bey (Gelibolu) Hilmi Bey (Bolu)
Cemal Paşa (Isparta) Hüseyin Avni Bey (Erzurum)
Cemil Bey (Kütahya) Hüseyin Bey (Elâziz)
Dr. Mazhar Bey (Aydın) Hüseyin Rauf Bey (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas)
Dr. Mustafa Bey (Kozan) Hüsrev Bey (Trabzon)
Durak Bey (Erzurum) Hüsrev Sami Bey (Eskişehir)
Dursun Bey (Çorum) İbrahim Bey (Karesi)
Emin Bey (Bursa) İbrahim Bey (Mardin)
Emin Bey (Canik) İbrahim Süreyya Bey (Saruhan)
Emin Bey (Erzincan) İhsan Bey (Cebelibereket)
Emin Bey (Eskişehir) İlyas Sami Bey (Muş)
Emir Paşa (Sivas) İsmail Safa Bey (Adana)
Faik Bey (Cebelibereket) İsmail Suphi Bey (Burdur)
Ferit Bey (Çorum) İsmail Şükrü Bey (Karahisarısahip)
Fevzi Efendi (Batum) İsmet Bey (Çorum)
Fevzi Efendi (Malatya) İsmet Paşa (Hariciye Vekili) (Edirne)
Fevzi Paşa (Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi) (Kozan) Kâzım Paşa (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi)
Fevzi Paşa (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) Lütfi Bey (Malatya)
Feyyaz Ali Bey (Yozgat) Lütfi Bey (Siverek)
Feyzi Bey (Diyarbekir) Mahmut Celâl Bey (Hariciye Vekili) (Saruhan)
Feyzi Bey (Nafia Vekilli) (Diyarbekir) Mahmut Celâl Bey (Saruhan)
Hacı Ahmet Efendi: (Muş) Mahmut Sait Bey (Muş)
SÖZ ALANLAR
Mazhar Müfit Bey (Hakkâri) Rıfat Bey (Adliye Vekili) (Kayseri)

Mazhar Müfit Bey (Muvazenei Maliye Encümeni Maz- Rıfat Bey (Tokat)
bata Muharriri) (Hakkâri) Rıza Nur Bey (Hariciye Vekili) (Sinop)
Mehmet Şükrü Bey (Karahisarısahip)
Safa Bey (Mersin)
Mehmet Vehbi Efendi (Konya)
Salih Efendi (Erzurum)
Memduh Bey (Karahisarışarki)
Selâhattin Bey (Mersin)
Mesut Bey (Karahisarışarki)
Sırrı Bey (İzmit)
Muhittin Baha Bey (Bursa)
Soysallı İsmail Suphi Bey (Burdur)
Mustafa Bey (Dersim)
Mustafa Bey (Karahisarışarki) Süleyman Bey (Canik)
Mustafa Bey (Tokat) Süleyman Sırrı Bey (Yozgat)
Mustafa Durak Bey (Erzurum) Süleyman Sudi Bey (Beyazıt)
Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul) Şerek Bey (Edirne)
Mustafa Kemal Paşa (Ankara) Şevket Bey (Sinop)
Mustafa Sabri Efendi (Siirt) Şükrü Bey (Bolu)
Mustafa Tâki Efendi (Sivas) Şükrü Bey (Canik)
Müfit Efendi (Kırşehir) Şükrü Bey (Karahisarısahip)
Nafiz Bey (Canik) Tahsin Bey (Aydın)
Nebil Efendi (Karahisarısahip) Tahsin Bey (Erzurum)
Nebizade Hamdi Bey (Trabzon)
Tahsin Bey (İzmir)
Necati Bey (Bursa)
Tevfik Bey (Sinop)
Necati Bey (Erzurum)
Tevfik Efendi (Kangırı)
Necati Bey (Lâzistan)
Tevfik Rüştü Bey (Menteşe)
Necati Bey (Saruhan)
Tunalı Hilmi Bey (Bolu)
Necip Bey (Ertuğrul)
Neşet Bey (İstanbul) Ubeydullah Efendi (Bolu)
Neşet Bey (Kangırı) Vasıf Bey (Sivas)
Nusret Efendi (Erzurum) Vehbi Bey (Bitlis)
Operatör Emin Bey (Bursa) Vehbi Bey (Karesi)
Osman Bey (Kayseri) Vehbi Efendi (Konya)
Osman Bey (Lâzistan) Veli Bey (Burdur)
Osman Fevzi Efendi (Erzincan) Yahya Galip Bey (Kırşehir)
Ömer Lütfi Bey (Amasya) Yasin Bey (Gaziantep)
Ömer Lütfi Bey (Erzurum) Yunus Nadi Bey (İzmir)
Ragıp Bey (Amasya)
Yusuf İzzet Paşa (Bolu)
Ragıp Bey (Kütahya)
Yusuf Kemal Bey (Hariciye Vekili) (Kastamonu)
Rasih Efendi (Antalya)
Yusuf Ziya Bey (Bitlis)
Rauf Bey (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas)
Yusuf Ziya Bey (Mersin)
Recep Bey (Başkâtip)
Zamir Bey (Adana)
Refet Paşa (İzmir)
Refik Bey (Konya) Zekâi Bey (Adana)
Refik Şevket Bey (Saruhan) Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)

Reşat Bey (Saruhan) Zülfü Bey (Diyarbekir)
Reşit Ağa (Malatya)
DEVRE : 1 CİLT: 3 İÇTİMA : III
TBMM
6 Mart 1338 (1922)
Münderecat
1. — ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

2. — BEYANAT
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin Vaziyeti askeriye hakkında beyanatı.
Azayı Kiram Muamelâtı
1. — İzmit Mebusu Hamdi Namık ve Urfa Mebusu Ali Saip Beylere bazı ahzı asker şubelerinin teftişine
memur edildiklerine dair Başkumandanlık tezkeresi.
2. — Azayı Kiramdan bazılarına izin verilmesine dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti tezkeresi.
İstizahlar ve Sual Takriri
1. — Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Bey, Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’in; Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey’in Avrupa seyahatine giderken İstanbul Hükûmeti ve Halife ile yaptığı temasla
alâkalı sual ve istizahlara cevabı.
Takrirler
1. — Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey ve rüfekasının Hükûmete itimadı mutazammın takriri.
3. — MÜZAKERE EDİLEN MEVAD
1. — Milli orduya alınacak zabıtan, Askeri terfi kanunu ve makam maaşatı hakkındaki kanunun bazı
maddelerinin tadili ile Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetine dair kanunların müzakerelerinin
tehiri.
Cilt : 17
3’ncü İn’ikat, 2, 3 ve 4’üncü Celseler
ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Mart 1338 Pazartesi İkinci Celse
ÜÇÜNCÜ İN’İKAT
6 Mart 1338 Pazartesi
İkinci Celse
REİS: Reisisâni Rauf Beyefendi
KÂTİP: Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Hakkı Bey (Van)
REİS — Celseyi açıyorum.

Efendim; Başkumandan Paşa ve Hariciye Vekâleti Vekili Celâl Bey kısmen vaziyeti askeriyemiz, kıs-
men de vaziyeti siyasiyemiz hakkında beyanatta bulunacaklardır. Hafi celse Heyeti Âliyenizce kabul buyu-
ruluyorsa lütfen ellerinizi kaldırınız... Kabul edilmiştir.
Zaptı sabık hulâsası okunacaktır.
l. — ZAPTI SABIK HULÂSASI

Yüz altmış beşinci İnikat
25 Şubat 1338 Cumartesi
İKİNCİ CELSE
Birinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin riyasetlerinde inikat ederek, Isparta Mebusu Nadir
Efendi’nin bir sual üzerine, Demirci Mehmet Efe’nin halktan aldığı paraların kendi arabasıyla Refet Paşa
tarafından götürüldüğünü beyanla bunun sureti ahiz ve sarfını Paşa Hazretlerinin bileceği yolundaki be-
yanına İzmir Mebusu Refet Paşa tarafından alınan meblâğın miktarı ve sarf mahalleri hakkında verilen
geniş izahat ve kendisine tevcih olunan sualleri cevapladıktan sonra bu mevzudaki müzakeratın kifayeti
hakkındaki takrir kabul edilerek mevzuun müzakeresine son verildi.
Isparta Mebusu Hafız İbrahim Bey’in; Isparta Müdafaai Hukuk Reisi iken teşkil edilen milis birlikler
teçhizatının temini ve iaşesi için halktan tahsil ettiği teberruat ile Isparta’da zürraa ait tütünler ve bun-
lar hakkında çıkarılan kıylükaller ve tevcih edilen sualler cevaplandıktan sonra ve Gümüşhane Mebusu
Hasan Fehmi Bey’in böyle bir esasa istinat etmeyen mesail üzerindeki müzakeratın bütçe müzakeresini
geciktirdiği ve Meclisi Âlinin bu gibi mesaili tetkik edemeyeceğini ve bu hususların yapılacak ciddi müra-
caatlar neticesinin mahkemede rüyet edilebileceği beyanıyla bu mevzudaki müzakeratın kifayeti ile bütçe
müzakerelerine geçilmesi yolundaki teklifi üzerine müzakere kâfi görülerek bütçe müzakerelerine devam
olunması ve diğer meselelerin görüşülmesinin Hükûmeti mahalliyenin yapacağı tahkikat neticesine taliki
karargir oldu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Birinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde inikat ile avans kanununun
müzakeresine devam olunarak muvazenei umumiyeye dahil bilumum memurin ile mülhak bütçelerle ida-
re olunan bilcümle devair ve şuabatı, Devletten ve İdarei Hususiyelerden daimi bir vazife mukabili, maaş,
tahsisat veya ücret alanların bir aylıklarının tevkif edilerek hazineye irad kaydı hakkında kanunun 8’inci
maddesi müzakere ve tayini esami ile reye vaz olundu. Nisap temin edilemediği anlaşıldığından celseye
nihayet verildi.
REİS — Zaptı sabıkı reyinize sunuyorum. Kabul edenler.. Etmeyenler. Kabul edilmiştir. Muzakerata
başlıyoruz.
–8–
2. — BEYANAT
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin vaziyeti askeriye hakkında izahatı

ve mevzu üzerinde müzakerat.
REİS — Buyurun Paşa Hazretleri.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Arkadaşlar; bu akşam cepheye hareket edece-
ğim. (Allah selâmet versin.) Heyeti Celilenize veda etmek üzere geldim. (Allah muvaffakiyet versin.) Bu
münasebetle vaziyeti askeriye hakkında Heyeti Celilenizi tenvir maksadıyla bazı malumat arz edeceğim.
(Teşekkür ederiz.) Malumu âlileridir ki Sakarya Meydan Muharebesi’nden sonra ordumuz düşmanın garp
istikametinde takibine başlamıştı. Bu takip harekâtı Eskişehir, Seyitgazi ve Afyon hattı umumisinin şar-
kına kadar temdit olundu. Harekâtı takibiyeyi yapan kuvvet ordumuzun Heyeti Umumiyesi değildi. Belki
süvari kıtaatımızla süvari kuvvetine noktai istinat olmak için ileriye sevk edilmiş bazı fırkalardan ibaretti.
Bu hattan sonra harekâtı taarruziyeyi tevkif ettik. Bunun sebebi de cümlenizce şimdiye kadar malumdur.
Taarruza devam edebilmek için yapılması zaruri olan birtakım noksanımız vardı. Onu ikmâl etmeden ta-
arruza devam etmeyi caiz addetmemiştik. Binaenaleyh 1337 senesi teşrinievvelinin onuncu günü tarafeyn
vaziyeti böyle idi.
Düşmanın Söğüt, Eskişehir arasında bir fırkası bulunuyordu. Eskişehir’in şarkında, cenubunda ve Se-
yitgazi havalisinde dört fırkası bulunuyordu ve onun daha cenubunda alacağı vaziyet meşkûk iki fırkası
vardı. Afyon’un şarkında üç fırkası vardı ve cenubunda da diğer kuvvetleri vardı. Yani nevama düşman
Eskişehir civarında bir grup yapmıştı. Afyon’da bir grup yapmıştı ve bu iki grup arasında bazı kıtaatı mev-
cuttu. Biz de ordumuzu bu düşman cephesinin tamamen karşısında olmak üzere şimalden cenuba doğ-
ru ve denilebilir ki Eskişehir-Afyon şimendifer hattı ile Afyon-Eskişehir-Ankara şimendifer hattıyla, Af-
yon-Konya şimendifer hattının arasındaki sahada bulundurmuş olduk. Yine biliyorsunuz ki bizim vermiş
olduğumuz karar daima taarruz kararı idi. Vuku bulan tevekkuflar ancak taarruz için muhtaç olduğumuz
vesait ihtiyacatını bertaraf etmek maksadına müstenitti. Onun için demin arz ettiğim mübrem ve zaruri
ihtiyacatın ikmaline intizaren harekâtı taarruziyeye hitam verildi.
Harekâtı taarruziye tevkif olunduğu sıralarda yine taarruz noktai nazarından ordunun bulunması lâ-
zım gelen vaziyet düşünülmüş ve ona göre bazı harekât icra edilmiştir. Bu harekâtın neticesinde alınmış
olan vaziyet ve tertibat düşmana kati bir darbe vurmaya müsait taarruzu yaptırabilecek bir vaziyette idi.
Fakat aynı zamanda ordunun iaşesini ve ikmali ne-vakasını teshilen temin edecek bir vaziyeti de almayı
nazarı dikkatte tutmak mecburiyetinde idik. İşte bu mülâhazat neticesinde alınmış olan vaziyeti hülasaten
söylemek lâzım gelirse denilebilir ki. Garp cephesindeki ordularımız kısmı küllisiyle Afyon’un şarkında
ve cenubunda, yani Afyon ve Konya şimendifer hattının tarafeyninde kesif olarak bulunuyordu. Bittabi
Eskişehir’in şarkında ve diğer cephelerde dahi lüzumu kadar kuvvet bulundurulmakta idi. Mübrem olan
ihtiyacın ikmaline intizarla geçen zaman zarfında malumu âlileri kışın vürudu, kışın hululü ikinci bir
mübrem ihtiyaç tevlit etti. Onun da ne olduğunu bilmiyorsunuz. Maatteessüf bu ihtiyaç -ki bilhassa elbise
ihtiyacıdır- arzu edilen zamanda, arzu edilen derecede ikmâl edilememiştir. Bundan dolayı harekâtı taar-
ruziyeye devam etmeyi tehir etmek tensip edildi. Bizzarur vuku bulan bu tevekkuf esnasında geçen her gün
ordumuzun muhtelif noktai nazardan muhtaç olduğu vesaiti ikmâl edeceğine, yardım edeceğine kanaati-
miz vardı. Nitekim öyle olagelmiştir. Ordumuz bu vaziyette iken düşmanın vaziyetine bakacak olursak o
da üç fırkasıyla Eskişehir ve Seyitgazi hattında bulunuyordu. Üçüncü, onuncu, on beşinci fırkalarıyla, bir
fırkasını İznik civarına göndermişti. Afyon’da 13, 5, 4, 9, 7 olmak üzere beş fırka vardı. Ve iki fırkası Uşak’ın
şarkında Dumlupınar’la İslâmköy havalisinde ve bir fırkası da Çivril taraflarında olmak üzere bir vaziyet
almış bulunuyordu. Yani sureti umumiyede büyük kesafet Afyon’da ve Dumlupınar’da görülüyordu. İkinci
derecede bir kesafet Eskişehir ve Seyitgazi hattında görülüyordu. Ve sonra cenahları muhafaza etmek için
şimalde ve cenupta birer fırka bulunduruyordu. Tarafeyn bu vaziyette olduğu halde 15 şubata kadar vakit
geçti. Yani bundan yirmi gün evvelisine kadar tarafeyn bu vaziyette bulunuyordu. On beş şubatta aldığımız
yeni malumata göre düşmanın vazulceyşinde nazarı dikkati calip bir tebeddül vukua geldi. Filhakika düş-
man öteden beri Eskişehir’de üç fırka bulundururken buraya bir fırka daha yanaştırdı. Ve hatta bu İznik
–9–
gölü civarında bulunan fırkasını da buraya Eskişehir civarına getirdiği söylendi ki bilâhara bunun yalnız
bir alayının buraya geldiği tahakkuk etti. Demek oluyor ki Eskişehir civarında kati olarak dört buçuk fırka
tahaşşüt etti. Afyonda ise yine beş fıkralık bir grup tahaşşüt etmiş bulunuyordu. Demek ki İslâmköy ve
civarında bulunan fırkalar şarka yanaştırılmış bulunuyor. Bir fırka da Eskişehir’le Afyon arasında diğer
civarında tahaşşüt etti. Bundan başka yine cenahları muhafaza etmek için mevcut bulunan fırkalarını kıs-
mı küllileriyle yerlerinde bıraktı. Ancak Çivril şimalinde bulunan fırkası dağınık bir halde iken onu toplu
bir hale getirdi. Düşman bu vaziyeti askeriyeyi aldığı günlerde malumu âlileri İstanbul’da ve Avrupa’da
birtakım siyasi cereyanlar ve birçok siyasi fikirler cereyan etmekte bulundu. Şark meselesini halletmek
için tavassutan bahsolundu, konferanstan bahsolundu, birçok şeylerden bahsolundu. Binaenaleyh derhal
varidi hatır olabilirdi ki düşman bizim lehimizde olduğu zannolunan efkârı umumiyei cihanı kendi lehine
celbetmek. Türkiye ordularına karşı şimdiye kadar istihsal edilmiş olan emniyet ve itimadı umumiyeyi
selbedip kendi ordularının hâlâ haizi kıymet ve kudret olduğunu cihana göstermek için siyasi bir hareket
yapabilir. Filhakika harita üzerinde bu tahaşşüdat mütalaa olunursa hükmolunabilir ki, düşman Eskişe-
hir’den toplamış olduğu bu kuvvetlerle doğrudan doğruya şark istikametinde, Sakarya istikametinde, yani
Ankara istikameti umumiyesinde seri bir baskın hareketi yapabilir. Ve Afyon’da yekdiğeri gerisinde tel
örgülerle tahkim etmiş olduğu bir hattı müstahkemi vardır. Orada daha az kuvvet bulundurmak suretiyle
müdafaada kalır. Bu şarka tevcih edeceği kuvvetlerin bir kısmı ile de Afyon’la bu şarka giden kuvvetler
arasındaki irtibatı muhafaza eder. Ve taarruz kuvvetlerinin sağ cenahını muhafaza eder.
Düşman bununla Ankara’yı velveleye vermek ve belki piyade kıtaatına mevcut süvarisini de ilhak et-
mek süratliyle böyle manevi bir tesir yapmak, efkârı umumiyede bir teşevvüş husule getirmek arzu edi-
yordu ve yapabileceği bu siyasi harekâtı askeriyede muvaffak olmak için neticei askeriyeyi almak için de
harekâtı tevkif ve temdit edebilir. Binaenaleyh takriben yirmi gün evvel vaziyeti askeriyenin mütalaasın-
dan ve vaziyeti umumiyei siyasiyenin ilhamatından tahminler bu noktada temerküz ve tekasüf etmiştir.
Biz düşmanın böyle bir hareket yapacağını kendi aleyhimizde olduğu halde kabul etlik. Binaenaleyh buna
karşı yapılacak muhtelif mukabeleler vardır. Lâkin biz yapacağımız harekâtı düşmanın arzusuna tabi kıl-
maktansa şimdiye kadar yaptığımız gibi fırsat bulursak biraz daha beklemek ve henüz muhtaç bulundu-
ğumuz nevakısı da ikmâl ettikten sonra daha esaslı bir harekâta geçmeği tercih ettik. Onun için yine bu
noktai nazarı muhafaza etmek ve bu noktai nazardan hareket kabiliyetini mahfuz bulundurmakla beraber
düşmanı küçük dahi olsa hiçbir muvaffakiyete muvaffak etmemek için tedabir almaya karar verdik ve bu
almış olduğumuz tedabir neticesinde düşmanın böyle bir şarka sarkmak hareketine emniyetle mukabele
edeceğimize emniyetimiz vardır ve belki de böyle bir hareketi düşmanın aleyhinde neticelendirmek de
kuvvetle söylenebilir. (İnşallah sadaları) fakat biz düşmanın bu muhtemel olan harekâtına karşı kani ol-
duğumuz tedabiri aldıktan sonra 15 şubattan bugüne kadar geçen günler zarfında düşman almış olduğu
toplu vaziyetten çıkmak ve yeni bir vaziyet almak mecburiyetinde kalmıştır. Düşmanın en son vaziyetini
harita üzerinde mütalaa edecek olursak bir fırkası ile İznik ile Söğüt arasındadır. Bir fırkası ile Eskişe-
hir’in şimalinde idi, zaten orada bulunuyor. Bir fırkası ile Eskişehir’den Seyitgazi’ye kadar bir fırkası ile
Akin ile Döğer arasında, ondan sonra yekdiğerini müteakip olmak üzere Afyon şarkında bir iki fırka ve
bir fırkanın aksamı ve sonra cenuba doğru gidecek olursak bir fırka ve yine bir fırka vardır, İslâmköy’ün
şarkında ve garbinde birer fırkası vardır ve Çivril’de birer fırkası vardır. Yani şimalden İznik gölünden ta
Çivril’e kadar zincirvari fırkalarını dizmiş bulunuyor. Bizim almış olduğumuz vaziyet belli başlı bir iki
noktada kesif ve toplu halde bulunmaktadır ki bu taarruza karar verdiğimiz zaman o kadarı suhuletle tat-
bik edecek bir vaziyettir veya düşmanın memul ve muhtemel olan hareketine karşı, istediği bir noktadan
taarruzuna karşı istediği yerden taarruz edebilir. Ona karşı da suhulette mukabele edecek bir vaziyettir.
Düşmanın taarruzla başlayacak bir hareketine karşı bizim mukabelede vermiş olduğumuz karar yine ta-
arruzla cevap vermektir. Belki düşmanın müstahkem mevziilerinden çıkıp ilerleyerek çıkması bizim için
faideli olabilir. Bu vaziyetler alınırken istihsâl etmiş olduğumuz birçok malûmat vardır ki bunların Heyeti
Umumiyesi düşmanın taarruz etmek niyetinde olduğuna delâlet ediyor. Bu malumatla beraber cephede
bazı iltica eden ve bazı esir edilen düşman neferlerinin dahi ifadeleri bu almış olduğumuz malumatı teyit
etmektedir. Bu malumatın belli başlılarının hulâsalarını heyeti âliyenize okuyacağım. Bir fikri kafi hasıl
olabilsin. Şubat iptidalarında İzmir’de akdedilen Şurayı Harpte Ordudaki siyasi cereyanlardan mürekkep
– 10 –
fıkdanii zaptı rapt ve tesanüdün izalesi çareleriyle istikbalde takip edilecek hattı hareket mevzubahis olmuş
bir kısmı fedakârlık ihtiyariyle rucuun menafii milliyeye muvafık olamayacağı mütalaasında bulunmuş,
fakat ekseriyet şimdiye kadar dökülen kanların semeratının istihsali için azami fedaikârlık lüzumunu ileri
sürerek harbe devam tarafını iltizam etmiş ve neticede karar vermeksizin dağılmışlardır, ikinci Meclise
kolordu kumandanları ve Trakya kumandanı da iştirak etmiştir. Bu içtimada ordu mensubini arasındaki
siyasi kanaat ihtilâfının ve haleti ruhiyesinin ıslahıyla ordunun kabiliyeti harbiyesi tezekkür edilmiş ve en
nihayet amali Yunaniye’nin silâh kuvvetinden başka suretle istihsaline başka çare olmadığına kanaat geti-
rilerek harbe devama karar verilmiştir. Sonra İngiliz menabiine atfen İstanbul’dan alınan malumata naza-
ran Yunan mahafili siyasiyetinin kanaatine göre harbe gayri kabili içtinap ve kati bir nazarla bakmak icap
ediyor. Hükûmeti hazıra harbe devam ve hazırlıklarını azami derecede sureti katiyede vermiştir. Hali hazır
kabinesi sukut etse ve yerine mütecanis ve bitaraf bir kabine gelse dahi yine bu vaziyet karşısında onun da
programı harbe devamdan ve Anadolu ordusunu ezmekten başka bir şey olamaz. Yine aynı menabiden
alınan malumata nazaran Yunanlılar Çivril ve Çal dan taarruz edecekler ve on beş saat mesafeye kadar gi-
deceklermiş. Uşak’taki malzeme ve otomobiller yürüyüşe hazır bulunuyormuş. Muteber bir muhbirimizin
on üç Şubat tarihli haberine nazaran Gunaris’in davayı milliye ihanet eylediği dahi ve hatta Anadolu’nun
tahliyesini bile kabul eylediği hakkında İzmir’de hasıl olan fikir üzerinde şiddetli bir galeyan başlamış ve
ordu saflarında böyle bir karara karşı mukavemet temayülü varmış. Zabitan arasında bu yolda imzalanan
protokol tevzi edilmiştir. Şubatta Sandıklı veya Dinar’a taarruz edecekler. Afyon’daki kıtaatımızın arkasına
düşecek sürece taarruzi bir hareket yapacaklarmış. Uşak cihetinden getirdikleri askerle birlikte Burhaniye
ve Sarayköy istikametinden Yunanlıların bir taarruzuna intizar olunabilir. Yunanlılar Bolvadin Cihetine
asker tahşidine başlamışlar. Çivril mıntıkasına da bu maksatla kuvvetler tahşidine başlanmıştır. İzmir’den
alınan 14 Şubat tarihli bir habere nazaran Yunan zabitanın ekseriyetini teşkil eden Venizelister kirala aley-
htar olmakla beraber kendi fırkalarının başladığı ve binaenaleyh muvaffakiyetle neticelenmesi için kendi-
lerinin çalışması ve bütün mukavemetlerini sarf etmelerini kabul ediyorlarmış. 27 şubatta alınan bir ha-
berde 24 şubatta İzmir’e gelen İstanbul İngiliz işgal ordusu kumandanı Miralay Repin’in de iştirak ettiği bu
içtimadan sonra fevkalâdelik müşahede edilmeğe başladı ve bundan evvel generaller meclisinin içtima ve
intacından sonra da mülhakatta mevcut tekmil vesaiti nakliyeye vaziyet edilmesi emrinin verildiği ve bun-
larla süvari teşkilâtının ikmal ve tevsi olunacağı.. Aynı tarihli diğer bir haberde düşmanın evvelce Elvanlı
istasyonuna tahşit eylediği kuvveti peyderpey Çivril ve Çal mıntıkasına nakle başladığı bildirilmektedir.
Üçüncü kolordu kumandanı General Minakos’un İstanbul’da mezunen bulunan yaverinden alınan malu-
mata nazaran Yunanlılar Şimal cephesinden bir Türk taarruzuna maruz kalacaklarından korktuklarından
bu cepheyi tahkim eylemişlerdir. Burada taarruza geçebilecek veçhile de ihzaratta bulunmuşlardır. Gene-
rallerden müteşekkil bir mecliste Yunan ordusunun Konya üzerine taarruza geçmesi karar altına alındığı
bildirilmekte ve bu taarruzdan maksadın da Konya ahalisinden istifade olduğu ilâve olunmaktadır. 22
şubatta Söke’den alınan bir raporda Yunanlıların bu hafta zarfında cepheye vagonlarca mühimmatı harbiye
sevk etlikleri, üç günden beri Uşak hattında asker sevkine başladıkları, son zamanlarda İzmir’e fazla mik-
tarda vesaiti tahkimiye ve bunlarla beraber köprücü takımları ve tombazlar getirildiği zikredilmektedir.
Hülâsa düşman şubat zarfında mühim miktarda mühimmat ve malzeme celp etmiş ve 21-22 kura efradını
kıtaata tevzi etmiştir. Alınan malumatın başlıcaları bundan ibarettir.
CEMAL PAŞA (Isparta) — Paşa Hazretleri müsaade buyurulur mu? Bu şerit gibi alınan vaziyet son va-
ziyet midir? Bunun tahkimatı Afyonkarahisar’ından başka Uşak tarafında da Eskişehir’in önünde vesaire
de var mıdır?
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Eskişehir şarkında, Seyitgazi şarkında da tahkimatı vardır.
CEMAL PAŞA (Isparta) — Bu alınan vaziyetle bu onların aldıkları şerit gibi vaziyet nasıl tayin ediyor-
sunuz?.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendim bu son vaziyet bizim aldığımız vaziyet üzerinedir.
Bizim aldığımız vaziyeti şu suretle ifade edeyim. Bunlar iki grup halinde böyle toplandığı zaman biz Afyon
karşısında icabında müdafaada kalmak ve icabında vuku bulacak taarruzu kuvvetli bir taarruzla defetmek
ve mukabil taarruza karşı koyabilecek kuvvetli bir grup yaptık. Münasip olan bir yerde düşman vaziyeti
– 11 –
görünce bizim taarruza geçeceğimize hamletmiş, bunu binaenaleyh son aldığı vaziyet: Evvelâ müdafaayı
kabul etmek gibi bir vaziyet telakki olunabilir. Şimdi demek ki bizden taarruz vuku bulacağını zannederek
bir vaziyet almışsa intizar edecektir. Bu memul ettiği vaziyet karşısında kalmazsa ve eski fikrinde harekette
devam etmek mecburiyetinde kalacak.
CEMAL PAŞA (Mersin) — Eğer taarruz edecekse demek değiştirecek şimdi yani dislocation’un (dağı-
lımı) değiştirmek lâzımdır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Yani herhalde bu son aldığı şerit hallinde şarka doğru alınan bu
vaziyetle hiçbir hareketi taarruziye yapamaz. Taarruz için herhalde yeni bir vaziyet almak lâzımdır.
Efendiler, düşman Sakarya’dan sonra zayiatını, insan zayiatını malzeme zayiatını ikmal etmiştir ve düş-
manlarımızın bilhassa İngilizlerin azami derecede muavenetine ve teşvikat ve terğibatına mazhar olmuştur
ve mazhar olmakta berdevamdır. (Allah kahretsin sadaları) Avrupa’da şark meselesini sulhen halletmek
hususunda dermeyan edilen mütalaalar bittabi bizce şayanı itimat ve istinat olamaz, Elhamdülillah bizim
ordumuz dahi bu dakikada düşmanın her türlü harekâtına emniyet ve kuvvetle cevap verecek kuvvet ve
kabiliyettedir. (İnşallah sadaları) ve demin arz ettiğim gibi geçen her gün zarfında ordumuza mühim bir
şey ilâve etmekteyiz ve bu ilâveler artık düşman ordusu ile düşman ordusuna karşı noksanı ikmal değil
belki inşallah onun fevkine çıkmak için ilâveler olacaktır. (İnşallah sadaları) Mahaza hemen bugün yarın
taarruza geçmek için artık her şeyimizin ikmal edilmiş olduğunu söylersek doğru değildir. Taarruz için
daha yapacak çok şeylerimiz vardır ve onların ikmali için iştigal etmekteyiz.
Efendiler, düşmanlarımızın ne mahiyetle olduklarını ve bu düşmanların Türkiye üzerindeki hırslarının
ne kadar ezeli olduğunu nazarı âlinizde tavzih edebilmek için müsaadenizle buna dair birkaç söz söyle-
yeceğim. Cümlemizce malumdur ki Avrupa’nın en mühim devletleri Türkiye’nin zararı ile, Türkiye’ nin
tedennisiyle teşekkül etmişlerdir. Bugün bütün dünyaya icrayı tesir eden ve hayatı millet ve memleketimizi
tahtı tehditte bulunan en kuvvetli küşayişler Türkiye’nin zararı ile küşayiş bulmuştur. Eğer kuvvetli bir Tür-
kiye mevcut olsaydı denilebilir ki İngiltere’nin bugünkü siyaseti mevcut olmayacaktı. Türkiye Viyana’dan
sonra Peşte ve Belgrat’ta mağlup olmasaydı Avusturya ve Macaristan siyaseti işitilmeyecekti. Fransa, İtalya,
Almanya dahi aynı membadan mülhem olarak hayat ve siyasetlerine küşayiş ve kuvvet vermişlerdir. Efen-
diler bir şeyin zararıyla bir şeyin imhasıyla yükselen şeyler bittabi o şeylerden mutazarrır olanı alçaltır ve
filhakika Avrupa’nın bütün terakkisine tealisine ve temeddününe mukabil Türkiye bilakis tedenni etmiş ve
sukut vadisinde yuvarlana durmuştur. Türkiye’yi imhaya müteşebbis olanlar Türkiye’nin imhasında me-
nafi ve hayat görenler münferit kalmaktan çıkmışlar beyinlerindeki menafii tevziin ederek ittihat etmişler
ve ittifak etmişlerdir. Bunun neticesi olarak birçok zekâlar, hisler, fikirler Türkiye’ nin imhası noktasında
tekasüf ettirilmiştir. Bu mütekâsif olan şey asırlar geçtikçe ensali afiyeti âdeta tahripkâr bir anane şeklini
iktisap etmiştir ve bu ananenin Türkiye’nin hayat ve mevcudiyeti üzerinde tatbikatı mütemadiye neticesi
olarak en nihayet Türkiye’yi ıslah etmek Türkiye’yi temdin etmek gibi bir takım zahiri vesilelerle bahane-
lerle Türkiye’nin hayatı dahiliyesine, idarei dahiliyesine hulul ve nüfuz etmişlerdir. Böyle bir zemini müsait
hazırlamak kudretini, kuvvetini ihraz etmişlerdir. Halbuki efendiler; bu kudret ve bu nüfuz Türkiye ve
Türkiye halkının mevcut olan terakki cevherine semnâk ve muharik bir mayi ilâve etmiştir. Bunun tahtı
tesirinde olmak üzere milletin ve bilhassa ricalin zihinleri tamamen bozulmuştur. Artık hayat bulmak için,
ıslahı hal etmek için, insan olmak için mutlaka Avrupa’dan nasihat almak bütün işleri Avrupa’nın amali-
ne göre tedvir etmek, bütün dersleri Avrupa’dan almak gibi birtakım zihniyetler küşayiş buldu. Halbuki
hangi istiklâl vardır ki ecnebilerin nesayihi ile ecnebilerin planlarıyla yükselebilsin. Tarih böyle bir hadise
kaydetmemiştir. Tarih böyle bir hadise kaydetmek teşebbüsünde bulunan meraretenğiz netayicle karşılaş-
mıştır. İşte Türkiye de bu galatı fikirle, bu galatı zihniyetle malûl olan bir takım ricalin yüzünden her saat,
her gün, her asır biraz daha çok tedenni ve daha çok sukut etmiştir. Erendiler bu sukut, bu tedenni yalnız
maddiyatta olsaydı hiçbir ehemmiyeti yoktu. Maatteessüf Türkiye ve Türkiye halkı ahlakı ahlaken sukut
ediyor. (Bravo sadaları) ve bu halet tetkik olunursa görülür ki Türkiye Şark maneviyatı ile başlayan ve Garp
maneviyatı ile hitama erdirilen bu yol üzerinde bulunuyordu. Garp ve Şark mültekası üzerinde bulundu-
ğumuzu ve ona takarrüp ettiğimizi zannettiğimiz takdirde Garp mayei aslisi olan Şark maneviyetinden
– 12 –
tamamen tecerrüt teferrüt ediyoruz. Efendiler hiç şüphesizdir ki bugün bu memleketi, bu milleti girivei
mahv ve izmihlale sevk eden başka neetiveye intizar olunmaz. (Pek doğru sadaları).
Efendiler; bu sukutun mebdei korku ile ve aciz ile başlamıştır. Türkiye ve Türkiye halkı ve nasılsa bun-
ların başına geçmiş olan birtakım insanlar galip düşmanlar karşısında sükûta mahkûm imiş gibi Türkiye’yi
atıl ve müctenip bir halde tutuyorlardı. Türkiye’yi kendi kendilerine memleketin ve milletin icabatı mena-
fiini yapmakta mütereddit ve cebin idiler. Türkiye mütefekkirleri âdeta kendi kendilerini tahkir ediyorlar-
dı. Diyorlardı ki biz adam değiliz ve olamayız. Kendi kendimize adam olmamıza ihtimal yoktur. Bizi bilâ
kayd ü şart canımızı, tarihimizi, mevcudiyetimizi düşman olan ve düşman olduğuna hiç şüphe edilmeyen
Avrupalılara tevdi etmek istiyorlardı. Onlar bizi idare etsin diyarlardı. Buna da en yakın bir misal olmak
üzere İzzet Paşa’yı hatırlatmak isterim. Malumu âlinizdir ki Balkan muharebesini müteakip vicdanı, ka-
fası zayıf olanlar bu milletin artık hayat ve necat bulamayacağına kani olmak zannı batılında bulunmuş
oldular. Bunların başında İzzet Paşa vardı. İzzet Paşa o zaman dedi ki biz kendi kendimizi adam ve insan
edemeyiz. Biz kendi kendimizi ıslaha muktedir değiliz. Binaenaleyh bilâ kayd ü şart bir heyeti islahiye ge-
tirtelim ve onlara tevdii mevki edelim ve onun intihabgerdesi olan Liman Von Sanders’in tahtı riyasetinde
bir takım üşekâı ümetten mürekkep olan bir heyeti islahiye getirmiştir, milletimizin başına. (Alkışlar)
Efendiler; Türkiye’yi bu tuttuğu sakim yollardan inkiraz ve izmihlale sevk eden bu vadiden kurtarabil-
mek için bütün alimlerin keşfedebildikleri bir hakikat vardır. O da Türkiye’nin resi tefekkürünü yeni bir
imanla istila etmek lâzımdı. Yani Girive-i Türkiye’de hükûmet nazariyesini tebdil etmek lâzım idi. Milleti
düştüğü girive-i felâketten kurtarabilmek için millete benliğini tanıtarak, haysiyetini tanıtarak hayat ve is-
tiklâlini kurtarmak için uğraşmağa kabiliyetli olduğunu anlatmakta yeni bir maneviyetin inkişaf etmesi lâ-
zım geliyordu. Bu maneviyat ise Hükûmet nazariyesinin aslen tebdili ile kabil olabilir. İşte bugün efendiler
milletimiz ve milletimizin hakiki mümesilleri bulunan Heyeti Celileniz ilmen vekayii tarihiye ile temessül
ve temessük edilmek lâzım gelen hakikati keşfetmiş ve fiilen hadis ve hasıl bir hale koymuş bulunuyorsu-
nuz ve emin olalım ki memleketi ve milleti kurtarmakta bundan başka çare yoktur. Binaenaleyh bugünkü
vaziyetimiz gayet mühim bir teceddüttür. Millet ve devlete hayatbahş olacak bir teceddüttür. Bu itibarla
bütün memleketin caniyle, başıyla buna sarılması lazımdır. Bütün milletin bu uğurda en son nefesini ve en
son kanını akıtarak azim ve sebat göstermek feraizi ayındadır.
Efendiler; bu sözlerimden sonra bizi mahvetmek için ezeli olduklarını izaha çalıştığım birkaç sözle,
husumetlerinin lâyetezelzel olduğunu ispat etmek için düşmanlara karşı mevcudiyetimizi muhafaza hu-
susunda ve gayemize emniyetli hatvelerle yürüyebilmek için mevcut olan vesaiti müdafaamızı hatırlatmak
isterim. Efendiler bizim üç vasıtamız vardır. Bunlardan birisi ve en mühimmi aslolanı doğrudan doğruya
milletin heyeti umumiyesidir. Hayat ve istiklâli için kalp ve vicdanında mütecelli olan arzu ve emellerin
inkişafındaki salabet ve kuvvettir. Millet bu arzuyu derunisini ne kadar kuvvetli izhara muvaffak olursa
ve ne kadar bu emeli vicdanisini ve bu emelin tahakkukundaki azmü imanı göstermeğe muvaffak olursa
düşmanlarımızın savletlerine karşı o kadar kuvvetli bir vasıtai müdafaaya malik olduğumuza kani olabili-
riz. İkinci vasıtai müdafaamız efendiler; bu milletin hakiki ve sahibi salahiyet mümessillerinden mürekkep
olduğundan Heyeti Celilenizin arzusu ve hakikati milliyeyi izhar ve ispatta ve bunun icabatını bütün ka-
naatimizle tatbikte göstereceğimiz azim ve cedaletindendir. Heyeti Celileniz bütün dünyaya karşı ne kadar
çok mütesanit ve vahdet halinde bu arzuyu milliyi tecelli ettirirse hiç şüphe etmemeliyiz ki düşmanları-
mızın savletlerine karşı çok kuvvetli ve en kuvvetli vasıtai müdafaaya malik bulunmuş oluruz. Efendiler;
yine milletin müsellah evlatlarından mürekkep olup düşman karşısında mütehaşşit bulunan ordumuzdur.
Efendiler; bu kuvvetlerle düşmana karşı mutasavver olan cepheler cümlenizce malumdur ki ikiye ayrılabi-
lir. Herkesin malumu olduğu bir tabirle arz edeyim dahili cephe, zahiri cephe.. Dahili cephe aslolan cephe
bütün memleketin aynı fikir ve kanaatte olarak yekvücut olarak tesis etmiş oldukları cephedir. Zahiri cep-
he doğrudan doğruya ordumuzun düşman karşısında göstermiş olduğu cepheden ibarettir. Bu zahiri cep-
he, ordu cephesinin tezelzül etmesi, tebeddül etmesi, mağlup olması, çözülmesi hiçbir vakitte bir milleti ve
bir memleketi mahvedemez. Bunun hiçbir ehemmiyeti yoktur. Asıl haizi ehemmiyet olan ve asıl memle-
ketli temelinden yıkan ve halkını esir eden dahili cephenin sukutudur. İşte bu hakikate bizden ziyade vakıf
olan düşmanlarımız ki başta en zelil düşman olan İngiliz, asıl bu cepheyi yıkmak için iki üç seneden beri ve
– 13 –
asırlardan beri sarfı mesai etmektedir. (Kahrolsun sesleri) Malumu Aliniz bizim eski Osmanlı tabirimizce
“Kale içinden yıkılır” işte düşmanlarımız bizi içimizden yıkmağa çalışıyorlar. Düşmanlarımızın bizce ma-
lum olabilen, malum olamayan daha çoktur şüphesiz malum olabilen zehirli teşebbüsleri hakikaten kor-
kunçtur. Efendiler, hiç şüphesiz iddia edebiliriz ki her birimizin şahıslarına temas edebilecek mikroplara
ve vasıtalara bile maliktir. Maatteessüf düşmanlarımız bu uğurda her türlü fedakârlığı ihtiyardan içtinap
etmemektedirler. Çünkü demin arz etmiştim. Çünkü Türkiye’nin mahvı kendi hayatları ile mütekabil bir
vaziyet teşkil ediyor. Binaenaleyh en çok ehemmiyetle atfı nazar ettikleri ve teşebbüsatı milliyeyi içinden
yıkmak ve dahili cepheyi yıkmaktır. Bu meyanda nazarı dikkatli calip olan vekayiden bulunduğu için arz
edebilirim ki Cenubu şarki cephemizde bir Kürdistan meselesi ihdas etmek ve oradaki ahalii masumenin
fikirlerini teşviş ve ihlâl ihdas etmek ve vahdeti umumiyeyi bozmak için her türlü teşebbüse kıyam etmiş-
lerdir. Şüphe yok Hükûmetimizce, bunların vaktinden evvel önüne geçmek için lâzım gelen tedbir dahi
alınmıştır ve bu aslolan cephe mahfuz oldukça bittabi zahiri cephede ufak tefek rahneler vukua geldiğini
farz etsek bile bunları derhal tamir etmek dairei imkândadır. Efendiler; gerek bu dahili cepheyi tutmak-
ta ve gerek dahili cephenin istinat ettiği ordu cephesinin kuvveti ve maneviyeti muhafaza etmekte âmili
müdebbir olan Heyeti Celiledir. Heyeti Celileniz ne kadar çok vahdet ve tesanüt içinde samimi olarak
dürendişâne hareket ederse dahili ve harici cephelerden o kadar emin ve müsterih olabilirsiniz. Heyeti
Celilenizin efali harekâtı ve bilcümle variyetleri düşmana ümit bahş olmadıkça, dahili ve harici cephele-
rin yerinden oynamasının imkânı yoktur. Şayanı teşekkürdür ki şimdiye kadar Heyeti Celileniz tam ve
milletin menafili mülk ve memleketin arzu eylediği daire dahilinde kemâli vekar ve haysiyetle hareket
etmektedir. Böyle olmakla beraber düşmanlarımız beynimizde vukua gelen en ufak bir söz ihtilâflarından
bile istifade etmek çarelerini taharri etmektedirler. Bugün Hariciye Vekâletinin dosyalarını dolduran bir-
çok raporlar vardır ki düşmanlarımız bu gibi âdi vesilelere istinaden tahammül etmek için devam etmek
için kendi ellerindeki âletleri ve kendi ellerindeki hadimleri, uşakları ile sürüklemek hususunda istifade
edebiliyorlar. Kemâli katiyetle arz ederim ki bu gibi emeller peşinde dolaşmaktan düşmanlarımız naümit
kalsaydı, hiç şüphe etmeyiniz ki şimdiye kadar mesele bitmiş olurdu. Fakat maatteessür istemeyerek ve
bazı ahvalin ilcaatiyle düşmanlarımıza ümit ve emel verecek şemmeler zuhura gelmekten menedilemiyor.
İşte bunun için Heyeti Celilenizden belki bir ay ve belki daha ziyade herhalde muhtemel ve muntazır
olan harekâtı harbiyenin inkişaf edeceği müddet zarfında cephede bulunacağımdan arkadaşlarımdan uzak
kalacağım. (Allah muvaffak etsin sesleri) bu müddet zarfında bilhassa orduda zabitanın ve kumandanların
hissi fikirleri üzerinde ve herhangi noktai nazardan naümidi tevlit edecek münakaşatı aleniyeden
mümkün olduğu kadar sarfı nazar olunmasını bilhassa Heyeti Âliyenizden rica edeceğim ve ordunun
maneviyetine suni tesir edebileceğini zannettiğim bazı şeyler vardır ki ayrılırken bu meseleleri Heyeti
Âliyenize arz edeceğim. Benim gaybubetim zamanında bilmiyorum ne gibi vesile ile, bir kalemi mahsus
meselesi mevzubahis olmuş. Malumu Alilerdir ki Makamı Riyasetin doğrudan doğruya kendine mensup
bir kalemi mahsusu vardır. Bu kalemi mahsus mevzubahis olduğu zaman zannolunmuştur ki Makamı
Riyasete gelen birçok milletten vesaireden gelen evrak o kelemi mahsusta iptal olunuyor. Böyle bir zan
gelmiş veya gelmemiş olabilir -ki her ihtimâle karşı gelir- böyle bir zan mevcut ise bunu külliyen ret ve
iptal için bazı izahat vereceğim. Malumu Alinizdir ki Makamı Riyaseti işgal eden zat bir defa Meclisi
Alinizin Reisidir. Bu itibarla Meclisle ve Meclis muamelatıyla hali temastadır. Diğer noktai nazardan Reis
Heyeti Vekilenin Reisi tabiisidir. Bu noktai nazardan her gün tevali eden birçok muamelâtı icraiye ile
alâkadardır, münasebeti vardır ve bu son zamanlarda Reisinize bir de Başkumandanlık salâhiyeti verdiniz.
Bu itibarla da ordu işleriyle alâkadardır. Binaenaleyh bu üç noktai nazardan doğrudan doğruya birçok
evrak Makamı Riyasete gelir. Eğer bunların kâffesini Heyeti Celilenize arz etmek veyahut burada mevcut
olan Encümenlere bırakmak ve oradan icap ettiği gibi muamele yapılmasını terviç ve tercih etmek ister-
sek efendiler, bütün ordu işlerini ve icra işlerini derhal tevkif etmek icap eder. Bittabi bu olamaz ve zaten
lüzum ve ihtiyaç da yoktur. Bittabi Makamı Riyasetinize intihap etmiş olduğunuz zata emniyetiniz vardır.
Binaenaleyh Reis olan zat o evrakı icap eden makama gönderir. Doğrudan doğruya Meclisi Âli’ye ait ise
başkitabete gönderilir. Orduya ait ise meselenin mahiyetine göre Müdafaai Milliye, Erkânı Harbiye’ye veya
saireye havale eder. İşte Reisin bu kâğıt muamelâtını suhuletle yapabilmesi için kendilerinin emrinde bir
kalemi mahsusu vardır. Artık bu kalemi mahsusu gayya kuyusu diye tasvif etmek doğru bir şey değildir.
– 14 –
Kalemi mahsus gayya kuyusu değildir. Kalemi mahsus, Reisin doğrudan doğruya emniyet ve itimat etliği
namuskâr insanlardan mürekkep, nezih insanlardan mürekkep bir kalemdir. Binaenaleyh gayya kuyusu
kelimesini kim istimal etmişse ona tamamiyle reddederim. Ben burada bulunmadığım zaman bittabi kale-
mi mahsus bana vekâleten vezaifi Riyaseti ifa edecek olan Reisisaninin doğrudan doğruya emri altındadır.
Bu vezaif başka türlü ifa olunamaz. Şimdi müsaade buyurursanız ait olduğu Encümenlerden çıkıp Heyeti
Celilenize malolan bazı kanunlardan bahsedeceğim.
Seferberlik ve cephe zammı maaş kanununu muaddel lâyihai kanuniye var efendim. Bu komisyonu
mahsusun bir teklifi ile Muvazenei Maliye Encümeninin bir teklifini ihtiva ediyor. Bunlar tetkik olunursa
görülür ki komisyonu mahsusun teklifi âdilâne bir tekliftir. Yani şayanı kabul ve şayanı terviç bir tekliftir.
Fakat Muvazenei Maliye Encümenin teklifinde ifrat gördüm bendeniz müfritanedir. Binaenaleyh bu ka-
nun müzakere olunurken bu hususun nazarı dikkate alınmasını hassaten rica ederim.
Sonra Efendiler; 1338 senesinde orduya alınacak ümera ve zabitan hakkında bir lâyihai kanuniye var-
dır. Bunun mevaddı şayanı dikkattir.
Efendiler; meselâ bu kanun lâyihasının birinci maddesinde: “Binbaşı ve daha büyük rütbede hiçbir
zabit badema orduya ve Anadolu’da herhangi bir hizmete celp ve istihdam edilmeyecektir” deniyor. Bu,
bendenizce fazla ve kuvvetli bir kayıttır. Efendiler vakıa bugün ihtiyacımız yoktur deniliyor. Ancak bun-
dan sonra ihtimal birçok muharebeler yapacağız. Bu rütbede bulunan zabitanımız da zayiat vücuda geti-
recektir. Binaenaleyh evsaf ve ahlakı lâzımeyi haiz ve kıta başında kumandan olabilecek bu gibi kıymetli
zevat elimize geçerse bundan istiğna etmek doğru değildir. Malumu âliniz zabit yetiştirmek için mekteple-
rimiz bugün azdır, ihtiyacı tatmin edecek derecede değildir. Denilebilir ki birçok zabitlerimiz vardır, onları
terfi ettirelim. Onları terfi ettirmek; Bittabi en evvelâ onları yapmak. Belki geri hidematta şurada, burada
bulunanları. Fakat kâfi gelir de ihtiyaç olursa bunda ısrar etmeği bendeniz doğru bulmuyorum. Bittabi
evvelâ ordumuzda ve memleketimizde mevcut olan zabitanı layık oldukları evsaf ile mütenasip hidamatta
istihdam etmek, Müdafaai Milliye Vekâletinin birinci noktai nazarı bu olacaktır. Lâkin ihtiyacı mübrem
olduğu vakit hariçten almaktan istinkâf etmeği bendeniz doğru bulmuyorum. İkinci maddesinde: “Ordu-
da halen müstafi ve mütekaitlerden binbaşı ve daha büyük rütbedekilerin hizmetlerine nihayet vermek
meselesi” Efendiler; zaten Müdafaai Milliye Vekâleti bunu tıpkı arzu buyurduğunuz gibi takip ve tatbik
etmektedir, fakat tetkik ederseniz mevzubahis edilen bu insanların adedi kırkı geçmez. Binaenaleyh böyle
kırk kişi için haricen dürüst telakki edilecek bir maddei kanuniyenin Heyeti Celilenizden çıkması ben-
denizce hüsnü tesir yapmaz. Binaenaleyh bu daire dahilinde Müdafaai Milliye Vekâletinin tatbik ve takip
etmesini beklersek yine arzuyu âlileri husulpezir olabilir. Asıl mühim maruzatım şimdi arz ettiğim kanun
üzerindedir. “Türkiye İstiklâl Harbinin nihayetine değin askeri terfi kanunun, yani bugünden itibaren sulh
edeceğimiz güne kadar cari olmak üzere fevkalâde bir noktai nazardan bir terfi usulü tasavvur edilmiştir
ve bu kanunun birinci maddesinde “Müşir ile birinci ferik rütbelerine terfi hakkı muharebe meydanla-
rında bir orduya fiilen kumanda ederek emr ü idare ve kumanda da liyakat ve ihtisas ibraz ve fedakârlık..
Gibi hidemat ifa eden zevata münhasırdır.” bununla beraber işbu iki rütbenin fiilen tevcihi Misakı Milli
hudutlarının tamamiyle teminine menuttur. Efendiler; bu maddenin birinci parçası burda tatbik etmekte
mazurum ve kendilerinin sözleri tamamen doğrudur, haklıdır. Zaten müşir ve birinci Ferik olmak usulen
takip etmekte olduğumuz esasın aynıdır ve böyle yapılıyor ve yapılacak. Lâkin bu iki rütbeyi almak için
“Misakı Milli hudutlarının tamamii teminine menuttur” gibi bir kaydı koymağa bendenizce hem imkân
yoktur, hem de böyle bir kayıt muzırdır. Neticetülnetice bir kişi veya iki kişi müşir ve ferik olacak veya-
hut olmayacak. Böyle bir noktai nazarı siyasi ile bunu takyit etmek hattı zatında doğru olamaz. Meselâ
biz Fransızlarla yapmış olduğumuz ittifaknamede Misakı Milli hududu diye bir şey tespit ettik. Fakat o
ittifaknameyi yapmazdan evvel bizim iddia ettiğimiz ne idi? Ta Dirizor’dan geçen bir hudut idi. Halbuki
bunu almadık. Almamış olduğumuza göre demek ki artık bu kayıt ne mahiyet ve ne mana kastedecek?
Binaenaleyh herhangi bir yerde, herhangi bir sebebi kati veya menfaati uzma mukabilinde bir karış toprak
bırakılırsa memlekette müşir ve ferik olmayacaktır. Binaenaleyh büyük kumandanlardan bu noktai nazarı
selbetmek doğru değildir. Sonra ikinci maddede “Ferik rütbesine terfi hakkı muharebe meydanlarında
akalli bir Kolorduya, Mirliva rütbesine terfi hakkı muharebe meydanlarında akilli bir fırkaya emr ü ku-
– 15 –
manda ve şevki idarede liyakat ve ihtisası tam ibraz ve fedakârlık ve hidematı mühimme ifası ile temeyyüz
eden zevata münhasırdır. Bununla beraber işbu iki rütbenin fiilen tevcihi bütün Anadolu’da Yunan Ordu
ve idaresinin tamamen def ve ihracına menut ve muallâktır.”
Efendiler; şimdi Sakarya Muharebesi gibi bir meydan muharebesi yapacağız. Behemehal o meydan
muharebesinden sonra Yunanlıları çıkarmış olabiliriz. Demek ki öyle bir meydan muharebesi yapan zat
bilecektir ki bu muharebede kazansak dahi hiçbir mükâfat yoktur, diyecek, binaenaleyh bendenizce bu
kayıt da fazladır, bu kayıt dahi doğru değildir. Efendiler; hepimiz insanız, zabitler insandır, kumandanlar
insandır. Yaptıkları fedakârlıklara mukabil behemehal bir hakları vardır. Bu, askerlikte bir esastır. Efendi-
ler; malumu âlileri... Felsefei askeriyeyi mütalaa buyurmuş olan arkadaşlarımızca pek güzel ve pek bariz
bir surette tahakkuk etmiş bir hakikattir. Her askerde behemehal ileri gitmek hassası vardır. Her askerde
bir azim olmak lâzımdır. Çünkü bir adım atan asker vâsi hizmet ifa eder. Küçük rütbe ile büyük rütbe ihraz
edenlerin, yapabildikleri vezaif dairesi bir değildir. Binaenaleyh askerlere daima bu yolun açık olduğunu
göstermek ve bildirmek lâzımdır. Bilhassa Napolyon bile ordusunun şevk ve heyecanına ve bilhassa mu-
harebe meydanlarındaki faaliyetlerini tezyit edebilmek için der idi ki; “Her askerin çantasının üzerinde
müşir vardır. Nefer dahi bunu böyle düşünmek mecburiyetindedir. Nerede kaldı ki; zabitlere ve kuman-
danlara diyeceğiz ki bu olmadıkça olmaz… Bu tabiatıyla olamaz efendiler ve ordunun maneviyeti, inzibatı
noktai nazarından katiyen muzırdır.
Üçüncü madde efendim: Madde 3. — Miralay rütbesine terfi hakkı muharebe meydanlarında lâakal
bir alaya fiilen kumanda ederek emr ü kumanda ve şevki idarede liyakat ve ihtisasa tam ibraz ve fedakarlık
ve hidamatı mühimine ifasıyla temeyyüz eden zevata münhasır olup usulen tevcih olunur. Burada (bu
usulen) şayanı tetkiktir. Şöyle ve şöyle yapan adama tevcih olunur. Doğru mudur? Fakat “Usulen” den
maksat ne olacak. Eğer bu ise bu da doğru değildir. “Ne olacak” doğru değildir. O zaman ne demektir? Bu
senelerin uzunluğunu, kıdemi, senelerin ziyadeliğini kıymete, hissi fedakâriye tercih ediyoruz demektir.
Ve liyakati mahsusaya tercih ediyoruz demektir. O halde böyle bir sistem ile orduya nasıl. Yüksek fedakâr-
lıklı kumandan yetiştirmek müyesser olur? Bu kaydı buradan kaldırmak lazımdır.
Dördüncü madde hakkında hiçbir noktai nazarım yoktur. Zaten böyle yapılmaktadır. Beşinci madde
hakkında efendim; “Kıdem sırasının tertibinde Türkiye Büyük Millet Meclisi
maliyenin küşadı tarihinden sonra İstanbul’dan Milli orduya iltihak eden zevatın mezkûr kuşat tarihin-
den tarihi ilhaka kadar İstanbul’ da geçirdikleri müddet kademelerinden sayılmayarak tenzili ve bu suretle
Milli orduya şitap ile iltihakta takaddüm eden erbabı gayretin hukuku temin olunur. Yalnız İstanbul’da
Hükûmeti Milliye emriyle vazifeten kalmış ve ifayı hizmet eylediği (tasdik edilmiş ve keza esarette kalıp
da badelhalâs doğruca Milli orduya iltihak eylemiş olanların) kıdemleri tamamen meri ve mahfuzdur”
Efendiler; bu esas ve kaideyi bundan sonra tatbik edebiliriz ve tatbik etmek doğrudur ve Müdafaai Milliye
Vekâleti zaten tatbik etmektedir. Fakat biliyorsunuz ki bizim ordumuz yeni teşekkül ettiği zaman zabita-
na ihtiyacımız fevkalâde idi ve biz evsafı mahsusasına ve ahlakiyatına emniyet edebildiklerimizi sureti
mahsusada buraya celp ve davet etmişizdir ve bu adamlar gelmişler ve Sakarya Meydan Muharebesi’ne
ve muhtelif muharebelere iştirak etmiş ve elyevm tabur ve alaylara fiilen kumanda etmekte bulunuyorlar..
Bunlar arasında böyle bir kıdem farkı yapmak doğrudan doğruya orduyu anarşiye sevk etmek demektir
ve binaenaleyh bu olamaz.. Fakat bundan sonra tatbikini talep edersek hakkımızdır. Sonra altıncı mad-
dede deniliyor ki “Kanundan işbu kanunun 1, 2, 3’üncü maddeleriyle Tearuz eden ahkâmı mefsuh ve
ahkâmı sairesi meri ve makbuldür.” Yani ne demek? Malumu âliniz bir takdirname kanunu vardır. Mu-
harebe meydanlarında şeraiti lazımesi dairesinde ibrazı fedakâri edenlere Heyeti Celileniz takdirname
verir ve iki takdirname alan adam terfi eder. Bir defa onu feshediyorsunuz; yani muharebede fedakârlık
yapan takdirname alamayacaktır: Bu olamaz.. Sonra terfi kanunnamesini tebdil ediyorsunuz. Filhakika
terfi kanunnamesini de tebdil etmeli, fakat esaslı ve bundan sonra da kabiliyeti tatbikisiyesi olan bir terfi
kanununu ortaya koymalıdır. Böyle bir maksat -yani bir zamanı mahsusa ve bir takım siyasi noktaları dahi
ihtiva eden bu kanunu orduya tatbike kalkışmak ordunun maneviyetini, inzibatını teşevvüşe duçar etmek
demektir. Ben başkumandan sıfatıyla bu kanunu ordu da tatbik etmekte mazurum ve kendilerinin sözleri
üzerine Müdafaai Milliye Vekâletiyle Erkânı Harbiye Umumiye Riyaseti de ve diğer ordu kumandanları da
– 16 –
orduyu böyle allak bullak edecek bir kanunu tatbik etmekte mazurdur. Binaenaleyh Heyeti Celilenizden
şunu çok ehemmiyetle rica ederim. Hatta bu kanunu alenen müzakere etmek dahi ordunun zihniyetini
bozabilir ve şunu da ilâve edeyim ki birçok arkadaşlarımdan işittim: Böyle bir kanunun mevcudiyetini
işitmiş olan arkadaşlar şimdiden duçarı inkisar olmuşlardır.
ÂBİDİN BEY (Lâzistan) — Hepsi işitmişlerdir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Böyle bir kanun mevzubahis olmadan ret
olunduğunu ilân dahi etmelisiniz. Bendeniz bunu ehemmiyetle rica ederim. (Çok doğru sesleri).. Efendi-
ler; ondan sonra makam maaşı ve makamı müteferrika hakkında bir kanun vardır. Bunun 5, 6’ncı mad-
deleri: Vakıa zabitan maaşatını tenkis ediyor. Fakat zabitanımızın hamiyeti ve fedakârlıklarından bunu
hüsnü kabul ettireceklerine emniyet edebiliyor. Ancak 5 ve 6’ncı maddeleri calibi dikkattir. Beşindi madde
ile rütbe fevkinde addedilebilecek rütbei askeriyenin makamat dereceli bir kadro ile, meratip derecesi bir
cetvel ile gösterilmiştir. İkincisi, kadroları lağveden bir maddedir. Efendim düşmanla bugün yarın muha-
rebe edeceğimiz muhakkak bulunduğu bir sırada böyle meratip derecesi yapmak veyahut herkesin anladı-
ğı ve bellediği kadroları tebdile ve tağyire kalkışmak mucibi felâket olmuştur, tarihte emsali adidesi vardır.
Binaenaleyh orduyu sevk eden insanlar bu gibi şeylere müsaade ve müsamahalı davranamazlar, zaten bu
iki maddenin para meselesi ile de bir alâkası yoktur. Bendenizin Heyeti Âliyenizden istirhamatım şudur
ki.. Tenkisi maaşata ait olan mevad çıkabilir. Ancak böyle meratip derecesi ve kadrolara ait zaman olmadı-
ğına kaniim. Müsait zaman ve şerait dahilinde esaslı bir surette yapılabilir. Bugün bunun dahi mevzubahs
edilmesi zamanı olmadığı kanaatindeyim. Efendiler; bunlara ait istirhamatım bunlardan ibarettir. Efendi-
ler; bir şey daha arz etmek istiyorum. Malumu âlileri Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkında bir
kanun vardır. Bendenizce Heyeti Âliyenin kıymettar bir eseri olarak meydana çıkmış bir teklifi kanunidir.
Ancak bunun bu zamanda münakaşası bazı Vekillerin çekilmesini vesaireyi ihtimal ki intaç edecektir. Eğer
mümkün ise bunu da muharebenin neticesine kadar cereyanı muhtemel olan müddet kadar tehirini rica
ederim. (Muvafık sesleri).. Yani bugüne kadar nasıl gitti ise bir ay, bir buçuk iki ay için o kadar haizi ehem-
miyet değildir. Haddi zatında kıymetli bir eserdir. Bittabi kıymetli ve lüzumludur ve çıkacaktır efendiler.
Vaziyeti askeriye hakkında takrir vermiş olan bazı rüfekamızın takrirleri muhteviyatına cevap verdiğimi
zannediyorum. Yalnız arkadaşlarımın şüphesini tamamen izale edebilmek için, bu takrir muhteviyatında
en çok zihinlerini tahduş eden noktaları tekrar edeceğim ve vermiş olduğum cevapların tekabül etmedi-
ğini beraberce tetkik edeceğiz. Bu takririn birinci maddesinde deniliyor ki “Düşmanın taarruza cüreti ha-
linde şimal ve cenupta her türlü ihtimalâta karşı iktiza eden ihzarat ikmâl edilmiş midir?” Evet; Efendiler,
düşmanın taarruzu halinde, bu taarruzu emniyetle karşılamak için icap eden bilcümle tedabir ve tertibat
yapılmıştır. İkinci madde; meselâ -Sakarya’nın şimalinde bir delik açarak pek müsteit gördüğü yolu ve ci-
varını karıştırmağa ve süvarisiyle Ankara’ya doğru ilerlemiş gibi bir teşebbüsü.. Evet efendim, bu da varidi
hatırdır ve demin izah etmiştim ki Ankara istikâmeti umumiyesine doğru piyade ile yürür ve oradan yol
açar, süvarilerini birleştirir, süvariyi sevk eder ve piyade ile takviye ettirerek ilerler ve Ankara’da bir teşev-
vüş vücuda getirmeğe teşebbüs eder. Geçen sefer de yaptığı gibi şimalden yapar ve bu takdirde olduğu gibi
garpten de yapar ve daha yukarılardan da yapması muhtemeldir, buna karşı nasıl hareket edeceğimiz tespit
olunmuştur, mukarrerdir. Efendiler; böyle bir harekette en çok sizi endişeye düşürecek yalnız düşmanın
süvarisidir ve onu müteakip de düşmanın beş süvari fırkası yaptığına dair haber olduğudur.
Efendiler düşmanın beş süvari fırkası yoktur, düşmanın bir süvari fırkası vardır. Düşmanın süvari kuv-
vetini tezyit edebilmek için, beş bin hayvan getirdiklerini biliyoruz. Ancak beş bin hayvanın yarısı çıkmış
ve yarısı kalmıştır. Binaenaleyh: Bugünkü kanaatimiz; süvari kuvveti itibariyle, düşmanda bizimkinin ya-
rısı yoktur; süvari kuvvetlerimiz itibariyle düşman süvarisine faikiz ve muharebe meydanlarında İnşallah
süvari hâkimiyetimizi muhafaza edeceğiz. Bugün; -buyurdukları gibi- farzı muhal olarak öyle bir hareket
karşısında kalsak derhal süvari kıtaatımızla o hareketi karşılayacağız. Sonra Samsun gibi yerlere düşmanın
bir ihraç hareketi mevzubahis olabilir mi ve ihraç hareketi yaparsa buna karşı tedabirimiz var mı deniliyor?
Her düşman, kuvvetini; bittabi orduyu aslilerinin bulunduğu yerde istihzar etmek ister, hatta buradan
bir neferin bile infikâki düşman için zarardır. Onun için bu noktai nazardan böyle bir hareket düşman için
zarardır ve binaenaleyh: Düşman; buradan mühim kuvvet alır ve böyle muhtelif sahillere ihraç ederse,
– 17 –
ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Mart 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
meydan muharebesini kazanmak için bize yardım etmiş olur. Fakat; düşmanın hata olsa dahi böyle bir
harekete kıyamını tasavvur edersek; bunun için; düşman ihracına mukabele edecek kadar kuvvetlerimiz
mahallinde mevcuttur.
Efendiler: Maruzatıma hitam verirken, cümlenize kemali hulus ve samimiyetle arzı veda ederim. (Al-
lah muvaffak buyursun sesleri)
Düşmanın taarruz etmesi, düşmanın taarruz fikrinde ısrar etmesi; bizim, maddi olmaktan ziyade, ma-
nen kuvvetten düştüğümüzü katiyetle kabul etmesine vabestedir. Elhamdülillah öyle değiliz ve şimdiye
kadar olduğu gibi bundan sonra vukuu muhtemel muhaberatta da İnşallah muvaffak olacağımıza dair
emniyet ve imanım tamamen bakidir.
Ancak benim muvaffakiyetim; Heyeti Celilenizin ve temsil buyurduğunuz bütün milletin, hakkımda
olan emniyetine, itimadına ve bunun devamına müstenittir. Hakkımdaki hüsnü nazarınızın devamı te-
menniyatiyle arzı veda eylerim. (Alkışlar)
REİS — Söz Hariciye Vekâleti Vekili Celâl Beyefendinindir. Buyurun..
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Reis Beyefendi, arkadaşlar istirham ediyorlar. Beş dakika tenef-
füs müsaade buyurunuz. Salonun havası fenalaştı..
REİS — Efendim on dakika teneffüsü tensip edenler ellerini kaldırsınlar (Ekseriyetle kabul edilmiştir).
On dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
Üçüncü Celse
Münderecat
1. — Hariciye Vekaleti Vekili Celal Bey’in Avrupa’ya giden heyetin İstanbul’daki bazı mehafil
ile temas ve mülakatı hakkındaki izahatı.1
ÜÇÜNCÜ CELSE
Bed’i Müzakerat; Saat: 4, Dakika: 37 (Sonra)
REİS: Reisisani Rauf Beyefendi
KÂTİPLER: Mahmut Sait Bey (Muş). Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim celseyi küşat ediyorum.

Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin vaziyeti askeriye hakkında müzakerata devam edi-
yoruz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey; müsaade eder misiniz? Hariciye Vekili Beyefendi bu-
radadır. İstedikleri zaman söz söylerler. Fakat Başkumandan Paşa Hazretlerinin beyanatı sırasında bazı
teklifleri vardı; biz de söz aldık; şimdi buna dair mütalâalarımızı beyan ederiz. Hariciye Vekili Bey yarın,
öbür gün, bir hafta sonra istediği beyanatta bulunur.
1 Bu baskıda ilave edilmiştir.
– 18 –
REİS — Müsaade buyurun efendim; bu bapta rüfekanın teklifini Heyeti Umumiyeye arz edeceğim.
Heyeti Umumiyeye arz edeceğim. Heyeti Umumiye ne yolda tensip ederse...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurun, bir şey arz edeyim. Başkumandan Paşa Haz-
retleri bu akşam gideceklerdir. Teşrifleri dolayısıyla beyanata bulundular; kendi ihtisasatını beyan buyur-
dular. Bizim de mukabeleten orduya karşı ve şahıslarına karşı istirhamatımız vardır. Düşünülen, bazı mü-
him mesail vardır ki biz de onları şerh edeceğiz. Orduya karşı bizim de istirhamatımız var....
REİS — Başkumandan Paşa Hazretlerinin kürsüden izahatını müteakiben Makamı Riyasete bazı tak-
rirler tevdi olundu. Aynı zamanda; Hüseyin Avni Bey, Salahattin Bey, Reşat Bey, Yunus Nadi Bey, Şeref
Bey de; Paşa Hazretlerinin beyanatına karşı bazı ifadatta bulunmak üzere söz almışlardır. Bundan başka,
Hariciye Vekili Beyefendinin de; celsei hafiye küşadını teklif ederken izah ettiğim gibi, vaziyeti hariciyemiz
hakkında mühim beyanatta bulunmak üzere bir teklifi vardı.
Evvelâ Hacı Şükrü Bey ve rüfekası tarafından verilmiş Başkumandan Paşa’nın, Heyeti Âliyenizden rica
ettiği bazı kavaninin, kavanin mevaddının tehiri yolundaki noktai nazarını tespit eden takrirler vardır;
Heyeti Âliyenize arz edeceğim: Bunları kabul ederseniz mesele yoktur.
Şimdi, Salahattin Bey’le rüfekasının, Hariciye Vekili Beyin ifadesinin tehiri ile, Paşa Hazretlerinin
beyanatına dair ifadelerinin istimaına dair tekliflerini reyinize arz edeceğim. Onun için müsaade
buyurursanız evvelâ bu takrirleri okuyalım.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim usulü müzakere hakkında söz isterim...
REİS — Buyurun...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim Paşa Hazretlerinin beyanatı üzerine ve onu teyiden Ri-
yaseti Celileye verilen takrirler üzerine bazı efkâr ve mütalaatını tebellür etmesi ihtiyacı vardır. Öyle selle-
mehüsselam, basma kalıp gibi Meclis, her şeyi kabul eder gibi bir zihniyet hâsıl olmasın... Bu hususta Paşa
Hazretleri’ne karşı bizim de millet namına, vatan namına, memleket namına maruzatımız vardır. Kendile-
ri bugün bir sefer ihtiyar buyuruyorlar. Bu münasebetle beyanatta bulundular. Bizim de mukabeleten arz
edeceğimiz mesail vardır; temennilerimiz vardır. Herhalde bunlara cevap verildikten sonra bu takrirler
reye konur. Evvel be evvel bize söz verilmesini istirham ederim. (Çok doğru sadaları)
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Usulü müzakere hakkında...
REİS — Buraya buyurun...
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Efendim, Reis Beyefendinin hülâsa buyurduğu takrirler; Paşa Hazretlerinin
beyanatına karşı millet namına mütalaat; celsei hafiyenin akdini, Hariciye Vekilinin mühim olarak teklif
etmesi; bu üç mesele var. Bendeniz usulü müzakereye ait olmak üzere teklif ediyorum: Hükümeti celsei
hafiyede mevzu bahsetmek üzere teklif ettiği meseleyi dinleyelim. Beyanat çok ediyoruz, yine edelim...
Fakat evvelemirde Hükûmetin teklifini dinleyelim. Sonra beyanatta bulunuruz.
HAKKI HÂMÎ BEY (Sinop) — Efendim; bendeniz zannediyorum ki, Hariciye Vekili Beyefendinin
Meclisi Âlinize karşı vaki olacak beyanatı ile, Başkumandan Paşa Hazretlerinin beyanatının yekdiğerine
münasebeti yoktur. (Vardır sesleri) Müsaade buyurunuz.
Başkumandan Paşa Hazretleri burada, beyanatı sırasında, bazı kavaninden bahsederek müzakereleri-
nin tehirini temenni ettiler. Bazı mesailin müzakeresinin tehiri hakkındaki bu temenni, Meclisi Âlinizin
tezahür edecek bir kararı ile teeyyüt edecektir. Meclisi Âliniz, henüz, bir karar vermemiştir. Binaenaleyh
müzakerenin kifayetine karar verilmediği halde bu hususa dair verilen takrirlerin okunması nizamnameye
mugayirdir. Arkadaşlarımızın söz söyleyip söylememeleri için evvelâ müzakerenin kifayetine karar ver-
mek lâzım gelir. Halbuki böyle bir karar verilmemiş ve böyle bir teklif de mevcut bulunmamış olduğundan
dolayı arkadaşlarımızın söz söylemeleri icap eder. Eğer bir teklif verilir ve müzakere kâfi görülürde ona
diyecek bir şey yoktur.
MUSTAFA KEMML PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendiler, benim vuku bulan mütalaat ve be-
yanatı askeriyemden sonra söz söylemek isteyen arkadaşları bittabi dinlemek lâzımdır ve onları dinleyece-
– 19 –
ğiz. Yalnız bendenizin Heyeti Celilenizden vaki olan istirhamatımın bazı noktaları vardır ki, bazı mesailin
bilâmüzakere tehiri veya bilâmüzakere reddine dairdi... Binaenaleyh onları bilâmüzakere reddetmemeğe
karar verirseniz; ret, ondan sonra takarrür eder. Fakat bilâmüzakere reddi veya kabulü noktasının tayini
lâzımdır. Onun için müzakereye girişmeden evvel bu noktayı halletmek iktiza eder.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, Meclisi Âlileri makamı müzakere ve münakaşadır; makamı
tasdik değildir. Buradan millete emrolunmaz. Millet; buradan amalini beyan eder. Binaenaleyh kendile-
rinin uzunca bir müddet müfarakat edeceklerine nazaran, dermeyan olunan mütalaat üzerinde Meclisin
de bir takım temenniyatı vardır ki bittabi onların da anlaşılması lâzımdır ve o noktai nazara göre imali
fikr edilmesi iktiza eder. Burada dermeyan olunan mütalaat; o zatın mütalaatı zatiyesidir; Meclisin umumî
mütalaası değildir ve binaenaleyh orta yerde zımmî bir taahhüt ve kabul ve muvafakat yoktur. Bu mesailin
bir kısmı ve bu hususta kendilerinin dermeyan ettikleri arzunun bir kısmı meyanında bendenizin kendi
kanaatimce kabili kabul olabilecek nokat vardır. Onlar konuşulmalıdır ve buna dair milletin arzu ve irade-
sinin temessül edilmesi lâzımdır...
Hariciyeye ait dermeyan olunacak mütalaat, her zaman kabili müzakeredir. Fakat kendilerinin teşrif
buyurduklarına nazaran, bugün burada vuku bulan mütalaatında bariz olan bazı hususat için herkesin
kendi kanaatine göre söz söylemesi elbette lâzımdır, asıldır. Böyle şeyler bilâmüzakere geçerse, Meclis orta
yerden kaldırılmalıdır. Mevzubahis olan mesail gayet azim mesaildir. Meselâ Paşa Hazretleri memleketi
ıslah etmek için ukalanın bulduğu çareler olarak tarzı hükûmetin tebdilini söylediler. Bendeniz bunun
tamamen aleyhindeyim. Mesele tamamen aksidir.
Efendiler bugün mesele; hali idamedir, harbi idamedir. İşte demek ki...
BİR SES — O başka mesele...
SALAHATTİN BEY (Devamla) — Acele etmeyin Beyefendi... Ben kendi efkârıma muhalif mütala-
atı biliyorum. Binaenaleyh dermeyan edilen mütalaat, bir mütalaai zatiyedir. Bu mütalaat; bu Meclisin
ve ordularının Başkumandanlığını ifa eden zatın mütalaasıdır. Bu mütalaaya karşı -ve kendilerinin uzun
bir müddet müfarakat edeceklerinden naşi- bizim dahi söyleyecek sözlerimiz, fikirlerimiz vardır ki ihti-
mal mucibi menfaat ve memlekettir, bilâmünakaşa böyle şeyler kabul olunamaz... Onun için bunun böyle
bilâmünakaşa ve müzakere kabul etmek doğru değildir. O zaman Meclis yok demektir. Meclisin şahsına
hürmet edilmelidir. Hiç şüphesiz hepimiz milletin menfaatine hizmet ediyoruz. Tahalüf olabilir aramızda.
Anlaşalım ve tabiî anlaşacağız. Yalnız nokatı müteferriası hakkında söz verecekler, tabiî o zaman söyleye-
ceğim.
Efendiler ben başka Meclis bilmiyorum, bulunmadım. Fakat bizim Meclis kadar amali milliyeye ve
menafii milliyeye vahdet göstermiş ve bu kadar birlik içinde yaşamış ve zevahirde ağzını açmamış vatan-
perver Meclis görmüyorum. Binaenaleyh bu Meclisin hissiyatından şüphe etmek doğru değildir. Meclisin
umde ittihaz edilen esasatı ile kabili telif olmayan ifadat bendenizce muvafık değildir. Binaenaleyh bu
nokat üzerinde bendeniz fikrimi söylemek isterim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendiler vuku bulmuş olan teklifatımla bu
makamdan, bu kürsüden hiçbir vakitte emir manası anlaşılmamalıdır. Eğer böyle olsaydı bunun müzake-
resi veya ademi müzakeresi hakkında arayı umuminize müracaata lüzum bırakılmamış olurdu. Halbuki
arzu edilen şeyin terviç veya ademi tervici yine reyi âlinize muhavveldir. Binaenaleyh emirden bahsetmek
doğru bir şey değildir. İkincisi; demin bahsettiğim mesail arasında Hükûmet tebdilinin nazariyesi vardır.
Bununla zan olunmasını ki bugün yapılmış olan şeyden başka bir şey murat etmiyorum. İzahen bunu
söylemişimdir, yapılmış olan şey yapılmıştır, yapacak değiliz. Üçüncüsü Heyeti Celilenizin hissiyatından
nezahetinden ve umdesi milliyeyi muhafazadaki sebat ve azminden şüphe etmiş değilim. Böyle bir şüphe
ima edecek bir söz söylemiş değilim ve tağyir edebilmek için bilmem nasıl bir mahiyeti muhakemeye
madik olmak lâzım gelir?
REİS — Efendim zannederim kâfi derecede tarafeyn söz söyledi. Takrirlerin Heyeti Âliyenize arzını
kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edildi.
– 20 –
Hariciye Vekilinden evvel Paşa Hazretlerinin mütalaası üzerine söz söylemek isteyen zevatın söz söy-
lemelerini kabul eden zevat lütfen ellerini kaldırsın. Bu da kabul edildi efendim, şu halde Hariciye Vekili
Beyefendinin bu celsede beyanatta bulunması kabul edildi. Buyurun Celâl Bey. Yani Celâl Bey’in beya-
natından sonra Paşa Hazretlerinin beyanatı hakkında söz söylemek isteyen zevatın sözleri mahfuzdur.
Bunlara söz verilecek efendim.
İstizahlar ve Sual Takriri
1. — Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’in; Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Av-
rupa seyahatine giderken İstanbul Hükûmeti ve Halife ile yaptığı temasla alâkalı sual ve isti-
zahlara cevabı.
REİS — Buyurun Celâl Beyefendi.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefen-
di’nin İstanbul’dan geçerek Avrupa’ya seyahati hakkında muhterem arkadaşlarımızdan Diyaribekir Mebu-
su Hacı Şükrü Bey’in bir istizah takriri vardır resen. Yine kıymetli arkadaşlarımızdan Aydın Mebusu Tah-
sin ve Kırşehir Mebusu Yahya Galip Beylerle rüfekasının ikinci bir istizah takriri vardır. Trabzon Mebusu
Hafız Mehmet Bey’in de bir sual takriri var. Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi’nin, Hariciye Vekilinin
İstanbul’daki temaslarından ve Ahmet İzzet Paşa’nın riyaseti altında ayrıca bir heyet gitmesinin ne sebebe
mebni olduğunun izah edilmesine dair bir talebi mevcuttur. Bunlar hakkında Heyeti Âliyenize arzı malû-
mat etmek istiyorum. Evvelâ takrirleri okuyorum.
Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
Celsenin hafî olması lâzımdır.
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Sultan Mehmet Sâdisi ziyaret ettiği sahih midir? Sahih ise veliahdın
tebrik mektubuna nezaketen olsun cevap yazılmasını muvafık görmeyen Büyük Millet Meclisinin arzusu-
na tevfiki siyaset etmek mecburiyetinde bulunan Heyeti Vekile bu temasa müsaade etmiş midir? Etmiş ise
bunu ne suretle Büyük Millet Meclisinin siyasetine tevfik etmiştir? Eğer Yusuf Kemal Bey bilâ istizan bu
temas ve ziyarete ictisar etmiş ise Heyeti Vekile bunun hakkında ne düşünmüştür ve ne gibi bir muameleye
teşebbüs etmiştir? Buralarının Heyeti Vekile Riyasetinden müstacelen istizah edilmesini teklif ederiz.
27 Şubat 1338
Sivas Kütahya Van Bolu

Ziyaettin Cemil Hakkı Şükrü
Karahisarışarki Kırşehir Aydın Genç
Mustafa Yahya Galip Tahsin Celal
Isparta Isparta Remzi Mehmet Nadir
Biga Kayseri Gaziantep Gaziantep
Mehmet Osman Ragıp Abdurrahman Lami
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi Avrupa’ya gitmek üzere İstanbul tarikini ihtiyar etmişti. Yirmi
güne karip bir zamandan beri orada ikamet etmektedir. Bir huzura çıktığını haber aldım. Bu bir hakikat
mıdır? Hakikat ise hangi sıfatı salahiyetle o huzura çıkmıştır? Meclisi Âlinin muvafakati alınmadan He-
yeti Vekile böyle bir salâhiyet vermiş midir? İstihbaratıma nazaran Yusuf Kemal Beyefendi; Tevfik İzzet
Paşalarla huzura çıktığı zaman Padişah arzunuz veçhile sizi bir tebaa gibi kabul ediyorum diye iltifatta
– 21 –
bulunduğu mervîdir. Büyük Millet Meclisinin istiklâl ve hakimiyetini ihlâl eden bu ahvali müessife ne ile
telâfi edilecektir?
Bu tarzda muameleye duçarından sonra Yusuf Kemal Beyefendinin Avrupa’ya gitmesine mahal kal-
mamıştır.
Metni takrirde münderiç hususatı Heyeti Vekile Riyasetinden istizah eylerim.
1 Mart 1338
Diyarıbekir Mebusu
Hacı Şükrü
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Reis Bey; usul hakkında söz isterim. (Usul, usul, ne olacak? İstemez
sesleri) Söz istiyorum, usul hakkında... Hakkımdır.
REİS — Meclis, Hariciye Vekiline söz verdi. Bitirmeden nasıl usul olur? (Sonra söylesin sesleri)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim; malumu âliniz istizah takrirleri reye konmak
icap eder ve kabul edildikten sonra müzakere açılır. Bir defa istizah takrirlerini reye koyunuz. Meclis kabul
ediyor mu? Sual takriri de öyledir.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili) (Saruhan) — Karesi Mebusu Abdülgani Efendi’nin sual tak-
ririni okuyorum.
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekilimiz Yusuf Kemal Beyefendi’nin tahtı riyasetindeki heyetin Avrupa’ya azimet ettiği bir
sırada İstanbul hükûmeti Hariciye Nazırı Ahmet İzzet Paşa’nın riyaseti altında da bir heyetin Avrupa’ ya
azimet edeceği evrakı havadiste görülmüş ve fakat bu seyahatten hakikî maksat ve mana ne olduğu vazı-
han anlaşılamamış olmakla Hariciye Vekâleti Vekili Celâl Beyefendi’nin bu hususta Meclisi Âliyi tenvir
etmek üzere izahat ita buyurmalarını arz ve teklif eylerim.
5.3.1338
Karesi
Abdülgafur
HARİCİYE VEKİLİ — Şunu ilâve etmek istiyorum ki Tahsin Bey’in on beş...

TAHSİN BEY (Aydın) — İstizah takririnin Meclisi Âlice kabul edilip edilmeyeceğinin evvelâ reye kon-
masını teklif ederim.
REİS — Efendim müsaade buyurun. İstizah takrirleri mesnuu âliniz oldu. Meselenin fevkalâde nezake-
ti hariciyesine binaen celsei aleniyede bu takrirleri mevzubahis etmeği Makamı Riyaset mahzurlu buldu.
Hariciye Vekâleti Vekili Beyefendi de aynı noktai nazardan mahzurlu gördüler. Şimdi heyeti âliyenize arz
edildi, mesnuu âliniz, oldu. Bu istizah takririni kabul veya ademi kabul yine Heyeti Âliyenize aittir. Reyi-
nize arz ediyorum. İstizah takririni kabul ile Hariciye Vekili Celâl Bey tarafından cevap verilmesini kabul
buyuranlar lütfen ellerini kaldırsın... (Ekseriyetle kabul edildi) (Sual şeklinde sesleri)
TAHSİN BEY (Aydın) — İstizah takriri Heyeti Vekile Riyasetine varit oluyor.
REİS — Heyeti Vekileden istizahınızdan vaki olan şeye Hariciye Vekili Bey cevabını verecektir. Heyeti
Vekile Hariciye Vekiline havale etmiştir. Mesul memur kendileridir, cevabını vereceklerdir.
Buyurun Celâl Bey.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili) (Saruhan) — Yusuf Kemal Bey hareketlerinden evvel Heyeti
Âliyenize bertafsil maksadı seyahati hakkında izahat verdiği veçhile Avrupa’ya hareketinden maksadı aslî
oradaki cereyan ve efkârı anlamak ve bizim maksat ve matalibi milliyemizi anlatmaktır. Yani bir kelime
– 22 –
ile hülâsa etmek lâzım gelirse siyaseten tenvir ve tenevvür için bir seyahat ihtiyar etmişlerdir. Buna ilâve
edebilecek bir şey varsa o da İngilizlerle Fransızların arası açılmıştı ve bu açıklıktan istifade edip etmemek
imkânı mevcut mudur? Bunu da tetkik eylemek idi. Yusuf Kemal Bey bu izahatı esnasında İstanbul’dan
Avrupa’ya gideceğini Heyeti Âliyenize söylemekle hemen ittifakla itimadınıza da mazhar olduğunu ilâve
ve kaydetmek isterim.
Takrirlerin ruhu müeddası Yusuf Kemal Bey İstanbul’a niçin gitmiştir ve İstanbul ile temasına Heyeti
Vekile salâhiyet ve mezuniyet vermiş midir? Bu tarzı hareket bizim siyasetimiz üzerinde muzır olmuş mu-
dur? Bendenizin anladığım bunlardan ibarettir.
Evet efendiler; Heyeti Vekileniz Yusuf Kemal Bey’in İstanbul üzerinden Avrupa’ya geçmesini ve arz
edeceğim esbap dolayısıyla Padişah ile görüşmesini tensip etmiş ve kendisine salâhiyet vermiştir. Bunun
esbabı sevaikini de biraz maziye doğru ircaı nazar ederek aramaklığımız lâzımdır. Biliyorsunuz ki İstan-
bul’da bir Damat Ferit Paşa hükûmeti vardı. Bunun vasfı mümeyyizini kısaca anlatmak için o hükûmetin
çıkardığı ve kendisinin sadaretine ait olan hattı hümayunu, meşihatı işgal eden zatın çıkardığı fetvaları
hatırlatmak isterim.. Onlar bütün milletin birbirine karşı kılıç çekerek kanını heder etmesini mubah kılı-
yordu. Bittabi böyle bir hükûmet yaşayamazdı, ve yaşayamadı. Onu bugünkü kabineyi teşkil eden Tevfik
Paşa ve Tevfik Paşa kabinesinde en mümtaz bir sima olarak birtakım rüfekasını istihlâf ettiler. İzzet Paşa
mevkii iktidara gelir gelmez Anadolu ile temas etmek istemiştir ve o temasında da, vaki olduğu zamanda
da, “Sevr” Muahedesinden dem vurmuştur. Kendisine maksadı millimiz anlatıldığı ve istiklâl için uğra-
şıldığı ve Misakı Milliyi temin etmekten başka memleket için felah olmadığı anlatıldığı zaman Anadolu
ile yakından görüşmesini talep etmiştir ve haber göndermiştir. Kendisinden de bu talebi isaf edilerek Bi-
lecik’te mülakat vaki olmuştur. Bilecik’te mülakat esnasında Reisi Muhteremimiz Paşa Hazretleri İsmet
Paşa, bendeniz Kılıç Ali Bey, Muhittin Baha Bey, Hakkı Behiç Bey bulunuyorlardı ve biz itiraf edelim ki
orada tesadüfen bulunuyorduk. Mülakat Reis Paşa Hazretleri tarafından olacaktı. Ve ilk mülakatı müte-
akip Reis Paşa Hazretleri’nin bizim de sıfatı mebusiyetimize hürmet ederek müzakerata iştirak ettirdiler.
Cereyan eden ahvali o zaman bir mebus sıfatıyla yakından gördüm. O zaman bize telkin etmek istedikleri
-dolayısıyla- kâğıt üzerinde olan zayıf kalbi imanı ağızlarından da işitmek suretiyle muttali olduk. Bunlar
karşımıza çıktıkları zamanda Anadolu’ya geliyorsunuz efendiler efendiler denildi. Geldiklerinden mutlaka
kuvvetli bir vaat aldıkları ve yeni kabine teşkil ettikleri için İstanbul’ un siyaseti umumiyesinde mühim bir
tahavvül vuku bulduğu zannını besliyorduk ve en ahaf bir tabirle bu zevatın hiç olmazsa efendiler “Sevr”
muahedesi üzerinde ufak bir tadilat yapmak için vaat aldıklarını zannediyorduk. Kendileri ile karşı karşıya
gelip de sorduğumuz zaman boyunlarını eğdiler ve kızardılar. O halde efendiler buraya niçin geldiniz suali
kendilerine irat edilmek lâzım geliyordu. Hulâsa olarak bütün metalibi “Sevr” muahedesini kabul etmek
ve ondan başka bir çarei hareket yoktur. Müzakeratımızın hulâsası ancak bunu göstermektedir. Orada
müzakeratın dar bir sahaya inhisar etmesi arzu edilmediği için kendilerine açık söylenildi ve denildi ki;
siz İstanbul’dan geliyorsunuz. Garp siyasetini bize nazaran yakından takip etmişsinizdir, tenvir ediniz. Biz
size nazaran Şark umuru ile daha ziyade ve daha çok malumattarız. Biz orada yaptıklarımızı size anlata-
lım. Gayet açık, gayet vazıh malumat verelim. Gayet açık ve samimî bir kalp ile müzakere ve itba edelim
ve kabul ettiler. Şarktaki vaziyeti kendilerine izah ve hikâyet ettik. Onlar da Garp gibi hiçbir şeye istinat
etmeyen vaziyetlerini hikâye ettiler ve şu neticeye vasıl olduk ki ellerinde kendilerinin yapacak bir şeyi
yoktur. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin takip ettiği siyaset; memleket için en nafi bir siyasettir
ve şu neticeye vasıl olduk ki onların İstanbul’da böyle bir heyet halinde muhafazai mevcudiyet etmeleri
bizim vaziyetimize dahi sui tesir etmekten hali değildir. Bunu itiraf ettiler. Şu halde biz Şark siyasetini -ki
yeni başlamakta olan Şark siyasetini- açık kalple yürütmek mecburiyetindeyiz. Buyurun efendiler Ankara’
ya; müzakeremizin mabaadine orada devam edebiliriz, misafirimizsiniz dendi ve burada alıkonuldular.
Bittabi bu zevat burada kendi ihtiyaçları ile kalmamışlardı ve fakat burada kaldıkları müddetçe zannedi-
yorum ki kendilerinin bu sakat zihniyeti bu muhite de telkin etmek cüretinden meni nefs edememişlerdi.
Bu kendileri için cüret değil bir itiyat idi. Bu Ankara muhitinde sizin kadar Misakı Millîye aşk ve imanla
rabıta gösteren bir heyetin diğer bir heyetle temastan sonra dahi fikir ve kanaatleri üzerinde bizim fikir
ve kanaatlerimiz muteber olması lâzım gelirken verdikleri bir muhtırada; hâlâ İzmir’in muhtariyeti ida-
riyesinden ve beş sene sonra oranın şekli hükûmeti hakkında karar verilebilmek lüzumunu teklif edecek
– 23 –
kadar hafiflik gösterebildiler. Bunların buradaki vaziyetin temadisine o zamanki Heyeti Vekile rıza ve mu-
vafakat etmedikleri için, yani burada kalmamalarına ve İstanbul’a gitmelerine bazı kuyut ve şeriat tahtında
müsaade etmedi. Müsaadenizle onu arz edeyim, belki Heyeti Celilenizin malumatı yoktur. Olsa da tekrar
etmiş oluruz. Bunlar, siyaseti umumiyemizin ana hatlarında yani Meclisi Âli’nin takip ettiği esasatın ga-
yet doğru olduğunu itiraf ettikleri zaman “Bizi bırakınız, çoluğumuzla, çocuğumuzla beraber oturalım ve
bundan sonra katiyen vezaifi hükûmet ile meşgul olmayacağız” diye Heyeti Vekile huzurunda teminatta
bulundular ve İstanbul’a gider gitmez istifa edeceklerine dair tahrirî teminat ve bu teminat alındıktan son-
ra bunların burada temdidi ikametlerine hiçbir mana kalmamıştır farzıyla İstanbul’a salıverildi. Derhatır
buyurunuz ki bunlar İstanbul’a gider gitmez bu sözlerini tutar gibi istifa etmediler. Fakat az bir müddet
sonra mevkii iktidara geldiler. Mevkii iktidara geldikleri zamanda Anadolu’ya balâpervazane yazılmış bir
telgraflarını derhatır ediyorum. O telgrafın içinde deniliyordu ki: Biz mevkii iktidara geleli iki gün oldu.
Fakat bu iki gün zarfında yaptığımız tesir ile Avrupa siyaseti lehimize alt üst oldu. Hatta efkârı umumiye
siyasetimize hüsnü tesir etti ve İzmir’in tahliyesi bile mevzubahis oldu diyorlardı. Buna layık olan cevap
verildi ve cevapta da: inşallah vukuat sizi tekzip etmez. Çünkü siz memleketin mucibi menfaati olacak
surette beyanı mütalaada bulunuyorsunuz. Fakat biz ise vaziyeti o kadar berrak ve saf görmüyoruz dendi.
Ondan sonra Yunan taarruzu başlamıştı. Bunu kısaca Heyeti Celilenize arz etmekten maksadım; belki
bunlar İstanbul’un esaret havasını çok teneffüs ettiklerinden dolayı müstekâr bir siyaset takip edemiyorlar,
daima sağa, sola kaçıyorlar, belki bu zaafı idare orada bulunan ecnebilerin tazyiki mühimdir. Binaenaleyh
zikzak hareket eden ve siyaseti umumiyemizi muayyen bir veçheye doğru tevcihi istikamet edemeyen
bir heyeti son bir ihtar, son bir vazifei vataniyeye davet etmek üzere, Heyeti Vekileniz Yusuf Kemal Beye-
fendi’yi mazur görmemiş ve Yusuf Kemal Bey’i, bunlara nasihat ve milletin Misakı Millîsini umumiyetle
müdafaaya kendilerinden söz almağa memur eylemişti. Yusuf Kemal Bey bunlarla ilk temasında evvelâ
muvafakat eder gibi bulunmuşlardır. Fakat kendilerinin böyle bir muvafakatname vermek salâhiyetini
haiz olduklarını ve bu işin ancak Padişah’a ait ve münhasır olduğunu ifade ve Heyeti Vükelâda mevzubahis
olacağını söylemişlerdir. Fakat Heyeti Vükelâdan müspet bir netice çıkmamıştır. Bu, müzakere esnasında
iken Yusuf Kemal Bey derakap İzzet Paşa’nın ziyaretine maruz kalmışlardır. İzzet Paşa, Yusuf Kemal Bey’i
bulunduğu hanede ziyaret ederek kendisi Zatı Şahanenin görmek istediğini ve arzu ettiğini söylemişlerdir.
(Gürültüler) Müsaade buyurunuz efendim. Söz alıp söylemek herkesin hakkıdır, dinleyelim ve bendeniz
de layıkıyla maruzatımı ifade edeyim. Asabiyet için her zaman vaktimiz müsaittir. (Devam, devam sesleri)
Yusuf Kemal Bey, gece alafranga saat yedide İzzet Paşa, Tevfik Paşa beraber olduğu halde bilmiyorum,
tabir caizse- huzura çıkmıştır (Handeler) huzura çıkarken yaver paşanın oradaki muhafızlara verdikleri
emirden ve İzzet Paşa’nın uşağına sıkı sıkı yaptığı tenbihattan ve mülakatın gece olmasından istidlal ede-
biliyoruz ki:
Bu meselenin onlarca gayet mahrem tutulması icap ve iktiza ediyordu ve Yusuf Kemal Bey huzura çık-
tığı zaman Sultan Mehmed Sâdis (Gürültüler)...
HÜSEYİN AVNİ (Erzurum) — Reis Bey rica ederim, bu suretle idarei kelam etmesini Meclis kabul
ediyor mu, etmiyor mu? Ekseriyete istirham ederim onlar kadar biz de alâkadarız, lafız ile oynamasınlar.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Yanına çıktığı zaman Sultan Mehmet Sâdis
siyah bir redingot giymiş ve ilikli olduğu halde ayakta müştereken kabul ediyor, İlk söz olarak -ki taarruz
buradan başlıyor- İstanbul’a geldiğinizi ve beni ziyaret etmek istediğinizi Tevfik Paşa söyledi, riyaset et-
mekle müftehir bulunduğum milletimin bir ferdi ile temastan mahzun oluyorum; yani Yusuf Kemal Bey’i
orada milletin bir ferdi sıfatıyla kabul ettiğini söylüyor ve ondan sonra kendisinin hayatı maziyesi hakkın-
da ve fakat herhalde günahlarını affettirmek istediği müsait bir şekilde bazı beyanatta bulunuyor. Bunun
üzerine İzzet Paşa söze karışıyor ve diyor ki: Biz Tevfik Paşa ile; böyle bir mülakatın mucibi menfaat oldu-
ğunu gördüğümüzden tertip ettik diyor. Yani bununla Yusuf Kemal Bey’in müracaatçı vaziyette olmadığım
ve Padişah’ın yanlış söylediğini kendisine ihtar etmek istiyor. Yusuf Kemal Bey; Büyük Millet Meclisi’nin
makamı muallayı hilafeti tanımakta olduğunu ve tanıdığını ve kendisinin de bütün mahiyeti ile tanınma-
sını talep ettiğini ifade ediyor; dikkat buyuruldu, değil mi efendim? (Evet, evet sesleri) (Anlaşıldı sesleri)
talep ediyor. Bunun üzerine kendisiyle millet arasında Yunanlıların girdiğini ve Yunanlılar memleketten
– 24 –
mündefi olduktan sonra bu talebimizin şayanı müzakere olduğunu söylüyor (Handeler) ve daha ileriye
vararak itidal ile hareket etmek lâzımdır diyor. Bunu da bana General Pelle söyledi diyor. (Handeler) İs-
titrat kabilinden şurasını Heyeti Celilenize arz etmek isterim ki: (General Pelle ile haşir olsun sadaları)
Paris mümessilimiz Ferit Bey’den bir rapor almış bulunuyoruz. Ferit Bey raporunda Jeneral Pelle ile vuku
bulan mülakatından bahsediyor ve diyor ki: General Pelle beni ziyarete geldiği zaman kendisinden sanayın
vaziyeti hakkında izahat istedim ve dedi ki: Padişah’ın size de yaptığı gibi İngilizlerle birleşerek bize arka
çevireceğinden çok korkuyorum.
Şu halde Efendiler; şu iki havadisi karşılaştırdığımız zaman, kelimenin en hafif cihetiyle söylüyorum,
tarafeynden birisi yanlış söylüyor. İşte Yusuf Kemal Bey bu şekilde yanlarından ayrıklıktan sonra izzet
Paşa’ya şikâyet ediyor; yalan söylediğini, yanlış hareket ettiğini protesto ediyor ve bir rapor halinde arz etti-
ğim bu şeyleri bize bildiriyor. Bu vaziyeti şey etmek için Yusuf Kemal Bey’e bir direktif verdik ve o direktifi
müsaadenizle aynen okuyacağım. Okundu.
“SURET”
İzzet Paşa Hazretlerine
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun millet ve memleketin hayat ve istiklâlini kurtarmak için takip
ettiği mukaddes davaya müddeiiyatı zahirenize bakarak sadık bulunduğunuz zannı ile zatı âlimizi ve rü-
fekanızı memleket ve millete karşı medyun bulunduğumuz vezaifi hamiyeti ifaya davet ettim. Maatteessüf
beyanatınızdan binnetice mütefehhim olan manayı hakiki ve saray mülakatının tarzı tertibi, bilhassa bizim
Avrupa’da bulunacağımız zamanda sizin de Avrupa ricalini ziyaret etmek için seyahate kalkışmamız, bu
surede hasımlarımıza Türkiye’de Büyük Millet Meclisince istenilen şeraitten dûn sulh yapacak bir heyet
mevcut olduğu ümidini vererek âmal ve metalici milliyemizin tahakkukunu tehir etmekten ve içinde İs-
tanbul halkı da dahil olduğu üzere bütün efkârı milletin izhar ettiği vahdetin sırf sizin tarafınızdan ihlâl
edildiğimi göstermekten başka bir şeye yaramayacak olan hareketiniz zannı mevcudun butlanını ispat
etmiştir. Ben elyevm makamı muallayı hilafeti işgal eden zata ancak onun ciddî ve samimi talebi vukuunda
lâzimülittiba hakayiki izah zımnında görüşmeğe mezun olduğumu söylemiştim. Zatı âlinizin rüfekanızla
beraber beni müracaatçı vaziyetinden göstermiş olduğunuzu bilâhare anladım. Bu tarzı hareketiniz zaten
gayrı meşru olan vaziyetinizle müterafik değildir, denemez. Mahaza bu mülakat Padişah’ın efkâr ve sebatı
hakikiyesine kesbi ıttıla etmiş olmak itibariyle istifadesiz olmamıştır. Pek bariz anlaşıldı ki milletin hakiki
mümessili olan ve mukadderatı millet ve memlekete şer’an ve hukuken yegane vazıülyed bulunan Türkiye
Büyük Millet Meclisi’nin tanımaktan, ibaa ile beraber, kuvvei maneviyenin kesri hülyasıyla tehdidatta bu-
lunmakla berdevamsınız.
Binaenaleyh her türlü temasınızın ve bilcümle efkâr ve harekâtınızın menafii âliyei millet ve memleke-
te münafi ve muzır olduğunu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine arz ettim. “imza: Türkiye Büyük
Millet Meclisi Umuru Hariciye Vekili
Yusuf Kemal
(Bravo sadaları)
Yusuf Kemal Bey bu mektubu Hilalı Ahmer memurlarından bir zat vasıtasıyla gönderiyor ve tesellüm
edildiğine dair imza dahi aldığını Heyeti Vekilinize bildiriyor. Bu vakadan sonra dahi Efendiler, milletin
matalibinin bir noktada temerküzü için Hariciye Vekiliniz Yusuf Kemal Beyefendi sarfı mesaide bulunu-
yorlar. Bunlar Avrupa’da misakı millimizin Yusuf Kemal Bey tarafından müdafaası için istedikleri şeyleri
yapacağız, yapmak istiyoruz, konuşuyoruz, konuşacağız suretinde birçok zaman zarfına mecbur ettikten
sonra ve en nihayet kendilerinin de Avrupa’ya gideceklerini ve binaenaleyh Yusuf Kemal Bey’in talebinin
verilemeyeceğini söylüyorlar. Şurasını Heyeti Muhteremenizin bilhassa nazarı dikkatine ve nazarı ıttılaına
arz etmek isterim ki bu meselede dahi Yusuf Kemal Bey bunların sarih yalancılıklarını yakalıyor. Son defa
olarak Tevfik Paşa’yı ziyareti esnasında; Tevfik Paşa; İzzet Paşa’nın ifadesine atfen. General Pelle ile müla-
katında General Pelle’nin ve onun rüfekasının İzzet Paşa’nın Avrupa’ya seyahatini muvafık gördüklerini ve
– 25 –
hareket etmeleri lüzumunun söylendiğini Yusuf Kemal Bey’e anlatıyor. Yusuf Kemal Bey bittabi mümessil-
lerle dahi temasta bulunduğu için bu vaziyeti garip buluyor. Bilâhare ıstıtlaatına göre İzzet Paşa, Tevfik Pa-
şa’nın yanından çıktıktan ve Yusuf Kemal Beyefendi bunu Tevfik Paşa’dan işitip çıktıktan sonra Tevfik Paşa
İzzet Paşa’yı aratıyor ve o esnada İzzet Paşa İngiliz mümessili ile görüşmek üzere olduğu cevabını alıyor.
Yusuf Kemal Bey General Pelle’yi ziyaret ediyor ve bu vakadan kendisine bahsediyor. Bana Tevfik Paşa;
İzzet Paşa’nın ifadesine atfen böyle bir fikrinizin olduğunu söyledi diyor. General Pelle şaşırıyor ve hayret
ediyor. İzzet Paşa ile konuştum, bana Avrupa’ya gideceğinden bahsetti. Bunlar işi sizin dediğiniz şekle
sokmalarından dolayı mütehayyir ve hayretteyim diyor. Bundan bizim istidlal ettiğimiz mana; Efendiler,
bunlar milletin muvacehesinde bütün milletin hukuk ve mukadderatına vazıülyed olan meşru bir heyetin,
memleketin talebini isaf etmekten korkmuş bulunuyorlar ve zannediyorlar ki Anadolu mümesilleri bir
şapkalının söylediği söze her şeyden kıymet ve ehemmiyet verir. Onun için ecnebiler tarafından Avrupa’ya
seyahate teşvik edildikleri esbap mazeret olarak dermeyan etmiş bulunuyorlar ve en nihayet Yusuf Kemal
Bey teması katederek ve arz ettiğim bu mektubu göndermek suretiyle Pake kumpanyasının bir vapuru ile
doğru Marsilya’ya hareket etmiş bulunuyorlar ve geçen Cumartesi günü İzzet Paşa Hazretleri de Yunan
ordusunun müsaadesiyle Yunanlıların işgal sahası olan Edirne’den Avrupa’ ya gitmiş bulunuyorlar.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Cehennemin dibine gitsin.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Zannediyorum ki hakikati Heyeti Celilenize arz edebildim. Bu-
nun esbabı mucibesini tahlil ve takyit etmek zatı âlilerine aittir. Şurasını ilâveye mecburum ki İstanbul ile
temas kararı verildiği zamanda bendeniz Heyeti Vekilede bulunmadığım için kemali cüretle söyleyebilirim
-Heyeti Vekileniz; İstanbul’a karşı bu kadar meşru ve bu kadar fedakârlık içinde çırpınan bu memleketin,
bu milletin yegane talebi olan istiklâl meselesini kendilerine teklif ettikleri zamanda bunun reddi ile mu-
kabele göreceğini hiçbir zaman hatır ve hayallerine getirememişlerdir ve arkadaşlarınız meseleyi bu kadar
vatanperverane düşünmüşlerdir ve fakat maruz kaldığınız mesele budur. Yusuf Kemal Bey bunu olduğu
gibi Avrupa’da enzarı umumiyeye vazedecektir ve biz de bundan sonra kendilerine arz edeceğiz, bunların
mahiyetini olduğu gibi millete bildireceğiz ve celsei aleniyede lisanı münasiple arzı malumat edeceğiz.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Yanlıştır fikriniz, çok aceledir, bomba olur millete bu… Her şeyin bir
sırası vardır.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Milletten hiçbir hakikat gizlenemez. Velev ki milletin aleyhine
olsun, bir şey gizleyemeyiz, nefine olsun...
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Daha çok söylenecek var, fakat onları saklıyorsunuz.
BEYANAT (Devam)
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin vaziyeti askeriyeye dair izahatı üze-
rinde müzakerat.
REİS — Evvela Paşa Hazretlerinin teşrif etmeden evvel beyanatları esnasında söz alan arkadaşlarımız
vardır. Paşa Hazretlerinin beyanatı hakkında söz söyleyeceklerdir. O suretle devam edeceğiz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Söz söylemek hakkımdır.
REİS — Evet efendim hakkınız mahfuzdur. Hariciye Vekili Beyefendi’nin beyanatının müzakeresine de
celsei hafiyede devam edeceğiz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; Başkumandan Paşa Hazretleri vaziyeti askeriyeyi izah
buyurduktan sonra belki vukuu muhtemel taarruz veyahut tarafımızdan vuku bulacak herekteler muvaf-
fakiyetle neticeleninceye kadar cephede bulunacaklarını emir buyurdular, ansamimülkalp kendilerinin
muvaffakiyetlerini bütün Meclis temenni eder ve bütün hepimiz temenni ederiz. İnşallah şan ve şerefle
gider ve şen şerefle avdet eder. (İnşallah sedaları)
Efendiler! gerek ordu ve gerek Meclis’in yegâne itimat ve istinatgahı birinci Allah, ikinci halkın itimadı
ve üçüncü de ordusudur. Bu devlet yaşayacak İnşallah. Geçende arz ettiğim gibi yegâne mukaddes tanı-
dığımız gaye etrafında yek kalıp olarak bir kitle halinde daima gidersek muvaffak oluruz. Bundan cüzi
– 26 –
inhiraf edersek münkariz oluruz. Böyle bir kimse içimizde katiyen tasavvur etmek olamaz. Çünkü herke-
sin fikir ve kanaati, gayesi saadet ve selâmettir. Efendiler harekâtı milliye Paşa Hazretlerinin buyurdukları
şekilde vekayii tarihiye bizi ikaz etmişti. O harbin musibet günleri hatıra gelmelidir ki Çanakkale bilmem
ne şahametlerini gösteren millet bayrağını sardı koydu. Titriyordu. İşte bu efendiler kuvvetin kesrolduğu
gündü, milletin azmi, imanı, iradesi kalbinde idi, fakat içini yakıyordu. Onu galeyana getiren kendisi oldu,
yani millet servetini katiyen esirgemiyor son ümitsiz, mecalsiz dünya görürken bakınız ki Allah’ın inaye-
tiyle ne gibi kudretler meydana getiriyor. Her birimiz vatanın selâmetine Paşa Hz. kadar merbut ve her bir
arkadaşımız da bu vekayii, bu tarihi müdriktir. Kendilerini temin ederim ki değil böyle nasihatleri dolayı-
sıyla ta öteden beri mukaddes tanıdığımız gaye etrafında her zaman müttehidiz. Biz de düşmanlarımızın
istifade edeceği hiçbir hareketi görülemez. Düşmanlar daha burada ufak ufak kıvılcım halinde tebellür
eden insanları artırmak istediler. Fakat ona bile muvaffak olamadılar. Çünkü o kıvılcımlar halkın kalbin-
den kopmuştu. Sorarım Paşa Hazretlerine ne, Amasya’da iken hangi orduya istinat ediyorlardı. Kendilerini
Ferit Paşa takip ederken, telgraf telgraf üzerine Tercan’da takip ederlerken kendilerini kim tutuyordu. Evet
millet idi. Binaenaleyh bu millet o gün azmimi ilân etmiş ve muvaffak oluncaya kadar bundan inhiraf eden
ne kadar büyük olursa olsun, Vekil bile olsa onu kahredecektir. Bu uğurda inhiraf imkânı yoktur efendiler.
Gayemiz o mukaddes gayelerin husulü içindir. Bu mukaddes gaye yolunda inhiraf edecek veyahut anla-
mayacak bir hatamız olursa birbirimizi ikazla mükellefiz. Avrupa’nın bizimle ne ahz u itası var. Efendiler
Avrupa’nın iştihasını artıran şu memleket maalesef her şeyden mahrum...
Avrupalılar görüyor ki bu mahrumiyetler içinde yaşayan milletlere yakışacak bir şey varsa esarettir.
Onun için bizi taksime koyuluyorlardı. Evet, görüyor musunuz ne büyük imam görüyorsunuz ki Av-
rupa’nın o amalini o arzusunu fiili ile tekzip ediyor. Avrupalılar bizim şeraiti esasiyemizde teslim olur, esir
olur. Fakat biz son nefesimizi son kanımızı sarf edinceye kadar çalışırız. İşte tekzip ettik efendiler Avru-
palılar ben bir an için hatırıma getirmiyorum ki memleket içerisinde İngilizler o sersemliklerini tekrar
ederler, Efendiler bu memlekete bu kadar teşkilât iki seneden beri devam eden vakayide hangi bir Türk’ü
yakalayıp kalbini açarsanız para almış, bir şey almış değildir. Ya hamakolinden ya sersemliğinden belki
bir cürüm ika etmiştir. Böyle bir adilik böyle bir kan bizim milletimiz içerisinde tasavvur edemiyorum.
Katiyen kalpgâhımız olan halk içinde itimadımız berkemâl ve her birimiz efendiler onun muakkibiyiz, her
fert, her Mebus böyle hain bir kimseyi içinde taşıyacağını tasavvur edemiyorum, yer bulamaz ve bulama-
mıştır. Hatta bu milletin idraki asırlardan beri mukaddes tanıdığı makamı hilâfetten o esna hareketleri bile
bir müddet için yaşatabilmişti. Ondan sonra onlar da öldü. Baktılar ki onun kudsiyetinden o makamdan
kopacak şey değil orada oturanlar artık insanlar...
Ben burada geçen dakikalara acırım. Bilmem ne paşası idi ne İzzet Paşa’sından bahsedelim ne şahıstan
bahsedelim. Efendiler onlar hiçtir, bir şahıstır. Vakti geldiği zamanda onların cezasını bir saat zarfında
vermek kudretini nasıl ispat ederiz, o zaman belli olur. Bilmünasebe yine arz etmiştim ki efendiler biz ma-
kamı muallayı hilâfetin kudsiyetine hürmet ve mukaddes gayesi ile beraber benim içtihadımın gayesinden
doğan, kanından hasıl olma deryada oturuyor. Hepimiz alakadarız. Onun için mukaddes tanırız, yoksa o
irademizi, emir ve fermanıyla bizim memleketimizi esir edecek, Ermenistan yapacak bir adamın ferman-
ları işlemez efendiler. (Bravo sadaları) O mukaddes makama kutsi adamı getiririz efendiler. Bu millet işte
ispat ediyor ki her ne kadar muhterem tanılırsa tanılsın hıyanet ettiği zaman cezasını görüyor ve biz bun-
dan daima mütenebbih olmalıyız. Evet biz bugünü her zaman gibi zannetmiyoruz. Şu Meclis’te Efendiler
ne harp ve ne de adı bir zamanda düşmanlarımıza şerrişte olacak bir deliller verebilsin, imkanı yok vuku
bulamamıştır ve harp zamanı nefer kadar bizim de burnumuzdan kain gittiği zaman Paşa Hazretlerini
Meclis namına gönderiyoruz. Onu temsil ediyor. Neferin kalbine o ruhu veriyor, muvaffakiyetlerini yerden
göğe kadar temenni ederiz, çünkü kendi muvaffakiyetimizdir efendiler.
BASRÎ BEY (Karesi) — Sakarya Muharebesi esnasındaki vaziyet ne idi?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Burada kim ki kendisini azaların fevkinde daha yüksek, daha
vatanperverdir derse ben onu hıyanet vataniye addederim. Ben herkesi kendimin fevkinde görüyorum.
Benden ziyade yandığıma iman ederse ben de yandığına inanırım. Yoksa yalandır. (Bravo sadaları) Yalnız
şurayı hatırlatmak isterim; demin bir sui tefehhüm hasıl oldu, Paşa Hazretleri burada buyurdular ki; şu, şu
– 27 –
kanun çıkarsa, Başkumandanlık, Müdafaai Milliye bilmem hangi vekâlet bunu yapmakta mazurdur, emri
burası verir, mazeretini biz burada düşünür ve veririz. Paşa Hazretlerinden istirham ederim ki bir neferim,
bir zabitin ihtiyacını zaruretini ben de kendileri kadar takdir ederim ve zabiti her zaman ve ahvali fevkalâ-
dede takdir ederiz, nasihatlerini bize değil neferlere, zabitlere vererek vaziyetin vahametini göstersinler.
Çünkü istinatgahımız maalesef, zayıftır. Fakat imanımız kavidir. Köylü öküzünü vermiş, nefer evladı ça-
rıksız olarak yaşıyor. Yürüyecektir, biz de keseceğiz, biz de vereceğiz. Bir zamanlar hikâye olmuştu ki efen-
diler, bunlar acı tesirler, fena izler bırakırlar, ben bundan korkarım. Paşa Hazretleri bundan korksunlar,
Cavit Bey kanunu kendi yapar telefonla evinden söylerdi.
Efendiler, Paşa Hazretlerini severiz, fakat emrimize itaat etmekle severiz, aksi takdirde parçalarız. (Bra-
vo sadaları) O da iftihar etsin. (Bravo sadaları). Ben yine Paşa Hazretlerine ne söylüyorum, kendilerini
Cavit’e, Cahit’e, kimseye benzetmiyorum. Çünkü o Cahitler, Cavitler daha bilmem kimler, İstanbul’da Fe-
rit Paşa’nın bilmem kimilerin zilletini Kabul ederek, boynunu eğerek onlara karşı isyan bayrağını çekti.
Bilmünasebe söylemiştim ki tecerrüt etti, geldi bize bir halk gibi çalıştı. Ümit ederdim ki İbrahim Edhem
vesaire gibi servetinden rütbesinden her şeyinden verilen rütbeyi kabul etmeyeydi. İnşallah, İnşallah bir
gün gelecek neferlikte çalışacak ve iftihar edecek, bugün Başkumandanlık olsa da belki lüzumuna kaillim,
fakat Paşa büyüktür, ondan nükûl edecektir. Velev ki millet versin, çünkü imtiyaz yok. Çok şeref yalnız ona
değil efendiler, şeref Kemal ismiyle şereftir. O bundan sonra yükselecek bir şey vardır efendiler, namına
heykel dikeriz. O vakit yükselir, bundan fazla yükselmek yok. Paşanın burada kat kat muvaffakiyatlarını
alkışlamıştık. İnşallah son zaferini de buradan alkışlayacağız. Herhalde hüsnü niyetlerinden eminim efen-
diler. Herhalde kalbi saftır ki kendisini Allah muvaffak ediyor. Her hususta muvaffakiyetini temenni ederiz
ve burada kemali hürmetle alkışlarız. Kendileri de Müşirlik formasını da şuraya koymakla iftihar ederler.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Muhterem efendiler, bendeniz beyanatı maruzanın bir iki noktasına
karşı kendi fikrimi arz etmek istiyorum. Hususatı askeriye hakkında dermeyan edilen nutkun bir kısmı
da hususatı siyasidir. Bunun bazı noktalarına ait fikrimi söylemek istiyorum, evvelâ arz etmiştim ve teyit
buyurmuşlardı. Bu mütalaat sırf zatîdir ve bir taahhüdü zımnîyi Meclisçe taahhüt etmiyor. Bunu kaydet-
tim. İkincisi vaziyatı askeriye hakkında hiçbir kelime söyleyecek değilim. O İnşallah netayici ile tebellür
eder de ve İnşallah hepimizin arzusu veçhile husûlpezir olur. Bu milletin kanından, dişinden, tırnağından
artırarak son imkânına kadar verdiği, vermekte olduğu bu meseleyi inşallah hüsnü neticeye isal ederiz.
Benim burada -eğer lazımsa- yalnız ima edeceğim bir nokta var. Biz daha evvel hazırlanabilir idik yahut
hazırlanamaz mı idik ve İnşallah bu defadaki teşebbüs edeceğimiz taarruzda şimdiye kadar yapılmış mu-
vaffakiyatlarını daha canlı ve daha neticeli bir şeklini arzu ederiz. Bu iki noktaya Başkumandanlığın nazarı
dikkatimi her Mebus gibi bendeniz de bir vecibe addederim. Şüphesiz ki imkânlar yapılmıştır. Daha iyi
imkânlar istemek hakkımızdır ve binnetice bunu bir temenniden ibaret bırakarak geçiyorum. İfadatı âli-
yeleri arasında hangi yoldan gideceğiz suali vardır. Tahminen maşrikten başladık, garbe gidiyoruz. Yahut
şarktan başlıyorlar, garbe gidiyorlar ve milleti kendi mebdelerinden başka mebdelere götürüyorlar ve bu
tarzı idare memleketin hissiyatı, ananatı ahlakı ile mütearız olduğu için bu istikamet bu milleti saadete gö-
türmüyor. Bu mevzu üzerinde burada uzun uzadıya söz söylemek zamanı değildir. İnşallah bunu bilhassa,
çünkü, bu teşekkülü Hükûmet ve gayei Hükûmet meselesidir, programlarımızın esasatıdır. Bunun üze-
rinde konuşacağız ve bu mebdeleri çok güzel telakki ederim. Aldığımız mebdei daha iyi tekâmül ettirerek
gidersek daha doğru olurdu. Fakat acaba o yolda mı gidiyoruz. Acaba ittihaz ettiğimiz esasat, tuttuğumuz
umde halkın ahlakiyatını, iktisadiyatını, ihtiyacatını tamir ve ıslaha doğru matuf olan tedabiri ahlakiye
ve maneviye midir? Yoksa şekli hükûmete vesaireye doğru giden eşkâl midir? Ben bunu anlamıyorum ve
binaenaleyh bunun izahını sonraya bırakıyorum. Uzun bir bahistir. Başka bir meseledir. Vakit olmadığı
için söylemiyorum. Yani hükûmet nazariyesinden vesaireden bahsolunmuştu. Fakat başka bir şekil tasav-
vur olunmuyor buyuruldu. Bunda bendenizin düşündüğüm hükûmet ıslahının, nazariyesinin tebeddülü
şekille olmaz denerek on iki senelik inkılapta tamamiyle Kanunu Esasi tedvir ettik, tamamiyle zararımıza
oldu ve memleketimizi kaybettik ve taksim edildi. Biz ahlakiyatı, ananatı ve milletimizin kabiliyetini ıslah
etmeli ve binaenaleyh yükselmeğe çalışmalıyız. Bu da maarifle iktisadi ile vesaireye ehemmiyet vermekle
olur. On iki senedir yapamadık. Binaenaleyh bu nokta da inşallah ayrı ve sakin bir zamanda görüşülecek
ve bu noktada bendeniz şekli hükûmet değil ıslahı nefs meselesini ortaya sokmak meselesini isterim. Bu da
– 28 –
milletin ahlaken, ilmen ve iktisaden ihyası meselesidir. Bunu bırakıyorum. Şimdi efendim şayanı ehemmi-
yet ve asıl mesele dahili cephedir. Meclisi Âliniz defeatle bu hususta kendi kanaatlerini ve arzularını izhar
etmiştir. Şüphesiz ki efendiler dahili cephenin ıslahı, milletin mesut edilmesi ve terfih edilmesi ve arzu
ettiği şeylerin okşamasıdır. Eğer biz onu tarzı idarei hükûmetimizde, eğer takip ettiğimiz her türlü mua-
melâtta bu gayeyi temin edersek dahili kale gibidir. Yalnız bunu halkın, hamiyetinden, halkın gayretinden
lilâahiri istersek ve bir semere vermemek üzere talep edersek bu tehlikelidir, sakattır. Bir raddeye kadar
dayanır, sonra gider. Binaenaleyh memleketin kaidelerine hücum etmelerini temin edelim ve kaidelerini
kuvvetlendirelim. Bu esaslara riayet edecek bittabi Meclisi Âlidir ve Hükûmetin idaresinden mesul Meclisi
Âlidir. Binaenaleyh bunu Heyeti Vekileden bekliyorum ve yaptıkları şeylere baktığım zaman bunun ta-
mamiyle tatbik edildiğini görmeliyiz, buna dair Heyeti âliyenize yüz defa söylemiştim. Dahili cephe idari
meseledir ve idareden aslolan mesele ya kifayettir yahut zaman meselesi ortaya bir unsur olmak üzere
atılıyor. Ben diyorum ki zaman meselesi mevzubahis olamaz. Yedi yüz senedir zaman bulamadı ki ademi
kifaye vardır. Burada ehillere müracaat edelim diyorum. Bu noktada zannederim ki çalışamıyoruz. Ehil
meselesi şüphesiz ki şuradan, buradan içimizden vakıf olanları alalım. Bu, ilim meselesidir. İlim yoluna
gidelim, kimde görürsek ondan alalım. Bunu yapmamışızdır. Yani sırf bir hudut dahilinde kalmakla zan-
nederim idarei Devlet hususunda biz eslafımızdan daha dûn ve daha mahdut kaldık. İyi bir netice istihsal
edemedik. Bunu da bırakıyorum. Yani dahili meselesi efendiler Meclisi Âlinizin iyi çalışması ve Heyeti Ve-
kilenin iyi çalışması ve idarei Devletin esasatı hepimizce bir arada görüşülmesidir. Maatteessüf bunun için
ne toplanmağa ne görüşülmeğe imkân hasıl oluyor. Bu nukatı esasiyeyi hepimiz ihmal ediyoruz. Umumî
kusurumuzdur. Halbuki en evvel yapılacak odur. Efendiler diyorlar ki hesap olsun bitsin. İnşallah düze-
lecektir. Efendiler harp bir şekildir, ufak bir gayedir. Ona doğru yürümelidir. Bunun arkası vardır. Onu
görmeli, ona doğru gitmelidir. Onun için hüsnü niyetimize delalet edecek ne gibi gaye var. Ben bunu gö-
remiyorum ve asıl korktuğum günün gününe boş vakit geçirmekten ibaret olan hayattır ki mütemadiyen
bu hayatta bir şey yapamıyoruz ve yapamamaktayız ve memleketi zannediyorum ki iktisaden hırpalatmış
bulunduğumuz bu zamanda hiç olmazsa bu halka ümit verecek gayelerini göstermek fiiliyatını bir an evvel
gösterelim. Bu bahsin bir kısmını da bırakacağım.
1. — Milli orduya alınacak zabıtan, askeri terfi kanunu ve makam maaşatı hakkındaki ka-
nunun bazı maddelerinin tadili ve Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyeti hakkındaki kanunların
müzakerelerinin tehiri.
REİS — Mevzu üzerinde müzakerata geçiyoruz.
Buyurun Hüseyin Avni Bey.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Askerî kanunları hasılı umum kanunlar kavil değil, rica ediyorum
umumumuza ve bittabi hepimiz bunda dahiliz, fiil isteriz. Millet onu görmek ister. Millet onu gördüğü
anda çok sevecek ve çok yapışacaktır. Efendiler, o zaman ordularımız demir gibi olacaktır. Fakat bunu ya-
pabilmek için bin üç yüz senedir, sevdiği, sevmek istediği, tanıdığı âdat, imtiyazat köklendirilmeli, bunlara
ümit verilmelidir. Böyle bir millet arzuya göre her halde üç beş gün içinde taklip, tebdili hükümet veya
teşkili hükûmet edemez. Mevcut esasat, ananat, âdat ne yolda ise o yola gider. Zevahir ile yürümez. Altında
esasat vardır. Ananat vardır. Bendeniz onun için bu nokatta yani milletin sevdiği şeyleri anlamak ve ona
göre yol vermek ve ona doğru gitmek lâzımdır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Öyle yapılmaktadır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Evet söz istemiyoruz. Ben de öyle görmek istemekteyim. Hepimiz
söylüyoruz. Ben de söylüyorum. On iki senedir maalesef bir şey çıkmamıştır. Askerî kanunlar hakkındaki
mütalâatın bazı noktalarını bendeniz musip görürüm. Fakat muarız olduğum büyük bir esas vardır. Bu
kanunu tedvine memur edilen, encümenden müntehap bir heyettir. Bu heyet bu nokat üzerinde imkânı
kadar çalışmış ve lâzım olduğu kadar anlaşmış ve nihayet bu encümende mevzubahis olduğu zaman vekili
– 29 –
mesulü Müdafaai Milliye Vekili Paşa eğer bu kanunun maksadı ordunun terakkisine veyahut hali hazır
üzerine idaresine kâfi olduklarını his buyurdukları halde pek âlâ diyeceklerdir, öyle dediler.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Benim söylediklerimi nazarı dikkate almamışlar-
dır. Kendi düşündüklerine göre karar vermişlerdir. Yoksa encümende söylediklerimi nazarı dikkate alma-
mışlardır ve kabili tatbik değildir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — (Devamla) — Bu kanunun müzakeresinde Müdafaai Milliye Encü-
meninde Samiîn safında bulunuyordum. Biraz bulunmuştum. Binaenaleyh kendilerinin muarız olmaları
hasebiyle bittabi bu mesele Başkumandanlığa taallûku hasebiyle beraberce müzakere edebilirdik. Ve bu
kanun Heyeti Âliyeye bir defa gelmiş, bir defa dolaşarak bunun esasına muarız, bu da Hükûmet ve Mec-
lis’in karşı karşıya veyahut ordu ile Meclis karşı karşıya bir vaziyette buyurulmaktadır ki, bunu siz kabul
etmezseniz, bunu kabul etmeyecek kimse yoktur. Bu Meclis’in karar verdiği her şeyi yapmaya mecburdur
yaptırılır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Devamla) — Kabili tatbik olmayan bir şey yapılamaz.
Orduyu izmihlale sevk edenlerin efendim. (Gürültüler)
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Salâhattin Bey deruhte etsin, şimdi çıksın tatbik
etsin.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendeniz esasen Müdafaai Milliye Encümeninde dahi bililtizam
men’i arzu etmiş ve herhangi bir suretle bir kararda bütün yanlış bir noktayı nazarı takip ediyor diye orta-
ya bir söz atılmasın diyerek bulunmadım, bu Encümende. Meseleyi bilmiyorum. Muvazene Encümenince
nasılsa geçen sene Heyeti Âliyenizin gösterdiği arzu üzerine bulunuyordum. Oradan çekilmiştim.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Encümenden her gelen kabul edilmez efendim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Sonra cevabını alırsınız.
Efendim, geçen sene Beyler yirmi üç idi. Ordunun o zamanki şekline göre maaş miktarı, eğer kadroya
göre dolgun bulunursa, bittabi bunda ufak tefek tenkihat mümkünse nazarı dikkate alınmış ve bu para
aşağı yukarı inmiştir. Bu suretle ordunun maaşatını Meclisi Âliniz kabul etti. Tabiî o zaman tenkisi cihe-
tine gitmedi. Bittabi o zaman Meclisi Âli’nin kararına mutavaat ederiz. Bendeniz bunun bir iflâsı maliye
götürdüğünü biliyorum ve hatta bunu evvelce söylemiştim. Harbe devam tasarruf ile olur. Onu bir kere
söylemiştim. Hatta Müdafaai Milliye Vekili ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretleri’ne Mahaza
Meclisi Âlinizin arzu ettiği kemali şerefle menafii milliyeyi müdafaa eden ordudan hiçbir şey esirgemeyiz,
kabul ediniz. Makam maaşını da aynı suretle tenemmüv etmekte olan erbabı liyakate ve ashabı meratibe
kâfi derecede kalsın. Hariçten gelmek arzu edenler için bir ümit.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Kanunu müzakere etmeyeceğiz, zaten. Caiz midir, değil midir?
Onu müzakere edeceğiz. Asıl kanunu müzakerei etmeyeceğiz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Söyleyeceğim efendim. Bu kanunun çıkmasında ifrat tefrit olmuş
mudur? Bazı ifradat ve kelimat vardır. Veyahut ait oldukları noktalar bunun tenevvür etmesi lâzımdır.
Eğer vüsü malî bu paraların bugün verilmekte olan adamlara aynen verilmesine imkân hasıl ettiriyorsa
bunu deruhte edecek herhangi zat yapsın ve versin. Buna hepimiz razıyız ve bunda muarız olarak kimse
göremiyorum. Fakat bazı nokat üzerinde bazı şeyler fazla ve noksan olur. Bunun Heyeti Âliyenize gelmesi
kanaati umumiye önünde muhakeme olması içindir. Onun için istediğinizi zammedersiniz. Bunun üzeri-
ne karara lüzum göstermemiştir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Karar meselesi yoktur.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Anlıyorum. Arzum başka noktadadır. Arz edeceğim, müsaade bu-
yurunuz vesaire hususuna gelince bunu ait olduğu Encümen müdafaa etsin. Muvazenei Maliye Encü-
meni bunu bir tahdit olmak noktai nazarından sesini çıkarmamıştır. Çünkü bununla alâkadar olduğu
Encümene göstererek tasvibini almıştır. Onun için bunun mesuliyeti bize ait değildir. Filhakika hissen ve
tamamen doğrusunu ve kalbimi söylerim. Bu kanunda acaba bunun bazı şıklarını kıracak bir vaziyet mi?
– 30 –
Acaba buna ne gibi nokatı nazar saik olmuştur? Sonra gördüm ki tıpkı makam maaşatında olduğu gibi bu
sene biraz fazla gidilmiştir. Yine bunun ilerisine doğru gidilmeyeceğine yani hesaplı hareket edileceğine
güveniliyor. Heyeti Âliyenizin takdir ve muhakemesine tabi bir meseledir ve herkes nasıl biliyorsa öyle
muhakeme eder. Binaenaleyh bunda şu veya bu adamaların şu muhakemesi meselesi bendenizce varit de-
ğildir. Bu kanunların harbin nihayetine kadar bazı aksamının tehiri müzakeresi mümkün olabilir. Meselâ
terfi kanunu olabilir. Bendeniz de diyorum ki buna muhalif değilim. Bu bilâhare olabilir. (Öyle ise mesele
yok sesleri).
Seferberlik zammı meselesine gelince; gerilerden seferberlik zammı meselesinin kaldırılması vaciptir,
farzdır. Binaenaleyh orta yerde büyük bir şey yoktur zannediyorum. Şu halde meselenin pürüzlü görülen
noktaları halledilmiş gibi geliyor bendenize; verilen izahatı mütekabile ile...
Binaenaleyh bu kadarla iktifa ediyorum efendim.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Şimdi efendim; bu kanun en ziyade Başkumandanlıkla alâkadardır.
Binaenaleyh Başkumandan Paşa Hazretleri hemen harekete hazır bulundukları bir zamanda, müzakere-
sinde alâkadar bulunan Başkumandanın bulunması herhalde lâzım ve zarurîdir. Bu itibarla Başkumandan
Hazretleri bu kanun kabul edilsin veya edilmesin veyahut müzakere edilmesin mahiyetinde bir şey değil,
belki bugün için müzakeresi zamanı olmadığından dolayı Başkumandan burada bulunmadığı zamanda
ruznameye ithal edilmek suretiyle müzakeratına başlanırsa orduya başka suretle akseder, tam ateşli bir
devirde tesirini yapar. Binaenaleyh müzakerenin tehiri lâzım gelir tarzında zannederim bir şey izhar etti-
ler. Bu kanunîdir ve zarurîdir ve onun için kanunun müzakeratı esasatına girişilmediği için mütalaatımız
zaittir. Ancak Paşa Hazretleri burada beyanatta bulunurken Encümene ait söz söylemediklerinden dolayı,
söz söylemek isteyen arkadaşlar bittabi haklarını istimal etmek zarurî idi ve zannediyorum bendeniz için
bunun müzakeresinin tehiri muvafık olur.
(Muvafık, muvafık sesleri).
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Millîye Vekili) (Karesi) — Efendim; mesele para meselesi değildir. 1338 sene-
si için zabitanın maaşatından yapılan tenkisat ve bizim de yaptığımız tenkisatı arz edersem bu meselenin
para meselesi olmadığı anlaşılacaktır. Yüzde yirmi umum meyanında zabitandan bilâ itiraz kesiyoruz.
Bazı makamat vardır. Bir derece mafevk rütbe maaşatı almak suretiyle biraz fazla bir fark alacaktır. Bunlar
geçen sene birkaç derece mafevk rütbe maaş farkı alıyorlardı ve bunun için ordu itiraz edecek, zabitan
itiraz edecek diye hiç düşünmüyoruz ve çünkü biliyorum ki o zabitan para için düşünmezler ve onun için
kendilerinden daha ziyade muharebenin arifesinde bulunduğumuz bugünkü günde bir mülâzim altmış
lira alıyordu.
Şimdi bunun maaşı otuz yedi liraya iniyor ve ben biliyorum ki o mülâzim kalben diyor ki maaşlarımızı
muntazaman verirseniz keşke milletin ihtiyacı bulunduğu bu zamanda yirmi lira versinler der. Para meselesi
mevzubahis değildir. Bunun tehiri müzakeresi Başkumandan Paşa Hazretleri tarafından teklif edilmiştir.
Bu kanunlarda paraya taalluk etmiyor. Yalnız bunların meyanında seferberlik zammı vardır ki on liradır.
Gerideki zabitandan tenkisi hakkında Muvazenei Maliye Encümeninin bir teklifi vardır. Müdafaai Millîye
Encümeni bunu ifa etti. Halbuki bunun tatbikinde de müşkülât yoktur. Bundan başka paraya taalluk eden
her ne varsa bunların hepsi kabul edilmiştir. Asıl müşkülât bu arz ettiğim ve Salahattin Bey biraderimizin
de son sözlerinde beyan ettikleri kanunların böyle muharebe arifesinde bulunduğumuz bir zamanda tat-
bikine kalkışmak keyfiyetidir. Bazı zabitan kıdemlerinden kaybedecek, bu suretle bazı zabıtanın şevk ve
gayretleri münkesir olacak, bazı kumandanlar terakki ümit ederken bu ümitleri zail olacaktır.
Bazıları Sakarya Muharebesi’nde takdirname almış ve bugün bir fedakârlık göstereyim diye düşünür-
ken, hayır sen terfi edemeyeceksin diye Meclisi Âlinizin alkışlarla taltif ettiği o zabitin o muharebedeki
taltifi de keenlemyekün olacaktır. Bunların hepsi cepheye aksedince iyi tesir bırakmaz. Efendiler; zabitan
isyan etmez, zabitan Meclisi Âlinize karşı hürmetkardır. Fakat Meclisi Âliniz yarın ölüme sevk edeceği bu
zabitanın hakkını da nazarı dikkate almalıdır. Efendiler; parayı istemiyor, paraya ait bunda bir şey yoktur.
Para meselesi kemali emniyetle kabul edilmiştir ve bu da zabitanın hamiyetlerine terkedilmiştir.
– 31 –
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Efendiler, sebebi teşekkülümüz olan meselenin yani mevcudiyet ve
istiklâlimizi tahlise matuf olan cidalin yeni bir safhasının arifesinde bulunuyoruz ve Meclis’in, milletin her
şeyin fevkinde meşgul olacağı bundan ibarettir. Selâmetler ve muvaffakiyetler temenni ettiğimiz Başku-
mandan Paşa Hazretleri o meselei uzmanın selâmeti namına sizden iki kanunun bir ay ve belki bir buçuk
ay tehiri müzakeresini istiyor ve o kanun meyanında da bizim arkadaşlarla aylarca uğraşarak ihzar ettiği-
miz mesuliyeti Vükelâ intihabı Vükelâ kanunları da vardır. Belki bir, bir buçuk aya kadar bu kanunların
müzakeresine başlayarak intaç edemeyiz. Teehhüründen ne çıkabilir? Rica ederim bu melhamei kübraya
karşı ifa olunan bu vazifeyi ve bunun ifa olunacak en çetin bir manzarası karşısında bunu kabul etmemek
ve bunun üzerinde ısrar etmek üzere söylenilecek lâf ü güzaf bu Meclis’in haysiyetini ihlâl eder. Bu, Meclisi
Âli’nin haysiyetine yakışır mı efendiler. (Ediyoruz sesleri). Rica ederim müzakere kâfidir. Arzuları muvafık
görülsün. (Kâfi sesleri).
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrirler vardır. (Müzakere kâfidir sesleri).
CEMAL PAŞA (Isparta) — Müdafaai Milliye Encümeni namına söyleyeceğim. Efendim Müdafaai Mil-
liye Encümeni’niz ismiyle müsemma olmak üzere ordumuzun muzafferiyetini, muvaffakiyetini temin için
çalışan bir Encümendir. Encümen ve bütçe heyeti bu kanun lâyihasını yaptığı vakitte evvelâ oradan arz
edeyim. Muvazenei Maliye Encümeni Müdafaai Milliye Encümeni ile de görüşüp bu baptaki Müdafaai
Milliye Encümeni’nin fikrini almak istedi ve o zaman da Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri bu ka-
nunu okudu. Bu kanunun esas noktai nazarı millî ordularda, millî hükûmetlerde en büyük mükâfat mil-
letin teveccühüdür. Millet bu teveccühünü rütbe vermek, takdirname vermek, iki takdirnamede bir terfi
yapmakla izhar edebilir. Mademki Başkumandan Paşa Hazretleri bunun tehirini emir buyuruyorlar. Bu
sırada da bunun tehirinde bir beis yoktur ve zaten bunun tehiri de en yukarı rütbelere aittir. Aşağı rütbede
bulunanlar hatıra gelmedi. Bunun teehhüründe beis yok, Müdafaai Milliye Encümeni bunu kabul ediyor.
Diğer mesaile gelince; Kumandan Paşa Hazretleri teşrif buyuruyorlar. Muvaffakiyetlerini temenni ede-
riz. (Âmin sesleri). İzah buyurdukları askerî vaziyetten şimdiye kadar bendenizin anladığım iki noktai
nazardan birisi yani İcra Vekilleri Reisi ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretleri burada buyur-
dular ki Yunanistan dahilinde emniyetsizlik vardır. Bizde yoktur. Bu vaziyet bizim muvaffakiyetimiz için
en büyük bir zimandır.
İkincisi; Kumandan Paşa Hazretleri buyurdular ki Yunan ordusu şeritvarî dizilmiştir. Bu ordu taarruz
edemez. Bu vaziyet bizim için en mühim bir fırsattır. Fakat bu zamanlar yine buyurdular ki vesait lâzımdır.
Vesait kâfi değildir. Bu vesaitin bir an evvel tedariki ile Yunan’ın şaşkınlığı zamanından istifade ederek
büyük bir muvaffakiyet kazanılmasını Meclisi Âliniz namına temenni ederim. İkinci meseleye buyurdu-
lar ki, eski hükûmetlerin idaresi ve eski hükûmet adamlarının millete karşı, hükûmete karşı yaptığı işler,
bendeniz bu eski hükûmetler idaresinden en ziyade imparatorluk fikrinin hâkim olduğunu görürüm ve
bu imparatorluk fikri bizim gibi bir hükümette yani içimizde bize ebedî ve ezelî düşman olan kavimler
bulunduğu zaman tamamiyle imparatorluk hissiyle, fikriyle hareket edilmiştir ki bu doğru değildir.
Çünkü Türkler ve itiraf etmelidir ki, Türk ve Kürt namı İslâm kelimesinin müteradifi olmuştur. Türk
denildiği zaman İslâm hatıra gelip, Arap kavminin bile bir Hristiyan’ı mevcut iken Türk Hristiyan’ı
işitilmemiştir. Binaenaleyh Avrupa bize bu noktai nazardan düşmandır. Bu düşmanlığın esası da
Polonyalıların taksimatı zamanındaki Polonyalılar, Türkler ve Çinliler hep bu sıraya girmişlerdir.
Polonyalılarda muvaffak oldular. Fakat lehülhamd bizde muvaffak olamadılar ve olamayacaklardır. Polonya
için muvaffak olduklarına sebep, evvelâ muvaffak olmak için Hükûmet hududu tabiisini bilmelidir.
Halbuki Polonyalıların hududu tabiisi olmadığı için gitti ve Ermenistan hududu tabiiye malik olamadığı
için teşekkül edemedi.
Binaenaleyh millettin fikrine hududu tabiiyeyi muhtelif vesaitle sokmalı. Bu hududu tabiiyeyi sokacak
şimdiye kadar bizim hükûmette mevcut olmayan bir Misakı Milli tertip edildi ki bu ilk defa hükümetin
siyaseti hakikîsini ve siyaseti hariciyesini çizmiştir. Bu siyaseti hariciyede hudut Türk ve Türklerle alâkadar
olan milletlerin hududu dendi. Fakat bunu harita üzerinde tamamiyle çizmek lâzım gelirse bu hududun
cenubunu Süleyman Şah’ın mezarının kubbesi ve şimalini Sultan Selim kubbesinde buluyorum. Oradaki
– 32 –
Sultan Selim minaresinin alemini buluyorum. Bizim hududu tabiyemiz bunlardır. Hududu tabiiye bir mil-
lette tarih ile coğrafyanın birleştiği noktadır.
Fakat bu hududu tabiiyeyi tutup tutmamak meselesi bugün milletin mukadderatına hükmeden Mec-
lis’in elindedir. Vaziyete göre hükmedebilir. Hududu tabiî biraz yukarı biraz aşağı olabilir; bu Türker’in
şarkla garp meselesi garbe doğru yürümek meselesine gelince: Tasavvur buyurulursa Asya’yı Suğra’da ka-
dim medeniyet sahibi Romalılar ve Yunanlılar, İranîler, Bizanslar, gelmiş yani Asya’yı Suğra, Anadolu garp
olmamıştır; Anadolu tamamiyle şark olmuş ve Anadolu’nun şarklılığını hiçbir hükûmet Türker’in idaresi
altında yaşamasıyla... Hiçbir hükümet Anadolu’da bir asırdan ziyade hükûmet edememiş. Türkler hükû-
meti eline bu sahada alıncaya kadar.
Binaenaleyh Anadolu hiçbir vakit garp olamaz. Anadolu daima şarktır ve şark kalacak. Yalnız garbın
füyuzatından istifade etmemekte doğru olamaz. Kumandan paşa hazretleri buyurdular ki cephedeki mu-
zafferiyet dahildeki muzafferiyetle tev’emdir. Dahilî muzafferiyeti de Meclisi Âlinizin ittihadında tevhit
buyurdular. Bendeniz derim ki Meclisi Âliniz bu milletin sinesinden doğmuş değil tamamiyle sinesidir.
Meclisi Âliniz şimdiye kadar müttehiden hareket ettiğine ordumuzun muzafferiyatı ve büyüklüğü şahittir.
Eğer ufak tefek bir vakayı hadis olursa onu düzeltmek Başkumandan Paşa Hazretleri’nin, yani Meclis Re-
isi’nin bastıracağına eminim. Binaenaleyh burada hiç müşkülât yoktur. Başkumandan Paşa Hazretleri’nin
muvaffakiyetlerini temenni ederim. Meclis’in ittihadından emin bulunsunlar efendim.
REİS — Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Müzakerenin kifayeti kabul edilmiştir
efendim. Takrirleri okuyacağız.
Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’in takriri okundu.
Riyaseti Celileye
Orduya başka suretle aksettirilmek ihtimaline binaen orduya muallak kavanin lâyihasının cepheye
müttehii azimet bulunan Başkumandan Paşa Hazretleri’nin avdetlerine kadar ruznameye ithal edilmeye-
rek tehiri müzakere lüzumunu teklif eylerim.
Binaenaleyh müzakere kâfidir.
6 Mart 1338
Yozgat
Süleyman Sırrı
(Muvafık sesleri).
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Paraya taalluk eden şeyler tehir edilemez.
REİS — Efendim, şu halde diğer takrirde müzakere edilmekte olan... takrir okundu.
REİS — Başkumandan Paşa Heyeti Âliyenize beyanatında sarahaten ifade buyurdukları bu rütebi as-
keriye kanunuyla keza ordunun şu sırada zihniyetini sükûneti fikirle mesaisini ihlâl edecek bazı kavaninin
tehiri arzusu izhar ediliyor. Bu meyanda Heyeti Vekile vazife ve mesuliyeti kanunun avdetlerine kadar
tehiri müzakeresini arzu buyuruyorlar.
REŞAT BEY (Saruhan) — İstirham ederim; burada bir kelimeyi izah edeyim.
REİS — Mevzubahis olan, yalnız askerî kanunları değildir. Aynı zamanda Heyeti Vekilenin vazife ve
mesuliyeti kanunudur. Bunun ikisini reye koyacağım.
REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim, Heyeti Celilenizden istirham ediyorum. 20-25 milyonluk tasarru-
fu mucip olacak kısımlar vardır. Bunların 1338 Mart ihtidasından muteber olması lâzımdır ve yeni tertip
edilen bütçeye Müdafaai Milliye Encümeni’ne vekâlet aidesince bütçeye o suretle tetkik heyetince konul-
muştur. Buna hali malîmiz katiyen müsait değildir. Büyük rütbelerdeki terfilere taalluk eden kısımları
tehir edebiliriz. Fakat tahsisata, azim sarfiyata taalluk eden cihetleri ihmal edemeyiz. Bunun kemali ehem-
miyetle nazarı dikkate alınmasını rica ederim efendim.
VÂSIF BEY (Sivas) — Efendiler, bu tertip edilen kanunlar altı tane lâyihada bunun bir tanesi terfie
taalluk eder. Diğerleri doğrudan doğruya paraya taalluk eder. Ayda bir buçuk milyon lira tasarruf... Harp
– 33 –
ne kadar devam eder efendiler? Bu kanunun müzakeresi ne kadar zamanda meydana gelir? Buna nazaran
tanzim edilen kısımların tehiri büyük vebaldir. Paraya taalluk edenlerin geriye kalması büyük bir vebaldir.
(Kalmıyor sesleri). Öbür kanuna gelince; bu kanun yapıldığı zaman düşünülen şu idi. Evvelâ Fransız da
bunu yapmıştır. Alsas Lören’i elde etmedikçe meydanı muharebede hiçbir kimseye müşirlik vermemiştir.
Biz de bunu vermeyeceğiz demiştik ve bizde bir tane birinci ferikimiz vardır. Müşir olacaktır, olmayacak-
tır. Biz de bunun hamiyetinden çok eminiz ki o da muğber olmayacaktır. Bundan dolayı hiç muğber olma-
yacaktır. Miralaylığa kadar terfii hiçtir. Dahilde terfii ise kıdemen terfi edebilirler. Meydanı muharebede
olanlar ise miralaylığa da terfi olunur. Doğrudan doğruya tercih hizmetine mukabil yalnız Paşalık kalıyor.
Yunan burnumuza girerken biz Paşalık tevcih edersek doğru değildir. (Gürültüler). Amma tehiri meselesi
o başka.
Yalnız buna karşı soyuyorum, İstanbul’da tesiri büyüktür. İstanbul’dan gelenler mütemadiye çoğalıyor,
geliyor terfi ediyor. Paşa Hazretleri vaat buyursunlar. Bunların terfi edilmeyeceğini söylesinler bu kanun
da tecil edilsin muhik olur. O rütbeler meydanı muharebede fiilen liyakat gösterenlere hasredilsin efen-
dim. O zaman amenna ve saddakna. (Doğru sesleri).
REİS — Efendim, Encümen namına söz söylendi. Şimdi bu bapta Paşa Hazretleri’nin Heyeti Âliyenize
izah ettikleri kanunların tehiri müzakeresi hakkında Şükrü Bey’in ve rüfekasının takrirleri vardır.
Bunları reye koyuyorum. Şükrü Bey’le rüfekasının verdiği takrirler reddi mutazammındır.
İSMET BEY (Çorum) — Hükûmetin teklifi de vardır efendim.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim; Hacı Şükrü Bey’in takrirlerini bendeniz
gördüm. Bunda paraya taalluk eden bir şey yoktur. Yalnız ordunun şimdiki şeklinin tebeddülüne dair olan
aksamdır ki, bunların tehiri müzakeresini istiyoruz. Bu takrirde ret diye yazılmıştır. Tehiri müzakeresi
kaydıyla yapılsın. (Tashih edilsin sesleri).
VASIF BEY (Sivas) — Hangi kanunun reddi ise tashih edilsin.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Para meselesi yok. Bir buçuk milyon lira para
meselesi mevzubahis değildir. Millî orduya alınacak ümera ve zabitan hakkındaki lâyihai kanuniyenin
müzakere edilmeksizin reddi deniyor. Tehiri olacaktır. İstanbul’dan gelecek zabitan hakkındadır. Müsaade
buyurursanız bu takrir hakkında izahat arz edeyim. Şimdi zaten İstanbul’dan zabitan getirmiyoruz. Eli-
mizde zabit çoktur. Fakat bir muharebe olursa ve muharebe vardır. Zabitlerimiz kadrolarımız dolmuştur.
Fazlası da hatta vardır. Bir muharebe olursa bu muharebedeki zayiatımıza mukabil İstanbul’dan zabit ge-
tirmek mecburiyeti hasıl olursa o vakit böyle bir kanunla bunun takyit edilmesini ve mukayyet kalmamış
olmak için tabiî İstanbul’dan getiririz.
VASIF BEY (Sivas) — Binbaşıdan yukarısını getiremiyor.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Alay kumandanlarından zayiat olabilir. Tabur kumandanlarından zayiat
olabilir. Elimizdekileri terfi ettirirsek takım kumandanı yetiştiremeyiz. Terfi arz ettiğim gibi sırf muhare-
belere inhisar etmiştir. Bu martta kıdem üzerinden yapacağımız terfi cephede bilfiil ifayı hizmete kadar
olanlara münhasırdır. Cephe münhalatına aittir. Geri mahallatta hiçbir kimseye hasredilmeyeceğini cephe
kumandanından soruyoruz. Filân yere ne kadar yüzbaşı, şu fırkaya şu kadar binbaşı lâzımdır diyecek.
Bunların ehliyetlileri arasından sicilâtı ile müsait olanlardan gösterilen yerlere dahil ettireceğiz. Bu sünufu
harp zabitanına aittir. Doktorlar filân, levazım kadroları dereceleri başka türlüdür. Bu uzun boylu merakı
mucip olmuştur.
Teşkilâtı da arz edeyim. Çok azaltıyoruz. Bunun miktarını bütçe müzakeresinde arz edeceğim. Geldi-
ğim zaman bulduğum miktardan ne miktar tenzil edilmiştir ve asgarî nereye vasıl olmuştur. Bunlar bütçe
müzakeresinde arz edilecektir. Emin olunuz azamî tasarruf düşünülmüştür. Arkadaşlar askerî terfi kanu-
nunun ika edeceği sui tesir üzerine bunun müzakere edilmemesini ve reddini teklif ederim diyor. Buna
tehiri müzakere denilmesi daha muvafıktır.
Efendim burada makam maaşat ve müteferrikası hakkındaki teklifi kanunînin beşinci ve altıncı mad-
deleri ki bu derece, mertebedir, faraza bizim geçen seneki kadromuzda ordu kumandanı müşirdir diye
gösterilmişti. Şimdi ordu kumandanı mirliva ise; ordu kumandanı mirliva ile müşirin arasındaki farkı
– 34 –
maaş olarak alıyorlar. Bu sene bizim kabul ettiğimiz para bahsinde mirliva bir derece mafevk rütbe ferik
maaşının farkını alacaktır. Paraya taalluk eden bu ciheti kabul ettikten sonra sırf kadrolarda kâğıt üzerine
girecek ve kıtaatta bilhassa ihtizazat yapabilecek olan bu iki maddenin şimdi müzakere edilmemesi daha
muvafıktır. Paraya taalluk eden kısmı yoktur.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarışarki) — Muvazenei Maliyeye taalluk eden kısmı istisna edilmek
suretiyle...
VASIF BEY (Sivas) — Mafevk, makam.
KAZIM PAŞA ( müdafai milliye vekili ) — (Devamla) — Yoktur bir derece mafevk…
VASIF BEY (Sivas) — Vardır, etibba mütehassısları.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Bir cetvel var nihayetinde.
VASIF BEY (Sivas) — İşte o cetvel mucibince alıyorlar. Tıp mütehassısları mülâzım dahi olsa bile ma-
fevk maaşı alıyor. Alay tabibi derecesinde maaş alacaktır efendim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarışarki) — Reis Bey; usulü müzakere hakkında söz istiyorum. Efendim,
elimizde bütçe vardır. Binaenaleyh bütçeyi ikmal edinceye kadar zaten birkaç ay geçecektir. Şimdiden za-
ten bir tehiri karar vermeğe lüzum yoktur.
Mademki Meclis ruznamesini tanzim edecektir. Bu mesaili ruznameye ithal ederiz, biter gider. Şimdi-
den bir emrivaki, bir kayıt altına girmeyelim.
REİS — Takrirleri Heyeti Âliyenize okuyacağım. Kabul veya reddi sizlere aittir.
Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey’le rüfekasının takrirleri vardır, okutuyorum.
Riyaseti Celileye
1. — 1338 senesi milli orduya alınacak ümera ve zabitan hakkındaki lâyihai kanuniyenin
tehiri müzakeresini teklif eyleriz.
Urfa Bolu Gaziayntap
Ali Sahip Cevat Abbas Kılınç Ali
Diyarbekir Gelibolu Diyarbekir
Okunamadı Celal Nuri Hacı Şükrü
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir.

Müdafaai Millîye Vekili tehirini talep ediyor. Bunu kabul edenler lütfen el kaldırsın. Ekseriyetle kabul
edilmiştir.
Askerî kanunlarının diğer kısmına ait takrirlerden ümera ve zabitanın terfiine dair takrir vardır.
Riyaseti Celileye
1 — Türkiye İstiklâl Harbinin nihayetine değil askeri terfi kanununun ika edeceği sui tesire
binaen tehiri müzakeresini teklif eyleriz.
Diyarıbekir Diyarıbekir Gaziantep

Okunamadı Hacı Şükrü Kılınç Ali
Urfa
Ali Sahip
REİS — Bu tarzı tehiri kabul edenler lütfen el kaldırsın. Bu da kabul edildi.

– 35 –
Şimdi efendim müzakere kâfi görüldü ve Başkumandan Paşa’nın Heyeti Âliyenize lüzum gösterdiği
kavanin hakkındaki noktai nazar da taayyün etti ve Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyetine ait kanunun
tehiri mevzubahis oldu. Reyi âlinize arzını teklif ediyorlar. Bu hususta bir takrir vardır. Bunu reyi âlinize
vazedeceğim.
Riyaseti Celileye
Terfi kanunu ile hariçten celbedilecek zabitan hakkındaki kanun lâyihasına mütedair lâyihai kanuniye-
nin Başkumandan Paşa’nın avdetine kadar tehiri müzakeresini teklif ederim.
Edirne
Şeref
REİS — Bu takririn son fıkrasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Şeref Bey’in takririnin son fıkrası
ekseriyetle kabul edilmiştir.
2. — Hariciye Vekili Mahmut Celâl Bey’in, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey hakkındaki sual
ve istizah takrirleri hakkında.
REİS — Bundan sonra Hariciye Vekili Beyefendi’nin verdiği izahat üzerine rüfekadan bazıları söz is-
tediler. Yalnız alenî müzakerede söz söylemek isteyen bir arkadaşımız vardır. Diğerleri hafi müzakerede
söyleyeceklerdir. (Hayır alenî olsun sadaları)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu, Hariciye Vekili Beyefendi’nin beyanatının alenî bir celseye taliki
icap ederse bendeniz de bir kelime söylemek isterim. Usul hakkında muarızıyım. Bu her şeyi bozar bir
şeydir, bunu alenî celsede söylemek doğru değildir. (Gürültüler)
REİS — Her taraftan söz söyleniyor. Takrir verilmeden bir temenni izhar ediliyor. Hıfzı ifade mümkün
değildir. Ne arzu ediyorsanız bir takrir veriniz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; mesuliyeti Vükelâ hakkındaki kanunun tehirine bendeniz
de taraftarım. Böyle mühim mesailde karşı karşıya söz söylenilmelidir ve hatta bendeniz Harp Encümeni
hakkındaki mütalaatımı -biliyorsunuz- doğrudan doğruya bunun ile alâkadar olan Başkumandan olmak-
sızın söylemedim ve tehir etmiştim. Binaenaleyh mesuliyeti Vükelâ hakkında benim söyleyeceğim birçok
sözler vardır ve Encümeniniz itibariyle de varittir. Onun için bendeniz bunun tehirine taraftarım.
Bugün Hariciye Vekili Beyefendi’nin mevzubahis ettiği mesele bendenizce gayet yanlıştır. Biz harbimi-
zi edelim, muzaffer olalım efendiler. Bunu böyle yapmayalım, hatadır.
Efendiler fena yola gidiyoruz. Ali, Veli fena adammış. Harpten sonra belli olsun. Tevfik Paşayı da sonra
alkışlamağa mecbur olduk. Fedakârlık etti bu adam. Ben Ali’nin veya Veli’nin bugün şahsının tezlil olun-
masını veyahut taltif olunmasında bize ait hiçbir şey yoktur. O zamana kadar harp hakkındaki vaziyet
tebellür eder. Bir kere orada bazı müzakerat icra edilsin, onun netayicini bekleyelim. Bir aya kadar bunun
netayici, rengi belli olur. İyi, kötü sözler söylenir. Sonra bu işleri biz toptan konuşuruz.
Efendiler bugün böyle bir mesele cerideye aksederse pek vahim olur, millette nifak uyanır vahim uya-
nır. (Bir şey uyanmaz sesleri)
HÜSREV BEY (Trabzon) — Bugün mevzubahis olan Hariciye Vekili Bey’in izahatının aleni mi olsun,
olmasın mı meselesi münakaşa olunuyor. Bendeniz esasen bugünkü gazeteyi, okuyanlar gördüler ki bu
mesele zaten lüzumu kadar alenî olmuştur. Fakat Meclis’te hafi celseden sonra alenî celse olmaması daha
ziyade sui tefehhümü mucip olabiliyor. Binaenaleyh alenî olmalıdır. Fakat bendeniz bir noktaya takılı-
yorum. Bilmem Bey nasıl söylediler. Saray meselesi yani bunu söyledi. Bu kısmı katiyen aleniye sokmak
taraftarı değilim. Çünkü efkârı umumiye bizim kadar muhakeme edecek kabiliyette değildir. Yoksa İzzet
Paşa gitmiş, doğru değildir gitmesi, bilmem Hariciye Vekili şöyle söylemiştir. Ehemmiyeti yoktur. Yoksa saray meselesini
karıştırmayalım.
– 36 –
ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Mart 1338 Pazartesi Dördüncü Celse
REİS — Müzakerenin hafi olarak kifayetine taraftar olanlar lütfen el kaldırsın.

MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili) (Saruhan) — Efendiler; biz bu meseleyi heyeti muhtereme-
nize hafi bir surette arz ettik. Fakat bu efkârı umumiyede çalkalanmaktadır. İstanbul matbuatı mülakattan
bahsetmektedirler. Hatta buradaki gazeteci arkadaşlar arz ettiğim esasat hakkında telgraflar almışlardır.
Biz memleketin menafiine muvafık bir surette bunu efkârı umumiyeye arz etmek isek işte o zaman asıl sui
tefehhümat meydana çıkar. Onun için biz bu esasata ait ayrıca yazdığım vardır, onu okuyacağım.
REİS — Teneffüs için celseye ara veriyorum.
Efendim müzakerenin hafi olarak cereyanını kafi görenler lütfen el kaldırsın. Aleni olarak devamı karar-
gir olmuştur.2
Dördüncü Celse
6 Mart 1338
REİS: İkinci Reis Rauf Beyefendi
KÂTİP: Mahmut Sait Bey (Van)
REİS — Celseyi açıyorum. Müzakere mevzumuz:

İSTİZAHLAR VE SUAL TAKRİRİ (Devam)
1. — Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’in; Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Av-
rupa seyahatine giderken İstanbul Hükûmeti ve Halife ile yaptığı temasla alâkalı sual ve isti-
zahlara cevabı.
REİS — İstizah ve suallere cevap vermek üzere söz Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Beyefen-
di’nin. Buyurun efendim.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili) (Saruhan) — Efendiler, muhterem arkadaşlarımızdan Aydın
Mebusu Tahsin ve Kırşehir Mebusu Yahya Galip Beyler ve rüfekasının ve kezalik Diyarbekir Mebusu Hacı
Şükrü Bey’in verdikleri istizah takrirlerine Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey’in sual takriri vazının
tahzihi hakkında Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi’nin talepnamesi kemali dikkatle mütalaa olundu. Yu-
suf Kemal Bey’in İstanbul tarikiyle seyahatini ve orada vuku bulan temaslarını mevzu ittihaz ederek veri-
len işbu takrirler hakkında Meclisi Alinizi layıkıyla tenvir edebilmek için biraz maziye doğru ircaı nazar
etmek mecburiyetini görüyorum.
1. — Malumu âlinizdir ki İstanbul’da menafii memleket ve vatana aykırı harekâtı hainanesiyle Türk ve
İslâm efkârı umumiyesi karşısında düşmanlarımızın ve bunların amal ve efkârı muzırrasına karşı ankastin
iktifa ve intiba eden mahafilin bile mevkiinde tutamadığı, açıktan açığa muzaheret ve sahabet eyleyemedi-
ği Ferit Paşa kabinesinin zarurî ve iztirarî vaki olan sükutu üzerine Tevfik Paşa ve rüfekası mevkii iktidara
gelmişlerdir. Bu heyetin efkâr ve siyaseti umumiye üzerinde en kuvvetli ve yegâne âmil ve müdifi görülen
İzzet Paşa’dır. İzzet Paşa’nın şayi olan şöhretine istinat etmek isteyerek bugün memleketin hayat ve istiklâli
namına bir rol oynamaya başladığı tarihten beri bütün esasat ve safahata vakıf olduğumuz ve şimdi izah
eyleyeceğim harekât ve icraatı tetkik olunursa kendisinin kuvvetli bir imana ve fikri salime malik ve sağ-
lam bir zihniyet sahibi olmadığı görülür. İzzet Paşa ve rüfekasının minelevvel vaki olan efal ve harekâta ve
– 37 –
mevcudiyetleri bir heyet halinde bulunmalar ve düşmanların memleketimiz hakkında besledikleri amal
ve makasidi terviç ve tahsile ve memleket içinde mefkure itibariyle bir iftirak tevlit ederek Sevr Muahedesi
ahkâmına karşı açtığımız mukaddes mücadeleyi zaaf ve inhilâle düşürmeye matuf olmaktan hiçbir vakit
hâli kalmamıştır.
2. — İzzet Paşa’nın bu surede vazifesine başlamasını müteakip İstanbul’da Anadolu ile temas etmek arzuları da tezahür
etmiştir. Evvelâ bilmuhabere ve bilâhara bizzat ve karşı karşıya gelmek suretiyle vaki olan bilumum temaslarda en bariz
hassai mümeyyize olmak üzere memleketin halâsı namına düşmanlarımızın amaline serfüru etmekten Sevr Muahedeleri
ahkamı umumiyesinin çarnaçar kabul eylemekten başka bir çare olmadığına iman etmiş olmaktan müte-
vellit bir zaaf nazarı dikkati celbeden bu hale bize ilk defa bize bir zat vasıtasıyla şifahen tebliğ edilen notlar
arasında şahit olmaya başlıyoruz. İzzet Paşa burada yalnız zaafını hissettirmekle kalmamış Anadolu’ya da
telkin etmeye tasaddi etmiştir. Mezkûr notlar arasında şayanı dikkat olan bir nokta ve nasıl bir fikir ve
maksatla işe başladıklarını ayenen göstermek suretiyle pek ziyade mühimdir. İzzet Paşa 26 Teşrinievvel
1336 tarihinde bizimle temasına tavassut eden zata kaydettirdiği muhtırada kendisinin ezcanü dil itilâf
taraftarı olduğunu zikir ve ispattan sonra aynen şöyle diyor:
(Bu sayede musalehenamenin bazı şeraiti muzırrasının tehvihi mümkün gibi görülür. Mahaza bu ol-
masa dahi çizilen hudut dairesinde müstakil ve terakki edebilecek bir hükûmeti muntazama teşkil ettirile-
ceği birçok rical ve alelhusus İngilizler tarafından vaadolunmaktadır.)
Efendiler, bu fıkra üzerine bilhassa nazarı dikkatinizi celbetmek isterim. Bu recülü siyasî “müsalahana-
menin bazı şeraiti muzırrasının tehvini mümkün gibi görülür” suretinde hiçbir şey vadetmeyen müphem
bir cümleden sonra da “mahaza bu olmasa dahi çizilen hudut dairesinde” Yani Sevr Muahedesiyle taayyün
eden hudutlar dahilinde müstakil ve terakki edebilecek bir hükûmeti muntazama teşkil ettirileceği demek-
le bize Sevr Muahedesinin bir hakkı beka bahşetmiş olduğunu tasvir ediyor. Efendiler, buna imkân var
mıdır? Kendisine 9 Teşrinisani 1336 tarihinde ayni zat vasıtasıyla verdiğimiz cevapta harekâtı milliyenin
esbap ve sevaikini izah sadedinde aynen şöyle denilmişti: Haricî düşmanlara karşı müdafaai istiklâl ile baş-
layan mücadele hakiki bir inkılâbı dâhilî ile devam etmiş ve milletimizin vicdanında kanıyla mühürlenmiş
yeni umdelerle yeni bir Türkiye vücuda getirmiştir. Yeni umdeler milletimizin ve iradei milletin dâhilî ve
haricî istiklâli tam dahilinde payidar olması esaslarıyla hülâsa olunabilir.
Büyük Millet Meclisi’nin vücut ve tarzı hükûmeti bütün cihana karşı Türkiye için bir emrivaki oldu-
ğu gibi Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin ecnebi askeri bulunmayan bir mıntakada devamı hayatı da
münakaşaya devam olunmayan bir semerei tecarüp addolunur. Kezalik düveli âliyeye karşı istiklâli tam
dahilinde bir mevcudiyeti siyasiye, hayatı milliyemizin rüknü esasıdır.
Kendilerinde gördüğümüz zaafı izaleye medar olmak ve kuvveti kalp ve iman hasıl etmek üzere de
aynen şu fıkrayı ilâve etmiştik: “Müşir Ahmet İzzet Paşa gibi zevatın mucibi hayır olacağı ve milletin ec-
nebi silâhıyla iftirak ettirilen samimî evlâtlarının müesses umdeler dahilinde birleştirilmesine imkân hasıl
olacağını ümit etmekteyiz. Bütün memleket, bütün vesaitiyle din ve memleketimize kasdeden düşmanlara
karşı tevhidi amal ve mesai ederse muvaffakiyet elbette katî ve seri olur.”
23. 11. 1336’da temasa tavassut eden zat vasıtasıyla İzzet Paşa tarafından görüşmek üzere İstanbul’da
Anadolu’ya bir heyet izamına müsaade etmemiz talep olundu. 26.11.1336 tarihinde yazılan bir cevap ile
kendisinin ve Salih Paşa’nın dahil bulunmaları muktezi bulunan heyetle en seri ve sehil olarak Bilecik’te
mülakat mümkün olduğu tebliğ edildi. Bunun üzerine İzzet ve Salih Paşalarla süferadan Cevat Bey ve
Fatih Hoca’dan mürekkep olan heyet refakatlerinde müşavir olarak bulunan Münir Bey’le birlikte Bilecik’e
geldiler. Kendileriyle olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri ve İsmet
Paşa, müteakiben bendenizin dahil bulunduğum Meclis azalarından mürekkep bir heyet müzakereye ve
mükâlemeye iştirak etti. İzzet Paşa’nın göndermiş olduğu ilk muhtıradaki zaafı kalbin burada da sima-
en şahidi olmuştuk. Bilecik’e kadar gelmek suretiyle ihtiyarı zahmet ettiklerini ve kendilerinin mülakat
talebinde bulunmakla bizde memleket için hayırlı olacak bazı esasat elde ettikleri zannı hasıl olduğunu
söyledik. “Sevr Muahedesi hakkındaki noktai nazarlarınızı izah ederken bir vaat almadıklarını ve âtiyen de
bu muahedenin tadili ahkâmı mevcut olmadığını söylediler. Bu heyetin Sevr Muahedesi ahkâmını kabule
– 38 –
bizi imaleye çalışmak üzere geldiği vazıhan anlaşılmış bulunuyordu. Bütün arzu ve teklifleri yapılacak bir
şey yoktur, Sevr Muahedesinin kabulü lâzımdır, cümlesiyle hülâsa olunabilirdi. Zaten İzzet Paşa bilâha-
ra matbuatla resmî mülakatlarında bunu teyit eylemiştir. Mukaddes davamızın müstenü olduğu bütün
esasatı hayatiye ve istiklâliyeyi temelinden sarsan bu teklife karşı bütün müeyyitlerimizi ve harekâtı mil-
liyenin esbabı sevaikini, şark ve garba ait siyasetimizin umdelerini izah ettik ve bu mesailede müzakere
ve münakaşanın mucibi istifade olacağından bahsiyle kendilerini serbest ve açık kalple münakaşaya davet
ettik. Epeyce devam eden müzakereden sonra bizim tarzı hareketimizi ve siyasetimizi haklı bulduklarını,
kendilerinin hatalı düşündüklerini, tuttuğumuz yolda yürümeye devam edebileceğimizi ve bizimle hemfi-
kir olduklarını söylediler. Biz de “mademki bizimle hemfikirsiniz ve mademki İstanbul’da bir iş görmeniz
kabil değildir, o halde burada kalınız” dedik ve burada alıkonuldular.
Bu fikir Ankara muhitinde davayı millîmizin umdelerini teşkil eden fikir cereyanlarını yakından takip
etmiş oldukları, Misakı Millî ile muayyen olan gayemizin istihsali uğrunda sarf edilen fedakârlığı, teza-
hür eden azmü iman ve heyecanı millîyi reyülayn gördükleri halde bile verdikleri muhtırada beş senelik
bir devre hitamında ahalinin ârayı umumiyesine müracaat olunarak İzmir mıntakasında bir hükümeti
muhtarei mahalliye teşkili gibi fikirlere tesadüf diyoruz. İstanbul’dan gelen bu heyet burada bulundukları
müddetçe vazıhan taayyün eden fikir ve maksatlarına göre tesir ve propaganda yapmaktan hali kalmıyor-
lardı. Kendileriyle son defa icra edilen bir mülakatta İstanbul’da yalnız hususî ve ailevî işleriyle uğraşacak-
larını, hiçbir hizmet kabul etmeyeceklerini Heyeti Vekile huzurunda şifahî ve İstanbul’a gider gitmez istifa
edeceklerini de 7 Mart 1337 tarihli bir vesika ile tahrirî olarak temin ettikleri cihetle serbest bırakıldılar.
Filvaki bu efendiler İstanbul’a muvasalatlarını müteakip burada vaki olan taahhütlerine riayet etmiş olmak
için istifa ettiler, fakat bu zevahiri kurtarmak için ihtiyar edilmiş bir hileden başka bir şey değildi. Çünkü
bu istifa üzerine teşkil edilen kabineye girmekte tereddüt etmediler. Kabineye bu suretle tekrar girdikten
sonra İzzet Paşa’dan Yunan taarruzunun arifesinde aldığımız bir telgrafta: “Şu son zamanlarda ahvali siya-
siyemizin kesbettiği vahamete ve düveli itilâfiyece Yunanistan’a mukavemet emrindeki temayülün bütün
memleket ve bilhassa İstanbul hakkında daî olacağı tehlikeye binaen, bilaistisna her taraftan vaki olan il-
hah ve ibram üzerine mütainünbillah Hariciye Nezareti’ni kabul ettim, itilâf ve bitaraf hükûmetlerle heyeti
mümessile tarafından hayırhahane bir kabul ve telâkkiye mazhar olunduğu gibi iki günden beri Avrupa
efkârında bir sükûnet ve yeniden lehimize ve halâsa doğru bir tahavvül hasıl olduğu görülmektedir. De-
niliyor ve İzmir’in tahliyesinin mevzubahis olduğu gibi nikbinane mütalaat serdediliyordu. Buna mukabil
kendisine 28, 29.6.1337 tarihli şifre ile cevap verildi. Bunu aynen okuyorum:
İstanbul’da Ahmet İzzet Paşa Hazretleri’ne: Telgrafnamenizi Zonguldak istihbarat müdürü vasıtasıyla
aldım. Vaziyetinizi Salih Paşa Hazretleri’yle birlikte vermiş olduğunuz ahde muhalif gördüm. Yalnız bir
nokta lehinizde tereddüdümü mucip oldu. O da şudur: Deruhdei vazife etmekle hakikaten millet ve mem-
lekete müteveccih azîm bir fenalığın önüne geçmiş olmanız ihtimalidir. Çünkü Ankara’ya teşrifinizden ev-
vel hüsnü niyetle ve memlekete nâfi olabileceğiniz ümidiyle vazife deruhte etmiş olmanızı istinat ettirdiği-
niz esbabın ne kadar zayıf olduğunu ilk mülakatımızda takdir ve itiraf buyurmuştunuz. Telgrafnamemizin
muhteviyatı sizi bu yeni vaziyete sevk eden esbabı kâfi bir sarahatle göstermiyor. Tavsiye buyurduğunuz
hususattan menafii millet ve memlekete ve akdettiğimiz muahedata, velhasıl Misakı Millîmize mutabık
olanları esasen nazarı dikkatte tutulmakta ve icabatına tevessül edilmektedir. Binaenaleyh vaziyeti umu-
miyeye ve Zatı Devletinize telkin edilmiş olan efkâra nazaran evvelce olduğu gibi bu defa da iğfal edilmiş
olmaktan korkuyorum. Bu tahmin ve muhakememizi iptal edecek izahata mazhar ve hadisata göre müspet
inkişafatına şahit olursak bahtiyar olacağımızı arz ederim efendim.
Türkiye Büyük Millet
Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
İstanbul’da Hariciye Nezareti vazifesini ifa eden bu zatın bize yazdığı telgrafta dermeyan etmiş olduğu
efkâr ve mütalaatı nikbinanenin derecei isabetini az zaman sonra vaki olan Yunan taarruzu pek güzel ve
vazıh bir surette gösterdi. Biz İstanbul’dakilerin perişanii fikrini tahakküm ve esaret havası içinde her on
mütebeddi bir vaz ve siyaset aldıklarını pek iyi biliyorduk. İstanbul’da hüküm ferma olan bu vaziyeti mü-
– 39 –
şevve şeyi nazarı dikkate alarak son defa olmak üzere kendilerini vazifei vataniye ve vicdaniyelerine davet
etmeği, kendilerinin bir vazı meşruu olmadığını ve binaenaleyh Meclis’in vazı meşruunu ve teşebbüsatı-
mızı teşviş etmemelerini ihtar eylemeyi Heyeti Vekileniz münasip gördü. Binaenaleyh davayı millimizin
meşruiyetini ispat etmek üzere Avrupa’ya giden Yusuf Kemal Beyefendi’ye İstanbul üzerinden geçerek
icap edenlere bunları anlatması ve düşmanlarımızın aleti olmaktan mücanebet lüzumunu, ciddi ve hakiki
arzu ve izhar edildiği takdirde Makamı Hilafetle temasa gelmesi salâhiyeti verildi. Çünkü efendiler biz
Makamı Hilafeti tanıyoruz. Ve şer’i şerifin tarifatı münifesi veçhile tanımakta da devam edeceğiz. Bu ta-
kip ettiğimiz esasat cümlesindedir. Makamı Hilafeti işgal eden zatın da bütün mahiyetiyle Türkiye Büyük
Millet Meclisi’ni tanıması şarttır. Binaenaleyh Yusuf Kemal Bey İstanbul’da bu zevatla temas etmiş ve müt-
tehiden hareket etmek lüzumu karşısında memlekette yegâna meşru bir kuvvet olan Büyük Millet Meclisi
Hükûmetinin mümessili sıfatıyla Avrupa’daki seyahati esnasında Misakı Milli dairesinde vaki olacak te-
şebbüslerinin teşviş edilmemesi hakkında müzakereye devam olunduğu sırada İzzet Paşa 20 Şubat 1338
tarihinde akşam üzeri saat beş buçuk raddelerinde Yusuf Kemal Bey’i bulunduğu hanede ziyaret ederek
Padişah’ın kendisini görmek istediğini söylemiş ve mülakat vaki olmuştur. İzzet Paşa’nın gerek bu mülakat
esnasındaki ifadatı ve gerek mülakattan sonra Yusuf Kemal Bey’e verdiği cevaplar delaletiyle yalan söyle-
miş olduğu vazıhan anlaşılmıştır. Yusuf Kemal Beyefendi Makamı Hilafeti işgal eden zata “Türkiye Büyük
Millet Meclisi ve Hükümeti takip ettikleri esaslar icabı Makamı Muallayı Hilafete muhafazai merbutiyet
eylemektedir. Meclisin tanınmasını talep eder.” demiş ve maalesef müphem ve menfi cevap almıştır. Bu
mesele üzerine İzzet Paşa’ya Yusuf Kemal Beyefendi tarafından yazılıp gönderilen mektubu, tavzihi keyfi-
yet için aynen okuyorum.
İzzet Paşa Hazretleri’ne, Türkiye Büyük Millet Meclisine ve onun millet ve memleketin hayat ve İstik-
lâlini kurtarmak için takip ettiği mukaddes davaya müddeiyatı zahirenize bakarak sadık bulunduğunuz
zannı ile zatıâlinizi ve rüfekanızı memleket ve millete karşı medyun bulunduğunuz vezaifi hamiyeti ifaya
davet ettim. Maatteessüf beyanatınızdan binnetice mütefehhim olan manayı hakiki ve saray mülakatının
tarzı tertibi bilhassa bizim Avrupa’da bulunacağımız zamanda sizin de Avrupa ricalini ziyaret etmek için
seyahate kalkışmanız, bu suretle hasımlarımıza Türkiye’de Büyük Millet Meclisince istenilen şeraitten dün
sulh yapacak bir heyet mevcut olduğu ümidini vererek amal ve metalibi milliyemizin tahakkukunu tehir
etmekten ve içinde İstanbul halkı da dahil olduğu üzere bütün efkârı milletin izhar ettiği vahdetin sırf
sizin tarafınızdan ihlal edildiğini göstermekten başka bir şeye yaramayacak olan hareketiniz zannı mev-
cudun butlanını ispat etmiştir. Ben elyevm Makamı Muallayı Hilafeti işgal eden zata ancak onun ciddi ve
samimi talebi vukuundal âzımül ittiba hakayiki izah zımnında görüşmeğe mezun olduğumu söylemiştim.
Zatı alinizin rüfekamızla beraber beni müracaatçı vaziyetinde göstermiş olduğunuzu bilâhare anladım.
Bu tarzı hareketiniz zaten gayri meşru olan vaziyetinizle müterafik değildir, denemez. Mahaza bu mülakat
Padişah’ın efkâr ve sebatı hakikiyesine kesbi ittila etmiş olmak itibariyle istifadesiz olmamıştır. Pek bariz
anlaşıldı ki milletin hakiki mümessili olan ve mukadderatı millet ve memlekete şer’en ve hukuken yegâne
vazıülyed bulunan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni tanımaktan iba ile beraber kuvvei maneviyenin kesri
hülyasıyla tehdidatta bulunmakta berdevamsınız. Binaenaleyh her türlü temasınızın ve bilcümle efkâr ve
hareketinizin menafii aliyei millet ve memlekete münafi ve muzır olduğunu Türkiye Büyük Millet Meclisi
hükûmetine arz ettim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Umuru Hariciye Vekili
Yusuf Kemal
Yusuf Kemal Bey bu suretle icra ettiği muhtelif mülakatlar neticesinde İstanbul’dakilerin bizimle müt-
tehiden hareket etmek istemediklerini anladıktan ve Tevfik Paşa ile son bir mülakat icra ettikten sonra
şayanı teessüf bir manevranın daha şevahidine desteres olmuştur, İstanbul’dakiler İzzet Paşa’nın Avrupa
seyahatini muhik ve musip göstermek üzere bunun doğrudan doğruya kendi teşebbüsleriyle değil ve fakat
bilumum mahafili siyasiye ve ecnebiyenin gösterdiği lüzum üzerine ve sırf bu mahafilin sevk ve teşvikiyle
vaki olduğunu göstermek istemişlerdi. Bu lüzum ve zarureti gösterdiği iddia edilen mühim bir makam ila
– 40 –
Yusuf Kemal Bey’in vaki olan mülakatı bu iddianın sıdka makrun olmadığını ispat ve bu makam İzzet Paşa
ve rüfekasının tarzı hareketine izharı hayretten kendini alamamıştır.
Efendiler; vaziyet şimdiye kadar vaki olan beyanatımızdan anlaşılacağı veçhile bizim tarafımızdan gös-
terilen hulusu niyete mukabil çirkin ve muhim bir suretle İstanbul’daki mahafili malume tarafından duçarı
teşviş olmuştur. İzzet Paşa Avrupa’ya doğru seyahatine devam ediyor. Yunanlıların müsaadesiyle Yunan
işgali altında bulunan araziden Yunan süngülerinin himayesi altında geçerek ve belki Yunan bayrağı altın-
da şimendiferlerle seyahatine devam ediyor. “Kahrolsun sesleri”
Yusuf Kemal Bey de Pire’ye uğramayacak bir vasıta ile denizden seyahatine devam etmektedir. İstan-
bul’un pek mahdut ve haris bazı ricali tarafından müşkilata uğranılmak maksadına maruf olan bu hare-
ketler bizi maksadımızın istihsaline doğru metin ve azimkar yürümekten hiçbir surette alıkoyamayacaktır.
Cenabı hakkın lütuf ve inayetiyle maksadı mukaddesemizin istihsali uğrunda dökülen şehit kanlarının
mükâfatsız kalmayacağına kaniiz. Hedef ve gayemize her ne pahasına olursa olsun erişmek azminde bu-
lunduğumuzu bir kere daha bu kürsüden ilân etmek isterim. Milletimiz binihaye mezalim ve şenayie ma-
ruz kalırken evlâtlarını kaybeden anaların gözlerinden kanlı yaşlar akarken bütün bunlara karşı bihis ve
camit arkasını çeviren mahdut ve bedbaht gafil bir zümrenin akıbetini, tarih kaydedecek ve millet hükmü-
nü bittabi ona göre verecektir.
REİS — Efendim müsaade buyurun mecliste ekseriyet yoktur. Böyle mühim ve hayati mesailin acilen
bir karara rabtı doğru değildir. Bu babdaki müzakerat ve münakaşatın içtimai âtiye talkini teklif ederim
diye Mersin Mebusu Salahattin Bey’in bir teklifi vardır. (Kaç adam var, sesleri), (Sayınız sesleri), (gürül-
tüler)
CELAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Celse açılırken ekseriyet vardı, şimdi ekseriyet yok ise bile
müzakereye devam hakkı kanunen caizdir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Vekil Beyefendi evvelâ zatı âlinize ademi itimat beyan ederim. Oku-
duğunuz maskaralık nedir? Söz söyleyeceğim.
REİS — Hafız Mehmet Bey’in takririni okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Mecliste ekseriyet kalmamış ve mevzuu müzakerenin ehemmiyeti derkâr bulunmuş olduğundan mü-
zakerenin yarın saat bire talikini teklif ederim.
Trabzon
Hafız Mehmet
REİS — Müsaade buyurun söz isteyen arkadaşların esamisini okuyacağım.

Hafız Mehmet Bey (Diyarbekir), Tahsin Bey (Aydın), Şeref Bey (Edirne), Mehmet Şükrü Bey (Karahi-
sarısahip), İsmail Şevki Bey (Burdur), Hafız Mehmet Bey (Trabzon).
Bu kadar zevatın hakkı kelamı var. Müsaade buyurun takrirleri reye koyacağım. Vaktin ademi müsaa-
desine mebni celsenin yarına talikini teklif ederim diyor. Bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın.
Kabul edilmedi. (Anlaşılmadı sesleri.) Diğer takrirleri de ayrı ayrı reye koyuyorum. (Yoklama lâzım ses-
leri.)
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Yoklama yapılsın itimat reyi vereceğiz. Mutlaka ekseriyet olmalı-
dır. Hem tayini esami ile olmak lâzım gelir.
REİS — İcap ederse onu da yaparız. Bu baptaki müzakeratın içtimai atiye terkedilmesi hakkındaki bu
takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın. (Anlaşılmadı sesleri.) Efendim anlaşılmayan bir şey yoktur. Ek-
seriyet yok diye demin Salâhattin Beyefendi’nin okuduğum takririni aynen reye koydum. Ekseriyet hâsıl
olmadığı zannederim anlaşılmıştır. Yani takriri kabul edilmedi. Tevfik Rüştü Bey’in bir müracaatı vardır.
Onu okutuyorum.
– 41 –
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekili Bey’den başka bir hatip söz almadan evvel meselenin tenevvürü için sükût ile geçiştiri-
len bir noktayı sual edeceğim. Sualime müsaade buyurulmasını rica ederim.
Menteşe Mebusu
Doktor Tevfik Rüştü
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Sözümü sırasında söylerim.
REİS — Şu hâlde ekseriyetin mevcudu iddia ediliyor ve müzakereye devam arzu olunuyor. Bazı zevatla
ekseriyet yoktur, yoklama yapılsın diyor. (Yoklama lâzımdır sadaları.) Yoklama yapacağım efendim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Usulü müzakere hakkında söz söyleyeceğim. Ekseriyet olma-
dığı halde devam olunur. Yalnız kararda ekseriyet aranır. (Doğru sadaları.)
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Usulü müzakere hakkında iki kelimeye müsaade buyurun.
Efendim dainizin anladığına göre yanlış gittik. Evvelâ hafi müzakerenin kifayeti meselâ bu meselenin ale-
nen müzakere olunup olunmamasını reye koymadınız. (Konuldu sesleri.)
REİS — Koydum efendim.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Hayır efendim konmadı, yalnız kifayet kondu. Başka konmadı.
REİS — Ayni meselenin aleni celsede müzakere edileceği tebliğ edildi ve bunu Meclis arif olarak kabul
etti. (Doğru, doğru sadaları.)
REİS — Efendim bu müzakerenin devam ve ademi devamı hakkında iki sureti hal tebellür etti. Birisi
karar alamayacağız ekseriyet yoktur. Yoklama yaparız. Fakat müzakerenin devamı caizdir. Çünkü ekseri-
yetle açılmıştır. Müzakereye devam ediyoruz. Karar zamanı yoklama yaparız.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Usulü müzakere hakkında efendim. Söz evvelâ takrir sahiplerine
aittir. Nizamnamei dahili mucibince evvelâ takrir sahipleri izah edeceklerdir. Buna riayet etmek lâzım gelir
ki devam edelim. Değilse başka.
REİS — İstizah takriri veren Tahsin Bey’dir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendiler, bendeniz Hariciye Vekili Beyefendi’nin burada vuku bulan beya-
natına istinaden evvela Heyeti Vekilenin bu bapta vazifesini hüsnü ifa etmediğini ispat edeceğim. Malumu
âlinizdir ki siyasi her bir teşebbüste bir gayeye istinat edilir. Onda da bir netice husulü memul olursa te-
şebbüs etmek lâzım gelir. Bundan bir müddet evvel Veliahdın Sakarya muzafferiyetimizi tebrik sadedinde
yazmış olduğu telgrafa Heyeti Vekilimiz bir cevap tertip etmiştir. Bunun keşidesine...
REİS — Tahsin Bey: evvelce hafi celsede mevzubahis olan mesele burada tekrar edilmez.
ŞEREF BEY (Edirne) — Usulü müzakere hakkında iki kelime söyleyeceğim. Meclisi Milli dünyanın
her tarafında her meclisinde de siyaseti hariciye mevzubahis olduğundan o kayda tabidir. İşte nizamnamei
dahili, o kaydın haricinde umumi münakaşa yapamaz. Şu hâlde Meclisi Âli’niz noktai nazarını o meselede
pekâlâ tespit etmiş ve Heyeti Vekileye bir veçhe tayin etmişti.
TAHSİN BEY (Aydın) — Tasavvur buyurunuz efendiler Yunanlıların memleketimize ayak bastıkları
günden beri bir taraftan Yunanlıların bir taraftan İslamların birbirini kırmak suretiyle belki bir buçuk mil-
yon Müslümanın mahvolmasına ancak Sultan Mehmedi Sâdis denilen adamın Hilafet bayrağını Yunanlı-
lar eline teslim edip bizim üzerimize saldırmasından ve İslâmları yekdiğeri aleyhine isyan ettirip hükûmeti
milliyeyi onlarla mücadeleye mecbur etmesinden tevellüt etmiştir. Tasavvur buyurunuz efendiler, düşünü-
nüz efendiler. Bu adam her vakit bu hıyanetinin mesuliyetini ve millete karşı bunun hesabını vermek mec-
buriyetini düşünmekten biran hali kalmayacaktır. Bu haleti ruhiyede ve bu zihniyette bulunan bir adama
hitap etmek ve onlarla anlaşmaktan bir netice husulü kabili tasavvur mudur? işte Heyeti Vekilenin birinci
hatası buradadır. Acaba hükûmeti milliye de Meclisi Milli milletin noktai nazarını almak mecburiyeti yok
mu idi? Bizi kıyamete kadar Heyeti Vekile bu gibi gayri musip icraatiyle birtakım emrivakiler karşısında
– 42 –
bırakmasına ilanihaye sabredecek miyiz? Bu sabrın bir nihayeti yok mudur? Malumu âliniz siyasi mesailde
hata bir diğerini tevlit eder. İşte ikinci hata da yine Hariciye Vekili Beyefendi’nin beyanatına istinaden arz
ediyorum. Ahmet İzzet Paşa’nın mahiyeti ahlakiyesi ve onun haleti ruhiyesi, mefkuresi buraya vuku bu-
lan ziyaretinde pekâlâ taayyün etmiştir. Halbuki bendenizin zannıma göre Ahmet İzzet Paşa’nın geçende
buraya gelirken o sırada Hükümeti Milliyenin Ruslarla müzakerat sırasında yekdiğeriyle akdi rabıta eyle-
dikleri sırada mücerret o siyaseti işgal etmek merkezinde İngilizlerin maksadına alet olmak için o siyaseti
ihtiyar, irtikâp etmiştir. Çünkü Hariciye Vekili’nin beyan ettikleri veçhile ne Avrupa hükûmetlerinden
bizim hükûmetimizin makasıdı lehine bir tebliğ almış ve ne de bize tebliğ edecek, tebrik edecek yalnız ve
yalnız muvaffakiyetimizi ihzar edebilecek bir hale koyacak yedinde bir şeraiti haiz olarak gelmişti. Bundan
tamamen anlaşıldı ki maksadı Rusları vesveseye düşürmek ve aramızda cereyan eden müzakeratı akim
bırakmak için yine İngilizler melanetine alet olmuşlardır. Milletin yüz binlerce nüfusunun kanını dökmek
suretiyle istihsaline çalıştığı bir gayeyi takip etmek için ihtiyarı siyaset eden bir adamla anlaşmak için Hari-
ciye Vekilimizi Heyeti Vekilemizin memur etmesi esasen bir hatadır. Sonra onun vasıtasıyla anlaşmak için
Sultan Mehmed’e onu göndermek, temas etmek için mezuniyet vermesi aynı hatadır. Sultan Mehmet orada
bir esirdir. Kabul ettiğimiz kaide budur. Bir esir alınmak istenildiği zaman onunla mı pazarlık edilir? Yoksa
efendisi ile mi? Yani orada Amiral Harington ile mi anlaşılır? Sultan Mehmed’i almak isterse ona gider.
Onunla anlaşmak lâzımdır. O bir esirdir. Onun efendisi Harington, onun efendisi Loit Corç... Binaenaleyh
İstanbul’da Sultan Mehmet’le müzakere etmesi doğru olur mu? Bu böyle? Sonra Hariciye Vekili’nin velev
Sultan Mehmet’le zaten gayri kabili hal bir meseledir. Tasavvur buyurunuz ki Sultan Mehmet bugün yüz-
binlerce İslâmın kanını dökmeye sebep olmuştur. Bunların hesabını vermek mecburiyetindedir.
REİS — Sadede gel Beyefendi.
TAHSİN BEY (Aydın) — Mevzu budur Reis Bey.
REİS — Mevzu bu değildir. (Tamamen mevzudur, sadaları.)
TAHSİN BEY (Devamla) — Bu böyledir. Bu adamda behemehal mevkiinde bulunmak ve tutunmak
için her halde İngilizlere istinat etmek mecburiyeti vardır: İlanihaye öyledir. İngilizler, Arapların başına
Emir Faysal’ı Mekkelilerin başına Şerif Hüseyin’i musallat ettikleri gibi bizde de daima milletle saltanat
arasına bir fitne ocağı bulundurmak için daima onu başımızda bulunduracaktır. Bugün İzzet Paşa’nın da
yine Harington’un tavsiyesi üzerine Londra’ya gitmek istemesi orada kendisi hakiki mümessil göstermek
için olup bu da aramızda bir tefrika ihdas edecektir. İngilizler cihana diyeceklerdir ki efendiler bunlar
kendileriyle anlaşması kabil olmayan bir millettir. Bundan bir müddet evvel Tevfik Paşa’nın eseri hamiyeti
ile bertaraf edilen bir müşkilin bugün yine karşısında kalacağız. İşte bu hatalar, bu vaziyetler beyefendiler
Heyeti Vekilenin vazifesini müdrik olmamasından ve bu gibi mesailde de Meclisi Millinin iradesini istih-
sale lüzum görmemesindendir. Bunu biddefeat ve bilmüzakere yapıyor. Biz de tahammül ediyoruz. Bina-
enaleyh İzzet Paşa gibi buraca mayası malum olan bir adam ve hükûmeti milliyenin bir Hariciye Vekili
sıfatıyla milletin mukadderatına vazıülyed bulunan bir milletin hukukunu muhafaza etmek için Avrupa’ya
kadar anlaşmaya giden bir adam İzzet Paşa gibi bir adama karşı daha İstanbul’da aldanmaya başlarsa ben-
deniz onun âtisinden doğrusu korkarım. Korkarım ki o da bize Bekir Sami Bey gibi birtakım emrivakiler
getirirse onları da bertaraf etmek için aylarca uğraşacağız. Binaenaleyh bundan evvel de arz etmiştim biz
daima seyfen kazandığımızı kalemen kaybederiz. Binaenaleyh bu gibi vaziyetlere düşmemek için bu gibi
müşkil vaziyete nihayet vermek için bendeniz Hariciye Vekili’nin hem geriye davet edilmesini ve hem bu
Heyeti Vekili’nin artık devrilmesini talep ederim.
REİS — Efendim istizah sahibi söylemiştir. Buyurun Şeref Bey.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler; bendeniz Hariciye Vekilimizi burada dinlediğim vakit böyle naza-
rım önünden bin üç yüz senelik bir tarih geçti. Düşündüm hikmeti eşraftan tulu eden imanı İslâmın bütün
dünyaya saadet getireceğini iman eyleyen Halifeler birer birer nazarımdan geçti. O kudsiyeti gördüm. Bak-
tım ki -bütün alemi İslâm bir mihraba doğru tevcih etmiş kalbini, fikrini nesi varsa hepsini ona bağlamış,
başta Halife olmak üzere. Dört yüz milyon Müslüman bunun arkasına düşmüş bir varlık gösteriyor. Fakat
öyle Halifeler geçti ki-bütün varını yoğunu hepsini nesi varsa yalnız İslâm’ın şeref ve ilâsına sarfetmiş, taşa
– 43 –
yaslanmış, toprağa düşmüş fakat İslâm’ın ihyasına çalışmıştır. Yine nazarım önünde öyle bir geçti ki -Ulu
Hakan’ın Ulu Türk Hakan’ı Yavuz Sultan Selim’e hatip minberde ilk defa olmak üzere: Hadimül Haremey-
nül Şerifeyn, derken başından destarını, altından seccadesini atarak toprağa kapanan ve Allah’ına secde
eden o büyük Padişah ile şimdi bir sarayın muzlim köşesine sığınan şahsiyet, didişen, çalışan, çırpınan, ya-
şamak isteyen koca bir milleti ne hale getirdiğini düşündüğüm zaman, Allah’ım büyüktür ona kahredenler
sanki saikai ilahiyen ile mahvolacaktır, dedim. (İnşallah sesleri.)
Efendiler, bütün İslamların imanına, vicdanına müracaat ederim. Sağ elinizi makam iman olan göğsü-
nüze koyunuz. Hiçbir İslâm’ın kalbinde Makamı Hilafete tazimden, takdisten başka bir his yoktur.
O makam ne kadar büyükse, o makama gelen bir mekînin seciyesi İslâm olmak şartıyla pek çok alçak
olabilir. Fakat makamın ulviyetini onun fenalığı katiyen örtemez. Çünkü makam kutsidir. Zira bütün İs-
lâm’ı âlemden alınmış ve nihayet efendiler mahbubu hüde olan fahri risaletin makamını haiz bulunmuş-
tur. O makamı kutsi. Fakat şahsiyet her vakit için sefil ve nakâmdır. Ben tahattur ediyorum ki ilk defa ol-
mak üzere mütarekenin akdini müteakip İngilizlerin İstanbul’u işgal ettiği zaman işte ben o vakit ağladım.
Gördüm ki memleketin içinden birçok evlâdını İngilizler topluyor. Düşman bunları sürüyorken padişah
da sarayında kahkahalarla gülüyordu. Yalnız efendiler; o gün bir faciaya rast geldim. Defteri hakakaniye
giderek kendi emlâki hususiyesini -ki vaktiyle millet elinden almış- onun senedini taharri için Refik Bey’i
göndermişti. İyi hatırlıyorum ki -Meşrutiyetin hini ilânında ve şimdi içimizde bulunan ve rüfekamızın ser
tacı olan Rıza Nur Beyefendi serveti şahane ve Hakkı millet diye yazmış olduğu bir kitap üzerine millet
hakkını aramış, emlâki almış ve milletin hazinesine teslim etmiş iken işte en son şimdiki bulunan şahsiyeti
safile bundan istifade ederek o emlâki kendi üzerine çevirmek olmuştur. Efendiler; işte düşününüz ki bir
millet yaşamak için çırpınırken, uğraşırken mütareke denilen belayı siyah üstüne çöktüğü dakikada ben
milletin reisi bulunduğum diyen zat kendi şahsi menfaatini temin için üç beş parça binanın beş, on parça
tarlanın tapu senedini çıkarmakla meşguldür. Efendiler ben isterdim ki Ahmet Celayirî’yi Temürleng’e
teslim etmektense koca muazzam bir saltanatın enkazı tarümarı üzerine kapanmağı. Yıldırım Bayezid’in
na halefi halefi bu hal kadar alçalmasın. (Alkış) Efendiler, Sakarya vadilerinde son kanını dökerek mille-
tin namusunu Alsancak’ın asırlardan beri şerefini nihayet İslâm’ın mihrabını, Kâbe’sini bu kutsi varlığını,
müdafaa eden Mehmetçik bütün caniyle didişirken efendiler; saray ve saltanatta bulunan şahsiyet halife ise
genç müstesna bir kadınla izdivaçtan vazgeçmemiştir. (Allah kahretsin sesleri)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendiler, bu perdeler çok çirkin perdelerdir. Bunlar açılmamalıdır.
(Doğru sadaları) (Gürültüler)
HAŞİM BEY (Çorum) — Ben de şapkalı olarak fotoğrafını çıkaracağım.
ŞEREF BEY (Devamla) — Efendiler açılmasın denilen perdeyi bir defa daha açayım efendiler. İyi din-
leyiniz. Şimdiki şahsiyeti Halife’nin ayağına Meclisi Millîden ve Heyeti temsiliyeden dört, beş zat gitmişti
ki içinizde arkadaşlardır. Padişahın kendisine vaziyeti hazırayı tamamiyle anlatmış ve kendisine demişti ki
-sen altı asrın şehnamesini taşıyan bir varlığın başında bulunuyorsun. Buyurun milletin başına demişlerdi.
Efendiler o eşhas sarayın kapısından çıkarken papas (Furo) haremi Hümayunda huzuruna kabul olundu.
(Pek doğru) işte bir vak’ayı tarihiye. Binaenaleyh ben kendisinden hiçbir ümidim yoktur. Yalnız hiçbir
şahsî düşmanlıkla da alâkam yoktur. Arkadaşlar; davayı millîde iki senedir gösterdiğiniz azmi metanetin
büyüklüğünü görüyorsunuz ve semeresini de idrak ediyorsunuz. Belki biraz yıkacak ve belki biraz devire-
ceğiz. Belki azap çekeceğiz. Belki aç kalacağız. Fakat efendiler davada zaaf yok. Onun için bu Meclisi Âli
zaafı kabul etmez. Bu Meclis halk Meclisidir. Herkes bu Meclisten nasibini mukadderesi ne ise bu Meclis-
ten alır gider. Millet kararını vermiştir, millet her vakit makamı hilâfeti takdis ve takdir ediyor ve kalbinde
nasıl ki mümtaz bir his varsa onu suiistimal eden şahsiyeti halifeye karşı da hiçbir vakitte serfru edemez,
mümkün değildir. Sonra vak’anın sureti cereyanına gelince bendeniz, bunu gayet çirkin bulmakla beraber
zaten sarayın etrafında yetişenlerden bir şey ümit etmek kadar bedbahtlık yoktur. Size yalnız bir vaka
söyleyeyim. Balkan faciasını müteakip ordumuz Edirne’ye doğru ilerlerken Midye ve İnözü işgal edeceğiz
dedikleri vakitte şimdi Hariciye Vekilimizin sıfat ve samimiyetini sui istimal eden İzzet Paşa ordu kuman-
danıydı. Katiyen bugün Sevr Muahedesinde dediği gibi o gün de bizim bütün hakkı hayat ve istiklalimiz,
yaşamamız ancak İngilizlerin dediği noktadadır. Onlar bize Midye-İnözü hattını gösterdiler. Fakat işte
– 44 –
bütün Anadolu’nun, Rumeli’nin huşyar evlâtları onun bu sözünü çiğnedi. Onu cereyanına katarak aldı gö-
türdü ve Rumeli’yi eline aldı. Eğer onu dinleye idiler... Bugün bendeniz kendilerini pek iyi tanırım, o kadar
iyi tanırım ki bu zat İslâm ve Türk muhibbi olmaktan ziyade biraz Alman dostluğunu çok şeye tercih eder.
Kendisi Şam’da menfada Kolağası iken oraya gelen heyete iltica ederek Padişah’tan af istihsalu eyleyen ve o
sayede kendisinin rütbesini terfi ettiren ve nihayet mensup olduğu milletin namusunu, istiklâlini müdafaa
edeceği yerde gidipte bir dilim ekmeğe arzı iftikar eyleyen bir adamın bu milletle alâkası yoktur.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu Heyeti Vekilece malum değil mi imiş evvelce?
ŞEREF BEY (Devamla) — Oraya da nakli kelam eylerim. Müsaade buyurun. Binaenaleyh bünyanı
mersus gibi meramı millîyi temsil eden koca bir milletin arkasında böyle yekdiğerimizle derdesti refah
olarak yürüdükçe bu paşalarımızın, büyüklerimizin Avrupa’ya gidip bir iş yapmasının ihtimali yokun.
Fakat şu kadarını bilelim ki Heyeti Vekileyi muahaze ederken biraz düşünelim. Heyeti Vekile bir zaaf
göstermiş olduğunu kabul etsek acaba İzzet Paşa’yı biliyor mu, falanı biliyor mu idi? Hayır efendiler. Yusuf
Kemal Bey buraya geldiği vakitte bütün membadan istifade edeceğim demişti ve biz de müttefikan evet her
membadan istifade edebilirsin. Hatta her esen rüzgardan da istifade edeceğim demişti. Biz de bilâkaydü
şart kendisine beyanı itimat etmiştik.
Yalnız halledilmesi iktiza eden bir nokta var. Heyeti Vekile gelip Meclisin reyini almamıştır. İşte bu ci-
hetten Heyeti Vekileyi şayanı muaheze görüyorum. Fakat bir de insaf etmeli ve düşünmelidir ki İstanbul’da
Yusuf Kemal Bey’i aldatan heyet acaba kazandılar mı? Katiyen. Benim katiyen imanım vardır: Hiçbir şey
kazanmadılar. Efendiler, zannetmeyiniz ki bugün Avrupa İstanbul’da beş on şahsa münhasır kalan bir
heyete, evet orada dört duvar arasına saklanmış bir şahıs ile onun etrafına toplanmış beş, on kâselise hükû-
met namını veriyorlar. Hayır efendiler eğer vermiş olsaydılar yaptıkları Sevr Muahedesini tatbik ederlerdi,
işte bu millet o Sevr Muahedesini süngüsüyle yıktı. Peki onu yıktığı halde bizzat Sevr Muahedesine vazı
imza eden bu zevat ne için tatbik edemediler? Demek onu tatbik etmek için kendilerinde hiçbir kudret ve
istitaat yoktur. Şu hâlde kudret ve istitaat yalnız ve yalnız milleti bihakkın temsil eden işte bu meşru hükû-
mettedir. Yusuf Kemal Beyefendi’nin bu bulaşık paçavrasının Büyük Millet Meclisi namına onların suratı-
na atması aynen davayı millîmize karşı işte bu hainane emelleri besleyenlerin suratına bütün milletin attığı
bir darbedir. Artık düşününüz efendiler. Bir Müslüman çocuğu tasavvur ediniz ki bütün Türk’ün abidatı
mefahirini yaşatan Trakya’nın ortasından Yunan bayrağının altında bir trenle geçerken iki tarafta boynunu
bükmüş mazlum bir İslâm kitlesi var ki bütün kalbini işte bu Meclise, işte burada çarpışan şanlı orduya
bağlamış, ondan istimdat ederken trenin içinde Yunan bayrağı altında millete esaret getirmeğe giden izzet
Paşa’yı görünce orada bulunan mümin kardeşlerimiz ona lanet etmekten başka ne yaparlar? (Şüphe yok
sesleri) Yunan’ın sayei himayetinde Avrupa’ya giden İzzet Paşa emin olunuz ki haip ve hasir dönerken Bü-
yük Millet Meclisi Hükûmetini temsil eden vekiliniz bütün umurunda muvaffak olarak gelecektir. Çünkü
davamız haktır. Allah bizimle beraberdir. (Alkış) Bu tarih yaşayacaktır ve müebbeden yaşayacaktır. (Alkış)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Şeref Bey’in pek parlak nutkundan sonra uzun söz söy-
lemeğe lüzum yoktur. Yalnız şayanı dikkat iki nokta vardır ki Heyeti Âliyenizin nazarı dikkatini bu iki
noktaya celbetmek isterim. Efendiler, gerek İzzet Paşa’nın ve onun dahil olduğu heyetin ve gerek sarayın
davayı millîmize karşı yaptıkları hıyanet herkesçe malumdur. Bilhassa Heyeti Vekilece daha evvel sabit
olmuş bir hakikattir ki biz onları vaktiyle kulaktan kulağa işitirken onlarca bu bir hakikati müspite olarak
malum idi. Böyle hüviyetleri, mahiyetleri ve davayı millimize karşı bugüne kadar irtikâp ettikleri rezail
dalavereler malum iken bu tariklerden istifade etmek için Yusuf Kemal Bey’i İstanbul’a sevk etmek ve
bunu tahtı karara almak basiretsizliğini irtikâp etmek doğru mudur? Bendeniz buna basiretsizlik diyorum.
Çünkü, affınıza mağruren tamamen bunun basiretsizliğine kaniim. Çünkü bunlarla temastan bir netice
çıkmayacağı malum iken ve sarayın İngilizlerin tahtı esaretinde olduğunu ilân ederken, İngilizlerin hâki-
miyeti altında bulunan bir yerden menfaat çıkarmak ümidini beklemek, affınıza mağruren söyleyeceğim,
basiretsizliktir. Bu basiretsizliğin irtikâbı ve onun binnetice tevlit ettiği şey memleket dahilinde milletin
tesanüt ve itimadını bozmak için düşmanların ekmeğine yağ çalmak olmuştur ve bunun neticesi budur.
İşte bu Heyeti Vekile ki en mühim mesailde Meclisi Âlinizin reyini almak icap ederken ve Meclisi Âliniz
onlara veçhe tayin etmek kudreti kanuniyesini haiz iken bunu burada söylememek ve bunu Meclisi Âliniz-
– 45 –
den gizlemek, yapmış oldukları lâf meydana çıktıktan sonra bugün huzuru âlinizde anmışlardır. Efendiler;
mesul olacak orta yerde yalnız Heyeti Vekile vardır, işlemiş oldukları cürmü siyasînin günahını çekecek
yalnız Heyeti Vekile vardır. Çünkü mahiyetleri bugüne kadar yapmış oldukları cinayetleriyle malum olan
eşhastan istifade etmek hevesine düşmüşlerdir, işte Meclisi Âlinizin soracağı ve hesap ve divana çekeceği
şey budur. Onun üzerinde imali fikretmek lâzımdır. Bunun üzerinde beyanı mütalâa etmek lâzımdır. Ya-
pılan her cinayetin hesabını sormak vazifesiyle mükellef olan ve bilhassa ferdî işlerden dolayı sabırsızlık
gösteren Meclisi Âlinizin bütün cemiyetimizi, bütün milletimizi izrar edecek olan bu hâdiseyi tevlit ettik-
lerinden dolayı bendeniz İstiklâl Mahkemeleri’ne verilmelerini teklif ve talep ediyorum.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Arkadaşlar, bendeniz bazı ufak noktalara işaret etmek
isterim. Malûmu âliniz İslâmiyet şahsa merbut olmaktan çok uzaktır. Makamı hilâfetin kudsiyetinî he-
pimiz tasdik ediyoruz. O makamı işgal eden zat hakkında şer’i şerif, mahkemei şer’iye hükmünü elbette
verecektir. Fakat zannedersem mahkemei şer’iyenin hüküm vereceği zaman henüz hulul etmemiştir. Çün-
kü esaret, ikrah zail olmamıştır. Birtakım esbap ve avamil de bu hükmün teehhürünü zaruri kılmaktadır.
Amali milliyemizin husulü zarureti bunu icap ettiriyor. Biz bir halk hükûmeti ilân ettik. Halk bir taraftan
namına dua ederken bize bu kürsüde şahsı ile oynamak icap etmez. Hüküm verilinceye kadar gerçi bende-
niz de kaniim ki amali milliye hilâfına gayet mel’unane dolaplar çevriliyor. Fakat bunun esbap ve avamili
suveri hakikisiyle meydana çıkıp mahkemei şer’iyeye, mahkemei milliye hükmünü verinceye kadar bizim
gibi dinini, vatanını kurtarmak için kalbi çırpınan mebuslara düşen şey ağırkanlılıktır. Zannedersem bu
bapta hareket biraz nezahati lisaniye edep ve terbiyei milliye ve diniyemiz iktizasındandır. Bendeniz bunu
söylemekle hiçbir vakit onun müdafii olmadığımı da arz etmek isterim.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Arkadaşlar, ben huzuru âlinize bu maksatla çıkmak istemezdim.
Biliyorsunuz ki bir büyük seyyahatten avdet ettim. Ben size o seyyahatıma dair tetkikatımı arz ederken
selâmlamak isterdim. Maatteessüf veyahut maaşükran davayı milli uğrunda bugün sizin huzurunuza daha
evvel çıkıyorum. Deminden beri size nakledilen maceradan anladınız. Yusuf Kemal Bey bir acayip entrika
muvacehesinde kalmış ve onun üzerine vazifesini yapmış Yusuf Kemal Bey Avrupa’ya giderken, davayı
millînin müdafaası uğrunda uzun bir seyahate çıkmış bulunurken bizim de vazifemiz bugün Yusuf Ke-
mal Bey’in arkasında bünyani mersus gibi müdafii olduğumuzu cihana göstermektir. Yusuf Kemal Bey
bizim mümessilimizdir. Biz onu tutuyoruz. Bütün entrikalara rağmen tutuyoruz. Şimdi bir arkadaşımız.
Hoca Efendi buyurdular ki bir şahıs ile uğraşmak doğru değildir. Fakat o şahıs bizim davayı millî uğrun-
da yürüdüğümüz bir gün mücadele ettiğimiz zaman ayağımıza takılmamak şartıyla, bize engel olmamak
şartıyla biz ondan bahsetmemeyi maalkerahe kabul ediyoruz. Halbuki daima bize, davayı millîmize engel
olmak istemişlerdir. Arkadaşlar, mütarekeden beri cereyan eden şeyleri birer birer gözünüzden geçiriniz.
Mütarekeden sonra İttihat Terakki Kabinesi düştüğü zaman bu memleket yalnız ve yalnız bir noktaya
gözünü dikti. O da saray idi. Acaba saraydan bir şulei ümit çıkar mı, acaba başsız kalan millet oradan bir
hayır görür mü? Fikri herkesin kalbinde biraz yer tutmuştu. Pekâlâ biliyorsunuz ki saraydan ancak ve
ancak Sultan Hâmid’in 30-40 yılda tesis edebildiği istibdadı iki yılda, bir yılda tesis etmek için birtakım
entrikalar çıktı. Efendiler unutmayınız ki nerede köşede kalmış tozlu rical varsa onları çıkardılar. Kanbur
İzzetler, Nemrut Mustafalar, Dahiliye Nazırı Cemaller bilmem Kürt Mustafalar, bilmem Mustafa Sabriler,
bilmem Dahiliye Nazırı Cemaller ... nereden çıktı bunlar ... bu tozlu ricali çıkardılar. Sultan Hâmid’in 30
senede tesis edebildiği istibdadı bir yılda tesis edebilmek için unutmayınız arkadaşlar; İzmir işgali üzerine
Şûrayı Saltanat diye bir şey tesis ettiler. Şûrayı Saltanatta ben de bulundum. Şûrayı Saltanat bir komediden
ibaretti. Perde acildi bir şahıs çıktı. Bir çeyrek saat sürmeyen üç beş kelime söyledi ve ondan sonra Damat
Ferit ayağını ayağı üzerine attı. Ondan sonra bir şey okudu. Ondan sonra kimseye sual ve cevap hakkı
vermediler. Yalnız herkes fikrini söylesin, dediler ve netice sıfırdan ibaret kaldı. Oraya biraz ümit ile sara-
yın kapısından çıkarken başları önlerine eğilmiş, meftur, biçare, ümitsiz... Nereye müracaat edeceklerini
bilmiyordular. Hepimiz ağlıyorduk. Kalben ve hakikaten... Bundan sonra pekâlâ biliyorsunuz. Daha pek
çok entrikalar geçti. İşte Anzavur hadisesi. Balıkesir’i arkasından vurmak isteyenler, işte İzmir cephesini
kahpece arkasından vurmak isteyenler. İşte Bolu hadisesi, işte çıkan vesaik. İşte Konya’yı iğfal edenler, İşte
Yozgat hadisesi, bunları kimler yaptı efendiler? Rica ederim, bunları elbette ve elbette söylemeye mecbu-
ruz. Fakat maalkerahe ... Biz şahıs ile uğraşmıyoruz, fakat bizi icbar etmesinler.
– 46 –
Arkadaşlar; ben uzak diyarlardan geliyorum. Her yerde ve her yerde sizin teşkil ettiğiniz, yoktan vücu-
da getirdiğiniz mucizevi hükûmetin her yerde İslâm, Hristiyan, Türk, Mecusi, anlayan, anlamayan herkes
takdirkârı oluyor. Herkes size düahan oluyor. Bir millet ki bütün dünyaya karşı istiklalini müdafaa için
mucizeler halketmiştir, herkes ona takdirkârdır. Fakat İstanbul’da bulunan üç, beş rezil bunu anlamak-
tan, anlayabilmekten âcizdir. Yılan giresi yürekleri, soğukkanlı yürekleri harekete gelmekten âcizdir. Onlar
kahpedirler, alçaktırlar... (Bravo sadaları) Arkadaşlar, bu defa ben İstanbul’a uğradım, ailemi görmek için.
Koyun tüccarı sıfatıyla uğradım. İstanbul’dan, Boğaziçi’nden geçerken feci bir hüzün duydum. Sarayın
karşısında bir Yunan bayrağı çekiliyordu. Yunan bayrağının her gün bir silâh atılarak selamlamaktan ar
hissetmeyenler acaba zanneder misiniz ki efendiler saray denilen şeyden insanlara saadet gelmiştir? Tarihi
ishal ederim. Her memleketi ekseriya saraylar; milletsiz, mezhepsiz, rezil menfaatperestlerin yuvasıdır,
muhtekirlerin yuvasıdır. İşte Rusya sarayı; ben Moskova’da Petrograt’ta çarların saraylarını gezdim. Ora-
larda ne kadar feci entrikalar olmuş? Karanlık köşeler ve nihayet akıbetlerini bulmuşlar. Adalet onlara
çarpmış. Alalım Buhara’yı, Harzem sarayını. Buhara Emiri, Harzem hanı ne yapmışlar? Huzurunuzda
söylemeye teeddüp ettiğim şeylere dair fetva çıkarmışlar, sonra halkı kendilerine sağmal koyun ittihaz
etmişler. Yemedikleri melanet kalmamış. Türkistan’ın Ahmet Mithat Efendisi Behbur Efendi’yi o zatı kat-
lettirmişler. Bir Türk miralayını katletmişler. Bu saray... Sonra bir kütüphaneye gidipte bir kitap istediğiniz
zaman cedidi diye sizi idam ederler. Kendisi şeriatı elinde alet ittihaz etmiş en şeni amali için. Bu, saray
numunesidir. Ayni hal Harzem’de, saray da gözünüzün önündedir. Rica ederim arkadaşlar, -sözü uzatmak
istemiyorum- ben Yusuf Kemal Bey’in saraydan ne kadar entrika karşısında kalmış olsa yine bizim kuv-
vetimiz arkasında olduğu için elbette Avrupa’ya giderken elbette İzzet Paşa’yı gayri kabili kıyas derecede
kuvvet sahibi olarak gittiğine eminim. Bütün dünya Yusuf Kemal Bey’in Büyük Millet Meclisinin mümes-
sili hakikîsi olarak ve bu toprakların hakiki mümessili ve bu halkın mümessili olduğuna ve binaenaleyh bir
davayı adilenin hakiki sahibi olduğuna şahittir. Binaenaleyh saray bu entrikasını yanlış çevirmiştir. Saray
gibi rezil, milletsiz, mezhepsiz, menfaatperestler aşağı; benim azmini her vakit ispat etmiş olan milletimin
davası her zaman yukarı. (Alkışlar)
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Efendim, bendeniz meseleyi üç şekilde düşünüyorum. Hükümet
Meclisi Âlinin malûmatı olmaksızın Hariciye Vekilini Padişahla görüşmeye memur edebilir mi, edemez
mi? Bununla görüşmekte faide var mı, yok mu? Mazarrat mı var, faide mi? Bu meseleleri müzakere edelim,
kararlaştıralım. Meclisi Âli kendi salahiyetini, hukuku esasiyesini tabiîdir ki böyle yani halife ile padişahla
görüşmeye muhtaç olup olmadığını kararlaştırmak Meclisi Âlinin bizzat hukuku esasiyesidir. Buna Mec-
lisi Âli muhtaç mı, değil mi? Buna kendisi karar verebilir. Yoksa Heyeti Vekile hiçbir vakit Meclisi Âlinin
meşruiyetini Meclisi Âlinin hükûmetinin meşruiyetini tasdika ihtiyaç olduğuna karar veremez.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Öyle bir şey yoktur. Böyle bir karar olamaz.
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — Hariciye Vekilinin beyanatında vardır. Arz edeceğim efendim,
biz Müslümanız. Makamı Hilafete merbutiyetimiz layezaldir. Buna şüphe yok. Fakat bendenizden mukad-
dem iradı nutuk eden rüfekamın tadat ettikleri birçok fecayiin müsebbiplerinden olan ve kendi şahsî men-
faatini milletin ve işgal ettiği Makamı Hilafetin menfaatinin de fevkinde tuttuğunu ispat eden Padişah’ın
şahsına karşı bizim muhafazai merbutiyet etmekliğimizde ve muhafazai merbutiyet ettiğimizi dünyaya
göstermekliğimizde mazarrat mı var, menfaat mi var? Çünkü bütün âlemi İslâm nazarında ve âlemi insa-
niyet nazarında şöyle bir ittiham altında kalacağız. Bize birbirimizi katle teşvik eden, birçok mukatelelere
sebep olan, aramıza girip İslâm kanına giren, fetvalarla, mahkemelerle birçok ricalimizi mahkûm eden,
fetvalar çıkarıp bizi baği, âsi diye ilân eden... (İftiradır sadaları) Halbuki bizim maksadımız, gayemizin
kudsiyeti gayri kabili inkâr iken bizi bu suretle âsi diye üzerimize ordu sevk ettiği halde bugün yine ona sa-
rılmak ve onunla barışmak ve onlardan bizim mevcudiyetimizin tasdikini istemek zannediyorum ki bütün
âlemi İslâmiyet ve insaniyet nazarında hacil düşeceğiz. Binaenaleyh bu suretle bizim hiçbir menfaatimiz
olmadığı kanaatindeyim. Mazarrata gelince: Arz ettiğim gibi bir kere Türkler, kendi milliyetlerine, kendi
benliklerine sahip değillerdir. Mutlaka Padişahın esiridir. Türkler, hiçbir vakitte milliyetlerine ve kendi
varlıklarına kail değildirler. Her daim bunun bu önlerinden geçmedikçe, bunlara rehber olmadıkça bir
şey yapamazlar. Burada iki seneden beri bu kürsüde, reisimizin ve diğer hatiplerin bağırdıkları nutukları,
– 47 –
feryatları hepsi hava ve hepsinin yalan olduğunu bütün âlemi insaniyete karşı ilân ediyoruz. Çünkü fiili-
miz, ahvalimizin hilafıdır. Bu suretle bütün âlemi insaniyetle İslâmiyet arasında mevkiimizin tenezzülüne
bâdi olacak olan böyle bir harekete karar veren heyeti hükûmete karşı bendeniz itimat edemeyeceğim.
Ve itimat ettiğimiz takdirde bu mesele burada mevzubahis olmamalı idi. Olduktan sonra bu kadar sözler
söylendikten sonra bu hükûmeti ibka etmek, harekâtını tasvip etmek demektir; bu doğru değildir. Bunun
hakkında ikinci bir şey kalır hükûmeti ıskat. Padişahı da hal’... Fakat hal’ hakkındaki kararımızın kabiliye-
ti tatbikiyesini düşünüyorum. Kabiliyeti tatbikiyesi olmamasına binaen bu teklifimi geri alıyorum. Buna
göre Meclis vaziyetini tanzim eder. Herhalde Heyeti Vekilenin ıskatı lâzım gelir. Bu Meclis mevkiini mu-
hafaza edecektir.
REİS — Efendim; daha çok söz alan arkadaşlarımız var. Müzakerenin kifayetini istiyorlar. (Hayır sa-
daları)
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim, Yusuf Kemal Bey’in İstanbul’a uğraması ve
İstanbul’da Padişahla görüşmesi Heyeti Âliyenizin malûmatı haricinde, Heyeti Vekilenin verdiği karardan
dolayı Heyeti Âliyeniz tarafından muaheze olunuyor. Malûmu âlinizdir ki Yusuf Kemal Bey, Avrupa’ya
sırf maksadı millîmizi, Misakı Millîmizi teşrih ve izaha gitmişti. Bu misakı millî dahilinde İstanbul’da
bizim kabul ettiğimiz, bir Makamı Hilafet vardır. Oraya uğramaksızın sıvışıp gitmek doğrudan doğruya
bizim kuvvetsizliğimizi cihana ilân etmek demektir. Zaten bu hareketimizle Avrupa’da, bizim aleyhimizde
düşmanlarımızın yapmakta oldukları teşvikatı, propagandaları doğrudan doğruya açarak ispat etmek ve
bilhassa İstanbul’daki ahalinin doğrudan doğruya ruhan bizimle olduğunu ispat etmek istiyorduk. Bilhas-
sa İstanbul’a gittik, ispat ettik. Sonra efendiler; oradaki heyet bizi ikilik olarak gösteriyordu. Halbuki biz
onu kabul etmiyorduk. Yalnız siz, bizi tanıyacaksınız; eğer Padişah, isterse ona da gideceğiz bu teklifimizi
söyleyeceğiz dedik. Bununla ispat etmek istedik ki biz Türkiye’nin yegâne hükümetiyiz ve İstanbul bizim
emrimize tabi olacaktır. Fakat bu vaziyette acaba muvaffakiyet var mı idi, yok mu idi diyerekten düşünmek
caiz değildir. Biz doğrudan doğruya hakkımızı dünyaya ispat ettirmek için gidiyoruz. Orada gördüğümüz
muamele İstanbul’daki heyetin düşündüğümüz gibi ecnebi bir tazyik altında olduğunu gösterdi. Bundan
kuvvetsizliği değil, daha ziyade kuvvet kazandığımızı anladık. Mamafih Heyeti Âliyeniz hakemdir. Vukua
gelen muameleyi arîz ve amik tetkik edersiniz. Bu Heyeti Vekilenin yaptığı bir harekettir. Ve şimdi bundan
sonra da hüsnü netice hâsıl olacağına kaniim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Geçen sene -malûmu ihsanınız kânunusani veyahut şubat içerisinde
olacak- bu yolda İstanbul’dan Avrupa’ya bir davet vuku bulmuştu. Bu esnada bir karar verilmiş ve bir tebli-
gat yapılmış böyle bir kararın Meclisi Âlinin ittilaına evvelâ arzıyla badehu ittihazı mukarrerat edilmesini
bazı rüfeka teklif etmişlerdi. Bendeniz de onlar meyanında bu teklife imzamı koymuştum. Bu kürsüde
uzun münakaşat ve mübahasat olmuştu ve bazı arkadaşlar bu cereyanı başka taraflara çevirmişti. O zaman
Heyeti Vekile müttehiden bir daha Meclisi Âlinin böyle kararını almadan ittihazı mukarrerat etmeyeceğini
burada söylemiştir. Yani Meclisi Âli milletin böyle menafii esasiyesine müteallik olan hususatla Meclisi
Âlinin kararını almaksızın bundan, böyle bir işe girmemek istediğini ve binaenaleyh evvelce ittihaz olunan
mukarreratı tebdil ederek Avrupa’ya heyet izamı hususunu faideli bulduğunu ve tasvip ettiğini müttefikan
kabul etmiştir. Bu Heyeti Vekile buraya başka bir çehre ile geliyor bunu sorarım.
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Yusuf Kemal Bey Avrupa’ya gideceği sırada Heyeti Celilenize geldi ve size
izahat verdi ve her bir kuvvetten istifade edeceğini söylemişti. Bu dairede lâzım gelen malûmatı vermişti.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Paşa Hazretleri İcra Vekilleri Reisi yani heyeti hükûmetin reisidir.
Kendilerine soracak sualimiz tabiî çoktur.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendiler, mevzubahis olan meselede tenkitlerin teveccüh et-
tiği noktaya dair ben de iki kelime söylemek istiyorum. Heyeti Vekilenin Hariciye Vekiliniz Yusuf Kemal
Bey’e; İstanbul’da ifa edeceği vazife ve vermiş olduğu talimat, tamamen salâhiyeti ve mezuniyeti dairesin-
dedir. Çünkü Meclisi Âlinizin bütün milletle beraber takip etmiş olduğu esasat cümlesindedir ki Makamı
Muallayı Hilafete muhafazai merbutiyet etsin. Evet merbutuz, çünkü Makamı Hilafet ve saltanat herhangi
bir şahsın değildir. Doğrudan doğruya bütün âlemi İslâmın müzaheretiyle beraber Türkiye hakkındadır. O
– 48 –
makam bizimdir. Muhafaza ettik ve nihayete kadar muhafaza edeceğiz. (Alkışlar) Binaenaleyh o makam-
da henüz calis olup millet tarafından, Heyeti Celileniz tarafından hiçbir hükmü şerîye tutunmaktan uzak
olan bu zat Meclisi Âlinizin mukadderatına, teşebbüsatına, milletin amaline mutabık hareket edeceğini
söylemek üzere ciddî ve hakiki arzu ve talepte bulunursa -o Makamı Muallaya ki merbutuz- müracaat
edebilirsin, böyle bir mülakat yapabilirsin demek hepimizin salâhiyeti dahilindedir. Vekillerinizden mü-
rekkep olan heyetin de tamamen salâhiyeti dahilindedir. Binaenaleyh Yusuf Kemal Beyefendi bu noktada
almış olduğu talimatı tamamen tatbik ve hüsnü ifa etmiştir. Ancak kendisine davet vuku bulduğu anda bu
daveti yapanlar ve yaptıranlar adî bir surette ve iğfalkâr bir surette entrika yapmışlarsa bunda Yusuf Kemal
Bey’in ne kusuru olabilir? Mahaza Yusuf Kemal Bey yine mülakatı yapmakla kendisine teveccüh etmiş va-
zifeyi yapmış bulunuyor. Bilhassa İstanbul’dan müfaraket etmeden evvel bütün vaziyeti teşrik ederek yap-
mış olduğu mektupla bu vazifesini hüsnü ikmal etmiş ve muhataplarının mahiyeti asliyelerini tamamen
izhar ve ilân etmiş bulunuyor. İstanbul’da kabine halinde, Heyeti Hükûmet halinde hiçbir vaz’ı meşruları
olmadığı halde memleketin ve milletin mukadderatına alâka gösteren ve cihanda bu zavallı milletin terihi
üzerinde teşvizat yaratan insanlara karşı vazifei insaniyeye, vazifei vicdaniyeye ve vazifei hamiyete davet
etmek için Hariciye Vekiline salâhiyet vermek bittabi Heyeti Vekilenin yapabileceğe ve yapmakla mükellef
olduğu vezaiftendir. Böyle bir talimat verdiğinden dolayı Heyeti Vekileyi tenkitte isabet mevcut değildir.
Efendiler İstanbul’da birtakım adamlar vardır ki zevahir halleriyle müraîdirler. Dünyayı aldatagelmişlerdir
ve bugün dahi aldatmaktadırlar. Binaenaleyh her nasılsa iktisabı şöhret etmiş ve kendilerini hamiyetle ve
vatanperver tanıtmış olan bu insanların bizim okuduğumuz kadar bütün milletimizin ve bütün âlemi İslâ-
mın okumasının imkân ve ihtimali yoktur. Kazanabilmiş oldukları bu mevkiin vermiş olduğu salâhiyetle
dünyayı iğfal etmektedirler. Biz ve milletimize ve âlemi İslâma karşı bu zevahiri ve bu mevaidi iğfalkârane
ile hareket etmekte olan insanların içyüzünü göstermek vazifesiyle mükellefiz. Binaenaleyh Yusuf Kemal
Bey bu hakikatin tecellisine ve bütün vuzuh ve tebarüzüne pek büyük hizmet etmiştir. Binaenaleyh Heyeti
Vekilemizin hareketi bence doğrudur. Yusuf Kemal Bey kendisine teveccüh eden şeyi bihakkın ifa etmiştir.
Binaenaleyh Heyeti Celilenizin yapacağı şey İstanbul ve İstanbul’ dan Londra’ya gönderilenlerin teşebbü-
satı meşrua ve makulemizi ızrar etmek için vuku bulacak teşebbüslerinin hiçbir kıymeti ve ehemmiyeti
olmadığını bu kürsüden Heyeti Umumiyenizle beraber bütün cihana ilân etmektir. (Alkışlar)
REİS — Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görüldü.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Karar verilmesi için ekseriyet olması lâzımdır.
REİS — Müsaade buyurun...
TAKRİRLER
1. — Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey ve r ü f e kasının Hükûmete itimadı mutazammın

takriri.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. İstizahın kâfi görülerek ruznameye geçilmesini teklif ederim.
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Verilen izahata göre hadise Yusuf Kemal Bey’in İstanbul’da bir entrikaya maruz
kalmasından ibaret olarak bunu müteakip yapılması lâzım gelen vazifenin dahi hakikiyle ve tamamiyle
yapılmış olduğu anlaşılmıştır. Binaenaleyh gerek İcra Vekilleri Heyetine ve gerek Hariciye Vekilimiz Yusuf
Kemal Bey’e beyanı itimat olunarak ruznamei müzakerata geçilmesini teklif ederiz.
İstanbul Çorum İzmir
Arif Sıddık Yunus Nadi
– 49 –
Riyaseti Celileye
Bu mesele itimat ve ademi itimadı muciptir. Binaenaleyh itimadın tayini esami ile olmasını teklif ey-
leriz.
Maraş Bitlis Karesi İzmir

Tahsin Yusuf Ziya Basri Süleyman
Karahisarısahip Siirt Karesi Genç
Mehmet Şükrü Kadri Abdulgafur Haydar
Burdur Mersin Bir imza Ertuğrul
Akif Salahattin Okunamadı Necip
Saruhan Karahisarısahip Hakkâri
Ömer Lütfi İsmail Şükrü Mehmet Tufan
REİS — Efendim, tayini esami ile itimat edilmesi için on beş imza ile teklif edildiğine göre İcra Vekilleri
Reisi Paşa Hazretlerinden sual etmeye mecburuz. Bu takrirlerin hangisini kabul buyuruyorlar? Onu reye
vaz edeceğim.
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Yunus Nadi Bey’in takririni kabul ediyorum.
REİS — Bu takriri reyi âlinize arz ediyorum: Kabul edenler beyaz, etmeyenler kırmızı verecekler. Rey-
lerinizi istimal buyurunuz.
4. — Azayı kiramdan yedi zata vazifei mühimmei vataniye verdiğine dair Başkumandanlık
tezkeresi ve Kürdistan’da tahaddüseden bazı vekayi hakkında Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in
takriri.
REİS — Reyler toplanıncaya kadar bir mesele var onu arz edeyim:
REİS — Reyler toplanıncaya kadar bir mesele var onu arz edeyim:

Siirt Mebusu Halil Hulki Efendi,
Van Mebusu Haydar Bey,
Muş Mebusu Rıza Bey,
Diyarbekir Mebusu Zülfi Bey,
Siverek Mebusu Abdülgani Bey,
Bitlis Mebusu Sadullah Bey,
Muş Mebusu İlyas Sami Bey.
Balâ’da muharrerülesami zevat vezaifi mühimmei vataniyeye memur edilmişlerdir. Arzı malumat ey-
lerim efendim.
Büyük Millet Meclisi
Reisi ve Başkumandan
Mustafa Kemal
REİS — Efendim bu mevzua ait Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in bir istizah takriri vardır.
– 50 –
Riyaseti Celileye
Bir iki günden beri Meclisin koridorlarında Kürdistan’da bazı vakayiin hudusü ve tahaddüs eden va-
kayiin önüne geçmek için bir heyetin Kürdistan’a derdesti sevk bulunduğu rivayeti tevatürdür. İstihbarat
dairesinin şubeler encümenler rüesasına vaki istihbarat listelerinde de bu rivayet başka başka suretlerle
muharrerdir. Bu rivayet ve ihbaratın mahiyeti esasiyesi hakkında zirdeki mevaddın izahı ve istizah şekil
ve mahiyetinde Dahiliye Vekâletine teveccüh eder. Kemali istical ve ehemmiyetle keyfiyeti istizah eylerim.
1.— Meselenin mahiyet ve hakikati nedir?
2.— Gönderilen heyetten beklenilen faide neden ibarettir?
3. — Heyeti Meclisi Âlinin azasında olmak itibariyle bunları istihdam ve izam hakkı mücerret Meclisi
Âliye ait iken Meclisi Âlinin bu babda rey ve kararının alınmaması neye müstenittir?
4 Mart 1338
Bitlis Mebusu
Yusuf Ziya
REİS — Efendim, bu istizah takririni reye vazedeceğim. Fakat ondan evvel okunan tezkerede esamisi
muharrer zevatı Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan olbabdaki salâhiyetine istinaden böyle bir
vazifeye gönderdiklerini tebliğ ediyorlar.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bendeniz o münasebetle söz istiyorum.
REİS — Bu tezkere Meclisi Âlinize bir malumat olmak üzere yazılmıştır.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Vazaifi vataniyeden bahsedilmiş o hususta söz istiyorum.
REİS — Efendim, istizah takriri kabul edilmeden müzakere açmaya usulümüz müsait değildir. Çünkü
müzakere açılmasını arzu etmiyorlar. İstizahı reye arz edeceğim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Reis Bey, ufak bir noktayı izah etmeye müsaade buyurulur
mu? Verilen takrirde bir heyet meselesi mevzubahistir. Arkadaşları tenvir için diyorum ki bir heyet gön-
derilmemiştir. Efendim, burada isimlerini okumuş olduğum arkadaşları mühim telâkki ettiğim vazife için
göndermiştim. Yoksa heyet halinde giden bir şey yoktur.
REİS — Efendim, istizah takririni reyi âlinize arz ediyorum; diğer mesele bitmiştir. Kabul edenler lüt-
fen el kaldırsınlar... (Ret, ret sedaları) Kabul edilmedi efendim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Suale kalbediyorum.
HASAN BASRİ BEY (Karesi) — Rica ederim; o istizah takriri celsei aleniyede okunmamalı idi.
AZAYI KİRAM MUAMELÂTI
1. — İzmit Mebusu Hamdi Namık ve Ur f a Mebusu Ali Saip Beylerin bazı ahzı asker şube-
lerini t e f tişe memur edildiklerine dair Başkumandanlık yazısı.
REİS — Başkumandanlık yazısını okutuyorum.
(Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin tezkeresi okundu.)

Zirde isimleri muharrer rüfekayı kiram bazı ahzı asker müessesatını teftiş için memur edilmişlerdir.
Arzı malumat ederim efendim. 5.3.1338
Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Mustafa Kemal
– 51 –
Hamdi Namık Bey (İzmit)

Ali Saip Bey (Urfa)
REİS — Efendim; Başkumandanlığın teşkiline dair yapılan kanunda, verdiğimiz salâhiyete binaen Baş-
kumandan Paşa gönderiyor ve Meclisi Âliye malumat veriyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Meclisin söz söylemek hakkı yok mu? O halde hâkimiyet kimdedir?
Size soruyorum. Meclisin salâhiyet vaziyeti ve hâkimiyeti nerede kalıyor?
REİS — Kanunu siz tanzim ettiniz verdiniz, reyler tasnif ediliyor. Neticesini arz edeceğim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yarın hepiniz mezun olursanız... Meclisin hakkı bakidir.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Kanunda böyle bir salâhiyet yoktur.
REİS — Efendim, reyler tasnif ediliyor. Âra henüz hitam bulmadı. Ati ruznamesine ithal edilecek hiç-
bir şey yoktur. Çünkü mevcut olan işlerden hiçbirisi intaç edilmemiştir.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Milletin en mühim bir derdini soruyorum.
REİS — Efendim Heyetin kabul etmediği mevzu üzerine söz veremem.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bunun kabul edilmemesi nedir? Memleketin en büyük bir derdini soru-
yorum.
BASRİ BEY (Karesi) — Bendeniz usul hakkında söylüyorum.
REİS — Efendim; sahibi takrir istizahını suale kalbediyorlar, haklarıdır. Makamı Riyaset, tebliğ eder
Dahiliye Vekâleti de lâzım gelen cevabı verir.
HASAN BASRİ BEY (Karesi) — Reis Bey, şimdi bunun hakkında bir iki kelime söylesinler rica ederim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Nevahi kanununu unutmayınız Beyefendi.
REİS — Bütçe var. Nevahi Kanununu da ruznameye ithal ettik.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — İçtimaat umumiyenin haricinde, iki gün tahsisini teklif
ediyorum. Onu müzakere edelim. Evrakı varide alınmasın.
2. — Azayı kiramdan bazılarına izin verilmesi hakkında Divanı Riyaset tezkeresi.

REİS — İzin tezkeresi var, okutuyorum:
Sıtkı Bey (Malatya) altı ay,
Esat Bey (Mardin) 1 Şubat 1338’den itibaren ve temdiden 2 ay,
İbrahim Bey (Mardin) 1 Şubat 1338’den itibaren ve temdiden 2 ay,
Hasan Tahir Efendi (Kangırı) 28 Şubat 1338’den itibaren ve temdiden 1 ay,
Hamdi Bey (Genç) 30 Kânunusani 1338’den itibaren ve temdiden 1 ay,
Bekir Sıtkı Efendi (Siverek) 1 Şubat 1338’den itibaren ve temdiden Nisan iptidasına kadar,
Hamdi Bey (Amasya) 1 Mart 1338’den itibaren ve temdiden 2 ay,
Hamdi Bey (Tokat) 9 Kânunusani 1338’den itibaren ve temdiden 1 ay, (Tabip raporuyla),
Fuat Bey (İzmit) 16 Şubat 1338’den itibaren ve temdiden 4 ay, (Tabip raporuna müsteniden),
Diyap Ağa (Dersim) 14 Mart 1338’den itibaren ve temdiden 3 ay,
Hacı Bekir Efendi (Konya) 3 mah,
Osman Kadri Bey (Muş) 4 mah,
Mehmet Hamdi Efendi (Adana) 5 mah,
– 52 –
Haşim Bey (Çorum) 4 mah,

Hakkı Hâmi Bey (Sinop) 6 mah,
Balâda esamisi muharrer zevatın mazereti vakıalarına binaen isimleri hizasında mürekkam müddet-
lerde mezuniyetleri Divanı Riyasetin 4 . 3 . 1338 tarihinde münakit birinci içtimaında tensip kılınmakla
Heyeti Umumiyenin nazarı tasvibine arz olunur efendim.
6. 3. 1338
Büyük Millet Meclisi Reisi Sanisi
Hüseyin Rauf
REİS — Sıtkı Bey (Malatya) 6 ay... Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
İbrahim Bey (Mardin) 1 Şubattan itibaren iki ay.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Hasan Tahir Efendi (Kangırı) 28 Şubattan itibaren bir ay.
Hamdi Bey (Genç), 30 Kânunusani tarihinden itibaren bir ay.
Bekir Sıtkı Efendi (Siverek) 1 Şubat tarihinden itibaren Nisan iptidasına kadar.
REİS — Kabul edenler... Kabul edilmiştir.
Hamdi Bey (Tokat), 29 Kânunusaniden itibaren bir ay.
Hamdi Bey (Amasya), 1 Marttan itibaren, tabip raporu ile bir ay.
Fuat Bey (İzmit), 16 Şubattan itibaren tabip raporuyla dört ay.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsın… Kabul edilmiştir.
Diyap Ağa (Dersim), 14 Marttan itibaren üç ay.
Osman Kadri Bey (Muş), 14 Marttan itibaren 4 ay.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsınlar... Kabul edilmiştir.
Hacı Bekir Efendi (Konya), 14 Marttan itibaren üç ay.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsınlar... Kabul edilmiştir.
Mehmet Hamdi Efendi (Adana), 14 Marttan itibaren beş ay.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsınlar. Kabul edilmiştir.
Haşim Bey (Çorum), 14 Marttan itibaren 4 ay.
Hakkı Hâmi Bey (Sinop), 14 Marttan itibaren altı ay.
REİS — Kabul edenler el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim, Yunus Nadi Bey’le rüfekasının Heyeti Vekileye itimadı mutazammın teklifinin neticesinde
(117) zat reye iştirak etmiş; halbuki o vakit tadat ettik kâtip beylerle beraber, öyle anlaşılıyor ki birçok rü-
feka reylerini istimal etmemişlerdir. Onun için kontrollü yoklama ile yapacağız.
– 53 –
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bendenizin istizah takririm reye bırakıldı; ekseriyet yokmuş Mecliste...
(Kabul edenler iki kişi sadaları)
REİS — İsimler okunarak reye arz ediyorum. Kur’a çekiyorum: Celâl Bey (Trabzon), Trabzon Dai-
rei intihabiyesinden başlayacağız reyler toplanmaya başlanacaktır efendim. Yeniden rey istihsal ediyoruz.
Takriri kabul edenler beyaz, etmeyenler kırmızı... Lütfen reylerinizi istimal ediniz.
Efendim; tensip buyurursanız yarın zaten salıdır. Meclis yapacağız. Nevahi kanunu müzakeresine salı
gününü tahsis buyurdunuz. Bu reyi de yarın istihsal ederiz, muameleyi itmam ve ikmal ederiz. Kararı
sabık veçhile tashih buyurursunuz.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Reis Bey, bizim takririmiz de reye konurken o zaman ekseriyet yoktu.
Onu da yeniden reye koymak icap ediyor.
REİS — Yarın bermutat saat “1,5” da içtima edilmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse: 8,00
İçtimai ati ruznamesi:
Murakabe heyeti intihabı,
Ruznamei müzakerat meselesi,
Bazı askeri kanunlar,
1338 bütçesi.
– 54 –
TBMM
13 Mart 1338 (1922)
Münderecat

1 . — Mersin Mebusu Salahattin Bey’in H a riciye Encümeninden istifası.
Beyanat
1 . — Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Londra seyahati
ile alâkalı zabıtların muvakkaten tehiri neşri hakkındaki beyanatı.
Takrirler
1 . — Erzurum Mebusu Salih Efendinin Heyeti Vekilenin işkalına ait takriri.
2. — Mersin Mebusu Salahattin Bey’in; Hariciye Vekili Mahmut Celâl Bey’e ademi itimadı hakkında
takriri.
Teklifler
1 . — Mersin Mebusu Salahattin Bey ve rüfekasının: berrî bahri, havai sunufu muhtelifei askeriye men-
subin, memurin ve zabıtanına elbise ve teçhizat bedeli itasına dair teklifi.
2. — 1338 senesi bütçesini hazırlamak üzere Muvazenei Maliye Encümeni Müdirinin maaşının tezyidi
hakkında teklif.
Mazbatalar
1 . — Eskişehir Mebusu Hüsrev Bey hakkında Dördüncü Şube Mazbatası.
Cilt : 17
7’nci İn’ikat – 3’üncü Celse
YEDİNCİ İN’İKAT' 13 Mart 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
YEDİNCİ İN’İKAT'
Üçüncü Celse
Bed'i müzakerat:4,20
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in İzzet Paşa ile mülakatları hakkında celsei hafiyenin tab ve tevdi edil-
mesi3
Bed’i Müzakerat: 4,20
REİS: İkinci Reisvekili Hasan Fehmi Beyefendi
KÂTİPLER: Mahmut Sait Bey (Muş)

Fevzi Paşa Hazretleri hafi celse ahdi talep etmektedir. Celseyi hafiye akdini reylerinize arz ediyorum;
kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir. Şimdi zaptı sabık hulâsası okunacaktır.
1. — ZAPTI SABIK HÜLASASI
ÜÇÜNCÜ İÇTİMA
İKİNCİ CELSE
Reisisâni Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat; Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazret-
lerinin vaziyeti askeriyeye dair beyanatları istima olunarak hakkında izahatla bulundu ve aza tarafından
irad olunan sualleri cevapladı. Teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Reisisâni Rauf Bey’in riyasetlerinde bilinikat ederek: Başkumandan Mustafa. Kemal Paşa Hazretle-
ri’nin izahatına bir müddet devam olundu ve müzakeratın kifayetine karar verildi.
Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’in Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Avrupa’ya giderken
İstanbul Hükûmeti ve Halife ile yaptığı temasla ilgili sual ve istizahlar üzerinde bir süre görüşüldü.
Millî Orduya alınacak Zabitan, Askerî Terfi Kanunu ve makam maaşatı hakkındaki kanunun bazı
maddelerinin tadili ve Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyeti hakkındaki kanunların tehiri müzakeresi kabul
olunarak teneffüs için celseye ara verildi.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey hakkındaki mütead-
dit sual ve izahı takrirleri kabul olunarak Hariciye Vekaleti Vekili Celal Bey tarafından cevap ita olundu.
Reis Paşa Hazretlerinin beyanatı hakkında cereyan ederek kafi görüldükten sonra Müdafaai Milliye bütçesi
mürakebe heyetinin tanzim etmiş olduğu kavaninden milli orduya alınacak zabitanın askeri terfi kanunun
beşinci ve altıncı maddeleriyle Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkındaki kanunu, Paşa Hazretlerinin
avdetlerine kadar tehiri müzakereleri kabul olunarak celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip Kâtip
Rauf Lâzistan Van
Ziya Hurşit Hakkı4

– 56 –
DÖRDÜNCÜ CELSE
İkinci Reis Vekili Rauf Beyefendi’nin riyasetlerinde inikat ile; Diyarıbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey’le
rüfekasının, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in esnayı seyahatinde İstanbul’da bazı zevat ile vaki olan mü-
lakatına dair İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinden istihzan takriri ile Aydın Mebusu Tahsin Bey’le rüfekasının
Yusuf Kemal Bey’in İstanbul’daki tarzı hareketine dair istiza takriri ve Trabzon Mebusu Hafız Mehmet
Bey’in Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in İstanbul’daki hareketine ve Karesi Mebusu Abdülgafur Efen-
di’nin İzzet Paşa Heyetinin Londra seyahati hakkındaki sual takrirleri, Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut
Celâl Bey tarafından cevaplandı ve yapılan müzakerat neticesinde Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey ve
rüfekasının Hükûmete itimadı mutazammın takriri okunarak reye arz olundu. Nisap hasıl olmadığından
takrir isimler okunmak suretiyle tekrar reye vaz edildi.
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in; Kürdistan’da tahaddüs eden bazı vekayie dair istihzah takriri kıraat
olundu. Reye arz ve ruznameye alınması reddolundu. Yusuf Ziya Bey istihzah takririni sual takririne kal-
bettiğini bildirdi.
Azayı kiramdan yedi zâta vazifeî vataniyei mühimme verildiğine dair Başkumandanlık tezkeresi ıttılaa
sunuldu.
İzmit Mebusu Hamdi Namık, Urfa Mebusu Ali Saip beylerin bazı ahzı asker şubelerini teftişe memur edildiklerine dair
Başkumandanlık tezkeresi ıttılaa arz olundu.
Azayı kiramdan bazılarına izin verilmesine mütedair Büyük Millet Meclisi Riyaseti tezkeresi okundu
ve izinler kabul edildi.
7 Mart 1338 Salı günü saat 1.30’da toplanılmak üzere içtimaa nihayet verildi.
Hitamı Celse; Saat: 8.00
Reis Kâtip Kâtip

Rauf Lâzistan Van
Ziya Hurşit Hakkı
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalâa var mı?... Kabul buyuranlar... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
Beyanat
1 . — Heyeti Vekile Reisi Fevzi Pasa Hazretleri’nin, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Lond-
ra seyahati ile alâkalı zabıtların muvakkaten tehiri nesri hakkındaki beyanatı.
FEVZİ PAŞA HAZRETLERİ (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim; bazı hususatta Heyeti Aliyeni-
ze maruzatta bulunmak istiyorum.
Evvelemirde malumu alinizdir ki Hariciye Vekilimiz Yusuf Kemal Bey Londra’ya muvasalat ettiler.
Orada İngiliz ricaliyle müzakereye girişmek üzere bulunuyorlar. Bizim buradan Yusuf Kemal Bey’in İstan-
bul’dan geçtiği zaman vuku bulan müzakeratları, mülakatları sebebiyle müzakere cereyan etti. Bu müzake-
re kısmen hafi, kısmen celi cereyan etmiştir. Müzakeratı aleniyede İngilizlerin hakkında bihakkın şiddetli
tenkidatta bulunulmuştur. Bunların zabıtları neşrolunacaktır. Fakat bu zabıtlar süratle düşmanlarımızın
eline geçerek, süratle Londra’ya gönderilerek bilistifade oradaki heyetimize bunu müşkülât ika edilmesi
varidi hatır oluyor.
– 57 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hükûmetin aklı nerede idi.

MUSTAFA BEY (Tokat) — Dinleyelim bir kere efendim.
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Bunun için efendiler, bu zabıtların neşrinin heyeti-
mizin müzakeratta bulunduğu müddetçe neşrinin tehirini Heyeti Âliyenizden istirham ediyorum. (Pek
muvafık sedaları)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Reis Paşa Hazretleri’nden sual soracağım. Mademki; bendenizin işit-
tiğime göre, Heyeti Vekile bu meseleyi kendi arasında dur u dıraz düşünmüş. Bahsolunacak İstanbul me-
selesini bir celsei hafiyede müzakere olunmasını ve yalnız malumatın heyete arzını kararlaştırmıştır. Fakat
buraya geldiği zaman bu meselenin yine celsei hafiyede kalıp harice intişar etmemesi hususunda da bazı-
larımız ve bendeniz teklifte bulunmuştum. O zaman Heyeti Vekileden hiçbirisi kalkıp da evet memleketin
menafii âliyesi bunu iktiza eder ve biz zaten buna karar vermişizdir, demediler ve bu vaziyete meydan
verdiler. Bugün diyorlar ki bu böyle olmaz. Hariciye Vekilimiz Celâl Bey aleni olmasını talep etmiştir. Paşa
Hazretleri bugün hafi olmasını talep ediyorlar. Heyeti Aliyenizin nazarı dikkatini celbederim, memleketin
menafii âliyesi böyle mi idare olunur? (Gürültüler) (Devam devam sadaları)
REİS — Efendim; sualin cevabı verilsin ondan sonra sual sorarsınız.
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim; bu müzakeratın şüphesiz hafi cereyanı lâzım
gelirdi ve biz böyle karar vermiştik. Aynı zamanda İstanbul’da İngilizlerin teşvikatiyle vukua gelen vazi-
yetin her halde bir alenî celsede izahı lâzım geliyordu. Onun için Heyeti Vekilede dur u dıraz ne yolda
neşriyat yapılacaksa o tespit olundu ve Hariciye Vekili onu kâğıt üzerine kaydettiler. Buraya geldikten
sonra müzakere bir müddet hafi cereyan etti ve biraz sonra müzakerat intaç edilmek üzere alenî celseye
geçilmesi arzu olundu. Alenî celseye geçilmekten maksat tespit edilen mevaddın neşri matlup idi. Fakat
söz alan arkadaşlar hafi celsede söylenmesi icap eden şeyleri alenî celsede söyledikleri için bu suretle bu
mesele alenîye uğramıştır ve gerçi bunun neşri ve hakikatten ibaret olan mevaddın herkes tarafından bilin-
mesi lâzım gelir, büsbütün ademi neşri değildir. Ancak bugün Londra’da bulunan heyeti murahhasamızın
Hariciye Vekilimizin müzakeratını işgal etmemek üzere tehiri neşrini istiyoruz ve bundan düşman istifade
etmesin, diyoruz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Reis Bey, sual soracağım.
REİS — Olmaz.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — İcra Vekilleri Heyeti Reisidir, memleketin menafii âliyesinden bah-
sediyorlar, sual sormayalım mı?
REİS — Sonra sorarsınız, buyurun Şükrü Bey.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendiler, Paşa Hazretleri’nin beyanatından bir şey an-
lamadım. Geçenlerde celsei hafiyede aramızda mevzubahis olan bu meselede rüfekanın bir kısmı ve ben-
deniz de dahil olduğum halde bunun celsei hafiyede konuşulup celsei aleniyeye geçmemesini teklif etmiş
ve bunun da menafii memleket icabından olduğunu dermeyan eylemiştim. Fakat maalesef Heyeti Veki-
le namına söz söyleyen Hariciye Vekili bulunan Celâl Bey biraderimiz, hayır alenî celse olmasını kabul
ederiz, dediler ve alenî olarak celsenin devamı arzu edilmediği halde alenî oldu ve sonra alenî celsenin
müzakeratını gazetelere geçirmeyecek kadar da hatamızı daha o günden anladık ve bugün onun itirafını
burada dinliyoruz. Paşa Hazretleri’nin bugünkü beyanatı o hatanın itirafı sarihidir. Efendim, başka bir şey
değildir. Tekrar ediyorum, o hatanın itirafı sarihidir ve ben böyle olmak üzere telâkki ederim.
Karşımızda görüyoruz ki Heyeti Vekilenin sabit, takarrür etmiş bir kanaati yok. Heyeti Vekilenin ka-
naati siyasiyesi de muayyen değildir. Şarka mı gidecek, garba mı gidecek; şark siyasetini mi takip edecek,
İngilizlere mi yanaşacak, bunu da tayin etmiş değildir. Bunu da bugünkü beyanatı ile sarahaten söylemek-
tedir. Bir memleketin siyaseti tespit edilmez, böyle günün esen rüzgârlarına, cereyanlarına tabi olacak
olursa böyle Devlet idaresi olmaz, buna Devlet idaresi denilemez. Efendiler, tayin edilmelidir ve Heyeti
Vekilenizin siyaseti şark mıdır, garp mıdır? Bunu anlamak isteriz; bunu burada dinlemek isteriz. Bunu her
halde bilmeliyiz. Bunu bildikten sonra, siyasetimizin cephesini tayin ettikten sonra ona göre hareket etmek
– 58 –
ve yürümek lâzımdır. Yoksa Londra Konferansı’na giderken bir türlü, şarka giderken bir türlü, garptan
esen bir rüzgârla zabıtların ademi neşrini talep etmek bir türlü, rica ve temenni ve tahtı karara almak bir
türlü; yazıktır bu memleketin siyasetine. Alt üst oluyor, muzır olmaktadır.
REİS — Rica ederim, mevzu zaptın neşrinin tehiridir. (Reye koyunuz sedaları)
TAHSÎN BEY (Aydın) — Efendiler, zabıtların bir müddet için neşredilmemesi, talep olunan müzakere-
nin neşredilmemesini havi takrirlerde bendenizin de imzam vardır. O takririn baş tarafında istizah olunan
mevaddın celsei hafiyede müzakere edilmesi şartı evvel olarak tarafı acizîden dermeyan olunmuştu. Hal
böyle iken o istizah takrirlerinin neticesi olarak icap eden müzakerenin alenî olmasını Heyeti Vekilece
verilen karar üzerine Hariciye Vekili Bey nezaketi siyasiyesi malum olan bu meselede iyice teemmül ve
tetkik ederek bir karar vermesi lâzım gelirken bunun alenî olmasına lüzum görmüş, karar vermiş, alenî
olarak burada dermeyan etmiş ve tabiî olarak o beyanatı intaç etmiştir. Fakat bunu teslim etmek icap eder
ki -bugün Londra’da gayemizi istihsal için İngilizlerle müzakerede bulunmak vazifesini deruhte etmiş olan
Hariciye Vekilimiz Londra’da bulunurken tabiî İngilizlerin aleyhinde cereyan eden müzakerenin neşri
doğru değildir. Bunu kabul ederim fakat her halde Heyeti Vekilenin bu fahiş hatasını daha bundan evvelki
fahiş hatalarıyla beraber bir yevmi hesapta sormak onlara yumruğumuzu göstermek şartıyla kabul ederim.
BESİM ATALAY BEY (Kütahya) — Arkadaşlar, zannederim siyasette en mühim iktidası ve lâzım olan
şey hissiyatını ketmektir. İçerisinde olan şeyi gizlemektir. Biz bilâkis kendi aramızda olan şeyleri gizleriz.
Dostuz, düşman görünürüz; düşmanız dost görünürüz. Zemmederiz, medhederiz. Sonra siyasete geldik
mi azzim, Donkişotcasına yürürüz, kâinatı fethederiz. (Bravo) Âleme ilânı harp ederiz. Yahu rica ederim,
ne yaptık. Üç seneden beri bütün kuvvetimizle hücum ettik İngilizlerin aleyhine, bu kavme. Fakat arkadaş-
lar hissiyatımızı biraz ketmetmek icap eder. Daha bugünkü gazete Hâkimiyeti Milliyenin -ki Hükümetin
nim resmî bir gazetesidir- makalesine bakınız. Ne kazanacağız bunu neşretmekten. Millet biliyor. Arka-
daşlar İngilizler Müslüman âleminin, Türk âleminin düşmanıdır, canavarıdır. Biz bunu biliyoruz. Fakat
bunu her gün gazetelere yazmakta ne lüzum var? Sonra...
BİR MEBUS BEY — Şahsî bir mütalaadan ibarettir, ne çıkar ondan?
BESİM ATALAY BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim. Hükûmetin nim resmî gazetesidir.
Şimdiye kadar bizim bunlara karşı olan adavetimizi, kinimizi karnımızda saklamakla beraber yapacağımız
işi ona göre yapsaydık herhalde daha fazla kazanacaktık ve her halde daha faideli şeyler kazanmış olurduk.
Bu bir hatadır. Gerek bizim gerek Heyeti Vekilenin hatasıdır. Şimdi hata üzerine bir hata daha yapıyoruz.
Heyeti Vekile bunu burada alenen müzakere ettirdi. Heyeti Vekile de neşredilmemesine karar vermiş, geldi
burada söylüyor. Şimdiye kadar birçok şeyler yaptınız. Bizim haberimiz olmadı bunu da bizim haberimiz
olmadan neşrettirmeyin. Buraya kadar geldikten sonra ben korkarım her halde işitilecektir. (Zaten işitil-
miştir, gitti)
REİS — Efendim; söz alan daha yedi arkadaşımız vardır. İki tane de kifayet takriri var. Binaenaleyh
müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın...
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — En esaslı işlerde müzakerenin kifayetine dair takrir verilir mi?
REİS — Rica ederim, susunuz.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
REİS — Müzakereyi kâfi görmeyenler lütfen el kaldırsın. Efendim: müzakere kâfi görülmüştür.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey; bir kişinin söz söylemesine nizamnamei dâhilî müsaade
eder, nizamname sarihtir.
REİS — Olamaz.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Hakkımı vermeyiniz. Kabul ediyorum.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Müsaade buyurun söylesin.
REİS — Rica ederim Şükrü Bey susunuz, söz almadınız.
– 59 –
Efendim karar ittihazından evvel yalnız bir zata söz verilir. Fakat karar ittihazından sonra söz verilmesi
yoktur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Gayet iyi söyledin, teşekkür ederiz. Hakkımız yoktur böyle şey-
lerde.
REİS — Efendim, zabıtların muvakkat bir müddetle ademi neşrinin reye konularak ruznameye geçil-
mesine dairdir.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Zabıt ceridelerinin bir zaman tehirini teklif ederim
Malatya
Feyzi
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Zaptın muvakkat bir müddetle ademi neşrinin reye konarak ruznameye geçilmesini
teklif ederim.
13 Mart 1338
Kozan
Dr. Fikret
REİS — Efendim: Kozan Mebusu Dr. Fikret ve Malatya Mebusu Feyzi Bey’in takrirleri aynı mealdedir.
Takrirleri reyinize arz ediyorum. Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
Takrirler
1 . — Erzurum Mebusu Salih Efendi’nin; Heyeti Vekilenin ıskatına dair takriri.

2. — Mersin Mebusu Salâhattin Bey’in; Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’e ademi
itimat hakkında takriri.
REİS — Takrirleri okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Fevzi Paşa Hazretleri’nin beyanatı ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in işarıyla teyit etmiştir ki bu-
günkü Heyeti Vekile siyaseti âliyeı milleti tedvirde gafletkâr bulunmuşlardır. Bu halde böyle bir heyetin
mevkii ikbalde bulunması yine siyaseti aliyei millete münafi bulunduğundan Heyeti Vekilenin ıskatını
teklif eylerim.
Erzurum
Salih
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey takririmi izah edeyim.
Riyaseti Celileye
Menafii âliyei memleket hilâfına kürsüi millette söz söylemesine imkân ve mahal veren Hariciye Vekâ-
leti Vekili Celâl Bey’e ademi itimat teklif ederim.
Mersin
Salahattin
– 60 –
SALÂHATTİN BEY (Erzurum) — Takririmi izah edeceğim.

REİS — Efendim evvelen Kozan Mebusu Doktor Fikret Bey’le Malatya Mebusu Fevzi Beylerin takrirlerini
reye koyuyorum ki o müzakerelere ait zabıt ceridelerinin muvakkat bir zaman için tehiri neşrini teklif ediyor-
lar. Bunu kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir efendim. (Ne oldu sadaları) efendim zabıtların
muvakkat bir zaman için tehiri kabul edildi.5
OSMAN BEY (Kayseri) — Ademi itimat takriri var reye koyunuz.
REİS — Efendim; üç takrir var. İtimat, ademi itimat meselesini ihtiva ediyor. İkisi Hariciye Vekiline.
Erzurum Mebusu Salih Efendi’ninki de Heyeti Vekileye. (Gürültüler) Efendim müsaade buyurun. Bir isti-
zah mevzuu olmadığı için evvelâ reye vazedilip edilmemesini reyinize arz edeceğim. Şey olursa müzakere
açarız. Şimdi bu takrirlerin reye vazını kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Ret sedaları) Efendim ekseri-
yetle reddedilmiştir.
SELÂHADDİN BEY (Mersin) — Reis Bey; o halde bendeniz de alenî celsede söyleyeceğim, müsaade-
nizle. Bu Heyeti Hükûmetle sokağa çıkılmaz, sokağa. (Şiddetli gürültüler)
REİS — Efendim, müzakerenin açılmasını ve reye vazedilip edilmemesini reye koydum. (Ayrı ayrı reye
koymak icap eder sesleri)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey; usulü müzakere hakkında bir şey arz edeceğim.
REİS — Efendim; Hariciye Vekili Celâl Bey’e olan takririn muameleye konması için müzakere açıl-
masını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Efendim lütfen, ellerinizi indiriniz. Müzakere açılmasını kabul
etmeyenler lütfen el kaldırsın. Efendim, ekseriyet aksinedir. Yani takrirler müzakereye konulamaz.
SALİH EFENDİ — Hangi arkadaşımız ispat ediyor. Nizamnamei dâhilî buradadır. Bu cürüm...
LÜTFİ BEY (Malatya) — Memleketin hayatı siyasiyesine taalluk ediyor. Müzakere açılmasında ekseri-
yeti azîme vardır.
REİS — Müsaade buyurun, ekseriyet olmadı. Mevzu bitmiştir.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim, burada nizamname meri değilse yırtalım efendim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim reye vaz usulünde yanlışlık vardır. Nizamname sarihtir. İki
defa aksi reye konmaz.
BİR MEBUS BEY — Şimdiye kadar yüz kere kondu, niçin söylemediniz?
REİS — Rica ederim, his ile Meclis idare olunmaz. Kâtip burada vazifesini ihlal etmiş. Tayini esami ile
reyinize vazedeceğim. Ben vicdanımı şey edemem. His üzerine yapıyorsunuz.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Reis Bey; usul hakkında söyleyeceğim bendeniz rica ederim. Hilafı
kanun nasıl muamele yapılır. (Şiddetli gürültüler.)
REİS — Dairei intihabiyesinden başlıyoruz. Hariciye Vekili Celâl Bey hakkında ademi itimadı tazam-
mun eden takrir hakkında müzakere açılmasını isteyenler beyaz, istemeyenler kırmızı...
LÜTFİ BEY (Siverek) — Meseleyi uzatmayınız. İtimat ve ademi itimadı reye koyunuz Reis Bey.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Rica ederim, bunda yanlışlık olacaktır.
REİS — Efendim, itimat, ademi itimadın reye vazı diyorlar. Halbuki bir mevzu yoktur.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Aynı şey hakkında bendeniz de istedim neden vermediniz?
İSMET BEY (Çorum) — Arkadaşlar; biz salâhiyeti teşriyemizi hututu muayyene dahilinde takip et-
mezsek işte bunun gibi işlerimizi -bir mevzu yok iken- müspet bir iş göremeyiz. Eğer Celâl Bey hakkında
ademi itimat dermeyan edilecekse sual, istizah yapılır, madde dermeyan edilir. Bunu hepimiz kabul ederiz.
Ortada bir takrir yokken, mevzu yokken bir sual takriri vermek nasıl olur? Suali tayin. (Gürültüler.) Havi
– 61 –
olmazsa nasıl mevzu müzakere olabilir, rica ederim. Mevzuunu göstersinler. (İsimleri okuyunuz sesleri,
şiddetli gürültüler.)
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendiler; bütün bu gürültülerin yegâne sebebi maatteessüf nizamname
ahkâmına riayet edilmemesindendir. Arz edeyim: Malumu âliniz herhangi bir şeyi işari ile reye konduğu
zaman eğer tereddüt hâsıl olursa Divanı Riyaset ikinci defa ayağa kalkmak suretiyle reye kor. Yine tereddüt
hâsıl olursa o vakit tayini esami ile reye kor. Reis evvelâ reyi işari ile reye koymuştur. Ekseriyet olup olma-
dığı hakkında kanaatini bilmiyorum. Bu sefer ayağa kaldırmak lâzım gelirken demişlerdi ki aksini kabul
edenler el kaldırsın. Bu suretle nizamnameye muhalif olarak hareket etmişler ve ona tecavüz etmişlerdir
bulunmuşlardır.
BİR MEBUS — Şimdiye kadar yüz defa olmuştur, neden itiraz edilmedi?
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Efendim; bendeniz nizamnameden bahsediyorum. Açar bakarsınız,
eğer nizamname böyle değilse bendeniz sözlerimi geri alıyorum. Divanı Riyaset nizamnamenin tatbiki ile
mükellefse Nizamnamei Dahili böyledir. Nizamnamenin sarahati böyle değilse sözüm yoktur. Bu itibarla
Reis nizamnamenin sarahatini tamamiyle tatbik etmeyerek nizamnamenin hilâfında hareket etmek sure-
tiyle bu meseledeki bitaraflığını muhafaza edememiş tarafgirliklerini ispat etmişlerdir. (Hayır sadaları.) Bu
itibarla bu meselenin müzakeresinde Reis Bey’in bu makamda bulunmaları doğru değildir. İşte bendeniz
bunu söylüyorum.
(Bu sırada riyaseti Rauf Bey işgal etti.)
REİS RAUF BEY — Evvelâ rica ederim, yerlerinizi muhafaza buyurun. Meclisi Âlinin şeref ve haysiye-
tiyle mütenasip hareket edelim.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim, bendeniz Hakkı Hâmi Bey’in nizamnamenin sarahati
tatbik edilmesi yolundaki mütalaasına cevap vermek istiyorum. Malumu âliniz Mecliste her zaman tayini
esami mümkün olmadığına ve tayini esamide bir saat, yarım saat zaman kaybedildiği nazarı dikkate alın-
dığı için muayyen bazı mesailde nizamnamei dahilide sarahat vardır. Bazı mesailde tayini esamiyi tasrih
ediyor. Nizamnamei dahili tasvip ediyor. Musarrah olmayan mevadda da lâyihanın reye vazı on beş imza
ile talep vaki oldukta tayini esami mecburidir. Diğer mesailde reyi işariyi kabul etmiş ve eşkâlini tespit
etmiştir. Reyi işaride bilhassa böyle azası kesir olan ve daima hali içtimada bulunan bir mecliste bazen öyle
zaman oluyor ki ekseriyetle akalliyet öyle bir bakışta, iki bakışta, anlamak azim müşkülât ve tereddünü
mucip oluyor. Bunun için yine nizamnameniz daima Divan kâtiplerinin dördünün mevcut olarak ekse-
riyetin takdiri hususunda Reisle istişari surette. Reis tereddüt ederse müracaat etmeyi de emretmiştir. Bu
meselede bendeniz reye arz ettim. Meseleyi bir defa arz ettikten sonra tatbiki hususunu tasrih edeceğim.
Reye vazettiğimde kâtiplerden Sait Bey’e ibtida reyleri saydırdım. Adedinin merkez sol cenah... Merkezde
elli bir reyin takririn müzakeresine taraftar olduğu ve bu tarafta belki on beş yirmi kadar rey bulunduğu
fikrinde idi. Fakat bu tarafını da Ziya Bey’e saydırdım. Binaenaleyh Ziya Bey neticeyi ifade etmeden ekse-
riyet var dedi. Ben şüphelendim, aksini reye vazettim. Aksini reye vazettikten sonra Sait Bey’le yine mü-
şavere ettim. Evet yine ekseriyet olmadığını yalnız Ziya Bey ekseriyet evvelkinde idi dedi. Fakat ekseriyet
bariz kanaatime göre evvelki reyde idi. Şimdiki kanaatime da bariz, mütecelli bir surette ikinci defa reye
vazındayım. Tabii ihtilaf ederse ikinci defa konur. Nizamname aksinin reye konulmasında sakittir. Hakkı
Hami Bey nizamnamenin itirazı hususu haklıdır. Fakat Hakkı Hâmi Bey herhangi bir işin reye vazında
takrir meselesinde Meclislerde bugüne kadar geçen ihtilâfı nazarları ve Riyasete tereddüt ettiği zamanda
nezdinde bulunan Divan kâtipleriyle beraber yaptığı istişare neticesinde verilen hakkı takdiri bir an evvel
nazarı itibare almış olsalardı aksinin reye konulması Reisin takdirini takyittir. Meclisi Âlinin hukukunu
daha vazıh bir surette tecelli ettirecek bir sahadır. Nizamnamei Dahilinin tanziminde, tadilinde -İstan-
bul’da bulunan arkadaşlarımız pek iyi bilirler- bu mesele Meclisi Âliyi uzun boylu, o vakit makamı Riyaseti
işgal eden ve pek muhterem tanıdığım ve hürmetle ismini yadettiğim Halil Beyefendi ile Meclis arasında
uzun münakaşalı mucip olmuştur. Neticesinde madde olarak tespit edilmemiştir. Fakat şunu da arz etmek
isterim ki diğer Reis vekilleri ki Nizamnamei Dahili encümeni hemfikir... Vakitte daima kendilerine ait
olan takdir meselesini aksini reye koymak suretiyle tasrih edilmemiştir.
– 62 –
Meclisin ârasının tecellisinde ufak bir tereddüde meydan bırakmayacak surette daima aksini reye koy-
mak suretiyle hakikatin inkişafına hadim olan bu usulün tatbikatta reddi kabulü revaç bulmamıştır. İs-
tanbul’da böyle olduğu gibi burada da böyledir. İsterseniz Makamı Riyasetin o husustaki salâhiyetini, yani
takdir hakkındaki mutlakiyetini kabul buyurursanız bir daha koymayız. Fakat benim şahsi kanaatime
göre Makamı Riyasette bulunan ve müzakeresini idare eden arkadaşınıza bir itimadı tanımınız vardır ki
müzakeratı ellerine verdiniz. Fakat böyle olmakla beraber dimağın yorulmasında, vücudun yorulmasında,
gürültü, uğultu içerisinde üç saat, beş saat işledikten sonra elbette o da bir müşkülata düşer. Bunu reye vaz
edipte aksini reye koymak hakikatin tecellisine daha ziyade hadim midir, değil midir? (Hadimdir sesle-
ri.) Eğer hadim değildir derseniz, yapmayın derseniz yapmayız. Fakat olabilir ki tereddüt ettiğimiz şeyler
olabilir. Sizin lehinize ve aranızın hakiki olarak tecellisine hadim bir usuldür. Nizamnamemizde sarahaten
mukayyet değilse bunu sarahaten tasrih edin. Teamüle şey etmiyorsanız.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim. Makamı Riyasetteki zevata hürmet edilmesi, itibar edil-
mesi esastır. Ekseriyetin de izhar ettiği ara bunda müeyyettir. Şekli harici itibariyle geçen sene de mevzu-
bahis olduğu üzere Riyasetin bitaraf olabilmesi ve kalbimizde ukde kalmaması için... Fikirlerden tecerrüt
ve Allah’a kalbini rapteder. Hiçbir tesire kapılmaz. Biz böyle kudsi makamda kudsi zevat... Hasan Bey size
namusumla temin ederim ki bilerek bu kürsüden zatı âliniz tarafından defeatle vakidir.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — O şahsi telakkidir. Ben de size Hüseyin Bey namusumla temin
ederim ki bilerek -insan hatadan salim değildir- bilerek ve kasten hiçbir surette Meclisi Âlinin ekseriye-
tinin tezahüratına, arzusuna muhalif hiçbir karar neticesi tebliğ etmediğimi namusumla temin ederim.
Mademki samimi görüşüyoruz. Biz de siyasi bir parti yoktur, mevcut değildir. Bir siyasi parti vardır, o da
Misakı Milli’dir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hepimiz de onun azasıyız.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Bu Misakı Milli’nin etrafında toplanan da bu Mecliste bulunan ze-
vatın heyeti umumiyesidir. Grup meselesi, nizamnamesinin besateti de gösteriyor ki; sırf şekli müzakereye
ait bir teshilâttan ibarettir. Bendeniz Hüseyin Bey’e şu ciheti derhatır ettiririm ki Avrupa’da hiçbir parti
yoktur ki gerek Meclis Reisleri gerek ricali Devlet hiçbir partiye salik olmasın.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Büyük Millet Meclisi bu hatadan kendisini tenzih eder.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Ve biz de gerçi İstanbul Meclisimizde, o vakit muhtelif kanaatler
üzerine teessüs etmiş iki parti vardı. Meclisimizin Reisleri görünüşte müzakerelere iştirak etmezlerdi, fakat
daima, hiç şüphe yoktur ki siyasi partiler teşekkül ettiği vakitte Meclisin Reisleri o partinin... gelecektir.
Fakat bizde öyle şey yoktur. Neyi mevzubahis ederiz. Eğer şurada açık ve sarih olan grup nizamnamei
dahilisi -ki hepinizin malumudur- eğer sırf idare şeklinde, yani ruznamenin tanzimi ve teshili hususunda
müdavelei efkârdan başka bir şey olmayan o gruba Meclis Divan Heyeti’ne dahil olanların devamını mü-
nasip görmüyorsanız devam etmeyiz. Çünkü feda edilecek bir kanaati esasiye yoktur.
REİS — Efendim; mesele bir takririn müzakeresine devam olunup olunmaması hakkındadır. Bu reye
konacak. Aynı zamanda birkaç arkadaşlarım usulü müzakere hakkında söz istediler. Yalnız usulü mü-
zakere hakkında söz söylemek için kürsüye davet ediyorum. Esas hakkında söylenecek söz yoktur. Reye
konacaktır. Buyurun Ziya Hurşit Bey; usulü müzakere hakkında.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, şimdi bendeniz burada söylediğim şayanı hayret bir iş
oldu. Bendenizin kanaatim, Meclisi Ali’nin her tarafındaki azanın hepsi takriri anlamadılar. Çünkü birinci
reye konulduğunda kanaati kati yem vardır ki, Mahmut Sait Bey de şahittir ki ekseriyeti azime vardı. Aksi
reye konulduğu zamanda yine ekseriyet vardı. Hem kabulünde ekseriyet var hem de reddinde ekseriyet
var. Bu çok şayanı hayret oldu. Sait Bey rica ederim, söyleyiniz, (Olamaz sadaları.) Birincide aksi reye
konmayıpta ekseriyet var denseydi ekseriyet vardı ve kabul edilir mi. Fakat ikincide, aksinde yine ekseriyet
vardı. Takrir kâfi derecede herkesçe anlaşılıp rey istimal edilmedi. Zannederim Sait Bey de aynı kanaatte-
dir. Bendeniz bunu arz edecektim.
– 63 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim; bendeniz bir noktayı anlamak isterim: Paşa
Hazretleri zabıtların tabedilmemesini söylediler. Zabıtlar cemi olarak geçti. Hatırı âlinizdedir ki geçen gün
bir karar verdik, Meclisin zabıtlarının tamim ve neşri hakkında. Şimdi yalnız bu, birkaç zapta mı münha-
sırdır, yoksa umumi mi? Bunun tasrih edilmesi lâzımdır. (Hayır buna aittir sadaları.)
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendim; zabıtların neşredilmek meselesi müzakeratın safahatı umumiyesin-
den en mühim kısmı Hâkimiyeti Milliye gazetesiyle neşredilmiştir. Bu, nim resmi bir gazete ile neşredil-
miş olduğu halde, şimdi bunun neşrini arzu etmiyoruz. Şimdi bunun ademi neşrini talep etmek ve evvelce
de aleni celsede müzakeresini istemek bir tenakustur.
REİS — Efendim; yalnız usulü müzakere hakkında söyleyiniz.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Peki efendim. Şimdi bunun aleni celsede müzakeresine geçilmesi. Hariciye
Vekili aleni celsede müzakeresinde mahzur yoktur, dedi. Şimdi bu mahzur yoktur, sözü milletin en mü-
him serairinin meydana çıkmasına sebep olmuş. Bundan dolayı bir itimat ademi itimat meselesi tevellüt
etti. Bu, reye vazediliyor ve bu reye vazında tavazzuh etmemiştir. Bunun kabul, ademi kabul ciheti malum
olmak üzere tayini esami ile reye vazını teklif ediyorum.
REİS — Usulü müzakere hakkında söz isteyen arkadaşların hepsine söz verdim. Artık söz isteyen kal-
mamıştır zannederim. Heyeti Aliyenizin zannediyorum daha fazla usulü müzakere hakkında noktai naza-
rı mevcut değil ve hem de söz isteyen yok.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Söz istedim.
REİS — Rica ederim, siz esas hakkında söz istediniz.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Efendim; Hakkı Hâmi Bey’in makamı Riyasete karşı vaki
olan itirazatı üzerine Hasan Bey indiler. Buradan cevap veriyorlardı ki bununla bir mesele hadis oluyor. O
da aksini reye koymak koymamak meselesi... Hakkı Hâmi Bey diyorlar ki aksini reye koymanın nizamna-
mei dahilide yeri olmadığı için bu hilafı hakikat olarak yapılmıştır, diyorlardı. Halbuki bu, Meclisin lehin-
dedir. Onun için Nizamnamei Dahilinin tadili hakkında takrirler verilmiş, encümene gitmiş, orada onlar
kalmıştır. Çünkü bir şeyin takarrür etmesi, o şeyin zıddıyla kaimdir. Ara yerde müstenkifler vardır. Belli
olmaz. Mutlaka aksi reye konmalıdır ki ekseriyet tezahür etsin. Akalliyet ve ekseriyet nisbidir. Yekdiğerine
nispetle tavazzuh eder. Nizamnamei Dahilide mevcut olmayarak Riyaset bunu korsa, bu Meclisin lehinde
olur. Binaenaleyh bu, Meclisin aleyhinde değil lehindedir. Yani bundan dolayı bunu mevzubahis etmek-
liğim bilâhara Makamı Riyaset ihtimal ki itiraz vaki oldu diyerek bir daha aksini reye koymaz. Bu hem
Nizamnamei Dahiliyi tadil etmek üzere encümene gitmiş bir meseledir. Binaenaleyh bu itirazla bunun
reddedilmemesini ve daima bu kaideyi istilzam etmelerini temenni ediyorum. Bendeniz. (Gürültüler.)
REİS — Müsaade buyurun efendim, muhavere mahalli değil burası.
TAHSİN BEY (Aydın) — Reyi işari ile reye vazında şüphe hâsıl olunca tayin esami ile reye konması
Meclisimizce bin defa itiyat edilmiş bir meseledir. Makamı Riyaset de zaten tayin esami ile reye koymaya
karar vermiştir.
REİS — Efendim: müzakerenin kifayetine dair Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’le Malatya Mebusu
Feyzi Efendi’nin takrirleri var. Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın… İttifak ile kabul
edildi efendim.
Mesele Heyeti Vekile Reisi Paşa Hazretleri’nin malum olan hafi ve alenî celselerde, Yusuf Kemal Bey’in
seyahatine ait olan müzakerat zabıt ceridelerinin tehirini talep etmek yolunda başlamıştır. Bu hususta He-
yeti Âliyenizce kabul edilmiştir. Bu mevzuubahis değildir.
Şimdi Hariciye Vekiline ademi itimat edilmesine dair verilen takririn müzakeresine geçilip geçilme-
mesi hususudur ve cereyan eden müzakere neticesinde tayini esamî ile reye vaz’ı kabul edilmiş midir, değil
midir? Bu vardır efendim. Uzun müzakere oldu, leh ve aleyhte söylendi. Hâsıl olan kanaat, tayini esamî
ile bu hususun müzakere edilip edilmemesinin tayini lâzım gelir. Yani müzakere edilsin mi edilmesin mi
meselesi tayini esamî ile reye vazolunacaktır. Bu hususta müzakereyi kabul buyuran zevat beyaz varaka,
– 64 –
müzakereyi kabul buyurmayan zevat, kırmızı varaka verecekler. Anlaşıldı mı efendim. Yanlışlık olmasın.
(Anlaşıldı sesleri)
(Ârâ toplandı.)
REİS — Efendim ârâ tadat edilecektir. Rey vermeyen zevat varsa lütfen versinler...
Efendim ârânın neticesini tebliğ edeceğim. Lütfen yerlerinizi ve hem de sükûneti muhafaza buyurun.
Efendim reye iştirak eden Zevatın adedi 187, mevzubahis olan takririn müzakeresini kabul edenlerin ade-
di 49, arzu etmeyen zevatın adedi de 131, 7 de müstenkif vardır. Şu hâlde efendim, müzakerenin devamı
kabul olunmadı.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Reisi tarafgirlikle itham eden arkadaşlara Allah insaf versin.
REİS — Efendim; kapıları kapatınız, müzakere mahrem devam ediyor.
Paşa Hazretleri, arzuyu âliniz üzere zabıtların tabı ve neşrinin tehiri kabul edilmiştir. Başka Heyete
söyleyeceğiniz söz var mıdır?
Teklifler
1 . — Mersin Mebusu Selâhaddin Bey ve rüfekasının; berri bahri, havaî sunufu nıııhtelifei
askeriye mensubin, memurin ve zabitana elbise ve teçhizat bedeli itasına dair teklifi.
REİS — Teklif hakkında söz Kâzım Paşa Hazretleri’nin. Buyurun efendim.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim, zabitanın bu tenkihat dolayısıyla azalan
maaşları bittabi sefaletlerini mucip olacak bir derecededir, bilhassa küçük zabitanın. Bunu bir dereceye
kadar telâfi etmek üzere bazı arkadaşlarımız birkaç takrir vermişler. Bu takrirlerin celsei hafiyede hemen
şimdi müzakeresiyle bir karar verilmesini teklif ediyorum. (Muvafık sadaları)
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — O zaman feryat ediyordum da işitilmiyordu.
REİS — Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri, bu takrirlerin hafi celsede müzakeresini mi arzu edi-
yorsunuz efendim?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet, hafi celsede efendim.
REİS — Efendim Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri birkaç takrirden bahis buyurdular. Halbuki
Makamı Riyasete verilen takrir yalnız Mersin Mebusu Salahattin, Sivas Mebusu Vasıf, Saruhan Mebusu
Reşat Beylerin... Yalnız bir takrir efendim. Başka takrir yoktur. Bir takrir daha şimdi geldi efendim. Sala-
hattin Bey’in takriri okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Müdafaai Milliye bütçesinin maaşat faslına mütedair kavanini cedide ile bir hayli tasarrufat temin edil-
miş olmakla beraber zabıtanın ilbas ve teçhizi hususunda muhassesatı mütebakiyelerinin ademi kifayesi
ihtimaline ve icabına karşı bir muaveneti lâzimei mahsusa olmak üzere mukaddema ordumuzca kıdemli
yüzbaşı (dahil) olmak üzere zabitan ve memurin ve mensubîni askeriyeye verilen elbise bedeline mukabil
ve takriben rayice muadil bir meblâğın senede bir defa toptan veyahut maaşlar meyanında mukassatan
itası hususunun emri kabulüne dair berveçhi zir maddei kanuniyenin tetkik ve kabulünü teklif eyleriz.

13. 3. 1338
Mersin Sivas Trabzon

Salahattin Vasıf Hasan
Saruhan
Hüsnü Reşat
– 65 –
1. — Berrî, bahrî, havaî sunufu muhtelifei askeriye mensubin ve memurin ve zabitanından kıdemli
yüzbaşı rütbesine (dahil) ve muadillerine senede bir defa olmak ve defaten veyahut maaşat ile birlikte
taksiti şehrî suretiyle verilmek üzere melbusat faslından senevi 48 lira elbise ve teçhizat bedeli ita edilir.
2. — İşbu kanun 1 Mart 1338 senesinden itibaren meriyülicradır.
3. — Bu kanunun icrasına Maliye ve Müdafaai Milliye Vekilleri memurdur.
(Diyarbekir Mebusu Kadri Bey ve rüfekasının takriri var.)
REİS — Efendim; bu babda İstanbul Mebusu Numan Efendi’nin de bir takriri var, onu da okuyalım da
ondan sonra söz isteyenlere söz vereyim.
Riyaseti Celileye
Salahattin Bey’in ve rüfekasının takririnin bilâmünakaşa kabulünü teklif ederim.
İstanbul
Numan
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Heyeti Âliyelerinin geçen celselerde kabul buyurduğu ma-
aşat faslına ait kavanîn ile bütçede teşkilâtın tamamına tevafuk eden maaşat yekûnu 23 milyon liraya baliğ
oluyor. Fakat muhayyel ve mutasavver... Bittabi onu dokuz milyon ve hatta bizim tenkihimizle 8 600 000
liraya indirmiştir. Binaenaleyh yapılan bu tenzilât, gayri mevcudun tenzili ve saniyen mevcudun makul
bir nispette ve idare kabul eder bir şekilde mazbuten temini için hâsıl olmuş bir menfaattir. Bu hududun
bir hududu makule olduğuna kanaatimiz oldukça ve tamamen vardır. Bununla beraber verilmiş olan ma-
aşat zabitanın kifafı nefsine kifayet edemeyecek bir raddededir. Diğer taraftan mesele yalnız bu değildir.
Teçhizat ve melbusat gibi hususatta, zabitanın bu ihtiyaçlarını temin edebilmeleri için mühimce bir para
artırmalarına imkân yoktur. Hatta mühimce değil hiç para artırmasına imkan yoktur. Binaenaleyh eskiden
beri olduğu gibi ordumuzda küçük zabitana -yani ümera hariç- verilmekte olan elbise bedelinin mukabili
olmak üzere bir miktar muayyen paranın zabitana verilmesini ve kabulünü arz ve teklif ediyoruz. Bir za-
bitin kış veya yaz, kırda veya sahrada sarf ve istihlâk edeceği melbusat ve teçhizatın bedelini bir kere dü-
şününüz. Zabitan için bunun karşılığı yoktur, bütçenizde ve maaşattan da yüzde yirmi kesildiğine nazaran
-umum meyanında- artık hiçbir şeyi idare edemeyecek bir dereceye gelmişlerdir. Bendeniz bu teçhizat
bedeline mukabil olmak üzere -eskiden ordumuzda mevcut olan elbise teçhizatı masrafının küçük rütbeli
zabitana binbaşı hariç- kıdemli yüzbaşıya kadar, kıdemli yüzbaşı dahil, memurini askeriye ve mensubîn
de dahil olmak üzere verilmesini arz ve teklif ediyorum. Bunun baliğ olacağı miktar 280 ile 300 bin lirayı
aşmayacaktır ve hiç olmazsa yüzde yirmilerin kat’ından hasıl olan fark katiyen duyulmayacaktır.
Orduya toptan bir para verilecek olursa işlerine yarayabilir bir para olacaktır. Halbuki bu parayı kabul
buyurmayarak zabitanın maaşatına zam edilirse bu doğru değildir. Fakat herhangi bir şehrî mikyas adde-
derek memleketin her tarafına sınırdan tutarak aşağıya kadar teşmil etmek israfatı müeddi olur ve binae-
naleyh bir nefer tayin bedeli diye bütçeye 720 bin liralık bir zammı mucip olacaktır. Halbuki bu teklif 280
ile 300 bin lira arasında ve ordu zabitanını memnun edebilecek bir bir meblâğdır ve makuldür efendiler.
Saniyen yüzde yirmi tahsisatın katı keyfiyeti de küçük rütbeli zabitan için belli olmayacaktır. Yalnız
büyük rütbelerde mahsus olacaktır. Binaenaleyh umumî fedakârlıklar için ön saflarda bulunan küçük za-
bitanın ikdarını temin hususunda arzuyu âlilerini en güzel temin edecek bir şekildir. İzhar olunan arzuları
düşünerek en faideli ve Muvazenei Maliye Encümeniniz için de en az bar olabilen, tekâlifi saire ile en az
kabili telâfi olan bu teklifi Heyeti Celilenize teklif ediyoruz. Kabulünü rica ederiz. (Kabul sesleri) Diyarıbe-
kir Mebusu Hacı Şükrü Bey, İstanbul Mebusu Rıza Bey ve Karahisar Mebusu Ali Bey tarafından verilmiş
bir takrir vardır. (Yok sesleri) O halde söz sahipleri vardır.
ALİ RİZA BEY (İstanbul) — Tayinat hakkında arz edeceğim.
– 66 –
REİS — Ali Rıza Bey buyurun.

ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Salâhattin Beyefendi’nin teklifatıyla bizim teklifatımız arasında şu kadar
fark var ki tayinat bedeli memleketin aksamı muhtelîfesinde dört lira ile altı lira arasında tefavüt ediyor. Bu
itibarla bir zabitan elbise bedeli olarak mahiye beş lira kabul edecek olursak arada büyük bir fark yoktur.
Yani bir tevazün temin edilebilir. Yalnız bunların binbaşıya kadar olan rütbeye hasredilmesi, binbaşıdan
yukarı olan ümeranın mağduriyetini mucip olacağından -çünkü aynı tenkihata onlar da tabi olacaktır-
(Hiç olmaz sesleri) Müsaade buyurunuz efendim, rütbesi büyüdükçe masrafları çoğalır. Bunların hepsi ai-
leye karışmıştır. Diğerleri genç zabitandır. Bu cihetin nazarı dikkate alınmasını bendeniz teklif ediyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, geçenlerde Fevzi Paşa Hazretleri bize söz söylerken şu-
urî muslim bir vaziyet almışlardı. Ben de burada söze başlarken kalbim meyus, mükedder idi. Ümitsizlik
doğdu. O sırada dışarıda Allahüekber, Allahüekber diye bir ezan sesi ruhumda cidden tesir yaptı. Bugün
de bu veçheye bakınca yine Allahüekber Allahüekber diyecektim. Çünkü bütçemizi bir gaye için çiziyoruz,
o da düşmanı atmak meselesidir. Bir takım alaim de görüyoruz ki inşallah çektiğimiz âlâm, azap artık sona
gelmiştir. Düşman tarafında birtakım karışıklıklar var ve diğer taraftan da biz daha hakikati anlayarak
haricî rüzgârları ref edecek kadar her şeye malikiz ve milletimiz buna karşı pek müttehittir. Bütün millet
namına söylüyorum. Sonra düşmana karşı umumî bir fedakârlık da var. Bunlar bir gayedir efendiler. O
da düşmanı hudut haricine atmak için. Bugün harp içinde bulunuyoruz. Vakıa bütçemize bakar ve hesap
yaparsak gayri şuurî başladı. Fakat Allah böyle sonunu iyi yaptı. Bütçemize baktığım zaman azami elimize
geçecek para 20-25 milyondur. Bütçe de 90 milyon. Biz buna can ve gönülden, can ve gönülden askerimiz,
mebusumuz hepimiz çalışarak düşmanı, iki üç ay azmedip bir an evvel atmamız lâzımdır. Zannederim ki
onun da arifesindeyiz. Düşman gelmezse bile bizim bu vaziyeti ihdas etmemiz yani onu atmak kabildir
efendiler. Allah bize bu fırsatı verecektir efendiler. (İnşaallah sesleri). O kabiliyetten birisi de efendiler,
neferi sevk eden zabitlerdir, neferlerimiz de mağdurdur. Neferlerimizin de bir şey istediği yoktur. Bir gün
evvel bitirmek ve karnını doyurmak. Lehülhamd Harbi Umumîde o neferler otuz gram pastırma ile alt-
mış gram buğdayı cephede yedi, ben de yedim. Altmış gram bulgur, seksen gram da ekmek altı ay yedik
ve vücudumuzu erittik. Üç defa yemek veriyor, millet bu fedakârlığı yapıyor. Meclis de bile bile bunun
çıkmaz olduğunu biliyor. Dediğim gibi Allahüekber, Allahüekber; hiç başka çare yok. İstikraz yapamayız,
milletin mukavemeti azalmış. Bunun için ne diyeceğiz biz efendiler. Evet bu hesap gayri şuurîdir. Müddeti
muvakkate için bu şuurdan tecerrüt edilecektir efendiler. Ta ki gayemize yaklaşmışızdır. Bir an evvel bu
harpten kurtulmak için hepimize yeniden hazırlanmak lâzım. Sonra zabitana ben bugün öldürülmek için
gönderiliyorum, yarın ne yapılacak telâkkisini vermek de doğru değildir. Fezlekede olmuş. İngilizler içeri-
sinden gelmiş ve gözleri kör edilmiş olanları muhafaza etmek ve aramak vecibemizdir. Bunlara büyük bir
ümit vermek lâzımdır.
Efendiler görüyoruz ki dünya, süngü üzerinde duruyor. Ne vakit olsa süngü bize lâzımdır ve o idare
edecektir. Binaenaleyh bugün iki üç ay için fevkalâde tedabir ittihazına mecburuz. Sonra kuvvet azalıp,
paramız çoğalınca yine onlara bir şeyler yaparız. Fakat bugün için; bu işi üç ayda bitireceğiz müttehiden...
Bunu göze alalım. Zaten bunu göze almazsak başka bir şey yoktur; hesap meydandadır. Bugün onların
ümidini artıracak bir kat elbise bedeli veriniz, imkân olmadığı zamanlar veremiyoruz zaten. Oğlum vere-
medik, ne yapalım deyince o bağışlar efendiler. Mademki kandırıyoruz, geçen seneden de her bir zabitin
beş aylığı var, üzerine bir daha koy efendim. Allah bizi muzaffer ettikten sonra onların hepsini faiziyle
veririz inşallah. (İnşallah sadaları) İnşallah biz gidelim Edirne hudutlarına; o zaman onların her istedikle-
rini veririz. (İnşallah sadaları) Bugün için bu teklif bir vaattir. Bu vaadi müttefikan kabul ederek Allah’ın
inayetiyle zafere doğru bir an evvel yetişmek hususunu can ve gönülden isteyip koşmalıyız. Başka bir şey
yok. (Bravo sadaları)
REİS — Usulü müzakere hakkında söz istemiştiniz, buyurun Sırrı Bey.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Usulü müzakere hakkında buradan arz edeceğim. Efendim ben-
deniz geçen gün zabitanın maaşatı hakkındaki müzakerenin bile günah olduğunu -cebri nefsedemeyerek-
söylemiştim. Sıram geldiği vakit ona dair maruzatımı arz ederim. Yalnız bu teklif tezyidi varidatı muta-
zammın bir tekliftir. Müvazenei Maliye Encümeninin de mütalâası alınmak lâzımdır. (Alınmıştır sesleri)
– 67 –
EMİN BEY (Bursa) — Alınmıştır, encümen reisinin de teklifte imzası var.

SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Ben Nizamnamei Dâhilîden bahsediyorum.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Giriştiğimiz mücadeleyi bize kazandıracak, bilâ şek ve şüphe küçük
zabitanın fedakârlığıdır ve her bir fedakârlık mukabilinde herkesin de bir şey istemeye hakkı vardır. Bi-
naenaleyh bu takriri bendeniz belki nakıs görüyorum. Fakat bu bapta dört gün evvel kabul edilen bir ka-
nununun henüz mürekkebi kurutmamış olduğu halde ona bazı mevaddın tezyifine dair böyle bir teklifin
tekrar gelmesini icap ettirecek halin, bir daha tekerrür etmek üzere olduğunu görüyorum. Korkarım ki
bu teklifi kabul edeceğiz, encümene gidecek ve arkasından bir teklif daha gelecek. Onun için her zamanki
istirhamatımızı bendeniz tekiden ediyorum ki -bittabi arkadaşlarımızın da kanaati bu merkezdedir- eğer
nizamnameye riayet etmiş olsaydık ve müstaceliyet kararlarını nizamnamenin sarahatine mugayir olarak
kabul etmemiş bulunsaydık, bugün belki bunlara dair kanunlar berayı müzakere Meclise gelecek, müzake-
re edilecek ve tadil olunacaktı ve encümen de böyle yapmayacaktı. Hissiyat üzerindeki harekât neticesinde
çıkan bu gibi kanunların maatteessüf ihtiyaca gayri kâfi olduğu ve memlekete fenalık yaptığını görüyoruz.
Tekrar ediyorum: Meclisli Âliden -bilmiyorum her ne sebep tahtında oluyorsa- çıkan kanunlar, kavaninin
usul ve kavaidine muhalif olarak bir gürültü ile çekiyor, mugayir olarak bir gürültü ile çıkıyor ve derhal
nakıs kalıyor. Onun için bendeniz diyorum ki küçük rütbeli zabitana bir takım elbise veyahut elbise bedeli
vermekle onun ihtiyacını temin edemeyiz. Dediler ki efendim kifafı nefsedecek kadar bir para verdik, ih-
tiyacını temin ettik ve elbise de vereceğiz. Sorarım Heyeti Celilenize: bu kanun mucibince bir mülâzimin
alacağı 26, 27 banknot ediyor: bir mülâzimi evvelin de alacağı 35 banknot, bir yüzbaşının da alacağı 45 ‘tir.
Şimdi düşünün bugün 27-30 banknot maaş alan bir zat ailesini bu maaşla yalnız bir evde ikamet ettirebilir
mi? Ve ailesinin iaşesini, onun yalnız ekmeğini temin edebilir mi? Ve bir lostracının 60-70 liraya çalıştı-
ğını gören bu münevver efendi ailesini dışarıda aç, sefil bir vaziyette hayatta iken görürse öldükten sonra
ona para verilmeyeceğini düşünmez mi? Ona göre ihtiyatkârlıkta bulunmaz mı? Efendiler... Dünyada hiç
kimse yok ki ben bugün hamiyetten bir fedakârlık yaparım fakat şu kadar ki menafii umumiye namı-
na bir fedakârlık yaparım. Fakat düşünürüm, benim yaptığım bu fedakârlık sayesinde ve bu memlekete
ben hizmet ettiğim zaman, benim evlât ve ahfadım güzel bir gün görecektir. Benim yaptığım fedakârlığın
mükâfatını evlâdım görecektir, derim. Ben sağlığımda ailemin perişanlığını görürsem nasıl hamiyet olur,
buna hamiyet denmez. İtiraf etmek lâzım bu böyledir. Bunun hilafını her kim söylerse bendeniz sıhhatine
inanmam, bu, hamakat olur. Onun için rica ederim, bu Muvazenei Maliye Encümeni’ne gidecektir. Yalnız
elbise bedeli vermekle bir Müşirden tutunuz bir zabit vekiline kadar yüzde yirmi kestik. Şu suretle yapılan
bir nispetsizliğe karşı, şu veçhile yapılacak olan bir zamla zabitin bir elbiselik parasını temin edeceğiz,
edemediğine nazaran her halde bunların muhassasatını düşünmeye mecburuz. Eğer düşünmez isek emin
olunuz ki iki ay sonra bir sızıltı olacak. Efendim; ben geride ailemin ev kirasını vermedim ve yiyecek bu-
lamadı, bilmem ne oldu diye göreceksiniz ki bu feryat gelince Heyeti Âliyeniz yeni bir kanun karşısında
bulunacaktır. Onun için bendeniz yüzbaşı rütbesi dahil olduğu halde zabit vekili, mülâzimi sani, mülâzimi
evvel, yüzbaşı, kıdemli yüzbaşı -ki pek farksızdır- onun maaşı ve hatta mümkünse muhit dahi aranmak-
sızın binbaşılara kadar bugün Heyeti Celilenize sorarım: bir binbaşı Ankara’da aldığı tahsisatla geçinebilir
mi? Bir binbaşının aldığı azamî elli altmış liradır. Bu para ile binbaşı kendi nefsini idare edemiyor. Rica
ederim bugün bunu nazarı dikkate alınız. Bir adam açlığa mahkûm oldu mu pekâlâ bilir ki şeraitte ölme-
mek için hırsızlık etmek mubah olur. (Nasihat sesleri.)
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Bunlar nasihat oluyor.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Nasihat değil efendim. Dört gün sonra böyle bir kanun daha gele-
cek. Gelmemesi için bunun nazarı dikkate alınarak bir kanun teklif edilmesini ve bir ay sonra tekrar Heyeti
Vekilenin veyahut rüfekayı kiramdan beş on arkadaşın ikide bir kanun bozmamasını rica ederim. Benim
temennim bundan ibarettir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, müsaadenizle söze başlayacağım efendim.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Nasihate ihtiyacımız yok, vermesin.
– 68 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Vakitsiz kifayet takrirleri verilmese, her halde senin de takrirde imzan
varsa, nasihate ihtiyacın olduğu anlaşılıyor. Ben umuma söylüyorum. Şimdi efendim, meselenin hakika-
tini görelim. Bu sene bilhassa bütçemizde tasarruf yapmak maksadıyla bilhassa bütçemizin mühim bir
kısmını teşkil eden Müdafaai Milliye bütçesinde de tetkikat yapmak üzere Meclisi Âliniz bir encümeni
mahsus teşkil etmişti. Bu encümeni mahsus lâzım gelen bir şekilde bir maaş kadrosu getirdi. Fakat o
zaman efendiler, encümeni mahsus inkâr edebilir mi ki o vakit maaşattan yüzde yirmi tenkihat icra edil-
miyordu. Binaenaleyh encümeni mahsusun yapmış olduğu maaş cetveli yüzde yirmi tenkihat yapmadan
evveline aitti. Yani encümeni mahsus zabitanın bundan evvelki maaşla geçinebileceğine kani idi. Fakat biz
burada ne yaptık, bilahire geldik burada yüzde yirmi tenkihat icra ettik. Ondan sonra zabitanın maaşatı
kifafı nefse kâfidir diyorlar. Hatta kifafı nefs edemeyecek bir dereceye inmiştir. Bazı yerlerde meselâ bunun
fiilî ispatı da güya bunu tehvin eder bir şekilde buraya bir takrir verilmesidir. Şimdi efendiler, takriri nazarı
itibare alalım. Ben eminim ki Hükümet tarafından verilen paraların hepsinden yüzde on beş, yüzde yirmi
bir şey kesiliyor. Binaenaleyh mahiye bu itibarla verilen para üç, üç buçuk liradan ibaret kalacaktır. Rica
ederim üç buçuk veya dört liranın hayatı maişet üzerinde ne tesiri olabilir? Arkadaşlar. Eğer Muvazenei
Maliye Encümeni bu takriri imza eden arkadaşlarımız, yapılan ve evvelce kabul edilen kanun mucibince
zabitana verilecek maaşatın kifafı nefse kâfi olmadığını bilerekten bu teklifi yapıyorlarsa yanlış bir hareket
yapıyorlar. Çünkü mahiye dört lira bir maaşa zammın hiçbir tesiri yoktur. Sonra geçen gün yine arz etmiş
idik, müsaade buyurun efendim, nereden vereceğiz deniliyor? Bütün bu teşkilâtın gayesi bu orduya istinat
ediyor. O orduyu beslemeye mecburuz, icap ederse birçok devairin fuzulî teşkilâtını lağvedebiliriz. (Bravo
sesleri.) Yine müsaade buyurun. Fakat efendiler, rica ederim size sorarım; hepimiz biliyoruz ki vaziyeti
harbiye bugün had bir devreye gelmiştir. İhtimal ki on gün sonra fiilî bir harbe gireceğiz. Fiilî bir harbe
girecek zabitanın efkâr ve hissiyatını, buhran içinde, düşünmek mecburiyetinde bırakacağız efendim. Bu
vatanı herkes sever, vatanla alâkam benim ailem iledir. Ailem süründükten sonra bana sonra o toprağın
ne lüzumu var? Müsaade buyurun, rica ederim. (Şiddetli gürültüler.) Efendiler, insanı vatanına rapteden
bir takım revabıt vardır. Bu revabıtın en mühimmi de aile râbıtasıdır, başka bir şey değildir. Burada tehlike
göründüğü zaman hepimiz birden ailemizi sevk ettik. Binaenaleyh bu, bir hissi insanîdir. Bir dakika sonra
yok olması ihtimali olan bir zabit ateşe atılırken gözü arkada kalmasın. Efendiler, rica ederim, eğer tasarruf
yapacaksak zabitanın maaşatını bırakın, iki ay sonra yapalım, üç ay sonra yapalım. Maaşatı bu şekle koy-
duktan sonra yine muntazam verebilecek miyiz? Hayır efendiler. Onu hiç zannetmiyorum. Hüseyin Avni
Bey’in beyanı veçhile yapacaktık. Hatta geçen sene de bunu yapmalı idik. Lâzım geldiği şekilde hazırlanıp
ve her kesin karnını doyurup... Fakat bu şekilde devam edeceğimizi ben zannetmiyorum. Burada birçok
celsei hafiyeler akdettik, vaziyeti maliyemizi Maliye Vekili ağzından işittik efendiler. O vaziyetin ıztırarı
hamdolsun, bizim kudretimiz bunu bitirmeye kâfidir. Fakat bunu bir an evvel bitirmek lâzımdır. Fakat bu
işi bitirmek için, herkesin vazifesini hakkiyle ifa edebilmesi için maddî, manevî menfaati ve kabiliyeti haiz
olmalıdır. Bu kabiliyette asıl orduyu sevk edecek zabitanın emeli, düşüncesi muvaffakiyete ulaşmak olma-
lıdır. Bir düşmanı yenmek, muzaffer olmak, ailesini ve sairesini düşünmemekle olur. Bu itibarla bendeniz
görüyorum ki zabitanın maaşatını bu şekle indirmekle rüfekayı kiram bilahare bunun noksan olduğunu
gördükleri için bir tamir yapıyorlar, bir adım atıyorlar. Rica ederim, bu tamiri biraz dişe dokunacak şekilde
yapmalıdır efendiler. Benim ricam bundan ibarettir. Şimdi burada bir takrir var; deniliyor ki bütün erkân,
ümera ve zabitana bir tayın verilsin. Sonra diyorlar ki memleketi menatıka taksim etmek zor bir meseledir.
Neden zor bir meseledir? Binaenaleyh bu tayin zammı veyahut ilga edilen yüzde yirminin tekrar verilmesi
zannederim ki kabili haldir. Memleketin pek mahdut aksamında zabitan mütekasif bir haldedir ve mü-
tekâsif olan yerlerde ihtikâr mevcuttur, pahalılık mevcuttur. Kahtü galâ mevcuttur. Binaenaleyh Ankara,
Samsun vesaire gibi yerlere bu yüzde yirmiyi tekrar iade ederiz. Veyahut tayin veririz. Veyahut başka bir
şekil veririz. (Aynı şey olamaz sesleri.) Efendim, aynı şey demeyiniz. Bugün Samsun’da ekmek yirmi beş
kuruş. Belki Çorum’da beş kuruştur. Belki Kayseri’de on kuruşa yiyorlar. İnsaf edin, eğer biz paramıza göre
iş görecek isek bunu yapalım efendiler. Zonguldak buradan pahalı mıdır?
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Adana ya da.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Adana buradan pahalı mıdır? Bu itibarla bu harbi, bu memleketi sevk
ve idare eden heyetler gerek zabit gerek memur olsun. Binaenaleyh bu merkez de en pahalı bir yerdir.
– 69 –
Bunların da mümkün mertebe ikdarı lâzımdır. Bunların da zayıflarının mümkün mertebe ikdar edilmesi
lâzımdır. İlk teklifin kabul edilmesini ve hiç olmazca binbaşı da dahil olmak üzere diğer teklifin kabul edil-
mesini teklif ediyorum. Mülâzimi sani, mülâzimi evvel yüzbaşı, kıdemli yüzbaşı ve binbaşı da dahil olduğu
halde şu nefer tayınının reye konularak kabul edilmesini teklif ediyorum.
REİS — Aynı zamanda bu bapta söz söylemek için isimlerini kaydettiğim Süleyman Sırrı Bey, Vasıf
Bey, Behçet Bey, sair rüfekâ vardır. Müzakerenin kifayetine dair olan takrirleri okuyacağım. Ondan sonra
reyinize arz edeceğim.
(Fevzi Efendi Malatya, Hüsrev Bey Trabzon, Şevket Bey Beyazıt, Nuri Bey Bolu, takrirleri okundu.)6
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun heyeti umumiyesinin kabulüyle alenî celsede merasimi lâzimesinin icrasını
teklif eylerim.
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Takririn Müvazenei Maliye Encümenine havalesini teklif eylerim.
Beyazıt
Şevket
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Malatya Mebusu
Feyzi
REİS — Kifayet takrirlerini de okudum efendim. Evvelemirde müzakerenin kâfi olup olmadığını reye
koyacağım. Müzakereyi kâfi görenler ellerini kaldırsın... Müzakere kâfi görüldü.
REİS — Müzakere ekseriyetle kâfi görülmüştür. Salâhattin Beyefendi ile rüfekasının vermiş olduğu
takrirler Heyeti Aliyenize arz edilmişti.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim; vatanını seven vatanının selâmetini düşünen zabitanın
maaşıyla değil, inkisarı hatırlarını mucip olacak sözü ağzına alamaz demiştim. Ali Şükrü Bey yanlış anla-
dılar. Sonra maruzatım bu müzakerenin merasiminin alenî celse olmasını teklif ederim, bu çok muvafıktır.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bendenizin de takririm var efendim.
REİS — Efendim, takrirleri ayrı ayrı okuyacağım efendim.
REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim, bendeniz ilk okunan takriri, yani Salâhattin Bey’in takririnin Ma-
liye Encümenince kabul edildiğini arz etmek istemiyorum. Beyhude yere Encümene gönderilmesin. Ma-
ruzatım budur, tevhide mahal yoktur.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Muvazenei Maliye Encümeni hatasını tashih ediyor, yaşasın.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim, bu meselenin mümkünse bugün bura-
da neticelendirilmesi ve sonra arkadaşlarımın buyurdukları gibi ondan sonra celsenin alenî bir surette
devamını rica ederim. Alenî bir hale kalbinde müzakere eder ve ilân edersek münasip olacağını arz edi-
– 70 –
yorum. Muvazenei Maliye Encümeni de bendenizin noktai nazarımı kısmen kabul ettiler. Bazı arkadaşlar
Encümenin teklifinin gayri kâfi olduğunu dermeyan ettiler. Bunun ufak bir tadilâtla telâfisi mümkündür.
Meselâ hesaben kıdemli yüzbaşıya kadar olanlara dörder yüz kuruş geliyor. Salâhattin Beyefendi’nin teklif-
lerinde diğer arkadaşlarımız bir tayın zammını esas ittihaz ediyorlar. Altı yüz kuruştur ve umuma şamildir.
Eğer bunun behrine seyyanen, çünkü binbaşı ile yüzbaşı arasında maaş farkı da 7, 8 liradan fazla bir şey
değildir. Maaş farkları tahsisatı fevkalâdedir. Maaşatı asliyeden olduğu için ve maaşatı asliye de aslında az
olduğu için bu fark haizi ehemmiyet değildir. Bu bazı yerlerde beş yüz bazı yerlerde yedi yüze kadar çıkar.
Tayın bedeli bu seyyanen ve umuma teşmili ile beş yüz kuruş ita olunmasını rica edenim. (Doğru sesleri.)
Heyeti umumiye kabul ederse derhal alenî müzakereye geçelim. (Muvafık sesleri.)
REİS — Efendim; rüfekanın ayrı bir meseleye dair takriri vardır. Takrirlerin bazıları tadil mahiyetinde-
dir. Bu takrirleri Heyeti Âliyenize sırasıyla arz edeceğiz, nazarı dikkate alırsanız Salâhattin Bey ve rüfekası-
nın teklifleriyle beraber bu tekliflerin Encümene gitmesi lâzımdır, usulen... Eğer nazarı dikkate almazsanız
o zaman Salâhattin Bey ve rüfekasının teklifini reye koymak lâzımdır ki eğer o kabul edilirse bazı zevatın
teklifleri veçhile celsei aleniyede merasimi mahsusatını yaparız. Şu hâlde evvelemirde bazı tadilatı havi
takrirler Heyeti Âliyenize arz edilecektir. Neticei kararınıza göre hareket ederiz.
(İstanbul Mebusu Ali Rıza Bey’in takriri okundu.)
(Bolu Mebusu Hilmi Bey’in takriri okundu.)
(Bolu Mebusu Cevat Beyle İzmir Mebusu Yunus Nadi Bey’in takriri okundu.)
(Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in takriri okundu.)
(Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in takriri okundu.)
(Karahisarışarki Mebusu Memduh Bey’in takriri okundu.)
REİS — Efendim, takrir okundu, mesmuu âliniz oldu. Eğer bunları nazarı dikkate alırsanız bunların
Muvazenei Maliye Encümenine tevdii lâzımdır. Eğer nazarı dikkate almazsanız Salâhattin Bey’in teklifi-
ni reye koyacağız. Evvelemirde bu takrirleri nazarı itibare alarak heyeti umumiyesini Muvazenei Maliye
Encümenine gönderilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Ekseriyet yoktur efendim, yani nazarı
dikkate alınmadı.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Heyeti umumiyeti birden reye konulmaz. Birer birer reye konmak
lazım gelir.
REİS — Heyeti umumiyesini reye koydum. Efendim, müsaade buyurunuz, esas teklif yani reye koydu-
ğum teklifin heyeti umumiyesini kabul ederseniz Encümene gidecektir.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — İçinde nazarı itibare alınacak teklifler var efendim.
REİS — Çok muhalif teklifler vardır efendim, burada telif ve tespiti imkânı yoktur. Teklifim anlaşıl-
madı mı efendim? (Anlaşıldı sesleri) Tekrar reyinize koyacağım. Efendim; takrirler nazarı dikkate alınırsa
Muvazenei Maliye Encümenine sevk edilecektir. Takrirleri nazarı dikkate alanlar lütfen ellerini kaldırsın.
Efendim ekseriyet vardır. (Bu, doğru olmadı sesleri) Müsaade buyurunuz efendim, anlaşılmadı dendi ve
Riyaset imate edildi. Reis izahın anlaşılmadığına kani oldu, tekrar reye koymak lüzumunu hissetti. Ve iki
kâtip meyanında tetkik etti, teklif ekseriyetle kabul edildi. Bazı arkadaşlarımızın arzus u n a muhalif gel-
di ise bunu hazmetsinler. Ekseriyetin kanaatine ittiba etsinler. Şu hâlde bu takrirlerin heyeti umumiyesi
Muvazenei Maliye Encümenine sevk edilecek ve oradan gelecek hulâsaya göre müstaceliyetle müzakeresi
kabul olunursa yarınki ruznameye alınacaktır.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — İki dakika evvel bendeniz bunun burada neti-
celendirilmesini arz etmiştim. Şimdi ise Encümene havale olunuyor. Bu on, on beş gün sonra gelecektir.
(Hayır yarın gelir sesleri) Yani bunun burada halli mümkündür.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Zatı âlileri Muvazenei Maliye Encümeninin... Müttehit olursanız en-
cümen de onu kabul edecektir ve mesele ondan ibarettir.
– 71 –
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Encümenin bunun beş lira olarak tespitini ve
binbaşı da dahil olmak üzere... Yukarısı, aşağısı Heyeti Umumiyenin reyine kor ve ekseriyete bırakırım.
Bunun burada halli mümkündür.
REİS — Efendim, daha bazı hususat vardır. Mahrem, hafî celse mevzu bahis olacak, rica ederim salonu
terk etmeyin.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Ondan sonra Heyeti Umumiyece binbaşı da kabul olunursa olunur, olun-
mazsa olunmaz.
REİS — Efendim; Müdafaai Milliye Vekili müstaceliyet teklif ediyor ve yarınki ruznameye idhalini
teklif ediyor. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edildi efendim.
Efendim, daha bazı hususat vardır. Mahrem, hafi celse mevzu bahis olacaktır.
Azayı Kiram Muamelatı

1 . — Mersin Mebusu Salahattin Bey’in Hariciye Encümeninden istifası.
Riyaseti Celileye
Heyeti Aliyelerine takririmle maruz kanaati âcizaneme mebni Hariciye Encümeninde ifayı hizmete
imkân göremediğimden affımı rica ederim.
Mersin
Salahattin
REİS — Hafi celsede kıraatini arzu buyuruyorlar, arz ediyorum. (Esbabı nedir sesleri)
Teklifler
2. — 1338 senesi bütçesini hazırlamak üzere Muvazenei Maliye Encümeni Müdirinin maa-
şının tezyidi hakkında t e k l i f .
REİS — Mevzu üzerinde buyurunuz Reşat Bey.
REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim. Muvazenei Maliye Encümeniniz bütçelerin tanzimi hususunda
çok müşkül mevkide kalmıştır. 1337 senesi bütçesini Heyeti Aliye 1338 senesi için müsvedde telâkki etmiş
ve müsvedde diye karar ittihaz etmiştir. Aynı zamanda Hükûmetten de bütçeler gelmiştir. Bunların mec-
muu 29’a baliğ oluyor. Hükûmetin teklif ettiği bütçelerde fasıl itibariyle ehemmiyetli tadilât vardır.
Bunun müzakeresine, fasıl, madde ve kadro tetkikatına göre tetkikata başlayacak olur isek bütçe yok-
tur, yine önümüzdeki şubata kalacaktır. Bazı yapılacak tetkikat var. Muvazene Encümenindeki arkadaşı-
mızın vaziyeti buna müsait değildir, ihtisası dahilinde tetkikat ve tebligatta bulunmak; devairi aidesiyle
temasta bulunmak lâzım geliyor. Bütçelerde pek büyük erkam bulunduğuna kani oluyoruz. 1336-1337
bütçelerinin yekûnu 150 milyon liraya baliğ oluyorken 1338 senesi bütçesine 66 milyon lira fazla tahsisat
konulduğunu bugün son aldığımız tahakkuk hesaplarından anlıyoruz. Bundan kurtulmak için ve Heyeti
Âliyeye mümkün olduğu kadar salim ve sahih bir bütçe takdim edebilmek üzere her vekâletin icap ederse
idariye ve hasebiye dolayısıyla iptidai ve ihzari tetkikat yapılacak birtakım mesail bulunduğuna kaniiz.
Bunu ehil bir müdire tevdi etmek istiyoruz. Bunun için şehri 60 liradan ibaret bir tahsisat kabul etmiştik.
Divanı Riyasete arz ettik. Divanı Riyaset de tasvip etmiştir. Eğer Heyeti Aliye de muvafakat ve müsaade
buyurursa bu kadroyu tatbik edeceğiz. Eğer maddi misaller emrederseniz onları da arz ederim. İzahat
isteniliyor mu? (Hayır sesleri)
Esasen Meclisin 1338 senesi bütçesi Muvazenei Maliye Encümenince tetkik edilirken şehrî 60 lira ile
münhasıran Muvazenei Maliye Encümeninde çalışmak ve bilhassa amali rakama taalluk eden ve devairle
teması iktiza eden hususatı tetkik ile mükellef olmak üzere iki kişinin lüzumuna kani olduk. Bunun için
60 lira tahsisat istiyoruz. Divanı Riyaset de bunu tasvip etti. Heyeti Aliyenizin muvafakati olmadığı için
bunun kabulünü rica ediyoruz. Birçok işlerimiz var. 1338 bütçesinin vaziyeti itibariyle (Kabul, kabul ses-
– 72 –
leri) bunun için Muvazene Encümeninin ruznamede bir mazbatası vardır. Müsaade buyurursanız onu
okuyalım efendim.
REİS — Efendim, ruznamede ise şimdilik işte Reşat Beyefendi malumatı lâzimeyi ifa buyurdular. Hafi
celsede daha mevzubahis edecek evrak var. Bu hususî malumatı aldınız, mahrem cihetleri arz etti ve alenî
celsede de mevzubahis olabilir. Sırası gelir, zaten bütçe müzakeresi oluyor. Bunun için müzakere yapılır.
Yok, müzakereye lüzum gören zevat varsa. (Hayır sesleri)
REŞAT BEY (Devamla) — Efendim, icap ederse bendeniz hafî celsede arz ederim.
Mazbatalar
1 . — Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkında Dördüncü şube mazbatası.

REİS — Efendim; Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkında dördüncü şubeden muhavvel mazbata
vardır. Heyeti Âliyenize gelmiş. Tabiî bunu hafî celsede Heyeti Âliyenize arz etmek lâzımdır. Bundan sonra
Hüsrev Sami Bey bugün Ankara’ya muvasalat etmiş ve Riyasete kendi noktai nazar ve müdafaatını ve bazı
hususatı arz etmiş olmak için bir takriri vardır. Bunlar sırasıyla okunacaktır. (Ekseriyet yok sesleri) Vardır,
efendim, talep ederseniz yoklama yaparız.
(Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey’in takriri okundu.)
Riyaseti Celileye
Bir müddetten beri gerek mensup olduğum İstiklâl Mahkemesi ve gerekse şahsım aleyhine vaki olan
isnadatın sabık dördüncü şube tarafından tahkikatına devam olunarak neticede Isparta’da zıyaa uğratılan
koyunlar hakkında tahkikatı mütemmime icrası için azayı heyetten Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı ve
Ayıntap Mebusu Ragıp Beylerin memur edildiklerini haber aldım. Ragıp Bey’i tanımam. Fakat kendisine
mücahedei milliyede bir refikim olmak sıfatıyla hürmet ve itimat ederim. Fakat Süleyman Sırrı Bey’e ge-
lince:
Atideki dört sebepten dolayı mumaileyhin bu tahkikatta bitaraf olamayacağı cihetle bir başka zat ile
tebdilini teklif ederim.
1. — Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’in hadisei isyaniyesinde İstanbul Hükûmeti tarafından Hükü-
meti milliye aleyhine isdar edilmiş olan ve tarihin huzuru azametinde bir hacaleti şer’iye teşkil eden mahut
fetvanın usat tarafından esnayı kıraatinde hazır bulunması ve tahrik eden kuvveı tedibiye kumandanlığı
tarafından mumaileyh hakkında tahkikat icra ve tecziyesi derdest iken mumaileyhin sıfatı mebusiyetini
vesile ittihaz ederek mucibe tecziye bir hali olduğu takdirde mesuliyeti Meclisi millice takdir edileceğinden
mumaileyhin hürriyet ve masuniyetini muhafaza ettiğim halde hakkında yapılan tahkikat ve muameleyi
benden bilerek aleyhime ilânı husumet etmesi,
2. — İşbu husumetini icra için aleyhimde husule getirilen cereyanı mutantandan bilistifade güya Yoz-
gat’a kuvvei tedibiye ile memura gittiğim esnada bazı sui halim vuku bulduğundan bahsile aleyhimdeki
takrire vazı imza etmesi ve bu mesele hakkında yine aleyhinde ifayı şahadet etmesi,
3. — Kendi tarafından ihzar edilen ve şubeye havale olunan bu meselenin tahkikatını yine kendisine
tevdi ettirerek istediği şekilde tahkikatı idare etmesi,
4. Şubede nisabı ekseriyet hâsıl olmadığı halde müdafaanamenin istimaına hacet bırakmadan Heyeti
Celileye şevkinde ısrar etmesi.
İşte bu esbabı maruzaya mebni gönderilecek heyet meyanında mumaileyhin bulunması adaletin ta-
hakkukunu işkâl edeceğinden başka bir zatın memur buyurulmasını Heyeti Celilenin vicdanı adaletinden
istirham eylerim.
12. 3. 1338
Eskişehir Mebusu
Hüsrev Sami
– 73 –
(Mazbatanın kıraatinde Rauf Beyefendi Makamı Riyaseti terk ederek İkinci Reis Vekili Musa Kâzım
Efendi Makamı Riyaseti işgal ettiler).
REİS — Efendim; müsaade buyurun efendim. Dördüncü şubenin Yozgat’a ait bir raporu var, derdesti
müzakeredir. Bir de Hüsrev Sami Bey’in bir takriri var ki bu da Isparta’daki koyun meselesine aittir. Bunlar
tefrik edilmiştir, ayrıca tetkik memuru gidiyor. O tahkik memurunun şahsına itiraz ediyor. Bunlardan bir
de heyeti tahkikiye Isparta’ya gideceğinden heyeti tahkikiye azasından birine itiraz var. Her ikisi de celsei
hafiye de okunması lâzım gelen evraktır. Meseleyi halletmek için evvelâ mazbatayı okumak lâzımdır. Maz-
bata ise şubeden çıkmıştır. Derdesti müzakere olan mazbatanın kıraatini kabul edenler lütfen el kaldırsın.
Efendim ekseriyette tereddüt ediyorum, meseleyi anlatamadık.
ALÎ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim usulü müzakere hakkındadır maruzatım. Mazba-
ta her halde okunmalıdır. Hangisinin takdim olunacağı sonra reye vaz olunmalıdır. Bir fikir edinilmeli ki
ona göre meseleyi halletmeli.
(Dördüncü Şube mazbatası okundu)
Fezleke
Yozgat’ta Çapan oğlu hadisei isyaniyesinde kuvayı milliye teşkiline memuren Heyeti Vekile kararıyla
gönderilen Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey’in livayı mezkûra muvasalatında orada hiçbir iş görmeden
ve teşkilât icrası yerine 800 kilo afyonla on sekiz araba halı, kilim ve seccade toplayarak hastalığını bilve-
sile üç gün sonra avdet ettiğine ve kendisine verilen harcırah nispetinde iş görmek şöyle dursun magsup
afyonla seccadeleri 18 000 liraya sattığının da şayi olduğuna ve bu hususta Yozgat Mebuslarının malumat-
larına müracaat lâzım gelmekle beraber kendisine bizzat Yozgat mutasarrıfı sabıkı Şerif Bey’in de şifahî be-
yanatta bulunduğuna dair Tokat Mebusu Mustafa Bey tarafından Makamı Riyasete takdim kılınıp Heyeti
Celile kararıyla berayı tahkik tevdi ve havale buyurulmuş olan 25 Kânunusani 1337 tarihli takrirle Meclisi
Âlide bu hususta cereyan eden müzakeratı havi zabıt cerideleri ve evrakı müteferriai saire şubemizce bil-
mütalaa tahkikatı lâzımei ibtidaiye icrasına mübaşeret olundu. Şöyle ki:
Meselei mezkûrenin bilmuhabere tahkik ve tamiki bir emri düşvar ve evrakı mevrudei mevcude mün-
derecatında dahi cürmün sübutuna delaili kâfiye mevcut olmamakla keyfiyetin mahallinde tahkiki lüzu-
mu zarurî görülmüş ve binaenaleyh o esnada Akdağ Madeninde müddeti mezuniyetinin hitamı dolayısıy-
la Yozgat tarikiyle avdet etmek üzere bulunan Yozgat Mebusu Rıza Efendi vasıtasıyla tahkikatı lâzıma icra
ettirilmiştir. Mumaileyh tarafından icra ve şubeye tevdi kılınan tahkikat evrakı müfadına nazaran hadisei
isyanı ye esnasında (evrakı isticvabiye sahife bir) yağma ve gasp edilen emval ve eşya sahiplerinden ez-
cümle Yozgat’ın Rum mahallesinden Kuyumcu oğlu Yuvan’ın cebren mağazası açtırılarak dört yüz seksen
kıyye afyon, iki balya kösele, bir sandık şeker, otuz kıyye kahve, elli kıyye kalay, iki yüz adet tiftik çuvalı,
beş balya manifatura, on beş parça halı, kilim, elli adet asker kaputu ve Abdullah Efendizade Osman Efen-
di’nin (evrakı isticvabiye sahife üç) dükkanının kepengini kırarak eşyanın yağma edildiği ve Manacızade
Mehmet Ağa’nın dahi (evrakı isticvabiye sahife dört).
Kuvayı Milliyeden Kako Mehmet müfrezesinden birkaç çetenin hanesine gelerek kendisini ölüm-
le tehdit ve birçok nukut, hulliyat ve eşya ile üç re’s esbini gasp ettikleri ifade ve iddia olunmuş ve şu
suretle memleket dahilinde gerek usata ait olup müsadere ve gerek ahalii masumeden magsup eşyadan
mumaileyh Hüsrev Bey’in halı, kilim, kösele ve afyon yağını arabalara tahmilen Ankara’ya azimet ettiği
mahallinde maalkasem isticvap edilen şuhuttan Nizamzade Ali ve Şevket Efendilerle İsa Beyzade Derviş
Bey’in müşahedat ve diğerlerinin mesmuata müstenit şahadetlerinden anlaşılmış ve bir kısım şahitler de
memlekette vuku bulan itisafatı itirafla beraber mumaileyh Hüsrev Bey’in derecei alâkası hakkında ademi
malumat beyan eylemişlerdir. Evrakı mezkûrenin bir fıkrasında vakanın hudusunu müteakip mahalli mu-
tasarrıflığınca bu bapta tahkikatı lâzıme icra ve evrakı tahkikiyenin mutasarrıflıktan Dahiliye Vekâletine
icra kılınmış olduğunun zikredilmiş olmasına binaen evrakı mezkûra Vekâleti Müşarünileyhadan celp ve
münderecatı tetkik olunmuştur,
– 74 –
İşbu evrak dosyasında mevcut vesaikten polis merkez memuru Şevket ve eşraftan Tunusluzade Asım
Efendilerle diğer malumatlarına müracaat edilmiş olan zevatın ifadeleri tahkikatı vakıayı tamamıyla teyit
ve bir kat daha tevsik eylemiştir. Hakkında şubece tahkikat icrasına ibtidar edildiği esnada mezunen mem-
leketine giden ve keyfiyetin bir kere de kendilerinden istifsarı lâzımei tahkikattan olan mumaileyh Hüsrev
Bey’e 29 Kânunuevvel 1337 ve 17 Kânunusani 1338 tarihlerinde baposta tahriren tevcih ve tekit edilen
suallere henüz cevap vürut etmemekle beraber kendisinin lüzumu avdeti Makamı Riyasetten 7 Şubat 1338
tarihli telgrafla tebliğ edildiği halde el’an muvasalat etmediğinden isticvabına imkân bulunamamıştır.
Meclisi Âlinin devrei saniyei içtimaiyesinin hitamına birkaç gün kalması ve evrakı mezkûrenin muh-
telif şubeye devri halinde tahkikatı hitam bulmuş bir meselenin bir hayli zaman dahi sürüncemede ve
mumaileyh Hüsrev Sami Bey’in şu suretle tahtı zan ve şaibede kalmasının muvafık olamayacağı bedaheti
karşısında kanaatimizce derecei tekamülü bulmuş olan işbu tahkikat evrakının Heyeti Celileye arzı zarurî
görülmüş ve binaenaleyh cereyan eden tahkikat ve istihsali edilen netayice ve hâsıl olan kanaati katiyeyi
vicdaniyeye karşı mumaileyh Hüsrev Sami Bey’in gerek Yozgat usatına ait ve gerek ahalii masumei saire-
den magsup eşyadan bir hayli kilim, halı, kösele, afyon ve saireyi müsteshiben ve terki vazife ile Ankara’ya
avdet ettiği tebeyyün ve tahakkuk etmekle mahkemei aidesine tevdi edilmek üzere işbu fezleke tanzim ve
merbutatı kırk beş kıta evrak ile maan huzuru Celili Heyete arz ve takdim kılınmıştır.
28 Şubat 1338
Numara Kıta Merbutat
1 1 Yozgat Mebusu Rıza Efendi tarafından tutulan on bir sahifelik

evrakı isticvabiye,
2 29 Yekdiğerine merbut tezkerei cevabiye ve saire,
3 1 Makamı Riyasetten Mebus Süleyman Sırrı Bey’e yazılan tezkere,
4 1 Makamı Riyasetten Feyyaz Âli Bey’e yazılan tezkere,
5 1 Tokat Mebusu Mustafa Bey’in 25 Kânunusani 1337 tarihli tak-

riri,
6 1 Hüsrev Sami Bey’in Adana’ya gittiğine ve sual varakasının vilâyet

vasıtayla tebliğine dair Riyaset tezkeresi
7 11 Yozgat Mutasarrıflığınca tutulan evrakı tahkikiye ve teferruatı.
45
– 75 –
Kayseri Dördüncü Şube Kâtibi Dördüncü Şube Reisi Amasya

Alim Yozgat Mebusu Trabzon Mebusu Rıza
Süleyman Sırrı Tahkik tabirine
muhalifim.
Hafız Mehmet
Lazistan Van Sivas Kayseri
Mehmet Necati Haydar Mustafa Taki Atıf
Muş Siirt Siirt Ayıntap

Ahmet Hamdi Halil Hulki Salih Ragıp
Siirt Siirt Bolu Trabzon

Mehmet Kadri Mustafa Sabri Fuat Hasan Hüsnü
Genç Trabzon Eskişehir Eskişehir

Celâl Celâl
Erzincan Karahisarışarki Karahisarısahip Maraş

Evrak ikmal Kablelisticvap Mustafa Hulusi Hüsrev Sami Bey
dilmediğinden dolayı müaheze olunamaması hakkındaki tahkikat
muhalifim. reyindeyim. ve fezlekenin Yozgat
M. Hüseyin Vasfi Mebusu Süleyman
Sırrı Bey Tarafından
icra edildiği ve
Mumaileyhin ifadesi
alınmadan istisnai
muamele yapılarak
Heyeti Umumiye
sevkedilmesi ve
ittihazı karara on
sekiz zat mevcut
olarak ekseriyet
olmaması cihetle
noksan muameleden
dolayı ikmali muamele
için tekrar şubeye
havale buyurulması
reyindeyim.
Maraş Mebusu
Diyaribekir Tahsin Kütahya
İki noktaya muhalifim. Karesi Cemil
Fahrettin
BESÎM ATALAY BEY (Kütahya) — Usulü müzakere hakkında arz edeceğim Reis Bey.
Efendim, bu, mühim bir meseledir. Böyle dar vakitte burada müzakeresi lâyık değildir. Meselenin
layıkıyla tetkik edilmesi ve tenevvür etmesi için her halde tatil günlerinde ayrıca bir celsenin tahsisini
bendeniz teklif ediyorum. Dar vakitte bunun müzakeresi kabil değildir. Çünkü yüzlerce kişinin hukuku
çiğneniyor.
– 76 –
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim bu gibi mesaili mühimme en dar bir zamana sıkıştırılıyor. Rica ede-
rim, serbest serbest beyanı mütalaa için serbest bir zamana bırakılsın.
HUSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Muhterem arkadaşlar; burada mevzubahis ettiğim ve sizden is-
tirham ettiğim yegâne Süleyman Sırrı Bey’in mazide benim hakkımda beslediği kin ve adavetten dolayı
bitaraf olamayacağını arz ederim. Bendeniz bilhassa istirham ettiğim ve bilhassa arzu ediyorum ki Meclisi
Âliden en ziyade güvendiğiniz zevatı bu işe memur etsinler. Çünkü bir arkadaşımızın namusu, şerefi, hay-
siyeti mevzubahistir. Rica ederim. Bir anket yapınız ve bu Meclisi Millîde en güvendiğiniz zevatı intihap
ve tayin buyurunuz. Çünkü bir arkadaşınız uzun müddet tahtı zanda kalmasın ve kalamaz. Bunu, bilhassa
istirham ederim. Böyle tezvirata hayatımda kanımla, ailemle kazandığım şerefi feda ederim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Tezviratı reddederim.
HUSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Her halde bu Meclisi Âliniz bu memlekette bütün inkılaplarda
âmil olan bir arkadaşınızın hayat ve şerefini koruyacaktır. Rica ederim, bir anket yapınız ve Meclisi Âliden
en güvendiğiniz zevatı gönderiniz. Tahkikata memur edilen şube, mademki bir heyeti tahkikiye gönder-
meğe karar vermiştir. Buna teşekkür ederim. Fakat bu heyet meyanında Süleyman Sırrı Bey’in bulunması
işkâli mucip olur. Bir zat hem müddei hem hâkim, hem şahit mi olsun efendim?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim, şubenin yapmış olduğu mazbata ve onun üzerine ya-
pılacak müzakereyi tehir edin. Yalnız bu heyet meyanında benim gidip gitmemem meselesine gelince:
Hüsrev Sami Bey doğrudur. Ben Yozgat Mebusuyum. Yapılan itisafat Yozgat’ta yapılmıştır. Tabiî ben de
bunun müddeisiyim.
HUSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Ben de senden evvel müddeiyim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Bunu şubede ve Mecliste söylediğim halde beni buraya memur
ettiler. Şubenin kararı bir şey değil daha. Bendeniz şimdi istifa ediyorum. Teşekkür ederim ki bunu ortaya
attılar.
REİS — Efendim, heyeti tahkikiye meselesi halledilmiştir. Süleyman Sırrı Bey istifa etmiştir, o mesele
yoktur. İkinci bir meselei daha var ki şubeden verilen karardır. Müzakerenin kifayeti doğru olamayacaktır.
Müzakerenin bu günlük tehirini kabul edenler ellerini kaldırsın. Kabul edildi.
Efendim; müzakeresini tehir ediyoruz. Efendim yarınki ruznamemizde Nevahi kanunu vardır. Bu gün-
kü Müdafaai Milliye Vekilinin istirhamıyla Encümene tevdi ettiğiniz kanunun da müzakeresi vardır. Bun-
lar da yarınki içtimada müzakere edilecektir.
Yarın saat bir buçukta içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Celseye Nihayet
5,30’dan sonra verildi.
TAKRİRLER
(Okunmamış)
13 Mart 1338
Riyaseti Celileye
Fevzi Paşa Hazretleri’nin beyanatı ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in iş’ariyle teeyyüt etmiştir ki
bugünkü Heyeti Vekile siyaseti âliyei milleti tedvirde gafletkâr bulunmuşlardır. Bu halde böyle bir heyetin
– 77 –
mevkii ikbalde bulunması, siyaseti âliyei millete münafi bulunduğundan Heyeti Vekilenin işkalını teklif
eylerim.
(Yazıldı. Mustafa)
Erzurum
Salih
Riyaseti Celileye
Celâl Bey’e itimat ve ademii itimadın tayini esami ile reye vazını teklif ederiz.
Beyazıt Kütahya Oltu Mersin

Okunmadı Besim Atalay Yasin Selâhaddin
Elâziz Malatya Dersim Malatya

Naci Lütfi Mustafa Sıtkı
Elâziz Kastamonu
Okunmadı Besim
Riyaseti Celileye
Riyasetle kitabetin vazı bitarafisini muhafaza için zümre ve grup gibi teşkilâtlar içine dahil olmam alan
selâmeti memleket ve vahdeti gaye noktai nazarından elzem olmakla kabulünü teklif eylerim.
Mersin
Selâhattin
Riyaseti Celileye
Heyeti murahhasanın Londra’da İngilizlerle karşı karşıya geldiği şu sırada bizim burada Heyeti Vekile-
yi alet ederek Mecliste ahenksizlik izhar etmemiz vatanın selâmet ve menfaatine münafidir. Binaenaleyh
ikide birde itimat ve ademi itimat meselesini mevzuubahis muvafık olmadığından, alelusul ruznameye
geçilmesini teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun heyeti umumiyesinin kabulü ile alenî celsede merasimi lâzimesinin icra-
sını teklif eylerim.
Trabzon
Hüsrev
– 78 –
Riyaseti Celileye
Selâhattin Bey’in ve rüfekasının takririnin bilâ münakaşa kabulünü teklif ederim.
İstanbul
Numan
(Müzakere edildi. 14 münh.)
Riyaseti Celileye
Müzakeratı cariyeden hatayı siyasîsi sabit olan Hariciye Vekili hakkında ademi itimat reyi itasını teklif
ederim.
Tahsin
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Malatya Mebusu
Feyzi
Celsei Hafiye:
İçtima: 7
Celse: 3
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Takririn Muvazenei Maliye Encümenine havalesini teklif ederim.
Beyazıt
Şevket
İçtima: 7
Celse: 3
Riyasete
13.3.1338
Müzakere kâfidir. Tahsisata taallukuna mebni keyfiyetin evvelemirde müstacelen müzakeresi zımnın-
da Muvazenei Maliyeye havalesini teklif eylerim.
Yozgat Mebusu
Feyyaz Âli
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Reye vazını teklif ederim.
Tokat Mebusu
Mustafa
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Zabıt ceridelerinin bir zaman tehirini teklif ederim. (Yazıldı)
Malatya Mebusu
Feyzi
– 79 –
Riyaseti Celileye
Menafii âliyei memleket hilâfına kürsii millette söz söylenmesine imkân ve mahal veren Hariciye
Vekâleti Vekili Celâl Bey’e ademi itimat teklif ederim.
Mersin
Selâhattin
Riyasete
Müzakere kâfidir. Zaptın muvakkat bir müddetle ademi neşrinin reye konarak ruznameye geçilmesini
teklif eyleriz.
13 Mart 1338
(Yazıldı. Mustafa)
Kozan
Doktor Fikret
Riyaseti Celileye
14. 3. 338
Müzakerenin kifayetiyle maddelere geçilmek üzere kanunun reye vazını teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
Yazıldı
Celse: 8
– 80 –
TBMM
14 Mart 1338 (1922)
Münderecat

1. — Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kânunu Lâyihası.
Cilt : 18
8’inci İn’ikat – 3’üncü Celse

SEKİZİNCİ İN’İKAT 14 Mart 1338 Salı Üçüncü Celse
SEKİZİNCİ İN’İKAT
14 Mart 1338 Salı
Üçüncü Celse
REİS: İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri
KÂTİP: Mahmut Sait B. (Muş)
Münderecat:
Mükellefiyeti Nakliye Kanunu’nun bir kısım müzakeratı
REİS — Celse küşat olundu.

Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye kanun lâyihası müzakeratının hafi celsede icrası talep olunmaktadır.
(Celsei hafiyeye lüzum yoktur sesleri)
İSMET BEY (Çorum) — Efendim, esbabını izah edeyim, Celsei hafiyeye lüzum var mı, yok mu?
(Lüzum yoktur sesleri)
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Millet bilmelidir. Alenide söylenilmelidir.
HALİM BEY (Çorum) — Efendim esbabını beyan buyuracaklar. Bir kere dinleyelim.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim, bir takririmiz var. Sebebini dinleyiniz de sonra reddediniz.
(Gürültü).. Efendim, takririmizi izah etmeyelim mi, hiç söz söylemeyelim mi?.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bila müzakere reye konur, kaide budur. Nizamname sarihtir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Celseyi hafiye..
REİS — Müsaade buyurun efendim.
CEMİL BEY (Kütahya) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Arkadaşların temenniyatı nizamname tatbik edilsinden ibarettir. Ni-
zamnamede sarahat vardır. Eğer tadil edilmişse diyeceğimiz yoktur. Fakat tadil edildiğinden haberimiz
yoktur. Celsei hafiye teklif edildiği zaman, teklifi havi takrir bilâ müzakere reye konur.
REİS — Efendim esbabı mucibesini izah ediyorlar.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Esbabı mucibesini yazmalı idi, nizamname sarihtir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Kanuni Esasi’nin 78’nci maddesinde diyor ki; celsei hafiyeler ya vükelanın
teklifi ile veya azadan 15 zatın teklifi ile olur (Bu da 15 zatın teklifi iledir sesleri) 15 zat ile ise o zaman
doğrudur.
REİS — Efendim celsei hafiye akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir efendim.
Evvelâ zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

YEDİNCİ İÇTİMA
ÜÇÜNCÜ CELSE HAFİ
Celsenin açılışı
Saat: 4.20
– 82 –
İkinci Reis Vekili Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat ederek; Heyeti Vekile Reisi
Fevzi Paşa Hazretleri’nin, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Londra seyahati ile alâkalı zabıtların mu-
vakkaten tehiri neşri hakkındaki beyanatı ve mevzu üzerindeki müzakeratı müteakip mezkûr zabıtların
muvakkaten neşrinin tehiri kabul edildi.
Erzurum Mebusu Salih Efendi’nin; Heyeti Vekilenin ıskatına ve Mersin Mebusu Selâhaddin Bey’in
Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey’e ademi itimat beyanına dair takrirlerin ruznameye alınıp alın-
maması reye vaz ve ekseriyetle reddolundu.
Mersin Mebusu Selâhaddin Bey ve rüfekasının; berri, bahrî, havaî sunufu muhtelifei askeriye mensu-
bin, memurin ve zabıtana elbise ve teçhizat bedeli itasına dair teklifi kanunilerinin verilen takrirlerle bir-
likte Encümene havalesi ile Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa Hazretleri’nin teklifi kanunî hakkındaki
müstaceliyetle müzakeresi talebi kabul olundu.
Mersin Mebusu Selâhaddin Bey’in Hariciye Encümeninden istifası okundu ve ıttıla hasıl oldu.
1338 senesi bütçesini hazırlamak üzere Muvazenei Maliye Encümeni Müdürinin maaşının tezyidi hak-
kındaki teklifin müzakeresi gelecek inikatta bırakıldı.
Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkındaki Dördüncü Şube Mazbatası ve Hüsrev Sami Bey’in mü-
dafaanamesi kıraat olundu ve müzakeresinin başka bir içtimaa taliki teklifi kabul olunarak celseye 5.30’da
nihayet verildi.
Reis Kâtip
Hasan Fehmi Muş
Mahmut Sait
REİS — Zaptı sabık hülasası hakkında mütalaa var mı?... Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiş-
tir.
7’nci İçtima
Üçüncü Celse (Hafi)
Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in seyahati mü-
nasebetiyle üçüncü içtimada cereyan eden müzakerenin zaptını muhtevi olan ceridenin ademii neşri hak-
kında Heyeti Vekili Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin beyanatı üzerine müzakerei cereyan ederek tehiri neşri
kabul olundu. Hariciye Vekaleti Vekili Celal Bey’e ademii itimadı mutazammın olan takrir tayini esamî ile
reye konularak 7 müstenkif 49 kabule karzı 131 rey ile reddolundu. Mersin Mebusu Selahattin Bey’in Ha-
riciye Encümeninden istifanamesi Kabul olundu. Zabitana elbise bedeli itası hakkındaki Selahattin Bey’in
teklifi müzakerei edildi ve zabitanın terfihirine dair verilen takrirlerin Muvazenei Maliye Encümenine bir
kanun ihzar edilmek üzere mezkur encümene havalisi karargir oldu. Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey’in
Isparta’ya gidecek heyet azasından olan Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey hakkındaki itiraznamesi okuna-
rak müzakerei cereyan etti ve mumaileyh mezkur heyetten istifa etti. Muvazenei Maliye Encümeni katipliği
hakkındaki layihanın bütçe ile müzakere edilmek üzere ruznameye alınması tensip edildi.
Reis Kâtip
Hasan Fehmi Muş
Mahmut Celal7
– 83 –
1. — Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye kanun lâyihası.

REİS — Lâyihanın müzakeresine başlıyoruz. Buyurun İsmet Bey.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim kanunun heyeti umumiyesi hakkında beyanatta bulunan
arkadaşlarım kanunun aleyhinde bulundular. Halbuki biz kanunun esbabı mucibesini yazarken yalınız
kanunun ehemmiyet ve müstaveliyetinden bahsettik, sebebi sevkini gizledik. Bittabi kanunun hakiki
sebebi şevki izah edilmeden rüfakai muhtereminin kanun lehinde beyanı mütalaa etmelerine imkân
yoktur. Bundan dolayı hafi celse teklifine mecbur kaldık. Çünkü bazı rüfeka; Müdafaai Milliye Bütçesinde
ücreti nakliye olmak üzere tahsisatı kâfiye vardır. Hükûmet bununla nakliyatını ücretli olarak temin
edebilir. Yeni bir mükellefiyet ihdasına lüzum yoktur mütalaasında bulundular. Halbuki tahsisat rakamdır.
Bunların mukabillerinde varidat olmayınca bu rakamın sarf hususunda ne tesiri olabilir? Mükellefiyeti
nakliyei askeriyenin sebebi şevki hali malidir. 1337 senesi Bütçesini bir sene tetkik ve münakaşa ettikten
sonra, nihayet bir avans kanunu ile kapamağa nasıl mecbur olduk ve o avans kanunu üzerinde, yine hafi
celselerden, hali malimizden ne kadar malûmatlar olduksa, rüfakai muhtereme onu tekrar ettirmek isti-
yorlar. 1337 senesinde vaziyeti maliyemiz bütün çıplaklığı ile bütün üryanlığı ile rüfakai muhteremeye arz
edildi, yani varidatı umumiyemiz 1338 senesi için 35 milyondan ibarettir. Tahammül edeceğimiz, zaruri
olarak tahammül edeceğimiz masarıfat ise 80 milyonu tecavüz ediyor.
LÜTFÜ BEY (Malatya) — Elbette eder. Nafia daireleri, İktisat daireleri...
İSMET BEY (Devamla) — Onları da ilga ettiğimiz zaman Müdafaai Milliye Bütçesi 1338 tetkik
encümeninin teklifi 60 milyon iken Muvazenei Maliye Encümeni en son inceleyerek, en son tetkikatını
yaparak 55’e indirmiştir. Varidat 35 milyondur. Halbuki Başkumandanlık Kanunu ile Başkumandanlığa
verilen salâhiyet üzerine Başkumandanlık vesaiti nakliyei mecbure emri esasını vermiş ve bu memleketler
sırf vesaiti nakliyesi, vesaiti ziraiyesi olan halka tahmil edilmiştir. Yani bir sınıfa tahmil edilmişti ki o sınıf
memleketin hayatını idame eden sınıftır.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Eziliyor, eziliyor.
İSMET BEY (Çorum) — O sınıf ki vesaiti maişeti yalınız o vasıtasıdır. O vasıtasından başka bir şey
yoktur. İşte kanunun sebebi şevki bu mükellefiyetin yalnız bir sınıfa gayri kanuni bir surette tahmil
edilmesi ve ücreti nakliye verememek mecburiyeti karşısında bırakılmasıdır. İşte ortadan şu mecburiyeti
kaldırmak, az çok elinde vesaiti olanların maişetini temin etmek ve köylüyü de bu tahammül fersa tekliften
kurtarmak için yapılacak çare nedir efendiler? Bunun çaresi bu mükellefiyeti bir sınıftan kaldırma., bütün
sınıfa, bütün halka teşmil ve tahmil etmektedir. Teşmil nasıl olabilir efendim? Bu mükellefiyeti nakliyei
askeriye fiilen teşmil edilemez. Çünkü demin arz ettim, ancak elinde vesaiti olana fiilen teşmil edilebiliyor.
Ağniya, erbabı servet ortada kalıyor, âdeta vesaiti olan günahı azîm işlemiş. (Pek doğru sedaları)
NECİB BEY (Ertuğrul) — Celseyi hafiyenin esbabını söyle.
İSMET BEY (Devamla) — Bu mükellefiyeti kaldırabilmek için bütçeye konulan tahsisat rakamlarının
karşısına varidat koymak lâzımdır. Yani o rakam orada hiçbir mana ifade etmiyor. Hükûmet arzu etse
dahi nakliyatı ücretli olarak yapacağına söz verse dahi karşılığı yoktur, para yoktur. Bunu yapamaz. Şu
halde mecburiyeti kaldırabilmek için bu mükellefiyeti nakde tahvil etmek ve bu parayı münhasıran bu
vazifeye vermek lâzım gelir. Bu suretle vesaiti züraiyede kurtarılmış olur. Bundan dolayı Hükûmet bize bir
mükellefiyeti nakliyei askeriye kanunu getirdi bununla bir sınıf üzerindeki bârı azîmi tehvin etmek istedi.
Muvazenei Maliye Encümeni bunu kabule neden mecbur oldu? Elbette biliyordu ki o rakamların kar-
şılığı yoktur. Karşılığı olmazsa bittabi Başkumandanlığın emri devam edecek. Halbuki buna da imkan
kalmayacak. Vesaiti nakliye bitecek, köylü de bitecek ve bu istiklâl mücahedemizin gayesine doğru gider-
ken Hükûmet, maazallah, fena bir vaziyete düşecek. Binaenaleyh bu kanunu sevk etmiş ve encümenimiz
de bu esbabı mucibeyi gayet muvafık bulmuştur. Efendiler bunlar aleni celsede söylenebilir. Fakat aleni
celsede bunlar söylenebilmek için efendiler, hali mali, memleketin vaziyeti maliyesi şöyledir, bütçedeki o
– 84 –
80 milyonluk, 90 milyonluk tahsisat rakamlarının karşılığı yoktur, dersek bütün cihan düşmanlarımız bize
ne derler? O 80, 90 milyonluk bütçelerimizin karşılığı yoktur. Havadır, efsanedir, diyecek olursak ne olur?
Yalnız bunu söylemek için celseyi hafiye teklif ettik ve bu da hakkımızdır. Çünkü 10 gün evvel buna mut-
tali olan rüfeka tekrar 10 gün sonra bu vaziyet üzerinde tamiki fikir etmeksizin, yani zararları, vaziyetleri
tetkik etmeksizin teklif üzerinde reyi ve mütalaat dermeyan ediyorlar. Onun için mecbur olduk. Bundan
sonra, isterseniz, celseyi aleni yaparsınız, celseyi hafiyeye lüzum yoktur. Bizim noktai nazarımız ve mesele
budur.
BİR MEBUS BEY — Efendim ne tutuyor?
İSMET BEY (Çorum) — İki buçuk milyondur, efendim. Yani bakayası olmak itibariyle iki milyondur.
Yani bu mikyasları biz söyleriz. Tahmin ettiğimiz nispette de mevcuttur. O kadar adilânedir ki maddelere
geçtiğiniz zaman anlarsınız. Arkadaşlarda hesap yanlışlığı vardır. Hesap yanlışlığı yapıyorlar. Bu hususta
isterseniz celsei hafiyenin lüzumu yoktur. Devam edelim derseniz onlardan da anlatabiliriz. Yalnız heyeti
umumiyesini maddelerin üzerinde istediğiniz kadar izahat, istediğiniz kadar mütalaatı encümeniniz mik-
yaslarını, bütün kanaati vicdaniyesini arz edebiliriz. (Çok doğru sedaları)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim bendeniz evvelce vaki olan maruzatıma ilave etmek
istediğim bir cihet var ki o vakit söylemeye çekindim, içtinap ettim samiinin işitmemesi için. Bendenizce
bu kanunun hakiki bir ihtiyacı vardır. Bu da malûmu âliniz Mersin Limanı açıklığı zaman, daha doğrusu
açıldıktan sonra bize büyük bir ümit gelmişti ki nakliyatı askeriyeyi, Mersin tarikinden şimendiferden
istifade etmek suretiyle nakliyatımızı temin edebiliriz. Biliyorsunuz ki bir defa tecrübe yapıldı. Karade-
niz iskelelerinden tahmil edilen Fransız Vapuru Yunanlılar tarafından müsadere edildi. Son zamanlarda
nazarı dikkatinizi celbederim. Gazetelerde matbuat ve istihbaratın hülasalarına dikkat buyurunuz. Yunan
donanması son zamanlarda azamî faaliyettedir. Yine biz, bu itibarla, Mersin tarikini açılmakla beraber,
yine yapılan nakliyatımızı Samsun ve İnebolu yollarından getirmeye mecburuz ve mühim miktarda Sam-
sun, İnebolu iskelelerinde levazımı askeriye iddihar edilmiştir. Getirmek için kafi miktarda vesaiti nakliye
yoktur. Kış zamanında hayvanların bir tarafa gidememesi dağ, bayıra sevk edilememesi dolayısıyla azami
istifade temin edileceği zamanlar da temin edilmediğine resmen, ilkbahar, ki bundan sonra verilen bu beş
para ile nakliyeyi bu iki yol üzerinde tutmanın imkânı yoktur. Bunu tezyit etmek paraya mütevakkıftır.
İhtiyaç bir noktada değil, bir taraftan para meselesi, diğer taraftan bu iki yol üzerine ücretleri tezyit ederek
memleketin diğer kısmındaki vesaiti nakliyeyi bu yollarda teksif ederek kanundan azami istifade temin
gayesine matuftur. Bu kanunu; bir cihetten değil, arz ettiğim gibi, birkaç cihetten lüzum ve ihtiyaç karşı-
sındayız kabul etmediğiniz takdirde velev tadilen olsun nakliyeciler üzerinde 10 aydan beri temadi eden
tekâlifi milliye emrinin yine ilânihaye temadisine sebebiyet vereceğiz. Temin edemeyeceğiz. Çünkü bahar
gelmiştir. Vesaiti nakliye yoktur ve bu ücretle işlemeyecektir. En acıklı bir günde elim bir vaziyet karşısında
kalacağımızdan korkarız. Allah esirgesin, bunun için ne derecede isterseniz tadilat yapabiliriz. Herhalde
esasını kabul zaruridir.
REİS — Müzakerenin kifayeti hakkında bir takrir var (Ekseriyet yok sadaları)
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayetiyle, maddelere geçilmek üzere kanunun reye vazını teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
REİS — Efendim heyeti umumiyesinin kifayetini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... (Sekiz el ses-
leri)
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim bu nasıl reye vazedilir. Bir şey karara iktiran etmek için nisabı mü-
zakere olması icap eder. Şurada 100 kişi yoktur.
REİS — Efendim ekseriyet vardır.
– 85 –
EMİN BEY (Erzincan) — Burada mı ekseriyet vardır?

REİS — Ekseriyetle açtık, ekseriyetle devam ediyoruz. (Gürültüler)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Heyeti umumiyesi tayini esami ile reye konmaz ve ekseriyet hasıl olmazsa
bu netice çıkar.
REİS — Efendim, celsei hafiye kâfi midir? (Kâfidir sadaları)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim Celsei hafiye takarrür ettikten sonra celsei aleniyeye
geçilmesi heyetin tensibi ile olur.
REİS — Efendim Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın… Celsei aleniyeye
geçilmesi kabul edilmiştir.
14.3. 1338
(Takrir okunmamış)
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayeti ile maddelere geçilmek üzere kanunun reye vazını teklif eylerim.
Kütahya
Hasan
(Yazıldı. Celse 8/1)
– 86 –
TBMM
16 Mart 1338 (1922)
Münderecat

2. — EVRAKI VARİDE
Lâyihalar
1. — Mükellefiyeti Nakliyeyi Askeriye Kanunu lâyihası.
Takrirler
1. — Menteşe Mebusu Yunus Nadi ve Gelibolu Mebusu Celal Nuri Bey’in; Başkumandan Paşa Hazret-
leri’ne sıhhat ve afiyet temenni telgrafı keşidesine dair takrir.
Tezkereler
1. — Ukrayna muahedenamesinin teatisi için gönderilecek heyeti murahhasa hakkında İcra Vekilleri
Heyeti Riyaseti tezkeresi.
2. — Teberru olarak terkine karar verilen şubat maaşatının, azayı kiram maaşatından on taksitte kat’ına
dair Divanı Riyaset tezkeresi.
Cilt : 18
9’uncu İn’ikat – 3’üncü Celse

DOKUZUNCU İN’İKAT 16 Mart 1338 Perşembe İkinci Celse
DOKUZUNCU İN’İKAT
16 Mart 1338 Perşembe
İkinci Celse
REİS: Hasan Fehmi Beyefendi
KÂTİP: Mahmut Sait Bey (Muş)
REİS — Celsei hafiyeyi küşat ediyorum. Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

SEKİZİNCİ İÇTİMA
14 Mart 1338 Salı
Üçüncü Celse
İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde saat dörtte inikat etti. Mükel-
lefiyeti askeriye kanununun sebebi teklifi hakkında Muvazene Encümeni namına Çorum Mebusu İsmet
Bey’in istima edilerek celsei aleniyeye geçildi.
Kâtip Reis
Muş Musa Kazım
Mahmut Sait
REİS — Zaptı sabık hülasası hakkında söz isteyen var mı? Zaptı sabık hülasasını kabul edenler…Kabul
edilmiştir.

Layihalar
REİS — Efendim: müzakerata başlıyoruz.
1. — Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kanunu layihası.

REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim okunan bu rapor vesilesi ile Heyeti Âliyenizden bir şey istirham
edeceğim. Kabul ve tasdik buyurduğunuz Tacili Cibayet Kanunu ne demektir? Ordunun bu Tacili Cibayet
Kanunu ile temin edilecek 5 milyon lira varidat ordunun mühimmat ihtiyacına hasredilmiştir Ordunun
ihtiyacatı sairesiyle bilhassa nakliye işleri için bugün maliyemizde kâfi derecede para yoktur. Hayatımız
mesabesinde bulunan bu işlerin temin ve tesrii için Heyeti Âliyenize takdim ettiğimiz Mükellefiyeti Nak-
liyei Askeriye Kanunu’nun bir an evvel neticelendirilmesi için müzakere ve tasdikini Heyeti Âliyenizden
rica ediyorum. Bu kanun bir zafer meselesidir. Bir dakika tehir edilmemesi lâzım gelir. (Doğru sadaları)
REİS — Efendim, İcra Vekilleri Heyeti ve Erkânı Harbiye Reisi Paşa Hazretlerinin bir tezkeresi var onu
okutturacağım.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, hususi bir şey arz edeceğim.
– 88 –
DOKUZUNCU İN’İKAT 16 Mart 1338 Perşembe Üçüncü Celse
Tezkereler
1. — Ukrayna Muahedenamesinin teatisi için gönderilecek heyeti murahhasa hakkında İcra

Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi.
REİS — Müsaade buyurun Avni Bey. Efendim İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Erkânı Harbiyei Umumiye
Reisi Paşa Hazretleri’nin bir tezkeresi var. Bu da okunsun da bu kabil mezuniyetleri Heyeti Âliyeniz ka-
rarlaştırınız. Evvelce celsei hafiyede arz edildiği için okutturuyorum. Arzu edildiği takdirde aleni celsede
de okuttururuz.
Adet
1482 Karar
6/436 Kayıt
12. 3. 1338
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
Ukrayna Hükûmetiyle münakit 2 Kânunusâni 1922 tarihli muahedenamenin maddei ahiresi mucibin-
ce tasdiknamelerinin üç ay zarfında Harkof ’ta teatisi lâzım gelmekte bulunduğundan Sıhhiye ve Muave-
neti İçtimaiye Vekili Doktor Rıza Nur Beyefendi’nin tahtı riyasetinde Saruhan Mebusu Süreyya ve Trabzon
Mebusu Recai ve Binbaşı Yakup Beylerle bir kâtipten ibaret bir heyetin izamı İcra Vekilleri Heyetinin 12.
3 .1338 tarihli içtimaında tensip edilmekle mezun addedilmeleri hususunun temin buyurulmasını rica
ederim efendim.
İcra Vekilleri
Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi
Heyeti Reisi
Fevzi
REİS — Meclisi Âlinin bu hususta ittihaz ettiği usule göre bu zevatın mezuniyetlerini reye vazetmekle
tasvip etmiş oluyoruz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey, müsaade buyurur musunuz? Meclisi Âli bu hususta böyle bir
usul ittihaz etmemiştir. Mamafih bir arkadaşımız daima böyle şeylere gönderilemez. Mamafih Meclisi Âli
kendi tarafından intihap ettiği iki arkadaştan kimi intihap ederse o zaman onu göndeririz. Binaenaleyh
bu bir tecavüzdür. Evvelce de söylediğim veçhile, bir tahakkümdür. Bir cebirdir. Eski bir zihniyettir. Bunu
Millet kabul etmez ve bendenizde Meclis namına kabul etmiyorum. İşte arkadaşlarımın da sükûtu bunu
teyid ediyor. (Handeler)
REİS — Efendim, evvelen; bu mezuniyet meselesini evvelce de Londra’ya giden heyet münasebeti ile
berayı malumat Heyeti Âliyenize arz edildiği ve bu hususta müzakere cereyan ettiği için. Bendeniz celsei
hafiyede okuttum. Celsei aleniyeye kalmamasını Meclisi Âliniz arzu ettiği takdirde aleni celseye bırakırız.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Usul hakkında söyleyeceğim. Efendim Salih Efendi arkadaşımızın bu-
rada gösterilen ve isimleri zikredilen arkadaşların mevzu bahis ettiklerine nazaran celsei hafiyede takarrür
ettikten sonra celsei aleniyede mevzu bahis olursa daha iyi olur. Mamafih şimdiye kadar cereyan eden
teamüle nazaran Hükûmetin göndereceği heyeti kendisi arasında kararlaştırır. Listesini Meclisi Âlinize
izin için gönderir. Heyeti Celileniz de izin verir. Heyet gider, izin verildiği takdirde tabiat ile Hükûmet
onun yerine diğerini ikameye mecburdur. Fakat bir arkadaşın mükerreren bu gibi vezaifi deruhte etmesi
böyle bir vazifenin ifasına mani teşkil etmez. Bilakis malumu âlileridir ki vezaifi siyasiye vezaifi dahiliyeye
benzemez. Mutlaka vezaifi siyasiyede meleke lazımdır, meleke için de mutlaka tekrar ister Mesela, ben-
denizi Avrupa’ya gönderirseniz bir defa Avrupa şehirlerinde alıklaşırım. Doğrusunu söylüyorum. Çünkü
görmedim: binaenaleyh bunda ne vardır? (Gürültüler) Müsaade buyurun binaenaleyh bunda ne vardır?
Bir teatiden ibarettir. Yani Avrupa’ya gitmiş görmüş ve az çok siyaseti hariciye ile temas etmiş arkadaşların
gitmesinde ne gibi bir mahzur vardır? Bendenizce yoktur. Amma Heyeti Celileniz birisine izin vermezde
– 89 –
Heyeti Vekile onun yerine bir diğerini ikame edermiş, eder. Ona hiç kimsenin diyeceği yok. Fakat mazeret
teşkil etmez, mükerreren gitmesi.
REİS — Efendim, istirham ederim. Mezuniyet meselesidir. Binaenaleyh mezuniyeti reyinize arz ede-
rim. Başka söz vermem.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Rica ederim, burada mezuniyet verdiğiniz gibi, Rıza Nur Bey
başkaları gibi birisini tevkil etmesin. Şimdiden arz ediyorum. Teamül yoktur. Emri vaki olmasın.
REİS — Efendim, usulen müzakere yok. Mezuniyet meselesini evvelen Meclisi Âliye arz etmekle bera-
ber, reye koymak ve izin verilirse...
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendim, Hükûmetten bir şey soracağım. O da tahsisat meselesidir.
REİS — Efendim. Hükûmet tahsisatlarını istediği vakit de söylersiniz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Bir defa 12 mebus gönderdik. Bu kere müzakerat icrası için yalınız Yusuf
Kemal’i göndermekle iktifa olundu ve başkalarının terfiki muvafıkı müsait bulunmadı. Bir refik terfik
edilmesini heyet muvafık görmediği halde, bu defa bir muahedeyi teati merasimini ifa için dört kişi gön-
deriyor. Bunu mantıkla hal edilmesini istiyorum. Hükûmette mantık ya var ya yok, çıksın meydana.
REİS — Efendim, tahsisatını tabii isteyecektir. O zaman söylersiniz. (Gürültüler)
TAHSİN BEY (Aydın) — Reis Bey, Müzakeratı sulhiye için Hükûmet bir tek adam gönderdi. Muahede
teatisi için de 4 kişi gönderir ve bunun mantık ve hikmetini Hükûmetten soracağım.
REİS — Efendim, Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Rıza Nur Bey’i mezun addedenler lütfen el kaldırsın.
Rıza Nur Bey’in mezuniyeti kabul edildi.
(Tayini esami ile sadaları) Müsaade buyurun. Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Saruhan Mebusu İbrahim
Süreyya Bey’in mezuniyetini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Ekseriyet yok sesleri) Efendim, aksini
reye koyuyorum. Mezuniyetini kabul etmeyenler lütfen el kaldırsın... (Aksi reye konmaz sadası) İbrahim
Süreyya Bey’in mezuniyeti ekseriyetle kabul edilmiştir.
REİS — Efendim, Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Trabzon Mebusu Recai Bey’in mezuniyetini kabul
edenler lütfen el kaldırsın... (Dört taneye hacet yok sadası). (Bir kişi kâfidir sadaları). Kabul edildi efendim.
Bir de Binbaşı vardır. Fakat mezuniyet bize taalluk etmez.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Takririmin okunmasını talep ederim.
REİS — Efendim bir takrir var. Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey’le rüfekası bu gidecek heyete Nu-
man Efendi’nin de iltihakını istiyorlar. Binaenaleyh takriri reyinize arz edeceğim.
Riyaseti Celileye
Ukrayna’ya ve Kafkasya’ya muahedelerin teatisi için gidecek heyete amele mebusu olmak sıfatıyla ilâ-
veten İstanbul Mebusu Numan Efendi’nin dahi dahil olunmasını teklif ederiz.
Ertuğrul Gelibolu Menteşe

Ahmet Hamdi Celâl Nuri Doktor Tevfik Rüştü
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Efendim... (Gürültüler) Türkiye’nin menfaatini teminen teklifte
bulunduk. Burada her mebus kendince düşünür. Burada hepimiz de azami düşündüğümüzü zannedi-
yoruz. Onun için sizden çok rica ederim. Benim de bu husustaki düşüncemi dinlemenizi rica ederim.
Büyük Millet Meclisinde doğrudan doğruya müntehibi amele olarak intihap edilmiş bir arkadaşımız var
(Gürültüler)
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Kim söylüyor Beyefendi?
– 90 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Meclis düşünüyor. Ben Hükûmeti düşünmem... (Gürültü) Zan-
netmem ki... (Şiddetli gürültüler) Müsaade buyurun, ben bitireyim, isteyen söylesin. Ben zannetmem
ki, Türkiye Büyük Millet Meclisi halkının, köylünün efendiliğini ilan eden Türkiye Büyük Millet Meclisi
Şark’tan Garp Cephesi zaferini tebcil için zannetmem ki, ateş içinde bombalarını, toplarını yapan amele
kardeşlerinin hukuku tahliyesini, itibariyesini inkâr edebilsin. (Gürültüler, patırtılar) Sonra efendiler, bu-
gün Şark’tan gelen ve gelmekte devam eden muavenetin zaferimize ne kadar tesirler yapacağını söylemeyi
zait addettiğim için, en iyi cemilekâr bir muamele olmasından sarfınazar, bihakkın imalatı harbiyede ye-
tişen bir mebus arkadaşımızın Rusya’da fabrikaları ziyaret etmesi ve alacağımız mamulatta... (Gürültüler)
Rica ederim arkadaşlar dinleyiniz, memlekete daha iyi menfaatler ve faydalar temin etmesine kati ka-
naatim vardır. Türkiye’yi bu Numan ustayı ilave suretiyle temin edeceğimiz menfaatten mahrum etmek
cesaretini gösterenler kabul etmesin. (Gürültü)
REİS — Efendim müsaade buyurun. Heyeti Vekilenin bu hususta bir mütalaası var mı? (Kabul) (Al-
kışlar) Efendim reye arz edeceğim.
BASRİ BEY (Karesi) — Reis Beyefendi, Tevfik Rüştü Bey’e söz verdiniz. Takriri izah ettiler. Binaenaleyh
bendenizle diğer arkadaşlar da söz istiyoruz.
REİS — Efendim, tekliflerinin aslı gidecek heyete bir zatın daha ilavesidir. Heyeti Vekilenin teklif ettiği
3 arkadaş ekseriyete iktiran etti. Tevfik Rüştü Bey’le rüfekasının teklifleri bir dördüncüsünün ilavesidir.
(Etmedi sadaları) Bunun aleyhinde söz söyleyecek olan arkadaş varsa söz vereceğim.
Buyurun Cemil Bey.
CEMİL BEY (Kütahya) — Efendiler, malumu aliniz, şimdi müzakere ettiğimiz Kars Muahedesi’nin
imzalarına bakınız. Kars Muahedesi’nin imzalarında bizim murahhaslarımız dört kişi, diğerlerinin ikişer
kişidir. Bizim paramız pek mi çok da bu kadar adam gönderiyoruz? Rica ederim, bu israf nedir? Öte yanda
hazinede 20 milyon 30 milyon açık bulunurken böyle 4-5 kişi göndermek doğru mudur? (Alkışlar, bravo
sedaları)
HASAN BASRİ BEY (Karesi) — Efendiler, Heyeti Vekile 3 zat meyanında Numan Efendi arkadaşımızı
da göstermiş olsaydı elbette maaliftihar kabul ederdik. Fakat Heyeti Vekile 3 kişilik bir kadronun bu işi
yapabileceğine kani olmuş.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisar) — Yani Heyeti Vekile yaparsa biz bunun aksini yapamaz mıyız?
BASRİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun Beyim, bu üç kişinin 4 olması için meydanda kuvvetli
bir esbap yoktur. Efendiler eğer Tevfik Rüştü Beyefendi’nin buyurdukları gibi her yere gönderilecek zevat
arasında bir tasnif kaidesi düşünmek icap ediyorsa, zannederim Meclisimizin şekli hazırına göre bu tas-
nife ihtiyacı mübrem yoktur. Çünkü Meclisimizde bulunan zevatın ekserisi yani ekseriyeti azimesi halk
mebusudur.
Efendiler; hatta benim kanaatime göre, oraya gidecek zevat Türkiye için bir takım maddi, manevi men-
faatler teminine çalışmakla beraber, zannederim ki, orada birtakım tetebbüat icrasıyla da meşgul olacak-
lardır. Ben öyle düşünüyorum ki, zaten amele mebusu, amele mümessili olan bir zatı, bir arkadaşımızı
göndermekten ziyade, bu 3 de dahil olmak şartıyla eğer imkân olsaydı amele olmayan ve hatta Şark cere-
yanlarına muarız bulunan zevattan da bir tanesini işin içine katmak ve onun kafasıyla de tetebbüat yap-
mak icap ederdi. Eğer tetebbüler, tetkikler muhtelif tarzlarda, muhtelif vadilerde, muhtelif kafalarla icra
edilmezse, zannederim netayici memleket hakkında o kadar faydalı olmaz. Binaenaleyh mademki Heyeti
Vekilenin 3 kişilik kadrosunu Meclisi Âli, tasdik etmiştir. Artık bu üçün 4 olmasına lüzum yoktur. Binae-
naleyh 3 kişi kâfidir. (Çoktur bile sesleri.)
REİS — Bu takrir üzerine müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Müzakere kâfi görüldü. Asıl
mevzu gidecek olan arkadaşların dört olmasıdır. (Gürültüler.)
Takriri tekrar okutacağım.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Reis Beyefendi Binbaşı ile beraber beş kişi oluyor.
– 91 –
(Tevfik Rüştü Bey’in takriri tekrar okundu)

REİS — Efendim, bu takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın... Takrir kabul edilmemiştir efendim.
Aynı zamanda Kütahya Mebusu Cemil Bey’in bir teklifi var. O da az olmasını teklif ediyor. Zaten bu-
nun gibi bir takrir de kabul edilmedi. Reyinize arz etmiyorum. Efendim, müsaade buyurun. Mesele tah-
sisat değildir. Hüseyin Avni Bey’in bu münasebetle bir takriri var. Rıza Nur Bey Ukrayna’ya gideceğinden
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiyeye kendisi gelinceye kadar bir Vekil intihabını teklif ediyor.
(Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in takriri okundu.)
Riyaseti Celileye
Rıza Nur Bey Ukrayna’ya gideceğinden, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiyeye, kendisi gelinceye kadar,
şimdi Meclisçe bir vekil intihabını teklif ederim.
Erzurum Mebusu
Hüseyin Avni
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim, zaten bunun aksi mutesavver
değildir. Memaliki ecnebiyeye yani harice giden arkadaşlar yerine dahilde ifayı vazife ettikleri zamanda ol-
duğu gibi, yerine vekil bırakmak bizim usulümüzdür. Ancak bunun yani Heyeti Vekilece iraesi müteamel
değildir. Zaten bir vekilin, Sıhhiye Vekili Rıza Nur Bey’in avdetine kadar umuru vekâleti ifa etmek üzere,
Heyeti Celilenizce bir vekil intihabı alelusul teklif edilecektir. Bunun için ayrı bir karar ittihazına lüzum
yoktur zannederim. Vekil, muvakkat bir zaman için teftişe çıksa arkadaşlarından birini tevkil edebilir.
Fakat memuriyetle gittiği takdirde intihabı Heyeti Celileniz yapar. Harice gittiği için zaten Heyeti Vekilece
bunu yapmak imkânı yoktur. Tacil için teklif ediliyorsa, alelusul intihap yapılacaktır. Bu tabiî bir şeydir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, Hasan Beyefendi’nin buyurduklarında dahili, harici
iki şık çıktı. Bu iki şıkkı kandırmadan yutturmalarının hiç manası yoktur. Evvel be evvel burasına cevap
verdikten sonra, diğeri celsei aleniyeye aittir. Bu babdaki fikrimi o vakit söylerim. Esasen bu yapılan hata
da müzakere olunur. Bu da müdahale etmesin. Ben teamül falan kabul etmem.
(Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in takriri okundu.)
REİS — Efendim, Sıhhiye Vekâletine muvakkat vekil intihabını celsei aleniyede -tensip buyurursanız-
mevzuubahis ederiz ve o zaman takriri kıraat ederiz ve reye koyarız. (Hayır sesleri)
VEHBİ BEY (Bitlis) — Harcırahtan başka tahsisat verilmesi diyor. Efendiler, millet bize beş para ver-
mekten âciz. Biz ise on para vermekten âciz. Tahsisatlar, liralar, bilmem neler neler... Sonra yevmiye yüzer
lira, ikişer yüz lira... Bu ne?.. Her gün bir yere bir heyet gidiyor. Bunlara birçok paralar veriliyor. Bunun
manasını anlamıyorum. Eğer maksadı iflas etmekse o başka. İlanı iflas edelim bitsin gitsin.
REİS — Efendim, Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in takriri var, okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Gidecek heyete, usulü veçhile, yani itiyat edilen harcırahla tam tahsisattan başka bir şey verilmemesini
teklif eylerim.
Bitlis
Vehbi
REİS — Bu teklif hakkında Hükûmetin bir sözü var mı efendim?..

MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekili Vekili) (Saruhan) — Efendim, gidecek heyete masarif yahut
tahsisat, ne derseniz deyiniz. Ortada takarrür etmiş bir şey yoktur. Binaenaleyh miktar taayyün etmedikçe
ne suretle müzakereye devam olunacaktır? Harice giden heyete alelusul bir para verilmektedir. Fakat şimdi
– 92 –
müsaade ediniz, hepiniz arkadaşlarımızın şerefli bir surette yaşamalarını arzu ederiz, sefalete düşmemele-
rini arzu ederiz. (Gürültüler)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; buradaki tahsisatla arkadaşlarımızın bu gibi seyahati
icra etmesi doğru olmamakla beraber, geri taraftan da maalesef Yusuf Kemal Beyefendi giderken Hariciye
Muvazenesinin biraz doğru olmadığını görüyorum. İşte arkadaşınızın arkasında dedikoduya meydan ver-
memenin ve kendilerini bilahare ızrar etmemek üzere Hariciye Vekâleti bu ciheti nazarı itibare alıp, onları
ikaz etmeli idi. Birtakım arkadaşlara da zannediyorum, lüzumundan fazla para verilmiştir.
Şimdi Rusya’ya giden arkadaşlarımıza gelince; biliyorsunuz ki, Ukraynalılar buraya geldiler. Gördünüz
ki pek çok para saçtılar. Onlara, politikada ne kadar Bolşevik dahi olsalar, hâlâ o sistemden bir türlü çıka-
mıyorlar. Ne ziyafetler... Bilmem biz onlara, onlar bize mukabil ziyafetler. Hâlâ bu milletlerin ruhundan
eski his çıkmadı, hâlâ baki. İnşaallah Cenabı Hak o günleri gösterecek. Çarıkla gitmeyi iftihar addedecek-
ler. Fakat bugün yok. (Bravo sedaları) Biz nispeten daha az masraf etmeye tabiî mecburuz. Çünkü parayı
alıp Ruslara karşı sallanarak gitmek de abestir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Günahtır, efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — İhtiyaçlarını göz önüne alacağımız arkadaşlarımızın
herhalde refahlarını temin edip mümkün olduğu kadar şereflerini muhafaza edip gelinceye kadar bir mik-
tar tespit edecektir. Bunu şimdiden burada mevzuubahis etmeyelim. Memleketimiz dahilinde bile seyahat
edenlere fazla para veriyoruz. Nerede kaldı ki harice gidiyorlar. Biraz da arkadaşların şerefini gözetmek
lâzımdır. Yalnız söyleyeceğimiz bir şey var. Hariciye Vekâleti muvazenesini sağlam ve iyi tutsun. İzzet Paşa
sekiz lira alırken bizim Heyet 16 lira alıyormuş. Bu gayet fena. (Çok fena sadaları)
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Arkadaşlarımızın anlamadıkları bir
mesele vardır. Şarka giden Heyetle, garbe giden Heyet arasında herhalde fark vardır. Şarka gideri arkadaş-
larımız daha az para sarf edeceklerinden vereceğimiz para da bittabi daha noksan olacaktır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bizim de istirham ettiğimiz budur. Hatta Celâl Beyefendi’den bir
şey daha rica edeceğim. Muhtar Bey’in zamanında yapılan hesaba göre Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey
o hesaptan arkadaşlarını götürmüştür. Arkadaşlarsa bu parayı çok görüyorlar. Binaenaleyh sarfiyata göre
tahsisat versinler.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) (Devamla) — Herhalde arzunuzu nazarı
dikkate alırız ve bittabi giden Heyetle bunu nazarı dikkate alacaktır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — O halde mesele yoktur.
REİS — Efendim; Heyete tahsisat vermek için tabiî buradan mezuniyet isteyeceklerdir. O zaman tahsi-
sat meselesi mevzuubahis edilmek üzere şimdilik takriri bırakıyoruz.
Yalnız Yozgat Mebusu Feyyaz Bey’in bir takriri vardır. Mezuniyetlerin celsei aleniyede tekrar edilmesi-
ni teklif ediyor. Bunu Londra’ya giden heyet hakkında yapmadık. Mamafih Meclisi Âliniz arzu ederse bu
Heyet hakkında yaparız. (Reye koyunuz sesleri) Efendim, takrir iki fıkradan mürekkeptir. Fıkraları ayrı
ayrı reyinize arz edeceğim. (Gürültü)
FERİT BEY (Çorum) — Şimdi kabul edilen bir mesele üzerine tekrar müzakere açılamaz.
REİS — Efendim; takririn birinci fıkrası mezuniyetin alenî celsede mevzuubahis edilmesidir. Kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Efendim ekseriyet yoktur. (Gürültü)
ALİ SURURÎ EFENDİ (Karahisarışarki) — Mezuniyetlerin alenî celsede mevzuubahis edilmesi asıldır.
Nizamname sarihtir. Binaenaleyh asıl reye konamaz. Hilafı reye konmalıdır.
REİS — Efendim emsal olduğu için reye koyuyorum. (Olmaz sesleri) Mezuniyetin celsei aleniyede
mevzubahis edilmemesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... O halde efendim celsei aleniyede mevzuuba-
his edeceğiz.
– 93 –
İkinci fıkra ise Moskova Sefiri ile Karabekir Kâzım Paşa ve Mustafa Durak Bey’in gönderilmesi teklifini
ihtiva ediyor. Halbuki bu teklif kararı evvelinizle açık bir taarruz teşkil ettiğinden reyinize Arz etmiyorum.
Takrirler
1. — Menteşe Mebusu Yunus Nadi ve Gelibolu Mebusu Celâl Nuri Bey’in; Başkumandan
Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’ne sıhhat ve afiyet telgrafı keşidesine dair takriri.
REİS — Efendim Yunus Nadi Bey’le Gelibolu Mebusu Celâl Nuri Bey’in bir takriri var. Diyorlar ki
Başkumandan Paşa Hazretlerine cevap olmak üzere gerek kendilerine ve gerek Orduya sıhhat ve afiyetleri
hakkındaki temennimizi ve selâmımızı iblâğ edelim. Meclis namına yazılsın. Kabul edenler lütfen el kal-
dırsın... Kabul edilmiştir. (Bilittifak sesleri)
Tezkereler
2. — Teberru olarak terkine karar verilen Şubat maaşatının azayı kiram maaşatından on
taksitte kat’ına dair Divanı Riyaset kararı hakkında tezkere.
REİS — Efendim bir mesele var: Malûmu âliniz evvelce verdiğiniz bir karar ile azayı kiramın Şubat
tahsisatının kafini kabul buyurmuştunuz. Ahiren de tahsisatı fevkalâdei şehriyeden %20 tenzilât icrası
hakkındaki kanunu kabul ettiniz. İşte gerek bu şubat tahsisatının sureti katına dair ve gerek %20 tenzilât
icrasına dair kanunun Meclisi Âliniz hakkında tarzı tatbikine ait Divanı Riyasetin bir kararı vardır. Bu
karar Meclisi Âlinize arz edilecektir. Yalnız arz edilmezden evvel bazı izahat vermek lüzumu hâsıl olmuş-
tur. Meseleyi teşrih ettikten sonra, isterseniz aleniye bırakırız. (Musa Kâzım Efendi makamı Riyaseti işgal
buyurdular)
HASAN FEHMİ BEY (Birinci Reis Vekili) — Efendim, şubat maaşlarının terki hakkındaki kararı âli-
nizi tatbik için düşündük, ki şubat maaşları birden kat edilecek olsa, bazı arkadaşlarımız mezun, nısıf
tahsisata kesbi istihkak etmiş. Şubat için zaten tahsisatları yok. Bazı arkadaşlarımız vezaifi vataniye ile
gönderilmiş, tam tahsisatla. Şu halde bunlara şümulü ve ademi şümulü karışık bir muamele. Gerçi kara-
rınız şekli zahirisi itibariyle teberru mahiyetinde ise de. Meclisi Âlinin kati kararına iktiran etmiş ve âdeta
mecburî bir şekil ve mahiyet iktisap eylemiştir. Yalnız bir taksitte katı mümkün olamadığına göre. Divan
bunun yani 200 liranın şubattan bed ederek on taksitte kat edilmesine karar vermiştir. İşte Divanı Riyase-
tin şubat maaşları hakkındaki kararınızın tatbikatta kararı budur.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Hasan Bey müsaade buyurur musunuz, bir şey sorayım. Tahsisin Şubat
maaşı olmasındaki hikmet nedir? Biz bir maaş teberru ediyoruz. Şubat mevzuubahisten maksat nedir?
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Kararı 1337 senesi zarfında ittihaz buyurdunuz. 1337 senesinin
son ayı şubat idi. Ondan çıkıyor. Başka bir şey değildir. 1337 senesine ait olan meseledir.
Asıl ikinci meseleye gelelim: Tahsisatı fevkalâdei şehriyeden %20 tenzih hakkında kabul buyurulan
maddei kanuniye, malûmu âliniz “Meclisin tahsisatı dahil” fıkrası ilâve edilmek suretiyle tedvin buyu-
ruldu. Divan bunun tatbikatını düşünürken üç fikir hâsıl oldu. Birisi madde mutlaktır. Tahsisatı dahildir.
Kemaline masruftur. Meclisin tahsisatı umumiyesinden %20 kesilmek lâzım gelir, noktai nazarıdır. Diğer
bir fikir, maddedeki fıkra Meclisin tahsisatı dahil fıkrası mutlak görülüyorsa da, mevzuu aslisi tahsisatı
fevkalâdei şehriyeden tenzilât icara edilmek olduğuna göre tahsisatı asliye ile tahsisatı fevkalâdei şehriye
arasında bir fark aramakla, diğer bir takım tali muamelât için lâzım ve zaruri olduğuna binaen Meclisin
kanunen muayyen olan tahsisatı saniyesini, ki 500 liradır. Bunu tahsisatı sabite addederek 1920 lira üze-
rinden yüzde yirmi tenzilât icra edilmesi lâzım gelir. Niçin bu noktai nazar şey edildi? Malûmu âliniz
tahsisatı fevkalâdei şehriye muvakkattir. Bugün vardır, yarın yoktur. Azayı kiramın harcırah muamelâtının
istinat edeceği bir miktarı sahih lâzımdır. Bunu da kanun tespit etmiştir. 500 lira tahsisatı seneviye 4 bin
kuruş maaşı şehri esası üzerine. Kanun sarahaten tespit etmiştir. İkincisi, azayı kiramın mebus oldukları
müddetçe memur iseler, tekaüt müddetlerine ilâve edilir. Tekaüt Kanununa zeylen 1332 senesinde yapıl-
– 94 –
mış bir kanun vardır. Eğer tahsisatı sabitelerinden aidatı tekaüdiyelerini verirlerse, ileride tekaüt oldukları
zaman, tekaüt maaşı olmak üzere tahsis edilen miktar üzerine icrayı tesir eder. Düşünüldü ki bunu şimdi
hepsinden kesmek lâzım gelse ortada bir miktarı sabit yok. Tekaüt meselesi için ne esas olacaktır, harcırah
için ne esas olacaktır? Diğer bütün kavanin zir ü zeber edilecek ve hepsini tahsisatı sabite addettiğimiz
takdirde, ileride tekaüt meselesinde memleketin üzerine azim bir bar teşkil edeceğiz. Bu da doğru değildir.
Divanın ekseriyetinin fikri bu arz ettiğim nokta etrafında toplanmıştır. Tahsisatı sabite kanununun tayin
ettiği 500 liradır. Madde tahsisatı fevkalâdei şehriyeden kat edilmesini âmir olduğu halde gerek harcırah
ve gerek tekaüt muamelesi için bir miktarı muayyenin, yani tahsisatı sabitenin tespiti zaruri bulunduğu
cihetle 500 lira tahsisatı asliye ve sabite ve mütebakisi tahsisatı fevkalâde olup, işte yüzde yirmi tenzilâtın
yalnız bu tahsisatı fevkalâdeden kat’ı lâzım gelir. Diğer bir fikir daha hâsıl olmuştur. Tahsisatı fevkalâdei
şehriyenin yekûnu 200 olursa, tahsisatı fevkalâdeye nispetle tahsisatı şehriyenin nispeti ne olur? (Yüz lira
sesleri) evet 98 ve 102 olmak lâzım gelir. Fakat divan bu fikre de pek iltifat etmedi. Sebebini arz edeyim.
Çünkü düşündü ki o zaman harcırah ve tekaüt muamelesini 98 üzerinden yürütmek icap edecek ve bu
suretle de memlekete bir bârı sakil tahmil etmiş olacağız. Halbuki vazı kanun olan Meclisi Âlinizin bu
kanunu kabulünden maksadı tasarrufu temin idi. Halbuki buradan yüzde yirmi yüz lirada 20 lira tevkife
mukabil harcırah ve tekaüt muamelesini 98 lira üzerinden yapacağız, ki tesiri belki bunun 8, 10 mislini
tecavüz edecek. Halbuki vazı kanunun maksadı tasarruf idi. Bu itibarla vazı kanunun maksadı haricinde
bir fikir olmak üzere telâkki ettik. Bu itibarla Divanın ekseriyeti 500 lira tahsisatı sabite, 1900 lira tahsisatı
fevkalâde adetti ve yüzde 20 tenzilâtın 1900 lira üzerinden icra edilerek o yolda tatbikata geçilmesine ka-
rar verdi. Akalliyette kalan arkadaşlarımız bunun Meclisi Âliye olduğu için, tahsisatı sabiteyi dahi tenzil
etmek için bilhassa Reisisâni Rauf Beyefendi’nin fikir ve mütalâaları da o merkezde olduğuna mebni her
üç fikri de burada arz ve izah ettim. Ekseriyetin fikrini Arz ettiğim gibi, 500 lirayı tenzil ettikten sonra üst
tarafı üzerinden yüzde 20 kat’ı kararını verin.
CEMİL BEY (Kütahya) — 500 liranın madeni lira olmasına karşı ne yapılmıştır?
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim, Cemil Beyefendi, vaktiyle 500 lira tahsisatı sabite 4
ay içindi, diyor. Hayır efendiler; gerçi fiilen öyle ise de, hükmen öyle değildir. Bendeniz kanunu izah edi-
yorum. Kanun müddeti içtima 4 ay diye tespit etmişti. Fakat temdit edilebilirdi. Bir senede 2 ay olabilirdi.
İçtima akdedilse dahi yine başkaca tahsisat verilmezdi. Tahsisatı seneviye olmak üzere hükmen bir sene
içindir. Hükmen kanunun Kanunu Esasideki o maddenin sarahati vardır. Üç ay otururdu. Çünkü temdide
tefsire kanun müsait idi.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Mebusanın tahsisatı yirmi bin kuruş iken mebuslar kaç kuruş
üzerinden harcırah alıyorlardı?
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Arz edeyim efendim. Tahsisat yirmi bin kuruş iken 5 bin kuruş
üzerinden alıyorlardı. Fakat o Kanunu Esasinin o maddesi tebdil edildi. 200 lira olduğu zaman tahsisatı
şehriye idi. Keza 300 lira olduğu vakit tahsisatı şehriye idi. 500 liraya iblağ edildiği vakit de ilâve edilen
miktar tahsisatı seneviyedir. Tecil, temdit veya fevkalâde içtima edilse bile o senei içtima için ayrıca tahsi-
sat verilmez, fıkrası ile aldığı son şekil ahkâmı sabıkasının gayridir.
FERİT BEY (Çorum) — Efendim Hasan Fehmi Beyefendi üç şekil gösterdiler. Divanı Riyasetin ekse-
riyetinin istinat ettiği 500 lira tahsisatı asliye ve 1920 lira tahsisatı fevkalâde olması meselesinin muhik ve
makul olduğunu söylediler. Tarz hesabında israf ile masrafı ve maaşın 98 lira itibar edildiği takdirde... (Gü-
rültüler). Müsaade ediniz. Sözümü kesmeyiniz. Siz de gelir fikrinizi buradan söylersiniz. Maaşın böyle 98
lira asli olduğunu kabul ederlerse aidatı tekaüdiye meselesiyle yine hazinenin zararını istilzam edeceğini
esas tuttular. Bendeniz burada bu iki noktai nazarı evvelâ şey edeceğim.
Bir kerre Tekaüt Kanunu’nda mebusanın müddeti mebusiyetleri yalnız müddet itibariyle hesap edilir.
Maaş itibariyle hesap edilmez. Çünkü bunun tatbikatını da pek iyi gördünüz ki mebuslukları hitam bulan
ve memurini devletten olan zevat mebus intihap edildikleri zaman aldıkları memuriyet maaşı üzerinden
mazuliyet maaşı almışlardır. Binaenaleyh Tekaüt Kanuniyle, isterseniz bunu mebusanın maaşı aslî 500 li-
radır deyin; diğer mebusanın esas itibariyle tahsisatı asliyedir ve bundan aidat vermez. Binaenaleyh tekaüt
– 95 –
maaşı bu kanundan istifade etmez. Yalnız mebusanın müddeti mebusiyeti müddeti memuriyete zam eder.
20 sene memuriyette hizmet etmiş bir memur ise 4 sene sonra 21 senelik bir memurdur. Hasan Beyefen-
di’nin bu maaşın yüksek tutmakta gördükleri bu mahzur gayri varittir.
İkinci; harcırah meselesinde pek muhik bir şeydir. Çünkü vazıı kanunun maksadı bütçede tasarruf
yapmak ve bu tasarrufu temin edeyim derken, bir taraftan harcırah mekadirini yükselterek fazla harcırah
vermek doğru değildir. Yani maksadı kanuna münafidir. Efendiler, demin Cemil Bey’in sualine karşı
verdikleri cevapta da buyurdular ki, bu tahsisat 4 ay için değildir. Bir sene içindir. Fakat eski Meclisi
Mebusan ile Büyük Millet Meclisinin sureti içtimaında büyük bir fark vardır. Orada diyor ki, müddeti
içtima 4 aydır, temdit edilebilir. Temdit edildiği zaman fazla tahsisat almaz. İçtima fevkalâde olursa yalnız
harcırah verilir. Mebus içtimai fevkalâdeye gelir, fakat tahsisat almaz. Şu delâletle bunun bir senei kâmile
için verildiğini ve binaenaleyh bunun miktarı aslisini şuhura taksim edince ve bu esasa iptinaen de maaşı
asliyi de dört olduğunu söylediler. Bendeniz 4000 esasını yine kabul ediyorum. Bizim tahsisatımız öteki-
lerine makîs olamaz. Çünkü ötekiler bir ihtimal ile davet temdit edilir. Fakat bu Meclisi Âli müstemirren
bir sene her vakit içtima eder. Şu halde 4 ay zarfında ifayı vazife edip 8 ay işiyle, gücüyle, çiftiyle, ticaretiyle
meşgul olan bir adamın maişetini temin meselesi başkadır. Müstemirren çok az bir adamın mütalaatını
temin etmek başkadır. Ben içinizde arkadaşlar bilirim ki çiftlik, çubuk sahibi. Buradan aldığı 2400 liraya
mukabil, beş on bin lira kazanması ihtimali olduğu halde, çiftliği yüzüstü kalmış, değil intifa etmek hara-
biye yüz tutmuştur. Benim çiftim çubuğum yoktur. Bunu bilmiş olunuz. Fakat arkadaşlarımızın içerisinde
böyle zarardide olmuşlar var olduğu halde çalışmışlardır ve çifti çubuğu harap olmuştur. Nitekim 500
lirayı, 4 ay için tahsisatı şehriyeyi 200 lira yaparak, ay başı tediyesi esasını kabul etmezden evvel, bu devrei
içtimaiyeyi ikiye ayırmak istediğinizi tahattur ettirmek isterim. Birine dediniz ki tahsisatı devri Meclisi
Mebusanın verdiği maaştan fazla olmasın, noksan da olmasın. Hatırı âlinizde olsa gerek, 800 lira tahsisatı
asliye, 750 lira da tahsisatı fevkalâde olarak kabul edilmişti. Fakat bu tahsisat devresine ait olmak üzeredir.
İkinci devreyi tazminat devresi diye kabul ettiniz. O vakit de şehri 100 lira verdiniz. Yine 4000 kuruş maaşı
aslisi olan bir zatın zamaimi, tevkifatı nazarı itibare alınırsa, yani bunu memur üzerinde düşünüyorum.
Binaenaleyh aşağı yukarı 4200 veyahut kusurlu bir şeydir. Binaenaleyh 4000 küsur kuruşun tahsisatı fev-
kalâdesi demektir. Yalnız aldığı tahsisata, sekiz ay zarfında, 300 küsur lira daha inzimam ediyor. Demek
ki 4000 şehri, 350-500 lira da tahsisatı asliye var. Yani 850 lira. Şu halde bizim tahsisatı asliyemiz 850 lira
ile 900 arasında bir şey olmak lâzım geliyor. Yine onların kabul ettikleri bir nispete göre eksik addetmek
cihetini düşünmeksizin, 900 lira şehri, 200 lira kadar 900 lira şehri 80 lira kadar bir şey yapar. 12’ye tak-
sim ederseniz 8400 değil mi? Binaenaleyh bendeniz diyorum ki, ikisini telif için evvelki yaptıkları hesap
pek doğru olur; 98-100 lira tahsisatı asliye; yüz lirası tahsisatı fevkalâdedir. Binaenaleyh yüzde yirmi bu
tahsisatı fevkalâdeden kesilirse maaş 180 liraya inerse Hasan Fehmi Beyefendi’nin buyurdukları mehazir
kalmaz. Çünkü 4000’dir. Tekaüt meselesi mevzubahs olmaz. Çünkü mesele müddet meselesidir. Orada
harcırah yine 4000 üzerinden veriliyor ve hesap da, aşağı yukarı, yekdiğerine takrip edilmiş olur. Bu suretle
şubat maaşının mukasseten tediyesi meselesi kalıyor ki o da zaten Divanı Riyasetçe halledilmiştir. Esasen
ona itiraz edecek kimse yoktur; kanaatindeyim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Encümen namına Reşat Beyefendi söz almıştır. Müsaade buyurursa-
nız söylesinler. Ne gibi mukarrerat ve esas üzerine bir karar verildi?
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Cereyanı meseleden iki meseleyi arz edeceğim. O gün 1338
Avans Kanununda kat olunacak diye bir karar yoktur. Yalnız şubat maaşı kat olunacak. 1337’den bir aylık
tahsisattır. Diğer meseleye gelince yine; orada Meclis muhassasatı dahil olmak üzere, fevkalâdesi tahte-
ladesi bilmem ne adesi yoktur, bu mutlak Meclis muhassesatıdır. Tenzil ve tevkif olunca 160 lira kalır ve
bunu da biz Kabul etmeliyiz gerçi Divanı Riyasetin ekseriyetin ittihaz etmiş olduğu bir karar mucibince
biz mebuslar arkadaşlarımızın heyeti mecmuası oradan yüzer lira zarar edecek olursak ne lâzım gelir. Hiç
bunun için münakaşa açmamalıyız.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bravo, bravo...
HAŞİM BEY (Çorum) — Biz ticaretle tevaggul etmiyoruz.
– 96 –
REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim, bu meselenin nasıl olupta mevzuu müzakere olduğuna mütehay-
yirim. Bendenizce eğer bu şayanı müzakere ise bir kere bunun hafi celsede müzakeresi katiyen doğru de-
ğildir. Zannedersem Divanı Riyasetin hiçbir işi kalmamış kendiliğinden böyle bir şey ihdas etmiş, heyeti
âliyenizi de bununla işgal ediyor.
HAŞİM BEY (Çorum) — Meclisin efkârı umumiyesine tercüman olmuştur.
REŞAT BEY (Devamla) — Bu mesele için gaip edilen zaman hederdir. Meclisin vakarına, haysiyetine
mugayirdir. Kanun gayet sarihtir. Efendiler müsaade ederseniz kanunu aynen okuyacağım.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bravo, bravo...
REŞAT BEY (Devamla) — 1338 senesini martından itibaren muvazenei umumiyeye dahil ve haricinde
maaş ve ücurata zamimeten Meclisin tahsisatı fevkalâdei şehriyesinden, burada bitti Büyük Millet Meclisi
azası muhassasatı dahil %20 kat olunur. Gayet sarihtir.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — O halde harcırah 160 liradan verilmeli.
REŞAT BEY (Saruhan) — Binaenaleyh tefsire lüzum yoktur. 160 liraya kadar olmak üzere bütçesini
tanzim etmiş zihnine nakşetmiştir (Gürültüler) Zihnine nakşetmiştir Bunun bir mesele olarak müzake-
re edilmesi doğru değildir Bir de Meclis muhassasatına dair Meclisi Millînin küşadından beri hükümeti
milliyenin teessüsünden beri tamam dört kanun geçmiştir. Bu kanunların hiçbirisinde kafiyen maaş namı
mezkûr değildir. Tamamen tahsisattır.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Tahsisatı fevkalâdei şehriye.
REŞAT BEY (Devamla) — Nasıl ki harcırahtan %40 kesilmesini tasdik buyurdunuz, aynı suretle bun-
dan da, tamamına mahsus olmak üzere, %20 kesilecektir. Binaenaleyh ele geçecek tahsisat 160 liradan
ibarettir. Eğer dört bin kuruş maaştan harcırah almak lâzım geleceği meselesi meydana konulacak olursa
bugün maaş ve tahsisatı fevkalâde olarak ele geçecek para 80 liradan ibaret olmak lâzım gelir. Heyeti Celile
bunu kabul buyurursa, müzakereye buna göre devam edelim.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — O vakit 160 liradan vermek lâzım harcırahı.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bendeniz heyeti celileden bir istirhamda bulunacağım. Bunun üzerine
kitap uydurmayalım biz bir maaşımızı teberru etmişiz ve bizim tahsisatı asliyemiz maktuan 200 liradır. Bir
kerre bu 200 lirayı feda etmişiz, tahsisatı munzama falan yoktur.
Bizim maktuan 200 lira bir maaşımız vardır ve maaştır. Harice karşı her ne mana verirsek verelim. Bu
iki yüz liranın %20’si kat edilecek, 160 lira verilecektir.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — O halde 160’dan harcırah veriniz.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Şükrü Bey, şunu size arz ederim ki, eğer milletin hali vakti müsait olsa,
zatı âlinize 160 değil 1500 lira maaş ve 160 liradan da harcırah vermesi lâzımdır. Han bizimdir, mülk
bizimdir, millet bizimdir. Ayrımız gayrımız yoktur. Biz yekdiğerimize müteselsilen, merbut bir zinciriz.
Buna bir şekil uydurmak günahtır. Alenî celsede de biz bunu ilân etmişiz. Binaenaleyh ayıp olur. Ben bu
şekilde karar verilmesini arzu ediyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, Büyük Millet Meclisi fedakârlığıyla iftihar eder. Rica
ederim, siz eğer 500 lirayı 4000 kuruştan kabul etmiş olsa idiniz. O zaman sizin tahsisatınız bu kadar
etmezdi. İki seneden beri 200 lirayı ne hesaptan aldınız? 500 liradır bizim tahsisatı aslimiz diye niçin de-
mediniz?
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Meclis müstemirdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurun, bendeniz bunun mukabilinde Büyük Millet
Meclisinin de fedakârlığını söyleyeceğim. Her ne kadar bir sene ise de, Ferit Bey’in buyurdukları gibi, bu
500 lira 4 aylık bir zaman içindi. Bunu üç misline çıkarsanız 1500 lira altın parayı kâğıt para yaparsanız
7500 lira... İftihar edin. Millete böyle azim para mukabilinde fedakârlık ediyoruz. 160 lira ile vazife yapı-
– 97 –
yoruz. Bu sırf vicdanın istirahati, şerefin muhafazası maksadınadır. Efendiler, şu halde biz yüz lira için mi
kararlarımızı bozacağız?
SALAHATTİN BEY (Mersin), ŞÜKRÜ BEY (Karahisar) — Brova, bravo.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hiçbir zaman efendiler Büyük Millet Meclisi azaları millete, de-
diğim gibi, eğer bu hak diye ibtina etmek istiyorsanız, o haktan çok kaybederiz. O hakkı iddia etmiyoruz.
Efendiler biz 7500 lira bir fedakârlık yapıyoruz. Binaenaleyh efendiler, bu iddia varid değildir. Bendeniz
bir takrir veririm. Bunun aksini iddia ederim. Derim ki, Meclisin 4000 kuruş maaş üzerinden tahsisat
alması lâzım gelirken 200 lira haksız almıştır. Burada tahsisatı fevkalâde davası görenlere karşı... (Gürül-
tüler) (Müstemirdir sesleri) Efendiler istimrarı malumu âlileridir ki şuhure taksim itibariyle 4000 kuruş
maaşı aslî tasavvur buyurursanız...
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — İnayet buyurun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendim inayet buyurulursa tasarrufuyla buyurulmasın. İki misli
veriyoruz. Eğer emir merdut ise bunun da müzakeresi merduttur. Onu asıl ittihaz edemeyiz. Seneden
seneye şu bu tarikle 100 lira için Meclisin o kararını bozmak, ilân etmek Meclisin şerefini düşürür. Efendi-
ler, öyle düşünenler noksan düşünüyorlar. O fedakârlığı biz yapacağız. Daha fazla vereceğiz. Binaenaleyh
şerefimizi muhafaza edeceğiz.
REİS — Divanı Riyasete gelmiş takrirler var, okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Şifahen de arz ve izah ettiğim veçhile tahsisatı asliye 100 lira addedilerek diğer 100 liradan tenzilat
yapılmasını teklif ederim.
Çorum
Ferit
Riyaseti Celileye
Tahsisatı fevkalâde ahvali fevkalâde dolayısıyla maaşata pahalılık zammı olarak münzamdır ve bu mik-
tar bilhesap muayyen miktarda münzamdır ki alınan 200 lira maaşın içindedir. Tahsisatı fevkalâde 200
liradan tenzil edildikten sonra, bakiyyesi maaş olmak lâzım gelir. Binaenaleyh memurin ve müstahdemin
hakkında tatbik edilen bu muameleden istisnaen başka nazariye, başka muamele kabulü caiz değildir.
Binaenaleyh tahsisatı fevkalâde 200 lira meyanından bilhisap tenzil edildikten sonra, bakiyyesi maaştır
suretinde meselenin tefsir ve kabulünü teklif ederim.
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Maddei kanuniye tahsisatı fevkalâdei şehriye cümlesinden sonra bir mutarize dahilinde ayrıca ve sarih
bir surette Meclis muhassesatını alelıtlak kayıt ve izah eylemiş olduğundan, bunun ne tefsire ve ne de mü-
zakereye mahallî olmadığını arz ve teklif eylerim.
Saruhan
Reşat
BİR MEBUS — Efendiler, yiyeceğiz az yiyeceğiz kendi paramızı yiyeceğiz. Allah versin çok para da size
beşer bin lira verilsin efendiler. (Müzakere kâfi sedaları.)
ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Arkadaşlar kabul ettiğimiz maddei kanuniyede katiyet vardır. Meclisin
tahsisatından %20’sinin kat’ı mevzubahistir ve bunu âmirdir. Meclisin maaşı yoktur. Meclisin ayni ile ka-
– 98 –
bul edilen tahsisattır. Sureti katiyede Divanı Riyasetin bunun hilâfında verdiği karar doğru değildir ve
muhtacı tefsir değildir. (Kâfi sedaları)
REİS — Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Kâfi görülmüştür efendim.
REİS — Efendiler üç takrir var. İkisi bir mealdedir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Celsei hafiyyede reye vaz olunabilir mi doğru mudur? (Gürültü) Bu
celsei aleniyeye aittir ve orada müzakere olunur. Mesele bir meselei maliyedir. Tayini esami ile olması lâ-
zımdır. Böyle olmaz.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim...
HACI AHMET EFENDİ (Muş) — Müzakere kâfi, müzakere kâfi.
REİS — Efendim bir takrir daha var. Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’in.
Riyaseti Celileye
Gavaili aileden azade emirber veya yaver namı tahtında maiyetlerinde evladı vatan bulunduranlar için
bu tahsisat kâfidir. Binaenaleyh Divanın kararının reye vazını teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
(Bravo sedaları, şiddetli alkışlar)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Süleyman Sırrı Bey biraderimiz bu takrirle Muvazenei Maliye En-
cümeninde beni murad ediyorlar. (Şiddetli gürültü, müzakere kâfi sesleri) Evvelâ bunu söylemek isterim.
Meclisi Âlinin kanununu en evvel kabul etmekle müftehirim. Binaenaleyh ben olmasam dahi lâalettayin
şurada bulunan üç veya beş asker arkadaşlarınızı vesile ittihaz ederek bu müstesnalığı yapmak isterseniz
büyüklük değil küçüklüktür. (Gürültü)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Çok teessüf ederim Salâhattin Bey. (Küçüklük sözünü geri alsınlar seda-
ları)
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — O küçüklük sözünü Salâhattin Bey’e reddediyorum. Kabul
etmiyorum. (Reddediyoruz geri alsın sedaları)
VEHBİ BEY (Bitlis) — Herkese küçük demek adeta küçüklüktür. Salâhattin Bey bu kürsüden herkese
hücum eder küçük diye. Bu doğru mudur? Geri almasını istiyorum ve kendisine reddediyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Süleyman Sırrı Bey biraderimizin verdiği takririn istihdaf ettiği şeyin
bir şahıs meselesi olduğunu görerek... (Gürültü) Efendiler, ben kanuna mutavaat göstermiş bir adamım.
Burada mevzubahis olan tenzilatın alelıtlak mecmu muhassasattan yapılacak maktuattır. Burada cereyan
eden müzakere 40 lira mıdır, 20 lira mıdır meselesi üzerindedir. Bu kadar ufak bir fark meselesi üzerinde...
(Müzakere bitmiştir sesleri)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Takriri veren benim, benim de imzam vardır. Benim takririm okunduk-
tan sonra küçük tabirini bana tevcih edemez. Kendisine reddederim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hallederiz. Müsaade buyurun. Benim burada ihtiyar ettiğim hare-
ket 40 veya 20 lira meselesinin bu Meclisi Âlide mevzu münakaşa edilmesi meselesi, eğer doğru ise, ben
bunu doğru görenlerden değilim ve bu meselede bu iki şık karşısında millet lehine fedakârlık, şahıs lehine
fedakârlık cihetlerini mukayese etmek isterim. Bundan maksadım kimseyi tahkir değildir. Eğer benim
kanaatim yanlış ise küçüklük benim şahsıma aittir. Zannederim mesele anlaşılmıştır. Binaenaleyh şahsı-
ma aittir. Bu benim iki kanaatimden birisidir. Bundan küçüklük anlıyorsanız küçük benim. (Mesele bitti
sedaları)
REİS — Geri aldı efendim, geri adı. Efendim Saruhan Mebusu Reşat, Çorum İsmet, Karahisar Mebusu
Şükrü Beylerin takririni reyi âlinize arz ediyorum. (Gürültü)
– 99 –
Efendiler müzakereye imkân olmadığından Cumartesi içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Takrirler
Riyaseti Celileye
Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in takririnin tayini esamiyle reye vazını teklif eyleriz
Bitlis Kayseri Bitlis Ergani

Vehbi Osman Yusuf Ziya İsmail
Ergani Muş Muş Yozgat

M. Vehbi A. Hamdi Hamdi Feyyaz Âli
Hakkâri Erzurum Bitlis Karahisar

Mehmet Salih Mehmet Şükrü
Kastamonu
Hasan
Takrirler
Riyasete
Mezuniyet maddeleri celsei aleniyede reye vaz edilmek Nizamnamei Dahilî mucibince mecburidir.
Celsei hafiyedeki mezuniyet kâfi değildir. Hali mâlimize nazaran buradan bir heyet göndermekten ise
Kâzım Karabekir Paşa ile Fuat Paşa’nın ve Mezun oğlu Durak Beylerin memur edilmek suretiyle emvali
milletin israftan kurtarılmasını teklif ederim.
16. 3. 1338

Yozgat Mebusu
Faik Ali
Fikrai ulası kabul edildi.
Riyaseti Celileye
Ukrayna muahenetnamesini tasdika gönderilecek heyetin 4’ten 2’ye ve Heyeti Vekilenin Baş Murah-
hası olarak tensip ettiği Sıhhiye Vekili Rıza Nur Beyefendi’ye bir veya iki kişinin terfikiyle iktifasını teklif
ederim.
Kütahya
Cemil
Riyaseti Celileye
Ayrı ayrı tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
– 100 –
Kütahya Yozgat Bitlis Erzurum

Besim Atalay Sırrı Hüseyin Hüsnü Salih
Erzurum
Hüseyin Avni
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayetiyle maddelere geçilmesini teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
– 101 –
TBMM
18 Mart 1338 (1922)
Münderecat

Tezkereler
1.— Teberru olarak terkine karar verilen Şubat maaşatının azayı kiram maaşatından on taksitte kat’ına
dair Divanı Riyaset kararı hakkında tezkere.
Mazbatalar
1.— Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkında Dördüncü Şube Mazbatası.
Cilt : 18
10’uncu İn’ikat – 1’inci Celse

ONUNCU İN’İKAT 18 Mart 1338 Cumartesi Birinci Celse
ONUNCU İN’İKAT
18 Mart 1338 Cumartesi
Birinci Celse
Bed’i Müzakerat
Saat: 2 (Sonra)
KÂTİP: Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)
REİS — Ekseriyet hâsıl oldu, hafi celseyi kuşat ediyorum.
1.— ZAPTI SABIK HÜLASASI

DOKUZUNCU İNİKAT
ÜÇÜNCÜ CELSE
Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat etti. Ukrayna Muahedenamesinin mübadelesi
memuriyeti ile Harkof ’a izamları münasip görülen Sinop Mebusu ve Sıhhiye Vekili Rıza Nur, Saruhan Me-
busu Süreyya, Trabzon Mebusu Recai Beylerin mezun addine dair Heyeti Vekile Riyaseti tezkeresi kıraat
ve kabul olundu. Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey’in, İstanbul Mebusu Numen Efendi’nin de mezkûr
heyetle izamlarına dair takriri reddolundu. Feyyaz Âli Bey’in mezkûr heyete memur edilen zevatın bir cel-
sei aleniyede de mezuniyetlerinin mevzubahis edilmesine dair takriri kabul olundu. Bitlis Mebusu Vehbi
Bey’in heyeti mezkûreye harcırah ve mebusluk muhassasatından başka bir şey verilmesine dair takrirleri-
nin muhasesat meselesi mevzu olduğu zaman müzakeresi münasip görüldü. Erzurum
Mebusu Hüseyin Avni Bey’in Rıza Nur Bey’e vekâleten derhal bir zatın Meclisce intihabına dair takrir-
leri Rıza Nur Bey’in infikâki tarihine kadar tehiri muvafık görüldü.
Yunus Nadi Beyle Celâl Nuri Bey’in Başkumandan Paşa Hazretleri’ne sıhhat ve afiyet temennisine dair
bir telgraf çekilmesine dair takriri kabul olundu.
Bilahare azayı kiramın tahsisatlarına maaşlarının tefriki hakkında Divanı Riyasetçe ittihaz edilen kara-
rın müzakeresi icra edildi. Müzakere kâfi görüldükten sonra tadil takrirlerinin reye vazı esnasında gürültü
tahassül etmesine mebni cumartesi günü içtima olunmak üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Hasan Fehmi Muş
Mahmut Sait
REİS — Zaptı sabık hulâsasını reylerinize arz ediyorum: Kabul edenler... Kabul edilmiştir.
REİS — Müzakerata geçiyoruz.
– 104 –
Tezkereler
1. — Teberru olarak terkine karar verilen Şubat maaşatının âzayı kiranı maaşatından on
taksitte kat’ına dair Divanı Riyaset kararı hakkında tezkere.
REİS — Geçen celsede teberru edilen tahsisatın ne suretle kat edileceğine dair görüşmüştük ve müza-
kere kâfi görülmüştü. Bu hususta arkadaşlardan tadilname verenler var. Sonra Divanı Riyasetin; ekseriyet
kararının reddine dair teklif var. Bunlar evvelce okunmuş ve fakat reye vaz edilememişti. Müzakerenin
ikmali bugüne kaldı. Şimdi takrirler bir defa daha okunsun.
Zaptı sabık hulâsası okunacaktır.
REİS — Abdülgafur Efendi’nin, Saruhan Mebusu Reşat Bey’in Hakkı Hâmi Bey’in takrirleri bir meal-
dedir, okutuyorum. Abdulgafur Efendi’nin takriri.
(Abdülgafur, Reşat ve Hakkı Hâmi Beylerin takrirleri okundu.)
REİS — Sonra efendim tayini esami takriri var. Tayini esami takriri de şöyledir. “Bitlis Mebusu Yusuf
Ziya Bey’in takririnin tayini esamiyle reye vazını teklif eyleriz” diyorlar.
REİS — Çorum Mebusu Ferit Bey’in de bir takriri var, okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Şifahen arz ve izah ettiğim veçhile tahsisatı asliye 100 lira addedilerek, diğer 100 liradan tenzilât yapıl-
masını teklif ederim.
Çorum
Ferit
REİS — Abdülgafur Efendi’nin, Hakkı Hâmi Bey’in, Reşat Bey’in ve daha birtakım arkadaşların teklifi,
Divanı Riyasetin ekseriyet kararının reddini mutazammındır. Şu halde ret takriri, takdimen reye vaz edil-
mek lâzımdır. 3 takrirde de 200 lira üzerinden katiyet yapılsın diyorlar. Bunda tayini esamiye hacet yoktur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Celsei hafiyyede tayini esaminin manasını anlayamadım.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Bu mesele meclisin umuru dahiliyesindedir.
REİS — Reyi işari ile reye vaz ediyorum. 200 lira üzerinden katiyetin icrasını ve Divanın kararının
reddini kabul edenler ellerini kaldırsınlar. (Ret sadaları.)
Efendim, ekseriyette tereddüt ettim. Arkadaşlar da tereddüt ettiler. (Anlaşılmadı sadaları.) Efendim,
reyde tereddüt ettik. Nizamnamemiz veçhile ayağa kalkmak lâzım geliyor. Meseleyi müsaade ederseniz,
bir daha izah edeyim de tekrar reye arz edeyim.
REİS — Efendim, Divanı Riyasetin kararı 500 lirayı tahsisatı asliye ve 1900 küsur lira tahsisatı fevkala-
dedir ve tahsisatın mecmuu 200 liradır. Bu 200 liradan katiyeti yapmak lâzım gelir şeklindedir. (Anlaşıl-
madı sadaları.) (Anlaşıldı sadaları.) 200 lira üzerinden %20 kat olunsun, maksat temin edilmiş olur. Celsei
hafiyeye lüzum yoktur diyorlar. Bu teklifi kabul edenler ayağa kalkacaklar. Bu teklifi kabul edenler lütfen
ayağa kalksınlar. (Oturun efendim.) Ekseriyet hâsıl olamadı. (Hah sesleri.)
(Çorum Mebusu Ferit Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Efendim, Yusuf Ziya Bey’in takriri ile bunun aynıdır. Bu takrirler mucibince 100 lira tahsisatı
asliyedir. Ondan bir şey kesilmeyecek. Diğer 100 tahsisatı fevkalâdedir. %20 ondan kesilecektir. 200 liranın
yalnız 100 lirası üzerinden %20 katiyeti kabul edenler ellerini kaldırsınlar... Ekseriyetle kabul edilmiştir.
(Alkışlar.)
MUSTAFA HİLMİ EFENDİ (Niğde) — Reis Bey buna kıyasen meclise bir şey arz edeceğim.
– 105 –
REİS — Efendim, mesele bitmiştir.

MUSTAFA HİLMİ EFENDİ (Niğde) — Bu meseleye ait değil efendim. Başka bir mesele...
Efendim, Meclisi umumi azaları encümeni daimi azaları da var. Bu tahsisatı fevkaladenin kat’ında…
REİS — Efendim. O ayrı bir tekliftir. Efendim celsei hafiyede okunması lâzım gelen... (Gürültüler.)
İstirham ederim efendim. Söz söyletin... Sükût ediniz.
Mazbatalar
1. — Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkında Dördüncü Şube mazbatası.

REİS — Celsei hafiyyede okunması lâzım gelen bazı evrak vardır. Sonra Amasya İstiklal Mahkemesi
azaları haklarındaki mazbatai var. Hüsrev Sami Bey hakkında 4’ncü şube mazbatası vardır. Arzu buyu-
rursanız bugün celsei hafiye akdedilmiş iken bunların da müzakeresine devam edelim. Yahut ruznameye
geçelim. Bunu reyi âlinize vaz edeceğim. Mazbataların bugün müzakeresini kabul edenler ellerini kaldır-
sınlar... (Gürültüler.) (Ret ret sesleri.)
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Celsei hafiyeye başlandı. Hafiye ait mesail bitsin.
REİS — Celsei hafiyeye müteallik bazı evrak var. Onların bugün müzakeresini ikmal etmek var veya
ruznameye geçmek var.
Hüsrev Sami Bey hakkında bir mazbata ve Amasya İstiklâl Mahkemesi azaları hakkında diğer bir maz-
bata var. Bunların bugün müzakeresini kabul edenler ellerini kaldırsınlar... Kabul edilmiştir.
Hüsrev Sami Bey hakkında şube mazbatasının müzakeresine başlıyoruz.
Hüsrev Sami Bey hakkındaki 4’üncü şube mazbatasını okutuyorum.
Fezleke
Yozgat’ta Çapanoğlu hadisesi isyaniyesinde Kuvayi Milliye teşkiline memuren Heyeti Vekile kararıyla
gönderilen Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey’in livayı mezkûra muvasalatında, orada hiçbir iş görmeden
ve teşkilât icrası yerine 800 kilo afyonla 18 araba halı ve kilim ve seccade toplayarak, hastalığını bilvesile,
üç gün sonra avdet ettiğine ve kendisine verilen harcırah nispetinde iş görmek şöyle dursun, magsup af-
yonla seccadeleri 18 bin liraya sattığının da şayi olduğuna ve bu hususta Yozgat mebuslarının malumatla-
rına müracaat lâzım gelmekle beraber, kendisine bizzat Yozgat mutasarrıfı sabıkı Kaymakam Şerif Bey’in
de şifahen beyanatta bulunduğuna dair Tokat Mebusu Mustafa Bey tarafından Makamı Riyasete takdim
kılınıp Heyeti Celile kararıyla berayı tahkik tevdi ve havale buyurulmuş olan 25 Kânunusani 1337 tarihli
takrirle Meclisi Âli de bu hususta cereyan eden müzakeratı havi zabıt varideleri ve evrakı müteferriai saire
şubemizce bilmütalaa, tahkikatı lâzımei iptidaiye icrasına mübaşeret olundu.
Şöyle ki: Meselei mezkûrenin bilmuhabere tahkik ve tamiki bir emri düşvar ve evrakı mevduai mevcude
münderecatında dahi cürmün sübutuna delaili kâfiye mevcut olmamakla keyfiyetin mahallinde tahkiki
lüzumu zaruri görülmüş ve binaenaleyh o esnada Akdağ madeninde müddeti mezuniyetinin hitamı
dolayısıyla Yozgat tarikiyle avdet etmek üzere bulunan Yozgat Mebusu Rıza Efendi vasıtasıyla tahkikatı
lâzime icra ettirilmiştir. Mumaileyh tarafından icra ve şubeye tevdi kılınan tahkikat evrakı müfadına
nazaran hadisei isyaniye esnasında (Evrakı isticvabiye sayfa bir) yağma ve gasbedilen emval ve eşya
sahiplerinden, ezcümle Yozgat’ın Rum mahallesinden Kuyumcuoğlu Yuvan’ın cebren mağazası açtırılarak
480 kıyye afyon, 2 balya kösele, bir sandık şeker, 30 kıyye kahve, 50 kıyye kalay, 200 adet tiftik çuvalı, 5
balya manifatura, 15 parça halı, kilim, 50 adet asker kaputu ve Abdullah Efendizade Osman Efendi’nin
(Evrakı isticvabiye sayfa 3) dükkânının kepeneğini kırarak eşyasının yağma edildiği ve Manacızade Meh-
met Ağanın dahi (evrakı isticvabiye sayfa 4) Kuvayi Milliyeden Kako Mehmet Bey müfrezesinden birkaç
çetenin hanesine gelerek kendisini ölümle tehdit ve birçok nukud ve hulliyat ve eşya ile üç res esbini gasp
ettikleri ifade ve iddia olunmuş ve şu surede memleket dahilinde gerek usata ait olup müsadere ve gerek
– 106 –
ahalii masumeden magsup eşyadan mumaileyh Hüsrev Sami Bey’in halı, kilim, kösele ve afyon yağını
arabalara tahmilen Ankara’ya avdet ettiği mahallinde maalkasem isticvap edilen şuhuddan Nizamzade
Ali ve Şevket Efendilerle İsa Beyzade Derviş Bey’in müşahedata ve diğerlerinin mesmuata müstenit şaha-
detlerinden anlaşılmış ve bir kısım şahitler de memlekette vuku bulan itisafatı itirafla beraber, mumaileyh
Hüsrev Sami Bey’in derecei alâkası hakkında ademi malumat beyan eylemişlerdir. Evrakı mezkûrenin bir
fıkrasında vakanın hudusunu müteakip mahallin mutasarrıflığınca bu bapta tahkikatı lâzime icra ve evra-
kı tahkikiyenin mutasarrıflıktan Dahiliye Vekâletine isra kılınmış olduğunun zikredilmiş olmasına binaen
evrakı mezkûra vekâleti müşarünileyhadan celp ve münderecatı tetkik olunmuştur, işbu evrak dosyasında
mevcut vesaikten polis memuru Şevket ve eşraftan Tunusluzade Asım Efendilerle diğer malumatlarına
müracaat edilmiş olan zevatın ifadeleri tahkikatı vakıayı tamamiyle teyid ve bir kat daha tevsik eylemiştir.
Hakkında şubece tahkikat icrasına iptidar edildiği esnada mezunen memleketine giden ve keyfiyetin bir
kere de kendilerinden istifsarı lâzimei tahkikattan olan mumaileyh Hüsrev Sami Bey’e 29 Kânunuevvel
1337 ve 17 Kânunusani 1338 tarihlerinde baposta tahriren tevcih ve tekid edilen suallere henüz cevap vü-
rud etmemekle beraber, kendisinin lüzumu avdeti makamı riyasetten 7 Şubat 1338 tarihli telgrafla tebliğ
edildiği halde elan muvasalat etmediğinden isticvabına imkân bulunamamıştır. Meclisi Âlinin devrei sa-
niyei içtimaiyesinin hitamına birkaç gün kalması ve evrakı mezkûrenin müstahlaf şubeye devri halinde ve
tahkikatı hitam bulmuş bir meselenin bir hayli zaman daha sürüncemede ve mumaileyh Hüsrev Bey’in şu
suretle tahtı zan ve şaibede kalmasının muvafık olamayacağı bedahati karşısında kanaatimce derecei tekâ-
mülü bulmuş olan işbu tahkikat evrakının heyeti celiyeye arzu zaruri görülmüş ve binaenaleyh cereyan
eden tahkikat ve istihsal edilen netayice ve hasıl olan kanaati katiyei vicdaniyeye karşı mumaileyh Hüsrev
Sami Bey’in gerek Yozgat usatına ait ve gerek ahaliyi masumei saireden magsup eşyadan bir hayli kilim,
halı, kösele, afyon ve saireyi müstashiben ve terki vazife ile Ankara’ya avdet ettiği tebeyyün ve tahakkuk
etmekle mahkemei aidesine tevdi edilmek üzere işbu fezleke tanzim ve merbubatı 45 kıta evrak ile maen
huzuru celili heyete arz ve takdim kılınmıştır.
28 Şubat 1338
Numro Kıta Merbutat
Yozgat Mebusu Rıza Efendi tarafından tutulan 11 sayfalık evrakı isticva-

1 1
biye
2 29 Yekdiğerine merbute tezkeresi cevabiye vesaire
3 1 Makamı riyasetten Mebus Süleyman Sırrı Bey’e yazılan tezkere.
4 1 Makamı Riyasetten Feyyaz Âli Bey’e yazılan tezkere.
5 1 Tokat Mebusu Mustafa Bey’in 25 Kânunusani 1337 tarihli takriri.
Hüsrev Sami Bey’in Adana’ya gittiğine ve sual varakasının vilayet vasıta-

6 1
sıyla tebliğ edildiğine dair riyaset tezkeresi.
7 11 Yozgat mutasarrıflığınca tutulan evrakı tahkikiye ve teferruatı
– 107 –
Dördüncü Şube Reisi Dördüncü Şube Reisi Kayseri Kayseri

Tahkik tabirine Yozgat Mebusu Atıf Alim
muhalifim. Süleyman Sırrı
Hafız Mehmet
Sivas Van Lazistan Amasya

Mustafa Naki Haydar Mehmet Necati Rıza
Siirt Siirt Antep Siirt

Mustafa Sabri Mehmet Kadri Siirt Salih
Siirt Muş Eskişehir Eskişehir

Halil Hulki Ahmet Hamdi … …
Trabzon Genç Trabzon Bolu

Celal Celal Hasan Hüsnü Fuat
Karahisarısahip Karahisarışarki Erzincan Diyarbekir

Mustafa Hulusi Kablelisticvap muahaza Evrak ikmal İki noktaya muhalifim.
Okunması reyindeyim. edilmediğinden dolayı …
Hüseyin muhalifim
Vasfi
Maraş
Hüsrev Sami Bey hakkındaki tahkikat ve fezlekenin Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey tarafından icra
edildiği ve mumaileyhin ifadesi alınmadan istisnai muamele yapılarak heyeti umumiyeye sevk edilmesi
ve ittihazı kararda 18 zat mevcut olarak ekseriyet olmaması cihetiyle noksan muameleden dolayı ikmali
muamele için tekrar şubeye havale buyurulması reyindeyim.
Maraş Mebusu Hasan Tahsin
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Mazbata muharriri olmak dolayısıyla ilk söz benimdir.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Süleyman Sırrı Beyefendi evvelisi gün bu kürsüde hem hâkim ve
hem müddeiumumi olamayacaklarını söylediler. Binaenaleyh mazbata muharriri de olamaz.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Rica ederim, bırak söylesin.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Karşıda bir arkadaşımın haysiyeti ve ortada binlerce kişinin na-
musu ve ırzı paymal olmuş bir millet vardır. Allah aşkına olsun bir parça sükûtla dinleyin.
Hüsrev Sami Bey bana bir hıyanet isnad etti. Ben ona karşı; vermiş olduğu takrire sebebi husumet ola-
rak gösterdiği üç maddeye cevap vereceğim.
– 108 –
Ben dedim ki: Hüsrev Sami Bey hakkındaki şu mazbata. Yozgat meselesi hakkındadır. Ben ise Yozgat’ın
bir mebusuyum ve memleketimin hukukunu müdafaaya mecburum ve bu suretle bir müddei sıfatına dü-
şeceğim. Binaenaleyh bu sebepten dolayı tahkikata gitmekliğim doğru olamayacaktır. Bu dakikadan itiba-
ren istifa ediyorum dedim. Sözüm budur.
Muhterem arkadaşlar; bu sene iptidasında, geçen sene şubelere gönderilip de muamelesi intaç edile-
memiş ve bizim dördüncü şubemize devredilmiş evrak arasından birisi, ahzı asker şubesine reisi binbaşı
Hüsnü Bey’in cebren gasbedilen beş bin lirası hakkındaki tahkikat... Bittabi bunun derecei alakası neticei
tahkikatta anlaşılacaktır ve bunu diğer bir şubeye devretmek mecburiyeti hasıl olmuştur.
İkincisi Isparta’daki usata ait zanniyle bilmüzayede satılan 7 bin küsur koyun hakkındadır.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Bu kimin hakkındadır, tasrih et.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Bu, Hafız İbrahim Bey, İstiklâl Mahkemesi heyeti ve Hüsrev
Sami Bey’in biraderi Eyüp hakkındadır.
Üçüncüsü; Yozgat hadisesine ait olup şimdi okunan evraktır.
Hüsrev Sami Bey geçen günkü takririnde bendenize üç sebepten dolayı husumet iddia ediyordu. Yani
ben kendilerine hasım olduğum için bu tahkikatı tutamaz imişim ve aynı zamanda berayı tahkikat gitmem
de münasip değil imiş dediler.
Bendeniz müsaadenizle şimdi bunlara cevap vereceğim: Hüsrev Sami Bey Isparta’daki suiistimal edilen
koyunlar hakkında benim takrir verdiğimi ve bu takririmi dördüncü şubeye havale ettirerek yine şubece
tahkikata memur edildiğimi söylediler. Malumu âliniz bu mesele hakkında Hükûmet tahkikat yaptırmış,
neticei tahkikatta mebus arkadaşlarımıza da derecei taalluku olduğu için Dahiliye Vekâletinin nazarı dik-
katini celp etmiş.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Mesele böyle değildir.
CELÂL BEY (Genç) — Böyle muhavere ile olmaz. Reis Bey. (Sonra söyleyin sesleri)
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Sonra efendim evrak Meclisi Âliye gelmiş ve Meclis de bâkur’a
dördüncü şubeye havale etmiş. Dördüncü şube de neticei tahkikatta bilmuhabere bu meselenin burada
tahkikatına imkân olmadığına ve bir heyet izamına karar vermiş. Bendeniz de şubenin kâtibi olmak dola-
yısıyla tahkikat bana tevdi edilmiş ve muamele elimizde döndüğü ve muameleye bir dereceye kadar nüfuz
etmiş olduğumuz için şube -ki yetmiş kişinin kararıyla- bendenizi, Ragıp Bey’i ve Kadri Bey’i mahallinde
tahkikata memur etmişlerdir.
Yoksa bendeniz aleyhinde bir takrir vermişim ve takriri Meclisi Âliniz tasvip etmiş ve şubeden de tah-
kikata memur edilmişim şeklinde değildir.
Hüsrev Sami Bey vermiş olduğu itiraznamenin bir maddesinde, beni isticvap etmediler diyor. İşte ka-
rar burada... Tebligat vaki olmuş, üçüncü defa da telgraf verdik; mesmuatıma nazaran, Ceyhan’da üç bin
liraya iştira ettiği çiftliğin ziraatı ile iştigal etmekte imiş ve onun için gelmemiş.
Hüsrev Sami Bey o da yalandır, hepsi yalan ve yalan olduğunu ispat edeceğim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Sonra efendim; Yozgat meselesine gelince: Bendeniz aleyhinde
takrir vermişim ve bu takririm şubeye havale edilerek; ben aleyhinde takrir verdiğim halde şubede de
ben tahkikatı yapmışım. Bu da böyle değildir. Tokat Mebusu Mustafa Bey bir takrir vermiştir, bu takrirde
Yozgat’tan on iki araba halı, kilim geldiğinden bahsedilmiş bu takrir alelusul şubeye havale edilmiş, şube
de heyeti umumiyesiyle beraber tahkikatı yaparak ve bendeniz burada kâtip olarak bulunmaklığım ha-
sebiyle... Halbuki böyle bir şey olmadığı gibi, takrir Mustafa Bey’indir ve havale eden heyeti celiledir. Bu
tahkikatta meselenin halli için mahallinde isticvaba imkân yoktu. Şube bir karar verdi; dediler ki: Buradan
bir heyeti tahkikiyenin gitmesi lâzımdır. Akdağ’da mezun bulunan Mebus Rıza Efendi avdet etmek üze-
redir. Gelirken bittabi Yozgat’tan geçecektir. Binaenaleyh bir kararla kendisine istirham edelim, talep ede-
lim, Riyasette mezuniyet versin, tahkikatı yapsın dediler. Riyasette Rıza Efendi’ye emir verdi. Rıza Efendi
gelirken orada olurdu ve tahkikatı yaptı. Rıza Efendi fezlekeyi, evrakı şubeye havale ettirdi. Şube, evrakı
– 109 –
tetkik etmek ve tahkikatın bir fıkrasında vaktiyle mahalli mutasarrıflığınca da bir tahkikat yapıldığı ve ev-
rakı tahkikiyenin Dahiliye Vekâletinde olduğu işaret edilmiş ve bir karar vererek evrak Dahiliyeden istedi.
Dahiliye evrakı bulamadı ve mahallinde evrakın ayniyle mevcut olduğundan evrak geldi ve tetkik edildi.
Evrakta eski evrakı teyit eder gördükten sonra şube; tahkikat tekemmül etti etmiştir dedi ve vazifesi; evrakı
mevcudiye nazaran neticeyi hulâsa edip ve fezlekeyi yapıp heyeti celileye arz etmektir. İtirazlarında diyor-
lar ki; fezlekede imza ekseriyeti yoktur, indi olarak fezlekeyi yapmışım. Evet fezlekeyi imza ettirmişim.
İşte imza otuzdur efendiler. Bununla beraber asıl sebep olarak bendenize hıyanet isnat ediyorlar, diyorlar
ki; Yozgat hadisesinde Çapanoğulları tarafından fetva okunurken bendeniz fetvayı dinlemişim ve kuvayi
tedibiye gelerek bu hale muttali olmuş ve o vakit tahkikat icra etmiş, beni tecziye ederlerken, sıfatı mebu-
siyetim bu fiillerini ademi icraya bâdi olmuş ve kendileri delalet ederek hayatımı esirgemişler. Bendeniz; o
fetvanın okunduğu vakitte, Akdağ madeninde kardeşim koyun gibi kesiliyordu, harekâtı milliye taraftarı
olmak itibariyle. Ve ben de hapishanede ömrümün nihayetine beş saat kaldığını düşünüyordum. Efendi-
ler; ben bu vatana midemle, menfaatimle merbut değil; ailemle, kanımla, hayatımla merbutum. (Bravo
sesleri.) O suretle nasıl ben vatanperverlikte hıyanet ederim? Mademki bana da hıyanet isnat edilmiştir,
arkadaşlar; âdi olan bir adam âli olan bir Mecliste durmaz şubeye havale edilir, hakkımda tahkikat yapılır.
Kabahatim varsa ve hakkımda bir hüküm verilirse ipimi ben kendim çekerim. Aksi takdirde; hıyaneti bana
isnat eden arkadaş hakkında o kanunun onuncu maddesi mucibince tevfiki hareket edilir. Mütelaattan
anlaşılıyor ki kendisine husumetim yoktur. Muamele Meclisi âlinin, tahkikat şubenindir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Dahiliye Vekâletinde, böyle bir evrakın ziyaını şube; haber aldıktan sonra ne
yaptı?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — O başka mesele...
TAHSİN BEY (Aydın) — Evrakı asliye nasıl kaybolur Vekâlette?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Arkadaşlar; müsaadei âlinizle, asıl Yozgat’taki tahkikatın esası
olmak üzere merkez memurluğunun mutasarrıflığa verdiği takriri okuyorum. (Gürültüler.) Dinleyelim
rica ederim. Telaş buyurmayın, bir Millet Vekilinin ağzından çıkan bir sözdür.
(Takriri okudu.)
Bendenizin şu husumeti iddia olunan muameledeki alakamı arz ediyorum.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Bu rapor kimin tarafından veriliyor?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Komiser Şevket... Bendeniz hapishaneden çıktıktan sonra An-
kara’ya geliyordum. Malumu âliniz; hapishaneden çıkar çıkmaz hayatının kurtulduğunu Meclisi âlinize
arz etmiştim. Makamı Riyasetten şahit sıfatıyla bana soruldu, işte cevabım buradadır. Ankara’ya gelmek
üzere Yozgat’tan çıktık. Bir saat beride Yozgat Mutasarrıfının ve Vergi Başkâtibinin ailesi geliyorlar. Kuva-
yi Milliyeden yaralı birkaç efratta beraberlerinde. Saydım 18 araba... Bu arabalardan; aileye birkaç araba
müstesna olmak üzere diğer arabalarda muhafız efrat var, lebalep dolu… Hüsrev Sami Bey biraderimiz bu-
radan giderken atla gitmişti. Gelirken yaylı arabaya sığmıyordu. Boru gibi ayakları dışarıda idi ve oradan
gelirken birçok atlar beraberinde getiriyordu. Bu atları nereden aldı? Sonra bir iki at felan beye göndermiş.
Efendiler; Millet, hayatiyle uğraşırken, can çekişirken sana pazarlık yapan, sana bal satan kimi buldun?
Hüsrev Sami Bey!...
SALİH EFENDİ (Devamla) — Şahsiyet....
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Devamla) — Şahsiyete ait ne var?...
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Muhterem arkadaşlar; Dördüncü şube tarafından aleyhimde tan-
zim edilmiş olan şu mazbatada, evvelâ Yozgat’ta Çapan hadisesini tenkil için bendenizin kuvayi milliye
teşkiline gittim, deniyor. Halbuki ben Kuvayi Milliye teşkiline gitmedim. Bendenizi başka vazife ile me-
mur ettiler.
CELÂL BEY (Genç) — O vazife nedir Efendim? İzah buyursunlar Reis Bey.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Söyleyeceğim efendim, hiçbir hakikat meçhul kalmayacaktır.
– 110 –
REİS — Kesmeyiniz. Rica ederim. Sonra söz alır söylersiniz. Dinleyelim rica ederim.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Mazbatada, vazifemin ifası yerine, bilmem ne kadar araba, halı,
kilim ve saire topladığımı ve ilahire... Bu da yalandır.
Sonra hastalığı bahane etmişim, avdet etmek için. Bu da yalandır efendiler. Bunu bugün milleti yeddi
emanetinde tutan zevata sormak lâzım gelir. Hastalığımı hiçbir vesile ittihaz, etmedim. Üç gün sonra değil
beş gün sonra avdet ettim ve “kendisine verilen harcırah nispetinde vazife görsün şöyle dursun” deniyor.
Rica ederim, aldığım harcırah Dahiliye Vekâletinde mukayyedir ve aldığım harcırah da 50 liradır, efen-
diler. “Aldığım paraya mukabil iş görmemişim” deniyor. İşimi, zannederim ki, çok güzel görmüşümdür.
(Sağdan: O sadaları, handeler.) Esasa girecek olursak eğer, bendenizin çok maruzatım vardır. Benim
bütün davam şubede yapılan şu fezlekede benim malumatıma müracaat edilmemesidir. Bunu da arz etmek
istiyorum ve benim bu söyleyeceklerimde birçok hakayik var, ki Meclisi Âliniz buna muttali olunca, benim
masumiyetimi his ve tasdik edecektir. Beni dinlememişlerdir. Bir kere şubemin yaptığı bu fezlekede “Ku-
vayi Milliye teşkiline memuren” demiş. Bendeniz Kuvayi Milliye teşkiline gitmedim. (Gürültüleri
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim, Heyeti Vekileden şubeye gelen tezkeredir.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Heyeti Vekileden gelen tezkere de yanlıştır. (O.. sesleri. Gürültü-
ler.) Yanlış söylemiş diyorum. Eğer böyle söylemişse yanlış söylemiş ise yanlış söylemiştir. Benim aldığım
vazife böyledir.
Sonra efendim, tahkikatı hep birlikte yapması lâzım gelen bir şube, tahkikatı oraya girdiğimiz zaman
orada bulunan Süleyman Sırrı Bey ve mezunen orada bulunan Rıza Bey gibi arkadaşlarımıza havale etmiş-
tir. Arzu eder misiniz, ki bir mebus herhangi bir mebusun aleyhinde -Heyeti Âliyenizin kararı olmadan-
tahkikat yapsın? Kim tahkikat yapabilir?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — O da fetvayı dinleyenlerdendir.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — İşte böyle bir fezleke çizilmiş, fakat benim burada birçok müşahe-
datım vardır. Bu Hükûmete bunları söylemişimdir ve onun için arzu ediyorum, ki tahkikatı tamik buyu-
run. Benim de ifadelerime müracaat buyurun. Ben Süleyman Sırrı Bey’i tekzip etmiyorum. Süleyman Sırrı
Bey’in bilmediği daha birçok hakayik vardır. Onun için tahkikatın tamikini istiyorum efendim.
Efendim esasa girmiş olacağız meselâ birtakım zevatın şahitlikleri lâzım gelecektir. Zannederim bu,
heyeti umumiyede hallolamaz. Evvela bu meseleyi halledelim ki Heyeti Umumiyeye tahkikat tam olarak
gelsin. Heyeti Umumiye tenevvür etmiş bulunsun. Efendim bu mesele sırf böyle bir fezleke ile gelmiştir.
Bendenizin malumatıma müracaat edilmemiştir. Malumatıma müracaat olundu dediği 29 Kânunuevvel,
19 Kânunusani 1338 tarihli telgraflar bunlar değildir efendim. Arz edeceğim. Şubede bir hata vardır. Ben-
deniz Isparta İstiklâl Mahkemesine ait bir sual soruldu. 22 madde suali havi idi. Bendenizi Antalya’da zan-
nediyorlardı. Bu sualleri Antalya’ya göndermişler. Bendeniz Mersin’de bulunduğum vakit oraya gelmiştir.
O vakit Adnan Bey’in bir telgrafını aldım. Bu telgrafında dördüncü şube tarafından sorulan suallere cevap
verilmediğinden dolayı bunu tesri ediniz deniliyor. Sonra bendenize tahrirat geliyor. 4 şubatta telgraf açı-
yorum. 5 şubatta cevap veriyorum. İşte telgrafhanelerden vesaikim vardır efendim.
BİR MEBUS BEY — Ne diyeceğiniz varsa şimdi söyleyiniz efendim.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Efendim, buna dair rica ederim vesaikim var, sırf buna dair ve
birçok hakayik var, rica ederim, hakikat tezahür etsin. 4 şubatta efendim dördüncü şubenin Isparta İstiklâl
Mahkemesine ait bazı es’ileyi havi tahriratı 5 şubatta alıyorum ve 5 şubatta cevap veriyorum ve Adana
postasına veriyorum ve memhur bir vesikasını alıyorum ve orada bana Hükûmeti mahalliye tebliğ eder-
ken imza alıyor. Ben orada iken bana Yozgat’a ait bir sual sorulmamıştır ki bendeniz cevaptan istinkâf
edeyim. Sonra Makamı Riyasetten bir telgraf alıyorum. Diyor ki “Dördüncü Şube tarafından bazı istizahat
için serian geliniz” Derhal Makamı Riyasete cevap veriyorum: “Emri sâmilerini şimdi aldım. Dördüncü
Şubenin 4 Şubat tarihli tahriratına 5 şubatta cevap vererek postaya tevdian arz ve takdim etmiştim ve bu
cevaplar kâfi değilse hemen geleyim. Zira ailemin nakil ve iskânıyla meşgulüm. Bana cevap veriniz.” diyo-
rum. Makamı Riyasetten bana hiçbir cevap gelmiyor. Bendeniz altı gün sonra kalkıp geliyorum efendim.
– 111 –
Yani Şubenin fezlekesinde güya bu sualler bana sorulduğuna dair olan fıkra hatadır sorulmamıştır. İşte
efendim “17 Kânunusani, 29 Kânunuevvel 1337, 17 Kânunuevvel 1337 tarihlerinde baposta tekid edilen
suallere henüz cevap vürud etmedi. Etmemekle beraber kendisinin lüzumu avdeti Makamı Riyasetten 7
Şubat 1338 tarihli telgrafla tekid edileceği halde, elân muvasalat etmemiş ve isticvabına imkân bulunama-
mıştır” diyor. Sonra “terki vazife ile gelmiş” diyor, ki bendeniz terki vazife ile de gelmedim. Birçok hakayik
vardır. Meclisi Âlinin Yozgat hadisei isyaniyesinden dolayı tenevvür etmesi lâzımdır. Bu tarihe geçen bir
hadisedir. Bendeniz zatıâlinizden evvel bağırdığımı Süleyman Sırrı Bey emin olun ki ispat edeceğim. Bü-
tün fecayii bendeniz arz edeceğim. Bütün şeyleri bendeniz sizden ziyade biliyorum. On araba halı seccade
değil efendiler. Onları da arz edeceğim. Daha büyük şeyler vardır. Rica ederim, bunların tahkiki lâzımdır.
Herhalde istirham ederim bir anket yapınız. İçinizden en mühim zevattan intihap ediniz. Bu hakikat tarih
nazarında çirkin kalmasın. (Dinleyelim, söyleyin efendim sesleri, gürültüler.)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bir hakikat var, bir de mazbata var, bir de arkadaşımızın bir şeyi var
ve diyor ki ben dinlenmedim diyor. Tahriren sual edilmiş edilmemiş meselemi mevzuubahis değil. Fakat
bence müdafaası meşru bir haktır, bir vecibedir. (Gürültüler... Müdafaa etsin işte sesleri.) Efendim, Meclis
bunun hakkında bir karar versin. Dinlenmeden bir arkadaşımız hakkında bir karar verilmesin. Meclis
evvelâ bu kararı vermesin. Yani şube beni dinlemedi diyor. (Heyeti Umumiye dinlesin sesleri.)
CELAL BEY (Genç) — Heyeti umumiye dinlemiştir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurunuz efendim. Heyeti Umumiyede böyle şeylerin ta-
hakkuku imkânı yoktur. Bu, şubeye verilmiştir. Usul budur. Bunun hakkında bir karar versin. Ondan
sonra ne yaparsanız yapın.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Efendim, nisabı ekseriyet meselesine gelince; bendeniz tabii bura-
da bulunamadım. Yalnız arkadaşlarımızdan birisi şöyle bir şey yazmış, diyor ki: Hüsrev Sami Bey hakkın-
daki tahkikat yapılmış mumaileyhin ifadesi alınmadan heyeti umumiyeye sevk edilmesi ve ittihazı kararda
ekseriyet olmaması cihetiyle... diyor. (Bunlar esasa ait değil sesleri.)
LÜTFİ BEY (Malatya) — İzahat veriniz bize.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Rica ederim, tenevvür edemeyeceksiniz, mesele karışıktır. Meselâ
bendenize emir veren farz edelim ki İsmet Paşa Hazretleri’dir. İsmet Paşa’nın ifadesine müracaat etmek
lâzımdır. Rica ederim, heyeti umumiye tamiki mesele etmeden nasıl karar verecek?
Şimdi efendiler, rica ederim meseleyi hülasaten arz edeyim: Meclisi Âli tenevvür etsin. Bendeniz daha
fazla hakayik meydana çıksın diye arz ediyorum. (Muhavere oluyor sesleri) Şimdi efendim malumu âliniz
Meclisi Millimiz in’ikat ettiği günlerde yani (23 Nisan) tarihinden biraz evvel veya biraz sonra birtakım
hadisatı ihtilâliye karşısında kaldı. Bu isyanların en müthişi Yozgat isyanı idi. Çünkü Şark ile Garbı
ayırıyor. Şarktan gelen bütün menahi, techizatımızın Şarktan geldiği yolu kapıyordu. Her tarafta ihtilâl
içinde bulunan kuvvetleri, ihtilâlleri teskin etmek istenirken Yozgat’ta da bu hadisei isyaniye zuhur etti, o
zaman Hükûmette bulunan arkadaşlar...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, müsaade buyurur musunuz? Usulü müzakere hakkında söy-
leyeceğim. (Hayır sesleri) Mesele karışacaktır. (Hayır devam sesleri.)
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Efendim, dinlemezseniz söylemeyeyim. Efendi, burası engizisyon
mehakimi değildir. Herkesin hakkı müdafaası vardır.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) Rica ederim, Meclis sıfatı hakimiyetini takınsın. Kemali sükûn ile dinle-
sin. Ben burada hâkim mevkide bulunuyorum. Kendimi sakit bulmalıyım. (Handeler)
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Yozgat isyanını tedib edecek, tenkil edecek Ethem kuvvetlerini
Hükûmet buraya getiriyor efendim. Bunlar burada bir iki gün kaldıktan sonra Yozgat’a sevk edileceklerdi.
O aralık kendilerini salimen Yozgat’a gönderecek bir kılavuz lâzım idi ve kılavuz arıyorlardı. Müfrezeyi
emniyetle götürebilmek için hangi adamı almak lâzım geldiğini heyeti umumiyeden soruyorlar, o vakit
İsmet Paşa Hazretleri Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi idi. Hiç unutmam, bayram günü idi. Arkadaşları-
mızla bir yerde otururken ben Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin bir tezkeresini alıyorum. Diyorlar ki;
– 112 –
serian Erkânı Harbiyei Umumiye Reisine müracaat ederek hareket ediniz. Bendeniz kalkıyorum bayram
günü gidiyorum Erkânı Harbiyeye. İsmet Paşayı meşgul olarak görüyorum. Bana diyor ki; Yozgat’a git-
meniz icap ediyor, niçin dedim, benim gitmemde ne fayda vardır? Ben mebusum. Gitmemde Hükûmetçe
ne gibi menfaat var? Dediler ki; orada vaktiyle bulundunuz. Araziye vukufunuz vardır. Binaenaleyh bir
müfreze yanlış bir yere sevk edilecek olursa felâket olur. Keskin’e kadar emniyet münselip olmuştur. Hadise
büyümüştür. Azamet peyda etmiştir. Binaenaleyh sizin burayı bilmeniz dolayısıyla götürmeniz lâzım gelir.
Verilen vazifenin birincisi bu.
İkincisi; bu kuvvet ötede beride, bittecrübe sabit olmuştur ki, bilâmuhakeme adam idam etmektedir.
Senin vazifen; bir Divanı Harp teşkil ediyoruz ve bu divanı harbin kararı olmadan katiyen adam
asılmayacaktır. dedi. Bunu temin edeceksin. Bunu bendeniz temin edebileceğimi zannetmiyordum.
Çünkü gayrı mesul bir kuvvet üzerinde benim ne hakimiyetim olabilirdi. Bunu düşündüm efendiler ve
uzun uzadıya düşündüm ve dedim ki, vaktiyle Yozgat’ta menfi olarak bulundum. Binaenaleyh benim
oraya gidişim iyi değildir dedim. Yozgat tehcirinden dolayı orada Ermeni kesti diye benim eniştemi
Yozgatlılar mahkûm etmişlerdir ve akın akın İstanbul mehakimine giderek ifayı şehadet eylemişlerdir.
Oradaki Mutasarrıf Kemal Bey’i idam ettirmişlerdir. Binaenaleyh benim oraya gidişim, onların bir ahzı
intikam fikriyle gelir derler. Yozgat’ın toprağından, taşından Çapanoğlu çıkar dedim. “Gürültüler” İsmet
Paşa’ya söyledim efendiler.
SITKI BEY (Malatya) — Kemal Bey milletin kalbinde ölmemiştir.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Ölmez bittabi, namını takdis ederim efendiler. (Devam sesleri)
Dedi ki, gitmeniz, zaruri ve lâzımdır. Dedim ki, beyim bu iyi değildir. Çünkü ben bu memleketi iyi tanı-
rım. Bana birçok şeyler isnad ederler. Hayır dedi, memleketin menafii pek yüksektir. Bir fedakârlık olmak
üzere bunu kabul edelim efendiler ve atıma bindim ve o kahramanlarla beraber gittim ve o adamlar gider-
ken kahramandı. Gittik efendim, daha Keskin’e vasıl olur olmaz Keskin’deki bütün ahali usatı bekliyordu.
Gayet müteheyyiç bir vaziyette idiler. Nihayet efendiler bir süratti berkiye ile, yani araba süratliyle değil.
Çünkü az gider diye hayvanlara bindik ve Yozgat’a akşam üzeri vasıl olduk. Çünkü müfrezenin araziye
vukufu var. Bendeniz planı yapmıştım ve güzelce her tarafı sardık. Saat on buçuk idi. Akşam takarrüp
etmişti. Binaenaleyh müfreze kumandanına dedim ki içeriye bir teslim komisyonu gönderelim. Teslim
olsunlar, dedim. Vakit geçtir. Müsademe olursa ne yapacağız dediler. Ben o halde bir top atalım, onlar da
çıksınlar, dedim. Bir top Nohut dağına doğru atılmıştır. Bunun üzerine bir müfreze içeriye gönderildi.
Müfreze kasaba kenarına girer girmez kasabadan tüfek atıldı. Bendeniz topçu mevziinde bulunuyordum,
tabii müfrezeler içeriye girmeye başladı. Etem Bey’in biraderi Tevfik Bey içeriye girdi. Efrat içeriye girer
girmez usat tabii her tarafa dağıldı. Çünkü böyle bir dağdır. Efendim, birçok çukurlar vardır. Biz görü-
yorduk otuz oraya, öteye yirmi süvari falan kaçıyordu. Tüfek sesi kesilmiyor, mitralyöz sesi kesilmiyordu.
Nihayet akşama doğru usat bizim bulunduğumuz Soğukluk Tepeden, dağın içindeki ormanlardan bizi
yarmak istediler. Müsademe gece saat bir buçuktan yani alaturka bir buçuktan ikiye kadar müsademe
devam etti. Oradaki müfrezemiz sıkışmıştı. Bereket versin müfreze ile verilen 80 nefer ile müstacelen ora-
ya gittik ve orada bir kısım efrat vuruldu. Bir kısmı da öldü. Biz gece saat üçte şehre gittik ve oradan biz
rapor istiyorduk ve rapor üzerine gittik. İçerdeki kumandan diyor ki: Belediyeyi, mektebi, Hükûmeti falan
işgal ettik. Fakat kısmen Hristiyan mahallelerinden tüfek sesi çıkıyordu. Evvelemirde bu tüfek sesini kes-
mek icap ediyordu. Kumandanla beraber birlikte efradı menettik. Efendiler maşallah Yozgat’ın kadınları
bizim müfrezenin efradı, hepsi Rum ve Ermeni mahallesini yağma ediyorlar ve Ermeni mahallesi yandı.
Birçok maktul vardı. Bunu huzuru âlinizde itiraf ediyorum. Miktarını Allah bilir. Nihayet bir ev vardı ve
orada müsademe devam ediyordu. Orada Ermeniler 7 tane evlâdımızı şehit ettiler ve o ev de ihnak edildi.
Sonra efendim; idarei Örfiye ilân ettik ve Yozgat’ın istirdadını buraya bildirdik ve burada bir Divanı Harp
teşekkül etti. Burası, antiparentez, Süleyman Sırrı Bey arkadaşımız da fezlekede diyorlar ki, yazdıkları gibi,
bendeniz bu işi yaptım. Ben hiç görmeden Ethem’le müştereken hareket ediyordum ve Süleyman Sırrı Bey
bizim hayatımızı kurtardınız diye minnet şükran göstermiştirler. Şimdi efendim Divanı Harp teşekkül etti.
Mücrimini aradık. Orada Hükûmet teşekkül etmiş. Bayrağı bizi takliden... Oraya Reisi Hükûmet, Maliye
Nazırı, yok Dahiliye Nazırı unvanlarıyla Hükûmet teşekkül etmiş ve kimseyi de tevkif edememiş. Sonra
– 113 –
birer birer Hükûmetin tahkikat ve takibatı ile yakalanan dört kişi oldu. Zannederim orada Hilâfet ordusu
erkânından dört kişiyi Divanı Harbe verdik. Orada on, on bir kişiden fazla asılmamıştır. Efendiler bu
Divanı Harbi teklif eden Hükûmettir. Bendeniz yalnız Divanı Harp tarafından karar verilmesine nezaret
ediyordum. Katiyen Divanı Harp kararı olmadan yaptırmıyordum. Hatta efendiler, kemali fahr ile söyle-
yebilirim ki bir zabiti idam ediyorlardı ve sehpaya koymuşlardı ve ipini de çekmiştiler. O sırada efendiler
pencereden bağırmak suretiyle kurtardım. Çünkü kardeşi gitti geldi ve bağırdı, dedi ki bilâmuhakeme
asılıyor dedi. İdam ediyorlar. Onun üzerine pencereye çıkarak bağırdım. Onlar da hayret ettiler ve herifi
kurtardılar. Herif bilâmuhakeme asılıyordu ve asılmadı. Bunu da Heyeti Âliyenize arz ediyorum.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Biçare bir Erzurumlu dükkânından evine giderken tuttunuz ve astınız
ve sonra da beş yüz lira para verdiniz. (Hah hah sesleri.)
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Ben kanunsuz hiçbir ferdi idam etmedim. Ben ne adam idam
etmeye memurum ne de edilmesine müsaade ettim. Fakat kanunsuz hiçbir adam idam edilmemiştir. Mü-
sademede vurulmuştur. Bendeniz Yozgat meselesinin tasfiyesinden mesul değilim efendiler. Ben bana ve-
rilen vazifeyi arz ediyorum. Evvelemirde kılavuzlukla gidiyorum. Saniyen, divanı harpler teşkil etmek ve
isticvap edilmeden, muhakeme edilmeden hiçbir fert idam edilmeyecek dedim ve idam edilmemiştir.
Sonra benim avdetim meselesi: Bu aralık tam Yozgat’a girdiğimiz zaman hain düşman tam karşısından
çekilmiş olan kuvvei tedibiyeden bilistifade Salihli’ye ve Alaşehir’e doğru hareket yaptı ve Yozgat asileri-
nin asıl hıyaneti buradadır. Yani Yozgat isyanını asıl meşru gösteren arkadaşlara karşı derim ki: Yozgat
isyanında Yunanistan tarafından bazı noktai istinadiye elimizden çıkmıştır. Şimdi efendiler; memleket bu
felâkette iken arz ediyorum bu efrat...
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Yozgat isyanı meşru değil, fakat masumdur.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Şimdi efendim, bu memleket içerisine efradı müfreze girdiler ve
sabaha kadar yağma ettiler ve bazılarını katlettiler. Ne buldularsa Rumlardan, Ermenilerden yağma ettiler
ve bazılarını da katlettiler ve yaktılar. Bunlar gayri ihtiyarî olarak cereyan etti ve şuursuz olarak yaptılar.
Efendiler, ihtilâl içinde şuursuz kuvvet bunu yapabilir. Süleyman Sırrı Bey kardaşımıza derim ki gördüğü
şeyler azdır. Yalnız arabalarla olabilir. Binlerce koyun, araba, sığır getirilmiş ve burada Meclisin bir kilo-
metre aşağısında satılmıştır. Efendiler rica ederim hakikati görünüz. Hükûmet o zaman bu kuvvete karşı
bir şey yapamıyordu. Âcizdi. Bunu da itiraf edelim.
Şimdi efendiler, bendeniz bu izahattan sonra diyorum ki. Şubede bir de Haydar Bey vardır. Haydar
Bey’le bizim mazide tarihi bir husumetimiz de vardır ve Haydar Bey huzuru âlinizde bunu beş ay evvel
bu kürsüden Meclisi Âlinize itiraf buyurmuşlardır. (Hangi Haydar Bey? Sesleri.) Van Mebusu efendim.
Arkadaşlar, benim hiçbir mahkemeden korkum yok. Vicdanım açıktır. İstirham ederim bunu bir anket
yapınız.
FUAT BEY (Bolu) — Haydar Bey, benim Hüsrev Sami Bey’le bir husumetim var diye telakki ediyorlar,
bendenizin mütalâamı almayarak karar veriniz dedi ve bulunmadı. Bunu arz etmeyi muvafık buldum.
HÜSREV SAMI BEY (Devamla) — Pekâlâ efendim benim haberim yoktur. Şimdi efendim, bu fezleke
mucibince dışardan herhangi bir zatı tutuyorsunuz, yani falanca zat senin hakkında şunu şunu söylemiştir,
diyorsunuz. Rica ederim, bu nerede vakidir? Efendiler, benim en mukaddes hakkım haklı müdafaamdır.
Birçok hakayik daha çıkacaktır. Niçin efendiler bilmem sene başı, yok sene nihayeti mi ne imiş.
Sonra diyorlar ki; bu efendiyi çağırdık gelmedi diyorlar. Bu doğru değildir. Ben gelmediğimden dolayı
bu fezleke birden ihzar ve tespit edilmiş bilmecburiye. Bunlar diyorlar ki mumaileyhin istifsarı lâzımei
tahkikattandır, diyorlar. Bunu kendileri de itiraf ediyorlar. Binaenaleyh bendeniz rica ediyorum. Bunu
bir şubeye havale ediniz, hakikat meydana çıksın. Ben de söyleyeceğimi söyleyeyim de kararınızı veriniz.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Şimdi efendim onu da arz edeyim: Diyorlar ki; ben on sekiz araba
ile gelmişim. Bu da yalandır. Bendenizin hayvanım var. O gün sıcak bir Ağustos günü idi. Ancak o gün yol-
lara müsaade edildi. O güne kadar hiçbir ferdin harice çıkmasına müsaade edilmiyordu. O gün müsaade
edildi. O gün mutasarrıf ailesi, bir de muallim ailesi, iki araba da mecruh vardı. Ben de bir araba buldum.
– 114 –
Kendime ait olmak üzere o arabaya on beş liraya bindim ve bu araba ile geldim. Bu araba ile buraya geldi-
ğimi gören ve bilen arkadaşlarım vardır. Buna yalnız iki kişinin şehadeti kâfi değildir. Bunu bilen ve gören
arkadaşlarımız vardır. Onların da ifadesi alınmak ve onlara sorulmak lâzım gelir. Muvafıkı adalet budur.
Bunu arz etmek istiyorum.
BİR MEBUS BEY — On sekiz araba yoktur.
HÜSREV SAMİ BEY (Devamla) — Değildir efendim. O yollardan her şey gelmiştir. O yollardan afyon,
halı, koyun ve saire gelmiştir. Fakat bana ait olarak değil efendim.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler bendeniz meselemin leh ve aleyhinde değil, bir memlekette canlar
yakılmış, mallar alınmış, birçok şeyler olmuş; diğer taraftan da bunu yapmış bir arkadaşımız var. Divanı
Âli var. Divanı Âlimiz bütün dünyada mevcut olan mahkemelerin bence fevkindedir. Müttehem olan bir
arkadaşı, yani müttehem mevkiine getirttiğimiz bir arkadaşı dinlerken, onu sükûtla dinlemek borcumuzdur.
Çünkü âli bir hüküm vereceğiz. Hüküm vermek için, malumunuzdur ki, her halde gayet bitaraf olmak
lâzımdır. Arkadaşımız diyor ki, tahkikat noksandır. Evet tahkikat noksandır efendiler. Şubenin maksadı,
işin hamını alarak hazırlamak ve hükmetmek değildir. Yani şu iş tahakkuk etmiştir, diyemez. Şube delâili
cemeder. Kanaatini izhar eder. Benim cemettiğim delâil şudur, müddei bunu dedi şahit şunu dedi, diye
mazbatasını yapar. Ondan sonra da buraya arz eder. Arz eder etmez o arkadaş buraya gelir. Dinlenmedim
derse, şu halde delâili şube ne ile mukayese ermiştir? Dinlenmesi icap eder. Dinlenmesinde bendeniz mu-
sırrım. Zira bu usul noktasından noksandır. Şubei aidesi bu arkadaşı çağırmalı, demeli ki ey arkadaş, işte
aleyhindeki delâil, işte iddia... Bu delâil ve iddia karşısında ne diyeceksiniz?
BİR MEBUS BEY — Şube de noktai nazarını bildirecektir.
ŞEREF BEY (Devamla) — Zatı âlinize karşı cevap veriyorum. Binnefis zatıâlinize.
BİR MEBUS BEY — Bendeniz de şubedeyim, cevap vereyim.
ŞEREF BEY (Devamla) — Bunlar mahkemede söylenmez. Zira mebusanın masuniyeti kanuniyesi
vardır. Mahkemeye sevk edebilmek için bir kere milletin ona verdiği kudreti hakimiyeti nezedeceksin.
Onun için mebusa mahkemeye git diyemeyeceksin. Çünkü o kanaat hasıl etmedikçe ve o kanaati de Şube
veremez. Meclisi Âli verir. Şube ancak delâili cemeder. Meclisi Âliye sevk eder.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Muhterem arkadaşlar, bu hususta hepimizin asabı bo-
zulur. Sizin sükûnetle tetkik etmek lâzımdır. Meclisi Âlinizin mazide işlemiş olduğu bir hata vardır. Onun
tekrar etmemesi lâzımdır ve bu Meclisin şahsiyeti maneviyesi üzerinde tekrar etmemesi lâzımdır. Bu,
Meclisi âlinin şahsiyeti maneviyesi üzerine elim bir darbedir. O darbenin zihayat şahidi işte benim.
Efendiler, bilirsiniz ki hiçbir şubede hiçbir yerde hakkımda hiçbir tahkikat cereyan etmeden Meclisi
Âliniz beni İstiklal Mahkemesine verdi. (Yalnız sen değilsin sesleri).
Meclis lâyüsel; fakat bunun tekerrürü Meclisi Âlinin, tarihinde yazılmış bir hatadır. Fakat bunun bir
daha tekerrür etmemesi lâzımdır. Bununla beraber, ben vaki olan hataların tekerrür etmemesini bu kürsü-
den teklifte bulunacağım. Bu benim ve bütün Meclis arkadaşlarımın en mukaddes hakkıdır, en mukaddes
vazifesidir. Bugün bu arkadaş olduğu gibi yarın her arkadaşımıza da olacaktır. Ağızlarınıza birer tıpa tıkat-
mak için yapılacaktır, müteyakkız olmak lâzımdır. Bunun için her türlü hissiyattan tecerrüd ederek, her
türlü şahsi endişelerden tecerrüt ederek bir arkadaşı tarih huzurunda, Meclisi Âli huzurunda dinlemek,
şubesinde dinlemek, şubesinde isticvap etmek ve onun söyleyeceği mudafaati tespit etmek ve onun göste-
receğini ve müdafaa şahitleri gösterecekse şube nu dinlemek, her şeyi dinlemek ve bütün delâilini toplayıp
Meclisi Âliye sevk etmek icap eder. Efendiler, işte müddeinin söylediği, işte yapılan tahkikat hâkem Meclisi
Âlinizdir. Hükmü siz vereceksiniz ve hem de öyle mazide yapıldığı gibi mebuslukları baki kalmak üzere
İstiklal Mahkemelerince isticvap ve yahut sair mahkemede isticvap etmek milletin hâkimiyetine ezeli,
ebedi bir darbedir.
ALİ SÜRURİ BEY (Karahisarışarki) — Kanunidir, cürme göredir. Kanunu Esasinin iki maddesi vardır.
– 115 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — O Kanunu Esasinin o maddesini ben de okudum, ben de bi-
liyorum. Şimdi ben de söyleyeceğim. Sizin okuduğunuz Kanunu Esasiyi ben evvelce okudum. Efendiler,
Meclisi Âlinize nizamnamei dahili haddini, hududunu çizmişti. Bir arkadaşa istinat edilen cürüm cürmü
âdi ise o, Kanunu Esasinin yetmiş dokuzuncu maddesi mucibince reyi işari ile ait olduğu mahakimi ni-
zamiyede muhakeme edilmek üzere gönderilir. Eğer o arkadaşa isnad edilen cürüm bir cürmü siyasi ise
ve vazifei memuriyetinden mütevellit ve milletin tevdi ettiği bir vazifeden mütevellit bir cürmü siyasi ise
onun muhakemesi, onun işkalı ekseriyeti sülüsanı ârâ ile ve tayini esami ile olur ve böyle yapılmamıştır.
Yapılan şey efendiler. (Gürültüler)... Ekseriyeti sülüsan ârâ ile karar vermek o suretle edildikten ve sonra
mahkemeye gönderilmek lâzımdır.
REİS — Usulü müzakereye dair söyleyiniz efendim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bunun usulü müzakeresine geliyorum. Yine aynı hataya düşme-
mek için, bu bizim için bir farz bir vazifedir. Ben demiyorum; bu arkadaş şöyle olsun. Ben de sizinle be-
raberim. Muakkibi ve davacısıyım. Bu cinayetler bizim memleketimizde yapılmıştır. Ta o vakitler aramak
için hepimiz de teşebbüs etmişiz. Evet ben de davacıyım. Pekâlâ bilirsiniz ki bu koyunlar sokaklarda, bizim
huzurumuzda bizim gözümüzün önünde satılmıştır. Aranacak şeylerimiz, vardır. O gün arayamadık. O
gün belki zaittik. Belki o gün bir mesele çıkarmamak için öyle yapmak mecburiyetinde idik. Fakat mazide
olduğu gibi her yapılan hatayı örtmek caiz değildir. Bugün olsa da arayacağız, yarın olsa da arayacağız.
Bunların mesullerini icap ederse asacağız. Hak ile asacağız, kanun ile asacağız, fakat kanunu tatbik ederek
asacağız. Şunun bunun keyfi için asmayacağız.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Keyf için asılan da var.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Binaenaleyh arkadaşlar, bu arkadaşımıza isnat edilen bu ve
diğer derdesti tahkik ceraim vardır. Bunlar içtimai ceraimdir. Pekâlâ bilirsiniz ki ve bununla iştigal eden
arkadaşlarım pekâlâ takdir ederler ki içtimai ceraildir, tevhidi lâzımdır, tevhiden tahkiki lâzımdır ve böyle
tevhiden tahkik için arkadaşımız bir şubede isticvap edilmeli, tahkik edilmeli, kendisine isnat edilen ce-
raim tahkik edilmelidir. Ondan sonra Meclise gelmelidir. Bunun hilafında verilecek karar ebediyen gayri
kanunî bir dava olacaktır. (Bravo sesleri).
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Arkadaşlar, Hüsrev Sami Bey kuvayı milliye ile memlekete geldiği
vakit etrafa mitralyözü, topları tabiye ederek, evvelemirde dahilin mukabele ettiğini, kuvayı milliyenin
mukabele etmediğini beyan ettiler. Bendeniz hapishanede idim, top atıldı. Bütün hapishanedeki usat firar
ettiler. Hatta kendi oğlum geldi. Kimse kalmadı dedi. Sizin de hapishaneden çıkmanıza bir mani yoktur,
dedi. Memleket dahilinde ancak efradı âsiye firar ettiler. Katiyen mukabele etmediler.
Hristiyan evlerine gelince, yağmaya koyuldular. Herifin hayatı, malı gidiyor. Pencereden bomba attılar,
içinde gavurları yaktılar. Memlekette silah patlamadan hep firar etmişlerdir. Bununla beraber bendeniz
Ethem’e söylediğim vakit; nedir bu yağmakerlik, münci telakki ederken siz usata rahmet okuttunuz. Efendi
bu bir tufandır, dedi. Bunun güzergâhına kim gelirse söker götürür, bunun önüne geçilmez. Bunu söy-
lememek için, bunu yapmamak lâzım gelir. Halbuki ise memleket katiyen müdafaa etmemiştir ve bunu
yapanlar ve isyan edenler elyevm dahi göğsünü gererek karşımızda geziyorlar.
Sonra Hüsrev Sami Bey’in hiçbir iş görmeden geldiğine ve Heyeti Vekilenin kararı ile gittiğine dair;
şubenin şeyi yoktur. Şubeye verilen esas evrakta münderiçtir. Yani bunu şube kendisinden uydurmamıştır.
Şubeye gelen evrakı ibtidaiyede böyle münderiç olduğu için şube tabii bundan bahsetmiştir.
Evet, Hükûmeti muvakkate tevkil ettikleri doğrudur. On iki kişi kelamı kadim üzerine yemin ederek
hükûmet teşkil etmişler. Müteaddit silah depolarını kırmışlar, yağma etmişlerdir. Hapishanenin kapısını
kırarak 370 hapis tahliye ettirmişler. Ziraat Bankasını basmışlar, 50 bin lira almışlar ve yemişler. Yine arz
ettiğim gibi, cezasını çekenler üç beş arkadaştır ve onların cebir ve zulmüyle kerhen kendilerine kabul
ettirilmiş. Kuvayı tedibiyyenin vürudunda kendi... (Gürültüler). Tabii memleketleri hakkında söylemeğe...
(Gürültüler). Sonra Hüsrev Sami Bey getirilen eşyayı kendileri de itiraf eltiler. Şube tahkikatında ken-
disini dinlememişse, bunu mahallinde yapılan tahkikattan istifade etmiştir. Hüsrev Sami Beyefendi’nin
buyurduğu gibi, memleket masumdur, isyan eden Çapanoğulları’dır. Evet cebheyi zaiflettiren o mukaddes
– 116 –
Bursa’nın sukutuna sebebiyet vererek şu siyah bezi örttüren yine onlardır ki, bundan evvel de söylemiş-
tim, bir mesele dolayısıyla. Vaktiyle memleket feryat etti. Heyeti Celileniz bu lütfü masum memleketten
esirgediniz.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendiler, Hüsrev Sami Bey’e müteaddit cürüm isnat ediliyor. Bunlar-
dan bir tanesi ki Isparta’ya ait ve şubede derdesti tahkiktir ve oraya da bir heyet gönderilmek üzeredir.
Bir diğeri de şubeden gelmiş ve fakat henüz kendisi dinlenmemiş, her ne esbaba mebni ise gelememiştir.
Fakat bugün burada bulunuyorlar. Malumu âliniz Meclisi Âli herhalde bir meseleye hüküm vermek için
tarafeynin bu baptaki iddialarını ve müdafaatı evrak üzerine geçmiş ve o geçen mütalaa üzerine kanaati bir
noktada temerküz etmiş bir şube kararının huzurunuza gelmesi selâmet noktai nazarından daha muvafık
idi. Madem ki arkadaşımız hakkındaki tahkikat elyevm devam etmektedir. Mutlaka bunları yekdiğeriyle
tevhid etmek ve tevhid edildiği takdirde orada kendisinin istima edilmek zarureti vardır. Çünkü bir yere
gönderir iseniz ki tabiatiyle mahkemeye sevk edilmek lâzım gelecektir, isnad edilen cürümlerden dolayı
böyle olması icap eder. Mutlaka bunların tevhidi lâzım gelir. Meselenin daha kolay ve daha sehil halledil-
mek imkânı mevcut iken neden yapılmıyor? Bendeniz onun için söylüyorum ki bu hususta bu evrakın tev-
hidi ve kâffesinin aynı şubeye havalesi lâzım gelir. Bu tarzda muamele icrasına karar ittihazını rica ederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, burada arkadaşlarımızın kısmı azami Şubelerden 16
aydan beri iş çıkmadığından bahsettiler. On altı aydan beri bu mesele şubede yatmıştır. İhtimal ki az kal-
mıştır. Her ne hal ise efendim şimdi bir şubeye havale edilmiş, o şube kanaatini izhar etmiş. Halbuki
müdafaanın kudsiyetini kimse inkâr edemez. Arkadaşımız diyor ki, benim ifadem alınmadı. Buradaki
tavzihleri ile vaziyet bir dereceye kadar tebellür etmiş ve kendilerine isnat olunan mesailde vazıh bir suret-
te burada dermeyan edilmektedir. Bendeniz burada arkadaşımızın kendisine isnat olunan şey üzerine bir
hafta müsaade edelim. Tahriri müdafaaname hazırlasınlar. Bu evrak şubeye gitmesin. Vakit de uzamasın.
Müdafaalarını biz burada sükûnet ile daha iyi dinleriz. Zannediyorum ki Şubeye gitse bile yapacağı budur.
Heyeti Celile de bu meseleyi evvelce kavramıştır. Şubeye gitmekten maksat da tabiidir ki cereyanı haldir.
Bu cereyanı hale göre arkadaşlarımız birtakım edille dermeyan ediyorlar. Bunu cerhu iptal edecek esbab
ve delail mevcut ise Hüsrev Bey arkadaşımız da onu tespit ederler ve okurlar. (Pekâlâ sesleri). Müdafaatı
burada okunur. Biz kemali sükûnetle dinleriz. Bu suretle vereceğimiz, karar daha salim ve daha esaslı olur.
(Pekâlâ, muvafıktır sesleri). Eğer böyle olursa efendiler, Meclisi Âlinin vereceği karar makul bir şey olur.
Arkadaşınız için artık şube kararını izhar etmiştir. Dört kişilik bir heyete veririz. Bir haftaya kadar o me-
seleyi arkadaşımızın bir haftaya kadar müdafaasını, şahitlerini dinler. Kararı burada Meclisi Âliniz versin.
CEMİL BEY (Kütahya) — Reis Bey söz isterim.
REİS — Rica ederim oturunuz.
CEMİL BEY (Kütahya) — Eğer şahsa göre söz veriyorsanız öyle olmaz. Ben de mebusum. Protesto
ediyorum. Siz nizamnameye muhalif hareket ediyorsunuz.
ABDULGAFUR EFENDİ (Karesi) — Reis Bey Kütahya mebusu olmak dolayısıyla bazı meselede ala-
kadardır, kendisi.
REİS — Meselenin esasına geçmiyoruz. Sözleri mukayyettir, burada.
CEMİL BEY (Kütahya) — Bazı rüfekayı muhtereme dediler ki, Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey hem
muddeidir hem hâkim. Efendiler yine arz ediyorum. Yine Heyeti Celilenize arz ediyorum Dördüncü şube
yalnız Süleyman Sırrı Bey’den ibaret değildir. 69 tane muhterem mebus vardır. Öyle mebuslar ki hiçbir
vakit Süleyman Sırrı Bey’in reyile hareket etmezler. Bunun için böyle söylenilen sözleri söyleyenlere karşı
kemali şiddetle reddederim. (Bravo sesleri).
REİS — Efendim meselenin esasını müzakere etmek için birçok söz alan arkadaş var. Ancak usul hak-
kında maznun mevkide bulunan arkadaşımızın ifadesi alınmamış bulunmasıdır. Dördüncü Şubeden ih-
tisas talep ediyor. Bir de Isparta, Kütahya, Yozgat hadiselerinde üç cürüm isnat ediliyor. Bunlardan hiçbiri
tevhid edilmemiştir. Cerami içtimaiyedendir. (Gürültüler) Müsaade buyurunuz. Ben bir defa izah edeyim.
Bir takrir var, tevhit ve tahkikat icra edilmesi için. Bir takrir de yedi kişilik bir heyette muhakemesini Mec-
– 117 –
lisi Âliden rica ediyor, ki bunu şimdi reye koymayacağım. Çünkü lüzumu muhakeme kararından sonradır.
Bunu şimdilik ayırıyorum. Şubeye iadesinde iki takrir ittifak ediyorlar. Birisi ifadesi alınmak üzere, birisi
ifadesi alınmakla beraber diğerleri ile tevhid olunmak üzeredir. Takrirleri okuyorum.
BASRİ BEY (Karesi) — Reis Bey sene iptidasında teşekkül eden yeni Dördüncü Şubede Hüsrev Sami
Bey’e ait diğer bir evrak vardır. Rica ederim dördüncü şubeden başka şubeye tevdi buyurunuz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Zaten ceraim içtimai üzerine tevhidi lâzım gelir, efen-
dim.
Riyaseti Celileye
Hüsrev Sami Bey hakkındaki derdesti tahkikat olan evrak ile işbu tahkikatın içtimai ceraim kai-
desine binaen tevhidi ile arkadaşımız Hüsrev Sami Bey’in dahi Şubece isticvabını teklif ederim.
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayetiyle, diğer evrakıyla tahkikatı ikmal edilmek üzere diğer evrakın bulunduğu şube-
ye havalesini arz ve teklif ederim.
Sinop
Hakkı Hâmi
Riyaseti Celileye
18 Mart 1338
Hüsrev Sami Bey meselesi Meclisi Âlide münakaşa olunabilecek hale gelmemiştir. Çünkü tahkikat gı-
yabidir. Kendisi mademki buradadır. İfadesi alınmak, vicahi tahkikat icra olunmak, hâsıl edilecek netice
bamazbata Meclise bildirilmek üzere şubeye iade ve tevdiini teklif ederim.
Bolu
Nuri
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Tahkikatın noksanı meydanda olduğundan, ikmali tahkikat olunmak üzere diğer bir
şubeye havalesini teklif etlerim.
Aydın
Tahsin
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim, yeni teşekkül dördüncü şubede koyun meselesi var. Sonra Kütahya’ya
ait yine Hüsrev Sami Bey’e taalluk eden bir mesele var. Yani yeni teşekkül eden dördüncü şubeye, bu da
havale edilecek olursa doğru değildir, efendim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Yeni şubede bulunan evrak yalnız Emet ahzı asker şube reisinden
alınan evraktır. Koyun meselesine ait evrak yeni teşekkül eden bir heyete devredilecektir. Şubede değildir.
– 118 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Hüseyin Avni Bey’in teklifi veçhile, ifadesi zapt edilmeyen Hüsrev Sami Bey’in bir
hafta zarfında ifadesinin Meclise itasının reye konulmasını teklif eylerim.
Bitlis Mebusu
Resul
REİS — Takrir münderecatı okundu. Dinlediniz. Şimdi Karahisarısahip Mebusu Şükrü Beyle Hakkı
Hâmi Bey’in takrirlerinde ittifak vardır. İsticvap ve tevhidi muhakemesi için Şubeye iadesi talep ediliyor.
REİS — Hüsrev Sami Bey hakkındaki mazbata, ifadesi alınmak ve diğer ceraimin tahkikatı yapılmak
üzere Şubeye iadesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Efendim Şubeye iade edilmiştir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Aksini reye koyunuz, (Ekseriyet yok sesleri).
MUSTAFA BEY (Tokat) — Nerede? Ekseriyet var. Yahu böyle yapmayın.
REİS — Arkadaşlar, ekseriyet vardır. Beş dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
Takrirler
(Okunmamış)
Riyaseti Celileye
Mezuniyet maddeleri celsei aleniyede reye vazedilmek nizamnameî dâhilî mucibince mecburidir. Cel-
seî hafiyedeki mezuniyet kâfi değildir. Hali malimize nazaran buradan bir Heyet göndermekten ise Kâzım
Karabekir Paşa ile Fuat Paşa’nın ve mezun olarak Durak Beylerin memur edilmek suretiyle envali Milletin
israftan kurtarılmasını teklif eylerim.
16. 3. 1338

Yozgat Mebusu
Feyyaz Âli
(Fıkraî ulâsı kabul edildi.)

Riyaseti Celileye
Ukrayna’ya ve Kafkasya’ya muahedelerin teatisi için gidecek Heyete, amele Mebusu olmak sıfatıyla,
ilâveten İstanbul Mebusu Numan Efendi’nin dahi dahil olmasını teklif ederiz.
Ertuğrul Gelibolu Menteşe
Ahmet Hamdi Celâl Bey Doktor Tevfik Rüştü
Riyaseti Celileye
Ukrayna Muadenetnamesini tasdike gönderilecek heyetin dörtten ikiye ve Heyeti Vekilenin Başmu-
rahhas olarak tensip ettiği Sıhhiye Vekili Rıza Nur Beyefendi’ye bir veya iki kişinin terfiki ile iktifasını
teklif ederim.
Kütahya
Cemil
– 119 –
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayetiyle maddelere geçilmesini teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
Riyaseti Celileye
Rıza Nur Bey Ukrayna’ya gideceğinden Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiyeye, kendisi gelinceye kadar,
şimdi Meclisçe bir Vekil intihabını teklif ederim.
Erzurum Mebusu
Hüseyin Avni
Riyaseti Celileye
Gidecek Heyete usulü veçhile, yani itiyad edilen harcırahla tam tahsisattan başka bir şey verilmemesini
teklif eylerim.

Bitlis
Vehbi
Riyaseti Celileye
Ayrı ayrı tayini esami ile reye vaz’ını teklif eylerim.
Yozgat Bitlis Erzurum Kütahya
Ahmet Hüseyin Hüsnü Salih (Okunmadı)
Erzurum
Hüseyin Avni
Riyaseti Celileye
Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in takririnin tayinin esami ile reye vaz’ını teklif eylerim.
Kayseri Bitlis Ergani Bitlis
Osman Yusuf Ziya Sırrı Sadullah
Ergani Bitlis Muş Muş

Mehmet Emin Vehbi A. Hamdi (Okunamadı)
Yozgat Hakkâri Kastamonu Karahisarısahip

Vasfi Tufan Hulusi Şükrü
Erzurum
Salih
– 120 –
TBMM
20 Mart 1338 (1922)
Münderecat

1.— Amasya İstiklal Mahkemesinin Mugayiri Kanun Hükümler Verdiğine Dair İddia Hakkında Dördün-
cü Şube Mazbatası
Cilt : 18

ON BİRİNCİ İN’İKAT 20 Mart 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
ON BİRİNCİ İN’İKAT
Üçüncü Celse
Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi Beyefendi
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van)
Üçüncü Celse Hafi

Küşad Saati: 5.15 (Öğleden sonra)
İçtima: 11
Celse: 3
Grup: 1
Hafi
REİS — Efendim, celsei hafiyenin akdi için evvelce karar verilmişti. Müzakere küşad edilmiş-
tir. Zaptı sabık hulâsası okunacaktır. (Zabtı sabık hülâsası okundu)

ONUNCU İÇTİMA
BİRİNCİ CELSE (HAFİ)
İkinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat etti. Meclis azasının tahsisat me-
selesi mevzubahs oldu. Neticede (200) liradan yüzünün maaş ve yüzünün tahsisat addiyle %20 ten-
zilâtın yalnız (100) liradan icrasına dair Çorum Mebusu Ferit Bey’in takriri kabul edildi. Hüsrev Sami
Bey hakkındaki 4’üncü şube mazbatası okunarak müzakere edildi. Neticede Karahisarısahip Mebusu
Şükrü Bey’in takriri veçhile Hüsrev Sami Bey hakkında ki diğer evrakla tevhiden tetkiki icra kılınmak
ve mumaileyhin ifadesi alınmak üzere evrakın şubeye iadesi kabul edildi.
Kâtip Kâtip
Kayseri Van
Âtıf Hakkı
Birinci Reis Vekili
Hasan Fehmi
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalaa var mı?

SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim: malumu âliniz, Hüsrev Sami Bey’in, bendenizin be-
rayı tahkik azimetime itiraz makamında vermiş olduğu takrirde; Yozgat’ta usat tarafından fetva oku-
nurken dinlediğimi ve binaenaleyh usata iştirak ederek hakkımda kuvayı tedibiye ile tahkikat yaptığı
halde bu kararı tatbika kendilerinin mani olduğundan bahis olunuyordu. Hulâsa bendenizi, Meclisi
Âlinize âsi olarak arz etmişti. Tabii bundan müteessir olarak bir takrir verdim. Bu zat bana böyle bir
hıyanet isnat ediyor. Takririm bir şubeye havale olunsun. Mesele tahkik olunsun. Bu mesele tahakkuk
etmediği takdirde cezasını kendisinin çekmesini istirham ederim. Takririm makamı riyasetten okun-
madı. Bilhassa istirham ederim. Takririm okunsun, reye konsun. Vicdanı âlinize müracaat ediyorum.
Hükmünüzü beklerim.
– 122 –
REİS — Efendim bunun zaptı sabıka taalluku yoktur. Başka bir meseledir. Zabıttan sonra ruzname-
ye alınır ve müzakere edilir.
Zaptı sabık hakkında başka mütalaa var mı? (Hayır sesleri). Zaptı sabık aynen kabul edildi.
Efendim: Süleyman Sırrı Bey arkadaşımızın başka beyanatı varsa şimdi söyleyebilir. Fakat müzakere
esnasında verilmiş bir takrir olduğuna göre o müzakerede intaç edilmemiştir. Mamafih Meclisi Âli arzu
ederse bu mesele resen takip edilir. Arzu ederse tehir edilir.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Bilhassa istirham ediyorum. Celsei hafiye her zaman yapılmaz,
reye konsun, reye konmazsa, arkadaşımız buraya çıkar. Ben iftira ettim, aslı yoktur der, ben de vazge-
çerim.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim: Meclisi Âlinizin birçok müzakeratında asabiyetle hepimiz
zaman zaman...
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Rica ederim. Bunda asabiyet mi olur? Asabiyet değil, imzası
tahtında takrir veriyor.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Belki zaman, zaman söylenmesi caiz olmayan sözleri söyleyebi-
liyoruz. Böyle her zaman şubelere sevk ederek tahkikat icrasına çıkarsak meselenin içinden çıkılmaz.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Söz değildir, takrirledir, tahriridir.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim. Hüsrev Sami Bey, Süleyman Sırrı
Bey için hain dediyse, biz bunu kabul mu ettik? Süleyman Sırrı Bey’in Yozgat hadisesinde başına gelen
felaketi hepimiz biliyoruz. Bunu şubeye göndererek habbeyi kubbe yapmak lâzım mıdır? Meclisin bu
nazik zamanında hiç işi gücü kalmamış mıdır? Bendenizin zatı âlinize, zatı âlinizin diğerine söylediği
sözlerle meşgul olmak suretiyle mesaili azimeyi unutmak bilmem doğru olabilir mi? Buna karşı Hüs-
rev Sami Bey bunu asabiyetle söylediğinden dolayı bu sözü geri alabilir.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Söz değil, takrirdir, tahriridir.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Efendim, takriri de bugün geri aldıktan sonra bir mesele kalmaz.
Ha takriri geri almış, ha sözü. Bu şube meselesi değildir. (Bizde biliyoruz ve öyle diyoruz sadaları). Bi-
naenaleyh bu babdaki fikirlerini tashih ederler mesele kalmaz.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Reis Bey, bendeniz bunun şubede tahkik olunmasından iftihar
etmem, bir şeref addetmem. Yalnız rica ederim, benim de bir haysiyetim vardır. İmzası tahtında bir
takrir verir ise ve heyeti umumiyede okunursa buna vicdan razı olur mu? Vicdanınıza tevdi ediyorum.
REİS — Efendim, bu meselenin tahkiki için bir şubeye havalesini kabul edenler lütfen el kaldırsın...
(Tashih etsin sözünü kâfidir sesleri). Efendim, tahkik için şubeye tevdiinde ekseriyet olmadığına göre,
bu mesele bendenizce halde kalır. Esas mesele hakkında müzakere cereyan ederken Meclisi Âli bu me-
seleyi de nazar dikkate alır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mesele bu mahiyette değil Süleyman Sırrı Bey orada
iken ve orada fetva okunurken dinlemiş olsa bile iştirak etmiş değil ki bu manayı ifade etsin.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Reis Bey, netice ne oldu rica ederim.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Gayri varit telakki ettik.
REİS — Bunun bir leke olduğuna kani olmadığı Meclisi Âli.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Mesele, Hüsrev Sami Bey, Süleyman Sırrı Bey’in hıya-
netine kani olarak ve onun manasını tamamen idrak ederek söylemiş olsa bile, bu bir sürçü lisandır,
eseri zühuldür.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Söz değil takrirdir, tahriridir Reis Bey.
ALİ SURURİ EFENDİ (Devamla) — Müsaade buyurunuz. Hüsrev Sami Bey’den nezaheti lisaniye
namına, edebi kelam namına rica ediyorum. Bu sözünü geri alsın.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Söz değil takrirdir.
– 123 –
ALİ SURURİ EFENDİ (Devamla) — Bu, şifahen olduktan sonra geni alınır. Hatta takrir verilmekle
vahyi ilahi olmadı ya.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Hüsrev Sami Bey burada sözünü geri almakla tenezzül etmiş
dersem ve bu Meclise devam edersem namussuzum. (Gürültüler). Hain bir adam bu Mecliste bulun-
maz.
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Efendim; mesele, beyhude gürültü alıyor, bendeniz ona hain
demedim. Böyle bir vaka geçmiştir. Binaenaleyh böyle bir vakadan dolayı bana muğber olabilir. Hain-
dir demedim. Fetvayı dinlemekle hain olmaz, arkadaşlar. (Gürültüler) Hain demedim. Böyle bir vaka
geçmiştir, dedim. Bunda ne mana var?..
CELÂL BEY (Genç) — Hüsrev Bey, takriri geri alınız efendim. Geri alsanız ne olur?
HÜSREV SAMİ BEY (Eskişehir) — Arzuyu umumiyeye mutavaat ederim, bendeniz.
REİS — Hüsrev Sami Bey; demedim diye tekrar ediyor. Binaenaleyh mesele bitmiştir.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Geri aldım diyor. Arzuyu umumiyeye mutavaat ederim diyor.
Mazbata
1. — Amasya İstiklâl Mahkemesinin mugayiri kanun hükümler verdiğine dair iddia hak-
kında Dördüncü Şube Mazbatası.
REİS — Mazbatanın müzakeresine başlıyoruz. Buyurun Hüseyin Avni Bey.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; Koçgiri heyeti gittiği zaman tedkikatı esnasında bu-
raya bazı metalibde bulunmuştu. Bunlardan biriside; İstiklâl Mahkemelerinin devamına nihayet verilmesi
idi. Bu adliye encümenince takarrür etti ve bendenizin bir takririm vardı, geldi ruznameye ve bir gün
de müzakere cereyan etti. O gün yine Hariciye Vekilinin bir meselesi araya girdi. Ruzname de yüzüstü
kaldı. Böyle birini ikmal etmeden diğerine geçersek bu temadi edecektir. Memleketin emniyeti dahili-
yesini şiddetle alâkadar eden …
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ve haricin nazarını calip bulunan bu kavaid hakkında, evvel
be evvel ruznameye alınmış ve müzakere edilmiş olan bu meseleyi bir an evvel intaç edelim. Asker fira-
risine ait ise; cihan bilsin ki bu memlekette asayiş ve sükûn vardır. Bunu teklif ediyorum. Bilâhare söz
söyleyeceğim. Öteki mesaili bilâhare hallederiz. Hariç itimat etmiyor. Dahilde itimatsızlık var.
Binaenaleyh askerî meselesini de ayrıca hallederiz. Efendiler, onlar üzerinde tazyik etmek icap ederse
Meclisi Âli öyle karar verir, olur. Aksi takdirde hala bugün kumandanların emir ve fermanlarıyla asker
firarilerinin ailelerinin oraya buraya nefyedilmeleri gibi eşnâ bir hareket vardır. Bir hale meydan ver-
meyelim. Her şeye tercihan bunu müzakere edelim.
REİS — Hüseyin Avni Bey’in teklifleri, adliye encümeninden İstiklâl Mahkemelerine ait olan mazba-
tayı ruznameye alalım, tercihan müzakere edelim. Hafi celsedeki ruznamede, zaten zannederim, üç beş
maddeden ibarettir. Bunu reyinize arz ederim. Amasya İstiklâl Mahkemesinin evrakı var. Hüseyin Avni
Bey’in tekliflerinin bugünkü ruznameye alınmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... (Ekseriyet
yoktur efendim). O halde esas meseleye Amasya meselesine devam edeceğiz. Vaktimiz olursa diğer
meselelere de geçeceğiz. (Şube tezkere mazbatası okundu).
Riyaseti Celileye
Amasya İstiklâl Mahkemesine ait olup 1337 senesi Dördüncü Şubesinde müzakeresi bilikmal tanzim
kılınan mazbata ile evrakı mevcudei müteferriası heyeti umumiyede tetkik ve müzakere edilmek üzere
takdim kılınmıştır.
14 Mart 1338
1337 Senesi Dördüncü Şube Reisi
Hafız Mehmet
– 124 –
REİS — Efendim, bu mevzudaki Şube mazbatasını okutuyorum.

Fezleke
Amasya İstiklâl Mahkemesi heyetinin mugayiri kanun bir surette vermiş oldukları hükümlerden
bahisle vuku bulan şikâyetler ve âzadan Canik Mebusu Emin Beyefendi’nin heyeti umumiyede ita etmiş
olduğu izahat üzerine Amasya İstiklâl Mahkemesi azasından Şevket ve Necati ve Bahri Beyefendiler hak-
kında tahkikatı lâzıme ifası heyeti umumiyenin ... tarihli kararıyla şubemize havale olunması üzerine,
tahkikata mübaşeret ve olbabdaki evrak ve teferruatı tedkik ve mütalaa kılındı.
Şöyle ki: Gerek Emin Beyefendi’nin heyeti umumiyede vermiş olduğu izahattan ve gerek şubede ahz
olunan ifadesinden istinbat edildiğine nazaran mumaileyh Emin Beyefendi’nin izahatıyla şikâyeti saire
berveçhi âti on dört maddede telhis kılındı.
1. Divanı Harbi Örfi’den müdevver evrak üzerine cinayatı muhtelife ile maznun bulunan Küçük Ağa
ile 38 refikinin sureti idamları:
2. İstiklâl Mahkemesi heyeti azasından Bahri Beyefendi’nin müddeiler meyanında bulunan birade-
riyle amcasına ve sair müddeilere verilmek üzere mühim miktarda tazminat itası hakkında mahkeme-
nin, harici salâhiyet, hüküm vermesi;
3. Yine azadan mumaileyh Bahri Bey müddei şahsi mevkiinde bulunduğu halde heyet meyanında
hâkim sıfatıyla kendisine müteallik davada hüküm ve karar i ittihaz eylemesi:
4. Cürümlerin Yozgat dahilinde vuku bulmuş ve mücrimlerin de livayı mezkûr dahilinde bulunmuş
olmasına nazaran olbabdaki davanın salâhiyet kararıyla Yozgat İstiklâl Mahkemesine tevdii icap eder-
ken bu suretle tariki kanuniye tevessül olunmayarak dairei kazaları haricinde bulunan davayı harici ez
salâhiyet Tokat mahkemesinde rüyet etmeleri:
5. 316 tevellütlülerinden asker firarisi Tokatlı Şahin nam şahsın idamına vicahen hüküm ita etmiş
oldukları halde merkumu aynı günde hilafı salâhiyet affetmekle beraber, maiyetlerine alıp beraber gez-
dirmeleri;
6. Asker firarilerinden Kâzım namındaki şahsı evvela Tokat’ta mahkûm etmiş oldukları halde, bila-
hare Amasya’da merkumun lehine bir hüküm ısdar edildiği ve bu baptaki kararlardan birinin defteri
mahsusuna kaydı icra edildiği halde, diğer karar tespit edilmeyerek, yalnız mahalline tebliğ edilmekle
iktifa kılınması;
7. Sivas’ta tevkif olunan 10 Ermeni hakkında beraat kararı verilmiş olduğu halde, merkumların
bilahare tekrar tevkif olunarak Amasya’ya izam kılınmaları:
8. Zile eşrafından Rıza Bey’in tahtelhıfz Tokat’a celbiyle badehu beraat ettirilmesi;
9. Sivas eşrafından Nalbantzade Ali Efendi’nin gıyaben on beş sene mahkûmiyetine karar verildiği
halde, firari olmadığından bahsiyle, Amasya’da vuku bulan müracaatı üzerine bilâmuhakeme diğer bir
kararın ittihaz olunması:
10. Tokat eşrafından Mütevellizade Nuri Bey’e ait evrakın muameleye tabi tutulmayarak hıfzolun-
ması;
11. Zile Belediye Reisi Bahri Bey’in muhakemesi Zile’de icra edilmiş olduğu halde mumaileyh tekrar
Amasya’ya celbedilerek orada beraat ettirilmesi;
12. Rüşvet ahzı maddesinden maznun Amasya Divanı Harbi Örfisi azasından İsmail Hakkı Bey’le
maddei mezkûrede alâkadar olan diğer eşhasın isticvabı icra edilmeksizin beraat ettirilmesi;
13. İstiklâl Mahkemesi heyeti azasının şeref ve haysiyetleriyle gayrı mütenasip ve muhitte sui tesir
icra eden efal ve harekât irtikâp eylemeleri;
Bâlâda tadad edilen maddelerden başka evrakı mezkûre tamamen tetkik edildiği takdirde, mevaddı
mezkûreye mümasil birçok ef ’alin tezahut edeceği dermeyan kılınması üzerine şubece salifüzzikr mad-
delere dair icra kılınan tetkikat ve isticvabat neticesinde husule gelen netayiç berveçhi âti tadad kılındı:
– 125 –
1. Divanı Harbi Örfi’den mudevvet evrakta maznun bulunan eşhasın adedi 120’yi mütecaviz,
olup, eşhası merkume muhtelif tarihte ve muhtelif mahallerde isyan ika ederek birçok eşhası katil ve
emval ve eşyalarını gasb u garet ettiğinden maada hanelerini de ihrak eyledikleri cihetle bunlardan
39 kişinin vicahen ve 24 işinin de gıyaben idamlarına ve mütebakisinin de derecatı mütefavide de
mahkûmiyetlerine ve bir kısmının da beraatına hükmedildiği görülmüştür. Filhakika eşhası merkume-
nin cinayeti müteaddide ika eyledikleri Divanı Harp’çe tutulan evrak mündericatından anlaşılmış ise de
mezkûr evrakı tahkikiyenin kısmen usulü dairesinde tutulmadığı halde İstiklâl Mahkemesi heyetinin
tamiki maddeye lüzum görmeksizin Divanı Harbin evrakını yalnız okuyarak nakıs bir evrak üzerine
binaen ahkâm etmeleri kanun ve adalete mugayir görülmüş olduğundan, ihticaca gayri salih bir evrak
üzerine bilâ tetkikat mühim hükümler itası suretiyle vazifelerini bihakkın ifa etmedikleri anlaşılmıştır.
2. Azadan Bahri Bey’in, biraderleriyle vesair müddeilere hukuku şahsiyelerinden dolayı müddeile-
rin kavli mücerredi üzerine maznunların 7171 lira altun, 10510 lira evrakı nakdiye ve l milyon 108193
kuruş ta kezalik evrakı nakdiye olarak tazminat itasına mahkûm edilmesi ve bundan başka mumaileyh
Bahri Bey’in hanesine hücum eden gasıplardan Deli Hacı nam şahıs, esnayı tecavüzde, maktul düştüğü
halde maktulü merkum hakkında da tazminat hükmedilmesi esasen yolsuz ve kanunsuzdur. Çünkü
hukuku şahsiye davalarının rüyeti İstiklâl Mahkemelerinin külliyen salahiyeti haricinde bulunduğu
halde bu kadar mühim bir meblâğ hakkında bilâ tevsik ve tahkik hüküm ita etmek suretiyle heyeti
mezkûre salahiyeti kanuniyesi haricine çıkmıştır.
3. Heyet azasından Bahri Bey’in hem müddei, hem hâkim mevkiinde bulunması meselesi de gayri
muhik ve gayri kanunidir. İdam olunan eşhastan Küçük Ağa Divanı Harp’te vermiş olduğu ifadatının
birçok kısmında Bahri Bey’in kendisiyle husumet ve adaveti olduğunu beyan etmekle beraber, mumai-
leyh Bahri Bey’in biraderi de gerek istidasında, gerekse ifadelerinde merhum Küçük Ağa’nın kendisiyle
biraderi Bahri Bey’e husumet ve adaveti olduğunu dermeyan etmek suretiyle maznunu merkumun
iddiasını teyit eylemiş olduğuna nazaran, Bahri Bey’in müddei mevkiinde bulunduğu hakkındaki ka-
naatini teyit etmiştir. Her ne kadar heyeti mezkûre Bahri Bey hakkında reddi hükkâm istidası olmadığı
cihetle, heyeti hâkime arasında bulunmasında mahzur görülmediğini beyan etmiş ise de ifadei mezkû-
re ahkâmı umumiyei kanuniyeye mügayereti cihetiyle şayanı ihticaç görülememiştir.
4. Maden evrakının Tokad’a gönderilmesi meselesi ise esasen maznunların bir kısmı Sivas ve Tokat
dahilinde ikayı cürm etmiş ve ora hapishanelerinde mevkuf bulunmuş olduklarından, vaktiyle mese-
leye vazıulyed olan Divanı Harbe evrakı mezkûreyi diğer mahkemeler salahiyet kararıyla tevdi etmiş
olduklarından bu hususta mucibi mesuliyet bir hal görülememiştir.
5. Tokatlı Şahin namındaki asker firarisinin evvela vicahen idamına karar verildiği halde, aynı gün-
de merkumun mahallesinden gönderilip ibraz edilen ve ziri üç mebus tarafından da musaddak bir
şehadetname üzerine affına karar vermek suretiyle hilafı kanun ve harici salâhiyet bir muamele ifa
kılınmıştır. Çünkü af muamelesi ancak Meclisi Âlinin cümlei salâhiyetinden olduğu ve İstiklâl Mahke-
melerine böyle bir hak verilmediği halde, salâhiyetleri haricinde eşhasın affına hükmetmek suretiyle de
vazifelerini suiistimal etmişlerdir.
Heyeti umumiyenin tayin ettiği müddeti kalile zarfında ancak balada zikredilen dört madde hak-
kında şubece tetkikat icra edilebilmiş ise de mütebaki maddeler hakkında yalnız alâkadarlar isticvap
kılınarak tetkikatı saire ifasına zaman müsait olamamıştır.
Binaenaleyh salifüzzikr dört maddenin itmamı muamelesiyle iktifa kılınarak mevaddı sairenin de
bunlarla tevhid edilmesi takarrür etmiştir. Binaenaleyh evrakın heyeti umumiyesinden istihraç olu-
nan netayice nazaran Amasya İstiklâl Mahkemesi âzasından Şevket ve Necati ve Bahri Beyefendilerin
hukuku şahsiyeye ait mesail hakkında hüküm ita etmeleri ve Şahin namı şahsı af eylemeleri ve Divanı
Harp’ten müdevver evrak üzerinde binayı hüküm eylemeleri ve Bahri Bey’in müddei olduğu hakle
hâkim mevkiinde bulunması gibi gayri kanuni ve harici salâhiyet muamelenin ve heyeti mezkûrece ifa
kılındığı anlaşılmış olduğundan, diğer mevadla birlikte mumaileyhim hakkında takibatı kanuniye icra
edilmek üzere mahkemei aidesine sevkleri ekseriyetle ve ancak heyeti umumiyece hukuku şahsiyeden
mütevellit zararların tazminine dair verilen hükmün tehirine karar verilmiş ve İstiklâl Mahkemesinden
– 126 –
verilen kararı mezkûrun muvafıkı madelet görülemediğinden hükmü mezkûrun derhal refine şube-
mizce ittifakla karar verilerek olbabdaki evrak maatteferruat heyeti umumiyeye takdim kılındı.
Hukuki şahsiye ve af için verdikleri kararlar tamamen gayri kanuni ve gayri hukuki olmakla beraber,
hükmü kanun ve hukuka ademi vukufun mütevellit bir hata olduğuna kailim.
Trabzon Kayseri Kars Maraş

Hafız Mehmet Âlim Fahrettin Tahsin
Lâzistan Bolu Karahisarısahip Kayseri

Muhalifim Fuat Mustafa Hulusi Okunamadı
Mehmet Necati
Sinop Siirt Antep Maraş

Mehmet Şerif Mehmet Salih Ragıp Muhalifim
Arslan
Batum Konya Kayseri Siirt

Ali Rıza Ömer Vehbi Mehmet Fevzi
Konya Kozan Kütahya Genç

İdam hükmünden Cemil Celâl
dolayı muahazalarına
muhalifim.
Doktor Fikret
Sivas Bayazıt Diyarbakır Yozgat

İdama Mahkûm Trabzon Mebusu İki cihete İdam edilen eşhas
Şahin ile Hüseyin’in Hafız Efendi’nin Muhalifim isyana iştirak etmiş
aflarından ziyade gayrı kanuni ve Zülfi ve cinayeti adide
bilâsübutu kanuni gayrı hukuki fikriyle irtikap eylemişlerdir
mahkûm edilmiş hemfikirim. Binaenaleyh kendileri
olmalarından dolayı Atıf muhakkak idam
mesuliyetleri taraftarı olmakla beraber,
olarak karara bu yalnız haklarında
cihetten cereyan eden
Muhalifim muhakeme tarifatı
Mustafa Taki kanuniye dairesinde
değildir.
Süleyman Sırrı
Refi masuniyetleri hakkındaki birinci fıkra red, hukuku şahsiyeye dair refi masuniyetler kabul
edilmiştir.
Birinci Reis Vekili Kâtip

Hasan Fehmi Hasan Hüsnü
– 127 –
İSMET BEY (Çorum) — Reis Bey, usul hakkında söyleyeceğim. Mazbatada muhalifim esbabı muhale-
fetlerini tenvir etmemişler. Bizi noktaı nazarlarından tenvir etsinler.
MUSTAFA HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Yahut yalnız isimleri söylensin.
REİS — Efendim, muhalifler 7 zattır. Daha evvel alâkadar zevatın söz söylemesi lâzımdır. Eğer mazba-
tada muhalif olanlar namına bir arkadaş söz isterse evvela bunlara söz vereyim.
MUSTAFA HULUSİ BEY (Karahisarısahip) İsimleri okunsun kâfidir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Esbabı muhalefet varsa okunsun.
NECATİ BEY (Lâzistan) — Muhalif olanlar tabii izahat vereceklerdir. Fakat hacet yoktur, ki ilk evvel
kalksın orada beyanatta bulunsun. Muhaliflerin ifadelerine hacet yoktur. Ne vakit alakadaran ifade verir?
Kâfi gelmezse o vakit onlarda muhalefetlerini söyler ve yahut söylemez. Mecbur değildir, ki muhalefet
eden evvela söz söylesin.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat)) — Muaheze mi olunacak. Israr ediliyor.
TEVFİK ŞEVKET BEY (Sinop) — Efendiler, mazharı itimadımız olan Samsun ve havalisi İstiklâl Mah-
kemesine gönderdiğiniz, bizlerden bendeniz. Bahri Bey, Necati Bey haklarında vuku bulan şikâyet üzerine
haklarımızda tahkikatı lâzımei kanuniye ifa edildi ve Dördüncü Şube mazbatasını verdi ve Meclisi Âli de
şimdi okundu. Şikâyetname münderecatı mahkemei temyize karşı yazılmış esbabı nakziyeyi havi bir lâyi-
hai temyiziye şeklindedir. Dördüncü Şubenin kararından da anlaşılacağı Dördüncü Şubenin kararından
da anlaşılacağı veçhile, bu karara mahkemei temyizin hemen nakzına müşabih bir karardır. Şimdi efendim
maddeleri -çünkü müdafaanınız mazbatada serdedilmediğinden, müdafaatımız birer birer dinlenecek
olursa meselenin mahiyeti, zannederim ki, tamamiyle tezahür edecektir. Bir kerre birinci maddede Divanı
Harbi Örfi’den muhavvel cinayatı muhtelife ile maznun Küçük Ağa ile 39 şerikinin idamı, ki bir kerre bun-
lar 39 kişiden ibaret değildir, 128 kişiden ibarettir ve bu evrak 128 kişiye aittir ve bunlardan 76 kişi mevkuf,
diğerleri gayri mevkuf idi. Bunlar kimlerdir? Büyük Millet Meclisinin tarihi teessüsünde ona karşı isyan
ve muhalefet eden Aynacıoğulları namıyla maruf bulunan ve Sakarya Muharebesi esnasında efradı 230’a
baliğ olan adamların, eşhasın rüfekasıdır. Bunlar bidayetten nihayete kadar neler yapmışlardır? Zannedi-
yorum ki, Meclisi Âlinizce hemen tamamiyle denecek kadar bunlar maruftur. Bunlar yakmadık hanüman,
katletmedik eşhas, şehid etmedik nefer, zâbıt hatta eczacı, cerrah bir şey bırakmamışlardır. Son zamanda
belki işitmiş olacaksınız, biz şifrelerle buna vakıf olmuştuk. Aynacıoğulları denilen ve katil İlyas’la birle-
şen bu çete efradı 56’dan ibaret ve Galib Bey’in kumandasında bulunan bir müfrezemizi tamamiyle imha
etmişlerdir ve bu vaka üzerinden çok zaman geçmemiştir. Pek yakında vuku bulmuştur. İşte idam olunan
39 kişi bunlardır.
Şimdi efendim şube yalınız Divanı Harbi Örfice yapılan tahkikatı bizim kâfi gördüğümüz nazarı dik-
kate alın ve yine şurada zabtın birkaç sayfasının imzasız olmasını nazarı dikkate alalım. Halbuki efendiler
Divanı Harbi Örfice tutulan zabıtlar beyaz ve müsveddedir. İhtimalki beyazında imza yoktur. Bizler mü-
nekkit mevkiinde bulunmadığımız için, belki bunun imzasız olduğuna vakıf olamamışızdır. Fakat müs-
veddatında, yani bizim mahkemelerimizde not denilen kağıda azanın imzası tamamiyle mevcuttur. Bu
noksan değildir, bu usulsüz değildir.
Sonra Divanı Harbi Örfinin yaptığı tahkikat üzerine hükmünüzü istinat ettirmesiniz. Efendiler rica
ederim Divanı Harbi Örfiler mahkemeler değiller midir? Eğer mahkemeler değilse şimdiye kadar bunları
niçin tutuyoruz, niçin tuttuk? Bunlar şekil meselesidir. Bendeniz, biz daha doğrusu mahkememiz Heyeti
Divanı Harbi Örfileri bir mahkeme olarak tanıyoruz ve mahkemedir diyoruz ve zabıtnamelerini de kabul
ediyoruz.
Sonra Divanı Harp yedi sekiz aydır bunlar hakkında tahkikatını yapmış, bitirmiş ve hatta fezlekesini
dahi kurşun kalemiyle yazarak hazırlamıştır. Biz bu suretle aldık. Yalnız öyle zannediyorum ki bizim için
yapılacak bir mesele vardı. Devren aldığımız Divanı Harbi Örfi zevabıtını temamen maznunlar huzurun-
da okuduk ve münderecatını yegân yeğân kendilerine tefhim ettik ve onlara münderecatını tamamiyle
tasdik edip etmeyeceklerini sorduk. Bir gûna itirazda bulunmadılar. Evet muhakeme bu suretle cereyan
– 128 –
etmiştir. Daha ne yapabilirdik? Sonra bu Divanı Harbi Örfinin zabıtnamesi, acaba yalınız Divanı Harbi
Örfinin yaptığı muhakeme ile mi kalmış? Hayır, Bir kerre efendim jandarma dairesince tahkikatı ibtidaiye
yapılmıştır. Sonra ikincisi; buna dair birçok zabıt varakaları tutulmuştur. Üçüncüsü; tahkikatı istintakiyesi
yapılmıştır. Maden kasabasında muhakeme cereyan etmiştir ve sonra Divanı Harbi Örfi sair kazalar mah-
kemelerine talimat varakası göndererek, alâ tarikulistinabe bazı şahitlerin ifadelerini almış ve muvacehe-
lerinde okunmuştur. Divanı Harbi Örfinin bu zabıtnameleri bunlarla dahi teyit etmiştir. Halbuki bizim
Hıyaneti Vataniye Kanununda bir esas vardır ve orada dedikki tahkikat… yapılmıştır. Yeni bir tahkikata
lüzum yoktur.. Jandarma dairesinin tahkikatı kâfidir, diye kabul ettik. Jandarma dairesinin yaptığı bu tah-
kikatı iptidaiye üzerine şahitlerden bir ikisi vefat etmiş olsa onların ifadelerini okumayacak mıyız? Onların
tahkikatıyla iktifa etmeyecek miyiz?
Sonra, ikinci mesele; Bahri Bey’in müddeiler meyanında bulunan biraderi ile amcası meselesi.. Bir kere
Bahri Bey’in amcası burada müddei olarak dahil değildir. Efendiler, Bahri Bey, biz bu işe vazıyed ettiğimiz
tarihte kendisinin biraderinin bu işte müddei olduğunu ve binaenaleyh mahkemede kendisinin bulunma-
ması daha iyi olacağını bize iddia etmişti. Fakat biz usul ve kanun dairesinde hareket etmeyi daha muvafık
gördük ve Bahri Bey’e dedik ki reddi hükkâm ve reddi âza hakkında yegâne madde olan Usulü Muhakemei
Hukukiye Kanunu’nun altmış ikinci maddesinde bir kere reddi aza meselesi iddia ve istidaya mütevakkıf-
tır. Muhakemeye başlayalım. Eğer senin hakkında böyle bir istida gelecek olursa, ondan sonra diğer arka-
daşımızı çağırır ve icap ederse Meclisten diğer bir arkadaşı davet eder ve bu muhakemeye o suretle bakarız,
dedik. Reddi aza istidası gelmeden ve yahut bir şikâyet gelmeden bir heyeti celilenizin itimadına mazhar
olan bir arkadaşı, zannederim ki, oradan çık diye kovamazdık. Bu muvafıkı maslahat bir şey değildir.
Sonra efendiler; İstiklâl Mahkemesinden bahsediyoruz, istirham ederim, nasıl olur da o arkadaşımızı
oradan kovacağız ve sonra, bu hal yarın her İstiklâl Mahkemesinde de olursa… ne yaparız? Bahri Bey’in
bu işte müddei olduğu beyan ediliyor. Maznunlardan yalnız Küçük Ağa adam denilen şahıs, Bahri Bey’in
müddei olduğu iddia ediyor. Müddei mevkiinde bulundu. Halbuki müddei ve müddei şahsı olmak Usulü
Muhakematı Cezaiye Kanunu’nun 62’nci maddesini açınca görürsünüz ki; iddiayı şahside Bahri Bey’in
evrakı mevcudesinde ne bir istidası, ne bir iddiası mevcuttur. Yalnız maznunlardan Küçük Ağa denilen
şahıs şahitlerin taan ettiği sırada diyor ki, Bahri Bey’in hatırı için bunlar şahadet ediyor. Rica ederim, Bahri
Bey’in âzalıktan reddi için bu söz kâfi esbaptan mıdır, değil midir? İkinci mesele de bu şekildedir:
Sonra üçüncü mesele geliyor. Efendim. İstiklâl Mahkemeleri hukuku şahsiyeye bakamaz. Halbuki biz
bu maddede değil, diğer maddelerde dahi hukuk şahsiyeye bakımsızdır. Yalnız bunu istitraden kabilinden
olarak arz edeceğim. Malumu âliniz hukuku şahsiye ikiye münkasemdir. Hukuk umumiyenin tevlit elliği
hukuku şahsiyeler, meselâ Samsun’da altın kaçakçılığı yapan bir şahsın altınlarının müsaderesine hükmet-
miştik.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbakır) — O başka.
ŞEVKET BEY (Devamla) — Müsaade buyurun, istitraden arz ediyorum. Bir yanlışlık olmuştur da onu
arz etmek istiyorum. Bu altınların müsaderesine hükmetmiştik. Buradan İstiklâl Mahkemesinin hukuku
şahsiyelerinin tehiri icrasına karar verildiği zaman, oradan da altınların müsaderesi tehir olunmuştur.
Çünkü oradan yanlış anlaşılmıştır. Meselâ Sivas’ta Tarihiye Komisyonu Reisi Binbaşı Salih Bey’in tardı
ile beraber, ihtilas ettiği zehairin tazminine de hükmetmiştik. Tabii orada icrası da tehir edilmiştir. Yani,
burada bir yanlışlık olmuştur. Bunu bir maksatla arz etmiyorum. Sonra, hukuku şahsiyeye İstiklâl Mah-
kemesi bakar mı? Bakamaz mı? Daha evvelce bu mesele beynimizde görüşülmüştü. Bendeniz diyorum
ki Usulü Cezaiye Kanunu’nun bilhassa üçüncü maddesiyle mevaddı sairesinde hukuku şahsiye davası,
hukuku umumiye davasıyla beraber ve bir mahkemede görülüyor. Acaba İstiklâl Mahkemeleri vaktiyle
ceza mahkemelerinin gördükleri hıyaneti vataniye, vatanın maddi manevi felâketine sebebiyet verenler
hakkındaki mevadda hukuku şahsiyeye hükmetmesi doğru mudur, değil midir meselesi. Binaenaleyh bu
mevaddı kanuniyeye tevfikan ceza mahkemesinde rüyet olunmakta olan bu maddelerin, ki ceza mahke-
meleri gibi İstiklâl Mahkemelerinin de hukuku şahsiyeye bakması doğrudur, diye karar vermiş ve ondan
sonra hukuku şahsiyeye bakmaya karar vermiştik. Fakat Heyeti Celileniz İstiklâl Mahkemelerinin hukuku
şahsiyeye bakması veya bakamayacağı kanaatinde bulunuyorsa, bu da bir içtihattır. Bizim içtihadımızın
– 129 –
nakısı olabilir. Fakat heyeti âliyeniz zannediyorum, ki şimdiye kadar hukuku şahsiye hakkında hiçbir şey
zikretmemiş ve İstiklâl Mahkemeleri hakkındaki ve İstiklal Mahkemeleri Kanunu’nda da buna dair bir
sarahat mevcut değildir.
Sonra; dördüncü madde; cürüm Yozgat dahilinde vuku bulmuş olduğu halde evrakın Tokat’a gönderil-
mesi. İstirham ederim, cürmün yalnız vuku bulduğu mahalde mi dava rüyet ediyor?
KADRİ BEY (Siirt) — Bu mesele de mucibi mesuliyet bir hal görülmemiştir.
ŞEVKET BEY (Devamla) — Şikâyet de vardır.
REİS — Efendim, sözü kesmeyin. Devam buyurun Şevket Bey.
ŞEVKET BEY (Devamla) — Bunu şube cürüm addetmemiş ama heyeti celile cürüm addederse... (De-
vam devam sesleri) Halbuki yalınız mevkii cürümde değil, maznunların ikametgâhı olan yerlerde ve yahut
derdest edildikleri mahallerde dahi dava rüyet olunur. Biz Tokat’a gittiğimiz zaman bu 128 kişinin 76’sını
orada mevkuf bulduk ve bunlardan ancak 6veya 7 kişi Yozgatlı idi. Mütebakisi Tokat, Yenihan, Zile, Sivas
ve sair taraflardan, yani muhitimiz dahilinde ikamet eden kesandan ibaretti. Binaenaleyh artık bundan
dolayı şubenin verdiği karar veçhile bizi mücrim addetmek doğru değildir, zannederim: Esasen bu me-
seleye dair salahiyet kararı veren de biz değiliz. Maden mahkemesi, Maden Müstantiki ve sonra Divanı
Harbi Örfidir.
Beşinci mesele: Asker firarisi Tokatlı Şahin nam şahsın evvela vicahen idamına hükmettikleri halde
bilahire affına karar vermenin hilafı kanun ve harici salâhiyet olması meselesi ve zannediyorum ki mesele-
lerin en mühimi de budur. Sakarya Muharebesi esnasında idi. Biz Tokad’a gitmeye mecbur olduk. Çünkü
bizim muhitimizde mevcut olan -bize ait olan-otuz be şubede çalışmaklığımız sayesinde 3-5-10 nefer firari
kaldığı halde Tokat’ta 1 600 küsur ve fakat malum ve muayyen olarak, firari mevcuttu. Bu mesele hakkında
uzun uzadıya yazdık, fayda etmedi. Sonra biz gittik ve yakından tetkikatta bulunduk. Aynacıoğulları’nın
efradı 230’a baliğ oluyor. Katil İlyas Çetesi, Aziz Çetesi ve Rum eşkıyaları, asker firarileri de buna dahildi.
Bunun için ne yapmak lâzım gelirdi? Şüphesiz muamelei şedide icrası... Bunu düşündük ve evvelce yaz-
dığımız beyannameleri nazarı dikkate almayarak tekrar bir beyanname daha yazdık, yine aldırmadılar,
itaat etmediler. Bu Şahin geldi. Şahin denilen bu çocuğun -bilahire arz edeceğim mahkemedeki etvar u
harekâtına nazaran ahmak bir adam olduğu anlaşılıyordu. Kendisine alay kumandanından gelen telgraf-
nameyi okuduğumuz zaman; diyordu ki «Alay kumandanı beni sever de onun için böyle yazmıştır.»
Bu asker firarisi olduğu halde, biz ekseriyetle idamına karar vermiştik ve muhakeme esnasında samiin
meyanında mevcut bulunan Tokat Mebusları Rıfat, Hamdi ve İzzet Beyler bize müracaat ettiler. Dediler
ki; bu Şahin denilen adamın kardeşi askerde şehid olmuştur ve kendisi de, böyle arkadaşlarını teşvik ede-
cek mahiyete değildir. Binaenaleyh, buna idam kararı vErmeniz biraz muvafık olmamıştır, aynı zamanda
kendileri mahallinden tanzim ve kendi taraflarından da tasdik edilen bir şahadetnameyi bize ibraz ettiler.
Bu suretle biz de yeniden bir muhakeme açmağa mecbur olduk ve İstiklâl Mahkemelerinin asker firarileri
hakkındaki ahkâmına ait aksamını tetkik edecek olursak, zannederim ki, usulü muhakememiz hakkında
bir şey yoktur. Bu bapta şerait mevcut değildir. Halbuki İstiklâl Mahkemesince idamına hükmedilen şahsın
idam hükmünü derhal infaz etmek icap eder ve fakat biz de -bilahire vaki olan müracaat üzerine- bunun
masumiyetine hükmetmiştik. Bu adamı herhalde idamdan kurtarmak bizim için vacipti diye düşündük.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Evvelce neye idamına hükmettiniz?
ŞEVKET BEY (Devamla) — Esbabını arz ettim. Düşündük. Bu hususta Kanunu Esasi’yi nazarı itibara
aldık. Kanun Esasi, fevkalâde mahkemeleri menetmiştir ve Kanunu Esasi’ye göre acaba İstiklâl Mahkeme-
lerinin teşkili doğru mu idi, değil mi idi? Sonra mahkemelerden verilen bu idam ve af kararlarını biz yapa-
bilir miyiz, yapamaz mıyız? Mesele burada idi. Asker firarileri hakkındaki kanunun son maddesini nazarı
dikkate aldık. Orada diyor ki: “Bu bapta, mülkiye ve askeriye ceza kanunlarına tevfikan hükmedeceksiniz
ve fakat icap ettiği takdirde kendiliğinizden dahi itayı hükme salahiyettarsınız” diyorsunuz. Bu salahiyet
nedir? Mahkemeye idam salahiyetini veriyorsunuz da, acaba af gibi daha hafif olan bir şeyi, bir selâhiyeti
– 130 –
mahkemeye ne için tevdi etmemiş oluyorsunuz? Bu cihetler hakkında, Kanunu Esasi’deki hukuku hüküm-
raninin nazarı dikkate alındığı iddia ediliyor.
Sonra, asker firarisinin cezası idamdır. Fakat bugün hatta üç, beş on defa firar eden askerleri bile idam
etmedik ve etmiyoruz. Mutlaka bunların tahfifi cezaları cihetine gidiyoruz. Asker firarileri hakkındaki
hükümleri bu suretle tahfif selâhiyeti bizde mevcut mudur, değil midir?
Halbuki cezanın tahfifi dahi, Kanunu Esasi mucibince hukuku hükümranidendir. Şahin’in bu suretle
idamı ve ahiren affı dolayısıyla bin üç yüz asker firarisi tuttuk. Yalınız 60 kişi kalmıştır ve bunlardan 47’si
de ahiren Rum eşkıyasının takibine giderek 13 kişi kalmıştır.
Biz bu suretle cephesi harbe 30 bin asker firarisi göndermişizdir. Rakamla sabittir ve bunlar içerisinde
idam olunan yalınız 14 neferdir. Fazla değildir.
Sonra asker firarilerinden Kâzım nam şahıs Tokat’ta mahkûm edildiği halde, Amasya’da lehine hüküm
vermişiz. Esasen asker firarileri mesaili bir arkadaşımız tarafından idare ediliyordu. Askerlikle alâkası olan
Necati Bey tarafından. Evvelce merkez ordusu kumandanı ile görüşülerek, bakaya kalan efradın oralarda
istihdamı ve asker firarilerinin cepheye sevkleri lâzım geleceği kanaati izhar ve takarrür ettirilmişti. İşte bu
şahıs da her nasılsa bekaya gösterildiği halde, firari gösterildi zannıyla cepheye sevki işaret edilir. Amas-
ya’ya gittiğimiz zaman bize bir istida ile müracaat eden bu şahsın müracaatı kabul edildi ve şubesinden
soruldu ve bekaya olduğu anlaşıldı ve ondan sonra da kendi atı ve silahıyla beraber süvari alayına gönde-
rilmiştir ve bu bir hatadır ve hata da tashih edilmiştir.
Sonra: Sivas’ta tevkif olunan 10 Ermeni hakkındaki meseleye gelince; tevkif edilen on Ermeni değil-
dir, 31 Ermeni’dir. Bu meselenin tafsilatına girişmek uzun sürer. Beyhude yere tasdi etmeyeyim ve yalnız
neticeyi arz edeyim. Bu 31 Ermeni’ye isnad olunan madde hıyaneti vataniyedir. Fakat 1334 senesinde,
yani mütareke esnasında yapılmış mevaddandır. Binaenaleyh haklarında şimdilik takibat icrasına mahal
olmadığına ve bu suretle tahliyelerine karar verilmişti. Yani bunların cürmleri 1334 senesinde ika ettikleri
cürümdür. Beraat ettirilmemişlerdir. Ahiren Hükûmetten verilen takrir üzerine bunların eskiden hıya-
neti vataniye ile alâkadar oldukları ve elyevm dahi yine bu hal ile ötede beride dolaştıkları işar olunması
ve bu cihetin de tahakkuk etmiş olması üzerine 10 nefer Ermeni şüpheli eşhastan addolunarak Harput’a
nakledilmiştir. Çünkü bu 10 Ermeni’nin… olarak Harput’a gönderilmiştir. Çünkü bu on Ermeni’nin cephe
gerilerinde bulunmaları bittabi doğru olamazdı.
Sonra Zile eşrafından Rıza Bey’in tahtelhıfız Tokad’a celbiyle beraat ettirilmesi… Rıza Bey kayma-
kam tarafından Tokad’a tahtelhıfız gönderilmiştir. Rıza Bey’in muhakemesine Tokat’ta baktık. Evrakın
okuduğumuz zaman Rıza Bey’e isnad olunan şeyler şunlardan ibaret kalıyordu: Hükûmet ianesine iştirak
etmemiş, nafıanın hisse senedatını almamış, Aynacıoğlu denilen eşkıyaya yataklık etmiş, fakat bu üçüncü
cihet hakkında delili kati mevcut değilmiş. Hükûmet ianesine iştirak etmemek, hisse senedatı almamak bir
cürüm değildir. Binaenaleyh bundan dolayı Rıza Bey hakkında bir gûna tahkikat icra etmesi, zannederim
ki doğru olamazdı. Yalnız Rıza Bey’e isnad olunan eşkıyaya yataklık meselesi vardır ve bu meselede de tah-
kikat ve bazı şahitlerin ifadelerine lüzum görüldü. Binaenaleyh bunun tahkikatı icra edilmedikçe mevkuf
kalması bittabi doğru olamazdı. Esasen bazı mesailden dolayı Zile’ye gitmekliğimiz lâzım geliyordu ve
hatta icap ederse köylere dahi gitmemiz icap ediyordu. Fakat mümkün olamıyordu. Biz Zile kaymakamına
veya jandarma kumandanına Rıza Bey hakkındaki evrakı tevdi edemezdik. Zile’ye gittik. Hemen diyebi-
lirim ki bu salon kadar vasi bir salonda Rıza Bey’in muhakemesini yaptık. Bütün kasabalı samiin olarak
orada mevcut bulunuyorlardı. Rıza Bey hakkında şahit olarak gelen eşhas ademi malûmat beyan ettikleri
gibi, bilâkis Aynacıoğulları’nın Rıza Bey hakkında olmadık tahkiratı yaptıklarını söylemişlerdir. İşte Rıza
Bey bu suretle beraat etmiş idi. Acaba Rıza Bey zengin olduğu için biz beraat ettiremez mi idik?
Sonra Sivas eşrafından Nalbantzade Ali Efendi; bidayeti inkılâpta âsilerin takibine gönderilmiş, fakat
cepheleri bozmuş ve hakkında Divanı Harbi Örfice uzun boylu tahkikat yapılmış, fakat bu tahkikat Ali
Efendi’nin olduğu zamanda cereyan etmişti. Ali Efendi’yi celp ettik. Polis dairesinden kaçtığı haber verildi.
Yenihan’a tekrar müzekkere gönderdik. Fakat Ali Efendi’nin kaçmış olduğuna dair zabıt varakası vardı. Ali
Efendi hakkında gıyaben (15) sene küreğe mahkumiyetine karar verdik. Ali Efendi bizim Sivas’tan hare-
– 131 –
ketimiz zamanında istiman etti. Bittabi Amasya’ya gönderildi ve Amasya’da Ali Efendi’nin davasına bakıl-
dı ve evrakı dava, muvacehesinde tamamiyle okundu ve tekrir edildi ve kendi hakkında birtakım delail
mevcut ise de zaif görüldü. Mahkûmiyetine kâfi görülmedi. Binaenaleyh Ali Efendi asıl hıyaneti vataniye
meselesinden beraat etmiş ise de Ali Efendi diğer sebeplerden dolayı da mahkûm edilmiştir.
Onuncu madde; Tokat eşrafından Mütevellizade Nuri Bey’e ait evrakın muameleye tabi tutulmadan
hıfzedilmesi. Ben Nuri Efendi hakkında hiçbir şey söylemeyeceğim. Çünkü Nuri Efendi’nin şahsı hemen
herkesçe, birçok zevatça malumdur ve Mebus Hamdi Bey’in de biraderidir. Fakat Nuri Efendi’ye isnad olu-
nan mesele nedir? Rum eşkıyasının takibine gitmiş ve orada diğer eşhasla beraber Rum eşkıyası takibin-
de bulunmuş... Bunun tahkikatında Hükûmetten sorduk. Yani mutasarrıflık diyordu ki: «Biz gönderdik.
Çünkü bizim için bu siyaseti takip etmek lâzım geliyor, binaenaleyh Nuri Efendi hakkında hatta bu suretle
karar vermişizdir.» Nuri Efendi hakkında teşekkül etmiş bir cürüm kanuni olmasına binaen takibatı ka-
nuniye icrasına mahal olmadığından evrakının hıfzına karar verdik. Mesele bu şekildedir. Bir müddet
umumiye cürüm olmayan bir şey havale edilirse, müddei umumi cürüm olmayan bir şey için bunu takibe
veyahut hıfza kadir midir, memur mudur? Mezun mudur? değil midir? Zannedersem müddei umumiler
yalnız cürmü takip ederler... Halbuki mahkeme kanaat getirirse efendiler… kanaati istikametinde karar
verir.
Sonra Zile Belediye Reisi Bahri Bey’in beraat ettirilmesi. Evet, Bahri Efendi’nin muhakemesine Zile’de
baktık. Fakat şahitlerinden sekiz kişi Amasya’da bulunuyorlardı. Bunlardan dördü esasen Amasyalı idiler.
Dördü de berayı ticaret Amasya’ya gitmişlerdi ve orada oturuyorlardı. Düşündün, bu şahitleri Zile’ye mi
celbedelim? Yoksa Bahri Efendi’yi Amasya’ya mı gönderelim? Bahri Efendi’den bir imza aldık. Dedik ki:
İyi hatırımdadır 8 Kânunuevvel perşembe günü orada bulunacaksın. Gelmez isen muhakemene gıyaben
bakacağız ve gelmeseydi hakikaten gıyaben bakacak idik. Fakat ne yapacaktık? Mesele sabit değildi. Bittabi
beraat ettirecek idik. Acaba Bahri Efendi oraya geldiği zaman yoksa bu sekiz kişiyi Bahri Efendi’nin mese-
lesinden dolayı Zile’ye mi celb edecektik? Mesele de bu şekildedir.
Sonra on ikinci madde de rüşvet ahzı maddesinden dolayı Divanı Harbi Örfi azasından İsmail Hakkı
Bey’in beraatı meselesi. Bu mesele hakkında Bahri Bey yoktu. Biz diğer üç arkadaş tahkikatı icra ettik ve
evrakını imzaladık. Yalnız maznun olan İsmail Hakkı Beyle bir de Vehbi Bey namında bir kaymakam mü-
tekaidi vardı, ki onların isticvabı kalmıştı. Ahiren Bahri Bey’in de dahil olduğu bir heyette İsmail Hakkı
Bey’i ve Vehbi Bey’i celbiyle isticvap ettik. İnkâr ettiler, Haklarında diğer üç arkadaşın tutmuş olduğu evra-
kı tahkikiyeyi okuduk. Münderecatlarına bittabi itirazlarını yaptılar. Mesele İsmail Hakkı Bey’in rüşvet ah-
zına ictisar ettiği hakkında delaili kanuniye olmadığından beraat etmiştir. Vehbi Bey’in alenen suiistimal
cürmü teşekkül etmediği için ademi mesuliyetine karar verilmiştir. Hatta muhakeme edilmemiş, deniliyor,
ki Vehbi Bey’in beyan ettiği bir şahidi dahi celp ile orada istima etmişiz.
İşte efendiler; bize isnad edildiği veçhile usul ve içtihad hataları mevcut olabilir. İnsanlar şüphesiz ha-
tadan salim değildir. (Ekseriyet yok sadaları) İşte efendiler; müsaade ediniz. Bize isnad olunan maddeler
bunlardan ibarettir. Binaenaleyh kast mevcut değil ise acaba hata müstelzimi ceza mıdır? Binaenaleyh içti-
hat hatasıdır diye bizi mahkemeye sevk etmenin doğru olup olmayacağını heyeti âliyenize terk ediyorum.
KADRİ BEY (Siirt) — Sual soracaktım.
REİS — Necati Bey söz istiyor musunuz?
BASRİ BEY (Karesi) — Demin Şahin isminde birinden bahsolunurken Şevket Beyefendi bunun sinni
mükellefiyette olamayacak derecede çocuk tabirini kullandılar. Acaba sinni mükellefiyete dahil olmayacak
ceza verilecek mi idi?
ŞEVKET BEY (Sinop) — Efendim, çocuk tabirini mi söylüyorsunuz. Biz sahillerde o suretle söylemeye
alışmışız. Çocuk deriz, hatta zatı âlilerine bile çocuk diyebiliriz. Alıştığımızdandır. Esasen 1316 tevellüdü-
dür. Belki böyle bir şey olabilir. Sahil olduğu için böyle söyleniyor.
KADRİ BEY (Siirt) — Muhakeme vicahen cereyan etmiştir. Bu muhakeme esnasında kardeşinin şa-
hit... tayin etmedi mi?
– 132 –
ŞEVKET BEY (Sinop) — Hayır efendim.

KADRİ BEY (Siirt) — Sormadınız mı efendim, rica ederim.
ŞEVKET BEY (Sinop) — Telgraf okunduğu zaman ifadelerini arz ettim diyordu ki: Beni alay kuman-
danı sever de onun için yapmıştım diyor efendim.
KADRİ BEY (Siirt) — Hükmedilen her bir şahıs için mebuslardan tezkiye varakası almaya ihtiyaç var
mı idi? Yani diyor ki, üç mebus bunların hüsnü ahlâkına dair varaka verdiler. Ona göre hükmedildi. Yani
idamına hükmedilen her şahıs için bu cari midir?
ŞEVKET BEY (Sinop) — Öyle demedim. Mahallesinden gönderilen bir şahadetname üzerindeki bu
şahadetname üç mebus tarafından da musaddak idi.
KADRİ BEY (Siirt) — Sonra tazminatı şahsiye meselesinde bir yakut parçası varmış, bilmem ne imiş.
Bu yakut parçası için 9.000 altın kıymet takdir edilmiş. Bunu nasıl tahmin buyurdunuz?
ŞEVKET BEY (Sinop) — Efendim, meseleyi tamamiyle arz ettim. Biz kanaatimizi tevsik ettiğimizi tes-
pit ettiğimizi tamamiyle iddia ediyoruz. Fakat zatı âlileri münekkit mevkiinde bulunduğunuz için şüphesiz
bu kanaati izhar edemezsiniz.
KADRİ BEY (Siirt) — Hayır efendim, değil. Bendeniz söylemeyi hukuktan bildiğim için, böyle 9.000
lira kıymetindeki bir taşa herhalde kanun dairesinde onun kıymetini takdir etmek lâzımdır.
ŞEVKET BEY (Sinop) — Takdir ettirilmiştir. Buna kanaat gelmiştir.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Efendim bendeniz evvel emirde şube mazbatasına mincihetin
muhalifim. O cihete muhalafetimi arz edeceğim. İki asker firarisi var. Birisinin ismi Şahin, diğerinin ismi
Hüseyin’dir, ki onların isimleri mazbatada yazılmamış. Şahin isminde bir asker firarisinin idamına hük-
molunuyor. Sonra da affediliyor. Bu meseledeki ciheti muhalefetim bu Şahin denilen kimsenin Rumlar
tarafından hanesi yakılmış, bu adam bölük zabitinden mezuniyet istemiş; ki evime gideyim, çoluk çocu-
ğum nerede kalmış göreyim. Bölük zabiti peki sonra müsaade ederiz demiş. İstidatı teehhüre uğramış. O
sırada kıtası bunun bulunduğu mahalden diğer mahalle nakil olunmuş. Nakil olunurken demiş ki; ben
evime gideyim, çoluk çocuklarımı göreyim, yine kıtama yetişeyim demiş. Doğru köye gitmiş (O adam
Şahin değildir. Hüseyin’dir sedaları) Pekâlâ Hüseyin olsun. Zaten Hüseyin’i de söyleyeceğim. Fakat ihti-
mal ki Hüseyin’dir ve makûsen isimler zihnimde kalmıştır. Sonra dehalet etmiş ve vekalet ettiği de İstiklâl
Mahkemesine bildirilmiş, filan adam istiman etti denmiş. Elyevm mevkuftur. Bu adam hakkında ne ya-
pacağız demişler. İstiklâl Mahkemesi o gelen telgrafın kenarına merkumun mahallinde kurşuna dizilerek
idamı hakkında bir mazbata var diye bir derkenar yazmış ve hatta yandan yazılmış. Bu derkenar ile bir de
mazbata yapmışlar ve hiçbir delaile istinat ettirilmeksizin, bu adamın idamına hükmetmişler. Sonra Tokat
mebuslarının şefaatleri üzerine...
… (Amasya) — Öyle değildir hocam.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Devamla) — İkisini de karıştırıyorum.
… (Amasya) — İkisi bir meseledir. Hüseyin meselesinde Emin Bey, Şevket ve Necati Beyler vardı.
Onların imzasıyla (5 tarihinde alınmış) 6 tarihinde verilmiş bilahire affedilmiş. Birisi Şahin isminde diğeri
Hüseyin ismindedir. İki hüküm vardır. İkisi de istiman etmiştir.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Devamla) — Mercilerinden resmen bildirildiği halde bunların idamına
hükmolunmuş; sonra birisinin hakkında şefaatle, diğerinin hakkında da bu adam maznundur diye gelmiş,
sonra bunların aflarına karar verilmiş, isimlerini karıştırıyorum. Bendeniz bu affın usulsüz olduğunu bil-
diğim için, mesuliyeti affediyorum isabet olmuş. Fakat esasen bu adamlara hiçbir icabı kanuni bulunmak-
sızın idam hükmü verilmesi elbette haizi dikkat, calibi dikkat ve rikkattir. Esasen bu İstiklâl Mahkemele-
rinin aleyhindeyim. İstiklâl Mahkemeleri demek, kanunsuz hüküm vermeye mezun ve selâhiyettar mahal
demektir, değildir. (O cihet, o mesele başka sedaları) İşte bu usulden dolayı bu gibi hatalar zuhur ediyor, ki
bu hatadan yalnız yapanlar değil, Meclisin heyeti umumiyesi de mesuldür.
EMİN BEY (Erzincan) — İstiklâl Mahkemesi olmamış olsaydı cephede üç asker kalmazdı.
– 133 –
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Devamla) — İşte bu bir şahit, bendenizce af kararlarının hatalığından sarfı
nazarla idam hükümlerinin refine bir karar verilmek icap eder. Çünkü af kararları salâhiyet olduğu için
onu kaldırınca idam kararı baki kalır. İdam kararı ise bütün hilafı kanun ve hilafı adalettir. Onun için refi-
ne bir karar verilsin. Meclis isterse doğrudan doğruya Meclise vermeli, isterse Adliye Encümenine havale
etmeli. Tetkik edilsin ve bir refi kararı çıkmalıdır.
Sonra efendim; diğer maddelere ki bendeniz o cihetlere muhalif değilim. Bendeniz muhalif değilim o
cihete. Fakat o evrakta birçok maznun daha var. Şevket Bey buyurdular ki yüz bilmem kaç maznundur ve
birçok cinayette var, ki hatta idam hükmü bile az gelir, idamdan büyük ceza yok. İdam bunlar için azdır.
Çünkü feci cinayet yapanlar vardır. Fakat bu feci cinayetleri bu maznunlardan hangileri yapmış ve yaptık-
larına dair ne gibi delail var? Ne Divanı Harpça tetkik edilmiş, yani tevsik edilmiş ne de...
BİR MEBUS BEY — 130 adam içerisinde hiçbirisi günahkâr değildir.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Divanı Harbin kararına isabet edenler bunlardan İstiklâl Mah-
kemesince tevsik edilmiş demektir. Yani falanın delaili, falan Ahmed’in şu cürme, şu cinayete cüreti şu,
şu delail ile sabittir. Böyle bir şey yoktur. İstıdlalat yoktur. Sırf Divanı Harbin karışık bir tahkikatı üzerine
istinat ederek bunlar öylece kararlarını vermişler, ki 39’u idamdır. Diğerleri de muvakkat, müebbet kürek-
tir. Böyle ağır ağır cezalardır.
Sonra hukuku şahsiyenin rüyeti bahsine gelince; benim zehabıma göre İstiklâl Mahkemeleri hukuku
şahsiye davalarına bakmışlar. Başka mahallerdeki İstiklâl Mahkemeleri de ihtimal ki bakmışlardır. Bende-
niz bunu gayri muhalif görüyorum ve zira o salâhiyetin gayri mahdut verilmesinde buluyorum.
BİR MEBUS BEY — Öyle ise esasına muarızsınız.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Evet. Sonra efendim. Bahri Bey biraderimizin bu hükmünde,
bu muhakemede bulunması. Deniliyor ki reddi hükkâm istidasında bulunmamış, onun için olmadı de-
niyor. Reddi hükkâm istidası mevaddı hukukiyeye mahsustur. Mevaddı cezaiyede hâkimler alâkadar olan
kimseler hâkimlikte bulunamazlar. Bunu alâkadar olan zevat bilirler. Hepiniz de bilirsiniz. Hukukta reddi
hükkâm istidası vardır: fakat o hukuku umumiye davalarında hukuku umumiyeye taalluk eder. Doğrudan
doğruya alâkadar olan kimse o muhakemede bulunamaz. Kendisi bulunamadığı gibi, diğer arkadaşları
da onunla beraber teşkili muhakeme edemezler. Bu da yanlıştır. Şimdi efendim, bunlar bilmiyorum nasıl
hallolunacaktır? Birisi usulsüz hükümler, usulsüz, kanunsuz hükümler; bu hükümlerin refi icap eder. Bu
bir meseledir. İkincisi, bu arkadaşlarımızın bu usulsüz muameleleri yapmaları buna da ayrıca bir ceza mı
lâzım gelir ve bu ne derecede olacaktır. Bu da heyeti umumiyeye aittir. İsterseniz bunu Adliye Encüme-
nine verirsiniz. Onlar da hükümlerin refi hakkında bir karar ittihaz ederler, isterseniz heyeti umumiyete
yaparsınız.
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrir verilmiştir ve mesele tenevvür
etmiştir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Nerede tenevvür etmiştir, mesele. Kim söylüyor size te-
nevvür etmiş diye?
EMİN BEY (Erzincan) — Siz rey vermezsiniz olur biter. Reis Bey okuyunuz takririmi, okumak mecbu-
riyetindesiniz. Hatta siz de karışmamalısınız buna.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Karışırım, hem pekâlâ karışırım.
EMİN BEY (Erzincan) — Karıştığınız zaman size ayrıca cevap veririm.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Nerede cevabını verirsiniz?
REİS — Gerçi kifayeti müzakere takriri aldım. Daha alâkadar olan zevat sözlerini söylemediler ki diğer
söz alanların sözlerini vereyim.
ALİ SURURİ BEYEFENDİ (Karahisarışarki) — Bendeniz usule ait söyleyeceğim. Efendim Şubenin
yaptığı tahkikat esas itibariyle noksandır ve şu tahkikat üzerine Heyeti Umumiye hiçbir rey veremez. Çün-
kü Şube diyor ki bu arkadaşlara isnad olunmak istenilen maddeler on dörttür. Bunun biz dördünü tetkik
– 134 –
ettik. Diğerlerinin tetkikine imkân bulamadık ve lüzum görmedik. İşte bunlar müzakere edilsin. Diğerleri
de bu madde ile tevhit olunur. Rica ederim, bu demek ki, bu dört madde hakkında heyeti umumiyenin,
bunlar hakkında herhalde tecrim ve itham kararını vereceğini kabul etmiş oluyor. Ne malum? Henüz he-
yeti umumiye reyini ihsas etmemiştir. Velev ki böyle olmuş olsa bile, tevhidi icap eder. Herhangi madde
ne kadar küçük olursa olsun, haddei tetkikten geçirilmek lâzımdır. Binaenaleyh bendeniz talep ediyorum.
Evrakı tahkikiye şubeye iade olunmalıdır. Şube her şeyi tamiki tahkikat eder. Neticesini badehu heyete arz
eder.
ZÜLFÜ BEY (Diyarbakır) — Efendim, Heyeti Celilenizin vermiş olduğu kararı hatırlatmak isterim.
Heyeti Celileniz on beş gün zarfında bu mesele intaç edilecektir diye emretmişti. Bu on beş gün zarfın-
da ancak bu kadar yapabildik. Mamafih diğer mesail ehemmiyetsiz meseledir. Ehemmiyetli olanları tes-
pit ettik. Bugün öteki evrakı okursanız hiç ehemmiyeti yoktur. Mühim olan dört meseledir. Diğerlerinin
ehemmiyeti yoktur. Evraklara verdikleri cevap isterseniz okunsun. Mesele anlaşılır. Başka bir şey yoktur.
Mamafih Heyeti Celileniz hakemdir.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Reis Bey, şubeden bir sual sormaya müsaade eder misiniz?
Beyefendi bu dört meseleyi siz mühim görüyorsunuz. Fakat netice itibariyle Heyeti Celile bu dört madde
hakkında mucibi mesuliyet bir şey görmezse, diğer on madde ne olacaktır? (Gürültüler) Demek o halde
Heyeti Celile hiçbir fikir edinmeden reyini versin. Sonra ne olur?
ZÜLFÜ BEY (Diyarbakır) — Kendimce on maddede bir şey yoktur.
NECATİ BEY (Bursa) — Arkadaşlar geçen sene İstiklâl Mahkemesi azalığına intihap buyurduğunuz
dakikaları biraz derhatır ederseniz bizi zannedersem, üç aydan beri azabı vicdanî içerisinde katiyyen ve
katibeten bırakmadınız. Eğer hakkımızda irtikâp, irtişa, suiistimal gayri kanunî olarak bir şahsın idamı
vaki ise, bunun hakkında hatta delail gösteren varsa, bir tek kelimesi tahakkuk ederse, arkadaşlar ben
şahsım itibariyle rica ediyorum, heyeti umumiyenizden o dakikadan itibaren rica ederim, ki bu binanın
kapısının önünde idam kararını verip idam edersiniz. Arkadaşlar, en hayatî dakikalarda ve buhranlı ve
buhranlı zamanlarda hayatımızı düşünmedik. Ailemizi düşünmedik. Tokat eşrafı ve mebusları arkadaşla-
rımız telgraf başında aileleriyle muhaberede bulunuyorlardı. Çünkü o zaman Tokat etrafını yedi, sekiz çete
muhtelif kuvvetlerle her birerinin 150-250’ye kadar kuvvetleri olan bu çeteler muhasara altına almışlardır.
Ha bugün basılacak, ha yarın basılacak şeklinde merkez ordusu kumandanlığı ile istişarede bulunuyor
idik. Hayatımızı katiyyen düşünmedik. Arkadaşlarımızın burada huzur ve sükûnla memleket hesabına
çalışması için elimizdeki kanunu harfiyyen tatbik ettik. Başka bir şey yapmadık. Katiyyen efendiler, böyle
mühim zamanlarda bu memleketin dahilî asayişi ile uğraştığımız kadar, Garp ordusu Sakarya’nın en kanlı,
en canlı noktalarında Meclis ve memleketin mukadderatının halledileceği bir zamanda On Altıncı Fırkayı,
yani bu Şahin’i affettiğimiz fırkayı cephei harbe büyük bir kuvvetle soktuk ve bu az bir kararla olmuştur.
Bendeniz askerî muamelâtı ile doğrudan doğruya alâkadarım. O salâhiyeti bendenize vermişlerdi. Lâ-
kin kararlarımız ekseriyetle okunmuştur ve ekseriyete iktiran etmedikçe muamele yapılmıyordu. Dört ay
zarfında firar ve bakaya olarak garb cephesine sevk ettiğimiz kuvvet defterimizde kayden sabittir. 30 bin
neferdir. Bundan asker firarisi olarak arkadaşlar 14 şahsı idam etmişlerdir. Eğer hakkımızda 14 madde
üzerine isnat edilen ceraimden ufak bir nokta suiistimal varsa, rica ederim, bu dakikadan itibaren kararı-
nızı veriniz. Bu Meclisin kapısı önünde, sehpası bana ait olmak üzere, beni idam edin. Başka bir şey yoktur.
Yalnız istirhamım üç aydan beri çektiğim azabı vicdanî beni yıprattı. Arkadaşlar, bana Ankara vilâyetinde
bir Ermeni çıkıpta Necati suiistimal yaptı dememiştir. Bu bana çok tesir etmiştir. Vallah, billah hayatıma
kadar işlemiş, ciğerlerime, sinirlerime kadar işlemiştir, tesir etmiştir, istirham ediyorum. Mühim olan dört
madde idi. Diğer maddeler… diğer maddeler mahakimden ibarettir. Bir hâkimin vermiş olduğu karardan
dolayı, vermiş olduğu hükümlerden dolayı bir suiniyet yoksa, bundan dolayı İstiklâl Mahkemesi gayei mil-
limiz istihsal edilmiş zannetmeyelim. Arkadaşlar yine başlamışlardır. Ben bu memlekete âcizane çalışmak
isterim. Vallahi meyus olurum. Bunun için istirham ederim on madde okunmuştur. Şube okumuştur. Bir
şey yoktur. Buna emin olunuz. Bir şey yoktur. Müsterih olabilirsiniz. Biz İstiklâl Mahkemesi Büyük Millet
Meclisi azası ufak bir irtikâp yaparsa kendi kurşunuyla intihar etmeli. Bu Meclisin kürsüsüne çıkmamalı.
– 135 –
Bu Meclisin içerisinde bulunmamalı. Bunun için arkadaşlar, vicdanlarınıza müracaat ediyoruz. Son kara-
rınızı veriniz. (Alkışlar)
REİS — Efendim söz alan arkadaşlardan Şükrü Bey, Rıfat Bey kaldı. (Efendim, müzakere kâfidir sesleri)
REİS — Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsınlar... Müzakere kâfi görülmüştür.
… (Isparta Mebusu) — Esasen Meclisi galeyana getiren Emin Bey’di. O da söz söylesin rica ederim.
REİS — Efendim usule ait olmak üzere Ali Süruri Bey’in takriri vardır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, söylenecek, temenni edilecek şeyler vardır.
Müzakere kâfi olamaz. (Gürültüler)
REİS — Evvelâ Emin Bey’e söz arz ettim. Kifayeti; ondan sonra reyinize koydum. Buyurunuz Emin Bey.
REİS — Efendim; usule ait olmak üzere Ali Sururi Efendi’nin bir takriri vardır. Diğer bir takrir de Ka-
rahisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey’indir. Bir takrir de encümen mazbatasının refi için var. Evvelâ
usule ait takrirleri okutuyorum.
Karahisar Mebusu Mehmet Şükrü Bey’in takriri okundu.
Riyaseti Celileye
Noksan tahkikat üzerine karar verilmesi gayri kanunidir. On iki maddeden dördü tahkik edilmiştir.
Sekizi geri kalmıştır. Sekiz maddenin dahi tahkikini talep ederim.
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
REİS — Efendim Karahisarışarki Mebusu Ali Sururi Efendi’nin takririni okutuyorum. Takrir okundu.
Riyaseti Celileye
On dört maddeden ibaret olan isnadatın yalnız dört maddesini tahkik etmekle, yani hakkında itayı rey
etmekle imkânı kanunî ve vicdanî yoktur. Bir taraftan hukuku umumiye, diğer taraftan beraati zimmetleri
asıl olan arkadaşların hukuku vardır. Binaenaleyh isnat olunan maddelerin cümlesi hakkında tahkikat icra
ve ikmal olunduktan sonra iadesi zımnında külliyen nakıs ve itayı reye katiyyen gayri kâfi olan evrakın
şubeye havalesini teklif ederim.
Karahisarışarki
Ali Sururi
REİS — Efendim; takrirlerin ikisi de bir mealdedir. Şubeye havalesi bir meseledir. Şubeye havalesini
kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Ret sesleri) Ekseriyete iktiran etmedi efendim. Diğer bir takrir şube
mazbatasının reddiyle arkadaşların beraatine karar verilmesine dairdir.
MUSA KÂZIM EFENDİ (Konya) — Efendim; şubenin mazbatası iki hükmü camidir. Biri hukuku şah-
siye meselesi. Hukuku şahsiye meselesi sureti katiyede reddedilir. Fıkrai ulâ reye konduktan sonra hukuku
şahsiye ait olan şeylerin tahsiline karar ita edilememesi lâzım gelir. Bu tazminat için esas Meclis karar
verdiği için, o cihetin idamesi için ayrıca reye konulmasını teklif ediyorum.
REİS — Efendim: şube mazbatasının reye vazına zaman geldiği vakit de tabiî olarak, bu cihet nazarı
dikkate alınacaktır. Mevcut takrirlerden heyete arzı malûmat ettikten sonra, şube mazbatasına sıra gele-
cektir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’le Emin Bey’in takriri okundu.
– 136 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir, mesele tenevvür etmiştir. Sırf bir içtihat farkından dolayı en müşkil zamanlarda pek
mühim hidemat ifa etmiş olan kıymettar arkadaşlarımızın ittihamı doğru değildir. Binaenaleyh şube maz-
batasının reddini ve arkadaşlarımızın ademi mesuliyetine karar verilmesini teklif ederim.
Erzincan Lâzistan
Emin Ziya Hurşit
REİS — Bu takrir reye vaz olunmaya lüzum yoktur. Bu takririn ihtiva ettiği ahkâmı şube mazbatasının
iki kısma tefrik ile reye vazıdır. Zaten kabul veya redde iktiran eder. Binaenaleyh bu takrire lüzum yoktur
efendim.
REİS — Şube mazbatasının kısmı evvellini reyimize arz ediyorum. Üç arkadaş, hakkındaki mesuliye-
tin, yani Şevket, Necati, Vehbi Beyler hakkında takibatı kanuniye icrasına müsaade edilmesini tazammun
eden kısmını reyimize arz ediyorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsın.. (Red sadaları)
Şube mazbatasının kısmı evvelinde ekseriyet yoktur. Yani takibatı kanuniye icrasına müsaade edil-
memiştir. Kaldı hukuku şahsiyeye ait verilen hükümlerin refi. (Gürültüler) Bunu reyinize arz ediyorum.
Amasya İstiklâl Mahkemesinin Yozgad isyanı dolayısıyla hukuku şahsiyeye müteallik verdiği tazminat
kararlarının refini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Ekseriyeti azime ile bu cihet kabul edildi. Bu mesele
bitmiştir.
Yalnız Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey bu meselenin müzakeresi dolayısıyla badema idam kararla-
rının Meclisten behemehal tasdikini teklif ediyor. Malûmu âliniz, zaten Hüseyin Efendi ruznamei müza-
keremize ithalini teklif ettiği maddei kanuniyedir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Ey efendim; hepsi maddei kanuniyedir. Bunu ne için reye
koymuyorsunuz. Memleketin mukadderatı mevzubahs oluyor, bunu da reye koyunuz. Ömer Vehbi Bey’in
bir teklifi vardır. Bunla anlaşılmıştır. İnsanların burada hayatıyla oynanıyor. Encümen kararını vermiş,
Meclise gelmiştir, ne için okumuyorsunuz efendim.?
REİS — Salı günü içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
(Takrirler okunmamış)
Riyaseti Celileye
Fimabad bu gibi idam kararları İstiklâl Mahkemelerinin hükümlerinin Meclisçe behemehal tasdik
edilmesini teklif ederim.
20 Mart 1338
Diyarbekir Mebusu
Hacı Şükrü
Riyaseti Celileye
Noksan tahkikat üzerine karar verilmesi gayri kanunidir. 12 maddeden dördü tahkik edilmiştir. Sekizi
geri kalmıştır. Sekiz maddenin dahi tahkikini talep eylerim.
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
14 maddeden ibaret olan isnadatın yalnız dört maddesini tahkik etmekle hepsi hakkında itayı rey et-
meğe imkânı kanunî ve vicdanî yoktur. Bir tarafta hukuku umumiye, diğer tarafta beraati zimmetleri asıl
olan arkadaşların hukuku var. Binaenaleyh isnat olunan maddelerin cümlesi hakkında tahkikat icra ve
– 137 –
ikmâl olunduktan sonra iadesi zımnında külliyen nakıs ve itayı reye külliyen gayri kâfi olan evrakın şubeye
havalesini teklif ederim.
20 Mart 1338
Karahisarışarki Mebusu
Ali Sururi

Riyaseti Celileye
Fimabat bu gibi idam kararları İstiklâl Mahkemelerinin Meclisçe behemahal tasdik edilmesini teklif
ederim.
20 Mart 1338
Diyarıbakır Mebusu
Hacı Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Mesele tenevvür etmiştir. Sırf bir içtimat farkından dolayı en müşkül zamanlarda
pek mühim hidemat ifa etmiş olan kıymettar arkadaşlarımızın ithamı doğru değildir. Binaenaleyh şube
mazbatasının reddini ve arkadaşlarımızın ademi mesuliyetine karar verilmesini teklif ederim.
Lâzistan Erzincan
Ziya Hurşit (Emin)
– 138 –
TBMM
24 Mart 1338 (1922)
Münderecat

1.— Düveli mutelifeden mevrut mütareke teklifi
Takrirler
1.— Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve rüfekasının; ahvali hariciye ile alâkalı müteaddit mevad hakkında
Hariciye Vekaleti Vekilinin izahat verilmesine dair takrir.
Mazbata
1.— Isparta’da iğtam edilen koyunlar ve tütün mevzuunu tahkik için intihap olunanlardan vaki istifa ile
inhilal eden azalığa Elâziz Mebusu Rasim Bey’in seçildiğine dair Dördüncü Şube mazbatası
Cilt : 18
14’üncü İn’ikat, 2, 3’üncü Celseler
ON DÖRDÜNCÜ İN’İKAT 24 Mart 1338 Cuma İkinci Celse
ON DÖRDÜNCÜ İN’İKAT
24 Mart 1338 Cuma
İkinci Celse
KÂTİP: Enver Bey (İzmir)
REİS — Celsei hafiye kuşat edildi. Zaptı sabık hulâsasını okutuyorum.
1. — ZAPTI SABIK HULÂSASI

ON BİRİNCİ İÇTİMA
ÜÇÜNCÜ CELSE (Hafi)
Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad zaptı sabık hüla-
sası kıraat ve aynen kabul olundu. Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey’in Süleyman Sırrı Bey hak-
kındaki hıyanet isnadının geriye alınmasına dair Süleyman Sırrı Bey’in beyanatı üzerine Hüsrev
Sami Bey mumaileyh hakkında böyle bir kelime istimal etmediğini beyan etli. Bilahare Amasya
İstiklâl Mahkemesi azasından Sinop Mebusu Şevket, Bursa Mebusu Necati, Yozgat Mebusu Bahri
Beyler hakkındaki Dördüncü Şube mazbatası kıraat ve müzakere edilerek kifayeti müzakere takar-
rür ettikten sonra, tahkikatın noksan görülmesi mülahazasıyla ikmal için şubeye iadesi hakkında-
ki takrir kabul edilerek şube mazbatasının birinci kısmını teşkil eden mumaileyhim Şevket, Necati,
Bahri Beylerin masuniyeti kanuniyelerinin refi ile mahkemeye sevkleri hakkındaki kısım reye
vazolunarak ekseriyetle reddedildiğini müteakip Amasya İstiklâl Mahkemesinin eşhasa müteallik
hukuku şahsiyenin mahkûmlardan tazmin ettirilmesine dair mazbatanın ikinci kısmı reye vaz olu-
nup hükmü mezkûrların derhal refi ekseriyetle kabul edilerek celseye nihayet verildi.
Birinci Reis Vekili Kâtip

Hasan Fehmi Mahmut Sait
Kâtip
Zaptı sabık hülâsası aynen tasdik olundu.
4/4/38
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında mütalaa var mı? Zaptı sabık hülâsasını kabul edenler...
Etmeyenler... Kabul olundu.
REİS — Efendim Adliye Vekilinden vuku bulan istizahın bir maddesinin hafi celsede müzake-
resi kararlaşmıştı. Ona devam edeceğiz. Ona cevap verecektir efendim.
ERZİNCAN MEBUSU EMİN BEY (Erzincan) — Eski sözlerimiz mahfuzdur değil mi efendim?
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Reis Bey; Vekil Beyefendi bendeniz, bulunmadığım halde söz
söylemiş, izahat vereceğim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Kırk imza ile mesaili hariciye hakkında bir istizah takriri vardır.
Teahhur kabul etmeyecek derecede mühimdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim Refik Şevket Bey’in teklif buyurdukları hafi celse-
yi icap ettiren mesele hakkında müzakereyi evvelâ oradan açalım da hafi celseye lüzum var mı yok
– 140 –
mu, ona ilk defa karar verelim. Ondan sonra müzakeresine geçeriz. Evvelki karar müzakerenin
devam etmesine göredir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Efendim Meclisi Âlinin hafi celseye karar verebilmesi için
samiinin tahliye edilmesi lâzımdı. Geçen gün samiîn tahliye edilmemişti. Binaenaleyh nizamen
Meclisi Âli hafi celse kararını vermemiştir. Şimdi reye konmalı.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey; reye koyabilmek için icap ettiren şey nedir? Bu
müzakere edilmeli halledilmeli.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Vekil Bey izahat verdikten sonra ya celsei hafiyede veyahut
celsei aleniyede konuşulmasına karar verebiliyor. Vekilin vereceği cevap nedir? İzahat nedir? Bile-
lim ki icap ettiriyor mu, ettirmiyor mu? Ondan sonra hakikaten celsei hafiyede olması mükerrer
ise ona göre yaparız. Değilse celsei aleniyede orada karar veririz.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendiler; bendeniz Heyeti Celileden bir şey istirham edeceğim.
Bugün celsei hafiyeyi gerçi bu meseleden dolayı akdetmek lâzım geliyordu ise de mutlaka bir me-
selei hariciyeden dolayı da akdi lâzım geliyordu. Şimdi bendeniz o haricî mesele müzakeratından
evvel iştigal edecek olursak emin olunuz sinirler fevkalade gerilecek, asıl hayatî olan o meselede
yorulacağız ve bitap kalacağız. O vakit selameti fikirle memleketin hayatına taalluk eden bir me-
selenin takdimen ve tercihan müzakeresini istirham eylerim efendim (Gürültüler)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim zaten vaki olan samiinin terki mevki etmesi
hususunda arzu edilen celsei hafiye içindir. Heyeti Vekile Reisi Paşa Hazretleri henüz teşrif etme-
diklerinden onun için böyle olmuştur.
Diğer hususata gelince malumu âliniz hafi celse tekliflerini bilâmüzakere reye vazettim. Hasıl
olan reye göre ondan sonra esasata girişilir. Bu hafi celse olsun mu olmasın mı? Bunda müzakere
açılmasın. Efendim yalnız hafi celseler hakkındaki usulümüz bundan ibarettir.
EMİN BEY (Erzincan) — Hasan Beyefendi’nin izahatından anlaşılıyor ki en evvelâ mühim
olan mesaili hariciyenin müzakeresinin tercih edilmesini arzu ediyor. Tehirinin esbabı Heyeti
Vekile Reisinin burada bulunmaması idi. O ise şimdi gelmiştir. Bu meselenin tehiri ile onun mü-
zakeresine geçilmesi lâzım gelir.
1 . — Düveli mutelifeden mevrut mütareke teklifi.

REİS — Paşa Hazretleri gelmişlerdir. Bunun mu evvelâ takdimen müzakeresini tercih edece-
ğiz? Reyinize vazediyorum. Haricî mesailin evvelâ müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldır-
sın... Kabul edilmiştir.
FEVZİ PAŞA (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Kozan) — Efendim 22 martta Paris’te inikat
eden üçler konferansı üç devlet hariciye nazırlarından mürekkep bu konferansı bizimle Yunanistan
arasında bir mütareke teklifine karar vermişler ve İstanbul’daki komiserler vasıtasıyla doğrudan
doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine notalarını tebliğ etmişlerdi. Bu teklifatı ay-
nen arz edeceğim ve bundan evvel Hükûmetin ne yaptığını ve ne mütalaada olduğunu arz etmek
isterim. Hükûmet bu teklifi aldıktan sonra inikat etti. Evvelemirde bu mütarekeye cevap vermek
hakkının doğrudan doğruya Büyük Millet Meclisine ait olduğunu ve badelmüzakere lâzım gelen
teklifat ifa edileceği düşünüldü. Ancak malumu âlinizdir ki, mütareke meselesi doğrudan doğruya
orduyu alâkadar eden bir meseledir ve orduya ait bazı şerait de vardır. Şimdi okunacağı veçhile
bunun için Ordu Başkumandanlığının mütalaasını da almak lâzım gelir. Ancak Ordu Başkuman-
danlığında vukua gelecek müzakerede verilecek karar doğrudan doğruya Meclisi Âlinizin temayü-
latına muvafık olabilmek için istişari mahiyette olmak üzere Heyeti Âliyenize müracaata lüzum gör-
dük. Burada bugün vukua gelecek münakaşat neticesi Heyeti Âliyenizin temayülatını izhar edecek,
– 141 –
bunun üzerine Heyeti Vekilenin bir kısmı cephenin münasip bir tarafına, bir noktasına giderek
orada Başkumandanla münakaşa edecek. Takarrür edecek şekli Heyeti Âliyenize arz edip burada
kararı katiye iktiran ettikten sonra cevap verilecektir. Ancak bu müddet zarfında malumu âliniz-
dir ki, mütarekeden bizim milletin ağzı yandığı için ordunun daha ziyade bu gibi asabı gevşetici
haberlerden müteessir olmaması için ordu kumandanı da orduya mahremane bir talimat neşret-
miştir. Bunu da yine sureti mahremanede Heyeti Âliyenize okutacağız. (Gürültüler)
REİS — Efendim müsaade buyurun, vuku bulan teklif okunuyor. Rica ederim sükût ediniz.
(Puvankara, Gürzon, Şanze) imzalarıyla vuku bulan tekliftir. Üç imzalıdır. (Gürültüler) İşitemezse-
niz bir daha üç defa okuturum. (Şerait okunsun sesleri)
ADNAN BEY (İstanbul) — Mühim olan mukaddemesini de yazalım.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Paşa hazretleri; bunu yarın gazetelere verecek misiniz?
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Hayır karar verildikten sonra.
(Sulhu iade etmek ve yeniden can ve mal zayi etmeden Asya’yı Suğra’nın tahliyesi için teklifatta
bulunabilmek maksadıyla Paris’te içtima etmiş olan üç devleti muazzamanın hariciye nazırları, ilk
vazifelerinin alâkadar olan Hükûmetlere muhasamatın derhal tatilini musırrane tavsiye etmek
hususundan ibaret olduğunu takdir etmektedirler. Teklif olunan mütarekenin şeraiti berveçhi âti-
dir.
1. Muhasamat 1922... den gece nısfülleylde inkıta edecektir.
2. Elyevm ordularının kıtaatı külliyesi tarafından işgal edilmiş olan hututu muhafaza etmekle
beraber muharipler, müttefikin zabıtanıyla Yunan ve Türk kumandanlarının mümessillerinden
mürekkep mahalli komisyonlarının ittihaz edecekleri mukarrerata tevfikan iki cephe arasında
askerden hali, hiç olmazsa 10 kilometre genişliğinde fasıla açmaya ve her türlü ittisali hazfetmeye
müsaade edecek bir surette ileri kıtaatı geri alacaklardır.
Madde 3. Mütarekenin devamı esnasında mukabil orduların insan ve mühimmat itibariyle hiç-
bir suretle takviyesi icra edilemeyecektir. Müteşekkil cüzü tamlardan hiçbirisi kaldırılamayacak-
tır.
4. Müttefikinin idarei müşterekesi altında icrayı vazife eden müttefikin komisyonlar muharip
ordulardan her biri nezdine memur edilecektir. Bu komisyonlar bu orduların her birinde bir mü-
tareke şeraitinin sureti icrasını murakabe etmeğe ve zuhur edecek hadiseleri tesviye etmeye haizi
salâhiyet olacaklardır. Bu maksatla arazii meşgulede eşhasın ve emvalin himayesini temin etmek
işgal memurini nezdinde müdahale etmeye kezalik haizi salâhiyet olacaklardır.
Madde 5. Yunan orduları ve Türk orduları kumandanlıkları müttefikin komisyonlarının ha-
kemliğini hulus ile kabul ve icra etmeyi taahhüt ederler.
6. Muhasamat üç ay müddetle tatil edilecek ve müzakeratı sulhiyei evveliyenin tarafeyni mu-
hasemeynce kabulüne kadar üç aylık müddet kendiliğinden tecdit edilecektir. Muhasemeynden
birisi işbu mukavelenameyi tecdit eylemediği takdirde tarafı diğere ve İngiliz, Fransız ve İtalyan
mümessillerine mütareke müddetinin inkızasından hiç olmazsa on beş gün evvel ihbarı keyfiyet
eyleyecektir.
Puvankare Gürzon Şanze
İşbu telgrafnameyi Büyük Millet Meclisi Hükûmetine tebliğ ederken İngiliz, Fransız ve İtalyan
fevkalâde komiserleri hükûmetlerinin mümkün olduğu kadar kısa bir zamanda cevaba intizar
ettiklerini ilâveye lüzum görürler. 23 Mart 1922
Pelle Rombolt Horas Garoni
– 142 –
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Bendeniz, efendim notanın
verildiğinden sonra bazı ajansların bu meseleye ait neşriyatını ve hususî istihbaratımızı aynen...
VEHBİ BEY (Bitlis) — Yusuf Kemal Bey’den bu hususta bir şey yok mu efendim?
MAHMUT CELAL BEY (Devamla) — Var efendim oraya da geleceğim. Bu notanın tanzimin-
den sonra bu meseleye müteallik Avrupa ajanslarının bazı tebligatı var ve bizim de bazı istihba-
ratımız var. Meclisi Âlinizin tenvirine medar olmak üzere okuyorum ve bittabi bunlar gayrı resmi
mahiyeti haiz şeylerdir.
RAGIP BEY (Amasya) — Yusuf Kemal Bey’den resmî bir şey varsa evvelâ onu okursanız daha
iyi olur. (Gürültüler)
MAHMUT CELAL BEY (Devamla) — Efendiler, kavga edecek isek hiddetli olan arkadaşları-
ma söylerim ki eğer bu yapılmak isteniliyorsa bendeniz de kavga ederim. Fakat malumatımı arz
etmek istiyorum.
Evvelâ müsaadenizle Yusuf Kemal Bey’le Ferit Bey’den aldığımız telgrafları okuyacağım. Yusuf
Kemal Bey’den şimdiye kadar iki telgraf aldık. Bunun birisi muamelâtı hariciyeye ait ve bazı vesa-
yaya aittir. Kalemde muamelesi yürüyor. İkincisi Puankare ile mülakatına aittir ve telgrafın aslı 3
Mart tarihlidir ve bize 21 Mart tarihinde vasıl olmuştur. İstanbul’a bazen Paris’ten telsiz telgrafla
geliyor ve oradan Zonguldak telsizi tavassut ediyor. Ekseriya burada kelimeler ve huruf alt üst
olduğu için içinden çıkmak mümkün olmuyor ve bazan İstanbul’a posta çekiyor ve İstanbul’dan bize
tel vasıtasıyla geliyor ve fakat bu aldığımız telgrafların hepsinin de ayrı ayrı metinlerini istedik;
geldiği vakitte sureti katiyede halledeceğiz. Şimdiye kadar aldığımız telgrafların hiçbirisi birçok
gayretlerimize rağmen muntazam surette halledilememiştir, ihtimalki düşmanlarımız bizi malu-
mattar etmemek için sureti mahsusada tertibat yapmışlardır. İhtimalki telgrafhanelerin hatasıdır.
Bunu en seri vasıtalarla Yusuf Kemal Bey’e yazdık. Ferit Bey’e, Celalettin Arif Bey’e yazdık ve sizin
ancak Avrupa’da bulunduğunuz, zamanda ve bizim milletimizin mukadderatı hakkında en mü-
him müzakerat cereyan ettiği bir anda sizin bize söyleyeceğiniz ufak bir sözün büyük bir kıymeti
vardır. Binaenaleyh muhaberatımızın sürati temini iktiza eder. Fakat öyle anlaşılıyor ki bu zatın
dahi iktidarı dahilinde olmayan fevkalâde ahvalden neşet etmiş bir haldedir.
Heyeti Vekilenize bu nota tebliğ olunur olunmaz ilk evvelâ Hariciye Vekilinizin Avrupa’da te-
ması dolayısıyla ve elan bu işi sırtında taşımış bir zat olmak dolayısıyla onun mütalaasını almaya
lüzum görülmüştür ve İstanbul’dan en seri bir vasıta ile mütalaasını sorulmuştur ve aynı zamanda
İstanbul’da bizim muhaberatımıza delâlet eden zattan rica etmiştir ki artık her ne vasıta ile vasıta
sizin için mümkünse, bu temin edilirse telgrafınızı o vasıta ile ve en seri bir surette telgrafımızı
alınız ve onu isal ediniz. Cevabını alınız ve bize bildiriniz demiştir. Binaenaleyh vaziyet bundan
ibarettir. Size telgrafın hal olunabilen noktalarını okuyorum. 2 Mart tarihlidir. Muhtelif ricali si-
yasiye ile vuku bulan mülakatlar tafsilen posta ile arz olunacaktır. Mösy ö Puankare itilâfnamenin
ki Kilikya’nın itilâfnamesidir, harfiyen tatbiki lüzumundan bahisle bunun iki memleket arasında-
ki ananevi dostluğun fevkalâde haizi ehemmiyet olduğunu ifade eylemiştir. Sonra Ayıntap’ta ve
Mersin’de Fransız Hristiyanlarına tecavüz vaki olmuş. Birtakım böyle muamelâtı cariyeden bah-
sediyor ki bunlar halledilmiştir ve kısmen elimizde derdesti haldir. Puankare’nin haizi ehemmiyet
olan bu mülakatına şunu ilâve ediyor. Mösyö Puankare beyanatında gayet ihtiyatkâr bir zat olup
mamafih sulh meselemizi. Ankara iltilâfnamesi merbutatı dairesinde müttefikleriyle beraber...
(Yine çıkmamıştır.) (derde) Belki rüyet manasını ifade eder. İtilâfnamenin umumi muahedeye dahil
olması lâzım geleceği ve burası şayanı nazardır. Şimdiki fıkra efendim; Fransa burada kuvvetli bir
Türkiye isterse ancak âdilâne bir sulh meselesini müttefiklerinin başka bir surette telâkki edecekle-
rini, nitekim İzmir şehrinde Rum ekseriyeti olduğunu beyan etti. Metalibi milliyeyi kendisine ariz
ve amik izah ettim ve İzmir şehrinin Müslüman ekseriyeti gayri kabili münakaşa olduğunu ve böyle
olmazsa bile İzmir’in Türkiye’den ayrılması Anadolu’nun boğazlanması olacağı yolundaki beyana-
– 143 –
tımı hüsnü telâkki etti. Sonra İstanbul’dan Çukurova’ya ait imtiyazat vesaire varmış. Bunları celb ediniz,
tetkik ediniz. Bunlar Yusuf Kemal Bey’in vesayasıdır.
İkinci telgrafı, ki bunda maalesef tarih bile yoktur. Çıkarabildiğimiz şeyler İngiltere’de mehafili siyasiye
yavaş yavaş lehimize dönmektedir. Lord Gürzon ile iki defa görüştüm. Bize karşı muamelesinde geçen
seneye nispetle mülayemet vardır. İlk mülakatımda sulhun esas prensipleri olmak üzere dermeyan ettiği
şeraitle metalibi milliyemiz arasında büyük farklar mevcuttur. Anadolu’nun tahliyesi esas itibariyle kabul
edilmiş olduğundan... Bundan ötesi temamen karışıktır. Çıkmıyor efendim. Israrı üzerine Hükûmetime
arz edeceğimi bildirdim. Ferit Bey’den de telgraf aldık. Ferit Bey’in bu halledebildiğimiz ve tamamen hali-
ne muvaffak olamadığımız telgrafı şudur. Şifresinde haizi ehemmiyet görülen şunlardır:
Ajans Kurye’nin evvelce muhaberat ile kararlaştırmış olacağını beyan ve muavenet rica ettim. Görüş-
meden söylememeye mecbur olduklarını bildirdiler. Onun üzerine dedim ki müddeiyatımız malûmdur.
Tahliye olunmadıkça mütareke akdi gayri mümkündür. Nikbin veya bedbin misiniz sualime karşı Hari-
ciye Müsteşarı buna cevaben nikbiniz dedi. Fakat siz de şüphesiz alemin kendimizin ihtiyacını ve sulhtan
gelecek menfaati, istifadeyi unutmazsınız. Hariciye Nezareti İngiltere siyasete yaklaştığına ve ancak İtal-
ya devletinin hodbin... (Ondan sonrası çıkmıyor efendiler.) Ferit Bey’in şifrelerinden aldıklarım bundan
ibarettir. Telgraflar bunlardır. Yalnız şunu ifade etmeye mecburum. Paris’ten evvelisi gün bir telgraf aldık
ve bu telgraf açık idi. Telgraf orada Paris mümessilimizin Başkâtibinin imzasıyla veriliyordu. Bu telgrafta
deniliyor ki: Lord Gürzo’nun siyasî hastalığı münasebetiyle konferansa iştirak edemeyeceği şayi olmakta-
dır ve kendisinin çekileceği mevzubahistir. Bittabi bu hakikat karşısında bu havadis tam manasıyla suya
düşmüştür.
Ajans Havas’ın bu mütareke teklifine ait ve üçler konferansına ait bir tebliği vardır. Efendiler bunun
tercümesini aynen okuyorum: Mütareke teklifinin Yunanlılar ve Türkler tarafından kabulü takdirinde
Türk ve Yunan kumandanlıklarının mümessilleri ile düveli mutelife zabitanından mürekkep bir mütareke
komisyonu İstanbul’da içtima ederek Asya’yı Suğranın Yunanlılar tarafından tahliyesi şeraitini kararlaş-
tıracaklarını Ajans Havas zannetmektedir. Tahliye 3 ay devam edecek ve bir tahliye komisyonu şeraiti
tahliyeye nezaret edecektir. Bilâhare müzakeratı evveliyei sulhiyeye İstanbul’da ibtidar edilecek ve Düveli
mutelife nazırları İzmir’in idarei siyasiyesini tezekkür edecektir. Türkler İzmir’de hâkimiyetlerini tekrar
iade edecekler. Fakat valinin tayini vesaire düveli mutelife veya Cemiyeti Akvam tarafından tayin edilecek-
tir. Bu gayri resmî. Ajans Havas’ın neşriyatıdır.
CELAL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Saruhan) — İstanbul’da bizim işlerimize bakan Hikmet Bey
ismindeki arkadaşımızdan 24 tarihli aldığım şifrenin halledilmiş kısmıdır. General Pelle, ki Fransız as-
keri komiseridir. Bugün mümessiller konferansında bulunduğu cihetle henüz görüşemedim. Yarın kabil
olduğu takdirde behemahal görüşüp Paris konferansının ilk müfredatı notası hakkında hayırlı beyanattan
tafsilât almaya çalışacağım ve neticeyi arz edeceğim. Kaymakam Saru ki bu zat Franklen Büyyo’nun refa-
katinde Ankara’ya gelmişti. Kilikya müzakeresinde hazır bulunmak üzere Kaymakam Saru’nun Ankara’ya
geldiğini bildirmek üzere malûmat kabilinden berveçhiâti hulâsa ediyorum. Mütareke teklifinin kabulü
halinde Anadolu’nun kuvvei müdafaasını kesretmek, ademi kabulü halinde hâdis olacak hadisenin mesu-
liyetini Ankara’ya yükletmek olacak.
Bir tuzak olup bu her iki tehlikeye mani olmak üzere Türkiye ve Yunanistan ve düveli mutelife arasında
tesisi arzu edilen sulhun şeraiti esasiyesi evvelce tayin ve tespit edilmek şartıyla bir mütareke teklifi kabul
edilebileceği tarzında bir cevap itası lâzım gelir. (Bir daha okunsun sadaları)
TAHSİN BEY (Aydın) — Lütfen bir daha okunsun.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Efendim bunlar mahiyeti hususiyeyi
haizdir. Sırf istihbarattır. Binaenaleyh sırf Meclisi Âlinizi tenvir için söylüyorum. Kaymakam Saru’nun
bildirdiği veçhile tekrar okundu. Geçen akşam Atina telsizinin bir tebliğini bizim telsiz almıştır. Onun ter-
cümesini okuyorum. Bu mesele hakkında Yunan efkârı umumiyesinin veyahut Yunan hükûmetinin noktai
nazarını bize gösterebilir. Az çok gösterebilir, kayıt ile arz ediyorum.
– 144 –
Burada temin edildiğine göre mütareke müzakeresi için içtima eden meclisi nuzzar sulhun Yunanistan
için iadesi temayülâtının yeni bir delili olarak mantıkî olmasına rağmen tatili muhasemat hakkında müt-
tefikler tarafından vaki olan teklifi kabul edecektir. Matbuat mütareke teklifi münakaşatı umumiyesinde
Yunanistan’ın bunu kabul etmesi beyan ve fakat bazı gazeteler kuyudatı ihtiyatiye dermeyan etmektedirler.
Ceneral Papulas buraya çağırılmıştır. Aglebi ihtimal buraya vasıl olacaktır. Bu kadar efendiler.
İstanbul’da hususî istihbaratımız: Fransız mümessilliği Fransızca telgrafnamelerinde akalliyetlerin hu-
kukunu tayyederek berveçhizir tebliği arz etmiştir. Resmî bir tebliğdir. Üç Hariciye nazırı badezzeval akde-
dilen celsenin kısmı azamı gerek Asya ve gerek Avrupa’da ekalliyetlerin himayesi meselesine hasreylemiş-
lerdir. Bilâhare Türklerle Yunanlılara teklif olunacak sureti tesviyeye ithal olunacak birtakım müfredatın
heyeti umumiyesinde itilâf hâsıl olmuştur. Mezkûr itilâfın tatbiki halinde Cemiyeti Akvam hu bapta teşriki
mesaiye davet edilecektir. Şeraiti musalehanın kabulünü müteakip Türklerin de dahil bulunmalarını talep
edecekleri muhtemel bulunan Cemiyeti Akvam berveçhiati mevaddın tatbikinde teşri ki mesaiye davet
edilecektir... komisyonu Asya’yı Suğra’nın tahliyesi hakkındaki teklifatını üç hariciye nazırına bildirilmiş,
binaenaleyh mezkûr teklifat bunlar tarafından tasvip edilmiştir.
Diğer bir malûmat da efendim bu Paris’ten geliyor. 24 vusulü. 25, Cemiyeti Akvam bilhassa ahalinin
muhtelit bulunduğu mahallere komiserler göndereceğini ve bu komiserlerin cemiyete raporu göndererek
ekalliyetler meselesindeki tecavüzatı bildiremeyeceklerini Ajans Havas zannediyor. Ermeni meselesi hak-
kında düveli müttefika nazırları Ermeniler için de... müşabih yerli bir yurt ihdasını tasavvur ettiler. Mösyö
Puvankare, İvan ve Mösyö Lord Gürzon Kilikya’yı teklif etti. Fakat Mösyö Puankare’nin mukavemeti üze-
rine Kilikya’dan sarfınazar edildi. Konferans yarın Ermenilerin ikamet etlikleri mahallerde hukuklarını
muhafaza edecek sureti tesviyeyi muhasamayı tetkik edecektir.
İkincisi; efendim; yine Ajans Havas’ın: Hariciye nazırları mülakatlarına devam ettiler. Mareşal Foş’un
riyaseti altında askerî kumandanları ve mütehassıslarını İstanbul kumandanlığı tarafından ihzar edilen
esamisi vesairesi tetkik edilmekte bulunan umumî şeraiti sulhiyenin tetkiki, şeraiti sairesinin kabulüne
muallâk bulunan Asya’yı Suğra’nın sureti muslihanede şeraiti tahliyesini tetkik ettiler. Sabah celsesinde
hariciye nazırları ekalliyetlerin muhafazasını ve noktai nazarı müzakereye başladılar. Lord Gürzon’un ve
Puankare’nin noktai nazarları tehalüf ediyor. Mösyö Puankare daha ziyade Sevr muahedesinin tadiline
mütemayildir. Bu mesele etrafında şimdiye kadar alabildiğimiz malûmat bundan ibarettir.
İsmet Paşa Hazretlerinin bu mütareke teklifi şayiası üzerine orduya yaptığı tamimi göndermişlerdir.
Müsaade buyurursanız onu malûmat kabilinden okuyayım ve mahrem olarak okuyorum.
Suret
Mürekkep konferans Paris’te inikat etmiştir. Avrupa’da bulunan Hariciye Vekilimizin netayi-
ci mülakatından sarih mana ifade eden haber yoktur. Yalnız bu seyahat daima lehimizde devam
eden Fransa efkârı umumiyesini mütebariz bir vaziyete getirmiş ve İngiliz efkârı umumiyesinin bir
kısmını da lehimize çevirmiş olduğu resmî işarattan anlaşılmıştır. İngiltere kabinesinde Hindistan
nazırı olan Montağü’nün sureti istifası ve bilahire fikrini... izahatı aleniye lehimizdeki cereya-
nı takviye eylemiştir. Üçler konferansında... bu Monteğü’nün, derhatır buyurursunuz ki, (Biliyoruz
sadaları) üçler konferansında Türkiye meselesi mevzuubahis olmaktadır. Yunanlıların ahval ve
idarei dahiliyesinde ademi intizam vardır. Bunun Yunan ordusuna sirayeti Yunan ve İngiltere’yi
düşündürmekte olduğu anlaşılıyor. Müsaade buyurursanız Paris mümessilimiz Ferit Bey’den al-
dığımız bir telgrafta ki kendisine tahsisen bir iki telgraf çekerek katiyetle işin anlaşılmasını tavsi-
ye etmiştik. Gerek Ferit Bey’den aldığımız telgrafta gerek matbuat vasıtasıyla Gonaris’in Yunan
Meclisi Millisindeki beyanattan anlaşılıyor ki Yunanlılar istikraz akdine muvaffak olamamıştır.
Bunun Yunan ordusuna sirayeti Yunan ve İngiltere’yi düşündürmekte devam ediyor. Siyasete ve
bugünkü hasım bizi ve bizim tarafımızı iğfal edecek (burası çıkmamıştır) ve bu sayede Yunanis-
tan idaresini ve inzibatını takviye ve istihzaratı ikmal ile beraber aleyhimizde bir zemini siyasi
vücuda getirebilecek kadar zaman kazanmak düşmanlarımızın yaptığı tedabir cümlesinden ad-
dolunabilir. Nitekim bir mütareke akdi teklifinde bulunacakları mevsukan haber alınmıştır. Bu
– 145 –
bapta bir iki güne kadar daha vazıh malûmat istihsali memuldur. Düşmanlarımızın ordumuzda ve
gerek umum milletimizde gevşeklik... tedabirini en dikkatli ve vesveseli tedabir ile karşılamak ve
bu suretle sulh zeminine takrip etmek mümkün olacağını bütün akval ve efalimizle düstur ittihaz
etmelidir. Bazı mülahazat ve vesayayı ciddiye dolayısıyla hali intizarda bulunan ordumuz düşma-
na fırsat vermemek için münasip zamanı fevt etmeyecektir. Buna nazaran bilcümle kumandanlar
ve zabitler ve askerlerimizin her an müteyakkız ve her an müheyya bulunmaları tavsiye olunur.
Budur efendim; Fevzi Paşa Hazretlerinin beyan buyurdukları veçhile bittabi bu notaya cevap ve-
rilecektir. Bu notaya cevap verilirken mütareke teklif olunduğu için ordunun da noktai nazarını
anlamak en birinci vazifemizdir. Meclisi Âlinizin de bu mesele hakkındaki noktai nazarını bilmek,
ordu Meclisi Âlinizin noktai nazarını bildikten sonra ve kati şekilde Heyeti Vekilece tasdik olun-
duktan sonra o şekil dairesinde yine gelip Heyeti Celilenize kati şekli arz edeceğiz. Binaenaleyh bu
meselede tenvirinizi; izahatınızı bekliyoruz.
EMİN BEY (Erzincan) — Şimdiki halde hükûmetin fikri nedir. Hükûmet ne düşünüyor?
ZÜLFİ BEY (Diyarıbekir) — Efendim, bu mütarekeyi bize tebliğ eden hangi vasıta idi ve kim-
dir?
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Hakikaten arkadaşımızın sualleri mühimdir. Bendenizi
af buyurunuz. Hariciye Encümeninde arkadaşlarımla biraz meşgul olduğum için o notanın ne
suretle Heyeti Umumiyenize arz olunduğunu göremedim ve zannediyorum ki şekilde mevzubahs
olmuştur. Onun için bu noktaya temas etmedim. Nota, İstanbul’dan aldığımız bu mesele hakkındaki
şifre 23 24 mart tarihlidir. Fransız, İngiliz ve İtalyan mümessillikleri, Baştercümanlıkları namına
nezdi aciziye gelerek ki bunu yazan demin söylediğim Doktor Hikmet Bey’dir ve orada bizim iş-
lerimize bakan zattır.
BİR MEBUS — Hilali Ahmer’de değil mi?
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Hilali Ahmer, evet efendim, nezdi aciziye gelerek sure-
ti âtide münderiç notayı tevdi etmişler. Zatı şahane hükûmetine de bir suretini verdikleri bu nota
münderecatının Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetince mazharı kabul olarak mümkün mer-
tebe süratle bir cevap ümidini izhar eylediler. Ferman.
Şekli işte teklif böyledir, telgraf böyledir.
EMİN BEY (Erzincan) — Bizim resmî memurumuzdur değil mi Celâl Bey?
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Fahrî bir memurumuzdur. Bizim namımıza orada ha-
reket edilmiştir.
EMİN BEY (Erzincan) — Demek bizim namımıza. Bu mümessillerce de malûm bizim namı-
mıza hareket ettiği.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Şüphesiz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Bunu kendi arasında münakaşa etmiş. Bu baptaki kanaati neden iba-
rettir? Lütfen söyler misiniz efendim?
BİR MEBUS — Beyefendi, bu meseleye ait Yusuf Kemal Bey’den bir şey geldi mi?
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Yusuf Kemal Bey’den maalesef gelmemiştir. Ondan de-
ğil Avrupa’daki mümessillerimizden hiçbirisinden bir şey gelmemiştir.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Reis Bey, bir sual sormaklığıma müsaade eder misiniz? Avru-
pa’da bizim mümessillerimiz var. Bunlardan cevap alamıyoruz, deniliyor. Ne mana vardır onları
oraya... Bir telgraf alamıyoruz.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Acele etmeyelim. Acele etmeyelim. Hoca Efendi Hazretleri.
REİS — Efendim muhavere şekline sokmayalım.
– 146 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hükûmet bunun hakkında ne düşündü? Hükûmetin dü-
şüncesi belki burada epeyce münakaşayı mucip olur. Ne vakit görüşmüşler ve yanlış düşünmüş-
tür? Ve belki de doğru düşünmüşlerdir. Hükmü Heyeti Celile verecektir. Heyeti Celilenin kanaat
ve efkârı tebellür ettikten sonra Heyeti Vekilenin evvelce verdikleri karar zaten keenlemyekün-
dür. Ne düşündülerse düşündüler. Hâkim Meclisi Âlidir. Şimdiki fikirleri bizce bir mana teşkil ifade
etmez. Belki boş bir münakaşaya sebebiyet verir. Bizim arzumuz dairesinde yazacaklardır. Binae-
naleyh şimdi bir mana ifade etmez.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Bendeniz Hüseyin Avni Bey’in fikrine iştirak ediyorum.
Heyeti Vekilece verilmiş bir karar yoktur ve olamaz. Yalnız bu notayı nasıl telâkki ettik? Onu
edeceğim, arz edecektim. Mahaza o telâkkimizde belki benim fikri mahsusum olabilir. Telâkkimiz
herhalde bu notayı böyle ortaya atmak suretiyle şark konferansı ve bilhassa İngilizler pek mühim bir
rol, pek mühim bir propaganda zemini ihzar etmişlerdir. Bu doğrudan doğruya propagandanın,
notanın münderecatı herhalde bizi memnun edecek bir şekilden çok uzaktır. Fakat bunu doğrudan
doğruya ret etmenin de büyük mahzurları vardır. Cihan efkârı umumiyesini Sevr muahedesinin
tadili için teşebbüste bulunan Hindistan’daki dindaşlarımızı ve bizim lehimizde hareket edenleri
bizim reddimiz dolayısıyla aleyhimize çevirebilir ve belki aleyhimizde onlara işte görüyorsunuz
bunlarla anlaşmanın imkânı yoktur. Söz anlayamayacak derecede haşin adamlardır. Zemininde
propaganda ihzar edebilirler ve sonra bu ret karşısında siyasîler Yunan ordusuna daha ziyade
yardım etmek imkânını temin elde ederler ve fakat doğrudan doğruya kabul edildiği takdirde de
azim mahzuru meydandadır. Şu halde bu azim...
Bu bir siyasî hiledir. O siyasî hileye karşı düşünerek akilâne hareket etmek lâzımdır ve onun
siyasî tedbir ile önüne geçmek iktiza eder. Yani bendeniz ilk bu tesir altında kaldım. İrşadatınız da-
hilinde hareket edeceğiz ve getireceğimiz şekli bunu tatmin ve temin eder bir şekilde görürseniz
tasdik edersiniz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Celâl Beyefendi;
REİS — Müsaade buyurunuz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Hüseyin Avni Beyefendi’nin bu söyledikleri mütalâa varit değil-
dir, bir meseledir. Ordunun ruhunu, ahvali hakikiyeyi, ahvali ruhiyesini Başkumandan bilir. He-
yeti Vekileye hepsi bizde dahil değildir. Bu mesele hakkında birkaç gündür aranızda konuştunuz.
Bu şekil üzerinde ne kararınız varsa onu dinleyelim. (Daha kararları yok sadaları) Heyeti umumiye
buna hâkemdir. Söyleyiniz de dinleyelim.
Daha iyi Başkumandan bilir ve hakikat mesele de bundan çıkacaktır.
REİS — Efendim, birinci olmak üzere sözü Müdafaai Milliye ve Hariciye Encümenleri mazbata
muharrirlerine veriyorum. Meselenin ehemmiyeti dolayısıyla. Hangisi isterse o söylesin.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) Usul hakkında bir şey arz edebilir miyim?
REİS — Usul hakkında Ali Şükrü Bey söyleyecekler.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, Heyeti Vekile Reisi Paşa Hazretlerinin ifadatından an-
ladığıma göre, bu nota bize tevdi ediliyor ve bunun hakkında bir müzakerat yapacağız ve bu mü-
zakerattan ordu kumandanlığı, yani ciheti askeriye haberdar edilecek. Bunun üzerine bir formül
hazırlayacaklar, bize getirecekler. Şimdi bendeniz anlıyorum ki, iş ters tarafından yapılıyor. Bizim
burada iş görebilmek ve mütalâa beyan edebilmemiz iş görüp hakkiyle bir karar verebilmekliği-
miz için asıl oranın mütalâatını (o tarafın mütalâasını) almak lâzımdır. Mademki karar verecek, ter-
sinden başlamak lâzım değildir. Çünkü mademki kararı katîyi verecek burasıdır... Verebilmesi için
her türlü vaziyetten askerî, siyasî her şeyi bilmek lâzım gelir. Onun için bendenizce ters taraftan
işe başlanmıştır. Bunun için bizim bilmediğimiz, yani askerî vaziyeti vesaireyi bilmeden katî müfid
bir kararı burada ittihaz edemeyiz. Onun için şekli değiştirmeliyiz. Ve ona göre... Oradan lâzım
gelen malûmatı almalıyız. İyi düşünerekten karar vermeliyiz.
– 147 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim bendeniz Ali Şükrü Bey’in mütalaasıyla müşterekim. Böyle
gayet mühim ve hayatî bir mesele böyle derakap mevzuu müzakere olamaz. Bu meselenin bu müzakerenin
bizim üzerimize cümle ve kelimelerle gelmiş olan bir şekli vardır. Bir de bunun altında bize bunun bu şekil
ile yazıp gönderen bir ruh vardır. O ruh nedir, ne maksatla yazılmıştır? Bu nedir, bunu anlamadan cevap
vermiş ve meselenin mana ve ruhuna göre hazırlanmamış oluruz. Binaenaleyh, bu mesele iyi malûmat
alındıktan sonra hal olunur bir meseledir ve malûmat alınmadan bugün burada müzakere etmek heyecan-
la, hissiyatla hareket etmeye ve binnetice Heyeti Celilenin bu mesele hakkında yanlış bir karar vermesini
mucip olur. Onun için bu meselenin bugün görüşülmesi münasip olmaz. Ne mütalaa olursa olsun neticesi
bunun bir karara çıkmaz efendim. Bendeniz diyorum ki; bu benim kanaati zatiyemdir, vicdaniyemdir.
Belki başkası der ki şimdi halledilsin. Binaenaleyh bendenizin teklifatım şunlardır: Meclisi Âli sulh mese-
lesini anlamak için Avrupa’ya Hariciye Vekilini göndermiştir. Alelade bir zatı değil, kendi vekilini. Bizim
Hariciye Vekilimizin oradan bize karşı hiçbir haberi gelmeksizin doğrudan doğruya bu işe atılmak doğru
mudur? Bize bu telgrafı tebliğ eden Hükûmetler Hariciye Vekilimizin de 24 saatte bize telgraf gönderme-
sini temin edebilirdi. Meclisi Âli Hariciye Vekilini oraya göndermiştir. Anın telgrafını almadan mesele
müzakere edilmeyecektir. Hariciye Vekilinin fikir, mütalâası ne ise bize bildirir ve Heyeti Vekile ona göre
tevessül etmektir.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Edilmiştir efendim ona...
SELÂHADDİN BEY (Devamla) Pekâlâ efendim. Çok güzel bir kere bu lâzımdır, müzakere etmek için.
Yusuf Kemal Bey acaba ne diyor? Yusuf Kemal Bey bu hile midir, yoksa samimî yazılmış bir şey midir di-
yor? Bu anlaşılmalıdır. Mahallinden, mesul vekilden malûmat gelmeden işe atılamayız. Aynı zamanda Ro-
ma’da, Paris’te, Londra’da, şurada burada iyi kötü mümessillerimiz var. Onların da ora mehafili ile temasla-
rı var. Bunlar da bu mesele hakkında ne malûmat almıştır? Meclis bunları ne için oralara gönderdi? Böyle
en hayatî bir meselede, onların malûmatı gelmeden sakat bir karar vermek olur mu? Binaenaleyh bu dahi
sakattır. Bunlar Hükûmetçe anlaşılmalıdır. İkinci bir mesele; mütarekenin neticesi yine bir mütarekedir.
REİS — Selâhaddin Beyefendi esasa girmeyiniz.
SELÂHADDİN BEY (Devamla) — Söz alan arkadaşların... malûmatı mevcude ile bugün halli mese-
lenin mümkün olamadığını arz etmek istiyorum, ikincisi bu meselenin yekunen neticesi bir mütareke
akdidir. Bu mütarekenin akdi bir menfaati askeriye mi, bir mazarratı askeriye midir, nedir? Bizim için
akdedersek menfaat mı var? Yoksa mazarrat mı var? Bu meseleyi Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa
Hazretleri veya Başkumandan bildirmelidir. Meclis bunu bilmeden nasıl müzakere eder ve nasıl halleder?
Kararı nihai kimindir? Meclisin midir, ordunun mudur? O halde bu mesele hakkında Başkumandanlık
bizi tenvir etmelidir. Ve ordu... zatiyesi dahi okunabilmelidir. Çünkü bunlar belli başlı amillerdendir. Onun
için bu taayyün etmeden Meclisi Âli vaziyeti askeriyeye karar veremez ve mütalâa da yürütemez. Çün-
kü leh ve aleyhte irat olunacak mütalâatın istinat ettiği hüküm oradadır. Hakayikin başında duranlardır.
Üçüncüsü vaziyeti haziranın temdit veya ademi temdit meselesi idarî ve hayalî meseledir... İşin malûmat
geldiği zamanda Maliye Vekili Beyefendiyi de hakikî ve açık vaziyeti maliyemiz hakkındaki malûmatını
dinlemelisiniz. Çünkü arz etmediği gayet mühim şeyler vardır ve bunun arzı belki Avrupa’daki müzakerata
sui tesir eder ve Meclisin heyecanını mucip olur diye biz tutuyoruz. Bu vaziyeti de dinlemelisiniz. Bu üç
vaziyeti bildikten sonra herkesin düşünmesini ve Hükûmetin malûmat tedarik etmesini teklif ediyorum.
RIZA NUR BEY (Sıhhiye Vekili) (Sinop) — Efendim, beyefendi buyurdular ki bugün mesele burada
konuşulamaz ve karar ittihaz etmek şu esbabdan doğru olamaz, dediler. Zaten Hükûmetin bu meseleyi bu-
gün halletmek ve karar almak fikri yoktur ve öyle de bir kayıt ve karar vaki olmamıştır. Burada Hükûmet
kabine meselesi. Meclisi Âli, ordu meselesi katiyyen yoktur. İki senedir takip ettiğimiz bir gayei mukad-
desenin bir zamanı halli gelmiştir. Öyle mühim bir andayız. Bunda hiç şüphe yoktur. Bunda elbirliğiyle
çalışacağız ve salim bir karar ittihaz edeceğiz ve onu da ariz ve amik elbet mütalâa buyuracaksınız, tahlil
buyuracaksınız, tenkit buyuracaksınız. Ondan sonra salim bir karar ittihaz edilecektir. Ve zaten Heyeti
Vekile bu meseleye dün vazıyed etmiştir. Dün öğle üzerleri idi. O zamandan ta şafak vaktine kadar meşgul
olmuştur. Yalnız meseleyi tetkik etmiştir, tenkit etmiştir, tavzih etmiştir, tevsi etmiş, gözünün önünde bir-
takım hututu esasiye teressüm etmiştir. Fakat bir kararı katî verememiştir. Böyle mühim bir meseledir ve
– 148 –
her şeyi Meclisi Âlinize arz etmek mecburiyetindedir, vazifesidir. Bugün arz ediyor. Mütalâa buyurursanız.
Heyeti Vekile de istifade eder. Burası Şûrayı Devlet değildir. Meclisi Âlidir. Kuvvei icraiye sahibidir ve her
şeye hâkimdir ve onun için Heyeti Vekile de, Hükûmet de onun elinde bir memurdur. Tabiî vaziyettedir
ve arz etmemesi bir kabahattir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İstişarî mahiyette dediler de.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Efendim Meclisi Âliye arz etmektir. Tenevvür meselesidir ve kararı
katî ittihaz edilmiyor ve biliyorsunuz ki Başkumandan Paşa Hazretleri de burada değildirler ve arz etmek
isterim ki ordunun başından katiyen ayrılmak da doğru değildir. Olur ki bunlar başka türlü bir şeydir.
Rehavete düşürür. Bakarsınız orada taarruz vaki olur. Mühim anlardır ve mühlik devreler geçirmek şeysi
vardır. Felâkete de varabilir bir meseledir. Onun için Heyeti Vekile tenevvür ederse orada gider görüşür.
Orada da görüştüğünü de getirir, Heyeti Celilenize arz eder. Bu suretle zannedersem gayet iyi ve salim bir
noktaya vasıl oluruz. Bendenizin arz etmiş olduğum usul üzerinde, asıl mesele hakkında değildir. Bu ayrı
bir meseledir.
REİS — Şunu arz edeyim ki, söz alan arkadaşlarım daha evvel söz alabilmek için usul hakkında deyip
ısrar ediyorlar ve zannediyorum. Usul hakkındaki sözleri burada hitama erdirelim. Encümenler söylesin.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Ben o sahtekârlığı kabul etmem.
REİS — Hayır efendim, sizin için söylemiyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Söz benim sözüm üzerine cereyan etti.
REİS — Hayır efendim, sizin üzerinize kastetmedim. Zatı âlileri vesair arkadaşlardan 10 arkadaş usul
hakkında söz aldılar. Halbuki mütemadiyen teselsül edecek. Bunun için daha iyisi encümenler söylesin.
VASIF BEY (Sivas) — Şimdi biz encümen toplayıp görüşmedik. Binaenaleyh Müdafaa i Milliye
Mazbata Muharriri sıfatıyla Encümenin fikrini, mütalâasını arz etmiş olmayacağım. Bir asker sı-
fatıyla söyleyeceğim.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Reis Beyefendi; Vasıf Beyefendi Encümen namına söy-
lemeyeceklerini bildiriyor, zatı mütalâalarını bildireceklermiş.
REİS — Vasıf Bey, o halde söz yoktur. Sıranız geldiği vakitte söylersiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Söz istiyorum, usul hakkında.
REİS — Efendim, Hariciye Encümeninin bir sözü var mıdır? Hariciye Encümeni mazbata mu-
harriri veya reisinin bu mesele hakkında söz söylemek arzusu varsa söz istiyorsa buyursun.
REİS — Buyurun Cemil Bey.
CEMİL BEY (Kütahya) — Bendenizin söyleyeceğimi Salâhattin Bey’le Şükrü Beyefendiler söy-
lediler. Binaenaleyh bendeniz de vazgeçtim.
REİS — Buyurun Hüseyin Avni Bey.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, demin usul hakkında arz edeceğim mesele şu
idi. Bendeniz de Heyeti Celilenin hâkim olmasını bittabi biliyorum. Heyeti Vekilenin mukarrera-
tını burada mevzubahs edilmemesi. Yoksa Heyeti Vekileden lâzım geleni almak zarurîdir. Bugün
dimağımızı dolduracak havadis alacağız. Askerî kuvvetinin münasebatı hariciyemizin hakkında
daha esaslı bir surette haberler alıp bizi malûmatlar etmesi esas idi. Hariciye Vekilimiz burada no-
talarını okudular. Fakat bir arkadaşımızın işaret buyurduğu gibi Avrupa’da pek mühim bir vazife
ile dolaşan Hariciye Vekilimizden bu husus hakkında esaslı bir malûmat almak lâzımdır. Bunun
üzerinde işleninceye kadar yalnız hissî bazı şeyler arz edeceğim, müsaadenizle. Bugün esas hakkın-
da Heyeti Celileniz bir karar vermek için epeyce düşünecektir ve bir şey yapamayacaktır zanne-
diyorum. Bugün yapabileceğimiz bir iş varsa o da efendiler işte biz gösterdiğimiz vahdet ve azmi
iman sayesinde Cenabıhak geçen sene düşmanlarımızın vermiş olduğu karar hilâfında olarak bu
sene bir oyun şeklinde olsa bile bizim hakkımızı tasdik etmektedirler. (Aldanmayalım sadası) Evet
– 149 –
efendim. Biz, bunu bugün bir hile diye kabul ederek memleketin içerisinde ruhu öldürecek bir
morfin olmasın demek isterim. Herhalde faydası kadar tehlikesi de melhuzdur. Bunun üzerinde ta-
miki fikir edelim daha ziyade. Gerek orduya ve gerek halk arasında bir uyuşukluk verdirmeyelim.
Verilmemesi cihetini gayet basiretkârane takip edelim. (Bravo sadaları) Efendiler bendeniz de
arkadaşlarımın fikrindeyim. Bu mütareke hakkındaki fikirlerimizi ordudan alacağımız malûmat
ve gerek Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretleri ve Başkumandanlıktan alacağı malûmat
üzerine bize lütfen kuvvei mukavememiz neden ibarettir ve ne derecededir ordunun vaziyeti? Le-
delhace reddedilirse tahaddüs edecek vaziyet ve alınacak tedabiri, tecavüze karşı alınacak vaziyeti
anlamak lâzım gelir.
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim; ben bu bapta beyanı mütalâa edebilmek için, rüfekanın
da söylediği veçhile herhalde ordudan ve Başkumandanlıktan malûmat alınması zarurîdir. Fakat
şunu arz etmek istiyorum ki ordunun kuvvei mukavemesinden malûmat almak da Meclisi Âliye
uyuşukluk verecek mesaildendir. Biz bu işe vaziyed ettiğimiz zaman hiçbir gün, hiçbir dakika
mebdede ordunun kuvvei mukavemesini ve bu işi becermek için paranın mevcudiyet ve ademi
mevcudiyetini nazarı itibare almadık. İlk işe sarıldığımız zaman imanımızla, azmimizle yürüdük.
Elhamdülillah böyle bir muvaffakiyete nail olduk ki bu benim için bir muvaffakiyettir. Şu mü-
tarekenameyi kabul etmek vallahilâzim halkın üzerinde en fena tesiri yapacak ve emin olunuz sizi
buradan sopalarla kovalayacaktır. Halkı tetkik ediniz, hatta mahalle kahvelerine kadar gidiniz.
Halkın ağzından işiteceğiniz söz bu kadar muvaffakiyatı ihraz ettikten sonra neticei katiyeyi elde
etmedikten sonra katiyen teslimi silâh edemeyiz. İşle umumiyetle halkın lisanında dönebildiği
kadar söylediği sözler bunlardan ibarettir. Binaenaleyh mesaili hariciyede acaba İngiltere Hariciye
Nazırı bize taraftar mıdır? Yoksa ordumuzun kuvvei mukavemesi Yunan ordusundan fazla mıdır,
değil midir? Bunu sormaktan ise şu mütareke şeraitini biz kabul edip etmeyeceğimizi müzakere
etmeyi daha muvafık buluyorum.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim bütün söz alan arkadaşların fikirlerine ben de iştirak edi-
yorum. Elimizde malûmat olmadıkça bu kadar mühim bir mesele hakkında beyanı mütalâa et-
mek birbirimizi tenvir edecek yerde bilâkis tağlit eder. Bendenize kalırsa evvelâ bizi tenvir ede-
cek malûmatı elde edelim ve ona binayı fikir eyleyelim.
HEYETİ VEKİLEDEN RIZA NUR BEY (Sıhhiye Vekili) (Sinop) — Efendim, malûmat arzu
buyuruluyor. Malûmat ne gibi bir malûmat olabilir? Mesail gayet büyüktür ve zaten onlar tek-
rar mevzubahs edilecektir. Şimdi bir karar ittihaz, edilmiyor ya. Zaten Heyeti Vekile de henüz
bir karara vasıl olmamıştır. Onun için bugün elde bir teklif mevcuttur. O teklif hakkında acaba
mütarekeyi kabul etmek mi, etmemek mi milletin, memleketin menfaatine muvafıktır? Bu bir
meseledir. Mütareke kabul edilirse bu şekilde mi, bu şekliyle mi kabul etmek veya bazı tadilât
mı istemek menfaatimize muvafıktır? Bunlar uzun uzadıya mevzuu müzakere olacak şeylerdir.
O meyanda birtakım malûmata da lüzum ve ihtiyaç messederse o da talep edilir. Bugün elimizde
bulunan teklif hakkında bizim Avrupa’dan hiçbir malûmatımız yoktur. Hariciye Vekâletimiz ki
bu işle meşgul olmak için gitmiştir. Ondan gelen malûmatı gördünüz, nakıstır. Tam olsaydı yine
nakıstı. Meselâ şeraiti sulhiye nedir? Bunu bugün bilmiyoruz ve orada yazılmamıştır. Heyeti
Vekileyi bu noktayı düşünmüş ve bunun esas olduğunu Avrupa’ya yazmıştır ve süratle bütün
tafsilatıyla şeraiti sulhiye hakkında ne malûmatları varsa buraya bildirsinler. Fakat gelmesi bir-
kaç güne mütavakkıftır. Halbuki meselenin taahhure tahammülü yoktur. Eğer biz cevapta beş on
gün gecikirsek ihtimal düşmanlarımız bizi mesul vaziyette bırakmak için fırsat ittihaz edecekler.
Bakınız cevap vermiyorlar, kabul etmiyorlar diyecekler. Yani tehlikelidir mesele.
BİR MEBUS — Zaman tayin ediyorlar mı?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Zaman tayin etmiyorlar. Fakat diyorlar ki en kısa müddette. O
şartı koymuşlardır. En seri bir surette cevaba muntazırız diyorlar. Malumatımız bundan ibaret-
tir. Elbette Fazla malumat almak daha iyidir. Fakat o malumat vasıl oluncaya kadar müzakerede
– 150 –
bulunmamaklığımız da doğru değildir. Müzakere açılsın, devam etsin, kanaatler tecelli, fikirler
tebellür etsin. Bu çok mucibi menfaat bir şeydir.
RAGIP REY (Amasya) — Reis Bey, bir sual sormama müsaade buyurulur mu?
REİS — Efendim sıra ile. Söz Besim Atalay Bey’in.
BESİM ATALAY BEY (Kütahya) — Bendeniz de malumatın gelmesini istiyorum.
RAGIP BEY (Amasya) (Devamla) — Şimdi saat tamam sekiz veya dokuza geldi. Yani alaf-
ranga iki veya üç Heyeti Vekile 24 saat müzakere ettiği halde kendi fikrini söyleyemediği halde
Meclis bir saatle nasıl söyleyebilir.
İkincisi: Acaba bunu tebliğ eden makama denilse ki evet biz henüz Hariciye Vekilimizden cevap alamadığı-
mızdan dolayı tehir etmeğe mecburuz. Ondan cevap alacağız ve size de bu malumatı suratla ahmaklığımızı temin
edin. Bunu ret mi telakki edecekler?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Heyeti vekile zaten böyle bir cevap yazmıştır. Fakat işin uzama-
ya tahammülü olmadığı da malum olmak ve şimdiden de müzakerata başlamak zaruri olduğuna
kanaat getirmek lâzımdır. Bu muhakkaktır.
RAGIP BEY (Amasya) — Bu hususta karar vermek için malumat lâzımdır.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Doğrudur. Fakat biz de demiyoruz ki bir saate kadar kararınızı veriniz.
Böyle bir teklif malayutaktır. Bir kere karar meselesi mevzubahs değildir. Mesele müzakeredir. Dur u diraz
tetkik edilsin. Mesele bundan ibarettir. Hakikaten öyle müşkül bir şeydir ki Heyeti Vekile 16 saat kadar
müzakere ettiği halde bir karara vasıl olamamıştır ve olmak ta istemez. Lâkin herhalde birtakım fikirler
tebellür etmiştir. Binaenaleyh Meclisi Âlide de müzakere açılsın ve mesele tamik edilsin.
EMİN BEY (Bursa) — Efendim Teşkilatı Esasiye Kanunu’muza göre müdafaai vatan ilanı sulh akdi gibi
şeyler Meclisli Alinizin salahiyeti cümlesindendir. Binaenaleyh bugün icrai ve teşrii salahiyetimiz tebarüz
etmiş oluyor. Yani Heyeti Vekile bu meseleyi huzuru âlinize getirmiş bulunuyor. Heyeti muhteremenize
bir şey hatırlatacağım. Pekâlâ bilirsiniz ki Mondros Mütarekenamesi’nde muhilli heyet ve muhilli şeref bir
şey yok iken ve o mütarekenameye bilmem düveli garbiye mümessilleri vazı imza etmiş iken bizi ne kadar
elim hallere getirdiler. Nerede kaldı ki pek ağır şeraiti ihtiva eden şu mütareke şeraitini tetkik ve müzakere
edelim. Bendenizin şahsi kanaatime kalırsa bunun müzakereye değer yeri yoktur. Bu reddi lâzım gelir bir
meseledir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim bendenizin en ehemmiyet verdiğim şey Paris’te bulunan
mümessillerimiz tarafından şimdiye kadar bize bir malumat verilmemesi hususudur. Bundan evvel de ve-
rilen malumatlardan bir fayda çıkmamıştır. Ben bilmiyorum, şimdiye kadar arzu ermiş olsaydılar Şimdiye
kadar değil telgraf, elli tane tahrirat gelirdi. Maahaza Heyeti Vekilenin dün akşam meşgul olduğu mesele
bize bugün okunan suretten ibarettir. Asıl bendenizi korkutan mütareke sözüdür. Bundan evvel bir müta-
reke zamanı daha geçirdik. O zaman Ankara’da bulunuyordum. Ankara’da yüzlerce tabur asker mevcuttu.
Bu mütareke lafzı çıkar çıkmaz taburları kimse tutamadı. Tüfengini atan memleketine gitti. Bu mütareke
bilmiyorum akibeti vahim bir mesele hudus ettirmesin. Ben bu hususta sahibi rey olarak ciheti askeriyeyi
görüyorum. Ciheti askeriye ne yapmak lazım geliyorsa düşünmeli, neticesini Meclisi Âlinize bildirmeli.
Meclisi Âliniz ona göre müzakere etmeli ve karar vermeli. Benim noktai nazarım budur.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim; bendeniz bunun henüz müzakeresi zamanı gelmediğini Heye-
ti Vekile namına Rıza Nur Beyefendi’nin şu kürsüden vaki olan beyanatının bir fıkrasıyla Heyeti Celilenize
arz etmek isterim. Beyefendi şu kürsüden vaki olan beyanatı sırasında buyurdular ki 16 saat çalıştık. Fakat
bir neticeye raptedemedik. Bendemize öyle geliyor ki bu hal mütareke teklif edilir edilmez ilk söz kime ait
ise o zatın dinlenmesinden neşet etmiştir. Malumu âlileri mütareke teklif edildi mi, birinci defa olarak söz
ordunundur. Orduya denilir ki böyle bir teklif vardır. Ordunun bu baptaki noktai nazarı nedir? Ordunun
noktai nazarı anlaşıldıktan sonra Hariciye Vekâleti noktai nazarını Heyeti Vekileye anlatır. Heyeti Vekile
gerek ordudan gerek Hariciye Vekâletinden aldığı malumat üzerine hututu esasiyesini çizer, Meclise gelir
der ki; bize şöyle bir teklif vuku buldu. Hariciye Vekâletini dinledik, orduyu dinledik, Heyeti Vekile şu ka-
– 151 –
rarı heyeti vekileniz de bu karar vermiştir der. Bunu dedikten sonra Meclisi Âli ya bu karan muvafık görür
veyahut görmez. Şu şu şu cihetlerden siz bu kararda isabet edemediniz. Şu cihetleri tadil etmeniz lâzımdır
der. Ya kabul eder veyahut külliyen reddeder. Yoksa efendiler bu meselenin müzakeratının esasına gire-
cek olursak bir haftada bitmez. İstirham ederim bizim noktai nazarımız şöyle olsun, böyle olsun.. Fakat
Başkumandan derse ki ben ordunun vaziyeti itibariyle mutlaka şöyle istiyorum derse Hariciye Vekâleti de
siyaseti hariciye itibariyle şöyle olsun derse, bizim kararlarımız ne olacaktır? Niçin Meclisi Âli böyle sakat
ve çıkmaz yol üzerinde yürüyerek kıymetli vakitlerinin zayi ediyorlar? Anladık; teklif edilen mütareke
şundan ibarettir. Biz de bunun üzerinde yürürüz. Bendeniz kendi hesabıma sulh müzakeresine giderken
ordumuzun kuvvetli olmasını ve süngülerimizin parlamasını arzu ederim. Fakat bir şey anlamadan, bir
şey dinlemeden efendim ben böyle isterim demek zaittir. Bendeniz bu şekli her nasıl olursa olsun kabul et-
meyeceğim. Fakat benim kabul etmemekliğimle zatı âlinizin veyahut diğer arkadaşların noktai nazarlarını
dinlememek icap etmez. Tabii diğer arkadaşların da başka birer noktai nazarları vardır ve belki bendeniz
bu şekli tadilen geldiği vakit ona muvafakat edeceğim. Heyeti Vekilenin teklifi istişari bir müzakeredir.
Bunun müzakeresi için hututu esasiyenin hazırlanması lazımdır. Belki biz şunu yaptık, şunu teklif edece-
ğiz, nasıl görüyorsunuz der. O, yok. Arkadaşlarımızın usulü müzakere hakkındaki mütalaaları variddir.
Eğer bu işin çabuk neticelenmesini Heyeti Vekile arzu ediyorsa rica ederiz, suratla ordu kumandanlarıyla
mı, Başkumandanla mı kimler ise ve Avrupa’da gezen arkadaşlarımızdan malumat alsınlar ve alamadıkları
takdirde en nihayet kanaati katiyeleriyle buraya gelsinler ve biz de diyeceğimizi diyelim.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — En mühim bir meseledir. Herkes kanaatini söyler. Neden tahdit ve takyit ediyorsu-
nuz?
RIZA NURİ BEY (Sıhhiye Vekili) (Sinop) — Efendim müsaade buyurursanız Hakkı Hâmi Bey hem-
şehrim mütarekeden bahis buyurdular ve her şeyden evvel bunun orduya taalluk ettiğini söylediler. Ben-
deniz katiyen bunun böyle olması kanaatinde değilim. Malum mütarekeler iki türlü yapılır. Birisi sırf aske-
ri mahiyettedir. İki düşman ordusu başkumandanları arasında üç gün 24 saat bilmem ne kadar mütareke
akdederler.. Cenazelerin kaldırılması, bilmem ne için?.. Halbuki diğer bir kısım vardır ki sulh başlangı-
cıdır. Mesele budur. Buna nazarı dikkati âlinizi celbedenim. Malumat isteniliyor. Bizim de bu hususta
malumatımız yoktur. Alamamışız.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Almağa çalışınız.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Almağa çalışıyoruz. Fakat alamadık. Fakat efendim aldığımız zamana
kadar müzakere devam etsin diyoruz. Malumat geledursun. Biz müzakeratımızı iyi bir istikamete sevk
ederiz. Neye o vakta kadar boş duralım. Mesele budur. Şimdi bir mütareke şartları vardır elimizde. Bunlar
malum, altı maddedir. Kimisi şöyle diyor, kimisi böyle diyor. Bunları tenkit edemez miyiz? Bu bapta her
birimiz fikri mahsusumuzu söyleyemez miyiz? Bir şey arz edeyim. Meselâ diyor ki müddet üç aydır. Üç ay
sonra kendiliğinden imtidat edecektir. Demek müddeti altı ay oluyor. Altı ay sonra kış geliyor. Kışta mu-
harebe olmaz. Bir sene demektir öyle mi? Bir sene gayri mutaharrik durulur mu acaba? Neticesi ne olur?
Yine bir şey daha arz edeyim. Diyorlar ki kontrol heyetleri müttefikin zabitanından, iki taraf zabitanından
olacak, içimize her tarafa girecekler. Acaba bu faydalı bir şey midir? Bizim için şayanı kabul müdür? (Hayır
sadaları) Peki. Bir mesele daha: Esasatı nerede bulacaksınız rica ederim. Zatı âliniz onu söyleyiniz. (Her
taraftan anlarız sadaları). Neyi anlayacaksınız, rica ederim.
BİR MEBUS BEY — Gerek Hariciye Vekili Bey gerek ordunun fikrini anlamadan ne söyleyelim rica
ederim. Ne karar verelim?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Canım efendim; bir karar için değildir, bu müzakere. Efendim karar
istediğimiz yoktur. Daha açık söyleyeyim efendiler biz birçok şeyler düşündük. İhtimalki muhterem arka-
daşlarımız müzakere ederlerken içlerinden birkaç kişi öyle güzel şeyler söyler ki, öyle güzel fikirler derme-
yan eder ki her şeye esas olur. Bunda hata mı ediyoruz rica ederim. (Doğru sadaları)
HAFIZ İBRAHİM EFENDİ (Isparta) — Efendim bendeniz mütarekenin esasına ilişeceğim. Halihazır-
daki teklif resmi bir mahiyette olmadığı için keenlemyekun hükmündedir. Çünkü Hilâli Ahmer’e, Hamit
Bey’e vaki bir tekliftir. Doğrudan doğruya kendi murahhasımız tarafından bir teklif olmamıştır.
– 152 –
Esas mütarekeye gelince velev ki.. Bir şekilde olsun, usul noktasından arz edeceğim, asıl mütareke doğ-
rudan doğruya harp edilmiş bir Hükûmetle olur. Esas itibariyle bu bir fikirdir. Yunanistan esasen vaktiyle
bizim muhasım bulunduğumuz zümrei itilafiye meyanında bizimle harbetmemişti. Bu devlet İstanbul
Hükûmetinin hini müzakeresinde doğrudan doğruya hilafı hukuk ve salahiyet olarak İzmir ve Trakya’yı
işgal etmiştir. Biz doğrudan doğruya memleketimize tecavüz etmiş bir hırsızı def için uğraşıyoruz. Bu
mahiyette olan bir şekli, resmi bir şekle sokmak için mütareke teklifi; Yunan ile bizim aramızdaki muhase-
matı İngilizlerin doğrudan doğruya resmi bir hale koymak için kurdukları bir dolaptır. Bendenizin noktai
nazarımca. Onun için ben mütarekenin esasına muarızım.
REİS — Efendim malumu âliniz daha esası müzakereye girmedik. Usule ait müzakere cereyan ediyor.
Birkaç da takrir vardır. Söz alan da yirmi arkadaşımız vardır. Takrirlerin münderecatına arkadaşların vakıf
olması için okutuyorum.
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in Takriri:
Riyaseti Celileye
Son sözü Meclisi Âlinin diyeceğine ve Meclisi Âlinin vereceği karar kabili tağyir olamayacağına binaen
malumatı askeriyeyi alarak Meclise gelmelerini ve meselenin o vakte kadar teehhürünün muvafık olacağı
kanaatiyle tehirini teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’in Takriri:
Riyaseti Celileye
Cereyan eden müzakereden iki fikir tebellür etmiştir. Birisi ordunun fikir ve mütalaası alındıktan son-
ra Meclisçe ariz ve amik müzakere ve neticeye raptı, diğeri ki -Hükûmetin fikridir- şimdiden Meclisin fikir
ve mütalaasını alarak ordu ile temas ve oraca da müdavelei efkâr edildikten sonra netice tekrar meclise arz
edilmek şeklindedir. Binaenaleyh bu iki fikrin ayrı ayrı reye vazını teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
REİS — Rica ederim arkadaşlar iki senedir milletin çektiği ve döktüğü kanın hesabını görüyorsunuz,
bunun için okunan takrirleri dinleyecek kadar bile zaman geçmiyor. Sabrediniz; çok istirham ederim
sükûnetle dinleyelim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bu takrirler aleyhinde söz isterim. Usulü müzakere hakkında.
REİS — Usul hakkında dahi söz isteseniz, ondan evvel söz alan daha yirmi arkadaşımız vardır. Tensip
buyurursanız müzakereye biraz daha devam edelim. Ondan sonra eğer esas hakkında müzakereye geçme-
ye lüzum görmez de neticeyi Başkumandan Paşa’nın beyanatından sonraya tehir ederseniz o zaman bir
karar veririz. Şimdi on dakika teneffüs edelim. Tekrar bu mevzu üzerinde söz alan zevata söz vereyim. Bir
teneffüs yapalım.
VEHBİ BEY Karesi) — Efendim Meclisin icrai bir hakkı vardır. Farz et ki Heyeti Vekile bütün aldığı
malumatı da Heyeti Aliyenize arz etti. Burada bir karar verilmek için değil de bir hasbihal yapmak ve bun-
dan sonra da yine Mecliste biz ne düşünmüş isek yine o tarzda düşünmek yani ne tarzda müzakere etmiş
isek yine o tarzda müzakere etmek ve Meclisin icrai vaziyetinden bilistifade..
HAFIZ MEMET BEY (Trabzon) — Yani Hükûmet mesuliyeti üzerine almayacak.
VEHBİ BEY (Devamla) — Alacak beyim alacak.
– 153 –
ON DÖRDÜNCÜ İN’İKAT 24 Mart 1338 Cuma Üçüncü Celse
Buraya malumat verilmeseydi ve Hükûmet doğrudan doğruya ordu kumandanlarıyla müzakere et-
tikten sonra Meclise gelseydi, o vakit de sorulurdu ki burada neden Meclis boş oturuyor. Meclis bostan
korkuluğu mudur? Bunun için size arz ettik. Rica ederim. Alınan bütün malumatı Meclise tafsilatıyla arz
etmek; bunun için de akıl akıldan el elden üstündür. Arkadaşlarımızın elde edilecek güzel mütalaatını
nazarı dikkate alıp lazım gelen esasatı ittihaz ettikten sonra tekrar huzuru âlinize gelmekten ne bir karar
ittihaz etmek ne de ordunun mütalaasını almadan Meclisin üzerine mesuliyet yükletmek fikri yoktur Hiç-
bir şey yoktur. Bu hasbihal Meclisin icrai sıfatından istifade etmektir.
REİS — Beş dakika teneffüsten sonra müzakereye yine devam edeceğiz.
Hitamı celse: 3.55 öğleden sonra
9:55 — Sonra da ikinci hafi celseye nihayet verildi.
Üçüncü Celse
ON DÖRDÜNCÜ İÇTİMA
Küşat Saati: 4 (sonra)
REİS: Hasan Fehmi Beyefendi.
REİS — Celseyi küşat edildi. Müzakeremize devam ediyoruz. Buyurun Abidin Bey.
DR. ABİDİN BEY (Lâzistan) — Bendeniz de diğer arkadaşlarımın dediği gibi ve kendim diyeceğim
ki bu teklifatı yekten, hani şöyle demek istiyorum, yani bunda bir teenni ve üslup ile reddedilmek taraf-
tarıyım. Arkadaşlar, Yusuf Kemal Bey bize azami surette hizmet etmiyor ve etmeyecektir. (Ne biliyorsun
sadaları) Ben söyleyeyim maksadımı. Muhterem arkadaşlar; bu abdi âciz bir zaman İtalya’da yani Balkan
Harbi’nde orada bulunuyordum. Tebdili kıyafetle gittim. Ben orada iken İtalyanca hiçbir şey bilmiyordum.
Fakat orada İtalyan telsiz telgrafını 150 liraya satın almış ve muhaberesini de yapmışımdır. Hamidiye ile ve
ona göre Dıraç İskeleleri bombardıman edilmiştir. Arkadaşlar, biz buna 160 bin lira verdik ve sarf ediniz
dedik. İşte arkadaşlar Şanzelize meraklı olanları gönderirseniz hiçbir iş yapamayacaktır. (Şanzelize ne de-
mektir sadaları) Yani Paris’teki güzel sokaklara ve güzel yerlere.
BİR MEBUS — Reis Bey, sadede davet ediniz.
DR. ABİDİN BEY (Devamla) — Arkadaşlar, eğer bu arkadaşımız arzu etmiş olsaydı her nerede olursa
olsun bundan haberdar olur ve bir kurye koyar bize haber verirdi. (Kâfi sadaları) Kim bilir, kâfi olup olma-
dığını kendim bilirim. Binaenaleyh son vaziyette arkadaşlarımın dediği gibi ordu ile ve ordu kumandanları
ile bu hususta görüşmek lâzım mıdır, değil midir? Bendeniz istişare suretiyle sorulmak ve onlarla beraber
teşriki mesai etmek taraftarıyım. Fakat karar, emir yine Meclisi Âlinindir. Onlar mecburdur harbetmeğe,
mecburdur ileri gitmeğe. En son kararı yine biz veririz. Çünkü biz burada toplandığımız zamanda onlar
yoktu. Hiçbir şey yoktu. Yalnız biz kendi kendimize ve onlar bizim etrafımıza toplanmış idi. Erkânı Har-
biyei Umumiyesine de, Başkumandanına da biz emir veririz. İşgal et, yürü deriz yürür. Kanaatim budur.
Bendeniz bu müzakereye hatta Yusuf Kemal Bey’den ve saire menabiimizden, yani sırf bizim kanımızdan.
Çünkü şimdi İstanbul’dan gelen bizim kanımız değildir. İçimizden değildir. O kan asıl kanımızdan bizden
ayrılanlar ve bizim itimat ettiğimiz 160 bin lira verdiğimiz şahsiyetler bize, buraya bildirmeli. Ondan sonra
biz girişebiliriz. Şimdi biraz leyte laalle ile geçinmek taraftarıyım.
– 154 –
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Muhterem arkadaşlar, düveli itilafiyeden beklediğimiz mütareke
teklifi pek te intizar ettiğimizin haricinde olmadı. Bize elbette Lord Gürzon’un Loit Corc’un ruhu habisi-
nin yaşadığı bir meclisi siyasiden bundan başka bir şey çıkmazdı. Lord Corc, Lord Gürzon pekâlâ bilirsi-
niz ki Türk düşmanlıklarını, hatta Müslüman düşmanlıklarını ihsas etmişlerdir. Kendilerinin velinimeti
olan Londra’yı yapan İngiltere’nin kuvayı bahriyesini vücuda getiren, servetini veren Hindistan için daha
bir hafta evvel bir gazetede Gürzon’un ifadesini okudum. Diyordu ki bizden altı bin kilometre uzakta
olan bir milletin sözüyle hareket edemeyiz. Efendiler o milletin istediği şey Müslümanlığın hukukunun
muhafaza edilmesi, o milletin istediği şey, silahına sarılmış, namusunu haysiyetini kurtarmak isteyen bir
milletin, Türklerin yaşamasını temin etmektir. Lord Gürzon’un istemediği o idi efendiler. Haleti ruhiyesi
bu kadar muayyen olan, bize düşmanlığı delaili adidesiyle efali muhtelifesiyle, zahiresiyle sabit olan Lord
Gürzon’un bulunduğu bir heyetten çıkan herhangi bir teklifte asıl olan bizim aleyhimizde mevaddı ihtiva
etmesidir. Efendiler, hepimiz okuduk ve hepimiz dinledik. Burada bizim lehimize tek bir cümle değil, tek
bir kelime yoktur. Ne diyorlar? Üç ay mütareke. -Burada yabancı yok- Onlar biliyorlar bizim mali, askeri
ve ruhi vaziyetimizi biliyorlar. Üç mah mütareke ile ahvali maliyemizin tezebzübe uğramasını istiyorlar.
Üç mah mütareke ile milletin üzerine tesis ettiğimiz azim kudreti ihlal etmek istiyorlar. Üç mah mütareke
ile yazı geçirmek ve kışa doğru bu mütarekeyi götürmekle bir kış harbini hazırlamak ve bizim hazırladığı-
mız kuvvetlerden mahrum etmek ve ondan istifade ettirmemek istiyorlar. Efendiler, işgal ettiğimiz yerler-
den on kilometre açık mesafe bırakarak efendiler memaliki meşguleye düveli itilafiye komiserleri gelecek
Müslümanların hukukunu muhafaza edecek. Efendiler oraya bir komisyon gidecek buraya bir komisyon
gelecek. Bizim ordumuz içinde İtalyanlar, İngilizler; Fransızların mümessili bulunacak bizim ordumuzu
tetkik ve teftiş edeceklerdir. Efendiler bu millete hakaret demektir. İstihza demektir. Biz ezeli düşmanlığını
bildiğimiz, ebedi düşmanlığında şüphe etmediğimiz İngilizleri muharip bulunduğumuz Yunanlılar içeri-
sine koyar da onun mahiyetini, onun kuvvetini, onun mevcudiyetini gösterir miyiz? Bu budalalığı yapar
mıyız? Sonra efendiler, memaliki meşguleye gidecekler, teşkil etlikleri bitaraf komisyonlarla orada hukuku
muhafaza edecekler. Efendiler. Yunanlıları atarız. Fakat onları atmak için yeni bir harp hazırlamak lazım.
Elimizle düveli itilafiye mümessillerini memlekete sokup ta tekrar onları çıkarmak için mi uğraşacağız?
İstanbul, Edirne’de bin türlü cinayeti irtikap edip dururken, onların adaleti, insaniyet perverliği namına
yapıp dururken, bir de buraya davet edip de bu masum Anadolu’nun ortasına mı sokacağız? Düşmanları
bir de elimizle işle mütareke yaptık buyurun memleketimize giriniz diye davet mi edeceğiz? Üç ay müd-
detle tatil edilecek. Ondan sonra üç ay daha temdit edilecek ve on beş gün evvel Yunanlılarla düveli itilafi-
yeye haber verecek misiz. Altı ay zarfında neler olacağını biz de biliyoruz. Onlar da bizim kadar biliyorlar.
Bizim durmağa müsaademiz, tahammülümüz yoktur. Böyle demekle hayalata kapılmış, bütün hesabatı
mantıkıyeyi altüst etmiş değilim. Efendiler, ben de Salahattin Bey arkadaşımla onun efkârına iştirak eden
arkadaşlarımın efkârını düşünmez değilim. Fikirlerini kısmen kabul ederim. Fakat düşündüğüm ve dü-
şünmek istediğim şudur: Bu mütareke teklifinden evvel yani dün akşam ve yahut bu sabah hiçbiriniz bu
davanın kutsiyet ve muhafazası namına Müdafaai Milliye Vekilini çağırmak, ordunun kuvvei taarruziyesi,
kuvvei müdafaası nedir diye sormak kararını verdik mi? Yani bugün için böyle bir kararımız var mı idi
efendiler? Herkes vicdanına müracaat etsin. Maliye Vekilini çağırıp da efendi harp edebilir miyiz? Kuvvei
maliyemiz nedir? Ne zamana kadar zahiremiz bizi idare eder? Ne vakte kadar bu orduyu ilbas edebiliyoruz
diye buna dair bir sual sorduk mu? (Kaç kere sadaları) Sordunuz fakat bu şekilde sormak değil efendiler.
Eğer zaaf gösterirseniz eğer Müdafaai Milliye Vekili böyle efendim ne yapayım derse eğer Maliye Vekili de
ne yapayım derse, Müdafaai Milliye Vekili ve Maliye Vekili şöyle söylüyor böyle söylüyor mu diyeceğiz?
HACI ŞÜKRÜ BEY (Dıyarıbekir) — O zaman bütçe yoktu.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Bütçe bizim haysiyetimizi, bütçe bizim imanımızı, bizim da-
vamızın kudsiyetini ihlâl etmez kahraman Hacı Şükrü Bey (Bravo sadaları) Efendiler ben bütçeyi nazarı
dikkate almayalım yahut Müdafaai Milliye Vekilinden ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisinden sormaya-
lım demiyorum. Sorarız. Fakat onlar ne söylerse söylesinler efendiler Yunan ordusu buradan çıkacaktır.
BİR MEBUS — Hacı Şükrü Bey sizi tasdik ediyor.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Pekâlâ efendim.
– 155 –
Efendiler; bizi esir edecek mütareke kabul edilmeyecektir (Alkışlar) Eğer pek muhterem tanıdığım
Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa ile Erkânı Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretleri bugün gelip
de efendiler çalıştık, çabaladık amma Yunan ordusunun ayakları altında bu kadar felaketlere sürüklendiği-
miz, evladımdan, çocuklarından, babasından ayırdığımız bu efradımızı çiğneteceğiz, artık bir şey yapama-
yacağız derlerse onların bu Mecliste de yeri yoktur, tarihte de yeri yoktur. (Alkışlar) Hissiyat değil efendiler,
çalıştılar ve bize sözlerini verdiler. Efendiler herkes kanaatini söylemekte serbest değil ise bana söyleyiniz
bırakayım. (Devam sesleri) Benim bildiğim, düşündüklerimi söylemekle vazifei tarihiyemi, vazifei vicda-
niyemi yaptığımı zannediyorum ve bundan da eminim ki hiçbir zaman Müdafaai Milliye Vekili Kâzım
Paşa ve hiçbir zaman Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Pasa bize gelip te ben bu orduyu düşmana çiğ-
neteceğim demeyecektir. Efendiler tereddüt edecek neniz vardır? 1336 senesi 23 nisanında buraya toplan-
dığımız ve hepimiz memleketlerimizden bin türlü hayallerle buraya geldiğimiz zaman Ankara’da makam
millide ne gördünüz? Kaç tane askeriniz vardı? Ne kadar kuvvetiniz vardı ve kaç paranız vardı? Bugünkü
düşmanları durduran ve düşmanları durdurmak vaziyetinde ve bugün için değil ise on beş yirmi gün
sonra düşmanı kovmağa iktidar gören vaziyet nazariyle bakabiliriz. Bize bir sene iki sene evvel böyle bir
mütareke teklif etseler kabul etmezdik. Efendiler hiçbir kuvvetimiz olmadığı zaman bize teklif ettikleri şey
bundan başka bir şey değildi. Şimdi kabul etmediğimiz gibi o zaman da kabul etmezdik. Bu komisyonların
mahiyetlerini biz pekâlâ bilirdik. Burada hüsnüniyette delâlet eder hiçbir şey görmüyorum. Efendiler bize
teklif ediyorlar. Üç muazzam devletin Hariciye Nazırları ilk vazife olmak üzere alâkadar olan Hükûmetlere
derhal muhasamatın tatilini musırrane tavsiye etmek hususundan ibaret olduğunu takdir edeceklermiş.
Vazifeleri bu teklifi arkasını denizlere ve İngilizlere dayayacak ve dünyanın levazımı harbiyesini, kendisine
lâzım olan eslihasını, cephanesini, erzakını dolduracak; bizim muhitimizi kuşatacak. Hiçbir yerden hiçbir
şey getiremeyeceğiz. Evvelâ biz fedakârlığı kabul edeceğiz. Ondan sonra mütarekeyi kabul ettikten sonra,
muattal kaldıktan sonra köylülerin kuvvei maneviyesini kırdıktan, köylüleri hayrete duçar ettikten sonra
bizimle beraber yürümüş ve sırf bize tabi olmuş adamların bize karşı netice bu mu idi diyecek vaziyete gel-
diğini teessüfle, hicab ve hacaletle gördükten sonra üç ay geçecek. Yunanlılara diyecekler ki tahliye ediniz.
Ya Yunanlılar tahliye etmezlerse ve tahliye edemeyeceklerdir. Zira onlar esbabı muvaffakiyeti kendilerinde
gördükçe ve bizim zaafımızı anladıkça onlar tahliye etmeyeceklerdir. Onlar tahliye etmek isteseler İngiliz-
ler bin türlü dolaplarla tahliyeyi tavik edecektir. Eğer bu adamlar bu düveli itilafiyeyi temsil eden adaletkâr,
kan dökülmesini isteyen, artık Türklere, Müslümanlara acıdığını kemali hayretle gördüğümüz adamlar
acımalarını söylemekle de insanlarla istihfaf ederek, bir milletle istihfaf etmeğe utanmayan bu adamlar
eğer ufak bir hüsnü niyet sahibi iseler, deselerdi; bir İzmir meselesi var, İzmir’de ekaliyetlerin hukuku mev-
zubahistir. Bu meşkûk ve muallel bir meseledir. Bunun hemen halli kabil değildir. Fakat memalikinizin
diğer aksamında öyle ihtilaf yoktur. İşle hepimiz, diyoruz ki Yunan ordusu Anadolu’yu tamamiyle tahliye
edecektir. Ey Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti size teklif ediyoruz ve kan dökülmemesini vesile,
vasıta olmak şerefi bizde kalmak için işte Yunanlılara diyoruz: Rumların hukukunun nerelerde himaye
edilmesi mevzubahs ise İzmir vilâyeti hududunda onun içerisine girecekler. İzmir’e toplayacağız. Bütün
Yunan kuvvetleri oraya girecekler. Mesele orada olacak. Çünkü ihtilâf oradadır. Düveli muazzamanın vaki
olan teklifinde umumiyetle mevzubahs olan İzmir meselesidir. Mevzubahs olan hakikaten İzmir meselesi
ise Eskişehir’de Yunanlıların üç ay kalmasında ne ihtiyaç vardır ve Lord Gürzon neden üç ay, altı ay Ana-
dolu’nun ortasında Yunan ordusunu bulundurmak istiyor? İstanbul’da oturuyorlar, çekilsinler. Mütareke
ancak böyle kabul edilebilir. Belki ahvali tayin ve tespit etmek istediği bir hudut varsa Yunanlılar yarından
itibaren oraya çekilmeğe başlar. Ordumuz da istediği yerde serbest bir surete vaziyetini alır. Üç ay mı, beş
ay mı mütareke mevzubahistir? Fakat Yunanlılar Eskişehir’de dururken; Bursa’da dururken mütarekeden
bahsetmek bize hiçbir menfaat temin etmeden silâhlarınızı atınız demektir. Biliniz ki efendiler, şimdi Ha-
riciye Vekilinin burada okuduğu bir telgrafta Fransızların lehimizde, İngilizlerin malum olduğu için söy-
lemiyorum; İtalyanların da hodbin olduğu mevzubahistir. Beş on gün evvelki bir gazete manzuru âliniz
olmuştur. İtalyanlar Anadolu’da mıntıkai nüfuz sevdasından vazgeçmemişlerdir. Memleketimiz dahiline
sokacakları bu mümessil efendiler bu mıntıka nüfuzun rehberleri, mübeşşirleri, melun müjdecileridir.
Onlar için; Fakat bizim için musibet habercileridir ki onları evimizin içine sokamayız. Efendiler bundan
iki sene evvel buraya geldiğimiz zaman imanımızla, Türk’ün esaret kabul etmeyen âli ruhuna, esaret te-
– 156 –
cviz etmeyen müessesatı âliyesine, ahkâmı âliyesine güvenerek ona ittiba ölerek, Allah’ın, Peygamberin
mevaidine, evamirine dayanarak hilafeti kurtarmak, Müslümanlığın hukukunu yeniden iade etmek, hür,
istiklâline sahip bir millet olarak yaşamak için davaya başladık. O zaman maddi bir şeyimiz yoktu. O iman
şüphe etmiyoruz bugün yine mevcuttur. Kuvvetimiz o günküne nispetle binlerce, yüzbinlerce fazladır.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Bunlar malum şeylerdir.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Efendi bunlar malum şeylerse ve siz biliyorsanız ben bilmiyo-
rum yahut ben düşünmek istiyorum.
Beyefendiler hulâsa etmek istersem bendeniz için bu mütareke teklifi bizi uyuşturmak isteyen bir tek-
liftir. Binaenaleyh esas itibariyle kabul edilemez. Maliye Vekaletinin vereceği malumat Müdafaai Milliye
Vekilinden, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisinden alacağımız izahat ve tafsilat bu melun teklifin mahiyetini
tebdil edemez. Binaenaleyh ana hatlarını bugün de çizebiliriz: Yunan ordusu çıkacaktır. Yunan ordusu
İzmir hududunda tutunabilirse ancak kendimce şahsım için söylüyorum (Trakya’yı unutma sadaları) Yu-
nan ordusu İzmir’e çekilecek ondan sonra mütareke esası için konuşabiliriz. Gitsin İzmir’e kadar. O dairei
hakika içine girsin. Başka türlü bunun üzerine müzakere edilmez. Maliye Vekili ile Müdafaai Milliye Veki-
linden bu esasa dair malumata intizar etmek muvafık değildir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendiler öyle zannediyorum ki hâlâ biz mütareke içindeyiz. Düveli itilafiye
bizimle bir mütareke akdetti. Hâlâ imzaları kurumamıştır. Bunların mütarekelerine itimat ederek ordu-
larımızı terhis ve silahlarımızı teslim ettik. Sonra Fransa Kilikya, Urfa, Maraş cihetlerinden üzerimize
hücum etti. Yunanı bir taraftan üzerimize taslit ettiler. Biz bunların artık hangi teminatına itimat edip te
bu teklif ettikleri mütarekeyi kabul edeceğiz? (Alkışlar) Şimdi efendiler bugün İngiliz pekâlâ biliyor ki
bizim vaziyeti coğrafiye ve siyasiyemizi noktai nazara alarak elimizde vesaiti nakliyemiz bulunmadığı ve
sonra bütün şimendiferlerimizin kısmı mühimmi düşmanımız elinde olduğunu biliyor. Bundan dolayı
bize öyle bir mütareke teklif ediyor ki ordu hiçbir istihzaratta bulunamayacak ve kendileri de murakabe
edecek, sevahile yığacak, bütün mühimmat ve icap ederse bütün kuvayı mütehaşşidesini oraya yığacak, üç
gün içinde vapurlarla şimendiferle başımızın üzerine yığacak ve üç ay mütareke içinde de yine sulh ede-
ceklerini temin edecek bir söz yoktur. Üç aydan sonra da bize eğer şey olursa üç ay daha temdit edeceğiz
diyorlar. Şu halde gayri muayyen müddetlerle biz mütarekeyi kabul edecek olursak bizim için intihardır.
Mademki bu intiharı kabul edecektik, bunların teklifine karşı bidayeten sözlerine nasıl ve ne için intisap
ellik. Binaenaleyh vatanın, milletin dökülen kanı heder değildir ve hiçbir vakit de heder edilemez. Şimdi
biz hiçbir tarafın irşadına muhtaç değiliz. Yalnız bize itilâfgirizlik ediyorlar, demek maksadıyla bunların
teklifini daha makul bir şekilde reddedebilmemiz için bunlara diyeceğizki sizin bize vaktiyle mütareke
şeraitine tamamiyle riayet etmediğinizden bu mütareke şeraitine itimadımız yoktur. Bu mütarekeyi kabul
edersek ne ile temin edeceksiniz?
İkincisi efendim mütarekeyi yine bizim kabul edebilmekliğimiz için tespit edecekleri sulhun hututu
esasiyesini fiili bir surette ispat etsinler. Yunan ordusunu bir kere Anadolu’dan tamamiyle çeksinler, Trak-
ya’dan çeksinler; sonra bize yapacakları şeraiti sulhiye ne ise onu biz kabul edebileceğimizi, edemeyece-
ğimizi o vakit düşünebiliriz. Yoksa meydanda katiyen bize teklif edecekleri sulhun hututu esasiyesi tespit
edilmeksizin böyle bir mühim teklifat karşısında silahlarımızı teslim ediyoruz ve intihar ediyoruz demek-
tir. Bu teklifi katiyen kabul edemeyiz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Muhterem arkadaşlar; müzakereyi salim bir neticeye
raptedebilmek için iki kısma ayırmak faydadan hali değildir. Birinci kısım şüphesiz bugünkü teklif edilen
mütareke üzerinde oynayarak herkes kanaatini, hâsıl ettiği fikri hasbihal karşısında söylemektir ve bu hiç
zannetmem ki muzır olsun. Esas cevap verilmek lâzım geldiği zaman Selâhattin Bey biraderimizin fikrine
tamamiyle iştirak edenim. Vaziyeti askeriyemizi ordu kumandanlarından ve sonra vaziyeti maliyemizi,
vaziyeti siyasiyei umumiyemizi, dahiliyemizi uzun boylu dinlemek ve o zaman fikirlerimizi de hâsıl etliği-
miz kanaatler dairesinde beyan etmeğe hiçbir zaman bugünkü fikirlerimiz mani teşkil etmez. Ben bugün
bunun üzerinde görebildiğim ve hâsıl ettiğim kanaatleri söylerim ve yarın da yine hâsıl olacak vaziyete
göre kanaatimi da o vakit ayrıca söylemek mecburiyetindeyim. Bugün görebildiğim bizim düşmanlarımız
– 157 –
Yunanlılar mıdır? Yoksa Yunanlıları istihdam eden İngilizler midir? Evvelemirde bir kere maziye ircaı na-
zar ederek bunun üzerinde bir saniye tavakkuf etmek lâzım gelir. Biliyorsunuz ki mütarekede İngilizler her
tarafa mümessiller ve askerler gönderdiler. Askerlerini gönderdiği memlekete vazıyed ettiler. Ermenilerin
müdafii hukuku oldular. Rumların amalini tatmine çalıştılar. En nihayette İzmir’e Yunanlılar saldırdılar.
Akdettikleri Sevr muahedesinin bir aleti cinayeti olan Yunan canavarlarını Anadolu’ya saldırdılar. Bizim
hakiki düşmanımız bizim karşımızda davacımız ve uğraştığımız, bendenizce Yunan değildir. O bir alettir
ve benim bildiğim İngiltere’dir ve bu İngiltere’nin oynamak istediği ve geçen seneyi de nazarı dikkate ala-
cak olursak sulh konferansını uzata uzata oraya imali nazar edecek olursak ikinci bir komedi, tenkil edil-
miş ikinci bir komedyadır. Bu geçen sene bizi şöyle ve dolayısıyla İstanbul marifetiyle ve onun hakikaten
infaz etmek lazımdır. Bizi de doğrudan doğruya Londra konferansına çağırmadılar. İstanbul vasıtasıyla
Ankara mümessilleri bulunabilir şeklinde. Böyle biz ta Londra ya kadar gittik. Orada konferans ve Londra
müzakeratı devam ederken 23 martta İkinci İnönü taarruzu ile karşılaştık. Efendiler eğer o vakitler Allah
göstermesin ordumuz muvaffak olmasaydı Yunanlılar oradaki mümesillerimize ve bize dikte ettireceği
şeyler pek aşikâr idi.
Bugünkü hazırlanan ikinci komedya şark ile olan münasebetimizi ihlâl etmek ve bizi böyle açıkta ve
yalnız bırakmak, kendi noksanlarını da ikmal etmek ondan sonra günün birinde bizi bir darbe ile paçavra
gibi atmak istiyorlar. Artık biz aldanmayacağız ve çok aldandık. Çok cezasını çektik. Bundan sonra aldan-
mayacağız, inşallah.
Sonra bu mütarekede nazarı dikkat bir şey vardır. Bendenizin en çok nazarı dikkatimi celbeden bir
mesele Asya’yı Suğra’dır. Trakya ne oluyor? Demek ki Trakya’yı bu mütareke şeyinden tamamen çıkararak
bizi Asya’yı Suğra esası çizerinde mütarekeyi kabul ettirmiş evet taahhüt ettirmiş oluyorlar. Günün birinde
konferansa ve yahut sulh konferansına gittiğimiz zaman diyecekler ki efendiler mütareke esasa şu esasa
müstenittir ve siz bunu taahhüt ettiniz. Asya’yı Suğra meselesi üzerine idi. Trakya meselesi yoktur.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — İstanbul yok bile efendiler.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu çok şayanı nazarı dikkattir.
Böyle bir mütarekeyi biz böyle günde düşünemeyiz. Evet bizim de istediğimiz şeyler vardır. Mütarekeyi
de böyle reddedecek değiliz. Biz sulhetmek istiyoruz. Davamızı kazanmak istiyoruz. Davamız açıktır. Sa-
rihtir. Memleketi kurtarmak, Yunan canavarlarını İzmir’den çıkarmak, anavatanda düşman bırakmamak.
Davamız bu olunca buraya toplanan Meclis bundan feragat ediyor mu, etmiyor mu? Eğer davasından fera-
gat ettiği kanaati geldi ise ve bundan azıcık inhiraf etmiş bir şey varsa dava çürümüştür ve biz iflas ederiz.
Mahvoluruz. Binaenaleyh kanatlarınız dünkü ideallerimiz ne ise bugünkü kanaatleriniz ve davamızdan
hiçbir suretle feragat etmiyoruz ve davamızı istihsal biz burada sabit kadem oldukça davamızı müdafaa
edip kurtarmak için edeceğimiz mücadelede zahirimiz bizim cenabı hak olduğu gibi milletin azm ü iradesi
de buna kudretkâr olacaktır. İnşallah (İnşallah sesleri) Eğer biz kanaatlerimizden, ideallerimizden biraz
inhiraf ettiğimizi ve Misakı Milliden vazgeçtiğimizi gösterecek olursak hariçte şarkta da garpta da ve her
tarafta cereyanlar husule getirecektir. Demek ki bunlar artık kanaatlerinde zayıflamışlardır. Kanaatlerin-
den da davalarından da vazgeçiyorlar. Kısmen feragat ediyorlar diye bizi şüpheli bir şey altında bulundur-
mak istiyorlar. Bunun arkasında böyle bir korku da görüyorum, efendiler. Bu hususta maziye infazı nazar
etmenizi rica ederek ve hatırlatmak istiyorum: Biliyorsunuz ki Fransızlarla yapılan itilâfta az çok prensip-
lerimizden, Misakı Milliden şöyle fedakârlık eder gibi olduk. Fakat hiç şüphesiz ve hiçbir vakit itilaf katî
bir mahiyeti ve davamızdan feragat eder bir şekli göstermiyordu. O gün için memleketimizin bir kısmına
matuf idi. Bu şeraitle tabiî şey yaptık. Fakat bizim dostlarımız üzerinde, Şarkta bir tesir yaptı. Dediler ki
acaba bunlar Misakı Millilerinden vazgeçip te Garba yanaşırlar mı diye derhal bize muavenetleri hali in-
kıtaa uğradı ve bu sui tefehhümatı izale için Hükûmet epey çalıştı ve hamdolsun muvaffak oldu ve bugün
de münasebat ve siyasetimiz hüsnü münasebetle iyi olarak görünmektedir. Böyle yine davamızdan inhiraf
edecek bir mahiyette mütarekeyi kabul edecek olursak bizi yaya ortada bırakmağa say eden bir İngiliz me-
lanet ve şeytanatı görüyorum. (Bravo sesleri) Bu mütarekede şüphesiz bendeniz demiyorum ki meseleyi
bugünden alelimya reddedelim. Kumandanların, ordunun, Hükûmetin noktai nazarını, mümessillerimiz-
den gelecek hakiki malumatı ve Hariciye Vekilinden gelecek hakiki malumat ve kanaatleri dinleyelim.
– 158 –
Bizi tenvir edecek belki kanaatlerimiz üzerinde mühim ve müessir olacak şeyler olabilir. Fakat o zamanki
hadiseler üzerinde mi, veyahut bugünkü münakaşalar, hasbihalimiz düşünmekliğimize mani midir? Hayır
değildir. O gün de düşünebiliriz ve daima düşünmek vazifesiyle mükellefiz. Memleketin bugünkü hal ve
vazını da nazarı dikkate almak mecburiyetindeyiz. Bu mecburiyetle beraber bu mütarekenin altında saklı
olan melanette hiç nazarımızdan kaçmıyor. Biz onlara diyebiliriz. Efendiler, siz mütareke etmek istiyorsa-
nız benim kanaatimce böyle bir şey yapılabilir. Evet biz de mütareke yapmak ve sulh yapmak istiyoruz ve
hedefimiz budur davamız da budur. Fakat çıkınız bizim memleketimizden ne duruyorsunuz? Yunanlıları
tahliye ettiriniz, o vakit konuşabiliriz. Siz çıkmadan böyle Yunan ordularını biraz geriye alıp takviye etmek
ve İngilizleri memlekete sokup eskiden olduğu gibi İngilizleri içimize sokup yine memleket dahilinde eski
mütareke ahvalini bir daha görmemek üzere biz sizi görmek istemeyiz. Eğer siz hakikaten Şarkta hakiki bir
sulh temin etmek istiyorsanız hakiki sulh temin etmenin yegâne çaresi Anadolu’dan Yunan kuvvetini Yu-
nan canavarlarını çekmektir ve Anadolu’yu tahliye ettirmektir. Bu şeraiti bir defa prensip olarak ve onun
icabatı olarak teklif ediyoruz. Fransızlarla itilâftan mukaddem biliyorsunuz Heyeti Vekilenin mukabil bir
teklifi olmuştu. Bekir Sami’nin itilâfı üzerine ne demiştik? Biz Bekir Sami Bey’in itilafını reddettik. Sizinle
konuşabiliniz. Metalibizim şudur, demişlerdi. Efendiler biz şimdi onlara yine diyebiliriz. Biz mütarekeyi
yapabiliriz. Sulh yapacağız. Sizin teklif ettiğiniz mütareke şeraiti altında birtakım gizli şeyler görüyoruz.
Bizim esasatımız şudur. Bu esasatı kabul ediyorsanız şarkta hakiki sulh yapmak için görüşebiliriz, deriz.
Ondan sonra yeniden bir münakaşa, anlaşma meselesi hasıl olabilir ve o vakte kadar gerek Hariciye Ve-
kilimizin ve gerek mahafili hariciyenin, Şarkın, Garbın beliren noktai nazarları bunların hakiki arzuları
ne olduğunu daha iyi anlayabiliriz ve ona göre de tedabir alabiliriz. Sonra hiç şüphesiz mütareke mevaddı
hepinizin manzuru oldu. Üç ay ve bilahire de üç ay daha temdit olunabilecek. Tabiî bu üç ay müddet zar-
fında biz ve onlar nazarı dikkate alacak olunursa birisi müspet birisi menfi olacaktır. Bizim vesaiti nakli-
yemiz bulunduğumuz hal başka onların vesaiki nakliyeleri ve bulundukları vaziyetleri pek başkadır. Zira
bu üç ay zarfında biz pak az hazırlanabiliriz. Onlar üç ay zarfında pak çok hazırlanabilirler. Yani makûsen
mütenasip bir surette tarafeyn için bir menfaat vardır. Bugünden ordumuzun içine ve ordunun sinirleri-
ni gevşetecek, harekâtımı ihlâl edecek bir tarzda bu fikri sokarak böyle üç ay orduyu geriye çekip rahat
edip asap gevşedikten sonra harekete getirebilmek ve ordunun zabtı rabtını temin etmek bizim için daha
güç olabilir. Onlar için daha kolay olur. Çünkü onların arkasında otomobilleri bitmez, tükenmez İngiliz
menabii vardır. Maalesef bizim arkamızda hiçbir şey lüzumu kadar mebzul değildir. Onun için bendeni-
zin noktai nazarımca mütareke şeyi yine konuşulsun. Vekil Beyler ordu kumandanı ile paşa hazretleriyle
münakaşa etsinler, görüşsünler Yusuf Kemal Bey’den o güne kadar gelecek şeyler ve ordunun vaziyeti ve
vaziyeti maliyemiz de düşünülsün. Kendilerinin de düşünebildiği ve ne suretle cevap verileceği hakkın-
daki kanaatleriyle formülleri buraya gelsin. O vakit hakiki kanaatlerimizi karşılaştırarak beyanı mütalaa
edebiliriz. Bugünden benim düşündüklerim benim budur efendim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar bendeniz, bugün tebliğ edilen mütareke şeraitini ben-
deniz İcra Vekilleri tarafından verilen mütemmime ile tebliğ edilen ve cevabı verilmesi zaruri olan mütare-
ke şeraitini anlayışıma göre kısaca tetkik etmek isterim. Zannediyorum ki verilecek cevabı bize yazdıracak
olan yine bu tebliğ edilen mütareke şeraitinin metnidir. Hiç şüphesiz esasatı dahilinde bizim için mühim
tuzaklar kurulmuş olan bu mütareke esasatını lehimize kullanabileceğimiz bir alettir. Şüphe yok ki mü-
tarekenamenin heyeti umumiyesini okuyan her arkadaş iki tarafı keskin olan bu kılıcı derhal görmüştür.
Bu nokta üzerinde fazla rahatsızlık vermek istemem. Kabulü bir felaket, ceffelkalem reddi pek mühim
mehaziri dai. Ancak bu adamlar bize diyorlar ki (Şarkı karibte sulhu iade etmek ve Asya’yı Suğra’nın tahli-
yesi için teklifatta bulunabilmek için). İptida bu kelime üzerinde duruyorum. Mütareke sulh yapmak için
yapılır. Mütareke ya sulh yapmak için ve yahut şeraiti sulhiye akdedilmek için yapılır veyahut herhangi
bir fiilî askerinin ikmali için yapılır veyahut diğer mesailide gördüğümüz gibi cenazelerini kaldırmak için
yapılır. Yani mütarekeden bir maksat vardır. Bu mütarekeden maksat sulh esasatını kurmak ise onun hak-
kında hiçbir kelimeye tesadüf etmiyorum. Yahut bu mütarekeden maksat tahliyenin esasatını görüşmek
ise omun için de maatteessüf pek zayıf ve pek müphem görüyorum ve kötü kelimeye tesadüf ediyorum.
Diyor ki Asya’yı Sugra’nın tahliyesi için teklifatta bulunabilmek.. Ne vakit, nasıl ve niçin? Pek çok teşekkür
ediyorum ki nihayet düveli muazzama Asya’yı Suğra’nın tamamiyle bize ait olduğunu anlamış ve kani
– 159 –
olmuş ve onun tahliyesi lüzumunu esasatı sulhiyeden addetmiştir. Bunu itiraf eden bu cümleyi kabul edi-
yorum. Tahliye maksadıyla yapılacak olan bu mütarekenamenin birinci cümlesi itiraf ve tasdik edilen bu
hakperestane harekete teşekkür etmekle beraber tahliye şereitinin taayyün etmesidir. Bu kelimeyi tekrar
etmekliğime müsaade buyurumuz. Mütareke akdolunabilmek için asıl tahliye şeraitinin esasatının taay-
yün etmesi lâzımdır. Acaba bize kim temin edebilir ki mütarekeyi kabul ettikten sonra tarefeyn orduları-
nın terhisi teşkil etmeyecektir.
Ve pek kolaylıkla Avrupa kabul edebilir ki Yunan orduları yalnız tahliye edilsin değil, terhis de edilsin.
Fakat ona mukabil Anadolu ordusu da terhis edilsin. Esasatı sulhiyeyi konuşulacağı zamanda bizim eli-
mizde hiçbir şey bulunmamış olsun. Bilakis bu ihtimali temin edecek bir hakikatte vardır. Mütarekenin
üçüncü maddesi diyor ki müttefikin komisyonları muharip devletlerin her biri nezdine memur edilecek
komisyonlarla zuhur edecek hadiseleri bilmeye aynı zamanda takviyeyi mene.. ila kelimeler vardır. Şu hal-
de bu cümleden tezahür eden mana şudur ki tahliye edilecek olan Yunan ordusu değildir. Karşı karşıya iki
ordu. Müterakenamenin ruhunda tahliye edilecek nedir? ve o halde neyi tahliye edeceklerdir? Yani polisler
jandarmalar vesaireler mi? İstanbul’dan vali mi tayin olunacak? Yahut beşeriyeti muztaribenin çehresine
atılmış olan en mühim bir damı iğfal teşkil eden Cemiyeti Akvam mı ne derler, yani bu son zamanda
ağlayan insanlara karşı istihzanın en kötü bir surette çehresini teşkil eden o heyetimi gelip idare edecek?
Biz, arkadaşlar, sulhu kabul ediyoruz. Mütarekeyi kabul ediyoruz. Fakat mütarekedeki esasatımızı tama-
miyle en nihayet milletin azmi bülendi önünde ve şarkın ve garbın dimağları, sade şarkın değil, garbın
da insaflı dimağlarında taayyün eden hakikatin önünde tezahür eden Asya’yı Sugra’nın tahliyesi ve Şarki
Trakya’nın bilâ kayd ü şart tahliyesi esasını esasatı tahliye olmak üzere kabul ediyoruz. Birincisinin bu
cihet teşkil ediyor. Şüphe yok diyebilecekler ki bu şeraiti tahliyenin müzakere ve tayin edilmesi lazımdır.
O hususta da ajans Havas bizi tenvir ediyor. Nim resmi olan bu ajans diyor ki: İstanbul’da teşekkül edecek
olan bir komisyon şeraiti tahliyeyi tayin edecek. Onun altında ne kadar kirli emeller gizlenmiş olduğunu
söylemeye lüzum görmem. Fakat ona karşı bizim de diyecek çok cevaplarımız vardır. Bir defa görünüyor
ki teklif edilen şerait bile asgari müddette cevap vermek kudretine malik değiliz. Bu bizim kanaatimizde,
tereddüdümüzde değil vesaiti muharebenin müşkilâtından ne kadar sıkıntı çektiğimizi biz gördüğümüz
gibi onlar da görüyor. Hüsnüniyetle gördükleri bu komisyon yani yapılabilecek olan bir tahliye şeraiti
komisyonu neden Eskişehir’de veyahut Ankara’da inikat etmesin ve ne için muhaberattaki müşkülât bizim
için bu noktada ısrarda kuvvetli bir vesile teşkil etmesin?
Üçüncüsü şeraiti sulhiye. Pekâlâ tefrik etmekliğimiz lâzımdır ki, Avrupa ile yapılacak şeraiti sulhiye değil, Yunan ile ya-
pılacak olan şeraiti sulhiye mevzubahistir. Halbuki biz her iki hale de amadeyiz. Bittabi hakkımız tanınmak şartıyla. Yunan
Hükûmeti ile şeraiti sulhiye esasatı konuşulurken Trakya hakkında bir kelime geçmemesi kabil olamaz. Çünkü Trakya’yı
işgal eden bilfiil Yunan Hükûmetidir. Halbuki boğazları bilfiil işgal eden Yunaniler değil İngiltere’dir. Sonra yine hatırlama-
mız lâzımdır ki biz Avrupa ile sulh ederken bundan evvel akdettiğimiz ve elyevm sadık kaldığımız bir muhadenetname ile
merbutuz. Boğazlar meselesinde bizimle bizden ayrı sulh akdetmeyi taahhüt eden ve bizim kabul etmeyeceğimiz bir sulhu
tanımamayı deruhte eden bir Hükûmetin, müşterek bir Cumhuriyetin -ki olduğu gibi görmek istiyorum- yani Sosyalist
Cumhuriyeti Hükûmetinin de diyeceği bir laf vardır. Bu cihetin de Cenova Konferansı’nda bizim için onların pek güzel
yaptığı gibi bizim yazacağımız cevapla onu nazarı itibara almamız bir kuvvet teşkil eder. Ondan sonra ordunun vaziyeti
buyuruldu. Eğer kabil olsaydı gönlüm isterdi ki müzakerat devam etmekle beraber, cevabımızda onlardan daha fazla sevki
dima’dan nefret ve tahliye esasatında ısrar kelimelerinde daha çok daha parlak cümlelerle beyanı mütalaata devam et-
mekle beraber yine gönlüm hiç şüphesiz isterdi ki ordumuz da henüz akdedilmeyen mütarekede vazifesini
ifade devam etsin ve hadisatı harbiye de sözlerimize bir istinatgah olsun. Fakat yine itirafa mecburuz ki bu
dediğimiz şekilde devam edebilmek için herhalde ordunun lüzum gösterdiği ihzarat bir devrei istihzarat
olmalı ki hepimiz kadar idrak etmekte olan ordu bu şekli cereyanı bilfiil tatbik etmemekte bulunmuştur.
Şu halde şeraiti mütareke itibariyle de kazanılacak bir gün meselesi meydana çıkıyor. Yani cevapta tahliye
esasatı kabul olunsun. Yani onun şeraiti esasiyesi taayyün etsin. Ondan sonra mütarekeyi kabul ederiz
demek vardır. Bir de bu şeraiti tahliyeyi takarrür ettirdikten sonra bir de kabili temdit olmak üzere esasatı
konuşmak için beş on günlük bir mütarekeyi kabul etmek var. Bu cihette söz söyleyebilmek için hakikaten
ordunun kanaatinin tenevvür etmesi lâzımdır ve netice itibariyle de ikisi aynı yola gidiyor. Ancak istifade
edeceğimiz köşe hacetimiz var mı, yok mu meselesidir. En nihayet gayri resmi telgrafta üç imza bulunma-
– 160 –
sına mebni gayri resmi menabiden Paris’te akdedilen konferansın dört Hükûmetten ibaret olduğunu öğ-
reniyoruz. Yani İngiltere ile beraber Japonya’nın da bulunduğu söyleniyor. Bilmem burası doğru mudur?
Müsaade ederlerse bu ciheti anlamak isterim. Eğer bu dört kişilik konferansta Japonya da bulunmuş ise
sebep göremiyorum ki neden Rusya ve Amerika da bulunmasın ve bir mukabil teklif olmasın.
REİS — Celâl Beyefendi Japonların bulunup bulunmadığı sual olunuyor.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Konferans üç devletin Hariciye Nazır-
larından mürekkeptir. Telgraf üç Hariciye Nazırından geliyor. İngiltere, Fransa, İtalya.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Yani Japonya Hariciye Nazırı bulunmuş diye malumat vardır.
MAHMUT CELÂL BEY HARİCİYE VEKÂLETİ VEKİLİ (Saruhan) — Hayır efendim. Komisyon üç
Hariciye Nazırından mürekkeptir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Müzakeratta acaba bulunmuş mu?
MAHMUT CELÂL BEY HARİCİYE VEKÂLETİ VEKİLİ (Saruhan) — Malumatım yoktur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Bu vesile ile de ufak bir istidrat yapmak isterim. Maksadım tenkit
değildir. Hele bugünkü beyanatta o cihete hiç yanaşmayacağım. Binaenaleyh bir an evvel bizi ne kadar
üzdüğünü görüyorum da her halde buradan Heyeti Vekilece bir kurye çıkarılmasını ve Avrupa’da bulunan
arkadaşlarımızın da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti hududuna en az müddetle dahil olacak kuryeleri bir-
biri ardı sıra her günün hadisatını mahmul olarak bize yetiştirilmesini ve bunun devam etmesini temenni
ederim ve öyle tahmin ediyorum ki Karadeniz’den Köstence tarikiyle üç dört günde İstanbul’a, İzmit’e vasıl
olacağı gibi Antalya’dan dahi kabil olabilir. Yani Akdeniz tarikiyle Antalya’ya da gelmek mümkündür ve
bunu tekrar tekrar rica ederim.
Cevabî notada nazarı ehemmiyete alınacak bir husus daha vardır: Şeklinin, cümlelerinin kıymeti uz-
ması olduğu gibi şekli tebliğin de kıymeti vardır. Görülüyor ki, mütareke şeraiti, Avrupa notası bize geldiği
vakit Yunan ajansı onun kabul ettiğini söylüyor. Acaba nasıl kabul ettiğini bilmiyoruz. Bugün zannederim
Ali Şükrü Bey biraderimizin elinde gördüğüm gazetede yazıyor. Avrupa bu ajansta daha bugünden bu
şeraiti sulhiye lehine propagandalı tebligat yapıyor. Buna biz de şahit oluyoruz. Güya tahliyeyi kabul etmiş-
ler. Esasatı kabul etmişler. Hemen bizden kabul bekliyorlarmış. Yani kabul etmemek bir günah imiş, bir
kusur imiş gibi şimdiden bir propaganda var. Temenni ederim ki, Büyük Millet Meclisi de cevabî notasını
tebliğ ettiği gün onun bir suretini birçok Hükûmet ve gazeteleri elinde bulundursun ve temenni ederim ki,
bizim ajansımız da ellerine varmadan bizim cevabî notamızın lehinde fakat muhteviyatı meçhul olduğun-
dan bahis olmak üzere hüsnü niyetimizi gösteren beyanat ile meşbu ve mahmul olsun. Şüphesiz bize bu
notayı tebliği mucip olan hadiseyi tahlil edersek görürüz ki, nota ne kadar adiliklerle, tuzaklarla dolu ise o
hadise sırf bu tuzağı yapmış olmak için toplanmış bir şey değildir. Onu da açık görelim. Dünyada süratle
gidebilmekte olan hadisatı umumiye, hadisatı iktisadiye bizim bunaldığımız kadar haksızlığı ile daha çok
bunalan bir Avrupa var ki, sulh için bağıran cihana karşı tatmin için birtakım şekillere müracaat etmek
zaruretinde bulunuyorlar. İşte o şekiller, o zarureti tevlit eden esbap bir tuzak değildir, arkadaşlar. Tuzak
o esbabı teşkil eden şeklin içerisinden kurtulabilmek için oldukça maharetle yazılan bu notadadır ve bu
notanın muharrirlerindedir. Binaenaleyh müsaade ederseniz Avrupa’nın pek ayırmayarak üç vekilini de
itham ediyorum. Kabahati yalnız mahmulü kabahat olan Lord Gürzon’a değil, bununla beraber bu metni
kabul eden yalancı Avrupa hükûmetlerinin kendi halkını da iğfal eden vekillerine isnat ediyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bir dosta...
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Bizim Avrupa’da çok kuvvetli dostlarımız var ve müsaade ediniz,
o dostlarımız temin ederim yalnız Fransa’da değil, İngiltere’de dahi var. Hiç şüphesiz, ki, Fransa’da daha
çoktur. O da ittifak ile hakikati gören ve o da bu Hükûmetten nefret etmekte bulunan halktır. Avrupa’da
dostsuz değil, çok dostluyuz. Orada sefki dima’dan nefret eden, orada insan kanının ziyan olmasını iste-
meyenler var. Onların meclislerinde bizim kadar haksızların hakkını teslim eden, teslim ederekten bir
gün evvel kansız sulha isal etmek isteyenler var. Hakperestler vardır. Bittabi itiraf etmeye mecburum ki,
Türkiye’nin hakkını tanımakta en önayak olan sosyalistlerdir.
– 161 –
Notamız verilirken isteyeceğimiz bir hakkımız daha vardır. Tabiî müşterek kanaatle yazılacak olan no-
tamızda dostumuz Rusya Hükûmetinin vesaitinden istifade etmek hakkımız olduğu gibi bizimle Adana
İtilafnamesini yapan ve taahhüt altına giren Fransa Hükûmetinden dünyanın mukadderatını idare etmek
iddiasında bulunanların Meclisinde hakkımızı müdafaa etmesini talep etmek hakkımızdır. O halde cevabî
nota yazılırken Fransa Hükûmetine hitaben yazılacak sözlerimiz ve ona isal edilecek arzularımız vardır.
Daha ziyade tatvil etmek istemem. Bu kanla idame ettiğimiz ve etmekte bulunduğumuz cidalimizin yeni
girmekte olduğu safhasındaki muvaffakiyatımızı cevabî notamızın muhteviyatı ve şekli tahriri göstereceği
gibi onu takviye edecek olan tedabiri tebligiye kuvvetini de takviyede çok medhaldar olacaktır kanaatin-
deyim.
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Efendiler bendenizin nazarında üçler konferansının bize vaki olan şu teklifi kaba
Türkçe ile bir ışıldak mahiyetindedir.
HİLMİ BEY (Bolu) — Ne... Ne... Kaba Türkçe mi?
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Kaba Türkçe demek lisanı edebîsi olmayan halkın konuştuğu lisan demektir.
HİLMİ BEY (Bolu) — Katiyyen. En mukaddes lisandır.
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — En mukaddes lisan olduğunu ben de tasdik ederim.
HİLMİ BEY (Bolu) — Halk dilini ne zaman öğrenecek olursak o zaman kurtulacağız.
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Rica ederim. Rica ederim senden daha evvel ben Türküm. Onu biraz nazarı dikkate
alınız... evet halkın görüştüğü lisanda ışıldaktır. Işıldak ancak akvamı vahşiyeye ve çocuklara gösterilir, aldatmak için. İn-
gilizler Afrika sahillerinde herkesin elinden altınlarını almak için nasıl yeşil boncuklar götürürlerse, mavi boncuklar götü-
rürlerse bize de öyle yapmak istiyorlar. Fakat bilmiyorlar ki, bizim başımızdan bir Trablusgarp Harbi geçmiştir. Bir Balkan
Harbi geçmiştir. Koca bir Mondros Mütarekesi vardır. Bizim ağzımız sütten yanmıştır. Yoğurdu üfleyerek
içeriz. Binaenaleyh biz bu tekliften ne seviniriz ne yeriniriz. Bundan payı metanetimiz zerre kadar haleldar
olmaz. Biz azmimizde sabitiz. Ordumuz elimizin altındadır. Demin burada mevzubahs oldu. Meclis mi
evvel fikrini söylesin, ordu mu izhar etsin? Ordu bizim tahtı emrimizdedir. Heyeti Celileniz buraya top-
landığı vakit ne ordusu vardı ne silâhı vardı. O günleri size hatırlatırım arkadaşlar. Elbette siz memlekete
hâkimsiniz. Vazife sizindir. Mesuliyeti nihaiye de sizindir. Bugün Heyeti Vekile kendisi karar veremediği
vakitlerde sizinle istişare etmek istediği vakit siz elbette fikirlerinizi söylersiniz. Size gösterilen şeylere
göre. Fakat yeni istihbarat gelirse yeni menabiden yeni haberler gelirse ve Başkumandanlığın da reyini
alırsanız ona göre bir kararı nihaî verirsiniz. Binaenaleyh meselenin bugün burada konuşulması elzemdir.
Bu itibarla da bendeniz söz aldım ve soyuyorum; şimdi meselenin bir resmi, bir de nim resmî şekli vardır.
Resmî şekli hepinizin şurada yazdığınız Avrupa devletlerinin tebliğidir. Bu tebliğin yalnız mukaddeme-
sinde tahliyeden bahsediliyor. Bu alelade bir mütarekeden ibarettir. Ne tahliye vardır ne de bizim hukuku
meşruamız mevzubahs olmuştur ve mütareke teklifinin mukaddemesinde mevzubahs olan tahliye mese-
lesi teklifatta bulunabilmek üzere diyor. Ne gibi teklifatta bulunacağı tabii meşkûktür. Binaenaleyh Heyeti
Vekilenin tabii bu noktaya nazarı dikkatini celbederim. Mademki bizimle istişare etmek istiyorlar. Bunun
hiçbir taahhüdü ihtiva etmeyen bir sözden ibaret olduğunu kayıt buyursunlar. Yani üçler meclisinin kararı
hiçbir taahhüdü tazammun etmeyen bir temenni mahiyetindedir. Teklifatta bulunmak üzere demiyor da
bulunabilmek üzere diyor, ikinci pekâlâ biliyorsunuz siyasatta bir tavassutu cebrî vardır. Bir de tavassutu
dostane vardır. Burada tavassutu dostane mahiyetinde, bilmem belki aşağıdır. Olsa olsa tavassutu dosta-
ne olabilir. Ne diyor burada diyor ki ilk vazifemizin muhasımîne terki muhasemat tavsiyesinden ibaret
olduğunu takdir ediyoruz. Bize musırrane bir tavsiye ediyor. Avrupa demiyor ki şunu tebliğ ediyoruz,
yapıyoruz yahut müdahale ediyoruz. Kan dökülmesine nihayet vermek için bu işe karışıyoruz. Şöyle yapı-
yoruz demiyor. Binaenaleyh Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini bu noktaya da celbederim. Demek oluyor ki
bendenizin bundan anladığım netice Avrupa’nın gayet zayıf olduğu meselesidir. Pek iyi hatırlıyorsunuz ki
Avrupa yani İngiltere, Fransa ve İtalya şimdiye kadar bizim meselemiz hakkında müspet bir itilaf, müspet
bir ittifak akdedememişlerdir. Ancak neticede işte bir şey yapabildiler. Yaptıkları şey de fiske ile vurulsa
kırılacak bozulacaktır. Onda da nihayet itilâfları bize bir dostane tavsiyede bulunmaktan ibarettir. Bu nok-
ta da mühimdir. Bendenizin nazarında. Çünkü bizim mukavemetimizin devam ettiği takdirde -ki devam
– 162 –
edeceğine zerre kadar şüphem yoktur. Katiyyen haleldar olmayacaktır.- Onların kararlarını niyetlerini
bozarak bizim kararımızı kabul edecekleri noktasına varıyoruz.
Arkadaşlar bir meseleye daha Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini celbederim. Bu tebliği resmî tabiî Av-
rupa’da neşredildi. Bizim haberimiz olmasa bile. Fransız hükûmetinin nîm resmî vasıtai neşirî efkârı olan
Ajans Havas bir tebliği resmi nim resmidir; bizim için bu meselei siyasiyede resmî bir ehemmiyeti yoktur.
Fakat bizi tenvir ediyor. Diyor ki: Ermenistan meselesi masanın üzerine konacak, ey Türkler gözünüzü
açınız. Mesele İstanbul’da müzakere edilecek. Fransızlar tarafından gelmiş bir imayı dostane olarak tet-
kiki kabul ediyorum. Ey Türkler gözünüzü açınız, sizin aranıza komisyon sokacağız. Cemiyeti Akvamı
karıştıracağız? Her işinize müdahale edeceğiz, diyor. Binaenaleyh Ajans Havas’ın bu tebliği neşretmesini,
bizi bir ikaz mahiyetinde olarak, bendeniz alıyorum. Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini celbederim. Biz
Ermenistan dendimi gocunuruz. İstanbul dendimi gocunuruz. Kontrol komisyon dendimi gocunuruz. Bi-
naenaleyh zaten devletlerin bu konferansta demin söylediğim gibi birbirlerine zorla bir itilâf akdetmeleri
esbabını araştırsak Ajans Havas’ın tebliğinin mahiyeti katiyen açığa çıkar. Pekâlâ bilirsiniz, İngiltere bugün
bizim katiyen itilâf ve Türkiye’nin bu harpten kurtulması taraftarı değildir. Bu malum olan esbaptır. Yuna-
nistan’ın artık mukavemet edememesi, Hint meselesi bilhassa ve bilhassa İngiltere’nin vaziyeti iktisadiye-
sidir. Milletlerin kudreti iştiraiyesi kalmamıştır. İngiltere’de fabrikalar kalmamıştır. Kapanmıştır. Resmen
1-2 milyon işsiz vardır. Belki hakikatte 7-8 milyon işsiz vardır. Binaenaleyh milletleri kaldırmalı, milletleri
yükseltmeli ki onlar işleyebilsin. Milletleri kaldırmanın noktası da Türkiye’dir. Vaziyeti coğrafyası itiba-
riyle Müslümanlık itibariyle cihanda mühim mevki işgal eden Türkiye sulha girmedikçe ne fabrikalar
işleyebilir. Ne de milletlerin kudreti iştiraiyeleri düzelebilir. Binaenaleyh İngiltere bizim düşmanlığımızda
sabit kadem olup, lâkin şeklen hasbezzarure bizimle itilâfa görünmek iztırarında kalarak Paris’e gelmiştir
ve teklif ettiği şey de bizi sureti zahirede aldatıcı ve demin arz ettiğim gibi bir ışıldaktır. Hakikatte ruhen
aleyhimizdedir. Bütün Heyeti Celile kanaatini gösterdi. Ancak şu noktayı unutmayalım ki; bu mesele Yu-
nan ordusu aleyhindedir de. Yunan ordusu bu kadar kan dökmüştür. Birtakım hayalata kapılmıştır. Bu ha-
yalatın buz gibi eridiğini görünce ve kendisine mühimmat veren İngilizler tarafından bu teklifin vaki oldu-
ğunu görünce, elbette Yunanistan’ın kuvvei maneviyesi berbat olacaktır. Biz bunu maalmemnuniye kendi
hesabımıza kabul ve kaydederiz... dediği bu iki taraflı bir silâh ise bizi kesmek istediği halde Yunanistan’ı
kesiyor. Yani muhakkaktır. Onun için demin arz ettim ki ne seviniriz ve ne de yeriniriz. Bizi pek tecrübesiz
zannediyorlar, biz bilakis çok tecrübeliyiz. Aklımız da yerinde, fikrimiz de yerinde, ordumuza da sahibiz.
Kemali sükûnetle düşünürüz. Ona göre cevabımızı tahrir ederiz. Binaenaleyh bendeniz burada bir mesele
hakkında Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini celb edeceğim. O da Paris sefaretinden gelen bir telgrafname.
Bu hata gayri kabili aftır. Nazarımda o da Lord Gürzon’un temaruzu cihetiyle Paris Konferansı’nın içtima
edemeyeceği hakkında bir telgraftır. Bu meseleler bendenizin işittiğime göre 22 Mart, belki tarihi doğru
değildir dediler Celâl Bey. Fakat ne olursa olsun istihbaratta bu hata olur şey değildir. Koca üçler konferan-
sı göz önünde Paris’te toplanır, bizim sefaretin haberi olmaz. Hiç olmazsa biraz kulağını çekmek lâzımdır.
Sefaretin bundan dolayı tecziyesi lâzımdır. (Şimdi azletmeli sadaları) Heyeti Vekilenin bir noktaya daha
nazarı dikkatini celb ederim. O da madem ki bu devletlerin müracaatı üzerine ve İstanbul’dan komiser-
lerin çekilen bu telgrafnamesi üzerine elimizde bizim malumat yoktur. Nasıl karar verebiliriz? Malumatı
kâmile olmadan bilhassa bizim Yusuf Kemal Bey’i dinlemeden karar vermemek makuldür. Kendileri İs-
tanbul’a bir şey yazmışlar. Onda diyorlar ki, biz acil bir surette cevap... Oraya bir şey ilâve etselerdi daha
muvafık olurdu. Onda demeli idiler ki, siz telgraf hututunu açınız. Bizim orada bir mümessilimiz, vardır.
Onun reyini dinlememiz lazımdır. İstanbul hututunu açınız ki biz Avrupa ile acilen muhabere edelim.
Aldığımızın cevabını verelim ve zannederim ki, bunu söylemeli idiler ve bugün dahi bunu söyleyebilirler
ve bu noktaya da Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini celb ederim.
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Yusuf Kemal Bey’e ilk iş olmak bu
noktaya dair bir telgraf yazdık. Şeraiti sulhiye hakkında mütareke hakkında ve ahvali umumiye hakkında
istihbaratını istitlâatı ne ise bize katiyetle bildir ve bu telgrafı İstanbul’a gönderdiğimiz zaman bizim mu-
haberatımıza tavassut eden zata da dedik ki vereceğiniz cevaplar ancak seri bir surette geldiği zaman da
medar olabilecektir. Yani Yusuf Kemal Bey’den alacağımız cevabi seri bir surette bize göndermek için siz
orada her vasıtaya müracaat edebilirsiniz ve aynı zamanda General Pelle’nin dahi vesatetine müracaat ede-
– 163 –
bilirsiniz. Dedik ve bize süratle de cevap almayı temin ediniz dedik. Binaenaleyh Heyeti Vekile bu noktai
nazarı ihmal etmemiştir.
İSMAİL SUBHİ BEY (Devamla) — Şayanı şükrandır. O halde efendim bir kere daha müracaat edilse
belki daha faydası olur efendim.
Bir noktadan dolayı Heyeti Vekilenin nazarı dikkatini tekrar celb ederim. Asya’yı Suğra’nın tahliyesi
deniyor. Tabiî Trakya’dan bahsedilmiyor. Onlar başkadır. Asyayı Suğra deniyor. Lâkin Asyayı Suğra coğrafî
tabirdir. Az yetmiyor dedikleri Frenkçe bir tabirdir ki ancak Lazistan’da kokmuş burundan İskenderun’a
kadar havaliyi ihtiva eder. Vilâyatı Şarkiyenin kısmı küllisini ihtiva etmez. Nazarı dikkati âlinizi ve Heyeti
Vekilenin nazarı dikkatini celb ediyorum. Demek oluyor ki, bir Ermenistan, bir Kürdistan, bir bilmem ne
meseleleri kendi kafalarında vardır. Biz şüphelenmek hakkını haiziz. Arkadaşlar başka türlü çıkarsa o da
başka. Fakat biz gözümüzle gördükten sonra, elimizle yoklamadan sonra inanmayız. O kadar Avrupa’dan
ağzımız yanmıştır. Binaenaleyh arkadaşlar ben mütalâatımı arz ettim. Binaenaleyh biz müsbetiz, sabit ka-
demiz. Son söz bizimdir. Hiçbir kimse bizi aldatamaz. Bu propagandayı biz onların aleyhine çeviririz. Biz
onlara deriz ki, kan dökme ve kendi sinesi üzerinde en elim ve canhıraş zalimane harplerin cereyan etmesi
itibariyle dünyada en ziyade acı hissolan Türkiye, bir an evvel sulha kavuşmaya hazırdır. Lâkin bugün için
de evvelâ hukuku meşruası uğrunda, bu kadar fedakârlık yaptığı hukuku meşruasının, kâğıt üzerinde
değil, mukabilinde kendisine meşru haklarının kabul edildiğinin bildirilmesini talep eder ve ondan sonra
mesul olan Yunan ordusu derhal çekilmelidir. Bu şerait altında bir mütarekeyi kabul edebiliriz ve başka
suretle ve illa felah...
REİS — Efendim söz alan 38 arkadaştan 22’si söyledi. İlyas Sami Bey’le 23 oluyor.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim; mühim ve hayatî mesele olduğu için söz alan arkadaşlarımın kaffesi
söylemek lâzımdır.
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Efendiler, bir mütareke teklif ediliyor. Mütarekenin mahiyetini, ihtiva et-
tiği meaniyi ve şimdiye kadar edilen tecrübeler kâfi derecede bize ruh ve zihniyeti anlatmaya bizi bürhan
ve delildir. Efendiler bu mütareke teklifi harbi maddîden ziyade siyasî bir meseledir. Maddî taarruzdan
evvel bir taarruzu siyasîdir. Siyasî bir taarruzdur. Çünkü siyasî taarruzlarda silâhlar kadar siyasetler de
mühim safhalar geçirir. Binaenaleyh mesele burada tamamiyle tahakkuk etmiştir. Tenevvür de etmiştir.
Bu mütarekenin şimdiye kadar olan tarihî hali, maziye ait acı bir hatıra olarak gerek içimizde ve gerek
hariçte tasavvur etmiyorum ki, kabulüne taraftar olsun. Ve onu mevzubahs etsin. Binaenaleyh o suretle
kabulü halinde tasavvur edecek bedbinane şeyleri iradede tadada da mahal yoktur. Çünkü kabulüne ta-
raftar olabilir. Bu mesele mevzubahs olduğu zaman arkadaşların hatırlarına ilk evvel gelen şey nedir? Bu
bapta ordunun vaziyetini bilelim. Çünkü efendiler bugün kemali şükranla karşısında bulunduğumuz bu
vaziyet milletin hakikati idrak ettiği gün tahaddüs eden heyecan ve vicdanı millîden doğan orduya biz
müteşekkiriz ve bu vaziyeti ona medyunuz. Binaenaleyh ilk hatıra ordunun vaziyeti gelir. Yalnız bunu
ilâve etmek icap eder ki, mübeccel ordu dimağı, silâhla zamanı şu dakikaya kadar getirdiği vazifesini şu
dakikada da siyasetle yapmıştır. Bu hilei siyasiyeye karşı da vazifesini yapmış, beyannamesini neşretmiş.
Ordunun efradına ve bütün zabitan arasına teyakkuz ve basireti tavsiye etmiş ve orduya uyuşturucu Av-
rupa’nın bize karşı öteden beri istimal ettiği hile ve desisesi olduğunu söylemiştir ve bu suretle vazifesini
yapmıştır. Efendiler bugün şükran ile gördüğümüz şu vaziyeti biz neye medyunuz? Ordunun ve zabitanın
bütün vazifesini gördüğünden medyun olduğumuz kadar hakikati de bugün göz önüne koyarak bizim
hileden, siyatten şahsen tecerrüt etmekliğimizdir. Yani vaziyeti olduğu gibi görmekle kabil oldu. Bir kere
hakikati gördük. Yani mukaddesatımız çiğneniyordu. Gördük ne yaptık? Heyecan etlik. Bir kuvvei resmiye
meydana geldi. Bir ordu meydana geldi. Şu hakiki vaziyetimizin bugün mükâfatını görüyoruz. Fakat bu
bir hilei siyasiyeden ibarettir. İnnemel hilyetü fi terk. Düşmanların en büyük hilesi terki mühasemattır.
Fertlerin, milletlerin en büyük hilesi hileleri terk etmek. İşi ve vaziyeti olduğu gibi görmektir. Binaenaleyh
işi olduğu gibi görmek için Heyeti Âliyenize hatırlatacağım şey, yine aynı vaziyete ait olacaktır. Mütareke
nedir? İki kişi yekdiğerine taarruz etmiş, hukuku sarihasını, kanını diğeri emmiş ve ortaya çıkıyor. Diyor
ki hemen ben sizi barıştıracağım. Hemen bir mütareke yapınız. Ben sizi uylaştıracağım diyor. Bu hissi
kalbimizde duyduğumuz zaman mütarekeye verilecek cevap kendi kendine doğar. Binaenaleyh kabulüne
– 164 –
temayül Heyeti Vekile arkadaşlarımızdan, Meclisi Âliden aranıyorsa bu aranılmamalıdır. Bunun vaziyeti
budur. Yalnız bu hilei siyasiyedir ki bizi siyaset çukuruna düşürdükten sonra arkadan da maddi taarruz
kuvvetiyle düşürecektir. Hile daima hasmın üzerinde deveran eden sahanın üzerine döndürmek için biz
hileye değil, vaziyetimizin hakiki olduğu şekle müracaat edeceğiz. Efendiler şunu evvelâ hatırı âlinize ge-
tirmeğe müsaade buyurun ki garbin hile ile aleyhimize çevirmiş olduğu, üzerimizde şimdiye kadar istimal
ettiği silâhlar iflas etmiştir. 55’nci senei meşrutiyetini hususî, milli bir şekilde idrak eden Ermeni milletinin
en büyük hâmisi, en büyük müdafii kesilen Avrupa Cemiyeti Akvam diye ortaya bir şey çıkardı. Ermeni’ye
bir şekli resmiyet vermek için uğraştığı zaman Karabekir Kâzım Paşa süngüsüyle tırpanıyla bütün amali
siyasetini mahkûm ediyordu. Bu haberler Cemiyeti Akvam’da okunduğu zaman tir tir titriyorlardı ve işleri
yalnız bir protestodan ibaret kalıyordu. Binaenaleyh sekiz yüz senedir kucağımızda beslediğimiz, bütün
millî adat ve akidesine riayet ettiğimiz o Rumlar ki, o Ermeniler ki hıyanetin en büyük cezası gayet elim
ve derindir. Şimdi Rum kardeşlerimiz de uğrayacaklardır. Ne zaman buna uğrayacaklar? Ne vakit ki biz
bu hakikati olduğu gibi göreceğiz. Efendiler, Türkler arasında o kadar yoktur ki mütareke teklifine taraftar
olsun. Hayırhah telakki edilen Fransız zabiti Saro’nun teklifi belki hayırhah bir tekliftir gibi kaldı. Çünkü
arkadaşlardan bazısı öyle telakki etti. Konferans size şu teklifi ediyor, dermayan ediyor, musalahaya ait
esasatınızı tespit ve ona muvafakat şartıyla muvafakat ederiz derseniz daha iyi olur deyince arkadaşlar da
ne iyi bir tavsiyede bulundu ne iyi dediler ne makul dediler. Efendiler şu kuvvei milliye vazifei milliyesini
ifa ediyor. Şimdiye kadar şükranından aciz olduğumuz şu vaziyeti bize ihdas ediyor. Şu kuvvet bize meşgul
arazi tahliye edilse bile elden çıkacak, feragat edilecek bir kuvvet değil. Çünkü bizim maksadımız yalnız
arazi değil -teklifin vaziyetinden de anlaşılıyor- Yunan menafiinin en şiddetli müdafii olan bunların biz
arazi delisi değiliz. Biz, araziden feragat edeceğiz. İzmir’deki Rum’un biraz hakkını muhafaza etmekten
başka bir şey yapmayacağız. Fakat efendiler onlar mütecavizdir. Onların bir hakları olmadığına kail olur-
duk. Eğer bugün bu teklif bu suretle olsaydı Meclisi Âliniz değil, belki hariçte hiçbir adam kabul edilme-
yecektir. Erazii meşgulenizi kamilen terk ve tahliye kaydıyla bir mütareke kabul ediniz diye aldatıcı bir
mütareke kabul edilecek olmaz. Çünkü -müsaade buyurunuz- çünkü Misakı Milli bizim veçhemizdir. Ben
Misakı Millî kelimesini telaffuz ettiğim zaman hür ve müstakil bir Türkiye gelir. Hür ve müstakilin manası
arazi demek değildir. Emin olunuz biraz sebat gösterirsek bundan bilistifade buna razı olurlarsa bunun
üzerine ordularından terhis edelim, tecrit edelim; ikinci bir Mondros, üçüncü bilmem ne... başımıza daha
mühim bir iş açacaktır. Tarihe inkilâp edecek daha birçok hadiseler tahaddüs edecektir. Binaenaleyh mese-
le nedir? Mesele burada müstakil Türkiye şimdiye bize bir muvazaa teklif ediyor. Muvazaa diyor. Diyor ki
«Bu arazi sizin elinizde iken ey Türkiye’nin zemamdarını ben sana bunu terk ettim. «Seni siyasetle vücuda
getirdim. Çünkü siyasette heyecan husula getirdim. Heyecan karşısında durulmaz. Öyle bir kuvvettir ki
bu hak mukaddesi, bu istiklali vermiştir. Bu bir heyecanı millîdir» diyor. Bunların heyecanını söndüreyim.
Ondan sonra orduları kalsa bile ben komisyonları vesair heyetleri içerilerine soktuktan sonra... Nitekim
eskiden vardı ve bu arazi, meşgul olan arazi elimizde idi. Bunu ben bir hile, yine bir desise ile sokarım. Bi-
naenaleyh bunları istediğim ve bunların istediği yola götürebilirim. Binaenaleyh mesele bendenizce vazıh,
vecizdir. Bendenizin bu husustaki kanaatim vaziyeti hakiki görmektir. Vaziyetimizi hakiki bir surette gör-
düğümüz zaman ne görürüz? Karşımızda silâhı elinden bırakmış, ondan istihsal için çırpınmış, didinmiş
son kuvveti ağzına götürmüş bir vaziyet görüyorum. Bir levha, bu levhanın kıymeti yok. Yalnız önündeki
mütarekenin hiçbir kıymetli yoktur. Buna verilecek katî cevabı öğrendikleri zaman; hilenin hasını üzerin-
de döndürülmesi için metin, mantıkî bütün beşeriyeti ki -bu teklifle bütün beşeriyet aleyhimize çevrilmek
isteniliyor- şu teklif beşeriyeti muhafaza edecek.. Ben memnunum, yurdum sevinmiş, ordumdan, içtimaî
vazifesini ifa eden şu kuvvetten, şu mukaddes vazifeden feragat edemem. Meğer ki arazii meşgulenin terki
değil; hür, müstakil, kontrolsüz, idaresiz bir Türkiye’ye mazhar olduğum gün -bunu da yapacaktır- biraz
daha mukavemet ederek, dişlerimizi sıkarak bunlar hal olunacaktır. Bu sinir ve mukavemet işidir. Biraz
daha şey etmek istiyorum. Verilecek cevabın kabule şayan olmadığı gibi ceffelkalem refi değil, şu suretle
bir teklif ile cevap verilmelidir ve meselede bu suretle tenevvür etmiştir. Bir şey ilâve etmekle huzurunuza
nihayet (Vela hükmen ne hasme itaat et, ne de tayin ettikleri hükmüne de itaat et. «Ve ente) Hasmı da
hilebazlık ediyor. Tayin ettikleri hüküm de hilebazlık ediyor. (Bravo sesleri)
– 165 –
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Arkadaşlar; Meclisi Âliyi bütün ruhumla takdis, tebrik ederken bir
buçuk asırlık ismi meçhul bir şairin iki mısralık bir sözü hatırıma geliyor. Zaaf, iman bir yana, davayı mer-
dan bir yana (Yaşa sesleri) zayıf imanın eserini bu Meclisin dahilinde değil haricinde bile göremeyiz. Çün-
kü haricî kahraman Türkiye’dir. Dahili ise olduğu gibi... Binaenaleyh zayıf iman, belki düşmanlarımızda,
Türkiye’nin haricinde vardır. Davayı merdan nedir? Onu Misakı Milli göstermekledir; Arkadaşlarımızın
tekrar etliği veçhile hakimane bir tarzda kabul ediyormuşuz gibi ret etmektedir. İşte o kadar. (Yaşa sesleri)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Teklifi vakii arkadaşlarımızın her birisi bir surette beyan ettiler kanaa-
tindeyim. Yalnız insanların bazısı harpçi ve bazısı sulh taraftarıdır. Bendeniz sulh taraftarı değilim. Daima
kanlı işleri severim. Berveçhi peşin şunu arz edeyim ki: Öyle biakıl olmuşum ki, şeytandan... Beklerim.
O melun İngiliz’i de Fransız’ı da. İtalyan’ı da domuz oğlu domuzlar bizi bir dam tezvire bırakmak için,
yanmış ocağımıza sulh kovasıyla su döküyorlar. Bundan sonra bu vaziyet kalmamıştır. Bir çift çorap giyer-
seniz, burnu yırtılır, tabanı yırtılır. Boğazını 50 bin sene giyseniz artık o yırtılmaz. Zaten bize olan olmuş
gelen gelmiş, yanan köylerimiz yanmış geride kalmış çıplak dağlar. Teklif anlatılıyor ki, şimendifer hattı-
nı düşmanlar zabtetsinler, tutsunlar. İki ordu arasında 12 kilometrelik bir mesafe boşluk bırakılsın. Yani
12/10 kilometre daima geri gelmemizi teklif ediyorlar. Bu bir melanet bir hınzırlıktır. Teklifi birdenbire rol
etmekte kâri akıl değildir. Heyeti Vekile bizden bir ruh, bir his almak istiyor. Tabii kendilerinin de bir dü-
şüncesi vardır. Bendeniz son söz olmak üzere arz ediyorum ki, Heyeti Vekile eğer düşmanlarımızı meşgul
arazilerimizden çıkarır, yalnız Rum ekseriyeti vardır yoktur diye -vakıa bu bizce malumdur- Avrupa’nın
bazı hınzırlarınca bililtizam meşkûk görülen İzmir’e Yunan ordusunu... Ve mütarekeyi yaparlarsa bunu
bizzarure kabul ediyoruz ve illa ordularımızı fiiliyattan geri çekmek, kendilerini sulh sözüyle harpten so-
ğutmak muzırdır. Birinci mütareke başımıza ne felaket getirdiyse, bu ikinci ondan 4 kat daha fazla felaket
getirecektir.
Bundan dolayı Heyeti Vekileye şu ruhu -Hariciye Vekili Bey dinlemiyorlar.- Vermek istiyorum ki eğer
İzmir mıntıkasına kadar düşman çekilip de mütareke edecekse bunu kabul ediyoruz ve illâ bu vaziyete
istemiyoruz. Allah düşmanın da belâsını versin, teklif edenlerin de belâsını versin. İnşallah bir gün Cenabı
Rabbülâlemin bu Müslümanların intikamını o hınzırlardan alacaktır.
OSMAN FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Malumu âlinizdir ki, bugün için bu mesele için intihap edil-
miş, buraya gelmişiz. Buna nazaran, bunun ehemmiyetine nazaran evvelki müzakeratımız lâ hükmünde-
dir. Binaenaleyh şu başımızın üzerinde taşıdığımız (Veşavirhüm filemr) emri cehline riayet etmenizi rica
ederim. Bir şey var ki karşınızdaki muhasımla muhabere edip ona galip olmak maksadını takip etmek bu
bizim işimiz değildir. İkincisi, hitabettir. Tabiata muvafık gelen bir mukaddemat ile mukabillikte bulunan
bir kimseyi teşvik etmekten, tergip etmekten ibaret. Bunun için bir konferans şeklinde uzun müzakere icap
eder. Şimdiki meselemizin ehemmiyetine nazaran ricam şudur ki cümleten (Veşavirhüm filemr) emrine
inkiyat edelim. Bu nedir? Şurada bir kuş olsa, iki mühavir konuşurken hakikati birbirine kabul ettirmeyi
lütuf yollu telâkki ederek o kuş oradan kaçmayacak. Yani uzun boylu muhaverelerle vakit geçirmeyerek
maksadını hulasaten ve gayet hakimane halimane birbirine tefhimden ibarettir. Bendeniz rica ederim ki;
bu meselede bu usulü takip edelim ve kısa kısa söyleyelim, bir birimizin fikrini anlayalım. İtiraz yolunu
tutmayalım. Belki hiç ummadığımız bir refikimizin kalbinden ve ruhundan tulu eder. Bunun için çok rica
ederim. Müşavere tarikini ihtiyar edelim. Bu hususta asıl maksat üzerine bendeniz mütalaa arz etmiyo-
rum. Yalnız ikinci arz edeceğim şey şudur ki, meselenin ehemmiyetine binaen şimdi öyle anlıyorum ki ret
tarafına gidersek olmayacak. Kabulü ise hiç olmayacak. Bir taraftan notada tacil ediyor. Biz bu tacili kabul
etmeyelim. Ama ne suretle? Bu zannımca mümkündür. Hükûmetimizin 5 gün veya bir hafta mühlet talep
etmesi yolu vardır; ta ki biz ordumuzun ahvalinden tamamiyle malumatlar olalım; siyaseti dahiliye ve
hariciyemizi ve belki de Fransa’da bulunan sefirimizden havadis gelecektir. Böylece bir müddet talebinde
zannımca haklıyız ve zannederim bu talebi kabul ettirebiliriz ve bendeniz rica ederim. Eğer mümkünse
bize 5 gün ve yahut 10 gün bir hafta mühlet versinler. Eğer mümkünse talebe de hacet yoktur. Eğer bu
müzakere devam edecekse badema mütalaatımızı arz ederiz, teklif ederiz. Müzakere edelim. Teatii efkâr
edelim, yanılmayalım. Bendenizin şimdilik maruzatım bundan ibarettir.
FEVZİ PAŞA HAZRETLERİ (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim, Heyeti Vekile, Heyeti Celile-
nizin burada söz alan ve söz söyleyen arkadaşların sözlerine nazaran bir derece tenevvür etmiştir. Verilen
– 166 –
takrirlerin bize verilmesine karar ita buyurursanız, onları da alır, onların da münderecatını nazarı dikkate
alaraktan -bu gece cepheye gideceğiz- orduda müzakere ederek bir şekil tespit edip onu Heyeti Âliyenize
getirelim.
REİS — Efendim, şimdilik kifayeti müzakereyi reyinize arz ediyorum. Müzakereyi kâfi görenler lütfen
el kaldırsın... Müzakere kâfi görüldü. Efendim, zaten bugün karar vermeyeceğiz. Cepheden geldiği zaman
yeniden müzakere açacağız. Şimdi, Divana verilmiş takrirleri okutuyorum.
İzmir Mebusu Yunus Nadi Bey ve rüfekasının takriri:
Riyaseti Celileye
Düveli itilafiye tarafından alâlariküttavassut dermeyan olunan mütareke teklifine ıttıla hasıl olmuştur.
Düveli itilafiye mütarekeyi (Yunanistan’a Asya’yı Suğra’nın tahliyesini teklif edebilmek için) dermeyan et-
mekte bulunuyorlar. Tahliye teklifi gibi besateti zahir ve neticesi meşkûk bir maksatla ikinci bir üç ay için
dahi kabili tecdit ve temdit bir mütarekeyi bu şekliyle kabul etmekliğimize bittabi imkân yoktur. Bizim
için Misakı Millî gaye olduğuna göre mütareke teklifi ancak Türk topraklarının tahliyesi esbabının kabulü
ile ve mütarekenin yevmi iptidarından itibaren tahliyeye başlanacağının dahi taahhüt edilmesiyle nazarı
itibara alınabilir. Şurası da mukarrerdir ki bu surette dahi mütareke müddeti -tabiî kabili temdit olmak
üzere- azamî bir ay için kabul olunabilir. Takririmizin İcra Vekillerine tevdiini talep ederiz.
Çorum Eskişehir
Ferit Celal Abdullah Azmi
İzmir
Yunus Nadi
Tokat Mebusu İzzet Bey’in takriri
Riyaseti Celileye
Mütareke meselesinin evvelâ Başkumandanlığın ve Heyeti Vekilenin mütalaası alındıktan sonra müza-
keresine devam edilmek muvafık olacağını arz ve teklif eylerim.
Tokat Mebusu
İzzet
Isparta Mebusu İbrahim Efendi’nin takriri.

Riyaseti Celileye
Mütareke akdi hukuku harbiyeden olmakla Yunanistan’ın esasen zümrei itilafiye meyanında bizimle
muharip olmaması ve İstanbul Hükûmetinin mütareke akdi zamanında hilafı usul ve hukuk olarak mem-
leketlerimizi âdeta şekâvetkârane bir surette işgal ve tecavüz etmesinden dolayı Yunanistan’la yapılacak
muamele ancak zulüm ve itisafına nihayet vermek üzere topraklarımızdan tardetmektir. Başka bir mua-
meleye imkân yoktur ve mütareke akdi hilafı usul ve aynı zamanda tecavüzü şekavetkâraneden ibaret olan
bir meseleyi resmî bir şekle sokmak için entrika mahiyetindedir. Binaenaleyh bu hususun ademi kabulünü
teklif ederim.
Isparta Mebusu
İbrahim
Muş Mebusu Mahmud Said Bey’in takriri
– 167 –
Riyaseti Celileye
Mutelifin konferansının mütareke teklifi ve şeraiti hakkında şark müttefiklerimizin nukatı nazarı hak-
kında Hariciye Vekilimiz izahat vermemiş olduğundan bu noksanın ikmali ve mevzubahs Asya’yı Suğra
irae edilmiş olmasına ve teklifin İstanbul Hükûmetine de vukuu malum bulunmasına göre İstanbul ve
boğazlarla sevgili yurdumuz, Trakya mukadderatının mülevves ricalin ebedii ihanet ve hıyanetine tevdian
ve derecei ulâda bir sureti tesviyeye raptı demek olacağından (fevkalâde calibi nazardır) Misakı Milli dai-
resindeki hududu memleketten hariç bırakılan kıymettar eczayı vatan tamamen nazara alınmak şartıyla ve
takrir edilecek sureti tesviyei mutavassıta dairesinde hareket muvafık olacağından (teklifin reddi muvafık
olamaz) Heyeti Vekilece bu cihetlere atfı ehemmiyet olunmak üzere takririmin heyeti müşarünileyha ri-
yasetine tevdiini talep eylerim.
Muş Mebusu
Mahmut Esat
Lazistan Mebusu Necati Bey ve Şeyh Efendi’nin takriri
Riyaseti Celileye
Üçler konferansının Paris’te inikadıyla ilk vazife olarak mütareke teklifi hakkında bugün muttali ol-
duğumuz mütareke şeraiti herhalde bir tuzak mahiyetinde olduğu ağlebi ihtimaldendir. Fakat şunu da
anlıyoruz ki sırf İngiliz ve Yunan menafii hasisesi için yapılan bu tuzakta diğer iki devleti muazzamanın
de bariz bir menafii olduğunu zannetmekteyiz. Şu halde ceffelkalem kabul edilmesi kanaatimize, muzır
addedilen bu mütareke teklifinin reddini de o suretle menafii âliyei vataniye ile kabili telif bulmuyoruz. Bi-
naenaleyh arzu edilen sulhun Misakı Milli dairesinden çıkmamak şartıyla şeraiti esasiyesi şimdiden tespit
edilerek daha kısa müddet zarfında bir mütareke akdine taraftar olduğumuzun cevap olarak mütekabilen
bildirilmesini teklif eyleriz.
Lazistan Mebusu Bursa Mebusu

Necati Şeyh Servet
REİS — Efendim üç takrir de evvelce okunmuştu. Münderecatı da Heyeti Celilenizin malumudur.

Binaenaleyh mütareke meselesi hakkında kararı katî Meclisi Âlice âtiyen ittihaz edilmek üzere şimdilik bu
takrirlerin Heyeti Vekileye tevdiini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Heyeti Vekileye tevdii kabul edildi.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Takrirler kabul edilmedi. Heyeti Vekileye tevdii kabul edildi.
REİS — Zaten takrirlerin havalesini reye koydum. Meclisi Âli kararı katiyi bilahire ittihaz edecektir.
Mersin Mebusu Salâhattin Bey’in takririni okuyoruz.
Riyaseti Celileye
Berveçhi ati maruzatın iptidaî olarak nazarı mütalaaya alınmasını ve maahaza bu nukatta bazı tadilâtı
dahi mümkün görebildiğimi arz eylerim.
Mersin
Salâhattin
1. — Evvelâ Şarkı karipte sulhu sükûnu temin için düveli muazzamanın vaki olan teşebbüsüne şimdi-
den teşekkür edilmelidir.
2. — Sekiz senedir istiklâl namına en müşkül şerait altında harp eden milletin topraklarına sahip ol-
mak hususundaki hukukundan düveli muazzamaca müştereken tanınmış olan esasatı bilmeden ve an-
– 168 –
lamadan yalnız, Anadolu’da bir tahliye teklifatına mukabil altı ay müddetle atalete mahkûm edilmesini
düveli mezkûrenin nazarı insafına vaz ve binaenaleyh mütarekeden evvel bu esasatı müşterekenin tebliğini
rica etmek.
3. — Mütarekenin Anadolu’nun tamamen tahliyesi esasını şâmil bulunduğunu Hükûmet senei ittihaz
eder.
Bu senedin samimiyetini öğrenmek isteyen ve Yunanilerin Anadolu’daki fuzulî vaziyetlerini teessürle
telâkki eden milletin ve Hükûmetin mütareke suretiyle altı ay daha bu vaziyeti temdit etmesi için hiç ol-
mazsa ilk mütareke teklifine esas olarak Yunan ordusunun geçen 1921 temmuzdaki vaziyete olsun aldırıl-
masını ve Türkiye ordusunun keza tarihi mezkûrdaki vaziyetini alarak şimendiferine sahip olmasını düveli
muazzamanın hissi adaletinden ümit eder. Bu yolda bir teklifin ademi kabulü nihaî bir vaziyetin şimdiden
tenvirini ve kabulü kademe, kademe tahliyenin tabi bulunacağı şeraitin milletçe de görülerek gayei asliye
üzerinde tavahhudu mucip olacağı gibi birçok hususî mesailin, vaziyetin de halle hadim bulunacağından
Türkiye Hükûmeti bu teklifin şayanı kabul bir esası mütareke olarak telâkki edileceği kanaatindedir.
4. Müfredatın bilahire taayyünü kabil olacağı anifülarz şeriat altında Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükûmeti Yunan ordusuna karşı harekâtı hasmaneyi üç ay müddetle tatile muvafakat edebileceğini tebliğ
eyler.
Mersin
Salâhattin
REİS — Efendim: tensip ederseniz bu takriri de Heyeti Vekileye tevdi edelim.

HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bir noktayı Hükûmetin nazarı dikkatine arz etmek istiyorum.
REİS — Efendim; müsaade buyurun, şimdilik bu iş bitti. Geldiği vakitte tabiî olarak tekrar müzakere
açacağız.
3. EVRAKI VARİDE
Mazbata
1. — Isparta’da iğtinam edilen koyunlar ve tütün mevzuunu tahkik için intihap olunanlarda
vaki istifa ile inhilâl eden azalığa Elâziz Mebusu Rasim Bey’in seçildiğine dair Dördüncü Şube
mazbatası.
REİS — Şubeden bir kâğıt gelmiştir. Celse hafi iken Heyeti Celilenize arz edeyim. Isparta’da yapılacak
tahkikat için Dördüncü Şube iki arkadaşımızı intihap etmişti. Süleyman Sırrı Bey istifa ettiler. Şube Elâziz
Mebusu Rasim Bey’i intihap etmiş. Rasim Bey’in bu tahkikata memur edilmesini kabul edenler lütfen el
kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Takrirler
1. — Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve rüfekasının; ahvali hariciye ile alâkalı müteaddit me-
vad hakkında Hariciye Vekâleti Vekilinin izahat vermesine dair takriri.
REİS — Efendim, müteaddit imzalarla celsei hafiye akdiyle Hariciye Vekâletinin bazı mesail hakkında
izahatta bulunmasını talep ediyorlar. Okunsun.
Heyeti Celileniz münderecatına muttali olduktan sonra... (hacet yok sedaları) Yahut vakti ahara talik
ederiz. (Okundu)
– 169 –
Riyaseti Celileye
Celsei hafiye akdiyle zirdeki mevadda Hariciye Vekilinin izahat vermesini teklif eyleriz.
1. Yusuf Kemal Bey’in mesaisi hakkında alınan malûmat neden ibarettir? Yusuf Kemal Bey’le İzzet Paşa
ve İstanbul ne suretle hareket ediyorlar? Noktai nazarlarında tahalluf var mıdır? Yusuf Kemal Bey’den bu
bapta alınan telgrafların münderecatı nedir?
2. İstanbul gazetelerinin meni duhulü esbabı nedir? Tevfik Paşa’nın Vakit Gazetesine olan beyanatı
Hariciyemizce ne suretle telâkki olunuyor?
3. Efgan Sefaretine tayin olunan Fahri Paşa’nın Yenigün gazetesindeki beyanatına Hariciye Vekili mut-
tali midir? Beyanatı vakıa noktai nazarına muvafık değil ise ittihaz ettiği tedabir neden ibarettir?
Müşarünileyhin beyanatından siyaseti umumiyemizin müteessir olacağı ihtimali var mıdır?
Bitlis Kayseri Yozgat Bitlis

Yusuf Ziya Rıfat Bahri Vehbi
Bolu Çorum Aydın Bursa
Şükrü Dursun Tahsin Osman
Erzincan Dersim Malatya Sivas
Mehmet Emin Rıza Lütfi Okunmadı
Siirt
Kadri
NECATİ BEY — Efendim, bir defa başlamasın.. Başlanıldıktan sonra devam eder.
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Saruhan) — Efendim; sefir tayin olunan zevata
umumi siyasetimiz hakkında veçhe verilir. Bu kaidei umumiyedir. Bu zevata dahi siyaseti umumiyemiz
hakkında gerek şarka ait gerek garba ait veçhe verilmiş ve tespit edilmiştir ve o veçhenin müzakeresi esna-
sında hakiki maksadımızı kemali vuzuh ile anlayabilmesi için Heyeti Vekilenin müzakeresinde bizzat ken-
disini hazır bulundurdum. Ve bu veçheler malumu âliniz imza edilir. Hariciye Vekâletinin gizli kasasında
hıfzolunur ve hatta sefir onu dimağına yazar. Biz bu zatın ikazını lüzumlu görmekle beraber ve arz ettiğim
şekilde talimat vermekle beraber gazetede bu beyanatını okuduğumuz zaman kendisinin fahiş bir hatayı
siyasîye düştüğünü derhal anladık. (Burada iken mi sedaları) Şurasını da arz edeyim ki kendisi gazetenin
intişarı günü alessabah hareket etmiştir. Binaenaleyh gazetede intişar eden bu beyanat hakikaten kendisi-
nin midir? Yoksa gazete muharriri alırken hata mı etmiştir. Bunu hareketinden evvel
Bizzat soramadık. Çünkü hareket etmişti. (Gazeteyi sansür yapmadınız mı sedaları) Gazetelerde ham-
dolsun sansür yoktur. Binaenaleyh ya kendisinden istizah ettim. Alacağım cevap üzerine karar vereceğim
ve şunu da arz edeyim ki bu beyanat gayet hatalı bir beyanattır. Binaenaleyh Heyeti Vekilede şikâyet ettim.
Kendisinden alacağımız izahat üzerine malumat veririz efendim.
LÜTFİ BEY (Siverek) — İstanbul’dan gelen gazeteler neden men edildi?
MAHMUT CELAL BEY (Devamla) — Başkumandanlığın emri üzerine menedilmiştir. (Sebebi nedir
sedaları)
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — (Sebebi hakkı nedir sadaları) İstanbul’dan komiserlerden bize vaki
olan mütarekeden Rusya Hükûmeti haberdar olur mu?
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Rusya Hükûmetini resmen haberdar
etmeye mecbur değiliz. Fakat gayri resmî olarak ve kendisiyle yaptığımız muhadenet bir cemile olmak
üzere bendeniz sureti mahsusada sefiri gördüm ve kendilerini malumattar ettim.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Teşekkür ederiz.
– 170 –
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Evet budur. Çünkü şunu arz etmek
lüzumunu görürüm ki Ruslar epeyce zamandan beri bize karşı yapmakta oldukları ve icrasını vaad ettik-
leri muavenet için imsak gösteriyorlardı. Muavenet malumu âliniz kısmen para kısmen mühimmat idi ve
mühimmatımızın bir kısmı da yollarda bulunuyordu. Yirmi günden beridir ki onlar yürüyorlar sonra bize
itasını taahhüt ettikleri üç buçuk milyon altın ruble bekaya kalmıştı ve bunu itada taallül ediyorlardı. Üç
buçuk milyon ruble altın yani bir ruble bugünkü rayicimiz üzerinden 75 kuruştur.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — 3.350 bin liradır.
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Varakai nakdiye itibariyle bir ruble 75
kuruştur. Bunu itada taallül ediyorlardı. Bunu şüphesizdir ki malumat kabilinden arz ediyorum. Geçenlerde sefir su-
reti mahsusada bendenizi gördü. Binaenaleyh bu paraların yola çıkarıldığını -ve geçen gün kendisine tekit ettim- kendisiyle
görüştüğüm zaman Tiflis’e geldiğinize buradan bir kuryenin yola çıkarıldığını söyledi. Bittabi bunu celsei hafiyede olduğu
için arz ediyorum. Hafi tutulması temenni olunur.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey, müsaade buyurunuz bir şey soracağım para meselesi.
REİS — Müsaade buyurunuz. Rica ederim susunuz. Salih Efendi.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Beş gün evvel Ruslar size, kime para verdiler? Bizzat cepheye gönder-
mek için.
REİS — Salih Efendi nereden söz aldınız?
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Benden söz aldım. Para meselesidir.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Söylediği noktayı iki kelime ile izah edeyim. Bu üç buçuk
milyon lira ile...
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey sen daima böyle yaparsın. Rauf Bey Riyasette olduğu zaman
hiçbir vakit müşkülât çıkarmaz. Sen oldukça böyle yaparsın. Rica ederim bir ihtar daha veriniz ve bir de
tardı muvakkat veriniz. Mütahakkimsin İstanbul Meclisi Mebusanında alışkınsın.
REİS — Kanuna davet ederim. Ve arkadaşlarınızdan sonra söyleyiniz dedim.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Sual soruyorum. Siz mani oluyorsunuz.
BİR MEBUS BEY — Öyle cebren söz almak ta olmaz.
REİS — Her arkadaş söz almıştır. Söz söyleyecek ve bunu da nizamnamenin verdiği sarahate istinaden
sıranız gelmeden söylemeyiniz. Sıranız geldiğinde söyleyin, demeyi tecavüz addedeceksek rica ederim
bendenizi mazur görünüz. Bendeniz rica ederim Salih Efendi’ye bundan daha mülayim nasıl cevap ve-
ririm ki arkadaşınız söylesin de ondan sonra söylersinizden ne olabilirdi. Buna tahakküm demek ne şey
vardır? Eğer elinizde bir kanun vardır. Ya meridir veya değildir. Eğer meri değilse nizamnameniz yoktur,
riyasetiniz yoktur, istediğiniz gibi hareket edebilirsiniz. (Hayır hayır sesleri) Daha evvel hatip söz almış,
mevzu başlamış, takrir okunmuş. Takrir sahibi söyler, zatı âliniz de söylersiniz.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Mühim birkaç mesele hakkında izahat talep ediliyor. Ben de çıkayım izah
edeyim. Yok kapanmayacaksa tehir edeyim.
REİS — Efendim; bu Yusuf Ziya Bey’le rüfekasının takririnin bir kısmına cevap verdiler. Diğer mesa-
il hakkında diğer celselerde izahat için müzakere açılmasını muvafık görenler lütfen ellerini kaldırsın...
Efendim atî celsede bu mesele etrafında görüşeceğiz.
REİS — Meclis kabul etti. Buyurun Salih Efendi. (Salih Efendi dışarı çıktı sedaları.)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Şunu sormak istiyorum ki geçen günler yüz bin lira meselesi
dönüyordu.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Yüz bin lira meselesi deniyor. Hakikaten Rusya sefiri Aralof
mevfur olan yani üç buçuk milyon Rus altın rublesinin acilen yola çıktığını haber verdiği zaman eğer sıkı
bir ihtiyacınız varsa nezdimde bulunan paradan size bir miktar para verebiliriz dediler. Onun için kendi-
– 171 –
lerinin vaadinden istifade ettik. Bize on bin altın yani 750 kuruş hesabiyle 75 bin liralık bir avans yaptılar.
Buna bir miktar daha para ilâve ederek cepheye gönderdik. Salih Efendi’nin istihbar ettiği şey bu olsa ge-
rek. Bu esasen haizi ehemmiyet bir şey değildir. Avans muamelesi yaptılar ve miktarı da yüz bin rubledir.
Yani on bin altındır. (Mesele yoktur sedaları)
2. — Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in Ceridei Resmiye neşri hakkında takriri.
(Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in takriri okundu.)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, Türkiye Büyük Millet Meclisinin istihbarat şubesi var-
dır. O başlı başına Türkiye Büyük Millet Meclisinin kanaatine tercüman olmak lâzım gelir. Arkadaşlarımız
gazete çıkarıyorlar ve benim resmî gazete intişar ediyor. Onların bütün kanaatlerine yerden göğe kadar
her ne yazarlarsa kendi kanaatlerine ve siyasetlerine ve içtihatlarına var kuvvetleriyle hürmet ederim. Öyle
bilirim ki bizim siyaseti umumiyesine mugayir içtihatta bulunabilirler. Binaenaleyh bunun içtihadına Bü-
yük Millet Meclisi giremez. Nitekim geçen gün zabıt ceridelerinin burada tabını tehir ettiğimiz halde aynı
mahiyette işaatta bulunuyor. Yine hürmet ederim. Yalnız Hükûmet siyasetiyle münasip olmayan bu gibi
işaatın belki münasebeti vardır. Belki bizim muvafık bulmadığımız hususatta onları Hükûmet, siyaset
haricinde görmek ve tekzip etmek lâzımdır. Binaenaleyh Hükûmetin ya resmî ceridesi vardır ya yoktur.
Mutlaka olması için de bizim bir bütçemiz vardır. Hakimiyeti Milliye de nîm resmî gazetedir. Onun sü-
tunlarına Hükûmet... girmeyecek pek çok şeyler bendeniz kendi kanaatimce görmekteyim. Binaenaleyh
Devletimizin siyasetinde bu gibi ne yazılsa herhalde Hükûmetin hissesine kaydediyorlar. Fakat bir arka-
daşımın beyanatı mutlaka bizim kanaatimize tercüman olamaz. Şunu da diyorum ki yerden göğe kadar
hürmet ederim. Herkesin kanaatine küfür de yazsın, takyit etsin. Fakat bunları milletimiz, namına yegâne
sedadır. Bazı hususatta Hükûmetin siyasetine taalluk eden hususatta Hükûmet de tekzip etmemektedir.
İyi olsun fena olsun herhalde Hükûmetin kendi murevvici efkârı zannediyorum. Bazı kusurları kendi
hissesine kaydedemez. Bütçede bizim bu hususta paramız vardır. Buraya sarf edilerek hemen bir gazete
neşretmeli. Yarın gazeteler açık olmalıdır. Efendiler İngilizler bizi acaba bu Hükûmet siyasetine yakışacak
mı yakışmayacak mı? Benim o gazetelere meslek tayin etmek haddim değildir. Efendiler yalnız halkın bir
ilham alacağı bir şey vardır ki o da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti. Bunu şu gazeteci arkadaşımız şöyle
telâkki etmiş. Fakat mesleki nedir? Ve ne dereceye kadar bunu işaa edecektir? Bugün efkârı umumiye ben
şimdi çıktım. Bazı gazete birçok havadis veriyor. Buranın havadisine hiç uymuyor. Bu suretle fikirlerinin
de yanlış olması doğru değildir. Biz efkârı umumiyeden ilham alacağız. Ve onun yanlış işaat... Emin olunuz
bu telgrafların arkasından öyle tevzirat, öyle yalan gelecektir. Biz hüsnü niyetle telâkki etmek mecburiye-
tinde olsak bile hayır, mutlaka bunun altında hile vardır. Hile yoksa taliimize bunun altında soğukkanlılar
durendişane görmeye muhtacız. İyi çıkarsa taliimize diyeceğiz. Onun için gazetelerin kendi mesleklerinde
gayet hürdür. Hiç kimse kanaatlerini tahdit edemez. Şunu yaz, bunu yaz diyecek hiçbir Hükûmetimiz yok-
tur. Yalnız Hükûmetin kendi siyasetini, kendi sistemini Hükûmet kendi siyasetinde tekzip edecek bir gaze-
tesi olmalıdır. Bu bütçeye girecek gazete değil bugünden itibaren memleketimize girecek olan bombalara
karşı mani olmak esasıdır ve resmî lisanda daha ziyade itimat bahşolunur. Herhalde böyle bir ceridenin
intişarını ve yahut resmî gazete olarak kabul edilmesini teklif ederim.
CEMİL BEY (Kütahya) — Efendim bendeniz usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
REİS — Efendim tensip buyurursanız, kabul olunduğu takdirde ait olduğu encümene göndeririz ve-
yahut ruznameye alırız veya kararı katî verirseniz Heyeti Vekileye tevdi ederiz. Fakat vakit darlaşmıştır.
Ruznameye mi alalım. Heyeti Vekileye mi tevdi edelim?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu bapta Heyeti Vekile ne düşünüyor? Muvafık buluyorlarsa me-
sele kalmaz. (Ruznameye sedaları)
CEMİL BEY (Kütahya) — Heyeti Vekileye taalluku yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Muvafık buluyorlarsa mesele kalmıyor. Esasen bütçede para var.
(Gürültüler) Muvazenei Maliye Encümenine gitmek ister efendim. (Gürültüler)
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim bu teklif muvafıktır, kabul ediyoruz.
– 172 –
REİS — O halde efendim Heyeti Vekile takriri kabul ediyor. Heyeti Vekileye havale ediyoruz. Takriri
kabul edenler ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. İcrası Heyeti Vekileye tebliğ edilecektir.
Efendim bugün için başka işe, zannederim ki geçemeyiz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — İstizah meselesi kaldı ama.
REİS — İstizaha devam etmek arzu olunuyor mu? (Hayır sesleri) pazartesi günü bermutat içtima et-
mek üzere celseyi tatil ediyorum.
Celsenin hitamı: 6.25/S. D.
(Okunmayan bir takrir)

Riyaseti Celileye
Vuku bulan mütareke teklifine ve metnine Meclisçe ıttıla hasıl olmuştur. Mahiyeti itibariyle bir mütare-
ke olduğundan evvelemirde Başkumandanlığın ve Paris’te bulunan Hariciye Vekilinin nıkatı nazarı mufas-
salan alınarak Meclise arz edilmesi ve badehu bir karar verilmesini ve ruznamei müzakereye geçilmesini
teklif eyleriz. 25 Mart 38
Beyazıt İstanbul Tokat Bolu

Doktor Refik Ali Rıza Mustafa Cevat Abbas
– 173 –
TBMM
27 Mart 1338 (1922)
Münderecat

Telgraf
1.— Düveli mutelifeden mevcut mütareke teklifi mevzuunda İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinden mevcut
telgraf.
Takrirler
1.— Lâzistan Mebusu Necati ve Oltu Mebusu Rüstem Beylerin sual ve istizahların muvakkat bir müddet
için ruznameye alınmamasına dair takriri.
Fezleke
1.— Meclisi Mebusan Reisi müteveffa Reşat Hikmet Bey’in mezarının yaptırılabilmesi için tahsisat itası
hakkında Divanı Riyaset tezkeresi
İstizah
1.— Adliye Vekili Refik Şevket Bey’den aleni celsede vaki istizah takririnin üçüncü fıkrasının müzakeresi.
Cilt : 18
15’inci İn’ikat - 1’inci Celse

ON BEŞİNCİ İN’İKAT 27 Mart 1338 Pazartesi Birinci Celse (Hafi)
ON BEŞİNCİ İN’İKAT
Birinci Celse (Hafi)
Mebdei Müzakerat: 1.55
KATİPLER: Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim, celsei hafi olarak kuşat ettim. Bundan evvelki hafi celse zabıt hülâsası okunacaktır.

ON DÖRDÜNCÜ İÇTİMA
İKİNCİ CELSE (HAFİ)
Birinci Reisvekili Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat düveli mutelifeden mevrut
mütareke teklifi Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa Hazretleri tarafından Meclise tebliğ ve bu bapta müzakere
cereyan ederek teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE (HAFİ)
Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat mütareke teklifi hakkındaki müzakereye de-
vam olunup neticede kifayeti müzakere takarrür ettikten sonra bu hususta verilen takrirler Heyeti Ve-
kilenin talebi veçhile Başkumandanlıkla müzakere edilecek cevabın şekli katisi Meclisçe takarrür etmek
üzere şimdilik Heyeti Vekileye tevdii ile iktifa olunmasına karar verildi. Isparta’ya gidecek heyet için Elâziz
Mebusu Rasim Bey’in azimeti hakkındaki şube mazbatası kabul ve Kabil Sefiri Fahreddin Paşa’nın beya-
natıyla ahvali hariciye hakkındaki Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’le rüfekasının ve Malatya Mebusu Lütfi
Bey’in takrirleri kıraat ve Hariciye Vekili tarafından kısmen cevap verildi ve mütebaki cevap celsei atiyeye
talik edildi. Bir ceridei resmiye neşri hakkında Hüseyin Avni Bey’in teklifi kabul edilerek icrası Heyeti
Vekileye havale ve pazartesi günü içtima olunmak üzere celse tatil edildi.
27 Mart 338
Aynen kabul edildi.
Reisisani Kâtip Kâtip

Hüseyin Rauf Atıf Hakkı
On Beşinci İçtima
Birinci Celse (Hafi)
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen kabul olun-
du. Heyeti Vekile Riyasetinden mütareke meselesine dair gelen şifre kıraat olundu. Lâzistan Mebusu Necati
Bey’in bir müddet için istizahların tehirine dair teklifi badelmüzakere reddolundu. Meclisi Mebusan Reisi
– 176 –
iken vefat eden Reşat Hikmet Bey’in mezarının inşası için Meclis veznesinden 500 bin lira tahsisine dair Di-
van kararı kabul olunarak mezkûr meselesinin celsei aleniyede dahi müzakeresi musib görüldü. Bilahire Adli-
ye Vekili Refik Şevket Bey’in, istizah takririnin 3’üncü maddesi hakkında izahatta bulundu ve celsei hafiyenin
kifayetiyle celsei aleniyeye geçilmesine dair takrirler kabul edildikten sonra teneffüs için celse tatil olundu.
Reis: Reisisani Rauf Beyefendi Hazretleri
Kâtipler: Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
S. D.
Mebdei müzakerat: 1:56
Reis — Efendim celsei hafi olarak küşat ettim. Bundan evvelki hafi celsenin zabıtları okunacaktır.
[14’üncü içtima hafi zaptı sabık hülâsası okundu.]8
REİS — Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı?
FERİT BEY (Çorum) — Efendim birinci celsede bendenizin murakabe heyetinden istifama dair bir
takririm vardı. O okunmamıştır.
REİS — Efendim; o aleni celseye aittir. Bu hafi celse zaptıdır.
FERİT BEY (Çorum) — Zabıtta birinci celsenin aleni olduğu kaydı vardır.
REİS — Bu hafi celse zaptı sabık hulâsasıdır.
Başka söz isteyen var mı? (Hayır sesleri.) Hafi zaptı sabık hulâsası aynen kabul edilmiştir.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Reis Bey, ondan evvelki zaptı sabık hülâsası nasılsa okunmadan
kaldı. Meclisi Âli tasvip ederse o da okunsun da tasdike iktiran etsin.
REİS — Efendim, hülâsa burada yok, gelmedi. Tenbih buyurursanız sonra okunur.9
Telgraf
1. — Düveli mutelifeden mevrut mütareke mevzu hakkında İcra Vekilleri Heyeti Riyasetin-
den mevrut telgraf.
REİS — Efendim Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin Sivrihisar’dan çektikleri bir telgrafname
var. Heyeti Âliyenize arz edilecektir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyasetine
Bu akşam Başkumandan Paşa Hazretleri ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretleriyle müta-
reke notasına verilecek cevap hakkında Heyeti Vekilenin huzuru ile geç vakte kadar müzakere olunmuş-
tur. Başkumandan Paşa Hazretleri Sivrihisar’a teşrif etmezden evvel cephede bulunan bilcümle ordu ve
kolordu kumandanlarının dahi bu husustaki noktai nazarını birer birer istifsar eylemiş bulunuyorlardı?
Cereyan eden müzakerede gerek Büyük Millet Meclisi tarafından beyan olunan mülahazatın gerek Heyeti
Vekilenin fikir ve nazarının ve gerek Ordu kumandanlarının mütalaalarının hemen aynı noktalar üzerin-
de temerküz eylemiş olduğu anlaşıldı. Bu noktalar hulasaten mütarekeyi, arazii meşguleyi tahliye ettirmek
ve mukaddimatı sulhiyeyi tespit etmek maksadıyla kabul etmek ve mütareke müddeti tahliye müddetin-

– 177 –
den ibaret olmak ve ne ordumuz ve ne de memleketimiz dahilinde kontrol etmemek, düveli müttefikanın
nezaret ve kontrolünü tahliyenin tanzim ve tahliye olunacak arazide emval ve eşhasın hayatına hasretmek
ve müddeiyatı sairemizi müzakeratı sulhiye esnasında ileri sürülmek gibi hususattan ibarettir. Yusuf Ke-
mal Bey’den bu gece kendisinin cuma günü Şark Sürat katarıyla ve Burgaz-İnebolu yoluyla izahat vermek
üzere yola çıktığından ve muvasalatından evvel cevap verilmemesi lüzumundan bahis bir telgraf alınmış
olduğu cihetle verilecek cevap hakkında kararı kati müşarünileyhin vücuduna talik edilmiştir. Müzakera-
tın geç vakte kadar devam etmesi hasebiyle bugün öğleden sonra Meclise yetişemeyeceğimizden müzake-
ratımızın hulâsasını berveçhi bâlâ arz eyledik. Yusuf Kemal Bey’in muvasalatında alınacak malumata göre
mesele tekrar mevzu ve müzakere olacaktır efendim.
İcra Vekilleri Heyeti Reisi

Fevzi
(Çok iyi sadaları.)
Takrirler
1. — Lâzistan Mebusu Necati ve Oltu Mebusu Rüstem Beylerin; sual ve istizahların, muvak-
kat bir müddet için ruznameye alınmamasına dair takriri.
REİS — Efendim Lâzistan Mebusu Necati, Oltu Mebusu Rüstem Beylerin istizah ve suallere dair bir
takrirleri vardır. Heyeti Âliyenize arz edilecektir.
Riyaseti Celileye
Şu birkaç gün zaman zarfında vatan ve memleketi pek ziyade alâkadar etmekte olan hususatın temini
selâmeti için o kadar müstacel olmayan ve intacı mübrem ve acil bulunmayan izah ve istizahların bir müd-
deti muvakkate için tehirini teklif eylerim.
Lâzistan Oltu
Necati Rüstem
(Ret ret sesleri.)

NECATİ BEY (Lâzistan) — Efendiler görülüyor ki gayet mühim...
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Reis Bey bu mesele hafi celse ruznamesine dahil değildir.
REİS — Efendim hafi celsenin ruznamesi Heyeti Celilenize arz edilmedi ki.
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — Pekâlâ.
NECATİ BEY (Devamla) — Gayet mühim anlarda bulunuyoruz. Mühim buhranlar geçiriyoruz. Bun-
dan dolayı bizi en ziyade işgal edecek hayati mesai vardır ki onların müzakeresiyle meşgul olalım. Bu
sırada birtakım izah ve istizahlarla vakit geçirmek -bu zaman için- doğru değildir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Zamana hiç taalluku yoktur.
NECATİ BEY (Devamla) — Tabii istizah edilen ve ruznameye alınan bir mesele vardır ki hâlâ müzake-
resine devam olunuyor ve ruznamededir. Bu teklifimiz ona ait değildir, diğerlerine aittir. Meselâ ruzname-
mizde mütareke meselesi var. Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kanunu var, bütçe var, Nevahi Kanunu var.
Bunların müzakeresini yapmadan birtakım evrakı varide ile suallerle, istizahlarla vakit geçirmek Meclisi
Âlinin maksadı esasisiyle de kabili telif değildir. Bunlardan vazgeçelim ve asıl esas ve maksada devam
edelim. Bunların intacından sonra boş vakit bulursak, boş vakit kalırsa onları da müzakere ederiz. Teklifi-
– 178 –
mizle bunu demek istiyoruz. Tabii rey ve karar Meclisi Âlinindir. Bendenizin fikrim ve kanaatim bundan
ibarettir. Kabul ve ademi kabulü de size aittir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim bu teklif, bundan sonra gelecek istizahlara aittir ve Adliye
Vekâletinin istizahı devam edecektir. Bununla beraber bendeniz derim ki; nizamnamei dahilide mebus-
lara en büyük bir hak olarak verilmiş olan bu hak bir kararla kapatılabilir mi? Sonra mebusluğun manası
kalır mı efendiler? Asıl böyle en mühim zamanlarda istizahlar tevcih olunur ve bu hal millet nazarında is-
pat eder ki; vekillerimiz müşkül zamanlarda, bu gibi mesail ile ciddi bir surette uğraşıyorlar. Briyan Paris’te
itimat reyi alıp ta «Kan»a gittiği zaman arkasından yapılan istizah neticesinde onu düşürdüler. İşte bu hal
Fransızların en büyük şerefidir. Bizim için de millet diyor ki işte bizim intihap ettiğimiz vekiller Hükûmeti
böyle kontrol ediyorlar. Bu hak pek tabii bir haktır ve heyeti celileniz de en müşkil zamanlarda kontrolünü
daha sıkı ve daha ciddi yapacaktır. (Bravo sadaları, alkışlar.)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; Ziya Hurşit Bey meseleyi izah ettiler. Şüphesiz bu tek-
lifin Adliye Vekâleti meselesine şümulü yoktur. Esasen Adliye Vekâleti istizahı mevzubahs olmuş ve bu
mesele gazetelere geçmiş ve ilan edilmiştir ve arkadaşımızın da töhmet altında yaşamasını biz katiyen
muvafık bulmayız. Diğer taraftan böyle bir takyit hiçbir zamanda caiz olamaz. Yani biz yalnız teşrii vazi-
yette değiliz. Aynı zamanda icrai salâhiyeti de haiziz ve biz, bizim namımıza yapılan işleri görüpte ığmazı
ayn mı edeceğiz. (O zaman Meclisi kapamalı sesleri.) Binaenaleyh bu teklif vekillerle mebuslar arasında
halledilecek ufak tefek mesailin mahallinde halli için ise bendeniz de kabul ederim. Fakat bendeniz yine
hürmet ederek bu mukaddes hakkın hiçbir zaman kayıt altına girmesinin taraftarı olamam ve hiç şüphesiz
ki de olamaz. (Bravo sadaları.)
NECATİ BEY (Lâzistan) — Takyit yoktur, tevkit vardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Şu cihette hatırı âlinize gelmelidir ki Türkiye Büyük Millet Mec-
lisinin şahsiyeti maneviyesinin veçhesi vardır. Vekiller her gün oradan veçhesini alır ve Türkiye Büyük
Millet Meclisinin kararlarını icra ederler. Yoksa kanaat ve içtihadiyle kimse hareket edemez. Hiç kimsenin
ferdi siyaseti yoktur; Bizim Türkiye Büyük Millet Meclisi siyaseti üzerine harekete mecburdur.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrir var. (Müzakere kâfi sesleri.) (Ret sesleri.) Efendim
Yozgat Mebusu Feyyaz Ali Bey’le Karahisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Beylerin takrirleri var:
Riyaseti Celileye
İzah ve istizah hakkındaki takrir müzakeresi kâfidir. Takririn reddiyle ruznameye geçilmesini teklif
eylerim.
Yozgat
Feyyaz Âli
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Meclisin hakkı istizah ve murakabesi hiçbir suretle takyit edilemez. Binaenaleyh Necati Bey’in teklifi-
nin reddini teklif ederim.
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
REİS — Efendim müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar. Müzakerenin kifa-
yeti kabul edildi.
– 179 –
Efendim Necati Bey’in takririni reyinize arz ediyorum: Kabul buyuranlar lütfen ellerini kaldırsınlar...
Kabul edilmedi efendim.
Tezkere
1. — Meclisi Mebusan Reisi müteveffa Reşat Hikmet Bey’in mezarının yaptırılabilmesi için
tahsisat itası hakkında Divanı Riyaset tezkeresi.
REİS — Efendim Divanı Riyasetin, Heyeti Umumiyeye arzını münasip gördüğü Meclisi Mebusan Reisi
merhum Reşat Hikmet Bey’in İstanbul’daki mezarına ait bir teklifi var. Münasip görürseniz celsei hafiyede
arz edelim ve celsei aleniyede ayrıca mevzubahs ederiz. Muvafık mı efendim. (Hay hay sesleri.)
Heyeti Umumiyeye
Milletimizin hizmetinden pek ziyade istifade ettiği ve edeceği bir zamanda ve Meclisi Mebusan Ri-
yasetinde bulunduğu esnada irtihali darı bekâ etmiş olan Reşat Hikmet Bey’in kabrinin alâmet ve taş
rekzedilemediği için ayaklar altında kaldığı anlaşılmıştır. Bütün hayatı memuresinde ve Meclisi Mebusan
Riyasetinde millet ve memleketine karşı son derecede ibrazı hamiyet ve sadakat etmiş olan merhumu mü-
şarünileyhin fazail ve mezayayı aliyesine ve Türk milletine ifa eylediği hidematı bergüzideye binaen kabri
pürunurunun inşaası için Büyük Millet Meclisi veznesinden 500 liranın tahsis ve sarfına Divanı Riyasetin
8 Mart 1338 tarihli ikinci içtimaında karar verilmiş olmakla keyfiyet heyeti umumiyenin nazarı tasvibine
arz olunur efendim.

Reisisanisi
Hüseyin Rauf
(Müzakereye lüzum yok sesleri.) (Kabul kabul, sadaları.)
REİS — Bilâmüzakere divanın kararını kabul edenler ellerini kaldırsınlar... Ekseriyeti azime ile kabul
edildi.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Müsaadenizle şekle ait bir şey arz edeyim: Bu müzakereyi aleni
celsemizde de tekrar edelim ve birkaç arkadaş bu husus hakkında söz söylesin.
REİS — Bu teklifi münasip görüyor musunuz? Efendim. (Hay hay sadaları.) O halde aleni celsede de
müzakere ederiz efendim.
İstizah
1. — Adliye Vekili Refik Şevket Bey’den aleni celsede vaki istizah takririnin üçüncü fıkra-
sının müzakeresi.
REİS — Efendim hafi celse ruznamemizin 3’üncü fıkrası: Adliye Vekili Refik Şevket Bey’in hafi celsede
izahını arzu ettikleri istizahın dördüncü maddesine aittir. Bu madde hakkında kendileri izahat verecekler.
MAHMUT SAİT BEY (Muş) — Usule ait maruzatım vardır. İstizah mevaddı malumu âliniz kısmen
hafi ve kısmen aleni devam ediyor. Aleni celseye ait kısım müzakeratının kifayet veya ademi kifayeti hak-
kında henüz bir şekil takarrür etmedi. Şimdi de hafi celseye geçersek tekrar bu meseleyi aleni celsede
mevzubahs etmek doğru değildir. Müzakerenin tertibi itibariyle evvelemirde aleni celseye ait kısım hitam
bulmalı. Badehu hafi celseye müteallik kısma geçmelidir. (Hayır sesleri.)
REİS — Efendim malumu âliniz Adliye Vekâletinden vaki olan istizah aleni surette cereyan etmekte
idi. Fakat Adliye Vekili Bey, istizahın bir maddesinin hafi celsede izahı lüzumunu beyan buyurmuştular.
– 180 –
Bendeniz de müzakere inkıtaa uğramasın diye samiin mevcut iken bu teklifin muvafık olup olmayacağını
heyeti celileye arz ettim. Heyeti âliyenizce ekseriyetle muvafakat buyuruldu. Bundan sonra bazı rüfekaca
bu halin nizamnamei dahiliye mugayir olduğu hakkında söz söyledikleri mesmu oldu? O zaman hafi cel-
senin akdi için usulen icap eden merasimin yapılmamasında zaruret vardı ve münakaşa devam ediyordu.
Müzakere inkıtaa uğrayacaktı. Binaenaleyh nizamnamei dahilinin sarih olan maddesi ahkâmını ifa için bu
meseleyi yeniden reyinize arz edeceğiz.
Adliye Vekili Beyefendi’nin hafi celsede izahını arzu buyurdukları maddenin hafi celsede izahını kabul
edenler lütfen ellerini kaldırsınlar. Ekseriyetle kabul olundu.
Mahmut Sait Bey’in de bir teklifi var.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Mahmut Sait Bey’in teklifine karşı usul hakkında maruzatım var.
Mahmut Sait Bey’in bu mesele hakkındaki mütalaaları varit değildir. Çünkü istizahın bundan evvel
aleni celsede cereyan eden kısmının müzakeresine karar veripte mutlaka neticesinin hafi olarak ikmali
lâzımdır. Çünkü hafi ve aleni kısımlar yekdiğerine merbuttur. Ancak Vekâlet alenen söylemesini arzu et-
mediği bir şeyi hafi celsede söylemeyi münasip gördü. Belki Meclisi Âli Vekilin izahını hafi olarak lüzum
gösterdiği bir şeyin tekrar aleni celsede mevzubahs edilmesine taraftar olacaktır? Hafi kısım bittikten son-
ra aleni celse tabiatıyla devam edecek ve itimat ve ademi itimat ile neticelenecektir. (Doğru sesleri.)
REİS — Efendim Adliye Vekili Beyefendi’nin şimdi hafi celsede 4’üncü madde hakkında hafi beyanatta
bulunmasına muvaffakat edenler... (Karar verdik sesleri.)
REİS — Hafi celseye karar verildi. Fakat itiraz vaki oldu. Efendim. Hafi celsede beyanatta bulunmasına
muvafakat edenler ellerini kaldırsınlar. Kabul edildi efendim. Buyurun efendim.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Saruhan) — Efendim sureti hafiyede arzına lüzum gördüğüm
meselenin saiki aslisi en büyük mevkii âlii hâkimiyette bulunan bir zatın en büyük mevkii adlide bulunan
bir zatın; iktidar ehliyet ve idaresizliğine muallik vesaiki ve malumatı söyledikten sonra bu suretle vaziyeti
taayyün eden bir zatın o büyük mevkide bulunmasının caiz olamayacağına müstenittir. Nitekim şimdi
vereceğim izahat Osman Bey’in Başmüddeiumumilik makamı âlisinde suret ve tarzı idaresi itibariyle vazi-
fesini hüsnü ifa edemediğine dair kendi eliyle yazılmış ve yekdiğerini nakız vesaika müstenittir.
Efendim Osman Bey Başmüddeiumumi iken Sivas’ta bir vaka tahaddüs etti. Belki Sivas Mebusu ar-
kadaşlarımız bilirler. Hafız Mehmet Bey’in zamanı vekâletinde idi. Temyiz azasından Asım Bey’le Galip
Bey oranın defterdarıyla bir evde oturmuşlar. Güya işret etmişler ve bunu haber alan Vali Cemal Bey bun-
ları yakalatmak için bir tuzak kurmuş. Bunlar çıkarken yakalanmışlar diye buraya malumat geldi. Hafız
Mehmet Bey bu malumatı alınca derhal şu telgrafı çekiyor; diyor ki: Heyeti Temyiziyeden iki zatın böyle
bir vakaya maruz kalması katiyen doğru değildir. Hakkında lâzım gelen muameleyi ve tahkikatı çabuk
ifa edin diyor. Osman Bey makamı vekâletin verdiği bu emre gerek vazifesi olmak noktai nazarından ve
gerek heyeti temyiziyenin ve binnetice Türkiye Adliyesinin haysiyetiyle alâkadar olmak noktai nazarından
meseleye derhal sarılmak lâzım gelirken verdiği cevapta derhal lazım gelirse verdiği cevapta her ikisinin
aleyhinde bulundu. 23 Nisan 1337 tarihinde Asım ve Galip Beyler hakkında malumat istenmiş ve 7 Nisan
1337’de verilen cevapta; mumaileyhimanın daima münakaşatı şahsiye ihraz ve takibi itiyadında bulunan
defterdar Faik Bey’le müttehiden memurin arasındaki nifaka da müdahale ile sıfat ve haysiyeti resmi-
yelerine mugayir cereyanlar husulüne sai oldukları diye cevap gelmiş ve 7 Nisan 1337’de çekilen cevaba
telgrafla «tahkikatın ikmali ile evrakının hemen isali ve neticei tahkikata göre Vekâletçe haklarında ittihaz
olunacak karara ve muameleye değin kendilerinin mezun addedildiklerinden vazifelerine devam etme-
meleri lüzumu tebliğ olunur» diyor. Fakat Hafız Bey’in bu kadar şiddetli verdiği bir emre rağmen, yani
kendilerinin mezun addettirecek kadar evamiri lâzımeyi verdiği halde Başmüddeiumumi buna nazarı iti-
bara alınıyor ve 13 nisanda verdiği cevapta bu emrin heyeti temyize haysiyetini ıskat edeceği ve bundan
sarfı nazar olunması ve ancak şimdilik müfettişlik gibi münasip bir memuriyete tahvilleri suretiyle heyetin
mevki ve haysiyetlerinin muhafazası ve mücazatın atiye taliki ve bunlar hakkında yapacakları tahkikatına
başlanır, tesir yapacakları mezmum bulunduğu bildirilmiştir.
– 181 –
LÜTFİ BEY (Malatya) — Pek güzel cevap vermiş.

REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Veklili) (Devamla) — Fakat Hafız Mehmet Bey bunu muvafık bulmuyor
ve gayet doğru olarak bana 16 nisanda tamamiyle vazifesini müdrik bir Adliye Vekilli sıfatıyla verdiği ce-
vapta «tevehhümata müsteniden işar ve mütalaa muvafıkı maslahat olmadığından tahkikat ifa ile bize bil-
diriniz» demiş, emrini Başmüddeiumumi takip etmiyor. Bendeniz burada bu meselelerin takip olunduğu
ve heyeti vekileye geçince mesele ile alâkadar oldum. Bu tahkikatın icrası tekit olunmuş en son Hafız Meh-
met Bey’in dediği gibi tevehhümata lüzum yoktur tahkikatınızı ikmal ediniz. 15 Mayıs. Hazirana kadar bir
buçuk ay olduğu halde cevap gelmemiş. Bendemizin Vekâlete başladığından 16-17 gün sonra bendeniz
yazdım. Bu tahkikatı ne yaptınız diye? Yine bendenize verdiği cevapta: Vakit geçmiş olması hasebiyle tah-
kikattan bir netice istihsali mustahil olduğu ifade olunmuştur. Fakat bendeniz ısrar ettim ve bunun üzerine
bu zat evrakı tahkikiyeyi gönderdim dedi ve Galib Bey hakkındaki muameleyi tespit etti ve evrakı tahki-
kiyeyi bu takibat üzerine ikmal etti. Bu takibat üzerine raporda Galip Bey’in ve Asım Bey’in aleyhinde
lâzım gelen delaili istihsal etti. Asım Bey kuvvetli değildir. Şahsen o adamın biraz iğbirarı var. Fakat Galip
Bey hakkındaki beyanatında rakı içtiği sabit olmamakla beraber Galip Bey’in karakola polislerle gittiğini
ve orada ifadesi alınmakta iken kaçtığı gibi birtakım vaziyeti... artık Galip Bey’in sıfatı adliyesiyle kabili
telif olmadığını bendeniz takdir ettim. Asım Bey hakkında bir muamele yapmadım. Zaten onun hakkında
Osman Bey’in delili kavi idi. Öteki hakkında delil kuvvetli idi ve Galip Bey zaten evvelce kendisi adliye
müfettişliği istiyordu. Adliye müfettişliğine tayin ettim. (mesele nedir sesleri) Yani Osman Bey’in vazifei
memuresini ifadaki lâkaydisine ve gerek Hafız Mehmet Bey tarafından ve gerçek vaki olan şeyi bendeniz
tarafından ifa etmemek üzerinde şeye misaldir. Birinci misali efendim Osman Bey’in maliyetine iki tane
muavin tayin olunmuştur. Birisi yine Hafız Mehmet Bey zamanında tenzilen tayin olunan Halil Bey Mah-
kemei Temyiz azası iken oraya Başmüddeiumumi muavini oldu. Birisi de Kastamonu’da İstinaf Reisi iken
Başmüddeiumumi muavini oldu. Bu zat makamı vekâlette yazdığı mektuplarda ve gayrı resmi tahriratta...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Elyevm bu muavinler nerededir?
ADLİYE VEKİLİ REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Oradadırlar efendim. Efendim şu kısmı evvela
gayrı resmi yazdı. Malumu âliniz Vekâlette her zatın, her hakim olanın bir dosyası var. Mektuplar resmi
olur da dosyaya konur ve onların haleti ruhiyesini gösterir. Şimdi Osman Bey’in Şükrü ve Halil Beyler
hakkında bize yazıları var. Diyor ki: «Ben ses çıkarmamağa kastetmiştim. Sükûtta sebat edemeyeceğim.
Hüsnü niyetine ve samimiyetine kail olduğum selefi âliniz Hafız Mehmet Bey bize iki memur hediye etti
ki şimdiye kadar görülen halleri âcizlerini meyus etti. İzah olunduğu veçhile birisi Şükrü Bey’dir. Mesmu-
atıma nazaran Kastamonu’da tebeyyün eden aczine mebni kabul etmez de istifa eder ve adliyeyi kurtarırız
tasavvuru ile memuri temyiz muavinliğine tayin edilmiş. Halbuki hilafı tayin Şükrü Bey alelacele geldi.
Bendeniz de terfiini rica ettim. Artık kiyaseti devletleri bunu hal buyursun» diyor.
İkinci bir mesele: «mevcut iki nefer memuriyetimiz muavinliğine tayin edilmiş. Bu işe ademi kifayet ve
ehliyeti zatı devletlerince de malum olup bunların her ikisinin fevkinde yedi yeminim olarak iş gören ve
takdiren ve lütfen Mamuretülaziz Merkez Müddeiumumiliğine terfi buyurulan mümeyyiz Hakkı Bey’i de
elden kaçırmakla şimdi bütün meşakkat şu ihtiyar arkadaşınızın duşu gayri mütahammilline kaldı, bu hal
ile mesai cetvelleriyle nazarı dekayık binalarına arz olunan umur ve muamelâtın rüyet ve tedviri bile pek
müşküldür. Berveçhi mebsut tetkikat ve takibatı maruzade dahi temini muvaffakiyet etmek üzere muavin
Şükrü Bey’in münasip bir İstinaf Riyasetine, muavin Halil Efendi’nin evvelce pek kolay kazandığı istinaf
müddeiumumiliğine tahvilleriyle mezkûr muavinliklere mumaileyh Hakkı ve umuru cezaiye müdürü İb-
rahim Beylerin nakilleri» diyor. Sonra bir de «Muavin Şükrü ve Halil Beylerin halen berveçhi muharrer
nakilleri mümkün olamazsa bunların temyiz azalıklarına nakilleri mümkün olamazsa bunların temyiz
azalıklarına nakilleri daha ehven kalır. Zira mumaileyhimanın devairde bir sandalye doldurmaları kâfi-
dir» Bilhassa burasını nazarı dikkatinize celbederim. Efendim bu şekilde aleyhinde bulunduğu ve aczini
itiraf ettiği ve aczinden dolayı tenzilini teklif ettiği bu zatı, kendisinin maiyetinden alınsın diye mahkemei
temyiz azası koltuk sandalyesine koymanın manayı adlisi nedir? (Ne yapsınlar sesleri) (İnha resmidir ses-
leri) Başmüddeiumuminin 12 Haziran tarihli şifresi resmi olarak -baş tarafını okumayacağım- «kıdemli
memurin» adliyeden olan Başmüddeiumumi muavinlerinden Şükrü Efendi’nin terfian temyiz azalığına
– 182 –
tayinini inha etmiş iken tayini» Yani bundan iki mana çıkıyor. Birisi; heyeti temyiziye başmüddeiumumisi
olan zat bulunduğu mevkiin şerefi adlisini lâyık olduğu derecede kavramış değildir «Elbette sesleri» Sonra
ikinci bir mesele vardır. Başmüddeiumumi Osman Bey nitekim gerek resmi şifrede okudum ve gerek şifa-
hi verdiğim izahatta söyledim kendisinin işarı üzerine muavin İbrahim Etem Bey’i tekrar istiyor.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Esbabı ne?
SITKI BEY (Malatya) — Orada ne esbab vardır?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Efendim bendenizce hiçbir sebep yoktur. Ehliyetine
ve dirayetinden bahsetmekle beraber resmen 13 haziranda şunu yazıyor: Mumaileyh Şükrü Bey’in terfii
ve İbrahim Bey’in memuriyeti sabıkasına iadesi diyor. Esbabı budur. Yani İbrahim Bey’in tekrar kendi
maiyetine alınmasını istemesidir. Bunda her iki şekil varidi hatır olabilir. Ya kendisi üzerine bir tesir ya-
pılmış olabilir, veyahut onun usulünü kendi takdir etmiş olabilir. Şimdi bendenizin arz ettiğim bu şifre 13
haziranda gelmiştir. Bendeniz Vekâleti 19 haziranda aldım. Şu halde ayın 25 de gelmiştir. Yani o zaman
Osman Bey’le aramızda münasebeti resmiye bile tahaddüs etmiş değildi. Sonra bu olsa olsa kendisinin
yanına almağa arzu etmediği zevatı muavin olarak geldiğini görünce iş yapmadıklarını görünce daha iyi iş
yapan zevatı tercih etmesidir. Mesele bundan ibarettir. Yani buna başka mana verilemez.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hafız Mehmet Bey de zorla ve bir rica ile gönderdi. Tekaütlerin
geçinmeleri oldu bizim Anadolu.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Sonra efendim Osman Bey’i bendeniz İzmir’den
tanırım. Eski adliyecilerdendir. Emektardır. Fakat bu zat hizmeti devlete bulunmasının kendisine bahşet-
tiği hürmet derecesinde fevkalâde zeki değildir. Fevkalâde tabirini zikrediyorum. Binaenaleyh bu cihet-
se kendisinin bu Başmüddeiumumi muavinlerinin oraya gelmesiyle vaveyla ve feryadından anlaşılabilir.
Çünkü Elaziz Müddeiumumisi olan Hakkı Efendi hakikaten çalışkan bir zattır ve müdavimdir ve sonra
Ethem Bey umuru cezaiye müdürü. O da gece, gündüz çalışır bir çocuk. Aynı zamanda Diyarbekir istinaf
müddeiumumisi olan Nusret Efendi o da çok zeki ve malumatlı bir çocuktur. Yalnız titiz bir adamdır.
Umuru cezaiye müdürü olan Ethem Bey çalışkan ve bir de muavini çalışkan... Başmüddeiumumi muavini
olan efendi çalışkan, bir de mümeyyizi var çalışkan.. Gidipte yerine kendilerinin yerinde bulunan kimse-
lerde görülmesi lâzım gelen faaliyeti göremeyince Osman Bey apıştı, kaldı ve ondan dolayı bu lâzım gelen
faaliyeti gösterebilmek ve makamı vekâleti mütebayin ifadat ve işaratta bulunmak noktai nazarından ve
bilhassa iki zatın dehşetli mübayenetinden, her vesileden bilistifade yazar, yazar, durur ve bu hal dedikodu
sahası olmuştur. Bilmem Sivas’tan geçen arkadaşlardan bu lafları işitemeyen kaç kişi oldu? Heyeti tem-
yiziye azadan birbirlerinin aleyhine hatta son zamanda grup bile teşkil etmişten onun için bendeniz bu
Başmüddeiumumiyi şu esbabı mucibeye binaen başmüddeiumumiliği yapamayacağını anlayarak azalığa
tenzil ettim ve için en şayanı dikkat noktası aczinden dolayı tenzilini teklif ettiği zatı bir sandalye işgal etsin
diye en büyük mevkii adili hakimiyete getirdi.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Kendisini de öyle yapmışsın efendim.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Saruhan) (Devamla) — Hayır efendim hayır. Başmüddeiumumi-
likle azalık arasında katiyen bir fark yoktur; Osman Bey hakkında söyleyeceğim budur.
SITKI BEY (Malatya) — Efendim, bendeniz işittim ki...
REİS — Efendim, müsaade buyurun. Bir noktayı istifsar edecek.
SITKI BEY (Malatya) (Devamla) — Vekâlete geçtikleri zaman Başmüddeiumumi Osman Bey ismini
zikrettiğimiz zatlardan birisini bu vazifeyi ifa edemeyeceğini buraya yazmış ve bize burada okudunuz.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — (Devamla) — O zat kim efendim, ismini söyleyiniz. Celse
hafidir.
SITKI BEY (Malatya) — Efendim, Umuru Cezaiye Müdürü İbrahim Bey. Hakikaten zeki, muktedir
bir zat olduğu anlaşılıyor. Vaziyetinden şahsı değil yalnız zatıâliniz Vekâlete geçtikten sonra İbrahim Bey’i
Umuru Cezaiye Müdüriyetine alıyorsunuz ve Başmüddeiumumiye diyorsunuz ki, sizin istidatsız, iktidar-
– 183 –
sız gördüğünüz İbrahim Bey’i ben Umuru Cezaiye Müdüriyetine tayin ettim. Zekidir, faaldir, muktedirdir
diye yazmışsınız. Sizin oraya yazmaklığınız üzerine Başmüddeiumumi Osman Bey de mademki mukte-
dirdir, o halde Ethem Bey’i tekrar memuriyetine gönderiniz diye yazmış. Onun üzerine zatı âliniz tenzili
sınıfla Mahkemei Temyize aza yapmışsınız.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Saruhan) — Arz edeyim efendim, bendeniz bu Umuru Cezaiye
Müdürü Ethem Bey’i yanıma almazdan evvel kendisi hakkındaki dosyayı tetkik ettiler. Başmüddeiumumi
Osman Bey’e yazdım, dedim ki, senin muavinin olan İbrahim Bey’i Umuru Cezaiye Müdüriyetinde istih-
dam edeceğim, mütalâanız nedir? Yani oradaki mesaisi, ahlâkı, evsafı lazımesi itibariyle mütalâasını sor-
dum. Başmüddeiumumi bendenize yazıyor efendim. Bu zat için diyor ki; bu zat gayet çalışkandır, gençtir.
Yalnız diyor ki genç bir adamın böyle bir mevkie geçmesi nazarı dikkati celbediyor. Yani bu kusuru bulu-
yor. Esasen bu hata Heyeti Temyizi ye kanununda... Malumu âliniz geçen sene biz bu Heyeti Temyiziyeyi
teşkil ederken adam arıyorduk. Liva muavinlerini Başmüddeiumumi Muavini yapıyorduk. Sonra tespit
ettik. Halbuki bu liva reisi idi. Tuttuk efendim, müddeti hizmeti adliyesine bakmaksızın bu emsali misüllü
Başmüddeiumumi muavini yapıldı, bendenizin zamanında değil.
BİR MEBUS BEY — Encümeni müdiranı yaptı.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) Saruhan) — Hiç de encümeni müdiran değildir efendim. Dışa-
rıda bir şey işittim. Osman Bey’den bir telgraf gelmiş, onlar cevap verecek. Bendeniz vaziyeti daha çabuk
arz edivereyim. İş daha kestirme olur. Bir defa bendeniz bu yeni Başmüddeiumumi İhsan Bey’in şahsen
Türkiye’de sayılabilecek ulemayı hukuktan olduğuna kaniim. Bendeniz kani olmakla beraber, Türkiye Ad-
liyesinde mevkii mümtazı bulunan Umuru Hukukiye Müdürü Tevfik Nazif Bey, gerek kadılıkta ve gerek
mesaili adliyede ihtisas ve iktidarı bulunan Ankara Kadısı İsmail Hakkı Efendi ve kezalik Türkiye’de en be-
nam hukukiyyundan bulunan müsteşarım Tahir Beylerin ittifaklarıyla bendenizin bu İhsan Bey hakkında
bunlardan toplamış olduğum malumata zamime olmak üzere oradaki Heyeti Temyiziyenin de kanaatini
alıp indelicap heyeti umumiyeye arz etmeye Başmüddeiumumi hakkında bir itiraz vukuunda Başmüdde-
iumumi hakkında nasıl bir cevap verebileceğime medar olmak üzere Sivas Valisi Haydar Bey’e bir telgraf
çektim, dedim ki; efendim, müsaade buyurunuz, aynen okursam mesele hallolunur.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Mahkemei Temyiziyeyi şahadeti kâzibeye davet ediyorlar.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Efendim, karşınızda bulunan zat bir arkadaşınız, her şeyden
evvel haysiyeti şahsiyesinin fevkinde, haysiyeti hükûmet ve devlet gören bir adamdır. Mahkemei Temyizin
mevkiini takdir edemediğinden dolayı bir adamı tenzil ederken Mahkemei Temyizi şey etmiştir gibi vaki
olan isnadı rica ederim, evvelâ siz tekzip ediniz. Biz sizinle iki seneden beri arkadaşız. Yekdiğerimizin
kanaat ve vicdan ve efaline yakinen mümasız. Bendeniz izahat veriyorum, rica ederim, beyim. Başmüd-
deiumumî İhsan Bey’in...
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Ne zaman, istizahtan sonra değil mi?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Efendim, evet... Heyeti muhteremeyi tenvir ede-
ceğim. Başmüddeiumumî İhsan Bey’in iktidar ve malumatı ilmiyesi hakkında yarın Meclisi tenvir etmek
ihtiyacı melhuzdur. Heyeti Temyiziyenin dört reisini lütfen nezdi âlinize davetle beraber gayet mahrem
olarak müşarünileyhimin bu husustaki kanaat ve malumatlarının işarını rica ve mevkii alîi adlîde bulunan
zevatın haysiyetini rencide etmemekle beraber bu istifsarımın şüyuuna meydan vermeyiniz.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Yani iki gün sonra çektiniz. Bu emre ne cevap verdiler.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Dikkat buyurulursa görülür ki verilecek cevaplar
Heyeti Temyiziyenin…
ADLİYE VEKİLİ (Devamla) Verilen cevap Heyeti Temyiziyenin ne kadar yüksek mevkide bulunduğu-
na gayet büyük delildir. Rica ederim.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Emrine gelen cevap nedir Beyefendi?
REİS — Söz alırsınız, sorarsınız.
– 184 –
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Efendim Ceza Dairesi Reisi Hasan Fehmi Bey... Cevabı okuyo-
rum: (Azil ve nasıp hakkı makamı âlilerine ait olduğundan bu hususta hiçbir mütalâada bulunmayacağım
ve kendisinin bu bapta müstenkif addedilmesini rica etmiştir. Binaenaleyh demin aferin demiyordunuz.
Şükrü Bey, şeriye ve istida daireleri reisleri kâmil ve Nazif Beyler gerek ilmen, gerek ahlâkan (çıkmamıştır
efendim birtakım şeyler) muktedir ve fazıl (yine birtakım şeyler çıkmamıştır) ancak Osman Bey’in bilâse-
bep tenzilini ve diğer Temyiz azayı kiramı hakkında da mesbuk muameleden heyeti hazıranın müteessir
bulunduğu (diğer Heyeti Temyiziye meselesi buna ait değildir) Halil Bey’in aza muavinliğine tenzili mese-
lesidir. O da bendenize ait değildir. Hukuk Dairesi Reisi Abdullah Bey, yalnız şuna dikkat isterim ki Heyeti
Temyiziye azaları içtihatlarında serbesttir. Heyeti Temyiziyeye emir verilebilir. Heyeti Temyiziye azaları
gayet muktedir gayet muhterem adamlar mütalâalarında serbest adamlardır. Bazı arkadaşların fikirlerine
karşı söylüyorum.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Mehakimin hepsi istiklâli haizdir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) Mehakimin hepsi öyle.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Hukuk Dairesi Reisi Abdullah İhsan Bey’in liya-
kat ve iktidarı takdir edilmekle beraber Osman Bey’in vukuf ve rüyetçe faikiyetini dermeyan etmişlerdir.
Sonra Vali kendi en son mütalâasında (İhsan Bey’in Aydın Vilâyetinde şöhret ve fazileti kalbi acizîde derin
bir hürmet uyandırmış olmakla hakkında söyleyecek başka söz bulamam. Maahaza Osman Bey de cidden
teveccühü âliyeye lâyık bir gençtir.) diye tavsif ediyor. Şimdi efendim netice ne olmuştur efendim? Bu telg-
rafı çekmekle Heyeti Muhteremenize bütün Meclis namına icrayı kaza eden zevat hakkında lâzım gelen
malumat verilmiştir. Bunu emir falan telâkki etmek muvafık değildir.
FEYYAZ ALİ BEY (Kayseri) — İhsan Bey buraya İstanbul’dan ne suretle gelmiştir efendim?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Devamla) — Mahkemei Temyiz azası idi.
FEYYAZ ALİ BEY (Kayseri) — Mezunen mi geldi?
REFİK ŞEVKET BEY(Adliye Vekili) (Devamla) — Hayır. Buradan tayin olundu ve geldi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İstanbul’dan mezuniyet alarak gelmiş buraya.
ADLİYE VEKİLİ — Hayır, katiyen tekzip ederim efendim... İstanbul’da ... azası iken tayin olunmuştur.
Tebliğ olunmuştur, gelmiştir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Tehcir müddeiumumiliği yapmış mıdır?
ADLİYE VEKİLİ — Bendenizin bunun hakkında malûmatım yoktur. Bu zatın halefinin hiçbir fırkai
siyasiyeye intisap etmek ihtimali dahilinde olmakla...
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Kimin, bunun mu? Ferit Paşa zamanında...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Kimin?
ADLİYE VEKİLİ — İhsan Bey’in ve şahsan yalnız... Başka sorulacak bir şey var mı efendim?
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim istizahımızın dördüncü maddesi Başmüddeiumumi Os-
man Bey’in tenzilen Temyiz azalığına nakli ve yerine İstanbul Mahkemesi Temyiz azalığında İhsan Bey’in
tayini idi. Vekil Beyefendi Hazretleri Başmüddeiumumi Osman Bey’in tenzil esbabı mucibesi diye burada
birçok hususî mektuplarını okuttu. Dosyadan getirtti. Bendenizin kanaatime en muvafık olan ciheti Sıtkı
Beyefendi’nin buyurdukları gibi vaktiyle onun maiyetinde bulunduğu zaman, yani müddeiumumi mu-
avinliğinde bulunduğu zaman onunla iyi geçinememiş ve oradan ayrılarak Refik Şevket Beyefendi’nin
zannederim ehibbasından olduğundan dolayı maiyetinde elyevm umuru cezaiye müdürü bulunan zatın
tesir yapmasından bu adam birçok gayrı kanunî harekâtını gördüğü için kendisi de şey ederek, yani belki
bundan bir az korkarak kendisinin böyle mütenakız bir mektup yazmasına sebebiyet vermiştir. Hakikat
budur zannederim. Yoksa resmî bir muamele bu Osman Bey hakkında mahkemei temyizde Asım ve Ga-
lip Beylerin haklarında geçen bir muameleden dolayı o meselenin olmayacağı aşikârdır. Heyeti Celileye
kanaat gelmiştir. Vazife meselesi idi. Sonra asıl Meclisi Âlinin her vakit söylediği ve her vakitte ve her
vekile bu münasebetle hücum ettiği bir mesele var. İstanbul’dan memur getirmek meselesi. Bu İhsan Bey
– 185 –
İstanbul’dan getirilmiştir. Vekil buyurdular ki İstanbul’dan buraya doğrudan doğruya tayin etmiş ve ora-
dan istifa ederek gelmiştir buyurdular. Halbuki Osman Bey mezuniyet ihtiyatiyle geldiğini söylüyor. Yani
mezuniyet alıyor geliyor Sivas’a ve şayet tayin buyurulmazsa yeniden mezuniyeti varya. Yine İstanbul’daki
vazifesine devam edebilecektir. Yani ne derece merbutiyetle geldiğine bu kâfi bir delildir. Bendeniz onun
iktidarı hukukîsine hakkında söyleyecek hiçbir şeyim yoktur. Yalnız birçok muhterem arkadaşlar buyuru-
yorlar ki Ferit Paşa zamanında tehcir mesailinden dolayı müddeiumumilik yapmış bir zattır bu zat.
BİR MEBUS — İzmit’te (Hayır, evet sadaları)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) (Devamla) — Efendim arz edeceğim. Sonra Vekil Bey’e burada istizah
edildikten sonra ve istizah takriri vekâletine tevdi olunduktan sonra orada bir Başmüddeiumumi Osman
Bey meselesini görür görmez kendisini tebriye için, yani kendisine Meclisi Âlide bir hak temin için derhal
şifre olarak Sivas Valisine... Acaba tarihte böyle numunesi var mıdır? (Alkışlar) Vali Mahkemei Temyizi
toplasında tenvir için şifreye Vali cevap versin. Hiç işitilmiş midir bu? Yani bu sırf kendi zatı içindir. Te-
berri içindir. Meclisi tenvir edeceğim diyor. Hiç şimdiye kadar işitilmemiştir ki bir Vali Temyiz Heyeti-
ni toplayarak Adliye Vekilinin Mecliste maruz kalacağı sualleri orada düşünerek şifre ile buraya, oradan
da Meclise; şimdi bakınız. Başmüddeiumumi Osman Bey ne ifade ediyor? Evvelâ telgrafı okuyayım. Bu
Meclisi Âlide birçok zevatı muhteremeye çekilen telgrafın suretidir. Heyeti Temyiziye azasından Osman
imzasıyla yani sabık Başmüddeiumumi Osman istizaha maruz kaldığından bahsiyle Meclisi Âliyi tenvir
etmek üzere, efendim istizahtan sonra istifsar var yani istizahtan evvel Vekil Bey’in böyle bir şey hatırı
hayalinden Vekil Beyefendi’nin geçtiği yoktu. İş istizaha kaldıktan sonra... düşünüyor, Başmüddeiumumi-
likten isabet olması ve mezuniyeti ihtiyati ile İstanbul’dan gelen halefi İhsan Bey’in tezkiyesi iltimasını ve
mahrem kaydını havi Adliye Vekili tarafından Sivas Valiliğine gelen şifre ile müstacelen istihzah edilmesi
üzerine Temyiz rüesasından istihbarla bunun Vali nezdinde içtima eden rüesayı müşarünileyhim keyfî
olan bu muamelede isabet …
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Şu muamelede isabet olmadığı ve bunda heyeti temyiziyenin ren-
cide ve müteessir olduğunu ve Hükkâmı Temyiziyenin kadir ve haysiyeti ihlâl edildiğini ifade eylemiştir.
Binaenaleyh Vali tarafından 24/25 tarihli şifre ile cevap yazıldığı anlaşıldığından cevabı mezkûrun dahi
meydana çıkarılması maruzu acizanemdir. Efendiler Adliye Vekili her memlekette bir idare memurudur,
her memlekette böyledir. Adliyenin en büyük adamı aranınca Mahkemei Temyiz hükkâmı gösterilir ve
bugün birçok memleketlerde birçok devletlerde silsilei meratibe bakarsak en başta Mahkemei Temyiz Re-
isi gelir. Amerika’da bile Reisi Cumhur Mahkemei Temyiz reislerindendir. Binaenaleyh Temyiz Reisleri ile
böyle eğlenilmez. Onlara karşı beni Mecliste istihzah ettiler, benden böyle bir mesele soruldu. Bu mesele
hakkındaki fikrinizi yazınız ki Meclisi tenvir edeyim demek ve onları toplamak kadar onların kadir ve
haysiyetlerini tenzil eden hiçbir şey yoktur.
Mahkemei Temyiz heyetini topluyorlar ve onlara diyorlar ki bu meseleyi söyleyiniz. Rica ederim o reis
o azalar ki az evvel böyle mektup geldi falancanın aleyhinde bulundu, falancanın aleyhinde yazdı diye bu
memlekette aksini iddia eden bir adam yoktur. İktidar ve namusu ile mutearif bir adamın derhal Başmüd-
deiumumilikten tenzilen Mahkemei Temyiz azalığına nakledildiğini ve gayrı kanunî ve keyfî bir surette,
tabiî ne suretle cevap yazacağını biliyorlar, fakat rüesayı müşarünileyhim hazeratı hakikaten bu cihetten
bu meselede tecellüt göstererek keyfî ve gayrı kanunî görülen muameleyi bu memleketin tarihi adlîsinde
uzun bir mümarese ile yetişen zevat yakından kavrayarak bildirmişlerdir. Heyeti Celilenizin burada göre-
ceği bir şey var. Bir kere Adliye Vekili burada istihzah edildikten sonra kendi kanaatine güvenemeyerek,
yani ben kendim Meclisi ikna edemeyeceğim, ona güvenemeyerek kendisine zahir ve imdatlar araması ve
bunun için de efendiler namusu adlîyi temsil eden Mahkemei Temyizi kendisine müşarik görmesidir. Yani
bu işi Temyiz ile işhat edecektir. Efendiler bu iş buraya gelmeseydi Mahkemei Temyizin aczini natık olan
bu telgraf buraya gelmeyecekti. Burada okunmayacaktı. O tabiîdir. Temyiz azası ile Başmüddeiumumi ile
oynanılmaz. Onun vaktiyle muavini olan böyle bir zatın kendi aleyhinde buradan söylediği sözlerle o ne
tenzil edilir, ne taltif edilir. Şayet diğer temyiz azaları Galip ve Asım Beyler meselesinde ise, o sırf memu-
riyete ait meselesidir şayet suiistimal varsa sade azalıktan oradan oraya tenzil edilmez... Bakınız efendiler;
bizim en büyük mehakimimizi, adliye umurumuzu tevkil ettiğimiz zat, adliyenin en yüksek mertebesi
– 186 –
olan, resikârda bulunan mahkemei temyizi şayet rencide ederse siz bu memleketten nasıl adalet umarsı-
nız? Böyle mahkeme rüesası gibi uzun bir silsilei meratip katederek o mevkii balaya suut eden zevatı muh-
teremeyi biz burada baziçe edemeyiz. Buna her azanın yüreği titrer ve hepimiz, adalet ve vazife namına
onların hukukunu müdafaa ile mükellefiz. Bunu müdafaa eden kimse her mebus kendisini bu vazifeden
beri bulamaz. İşte kendisi de burada beyan ettiler. Ne kadar küçük bir sebeple bir Başmüddeiumumi tenzil
ediliyor ve sonra kendisini tebriye için ne suretle bir heyeti temyiziye müşarik gösterilmek isteniliyor ve
bunlar Vali nezdine celbediliyor ve şahit göstermek isteniliyor. Bir Heyeti Temyiziyenin Valinin huzuruna
gelmesi ve bunlar sırf vekil Bey’in Meclisi tenvir etmesi ve kâfi derecede kuvvei iknaiyeye sahip olabilmesi
için hususî, mahrem şifrelerle yazılıyor. Artık bunun takdirini Heyeti Celilenize bırakıyorum. (Müzakere
kâfi sesleri)
EMİN BEY (Erzincan) — Bendeniz de Refik Şevket Beyefendi’nin cesareti medeniyesinden onu bek-
lerdim ki kendilerinden ne kadar bir sual varit olursa olsun icraatlarıyla göğsünü gererek bu kürsüde cevap
vermeleri lâzım gelirdi. Fakat gerek geçen günkü istizahta ve gerek bugünkü istizahta kendilerine bir hak
temin edebilmek için daima eslaf zamanındaki usulsüzlüklerden bahsetmeleri zannederim ki kendileri-
nin zaafına delâlet eder. Celsei aleniyeye ait olan mesail için tabiî sözüm mahfuzdur. Yalnız Ziya Bey izah
etti. Ben de bir iki noktaya ait söz söyleyeceğim. O da her nasılsa tehcirciler, nezdinde fevkalâde haizi
kıymet oluyorlar. Herhangi iddialarında olursa olsun kendilerine bir hâkimin sui istimalatından bahsedi-
lecek olursa efendim beni ikaz etmediniz dediler. Tehcir müstantıklığında bulunan, tehcir hakimliğinde
bulunan müddeiumumiliğinde bulunanlar Ferit Paşa zamanında tayin edilenler, hatta bunlardan İhsan
Bey de tehcir müddeiumumiliğinde İzmit’te bulunarak birçok zavallıları bu suretle tehcir ederek sırf Ferit
Paşa’nın emriyle ve Ferit Paşa’nın talimatı mahsusasıyla gelmiş bir adamdır. Böyle bir adam Mahkemei
Temyiz gibi mühim bir mevkii ihraz edebilecek ve o mevkii muhafaza edebilecek liyakati var mıdır? Böyle
tehcircilerden birisi de bizim başımızda beladır. Onun hakkında celsei aleniyede izahat vereceğim ve o
adamın bizim memleketimize ne kadar bela olduğunu arz edeceğim.
Refik Şevket Beyefendi’nin vicdanına, imanına, dinine ve gayei millî uğrundaki fedakârlığına itimat
ettiğini temin ettireceğim bir zatın şehadetiyle şehadet ettireceğim. Binaenaleyh bunu celsei aleniyede
söyleyeceğim sözüm mahfuz kalsın.
ZÜLFİ BEY (Diyarbakır) — Muhterem arkadaşlar; Heyeti Celileniz müsaade ederse Adliye Vekili
Bey’den iki şey soracağım. Birisi tenzili sınıf değil, bugüne kadar Mahkemei Temyizde tutması, diğeri de
Osmanı isabet ederek buraya getirmesidir. Çünkü Osman Bey vaktiyle polislikten yetişmiş ve Tırnova’da
polislik etmiş, mektebi hukuktan çıkmış. İngilizlere alet olmuş ve İstanbul Polis Müdürü Halil Bey’le teş-
riki mesai etmiş ve işkencesiyle temeyyüz etmiş bir insandır. Bunu bütün vicdanınıza havale edeceğim
ve Heyeti Celilenizin vicdanını hakem tutacağım. Osman Bey böyle bir insan olduğu halde böyle Meclisi
Âlinin namına icrayı hükmeden ve ümmülmehakim olan Mahkemei Temyizde istihdam edilmesine çok
müteessifim ve cümlenizin de teessüf edeceğinize eminim.
İhsan Bey’e gelince o da Ferit Paşa zamanında Mahkemei Temyiz azalığında bulunan ve Meclisi Âlini-
zin meşruiyetini kabul etmeyen ve hatta beyanatta bulunarak Yunanlılar inşallah bunları mahveder diye
beyan eden ve Adliye Nezaretinde Ali Rüştü’nün fevkalkanun bu adamı getirip istinaf azalığına tayin etmiş
olduğu öyle renksiz, seciyesiz adamları Mahkemei Temyizde aza görmek nasıl olur efendiler, (Bravo sesle-
ri) Bunları tamik ediniz. Böyle seciyesiz renksiz olan adamdan bu memleket istifade edemez.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Allah razı olsun.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Saruhan) — Efendim bilhassa en son sözü söyleyen Zülfi Bey’in
sözleri hakikaten hepimizin vicdanları üzerinde esaslı bir surette tesir yaptığını inkâr etmek kabil değildir.
(Meclisin meşruiyetini tasdik etmeyen sadaları) Söylenen sözler, bizim meşruiyetimizi tasdik etmeyen bir
şahsı Adliye Vekilinin tayin etmesi söylenen sözler elbette bizim bugünkü vicdanı millîmizle kabili telif bir
şekilde değildir. Kabili telif işler değildir. Bu inkâr edilemez. Fakat efendiler; bir mesele vardır ki muhay-
yir tehcir Müddeiumumiliği yapmak bir cünha değildir. Mutlaka bir cürüm değildir (Mutlaka cinayettir
sesleri) (Gürültüler)
– 187 –
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) —Tehcir Müddeiumumiliğinde bulunan çok namuslu adamlar
vardır.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Tehcir bir cinayettir. Bu söz bu millete darbedir efendim.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Mutlak tabirini kullandım. Rica ederim sarih söyledim. Kullan-
dığım kelimeyi söyleyeyim de kendi dairei intihabiyenizde de görmüşsünüzdür. Efendim öyle adamlar
vardır ki tehcir Müddeiumumiliği yaparken istikametlerinden dolayı meyus olmuş ve tehcir esnasında
Müslümanlara ıraei tarik etmiş müddeiumumiler de vardır. (O da var sesleri)
EMİN BEY (Erzincan) — Terfi eden varsa nasıl ikisini istihdam ediyorsunuz?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Tehcir hakimliğinde, tehcir müddeiumumiliğinde izharı fe-
dakâri edenlerin hakkını da vermekle mükellefiz. Mutlak iyi değildir. Fakat mutlak da fena değildir.
EMİN BEY (Erzincan) — Yine o zaman da terfi etmişse.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Şimdi İhsan Bey meselesine gelince...
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Kaç İhsan var. Yalnız adliyedeki İhsan Bey mi var?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Arz ediyorum ki İhsan Bey’in tehcir müddeiumumiliğinde
bulunduğundan katiyen haberdar değilim. Fakat bu kadar haber aldıktan sonra...
BİR MEBUS — Bu kadar tahkik ettiniz de bunu anlayamadınız mı?
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Bu kadar malumat aldıktan sonra elbette bu vazifesi esnasındaki
muamelenin bütün teferruatıyla öğrenmek benim vazifemdir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Geçmiştir o.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Sonra efendim gelelim Ziya Hurşit Bey’in beyanatına. Şimdi
bendeniz isterdim ki Ziya Hurşit Bey’in Başmüddeiumumiyi müdafaa ederken onun diyor mütenakız
yazı yazmasına diyor belki adliye müfettişi Etem Bey’in Adliye Vekili üzerinde yaptığı tesirattan korkarak
olmuştur diyor.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Fakat Beyefendi daha sonra söylediğimi söyleyiniz. Efendim. Gayri
kanunî muamelatınız numunedir.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Eğer öyle bir zihniyet varsa tamamiyle vazifesinden uzak ve
idarei maslahata aşık olduğuna delâlet eder. En büyük zattır. Bir adam ki bir gün böyle söyler, diğer gün
başka söyler en büyük mevkii adliden beri olmadığını Ziya Hurşit Bey’in beyanatı...
REİS — Efendim muhavereye müsaade etmiyorum.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Sonra efendim İhsan Bey mezun olarak gelmiştir. Hayır gelme-
miştir. Gibi sözlerle Adliye Vekilinin muhakemesi icra ediliyor vaziyetindeyim. Ben diyorum ki mezunen
gelmiştir. Hayır Osman Bey böyledir diyorlar. Rica ederim bu Adliye Vekili ile Osman Bey’in meselesi
midir? Yoksa Devlet ve millet mevzubahs midir? Bunu ayırmak lâzımdır.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — İkisi de müdafaaya lâyık insanlar değildir.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Ziya Hurşit Bey diyor ki burada fazla itimat almak için ve ken-
dinizi müdafaa etmek için telgrafı yazdın. Bunun hakkında lâzım gelen cevabı verdim. Aldığım malumat
heyeti umumiyenize lâzım gelen cevaptır. Binaenaleyh istizahtan evvel ve sonra olması yine namı âlinize-
dir. Saniyen bir Başmüddeiumumiyi kendisinden soramazdım. Çünkü Başmüddeiumuminin kendisinden
mafevki vardı. Vali Heyeti Vekilenin mümessili olmak ve daima hüsnü münasabatta bulunan muhterem
bir zat olmak dolayısıyla mesele istişari bir vaziyette arkadaşımla görüşmekten ibarettir. Nitekim mektubu
aynen okudum, Telgraf ve saireyi (Gürültüler)
REİS — Adliye Vekilinin izahatını ben işitemiyorum. Rica ederim oturunuz.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Binaenaleyh bu hususta bilmem İhsan Bey’i tezkiyede bulunu-
nuz gibi bir kaydı işaret olmadığını yazdığımı aynen okumakla gösterdim. Binaenaleyh bir vekili mesulün
– 188 –
mebus arkadaşının ve bir vekili mesulün beyanatına kanaat etmeyerek, ehemmiyet vermeyerek Osman
Bey’in ifadesiyle beni muahazaya kalkışmak bilmem ne derece kabil olur?
KADRİ BEY (Siirt) — Siz mebusların sözüne ehemmiyet veriyor musunuz?
REFİK ŞEVKET BEY — Hangi sözünüze ehemmiyet vermedim. Kadri Bey’den bir sual soruyorum.
Hangi sözünüze ehemmiyet vermedim. Rica ederim Kadri Bey söyleyiniz.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Mahkemeye emir vermek kâfidir efendim.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Efendim; Erzincan Mebusu Emin Bey benim verdiğim cevapta
eslafla mukayese etmeği alameti zaafa delalet eder diyor. Vaziyetimin iyi veya kötülüğünü anlayabilmek
için kendi mevkiimde bulunmuş arkadaşların efal harekâtıyla mukayese etmeği vazife addettim. Bun-
dan bendeniz seleflerimin aleyhinde bulunmak manasını göstermedim. Bunda ne için zaaf alameti olsun.
Eğer kuvvetli isem sayenizde kuvvetliyim, değil isem yine sayenizde zaifim. Bu bendeniz için hiçbir vakit
zaaf değildir. Ancak mukayesenin vereceği neticeyi heyeti muhteremenize arz etmekti. Sonra tehcircileri
himaye eder dendi. Himaye etmek sözünü katiyen kabul etmem. Tehcirciler bu memleketin aleyhinde
bulunanlarla teşriki mesai ettiklerinden dolayı hepinize nasıl menfur iseler, bendenizce de menfurdurlar.
Sonra Emin Bey’in de bu sözünü katiyen kabul etmem. (Kâfi sesleri)
TAHSİN BEY (Aydın) — Zatı âliniz Mahkemei Temyiz Başmüddeiumumisi gibi en mutena bir maka-
ma ve on beş milyon nüfusun hukukunun ilticagâhı olan bir makama bir zatı tayin ederken onun akidei
siyasiyesini öğrenmek mecburiyetinde değil misiniz?
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) (Saruhan) — Öğrendim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Fakat burada diyorsunuz ki bundan sonra muttali oldum.
REFİK ŞEVKET BEY — Şimdi işittim efendim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Bu bir hata değil midir?
REFİK ŞEVKET BEY — Efendim; Umuru Hukukiye Müdürü Tevfik Bey İzmir mıntıkası Adliye Mü-
fettişi idi. İşte İzmir mıntıkası Adliye Müfettişi olan Tevfik Nesip Bey’in bu zat hakkında bendenize bütün
teferruatı hayatiyesi itibariyle vaki olan malumatından sonra bu zatı tayin ettim.
HAKKI BEY (Ergani) — Yanlış söylemiştir. Yalan söylediğinden dolayı onun da azli lâzım gelir.
REFİK ŞEVKET BEY — Yalan söylemek başkadır, bilmemek başkadır. Herkesin havsalai malumatı
bir olmaz. Bendenizin istilaatım demin de isimlerini verdiğim zevattan aldığım malumat üzerine ve bu
adamın ehliyet liyakati ve dirayet ve ahlâkı, istikameti dolayısıyla geldi. Bu bir meseledir. Bu meseleye
lakayt kalmak doğru değildir.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — İhsan Bey vaktiyle İzmir’in işgalinde İzmir’de bulunmuş mu idi?
REFİK ŞEVKET BEY — Hayır efendim.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Buraya gelmeden evvel tebdili hava geçirmiş mi?
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Hayır efendim. Tercümei halini arz edeyim. Bu zat buraya gel-
meden evvel yani 1330 senesinde İzmir’de idi.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — 1335 senesinde nerde idi?
REFİK ŞEVKET BEY — 1330 senesinde İzmir’de İstinaf Reisi idi. Yine 1330 senesinde İzmir’in
Hukuk Ticaret Reisi. 1331 senesinde Mahkemei Temyiz Başmüddeiumumi Muavini.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Buraya nereden gelmiş idi?
REFİK ŞEVKET BEY — İstanbul’dan.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Kim tayin etti.
REFİK ŞEVKET BEY — Bendeniz tayin ettim.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Adliye Müsteşarı Tahir Bey’le münasebeti var mı?..
– 189 –
REFİK ŞEVKET BEY — Hayır efendim. Tahir Bey’in münasebeti hususiyesi olduğunu bilmiyorum.
Tahir Bey bu zatın muktedir, faziletkâr olduğuna dair şehadette bulunmuştur. Bu suretle faziletkâr oldu-
ğuna kanaat hasıl oldu.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Reis Beyefendi, müsaade buyurursanız bir şey sorabilir miyim?
REİS — Efendim Feyyaz Ali Bey’in bir suali vardır.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Efendim; Kırşehir Müddeiumumiliğine tayin edilen Salih Bey Yozgat
isyanından dolayı maznundur.
REİS — Efendim bu hafi celsede izah edilen mesele ile alâkadar değildir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Hafi celse ile alâkadardır. Efendim Kırşehir müddeiumumiliğine tayin
olunan Salih Bey elyevm Kayseri İstiklâl Mahkemesince mahkûmdur.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Bendeniz tanımıyorum, yeni tayin olunmuş.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Bu Yozgatlı Çapanoğullarından Salih Bey’dir.
REFİK ŞEVKET BEY (Adliye Vekili) — Bendenizin haberim yoktur. Böyle bir şeyden malûmat yoktur.
Tabiî tahkikat yaparız. Kırşehir Müddeiumumisi Salih Bey isminde böyle bir zat olduğunu bilmiyorum.
TAHSİN BEY (Aydın) — Bunları tanımadan tercümei hallerini bilmeden nasıl tayin ediyorsunuz?
REİS — Efendim; takrirler vardır. Hafi celsenin kifayetine dairdir. Celsei hafiye müzakeratının kifaye-
tine dair Kayseri Mebusu Osman Bey’in takriri okundu.
Riyaseti Celileye
Celsei hafiye müzakeratı kâfidir. Celsei aleniyeye geçilmesini, eğer müzakere kâfi görülürse itimat ve
ademi itimat reyinin mevkii fiile konmasını teklif eylerim.
Kayseri
Osman
(Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey’in takriri okundu.)
Riyaseti Celileye
Hafi celse kâfidir. İstizaha alenî surette devam edilmesini teklif ederim.
Burdur
İsmail Suphi
REİS — Hafi celsenin kifayetine muvafakat edenler lütfen ellerini kaldırsın. Hemen ekseriyeti azime
ile kabul edilmiştir.
REİS — Lâzistan mebusu Abidin Bey tarafından verilmiş bir takrir vardır.
(Okundu.)
Riyaseti Celileye
Diyarbekir Mebusu muhteremi Zülfi Beyefendi’nin izahı üzerine bunların her ikisi de yani Osman ve
İhsan namındaki şahısların ciyfe olduğu ve Müslüman düşmanlığını sanat ittihaz edindiklerini anlıyorum.
Buna binaen ikisinin de gelecek Adliye Vekili tarafından azillerini teklif ve ayrıca da Adliye Vekiline ademi
itimat reyini teklif ederim.
Lâzistan
Abidin
(Zülfi Bey’in takriri okundu.)
– 190 –
Riyaseti Celileye
REİS — Hafi bir celse ile alâkası var mıdır? (Yoktur sesleri)
Bu takriri muvafık görenler el kaldırsın. (Ret sesleri) Reddedilmiştir efendim.
Hafi celseye nihayet veriyorum. On dakika teneffüs.
(Takrirler okunmamış.)
Riyaseti Celileye
Düveli itilâfiye tarafından alâtarikuttavassut dermeyan olunan mütareke teklifine ıttıla hasıl olmuştur.
Düveli itilâfiye mütarekeyi (Yunanistan’a Asya’yı Suğra’nın tahliyesinin teklif edebilmek için) dermeyan
etmekte bulunuyorlar. Tahliye teklifi gibi besateti zahir ve neticesi meşkûk bir maksatla böyle ikinci bir
üç ay için dahi kabili tecrit ve temdit bir mütarekeyi bu şekliyle kabul etmekliğimize bittabi imkân yoktur.
Bizim için Misakı Milli gaye olduğuna göre mütareke teklifi ancak Türk topraklarının tahliyesi esasının
kabuliyle ve mütarekenin yevmi iptidaından itibaren tahliyeye başlanacağının dahi taahhüt edilmesiyle
nazarı itibara alınabilir. Şurası da mukarrerdir ki bu surette dahi mütareke müddeti -tabii kabili temdit
olmak üzere- azamî bir ay için kabul olunabilir. Takririmizin İcra Vekillerine tevdiini talep ederiz.
Çorum Eskişehir İzmir

Ferit Abdullah Azmi Yunus Nadi
Riyaseti Celileye
Son sözü Meclisi Âlinin diyeceğine ve Meclisi Âlinin vereceği karar kabili tağyir olamıyacağına binaen,
malûmatı askeriyeyi alarak Meclise gelmeleri ve meselenin o vakte kadar tehirinin muvafık olacağı kanaati
ile tehirini teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf
Riyaseti Celileye
Berveçhiatî maruzatın istisnaî olarak nazarı mütalâaya alınmasını ve mahaza bu nikatta bazı tadilâtı
dahi mümkün görebildiğimi arz eylerim.
Mersin
Selâhattin
1. Evvelâ Şarkı karipte sulh ve sükûnu temin için düveli muazzamanın vaki olan teşebbüsüne şimdiden
teşekkür edilmelidir.
2. Sekiz senedir istiklâli namına en müşkül şerait altında harp eden milletin topraklarına sahip olmak
hususundaki hukukundan düveli muazzamaca müştereken tanınmış olan esasatı... yalnız Anadolu’da bir
tahliye teklifatına mukabil altı ay müddetle adalete mahkûm edilmesini ve hali mezkûrenin nazarı insafa
vaz ve binaenaleyh mütarekeden evvel bu esasatı müşterekenin tebliğini rica eder.
3. Mütarekenin, Anadolu’nun tamamen tahliyesi esasını şâmil bulunduğunu Hükûmet senet ittihaz
eder. Bu senedin samimiyetine... isteyen Yunanlıların Anadolu’daki fuzulî vaziyetlerini teessürle telakki
eden milletin ve Hükûmetin mütareke suretiyle altı ay daha bu vaziyeti temdit etmesi için, hiç olmazsa,
ilk mütareke teklifine esas olarak Yunan ordusunun geçen 1921 temmuzundaki vaziyete olsun aldırılma-
sını ve Türkiye ordusunun keza tarihi mezkûrdaki vaziyetini alarak şimendiferine sahip olmasını düveli
– 191 –
muazzamanın hissi adaletinden addeder. Bu yolda bir teklifin ademi kabulü nihaî bir vaziyetin şimdiden
tenvirini ve kabulü kademe kademe tahliyesinin tabi bulunacağı şeraitin Milletçe de görülerek gayei asliye
üzerinde tevahhüdü mucip olacağı gibi birçok hususî müşkülât ve vaziyatı da halle hadim bulunacağından
Türkiye Hükûmeti bu teklifinin şayanı kabul bir esas mütareke olarak telâkki edileceği kanaatindedir.
4. Müfredatın bilahire tayini kabil olacak ânifülarz şerait altında Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükû-
meti Yunan ordusuna karşı harekâtı hasmaneyi üç ay müddetle tatil edebileceğini tebliğ eyler.
Mersin
Selâhattin
Riyaseti Celileye
Üçler konferansının Paris’te inikadıyla ilk vazife olarak mütareke teklifi hakkında bugün muttali ol-
duğumuz mütareke şeraiti herhalde bir tuzak mahiyetinde olduğu ağlebi ihtimaldendir. Fakat şunu da
anlıyoruz ki sırf İngiliz ve Yunan menafii hasisesi için yapılan bu tuzakta diğer iki devleti muazzamanın
da bariz bir fenalığı olmadığını zannetmekteyiz. Şu halde ceffelkalem kabul edilmesi kanaatimizce muzır
addedilen bu mütareke teklifinin reddini de o suretle menafii âliyei vataniye ile kabili telif bulmuyoruz.
Binaenaleyh arzu edilen sulhun, Misakı Milli dairesinden çıkmamak şartıyla, şeraiti esasiyesi şimdiden
tespit edilerek daha kısa müddet zarfında bir mütareke akdine taraftar olduğumuzun cevap olarak müte-
kabilen bildirilmesini teklif eyleriz.
Bursa Lâzistan
Şeyh Servet M. İsmet
Riyaseti Celileye
Mutelifin konferansının mütareke teklifi ve şeraiti hakkında Şark müttefiklerimizin nikatı nazarı hak-
kında Hariciye Vekilimiz izahat vermemiş olduğundan bu noksanın ikmali ve mevzuubahsin Asya’yı Suğ-
ra irae edilmiş olmasına ve teklifin İstanbul Hükûmetine de vukuu malûm bulunmasına göre İstanbul ve
boğazlarla sevgili yurdumuz Trakya mukadderatının mülevves ricalin ebedii ihanet ve hıyanetine tevdien
ve derecei ulâda bir sureti tesviyeye raptı demek olacağından (Fevkalâde calibi nazardır) Misakı Milli dai-
resindeki hududu memleketten hariç bırakılan kıymettar cezayı vatan tamamen nazara alınmak şartıyla ve
takrir edilecek sureti tesviyei mutavassıta dairesinde hareket muvafık olacağından (Teklifin reddi muvafık
olur.) Heyeti Vekilece bu cihetlere atfı ehemmiyet olunmak üzere takririmin heyeti müsarünileyha riyase-
tine tevdiini talep eylerim.
25. 3. 1338
Muş Mebusu
Mahmut Sait
Riyaseti Celileye
Mütareke meselesinin evvelâ Başkumandanlığın ve Heyeti Vekilenin mütalâası alındıktan sonra müza-
keresine devam edilmek muvafık olacağını arz ve teklif eylerim.
25. 3. 1338
Tokat Mebusu
İzzet
– 192 –
Riyaseti Celileye
Vuku bulan mütareke teklifine ve metnine Meclisçe ıttıla hasıl olmuştur. Mahiyeti itibariyle bir mü-
tareke olduğundan, evvelemirde, Başkumandanlığın ve Paris’te bulunan Hariciye Vekilinin nikatı nazarı
mufassalan alınarak Meclise arz edilmesi ve badehu bir karar verilmesini ve ruznamei müzakereye geçil-
mesini teklif eyleriz.
25. 3. 1338
Bolu Bayazıt İstanbul Tokat

Cevat Abbas Dr. Refik Ali Rıza Mustafa
Riyaseti Celileye
Mütareke akdi hukuku harbiyeden olmakla Yunanistan’ın esasen zümrei itilâfiye meyanında bizimle
muharip olmaması ve İstanbul Hükûmetinin mütareke akdi zamanında hilafı usul ve hukuk olarak mem-
leketlerimizi adeta şekavetkârane bir surette işgal ve tecavüz etmesinden dolayı Yunanistan’la yapılacak
muamele ancak zulüm ve itisafına nihayet vermek üzere topraklarımızdan tardetmekten başka bir mua-
meleye imkân yoktur ve mütareke akdi hilafı usul ve aynı zamanda tecavüzü şekavetkâraneden ibaret olan
bir meseleyi resmî şekle sokmak için entrika mahiyetindedir. Binaenaleyh bu hususun ademi kabulünü
teklif ederim.
25. 3. 1338
Isparta Mebusu
İbrahim
Cereyan eden müzakereden iki fikir tebellür etmiştir. Birisi; ordunun fikir ve mütalâası
alındıktan sonra Meclisçe ariz ve amik müzakere ve neticeye raptı ve diğeri ki, «Hükûmetin
fikridir» şimdiden Meclisin fikir ve mütalâasını alarak ordu ile temas ve oraca da müdaveleî
efkâr edildikten sonra netice tekrar Meclise arz edilmek şeklindedir. Binaenaleyh bu iki
fikrin ayrı ayrı reye vaz’ını teklif ederim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
– 193 –
TBMM
30 Mart 1338 (1922)
Münderecat

1.— Düveli mutelifeden mevrut şeraiti sulhiyeye dair teklif.
Cilt : 18
17’nci İn’ikat – 2’nci Celse

ON YEDİNCİ İN’İKAT 30 Mart 1338 Perşembe İkinci Celse
ON YEDİNCİ İN’İKAT
İkinci Celse
REİS — Celsei hafiye küşat edildi.

İngiltere, Fransa, İtalya Hariciye Nazırları Fransa’da sulh esasatına dair şurutu esasiyeyi gösterir bazı
tekâlifi Hükûmeti Milliyemize teklif ediyorlar. Bu bapta Hükûmet hafi celse talep ediyor. Heyeti muhtere-
me hafi olarak kabul ederse hafi olsun. (Hafi sadaları) Celse hafi olarak kabul olundu.
Geçen celsei hafiye zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
1. — ZAPTI SABIK HULASASI

ONBEŞİNCİ İNİKAT
BİRİNCİ CELSE
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat İtilaf devletlerinden tebliğ edilen sulh şartları
Hariciye Vekaleti Vekili Celal Bey tarafından kıraat ve müzakere cereyan ederek neticede Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey’in vüruduna kadar cevaben talik olmasını karargir olacak10 zaptı sabık hulâsası kıraat ve
aynen kabul olundu. Heyeti Vekile Riyasetinden mütareke meselesine dair gelen şifre kıraat olundu. La-
zistan Mebusu Necati Bey’in bir müddet için istizahların tehirine dair teklifi badelmüzakere reddolundu.
Meclisi Mebusan Reisi iken vefat eden Reşat Hikmet Bey’in mezarının inşası için Meclis veznesinden 500
lira tahsisine dair divan kararı kabul olunarak mezkûr meselenin celsei aleniyede dahi müzakeresi mu-
sip görüldü. Bilâhare Adliye Vekili Refik Şevket Bey, istizah takririnin 3’üncü maddesi hakkında izahatta
bulundu ve celsei hafiyenin kifayetiyle celsei aleniyeye geçilmesine dair takrirler kabul edildikten sonra
teneffüs için celse tatil olundu.
Reis Kâtip Kâtip

Reisisâni Kayseri Van
Rauf Âtıf Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsasını reyinize arz ediyorum. Kabul edenler... Kabul edilmiştir.
1. — Düveli mutelifeden mevrut şeraiti sulhiyeye dair teklif.

REİS — Celsemiz hafiye küşat edildi. Söz Hariciye Vekilinindir.
MAHMUT CELAL BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Saruhan) — Notanın sureti tab edildi. Azayı kira-
ma tevzi edilecektir.
– 196 –
Efendiler, geçenlerde okunan mütareke teklifinden sonra şeraiti sulhiye hakkında da 28 Mart tarihli
diğer bir teklif karşısında bulunmuş oluyoruz. Bu teklif İstanbul’da Paris Sulh Konferansı namına General
(Pelle) tarafından 28 Mart tarihinde bizim işlerimize bakan Doktor Hikmet Bey’e Hilâli Ahmer binasında
sureti resmiyede tevdi edilmiştir. Şeraiti sulhiyeye ait olan bu notayı tamamen ve aynen okuyacağım. Bu
tabı ve tevzi olunan nüshada bazı mürettip hataları olmakla beraber esasatında bazı kelimelerde de tehalüf
vardır. Hem takip buyurur ve hem de tashih edersiniz.
Yusuf Kemal Bey’in buraya sureti muvasalatı hakkında tahkikat ve tefkikatta bulundum ve muhabere-
nin tesrii için çalışmakta olduğumuzu evvelce arz eylemiştim. İstanbul muameleye tavassut ve tesri ede-
ceğini vadetmiştir. Yalnız Ferit Bey’den müstacel işaretli bir telgraf aldık. Fakat o telgrafı okumaya lüzum
görmüyorum. Çünkü bu kadar tafsilât karşısında Ferit Bey’in verdiği malumat ancak bir fihrist kabilin-
dendir, bir fihrist mahiyetindedir. Yanıma almadım. (Gürültüler) Arzu ederseniz ayrıca onu getirtiriz onu
da okuruz.
Yusuf Kemal Bey’e gelince: Yusuf Kemal Bey’in çarşamba günü İnebolu’ya muvasalatının memul oldu-
ğu bildirilmekte idi ve kendisinin Burgaz’dan İnebolu’ya nakli için İstanbul’dan bir Fransız torpidosunun
salı günü hareket etmiş olduğu ilâve olunmakta idi. Şu dakikaya kadar İnebolu’ya muvasalatına dair henüz
bir haber alamadım. Maahaza İnebolu’ya muvasalatını müteakip oradan bize malumat verilecektir. Müsa-
ade ediniz. Şimdi notayı aynen okuyorum: (Okundu) Sureti merbuttur.
Şark Konferansının Hükûmetinize teklifatı Paris’te toplanmış olan nazırlar konferansı Reisinin talima-
tına tevfikan Fransa Cumhuriyeti fevkalâde Komiseri, Mösyö Puankare, Lord Gürzon ve Mösyö Şanzer’in
Ankara Hükûmetine irsal eyledikleri melfuf telgrafnameyi Hikmet Bey’e tevdi ile kesbi fahreyler:
28 Mart 1922
Dersaadet Fransa Cumhuriyeti

Fevkalâde Komiserliği
Biz müttefik üç devletin, Büyük Britanya, Fransa ve İtalya’nın Hariciye Nazırları Paris’te 22, 23, 24, 25,
26 Mart 1922’de toplanarak Şarkı karipteki vaziyeti, orada yeniden intizamın ve müsalemetin hükümfer-
ma olduğunu görmek arzuyu har ve samimisi ile tetkik ettik. İşte tam tetkikten sonra binnetice vasıl ol-
duğumuz tekliflerin mükemmel bir hülâsasını, bu teklifatı muhik gösteren esbabı işaret ederek, leffen size
tebliğ ediyoruz. Mümessillerinizin kararlaştırılacak bir beldede yekdiğeriyle birleşerek âtide işaret olunan
teklifleri müştereken tetkik etmelerini temenni ederiz.
Zaten Dersaadet’teki Fransız, İngiliz ve İtalyan fevkalâde mümessillerine alâkadar taraflar mümessil-
leriyle birlikte hazır bulunmaları için mezuniyet itasına mütemayiliz. Bu içtimain bilatehir vukua gelmesi
menfaati umumiye icabından bulunduğundan bu konferansların küşadı gününü işbu tahriratın tarihin-
den üç hafta sonra için kararlaştırabilmeyi arzu ederiz.
26 Mart 1922
Şanzer Gürzon Puankare
İcmal: Müttefik Fransa, İngiltere ve İtalya devletlerinin Hariciye Nazırları Türkiye ve Yunanistan’ın
mümessilleriyle akdemce görüştükten ve müzakerelerinin her merhalesinde bu maksatla davet olunan
askerî ve malî mütehassıslarla istişare ettikten sonra Şarkı karibdeki vaziyeti arz ettiği bilcümle eşkâl tah-
tında beş gün mütevaliyen tetkik ederek Şarkı garip meselesine kendi yeddi iktidarlarında olduğu kadar en
munsifane çarei hal olmak üzere arz ettikleri teklifatı âtiye hakkında her üçü mutabık kalmışlardır.
Fikirlerinde daima hazır bulundurdukları ve tekliflerinin istinat ettiği esas noktalar berveçhi atidir:
– 197 –
Muhasım Türkiye ve Yunan orduları arasında sulhu iade etmek mahaza her iki taraf hakkında insaf ile
hareket etmek ve bir ademi muvaffakiyeti veya mağlubiyeti takip edecek şeraiti ikisinden hiçbirine tahmil
etmemek arzu ederler. Tarihî ve pek şöhretli payitahtları İstanbul merkez olarak Türkiye’nin kuvvetli ve
müstakil bir mevcudiyeti milliyeye tekrar iptidar edebilmesine müsaade edecek kuvasıyle Türk millet ve
devletini kendilerine ait addedilebilecek topraklarda tekrar iade etmek arzu ederler.
Müslümanlara en munsifane bir tarzı idare temin etmek ve Türkiye Sultanının cismanî ve dinî sultasını
idame etmek arzu ederler. Yunan milletine harp esnasında müttefiklerin davası için kabul ve ihtiyar ettiği
azim fedakârlıklar için bir taviz ve millî ve iktisadî terakkisi için serbesti hareket itasını arzu ederler.
İki millet birbirine temas ettikleri, kezalik ehalilerinin muhtelit oldukları havalide, istikbalde itimat,
şeref ve haysiyeti mütekabile şeraiti tahtında yaşayabilecek bir hale koymayı arzu ederler.
Gerek Avrupa’da gerek Asya’da daha ehemmiyetli siyasî ve ırkî zümreler arasında mevzu bulunan gerek
Müslüman gerek Hıristiyan yahut herhangi ırk ve mezhepten muhtelif ekalliyetlerin emniyet ve himayesi
için tedabir ittihazını arzu ederler.
Ahiren hali harpte bulunmuş olduğu devletler ile Türk milleti arasında bir ihtilâfı müsellahın avdetini
menetmek arzu ederler.
Bir çarei hal teklif ederken iki taraftan hiçbirinin lehinde taraftarlık şüphesine maruz bulunmamayı,
fakat her ikisi arasında teraziyi metin bir elle muvazin tutmayı her şeyin fevkinde arzu ederler. Bu mak-
satla müttefikin nazardan sulh mecalisinin muvaffakiyetini ve uzlaşmaya müstenit bir sureti tesviyanın
tahkikini teshil edebilecek surette Asya’yı suğrada muhasım ordular arasında muhasematın tatilini temin
etmeyi ilk hedef tayin etmişlerdir. Şimdi Türkiye ve Yunan Hükûmetlerine Mareşal Foşun riyaseti altında
memurini askeriye tarafından kararlaştırılan ve her iki taraf için gayet itinakâr tarzda munsifane bulunan
şeraite tabi bir mütarekenin akdini teklif ettiler.
Yunan Hükûmeti bu teklifi kabul ettiğini şimdiye değin bildirmiştir. Türkiye’nin kararı beklenmek-
tedir. Mütareke teklifi Yunan kuvvetleri tarafından Asya’yı suğranın sureti muslihanede tahliyesini ve bu
havalinin mecmuu üzerinde Türk hakimiyetinin iadei tesisini temin etmek niyeti sarihasiyle yapılmıştır.
Bu tahliye için ittihaz olunacak tedabir; şimdi teklif olunan umumî tarzı hallin birinci merhalesi teklif
yapıldığı esnada Mareşal Foşun riyaseti altında memurini askeriye tarafından tanzim olunmuş ve bunların
bilâmehil mevkii icraya vazı mümkün bulunmuştur.
Yunan kuvasının kamilen ve muslihane bir tarzda geriye alınması için muktezi zamanın dört ayı hafifçe
tecavüz edeceği hesap olunuyor. Şurası mülahaza olunmalıdır ki: Bu tekâlifin iki taraf canibinden kabulü
takdirinde metalibi milliyeleninin başlıcasını tenkil ettiği malum ve müberhen olduğu veçhile Türkler
yeniden can ve nakit fedakârlıklarına mahal kalmadan Anadolu’yu tekrar ele geçireceklerdir.
Eğer bu ameliyede muvaffak olunursa Yunan ordularının şerefle çekilmesi icra olundukça Akdeniz’den
Karadeniz’e ve Boğazlara ve maverayı Kafkas’ın, İran’ın ve Mezopotamya hudutlarından Adalar Denizi
sahillerine kadar Asya’da Türk hakimiyeti tamamen temin edilmiş olacaktır.
Gerek Türk vilâyetlerinde, gerek Avrupa’da Yunan arazisinde bazen pek kesretle bulunan ırkî ve dinî
ekalliyetlerin hem esbabı tarihiye ve hem esbabı coğrafiyeden inbias eden himayelerini temin lüzumu ka-
tisini teslim eden nazırlar her iki havalide din ve ırk farkı olmaksızın ekalliyetleri himayei kamilesini temin
için bir sıra tedabir teklif ederler.
Bu tedabir aynı zamanda mevkii meriyette bulunan muahedatta ve hazırlanmış olan muahede lâyiha-
larında ve alâkadar memleketlerin kavanini medeniye ve diniyesinde mevcut mevadda müstenit olacaktır.
Bundan maada nazırlar her iki havalide işbu tedabirin başlıca alâkadar cemaatler hakkında icra ve tatbi-
kine bilhassa nezaret etmekle muvazzaf komiserler tayini suretiyle bu programa muzaheret etmesi için
Cemiyeti Akvamı davet eylemeye karar vermişlerdir,
Ermeni meselesi: Ermenilere karşı müttefikin devletler canibinden harp esnasında alınan taahhüdat ve
bu kavmin çektiği feci ıztırabat dolayısıyla vaziyetleri sureti mahsusada nazarı mülahazaya alınmak lâzım
– 198 –
gelmiştir. Binaenaleyh Ermenilerin bir millî yurt teşkili hakkındaki ananevi emellerini tatmin için yukarı-
da bahsolunan ahkâm ile ekalliyetlere bahşolunan himayeden fazla olarak Cemiyeti Akvam’ın muaveneti
aranılmıştır.
Boğazlar ve Trakya: Müsalemetin menafii ve istikbalin cemiyeti 1914’te ve sinini müteakibede boğaz-
ların kapanması suretiyle Avrupa’nın kendisine tahmil olunmuş olan muhatarat ve fedakârlıklara bir daha
hiç maruz olmamasını sureti katiyede talep ettirmektedir. Bu mevkide feda olunan sayısız insan hayatları
ve sarf olunan büyük fedakârlıklar beyhude yere sarf edilmiş olmamalıdır. Türkler gayrı askerî geniş bir
mıntıka tesisi sayesinde bu havalide her gûna muhasım tasavvurratı askeriyeyi gayrı mümkün kılacak
şerait tahtında Çanakkale Boğazının Asya sahiline tekrar kabul olunacaklardır. Fakat boğazlara serbestçe
duhulü temin için Gelibolu şibihceziresine bir müttefik işgal kuvveti konulmalı ve orada kalmalıdır. Bu
şibihecezire kezalik gayrı askerî bir mıntıka teşkil edecektir. Müttefikin garnizonu Çanakkale Boğazına
duhulü temin etmek için kâfi bir kuvvet teşkil edecektir. Boğazlardan seyrisefain evvelce teklif olunduğu
veçhile bir Türk’ün tahtı riyasetinde beynelmilel bir komisyonun nezareti altına tevdi olunacaktır. Bu ko-
misyonda boğazlarda ticarete veya seyrisefaine alâkadar bütün başlıca devletlerin temsil edilecekleri ümit
olunur. Boğazların Asya sahilindeki gayrı askerî mıntıka şimdiki Çanakkale livasıyla tedahül edecektir.
Artaki şibinceziresi müstesna olmak üzere Marmara Denizinin Cenup sahilinde başka arazi gayri askerî
hale ifrağ olunmayacaktır. Karadeniz boğazının Asya sahilinde gayrı askerî mıntıka şimdiki bitaraf mın-
tıkaya maksur olacaktır. Çanakkale Boğazının haricinde İmroz, Bozcaada, Limni, Semadirek ve Midilli
adaları ve Marmara Denizinin bütün adaları kezalik gayrı askerî hale konacaktır.
Marmara Deniziyle Çanakkale’nin Avrupa sahiline gelince üç devletin Hariciye Nazırları Şarkî Trak-
ya’nın talii meselei müşkile ve vahimesiyle karşılaşmıştır. Bir taraftan şimdiye kadar izah edilmiş olan
esbaptan dolayı Gelibolu şibinceziresini Türkiye’nin yeddi iktidarına tekrar vazedecek bir sureti halli kabul
edememişlerdir. Diğer taraftan İstanbul’un şimal ve garbında Türkiye’nin Avrupa’daki arazisiyle Yunanlılar
tarafından işgal edilmiş olan Şarkî Trakya arasında şimdiye kadar teklif olunan hat hudutlardan bazıları-
nın Türkiye’nin payitahtına istikbalde ya bir askerî istilâya maruz kalabilmesi ya ahdi karipte kendisiyle
muharebe edilmiş olan bir devletin endişe âver kurbiyeti dolayısıyla gayrı kâfi bir himaye temin ettikleri
itirazını nazarı dikkate almaları lâzım gelmiştir. Bu tehlikeler en müessir bir surette şu tarzlarda defoluna-
bilecektir:
1. Mutasavver hududun Dersaadet’ten kâfi bir mesafeye kadar uzaklaştırılması.
2. Bu hududun haricinde kâin arazinin fiilen bitaraflaştırılması,
Bundan maada nazırlar hali hazırın gayrı kabili inkâr hakikatları ile karşı karşıya kalmışlardır. Şarkî
Trakya’nın gayrı musaddak Sevr Muahedesi mucibince Yunanlara tevcihi mamulünbih bir senet addo-
lunsun, olunmasın Yunan kuvvetleri bu mıntıkayı işgal etmektedirler ve Yunan Hükûmeti bundan maada
külliyetli ve bazı noktalarda faik bir Yunan ahalisini ihtiva eden ve hayli müddet ihtiva etmiş olan bu ara-
zinin idaresini icra etmektedir. Bu şerait tahtında üç hariciye nazırı şurasını hatırlatmalı ki 1919’da İzmir’i
işgale devletler tarafından davet edilmiş olan Yunanistan’a yalnız tekmil Anadolu’nun tahliyesini değil
bundan maada bir de Şarkî Trakya’nın tamamen tahliyesini teklif etmek mesuliyetini deruhte edemezlerdi.
Binnetice balâda serdolunan ve Türk Devletinin ve payitahtının emniyetini temin etmek arzuyu makula-
nesiyle hülâsa olunabilen mülâhazatı sevkulceyşiyenin ehemmiyetine mebni üç devletin hariciye nazırları
kendilerini mütaleatı fenniyeleriyle temin etmeleri için memurini askeriyeyi davet etmişlerdir. Bu me-
murin Marmara Denizi üzerinde Ganus kurbundan şimale ve şimalişarkî istikametine, Bulgar hududuna
doğru uzanan ve Istıranca dağlarının garp silsilesinde işbu hududa vasıl olan bir hattın çizilmesini tavsiye
etmişlerdir. Bu hudut Yunan beldesi olan Tekfurdağı’nı Türkiye’ye bırakacaktır. Babaeski ve Kırkkilise’yi
Türk-Yunan hududunun Yunan tarafına vazetmektedir. Memleketin topografik teşekkülâtı hem Yunan
hem Türk tarafından tekmil Şarkî Trakya arazisinin gayrı askerî hale vazı ile de takviye bulacak olan hu-
dudun emniyetini temin eder. Böylece Yunanlar İstanbul’u tehdit edemeyeceklerdir. Türkler Yunanlılara
hücum edemeyeceklerdir. Bu mıntıkanın ve gayrı askerî hale vazolunan diğer mıntıkaların muvakkaten
teftişi Gelibolu şibinceziresindeki müttefikin kıtaatı askeriyesine mensup müttefikin zabıtanı marifetiyle
icra olunacaktır. Şibincezire’nin işgali Şarkta Tekfurdağı’nı kadar imtidat edecektir. Edirne şehri için ah-
– 199 –
kâmı hususiye ittihazı lâzım olup olmadığı meselesi tetkik edildi ve Şarkî Trakya’nın hemcivar arazisin-
den tefrik etmek gayrımümkün olduğu kabul edildi. Türkiye’ye avdet eden İzmir’le Yunanlılar tarafından
muhafaza edilecek olan Edirne oldukça müşabih bir vaziyette bulunmaktadırlar. Üç nazır Türk ve Yunan
Hükûmetleriyle iki beldenin gayrı Türk ve gayrı Yunan halkının, anların idaresine sureti munsifanede iş-
tiraklerini temin edecek ve aynı zamanda Edirne’nin müessasat ve mebanii diniyesini muhafaza eyleyecek
dostane bir itilâfın akdi zımnında dostane müzakerata girişmeye pek mütemayildirler. Üç nazır Trakya
meselesinin bu sureti halli iki tarafın hiçbirince hararetle karşılanacağını düşünmek iddiasında değildirler.
Bu mesele o kadar kolay tarzda halledilemez. Yalnız kendilerince adalet ve meselenin malum noktalarına
en muvafık görünen bu teklifi efkârı umumiyei cihana tavsiye edebilirler.
İstanbul: İstanbul’a gelince üç Hükûmet payitahtlarının Türklere iadesinden bilahire feragat olunabile-
ceği hakkında Sevr Muahedesi projesinde mevcut tehditten sarfı nazar etmek hususunda evvelce beyan et-
miş oldukları tehditten sarfı nazar etmek hususunda evvelce beyan etmiş oldukları niyetlerini teyit etmeyi
arzu ederler. Bu şehrin Padişahın Hükûmetinin tam hüküm ve iktidarına iadesini teyit ederler. Ve bun-
dan maada sulh muahedenamesinin tasdikinden sonra İstanbul’u işgal eden müttefikin askerini kamilen
çekmeyi taahhüt etmeye mütemayildirler. Türk Hükûmeti Sevr Muahedesinde tasavvur olunandan daha
ehemmiyetli bir kuvvet teşkil edecek olan bir garnizonu şehir dahiline ikame etmeye davet olunacaktır
Atideki mesail kalıyor: Türkiye’nin istikbalde malik olacağı kuvvei askeriye nail olacağı istiklâli malî
ecnebilerin müstefit oldukları kapitülâsyon hukukunun ilga veya tadili.
Ordu ve jandarma: Türkiye’nin kuvayi askeriyesine gelince: Hükûmeti müttefika diğer muharip devlet-
lerle münakit muahedelerde tatbiki zarurî tanınmış olan prensibi terk edemezler. Bu halde ahzı asker usu-
lünün devamını ibkayı kabul edemezler. Bu mahaza üç nazır Türk Hükûmeti ile maan ve bir fikri dostane
ile bu bapta bir müddet kararlaştırılmasını tetkik etmeye amade bulunacaklardır.
İşbu müddetin inkızasında bu memlekette gönüllü kaydı suretiyle ahzı asker usulü tesis olunacaktır.
Türk ordusunun kuvvei adediyesine gelince: Nazırlar Sevr Muahedesinde mevcut olan veyahut bilahire
1921’de Londra’da telkin olunan erkamın pek şayanı ehemmiyet bir miktarda tezyidini bahşetmeyi teklif
ederler. Elyevm intihaen teklif olunan kuvvetlerin erkamı şunlardır: Jandarma 45 000 kişi, muntazam
ordu: 40 000 kişi yani ceman 85 bin kişi ki Sevr Muahedesi projesiyle tayin olan miktarı pek mahsus surette
tecavüz eder. Eğer Türk Hükûmeti yukarda zikrolunan jandarma teşkilâtı için ecnebi zabitlerinin muave-
netini arzu ederse -ki: Bu hal anın müessiriyetini bilâşek ziyadesiyle çoğaltmak neticesi tevlit edecektir.-
Nazırlar anları Türkiye’nin emrine vermeye amade bulunacaklardır.
Ahkâmı maliye: Sevr Muahedesinin ahkâmı maliyesi Türkiye’nin hakimiyeti esasını müttefiklerin
menafii iktisadiyesiyle ve harpten evvelki Türk düyunatının ve Türklerin tediyesine muktedir olacakları
makulâne bir surette farz olunabilecek bir miktarda tayin edilecek bir tazminatın müttefiklere tediyesini
temin için lâzım gelen murakabe tedabiri ile teklif etmekle beraber Maliye Komisyonunun teşkilinden
vazgeçilecek surette tadil olunacaktır.
Harpten evvelki düyun komisyonu ibka olunacak ve zirde tarif olunacak vazifeyi ifa için bir hususî
müttefikin tasfiye komisyonu da teşkil edilecektir.
Elyevm mevcut kapitülasyon usulüne gelince devletlerin kendi tebaaları menfaatlerinin himayei meş-
ruasıyla kabili telif istiklâli iktisadiyi Türkiye’ye en vâsi tarzda temin arzusundadırlar. Bu maksatla sulh
muahedenamesinin mevkii meriyete vazından itibaren üç ay zarfında İstanbul’da Britanya, Fransa, İtalya,
Japonya ve Türkiye mümessillerinden mürekkep ve kapitülasyonlardan istifade eden diğer devletleri tem-
sil eden fennî müşavirlerin muavenetiyle maliyeye mütedair kapitülâsyon hakâmını yeniden tetkik vazi-
fesiyle mükellef bir komisyon teşkiline hazırdırlar. Bu teklifat ecnebi tebaasını müfritane vergilere ittiba-
dan ve vergilerin tahsilinde sui ihtimalden vikaye etmekle beraber bunlarla Türkler arasında malî hususta
müsavatı temin edecektir. Kezalik alâkadar devletlerin muvafakatıyla gümrük rüsumunda icrası zaruri
tanılacak tadilâtı yaptırmaya matuf olacaktır.
– 200 –
Ahkâmı adliye: Adlî mesailde kapitülasyonlara gelince müttefik devletlerin nazırları muvakkaten de-
vam edecek olan kapitülasyon usulü yerine kaim olacak bir adliye ıslahatı planını hazırlamak için aynı
müddet zarfında mümasil bir komisyonun teşkili hakkında akdemce vuku bulan tekliflerini tekrar ederler.
Teklif olunan planın mevkii meriyete vazına intizaren Türkiye’nin dahil bulunacağı bu komisyona muhte-
lit veya tevhit olunmuş bir usulü adliye tavsiye etmekle muhtar olacaktır.
Hatime: Hükûmetleri namına hareket eden üç devleti muazzama hariciye nasırlarının tavsiyesine müt-
tehiden karar verdikleri usulün hututu umumiyesi itibariyle böylecedir.
Bu teklifat şimdi evvelâ doğrudan doğruya methaldar iki tarafın saniyen daha az bir derecede olmak
üzere cihanı temeddünün muhakemesine vazolunur.
Şurasını ilâveye hacet yoktur ki; tarafgirlik saikasıyla bunları reddedecek olan millet veya Hükûmet
-şayet böyle bir felâket zuhur edecekse- insaniyetin efkârı âmmesi muvacehesinde çok ağır bir mesuliyeti,
iki kıtayı şimdiye değin o kadar derin surette alt üst eden ve avdeti yeni tahribat ve yeni harabeler meydana
getirecek bulunan ve Şarki karibdeki örfler ve dinler arasında daimî bir zıddiyete müncer olacak olan bir
mücadeleye tekrar başlamak mesuliyetini yüklenecektir.
(Artaki) nin aslı (Kapudağı) dır efendim. Burada sarih bir azabı vicdanî hissediyorum. Aslında düyunu
umumiye demiyor. Fakat bu olması lâzım. Başka borcumuz yoktur. Ruhu mesele budur.
Teceddüdidir efendim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Tekerrürü olsa gerek.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Aslı Rıza Nur Bey’dedir. Aslı (renouvellement) dir..
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Ferit Bey’in telgrafından bahsettiniz.
CELÂL BEY (Devamla) — Yanıma almadım. Müsaade ederseniz ikinci bir içtimada Ferit Bey’in telg-
rafını da okurum. Ferit Bey bunların baş cümlelerini almıştır. Şu mesele şöyle ve bu mesele böyledir diyor
ve şurasını da efendiler ilâveye mecburum ki Heyeti Vekileniz bunu aldıktan sonra Yusuf Kemal Bey’in
avdetinden sonra notaya verilecek cevap hakkındaki kararını mülâhaza etmekte ve bunun etrafında dü-
şünmektedir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar müsaade buyurursanız bir iki söz söyleyeyim. (Mü-
zakere yok sadaları) Yani müzakere yok diye bu paçavrayı olduğu gibi kabul etmek mi (Hayır sadaları) O
halde (Gürültüler) (Devam sadaları) Memleketin en ciddî bir meselesinde de bir arkadaşınızı dinlemek
lütfunda bulunmak istemez misiniz?
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Efendim Yusuf Kemal Bey’i dinlemedikten sonra kimseyi dinlemek isle-
miyoruz efendim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Allah’a minnetle söylüyorum ki bu Meclisi Âlide bulunan azayı
kiram okuduğu bir şeyi anlayabilecek derecededir. Yusuf Kemal Bey de gelip de malûmat verdiği vakit mü-
zakeremize devam ederiz. Benim söylemek istediğim mesele maatteessüf evvelki teklife cevap verilmemek
yüzünden bir anda elimizde bulunan ikinci mesele ile tevhit etmek doğru değildir. Mütareke teklifi başka,
bu mesele başkadır. Pek çok temenni ederdim ki kâşki Yusuf Kemal Bey ve biz herhangi taraftan mütareke
teklifine muttali olup da verebileceğimiz cevabı bunun gelmesinden evvel verebilseydik, hiç şüphesiz daha
iyi olacaktı. Fakat kaybolan bu fırsatı kaybettik. Şimdi ise ikisini tevhit ederek yeni bir hataya düşmek doğ-
ru değildir. Birinci maruzatım şudur ki mütarekeye cevap hakkında Meclisin müçtemian verdiği kararda
şüphesiz bunun mevcudiyeti nazarı itibara alınarak ve bir mesele addedilerek evvelki verdiğimiz kararda
sebat etmeliyiz ve bunu ayrıca mevkii müzakereye koymalıyız. Her ne vakit bu heyeti umumiyede mevkii
müzakereye konacaksa her mesele hakkındaki mütalâamı ayrı ayrı beyan edeceğim.
HÜSREV BEY (Trabzon) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim. Arkadaşlar bu gayet mühim bir
notadır. Hemen bunu okur okumaz beyanı mütalâa etmek çocukluktur. (Bravo sadaları) Sonra zaman da
bizi iki ayağımızı bir pabuca sokuyor değildir. Allah ordumuza muvaffakiyet versin, yerinde duruyor. So-
ğukkanlılığı muhafaza edecek bir zamandır. Yusuf Kemal Bey de yoldadır ve Hükûmet çok doğru yapmış-
– 201 –
tır. O gelmeden cevap vermeyecek. Mütarekeyi zayıflar ister. Kuvvetliler istemez. Binaenaleyh müsaleha
meselesi de karışması doğru ve makuldür. İkisine beraber cevap verelim. Zaten biz mütarekeden tahliyeyi
murat ediyoruz. Muharebeyi murat etmiyoruz. Öyle ise yapacağımız iş bunları koynumuza koruz ve oku-
ruz. Fakat hariçte kimseye söyleyemeyiz. Kendi kendimize okuruz. Aramızda müdavelei efkâr ederiz. Cu-
martesi günü içtima ederiz. Meclis, noktai nazarını birer birer izah eder. Hükûmet bunları nazarı dikkate
alır. O zamana kadar Mustafa Kemal Paşa da belki avdet eder. Meclis Reisi olmak sıfatıyla, Yusuf Kemal
Bey de o vakte kadar çıkar. Bu mesele bir şekle girer, makul bir şey olur.
REİS — Büyük Millet Meclisi Hükûmetine İtilâf devletleri tarafından verilen nota üzerine -ki Hariciye
Vekilimiz aynen okumuşlardır- bazı rüfeka söz aldılar ve Meclise hitap etmek istiyorlar. İsimlerini de oku-
yorum: Hüseyin Avni Bey, Operatör Emin Bey, Şeref Bey, Şükrü Bey bu husus hakkında söze devam etmek
etmemek Heyeti Âliyenizin kararına tabidir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey; söz isterim. Esas hakkında değil, usulü müzakereye dair.
Efendiler, benden evvel arkadaşlarım da bu hususta mütalâatta bulundular. Bir kere Sevr Ahitnamesini
bundan bir sene evvel havadis kabilinden gelen Sevr Muahedesini elimize alalım. Bir de şunu elimize ala-
lım. Efendiler; her ikisinin de saikini aramak lâzımdır. Bunun için intizar şarttır ve olduğumuz yerde de
ne oldum diye yıldırmamalı. Bugün Avrupa’daki efkâr nedir? Bunları hangi fikir hangi zaruret doğuruyor?
Bunu imza eden Gürzon Sevr Ahitnamesini teklif etmiştir. Acaba bunun sebebi nedir? Türkiye Büyük
Millet Meclisi düşmanının vaziyetini bilmeden bizim karşımızda biliyorsunuz Yunan değildir efendiler.
Yunan’ı İngilizler getirmiştir. Dava İngiliz davasıdır. Ricat edenler İngilizlerdir. Bu ricatin esbabı nedir? Biz
ne dereceye kadar ısrar edeceğiz? Daha ne gibi faydalar koparmak ümidi vardır. Yusuf Kemal Bey de ben
gelmeden cevap vermeyin demesi işaa ve işar edemeyeceği sebepler vardır. Bu sebepleri anlayalım. Bunu
soğukkanlılık ile anlayalım. Fıkra fıkra Sevr Ahitnamesiyle mukabele ederek okumalı. (Bravo sesleri) On-
dan sonra bunun müzakeresi açılabilir.
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Hüseyin Avni Bey; bu muahedename Sevr Ahitnamesinin tersidir.
Doğrusu bunu reddedelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bununla onun arasında azim fark vardır. Allah’a şükredelim. Bu
bizim hepimizin ve arkadaşlarımızın müttehiden ve müştereken vatan düşüncelerini düşünmelerinin
mükâfatıdır. Günden güne artacaktır. Soğukkanlı münakaşa ederek bunu durendişane müzakere edelim.
ŞEREF BEY (Edirne) — Aziz arkadaşlar, bugün milletin hesap günündeyiz. Yani bütün millet bugün bizden bir şey
istiyor. Hiç acele etmeyelim. Bendeniz bir şey rica edeceğim. Sinirlerimizle değil kafalarımızla düşünelim. Çok rica ederim
arkadaşlar Avrupa’nın bütün bağırıp çağırdığı akalliyetler meselesi dediği işleri mühim bir iş addediyorum; Nöyyi, Versay,
Senjermen muahedelerini tetkik edelim. Bilhassa Nöyyi ile Senjermen muahedesinde ekalliyetlere dair mühim esaslar kay-
dedilmiştir. Sonra da Sevr muahedesini tetkik edelim. Çok rica ederim. Bunların dördüncü bir yere getirelim. Mukayese
edelim.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Hariciye Vekâleti bastırsın efendim.
ŞEREF BEY (Devamla) — Emin olunuz milli istiklâlimizin en mühim noktasında bulunuyoruz. O Senjermen Muahe-
desinin saiki ne idi? Öteki muahedenin saiki ne idi?
Sonra efendiler çok rica ederim; ekalliyetler meselesine dikkat ediniz. Fransa ile İtalya Nöyyi Muahe-
desiyle Senjermen muahedelerinde ekalliyeti ırkiye kabul edildiği halde İngilizler bunun yanına ekalliyeti
ırkiye ve mezhebiye lâfzını sokmuştur.
Onun için çok rica ederim. Yavaş yavaş, ağır ağır, hatve hat ve hatta kelimesinde bile düşünelim. Acele
etmeyelim. Hariciye Vekâletinden rica ederim; öteki muahedeleri de tab ve tevzi ettirsin. Bunların hepsini
elimize alalım. Aklen ve mantıken müzakere edelim. Çok rica ederim. Acele etmeyelim. Zararı yok. Cuma
günü toplanırız. Kafa kafaya vererek düşünürüz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim bendeniz de bir nokta için Hariciye Vekâletinden rica edece-
ğim. Bu muahedenin ve bu müzakerenin esas olacağı mevaddı sulhiye var. Bunlar da ekalliyetler boğazlar
ve saire denilmiştir. Bunlar için Avrupa şimdiye kadar diğer devletlere teklifte bulunmuştur. Bunların hep-
– 202 –
si Hariciye Vekâletinde mevcuttur veya bulunması lâzımdır. Meselâ Şeref Bey’in buyurdukları gibi Versay,
Senjermen Ahitnamesinde bunlar nedir? Bunlar arkadaşlarımızca ve hepimizce bilinmelidir. Bilâhare bu
mütarekenin müzakeresi için buradan gidecek, arkadaşlarımızın elinde bulunması lâzım gelen malûmatı
esasiyeyi şimdiye kadar elbette Hariciye Vekâleti hazırlamıştır. Bunlardan tab ve tevzii lâzım gelenleri ver-
meli ve ait olduğu encümenlerde böyle yavaş yavaş imali fikredilmelidir. Bize öyle esaslar veriliyor ki bu
esaslar üzerinde şimdiden kolumuzu sallayarak İstanbul’a veya herhangi bir yere boş gidilirse gayet fena
bir vaziyette kalırız. İki seneden beri Hariciye ne hazırlamıştır, şimdi onu soruyorum ve sulh müzakeresi
için elimize vereceği mevaddı esasiyeyi elimize vermesini rica ederim. Bakalım vazifesini yapmış mı?
REİS — Efendim Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in bir takriri var.
Riyaseti Celileye
Mesele gayet mühim ve şayanı tetkiktir. Rüfekayı kiramın teklifat üzerinde imali fikretmesine ve kari-
ben vürudu memul bulunan Yusuf Kemal Beyefendi’nin vüruduna kadar bu bapta müzakere açılmamasını
ve müzakerenin tehirini teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
REİS — Efendim müzakerenin tehiri teklif edilmektedir. Kabul edenler... Etmeyenler.. Teehhürü kabul
edildi. Hafi celse nihayet bulmuştur. Celse alenîdir. On dakika teneffüs etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
– 203 –
TBMM
4 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

1.— Avrupa’dan avdet eden Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in ahvali siyasiye ve intibaatı hakkında
beyanatı ve suallere cevabı ve mütareke teklifine verilecek cevabî nota.
Cilt : 18
20’nci İn’ikat – 2, 3 Celseler

YİRMİNCİ İN’İKAT 4 Nisan 1338 Salı İkinci Celse
YİRMİNCİ İN’İKAT
4 Nisan 1338 Salı
İkinci Celse
REİS: Birinci Reisvekili Hasan Fehmi Beyefendi.
KÂTİPLER: Mahmut Said Bey (Muş), Ziya Hurşit Bey (Lazistan)
REİS — Celsei hafiye küşat edildi.

Zaptı sabık hulâsası okunacaktır. (Okundu)

ON YEDİNCİ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat düveli muhtelife tarafından Hükûmetimize
gönderilen şeraiti sulhiyeye dair nota, Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey tarafından kıraat olun-
duktan sonra meselenin ehemmiyetine mebni müzakeresinin ve verilecek cevabî notanın Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey’in Avrupa’dan avdetine kadar tehiri ve o zamana kadar azayı kiramın mevzu üzerinde
ariz ve amik düşüncelerine imkân sağlanması karargir oldu.
Teneffüs için celseye ara verildi.
Reis Kâtip
Rauf Lazistan
Ziya Hurşit
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalâa var mı? Kabul edenler... Etmeyenler... Zaptı sabık hülâsan kabul
olunmuştur. Efendim daha evvelki hafi celseye ait zabıt hülâsası heyeti âliyenize arz edilecektir. (On birinci
içtima hakkındaki zaptı sabık hülâsası okundu.)
Beyanat
1. — Avrupa’dan avdet eden Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in ahvali siyasiye ve intibaatı
hakkında beyanatı ve suallere cevabı ve mütareke teklifine verilecek cevabi nota.
REİS — Efendim; söz Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi’nindir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar; malumu âliniz Heyeti Celilenizin
müsaadesi üzerine ihtiyar ettiğim seyahat, hakikatte bir tenvir ve tenevvür seyahati idi. Yani millî davamız
hakkında Avrupa’ya yakından malumat vermek ve bu bapta izahatı lâzıma ita etmek ve onların bizim
hakkımızdaki doğru ve eğri fikirlerini mümkün olduğu mertebe anlayabilmek idi. Vazifemin birinci kısmı
hakkında söz söylemeye lüzum yoktur. Çünkü neler diyeceğimi bir buçuk, iki seneden beri Meclisi Âliniz
âdeta benim kafam gibi söylemiştir ve ben de sizlerin efkâr, mütalaat, mülâhazatınızı ayniyle söyledim ve
– 206 –
misakı millî mefhumunu elimizden geldiği kadar en gizli noktalarına kadar Avrupa’ya sokmaya çalıştık ve
zannederim muvaffak olduk.
Asıl maruzatım tabiî ikinci kısma taalluk ediyor, ikinci kısımda maruzatta bulunabilmek için en ziya-
de mühim olan kısım için maruzatta bulunacağım -ki bunların teferruatı hakkında maruzatta bulunmuş
idim- bugün olan maruzatımda İstanbul meselesini ve İstanbul’da geçirdiğim on beş gün zarfında İstanbul
adamlarıyla temasımı, İzzet Paşa’nın Avrupa’ya seyahatini ve İzzet Paşa ile cereyan eden sözleri bütün
teferruatıyla nazarı âlinize arz etmek istiyorum. İşe vakit olsaydı oradan başlamak isterdim. Fakat sulha
müteallik istediğim şeyleri ve öğrendiğim şeyleri evvelemirde arz etmek ve bugünkü vermek istediğimiz
cevaba şiddeti taalluku itibariyle onu takdim ediyorum. Mademki burada mevzubahs olmuş ve tekrar
ediyorum, mademki benim gıyabımda mevzubahs olmuş şiddetle arzu ettiğim birinci meseleyi Meclisi
Âlinizde bütün üryanlığıyla mevzubahs etmek isterim. Binaenaleyh pek teferruata girişmeyeceğim. Yani
Ankara’dan İstanbul’a varıncaya kadar ve İstanbul ahalisi de dahil olduğu halde bütün efradı milletten
gördüğüm harekâtı size ayrıca arz edeceğim. Yalnız bunu müsaadenizle bir kelime ile ifade edeyim. Bun-
ların da Meclisin lisanını kullandığını gözümle gördüm. Onların verdiği muhzırların hulâsaları İngiliz
gazetelerinde neşredildi. Binaenaleyh şimdilik bunlardan sarfınazar ediyorum. İcap ederse diğer bir celse
yaparız siyasî cihette malumu âliniz ilk temaslarımız İstanbul’da oldu. İstanbul’da devletlerin komiserle-
riyle görüştüm. İngiliz ve İtalyan komiserleriyle ve kendi tarafından vuku bulan davet üzerine Japon ko-
miseriyle görüştüm. İstanbul’da aşağılı yukarılı bizim hakkımızda neler düşünüldüğü anlaşılıyordu. Yani
hülâsa edilecek olursa hükûmetlerinden aldıkları talimattan ve istihbarat neticesinde muttali oldukları
şeyleri hükûmetlerine arz edeceğini bildiren İngiliz komiseri Rumbold ile mülakatım sırasında aşağı yu-
karı şeraiti sulhiyenin ne olacağı onun lisanından biraz dökülüyordu. Bu sırada İngiliz komiseri Rumbold
bir sual sordu. Bu nokta, seyahatim esnasında tekerrür ettiği için Meclisi Âlinizin nazarı dikkatine arz et-
mek istiyorum. Bir şey imza etmeye salâhiyetin yok mu dedi. O halde seyahatin bir tenvir ve tenevvürden
ibaret kalıyor öyle mi dedi. Ben de evet dedim. Bunun üzerine Rumbold sulha bir an evvel vasıl olmak için
temenniyatta bulundu. Biz komisyon ikmaline hazırız ve komisyonun müzakeresinin neticesini tatbike
hazırız dediler ve sizi memnun etmek için sulh yapılacaktır. Bunu istiyoruz ve bu teklifi aldıklarını söyle-
diniz dedi. Sonra Fransız komiseri ile görüştüğüm sırada dediler ki: Ankara itilâfnamesine merbut mektup
münderecatına göre hareket edeceğiz. Şimdi bu zihniyetle hareket edilirse gayet iyi tesir hasıl edecektir.
İngiliz komiseriyle görüştüğüm zamanda bizim coğrafya yolumuzu yani Brendizi tarikiyle Romanya ve
oradan Paris’e ve Londra’ya geçeceğimizi söyledi. Ben; başka cihetlerde tenvir edilecek noktalar varsa söy-
lemesini söyledim. Buna mukabil kendisinden bu teklifin bizim tarafımızdan kabul edilmesine dair sözler
işittim. İtalya komiseriyle görüştüğüm zaman aynı havi hikâye ettim. Ne demek istiyorsunuz dedi. Ben
dedim ki tamamiyle Türk veya ekseriyetle Türk olan yerleri istiyoruz ve iktisadi idarî, siyasî istiklâlimizi
istiyoruz dedim ve bizim ne tarikle hareket edeceğimizi sordu. Ben de İtalya’ya uğrayacağımızı söyledim.
Çünkü sizde kabine buhranı vardır dedim. Onun için sizinle ancak avdette görüşebilirim dedim ve vapur
tedarik edemediğimizden daha birkaç gün buda kalacağız dedim. Bunun üzerine İtalya komiseri, bize
vapur bulmağa çalışacağını söyledi. Fransız komiseri bizim İtalyan vapurlarıyla hareket edemeyeceğimizi
anlayınca Bahriye Nezaretine yazayım, İstanbul’da... Zırhlısı vardır. Onunla sizi göndereyim dedi. O sırada
Yunanlılar Fransızların Ispuvar vapurunu müsadere etmişlerdi. Bittabi Yunanlıların işgal ettiği araziden
geçmek bizim için mümkün değildi. Bu hâdise üzerine İngilizler ve İtalyanlar hiçbir hareket gösterme-
diklerinden biz İstanbul’da bu yüzden on beş gün kalmağa mecbur olduk. Sonra buradan Paris’e hareket
ettik. Bizi istikbale gelen mihmandar bizi rıhtımda kabul etti ve aynı zamanda Franklen Buyyon geldi ve
görüştü. Paris’e gittiğimizde tabii ilk hücum gazetecilerden oldu. Onlarla ve bazı dostlar geldi, onlarla gö-
rüştük. Fransızlarla görüştüğümde söylediğim şeyler Franklen Buyyon ile görüşülen ve anlaşılan şeylerden
başka bir şey değildi. Bunlar bana dediler ki: Mösyö Puankare her şeyi ben hallederim fikrinde bulunan bir
adamdır, belki sizi kabul ettiği vakit şen ve şatır bulunmayacaktır. Fakat buna ehemmiyet vermeyiniz ve
Mösyö Puankare size karşı kendi istediği gibi hareket edecektir. İki gün sonra Mösyo Puankare ile görüş-
tüm. Mösyo Puankare öyle onların dediği gibi beni soğuk kabul etmedi. Pek şen ve şatır olarak kabul etti.
Mülakata başladığımız zamanda Fransızlarla yaptığımız itilâfnamenin bazı mahallerinin tatbik edilmedi-
ğini ve ezcümle gümrük meselesini görüştük. Hatta bunu Mösyo Puankare ile görüşmezden evvel General
– 207 –
Goro ile görüştük. Bu meseleleri zaten aramızda halletmiştik ve bunun tatbikinde karışıklık oldu dedim.
Onu anladılar ve biz bir komisyon ikmaline hazırız ve komisyonun müzarekesinin neticesini tatbike hazı-
rım dedim. Bu teklif üzerine Mösyo Puankare umumî meselelere girişti ve biz bu hususta uhdemize düşen
kısmını sizin gibi harfiyen tatbik edeceğiz dedim ve adlî, malî cihetleri görüştük ve kendisini Boğazlar
meselesinde söyletmeğe çalıştım. Bunun üzerine dediler ki: Simdi bu zihniyetle hareket edildikçe gayet
hüsnü tesir hasıl edecektir ve Türk davasını müdafaa edeceğiz. Ben Mösyo Puankare’ye dedim ki: Bizim
metalibimiz misakı millîde münderiç metalipten ibarettir ve istediğimiz bir adalet sulhudur ve devamlı bir
sulhtur. Aynı zamanda Boğazların beynelmilel münasebatında Karadeniz devletlerinin alâkadar olduğunu
söyledim ve ekalliyetlerden bahsettim. Binnetice yapılacak sulhun devamlı bir sulh olmasını söyledim.
Bunun üzerine adamakıllı bir cevap veremediler. Mademki sulh teklifi gelmiştir ve orada sarahaten bura-
yı istiyorsunuz. Fakat ekseriyetin sureti telakkisinde ihtilâf olabilir. Meselâ İzmir şehrinde Müslümanlar
ekalliyettedir dedi. Dedim ki farz ediniz ki İzmir’de ekalliyet Müslümanlardadır. Fakat yalnız oradadır
ve orası mülhakatıyla ekseriyetle Türk’tür dedim. Fakat biz bunu müttefiklerimizle halledeceğiz dedi. Bu
suretle müttefiklerine karşı olan derecei merbutiyetini anlarsınız.
REİS — Tensip ederseniz Vekil Bey Hariciye Encümenine karşı izahatta bulunsunlar. Yoksa bunu kabul
edeceğiz, reddedeceğiz, bu mevzuu bahis değildir. (Müzakereye devam edeceğiz sözleri)
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bu beyanatı Hariciye Encümeni dinlemiştir.
REİS — Devam ediniz efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Puankare ile olan mülakatımızın tafsilatına pek mahal yoktur.
Mülakatımızın hulâsası Fransızlar tarafından bizim hukukumuzun müdafaası cihetidir. Mösyö Puankare
bana bu hususta teminat verdi.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; bütün suallere Puankare tarafından verilen cevaplar
bunu müttefiklerimizle görüşeceğiz tarzında imiş.
REİS — Efendim; suallerinizi not alır, sonra yaparsınız.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Hatta diyebilirim ki burada bunlarla beş altı saatten ziyade görüşe-
medim. Fransa’da ayandan birinin bana dediği gibi, anladık, Anadolu’da ekseriyet Müslümanlardadır. Farz
ediniz ki İzmir’de ekseriyet Hristiyanlardadır. Fakat Müslümanlarla karışık olmak dolayısıyla bir tesavi
hasıl olsa bile İzmir’i herhangi bir surette Anadolu’dan ayırmak doğru değildir, diyordu. Bu suretle onlarca
Türkleri kendi taraflarına celbetmek arzusu uyanıyordu. Ha şimdi onlar bize Anadolu’nun tahliyesinden
bahsediyorlardı. Ben de ona mukabil misakı millîmizi müdafaa ettim. Yani İzmir’in Anadolu ile olan mü-
nasebetini nazarı dikkate almak kuvvetli bir delildir. Bu hususta Fransa bunu tamamiyle müdafaa edecek
değil mi, yani Fransa bunu kabul edecek değil mi dedim. Yani İzmir’in ayrı bir idareye tabi kılınmasının
Anadolu’yu boğazlamak olduğunu söyledim ve ben de sizin karşınızda sizinle beraber muahede akdede-
cek devletlerden biri bulunuyorum. Onun için şimdiden bunu size söylemek, şimdiden umumi müsala-
hayı imza etmek... Tabii onu söyleyemem. Sonra Mösyo Puankare’den sonra müsteşarıyla görüştüm. Müs-
teşarıyla daha açık, daha sarih bir surette görüştüm. Onunla meselenin biraz teferruatına giriştik. Uzun
uzadıya ordu meselesini, kapitülasyon meselesini. Trakya meselesini görüştük. Kapitülasyonların adli ve
mali cihetlerini görüştük ve Boğazlar meselesinde onu söyletmeye çalıştım. Boğazlar meselesinde şimdilik
biz bir şey söyleyemezdik. Yani İstanbul’un emniyeti temin edilmek şartıyla biz, Boğazları herkese küşade
etmek şartıyla Boğazları münakalâtı aleme küşade bulunduruyorduk. Aynı zamanda Boğazların beynel-
milel nizamnamesinin tayininde Karadeniz’e sahil olan devletlerin de söz söylemesi lâzım gelirdi. Fakat
bu umumiyet içerisinde muayyen bir şekil olmak üzere biz Boğazlara şu şekli veririz diye geldik. Müsteşar
bana bir cevap veremedi ve sonra uzun uzadıya Mösyo Berti ile görüştüm. Mülakatımızın benim üzerimde
ne tesir yaptığını sorduğu zaman fena tesir yaptı dedim. Ne için fena bir tesir yaptı diye sordu? Dedim ki:
biz buraya Fransa’dan pek fazla ümit besleyerek geldik. Halbuki biz Mösyo Puankare’ye ne sorduksa ben
bunu müttefiklerimle halledeceğim dedi. Binaenaleyh sözleriyle müttefikleriyle hemfikir olduğunu söyle-
di. Müttefikler içerisinde bizim lehimize hareket edecekler yoktur. Bu suretle pek memnun olmadım. Son-
ra bana İzmir’de bir Rum ekseriyetinden bahsetti. Bu bahis beni müteessir etti ve bu beni büsbütün şüp-
– 208 –
helendirdi. Mösyo Puankare bana teminat verdi ve ümitsiz olmayın dedi ve aynı zamanda Fransa’nın da
halledilecek meseleleri olduğunu nazarı dikkaten dûr tutmayınız dedi. Fakat Fransa’nın sizin hukukunuzu
müdafaa edeceğinden emin olunuz dedi. Ayrıldık. Fransa’da, Paris’te pek çok kimselerle görüştüm. Fakat
birtakımlarıyla beş altı saatten ziyade görüşemedim. Vakit kalmadı. Bazı zamanlar mülakatlarımız gecenin
ikisine kadar devam ediyordu. Bu suretle geceleri altı saatten fazla uyku uyuyamıyorduk. Bunun da sebebi
müracaatlar çok fazla oluyordu. Bilhassa gazetecilerin müracaatlarını reddedemiyordum. Hepsini dilgir
etmemek için birtakım zevat ile görüşemedim. Sonra oradan Londra’ya gittik. Londra’ya vardığım zaman
şüphesiz gazetecilerin hücumuna uğradım. Bunlar tabii fırsattı. Onlardan alabildiğime istifade ettim. Te-
şekkür ederiz ki gazeteciler de namuskârane ve müstekimâne hareket ediyorlardı. Bizden duyduklarını
yazıyorlardı. Burada bir heves gördüm. Yani Türk dostluğu burada yeni uyanıyor. Orada Türk dostluğunu
kazanmak için Türkleri kendi taraflarına celbetmek arzusu uyanıyordu ve bu görünüyordu. Matbuatın
kâffeten orada neşrettikleri şeyleri aldık. Onları isteyen, istediği veçhile görebilir. Londra’ya gittiğim vakit
Lord Gürzon hasta idi. Loid Corc’ta Londra’da yoktu. Montegü hâdisesi yeni çıkmıştı. Montegü hadisesi
de tabii malumunuzdur. (Hayır sesleri.) Arz edeyim: Hindistan’ın muhtelif eyaletlerinin valilerinin reyleri
alındıktan sonra Hindistan Hükûmeti, Hindistan nazırına bir telgraf çekiyorlar ve Hintliler bu telgrafta
diyorlar ki: Türkiye ile olan harbi biz kazandık. Bu harp için biz kanımızı akıttık. Binaenaleyh bu bapta söz
söylemeye biz salahiyettarız ve bu hakkımızdır. Binaenaleyh biz Hindistan namına söylüyoruz ki, Trakya,
İstanbul Türklere verilmelidir ve Türklerin makamı mukaddese ile irtibatları, münasebetleri kesilmeme-
lidir. Anadolu’nun teklifi kabul edilmelidir. Yani Hindistan’ın bunlar sulh şartlarıdır dediler, İngilizler de
bu telgrafı neşrettiler ve bu telgraf müthiş bir tesir yaptı. Lord Gürzon ile Montegü’nün araları bilhassa
bundan dolayı açıldı. Gayet galiz tabirlerle aralarında mektuplar teati edildi. Sonra Montegü gitti, istifa
etti. İstifasından sonra dairei intihabiyesine gitti. Orada pek acı ve pek fena bir nutuk söyledi. İngiliz hükû-
metini hayrette bırakacak birtakım imalı sözler söyledi. Yani fena ittihamat altında bulunduruyor. Meselâ
para oyunları ve daha buna ait birtakım fena sözler söyledi. Bir fırtına koptu. Biz o sırada oraya vardık. Arz
ettiğim gibi Loid Corc yoktu. Lord Gürzon da hasta idi.
Paris’ten Nihat Reşat ve Reşit Sait Bey’i beraber alarak götürmüştüm. Bir gün sonra Nihat Reşat Bey’i
temas için gönderdim. Ben, Nihat Reşat Bey’i Hariciyeye gönderdiğim sırada Hariciye Nazırı Rayhan idi.
Rayhan’la görüştük. Bu zat İstanbul’da tercüman idi. Bu memlekete yapmadığı fenalık kalmamıştır. Ray-
han’la görüştüğüm şeyleri burada uzun uzadıya arza hacet yok. Yalnız Rayhan’ın tadili efkâr ettiğini, vak-
tiyle yaptığı şeyleri bir memur olarak yaptığı için mazur görülmesi icap eder ve Sevr Muahedesi bize hakkı
hayat veriyorsa da istiklâl vermemekte olduğunu, bugün ise bizim istiklâl istemekte olduğumuzu ve Sevr
Muahedesinin gayri kabili tatbik olduğunun vaktiyle kendisince söylenmiş olduğunu söyledim. Buna mu-
kabil bunu istemediklerini, fakat öyle de olsa bugün vukuatın tamamiyle tebeddül ediyordu dediler. Fakat
bunun esbabını izah etmediler.
Efendim; Paris’te toplanan konferans sulh konferansı olmayıp üç hariciye nazırının akdettikleri bir
konferanstır. Ben Paris’le gitmezden evvel bana bunu General Pelle tebliğ etti. Dedi ki: İngilizler şüphele-
niyorlar, çekiniyorlar. Onun için Puankare de sizin konferans esnasında Paris’te bulunmanızdan çekiniyor.
Paris’in civarında bir yerde oturmanızı istiyor. Öyle olduğu halde konferansın esnayı inikadında ben Pa-
ris’te bulundum ve hatta Mösyo Puankare de benim Paris’te bulunmamı istiyordu. Bizim mütareke teklifi
üzerine gösterdiğimiz vaziyetten sıkılmış idi. Mösyo Puankare, git Versay’da otur dediği halde bilahire
hariciyeden birisi gelerek otelde oturmamın daha iyi olduğunu söylediler ve burada kalırsanız bile ehem-
miyeti yoktur dediler. O hükmü tamamiyle kaybetmiştir. Bilahire öyle olmadı.
BASRİ BEY (Karesi) — Bendenizin sualim notaya ait değildir. Avrupa’da bir gazeteye vuku bulan beya-
natınızı buradaki bizim gazeteler yazdılar. Türkiye Hükûmetinin yeni birtakım hukuk ile, yeni bir teklifte
yürüdüğünü, kavaninin Avrupa’dan alındığını ve alınacağını, Türkiye’de muhafazakârlığın hiçbir mevkii
olmadığını beyan buyurmuşsunuz. Bundan maksat nedir? Eğer tatmin ise acaba bu sözlerin samimiyetine
mi yoksa mahiyeti milliyemizin renksizliğine mi vermeli? Sonra Avrupa’daki telkinat ne şekilde olacaktır?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim; bu şeyi mevzubahs eden Deyl Telgraf Gazetesinin diplo-
masi muhabiridir. Bu suali sordu. (Cevab istemez sadaları) Müsaade buyurunuz cevap vereyim.
– 209 –
Basri Beyefendi bunu okuduğu vakitte yanındaki adama, ben Yusuf Kemal Bey’in takip ettiği siyasetin
taraftarı değilim demiş. Bu adam bana orada dedi ki: Siz ekalliyetleri himaye edeceğinizden bahsediyor-
sunuz. Ben de teokratik tabiri bizim Müslümanlıkça olmaz. Bu söz Hristiyanlığa. Papalığa ait bir şeydir.
Hukuku âmmei İslâmiyece, teşkilâtı İslâmiyece teokratik değildir. Teokratik tabiri sizin Hristiyanlıkta Pa-
palık makamı, Papalık sıfatıdır. Uluhiyetten bir alâkası var. Ona vahyoluyor. Bana dedi ki: Siz teokratik bir
hükûmetsiniz. Ben dedim ki; hayır teokratik bir hükûmet değildir. Müessesatımız millî müessesat olacak-
tır dedim. Biz ahkâmı fıkhiyede buluruz, oradan alırız. Ahkâmı garbiyede buluruz, oradan alırız dedim.
Sonra yazıp da bunları bana imza ettirmedi. Gitti. O Türk düşmanı olan adam böyle yazdı.
Etmiş olduğunu ve nazarların dahi tebeddül etmiş olduğunu Rayan’ın ağzından işittim. Rayan’a ayrılır-
ken dedim ki; Lord Gürzon’la ne vakit görüşeceğiz?
Şimdi gideceğim, haber alacağım size malumat vereceğim dedi. İki gün sonra Lord Gürzon tarafından
kabul edildim. Lord Gürzon mukaddime olarak vaktiyle bize bir muahede teklif edildiğini, geçen sene
sulh için teşebbüste bulunduklarım ve bunun Yunanlıların kusuruyla geri kaldığını, Paris konferansına
gitmek istediğini ve bu konferansa gitmezden evvel bizimle görüşmeye nail olduğundan bahtiyar bulun-
duğunu söyledi ve bu mukaddemeleri yaptı. Sonra sizi dinlesem memnun olurum dedi. Kendisine bizim
yaptığımız harbin nasıl bir harp olduğunu, yani müdafaa harbi olduğunu ve matalibi milliyemizin asgari
bulunduğunu ve daha lâzım gelen hususatı söyledim ve gayet umumî bir tarzda söyledim ve neticede
Büyük Millet Meclisinin beni Avrupa’ya bilhassa sulh için Avrupa efkârı umumiyesinin ne olduğunu an-
lamak için gönderdi dedim ve bu hususta İngiltere efkârı hakikiyesinin ne olduğunu söyledim. Memuri-
yetimin mühim bir kısmının bu olduğunu söyledim ve bunun için sizi dinliyorum dedim. Lord Gürzon,
Müslümanların haklı olmadığını, Hindistan’da nazır olduğu zaman Müslümanlara dürüst hareket ettiğini
ve bizim memleketi birkaç defa ziyaret ettiğini, hatta bir defa Çanakkale’de kaldığını, efkârın değiştiğini
ve bilhassa İngiltere’de mühim bir kısmın sulh istemekte olduğunu, harp istemediğini, harpten bıktığını ve
biran evvel sulha kavuşmak istediğini ve bizim Rusya ile olan münasebatımızdan endişenâk olduklarını,
bizim Rusya’dan mühimmat, para almakla olduğumuzu, bu aldığımız para ve mühimmat ile Musul’da
harekâtı harbiye yapmak üzere bulunduğumuzu ve bunun kendilerini endişenâk ettiğini söyledi. Ben ken-
disine karşı dedim ki: Biz bir müdafaa harbi yapıyoruz. Müdafaa harbi yapan bir millet her türlü vesaite
müracaat fikrindedir. Siz matalibi milliyemizi tatmin eder bir sulh yaparsanız endişelere de mahal kalmaz
dedim. Dedi ki: Sorduğum suale doğrudan doğruya cevap vermiyorsunuz, dolaşıklı cevap veriyorsunuz.
Lord Gürzon benden bir şey almak istiyordu. Fakat ben onu veremezdim. Sonra Paris konferansına gitmek
istediğini ve benden evvel İzzet Paşa ile görüştüğünü ve İzzet Paşa’ya Paris konferansında takip edece-
ği esasların neden ibaret olduğunu söyledi ve onun zaptını okutturacağını söyledi ve zaptı okuttu. Lord
Gürzon diyor ki: Evvelâ ekalliyetler hukukundan bahsediliyor. Bunlar mutlaka temin olunacak. Saniyen
Anadolu tahliye olunacaktır. Fakat İzmir cihetleri bir usulü mahsusa tabi olacaktır. Salisen Marmara’nın
iki sahiline sahip olmayı katiyen hatıra getirmeyiniz. Rabian: Kapitülâsyonlar meselesinde; iktisadî kapitü-
lasyonlarda birtakım şeyler yapmakla beraber adlî kapitülasyonlar için başka türlü hareket yapmak imkânı
olmadığını, ordumuzun artık bundan sonra hizmeti mükellefe efrattan değil, gönüllü efrattan teşekkül
edeceği lüzumundan bahsediyordu. Bu mülakat tabiî bir buçuk saat kadar sürdü ve dedi ki başka mülaka-
tımızda da sizi dinlerim.
Pekâlâ dedim. İkinci bir mülakat anına kadar biz burada bazı kimseleri gördük. Müsaade ediniz ki,
isimlerini sarih olarak söyleyeyim...
Bundan anladık ki: Avrupa’da bizim aleyhimize düşmanların kullanabileceği en büyük silâh bu ekalli-
yetler silâhıdır. Binaenaleyh ben ikinci gün kendisine gittim ve ilk evvel kendisine ekalliyetlerden bahset-
tim ve bunu ikiye ayırdık. Rum ekalliyetleri için mübadele esasını teklif ettim ve dedim ki: Biz devamlı bir
sulh istiyoruz ve bunun için bu suretle bizi onlardan, onları bizden emin kılmaktır. Bundan sonra bizde
kalacak Rumlarda haricî bir fikir vardır. Bir gün Türkiye’yi parçalayacağız, burayı oraya raptedeceğiz. Bu-
raların Türkiye’de kaldığı sabit olmalıdır ki, birbirimizin elini tutalım. Birbirimizle iyi geçinelim. Bundan
iyisi ise onları rahat yaşayabilecekleri yerlere göndermek ve Müslümanları da rahat yaşayabilecek bir yere
celbetmek lâzımdır. Binaenaleyh bu suretle bu meseleyi cezri bir surette halletmek demektir. Emin bir
– 210 –
esas koymaktır ve Şark’ta böyle Müslümanlarla Hristiyanların münasebatı iyi olur dedim. Biz, bunu diğer
bir şey olmak üzere teklif etmiyoruz. Nitekim Yunanlılar, Bulgarlarla bu bapta bir muahede yapmışlar ve
biz de vaktiyle Venizelos’la bir mukavele akdetmişizdir ve bunun için İzmir taraflarında Muhtar Bey’in
riyaseti altında bir komisyon teşekkül etmişti. İşte bunun sureti halli için size ilk teklifimiz budur. Bunun
üzerinde dediler ki: Türkiye’de bulunan Hristiyanları kaldırıp da Yunanistan’a göndermek pek güçtür. Ben
de dedim ki: Fakat evvelemirde İzmir civarında bulunan Rumlarla yapalım ve diğer aksamı memalikte
kalacak Hristiyanlar ise biz açık söylüyoruz. İtilâf devletlerinin yekdiğeriyle veyahut muhasımlarıyla kabul
edilmiş olan esasları biz de kabul ederiz. Bu da onlara teminat olsun. Üçüncü derecede hiç onlara hacet
yoktur. Bizim Millet Meclisimiz Teşkilâtı Esasiye Kanunu yapmıştır. Bunda vilâyetlerin şahsiyeti manevi-
yesini kabul etmiştir. Yani vilâyetlerde halk idaresini kabul etmiştir. Vilâyetler meclisleriyle idare olunmak-
tadır. Nahiyelerde nahiyeler kendi kendini idare edecektir. Bunların muhtariyeti esası kabul edilmiştir.
Eğer bir nahiyenin ahalisi Rum ise bunlar kendi kendilerini idare edeceklerdir. Bunların üçü de teminattır.
Birisi bizim teminatımızdır. Biz onu size sormadan yapmışızdır. Diğeri mübadele esasıdır ki, meseleyi
esasından halleder. Üçüncüsü de, başkalarının kabul ettiğini biz de kabul ediyoruz ve biz istiyoruz ki; bize
diğer Avrupa milletlerinden gayrı bir muamele yapılmasın. Biz yeni Türkiye yeni esaslar istiyoruz. Eski
Osmanlı İmparatorluğunun miraslarını istemiyoruz. Bunun üzerine ekalliyetler meselesinde, mübadele
meselesinin tatbikinde müşkülât vardır ve kısmen de sureti hal vardır dediler ve bu biraz akla yattı. Ben
zaten öbür görüştüğüm adamlara bu hususu söylemiştim ve Gürzon’la onların vasıtasıyla görüşüyorum.
Bu bizim mübadele esası onların üzerinde iyi tesir yapmıştı ve dedik ki, biz kuvvetli bir Türkiye istiyoruz.
Sonra ordumuzun gönüllülerden teşkil edilmesine dair olan teklifine karşı dedim ki; bir defa gönüllülerle
ordu teşkiline istıtaatı maliyemiz müsait değildir. Sonra Türk ruhen askerdir. Her vakit askerdir. Binae-
naleyh bu, abesle iştigal etmek demektir. Sonra mevkii coğrafimizi, yani hudutlarımızı düşünelim. Şimdi
elde bulunan ordu ile hudutlarımızı mukayese edecek olursak bu asker, belki kâfi gelmeyecektir dedim.
Sonra o Marmara meselesi ile diğer meseleler hakkında umumi bir surette kendisine cevap verdim. Affe-
dersiniz orayı unuttum. Birinci mülakatımızda bana dedi ki, Anadolu’yu tahliye ettireceğiz ve Yunanlılara
kabul ettireceğiz. Bu benim elimdedir. Yalnız bana bir imkân veriniz ve bir mütareke kabul ediniz dedim.
Siz o zaman buna cevap vermediniz dedi. İkinci mülakatımızda Hükûmete yazdın mı dedi? Yazmadım
dedim. Ne için dedi? Çünkü teklif adaletperverane bir teklif değil dedim. Geçen martta bizim heyeti mura-
hasamız geldiği vakit bu mütareke teklifini yapmadınız ve onlara bu mütarekeden bahsetmediniz ve bunu
manalı söyledim ki belki kulaklarına başka bir şey söylemek istediğimi ima ettim. Bu sene ise mütareke
teklif olunuyor. Mütareke Anadolu’yu tahliye ettirmek içindir. O halde bir meselei mütekaddime olmak
üzere bunu ortaya korsunuz ve Anadolu’nun tahliyesine karar verirsiniz. Yunanlılar demin buyurduğunuz
gibi bunu kabul edecek ise eder ve bu suretle mesele hal olunmuş olur ve aynı zamanda bu tahliye mesele-
sini bütün şeraitle beraber nazarı itibara alacaksınız dedim. O halde şeraiti sulhiyenin bizim tarafımızdan
kabul ve ademi kabulüne dair bir şey söylemeyeceğim. Dedi ki; sen herhalde Hükûmetine yaz, bize oradan
bir haber getir. Şayet biz konferansta iken muharebe başlarsa iş neticelenmez. Başlamazsa konferansın beş
gün zarfında biteceğini söyledi. Ben dedim ki bunları umumiyetle bizim Erkânı Harbiyemiz bilir. Yalnız
zannetmem ki bu beş gün zarfında Türk toplarının sesini işitesiniz. Bundan ötesini bilmem. Israr etti. Yaz
Hükûmetine bir cevap getir. Lord Gürzon’un ısrarı üzerine ben bunu size yazıyorum diye buraya yazdım.
Sonra Lord Gürzon ile ayrıldım. Yalnız ayrılırken bir daha tekrar ettim dedim ki: İngiltere Hükûmetinin
Türkiye ile anlaşmak için söyleyeceği şeyler varsa onları da dinlemeye hazırım. Lord Gürzon hiçbir şey
söylemedi. Lord Gürzon’un kalemi mahsus müdürü İngiltere Hariciye Nezaretinde yüksek bir mevki sa-
hibi ve bizim işlerimizde fevkalâde mütehassıs bir zat idi. Zaten zabit kâtipliğini o yapıyordu. Şunu da arz
edeyim ki, Lord Gürzon ile ilk görüşürken mukaddimeyi filân Fransızca konuştuk. Bilâhire Türkçe konu-
şuldu ve ben de Türkçe cevap verdim. Kendisiyle olan mülakatlarımızdan bir şey çıkıyordu. İngiltere Ha-
riciye Nezaretinde hususi olarak görüştüğümüz bu kimselerde sulhu yapmak arzusu var mı? Evet var idi.
Lord Gürzon da da bu arzu vardı. Yalnız bu zamana kadar bu binayı kuran Lord Gürzon’du. Bu mesuliyeti
deruhte ederek söylenecek bir söz değildir. Aynı zamanda Lord Gürzon ile beraber Loid Corc da vardır.
Yani bu, onların kurdukları binadır. Dedim ki, işittiğimize göre, Yunanlılarla büyük, büyük taahhüdata
girişilmiş bilmiyorum samimi değil mi ve İzmir tarafında bulunan madenlerin, yolların, akarsuların, bil-
– 211 –
mem nelerin imtiyazları münferiden ötekine berikine vaat edilmiştir. Bunlar Lord Gürzon’la görüştüğü-
müz resmi şeyler... Gayri resmi olarak görüştüğümüz şeyler ise; İngiltere efkârı umumiyesi lehimize dönü-
yor ve bunu bizim orada bulunduğumuz zamanda İngiliz matbuatının neşriyatında gördüm. Konservatör
adamlarla görüştüm. Amele fırkasından olan adamlarla görüştüm. Gördüm ki, İngiltere bu muharebe mü-
nasebetiyle mahrum olduğu ticareti anlamaya başlamıştır. Vaktiyle İzmir’den bu kadar demir eşya gelirmiş
ve İngiltere’den oraya birçok eşya gidermiş. Şimdi onlardan mahrumiyetini takdir etmeye başlamışlardır.
Hatta İngiltere’nin şimalinden gelen bazı adamlarla görüştüm. Bize ihracat yaparlarmış. Onlar, şiddetle
anlaşmayı arzu ediyorlar. Sonra Hindistan meselesinin elbette ve elbette tesiri oluyor. Âlemi İslâmın tesiri
oluyor. Mareşal Lione ile görüştüğüm zaman dedi ki: Fas Sultanı Hilâfet iddia ediyor ve ben de Halifeyim
diyor. Fakat buna mukabil bütün Faslıların gözü Anadolu’dadır. Kendi menfaatleri yani ticaret menfaati
başta olmak üzere âlemi İslâmın da tesiri olmuştur. Burada Meclisi Âlinizin göstermiş olduğu gayret ve
himmet boşa gitmemiştir. Büyük eserler vücuda getirmiştir. Ben mesuliyeti deruhte ederek -ki belki hatırı
âlinizdedir, burasını ümitle söyleyebilirim- ben Şarka ilk defa gidip geldiğim zaman ümidimizi kesmeye-
lim, orada bir âlemi İslâm var demiştim. Bu sefer de garba gidip geldikten sonra da diyorum ki Türkiye
Büyük Millet Meclisinin tuttuğu yolu ve gayret ve fedakârlığımızı Avrupa tasdik ve takdir etmiştir.
Bunlar heder olmamıştır. Ben bunu gözümle gördüm, hatta elimle de tuttum. Efkârı âmmede, İngilte-
re’de bunu daha ziyade çoğaltmak lâzım gelir. Elhasıl bizim orada yedi günlük ikametimiz çok tesir yap-
mıştır. Vakıa bunun mesuliyeti doğrudan doğruya bana müteveccihtir. Hakkınız var. Doğrudan doğruya
ben de gözümle gördüm. İngiltere’de şimdiki hükûmetin mevkii mütezelzil. Muhtelif taraflardan aldığım
haberlere göre gerek Lord Gürzon, gerek Loid Corc’un günleri artık sayılıyordu diyorlardı. Konservatör
fırkası Lord Gürzon’a bundan sonra zahir olmayacağını tahtı karara almıştır. Eğer bu Cenova konferansı
olmamış olsaydı zannederim şimdiye kadar Loid Corc istifa ederdi. Loid Corc istifa edecek olursa yerine
konservatörlerden bir hükûmetin gelmesi muhtemeldi. Onun için konservatör partisinin en yüksek adam-
larından biri olan ve bu defa kendisine Hindistan nezareti teklif edilip de onu kabul etmeyen ve gelecek
hükûmette ya başvekil veyahut hariciye nazırı olması kuvvetle muhtemel bulunan Lord Derbi’dir. Lord
Derbi bize karşı hissiyatı hayırhahane besliyor.
Yalnız konuşmamız esnasında Boğazların bize karşı kapanmasına razı olmayız. Buna katiyen emin
olunuz. Bir daha bize karşı Boğazları kapatmanıza tahammül yoktur. Trakya meselesi bir az güçtür dedi
ve Trakya’nın haritasını aradı. Bir harita bulduk. Harita üzerinde Trakya’yı tetkik ettik ve kendisine lâzım
gelen izahatı verdim. En son yine Boğazlar meselesinde dediğim veçhile söylediler ve Trakya meselesinde
bir az fikrini tadil eder gibi oldu.
Fakat Boğazlar meselesinde sabitim dedi. Yalnız size hususî olarak ve mahremane olmak üzere size
şunu söylüyorum ki, ben Türk dostu ve Yunan düşmanıyım. Binaenaleyh icabında benimle gelir görüşür-
sünüz dedi. Maksat bu son sözü almaktı. Çünkü ne olur ne olmaz gelecek kabinede bir başvekil veyahut
hariciye nazırı olarak gelirse onunla tesisi münasebet etmek maksadıyla ve millî arzularımızı ona bildir-
mek muvafık olacağını düşündüm. Onun için kendisine müracaat ettim. Aynı zamanda şüphesiz Kenter-
buri Başpiskoposu ile de bir mülakat yaptım. Yalnız onun verdiği zamanla, Lord Derbi’nin verdiği zaman
birbirine tevafuk ettiği için maatteessüf ben gidemedim. Reşat Hikmet Bey’i lâzım gelen sözleri söylemek
için gönderdim.
Bilirsiniz ki İngiltere’de Hristiyanlara böyle yapılıyor, şöyle yapılıyor diyen ve İngiltere’nin en büyük
makamını işgal eden adamlardan biridir. Söylediğimiz söz, yani ben bir tarafı dinliyordum, diğer tarafı
hiç dinlememiştim dedi. Bazı sözlerin kendisine pek büyük tesir yaptığını gördüm. Bilhassa biz Hristiyan-
ların kiliselerini ahır yapmadık. Hıristiyanlara hürmet ettik. Fakat Yunanlılar bizim camilerimizi yaktılar
ve mukaddes kitaplarımızı telvis ettiler dediğimizde âdeta ürperiyordu. Onun için o mülakatı pek faideli
mülakat olarak gördüm ve lâzım geldiği surette o mülakatı yazdık. Kendisine gösterdik, kendisi tasvip etti.
Bu suretle Londra’dan kısa bir zaman zarfında ayrılmağa mecbur oldum. Yoksa Londra’da çok kalmak lâ-
zımdı. Orada çok çalışacak işler var. Yani arz ediyorum bu söylediğim sözler ileride faideli olmak itibariyle
Heyeti Celileniz tarafından bir sual olarak ve fakat benim mesuliyetimi de mucip olsa hakikati bilmeliyiz.
– 212 –
Yani orası herhalde faide alınacak veçhile çalışılacak bir mahaldir. Düşmanlarımız yok değil. Dostları-
mız yok. Dostlarımız var. Maatteessüf Hintlilerden kimse yok. Yalnız Ağa Han Hindistan’a gitmişti. Sonra
bir İngiliz var. Marka Diktavore denilen ki bu, ben Paris’te iken beni gördü ve Hilâfet komitası tarafından
mahremane yazılmış bir kâğıt verdi. Âdeta ültimatom şeklindedir. Bunu yapmayacaksınız diyor ve son
cümlesinde diyor ki: Bizce makamı hilâfetten maksat: Büyük Millet Meclisidir. Onun için orada Hintliler-
den yalnız Seyyit Emir Ali vardı. Onunla görüştüm. Seyyit Emir Ali müfit bir teşebbüste bulunuyor. Bizim
muvafakatimiz olup olmayacağını sordu. Teşebbüsü İngiltere’deki Ermeni komitesi, yani Britanya Ermeni
Komitesidir. Yani demiş ki: Biz sizin ile birleşip de Türklerle Ermeniler arasındaki husumetini izale edecek
bazı tedabire tevessül edemez miyiz?
Yani bizim vilâyetlerde Hükûmetin müsaadesiyle Ermenilerden ve Müslümanlardan muhtelit cemi-
yetler teşkil ederek oralarda bulunacak Ermenilerle halk arasındaki husumeti refedecek birtakım tedabire
Hükûmet müsaade eder mi diye Seyyit Emir Ali bana sordu ve daha muhtelif sualler sordu. Dedim ki biz
böyle cemiyetleri biliriz. Bu cemiyetler teşekkül eder etmez türlü, türlü şeyler yaparlar. Onun için ecnebi
bir heyetin, bir komitenin işimize karışmasını istemeyiz. Sonra ne isteyeceksiniz, siz de Ermeni yurdu mu
isteyeceksiniz dedim. Hayır dedi. Uzun uzadıya görüştük ve dedi ki, biz Hintliler gerek Lord Gürzon’a ve
gerek Loid Corc’a verdiğimiz kâğıtlarda ve diğer icap edenlere verdiğimiz kâğıtlarla Türkiye’de otonomi
kabul edemeyeceğimizi bildirdim. Ne Ermeni ne Rum otonomisi kabul edemeyeceğiz.
Binaenaleyh bu yapacağımız teşebbüs sırf Türkiye’de Ermenilerle Müslümanlar arasındaki husumeti
kaldırmak için bir teşebbüstür. Ve hakikî maksadım bunların bu sıra ellerinden silâhı düşürmektir dedi.
Bu, ancak bir müddeti muvakkate için olacaktır ve bir netice çıkmayacağı da zahirdir. Bunu kabul ve tas-
vip eder misiniz dedi. (Anlayamadık sesleri). Yani Fransa’da olsun, İngiltere’de olsun Ermenilere bir yurt
tedariki hususunda vaki olan müracaatlarını düşürmek için bir tedbir ve bir müdafaa silâhı olmak üzere
istediler. Ben de arz ettiğim şekilde tekrar kendisine cevap verdim. Ne ise, İngiltere’den kalkarak Fransa’ya
geldik. Ha, Lord Gürzon’a Fransa’da dedim ki, Ermeni meselesi üç suretle düşünülüyor veyahut nazarı iti-
bara alınıyor. Birisi Ermenilere Kars ve Ardahan sancaklarının verilmesi, ikinci mesele sair aksamda kalan
Ermenilerin ekalliyet teşkil etmeleri itibariyle haiz oldukları hukuk, üçüncüsü de Adana’da Ermenilere
bir yurt tesisi. Biz, evvelâ Ermenilerle bir Gümrü muahedesi yaptık. Bu muahede bir galibin bir mağluba
kabul ettirdi bir muahededir ki sizin kabul ettireceğiniz muahede de ondan başka bir şey değildir. Sonra
biz kendimizden bu muahedenin ahkâmında bazı şiddet olduğunu takdir ettik,
Ermenilerin umuru dahiliyesine müdahale etmemek lâzım olduğunu takdir ettik. Ermenilerle dostça
Kars muahedesini akdettik. Kars muahedesinde Ermenilerle bizim aramızda muallak olan ve halledilmesi
lâzım gelen şeyler halledilmiştir. Hatta muahedenin maddelerinden birinin hükmüne göre, altı ay zarfında
1918, 1920 seneleri muharebeleri mültecileri hakkında bazı ahkâm vazedilmiştir. Ermeni hükûmetiyle
münasebetimiz gayet iyidir. Ermeni hükûmeti haricin kendi işine karışmasını arzu etmiyor. Hatta, biz,
Ermenilerle zaman oluyor buğday, tuz gönderiyoruz ve bu suretle Ermenilerle bizim aramızdaki mazideki
husumeti kaldırmak ve bunlarla iyi yaşamak istiyoruz. Başka tariki selâmet yoktur. İkincisi; Kars ne hakla
ne suretle Ermelilere verilmelidir. Bir defa ne münasebetle Ermenilere verilebilir? Bir defa Ardahan’ı bir
tarafa bırakalım. Kars’ta nüfusun yüzde elli yedisi Müslümandır. Sonra bu ne hakka binaen isteniyor? Bu-
rada ekseriyet mi teşkil ediyorlar? Tarihî bir hakları mı var, yoksa bizi mağlup ettiler de onun için bir
hakları mı var dedim. Dediler ki: Buna dair hususî bir yerden cevap aldın mı diyorlar? Hususî bir yer na-
zarı itibara alınırsa bu mesele katiyen gayrı kabili tahakkuktur dedim. Yani mevkii fiile konamaz dedim.
Bilhassa hali hazır nazarı itibardan dur tutmamanızı rica ederim dedim. Bunun üzerine Lord Gürzon’un
suratında azîm bir tahavvül husule geldi. İkinci mesele olmak üzere, Adana’da Ermenilere yurt tesisini
anlamıyoruz. Bu katiyen olamaz. Hiçbir yer yoktur ki ekseriyetlerin olduğu bir yerde ekalliyetlere ait bir
yurt teessüs etsin. Yalnız ekalliyetlerin bazı hukuku haiz olmaları vardır. Ermenilerin bu defa Adana’da ne
kadar nüfusu olduğu fiilen sabit oldu. Adana’da dört yüz küsur bin Müslüman vardır. Bu katiyen olamaz
dedim. Üçüncü meselede dahilde bulunan Ermenilerdir. Fakat siz sureti ciddiye ve samimiyede ekalliyet-
ler meselesini halletmek istiyorsanız bunun için tek bir çare vardır: O da mübadeledir. Başka bir çare
yoktur. Bunun üzerine bana cevaben dedi ki: Ermeni hükûmetiyle sizin aranızdaki hissiyatın bu derecede
– 213 –
bulunduğunu işitmekten pek ziyade memnun oldum. Bu sözlerinizle Ermeniler hakkında hüsnü muame-
le edeceğinizi anlıyorum dedi. Yalnız Kars’tan, Ardahan’dan bir şey vermezseniz belki başka taraftan bir
şey isterler dedi. Başka türlü tefarruata girmiyorum. Sonra efendim, oradan kalktık Paris’e geldik. Ben
Lord Gürzon’dan bir gün evvel geldim ve İngilizlerin mütareke teklifi yapacaklarını biliyordum. Bu teklif, Londra’da
olsaydı kabil olamayacaktı. Çünkü mevkileri sarsılmıştı. Zaten dahili mesail pek karışık idi. Loid Corc mütarekeyi hazır
olarak getirmiştir ve bu tahliye ve mütareke teklifinin olacağını Puankare’ye bildirmiştik ve bunun kabulü ile iki tarafa teb-
ligatta bulunulması için söyletilmişti. Sonra Puankare de bunu kabul etmiş. Yalnız Puankare tahliye teklifini mümkün kıl-
mak için falan diye o tabiri koyabilmiş. İtalya Hariciye Nazırı da bunu kabul etti. Ben bunun üzerine bir harekette bulunmak
istemedim. Orada yanımda bulunan arkadaşlarımla istişare ettim ve müttefikan artık Paris’i terk etmeğe karar verdik ve
zaten konferans esnasında Paris’te bulunmamaklığımı Mösyo Puankare söylemişti. Mütarekenin akşam üzeri tebliğ edildi-
ğini öğrendik. Ben bir şey açmak istemedim. Benim bu hareket sözüm Paris’te top gibi patladı. Her taraftan adamlar gelme-
ğe, müteaddit telefon, telefon üstüne gelmeğe başladı. Bütün dostlarımız istiyorlardı ki biz gitmeyelim. Ben ise çabuk gitmek
için emir var, onun için avdet ediyorum dedim. Fakat bu haberimiz Fransa ayanından ve mebusanından ve askerlerinden
birçoklarını Mösyo Puankare’ye hücuma vesile oldu. O akşam biri geldi. Mösyo Puankare sizi görmek istiyor dedi. Sabahle-
yin Mösyo Puankare ile görüştüm. Mösyo Puankare, neden memnun olmadınız dedi. Bir kere mütareke teklifine mahal yok.
Maksat tahliyedir. O halde doğrudan doğruya benimle karar verin dedim. Halbuki görüştüğümüzden bir gün evvel olan
tebliğde, tahliye şeraiti saire ile beraber mevzubahs oluyor diyordu. Uzun uzadıya konuştuk ve ben biraz sertçe davrandım.
Zira sertçe davranmak lâzım geliyordu. Dedim ki: Biz Fransa’nın bize karşı olan taahhütlerinin icrasını bekliyoruz. Dedi ki:
Biz bütün kuvvetimizle onu yapacağız. Sonra dedim ki: Mütarekenin bir şartı vardır ki, bizim ordunun içerisine sizden de
bir komisyon memur ediliyor. Ona ne lüzum vardır; sonra bir taraftan sulh istiyorsunuz, diğer taraftan şeraiti sulhiyenin
aylarca devam edeceğini farz ediyorsunuz. Eğer başka suretle başa çıkamadığınız Türk ordusunu kontrol suretiyle yavaş,
yavaş satmak fikrine düşüyorsanız bunu katiyen yapamayacaksınız. Bunu ne Meclis ve ne de ordu kabul eder. Biz mütareke-
nin esasına muhalif değiliz, yalnız öyle bir mütareke olmalıdır ki yahut tahliye o suretle karargir olmalıdır ki: Tahliyenin
sureti icrası mütarekeyi tevlit etsin. Dedi ki: Cevap vermesinler, mademki siz de gidiyorsunuz, biz de her türlü vesaite mü-
racaat ederiz. Yalnız siz de gidin, orada görüşün ve şu suretle cevap vermeğe hazırlanın dedi ve mütalâatını bildirdi. Fakat o
sırada gördüm ki Mösyo Puankare hakikaten sıkışmış bir halde idi. Mösyo Puankare azametli bir adamdı ve her şeyi ben
yaparım diyen Puankare düşünüyordu. Zira kendisini sükût ile tehdit etmişlerdi. Yani hükûmeti ıskat ile tehdit ediyorlardı.
Yanı Fransa’da hakikaten bizim için çalışan birtakım kimseler vardır. Tan Başmuharriri Mösyo Herbet’in Büyük Millet Mec-
lisi azasından farkı yoktur. Öyle düşünüyor. Bittabi yazılarının tercümelerini okuyorsunuz. Biz ayrıldığımız gün bil-
hassa Boğazlar hakkında yazdığı şey Rusya’nın reyini tatmin edecek bir şekildi. Yani Rusya’nın reyi olmak-
sızın Boğazlar meselesi hallolamaz diyordu. Bu suretle bir Fransız gazetesi Puankare’ye şiddetli hücum
yaptırdıktan sonra artık bizim Paris’te kalmamız doğru değildi. Kendileriyle görüştüğümde şimdiye kadar
bir şeye karar verilmedi dediler. O halde verilen kararları Sofya’da bana bildiriniz dedim. O sırada buraya
tebliğ ettirmişler. Bittabi şeraiti sulhiyeyi okuduğunuz zamanda mantık ve insicam bulamadınız değil mi
efendim? Bu neden gelmiştir? Bu zamana kadar bizim milleti mahvetmek itibariyle şaheser denmeğe seza
olan Sevr muahedesi gibi muahede yazanlar, Versay gibi eserleri meydana koyanlar, bunu da ortaya koy-
muşlardır. O halde bu yekdiğerini nakzedecek ifadeler nedir? Benim fikrimce Fransa hiç olmazsa bu cihet-
te temayül göstermeyecekti. Her neden ise bunlar bize tebliğ edildi. Daha pek çok tafsilâtı arz edeceğim.
Daha dün akşam geldik. Arkadaşlarla görüştük. Diğerlerini gerek hususî ve gerek ayrıca bir celsede arz
edeceğim. Şu ve şu maddî sebeplerden dolayı Paris’ten ayrılacağımın tahakkuk etmesi üzerine Ferit Bey
vasıtasıyla Kont İsforçiya’ya ve Celâlettin Arif Bey vasıtasıyla Şanzery ile görüştüm. Şanzer ile görüştüğüm-
de Şanzer bana dedi ki: Biz İstanbul hükûmeti ile bazı şeyler hakkında görüştük. Onları sizlerle de görüş-
türelim. İzzet Paşa buradadır. Onların bir suretini isteyiniz dedi ve bunun için akşama saat beşte kâtibi
gönderirim dedi. Fakat akşam saat beşte kâtibi gelmedi ve o saatte konferans devam ediyordu. Ertesi sabah
Mösyö Tüğarenin -ki Düyunu umumiyede İtalya dayinler vekilidir- bununla İstanbul’dan sureti mahsusa-
da celp ettikleri İstanbul sefareti müsteşarı geldiler. Bu müsteşar ben Şanzerle görüşmezden bir gün evvel
gelmişti ve o gün inceden inceye meseleyi okuyordu. Biz İstanbul’dan ne istiyoruz, İstanbul’un yaptıkları
şeylerin tesiri nedir? Bunları bana soruyordu. Dedim ki; siz bunlara ne karışıyorsunuz? Siz bizimle haricen
münasebatta bulunuyorsunuz, ona uyunuz dedim. Ertesi günü Şanzer, İstanbul ile bir şey yapmışlar da
onu muteber kıldırmak istedi. Ben de dedim ki; bu gibi imtiyazat hakkında İstanbul’un yaptığı her şey
– 214 –
YİRMİNCİ İN’İKAT 4 Nisan 1338 Salı Üçüncü Celse
keenlemyekündur, ehemmiyeti yoktur. Arz ettiğim gibi birinci konferans olduktan ve mütareke kararı
teklif olunduktan sonra ikinci günü bu iki adam bize geldiler. Dediler ki; biz üç taraflı muahededen vazge-
çebiliriz. Bunu hiç mevzubahs bile etmeyeceğiz. Biz İtalya’nın yegâne alâkadar olduğu bu üç taraflı mua-
hedenin devletler tarafından... Bunun üzerine Puankare demiş ki; biz böyle bir şeyi kabul edemeyiz ve
demiştir ki ben bunun için ne bir şey ve ne de bir Fransız frangı sarf edebilirim. O da demiş ki; o halde ben
müzakereyi terk ederim. Bunun üzerine de Lord Gürzon hiç ses çıkarmamıştır. Binaenaleyh Şanzerin bu
teklifi suya düşmüştür, ikinci gün bu adamlar, Şanzerin bu hareketi üzerine müzakereyi tatil etmişlerdir ve
bunu bize nakletmişlerdir ve dedim ki galiba sizler yine bizim aleyhimizde çalıştınız ve bir karar ittihaz ettiniz.
Bunun ehemmiyeti yoktur. Bu kararlar kati değildir. Elbette öbür konferanslarda bunlar tadil edilecektir. Eğer aramızda
anlaşma olursa İtalya tamamiyle sizin metalibinizi o konferansta müdafaa edecek dedi. Konuştuğumuz vakitte dedik ki bize
istediğinizin bir listesin yapın getirin. Bunun kabahati sizdedir dedi. Eğer siz şimdiye kadar bunu takip etmiş olsaydınız bu
noktada bir şeye vasıl olurduk. Mamafih ben de ne istiyorsanız bize bildiriniz. Dedim ki Muhtar Bey’i memur edeyim,
onunla görüşün. O bize bildirir ve eğer Büyük Millet Meclisi mülayim bir karar verirse size yazarım. Dediler ki biz size
Marki Garoni vasıtasıyla biz size tebliğ ederiz ve aynı zamanda hiç olmazsa bunlar hakkında bize bir mektup veriniz dediler.
Ben de dedim ki: Size böyle bir mektup vermekte bir faide yoktur. Çünkü bizim Büyük Millet Meclisi Bekir Sami Bey itilâf-
namesinden sonra pek şüphelenmiştir dedim. Şimdi benim tarafımdan böyle bir mektup verilmiş olsa sizin metalibinizin
kabul edilmemesini mucip olacaktır dedim ve vermedim. O gün Muhtar Bey’le görüştüler, İtalya ile olan şeylerimiz budur.
Böyle bir şey yaptınız mı, yapmadınız mı demişler. İzzet Paşa demiş ki biz konuştuk. Fakat imza edilmemiş. Sonra Van’da,
Bitlis taraflarında petrol taharrisi imtiyazını istediler. Kabul etmedik ve aramızda katiyen imza edilmiş bir şey yoktur. Gari-
bi şurasıdır ki benim gönderdiğim adam İzzet Paşa ile görüştükten sonra o akşam bize geldiler. Aramızda imza edilmiş bir
şey yoktur dediler. Mamafih bir liste verdiler. Muhtar Bey o listenin üzerine konuşmuştur ve şöyle tetkik edeceğiz demiştir
ve dedik ki İtalya bize bunun hakkında ne gibi teminat verebilir? Bunu yapacağınızı bizim nazarımızda ispat ederseniz biz
de o zaman mesuliyeti üzerimize alarak bazı şeyler söyleyebiliriz dedik ve bu olmadıkça o yola gidilmesinin muvafık olup
olmayacağını zannetmiyorum. Şimdi efendim asıl imtiyazlar meselesine geliyoruz.
REİS — Celseyi on dakika teneffüs etmek üzere tatil ediyorum.
Hitamı Celse
Üçüncü Celse
KÂTİPLER: Mahmut Sait (Muş), Ziya Hurşit (Lazistan)
REİS — Celse küşat edildi. Müzakereye devanı ediyoruz.

YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, İhsan Bey soruyorlar ki, İngilizler
bizden ne istiyorlar? Gürzon cevap vermediyse sair hususî yerlerden de buna dair cevap almadın mı diyor-
lar. Hususi bir yerden İngiliz Hariciye Nezareti memurlarından biriyle görüştük ve o memur Paris’e müte-
hassıs olarak da geldi. Dedi ki; bunu istemekle bizden fazla emniyet istiyorsunuz, fakat onun daha zamanı
geldi mi dedi. Ben de dedim ki; o emniyeti isteyemez miyiz? Zamanı geldi mi diye cevap verdiler. Şimdi
efendim, bu konferansın içtimai neticesinde bulunduk ve iki teklif karşısında bulunduk ve birisi: Mütareke
teklifi; diğeri kendilerinin vüs ve iktidarları dahilinde olan en hakkaniyet perverane sulh teklifidir.
Bu mütareke ve sulh teklifine tarafımızdan tabiî cevap vermek lâzım gelirdi. Bu cevap iki, hatta üç
suretle olabilirdi. Birisi, mütareke teklifine cevap vermek diğeri hem mütareke hem de şeraiti sulhiyeye
cevap vermek ve bunu mütemezzican yapmak ve aynı zamanda da bu tekliften müphem surette bahset-
– 215 –
mek. Ben buraya geldim. Arkadaşlarla görüştüm. Arkadaşların bugün burada hazırlamış oldukları şekli
hazır buldum ve dün akşam bunun hakkında beraber görüştük. Ufak bir iki tashih yapmak suretiyle ben
de arkadaşlara iltihak ettim ve bugün bu şekli Meclisi Âlinize arz ettik ve bunu cevap olarak gönderelim
diye arz ediyoruz. Tabiî manzum âliniz olmuştur. Bunda şeraiti sulhiye hakkında cevap vermiyoruz. Onun
münakaşasına girişmiyoruz. Yalnız mütarekenin tahliye anında başlamasının bizim reyimize de muvafık
olduğunu söylüyoruz. Bu kabul edildiği takdirde sulh murahhaslarımızı göndereceğimizi bildirdik. Bina-
enaleyh bugün Heyeti Celilenize arz olunan şey budur. Bilmem okuyalım mı?
REİS — Alelusul okunsun. Muamele noksan kalmasın, zapta geçsin.
(Heyeti vekilenin tanzim ettiği cevabî notanın mevaddı okundu) (Yazılacak. Nazarı dikkate.)
YUSUF KEMAL BEY — Şimdi efendim; benim Avrupa’daki seyahatimden edindiğim kanaate ve Fran-
sa’da bazı dostlarımızın ettiği vesayaya göre, evvelâ hakikaten cihan sulh istiyor. İngiltere de hakikaten sulh
istiyor. Buna binaen birinci noktaya mukabil olmak üzere bizim tarafımızdan harbi bilâ lüzum idame etti-
recek her türlü harekâttan tevakki etmek lâzım gelir. Yani düşmanlarımızın harbi idame ettiren Türklerdir
diyerek aleyhimizde neşriyat ve propaganda yapacaklarına katiyyen kani olarak bunun önünü almak lâzım
gelir. Bu surette cevabımızda bu noktaya dikkat etmek lâzım gelir -ki arkadaşlarımız yazdığımız şeyde
buna tamamiyle dikkat etmişlerdir. Sonra bizim mütarekeyi tahliye olunmaksızın velev ki o teklif ettikleri
takdirde kabul etmekliğimizi yani teklif ettikleri veçhile velev ki teklif ettikleri şeraiti mütareke tadil edi-
lerekten -ki yani kontrol kabul edilmeyerekten- kabul etmekliğimizin ne gibi netayiç husule getireceğini
benden ziyade zannederim Erkânı Harbiyei Umumiye Reisinin söylemesi lâzım gelir. Evet Avrupa sulhu
istiyor. Bütün mazi, bu sulhu isteyenler içinde bulunan İngiltere’nin bizi zaman zaman bu gibi tatlı ümit-
lere kaptırarak diğer tarafı takviye etmesiyle doludur. Binaenaleyh bu hususta da daima müteyakkız dav-
ranmak lâzım gelir. Bilmiyorum. Onun için kendi hesabıma zannediyorum ki, tahliyesiz bir mütareke ve
bizim bilâ kayd ü şart kabul edeceğimiz şeraiti sulhiye olmaksızın onların karşısına gitmek muvafık olmaz.
Onun için bir taraftan kendilerine biz sulh müzakeratına girişmeye hazırız. Fakat siz de hakikaten sulhu
istediğinizi asar ve delâili maddiyesiyle ispat ediniz demek muvafık olur. Nitekim ben Lord Gürzon’un
yanından çıkıp da Ostan’da dedim ki, ne için bu tahliye teklifini kabul etmiyorsunuz? Tahliye teklifi, bir
kere mütareke teklifi bir hazırlıktır. Doğrudur dedi. Hakikaten ordunuzun ufak bir tefevvuku var ve bu su-
retle ordunun tefevvukunu kabul etti. Onun üzerine dedim ki o halde siz mütareke teklifiyle zannederim
Yunanlılarla muharebeyi nazarı dikkate alıyorsunuz dedim. Hayır dedi. Yok bu var. Binaenaleyh tahliyeyi
kabul edecek olursanız evvelâ Büyük Millet Meclisine karşı ve Türk Milletine karşı kendinizin hakikaten
sulh yapmak hüsnü niyetinde olduğunuzu göstermiş olursunuz. Bu elbette Millet ve Meclis üzerinde bir
hüsnü tesir icra eder. Saniyen Yunanlıları da şerefiyle çıkıp gitmek cihetine muvaffak olursunuz. Salisen
bugün sulha teşne olan cihan efkârı umumiyesine karşı ve İslâm efkârına karşı da memnuniyetbahş bir
harekette bulunmuş olursunuz dedim. Düşündü. Bunu bir daha Gürzon’la görüşeyim dedi. Fransa’da tah-
liye esasından bahsettiğimiz zaman Puvankare de içinde olmak üzere hiçbir kimse demedi ki; şeraiti saire
ile beraber icra edilmelidir demediler. Yalnız Londra konferansı böyle bir tebliğ yaptı. Onun için benim
takdirime göre bu sureti hareket belki İngilizlerce kabul edilmeyecektir. Çünkü gayet tatlı sözlerin altında,
gayet mülayim kelimelerin altında tahliye teklifi öyle ümit ediyorum ki: Tarzı tahrirdeki mülayemet Fran-
sız efkârı üzerine gayet güzel bir tesir yapacaktır ve gelirken bana verdikleri sözlerde dururlarsa her taraf
hazırlanmıştır. Bizim cevap gelir gelmez aralarında bizim lehimizde bir fırtına kopacaktır. Onun için böyle
demişler ve bu tabiri kullanmışlardır. Fransa dahi buna istinat ederek bizim hukukumuzu müdafaa ederse
ki İngiltere belki bunlar şeraiti sulhiye hakkında bir şey söylemediler. Binaenaleyh bunları bu tarafa imale
ederiz gibi bir yola saparsa onlar tarafından da belki bir temayül bu cihete mümkün olabilir. Fransızlarla
İngilizler temayül etti mi İtalya’dan bahsetmek zaittir. Onların da kabul edeceğine eminim. Onun için bu
cihet de bir tecaribe benim de fikrime muvafık geldi. Bunun için arkadaşlara iltihak ettim. Burada tabiî
şimdi mevzubahs olur.
(İlave edilen son cümleyi okudu)
Bu da zaten ilave olunacaktı. Yani bununla ne oluyor? Mütareke teklifine cevap veriyoruz ve gayet
müphem bir halde de şeraiti sulhiyenin metnine cevap veriyoruz. Bunun kabulü ihtimali de vardır. Reddi
– 216 –
ihtimali de vardır. Reddedilecek olursa cihan efkârı umumiyesine karşı bu tarzı tahrir bize oyun oynatacak
bir şekilde değildir. Onlar malumu âliniz ki bunu reddedecek taraf cihan efkârı umumiyesine karşı mesul
olur. Biz diyoruz ki: Biz reddetmiyoruz. Yalnız şu mülâhazalara, tecrübe binaen bu şekil tahliye halinde
olmalıdır. Tahliye olmazsa bu sulhu getirmez diyoruz. Yani teklifimizin mülayim olması ve esas itibariyle
mütarekeyi kabul etmesi noktaları, onların bizim aleyhimizde istifade etmesine mani noktalardır. Aynı
zamanda bizim de er geç arz ettiğim gibi esasen tahliye talebi olduğu tezahür edecektir. Muharebe halinde
bulunan bir milletin misakı milliyi hiç mevzubahis etmeksizin ve şimdiye kadar misakı millî diye bağıran
bir milletin ve bazı defalar misakı millînin esaslarını kabul etmedikçe biz sizinle müzakereye bile girmeyiz
diyen bir milletin hiç ondan bahsetmeksizin yalnız tahliyeyi talep etmesi zannederim bizim aleyhimizde
istimal edilecek delil olarak bir şey teşkil etmez. Muhtelif noktai nazardan bu cihet tahlil edilecek olursa bu
bize bir zarar getirmez. Kabul olunacak olursa tabiî güzel bir şeydir ve ben kendi şahsım itibariyle bunu ya-
zan arkadaşlarıma müteşekkirim. Çünkü ben de geldiğim zaman bu teklifi yapacaktım. Hatta şurasını da
arz edeyim ki benim orada söylediğim şeyleri işittiler. Bu teklifi aldıkları vakit hayret edeceklerdir. Çünkü
benim söylediğim sözlere karşı Meclis kabul eder mi, etmez mi diye soruyorlardı. Şimdi bu zihniyetle
hareket edince gayet güzel tesir hasıl edecektir. Burada Edirne meselesi dahil değildir. Şimdi Hariciye En-
cümenindeki arkadaşlarla bunu görüştük. Onlar da aynen kabul ettiler. Artık o bir tarafını bilecek, takdir
edecek Heyeti Âliyenizdir. Ben başka cihetlerde tenevvür edilecek noktalar varsa sorunuz cevap vereyim.
Sual şeklinde kısa izahatla alalım.
HAFIZ MAHMET BEY (Trabzon) — Sizin Paris’e muvasalatınız hangi tarihe müsadiftir.
REİS — Rica ederim; sualler cevabî noktaya ait olsun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Mademki sulh teklifi gelmiştir ve orada sarahaten diyor ki Edirne
Yunan içinde kalacaktır. Bunu bir cümle ile protesto etmeliyiz. Biz şimdi bir vaziyet karşısında bulunuyo-
ruz ki bu teklifte Trakya mevzubahis olmamıştır. Bu teklifte bundan bahsolunmaması bizim zannediyo-
rum ki biraz eseri zaaf gösterdiğimizi gösteriyor. Binaenaleyh bunu bir gün bir cümle ile protesto etmemiz
lâzımdır.
YUSUF KEMAL BEY — Efendim; bu metinde şeraiti sulhiyeden hiç bahsedilmemiştir. Şeraiti sulhi-
yeyi kabul edeceğiz, reddedeceğiz bu hiç mevzubahis olmamıştır. Trakya meselesi olduğu gibi daha diğer
mühim mesail vardır, kapitülasyonlar vardır, boğazlar vardır ve daha şu ve bu vardır. Binaenaleyh burada
şeraiti sulhiyeden ya tamamiyle bahsedilerek münakaşa edilmesi ve yahut hiç bahsedilmesine...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurursanız izah edeyim. Diğer mesail Düveli muazza-
maya aittir. Fakat Trakya meselesi yalnız Yunanistan ile bize aittir. Şimdi Trakya’nın tahliyesini de istemek
lâzımdır.
YUSUF KEMAL BEY — Fransa’da ayandan birinin bana dediği gibi anladık, Anadolu tahliye oluna-
caktır ve Anadolu sizin olacaktır. Fakat İstanbul’dan ve Trakya’dan ne ile olacaktır? Bunu bana söyleyiniz.
Bunu da size temin edeyim demiştir. Arz edebiliyor muyum? Şimdi rica ederim, tekrar tekrar rica ve istir-
ham ediyorum, bizim burada yapacağımız şey gayet pratik olacak. Onlar bize Anadolu’nun tahliyesinden
bahsediyorlar, biz de onlara Anadolu’nun tahliyesini teklif ediyoruz. Meclisi Âliniz karar verirse o zaman
Anadolu ile beraber Trakya’nın tahliyesini isteriz. Fakat bu amelî bir hareket midir, değil midir? Takdiri
size aittir.
MUSTAFA LÜTFİ BEY (Siverek) — Bendeniz de Hüseyin Avni Bey’in fikrine iştirak ediyorum. Cevabî
noktanın 14’üncü satırında Türkiye Büyük Millet Meclisinin toprakları deniyor ki, bu topraklar Asya’yı
suğradan mı ibarettir?
REİS — Efendim, Heyeti Celilenin nazarı dikkatlerine bir şey arz edeyim. Müzakere notaya ait tashihat
üzerindedir. Not alan zevat söylesinler.
FUAT BEY (Bolu) — Bendeniz de Hüseyin Avni Bey’in söyleyeceklerini söyleyecektim. Yunanlılar
yalnız İzmir’de mi cinayet yapmıştır. Bugün Trakya’da dahi mezalim yapılmaktadır. Notada Türk toprakları
denilmektedir ki bunda hiç şüphesiz Trakya da dahildir. İzmir tefsiri mevziî bir şeydir.
– 217 –
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Yusuf Kemal Beyefendi beyanatında buyurmuştular ki, Puankare
benim Paris’te bulunmamaklığımı arzu ediyordu dediler. Fakat bunun esbabını izah etmediler.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, Paris’te toplanan konferans sulh konferansı olmayıp üç
Hariciye Nazırının akdettiği bir konferanstır. Ben Paris’e gitmezden evvel bana bunu General Pelle tebliğ
etti. Dedi ki, İngilizler şüpheleniyorlar, çekiniyorlar. Onun için Puankare de sizin konferans esnasında
Paris’te bulunmanızdan çekiniyor. Paris’in civarında bir yerde oturmanızı istiyor. Öyle olduğu halde kon-
feransın esnayı inikadında ben Paris’te bulundum ve hatta Mösyo Puankare de benim Paris’te bulunmamı
istiyordu. Bizim mütareke teklifimiz üzerine gösterdiğimiz vaziyetten sıkılmıştı. Mösyö Puankare git Ver-
say’da otur dediği halde bilahire hariciyeden birisi gelerek otelde oturmamın daha iyi olduğunu söylediler.
Burada kalırsanız bile ehemmiyeti yoktur dediler. O hükmü tamamiyle kaybetmiştir. Bilâhare öyle olmadı.
BASRİ BEY (Karesi) — Bendenizin sualim notaya ait değildir. Avrupa’da bir gazeteye vuku bulan beya-
natınızı buradaki bizim gazeteler yazdılar. Türkiye Hükûmetinin yeni birtakım hukuk ile, yeni bir teklifte
yürüdüğünü, kavaninin Avrupa’dan alındığını ve alınacağını, Türkiye’de muhafazakârlığın hiçbir mevkii
olmadığını beyan buyurmuşsunuz. Bundan maksat nedir? Eğer tatmin ise acaba bu sözlerin samimiyetine
mi yoksa mahiyeti milliyemizin renksizliğine mi vermeli? Sonra Avrupa’daki telakkiyat ne şekilde olacak-
tır?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, bu şeyi mevzu bahseden Deyl telgraf gazetesinin dip-
lomasi muhabiridir. Bu suali sordu. (Cevap istemez sadaları) Müsaade buyurunuz cevap vereyim. Basri
Beyefendi bunu okuduğu vakitte yanındaki adama ben Yusuf Kemal Bey’in takip ettiği siyasetin taraftarı
değilim demiş. Bu adam orada bana dedi ki siz ekalliyetleri himaye edeceğinizden bahsediyorsunuz. Ben
teokratik tabiri bizim Müslümanlıkça olmaz. Bu söz Hristiyanlığa, Papalığa ait bir şeydir. Hukuku ammei
İslâmiyece, teşkilâtı İslâmiyece teokratik değildir. Teokratik tabiri sizin Hristiyanlıkta Papalık makamının,
Papalık sıfatıdır. Uluhiyetten bir alâkası var. Ona vahyoluyor. Bana dedi ki siz teokratik bir Hükûmetsiniz.
Ben de dedim ki hayır teokratik bir Hükûmet değildir. Müessesatımız millî müessesat olacaktır dedim. Biz
ahkâmı fıkhiyede buluruz oradan alırız. Ahkâmı garbiyede buluruz, oradan alırız dedim. Sonra yazıp da
bunları bana imza ettirmedi gitti o Türk düşmanı olan adam böyle yazdı.
FEVZİ PAŞA (Erkânı Harbiye Reisi) (Kozan) — Geçende vuku bulan celsei hafiyede Meclisten tema-
yülatını anladıktan ve verilen takrirler üzerine Meclisin kararı alındıktan sonra Heyeti Vekile cephenin
münasip bir yerinde Başkumandan ile görüştü. Başkumandanın yanında bilumum cephe ve ordu kuman-
danlarıyla görüştükten sonra ordunun ruhu ve fikri hakkında hakiki bir temas ile mücehhez oldukları
halde Heyeti Vekile ile birleştiler. Neticei beyanatta mütarekenin olduğu gibi kabulü bizim için gayet muzır
olacağı gibi Heyeti Âliyeniz gibi ordunun da aynı fikirde olduğu anlaşıldı. Bu suretle mütarekenin behe-
mehal tahliye ile beraber olması hakkındaki fikirde tevafuk hasıl oldu. Başkumandanlığın Heyeti Vekile
huzurundaki beyanatına nazaran ordumuz düşmanların her türlü tecavüzatına karşı vazifei vataniyesini
tamamiyle ifa edecek bir haldedir. Ancak düşmanlarımıza musaddak olan bu tefevvukı maddî ve manevîyi
haleldar etmeyecek surette cevabın hak ve kuvvete müstenit olması suretinde tasvip edildi ve bu suretle
bu şekil hasıl oldu. Bu şeklin Hariciye Vekilimizin vüruduna kadar neşredilmemesi tensip olundu. Bura-
da vuku bulan beyanatından da anlaşılacağı üzere Avrupa’da hasıl olan efkârı bizim bu şeklimizle tatmin
edeceği anlaşıldığından o da bize iltihak etmiştir. Bununla bizim istihdaf ettiğimiz nokta ordumuzun te-
fevvukı maddî ve maneviyesini haleldar etmeksizin siyasî cihette kazanmış olduğumuz cihetleri temadi
ettirmektir. Siyaseten kuvvetli olduğumuz kadar ordumuzca da kuvvetli olmak lâzımdır. Siyasetteki kuvvet
malumu âliniz cebbarlık değildir. Daima efkârı umumiyenin arzusu olan sulhperverliktir. Biz bunu şimdi-
ye kadar gösterdiğimiz gibi bundan sonra da müsalemetperver görünmeyi en büyük kuvvet addediyoruz.
Düşmanlarımızın yapmak istediği tesiri makûsu izale edecek veçhede vereceğimiz cevapta efkâran müla-
yim gelecek şekli kabul ettik. Ancak bunun ruhunda bir şey var ki o da mütareke ile beraber tahliyenin
de behemehal tefrik edilmiş olmasıdır. Takyit ettiğimizden murat az müddet zarfında bu teklifin mahiyeti
hakikiyesini meydana çıkarmaktır. Avrupa eğer cidden sulhu arzu ediyorsa Yunanlılar üzerine bir tazyiki
manevi ile tahliyeyi kabul ettirecektir ve bu suretle Yunanlılar bu on beş gün zarfında bu tazyiki manevi ile
– 218 –
ya çekilecekler veyahut reddedecekler. Reddettikleri gibi zaten orada beyan ettiğimiz veçhile bütün alemi
medeniyet nazarında sulhşikenlikle itham olunacaklardır.
BİR MEBUS — İlk on beş gün zarfında Yunan ordusu çekilebilir mi? Bir kere bu mütarekeyi kabul et-
tiğimiz zaman bunu Avrupa Hükûmetleri görüşerek Yunan ordusunu tebidden sonra on beş gün zarfında
tahliye yapılabilir mi?
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Efendim; bu on beş gün müddet kabulünden itibarendir. Bizim teklifi-
mizden itibaren değildir. Onlar kabul ettikten sonra arzu ediyorlarsa o müddete kadar tahliye keyfiyetini
istihzar edecek komisyonlarını hazırlayacaklardır ve Yunanlılar da ona göre hazırlanacaklardır. İki üç saat
yakındır. Arzumuz nedir. Şimendifer hattını ele geçirmektir. Yunan ordusu zaten duramaz.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu daha iyidir bizim için, şüphesiz ben de bunu kabul ederim. Hükû-
metin de düşünmesini temenni ederim. İkinci şık, şayet Yunan ordusu Avrupa’nın verdiği kararı kabul
etmezse bir hafta yahut on beş gün sonra malumu âliniz Yunan ordusuna taarruz edecek istihzaratta bulu-
nuyoruz. Düşmanlarımız bunu bildiği için esbap arıyorlar. Biz mümkün olduğu kadar az müddet zarfında
düşmanın... Maksadımız zaten vakti taarruzumuzu gizlemektir.
Şimdi efendim bulunduğumuz vaziyet bizim aczimizi göstermez. Fakat bu hattın düşman elinde bu-
lunması düşmana kuvvettir. Düşmanın bu hattan çekilmesi her asker... düşman hakikaten mütareke kabul
edeceği kanaati hasıl olur. Bunu kabul ettikleri gün Yunan çekilecektir. Menabiini bırakmış olacaktır. Fa-
kat bizim için bu olmuş, olmamış zararı yok... Bizim ordumuz lüzumu kadar düşmanın karşısında hazır
bulunuyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim bu bizim aczimize delâlet ediyor.
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Zannetmem.
REİS — Hariciye Encümeni namına mütalâa var, söylesinler.
VELİ BEY (Burdur) — Hariciye Encümeni cevabî notayı gerek üslubu gerek mefhumu itibariyle mü-
nasip görmüştür ve Hükûmetin noktai nazarına tamamiyle iştirak etmiştir. Encümenin ekalliyeti üslûp
itibariyle bazı noktalarda daha ziyade hissi noktalarda tadil teklif etmiştir. Yani bazı tabirat teklifinde bu-
lunmuştur. Bu hissiyatın kutsiyeti ve böyle bir metinde kendilerini mütesassis eden elemlerin şiddeti hak-
kında gerek Encümenimizin şekli hazırıyla kabul eden kısmı, gerek Heyeti Celilemizin bütün azası şüphe
yok ki müttefiktir. Fakat lisanı siyasetin, icabatı siyasiyenin tahammül etmediği, hatta tahammül etse bile
yekûnunu zikrinden daha faideli gördüğü, daha münasip gördüğü bazı hususat, bazı mevzuat, bazı ah-
valdir. İşte o itibarladır ki o his noktasından ilâve ve tadil istizanı vakiin de metni aslîdeki gibi alâhalihi
bırakmağı muvafık gördü ve Heyeti Celilenizi bittabi hakem ittihaz etti. Nedir o? Hissî olan taraf şurasını
arz edeyim ki metnin ahkâmına taaruz eden bir cihet yoktur, bu mevzuu münakaşa olan meseledir. Sükût
geçilse dahi, ilâve edilse dahi hükmü aynıdır, tağyir yoktur. Biz bu hususta sükût etmekle müddeiyatı mil-
liyemizden hiçbir şey velev ki zımnen vazgeçmiş addedilenleyiz. Hiçbir siyasi size vermediği noktada şu
meselede sükût etmiştiniz. Binaenaleyh filân noktadaki sükûtunuz bizi ilzam edecek bir lisan kullanmağa
şu üslûp ile bizi icbar edemeyecektir.
HAŞİM BEY (Çorum) — Mahiyetinde değildir demek istiyorsunuz (Handeler)
VELİ BEY (Devamla) — Gayet basit bir üslup. Cevabî notada arkadaşlarımızın iliştiği nokta şudur.
(İzmir’e çıkan Yunan ordusunun... ilâh) cümlesinde diyorlar ki neden yalnız İzmir’e çıkan Yunan ordusu
deniyor da topraklarımızı istilâ eden Yunan ordusu, Trakya’ya çıkan Yunan ordusu denilmiyor? Kendi me-
nafii siyasimiz lehine bir maksadı siyasî vardır. Biz burada (Notanın mefhumuna, maksadına giriyorum)
sulbün bize ağır gelen ahkâmından mümkün olduğu kadar kaçmak fakat ipi koparmak lisanını kullanmak
mecburiyetini görüyoruz ve meseleyi ancak mütareke ahkâmı üzerinde temerküz ettirmek cihetindeki
fevaidi menafii siyasiyemizi nazarı dikkate alıyorum. Şüphe yok ki biz şu notanın mefhumumda mesaili
ikiye tefrik ederek sulh tekliflerimizi tetkik için takarrür edecek murahaslarımızı tayin olunacak şehire
göndermeğe müheyya fakat kendi tekliflerimi mevkii müzakere, münakaşaya koymağa hüsnü niyet ibraz
etmekte olduğumuzu ifade ile sulh ahkâmını dahi müzakere edeceğimizi, fakat bu müzakereye başlama-
– 219 –
nın şartı olan Yunan ordusunun memleketimizden çekilip gitmesini talep ettiğimizi ve bu talebimizi de
Yunan ordusunun devletinin nesayihini defeatle dinlemediğini ileri sürerek tahliyenin mütarekeden gayrı
kabili fek olduğunu ileri sürerek, şüphe yok ki kendi noktai nazarımıza daha ziyade hizmet etmiş bir lisan
kullanmış oluruz. Çünkü en ağır yükümüz bizim Yunan ordusuyla karşı karşıya bulunmaktır. Düveli itilâ-
fiyenin vasıtai tehdidi, vasıtai cebr ü zecri ellerinde ancak Yunam ordusudur. İleride bize teklif edecekleri
şeraiti şu tabiri marufu ile cebren tahmil etmek istediklerini ve ısrarlarında bulunurlarsa bu ısrarlarında
muvaffakiyet ihtimali Yunan ordusunun karşımızda bulunması takdirinde biz kendi sulh hatlarımızı mev-
kii tezekküre koymağa amadeyiz. Fakat siz ki insaniyetperver hareket ediyorsunuz, bu hareketiniz, bu
maksadı ulviniz... ile siyaseti cemetmek kudretini gösteriyor. Şayanı, tebriktir. İbtida bizi bütün fecayie
fecayia sebebi evvel olan Yunan ordusundan tahliye ediniz ve bütün cevabımızın ruhu aslîsini, hedefi
yegânesini diyeceğim, bu tahliye meselesi teşkil ediyor. Binaenaleyh tahliye meselesi davayı aslîmizi teşkil
ettiği takdirde sulhun en pürüzlü ahkâmı ile uzaktan yakından alâkası olan hatırayı uyandırmak bir kelime
ilâvesi suretiyle o kelimenin zikrinde bir zararı siyasi olmadığı gibi zikrinde sulhun en pürüzlü dediğim
ahkâmı teşvişi efkârı mucib olmak itibariyle...tahliyeyi... Bizim elimizde bugün zıman olan Trakya’yı da,
Trakya meşgul arazisini dahi ithal ediyorlar, onu da şâmil tutuyorlar. Maazallah bunların tulü emeli vardır.
Bu tahliyenin zımnında makasıdı meçhule, meşkûkeleri demeleri ihtimalinden ihtiraz etmiş oluyoruz.
İzmir’e çıkan Yunan ordusunun ilk hatvei şenaati memleketimizde İzmir’e atılmıştır. Üslup itibariyle şu
metnin tadiline lüzum yoktur. Ben İzmirli olmak itibariyle burada ruhları inleyen Trakyalı arkadaşlarıma
söylerim ki Meclisin içinde mukaddes Edirne’nin gitmesini arzu eden bir kimse yoktur. Binaenaleyh ora-
sını daha kolaylıkla ve daha çabuklukla kurtaracak Türk ordusuna istinat etmeliyiz. Binaenaleyh ilk defa
buralarını tahlite ettirmek lâzımdır. Hedefimize seri bir surette vasıl olmamız için bunun kabulü lâzımdır.
Binaenaleyh şu metni şu itibarla aynen kabul etmek lâzım gelir. Ta ki muhataplarımıza sulhperverliğimiz
hakkında bir şüphe girmesinden ihtiraz edelim. Binaenaleyh Encümenin ekseriyeti namına ve kendi fikri
şahsım olmak üzere dahi ısrar ediyorum. Tadile hacet yoktur. Ahkâmı saire hususatı askeriyeye taalluk
ettiği için daha ziyade söz erbabı ihtisasa düşüyor.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Efendim; burada yalnız bunun İzmir için mutasavver olduğu
beyan ediliyor. (Bunu topraklarımıza ayak basan suretinde) kabul etsek daha iyi değil mi? (Gürültüler)
VELİ BEY (Devamla) — Mustafa Kemal Bey’in itirazına karşı şu fıkranın şümulünü Heyeti Celilenize
arz ederim. (Fıkrayı okudu)
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Notanın metni çok muvafıktır.
BİR MEBUS BEY — Bizim misakı milli sahasında Garbin en ziyade ve belki yegane Yunanlılığa merbut
gördüğü saha İzmir sahasıdır. Bundan başka ilk hatvei şenayi İzmir’de irtikâp edilmiştir. Bizzat kendileri-
nin gönderdikleri komisyonlarının raporlarına nazaran tevsik edilen fecayi İzmir’de olmuştur ve Yunanla
olan müsademenin mukaddimesi İzmir’de başlamıştır. Ve bu fecayi bütün düveli itilâfiye devletlerinin
kalplerinde bir azap uyandırmıştır. Çünkü bu devletler Yunan’ı İzmir’e taslit etmekle şerefyab olduklarını
söylüyorlardı. Şimdi Hükûmeti Milliye namına bütün alemi medeniyete karşı ve kendi lisanı tecavüz ve
şenaatlerine karşı söylüyorum. Onlar İzmir’e çıkan Yunan ordusunu isyan edenlere karşı koymak ve onları
teskin etmek için göndermişlerdi. Binaenaleyh Meclisi Âlinizin nazarı dikkati âlisine bir şey arz edeceğim
ki bu mesele hayatî meselemizdir. Bunun intişar edecek cihetleri vardır. Meclislin samimiyet ve mahre-
miyetine kalacak noktaları vardır. Binaenaleyh bu takdim ettiğimiz takririmizde bunları temenni ettik
efendim.
REİS — Efendim; şimdiye kadar Hariciye Vekili ve Erkanı Harbiyei Umumiye Vekili beyanatta bulun-
dular. Sıra azayı kirama geldi.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) Efendim; bendenizin arz edeceğim şey, Hükûmeti takdir etmektir. Bun-
dan büyük bir zarar mı vardır, faide mi vardır? Bu hususta hukukumuzu lüzumu kadar müdafaa etmiş-
lerdir. Esas fikirlerinde tamamen beraberim. Benim iki noktai nazar dikkatimi celbetmişti. On beş gün
yerine acaba üç hafta olamaz mı? Bunu, Hükûmetin nazarı takdirine arz ederim. İkinci nokta ise, birçok
arkadaşlarımızın takıldığı veçhile (İzmir’e çıkan) yerine (Ana toprak) denilmekle o iki kelime kalksa acaba
– 220 –
daha iyi olmaz mı? Fakat zannederim ikinci şekil daha doğrudur. Üçüncü şekil ise (uzun müddet devam
edecek kontrol... ilâ) girişmek tabiridir. Yeniden girişmek tabiri nezaketi lisaniyeye muhaliftir. Bu tabirin
düveli muazzamaya karşı münasip olup olmadığını Hariciye Vekâletinden soruyorum) (Ordumuz için
uzun müddet...) fikri kabul ediyorum. (Sonra vatan müdafaası ibaresinden sonrasını okudu) Acaba bu bir
tariz manasını mutazammın olur mu, olmaz mı? Bunu da Hariciye Vekilinden soruyorum. Başka bir şeyde
itirazım yoktur. İzahatına intizar ediyorum.
RIZA NUR BEY (Sıhhiye Vekili) (İstanbul) — Efendim. Salâhattin Bey’in bir noktasına cevap verece-
ğim. Bu kadar fecayi ve ıztırabat çekmiş olan bir millet...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu cevap değildir. Bu cevabı kabul etmiyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim; Hariciye Vekili bundan daha şiddet-
lisini doğrudan doğruya Mösyö Puankare’nin yüzüne söylemiştir. Burada da bunu göstermek lâzımdır ve
bunu efkârı umumiyei cihana karşı göstermek lâzımdır. Çünkü bize karşı iki tarafa da kontrol koyuyoruz
dedikleri halde öbür tarafa müsavata riayet etmek için diyorlar. Eğer eksik olmuş olsa idi ben bunu koyu-
nuz diye rica edecektim. Zira biz notayı yazarken, notayı göndereceğimiz yerlerden merhamet, bilmem
ne beklemiyoruz. Efkârı umumiyei cihanın bize hak vermesi dolayısıyla böyle söylüyoruz. Emin olunuz
siyaset âleminde en iyi sözler, gayet iyi tartılıp şiddetle söylenen sözlerdir. Bence bunda bir mahzur yoktur
efendim.
REİS — Celseyi tatil ediyorum.
Hitamı celse
REİS — Söz İzzet Paşa Hazretlerinin. Buyurun efendim.
YUSUF İZZET PAŞA (Bolu) — Arkadaşlar; cevabi nota hakkındaki sureti umumiyede acizanemce
münasip görülmüş olan cevabi notanın bazı nukatı hakkında mütalaamı arz etmezden evvel davayı mil-
liyemizin hali katisinde bulunduğumuz bir sırada ve bilhassa mütarekeden başlıca mesul bir şahıs olmak
itibariyle Başkumandan Paşa Hazretlerinin burada bulunmasını talep etmek muvafık olacağı kanaatinde-
yim.
Bu kanaatimi arz etlikten sonra şimdi cevabi notanın metni ve daha bazı mevaddı hakkındaki müta-
laatımı arz edeceğim. Arkadaşlar evvelâ bize vaki olan teklif bir mütareke teklifidir ve cevabi notamızda
hemen on iki teklif bu mütareke tabirini istimal etmiş olmakla, mütareke kelimesinin bütün şümulüyle
-hukuk noktai nazarından- kabul etmiş oluyoruz. Bendenizce mütareke kelimesi hukuk noktai nazarından
meal itibariyle tenkit ve tetkike şayan bir noktadır. Bize vaki olan mütareke teklifinde ve mukaddematı
sulhiye teklifatında; mütareke kelimesi üzerinde İtilâf hükûmetlerinin pek ziyade ehemmiyet verdiklerine
bilhassa nazarı dikkatinizi celbederim. Malumu âlileriniz harbi umumiyi müteakip bir mütareke akdet-
miştik, bizim nazarımızda bu umumi mütareke elân devam ediyor ve bu umumi mütareke devam edip
duruyorken acaba bir ikinci mütareke akid ve kabul etmek acaba hukuk noktai nazarından muvafık mıdır,
değil midir? Bu benim fevkalâde nazarı dikkatimi celbettiği için bu baptaki noktai nazarımı Heyeti Celile-
nize arz etmek istiyorum. Demin de arz ettiğim gibi bitaraf hükûmetleri bu mütareke kelimesine fevkalâde
ehemmiyet veriyorlar ve bilhassa Yunanlıların İzmir’e çıktıktan sonra azim fedakarlığa katlandığı ve huku-
ku iktisadiden bahsediyorlar. İtilaf hükûmetlerinin bahsettiği bu azim fedakârlık Yunanlılar İzmir’e çıktık-
tan sonra vukua gelmiştir. Kendi noktai nazarından.. Binaenaleyh bu azim fedakârlık noktai nazarından
hu meseleyi yeniden bir hali harp ihdas edilmiş midir, yeniden bir mütareke kabul etmek lâzım mıdır, de-
ğil midir? Hukuk noktai nazarından teşrih ve tetkik etmek lâzımdır. Bu hususla bendeniz iddia edeceğim
ki milletimiz umumi mütarekeyi müteakip şimdiye kadar asla umumi mütarekeyi ihlâl etmemiştir, kendisi
en büyük mukaddesatını müdafaa halinde gelmiştir. Muhafazaya, müdafaaya sevk edilmiştir. Yunanlıların
umumi mütarekeden sonra yaptıkları üç hariciye nazırı tarafından bayan edilen fedâkârlığı hukuk noktai
nazarından teşrih etmek lazımdır. Yunanlılar İzmir’e çıkmamışlardır, davet edilmişlerdir ve üç hariciye
nazırı bunu kendileri itiraf ediyorlar. Biz Yunanlılarla karşı karşıya kalmış olsaydık, biz harbin sevki ida-
resinde serbest kalsaydık. Yunanlıların hiçbir neferi, hiçbir yerimize çıkamazdı. Binaenaleyh Yunanlılar
İzmir’e çıktıktan sonra yaptıkları: Üç hariciye nazırı tarafından söylenilen azim fedakârlık itilâf hükûmet-
– 221 –
leri tarafından Yunanlıların İzmir’e davetinden sonra vukua gelmiştir ve bunun mesuliyeti tarihiyei İzmir’e
çıktıktan itibaren yaptığı bütün fenalıkların mesuliyeti tarihiyesi, şüphesiz itilâf hükûmetlerine aittir. Yu-
nanlılar İzmir’e çıktıktan sonra en evvel mukavemeti şüphesiz ki halk yapmıştır halk. Milletimiz kendi sinesinden doğan
hissiyatı vatanperverane ile bu mukavemeti yapmış ve buna resmi makamat da iştirak etmiştir. Karahisar Mebusu muhte-
remi Ali Bey arkadaşımız ve diğer arkadaşımız Kâzım Bey şahittirler. 14’üncü Kolordu resmi bir mukavemete dahil olmuş
bir kuvvettir. Binaenaleyh resmi makamlar, resmi kuvvetler Yunan’a karşı bir mukavemet yapmakla bir mesuliyeti tarihiyeyi
ve yeniden bir harp vukuunu hali harp mesuliyetini deruhte etmişler midir? Bunları tefrik etmek pek müşküldür. Bu bapta
itilâf devletleri ne yapmışlardır? Bunu tetkik etmek pek mühimdir. Bu resmi mukavemet, resmi bir nota ile başlamıştır.
Bu resmi notadan Hariciye Vekili Bey’in malumatlar olmasını pek faideli bulurum. Resmi notayı Kâzım Paşa Hazretleri
Bandırma’da itilâf mümessillerine verdiği vakitle, itilâf mümessilleri hiçbir protesto yapamayarak derhal hususi bir vapurla
İzmir’deki Yunan Başkumandanlığına ve emir vermek salâhiyeti İstanbul’daki komisyona aittir ifadesiyle derakap İstanbul’a
göndermişlerdir ve bir sene müddetle âcizleri orada bulunduğu müddetçe hiçbir itilâf mümessili ve memurları tarafından
resmi bir protesto vaki olmamıştır. Yunanlıların bu halde yapmış oldukları azami fedakârlık dedikleri bu şey, bilakis gasb
u gâret olduğu tamamiyle zahir bir şeydir. Harbi umumiyi ihya edecek yeniden bir şey devam etmiştir ve harbi umumiyi
müteakip maatteessüf devam eden ve vatanımızı harabeye çeviren tekmil efal ve harekâttan iptida itilâf hükûmetleri, andan
sonra Yunan hükûmeti mesuldür. O halde bendeniz mütareke tabirini Hükûmetimizin kabul etmesiyle, binnetice yeni bir
hali harbin de kabul edileceğinden endişe ediyorum. Bendenize kalırsa biz bunu bir fasılai sükûn tabiri kullanmamız daha
muvafık olur. Yani tahliye müddetince bir fasılai sükût veya bir tatili muhasamat kabul ederiz veyahut müddetince bir tatili
muhasamat kelimesinin kabulü taraftarıyım. Fakat hiçbir zamanda yeni bir mütareke tabirini kabul etmemeliyiz. Yeni bir
mütareke tabiri yeni bir hali harbin kabul edilmesi demektir ve bendeniz de endişe ediyorum ki tekmil İngiliz siyasetinin
endişesi bu tabirde mündemiçtir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Paşa Hazretleri mütareke bir tabiri askeri değildir, yani tatili muhasamat ma-
nasını mutazammın değil midir?
YUSUF İZZET PAŞA (Devamla) — Hukuki bir manası vardır? Bu tabiri daha muvafık görüyorum.
Çünkü biz evvelce mütarekeyi kabul etmişiz, ikinci bir mütareke kabul etmek demek, ikinci bir harbi kabul
etmek demektir ve bunun netayicini de kabul etmek demektir ve arkadaşlar bendeniz öyle iddia ediyorum
ki bu cevabi notamızda mütareke tabirini kabul etmekliğimiz ve umumi bir mütareke devrinde umumi
harbi kabul etmekliğimiz İtilâf hükûmetlerine ait olan mesuliyeti itilâf devletlerini tahfif etmek demek
olur. Bu cevabi nota hakkında mütareke kelimesi hakkındaki kelimatı muhtasaran ve mücmelen arz ediyo-
rum. Bendeniz mütareke kelimesinin umumi bir mütareke içerisinde ikinci bir mütarekenin ve dolayısıyla
bir harbin vukuunu kabul etmiyorum. Fakat buna mukabil tahliye için herhalde bir fasılai sükût tabirini
kullanalım. Tatili muhasamat için de hiçbir zaman mütareke tabirini katiyen kabul etmeyelim. Çünkü
mütareke içerisinde ikinci bir hali harbin kabul edilmek ihtimali vardır ve bunun netayici siyasiyesinden
endişe ediyorum.
Şimdi cevabi notanın diğer metnine gelince: Burada İzmir’e çıkan Yunan ordusu tabiri vardır ve şüphesiz Yunanlıların
mezalimi yalnız İzmir’de değil diğer aksamı vatanda da vardır. Binaenaleyh bu tabirin çıkarılmasını teklif ediyorum ve zan-
nederim Hariciye Vekili Beyefendi ısrar etmiyor, demin de şifahen söylemiştir. Eğer bu tabir kalacaksa İzmir’e çıkmış denil-
memelidir. Yunan İzmir’e çıkmamıştır, davet edilmiştir, çıkmış tabirinin yerine çıkarılan denilmelidir veyahut davet edilen
denilmelidir. Yunan çıkarılmamış, davet edilmiştir ve bir mesuliyeti tarihiye ve hukukiye vardır bunda. Cevabi notada tah-
liye müddeti için dört ayın Hükûmetimiz tarafından da kabul edilmesini ben ancak, belki Mareşal Foşa, bir heyeti askeri-
yeye karşı, Fransız genaralinin beyan ettiği heyeti askeriyeye karşı gösterilmiş bir nezaket, bir Fransız mareşalin bir riyaseti
askeriyeye karşı pek güzel bir surette bir ay içerisinde bile tahliye edebilirler. Mamafih ısrar etmiyorum. Lüzumsuz bir ne-
zaket addediyorum ve bilhassa şu fıkraya nazarı dikkati âlinizi celbederim. Binaenaleyh Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin
mütareke müddetinin Anadolu’da tahliye müddetli olan dört ayı teklif ve şurasına nazarı dikkati âlinizi celbederim. Tahliye
hitamında müzakeratı evveliyei sulhiye neticelenmemiş olursa mütareke müddetinin kendiliğinden imtidadına muvaffak
eder. Bu hangi mütarekedir? Efendiler tahliye hitamının müddetini zaten diyoruz ki dört ayda behemehal bitmelidir. Dört
aydan sonra bir mütareke var mıdır? Yoktur. Eğer umumi mütarekenin daha üç ay devamını derseniz bunu kabul ederim.
Binaenaleyh müzakerâtı evveliyei sulhiyeye zaten Yunanlılarla Hükûmetimizin doğrudan doğruya müzakeratı sulhiyeye
– 222 –
girişmesini kabul etmem. Bir sulh vaziyeti karşısında müzakeresine girişiyor ve sulh müzakeratına girilmeliyiz. Binaenaleyh
biz düveli itilafiye ile.
TAHSİN BEY (İzmir) — Mondros mütarekesi vardır.
YUSUF İZZET PAŞA (Bolu) — Evet Mondros mütarekesi vardır. Binaenaleyh umumi bir mütareke
kendiliğinden imtidat eder umumi bir tabirin ilâvesini teklif ederim. Üçüncü bir şey daha ilâvesini müna-
sip görürüm. Eskişehir, Kütahya. Afyonkarahisar hattının dahi ilavesini ve muhterem bir arkadaşımdan
Baha Beyefendi’den mülhem olduğum bir şey ile Bursa kelimesinin de ilâvesi ve diğer mevadda sureti
umumiyede muvafakat ediyorum. Pek nezih yazılmıştır ve Hükûmetin müsalemetperver görülmesini ta-
mamiyle takdir ederim. Ancak mütareke kelimesinin kabulüne şiddetle muarızım.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; bendeniz bu mütarekenin, bu cevabi notanın bu kadar
uzun bir surette yazılmasına muhalifim. Esbabını da şimdi arz edeceğim. Yusuf İzzet Paşa Hazretleri pek
güzel bir mütalaa ile söze devam edegelen mütareke kelimelerini zikrederek bunun mahiyeti hukukiye-
sinden bahis buyurdular ki pak doğrudur. Efendiler, mütareke demek bundan evvel kırk-elli sene evvel
mütarekeler vardı. Daha Balkan Harbinde mütareke vardı. Bir de harbi umumide ve 1910 tarihinden sonra
mütareke gördük. Tabii bunları Heyeti Vekilemiz bilir. Efendiler; 1914 ten sonra ne kadar mütareke akde-
dilmişse o mütarekelerde görürüz ki mütareke doğru, fakat şeraiti sulhiyeyi istihdaf etmiştir. Yani mütâre-
keyi hasma kabul ettiren taraf şeraiti sulhiyede neyi kurtarmak istiyorsa onu sokmuştur. İşte Bükreş mu-
ahedesi, işte Mareşal Foşun salonunda yapılan mütareke. Halbuki eskiden mütareke sırf tatili muhasamat
idi. Tarafeyn karşı karşıya silahları elinde dururdu. Son mütareke böyle değil, silâhlarını alıyorlar. Birtakım
istihkâmlarını bozduruyorlar. Binaenaleyh eski mütareke şekli 1914’ten beri tamamiyle tebeddül etmiştir.
Bu böyle olduktan sonra Yunan ordusunun İzmir’e çıkarılması Yusuf İzzet Paşa’nın buyurdukları gibi doğ-
rudan doğruya Mondros tatbiki için düveli muhtelifinin emriyle çıkarılmıştır. Yunan ordusunun İzmir’e
çıkarılmasından o zaman istihdaf edilen gaye İzmir’in doğrudan doğruya Yunanistan’a ilhakı değildi. Bize
tahmil edilmek istenilen birtakım şeraiti sulhiyeyi kabul ettirmeleri idi. Bunda pek ziyade yanılıyorlar.
Vehbi Bey buyurdular ki Yunanlılar İzmir’de iddiayı temellük ediyorlar. En ziyade orayı havza dahilinde
olarak iddia ediyorlar. Halbuki böyle değildir. Yunan hükûmeti İzmir’in sahibi değildir. Yunan meclisi İz-
mir’i resmen ilhak etmemiştir. Trakya ise, bu vaki değildir. Trakya’yı resmen ilhak etmiştir ve mebuslarını
bile almışlardır. Asıl en ziyade istihdaf edilecek nokta bu nota o kadar uzun ve o kadar tumturaklı yazıl-
ması pek ziyade bendenizce zararlı görüyorum. Bunu Avrupalılar bir senet makamında kabul edebilirler.
Gunaris, Londra’da bu kadar zaman kaldıktan sonra o zaman matbuat vasıtasıyla biz anladık ki Yunan her
zaman tahliyeye hazırdır. Biz sarahaten anlıyoruz ki Yunan Trakya’ya yani Anadolu’da yaptığı maddi fe-
dakârlıklara mukabil Trakya’yı ve Marmara sevahilini elinde tutmak istiyor. Fakat buna cevap verilmesi şu
suretle gayet muhtasar olarak ve fazla kelime kullanılmayarak tahliyeye başlamak üzere tatili muhasamat
edeceğimizi Avrupa hükûmetine cevap olarak verilmesini bendeniz daha muvafık görüyorum. Bu kadar
uzun bir şeyi zararlı görüyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; bazı hakayık vardır ki söylemeği insan ağır görüyor.
Deniyor ki Yunanlıları Avrupalılar getirdiler. Vakıa biz biliyoruz ki Yunanlıları Avrupalılar getirdiler. Bu-
nun cevabı efendiler zannederim Avrupalılara ilânı harp ile olabilir. Biz bu hakikate muttali olduğumuz
halde maatteessüf diyeceğim ki biz bu vaziyetti iktisap edememişizdir. Tabiidir ki bütün cihana ilânı harp
etmek doğru bir şey değildir. Buyurdukları gibi bu işte itilâf hükûmetleri bize tavassut ediyor. Yoksa Yu-
nanla bizim arasında akdedilmiş bir mütareke değildir. Bugün muharip olarak hakikaten bütün cihana,
fakat şeklen Yunanlılardır. Yunanlılarla bizim aramızdaki harbe nihayet vermek için Avrupalıların vazi-
yeti hayırhahane bir teşebbüsten ibaret kalıyor. Avrupalıların vaziyetini tabii biz biliyoruz. Onlar nasıl ki
bize hileli, dolambaçlı yollardan geliyorlarsa biz de onlara o yolda gideceğiz. Onların takip ettiğini bizi
düşürmek için takip ettiği maske ile yürüdüğü yollardan, biz de maske ile onlara karşı yürüyeceğiz ve ga-
yemize vasıl olmak içlin ufak tefek şekilde fedakârlıkları ihtiyar etmeğe mecbur olacağız. Cepheden tard
edemeyeceğiz. Bugün onun cevabı nedir? İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar bize Yunanlıları gönderdiğini,
binaenaleyh biz size muhasım vaziyetteyiz ve muhasım devlet tanıyoruz. Binaenaleyh size de ilânı harp
ediyoruz demek gibi geliyor. Onlar hilelerini kitaba uyduruyorlar. Biz de hilemizde kitabımızla bugün
– 223 –
yegâne karşımızda bir Yunan kuvveti vardır. Bu kuvveti karşımızda inhilâl etmektedir. Bugünkü Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin vazifesi karşısındaki düşmanı gevşetmek ve onu tepeleyecek bir vazi-
yete getirmektir. Zannediyorum ki lehülhamd kudretimizle bununla tecelli etmiştir. Düşmanlarımızın şu
müracaatı ki bize Yunan mağlubiyetini gösteriyor. Bu mağlubiyeti daha iyi göstermek için karşımızdaki
kuvveti inhilâl ettirmek ve bunları Trakya hudutlarına doğru yürümektir. Az zayiat ve mümkün olursa
bülazayiat ileriye yürümek gayesine matuftur. Bu mütareke yani düşmanlarımızın geldiği yoldan biz de
gideceğiz. Gayemiz bu olmakla beraber zahir olarak şunu yapıyoruz. Efendiler hiçbir zaman devletlerin
kudret ve kuvvetleri bağlanmaz. Böyle deriz, düşman çözülür, arkasından gideriz. Milletlerin hayatında
böyle kalıbı basılmış senetler yoktur efendiler. Yani düşmanlarımız bu hususta bize o kadar maharetler
göstermiştir ki onlardan çok istifade etmişizdir ve onlara karşı kullanacak çok, çok istifade etmişizdir. Çok
silah kuvvetlerimiz vardır. Efendiler mütareke tabirini istimal edelim, beis yok. Vakıa bugün Yunanlılara
kavlen ilanı harp etmedik. Fakat fiilen harp ettik. Onlar, Yunanlılar, memleketimize, İngilizlerin İstanbul’u
işgali mahiyetinde geldiler.
Rica ederim bugün mütareke devam ediyor diyorsunuz. O halde İstanbul’dakiler, mütarekenin hangi
maddesine istinaden orada oturuyorlar ve buna bir şey söyleyebiliyor muyuz? Yani bugün yegâne yapaca-
ğımız şey; önümüzde bir maniamız var, onu atlamaktır efendiler.. Yunan’ı, karşımızda inhilâl ettirmemek-
ten ve daha salim bir yoldan gayemize doğru gitmekten başka bir şey düşünmeyin.. Yoksa ne Trakya’dan
vazgeçiyoruz, ne de diğer haklarımızdan.. Maksat, gayemize vusul için karşımızdaki kuvveti inhilâl ettir-
mektir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim; şu cevabi notanın gerek ifadesi ve gerekse metni itibariyle
-ilk defa olarak- hükûmetin, mesaili hariciyede gösterdiği dûrendişlikten dolayı şahsım namına teşekkür
ederim.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — O noktada hep müşterekiz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Yalnız mütarekenamede arkadaşların iliştiği mühim bir nokta vardır ki
benim de nazarı dikkatimi celbediyor. Bu notayı ben de esas itibariyle, kabul ediyorum ve zannediyorum
ki: İzmir kelimesinin kaldırılması -muhtelif noktai nazarlara göre- herkesi birleştirecektir ve bu suretle
maksat da hayal olmuş olmayacaktır. Rica ederim. Hariciye Vekili veyahut Heyeti Vekile, buradan şu, İz-
mir, kelimesini kaldırsınlar ve bunun yerine «Topraklarımız» desinler, yine maksat hasıl olur ve muhtelif
nukatı nazar da tevhit edilmiş olur.
Bendenizin de söyleyeceğim bazı şeyler vardır. Fakat müzakerenin başladığı zamandan beri vaziyeti
bendeniz layıkıyla kavrayamadım. Çünkü cevabi nota hakkında söz söylenecek denildi. Söz aldığım vakit-
te de, o zamana kadar söylenilen sözlerin heyeti umumiyesi hakkında mütalaamı arz etmek için söz almış-
tım. Fakat şimdi görüyorum ki, sözler; yalnız cevabi notaya inhisar ettiriliyor. Bu itibarla başka söz söylen-
meyecek. Eğer müsaade buyurursanız bugünkü vaziyete temas etmek için bir şey daha arz edeceğim. Bu
da acaba bugün Avrupa’ya gönderdiğimiz heyeti murahassanın avdetinden sonra Avrupa payitahtlarında
ve bilhassa Londra’da bizim için çalışan bir heyet var mıdır, yok mudur? Yani Yusuf Kemal Bey’in bir az
evvel, mesuliyeti üzerine almak -hatayı üzerine almak- üzere söylediği bir mesele vardır. O hatayı acaba
bugün de bilfiil idame ediyorlar mı?.. Yoksa boş bırakıyorlar mı?
Bendeniz zannediyorum ki bir dakika bile oraların boş bırakılması caiz değildir. Madem ki, kendileri
de burada itiraf etmişlerdir ki bu; şimdiye kadar bir noksandır ve bu noksanı da Yusuf Kemal Bey gör-
müştür. Zannediyorum ki yerlerine birisini bırakmalı idi, böyle bir kimse yoksa herhalde orada bizim
hukukumuzu müdafaa edecek, efkârı umumiyemize vakıf bir heyetin bulunması zaruridir. Bu kadar uzun
süren mücahedemizin inşallah kemali muvaffakiyetle neticesine ermek üzere bulunuyoruz. Böyle bir sı-
rada gayet faal bulunmamız lazım gelir. Söyleyecek çok sözlerim var. Fakat şimdilik bu kadar, fazlasından
sarfınazar ediyorum.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti hakkında takrirler var..
ŞEREF BEY (Edirne) — Arkadaşlar; bendeniz bu notayı daha başka bir noktai nazardan tetkik ediyo-
rum. Yani hulusu niyet ve hüsnü niyetle müterafık ve tevfikan rabbaniyeye karşı müştak olarak adım adım
– 224 –
burada çalışan arkadaşlar yavaş yavaş milli gayenin neticesine doğru gidiyorlar: Buna hiç şüphe yok.. Bu
notaların teatisinden ve konferansların temadisinden de anlıyorum -zaten biliyordum- ve iman ettim ki
artık garp berbat bir haldedir ve Yunan kaltabanları da kendilerini kurtaracak bir mevkide değildirler. Bu
anlaşıldı ve Yusuf Kemal Beyefendi’nin demin buyurdukları gibi, evet siz böyle yaparsanız biz de şöyle
yaparız. Efendiler; İslâm âlemi bizim davamızı kavramış, fakat umumu anlamadı. Asıl arz edeceğim nokta
budur. Maalesef bizim davamızın teferruatına, müfredatına ait İslâm âleminin bir malumatı katiyen yok.
Yusuf Kemal Beyefendi’nin demin dedikleri gibi İngiliz efkârı umumiyesini de inkâr etmeyelim. Montegü
meselesidir ki işte bir kuvvet var, o kuvvet de İslâm kuvvetidir. Şimdi bu kuvvet mevcut. Ben istirham
ediyorum ki bütün âlemi İslam’da hegemonya yani son söz söyleyecek mevkii teşkil eden Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükûmeti bu kuvveti tensik ederek bundan istifade etmelidir. Siyasi demiyorum. Hiç siyasi
bir renk vermesin. Hatta ben yine biliyorum ki bugün müfredatta davamızı müdafaa edenlerin elinde ve
davamızın neden ibaret olduğuna dair müfredat yoktur. Zaten mevcut olan haysiyeti milliyemizin kendi
varlığımızla tarsin ettik ve şu çıktı ve yalnız demin Yusuf Kemal Bey’in de işaret eylediği veçhile: Bis-
millâhirrahmanirrahim. Efendiler, biz talibi sulhuz. Niçin? Çünkü bizi daima kasap oğlu olarak telakki
ettiklerinden nâşi, hayır efendiler; biz kasap oğlu değiliz. Fakat memleketimizde yapılan muahedelerle
vesairelerle siz öyle şeylerle bizi esir mizaç bir şekilde bıraktınız ki işinize gelmediği gibi memleketimizde
niza çıkarırsınız. Binaenaleyh o zaman Allah belâsını versin bu Türklerin dersiniz. Biz de müdafaa edelim
derken, bu Türkler kasap oğlu, kesmekle, biçmekle marufturlar derler. Demek ki mağdur ve masum olan
hakkımızı anlatamıyoruz. Bunun için evvelemirde İslâm âlemini tenvir etmek lâzımdır. Demin Ali Şükrü
Bey’in buyurduğu gibi bu mütarekeyi mütareke olarak kabul etmek doğru değildir. Bu taraftan da Hükû-
mete çok rica ediyorum. Avuç dolusu nice yerlere israf ettiğimiz paralar var ve hiç feyiz vermeyen yerlere
attığımız paralar var. Halbuki bunların bir kısmını bir güzel teşkilât ile davayı millimizi gerek Garp âlemi
efkârı umumiyesi önünde ve gerek İslâm âlemi efkârı umumiyesi önüne koyarak davamızın haklı olduğu-
nu anlatmamız lazımdır. Ve kaybedecek bir saniyemiz yoktur. En çok noksanımız budur. Hariciye Vekili
Beyefendi inkâr edemezler ki kendileri müteaddit defa benimle müdavelei efkâr ettikleri vakit söylemiş-
lerdir. Geçenlerde tetkik ettiğimiz zaman gördüğümüz veçhile hatta gelen telgraflar bile noksan geliyor. Bir
vasıtai istihbariyemiz bile yok. Halbuki bu dava böyle müdafaa edilir. Sonra efendiler bendeniz de Hariciye
Encümenindeyim. Bunu müdafaa ettim ve bunu söylemek vazifemdir. Bugün yanan ve yıkılan evler, helik
edilen gasplar yalnız İzmir’de değildir. Trakya’da yıkılan 40 000 hanedir ve son istilâ edilen yerlerden mec-
buru hicret olanların nüfusu 60 000’dir. Sonra bugün İstanbul’da bile bizzat Yunan tarafından yapılmadık
rezalet kalmamış. Anadolu istilâsında yani Yunan işgalindeki her yerde bu fenalık vardır. Dedim ki Yunan
ordusunun işgaline bir sebep göremedim. Fakat ekalliyete kaldım. Dedim ki Yunanlıların işgal ettiği top-
raklarımızda yaktığı, yıktığı şunlar, bunlar hayır yalnız İzmir değil, bu doğru değil, katiyen doğru değil.
Neden Güya İzmir sözünü ifade etmekle.. Evet İzmir’de benim için mukaddes bir memlekettir. Binaena-
leyh bunun tashih edilmesini rica ederim. Çünkü bu tashih edilmezse yalnız İzmir’de yapılmış olur. Trakya
meselesi umumi meselemizde halledilecek bir meseledir. O zaman tebdili kanaat ve tebdili meram ederim.
Ekalliyette kaldığım için yalnız sükût ettim. Fakat bu cihet katiyen kabili tashihtir. Yani İzmir kaydının
yerine Yunan ordusunun işgal ettiği saha, yaktığı, yıktığı ırzlar, evler diyelim. Bunu muvafık görürseniz..
(Muvafık sadaları) Efendim söyleyeceğim budur.
REİS — Efendim; birçok söz alan arkadaşlar var. Müzakerenin kifayeti hakkında da birçok takrirler
vardır.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — (Şiddetli gürültüler) Arkadaşlar; hangi gün için, hangi ay için.. (Gü-
rültüler, patırtılar) En büyük ve mukaddes vazife için.. (Gürültüler) Niçin Mebus intihap edildiğinizi size
soruyorum. (İzmir için sesleri) Bugün için arkadaşlar diğer vazifeler, diğer meşgaleler hep tarihte.. (Gü-
rültüler) tâli derecede kalır. (Ayak patırtıları) arkadaşlar vicdanınıza müracaat ediyorum. Kalbiniz, vic-
danınız titresin. Arkadaşlar, bu kürsüye çıkarım, bin bir kelime telaffuz ederim. Fakat bir kelime telaffuz
ederim. Olabilir ki o kelime ileride pek büyük menfaat teminine yardım eder, binaenaleyh söz söylemek
isteyen her arkadaş katiyen söylemelidir.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti hakkında..
– 225 –
TUNALI HİLMİ BEY — Tarihi vazifeyi çok güzel takdis ediyoruz.

YUSUF KEMAL BEY (Kastamonu) — Efendim; gerek Ali Şükrü Bey’in ve gerek dolayısıyla Şeref Be-
yefendi’nin sorduğu suale cevap vermek istiyorum. Yani benden sonra orada bu vazife ile iştigal edecek
arkadaş bıraktı mı Sonra bu vazife ile bilhassa Londra’da iştigal etmek üzere birini bıraktı mı bırakmadı mı
soruyorsunuz? Londra’da bu işlerden çok iyi anlayan ve Londra’yı pek güzel tanıyan Doktor Nihat Reşat
Bey’i memur ettim. Gidecektir. (Çok iyi sadaları)
REİS — Müzakereyi kâfi görenler el kaldırsın. Müzakere, ekseriyeti azime ile kâfi görüldü.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hariciye Vekili Yusuf İzzet Paşa Hazretlerinin mütalaalarına hiç ce-
vap vermediler.
REİS — Tadilnamede ona dair güzel cevaplar var. Sonra Paşa Hazretlerinin temenniyatı da var.
Riyaseti Celileye
Cevabi nota müsveddesi hakkında verilen izahat ve cereyan eden müzakerat kâfiyedir. İstihdaf olunan
maksada göre İcra Vekilleri Heyetince tertip kılınmış olan bu müsvedde muvafıktır. Aynen kabulü ile cel-
sei aleniyeye geçilmesini teklif ederiz.
Isparta Burdur Çorum İzmir
İbrahim Veli Ferit Yunus Nadi

(Muvafık sadaları)
REİS — Diğer dört takrir de aynı mealdedir. (Okunsun sadaları).
Bir de aynen kabul teklifleri var.
Riyaseti Celileye
Cevabi notamızın İzmir’e çıkan kelimeleriyle başlayan fıkraya bir (sayısız İslâm kanı) kelimelerinden
mukaddem (ayak basabildikleri her yerde) kelimelerinin ilâvesiyle ibaresinin (İzmir’e çıkan Yunan ordu-
sunun cihan medeniyetinin malumu olduğu üzere ayak basabildikleri her yerde İslâm kanını heder etmek
ilâahir) tarzına ifrağını talep ve teklif eylerim.
Sivas
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
(İzmir’e çıkan Yunan ordusunun) yerine (Topraklarımıza çıkan Yunan ordusunun) ifadesinin vazını
teklif ederiz.
Edirne Edirne İstanbul Üsküdar

Faik Şeref Numan Neşet
Riyaseti Celileye
Cevabi notadaki âtideki tadilâtın ilasını teklif eylerim:
1. Türkiye milleti ve Hükûmeti Harici Umumiyi müteakip akdedilen mütareke hali-
nin elân devam ettiğine kail bulunmuş ve anı asla ihlâl etmemiş bulunduğundan ve bu umu-
mi mütareke içinde ayrıca bir mütareke ifadesinin kabulü binnetice bir harbin ve anın bü-
tün netayici hukukiyesinin de kabulünü tazammun ve bu hususta itilâf devletlerinin mesuliyeti
– 226 –
tarihiyesini tahfif edeceğinden cevabi notada istimal ve on iki defa tekrar edilen mütareke tabirinin yerine
(kafi muhasamat) tabirinin istimali.
2. (İzmir’e çıkan) ifadesinin ya kamilen hazfi veya (İzmir’e hükümatı itilâfiye tarafından davet edilen)
tarzında tebdili,
3. (Müzakeratı evveliyei sulhiye neticelenmemiş olursa mütareke) cümlesindeki mütareke yerine umu-
mi mütareke şekline tahvili,
4. Eskişehir-Kütahya hattı tabirine Bursa’nın da ilâvesi.
Bolu
Yusuf İzzet
Riyaseti Celileye
Notadaki (İzmir’e çıkan) tabirinin kaldırılması, daha müfit ve manidar olacaktır. Tayyını teklif ederim.
4. 4. 1338
Bolu
Fuat
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın tahliye kısmında mütareke mebdeinden itibaren on beş gün zarfında (Eskişehir-Kü-
tahya-Afyonkarahisar) hattı umumîsinin ve mütareke mebdeinden 45 güne kadar (Balıkesir-Bursa-U-
şak-Alaşehir’in tahliyesini dahi ibareleri arasına ilâvesiyle tahliye müddetinin azamî üç mah zarfında hi-
tam bulmasını teklif eylerim.
Batum
Edip

Cevabî nota müsveddesinin sekizinci satırının berveçhi atî tadilini teklif ederim:
«İşgal ettiği bütün manatıkta Yunan ordusunun...»
Bursa
Muhittin Baha
Riyaseti Celileye
Anadolu’nun tahliye müddetinin üç ay olmak üzere taksirini teklif ederim.
Biga
Mehmet
Riyaseti Celileye
İzmir’e çıkan yerine (Memlekete ayak basan)
«Cihanı medeniyetin malumu olduğu üzere» den sonra (katliâm suretiyle) kaydının ilâvesi.
«Şükran»dan sonra (minnettariye) lüzum yoktur. Kendisine fırsat vermesini terviç edemez demelidir.
Bilhassa mütareke teklifinden beri kaydından sonra (katliâmların daha şedit ve vâsi...) ilâvesi. Ancak
on beş günün sekiz gün yapılması.
– 227 –
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Cevabi nota müsveddesinin sağ sahifesinin vasatını işgal eden satırlardan (Türkiye’yi yeni fedakârlık-
lara mecbur etmesi, diğer taraftan dahi âlemin sulh ve rahatını) ibaresini müteakip «tekrar» kelimesinin
ilâvesiyle beraber (ihlâl eylemesi ihtimaline mebni) cümlesine tahvili. Şu halde «âlemin sulh ve rahatını
tekrar ihlâl eylemesi ihtimaline veya mülâhazasına mebnî» seklinde olarak kabulü veyahut ikinci bir şekil
olmak üzere (diğer taraftan dahi âlemin sulh ve rahatını tekrar ihlâl eylememesi için mütarekenin kendisi-
ne fırsatbahş teklifi terviçte düveli muazzamanın Türkiye’yi mağdur addedeceklerini ümit eyler) mealinde
tashihini teklif eylerim.
Çorum
Haşim
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın ilk cümlesindeki İzmir’e çıkan kelimelerinin taylarını sonra ibare muhtel olmadığı gibi
bütün makasıdı da temine kâfi geldiğinden İzmir’e çıkan kelimelerinin tayyını teklif eylerim.
Malatya
Lütfü
HÜSREV BEY (Trabzon) — Tadil teklifleri içerisinde hakikaten pek mühim tadilât var. Gerek ilâve
gerekse sair suretlerle. Şimdi bunları ayrı, ayrı reye koyarsak Meclis haleti ruhiyesini layıkıyla anlatmış
olamaz. Bunlar ehemmiyetli şeylerdir. Onun için bunların hepsini Hariciye Encümenine verir veyahut
Heyeti Vekileye veririz. Sahibi takrir olan zevat Encümende veya Heyeti Vekilede izahat versin efendim.
RIZA NUR BEY (İstanbul) — Arz edeyim efendim. Bir defa Encümen tasvir etmiştir. Heyeti Vekile
ile aynı fikirde bulunmuyor. Onun için bu, kanaati haricinde olacak bir şey demektir. Oraya göndermekte
münasip olmasa gerektir. İkinci mühim bir mesele var. Asıl mühim olan nokta ki onu arz etmek istiyorum.
Notanın cevabı çok gecikmiştir.
RIZA NUR BEY (Sinop) — Onu arz etmek istiyorum. Bu cevabın itası miktarı kâfi gecikmiştir. Fazla
gecikemez ve biz istiyoruz ki bu akşam bunu sevk edelim. Heyeti Vekilenin maksadı budur efendim. Çün-
kü bu akşam göndermektir. Onun için çıkması taraftarıyız. Onun için uzayacaktır. Encümene giderse...
Cevap çok gecikmiştir ve zarar vardır. (Hayatî meseledir sedaları) (Gürültüler)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yusuf İzzet Paşa Hazretleri pek mühim bir mütalaada bulunmuştu.
Buna cevap versinler. Hariciye Vekili Beyefendi buyuruyorlardı ki fiiliyattan dört ay sonra temdidi mütare-
ke olur. Tahliye hakkında, Ankara, bu tezkibin manası nedir diye soruyorlardı. Bu söze bir cevap lâzımdır.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Temdidi mütareke olmazsa malumdur ki bu müddet zarfında şeraiti
sulhiye müzakeratı başlayacaktır. Demek ki mütareke müddeti bittiğinden hali muhasamat avdet etmiş
olur.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Anadolu’da düşman yok.
RIZA NUR BEY (Devamla) — İster düşman olsun ister olmasın. Mesele hukukîdir ve bu hukukî bir
vaziyettir. Düşman ister olsun ister olmasın. Onun önünü almak için bu veçhile alınmıştır. Onun üzerine-
dir ki düşman ister olsun ister olmasın. Devletler vardır ki katı münasebat eder, birbiriyle katı münasebet
– 228 –
eder. Budur efendim ve o devam eder. Katı muhasamat da mühim bir meseledir. Ticaret olur, bilmem ne
olur. Mesele budur efendim.
REİS — Efendim; okunan takrirleri Heyeti Âliyeniz dinlediniz. Üç teklifi ihtiva ediyor. İzmir tabirinin
tayyı ve sonra da... (Hayır hayır sadaları)
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Tadili muhasamat olmalı mütareke yerine. (Gürültüler)
REİS — Mütareke müddetinin üç aya kasrını Afyon ve Kütahya, Bursa, hattının...
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Birçok reyler vardır. Bu hususta; İzmir kelimesi üzerinde mütead-
dit fikirler vardır. Hükûmet bu kelimede ısrar ediyor mu, etmiyor mu?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Şimdi efendim, rica ederim. Meclisimizin teş-
kilâtına göre hükûmetle Meclisimizin arasındaki değil mi efendim? Sonra bazı noktalar hakkında meselâ;
bu «İzmir’e çıkan» tabiri hakkında; yani onun tayyı ile ibareye devam; biz bu hususta Heyeti Vekile arka-
daşlarımla konuştuk. Bazıları diyorlar ki kalsın bazıları diyorlar ki çıksa da olur.
LÜTFÜ BEY (Malatya) — Çıkarsa zaten mesele biter.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Binaenaleyh bunu Meclisi Âlinin reyine bırakırız. Takrir reye vaz
edilir. Sonra Yusuf İzzet Paşa Hazretleri bir noktaya (mütareke) kelimesine itiraz buyurdular. Hakika-
ten evvelce başlıca devletlerle onların müttefikleri ve onlara iltihak eden devletler bir tarafta, Türkiye bir
taraftan olmak üzere mütareke akdedildi. Mondros mütarekesi Türkiye’nin karşısında bulunan devletler
karşısında hakikaten Yunan da vardır ve bir mütareke vardır. Bu yapılan ikinci şey mütareke midir, değil
midir? Devletler bizden mütareke halinde teklif ediyorlar, mütareke yapınız diyorlar. Sonra biz de diyoruz
ki; Yunanlılarla bizim aramızda şimdiye değin fiilen hali harp var mıdır? Yani Yunanlılarla evvelce bir
mütareke yapılmış olsa bile o mütarekeden sonra bizim aramızda hali harp vardır. Yunanlıların tuttuğu
esirler ve bizim tuttuğumuz esirler hakkında yaptığımız muamele kavaidi harbiye muamelesidir. Şimdiye
kadar yaptığımız, muamele öyle değil miydi? (Şüphesiz sesleri) O halde yaptığımız muamele hukukîdir.
Bir itiraz dermeyan ediyorlar. Yunanistan’ın bazı İtalyan, Fransız gemilerini tevkif etmesi üzerine onlar
dermeyan etliler ki biz sizi Türkiye ile hali harpte farz etmiyoruz dediler. Bu telâkkiye tabi bir şeydir. Onun
için bu nokta o kadar ısrar edilecek fiilî bir nokta değildir. Hukuken de bunu kabul etmiş olmakla zanne-
derim ki hakkımızdan bir şey kaybetmiş olmayız. Mütareke yerine kat’ı muhasamat desek zannedersem
mütarekenin manayı hukukîsi kat’ı muhasamat demekten başka bir şey değildir ve mütareke kelimesi pek
âlâ bilirsiniz ki mütareke fiilî hukuk sahasına dahil olmaktan ziyade fiiliyat sahasına dahil olan bir şeydir.
Hatta bazen olur ki devletlerin hükûmetlerin, Meclislerin muvafakati istihsal olunmaksızın ordu kuman-
danları mütareke yapar. Onun için bendeniz burada hukukumuzu zayi edecek bir mana görmüyorum
efendim. Belki vardır. Fakat ben görmüyorum. İçimizde görenler var mı bilmiyorum? Bir ikinci hali harp
kabul edemeyiz buyuruyorlar. O halde Yunanlılar eşkıya olarak buraya çıktılar.
YUSUF İZZET PAŞA (Bolu) — Elbette.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — O halde neye Yunan esirlerini burada tutuyorsu-
nuz. Hepsini idam etmiyorsunuz? Değil mi ya?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Fransızlardan başka kimse ile mütareke yapmadık.
HARİCİYE VEKİLİ (Devamla) — Binaenaleyh fiiliyat sahasında zannediyorum korkulacak bir şey
yok. Bundan başka sual de kalmadı.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Trakya hakkında bir şey söylemediler.
REİS — (Fevzi Paşa’ya hitaben) Reis Paşa Hazretleri takrirler hakkında mütalaanız var mı? (Reye se-
daları)
REİS — Efendim, Hariciye Encümeni azalarının bir takriri vardı ki bu cevabî notanın aynen kabulünü
teklif ediyorlar ve gerek Hükûmet Reisi de bunun aynen kabulünü teklif ediyor. (Doğru sesleri)
(Yunus Nadi Bey’in takriri tekrar okundu)
– 229 –
REİS — Cevabî notayı aynen kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. (İttifakla sesleri) Ekseriyeti azime
ile kabul edilmiştir. (Tayini esami ile sesleri.)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İttifak değil efendim.
REİS — Ekseriyetle kabul olunmuştur. (Gürültüler.)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Ben imza edeceğim. Tayini esami ile kabulünü
isterim.
REİS — Efendim bir takrir var. Reyinize arz edeceğim. (Celsei aleniye olsun sesleri)
Efendim celsei aleniyeden evvel bir teklif var; arz ediyorum.
(Karesi Mebusu Basri Bey’in takriri okundu)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Efendim aleni celseye geçmek lâzımdır. Farzdır, vaciptir. İki
buçuk senelik mesaimizin mahsulünü görüyorsunuz. Bunu nasıl oluyor da aleni celsede müzakereye geç-
mekte mahzur görüyorsunuz. (Doğru Doğru sesleri)11 (Doğru doğru sesleri). Şimdi celsei aleniyeye geçelim
ve meseleyi ikmal edelim. Hatta tayini esami ile de karar verelim. (Şiddetli alkışlar)
Takrirler
(Okunmamış)
Riyaseti Celileye
Mısır’ın istiklâle nail olduğu evrakı havadiste okunmaktadır. Bizimle alâkadar olan ve ara sıra hilâli
ahmerimize yardımlarda bulunan bu İslâm diyarının kesbi istiklâl etmesi dolayısıyla Meclisimizin Mısır
Hükûmetini tebrik ve mücahit milletimizin selâmlarını tebliğ etmesini uhuvveti İslamiye namına teklif
eylerim efendim.
4. 4. 1338
Kütahya Mebusu
Besim Atalay
Riyaseti Celileye
Mütareke hakkında gönderilecek cevabî notanın muhasım ve müttefik devletlerce kabul veya reddedil-
mesi ihtimali mevcuttur. Bu bapta vaziyeti askeriyemizin verilecek husus üzerinde mesnedi kavi teşkil ede-
ceği şüphesiz bulunduğundan cevapnamenin Meclisçe tasvibine karar verilmezden akdem Erkânı Harbiye
Reisi Muhtereminin vereceği izahatı askeriye ile Meclisin tenvir edilmesini teklif eyleriz.
4 Nisan 1338
Çorum Mebusu Biga Mebusu
Haşim Hamit
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Teklifin aynen reye vazını teklif eylerim.
Kayseri
Rıfat
Riyaseti Celileye
Cevabî nota müsveddesinin sağ sahifenin vasatını işgal eden satırlardan (Türkiye’yi yeni fedakârlıklara
mecbur etmesi, diğer taraftan dahi âlemin sulh ve rahatını) ibaresini müteakip «tekrar» kelimesinin ilâve-
– 230 –
siyle beraber «ihlâl eylemesi ihtimaline mebni» cümlesine tahvili şu halde «âlemin sulh ve rahatını tekrar
ihlâl eylemesi ihtimaline veya mülâhazasına mebni» şeklinde olarak kabulü.
Veyahut ikinci bir şekil olmak üzere (diğer taraftan dahi âlemin sulh ve rahatını tekrar ihlâl eylememe-
si için mütarekenin kendisine fırsat bahş teklifi terviçte düveli muazzamanın Türkiye’yi mazur addedecek-
lerini ümit eyler) mealinde tashihini teklif eylerim.
4 Mart 1338
Çorum
Haşim
Riyaseti Celileye
Cevabî nota müsveddesi hakkında verilen izahat ve cereyan eden müzakerat kâfidir. İstihdaf olunan mak-
sada göre İcra Vekilleri Heyetince tertip kılınmış olan bu müsvedde muvafıktır. Aynen kabulü ile celsei aleniyeye geçilmesini
teklif ederiz.
Isparta Burdur Çorum İzmir

İbrahim Veliyüddin Okunmadı Yunus Nadi
6.4.1338
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın tahliye kısmında mütareke mebdeinden itibaren on beş gün zarfında (Eskişehir, Kü-
tahya, Afyonkarahisar) hattı umumisinin ve mütareke mebdeinden 45 güne kadar Balıkesir, Bursa, Uşak
ve Alaşehir’in tahliyesinin dahi ibareler arasına ilâvesiyle tahliye müddetinin azamî üç mah zarfında hitam
bulmasını teklif eylerim efendim.

Batum Mebusu
Edip
Riyaseti Celileye
Cevabî notamızın İzmir’e çıkan kelimeleriyle başlayan fıkraya (sayısız İslâm kanı) kelimelerinden mu-
kaddem (ayak basabildikleri her yerde) kelimelerinin ilâvesiyle ibarenin (İzmir’e çıkan Yunan ordusunun
cihanı medeniyetin malûmu olduğu üzere, ayak basabildikleri her yerde İslâm kanını heder etmek...) ilâ
âhir tarzına ifrağını talep ve teklif ederim.
Sivas
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Heyeti Vekilece tanzim edilen ve Hariciye Encümenince tasvip edilen cevabi notanın
aynen kabulü ile ruznameye geçilmesini teklif eylerim.
– 231 –
Ankara
Şemsettin
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın ilk cümlesindeki İzmir’e çıkan kelimelerinin tayyından sonra ibare muhtel olmadığı
gibi sübutu makasıtı temine kâfi gelemediğinden İzmir’e çıkan kelimelerinin tayyını teklif eylerim.
Malatya
Lütfi
Riyaseti Celileye
Mesele tamamiyle tenevvür etmiştir. Münakaşaya mahal yoktur. Müzakerenin kifayeti ile cevabî notanın
aynen kabulünü ve tebliği hususunda Heyeti Vekileye mezuniyet itasını teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
(İzmir’e çıkan Yunan ordusunun) yerine (topraklarımıza çıkan Yunan ordusunun) ifadesinin vazını
teklif ederiz.
4. 4. 1338
Üsküdar İstanbul Edirne Edirne

Okunmadı Numan Faik Şeref
Riyaseti Celileye
Notadaki (İzmir’e çıkan) tabirinin kaldırılması daha müfit ve manidar olacaktır. Tayyını teklif eylerim.
4. 4. 1338

Bolu
Fuat 4. 4. 1338
Riyaseti Celileye
Anadolu’nun tahliye müddetinin üç ay olmak üzere taksirini teklif eylerim.
Biga Mebusu
Mehmet
Riyaseti Celileye
Cevabî notada âtideki tadilâtın ifasını teklif eylerim.
1. Türkiye milleti ve Hükûmeti harbi umumiyi müteakip akdedilen mütareke halinin elan devam ettiği-
ne kail bulunmuş o anı asla ihlâl etmemiş bulunduğundan ve bu umumî mütareke içinde ayrıca bir müta-
reke ifadesinin kabulü binnetice bir harbin ve onun bütün netayici hukukiyesinin de kabulünü tazammun
– 232 –
ve bu hususta itilâf hükûmetlerinin mesuliyeti tarihiyesini tahfif edeceğinden, cevabî notada istimal ve
(12) defa tekrar edilen mütareke tabirinin yerine (kat’ı muhasemat) tabirinin istimali,
2. (İzmir’e çıkan) ifadesinin ya kamilen hazfi veya (İzmir’e Hükümatı itilâfiye tarafından davet edilen)
tarzında tebdili.
3. (Müzakeratı eveliyei sulhiye neticelenmemiş olursa mütareke) cümlesindeki mütareke yerine umumî
mütareke şekline tahvili.
4. Eskişehir-Kütahya hattı tabirine Bursa’nın ilâvesi.
Bolu
Yusuf İzzet

Cevabî nota müsveddesinin 8’inci satırının berveçhiâti tadilini teklif ederim:
«İşgal ettiği bütün menatıkta Yunan ordusunun...»
Bursa
Muhittin Baha
Riyaseti Celileye
İzmir’e çıkan yerine (memlekete ayak basan) Cihanı medeniyetin malûmu olduğu üzereden sonra (kat-
liam suretiyle) kaydının ilâvesi.
(Şükran) dan sonra minnettariyeye lüzum yok. Kendisine fırsat vermesini terviç edemez demelidir.
Bilhassa mütareke teklifinden beri kaydından sonra katliamdan daha tehdit ve vasî... ilâvesi. Ancak on
beş günün sekiz gün yapılması.
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Encümenin ol baptaki cevabî notasının aynen kabulünü teklif eyleriz.
Yozgat Beyazıt Kütahya Kangırı

Feyyaz Ali Şevket Haydar Tevfik
Muş Kastamonu
A. Hamdi Hulusi
Riyaseti Celileye
– 233 –
Müzakere kâfidir. Hariciye Encümeni tarafından da kabul edilen mütarekename cevabî notasının ay-
nen kabulünü teklif ederim.
4 Nisan 1338

Van
Hakkı
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Notanın aynen kabulüyle sulh esasları üzerine diğer celselerimizde müzakerat de-
vam edilmesini teklif ederim.
4 Nisan 1338
Bursa Mebusu
Doktor Emin
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Hükûmetin tanzim ettiği cevabî notanın aynen kabulünü teklif ederim.
4 Nisan 1338
Çorum Mebusu
Sıddık
– 234 –
TBMM
11 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

1.— Maliye Vekili Hasan Bey’in vaziyeti maliye hakkında beyanatı.
Cilt : 19
24’üncü İn’ikat – 3’üncü Celse

YİRMİ DÖRDÜNCÜ İN’İKAT 11 Şubat 1338 Salı Üçüncü Celse
YİRMİ DÖRDÜNCÜ İN’İKAT

11 Şubat 1338 Salı
Üçüncü Celse
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat ederek Maliye Vekili Hasan Beyefendi’nin vaziyeti
maliye hakkındaki izahatını müteakip cereyan eden müzakerat neticesinde Heyeti Vekile huzurunda müza-
kere edilmek üzere çarşamba günü içtima edilmek üzere celseye nihayet verilmiştir.
Aynen kabul edildi.
YİRMİ DÖRDÜNCÜ İÇTİMA

11 Nisan 1338 Salı
İçtima: 24
Celse: 3
Grup: 2
ÜÇÜNCÜ CELSE HAFİDİR12
KÂTİP: Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim, celsemiz hafî olarak küşad edilmiştir. Zaptı sabık hulâsası okunacaktır.

YİRMİNCİ İNİKAT
4 Nisan 1338 Salı
İ KİNCİ CELSE
Birinci Reis Vekilli Hasan Fehmi Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat; Avrupa’dan avdet
eden Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, ahvali siyasiye ve intibaatı hakkındaki beyanatını ve vaki
sualleri cevapladı ve düveli muhtelifenin mütareke teklifine verilecek cevabî nota kıraat olunarak
üzerinde yapılan müzakerelerden sonra nota tasvip olundu. Celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip Kâtip

Hasan Fehmi Muş Lâzistan
Ziya Hurşit
– 236 –
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalâa var mı?. Kabul edenler, etmeyenler.. Aynen kabul olun-
du.
1 . — Maliye Vekili Hasan Bey’in vaziyeti Maliye hakkında beyanatı.

REİS — Vaziyeti Maliye hakkında zaptı sabık hülâsası okunacaktır. Söz Maliye Vekili Hasan
Bey’indir.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim, bendeniz Maliye Vekâletini deruhte etti-
ğim zamandan beri muamelatı maliyenin zaman zaman arz ettiği safahat hakkında; daima heyeti
celilenize maruzatta bulunmayı kaide ittihaz etmişim. Geçen sene bu kaideye binaen; heyeti
âliyenize müteaddit defalar, ahvali umumiyei maliye hakkında maruzatta bulundum. Yeni se-
nede girdi. Yeni senenin sinini sabıkaya ve geçen seneye nispetle mali hususattaki safhasını arz
etmek için bugün fırsat buldum. Ahvali maliye hakkında maruzatta bulunmazdan evvel, heyeti
celilenize Muvazenei Maliye Encümeni tarafından -bazı mülahazata binaen tasdik edilmeyen-
bir mazbata ile gelmiş bir avans kanunu mevcuttur. Bu avans kanunu; bu senenin ilk bir ayı için
aldığımız avansa kıyasen; daha üç ay için, muamelatı umumiyei devleti idareye kâfi addedilen bir
miktara göre -20 milyon lira olarak- tanzim edilmişti.
Bütçemizin tetkikatına Heyeti Celileniz mübaşeret etti. Fakat bütün mesaiye ve bütün faali-
yetlere rağmen ne kadar tesrii muamele edilirse edilsin, bütçe müzakeratının epey zaman daha
uzayacağı muhakkak görülmekledir. (Şubat’a kadar sesleri) Çünkü Heyeti âliyeniz henüz Dahiliye
Vekâleti bütçesini tetkik etmiş bulunuyor. Daha henüz bir milyon 900 bin liralık bir bütçeyi tas-
dik buyurdunuz. Bu bütçe müzakeresi heyeti umumiye ruznamesine gireli de 35 gün olmuştur...
Daha mühim bütçeler de birbirini veli ederek gelecektir. Dahiliye bütçesinin mütemmimatından
olan Emniyeti Umumiye bütçesinin henüz müzakeresine başlanmadı ve bunlarım müzakeresine
geçmezden evvel jandarma ile polisin tevhidi hakkındaki teklifi kanunisinin müzakeresine de
karar verildi ve bu hâlâ müzakere olunmadı. Zannederim ki heyeti celileniz bu sene Müdafaai
Milliye bütçesini -ki bütçemizin yüzde seksenini teşkil eder- geçen seneki toptan, bilâmünakaşa
kabul etmeyecektir. O bütçeyi ciddi surette tetkik etmek için, fevkalade ahval arz eden şu dev-
rede bütün zamanlarımızı Müdafaai Milliye bütçesinin müzakeresi üzerinde temerküz ettirsek
bile, laakal iki aya ihtiyacımız vardır. Bütçenin en büyük süratle bile 3 aydan evvel Meclisten
çıkabileceğini bendeniz ümit etmediğim için, ikinci bir avans kanununu teklife ve geçen sene
Muvazenei Maliye Encümeninin tespit ettiği esasat dairesinde sarfiyat da bulunmak, karşısında
kaldım ve esasen bunu tecavüz etmeye de hakkımız yoktur. Müvazenei Maliye Encümeni iki üç
gün gibi kısa bir zaman zarfında Müdafaai Milliye bütçesinin müzakere ve ikmali ümidiyle, diğer
devair için ne kadar avansa ihtiyaç olduğunu anlamak ve ona göre bir avans vermek üzere bu
şekilde bir mazbata yapmıştır, ki bendeniz bu bütçenin üç ayda, beş ayda bütçe müzakeresinin
ikmal edileceğini ümit etmiyorum. Binaenaleyh bendeniz avans kanunumuzun böyle büyük bir
rakamla sevk edilmesinin erbabını arz etmiş oluyorum.
Müdafaai Milliye Vekâleti yine bu ayın ibtidasından beri bizi sıkıştırmaktadır. Halbuki bana
sene başında 5 milyon lira verdiniz. Beş milyon lira ise zaten verilen bütçenin bir ayılığıdır. O
zamandan beri de bu kadar müddet geçmiştir. Biz havalelerimiz tevzi ettik. Başka havalemiz
kalmamıştır. Müstacel masraflarımızı yapamıyoruz. İtiraf ederim ki bu bir ay zarfında Müdafaai
Milliye bütçesinin bu beş milyon lira havalesine Maliye Vekâleti beş milyon lira tediyat yapmış
iddiasında değildir. Fakat düyun tahakkuk etmiş ve havaleleri kesilmiştir ve bakiyelere istimal
edilecek tahsisat kalmadığı için Müdafaai Milliye Vekâleti bendenizi sıkıştırmaktadır. Evvel be
evvel heyeti âliyenizden istirhamım, avans kanununun müstacelen müzakeresidir.
– 237 –
Vaziyeti maliyeye gelince: 1337 senesinin heyeti celilenize arz edilen ve nisabı katisini talikan avans
şeklinde kabul buyurulan masarif bütçesi yekûnu ile 1338 bütçesinin masarif yekûnu arasında tahsisat
noktai nazarından bir fark yoktur. Adeta 1338 bütçesi ile 1337 masraf bütçesi birbirinin aynıdır ve belki de
ittihaz edilmekte olan bazı tedabir ile 1338 bütçesinin de 1337’ye nispetle tasarrufta husule gelecektir gibi
görünüyor. Fakat erkamı muhammeneden ibaret olan ve tatbikatına -bahusus ahvali fevkaladeye göre- ne
şekil alacağı tamamen tahmin edilemeyen bütçelerde, hakikat başka, tahminat başkadır. 1337 bütçemiz:
Masarifi hakikiye noktai nazarından, yanılmaksızın, heyeti celilenize arz edebilirim ki; 1338 bütçemizin
hemen nısfı derecesinde kalacaktır. 1338’deki masarifi hakikiyemiz; 1337 bütçemizdeki masarifi hakiki-
yemizin hemen bir misline çıkmıştır. Evvelce heyeti celilerinize arz etmiştim, ki Müvazenei Maliye Encü-
meninin mazbatalarına nazaran geçen senenin açtığı 40 milyon olacağı tahmin edildi. Halbuki fiiliyatta
bunun nısfı derecesinde açık olması lâzım geldiğini tahmin ediyorum. Bunun üzerinde ısrar ediyordum.
Şimdiye kadar 1336 ve 1337 senelerinden devren kalmış olan düyunu devletin elde kalan miktarı bende-
nizin bu iddiamda isabetimi göstermiştir. 18-19 milyon lira ile 1337 senesi nihayetine kadar olan bilu-
mum düyunu devleti karşılayabilmek vaziyeti bugün hasıl olmuştur. Şu halde görülüyor ki fiiliyat erkamı
muhammeneye hiç uymamıştır. Az çok bendenizin de geçen senenin masarifat ve tasarrufatı hususunda
bir hizmetim olmuş olduğu gibi, arkadaşlarımın -ki daima müteşekkirim- yine bu husus hakkında gös-
terdikleri, müştereken gösterdikleri tasarruf fikir ve gayretiyle; tasarrufatımız alelade bütçe tasarrufatını
nispeten geçmiştir.
Binaenaleyh 1337 bütçemiz; 40 645 milyon bir açık karşısında kalmamıştır. 1338’e gelince: Mevcut ma-
lumata istinaden arz ediyorum ki 1338 senesinin masarifatı umumiyeyi 1337’nin masarifatı umumiyesinin
hemen iki misline baliğ olacaktır. Yani hakikatte 1337 bütçesinin hakiki masrafı 40 milyon lira ise 1338 de
bu behemehal 70 milyonu geçecektir.
Bunun da sebebi: Vakıa teşkilatı devlette bir başkanlık yoktur. Bilakis Müdafaai Milliyeden maada de-
vair masarifatında tasarruf vardır. Tezayüt yoktur. Müdafaai Milliyenin tezayüt masarifatını ise münhası-
ran ordumuzun davayı millimizi emniyetle istihsali için yeniden vücuda getirilen teşkilatı icap ettirmek-
tedir. Ordumuz Sakarya Harbini müteakip yavaş yavaş tezayüde başlayarak sene içerisinde, yani bu sene
zarfında, geçen senenin iki misline baliğ olmuştur ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinin yavaş yavaş
ittihaz ettiği ihtiyati tedbirlerle de günden güne tezayüt etmektedir. Binaenaleyh bu suretle yapılan masarif
bizi tazyik etmektedir. Yine ordunun emniyetle kendine mevdu vezaifi temin etmesi için muhtaç olduğu
mühimmat ve teçhizat noksanını ikmal etmek şartıyla üzere heyeti celilenize maruzatta bulundum ve en
mutedil bir şekil olmak üzere de sene ibtidasından itibaren tahakkuk edecek olan tekâlifi cariyeden teka-
siti muayyeneye merbut olanlarının taksitlerinin ilkasıyla derhal ve defaten tahsiline bir maddei kanuniye
ile müsaade buyurdunuz. Bu tarz ile tahsil edilecek olan paradan laakal 5 milyon lirasının, mühimmat ve
teçhizat mubayaasına karşı tutulması da tensip edilmişti. Vakıa mezkûr kanunun metninde; tahsis edilecek
olan paranın nereye sarf edileceği münderiç değildir. Kanun, tekasiti muayyeneye merbut olan tekâlifin
bilâ taksit ve defaten tahsilini emretmektedir.
Fakat asıl maksada tanzimi, ordunun nakıs olan mühimmat ve teçhizat ihtiyacatını ikmal içindir. Şunu
da arz edeyim ki; bu paradan, yani defaten tahsiline başlamış olduğumuz paradan o kanunun maksadı
sarfına, müteveccih olarak henüz sarfiyatta bulunmadık. Çünkü Müdafaai Milliye, ordunun teçhizat ve
mühimmatına sarf edilmek üzere parasız değildir. Öteden beri elinde bir milyon lira kadar parası vardır.
Henüz bunu bu suretle sarf edecek mahal bulamamıştır. Yani elinde bir milyon lirası olduğu halde onunla
yapılacak olan iş henüz yapılamamıştır ve bu bapta Müdafaai Milliye Vekâletinin katiyyen kabahati yoktur.
Çünkü Müdafaai Milliyenin yapacağı işler, kendi tahtı hâkimiyetinde olan yerlerde değil, bizim hiç
nafiz olamayacağımız memleketlerde ve birtakım taharriyata, tahdidata, mümanaata karşı kaçakçılık sure-
tiyle ve müşkil şerait altında mubayaası lâzım gelen hususata aittir. Bu suretle Müdafaai Milliye birkaç yere
bağlanmış birkaç işi tasarlamış, fakat hiçbirinde muvaffakiyet hâsıl olamamış, hiçbir yerden bir netice çık-
mamış, velhasıl elindeki parayı mavuzia lehine sarfetmek imkânı maddeten ve fiilen husule gelememiştir.
Sene ibtidasından itibaren tahakkuk eden ve defaten tahsili icap eden varidat; heyeti celilenin de malumu
olduğu üzere, aşar hariç olmak üzere; emlâk, ağnam, temettü vergilerinden ibarettir. Bu vergilerin sinini
– 238 –
sabıkaya nazaran yekûn miktarı 8 milyon liradır. Bu 8 milyon liranın 5 milyon lirasını ayırıp Müdafaai
Milliye emrine verdikten sonra devletin aşar ve gümrüklerden maada, hidematı umumiyesine karşı, sene-
nin geri kalan 6 ayında, başka bir varidat yoktur ve bu 8 milyondur.
NURİ BEY (Bolu) — Bunda harp kazançları vergisinden bakiyye kalan miktar da dahil midir?
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Devamla) — Harp kazançları vergisinden bakiyye kalan ve henüz
tahsil edilmeyen miktar 300 bin liradır.
REİS — Devam buyurun efendim.
HASAN BEY (Devamla) — Bu kanunun mevkii tatbika vazından itibaren her tarafa lâzım gelen tebli-
gat yapılmıştı. Badettebliğ biz taşraların, vilayetlerin, livaların, gayri kabili tahammül itirazat ve serzeniş-
lerine maruz kaldık. Diyorlar ki: 1337’den bilhassa memurin maaşatı hususunda -ki bu heyeti celilenizce
malumdur- ne kadar tedahül vardır, bunu bilirsiniz. Şimdi de bütün varidatımızı elimizden alıyorsunuz.
Aşar zamanına kadar da başka varidat yoktur. Bir sene tedahül ile hizmet etmenin de imkânı ve ihtimali
mevcut değildir.
Binaenaleyh biz hiçbir mesuliyet deruhte edemeyiz diye her taraftan feryat yağmaya başlamıştır. Bu
vaziyet karşısında ağnamdan maada, emlâk ve temettü ve arazi vergilerinden her livanın kendi vergilerini
mahalline terk etmek mecburiyeti hâsıl olmuştur. Elde bir ağnam vergisi kaldı; şunu da arz edeyim ki, bu
verginin de 1337 senesine nispetle miktarı tahakkuku noksandır. Bunun esbabı asliyesinden biri de geçen
seneden beri elimizden münbit ve zengin birkaç livanın maalesef zayi olmasıdır. Bilhassa ağnam varidatı-
nın geçen seneye nispetle yüzde 25 noksan olması, bu sahaların elimizden çıkmasından münbaistir.
Derecei saniyede; geçen sene tekâlifi milliye şeklinde tatbik ettiğimiz ayniyat vergilerinin icra ettiği
tesiratı iktisadiyedir. Binaenaleyh senenin altı ayı zarfında, arz ettiğim vergilerden maada -ki yekûnu 8
milyona baliğ olur diyorum- Devletin elinde kabili cibayet başka varidat yoktur. Biz bu varidatla, geçen
seneye nispetle iki misli olan ordu masarifatını idare etmek ve aynı zamanda mühim bir kısmını teçhizat
ve mühimmata tahsis etmek vesair masarifi mübreme ve tehiri gayri kabil olan ve yeni masarifi umumiyei
devleti ifa etmek zaruretinde kalıyoruz.
Halbuki bu seneden halbuki bu seneden itibaren ordu, masarifini tamamen peşin para ile yapmak
mecburiyetindedir. Bulunduğu sahada ne yaparsa peşin para verecektir. Erzak alınacak peşin para ile,
ağnam alınacak peşin para ile. Bundan dolayı yalnız garp cephesinin iaşe tahsisatı bir milyon iki yüz bin li-
radır. Ayda tasarruf maksadıyla maaşatta heyeti celileniz hayli tenkihat yaptı ve samimi olarak arz edeyim
ki ordu bundan epeyce mutazarrır oldu. Maaşlarını bu hale koyduktan sonra bir de maaş vermemek daha
başka tesiratı dai olmak ihtimali vardır. Mart maaşını yolladık. Nisanı da yollamak mecburiyetindeyiz.
Yalnız Garp Cephesine şehrî 400 bin lira maaş vermek mecburiyetindeyiz. Haddi asgari 400-450 bin lira.
Binaenaleyh garp cephesi ayda bizden bir milyon 700 bin lira alıyor ve yalnız garp cephesinin diğer
aksamında olan diğer kıtaat teşkilat merkezi ve sairesi ve yalnız ordu için iaşe ve maaş laakal iki milyon lira
istiyor. Ordunun masrafları yalnız bundan ibaret değildir. Mevsim, mevsimi ihzarattır. Elbisesi de teçhi-
zatı da ve sairesi de hep bu zamanda yapılacaktır ve bu bapta Müdafaai Milliye Vekâleti musırdır. Halbuki
elimizdeki paranın yekûnu varidatı saireyi mahalline bıraktıktan sonra 3,5 milyon lira ağnam varidatı,
gümrüklerden de 1,5 milyon lira alırsak 5 milyon lira. Yalnız altı ay zarfında yani aşara kavuşuncaya kadar
isterim. 12 milyon lira jandarma, ki ordu kadar emniyeti haiz ve asayişi memlekete alâkadar. Sonra devairi
merkeziye ki on üç aydan beri kendilerine bir maaş verdik.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Sekiz aydan beri maaş almayanlar var.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Devamla) — Hepinizin gözü önünde cereyan ediyor. Velhasıl vaziyeti
maliye sırf geçen seneye nispetle masarifi hakikiyenin mütezayit olmasına mukabil varidat da ehemmiyetli
tenakus husule gelmesi ve bunun yerine konacak başka varidatın henüz ele geçmemesi, henüz başka bir
menabiin elde bulunmamasından dolayı müşkil bir vaziyete düşüyoruz. Ordu da iaşesini ve masarifini ve
maaşını muntazaman ve peşin olarak istemektedir. Başkumandan Paşa Hazretlerinden gelen bir telgrafta
diyor ki -cebimdedir- ki daima harp encümeninde müzakere ettiğimiz ve karar verdiğimiz hep mesaili
– 239 –
maliyeye aittir. Ordumuz pek hassastır. İhtiyacatının tatmin edilmemesi büyük inikaslar yapıyor ve bu,
kumandanların nazarı dikkatini celbediyor. Behemehal bu gibi inikaslara sebep sebebiyet vermemek için
bütün gece toplanıyoruz, taşlanıyoruz. Neticei karar: Para, kasa, maliye.
Efendiler, bendeniz bütün vaziyeti maliyeyi müteaddit defalar bütün çıplaklığı ve üryanlığı ile arz edi-
yorum. Yalnız şimdi arz etmedim, müteaddit defalar arz etmiştim. Mezun olarak burada bulunmayan ar-
kadaşlarımın belki hatırında yoktur. Fakat burada olan arkadaşlarıma en ziyade acı bir lisanla söylenmesi
nasıl kabilse öyle söyledim. Bizim yekûnu varidatımız 35 milyon lira. Fakat bunun haddi asgari 5 milyon
lirası gayri kabili tahsildir. 30 milyon liranın iki sülüsü eylülden sonra tahsil imkânı melhuzdur. Çünkü 15
milyon lirasını aşar teşkil eder. Gümrüklerin en ziyade faal olduğu, esbabı zürraın arazi vergisini en ziyade
tediyeye muktedir olduğu zaman hep ağustostan sonra başlar.
Çünkü memleketimiz ziraat memleketi. Bütün hayatı ziraiyyesi, hayatı iktisadiyesi, ticariyesi, sınaiyesi, maliyesi hep o
hayatı ziraiyesi üzerinde bulunmuş olduğu için tüccarın faaliyeti de gümrüklerin faaliyetleri de hep zürranın zahiresinin
para etmeye başladığı devirden başlar. Bu memleketin öteden beri derdi bu. Nisanın birinci nısfı daima kısırdır. Pek kuru
bir zamanda ağnam çaresaz oluyor. Diğer vergiler hemen gayri kabili tahsil. Onlar da ikinci altı ayda başlar. Halbuki bu kış
zamanında başlar. En ziyade masrafın yapılması lâzım gelen devirde kuruluk ve atalet zamanıdır. Sebebi,
bütün hayatımız çiftçinin mesaisi üzerine kurulmuştur. Bundan neşet ediyor. Başka hiçbir sebep yoktur.
Temenni ederim ki şu vaziyet karşısında, bahusus mütareke teklifinin ve sairesinin şu zamanında her
türlü ihtiyacatı emniyetle karşılayacak bir vaziyette bulunmak lâzım. Bunun için muhtaç olduğumuz me-
baliği müsait şerait altında memaliki ecnebiyeden istikraz suretiyle tedarik etmek şüphesiz en kolay ve en
ziyade kabili tatbik bir çaredir. Müteaddit defalar arz ettim, ki hariçten istikraz hususunda Hükûmet elin-
den gelen her türlü teşebbüsatta bulundu. En ziyade bu nevi teşebbüsatın semeredar olması lâzım gelen
memleket, ki Fransa’dır. Orada bendenizin selefim olan faal bir zat bulunuyor.
Bilhassa bu işle müteveggildir ve buna salahiyettardır. En nihayet o da artık kati ümit etmiştir. Bende-
nize yazdığı en son hususi en son mektubunda ve bu sefer Kemal Beyefendi ile mülakat ederek bendenize
yolladığı haberle de Fransa’da şeraiti hazıra tahtında bir muamelei maliye yapmanın ve temin etmenin
imkânı olmadığını bildiriyor. Ferit Bey’in meşrebi hepimizce malum. Bıkmaz, usanmaz, nevmidi getir-
mez, daima taciz eder, daima çalışır bir tabiatta olduğu halde o bile yavaş yavaş bu ümidi kaybetmiştir.
Bendenize yazdığı mektupta diyor ki (Perin) bankasıyla vaktiyle bir istikraz yapılmış.
Bendeniz meselenin istihsali için lâzım gelen teşebbüsatta bulundum. Boş çıktı. Banka bize bakiyeyi
vermek değil mütebaki kalanları koparmak için metalibatta bulunuyor. Fransa Hükûmeti harbi umumi
içerisinde çıkarttığı istikraz tahvilatını (de fanini istunatal) unvanı altında çıkardığı tahvilatı Paris borsala-
rında sürmek için çalışıyor ve muvaffak olamıyor. Fransız hükûmeti bunu satmak için müessesatı maliyeye
müracaat ediyor, muvaffak olamıyor. Paris belediyesi, ki senevi (20) milyonluk bütçesi vardır. Muhtaç
olduğu mebaliği temin için Amerika’dan istikraz etmiş olduğu mebaliği, yüzde kaç kuruş alıyor bilmem,
ihtimalki 85-90’a satıyor. Yani Paris belediyesi dahi %10 faizle Amerika’dan para istikraz etmek mecburi-
yetinde kalıyor.
İtalya’dan bir şey ümit etmek ihtimali yok. Zaten sermayece fakir bir memleket. İngiltere’nin ise, bize şu şerait altında
para vereceğini akla getirmek, zannediyorum, amma safderunluktan başka büyük bir şey olmaz.
Şarkta ki teşebbüsatımıza gelince, bizim münasebatı siyasiyemizin temel taşı olan ve münasebetimiz gayet uhuvvetkâ-
rane ve samimi olmak itibariyle bütün ihtiyacatımıza vakıftırlar ve onlara karşı teşebbüslerimiz daha samimi
ve daha katidir. Bendenize gelen kanaate göre onların vaziyeti maliyeleri, iktisadiyeleri böyle bizim arzu
ettiğimiz kadar muavenette bulunmaya müsait olmadığını ifnam etmektedir. Şimdiye kadar bize hiç yok
dinlemişlerdir ve çok muavenetlerini gördük. Para hususunda henüz bir ahde müstenit olan miktarda
muavenetlerini tahsil edemedik. Bunlar vaitlerinde gayet kuvvetlidir.
Fakat hepsi şimdiye kadar vait sahasından daha ileri geçmemiştir. Bu sahada ne müddet daha ka-
lacağını da kestirmek ihtimali yoktur. Hariçle acilen muhtaç olduğumuz, aşar zamanına kadar masarifi
umumiyeyi durdurmak için ordunun bilhassa iaşe masarifini peşin para ile tedarik etmek mecburiyetinde
bulunmaklığımıza binaen, para bulundurmak hususunu temin için muhtaç olduğumuz parayı hariçten
– 240 –
bulamayınca, iş yine memlekete kaldı diyerek memleketten aramak mecburiyeti karşısındayız. Yani efen-
diler; daha açıkçası heyeti umumiyenin muhtelif vesait ile istifade etmek istediği ve heyeti umumiyesinin
daima tekrar ettiği bir kanaat var, ki yani hayatını kurtarmak için millet gömleğini dahi satıp vermeye
razıdır. (Gömlekte yok sadaları). Esirgemeyecektir. Bendeniz bu anın hulul ettiğine kaniim.
OSMAN BEY (Kayseri) — Bunun da bir haddi vardır.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Devamla) — Haddi, maddi yoktur. Tasarruf hususundaki noktai na-
zarımı arz ettim. Bendeniz zannediyorum, ki ferden ferda umuru maliye ile alâkadar olan arkadaşlarım,
hangi taraftan beş para olsun temin edebilmek için çalışıyor. Bendeniz de elimden geldiği kadar yapıyo-
rum ve Heyeti Âliyenizi zannederim, âcizane sarf ettiğim gayretin hepsinin farkındasınız. (Doğru sadala-
rı.) Yani vaziyetimi ve tarzı hareketimi izah için kendi halimi tespit edecek kelime ile ifade etmek istiyorum
ve en ziyade teşkilâtı göze batan Müdafaai Milliyedir. Müdafaai Milliyeyi de temin edebilmek için harp
encümenine iştirak eden arkadaşlarımın şehadetine müracaat ederim. Kendileri de buradadırlar. Kendile-
ri söylesinler. Fakat zannediyorum ki, belki birçok söylediklerimin tesiri olacak. Artık masariftan ya kabili
tasarruf bir cihet kalmamıştır, ki doğrusu da budur, veyahut sözlerim bir tesir yapmamıştır. Ben elimden
geldiği kadar tasarrufu temin için gerek masraftan ve gerek hak olan muamelâttan ve hak olan şeyleri arz
ettiğim cihetlerde elimizden gelen her şeyi yapıyorum ve samimi olarak arz ediyorum. Heyeti Vekile arka-
daşlarımın bu hususta gösterdikleri fikri iştirak ve mesaiye karşı müteşekkirim. Hepsi de benim gibi fikri
tasarrufla mütehassıstırlar ve böylece de hareket ediyorum ve onlardan hiç şikâyetim yoktur. Yalnız dert
büyük, yama küçük. Tabiri marufiyle işin peşin para ile görülmesi, bilhassa ordu ihtiyacatının peşin para
ile temin edilmesi mecburiyeti vaziyeti maliyemizi daha ziyade fena bir hale koymuştur. Harp encüme-
niyle birçok müzakereden sonra şimdiye kadar ordu iaşesine sarf etmediğimiz ağnam tahsilâtının sarfına
başladık. Bunun hepsini dahi sarf etsek varidat aylarımıza bununla idare ederek kavuşmanın imkân ve
ihtimali yoktur. Yani fark büyük olduğu için, yani yalnız teşkilâtta, devairden tasarruf ile hali hazırdaki
varidat, ki günden güne azalmaktadır, masarifi de o seviyeye indirmenin imkân ve ihtimali yoktur. Bida-
yetten beri ve hatta bendenizin vekalete geldiğim zamandan beri tedabiri teşebbüsiye olmak üzere birçok
levayihi kanuniyeyi Heyeti Celilenize takdim etmiştim. Bir kısmı bendeniz zamanında olmak ve bir kısmı
da bendenizden evvel Heyeti Celilenize takdim edilmiş olmak itibariyle on beşten fazla levayihi kanuniye
mevcuttur. Bunların kimisi Muvazenei Maliye Encümeninde, kimisi… ruznamededir.
BİR MEBUS — Evvelâ olmuyordu da şimdi neden fazla masraf oluyor? Devairi sairede kadro fazlalığı
mı vardır?
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Trabzon) — Efendim, arz ettiğim devairi sairede fazlalık yoktur. Fakat
1337’ye nispetle masarifin böyle %40 -haddi asgari %40 diyorum- tezayüdünü icap ettiren esbap, ordunun
geçen seneye nispetle bir buçuk misli fazla olmasıdır. Hâlâ asker toplanıyor. Beni mazur görünüz ve ben
bilmiyorum ki söyleyeyim. Teşkilât yapılıyor, Erkânı Harbiye lüzum gösteriyor. Çünkü karşımızdaki düş-
man da hazırlanıyor ve hepiniz işittiniz ki mütareke teklifine rağmen. Yunan 1,5 milyar drahmi istikrazı
dahiliye teşebbüs etmiştir ve bu mesele de olacaktır efendiler. Çünkü İngilizler Yunanlılara açıktan açığa
kendi piyasalarında, Londra piyasalarında istikraz yapmadılar. Efkârı umumiyeyi bu suretle kendilerinin
aleyhine çevirmemek için bu hileye sapmıştır. Bu istikrazı dahiliyeye İngilizler, gizli olarak vesaiti hususiye
ile yardım edeceklerdir. Müdafaai Milliyeye gelen telgrafı biliyorsunuz. Yunan istikrazı dahiliyi temin için
memlekette ne kadar kâğıt çıkarmışsa damgalayacaktır. Her halde istediği paranın bir iki misli çıkarmış-
tır. Hepsini meydanı tedavülde para olmaktan çıkarmıştır ve razı olmuştur. Meydanı tedavülde bulunan
Yunan kâğıtları getirilip Hükûmete mühürletilmedikçe para değildir, diyor. Bundan maksadı da bütün
çıkarttığı paranın nısfını istikrazı dahili olmak üzere almaktır. Bakınız düşman istikrazı dahilisini temin
için kendi memleketine karşı ne gibi tedabiri cebriyeye teşebbüs etmiştir. Nısıf parayı tebaasının elinde
bulunan nısıf parayı almak için bütün serveti, yani bütün nakit halindeki paranın nısfı imzası olmazsa mu-
teber değildir. Taki herkes bunu getirsin ve nısfını tabii imzaladıktan sonra sahibine verecektir ve nısfını
kendisi alacaktır ve emin olunuz ki efendiler, Yunan milleti gayet idealisttir. Bunu zulüm şeklinde de olsa
kemali memnuniyetle kabul edecektir ve yapacaktır.
REİS — Hasan Bey, beyefendi bir sual soracak.
– 241 –
ŞEVKET BEY (Bayazıt) — Efendim: evvelâ İtalya tarikiyle Antalya’ya Hilâli Ahmer namına 300 bin lira
para gelmiş. Bu paradan haberiniz var mı? Bu paralar nereye gitmiş?
İkincisi; ağnamın sebebi noksaniyeti, yalnız geçen sene alınan tekaliften dolayıdır. Başka suiistimal yoktur. O ahali hakkı
murakabeden mahrum kaldığı için suiistimal olmuştur. Lütfen buralar hakkında da izahat veriniz.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Trabzon) — Şevket Beyefendi, zatı âliniz de bilirsiniz ki devlet me-
kanizmasının biraz gevşek olduğu yerlerde tekâlifi emiriyenin tahsilinde de o kadar gevşeklik olur. Yani o
gibi yerlerde gerek suiistimal ve gerek bakaya miktarı nispetleri fazla olur. Hiç kimse inkâr etmez ki, biz
memleketimizde ağnamın yekûnunu tamamen yazmıyoruz. Yazdığımız yerler de var, yazmaya muvaffak
olamadığımız yerler de var. Onda birisi tadad edilemeyen yerler de vardır. Fakat bu esbap, yani hakkıyla
ağnamı tadad edememek esbabı umumiyesi geçen sene de vardı, bu sene de vardır. Bu esbap daha şiddetli,
daha müessir midir? O ayrı bir esbaptır. Fakat herhalde bendeniz umumi olarak iki sebep görürüm. Birisi,
ağnamı zengin olan ve ağnamı tamamen tadad edilen üç, beş liva ki bunlar istilaya maruz kalmıştır ve bu
sebepten dolayı ağnamı 1338’de noksan buluruz.
ŞEVKET BEY (Bayezid) — Antalya meselesi nasıldır?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Ben Hilâli Ahmer namına hangi bankadan kaç para yol-
landığını bilmem.
Hilâli Ahmer namına gelen paralar maliyenin elinden geçmez. Çünkü bu bir müessesei hayriyedir ve
hatta buna ait olan paralar mukavelâtı düveliyeye nazaran bunlar, bir müessesedir. Başka memleketlerde
teberru olur, teberrüattan toplanılan hâsılat ile kendilerine mevdu olan hususatta ki acezeye, yaralılara
vesaire muavenettir sarf ederler. Gelen paralar Hilâli Ahmer namına gelmişse onlarındır.
ŞEVKET BEY (Bayazıt) — Meclis namına gelmiş.
HASAN BEY (Devamla) — Onlardan malumatım yoktur.
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Reis Bey, bir sual soracağım. Emvali metrukede bulunan arazi ve
bağların bu halde kalması daima muzırdır. Bunun füruhtu ile birtakım para tedariki mümkün değil mi ki,
doğrudan doğruya ahali üzerine yükletiliyor.
HASAN BEY (Maliye Vekili) — Emvali metrukenin sureti tatbiki hakkında Heyeti Celilenize takdim
ettiğim ve Adliye Encümeninin kabul ettiği lâyiha burada müzakere edilmekte buradan geri alındı. Başka
bir lâyiha ile birleştirilsin diye encümene geri gönderildi. Muvazenei Maliye Encümeninde idi. O lâyiha
oraya gitti. Muvazenei Maliye Encümenimiz mühim gördü. Heyeti celilenize bir takrir verdi ve bu mü-
himdir dedi bu meseleye adliye, Şeriye, Muvazenei Maliye Encümenleri karar versinler, dedi. Üç encümen
birleşti ve verdiği karar emvali metruke gaip ve metrukelerin emvalidir ki... (Gürültüler.) Efendim, müsa-
ade buyurun, müsaade buyurun; eğer şu zamanda arazi ve emlâki satmak imkânı olsa, yani değer fiyatıyla
satmak imkânı olsa Hükûmet, zaten kendisinin olan arazı ve emlâkini satmak ister.
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — O imkân her zaman mevcuttur.
MALİYE VEKİLİ — Bendeniz on kuruşluk malı bir kuruşa satamam. (Yok yok sesleri.)
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, Maliye Vekili Bey birçok zamanlar olduğu gibi, bugün vaziyetimi-
zin can damarına basmıştır. Yalnız Hükûmetin siyaseti maliyesi maalesef memleketi tecziye ve davamı-
zı adeta kasten denilecek derecede yıkmaya matuftur. Bunu ispat edeceğim. Memlekette sahibi salâhiyet
mütehassısından bazı zevatla konuştuğum vakit, elyevm elimizde bulunan memalikteki evrakı nakdiye
mecmuunun 15 ile 20 milyon arasında olduğunu söylüyorlar. Başta ticaret müdürü de dahildir, o da bil-
mez. Bilmeyen bir adamı Ticaret Müdüriyeti memuriyetinde bulundurmak bir hatadır. Bunu kullanan
Hükûmetten bu lafı dinlemek istemem.
MALİYE VEKİLİ BEY — Yani ukalalık etmişlerdir. Bu bir tahmindir. Sen 30 milyon diyemezsin. Ben
de diyemem. Bu bir tahmindir.
RAGIP BEY (Kütahya) — Bu tahmini yapanlar sahibi salâhiyet insanlardır, inanmak mecburiyetinde-
yim.
– 242 –
MALİYE VEKİLİ — Muvazenei Maliye Encümeninde henüz tetkik edilmemiş, çıkmamıştır. Kimisi de
ruznamei umumiye kadar gelmiş, velhasıl birçok tekâlifi kanuniye var ki bunlardan miktarı muhammen
olarak 10 milyon lira kadar bir varidat görüyorum. İki seneden beri hâlâ çıkmayan ve bunların müzake-
resine mani olan ahvali fevkalâde de eksik olmadığı için bir türlü bu lâyihalardan istifade etmek imkânı
temin edilemeyen birçok ahval vardır, ki şimdiye kadar müsmir olamamış, bir fayda temin edilememiştir.
Bendeniz heyeti celilenize kısa olarak vaziyeti maliyeyi bu veçhile arz ediyorum. Zannediyorum ki iş yine
memlekete kalmıştır. Davasını kurtarmak yine memleketin evlâdına, memleketin servetine, memleketin
menabiine inhisar etmiştir. Bu vaziyeti kurtarmak için lâzım gelen tedabire acilen müracaat mecburiyeti
vardır. Maliye Vekiliniz heyeti celilenizin ne kadar itimadına mazhar olursa olsun, şahsına böyle itimat
istemesi mahzurludur ve belki şayanı tecviz değildir. Fakat bendenizin şimdiye kadar teklif ettiğim kanun-
lara dair olsun ki gerek yeniden kabili tatbik ve memleketin ahvali umumiyei iktisadiye ve ziraiyesiyle ne
kadar tedabir varsa, bunlara acilen başvurabilmek için istirham ediyorum. Mesaili maliyenin timsali olan
itimat tamını haiz olması lâzım gelen Muvazenei Maliye Encümeninizi salâhiyettar kılın, başbaşa verelim.
Kabili tatbik olan bütün tedabiri düşünelim ve bulduğumuz tedabiri bir taraftan heyeti celilenize arz et-
mekle beraber, diğer taraftan da tatbik edelim. Bendeniz son söz olarak söylüyorum. Bendenize müspet bir
tedbir olmak üzere harp encümeninde öylece sordular. Harp encümeninde dedim, tekâlifi harbiye... Fakat
öyle bir teklif ki, buna ben de taraftar değilim. Ciheti askeriye de taraftar değildir. Çünkü memleketin ne
dereceye kadar müsteit olduğunu hepimiz biliyoruz, değil mi? Geçen sene efendiler; masarifi umumiye-
miz şimdikinden %40-50 derecesinde olduğu halde yine şimdiye kadar mevcut olan menabii maliyemizle
mi idare ettik? Orta yere Sakarya Harbinden biraz evvel müstacelen teklif ettiğimiz Tekâlifi Milliye çıkmış-
tır. Bundan bizim kuyudu tesmiyemize nazaran 8 milyon lira kadar bir temettü hâsıl oldu. Mazbatalarda
esas olan rayiçlerin nısıf nısıfa olduğunu kabul ederseniz, memleketten 16 milyon liralık ayniyat aldık.
(yirmi milyon sesleri.) Bendeniz haddi asgarisini söylüyorum, demek ki geçen seneki masarifi umumiye
1338’den ehemmiyetli miktarda nısıf nısıfa dûn olduğu halde, geçen seneki vaziyeti maliyeyi kabili hazım
bir hale koymak için memlekete tekâlifi harbiye şeklinde berbat, fena ve tesiratı muzırra ika edecek şekilde
16 milyon liralık tekâlifi cedide yükledik. Bu sene de yeni membalar aramaksızın varidatı umumiyemizle
masarifi umumiyemizi, bahusus bu şekilde getirmenin ihtimalini görmüyorum. Bunun için bunu heyeti
celilenize arz etmek mecburiyeti vicdaniyesindeyim. Müstacel işleri elimdeki varidatla karşılıyorum. Fakat
vaziyeti maliye de budur. Bunun üzerine heyeti celilenin ruhu selimine müracaat etmek ve ifa ettiğim vazi-
fe bendenizce doğrudan doğruya heyeti celilenize merbut ve heyeti muhteremeniz namına vekâleten idare
edilen bir işten ibarettir. Onun her noksanını, her safhasını ve her kusurunu da size arz etmek mecburi-
yetindeyim ve kafi, acil tedabir ittihaz etmek mecburiyetinde olduğumu ve şimdiye kadar hasbel vekâle
vakıf olduğum muamelâtı maliyeden binnetice istihsal ettiğim şeylerden olmak üzere heyeti celilenize arz
ediyorum. Tedbir heyeti celilenize aittir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Teşkilâtı hâzıra kadroları için maliye ne düşünüyor?
HASAN BEY( Maliye Vekili) — Bendeniz teşkilâtı hâzıra için düşündüklerimi evvelce bilmü-
nasebe arz ettiğimi zannediyorum. Teşkilâtı Esasiye Kanunun bir maddesi var. O şimdiye kadar
çoktan yapılmış olmalı idi. Bu ise sekiz vilâyetten altmış vilâyet çıkarmak fikri mahza fenadır.
Bendenizin kanaatime göre 20-30 bin lira varidatı olan bir mahallin 50-80 bin nüfusla vilâyet
olmasına ve vilâyet teşkilâtı ihtiva etmesine Maliye Vekilinin aklı ermez. Binaenaleyh, bütün teş-
kilâtı devletin yeniden tanzim edilmesi ve evvel be evvel teşkilâtı mülkiyeden başlanması lâzım
gelir. Memleketin tarzı idaresinde taksimatı mülkiyede ne yapılması lazımsa acilen yapılmalıdır.
Dahiliye Vekâleti bu husustaki lâyihasını hazırlamış ve sevk etmiştir. Mamafih bendeniz yine arz
ediyorum, ki Dahiliye Vekâletinin kabul ettiği nispetler küçüktür. Öyle 150 bin-300 bin nüfuslu
bir vilâyet olmaz ve o masrafı kaldıramaz ve vilâyetlere şimdi ne yapacağız? Nevahi Kanunu ile
mahalli hidematı umuru temin edecek hiçbir mahallimiz yoktur. Menabi bulmanın da imkân
ve ihtimali yoktur. Yani hiçbir vilâyet bir darulmuallimine bile nail olamaz. Bendenizce evvel
emirde Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu meydana koymalıdır ve diğer teşkilâtı, adliyesini, maliyesini
vesairesini o teşkilâtın icabına göre yeniden yapmak lâzımdır.
– 243 –
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Nevahi Kanunu...

REİS — Hilmi Bey söz almadan söylemeyiniz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim, Hükûmetin yeddi iktidarında olmayan sahalarda bir milyon
lira paramız kalmıştır buyurdunuz.
HASAN BEY (Vekil) — Bizim elimizdedir. Bu elimizde mevcut bulunan bir milyon lirayı Müdafaai
Milliye, Hükûmetin tahtı hâkimiyetinde olmayan mahallere sarfetmek mecburiyetindedir. Müdafai Mil-
liye kaçakçılık suretiyle yapacaktır, bir şeyler kaçıracaktır. Berlin’deki bir milyon lirayı kastediyorsanız o
ayrıdır. Yoksa bir milyon lira elimizdedir ve buradadır.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Onu sual ediyorum, ki 116 bin altın ne oldu, onun için hiçbir şey yapa-
madınız mı?
HASAN BEY (Maliye Vekili) — Çok teşebbüsatta bulunduk efendim. Mühimmat ve teçhizatı askeriye
mubayaası için Moskova’dan memuren gönderilen Saffet ve buradan gönderilen Nurettin Beylerin pek
çok müşkülatla oraya nakledebildikleri ve orada birçok eşyayı askeriyenin mubayaa edilip Anadolu’ya
nakledildiği İngiliz vesair venizelister tarafından haber alınmış, onların nakline imkân yok. Rusya tarikiyle
nakline teşebbüs edilmiş, fakat şimdiye kadar ne alınmış, ise hepsi yerinde duruyor. Buraya habbei vahide
gelmemiştir.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Vekil Beyefendi; 1337 senesine nispetle 1338 senesinde ma-
sarifi umumiyenin bir misli fazla olduğunu beyan buyurdunuz. Halbuki 1338 senesinde 1337 senesine
nispetle bir teşkilâtı zaide yapılmamıştır. %20 tevkifat yapılmak suretiyle ve maaşatı askeriyeden de se-
ferberlik zammı ve cephe zammı tenzil edilmek suretiyle 35 milyon lira tasarruf edildiğini şu kürsüde
beyan buyurmuşlardı. Zannederim, askeri memurlardan birisi. Bu paralar nereye sarf olunmuştur? Şimdi
20 milyon olduğunu kabul etsek bile, hatta bu tahminin şimdi hakikaten yakin olduğunu gösterecek izler
gösterebiliriz ararsak yirmi olduğunu kabul ettiğimiz taktirde... Malumu âliniz belki 22-30 milyon altın
vardır. Fakat altın vasıtai mübadele olmaktan çıkmıştır, maldır. Onun zerre kadar muamelâtı ticariyede
katiyen kıymeti yok. O ziynet olmuştur, çekilmiştir. Elimizde yalnız evrakı nakdiyeyi vesaiti mübadele
olmak üzere kabul edeceğiz. Şu halde 20 milyon olduğunu kabul edildiği takdirde ahalinin elinden bunun
kâffesini çeksek alsak yalnız bütçemizin açığının nısfını kapamayacaktır. Teklif edilen kanunlar, ki bir ta-
raftan meclisten çıksın, bir taraftan tatbik edelim buyuruyor Maliye Vekili. Ve yine kendi kanaatine göre 8
milyon lira varidat temin edecektir. Bu 8 milyon lirayı dahi memleketten almakla milletin ahaliden defaten
almakla vaziyetinin ne şekle gireceğini düşündüğümüz vakit hepinizin de zihnine bir dehşet verecektir.
Muhakkaktır ki memleketteki para Hükûmetin vaziyeti hazırasıyla davamızı sonuna kadar takip edecek
kıymette değildir. Memleketin menabii hazırası, hatta serveti umumiyesi bu davayı ikmale kâfi değildir.
Binaenaleyh muhakkak olan bir şey varsa önümüzde en müthiş ve tehlikeli bir vaziyeti maliye vardır.
Bu vaziyeti maliye belki daha geçen seneden beri birçok arkadaşlarımız tarafından takdir edilmiş, birçok
kere aramızda mevzubahs olmuştu. Fakat hiçbir vakit ciddi müzakere, ciddi bir vadide yürümemiştir.
Memleketin mevcut menabii emilmiş, kurutulmuştur. Yeni bir memba icadı düşünülmemiştir. Vakıa bu-
yuruyorlar, ki istikraz en kolayıdır. İstikraz için teşebbüs ettik. Evet ettiniz, mahrum kaldınız. Başka ne dü-
şündünüz efendim, başka bir şey düşündünüz mü? Vergi, vergi üzerine binsin. Bütün menabii mevcudeyi
emmek suretiyle memleketteki menabii mütemadiyen taşraya akıttınız. Acaba başka şekilde düşünülemez
mi idi, başka bir suret bulunamaz mı idi? Maalesef bu Hükûmetin, çünkü zihniyeti yanlıştır. Köylüye, hal-
ka saplanmıştır. Bundan dolayıdır ki başka bir memba, başka bir cihet aramamıştır. İstikraz fikrine saplan-
mış ve nasıl bize para verir misiniz demiş. Onlar da vermeyiz deyince ümidi kesilmiş. Şimdi bendeniz yeni
yeni para membalarının daha evvel bulunabileceği kanaatinde olduğum gibi, bugün dahi bulunabileceği
kanaatindeyim. Bittabi tevessül edildiği gün semere vermez. Buhran başlamıştır, vakti geçmiştir. Vaziyet
bizi tehyice başladıktan sonra, eteklerimiz tutuştuktan sonra başlasak bile yakın bir zamanda semere vere-
ceği ümit edilemez. Gümüşhane Mebusu Hasan Bey Ziynet Eşyası Kanunu teklif etmişti. Bu teklifin sebebi
memlekette parayı muhafazadır. Efendiler; görüyorsunuz ki Ziynet Eşyası Kanunu zerre kadar tatbik edil-
miyor. Gümrüklerden akıp giden paralar için bir günden bir güne Maliye Vekili gelip de bu Kanun tatbik
– 244 –
edilemiyor, bu Kanunun tatbiki şuna mütevakkıftır. 2 lira varidatı hazine akıyor, kayboluyor dememiştir.
Kezalik bendeniz iki ay evvel kendilerine Ziynet Eşyası Kanunu’nun ademi tatbiki hakkında bir sual tevcih
ettiğim halde, kendileri maalesef cevap vermemiştir. Maalesef efendiler elyevm gidiniz bakınız, bütün
Ankara mağazaları doludur, cevap verilmemiştir, iki ay evvelki sualime efendim. İki aydır sualime cevap
verilmemiştir. Eğer Ziynet Eşyası Kanunu’nun hüsnü tatbikine itina edilseydi veyahut tatbik edilemeye-
ceği kanaati hasıl olduktan sonra kaldırılsaydı… belki şimdi her mahalde efendiler 3, 4 milyon oradan bir
varidat vardı. Fakat maalesef.
Saniyen efendiler, paramız yoktur ve memleketi serveti mevcudesi bu davayı senenin sonuna kadar
götürmesi imkânı yoktur. Zannederim bu kanaat yalnız bende değil. Meclisi Âlinizin pek çoklarında mev-
cuttur. Bu kanaat bize geçen seneden beri varit olmakta idi. Şimdi memleketin nakdini -malını değil- vası-
tai mübadele olan parayı memlekette çoğaltmak, veyahut istikraz suretiyle mümkün olmadığı madenlerin
hiçbirisini satmak mümkün olmadığı surette en kolay işlenebilecek bir ormana ve yahut bir madene vazı-
yed ederek işleterek memlekete para getirmek imkânı mevcut idi ve bugün de mevcuttur. Bu düşünülme-
miştir ve düşünülmüyor. Mesela bir misal arz edeyim; Kastamonu ormanları senevi 12-15 milyon arasında
varidat verecek ormanlardandır.
Saniyen kırk kilometredir. Kastamonu ormanlarını satmak değil, Hükûmet işletir efendim. Senden
kimse almıyorsa sen işletirsin, piyasaya vazedersin. Maalesef bir defa olsun bu ormanlardan istifade ta-
riki düşünülmemiştir. Ne için düşünülmemiştir? Çünkü Hükûmette bu zihniyet yok. Köylünün tepesine
binmek, köylüyü soymak, parasını soymak ve binaenaleyh, olmadığı takdirde, her ne olursa olsun, köylü
fedakârlık edeceğim dedi diye ve bu vaziyetle memleketi kurtarmak. Efendiler, sekiz milyon lira varidat te-
min edecek olan bu kanunlar mevkii tatbika konulur da memleketin daha sekiz milyon tekâlifi tezyit edi-
lecek olursa netice ne olacaktır, biliyor musunuz? Bizim ihtiyacımıza, sarfiyatımıza pek çok büyük medarı
olmamakla beraber, memleketi tamamiyle donduracaktır ve bir gün bir an içinde her şey duracaktır ve
maazallah budur ki bütün emellerimizi esasından yıkacaktır. Onun için bendeniz çok istirham ediyorum,
artık vakti geçmiştir, Hükûmet düşünsün, Hükûmet şunu şöyle desin, bunu böyle desin demek zamanı
geçmiştir. Bunun için umumi bir müzakere açalım. Bırakalım şimdi Hükûmet, tekâlif meselesini. Herke-
sin hatırına bir şey gelsin. Mesela, bendenizin hatırıma Kastamonu ormanları geldi. Diğer bir arkadaşın
hatırına Ergani madeni gelir. Umumi açılacak müzakerat neticesinde zannediyorum ki memleketi yeni bir
membai varidat vücuda getirilmek ihtimal ve imkânı mevcuttur. Onu müzakere ve münakaşadan sonra
tespit edelim. Vaziyetimizi kurtarmaya çalışalım. Yoksa Maliye Vekilinin teklifi vaziyetimizi kurtaracak
değil. Daha müşkil; daha tehlikeli, daha müthiş bir hale koyacaktır. Onun için çok rica ederim. Hükûmet
bu meseleyi tekâlif ve saire meselesi yapmayarak, umumi bir mesele telakki ederek, umumi bir müzakere
ile yeni yeni varidat membaları bulmak Avrupa’dan, Rusya’dan para getirttirmek, her ne imkân varsa bun-
ları ortaya atarak, açıkça konuşarak vaziyeti maliyemiz için azami değilse bile asgari olsun ve şu vaziyeti
bir müddet daha idame ettirecek bir çare bulalım ve teklif ediyorum. Umumi bir müzakere açalım. Bu
hususta ümit ederim bir şey intaç etmiş oluruz. Şimdi bakınız; meselenin Hükûmet meselesi olmadığını ve
Hükûmet zihniyetiyle yürümeyeceğini ikinci bir misalimle arz edeceğim. Maalesef çok acıklı bir misaldir.
Fakat arz etmek mecburiyetindeyim. Geçen sene efendiler, Antalya ile Çay istasyonu arasında 100 kamyon
işletmek için yerlilerden ve bir kısmı da mahallin erkân ve ümerası da içinizde bulunan zevattan mürek-
kep bir şirket Hükûmetinize müracaat etti. Şirket Hükûmetten yalnız şunu talep ediyor. Üç aya kadar 100
kamyon getirecekler. Hükûmet de yolun bozuk olan aksamını 3 ay zarfında ikmal edecektir. Şayet yolun
bu kısmını 3 ay zarfında ikmal etmezse şirket bize satsın, biz yapalım, diyordu şirket. Bir iki köprü, bir iki
kilometre de bozuk yerler tamir edilecek. On beş kuruştu. O zaman Karahisar’la Antalya arasındaki deve
nakliyesi 10-10,5 kuruştu. Şirket, azami 5 kuruş otuz para kabul etti. Efendiler; eğer o şirket 100 kamyon
bugün mevcut olmuş olsaydı, bilhassa sevkiyatı askeriye mühimmat sevki hususunda çok büyük şeyler
yapmış olacaktı. Antalya limanı da yapılacaktı. Şimdi efendiler; Hükûmet yol yapacaktı. Şimdi bu teklifler
meyanında 70-80 teklif meyanında şu teklif de mevcuttur ki, en makuldür, dosyada da mevcuttur. Artık
takdirinize vazediyorum. Dosyalar mevcuttur. Bilenler içinizdedir. Azalarından birisi de Vehbi Bey’dir.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Trabzon) — İnhisar değil mi? İnhisar...
– 245 –
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — İnhisar değildir. İspat edeceğim. Bakınız şu teklife dikkat bu-
yurunuz. Ya otomobil giderken develeri ürkütürse bundan bir zarar terettüp ederse, kim tazmin edecek?
(Hayret sadası) işte bu teklifler vardır, dosyalardadır. Rica ederim efendiler. Bakınız Maliye Vekili inhisar
buyuruyorlar. İnhisar değildir ki, develer gelip gidecek. Şirketin teklifi inhisar değildir. Şimdi bu zihniyetle
efendiler memlekette ne yol yapılır ve ne de bir menabii cedide bulunabilir. Onun için çok rica ediyorum
tekrar ederek istirham ediyorum, umumi bir müzakere açalım herkes hatırına geleni söylesin, burada
halledelim. (Çok doğru sesleri.)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendiler, mesele pek mühlik. Mühlik olduğu kadar da fecidir. Bende-
nizden evvel söz söyleyen bir arkadaşım buyurmuştu ki, Hükûmetin siyaseti maliyesi yoktur. Bendeniz
diyorum ki, Hükûmetin hiçbir siyaseti yoktur. Siyaseti maliyesi değil, hiçbir siyaseti yoktur. Hükûmet
gününü gün etmek siyasetinden başka hiçbir siyasete malik olmamıştır ve bugüne kadar bu devam ettiği
için istikbal böyle karşımızda böyle mahuf, ağzını açmış bizi yutacak bir şekle girmiştir. Vaziyet bu hale
geldikten sonra, yani Hükûmetin ağzından vaziyetin vahim olduğu söylendikten sonra tenkide lüzum
görülmez. Artık ma maza denilip geçinmek lâzım gelir. Artık vaziyeti kurtarmak icap eder. Bunun için
esas itibariyle bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşımın teklifine iştirak ediyorum. Fakat bütün bütün
tenkitsiz de bırakmak istemiyorum. Çünkü bugüne kadar yapılması lâzım gelen ve yapılmayan şeylerin
bugün için dahi yapılması imkânı var.
Efendiler; evvelâ bütçede tasarruf yaptık diyorlar. Bendenizce bütçede tasarruf yapılmamıştır. Evet
maaşattan tenkihat yapılmıştır. Fakat teşkilât eski teşkilâttır. Yapılan iş eski iştir. Çünkü biliyorsunuz ki;
varidatımızı bel’ eden yalnız devairin maaş sarfiyatı değildir. Daha başka türlü sarfiyatı da vardır. Efendi-
ler, bugüne kadar bu tasarrufat üzerinde hangi murakabe yapılmıştır? Rica ederim, bunlar mülk mü idi.
Şimdiye kadar bunların içerisinde kusur işlemiş de mesul olmuş kim var? Bendeniz; Heyeti Âliyeniz huzu-
runda açıkça burada isim zikri suretiyle bazı suiistimalattan bahsetmiştim. Müdafaai Milliye Vekili bunu
kaydetmişlerdi. Bendenizi bilahire Müdafaai Milliyeye çağırmış; izahat almışlardı. Ne oldu efendiler? (Hiç
sadaları) İşte efendiler; hiçtir. Binaenaleyh efendiler; biz, davamızın kutsiyetini ve bu davamızı neticeye
isal etmek için, uğraşmak mecburiyetinde kaldığımız düşmanları düşünerek her hususta, her muamela-
tımızda gayet müdetkik hareket etmek mecburiyetinde idik. Fakat bunu yapmadık. Binaenaleyh; kabahat
yalnız Hükûmette değil, yani doğrudan doğruya bu kabahat Hükûmetin değildir. Bu kabahat bizde de
vardır. Çünkü; vazifei murakabemizi hakkıyla ifa etmedik.
Zihniyetten, siyasetten bahsettiler. Geçenlerde zannederim, bir buçuk sene evvel arz etmiştim. Hatır-
latmak için tekrar arz ediyorum. Demin bir mukayese yaptılar. Memlekette 20 milyon kâğıt para var, de-
diler. Efendiler; bir arkadaşınızın yanlış düşüncesi yüzünden memlekete bir sene zarfında girmesi ihtimali
olan 60 milyon lira Yunanlılara verilmiştir. Bu da Samsun’da bulunan iki Amerikalı grubunun tütün mu-
bayaası için müracaat eyledikleri halde, muamelâtı ticariyesinin ve defterlerinin İngilizce tutulmasına bu
Hükûmet razı olmadığı için, muhaberatın sansüre tabi olmasına razı oldukları halde, müsaade etmedikleri
için 60 milyon liralık bir tütün Samsun’dan çıkmamıştır, alamamışlardır. Gitmişler Kavala’dan almışlardır.
Yani 60 milyonluk tütün satılıp da parası memlekete girmedikten başka, o para düşmanlarımızın kesesine
girmiştir. Zararı düşününüz rica ederim. Sonra bu alınan tütün miktarını istiksar etmeyiniz. 30 milyon do-
larlıktır, istedikleri miktar senevî Doların kıymeti efendiler, bir buçuk liradır. Bir doların onlarda kıymeti
yoktur. Fakat bizim memlekete girecek para kâğıt itibariyle 150-160 üzerindendir. Binaenaleyh 60 milyon
gitmiştir.
Sonra Samsun mebusları pekâlâ bilirler, ki Amerikalıların bu aldıkları tütünler memlekette işlenir.
Öyle değil mi Şükrü Bey? Siz pekâlâ bilirsiniz. 8-10 ay ameleye para verir. Bu amele bu parayı yine memle-
kette bırakır. Biz, İngilizce mektup yazılmayacak -sansüre dahi razı oldukları halde- diyerekten vermedik
ve alamadılar gittiler, Yunandan aldılar. Hatta ben bu mesele için yazdım. Şükrü Bey yazdı. Memleketin
eşrafı yazdı. Celalettin Arif Bey yazdı. Fakat Hükûmete dinletemedik biz bunu. Dedik ki, efendiler muha-
beresi üzerine sansür vazediniz. Yapmadılar ve yaptıramadık.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Kim idi o şahıs?
– 246 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Efendim Hükûmet erkânından bir zattır. Hükûmet diyorum. Doğru-
dan doğruya şahıs lâzım değildir. Hükûmet de onun noktai nazarına sahip idi, ki bu kadar feryada kulak
asmadı ve onun noktai nazarını kabul etti. Binaenaleyh bugün memlekette 60 milyon lira yoktur, efendiler.
Sebep kimdir? Yanlış zihniyete kapılan bir şahıs.
Sonra efendiler, işitiyorum ki: Adapazarı fabrikasına, şuraya buraya ciheti askeriye tarafından arabalar
sipariş edilmiş, on binlerce araba Trabzon’da çürüyor. Rica ederim, aksamı hasebiyesi çürümüş ise din-
gilleri ve sairesi mevcut değil midir? Bu arabalar niçin tamir edilip buraya getirilip kullanılmıyor? Yemin
ederim efendiler, bu arabaların bir kısmı denizde dalgakıran vazifesiyle çürümektedir. Daha garibi bu sene
Trabzon’a gittiğim zaman bir arkadaşım gösterdi. Bendeniz böyle şeyleri bilmediğim için gösterdi. Orada
birtakım tekerlekler duruyor. Birtakım şeyler var. Bendeniz bilemedim. Bunlar nedir, dedim? Biliyor mu-
sunuz bunlar nedir, dedi? Bunlar seyyar mutfaklardır. Ağzını açtım baktım. Parıl parıl bakır yanıyor içeri-
si. Burada bunlardan bu kadar. Belki mubayaa ediyorlar. Almanya’dan ve saireden getirtiyorlar. Efendiler
velev ki bize lâzım olan herhangi bir şey için en ufak bir kısım mevcut ise onu kullanmak ve onun için beş
para sarfetmek bizim için cinayettir. Bunlar yapılıyor ve elyevm vaziyet yine aynıdır. Rus metrukâtından
olan bu arabaların dingilileri gayet sağlamdır. Hatta yastık denilen bir şey vardır. O da (işaret ederek) şu
kadar kalınlıkta kauçuktandır. O kadar itina ile yapılmıştır.
Sonra efendiler, semer yaptırıyorlar. On binlerce, yüzbinlerce semer halkası var orada. Ben semerin
şeylerini bilmiyorum. Kancası ve sairesi çürüyor. Bunu hiç kimse görmüyor ve görmek de istemiyor.
Efendiler; benim aklımın ermediği ve bilmediğim o kadar levazım vardır, ki Ruslar tarafından levazımı
harbiye olmak üzere oraya getirilmiştir. Bunlar çürümektedir. Halbuki burada çarığı ile çalışan bu millet
onların aynını almak için bol bol para veriyor. Sonra efendiler burada birkaç bin defa söyledik, dedik ki
mesela, elyevm Müdafaai Milliye Vekâletine sorulsa efendiler tenkidatım yalnız şahsi değildir Hükûmetin
heyeti umumiyesine; siyasetine, zihniyetine aittir. Çünkü Müdafaai Milliye Vekili Hazretleri makamına
daha üç gün evvel gelmiştir. Müdafaai Milliye Vekâletinden bugün sormuş olsanız, ihtimal der ki, şu kadar
zabit kadrosu noksandır, şu kadar zabit şu kadar yüzbaşı noksandır. On beş defa denmiştir ki, İnebolu’da
15 kumandan vardır, bunların vazifesini bir kişi görebilir denmiştir. Efendiler memleketin inzibatına ba-
kan bunlardır. Polis vazifesini ifa eden bunlardır. Sivil teşkilât yapan bunlardır. Sahilde deniz memurluğu
yapan yine bunlardır. Halbuki bunların tekmil vazifesini bir kişi yapabilir. Şimdi bunlar orada dururken
ve orada görüyoruz, vazifeyi ifaya kabiliyetli insanlar dururken İstanbul ve yahut sair bir yerden zabit
getirtiliyor. Efendiler; zabıtanın masabaşında yapacağı vezaifi birçok siviller yapabilir. Fakat zabitanın kı-
tada yapacağı işi bir sivil yapamaz. O halde o zabitana vazifei askeriyesiyle iştigal ettirilmek lâzımdır. Ben,
zannediyorum ki, bu şekil yapılacak olursa maaş itibariyle mahiye birçok tasarrufat olur ve birçok işlerin
önüne geçilir. Rica ederim; ufak bir misalini söyleyeyim. Ufak bir yerde bir iskele kumandanı var. Yalnız
kumandan olsa amenna, kabul ediyorum. Fakat maiyetinde kayığı var, motoru var, kalemi var. Motorunun
kaptanı var, gemicisi var, hepsi mevcuttur. Bunu tetkik edecek olursanız mevcuduna mahiyye 5-10 bin
lira gidiyor. Buna ne lüzum var? Benim gördüğüm yerlerde bunların vazifesi vapurlara gidip rakı almak,
kolonya almak. (Bravo sesleri) Daha buna mümasil Ziynet Eşyası Kanunu’nun men ettiği mevaddı çıkar-
maktır. Demin arkadaşımın şikâyet ettiği ziynet eşyasını hep bunlar sevk ediyorlar. Başka kimse değildir.
Binaenaleyh arz ediyorum ki Hükûmet bu noktai nazardan vazifesini katiyen ifa etmemiştir. Çünkü tekrar
ediyorum, gününü gün etmek siyasetini kullanmıştır. Başka bir şey yapmamıştır.
Sonra Maliye Vekili Bey’den bir şey sormak istiyorum. Deminki beyanatı arasında Düyunu Umumiye
varidatıyla Reji varidatından bahsetmediler. Acaba bunlar bir varidat temin etmiyor mu? Bunlar bu hesaba
dahil değil mi? Onu anlamak iterim.
HASAN BEY (Trabzon) (Maliye Vekili Bey) — Düyunu Umumiyenin varidatı esasiyesini ağnam ve
aşardan muhavvel olan kısım teşkil eder. Duyunu Umumiyenin mecmuu varidatı 10 milyon küsur liradır.
Bizim elimizde bulunan Düyunu Umumiye şubelerinin bunun altı milyon 300 bin küsur liralığı aşardan-
dır. 1,5 milyon liralığı ağnamdandır. Takriben üç milyon liralığı öteden beri Düyunu Umumiyeye mevdu
rüsumdandır. Binaenaleyh bendeniz aşar ve ağnamdan bahsederken yekûn itibariyle verdiğim erkamın
içerisinde Düyunu Umumiyeye ait olan hisse de dahildir.
– 247 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Fakat üç milyon dediniz, diğer üç milyondan bahsetmediniz.
HASAN BEY (Trabzon) (Maliye Vekili Bey) — Efendim; tuz, saydı-berri ve bahri vesaire. Yani Düyunu
Umumiyeye öteden beri mevdu olan ve aklımda hepsi bulunmayan rüsumu sairenin yekûn varidatı üç
milyon liradır. Altı, yedi buçuk milyon lira kadar bir miktar da aşar ve ağnamdan Düyunu Umumiyeye
muhavvel olan kısımdandır. Hesabı kavisini de Düyunu Umumiyeden almışımdır. Hesabı çekmecemde-
dir. Deminki söylenilen miktar haricinde aşar ve saireden üç milyon lira..,
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Varidat zikredilmemişti, onun için soruyorum. Demek ki varmış. Reji
acaba ne kadar varidat veriyor?
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY — Rejiden, aşardan maada 1337 senesi zarfında 800 bin lira kadar bir
para aldım. Bir milyondan eksik.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) (Devamla) — Şimdi, efendiler, Düyunu Umumiye varidatı için bir şey
söyleyemem. Fakat Reji varidatından bu memleket büyük bir istifade temin edebilir. Fakat maatteessüf
iş görmedikten başka, yani işini ilerletmedikten başka birçok fuzuli memurlar doldurmak suretiyle mü-
temadiyen masarifi artırmaktadır ve artırmıştır. Bugün görüyorsunuz ki şu Ankara’da bile zaman geliyor
ki sigara bulamıyorsunuz. Ankara, Merkezi Hükûmet olan bir yerde sigara sıkıntısı çekildiği zamanlar
olursa daha ücra ve kenar mevkileri düşününüz nasıl olur? Tabiidir ki sigara gitmezse sarfiyat olmaz ve
sarfiyat olmayınca bittabi varidat da olmaz. Halbuki bendeniz biliyorum ki bundan bir buçuk sene evvel
memlekette artık tütün sarfiyatı, yani Rejinin yapmış olduğu tütün sarfiyatı az olduğu için sigara istihsali
de kâfi gelmiyor. Binaenaleyh yeni makine getirtilmesi lâzım geldiğini ve binaenaleyh bu husus hakkında
bir buçuk sene evvel müfettişlerin raporu vardı. Bir buçuk sene evvel verilen müfettişlerin raporu ancak
bundan bir ay evvelisi mevki tatbika konmuş ve bilmem işittiğime nazaran makine sipariş edilmiş, geli-
yormuş. Binaenaleyh vaziyetin ciddiyetini ve âtinin mesuliyetini düşünen bir Hükûmet nereden on para
fazla çıkarıp biriktirmek lazımsa onu düşünmek lâzım gelirdi. Mademki işte alâkadar olan ve aklı eren
bir memur, müfettiş bugünkü Rejinin sigara istihsalâtının memleketin ihtiyacatına gayri kâfi geldiğini ve
bunun için makine getirilmesini söylemiş; bir makine, iki makine celbine lüzum göstermiştir. Anında bu
siparişat celb edilmek lâzım gelirdi. Halbuki getirtilmemiştir. Efendiler, bu gayet ehemmiyetsiz görünür.
Fakat ehemmiyetsiz olmakla beraber en aşağı memlekete bir iki yüz bin lira girer bir meseledir. Binaena-
leyh bu misali zikretmekten maksadım, bunu bu tarzda bir zihniyet diğer meseleyi de yine aynı tarzda
görür. Netice itibariyle karşımızda gayet feci bir akıbeti ihtar eder bir şekilde çıkar. Binaenaleyh buna karşı
Meclis ne yapacaktır? Bendeniz zannediyorum ki Meclisi Âlinin yapacağı bir iş değildir. Çünkü geçen sene
de Maliye Vekili burada gayet acı hakikatler söylemiştir. Fakat vaziyetin böyle müzakere devresinde bizi
mühlik bir şekilde karşımıza çıkacağını, yani bu kadar tehlikeli bir şekilde çıkacağını ben hiçbir zaman
ümit etmiyordum. Binaenaleyh böyle tehlike karşısında yapılacak olan mesele artık el birliği ile çalışıp bu
meseleye çaresaz olmaktır. Binaenaleyh deminden beri söylemiş olduğum memlekette yapılması imkânı
olan şeylerin yapılması idi ve bunu arz etmekten ibarettir. Hariçten acaba yapılmaz mı? Ben de kabul ede-
rim. Hariçten istikraz yapılmasının imkânı yoktur, bunu kabul ederim. Fakat hariçten başka şekilde mem-
lekette bazı sermayedaranın menabi temin etmek suretiyle para bulmak ihtimali mevcuttur. Size bir misal
söyleyeyim. Efendiler harpten evvel bir Amerikalı grubu sureti hususiyede bahriyeye gelmişti. Diyordu
ki; biz Antalya’da bir iş yapmak istiyoruz. Bunu temin ederseniz Yunanlılara satılmak üzere olan Kılkış
vesaire zırhlılarının da size satılmasını temin ederiz, diyorlardı. Sorduk bunlara, ben bilmiyorum Antalya
içerisini. Orada ıhlamur ağacı, zeytin vesaire varmış. Usulü fennisi dahilinde bu ormanları işletecekler ve
işletecekleri kereste ve ağaçlardan lâzım gelen şeyi yapacaklar. Buna mukabil bize yedi milyon Amerikan
lirası veriyorlardı, on beş sene için. Bugün 100 milyon Osmanlı lirasıdır. Binaenaleyh efendiler, bu tarzda
acaba bir grup bulunamaz mı idi? Meselâ bakınız yine aynı bir misal meydandadır ve yine Amerikalı bir
grup gelmiştir. Elyevm Samsun’dan tütün almaktadır. Çünkü aldığı mala mukabil para verecektir. Bu iti-
barla acaba Hükûmet böyle şeyleri aramış mıdır, bu tarzda iş görecek sermayedarın… (hayır sadaları) ben
zannediyorum ki aramamıştır ve yine zannediyorum ki gelen sermayedarları bile ürkütmüştür. Demin
arkadaşımın burada söylediği gibi, deveyi ürkütürse dediği gibi, sermayedarları bile ürkütmüştür, deveyi
ürküttüğü gibi. Binaenaleyh ben hariçten para bulmanın kapısının da kapanmış olduğuna kani değilim.
– 248 –
Fakat yine arz ettiğim gibi, gayet katî tedbir ile çalışmak suretiyle bu paralar yine bulunabilir ve memleke-
tin bugün girişmiş olduğu bu muazzam mücahadeyi neticeye isal edecek kadar elde bir para temin eder.
Yoksa arkadaşımın söylediği, yani bendeniz Maliye Vekili Bey’in söylediği sözden bir şey anlayamadım.
Muvazenei Maliye Encümeni ile dilinde dolaşan tekâlifi harbiye yahut tekâlifi milliyedir. Ben zannedi-
yorum ki efendiler, bu memleketten geçen sene aldığımız tekâlifi milliyenin dörtte birini tasavvur etmi-
yorum. Rubunu bu memleketten alabilirim. Efendiler, tahassül edecek mazarratı maneviyesiyle bihaddi
hesap görüyorum. Bu böyledir. Yalnız ne vardır? Millet, Hükûmetin vazifesini hakkıyla yaptığına ve ifa
eylediğine kani olursa, lâzım geldiği kadar fedakârlığını yapar. Efendiler; Mazhar Müfid Bey’e soruyorum,
o da buna şahittir. Kayseri taraflarında tekâlif tatbik edilirken zevci askerde bulunan kadının ayağındaki
şalvarını almışlardır. Bundan başka evinden kaşığı ile yağ almışlardır. Hükûmet, bu suretle yapanlara ve
halkı soyanlar üzerinde ne gibi tedbirler yapmışlardır? Tahkikat yapmış mıdır, rica ederim? Yoksa halk
bundan muğber olursa o halka bize gömleğini nasıl ver diyebiliriz efendiler? Rica ederim; halkı ezmekten
başka bir şey yapılmamıştır.
TAHİR EFENDİ (Kângırı) — Her memlekette tekâlifi milliyede suiistimal oldu.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Sonra efendiler, tekâlifi milliye meselesinde bir adamın evinde yiyece-
ği olan on kıyye unundan bile tekâlif aldılar.
OSMAN BEY (Kayseri) — Peynir bile topladılar.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Evet efendiler bendeniz Kayseri’de bizzat gözümle gördüm ve peynir
dahi toplamışlardır. Şimdi bu itibarla maatteessüf bunlar acıdır. Bu tenkidata belki de lüzum yoktur, bu
tenkidattan maksadım Hükûmeti şöyle yapalım, böyle yapalım diye söylemiyorum. Fakat mazide olan
şu noksanları görüp ondan ibretbin alıp âti için ve âtiye ait olmak üzere el birliği ile çalışalım, ne lâzım
gelirse rica ederim, arkadaşımın teklifini kabul ediyorum, ne yapmak lazımsa bir şey bulalım, meydana
çıkaralım. Çünkü aynı zihniyete malik olan Hükûmetten böyle bir iş, yani bizim arzu ettiğimiz bir şekilde
aklıma bir şey geldi efendiler. Daha bundan beş on gün evvel bir ocakçı Romanya’ya kömür ihraç etmek
istemiş, ocakçı o kömürü yelkenliye yükletmiştir. Hükûmet maalesef müsaade etmemiştir. Efendiler yani,
Romanya ile biz hali sulhta değiliz. Yani Romanya’ya biz kömür vermezsek Romanya mahrukat bulmaktan
mahrum mu kalır?
ALİ RIZA BEY (Amasya) — Biz paradan mahrum kalırız.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Evet efendim biz paradan mahrum kalırız. Zannederim ki daha on beş
günlük meseledir. Hükûmet oradan kömür çıkmasına muhalefet etmiş, müsaade etmemiştir ve elan gön-
dermiyor. Fakat ben zannediyorum Hükûmet imkânı varsa İngiltere’ye bile kömür satılmalıdır ve memle-
kete para getirmelidir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Nitekim İngiltere bize silah satıyor. Memlekete para getirmiyoruz efendim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Efendim teklif gayet mühimdir. Söylenilen sözler teşe’up ettiriliyor. Mü-
dafaai Milliye Vekilinin de Heyeti Vekile Reisinin de hepsinin de Mecliste hazır bulunması lâzım geliyor.
Halbuki hiç birisi yok. Bu kadar mühim bir teklif için Maliye Vekili Beyefendi buraya geldiği halde. Heyeti
Vekilenin gelmemesi kendisiyle hem fikir olmadığını gösteriyor. (Çok doğru sadaları) Heyeti Vekile bu-
lunmaksızın bunu müzakere etmek lâzım mıdır, değil midir? Ben bunu anlamak istiyorum,
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim; Hariciye Vekilinin talebi üzerine Heyeti Veki-
le Reisi, Heyeti Vekile erkânını müstacelen toplamıştır. Bendeniz de vaziyetin ne olduğunu bilmiyorum.
Buradaki arkadaşlarımın gitmesinin sebebi de budur efendim. (Yarın müzakere edelim. Heyeti Vekile de
bulunur sadaları)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim bendeniz de evvelâ usulü müzakereye dair arz edeyim.
REİS — Efendim Maliye Vekili Muhteremi Beyefendi müşkilâtı maliyeden bahsetti ve ne yapmak ta-
savvurunda olduğunu söyledi. Zannederim, sizden bir karar istemiyor. Son vaziyeti maliyeyi Heyeti Ce-
lilenize arz etmek istiyor ve arz etti. Heyeti Vekile ile burada münakaşa edip bir karar ittihazına lüzum
yoktur, lüzum yoktur. (Karar istiyoruz sadaları)
– 249 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler müsaadenizle Hükûmetin azaları hepsi burada olsun.
Bu kürsüde Müdafaai Milliye Vekili ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretlerine defeatle söylen-
di, ki bu teşkilât fazladır. Bu bizim için gayri kabili tahammül bir haldir. Şimdiye kadar ne semere verdi ki
şimdiden sonra ne semere verecek.
OSMAN BEY (Kayseri) — Hiç efendim hiç.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; bugün davamızı lehülhamd nuna getirdik. Düşününüz
ki yalnız harp meydanında 40 bin-50 bin evlâdınız gitti. Düşününüz ki efendiler, düşmanın ayağı altında
16 livamız ve kardeşlerimizin ırz ve namusu hayatı her gün tehlikede… Ve düşününüz ki efendiler; bu
uğurda Anadolu’da yanmış yakılmış böyle millet yine on beş seneden beri harp içinde anaları babaları
ağlayarak evlâtlarını düşünüyor ve elinde bulunan bir avuç bulgurunu da cepheye veriyor. Yalnız şura-
ya oturduğumuzdan beri 150 milyon lirasını aldık. Onlara bir gaye bir hedef gösterdik. Onların aşkını
gösterdik. Bar bar bağırdık, feryat ettik. Bugün elim bir vaziyet karşısında, fakat ümitbahş bir istikbal
karşısında bulunuyoruz. Bendeniz de biliyorum. Sizler gibi düşünüyor ve diyorum ki; muahaza edilmek
lâzım gelse, yine biz muahaza edilmeliyiz. Fakat efendiler; vekâletler de iş yapamamışlardır. Kiyaset gös-
terememişlerdir. Bunu hepimiz muterifiz. Fakat bu itiraf kâfi değildir. Efendiler; bu bizim lakaydımızdan
neşet etmiştir. Eğer bunda hata varsa heyeti celilenizindir ve hepimizindir efendiler. İktisat Vekâleti kiyaset
göstermiyorsa siz niçin kontrol etmediniz? Düşmana kapıları açtınız. Gümrük alacağız diye halkın para-
larını soydurdunuz. Çürük malları alarak sırtımızda ezdirdiniz, efendiler, gümrüğü yalnız şey ettiniz. Mil-
yonlarca paralarınızı Avrupa’ya akıttınız. Efendiler, kapınızı kapata idiniz. Bu doğrudan doğruya size aitti.
Mesul İktisat Vekâleti değil, sizlersiniz. Efendiler; ordumuz dediğiniz cephede 20 bin kişi adam varken 20
fırka vardı. Efendiler; fazla israf vardı. Neden göz yumdunuz? Madenler verilmedi. Niçin iktisat Vekilini
çağırmıyorsunuz? Memur maaşı vermek değil vazifeniz. Ormanlar harap oluyor ne düşünüyorsun? Niçin
düşen ağaçlar için bir şirket mi lâzım, ne lâzım bir vekile sormadınız? Bugün bence ehliyeti yoktur. İkti-
sat Vekilinin bugün de belki ehliyeti yoktur. Gelen ecnebilerle temasta bulunarak memlekette bir faidei
iktisadiye temin edecek mahiyette değildir. Ya kudrettedir veyahut kudrette değildir. Bunu Heyeti Celile
bilmemiştir yahut da bilmiyor.
Devletin teşkilâtı o da malum efendiler. 600 senenin bakiyesini lüzumsuz, lüzumlu olan o teşkilâtı,
vekilleriniz geldiği zaman, Babıâlinizin taklidi olarak burada teşkilât yaptı. Burada da biz lakayt kaldık.
Bugün efendiler; arz ettiğim gibi, Allah’ın inayeti ve bu zavallı milletin ahu zarı bizi bugün yüksek bir mev-
kide bulunduruyor. Biz eski hatalarımıza istiğfar ederek istikbal için hattı hareketimizi tayin edersek yine
millete büyük hizmet ederiz. Belki daha büyük şeyler düşünürdük. Lakayt kaldık. Efendiler; vazifemizi
yapamadık. Tesir altında şahıslardan mürüvvet beklediniz; şahıslardan dirayet beklediniz. Bütün hukuku-
nuzu birkaç dimağa birkaç ele terk ettiniz. (Bravo, bravo sadaları) Bin cereyan bin hileye kurban oldunuz
efendiler. Fakat bana ümit veren, o zavallı halikın ahu zarı için Allah utandırmayacak. Fakat her zaman
vicdanımıza karşı haciliz efendiler. Bugün davanın sonundayız ordu zabıtanı için Maliye Vekilinin söyle-
diği gibi yirmi yedi banknotunu vermemek elimizden gelmez. Efendiler, bir zabit yirmi yedi banknotunu,
otuz banknotunu almazsa olmaz. O ailesine validesine, pederine ve sairesine verecek. Yevmiye bir lira
yiyecek. Kendi keselerinize müracaat edin. Hanelerinizi tasavvur edin. Kendiniz her an için istiyorsunuz.
O zabit insan değil midir? Evlâdı geride sefil bir yüzbaşı, üç çocuğu ile, bir karısı ile, bir hemşiresi ile, bir
annesi ile burada kırk lira ile yaşayabilir mi? Efendiler bunun parasını her an vermeye mecburuz. Kiminin
evlâdı askerde ölmüş dört şehit ile kapanmış kalmış bir zavallı kadından alıp vermek menabiimiz bu mu-
dur efendiler? Herhangi birisinin karşısına çıksanız o menabie sadaka vermek mecburiyetinde kalırsınız.
Hangisinin huzuruna çıksanız ağlamak mecburiyetindesiniz. Efendiler fedakârlık vicdana karşı. Efendiler
ilk gün düşüneceksiniz. Bugün bir günlük programı düşünmüş dimağ yoktur içimizde. Maalesef Maliye
Vekili evet cepheye her ay iki milyon lira vereceğiz. Efendiler düşününüz, ki Fevzi Paşa’nın buyurdukları
gibi yıpratma harbiyle düşman değil, biz bizi yıprattık efendiler… Davanın sonuna gelmişiz. Olabilir ki
bizi bu suretle yıkmak isterler. Kimden aldık kime verdik? Halkın haline bakıyoruz... Altı ay süründürür.
O ezilen, yakılan on altı livanın halkı çamurlara sarılmış, zavallı gömleğini de verdi, sefil kaldı. Efendiler
vallahi çıplak, billah sefil, hiçbir şey yoktur… Bununla beraber düşmana karşı sabahlara kadar karlar ara-
– 250 –
sında nöbet bekleyen neferin, efendi, bir okka ekmeğini vermez misin? yirmi yedi banknotunu çoluğuyla,
çocuğuyla ölüme giden zabite vermez misin? Zabitin aylığını vermez misin? Kimden alacağız efendi? Ha;
bunun karşısında maalesef acı acı sefahat yapanları da gördünüz. Maliye Vekili acı bir sahne açıyor. Tari-
hinin bir tarafını açıyor. Diğer tarafını kapatıyor. Efendiler; davanın sonlarını yaşıyoruz. Efendiler; öyle bir
son ki, mutlak teveccüh etmiş, mutlak kazanmayı Allah nasip etmiştir. Bu zavallı halkın ihlasına (İnşaallah
sesleri) tekâlifi milliye denilen ve geçen sene daima maalesef halkın itimadını selbeden membadan, bu-
yurdukları gibi 60 milyon alınır, 80 milyon alınır. Efendiler; iyi hesap yapalım, fakat faydasızdır. Ben hep-
sinden vazgeçiyorum. Vekiller niçin münasebatı iktisadiyeyi... Hata benim. Çünkü dimağımın, aklımın
mahkumu ve zillet olduğunu, benim aklım ermediğini... Şahsiyeti maneviyenin sıfır olduğunu gören in-
sanlar kendinde kudret gördü, sizde kudret görmedi. Eminsiz adamları getirdi, vekil etti. Efendiler; size de
vicdanınızınız hilâfına rey verdirdi. (Bravo bravo sadaları) Kudretkâr, işgüzar memleketi yürütür, kapıdan
olacak insanları bulacaksınız. Vekil bu demektir. Yapılmadı, bundan sonra yapılamaz efendiler, insaf eder-
seniz, içinizde bir İktisat Vekili yoktur. İnsaf ederseniz içinizde bir Maliye Vekili yoktur. Daha buna yakın
pek çok şeyler sayabilirim. Biz de gemiyi sahili selâmete götürecek, kaptan olacak kadar irfanımızın noksa-
nını idrak edecek kadar bir fazilet yoktur. Var mı bu fazileti inkâr eden? Deruhte ettiğiniz vazifei vekâletle
sefinei millet, koskoca bir millet, bir milletin hayatıyla oynuyorsun. Bir gemi değil, bu öyle bir gemi ki
içinde milyonlarla insanlar var. Bunda asırların şerefi var. Bu oraya gidecek efendi, yaşayacak. Efendiler,
maziyi karıştırdıkça çok şeyler çıkacak, çok galeyanlı işler var. Biz maziden vazgeçeceğiz, biz istikbal için
çalışıyoruz. Ondan sonra onun karşısında tâib ve müstağfir olarak vicdanımıza hakim olacağız efendiler.
OSMAN BEY (Kayseri) — Zararın neresinden dönersek kârdır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bugün efendiler; hatası sizce anlaşılan ve şimdi de yine zahir olan
teşkilât menfidir, diyorsunuz. Niçin devam ettiriyorsunuz? (Elimizden gelmiyor sesleri) Vekillerinize hiç-
bir şey demeye hakkınız yoktur. Onlarda kabahat yoktur. Onlar hıyanet etmediler. Onlar ellerinden gelen
işi yaptılar. Maharetleri, siyasetleri, kiyasetleri kadar iş yaptılar. Ellerinden o kadar geliyordu. Maharetleri,
kiyasetleri işte meydandadır. Niçin böyle demeyiniz. Çünkü ellerinden gelen bu kadar. Yapacakları budur.
Çünkü gece yarısına kadar çalışıyorlar ve yapacakları budur. Kendi ellerine verdiğiniz cilt cilt kadroları
doldurmaya mecbur idiler. Çünkü kurulan... Ancak onlardı ve bunu anlayacak dirayette, usul kuracak bir
halde değildirler.
İşte efendiler; davanın sonunda son bir fedakârlık bakılmış, mahvolmuş insanların fedakârlığını heder
etmemek lâzım. Belki siz de burada… çok zahmet çekmiş oldunuz. Gece yanmayanlarınız oldu. Sizin
fedakârlığınıza kimsenin bir diyeceği yok. Evet fedakârlığınıza diyecek yok. Fakat düşüncemizde kusuru-
muz çok. Memur zihniyetinde memlekette ben fayda tasavvur etmem. Evet bir kaşık yağa kadar alacaktır.
Bir avucuna kadar alacaktır, çünkü benim ruhumdan kopmuş değildir. Efendiler; beni istihza ediyor, bir
nahiye müdürü bir jandarma zabiti. Meclis diye burnu ile alay ediyor. Tabiidir ki o bir kaşık yağı alacaktır.
Tabiidir ki o ihtilas edecektir. Kanununu çiğneyecektir. Efendiler; iş, onlara fırsat vermemekte. Bugünkü
vazifemiz efendiler; cephede askerin karnını doyurmak ve halka ümit vermek. Halk başına parasıyla belâ
aldığına kaildir. Efendiler, parasını menfi getirdiğine kaildir. Efendiler; bu zihniyeti onun dimağından
çıkarırsanız bu millet daha çok hizmet eder. Çok fedakârlık eder. Son nefesine kadar çalışır ve bu davayı
halleder efendiler.
Maliye Vekili buyurdular ki, gömleğini satacak. Evet ben de diyorum ki halk, meselenin azametini
anlayan halk diyor ki her şeyimizi vereceğiz. Fakat bir şey istiyoruz. Suiistimal edilmesin, mahalline mas-
ruf olunsun. Bunu istiyor efendiler. Bunun çaresini de siz gibi âlicenap vekillerinden intizar ediyor ve
kimseye itimat etmiyor. Bunun için de milletin bu âlicenap vekilleri kendi vekillerini eski sistem veçhile
öyle sellemehüsselam gayet serbest bırakıp da kontrol etmeden eski memur, eski zihniyette taşımaktan
bu belâyı o adamın üzerinden kaldırmak çaresine baksın. Çünkü bunu yapacak ancak vekilleri olacaktır.
İstikraz mümkün değil. Tekâlifi milliye ümitsizlik doğuruyor. Çünkü menfi gidiyor. Çünkü bir taraftan alı-
yor, bir taraftan satıyor. Benim bir kardeşimden tekâlifi milliye alınıyor, fakat satılıyor. Hazineye gitmiyor
efendiler. Bunu halk görüyor. Bunda da isabet yok. Veridatı umumiyemiz 30 milyon. 20 milyon gelmesi
mümkün. Ancak neferin lâzimüttediye ekmek parası Muvazenei Maliyede görülmüştür. Komisyon teşkil
– 251 –
edilmiştir. 17 milyon lira neferlerin yalnız ekmek ve su parasıdır. Efendiler; bunu vermemek kimsenin
elinden gelmez. Ta ki davayı kazanıncaya kadar. Hayvanat için günde verilmesi lâzım gelen yem parası.
Sonra top ister, tüfek ister, barut, fişenk ister efendi; mümkün değil..
BİR MEBUS — Neticeyi söyle.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Dava azimdir. Bunun neticesini ancak Heyeti Celile verecektir.
Bendeniz efendiler, lakaydiye nihayet verilmesini istiyorum. Netice bu. Netice bu olduğu zaman her şey
olur efendiler. Geçen sene tekâlifi milliye 90 milyon iken, bu sene iki misline tezayüt etmiştir. Yüz milyon
olmuştur. Köylüden öküz, hayvan, vesaiti nakliye olmak üzere 100 milyon lira alınmıştır ve sarf edilmiştir.
Efendiler; bugün zannediyorum ki 100-150 milyon liralık bir masraf karşısındayız. 60 milyon bütçe şey
yapmışlardır. 60 milyonluk bütçe bu davayı yürüteceğine ben o kadar kail değilim. Fakat bunun mukabili olan 30 milyon
lira var efendiler. Size ben gayet bariz çareler söyleyeceğim. Bu çareler de yapılan suiistimali men etmekten ibarettir. Ufak
düşünceler karşısında büyük şeyleri feda etmek doğru değildir. Köylüden alamayız. Çünkü yoktur efendiler. Köylü kadın-
ların vergiden, aşardan, arazi vergisinden başka fazla olarak onu da bir şey vermeye, hatta onu da vermeye vakti yoktur.
Böyle olduğu halde bir de tekâlif suretiyle öküzünü, arabasını aldılar. Bu, muhaldir. Şimdi alacağımız bir merci vardır. O
da sefihlerdir. Biliyorsunuz efendiler; her şeyde bizi suiistimal yıkıyor. Askere aldığımız neferlerden bedeli nakdi alınması
hususunda geçen sene bedeli nakdi kanunu burada mevzubahis olmuştu uzun boylu. Ben de bilirim ki malı olan insanlarla
malı olmayan insanlar müsavi olmalıdır. Fakat rica ederim; yalancı hatipler, yalancı müezzinler, okuyup yazmak bilmeyen
imamlar, köylere yayılan giden bu kadar insan.. Hepsi bedeli nakdi verecek insanlardır. Bunlar hep yalancı..
Sonra efendiler; deveci kaydolanlar, sonra Hükûmetin resmen yaptığı bir hata. Mültezim olanlar. Bil-
mem ne gibi böyle müteferrik memuriyetlerde bulunan ve bedeli nakdi verecek iktidarda olan belki 10 bin
kişi vardır. Efendiler; bu 10 bin kişinin biner lira, ikişer bin lira bedel vermek iktidarları vardır. Onlar yine
hizmet etmiyor. Yine külfet çekmiyor. Yalnız suiistimal etmek üzere kenarda köşede dolaşıyorlar. Hükû-
meti izrar etmek istiyorlar. Öteye beriye haraç veriyorlar. İşte bunlara hile yaptırmamalıyız. Efendiler; o
parayı hazineye alırsınız ve 20 bin kişinin masarifini ordunun üzerinden kaldırırsınız. Daha müsmir bir
yere sarf edersiniz. Çareler bunlar olabilir. Ey hocalar; size cesareti maneviye namına hitap ediyorum. İstirham ediyo-
rum. Dinleyiniz. Burada bir Müskirat Kanunu yapıldı. Fakat akşamları her gün rakı içiyorlar.
EMİN BEY (Bursa) — Bravo, yaşa Hüseyin Avni Bey.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; meydanda bir hakikat vardır. Bunun karşısında kendini
aldatmak hamakattır. Eskiden rakı içenler yine içiyorlar ve zavallı köylü üzüm yetiştiriyor eskiden 50 ku-
ruşa satarken bugün 10 kuruşa satıyor.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Rakıyı içenler Müskirat Kanunu yapanlardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Üzümün kiyyesi 50 kuruş iken 10 kuruşa tenezzül etmiş ve artık
herkes bağ yetiştirmekten sarfınazar etmiştir. Memleketin içerisinde yine sefih insanlar Yunanlılar vası-
tasıyla gelen rakıları içmekte ve memleketten para serbestçe gidiyor. Ahkâmı şeriyeden olan memnuat
irtikâp ediliyor. Yalnız bir şey edilmiyor. Efendiler; Mehmed’in sargı bezini alan Hazine menfaati çürüyor.
Efendiler; biz diyoruz ki, dine karşı rakı imal edilmesin. Fakat efendiler; rakı imal ediliyor. Rakı içiliyor.
Hükûmet vazifesini yapabilmek için Meclis hakkı murakabesini, bihakkın kontrolünü yapsın,
MUSTAFA EFENDİ (Sivas) — İbaha edemez.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler, rakı içenlere azim ceza yapın. Azim kontrol yapın. Ha-
zineyi de izrar etmek, rakıya müsaade etmek kadar cinayettir.
Sonra efendiler, ziynet eşyası. Efendiler; kolonyadan 900 kuruş gümrük almak lâzım gelirken, size 150
kuruşa istediğiniz kadar kolonya alayım.
OSMAN BEY (Kayseri) — Ziynet eşyası geçen seneden daha fazladır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; bütün ipekli kumaşları köylerden mi, yoksa sefihlerden
mi men ettiniz? Onlar yine alıyor. Yine istimal ediyor. Efendiler; evvelâ kudretinizi istimal edecek kabili-
– 252 –
yette olun. Sonra kanunu yapın. Efendiler, ahkâmı şeriye; saadeti insaniye, saadeti beşeriyeyi mütekeffildir.
Sonra efendiler; ziynet eşyası gelmektedir.
OSMAN FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Efendim, bir söz söyleyeceğim.
REİS — Müsaade buyurun söz vermedim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ziynet eşyası hakkında ipekli kumaşlar gelmektedir. Gelmeyen
bir şey varsa o da hazineye para. İşte efendiler; köylünün vereceği vergiyi böyle sefihlerden alınız. Yoksa
köylüden değil efendiler. Herkesin hissiyatı bende de vardır. Ben de ahkâmı şeriyeye herkes kadar vakıfım.
Herkes kadar imtihana girebilirim. Herkesinkini de o kadar mukaddes bilirim.
NECATİ BEY (Lâzistan) — Herkesten ziyade olduğunu iddia etmeyin. Hissiyat herkeste birdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hissiyatım da o kadar mukaddestir. Herkesinkini takdir ederim.
(Herkes de öyle sadaları) Rica ederim sözümü kesmeyin efendiler... Ben.. (Gürültüler).
REİS — Hüseyin Avni Bey, fikrini söylüyor. Hüseyin Avni Bey kimseye emretmiyor efendim. (Gürül-
tüler).
HAFIZ İBRAHİM BEY (Isparta) — Ben de fikrimi söylüyorum,
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; ben kimseye rakı içsin demem. Allah men etmiştir.
Dine tebaiyyet eden onun hikmetine, gavamızına serfüru eder. Aksi takdirde olmaz. Bana hücum eden ar-
kadaşlarımıza bana itiraz etti nazariyle bakarım. Efendiler; hissiyatım mukaddes tanıyanları ben hürmetle
görmem. Fakat ben herkesin kudsi mukaddem satma, herkesin akidesine, hissiyatına, vicdanına fevkalâde
hürmet ederim. Rica ederim efendiler; galeyan vermeyin. Biz Devletin açığı olan 60 milyon lirayı nereden
dolduracağız, ne ile dolduracağız, nereden çıkaracağız?
BİR MEBUS BEY ( ) — Milletin bütün servetini al.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, ben sizi hakikati arz ediyorum ki efendiler; sefihler
diyorum. Köylü ezilmiştir. Mahvolmuştur, yakılmıştır. Çare arayın. Ne isterseniz çare bulun. Davamızın
sonuna gelmişiz. Ben size menafii gösteriyorum. Ben kendimi aldatmıyorum. Ben görüyorum. Size çareler
arz ediyorum. Dört evlâdı cephede şehit olmuş Ömer Ağa buraya gelmişti. otuz nüfusa bakıyorum, diyor
efendiler. Ben bundan bir şey alamam. Sefih, sefahetinde berdevam, o versin efendiler, ipekli elbise giyen
versin. Kolonya sürünen versin, köylü vermesin efendiler. Sefihten nasıl alırsanız o suretle alınız. Var, mev-
cut. Burada çare kimse yapamaz, bulamaz efendiler. (Çare sesleri) Herkes bu gece çarelerin listesini yapsın.
Benim söyleyeceğim bunlardır. Fazla fazla sefahate meydan vermeyin. Fazla para sarf edenlerden kesin.
Teşkilâtınızı kısaltın, halkı memnun edecek teşkilât yapın. Bundan başka çare yoktur. Bir an evvel Teşkilâtı
Esasiye Kanunu’nun tetkikine bakmalı. Halkın artık hissiyatı gerilmiş. O ya kopar ölür veyahut isyan eder
efendiler. Halkı iyi dinleyin efendiler. Halkı iyi görünüz efendiler. Şimdi çareler hakkında ben de son
olarak istirham ediyorum. 60 milyon açık. Bu davayı milliyenin sonunda kılları titreyen Müslümanlara
koşmak lâzımdır. Zamanı gelmiştir efendiler. Oraya gitmenin çaresini yalnız ben değil efendiler. Burada
herkes fikrimizi tespit edelim. Herkes kanaatini yazsın, umumunu toplayıp yarın bir tedavi çaresi bakalım.
Köylü %40’mı, %20’ mi veremez efendiler. Ya ölür, ya isyan eder efendiler, bırakın bunu.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim, mesele gayet mühimdir. Hükû-
met meselesi değildir. Milletin derdi, yarası meselesidir. Bunu hepimiz düşünmeye, hepimiz birlikte karar
vermeye mecburuz. Tensip buyurursanız bu müzakere yarın olsun. Tensip buyurursanız bu müzakere
yarın olsun. Heyeti Vekile hali içtimadadır. Ben de Heyeti Vekileye iltihak edeyim. Yarın Heyeti Vekile de
benimle beraber gelsin, yarın da bu müzakere devam etsin. Uzun uzadıya düşünelim. Bendenizin vazi-
femdir, her şeyi arz etmek, yarayı bütün açıklığı ile göstermeye mecburum. Yarın Heyeti Vekile ile beraber
gezelim hepimiz düşünelim. Heyeti Celileniz de ferden ferda düşünsünler. Bu meselenin yarın burada
müzakeresine devam edelim. (Doğru sesleri)
– 253 –
EMİR PAŞA (Sivas) — Heyeti Vekile ile kendi aranızda ne düşündüğünüzü ne yapmak lâzım geldiği
hakkında ne fikriniz varsa düşünürüz onları da beraber alıp geliniz. Rica ederim yalnız sizin değil. Heyeti
Vekilenin de fikrini beraber alıp getiriniz efendim.
MALİYE VEKİLİ HASAN BEY (Trabzon) — Efendim, malî mesailde ben şahsım namına fikrimi söy-
ledim. Ben Hükûmet namına söylemedim efendim. (Yarın müzakere ederiz sesleri)
REİS — Müsaade buyurun efendim, on kadar arkadaşımız söz aldı. Maliye Vekili Beyefendi müzake-
renin bu günlük için bu kadar olarak bırakılmasını rica ve yarın Heyeti Vekilenin huzuruyla müzakerenin
yarına tehirini teklif ettiler. Bugün söz alan zevatın yarın da hakkı baki kalmak üzere yarın müzakereye
devam edilmesi teklifini kabul buyuran zevat lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyeti azîme ile kabul edilmiş-
tir efendim.
Yarın saat bir buçukta içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
– 254 –
TBMM
12 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

1.— Vaziyeti maliye hakkında müzakerat.
Cilt : 19
25’inci İn’ikat – 1, 2’nci Celseler

YİRMİ BEŞİNCİ İN’İKAT 12 Nisan 1338 Çarşamba Birinci Celse
YİRMİ BEŞİNCİ İN’İKAT

12 Nisan 1338 Çarşamba
Birinci Celse
KÂTİP: Atıf Bey (Kayseri), Mahmut Sait (Muş)
REİS — Efendim; celse hafi olarak küşat edildi. Zaptı sabık hulâsası okunacaktır.

Zaptı sabık hülâsası Kayseri Mebusu Atıf Bey tarafından okundu.
YİRMİ DÖRDÜNCÜ İNİKAT
11 Nisan 1338 Salı
ÜÇÜNCÜ CELSE
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat ederek Maliye Vekili Hasan Beyefen-
di’nin vaziyeti maliye hakkındaki izahatını müteakip cereyan eden müzakerat neticesinde Heyeti
Vekile huzurunda müzakere çarşamba günü içtima edilmek üzere celseye nihayet verildi.

Hüseyin Rauf Atıf Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen var mı? Olmadığına göre zaptı sabık hülâsası
aynen kabul edildi.
1 . — Vaziyeti maliye hakkında müzakerat.

REİS — Maliye Vekili Hasan Beyefendi’nin beyanatı üzerine azayı kiramdan bazıları söz söylememişti
ve o zevatın hakkı kelâmı mahfuz bırakılarak içtima bugüne tehir edilmişti. Dün söz isteyen zevattan bi-
rincisi. Amasya Mebusu Ömer Lütfi Bey’dir. Söz söyleyecekler buyursunlar. (Burada yok sesleri)
CEMİL BEY (Kütahya) — Acaba efendiler; Maliye Vekili Hasan Beyefendi buradalar mı? Bu 60 milyon
lira açık telakki ettiğimiz açık 1338 senesine... (İşitmiyoruz sesleri) Bu 60 milyon lira olmak üzere tahmin
ettiğimiz açık acaba 1337 senesine dahil olarak mı, yoksa yalnız 1338 senesinin açığı mıdır?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Bendeniz 60 milyon açıktan bahsetmedim. Hakiki 1338
senesi bütçemizin 98 milyon liraya baliğ olacağını, fakat varidat yekûnumuzun 38 milyon liraya baliğ ola-
cağı, halbuki varidatımızın 30 milyon liraya baliğ olacağını zannederim, rüfekayı muhteremeden Hüseyin
Avni Bey biraderimiz beyan etti.
CEMİL BEY (Kütahya) — Pekâlâ efendim. Efendiler, şimdiye değin arasıra Heyeti Celilenize ihsas
etmekten geri durmadığı vaziyeti maliyemizin hakikatini, Maliye Vekili Hasan Beyefendi dünkü gün mey-
dana koydu. Rüfekayı muhteremece de çoktan beri bilinmesi lâzım şu vaziyeti müthişeyi bendeniz ta-
– 256 –
mamiyle bir seneden beri bütün etrafıyla idrak ediyorum. (Bravo sesleri) Hayat memat meselesi olan bu
keyfiyeti düşündükçe doğrusu tüylerim ürperiyor.
İşte bunun içindir ki, daima bilvasıta tezyidi varidat intaç edebilecek takrirler hazırlıyor ve Heyeti Ce-
lilenize takdim ediyorum. Belki bu hususta başınızı ağrıtıyorum. Lâkin kendi kanaatimce tarih nazarında
vazifei vicdaniyemi yapmış olmaktan başka bir şey yapmış olmuyorum ve hâlâ da bu kanaatte sabitim.
Fakat herkesçe bir kanaati umumiye vardır. O da bütçe açığı halka bâr olacak tezyidi tekâlifle kapanmaz
nazariyesidir. Evet bu nazariye rahatta bulunan bizim gibi hali harpte olmayan. Fransa, İngiltere, İtalya ve-
saire gibi parlamentolarına ve hatta 13, 24, 25, 26 seneleri Meclisi Mebusanımızda kabili tatbik olabilecek
bir nazariye olabilirdi. Lâkin bu nazariye vatanını düşman istilasından kurtarmak vaziyetinde bulunan,
bizim gibi yeniden istiklalini kurtarmak için mücahedesine atılmış olan bir Meclis için hiçbir zaman bir
misal olamaz. Efendiler: Hükûmetimiz istikraza muvaffak olmazsa ve mahreçlerimiz düşman işgali altın-
da olduğu için yine o Hükûmetimiz tezyidi varidat çaresini bulamazsa ne yapılmak lâzım gelir?. Elbette
ve elbette tezyidi varidat esbabına tevessül etmek lâzımdır. Efendiler fakat biz bunda da geciktik. Çünkü
hakikati müthişeyi geç idrak ettik ve beyhude yere birçok fırsatlar kaybeyledik. Bendeniz cidden şayanı
merhamet olan biçare halkımızın on senedir maruz olduğu ahvali facia mevzubahs olduğu zaman belki
herkesten ziyade acıyorum ve hatta bu hususta içerimden kanlar gidiyor. Lâkin o halkı düşman istilâsın-
dan kurtarmak vazifesi bize teveccüh ettiği için, metin olmaya ve ye’se kapılmamaya çalışıyorum ve şunu
misal olarak arz eyliyorum. Müthiş bir hastalığa giriftar oldum. (Geçmiş olsun sesleri) Maalesef birçok
etibba bunun çaresini bulamadılar. Benim şu halimden müteessir olan ehibba ve eviddam bir tabibi hazık
tahrik ettiler ve binnetice buldukları bu tabibi hazik beni tedavi edeceğini ve bu hastalıktan beni kurtara-
cağını söyledi. Lâkin 1 000 lira da ücreti tedavi istedi. Benim ise bütün serveti mevcudem ancak bin lira
idi. Ben ücret meselesinden haberdar olduğum zaman iyi olup ayağa kalkınca cepte beş parasız yaşayıp
duçarı meskenet olmaktansa bu ücreti tedaviyi vermeyerek ölmeyi tercih ettim. Lâkin ehibba ve eviddam
benim şu mümanaatıma iltifat etmeyerek bütün servetim olan o bin lirayı doktora verdiler. Beni bir mevti
muhakkaktan kurtardılar. İadei afiyetle ayağa kalkığım zaman ehibbamın şu azmini takdir ettim ve tabibi
hazıkın hizmetini takdir ettim ve çalışarak eski servetimi tedricen ve hatta fazlasıyla yine kazandım. İşte
bugün bizim halkımız da bu suretle mevte mahkûm bir hastadır. Tabibi hazik ise ordu ve Hükûmettir
efendiler. Ehibba ve eviddası da bizleriz. Efendiler işte bu hastayı ölümden kurtarmak için onun bütün
mümanaatına rağmen biz lâzım olan ücretli tedaviyi ita ile o hastayı mevti muhakkaktan kurtarmağa
çalışmalıyız.
Efendiler; bizim bütçe açığımızı kapatacak birçok şeylerimiz vardır ve bunlardan birincisi efradı müs-
limeden bedel almak meselesi idi. Ağniyadan ve eşraftan Turgud Bey’le fukaradan Satılmış Ağa’yı yanyana
cephede tutmak için biz bu bedeli nakdiyi almadık. Hakikaten pek doğru gibi olan şu düşünce maalesef
tatbik edilmedi. Yine cepheye fakir Satılmış gitti, kanını yine o döktü ve eşraftan Turgud Bey de iltimasla
kendi meskatının şube yazıcılığında ve emsali de bunun gibi hep birer hizmeti sabitede kaldı.
OSMAN BEY (Lazistan) — Reis Beyefendi; cepheye fakir Satılmış’ın gittiği yoktur ve gidemez. Sözünü
geri alsın. Herkes vacidani ile cepheye gitmiştir. Fakat Satılmış cepheye gitmemiştir.
KADRİ BEY (Diyarbekir) — Efendim ismi Satılmış’tır.
REİS — Efendim: askere hakareti amiz söz sarf etmemiştir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Ve etmem efendim. Ben Türk olduğum için, Türk adı söylüyorum. Fakat
cepheye yine Satılmış gitti, eşraftan Turgud Bey yine kendi parasıyla maskatının şube yazıcılığında, emsali
de hizmeti sabitede kaldılar. Şimdi sorarım efendiler, biz bundan ne istifade ettik? Biz bu kanunun nere-
sinden istifade ettik? Bugün bizim kendisinden kırk para tekâlifi cedide almağa kıyamadığımız üstü başı
paçavralara dönmüş olan herhangi bir köylünün müteahhide sekiz yüz lira verip de deve koluna yazıldı-
ğına ne diyelim? Efendiler bu da bir bedeli nakdi değil midir? Bu da kendisini gözetlemiş köylünün sureti
müthişede körü körüne ızrarı değil midir?
– 257 –
Efendiler; siz ne kadar takyidat yapsanız yine zengin cepheye gitmez. Çünkü Atalar sözü olan şu «Zen-
gin arabasını dağdan dağa aşırır, fukara düz ovada yolunu şaşırır» darbı meseli beyhude yere söylenme-
miştir.
Efendiler müsaade buyurursanız biraz da Men’i Müskirat Kanunu’ndan bahsedeyim. Meclisi Âlini-
zin hakikaten en musip mukarreratından olan bu kanun sayesinde mehakimi adlia gün be gün cinayatın
azaldığını maaliftihar adliyecilerden işittim. Efendiler bu cidden şayanı mütemennadır. Lâkin bizim şu
kanunumuzla müskirat imalı acaba men edilebilmiş midir? Hayır efendiler. Bunun birkaç türlü imalini
bilen Hristiyanlar onu inbiksiz de çıkarmışlardır. Kanunun tatbikinden evvel seksen ilâ yüz elli kuruşa
satılan. Müskirat Kanunu’nun tatbikinden sonra 400 ila 700 kuruşa kadar satıldı ve içildi ve bundan yine
ekserisi Pontosçu ve ekserisi Yunan’a ve gayri müslim olan kimseler istifade etti. Biz bunun imalini men
edeceğimize katiyetle hafi, aleni istimalini men ede idik ve beher kilosundan hiç olmazsa laakal 2-2,5 lira
resim alaydık, belki daha iyi yapmış olurduk ve zannederim hazineye bunla 7-8 milyon lira varidat, getir-
mez mi idik? Şu mütalaamdan dolayı beni men’i Müskirat Kanunu aleyhinde bulunuyor zannetmeyiniz.
Bendeniz esas itibariyle bu kanunun ilâ yevmelkıyam yaşatılması taraftarıyım. Lâkin denize düşen yılana
sarılır fehvasınca ve bütçe açığı noktai nazarından beher kilosundan 2-2,5 lira resim alınmak şartıyla ve
hatta istimal edenlerden de mükeyyifat vergisi almak şartıyla yalnız bu sene için bunu tatbik etsek, Men’i
Müskirat Kanunu ahkâmını tehir etsek acaba münasip olur mu? Bunu arz etmek istedim.
Efendiler; biraz da ziynet eşyalarının men’i duhulü hakkındaki kanundan bahsetmeme müsaade buyu-
runuz. «Eyvah, ki bu bâzicede bizler yine yandık. Zira, ki ziyan ortada bilmem ne kazandık.» medlulunca;
bunda biçare hazinemiz gümrük resminden senevi 2 milyon lira zarar etmiştir. Çünkü duhulü menedilen
eşya evvelkinden daha vasi miktarda kaçak suretiyle ithal edilmektedir ve o memnu olan eşyalarla, çarşılar,
mağazalar doludur.
Saniyen vergii senevisi yüz kuruştan ibaret olan herhangi bir akar, herhangi bir icar hane sahibine se-
nevi bir iki yüz lira varidat getirirken bunları eski hamam, eski tas alâhalihi bırakmamız iki senedir biçare
hazinemize büyük bir darbe teşkil eylemiştir.
Evrakı resmiyei matbuamızın fiyatlarına gelince; ne diyelim: Hükûmetin kendisine beş kuruşa mal
ettiği icar ve isticar mukavelenamelerinin hâlâ kırkar paraya satmakta inat etmek ve hâlâ arzuhal kaydi-
yelerinin zamana göre beş paradan başka kıymeti olmadığı halde beş kuruş almamak, izinname harçla-
rının iki kuruştan olması doğru mudur? Hazinemizin ihtiyacatı şedidi meydanda iken, ihracat resmini
meydandan kaldırmak doğru mudur efendiler? Efendiler yine bütçemizin açığını düşünmeyecek olursak
hayat mücadelemizde, mücahedei milliyemizi uzatmak ve işbu uzatmak suretiyle halkı da kendimizden
beyhude uzatmak ve usandırmaktan başka hiçbir şey yapmaz. Efendiler kanaatime kalırsa ordumuzun
kudreti taarruziyesini artırmak için ne yapmak lazımsa onu derhal yapmalıyız ve bir an evvel işgal altın-
daki topraklarımızı kurtarmalıyız.
Efendiler masarif bütçemize gelince; ben bunu da hali harpte bulunmak, büyük bir ordu beslemek,
vasi mikyasta memleket idaresi mecburiyetinde bulunduğumuz için pek de şayanı istiksar derecede gör-
müyorum. Fransa’nın Kilikya orduları için senevi 60 milyon madenî Fransız akını masraf ihtiyar etmele-
rine, İstanbul Hükûmetinin varidat-masarif olarak altı aylık için 23 milyon lira kabul etmesi gibi bizim
bütçemiz hatta yüz milyon bile olsa çok değildir. Lâkin oğlunun babasına bir akçeye deve alıver teklifine
karşı «vaktim yok» cevabını veren bir babanın bilahire «bin akçeye bir deve almaya vaktim var, git al»
dediği gibi, vaktimizin müsait olmadığı teşkilâtı, herhalde, zamanında yapmak üzere tehir ederek bütün
ehemmiyeti orduya hasretmek bizim için en kestirme yol iken, biz böyle yapmadık. Efendiler daima sekiz
karpuzu bir koltuğa sığdırmak derdinden bir türlü vazgeçmedik. İşte bugün hakikati müthişe arzı endam
edince her şeyi, her fedakârlığı iktiham karşısında bulunan bizler iadesi gayri mümkün pek çok fırsatları
elden kaçırmakla cidden hata etmiş olduğumuzu anladık. Efendiler, bugün Ankara’dan daha pahalı ve hele
mesken icarı noktasından Ankara’dan daha buhranlı bir memleket yok iken, Maliye Vekili sabıkı Ferid
Beyefendi’nin bahtiyar bütçesinin neticei sermestisinden doğan...
REİS — Cemil Bey saat oldu...
– 258 –
CEMİL BEY (Devamla) — Bitti efendim. Bir kanunla Zonguldak memurlarının bir misli zammı maaş
ile hâlâ istihdamları doğru mudur? Lâakal 60 bin lira gibi bir masrafla idare edilen Zonguldak maaşatı
meselesini bugün kaldırmak ve o kanunu lağvetmek bizim için hem farz hem vaciptir efendiler. Yalnız
kendimi düşünüyorsam... görmekte olduğumuz rahnei mali ile meselemizin bugün... teşekkür ederim ki
beni alettevali takrirden azade bıraktı ve bazılarımızın da beni takrircilikle itham etmekten kurtardı. Ra-
kip ölsün de ne yüzden ölürse ölsün fehvası itibariyle beni mahveden meselei mühimmei maliyemizin
ıslahını artık hepinizin enzarınıza arz ediyorum. Layıkı veçhile tetkik buyurun. (Alkışlar)
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim usulü müzakere hakkında bir kelime arz edeceğim. Efendim malû-
mu âliniz vaktimiz dardır. Zayi edilecek vaktimiz yoktur. Bendenize kalırsa, söz alan zevat noktai nazarla-
rını gerek takrirlerle bunu tespit ederler gerek lâyihai kanuniye, maddei kanuniye veyahut bir hatıra şek-
linde tahriri olarak makamı riyasete vererek o takrirlerini izah ederler. Zannederim ki, bu suretle hareket
kolay ve daha amelî gidilmiş olur. Umumî mütalâa, zannederim ki, müsmir bir netice vermez. Müsmir
bir neticeye vasıl olmak için şimdiden herkes Makamı Riyasete bir takrir verir ve binaenaleyh bu takrirler
heyeti umumiyesi itibariyle lâzım olanları ait olduğu encümene havale edilmekle bir netice elde edilir.
EMİN BEY (Eskişehir) — Bendeniz teşhis edilmiş bir mütalâa arz etmeyeceğim. (Meselâ sesleri)
Meselâsı, evvelâ Meclisi Âliden başlamak, eğer bir mahzuru yoksa her livadan ikişer aza bırakmak.
Eğer mahzuru siyasisi yoksa bilemiyorum. (Gürültüler) Ve burada kalanlar da yüzer lira maaş almak.
Saniyen vekâletlerden birçoğunu şimdilik tatil etmek. Ezcümle polisin lüzumu yoktur, jandarma var-
ken. Emniyeti Umumiye şeklinde yapılabilir. Mahkemeler de bu cidalin nihayetine kadar, müntehap aza-
larla idare edilmeli; eskiden olduğu gibi. Bir sene, iki senede bu suretle idare edelim.
Sâlisen; biz bir şey kabul etmeliyiz, ki orduya alınacak elbiselere için harice para bir para vermemek
için Erzurum vilâyeti 5 000 bin asker veriyor. Bu 5 000 askerin elbisesini bulmak ve vermekle de mükellef-
tir. Bunun şekli nasıl olursa taayyün eder? Meselâ fukara yapar, halka mesai vergisi vermeli. Fakat halkın
iktisadiyatını sarsacak derecede değil. Zenginden yününü alırsın, fukarayı da çalıştırırsın. Olmazsa efen-
dim, acilen için de bir şey alırız ve biz buna eminiz ki bir sene daha yaşarız. Bir sene cidali uzattırmak için
millet de para vardır. Fakat bendeniz arzu ediyorum, ki bugün düveli itilafiye gibi galip geldikten sonra,
neticede iktisaden mağlup olmayalım. İktisadımız sarsılmayarak işin içinden çıkalım. Her ne şekilde gi-
decek olursak bu sene biz nasıl olsa alırız. Yüzde yirmi alırız. Bir şey yapar alırız. Para bulamazsak ayniyat
alırız. Maliye Vekili Beyefendi’nin buyurdukları gibi, esasen havsalam almayan bir şey varsa muhitimize
bakıyorum, insanlara bakıyorum, burada bol ekmek var, biz aç kalıyoruz. Bunda muhakkak bir idaresiz-
lik vardır ve bu idaresizlik de diğer arkadaşların söylediği gibi buradaki kafaların yapamayacağı bir şekil
değildir. Bendeniz bunun herhalde yapılabileceğine dinime emniyetim kadar emniyetim vardır. Yalnız
benim gibi düşünenler böyle kendi noktai nazarlarını arkadaşlarına, rüfekayı muhteremesine hüsnü kabul
edecek bir şekilde arzı malûmat edemiyor. Malûmatı kafasında dimağında kalıyor. Ben istiyorum ki bunlar
bu işlerini nasıl olsa idame ettirecekler. Eğer sulh ihtimali varsa, Maliye Vekilinin elindeki kanunları para
yok diye düşünmeyelim. Aşağı yukarı kabul edelim ve bu suretle rayici belde ile hayvan alsın, zahire alsın.
Yetiririz. Eğer memlekette hakikî bir iş yapmak istiyorsak bendeniz inkılâp diye buna derim, istiklâl diye
de buna derim. Biz galip geldikten sonra iktisaden ezilmiş olursak dahi, nasıl olsa yine eğer iş yapmak ve
memleketi kurtarmak istersek, bu işi iyi tutmalı. Bu iş güç olsa da sıkı tutmalı ve bu iş üzerine yürümeliyiz.
Yalnız bir şey heyeti muhteremelerinden istirham edeceğim. Ne yapıp yapıp menzil ve levazım teşkilâtında
mütehassisinden birkaç kişi bulundurmalıdır. Çok yüksek, çok vatanperver ve çok namuslu adamlar gelir.
Fakat emin olunuz ki, bir ticarethanede altı ay hizmet görmüş bir adam kadar kabiliyetten mahrumdur.
Yani bugün o kadar iman ediyorum ki, yarın bu muamelelerde yüzde doksan ıskonto yapılır, şu muamele-
lerden. Vebali heyeti muhteremenin boynuna.
BESİM ATALAY BEY (Kütahya) — Arkadaşlar; eski dertleri eski yolsuzlukları tekrar etmek faydasız
ise de tekrarı insanda teessür bırakmıyor, insan bunları daima yad ediyor. Arkadaşları; bendenizin buraya
geldiğimin birinci ayı idi, ki ne yapacaksak kendi kuvvetimizle ölçüşelim, kendi şeyimizle ölçüşelim de-
diler. Maliye Vekili Bey sırtını aşara dayadı. Rica ederim, bir kere ahvali havaiyeyi de gözden kaçırmayı-
– 259 –
nız. Bir kere çok büyük tehlike... Burada arkadaşlar, inanmayın, Enver Paşa seferberliği gibi, ezilecek yine
köylüdür, yine Anadolulu ’dur dedim. Dedim diye şüphe altında kaldım. Arkadaşlar, ben şüphe altında
kalamazdım, ben dört tane öksüz bıraktım geldim, ben bu toprağın öz evladı idim efendim.
Efendiler, benim yetmiş yaşında validem esir inliyor. Bugün ben bu memlekette şüpheli şahıs olamam
arkadaşlar, olamazdım. Bugün ayağımızı yorganımıza göre uzattığımız için bunun cezasını çekiyoruz. Bana
bir değil üç, dört, beş arkadaş hücum etti. Arkadaşlara sabır ile mukabele ettim ve yine ederim. Arkadaşlar;
memleketi bugün görüyorsunuz. Tırnakları ile ot yiyor köylüler. Bunu ne vakit çıkaracağız ne vakte kadar
biz bunun altında inleyeceğiz. Halktan temettü vergisini bir taksitte tahsil etmek üzere bir kanun yaptık, ki
ben biliyorum, kapanan dükkânları. Bundan halkın ne kadar şikâyet ettiğine yakinen vakıfım. Arkadaşlar,
köylüden katiyen bir metelik alamayacağız. Alırsak köylüyü yakacağız ve yıkacağız. Hüsrev Bey’in söyle-
diği gibi, memleketin istiklâlini kazanacağız İnşaallah. Fakat memleketi mezarlara, harabelere çevirdikten
sonra istiklâl kazanacağız. Köylüye on para yükletemeyeceğiz ve yükletmek imkânı yoktur. Köyleri yedik,
yıktık. Şimdi sıra şehirlere geldi. Şimdi de şehirleri yiyeceğiz. Bir şeyden korkuyorum. Maliye Vekili Bey
sırtını aşara dayadı. Rica ederim, bugün ahvali havaiyeyi de göz önünden kaçırmayınız. Bir kere çok büyük
tehlike karşısında Allah, Habibi hürmetine bize merhamet etsin. Arkadaşlar, mesele çok fenadır. Arkadaş-
lar menabiî köylünün sırtından bulmanın imkânı yoktur. Garpten istikraz imkânsızdır. Şarktan da keza.
Ne yapacağız arkadaşlar? Dişimizi, tırnağımızı ne yapıp yapıp, kuvvet edip taarruz edeceksek edelim, sulh
edeceksek sulh olalım. Bu meseleyi bu defa bitirmezseniz felâketi azim, ismi ilâhi bizim üzerimizde, halkı
ezdik, öldürdük, bitirdik, Enver Paşa seferberliğinde halkı soyduk, namusunu da bitirdik. Fakat hiç olmaz-
sa halkın cebine beş on banknot soktu. Fakat bugün biz onları da emdik. O zamandan sağ kalan gençleri
erittik. Öküzleri, merkepleri erittik yok ettik, mahvettik. Arkadaşlar başka çaremiz yoktur. Taşıma su ile bu
değirmen dönmez. Ne yapacaksak yapalım, geberdim gebertelim ne yapalım, yapalım. Herhalde taarruz
edelim yahut sulh olalım arkadaşlar. Bendeniz bu fikirdeyim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim bendeniz Maliye Vekili Bey’in teklifatından bir şey an-
lamadım dersem bait görmeyin. Acaba Maliye Vekili Bey bu ihtiyacı maliyi yeni mi görmüş, ki şimdi
Meclise arz etti. Evvelce de Meclisi Âliye arz etmişti. Bendeniz dedim ki Meclisi Âliniz burada işe başladığı
günden itibaren iki ay kadar muamelâta âli bir vaziyette devam etti. Meselâ, Dahiliye Vekâleti için bir oda
tahsis edilmişti. O oda içinde hem müsteşarı hem kâtibi hem müsevvidi toplanmış, ifayı vazife ediyorlardı.
Ne oldu bilmem? Birdenbire muhteşem bir şekil aldı. Dahiliye böyle, Maliye de böyle, askeriye de böyle.
O günden itibaren düşünmek lâzım geliyordu, ki biz bu şekilde bunu idare edemeyeceğiz. Çünkü elimizde
bulunan memleketlerden hâsıl olan varidat ile bu masrafı ikmal edemeyeceksek bunu o vaktin Maliye Ve-
killeri düşünmedi. Fakat Hasan Beyefendi Maliye Vekili olduğu dakikadan itibaren bu vaziyeti düşünmesi
icap ederdi. Maliye Vekili ne yapacaktı? Maliye Vekili vaziyeti maliyesini önüne koyduktan sonra Dahiliye
bütçesi kendisine geldi mi diyecekti ki; efendi ben bu bütçeye bu kadar para veremem. Çünkü benim va-
ridatım yoktur. Dahiliye Vekili de bu bütçe üzerinden para verilmezse bu işi yapamam derdi ve iş Meclise
aksetmeli idi, edilmedi, ettirilmedi. Ben biliyorum. Maliye Vekili ben bu paraya muhtacım diye Meclise
müracaat ettiği zamandan itibaren vazifesini ifa etmemiştir. Acaba paraya muhtaç olmadığı zaman ben bu
parayı filan yere sarf ediyorum diye Meclise müracaat etmiş midir ki şimdi de param yoktur diye Meclise
müracaat ediyor. Meclis kendisini Vekil ittihaz etmiş ve bu vazifeyi ifa edeceksin ve benim paramı hüsnü
istimal edeceksin, beyhude yere sarfiyat yapmayacaksın demiş. Maliye Vekili 1335, 1336, 1337 senelerinde
ne tahsilat yapmıştır ve bu senelerde nakden ne masraf yapmıştır? Hangisini Meclise bildirmiştir? Sonra
acaba kaç kişiye ne miktar avans vermiştir ve bu avansların ne miktarı tahsil edilmiştir ve ne miktarı eya-
dii nasta kalmıştır? Bunun için bize bir hesap vermemiş ki şimdi ceffelkalem diyor; paraya ihtiyaç vardır.
Orduyu idare etmek için bana para verin diyor. Bizim bildiğimizin on fazlasını bilmesi lâzımdır. Mademki
paraya ihtiyacımız vardı, niçin bu teşkilâtı yaptı? Ne sebep vardı? Evet bugün orduya fevkalâde muhtacız
ve onların hüsnü hizmetlerini her zaman tebcil ederiz. Allah vücutlarına afiyet versin. (Amin sadaları)
Fakat gerideki teşkilât ne idi? Bendeniz öyle zannediyorum ki, ordunun nısfı derecede geride masraf ya-
pılıyor. Sonra efendiler; Meclisi Âlinizin vatanperverliği, emin olunuz, samimi kalple söylüyorum, hiçbir
meclisle kabili kıyas değildir. Vatana taallûk eden bir mesele oldu mu, derhal bir karar veriyoruz. Fakat
düşünmüyoruz ki bizi tevkil eden millet o kararımız neticesinde ne gibi felâketlere maruz kalıyoruz? Son-
– 260 –
ra istedikleri vergileri bizden karar almaksızın çıkartıyorlar. Tekâlifi milliye. Tekâlifi milliyeye Meclisiniz
karar vermemiştir. (Başkumandan vermiştir sadaları) Efendiler, soruyorum. Başkumandan verdiyse si-
zinle müşavere etmiştir. Heyeti Vekileden malûmatsız vermemiştir. Heyeti Vekile ile istişare etmiştir. Baş-
kumandan yaptı demeyiniz. Sorarım size, bugün tekâlifi milliyeden tüccardan alınan paralar tüccardan
mı alınmıştır, milletten mi alınmıştır? Milletten alınmıştır. Efendiler tüccardan 40 paralık mal aldınız, 40
kuruş zam etti. (Tüccar milletten değil mi sadaları) Milletten, amma tüccar olmayan milletten ve köylüden
hazineye verdiğini maafaiz çıkardı. İnsaf etmek lâzım gelir. Bugün millet dediğimiz zaman gözümüzün
önünde köylüler tecelli ediyor. Tekâlifi milliye dediğimiz zaman köylünün malı, mülkü elinden gittiği gibi,
hayvanatı da elinden gitti. Bugün bu meseleyi neden başa çıkaramayacağız? Evet bu millet bir sene değil,
yüz sene daha mütehammildir. Fakat diyor ki, ben vereceğim, malımı da vereceğim, canımı da vereceğim.
Fakat benden çıktıktan sonra başkasının kesesini doldurmasın. Efendiler menafii milliyeyi takip edenler
menafii şahsiyeden tecerrüt etmelidirler. Menafii şahsiyeden tecerrüt etmez, iseniz, menafii milliye elde
edilmez. Şimdi çare düşünüyorsunuz. Ne yapacaksınız, çare nedir? Sorunuz şeye. Mutlaka bu teklifin arka-
sından bir teklif daha; vallah bilmiyorum, tahminen söylüyorum, gelecek diyecekler, efendiler idare ede-
meyeceğiz. Yüzde yirmi daha alalım. Nereden? Hayır ona razı değilim. Bugün eğer paraya ihtiyaç varsa,
bu millet alâkaderül imkân yine verir. Fakat efendiler, bu parayı oradan alıpta burada koltukta oturanlara
verirseniz, dünya ve ahiretle mesulsünüz. Bu teşkilâta ne lüzum var? Bu teşkilâtı kaldırsak ve yarın bu şey-
leri kaldırsak bu millet yarın mahvolursa nerede barınacak? Nerede barınırsa barınsın. Bendeniz diyorum
ki, tedbir olarak, bizim teşrii hakkımız keenlemyekündur. Hiçbir vakit de bunu icra ettiğimizi bilmiyorum.
(İcrai sesleri) Evet, icrai kuvvetimiz ne vakit ki müşkülâta tesadüf ederlerse gelirler, bizden bir karar alırlar
ve o kararın kabiliyeti tatbikiyesi var mıdır, yok mudur? Onu düşünmezler.
Efendiler müskirat beyiye resmine ben de muarızdım. Fakat düşündüm müskirat beyiyesine mukabil,
Hükûmet tuz resmine zammetti. Dedi ki oradan zarar edeceğiniz 3 milyon lirayı biz buradan verelim.
Sonra efendiler, müskirat menedildi amma bunu imal ettiler, yine sattılar. Bundan kim kabahatlidir? Ne
vazifesi vardır Hükûmetin, o elleri niçin kesmedi? Niçin kafasını kırmadı? Mallarını müsadere etmedi?
(Kendileri yapıyor sesleri) Efendim onu görmedim, iftira edemem. Benim bildiğim nokta budur. Hükû-
met bizden aldığı kanunların işine yarayanını tatbik ediyor. İstemediğini tatbik etmiyor. Bundan dolayı
Hükûmet müttehim.
İkincisi; denildi süs için olan eşya menedilsin. Memleketin parası çıkmasın, denildi. Hasan Bey’e o
vakit söylemiştim. Siz bunu tamamiyle icra ettiremeyeceksiniz, demiştim. Gümrük bundan müteessir ola-
cak. Fakat kabahat kimdedir, o kanunu teklif edende mi? Estağfurullah. O kanunu tatbik etmeyendedir.
Maliye Vekili dükkânların içindeki tezyinatı görmüyor mu? Müzeyyenat eşyasını niye tahkikat yapmıyor?
Beyannamelerine baksınlar. Evvelden vermedim derlerse, niçin vermediniz diye o halde müsadere etsin-
ler. Sonra getirmişim. Hangi gümrükten geçirdin. Kimin vasıtasıyla kaçırdın? İşte bunları takip etmek
Hükûmetin vazifesidir. Hükûmet bunu sıkı tuta idi, ondan hâsıl olacak üç milyon yerine altı milyon lira
alırdı. Müzeyyenat için sıkı tedbir tuta idi. Gümrüğün alacağının paranın üç mislini bu yüzden alırdı.
Hükûmet yapmasın yalnız Meclisten para istesin. Ben kendi fikrimce buna Hükûmet diyemem ve demek
itikadında değilim, vallah ben, Meclis ananata vakıf değil, esasa vakıf değil. Kimden kaç para tahsil edil-
miş buna vakıf değil. Kimde ne kadar paramız vardır, buna vakıf değil. Bugün bir karar vereceksiniz, bir
tedbir ittihaz ediniz. Bugün ittihaz edilen tedbirin üç ay sonra semeresi vücuda gelir. Lâf ile gelmez. Onun
için Hükûmet benim para bulamıyorum demesi Hükûmetin, izharı aczetmesi demektir. Heyeti celile nasıl
isterse öyle yapsın.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Efendim, bendeniz mali buhrana çare olarak bir şey söyleyecek
değilim. Çünkü bilmiyorum. Yalnız Hüseyin Avni Bey biraderimiz Men’i Müskirat Kanunu aleyhine ola-
rak bir süfeha vergisi yapalım demek istediler. Yani bendeniz öyle anlıyorum ki o sözden müskiratı istimal
edenlerden ağır, ağır vergiler alalım Mustafa Taki Efendi vaz’ıyla istimal edenlerden alalım dediler. Eğer
bu böyle ise müdafaa edeceğim. Fakat hariçte feragat ettiğini söylediler. Feragat etmişler ise söylemeyeyim.
Eğer feragat etmemişler ise söyleyeyim. (Feragat etmiştir sesleri) Pekâlâ ben de vazgeçtim.
– 261 –
REİS — Efendim, Kastamonu Mebusu Doktor Suat Beyler Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in bir takriri
vardır.
(Takrir okundu)
REİS — Efendim, Ziya Bey’le Doktor Suat Bey’in takririni reyi âlinize arz ediyorum. Muvafakat bu-
yurulursa Heyeti Hükûmetin mütalâasını alalım. (Hayır sesleri) O halde takriri kabul edenler lütfen el
kaldırsın... (Ekseriyet yoktur efendim sesleri)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Reis Bey, usule ait bir kelime arz edeceğim. Eğer mümkün ise
Muvazenei Maliye Encümenini de dinleyelim. Ondan sonra tamamiyle tenevvür ederiz. Hükûmet fikrini
söyledi. Encümenin de mütalâası varsa söylesin de ondan sonra müzakere edelim.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Lüzumu yoktur, bir senedir dinliyoruz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Dün Maliye Vekili Beyefendi’nin beyanatı üzerine umumî bazı beya-
natta bulunmuştum. Tenkidin zamanı olmadığına kani olmakla beraber, tenkit edilecek bazı nıkattan elan
istifade olacağını bildiğim için, umumi bazı tenkidatta bulunmuş idim. Bugün aklıma gelen bazı müspet
mesaili arz etmek istiyorum.
Fakat bundan evvel Hüseyin Avni Bey biraderimiz tarafından burada söylenen mesele hakkında gayet
kısaca bir mütalâa dermeyan edeceğim. Bu söz Hüseyin Avni Bey tarafından söylenmeden evvel Meclis
koridorlarında, hariçte her tarafta bu şey geziyordu. Yani memleketin bugünkü vaziyeti maliyesine bir
çare olmak üzere Men’i Müskirat Kanunu’nun ilgası... Güya bundan, işittiğime nazaran, 8 milyon lira,
bazı ağızdan da 10 milyon lira hâsıl olacakmış. Efendiler, rakamların belagati her türlü sözün fevkindedir.
Bunu herkes bilir. Biraz evvel Muvazenei Maliye Encümenine gitmiştim. Elde bulunan bir Muvazenei
Umumiye Kanunu’ndan harpten evvelki bir seneye ait Müskirat Resmi Umumisinin kopyasını, suretini al-
dım. Henüz idaremiz altında bulunduğu bir sırada Yemen, Bingazi, Makedonya vesaire muhtelif Düyunu
Umumiye menatıkında aldığı rüsum, yani ispirtolu müskirat vesaire rüsumunun umum yekûnu 12 000
000 kuruştur. Yani 120 bin liradır. (Yanlıştır sadaları) Müsaade buyurun, hesabım yanlış ise düzeltirsiniz.
Bugün kaybettiğimiz bu yerlerin sarfiyatı bize ait değildir. İstanbul’u, İzmir’i, Bursa’yı çıkartacak olursak
5 milyon kuruşluk resim alınmış efendiler. Bu alındığı zaman sordum. -Bendeniz tabiî bilmiyorum- De-
diler ki altın para ile okkası 7-8 kuruştur. O zamanki rayiç ile alınan bir resim şu söylediğim menatık için
5 milyon kuruştan ibaret imiş. Yani 50 bin liradan ibaret imiş. Şimdi tabiîdir ki hangi resmi yaptıkça ve
şimdiye kadar İstanbul’da da hangi resim yapıldı ise daima para ve rayiç arasındaki farka da ayar edilmiştir.
Bu itibarla bugünkü rakı fiyatı, bugünkü para ile vasati olarak kıymetini 42 kuruş bulacağız. Yani rakının
fiyatı yani o günkü paranın kıymeti olmuş olsa idi 42 kuruş olması lâzım gelirdi. Şimdi bu resmi artırınız.
Ne kadar artırabilirsiniz? Ben kendi hesabımla 10 misli artırıyorum. Fiyatla resim arasındaki nispet müte-
nazırdır. Bunu hesap ediniz. Bunu hesap edecek olursanız zaten Maliye Vekili Ferit Bey de kendi tasavvur
ettiği azamî tezyit miktarını ilave ettiği halde 400 bin liradan fazla çıkamamıştır. Bakınız zapta. Bilhesap
benim de bulduğum 400 bin liradır. Arkadaşlar o nispette fiyata zammederseniz rakının okkası 420 kuruşa
baliğ oluyor. Binaenaleyh kaçak suretiyle 250 kuruşa bulabilen bir adam nasıl olur da Hükûmetin resmi
itibariyle 400 ve 350’ye çıkabilir? Bu nazarı itibare alınacak olursa, buradan alınacak resim 5 milyon kuru-
şa, 1, 5, 8, 10 misli ilâve ediyorum, yarım milyon lira diyorum. Fakat efendiler bilirsiniz ki biz bu kanunu
yaptığımız zaman sırf nesli düşünmüştük. Neslin mahvolmamasını ve neslin terakkisini düşünmüştük. Bu
hesapla nesli kurtarmayı boynumuzun borcu olarak bilmiştik. Efendiler, bugünkü bahsedilen mahrumi-
yet, gömleğimizin satılması filan kimin içindi? Halk için. Binaenaleyh bu halk için bu kadar fedakârlığı
yaptığımız halde yahut yaptıkları halde kendileri için ve onların sıhhatleri için yegâne faydasını düşündü-
ğümüz ve her tarafta hüsnü kabul gören bir kanunu nasıl olur da baltalayacaksınız ve bunu nasıl serbest
bırakabilirsiniz efendim?
NUSRAT EFENDİ (Erzurum) — Ali Şükrü Bey, az müsaade buyurun. Yani bu bapta Kuranı Kerimde
sarahat vardır. Bu bapta bundan başka fazla imali fikre katiyyen lüzum yoktur. Biz Müslümanız; İslâm
Hükûmetiyiz. İsterse 100 milyon lira fayda getirsin.
REİS — Söz vermedim.
– 262 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Şimdi bendeniz bol bir hesapla 500 bin lira veriyorum. Fakat efendiler,
şu milletin gençlerinin içkiye alışması pahasına ve bu kadar birçoklarının hayatını, sıhhatinin pahasına,
hülâsa neslin tereddiye uğraması pahasına, bu milleti 500 bin liraya satabilir misiniz? (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Müsaade buyurun, Hüseyin Bey benim arkadaşımdır. Aleyhinde söylü-
yorsunuz. Hüseyin Bey Müslümanlar demedi ki...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Hayır efendim. Hüseyin Bey’den bahsetmedim. Nereden çıkarıyorsu-
nuz. Bu kanunun ne kadar manevi tesiri olduğunu memleket dahilinde hiçbir kimse inkâr edemez. Sonra
bu kanunu tatbik etmesi lâzım gelenlerin ve tatbik etmesi namus borcu olanların müsamahası yüzünden
bu raddelerde tatbik edilemediği halde, köylülerce yüzde elli tatbik edilmektedir.
Bundan sonra efendiler, istatistiklere bakacak olursanız vukuatı zabite yüzde doksan azalmıştır. Efen-
diler, mahakimin istiklâli vesaire suretleriyle bunun önüne geçilmiştir. Binaenaleyh hapishanelere bakacak
olursanız bunun mesaisinin semeresini yine bu memleket iktilaf etmektedir. Fakat ben zannediyorum ki
daha birçok menafi sayabiliriz. Bundan bir adım ileriye atılırsa maddiyatta ve maneviyatta da kaybederiz.
Efendiler, bendeniz zannederim ki ta bidayetten beri bunu müdafaa etmekten maksadım dini İslâmın
menfaatinden değil, -çünkü zaten o men etmiştir- çünkü dinin emri şahsa aittir. Fakat ben...
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Şahsa ait mi söylüyorsunuz?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Ben içtimai zararı itibariyle kanun yapılmıştır. Emirler şahsadır dedim,
efendim rica ederim. Emirler şahsadır; nehiyler şahsadır. Heyeti içtimaiye ve millet itibariyle bu kanunu
bendeniz teklif etmiştim. Fakat bu hakikat inkâr edilmez ki bu milletin dini, dini İslâm olmak itibariyle,
dini bir mecburiyeti katiye vardır. Şimdi dinen de memnu olan bir şeyi kanun ile teyit etmiş olan Hükû-
met bunun manevi birçok faydasını iktitaf ederken, bunun manevi birçok fevaidini görmüş olan Hristiyan
Hükûmetler tarafından bile tatbik edildiği bir zamanda, burada tatbikinden rücu olunursa bu ne demektir
efendiler? Buna imkân var mıdır? (Alkışlar) Kim diyor ki içsin... Rica ederim tatbik edilmiyor.
Edilemez meselesine gelince: Bendeniz bunu hükûmet ağzından veyahut Meclis azayı kiramının ağzın-
dan işitmek istemem. Bir memleketin rüesayı memurininin bunu tatbika kudreti yoksa nasıl oluyor da bir
zavallı dul kadında kalmış olan resim, resmi miri itibariyle mütebaki olan resmi tahsil için onun sırtındaki
gömleği alacak kadar sıkı takibat yapıldığı halde, niçin bunlar üzerinde ciddî takibat yapılmıyor? bir de-
nilmek istenilmiyor. Meselenin ruhu budur. Şimdi efendim müsaade buyurun. Hükûmet kendi matlubunu
halkın sırtından almak için sonuna kadar dayandığı halde ve bu kuvvet ve kudreti kendisinde gördüğü
halde nasıl oluyor da satılan rakıları, müskiratı görmüyor. Rica ederim müsaade buyurunuz. Biz işittiğimiz
halde bence bu mesele kabiliyeti tatbikiye meselesidir. Rica ederim şahıstan bahsetmiyorum. Namusu ida-
ri meselesidir. Kanuna bakacak olursanız hafi, celi meselesini mevzu bahsetmemiştir. Müptelası bulunan
içer. Bunu rüesayı memurinden birisi içse bile, fakat satılmasına sattırılmasına şu kanun tatbik edildiği
itibarla, sureti katiyede tatbiki namusa taallûk eder. Bunu bu kadar söylüyorum. Bu kanun hakkında ev-
velce yapılan bir teklif vardı ki o maatteessüf kabul edilmemişti. Düyunu Umumiyenin ve Rejinin yaptığı
gibi ihbar edenlere cezadan bir kısmının verilmesi idi. Bu yapılmış olsaydı katiyen bu tatbikat müspet bir
neticeye isal olunurdu. İnşaallah bundan sonra olur, ben bunu temenni ediyorum.
Şimdi efendim bir kanundan bahsedeceğim. 1336 tarihinde Rüsumu Bahriye Kanunu diye bir kanun
verilmiştir. Maatteessüf bu kanun Muvazenei Maliye Encümeninden çıktığı halde elan burada müzakere
edilmemiştir. Bu da Hükûmetin değil efendiler. Kendi kabahatimizdir. Bizim de büyük kabahatimiz vardır
efendiler, işte demin istemiş olduğunuz bir kanun ve şayet o resim alınması mutlaka zaruri, ise bu Rüsumu
Bahriye Kanunu, kabul edilecek olursa zannedersem vasati olarak 200-300 bin lira varidat husule gelecek-
tir. 1336 senesinde bunu kaybettik. Eğer bu kanunu çıkarmazsak bu sene dahi kaybedeceğiz. Bu resmin
kısmı azamini da memleketimizde işleyen ecnebi gemileri verecektir. Trabzon’dan İstanbul’a kadar bir kişi
için 100 lira navul alan adamdan biz ton başına 20 para alacağız. Bunlar bunu vermeye mecburdurlar ve-
sair daha birçok resimler verecektir. Müspet bir teklif olmak üzere Heyeti Celilenizden bunu rica ederim.
Hazırlanmış ve Kavanini Maliye ve Muvazenei Maliye Encümenlerinden geçmiştir. Derhal tatbik olunsun.
İşte size ufak tefek varidat menbaı.
– 263 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Dünkü celsemizde tekâlif Milliyeden bahsetmiştim. Bugün de diyo-
rum ki -öyle zannediyorum ve ona kaniim- ambarlarda Tekâlifi Milliyeden mütebaki birçok eşya mevcut-
tur. Bunu zannediyorum dediğimin sebebi buralarını bilmediğimdendir. Fakat Trabzon’da toplarla kumaş
yığılıdır ve buna rağmen biz bugün yine hariçten kumaş mubayaa ediyoruz. Binaenaleyh elde mevcut
kumaşların cinsine vesairesine bakılmasın ve harice 10 para kumaş parası verilmesin.
Sonra yine dün de bahsetmiştim ki, Şark cephesi mıntakasında hatta cephede askerin yanında değil,
Trabzon’da çürümeye mahkûm birtakım seyyar matbahlar vesair buna mümasil arabalar var demiştim.
Şark cephesi mıntakasında mevcut olan bu gibi eşyayı bu şarktadır, bu garptedir filan diye fark gözetme-
yerek Garp cephesine olan lüzumundan dolayı oraya naklettirelim. (O çok zamana muhtaç sesleri) Hayır
efendim, hayır, bir ay içerisinde gelir, himmet lâzım. Gelecek eşya tekerleklidir zaten.
Sonra efendim, Rejiden hiçbir menfaat teklif etmediğimizi veyahut pek az bir menfaat temin edebil-
diğimizi söylemiştim. Bunun da sebebi var. O da varidatı temin edecek tedabire tevessül edilmemesi ve
yahut tevessülde geç kalınmasıdır.
İkincisi de; lüzumsuz memurlarla Reji doldurulmuştur. (Evet sadaları) Binaenaleyh teklif ediyorum
1336 senesi nihayetinde ve 1337 senesi bidayetinde Kastamonu Mebusu sabıkı Rüştü Bey, Samsun Reji
Başmüdürü iken yapılmış kadrolar vardır. Bunlar, Rumlar çıkarıldıktan sonra yapılmış kadrolardır. O kad-
rolar tatbik edilsin. Bu suretle zannederim ki aşağı yukarı 100-150 bin lira daha temin edersiniz.
Bir noktayı daha arz etmek isterim ki Rejiye bu sarfiyatı yapıyoruz. Mukabeleten ve cebinden para
alıyoruz. Bunu zannetmeyelim ve zannetmeyelim ki bunlarla hesaplaşmak mecburiyetinde kalmayacağız.
Binaenaleyh bundan yine biz kaybediyoruz. Bu fazla israftan millet kaybediyor. Sonra ben Samsun’da iken
biliyordum. -Fakat şimdi ne olduğunu bilmiyorum- Ora Reji anbarlarında eski tütünler vardı ve eğer acele
para lazımsa bunun iki milyon kilosu Amerikalılara satılabilir. Hükûmet derhal satsın ve parasını alsın.
Sonra Hükûmet menabii varidat bulmak mecburiyetinde olduğu halde bulamamıştır diye söylemiştim
ve meselâ daha bir kaç gün evvel Zonguldak’tan Romanya’ya numune olarak ve tecrübe maksadıyla, gön-
derilen kömür tutuldu demiştim. Bu meseleyi tahkik ettim. Boyacı ocağı denilen bir ocağın kömüründen
Romanya’ya numune olarak 200 ton gönderiyorlar. Halbuki insafla düşünmek lâzım gelirse Zonguldak’a
Fransız bandıralı ve daha sair birçok gemiler geliyor. İstanbul vesair piyasalardaki kömürler bizim kömürle
rekabet edemediğinden bu adam berayı tecrübe Romanya’ya kömür göndermek istiyor. Efendiler, kömü-
rün beher tonundan bir iki buçuk lira ihraç resmi alıyoruz. Rica ederim efendiler, bu kömürden 20 bin ton
çıkarsa ne zarar ederiz? Binaenaleyh bunu kim tutmuştur?
SIRRI BEY (İzmit) — Liman Reisi.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Onu anlayamadığım zihniyet tutmuştur. Liman Reisi şikâyet etmiştir.
Ben meseleyi ortaya korum. Buraya şikâyet eden liman reisidir. Daha fazla tafsilâtı heyeti umumiyeye arz
edebilirim. Ben Liman Reisinin buraya vaki olan şikâyetinden bu meseleye haberdar olmuşumdur. Ben
tutanın kim olduğunu bilmiyorum. Fakat malûmu âliniz böyle şeylerle alâkadarız.
Sonra efendim, bir de fuzuli teşkilâtın ilkasını teklif ediyorum. Geçenlerde Müdafaai Milliye bütçe-
si münasebetiyle de söylediğim veçhile, evvelce Müdafaai Milliye Vekili olan Fevzi Paşa Hazretleri ufak
bir hücrede oturmuş yanında ihtimalki bir kâtibi ve bir yaveri vardı. Fakat bugün onun yerine müsteşar,
Vekilin kalemi mahsusu, Müsteşarın kalemi mahsusu var. Yaverlerde caba ve zannediyorum ki, bugünkü
iş Fevzi Paşa zamanından daha iyi dönüyor değildir. Yine aynı tarzda dönüyor. Yine aynı iş dönüyor. Bi-
naenaleyh zannetmeyin ki benim gördüğüm şu teşkilât yalnız Müdafaai Milliye Vekâletinin merkezinde
olan teşkilât değildir. Buna kıyas ederseniz birçok nüfuzlu teşkilât mevcuttur. Binaenaleyh bu teşkilâta el
atmalı. Gerideki teşkilâtı azaltmalı, derhal vazıyed etmeli. Tabiî cephe teşkilâtına kimse karışamaz. Ona el
sürmek caiz değildir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Ya...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Yası yok bunun. Bu tabiîdir ve yine dün demiştim ki, meselâ İnebolu
gibi ufak bir yerde 10-12 tane kumandanlık vardır demiştim. Zannediyorum ki bu kumandanlıkların bir
– 264 –
tanesi veyahut iki tanesi bunların hepsinin gördüğü vazifeyi görebilir. (Mersin’de de öyledir sadaları) Evet
Mersin’de de öyle, her yerde öyledir. Bu kumandanların içerisinde ekserisi genç ve bir iş görebilecek zabi-
tandır. Ben yalnız Müdafaai Milliye teşkilâtında fazlalık vardır, demiyorum ve iddiasında değilim, diğer-
lerinde de vardır. Efendim; şahıs mevzuubahis değil. Fakat burada bir Sanayi ve Ticaret Müdüri Umumisi
olduğunu işitiyorum. Bunlar ne yapıyor soruyorum? Burada teşkilât varken o vakit ki cereyanı muamelât
ile bugünkünün arasındaki fark nedir? Ben zannediyorum ki Ziraat Müdüri Umumisinin bile yaptığı iş
yalnız ziraat mektebinin üzerinde uğraşmaktan ibarettir. Binaenaleyh bu evvelce mevcut olmayan, bilahire
yapılan teşkilâtın ilgası taraftarıyım. Mademki vaziyetimiz dar ise, biz de lâzım gelen fedakârlığı yapmalı-
yız. Bendeniz burada sırası gelince gerek mülki ve gerek askeri müdafaatta bulunuyorum.
HACI AHMET BEY (Muş) — İstanbul dârâtı haşmetini taklit etmeyelim mi?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Binaenaleyh biraz garip göründü. Teşkilâtın ilgası meselesi dolayısıyla
teklif etmekliğim. (Muvafık mı sadaları) Kimse açıkta kalmaz efendiler. Sırası geliyor ki bizde zabitan yok-
tur diye İstanbul’dan zabitan celbediliyor. Binaenaleyh mevcut ve işe yarayan zabitan cepheye gider ve ilga
edilen yerlerdeki müdürler vesaireler pekâlâ bu işi ifa edebilirler. Yani onlar açıkta kalmazlar. Meselâ kabul
ettiğimiz makam maaşı kanuniyle sabittir ki birçok yerlerde vekâleten idare olunuyor. Halbuki asıl ile
vekilin idaresi bir olmaz. Asilin idaresi başkadır, vekilin idaresi başkadır. Zabitan İnebolu’da, Trabzon’da,
Samsun’da, Mersin’de bulunduğu halde onların yerine kendisine ait olan yerde vazifesini hakkıyla yapma-
mış olsun. Oradaki işler masa işidir. Memurini mülkiye ki masa işini pek âlâ ifa edebilirler.
Sonra efendim maatteessüf, bendeniz, bütün memlekette garip bir bir zihniyet görüyorum. Geçen
sene Kângırı tarikiyle İnebolu’ya gittiğim sırada gerek Kângırı’da ve gerek Koçhisar’da birtakım kumaş
desgâhları (= tezgâh) görmüştüm, sahipleri şikâyet ediyorlardı. Şikâyetlerini dinledim. Bu destegâhlar
ciheti askeriyeye kumaş yetiştirmek üzere açmışlar. Kastamonu’da da açılmıştır. Bunlar evvela bin metre-
den başlamışlar. Beş bin metreye çıkaran var, 10 bin metreye çıkaran da vardır. Efendiler, bunların parası
verilmemiş, fakat gelmeyen ve gelmesi ihtimali olan kumaşlar için bir milyon lira Almanya’ya para ve-
rilmiştir. Halbuki bu fukaraların paraları verilmediği için, bunlar işlerini destgâhlarını bozmaya mecbur
olmuşlardır. Rica ederim, Avrupa’ya verilen bu paraları biz velev ki biraz kaba olsun, kumaş yapan destgâh
sahiplerine avans vermek mecburiyetinde iken avans vermeyipte alacaklarını bile vermemek... Memleketi
bilmem nasıl bir zihniyetle idare ediyoruz. Binaenaleyh bendenizce bugünden tezi yoktur. Bu adamların
alacağı varsa verilmelidir ve mahsup edilmelidir. Askerimize vesaireye bu yerli destgâhların dokuyabilece-
ği kumaşı giydirmeliyiz. Yetişmezse fazlasını hariçten mubayaa etmeliyiz.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Ne için yetişmesin.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Yine Trabzon’a giderken Ordu’da mutasarrıf söylemişti. Şark cephesi
ordusunu kısmen terhis ettiği için veyahut onları mezun kıldığı için birtakım aşar ayniyatı almak üzere
alınmış ve anbarlarda bulunan mısırların çürümek üzere bulunduğu söyleniyordu. Geçen gün burada bir
kanun yaptık. Memlekette açlık olduğundan hariçten un celbedelim diye. Eğer hakikaten bu tarzda elan
yine orada çürümekte olan mısır mevcutsa -rica ederim- Hükûmet onları satsın, fukaraya versin. Hem
fukara parası mukabilinde mısır alsın yesin ve hem o zahireleri hebasına Hükûmet meydan vermesin.
Yani demek istiyorum ki anbarlarda fazla zehair mevcut ise, Hükûmet bunları satsın. Nakil edemedikle-
rini, uzak mevkide olanları. Benim söylediklerimden her birinden 20 bin, 10 bin liralık bile Maliye Vekili
Bey’in söylemiş olduğu, ızdırara karşı herhalde bir hizmettir. Herhalde bu beş liranın da bir kıymeti mah-
susası vardır. Bunun kıymetini bilmeyenler, yani kıymetini takdir etmek istemeyenler... Haydi fazlasını
söylemeyeyim. (Devam, devam sesleri) Efendiler, son söz olmak üzere...
AHMET HAMDİ BEY (Muş) — Ne kadar tasarruf ederlerse biz de o kadar tahammül edeceğiz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Sonra efendiler, son söz olmak üzere bir noktaya temas edeceğim. Efen-
diler mücadelei milliyemizin hüsnü neticeye iktiranı için millet icap ederse gömleğini de verir dediler. Bu
doğrudur, verir. Buna amenna. Fakat milletin ruhunu okşamakla, milleti kendimizden tenfir etmemekle
bu olur. Geçen gün burada arz ettiğim ve bilahire da Mazhar Müfit Beyefendi tarafından teyit edilen tekâ-
lifi Milliye tatbikatı, rica ederim, caiz midir? Bir kadının donunun alınması, kaşıkla yağ alınması... Sorarım
– 265 –
size efendiler, rica ederim, bu tarzda muamele yapılırsa bu halktan gömleğini, sonra nasıl isteyebilirsin?
Ben bununla rüesayı umuru da tenkit etmek istemiyorum. Tabiî Kayseri’de, Bünyan’da, Trabzon’da cihe-
ti askeriyenin orada bulunan kumandanlığının yapmış olduğu bazı işler itibariyle ait olduğu makamata
şikâyetler vaki olmuştur. Bu şikâyetler nazarı itibare alındı ve binnetice ne oldu bilmiyorum? Hiçbir şey
olmadı. Haklarında şikâyet edilenlere hiçbir şey olmadı. Arkadaşımız Celâl Bey’in evine de girdiklerini
arz etmiştim.
REİS — Mesele Maliyeye dair rica ederim. Tedbiri mali üzerine söyleyiniz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Demek isterim ki halkın ruhunu gütmekliğimiz lâzım gelir. Bundan
uzun uzadıya bahsetmeyeceğim. Yalnız demek isterim ki, şu harekâtı milliye için önayak olanlardan biri
Trabzon olduğu halde, sırf ciheti askeriyeyi şikâyet etti diye, böyle, yapılmaktadır. Ben bu kadarını söy-
lerim. Memleketin böyle dar bir zamanda yani Yunan polisleri Trabzon’da bulunurken kıyam eden bu
zevatın aleyhinde bu şekilde yani haysiyet şiken bir şekilde muamele yapılırsa bunlara gömleklerinizi ve-
riniz nasıl diyebiliriz? Söyleyeceğim bundan ibarettir. Yani en mühim mesele halkın ruhunu okşamak ve
kendisini tenfir etmemektir. Yani en mühim mesele halkın ruhunu okşamak ve halkı bize ısındırmaktır.
Tevbih etmek değildir.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Arkadaşlar; bendeniz burada her şeyden evvel hissiyattan ziyade, akıl ve mantıka
ehemmiyet verilmesini rica ederim. Bu pek aşikâr bir hakikattir. Lâkın unutmayalım ki bizim Meclisimiz ekseri ahvalde
cümlemizin itirafatıyla de sabittir, ki hissiyata tabi ve mağlup oluyoruz. Biz mücadelemizin sonuna yaklaşıyoruz ve hiçbir
şey kayıp etmemişizdir. Bundan sonra da bizimle olacak, bu muhakkaktır. Binaenaleyh bugün yapacağımız tedbiri kemali
sükûnetle düşünmeliyiz. Benim söylediğim şeyleri beğenmezseniz siz söylersiniz. Sizin söylediğinizi beğenmezlerse öbürü
söyler ve mesele de halledilir. Ben bu mukaddemeyi yapmağa lüzum gördüm. Zira sizden sükûn rica edeceğim. Kemali
sükûnetle birbirimizi dinleyelim, gürültü ile mesele halledilmez, arkadaşlar.
Hatalı bir fikre nazarı dikkatinizi celbedeceğim. Deniyor, ki fazla teşkilât var, suiistimal var, Hükûmet
falan kanunu tatbik edemiyor. Arkadaşlar bu bugün söylenen söz değildir. 24 ay evvel Meclisin ilk teşekkül
ettiği zaman tayin ve intihap ettiğiniz Vekiller bir masa ve bir hokka ile iş başına geçtiği zaman, bu mesele
o vakit de söylenmiştir. Her şey yürüdü, yürüdü bugünkü teşkilât oldu. (Bravo sesleri) Bravo demekte
acele buyurmayın. (Handeler) Ne için olmuştur, efendiler? Bir günde bağ yetiştirilemediği gibi, bir günde
de milletin ruhu, idaresi değişmez. Onu siz yaptınız, Hükûmet değil. Onu biz yaptık, kabahati üzerimize
almalıyız. Biz dünyada mevcut Meclislerin, milletlerin en ziyade murakabe ve kontrol icra eden bir Mecli-
siyiz. En ziyade kontrolü biz icra ettiğimiz halde, her gün Hükûmet ile bir kilo metre mesafede olduğumuz
halde bu akıbete varmışızdır. Hakikat böyledir. Rusya’da Bolşevizm oldu. Lenin üç sene sonra ne diyor
biliyor musunuz? Biz Bolşevizm’i neden tatbik edemedik? Diyorlar ki biz başlıca üç sebepten dolayı tatbik,
edemedik. Birincisi; her şeyi yaparız demekliğimiz, ikincisi, cehil; üçüncüsü, suiistimalattır. Demek oluyor
ki, milletin asırdide ruhu idaresi bir günde değişemez. Evet biz pek güzel dövüşürüz, mucizeler halkederiz,
askerî teşkilât yaparız. Fakat idaresinde, fende, tatbikatta, iktisadiyatta yaya kalırız. Elbette yaya kaldığımı-
zı görüyoruz. Altı ay evvel neden Maliye Vekili düşünmedi. İktisat Vekili neden düşünmedi ve biz ne için
yapamadık? Mürakip olduğunuz halde neden yaptıramadınız? işin hakikati budur ve cevap da bundan
ibarettir. Hissayatperver değil, hakikatperver olmalı ve ona göre davranmalıyız. Biz bu davayı şöyle de
olsa, böyle de olsa, topal da yürüsek kazanacağız ve muhakkak kazanacağız. Fakat kazandıktan sonadır
ki bu milletin ruhu idaresi terbiye ile zamanla, iktisadiyatı anlayarak değişecektir. Hu, üç günde olmaz.
Binaenaleyh kendi aczimizi bilelim. Siz Hükûmeti tahtie ederken bir kere önünüze ruznameyi alıp bakı-
nız, aylardan beri ruznamenizde neler vardır. Niçin bitiremiyorsunuz? Sizi kim tahtie etsin. Binaenaleyh
biz kendi kendimizi tahtie etmeliyiz. Bunlar hakikattir. Efendiler, ruhu idare iş yapmak, iş becerememek
veyahut iş becermek bir günde olur, bir günde değişir meselelerden değildir. Biz fazailimizi de bilelim,
kusurlarımızı da bilelim. Elbette kazanacağız. Lâkin bu davayı iki okka kuvvet ile kazanacakken beş okka
kuvvet sarf ediyorsak bu da bilemediğimizdendir. Ayıp değildir. Hariçteki düşmanlar diyorlar ki, siz gayet
iyi askersiniz, mucizeler halkediyorsunuz, fakat zannederiz ve bize uzaktan öyle geliyor, ki siz iktisadiyatı
bilmiyorsunuz. Bu bir hakikattir. Biz bu davaya başladığımız zaman altı ayda veyahut beş senede bitire-
ceğiz diye düşünseydik, ona göre her şeyi hazırlamış olsaydık, bugün böyle değirmenin suyu kurumazdı.
– 266 –
Kurumazdı ve Maliye Vekili böyle eli böğründe gelmezdi. Çünkü yapamadık. Ne onlar düşündüler ve ne
de bizler. Arkadaşlar; şimdi bunları söylemekten maksadım hiçbir zaman izharı yeis değildir. Asla me’yus
değilim. Maksadım burası bir hakikat kürsüsü olduğu için, burada hakikati aklım erdiği kadar söylüyorum
ve hiçbir kimse kanaatinden dolayı muahaze edilemez. (Çaresi ne sesleri) Çareye de geleceğim, sabırsızlık
etmeyin.
Çaresi meselesine gelince; arkadaşlar, burada bir mesele mevzubahistir, ki o da; bu memleketin dahilinde mevcut olan
para bizim idaremize kâfi midir? Birçok mütehassıslar diyorlar ki, gayri kâfidir. Bunu biz bir sene evvel, gelecek sene bir bu-
çuk milyon lira kalacak diye düşünseydik çok iyi olurdu. Bunun için hariçten para celbi imkânını temin edelim. Bugün yal-
nız bizim memlekette değil, her memlekette gayet kıymetli bir meta haline gelmiştir. Dün elimize tevdi edilen matbuat hulâ-
salarında vardı ki Belçika Hükûmetinden Türkiye Hükûmeti 16 milyon frank istikraz etmek istemiş diye bir rivayet vardı.
Belçika Hükûmeti diyor ki, hariçten vaki olacak istikrazatın bedeli bizim memleketlerden alınacak şeylere hasredilmedikçe
biz borç vermemeğe ahdetmişizdir. O halde hariçten para getirmek gayet zordur. Dün biz bu işe başlayamadık. Bugün için
başlayabiliriz zannederim. Ne ile başlayabiliriz? Mademki mücahedei milliyemiz en kıymetli bir şeydir ve onun uğrunda
feda edilmeyecek bir şey yoktur. Binaenaleyh onun uğrunda bir maden, beş orman feda edebiliriz. Menteşe, Antakya, Bolu
ormanları hakkında şimdiye kadar biz hava tarzında değil, elde program müspet şekilde hazırlanmış müşteri arayabilirdik
ve zannediyorum ki muvaffakiyet imkânı vardır. Bugün petrol kuyularını elde etmek için Amerikalılar milyonlar veriyorlar.
Biz de şu şerait ile müşteri arıyoruz diye adam gönderip bunu temin edebilirdik. Büyük sermayedarlar, büyük şehirler nez-
dinde teşebbüsatta bulunabilirdik. Bugün bu mesele geç kalmış ise de yine yapmamız lâzımdır. Zira hariçten para getirmek
imkânı yoktur. Çünkü istikraz yapmak imkânı kapanmıştır ve bu lisanı resmî ile söylenmiştir. Benim düşündüğüm budur.
Dahilde vergi meselesine gelince: Bendeniz üç mesele tasavvur ediyorum. Birisi; bu müskirat meselesi;
ikincisi, kafa vergisi diyeceğim bir vergi; üçüncüsü, müsekkafat vergisi. (Kafa vergisi nedir sadaları) Söyle-
yeceğim, müsaade buyurun da arz edeyim.
Arkadaşlar; bu kürrenin üzerinde hiçbir kimse yoktur ki dünyada müskirat iyi bir şeydir desin. Bunu
aklı başında olan hiçbir kimse söyleyemez. Bahusus Müslümanlar söyleyemezler. Lâkin arkadaşlar, dün
vaz ettiğiniz bir kanun, vicdanınıza müracaat ediyorum, tatbik edilebilmiş midir? Bu tatbik edilememiştir.
Bu bir hakikattir ve bu hakikati görmek lâzımdır. Efendiler, Müskirat Kanunu niçin tatbik edilememiştir?
Müskirat mücadelesi bir millete şeref verecek büyük bir mücadeledir. Lâkin bu mücadele kemalat ile ol-
maz. Kemalat ile olabilir. Nihayet güç bir mücadeledir. Bugün Amerika’nın bile bu mücadele de muvaffak
olduğuna dair kati delâil henüz yoktur. Bizden çok mütemeddin olan Finlandiya gibi İskandinav, İsviçre
memleketleri bile meni müskirata mücaseret edememişlerdir. Ne için?
Memleketlerini sevmedikleri için değil. Henüz tatbik edilecek bir hale gelmediklerinden. Şu halde ma-
demki maksat meni mazarrattır. (Gürültüler)
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Meni müskirattan bahsediliyorsa bizim de söyleyeceğimiz vardır.
REİS — Efendi hazretleri, söz söylediğiniz hatibin hakkı kelamı vardır. Serbest söz söyleyebilirler. Kim-
seye taarruz etmiyor. Kanunun aleyhinde söz söylemekte serbesttir.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Ben de söyleyeceğim.
REİS — Siz sarfınazar ettiniz. Hatibin kürsüde hakkı kelamı vardır. Bunu kimse menedemez.
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Burası İslâm Meclisidir, Beyefendi. Burada bu söylenemez. Ne için
seviniyorsunuz?
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Mazarratı men etmek için iki tarik vardır. Birisi meni zecretmek, birisi de ağır vergi
usulünü koymaktır. Bunu her halde... (Gürültüler) mademki bu, memlekette kanun ile men edilemeyeceğini ispat ediyor.
Bunu ağır vergi usulüyle men etmek her zaman elimizdedir. Arkadaşlar; meni müskirattan asıl maksat olan köylüyü himaye
etmektir. Bu memleketin tebeai asliyesi olan köylüyü himaye etmektir. (Gürültüler) Asıl şehir halkı erbabı sefahet... (Ayak
patırtıları) Zaaftır, acizdir. Gelir burada söylersiniz, ispat edersiniz, mantık vardır burada.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Allah ispat etmiştir. Söz yok.
SOYSALLI İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Allahım ispat ettiğini ben de senin kadar bilirim.
– 267 –
YİRMİ BEŞİNCİ İN’İKAT 12 Nisan 1338 Çarşamba İkinci Celse
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Allahım sözü üzerinde söz yoktur. İstihza olamaz.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Peki efendim, alt tarafım söyleyeceğim efendim.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Reis Bey, sözünü geri alsın. Bu Meclis hiçbir zaman âciz değildir. Bu
Meclisin aczini ispat edemez. Geri alınız sözünüzü. Siz değilsiniz, sade dünyada hatip. O sözünüzü geri
alınız, teessüf ederim.
SOYSALLI İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Sözümü geriye aldım. (Geri aldı sesleri) Müsaade buyu-
run yanlış anlaşılmasın sözüm. Hem halkın sıhhatini muhafaza etmek hem de bizim elimize nakit vasıtası
geçirmek istiyorum. Ne için bunda hiddet ediyorsunuz?
Sonra, arz ettim ki bir kafa vergisi meselesi, dedim. Ondan bahsedeceğim efendim. Eğer münasip görü-
lürse bu memlekette köylüye şâmil olmamak ve yalnız şehir halkına mahsus olmak üzere, bir kafa vergisini
ihdas edebilirsiniz. (Gürültüler) Yani adedi nüfus vergisi. Nüfus başına iki lira, üç lira alırsınız. Kafa kâğıdı
yok mu? Bu demek. (Gürültüler) Efendiler, ne için sinirleniyorsunuz? Ben sizden rica ettim, ki sükûnla
dinleyiniz. Niçin dinlemiyorsunuz? Eğer fikirleriniz bana uymuyorsa bile beni dinleyiniz.
Üçüncüsü: Bu memlekette bir musakkafat vergisi vardır. Mühimdir. İstanbul’da tatbik edilmeye başlanmıştır. Bunu da
tatbik ediniz. Bundan da 4-5 milyon lira çıkar. Benim hatırıma gelen şeyler bunlardır. Kabul buyurursanız fikirlerimi hülâsa
edeyim.
Bir kere hariçten para celbi imkânı yoktur. Bunun için dahilde vergi almak. Fakat köylüyü ezmemek
şartıyla. Şehirlilerden ve sefihlerden vergi alınmasını teklif ediyorum. Ben köylünün sırtındaki gömleğini
almaktan ise erbabı sefahatten vergi alınmasını tercih ederim.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Efendim, varidat bulmak hususunda gösterilen yollardan
birisi de Meni Müskirat Kanunu’nun refi olarak gösteriliyor. Her hatip bunu takip ediyor. Eğer bu mesele
Müskirat Kanunu’na kalmış ise, en sonraya bırakalım. Yani bu mesele en sonraya kalsın. Eğer onunla
mevcudiyetimiz kurtuluyorsa onun üzerine ayrıca müzakere açalım. Vergi varidatı bulacak hatiplerden
çok rica ederim. Bunu artık tekrar etmesinler. Yani malum oldu, muayyen oldu. Yani bu Meclisi, bu milleti
müskirat resmiyle geçinir bir dereceye indirdik. Rica ederim. Adeta ondan başka bir çare yokmuş. Bu müs-
kirat meselesi 99’ncu dereceye kalsın. Artık en sonraya müzakere edilsin. Eğer kurtulmak çaremiz buna
kalmış ise, onu sonra düşünelim. Zararı yoktur. Bu mesele tekerrür etmesin. Bunu hariçten duyanlarda, bu
millet artık müskirat vergisiyle geçiniyormuş diyecekler ve bu, Meclis ile kabili tevfik olamaz.
REİS — 15 dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
25’İNCİ İÇTİMA
12 Nisan 338 Salı
İkinci Celse
Kâtip: Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim, celse küşad edildi. Söz Hasan Fehmi Bey’in.

HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Reis Bey, bendeniz usul hakkında arz edeceğim.
Efendim, bendeniz dün Maliye Vekili Hasan Bey’in izahatından, kendi tarzı telakkime göre, anladığım
bir netice varsa, o da; iki sene zarfında Heyeti Vekileden teklif halinde Meclise galipte kısmen encümenler-
den çıkıp heyeti umumiyede henüz süratle intacını tecil edilmiş olan tekliflerin kanun halini alması uzun
– 268 –
zamana muhtaç ise, umumi bir müzakere ile, umumi bir karar halinde gelip Meclisten bunlar hakkında
müsaade almaktır. Fakat görüyorum ki Meclis bu çığırdan çıkmıştır. Henüz hiç mevzubahs olmayan ve
Heyeti Vekileye hiç teklif halinde gelmeyen ve hiçbir arkadaş tarafından dahi tadilname verilmeyen bir-
takım hali maliyi ıslah etmek ve para bulmak suretiyle birçok şeyler mevzubahs olmuştur. Tenkidatın,
teşkilata müteallik mütaleatın kısmi küllisi varit olmakla beraber, malumu âliniz elimizde bir bütçe vardır.
Bütçe ile beraber bunlardan mümkün olan tadilatı yapmak zaten vazifemizdir. Zaten tadilnamesi mevcut
olmayan ve Heyeti Vekileden teklif halinde gelmeyen ve daima Meclisimizi sinirlendiren Müskirat Kanu-
nu’ndan da bahsetmeye lüzum yoktur. Çünkü ortada bir mevzu yoktur. Teklif yoktur kanunu men edelim
diye. Bu hususta bundan mali noktadan istifade düşünen arkadaşlar varsa alelusul bir teklifi kanuni ya-
parlar ve Meclise gönderirler. Meclis kabul eder veya reddeder. Bu ayrı meseledir. Şimdi hali maliyi ıslah
için mevcut kanunlardan hangilerini kabul edebiliriz? Bunların üzerine müzakeremizi hasredersek, zan-
nediyorum ki, az zamanda faydalı bir iş görmüş oluruz. Bu kanun ve bu teklifler nedir? Bunların hangisini
Heyeti Vekile istiyor? Bir kere bunlara dair vazıh izahat versinler. Bize verdikleri teklifatın listesini bize
göstersinler. Nedir? Bunların hangisi encümenden çıkmıştır? Hatta bendenizin hatırımda kaldığına göre
birkaç tanesi Meclisin ruznamesine girmiş zannederim ki, tehir edilmiş. Mesela Bedeli Nakdi Kanunu. Bi-
liyorsunuz heyeti umumiyesi kabul edilmiş ve birkaç maddesi kabul edildikten sonra. Meclisteki asabiyeti
birkaç gün durdurmak mümkün olmadığından, bizzarur müzakeresi tehir edilmiştir. Meselâ, birtakım
ticaret, vergiye müteallik kanunlar ithalattan, ihracattan yüzde bir resim almak suretiyle bir teklif gelmiş-
ti. Heyeti Celileniz onun heyeti umumiyesin kabul etmişti. Fakat şekil itibariyle yalnız ithalattan müsait
olabilir. İhracattan hiç müsait olamaz. Bunlar şekle ait mesaildir. Binaenaleyh bunlardan hangisini tespit
edip hangilerini heyet umumiyesini tasvip ederek müzakeresini intaç etmek mümkün olduğunu müzakere
edersek zannederim ki, faydalı bir netice elde edilmiş olur.
Ziynet eşyasından bahsedildiği için iki kelime ile arz edeyim. Ziynet eşyası kanunu tatbik edilmedi,
edilemedi. Bendeniz de bunu muterifim. Fakat efendiler, zannetmeyin ki ziynet eşyası kanunu memlekette
tatbik edilmemesi tasavvur buyurduğunuz gibi memlekette öyle büyük bir yekûn teşkil etmiş değildir.
REİS — Efendim, usul hakkında söz aldınız. Usul hakkında söyleyiniz.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Bu noktaya cevap vereyim. Gerçi usul hakkında söz aldım. Fakat
ikmal edeyim.
REİS — Efendim, iki kelime ile ikmal etmesine müsaade ediyor musunuz? (Hay hay)
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Olsa olsa (B) cetvelindeki 3 misli gümrük resmindeki ahkâma
tabi tutalım diyebiliriz. Fakat efendiler, kaçakçılığı gümrüklerin heyeti umumiyesinde arayınız. Gümrük-
lerin teşkilatı muntazam değildir ve olamaz. Bir kere şunu arz edeyim ki denize hâkim olmadıkça, de-
nizde inzibatı gambotlarla temin etmedikçe gümrüklere tamamen hakim olmak imkânsızdır. Dahilde,
yani karadaki muamelemizde gümrükler esas olarak bir ıslaha muhtaçtır. Kaçak olarak gelen yalnız ziynet
eşyasıdır. Esasen gümrük resmine tabi olan eşyanın kısmı azamı da gümrüksüz olarak geliyor. Bu umumi
teşkilattaki fenalıktır. Sonra şunu ilâve edeyim ki ziynet eşyası diye dükkânlarda gördüğünüz şeyler, eşyayı
memnuadan değildir. Biliyorsunuz ki ipekli kısımlar memnudur. Fakat geliyor, sonra kolonyadan bahse-
diliyor. Kolonya resme tabidir. Fakat memnu değildir.
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Ne kadar bir resimdir?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Resim ağırdır efendim. Memnuiyet olmadığını izah için soyu-
yorum. Fakat bundan (D) cetvelini (B) cetvelindeki ahkâma tabi tutmakla, zannetmeyiniz ki, çok bir şey
kazanacaksınız. 50 bin lira, 100 bin lira bugünkü inzibatta şey edilmelidir.
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Biz de usulü müzakere hakkında söz alıpta cevap verebilir miyiz?
REİS — Efendim. Heyeti umumiyenin muvafakatıyla söylüyor.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Beyefendi, bendeniz sıra ile de söz alıp söyleyebilirdim. Ben-
deniz esas itibariyle bunun ciheti malisini arz ediyorum. Diyorum ki mademki (S) cetvelinde bir mahzur
yoktur. Fakat bunu böyle yapmakla beraber, gümrüklerimizi tanzim ve ıslah esaslı surette inzibat altına al-
– 269 –
mazsanız, gümrüklere tabi olan emvali umumiye dahi kaçak olarak memlekete giriyor. Bu hususta nazarı
dikkati âlinizi celbediyorum. İşinize gelmiyor mu Yahya Galib Beyefendi?
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Efendim, benim maksadım o değildir. Hükûmet bakmalı.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Hazine uhdesinde bulunan emlakin bir de emlaki metrukenin bey
ve füruhtu hakkında istifade edilecek fevaidi mâli vardır. Bunlardan bugün için memleket istifade edebilir.
Bu kanunu da bundan evvel Heyeti Celilenize yine bir hafi celsede arz etmiştim. Bunu da yine süratle intaç
edelim. Maliyeye salahiyet verelim. Bu emlâktan mümkün olanları mübadele etsinler. Bugünden daha
ziyade memleketin paraya ihtiyacı günü olamaz. Bunların 50 sene sonra projesi çıkarsa o zaman öderiz.
Efendiler, o günleri düşünmeyiniz. Hülâsa: Maruzatım mevcut kanunların heyeti umumiyesi itibariyle
hangilerini kabul edebiliriz, hangilerini edemeyiz. Bu esas dahilinde müzakere edersek bir neticeye vasıl
oluruz.
REİS — Efendim. Hasan Fehmi Beyefendi’nin Heyeti Âliyenize teklifinin hülâsası; zannediyorum.
Hükûmet müspet olarak ne talep ediyorsa Heyeti Âliyenize arz etsin. Onun kabili icra olup olmadığına
dair müzakere edelim diyor. (Muvafık muvafık sesleri) Aynı zamanda vaziyeti maliye hakkında söz almış
26 arkadaşımız vardır. Binaenaleyh şimdi heyeti âliyenizin reyine vazedeceğim. Evvela Maliye Vekili Beye-
fendi noktai nazarımı söylesin, yoksa vaziyeti maliye üzerine söz olan arkadaşlarımız mı söylesin.
BASRİ BEY (Karesi) — Bu teklifin aksini söyleyeceğim. Müsaade buyurunuz.
REİS — Efendim, bunu reye koyacağım. Kabul edilmezse o zaman söylersiniz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bendeniz de usul hakkında söyleyeceğim.
REİS — Müzakerenin kifayeti mevzubahis değildir. Ancak bu şekilde mi, yoksa başka şekilde mi müza-
kerenin devamı muvafıktır? Eğer müzakerenin kifayeti olsaydı, o zaman mesele başka türlü olurdu.
ABDÜLGAFFUR EFENDİ (Karesi) — Diğer arkadaşlar da mütalaatta bulunmak istiyorlar. Müsaade
buyurursanız onları dinleyelim.
REİS — Efendim, işte onu reye koyacağım. Maliye Vekili Hasan Bey beyanatta bulunup bilahare azayı
kiramın sözlerine devam etmesini kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın... (Maliye Vekili Hasan Bey sadala-
rı) Ekseriyetle Maliye Vekili Hasan Bey’in söz söylemesi kabul edildi.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim, ahvali maliye hakkında dünkü maruzatım üzerine
rüfekayı muhteremenin vaki olan beyanatından, bendeniz kendi hesabıma lâzım gelen istifadeyi temin
ettim. Hükûmete karşı şimdiye kadar vaki olan tenkidatta haklı noktalar vardır. Haksız noktalar da vardır.
Bu Heyeti Celilenizin malumu. Şimdiye kadar yapılamamış, yapılmak imkânı olduğu halde ihmal edilmiş
neler varsa bunları izah buyurun; vazifemizdir, yapalım efendim ve ihtimalki yapamadığımız bazı şeyler
varsa yapmamaktan değil, belki birtakım ahvalden mütevellit olabilir.
Bendenizin maruzatım şundan ibaretti: Senenin ilk parasız devrindeyiz. Ordumuzun ihtiyacatı diğer
zamanlardaki, yani geçen senelerdeki ihtiyacat ile kıyas kabul etmeyecek derecede büyümüştür. Sonra;
hali hazırda kabili tahsil olan varidatımız, cibayetimiz maatteessüf azalmıştır. Esbabı tenakusu da dün arz
ettim. Az çok varidatlı aylarımıza kavuşmak, kavuşuncaya kadar muvakkaten karşılamak ve belki yarın bir
harekâtı askeriye başlamak ihtimali karşısındayız.
ŞEVKİ BEY (İçel) — Yalandır.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hükûmetin ağzından ve salahiyettar olan makamdan, onu
yakında dinlersiniz efendim. Belki her zamandan ziyade daha sıkı vaziyetlerimiz olacak. Şu girdiğimiz,
sıkı devirde kudreti maliyeye ihtiyacımız var ve bunun için de lâakal 5-10 milyon lira bulmak mecburiye-
tindeyiz.
Bendenizin düşündüğüm, müstacel tedabir olmak üzere, Heyeti Celilenizden şunu istiyorum. Şimdiye
kadar varidatı cedide ve munzammaya müteallik olarak teklif edilmiş olan kanun layihalarının Muvazenei
Maliye Encümeninde bilmüzakere müştereken kabul edilecek olanlarının berayı tasdik Heyeti Celilenize
sevkiyle beraber, mutabık kaldığımız kesimlerin tatbikine derhal başlamak.
– 270 –
İşte bunun için mezuniyet istiyoruz. Lâ ve neam. Heyeti Celilenize aittir. Bendeniz ikmal ettim.
ŞEVKİ BEY (İçel) — Meclisten geçmedikçe olmaz?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bunların kısmı azami Heyeti umumiyenin ruznamesinde-
dir. Ticarete, vergilere ve emlake vesaireye ait olanı var. Muamelata müteallik olanı var, harçlara müteallik
olanı var, istihlâk resmi var.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Bedeli nakdi?...
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır, bedeli nakdi dahil değildir. Ben buna dair bir şey
söyleyemem. Bu hususla söz ciheti askeriyenin, Erkânı Harbiyenin ve Başkumandanındır. Eğer bir mah-
zuru askeri görmezlerse, herhalde bedeli nakdinin tatbikinden de, ehemmiyetli bir varidat temin edilebilir.
Şimdi bizim istediğimiz bilvasıta veya bilâvasıta olmak üzere birçok layihalarımız vardır. Bunların bir kıs-
mının encümenlerce müzakeresi ikmal ve esasları tespit edilmiş ve ruznameye dahil edilmiştir. Bir kısmı
da Kavanini Maliye Encümeninden geçmiş, Muvazenei Maliye Encümeninden geçmiş, Muvazenei Maliye
Encümeninden geçmek üzere bulunmuştur. İşte bu kanunların berayı tasdik Heyeti Celilenize arzı ile
beraber. Muvazenei Maliye Encümeniyle bir defa daha müzakereden ve mutabık kaldıktan sonra, derhal
mevkii tatbika vaz’ı için, geçen sene muafiyeti askeriye vergisinde yaptığımız gibi ve yapılmasına salahiyet
verdiğiniz gibi, bize bunlar için de salâhiyet istiyoruz.
Sonra biz Ziraat Bankasıyla uzun uzadıya görüştük ve bu bapta bir lâyihai kanuniye daha takdim ettim.
Kendisinin müfit bir surette istimal edemediği (Hayır hayır sadaları) müsaade buyurun, elinizden alma-
dım ya kabul edip etmemek elinizde.
REİS — Efendim. Maliye Vekili Bey noktai nazarını heyete arz ediyor. Teklif ettiği kanunu kabul ettir-
mek için ısrar etmiyor.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Muayyen bir gümrük varidatıyla tesviye edilmek ve yüzde
8 faiz verilmek üzere -mesela filan mahallin gümrüğü Ziraat Bankasına tahsis edilmek üzere- hesabı cari
suretinde 500 bin liraya kadar bir avans almak istiyoruz ve buna da İktisat Vekâletinin muvafakati vardır.
Gümrükteki tahsilat doğrudan doğruya oraya gelecek, hesabımıza geçecek.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — İstediğiniz altın para mı?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, kâğıt para. 500 bin lira istiyoruz.
Sonra efendim, emvali metrukenin ve mümkünse emvali emiriyenin. Emvali metrukenin eshabı namı-
na füruhtu ve yahut idaresi hakkında bir lâyihai kanuniyemiz daha vardır ki, Adliye Encümeninden geç-
miş, ruznameye alınmış, ahiren Muvazenei Maliye Encümenine havale edilmiştir. O kanunun da mevki
tatbika konmasını istiyoruz.
Sonra ziynet eşyasının men’i duhulü hakkındaki kanunun huliyat ve sair muzır olan eşyaya ait ahkâmı
baki kalmak üzere, ahkâmı sairesinin, yani memnuiyete rağmen memlekete girmekte ısrar eden ve mem-
lekette onları almakta ısrar eden ve tedariki çaresine bezli mesai edilen eşyaya ait ahkâmının 1338 senesi
nihayetine kadar tehiri meriyyetini istiyorum.
Sonra gümrük kaçakçılığı.. Efendiler elimizdeki vesaitin noksanlığından, ademi kifayesinden dolayı
hakkıyla muhafaza edemiyoruz Gümrüklerimizin hududu büyüdü. Mersin’den İran’a kadar büyük bir hu-
dut karşısındayız. Bu hududu kesecek ordular ister, masraf ister, teşkilât ister. Bu da zamana ve paraya
mütevakkıf. Noksanii vesait içerisinde bulunuyoruz. Tedabiri zecriye ve kanuniye ile gümrük kaçakçılığını
men etmek mecburiyetindeyiz. Kanunun kuvvei teyidiyesi bu eşya tutulduğu zaman sahibinin ağır bir
cezaya mahkûmiyetidir. Halbuki bu kâfi gelmiyor efendiler. Bunun için biz gümrük kaçakçılığının hıya-
neti vataniye ceraiminden addedilerek, mütecasirlerinin İstiklâl Mahkemesine sevkini lâzım görüyoruz.
Bundan maksadımız gümrük kaçakçılığının haddi azamide tahdididir. Başka bir şekil teklif ederseniz, onu
da kabul ederiz. Yani az zaman zarfında az çok vaziyeti maliyemizin salahına medar olacak varidat bula-
bilmek için bendenizin düşündüğüm esasat bundan ibarettir ve bu hususa Heyeti Vekile arkadaşlarımız da
– 271 –
iştirak etmektedir. Heyeti Celilenize teklif ediyorum. Sadır olacak karar mucibince hareket etmek vardır.
Onu ifa ederiz.
RAGIP BEY (Amasya) — Bunlara mukabil, bu varidatı tezyid etmemize mukabil acaba, Heyeti Vekile-
ce kadrolarda bir tenkihat icrası düşünülmüş müdür?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Beyefendi, siz, o vakit burada yoktunuz. Senei cedidenin
hululünden evvel yine burada hali mâli mevzubahis oldu. O zaman Heyeti Celilenizin başını ağrıtacak ka-
dar vaziyeti maliye hakkında arzı malumat ettim ve buna bütün Heyeti Celileyi şahit olarak gösterebilirim.
Teşkilatın esaslı bir suretle tadili için Teşkilâtı Esasiye Kanunu mucibince yapılması lâzım şeyler vardır, ki
bunları yapmak lüzumuna bendeniz, hepinizden ziyade kaniim ve buna teşebbüs etmişizdir. Matlup olan
teşkilâtı tesis için teşkilatı mülkiyeden başlayarak, usulü idaremizde birçok tebeddülat icra ederek, çünkü
memurların adedinden tasarruf kabil olmadığını takdir buyurursunuz. Geçen sene kadro encümenlerinin
tespit ettiği kadrolar bugün bizim teklif ettiğimiz kadrolardan yüzde 20 fazladır. Demek ki, kadro encü-
menlerinin arzu edilen neticeyi verememesi, şekli idare ve muamelatı resmiye değiştirilmedikçe, memurin
adedinde esaslı tasarruf yapılamamasından mütevellittir. Binaenaleyh, evvel emirde şekli idareyi değiştir-
mek lâzımdır ve bunun için de hepimiz çalışıyoruz. Bendeniz de bütün arkadaşlarım da rica ediyorum ki,
bir an evvel bunu çıkaralım. Her halde şekli ıslah etmek ıztırarındayız. Buna dair Müdafaai Milliye Vekili
Paşa Hazretleri...
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim, bendeniz Hasan Beyefendiye şunu anlatmak isterim, ki bu
gümrük kaçakçılığını sahilde kayıklar filan yapıyor, zannetmesinler. Bu meseleye ahzı ita ile meşgul olan
zevat vakıf olmuşlardır. Fakat hal dolayısıyla bunun her safhasını anlatmak lâzımdır. Hırsızlık gümrükler-
dedir. Gümrükten başka...
REİS — Sual mi soruyorsunuz, yoksa mütalaat mı serdediyorsunuz?
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Sualdir, bunun ıslahını istiyorum.
HASAN BEY(Maliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz de suiistimal olmadığını iddia edecek değilim.
Sui istimal maalesef zaruretten, seviyei ahlakinin noksanisinden ve saireden münbais bir haldir ve bu her
memlekette mevcuttur. Bu fezayih yalnız bizim memlekete münhasır değildir. Her memlekette bunun fii-
len emsalini görmüşüzdür. Bizde vesait noksanlığının da buna tesiri vardır. Hatta eşyayı askeriye müteah-
hitlerinin getirdikleri eşya içerisinde, Hilalı Ahmer eşyası içerisinde de kaçak eşya mevcut olduğunu istih-
bar etmiştim. Ben Paşa Hazretlerinden rica ettim. Müsaade ettiler. Gümrük idarelerine tebligat icra ettim.
Gerek Hilalı Ahmer’e ait olsun gerek doğrudan doğruya eşyayı askeriye olsun hepsinin muayeneye tabi
tutulmasını yazdım. Fakat şunu da arz edeyim ki, motor ve sair vesaitle sahillerde kaçakçılık eksik değildir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Sahil kaçakçılığının men’i için ordulara lüzum vardır buyurdunuz.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Sahil kaçakçılığının değil: Cenup hudutlarının.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Sahil kaçakçılığının men’i için iki seneden beri Düyunu Umumiye ile
müştereken bir şey yapılacaktı. Neden yapılmadı ve niçin yapılmıyor?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Tebligat icra ettik efendim. Motor araştırıyoruz.
MUHİDDİN BAHA BEY (Bursa) — Beyefendi, işitiyoruz ki Nuri Bey namındaki bir zata bir milyon
lira verilerek Avrupa’ya gönderilmiş.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Dün o soruldu ve cevap verildi efendim.
MUHİDDİN BAHA BEY (Bursa) — Bir zata da 500 bin lira verilmiş. İtalya’ya gönderilmiş, o da sorul-
du mu efendim?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, İtalya’da böyle bir adamımız yoktur ve
kimseye 500 lira verilmemiştir. Yalnız (Cami Bey’e diyorlar sesleri) Cami Bey’de olan muameleler bitmiştir.
Fakat kendisi henüz buraya gelmediği için kendisiyle bir hesap yapamadık. Aldıkları paralara dair geldik-
leri vakit da bir hesap yaparız.
– 272 –
HACI AHMET EFENDİ (Muş) — Efendim. Müdafaai Milliye teşkilatı pek geniş ve pek vasidir. Bunun
için Müdafaai Milliye teşkilatının velev bir dereceye kadar olsun tahfifini düşündünüz mü?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz dün de arz ettim. Mümkün derecede tasarruf
için Kâzım Paşa’ya, teşriflerinden beri, her gün müracaat ediyorum. Paşa Hazretleri Vekâlete tayin buy-
ruldukları zamandan beri ehemmiyetli bir surette tasarrufat yaptığını, birçok şeyleri ilga ettiğini; adedini
eksilttiğini söylediler. Arzu buyurulursa kendisi de bu hususta izahat verirler efendim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Tekliflerinizin kabulü halinde tediyatın muntazaman icra, buhranın iza-
lesini temin buyurabilecek misiniz?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Şimdi efendim: bendeniz yekûn itibariyle ne kadar paraya
ihtiyacım olduğunu söyledim. Elimde mevcut varidat miktarını da ortaya koydum. Tekliflerimle istediğim
paranın yekûn ihtiyacımıza tekabül ettiğini iddia etmedim ve tercihan her şeyden akdem orduyu, ordunun
iaşesini, maaşını tercih etmek zaruretindeyiz. Buraya sarfiyat icra edeceğim. Arzu buyurursanız kontrol
edersiniz. Merkezden, gerek diğer mal sandıklarından şimdiye kadar gönderilen paranın hangi nevi ma-
sarife ekseriyeti azimesinin, yüzde doksanının tahsis edildiğini bilfiil görüp kontrol edebilirsiniz ki, en
hayati, en esas masarifi umumiyemize sarf etmişimdir. Yapacağım budur efendim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Su halde teklifiniz buhranı izale etmiş olmuyor.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Heyeti Celilenizle tadabiri taliye için vakit oldukça görü-
şürüz. Hepsini birden yapmaklığın imkânı yoktur. Yani yapılması imkân tahtında olan şeyleri aramak ve
Heyeti Celilenize arz etmek vazifemizdir. Heyeti Celileniz de resen düşünebilir. Bir kanun yapar da bize
verebilir. Bu şekil de vardır.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Teklif ettikleri kabul edilirse ne kadar varidat temin edecektir,
ne kadar para elimize geçiyor?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Tahminatıma göre 10 milyon liradır. Bu kanunlar ve sair
tedabirden elimize 10 milyon lira elimize geçince vaziyeti maliyemizde külli salah hasıl olacaktır. Yalınız
tahminatı ihlal edecek ahvali fevkalade zuhur etmesin?
ALİ RIZA BEY (Kars) — Beyefendi her vakit burada söylediğiniz Anadolu’nun yegâne varidat menbaı
olan ağnam ve aşardır. Bunun artırılması için vekâlet bir şey düşünmüş müdür efendim? Düşünmemiş ise
şimdiden sonra verilmiş olan kanunların tatbikinde muvaffakiyet göreceğinize kani misiniz? Buna dair
maliye memurlarınızdan aldığınız bir şey yar mıdır ki, bu kanunları tatbik edebileceksiniz ve muvaffak
olacaksınız?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, şimdiye kadar aşarın ağırlığından, erbabı ziraata
ne kadar bir külfet tahmil edildiğinden, bahsedildiğinden ve biz de o kanaatte olduğumuz için aşarın tez-
yidini düşünmedik. Ağnam için dahi aynı mütalaa vardır. Binaenaleyh ağnam ile aşarın tezyidi için yeni
bir teklifte bulunmadık.
ALİ RIZA BEY (Kars) — Maruzatım yanlış anlaşıldı efendim. Yani aşarın, terakki ettirilmesi için aha-
liye maliye bir yardım etmiş midir?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Arz edeyim efendim. Aşar hasılatının çoğalması, evvel be
evvel zeriyatın çoğalması, sonra feyiz ve bereketin derecesine tabidir. Birçok mahallerde erbabı ziraat to-
humluğa muhtaçtır ve tohumluk için iktisat bütçesine ve bu sene fevkalade olarak Maliye bütçesine biraz
para koymuşsunuz. Şunu itiraf etmek mecburiyetindeyim. Masarifi mübremei askeriyenin tensiki, onlara
müsaade edildiği nispette yardım etmeye müsait olmamıştır. Elimizden geldiği kadar yapabildik. Fakat
tamamen yaptığımızı iddia edecek bir mevkide değilim efendim.
ALİ RIZA BEY (Kars) — Tatbik edilebilecek mi bu kanunlar?
HASAN BEY (Maliye Vekili) — Efendim, kabiliyeti tatbikiyesi olmayacak bir teklifi, tabiidir ki, imzam
altında Heyeti Celilenize arz etmek istemem. Tahminatımda aldanabilirim. Fakat fiiliyata aklımın ve de-
recei nüfuzumun kifayet etmeyeceği birtakım esbab ve avamilin tahminatımın fena olduğunu gösterebilir
– 273 –
ve aldanabilirim. Yüzde yetmiş tahakkuk eder de yüzde 30 tahakkuk etmeyebilir. Bunların hepsi ihtimal
dahilindedir. Fakat bu kanunların hepsi semere verir, bunu temin edebilirim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Kısa bir sual sormak isterim. Demin Muhiddin Baha Bey’in sor-
mak istediği Nuri Bey muamması... Dün buyurdunuz, ki öte beri aldı, göndermesi müşkil. Bendeniz de
soruyorum ki bu eşyayı satıpta 2-300 yüz bin lira zararı Heyeti Celile kabul eder. O bir milyonu 600-700
bin lira olarak buraya getirebilir misiniz? 400 milyon lira benden caba...
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — O eşyanın buraya getirilmesi ümidi bizde kalmadığı gün
yapılacak muamele sizin buyurduğunuzdan başka bir şey değildir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Muhakkaktır.
HASAN BEY(Maliye Vekili) (Devamla) — Eğer ciheti askeriye bu eşyayı getirmek ümidini kaybet-
mişse.
OSMAN BEY (Kayseri) — Eşya alınmamış.
HASAN BEY (Devamla) — Alınmış efendim. Bize gelen malumata göre eşya alınmıştır. Mahallinde
satmak, yapacağımız teşebbüslerin zaruri olanıdır ve bunu yapacağız, müsaadenizle zarar edeceğiz. O baş-
ka.
REİS — Efendim. Maliye Vekili Bey’in beyanatını isma buyurdunuz. Söz alan arkadaşlarımız da vardır.
Müzakerenin kifayetine dair takrirler de vardır (Hayır sadaları) Evvelâ müzakerenin kifayetini kabul bu-
yuruyorsanız lütfen ellerinizi kaldırınız. Müzakerenin kifayeti kabul edilmemiştir.
Şu halde müzakereye devam kabul edildiğine nazaran söz Erzincan Mebusu Fevzi Efendi’nindir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Bendeniz bu mesele hakkında söz söyleyece-
ğim. Başka bir mesele hakkında değil efendim. Bana teferruatı lâzım değil efendim, onu bilmem. Yalnız
Avrupa’da bulunduğum zaman birtakım samimî dostlarımız bu meseleyi bendenize sual ettiler ve dediler
ki; bir harp olacak. Sizin tefevvuku askerinizi biliyoruz. Fakat kuvvei maliyeniz ne haldedir? Ben tabiî
cümlesine karşı dedim ki, ordumuz kanaatkardır. Yeni sene de girmiştir. Yani vergilerin tahsili zamanı gel-
miştir. Onun için o cihetten korkumuz yoktur. O halde emin olunuz. dediler. Yani mesele gayet ehemmi-
yetli bir devirdeyiz. Nemiz varsa bu sırada sarf etmek lâzım geliyor. Yani Sakarya Muharebesi zamanında
ben şöyle yaptım, böyle yaptım diye bununla iftihar ediyorsak, bugün de aynı vazife karşınızdadır. Bunu
arz etmek bendenizin vazifemdir.
OSMAN FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Riyaseti Celile gayet kısa söylemekliğimi tavsiye ediyor. Ben-
deniz de o mesleği ihtiyar ediyorum. Birkaç kelime ile, tadat kabilinden, heyeti celilenize arz edeceğim.
Çünkü benden evvel söz söyleyen Hüseyin Avni Bey Ali Şükrü Bey vesair rüfeka söylenecek sözleri söyle-
diler zannederim. Maziye ait arz etmeyeceğim.
Şimdi bugün bir varidat bulmak: Müsaadenizle şunu arz edebilirim. Fakat şimdi istifade etmek müm-
kün müdür, değil midir? Burasını ben bilmem. Devrei ulada; İstanbul’da Tercan’da bir petrol madeni var.
Buna talip olanlar peşin, birçok altın veriyordu o vakit. Benim bir refikim de fakiri de tavassut ediyorlardı.
Sonra olmadı, kaldı bu mesele. Acaba şimdi bu mümkün müdür ki, bu gibi bir sermayemizi şimdi biraz
ehven olarak taliplerine, yani müteahhitlerine vererek biraz para alalım ve bunu misal olarak arz ediyo-
rum. Birincisi bu. (Kaç kuruş veriyorlardı sadası.)
İkincisi; gerçi ordu ve kumandanlarımızın reylerine muhavveldir. Fakat bazı bildiğim ve işittiğim veka-
yie binaen şu cesarette bulunuyorum. Bendenizden evvel bazı rüfeka lisanından da işittiğim veçhile, zen-
ginlerimiz ve erbabı servet nadir olarak cepheye gitmiştir. Şuraya buraya sokulmuştur. Bu muhakkaktır.
Yalnız kendi nefislerini kurtarmak şöyle dursun, elan suiistimal yapmaktadırlar. Kimi kâtip olarak, kimi
de nefer olarak. Her biri bir yere sokulmuşlardır. Böyle pek çoktur. Biz bedeli nakdiyi kabul edelim. 500
lirayı, 1 000 lirayı verebilen versin. Yoksa doğru cepheye buyursun. Kan bahası, kan bahası diyoruz. Güya
bunları kan parası almak için terk etmiş oluyoruz. Rica ederim, bunu kabul buyurun. Katre katre abı ba-
ran akıbet derya olur. Binaenaleyh biz bunu kabul edecek olursak, azar azar varidatlardan pek çok şeyler
– 274 –
teraküm eder. Binaenaleyh biz bunu kabul etmekle birçok varidat temin etmiş olacağız ve bu kolay kolay
kabul olunur, tahsil edilir bir şeydir.
Üçüncüsü gümrük varidatı: Gümrük kaçakçılığının önünü almak için rüfekayı kiramdan bazıları bu-
yurdular ki, bunları İstiklâl Mahkemelerine verelim: Hayır efendiler; böyle tahribat cihetini iltizam et-
meyelim. İstifade cihetini iltizam edelim. Ne yapalım? Öyle bir gümrük kaçakçısı tutunca ağır bir cezayı
nakdi ile tecrim edelim. Varidatımızı tezyid edelim, onu Mahkemei İstiklâliyeye vermek, idam etmek,
hapsetmek; bunlar katiyyen faide temin etmez. Bu tahribattır, yapacağımız cezayı nakdîdir. Okkada şu ka-
dar cezayı nakdî diye bir şey vazederseniz ve bu suretle buradan da bir varidat temin olacağı ümidindeyim.
Daha dördüncüsü; gücenmezseniz, darılmazsanız söyleyeyim. Arzu buyurmazsanız affınıza mağruren
sözümü keseceğim. Onu da arz edeceğim Kanuni, tadil edelim, şunu şöyle edelim, bunu böyle edelim
değil. Ancak kanunun hükmünü icra edelim teşdit edelim. Nedir? Kim sarhoş olursa 500 lira, kim satarsa
okkada 500 lira, kim alırsa okkada 100-500 lira. Efendiler; hayattan pahalı bir şey yoktur.
REİS — Osman Fevzi Efendi; bunu sonraya bıraktık.
OSMAN FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Müsaade buyurun. Kimsenin yanında hayattan başka aziz bir
şey yoktur. Bir kimse canını kaçırıyor, neden dolayı ya mahkûm olmuş veya mahkûm olacak. Veyahut da
Mahkemei İstiklâliyeye tevdi olunacak. Ondan dolayı hayatını kaçırıyor. Bununla beraber nerelere kaçmış
olsa, biz onu tutuyoruz. Nereye saklanmış olsa biz onu buluyoruz. Efendiler: Hükûmet ciddî bir şey tu-
tunca mutlak muvaffak olur. Şu halde nasıl oluyor ki, biz onu bulamıyoruz? Böyle bir ceraimi işleyen bir
adamı biz tecrim edemeyiz. Gazetelerle de ilân ederiz evet, kokulu bilmem ne satıyoruz diye rica ederim,
bunu siz menettiniz idi. Bunu vicdanı pâkinize arz ediyorum.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Arkadaşlar; Maliye Vekili muhteremi Hasan Beyefendi arka-
daşımız (O sadaları) o diyen beyefendi korkma, bir şey söylemeyeceğim. Maliye Vekilimiz, muhterem
arkadaşımız Hasan Beyefendi buhranı malî içinde bulunduğumuzu ve buhranın had bir devreye geldiğini
ve buna çare olmak üzere de geçen seneden beri müteaddit levayihi kanuniyenin bir taraftan encümen-
den çıktıktan, heyeti celilenize arz edildikten, bir taraftan da Muvazenei Maliye Encümeni ile mutabık
kaldıkları diğer aksamının tatbikine müsaade istiyor, istenilen mesele bu. Soysallıoğlu İsmail Suphi Bey
arkadaşımız, akıl ve mantıktan bahsettiler. Pekâlâ biz de hissiyattan kendimizi tecrid edelim de akıl ve
mantık dairesinde görüşelim. Beyefendiler; bir milletin bütçesinde açık oluverince, hemen yegâne çare
eğer verir vergiye zam edivermek ise, bunu her Devlet yapar. Hemen vergilere zam ederiz, muvazene hasıl
oluverir. Bunu yapılmasına nazaran, bunu Hükûmet istediği zaman istediği vergilere zam edemez ve vergi
vazedemez. Eğer nazariyattan bahsedeceksek, ilmî malinin en basit kavaidindedir, ki vazolunacak vergiler
hakkında yüzde altıyı geçmezse buna en âlâ vergi denir. %10 vergiye mutedil vergi denir. %10’dan yukarı
olana ağır denir, bizimki ağırın ağırıdır, Çünkü buna %10, %20 diyemiyorum. Ne Maliye Vekili, ne ben
ve ne de başkası. Serveti umumiyesini bilmeliyiz ki, serveti umumiyemize nazaran, vergimizin ağır olup
olmadığını anlayalım. Bu gözle bunca şedaidi havaiye altında sapan elinde bütün gün tarlasında çalışan
bir köylünün bir lokma ekmeğini de elinden aldığımızı görüyorum ve bundan anlıyorum, ki vergiler çok
ağırdır. 12-13 kanun teklif ediyorlar ve diyorlar ki, buna müsaade edin. Bendeniz de diyorum ki, böyle
12, 15 kanunu tatbika salâhiyeti tamme versek, müsaade istesek. Maliye Vekilinin tatbik etmesini Meclisi
Âli kabul etmiş olsa acaba efendiler; tatbik edebilecek misiniz? Rica ederim, biz de kabul ettik. 12 kanunu
verdik. Hükûmeti teşkil eden muhterem arkadaşlarım beyefendiler bunlar; tatbik edebilecekler mi ve tat-
bik edebilecek misiniz? Kırk haramî bir iki çıplağı soyamamış. Beyefendiler; Meclisin kabul ettiğini farz
ediyorum. Eğer Heyeti Vekile tatbik edebiliriz derlerse buyursunlar, öyle kavaninle vergiye zammetmekle
zannetmeyiniz ki, tatbik edebileceksiniz.
Simdi efendim, yine malumunuzdur, ki bizim Hükûmetin eskiden beri iki şeyi vardır. Yani bütçemizde
açığı oldu mu elinde iki silahı vardır. Biri, memurin maaşatından kat’; ikincisi, vergilere zam. Çok güzel...
Biz de bunu yaptık. Fakat ne oluyor? Vergilere zam, memurin maaşatından tenzil yaparız ve bir iki ay gi-
der. Üçüncü ay yine iş bozulur. Çünkü bir taraftan maaşattan kesmekle beraber, diğer taraftan da teşkilât
yaparız. Meselâ efendim, bir hava müdüriyeti lazım. Hava lâzım burada hava toplayacağız. Bir müdür
lazım. Ahaliye hava tevzi edeceğiz. Efendim, bir müdür bin kuruşla, eh verelim ne olur. Yirmi gün sonra
– 275 –
tevziata başlayacağız. Bir müdür onu da verelim. İrsalatı tevzi müdürü lazım. Olur onu da verelim. İşte
bu suretle kırk kişilik bir daire... Bir ay sonra efendim iş mühim; Müdüriyeti Umumiyeye kalbedelim.
(Handeler) Birçok memuriyetler ihdas ederiz, birçok teşkilât yaparız. Şimdi maaşattan kestik. Bu çare, bu
silah elimizde. Geldik vergilere zam. Bendeniz diyorum, ki meselâ Ticaret Kanunu var, en mühim varidat
getirecek. Malumu ihsanınız biz onu burada müzakere ediyorduk, kıyamet koptu. Maliye Vekili sabıkı
Ferid Bey biraderimiz bir Meclis manevrası olmak üzere kanunu reddettirmemek için -beraber oturuyor-
duk- Hükûmet geri alıyor dedi. Kanunu geri aldı bıraktırdı. Diğerlerinin içinde bir de arazi ve müsakkafat
vergisi var. Bunda biraz taraftar oluyorum. Maliye Vekili Beyefendiye, Çünkü hakikaten müsakkafat vergi-
si biraz dûndur. Fakat bunda Maliye Vekili Bey ne kazanacaktır? İki milyon lira çare olmayacaktır.
Sonra efendim, vergilere zam suretiyle böyle on iki kanunla, böyle birçok kanunlarla halkı izaç etmek-
tense hiç vergi tarh etmemek evlâdır. Çünkü kavaidi ilmiyeden biri de vazolunacak kavaninin halkı izaç
etmemesi lazımdır. Tahammülü miktarından fazla bir vergi olmamak lâzım gelir. Demin bir arkadaşım
dedi, kafa vergisi alalım, lâf bunlar canım. Zaten kafa kâğıdı var. Böyle muhtelif vergilerle halkı izaç ede-
ceğiz ve tatbikatta biraz müşkilat da göreceğiz ve saniyen: müşkilâtta görmesek, Maliye Vekili muhteremi
Hasan Bey’den soruyorum. Acaba bu kavanini kabul edecek olursak ve yeni vergileri kabul edecek olursak,
acaba bunlardan birinci ay zarfında bugünden itibaren kaç lira gelecek ayda? Ayda iki milyon lira lâzımdır.
Bulamayacaklardır. Bu kanunları kabul ediniz. Fakat bir ay sonra lüzumu olan iki milyonu tahsile imkân
olmayacaktır, olamayacaktır. Birinci ay için arz ediyorum. (Çaresini söyleyin sadası) Efendim bir kere
derdi söyleyelim de, ondan sonra da çaresini düşüneceğiz. (Devam sadaları) Rıza Nur Beyefendi bilhassa
doktorsunuz, derdi biraz teşrih edelim. Sonra efendim ne yapacağız şimdi? Arkadaşlar para lâzım. Ver-
gileri kabul etseniz de yine iki milyon lira yok. Bakınız Hasan Beyefendi ne söyledi, nim resmî olarak?
Yarın belki taarruz başlayacaktır, ihtimal vardır, dedi. Yarın biz taarruza geçersek? Bu ihtimal her vakit
mevcuttur. Bu yeni kanunlar tatbik oluncaya kadar bekleyecek miyiz? Demek ki bize pek müthiş surette
tesir eden bu ahval bence o kadar mühim değil. Çünkü her halde bir iki ay idare edebilecek bir parası var-
dır. Maliye Vekili Beyefendi’nin. Fakat olabilir ki, bu kanunlar tatbik edilirse bir aya kadar para gelmez. O
ihtiyatkârdır. vardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Söyle Tatar Ağası, hoşuma gidiyor.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Şimdi efendim; ey bu maaşattan kesmekte de fayda yok. Vergiler
şu şekil. Ne yapacağız beyefendiler? Umumunuz bilirsiniz pek basit kavaittendir. Tezyidi varidat istihsa-
latın tezyidine mütevakkıftır. Fakat bugün buna da çare yok. Ben bugün de demiyorum ki muahaze de
etmiyorum ki. İktisat veya Maliye Vekilleri niçin madenleri satmadın, niçin ormanları işletmedin. Acil
çare mi istiyorsunuz? Mademki paramız yoktur, mademki bu hal geçen sene Müdafaai Milliye Encüme-
ninde bulunurken Muvazenei Maliye Encümeni namına burada izahat verirken, müdafaa ederken Hasan
Beyefendiye -ağzımdan nasıl oldu da kaçtı aleni bir müzakere idi- bu ay maaş veremezsin demiştim. Beye-
fendi bu ay maaş veremeyeceksin demiş ve bunu evvelce söylemiştim. Bugünkü mesele değildir. 4, 5 aydır
memurlar maaş almıyor. Hatta sekiz aydan beri de maaş almayan memurlar da vardır. Mamafih taşrada
şubatı da alanlar da vardır. Binaenaleyh bu buhranı malî öteden beri mahsus idi. Rica ederim efendiler, altı
aydan beri bu buhranı malî denirken, parasızlık varken nasıl olur da Heyeti Vekileden. Hükûmette bulu-
nan rüfekayı muhterememiz her gün bir teşkilât kanunu getirerek buraya para yok yahu… Fakat her gün
bir yeni teşkilat yapılıyor. Pekâlâ nasıl böyle teşkilât yapıyorsunuz? Hasan Beyefendi biraderimiz buyurdu
ki, bu millet bu davayı millî için gömleğini vermeye azmetmiştir. Zatı âlinizi temin ediyorum. -Gördüm
meşhudatım üzerine söylüyorum- Bu millet davayı millî için, yani vatanımızı çiğneyen düşmanı atmak
için gömleğini değil, hayatını bile verir. Lâkin israfa için tırnağını bile veremez.
ABDULLAH EFENDİ (Eskişehir) — Kime söylüyorsunuz? Söylüyorsunuz, söylüyorsunuz hep boştur.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Ne istiyorsun hocam? Rica ederim, bakınız israf var mı, yok mu?
Bunu hepimiz takdir ederiz, hepimiz ispat ederiz. Hepimiz biliyoruz ki, geri hidematının ehemmiyeti ben-
ce ileriden ziyadedir. Geri işlemezse ileride kalır. Mühim olan gen hidematı kime tevdi edilmiştir? Acaba
geri hidematı kimler tarafından tedvir olunuyor ve ne oluyor? Arz edeyim, ki geri hidematında nemiz var-
dır? Nokta kumandanı, Hat kumandanı, Menzil müfettişleri, Nakliye kolu kumandanı, Deve kolu kuman-
– 276 –
danı, Merkez kumandanı.. Yalnız ehli sünnet velcemaat kumandanı noksan. Kumandan, kumandan... Bir
de ehli sünnet velcemaat kumandanı olursa tamam olur. Şimdi efendim, kânunusani üçte, gece yarısı, Kır-
şehiri’ne geldik. Karda yağıyor. Bir kafile asker gördük. Bir ahırın sayesi altında. Ne bekliyorsunuz, dedik.
Efendim burada yaşayacağız, dediler. Mevki kumandanına gittik, dedi ki; asker karda yatıyor. Ben yazdım.
Mutasarrıf yer bulunca koyacağım, dedi. Ertesi gün ekmeği getirdik. Birader bu çamurdur, dedik. Başüs-
tüne efendim, Kaymakam Bey’e yazdım, taşlar tamir edilecek. Başkumandan Paşa Hazretleri emir verdi.
Tetkik ediniz, bütün şuabatı, bana rapor veriniz, dedi. Gittik, gezdik 50 deve var. Bu elli deve kaç aydır
burada? 4 aydır. Ne yapıyorsunuz? Yatıyoruz. Neden? Hamutları eksik. Eh ne yaptınız? Yazdım efendim.
Kime yazdınız? Hat kumandanına efendim. Alâ.. Vazifesini yapmıştır. Baytardan rapor aldık efendim. Bu
ahır develere müsait değil. Büyük ahır bulmak için raporu takdim ettim. Hat kumandanı gayet namuslu
muhterem bir kumandan. Cidden böyle. Çağırdık Beyefendi ne yapayım dedi. İşte ben de yazdım. Kime
yazdın? Bilmem Nakliyatı Umumiye bilmem ne kumandanına dedi. Ne cevap aldınız, dedim? Derdesti
irsaldir. Hâlâ derdesti irsaldir. Biz tabii raporunu yazdık. Her kişini de derhal tahtı muhakemeye alın.
Geldiler doğru mahkemeye. Yalnız müsamaha ettik.
Biraz birisine bilmem ne kadar ceza, diğerini İstiklâl Mahkemesine verdik. Şu halde İstiklâl Mahke-
mesi de vazifesini ifa etti değil mi efendim. Cezayı verdi. Çıktıktan sonra dedim, ki arkadaşlar ya develer
ne oldu? Herkes vazifesini ifa etti. Görüyorsunuz ki bundan maksadı maruzatım budur. Görüyorsunuz ki
Nokta kumandanı yer isteyecek. Mutasarrıfa, ekmek isteyecek, mutasarrıfa. Bilmem ne isteyecek mutasar-
rıfa... Ondan sonra gel Belediye Reisi birlikte bulalım. Memurini mülkiye diyorlar ki mademki her şeyi biz
buluyoruz. Rica ederiz. Biz Belediye Reisi ve eşraftan mürekkep bir komisyon olsun. Bunlar gitsinler. Eğer
biz yapamazsak bizi asın diyor. (Bravo sadaları.)
OSMAN BEY (Kayseri) — Hem parasız, yaparlar.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Meselâ: Beyefendiler, bir misal daha. Kayseri’de mermiyatın
nakli lâzım geliyor. 300 ton sıkletinde olan mermiyatı 5 günde nakletmek mecburiyeti askerisi hâsıl oldu. 5
günde nakletmek mecburiyetinde idik. Efendim, Menzil, noktaya yazdı. Hat Mutasarrıfa yazdı. Mutasarrıf
bilmem kime yazdı. Baktılar ki hiçbir şey çıkmıyor. Bunu jandarmaya verdik. Köylü arabasıyla ayda 100
kilometre gidecekti de bırakacaktık. Hani ya halka zulüm etmeyecektik? Allah razı olsun, eşraf toplandı.
Halka zulüm etmektense -Rıfat Bey, Ahmet Bey orada idiler efendiler bilirler- Halka zulüm etmeyiniz. Ne
istiyorsunuz 300-500 ton mermi sevk edilecek. Dediler ki karışmayın. Vazgeçtik. Toplandılar. Eşraf parayı
topladı, 5 günde sevk etti. Bu sevkiyata bakınız. Beş günde. (Yaşasın sadaları.) Beş günde, ama ne oldu
efendiler? Belediye nefere; git oğlum mermi al sevk et. Gidiyor. Koy oğlum mermileri, Koydum. Hareket
etsene, oğlum. Dur bakalım. Nokta kumandanı irsaliye mazbatasını mühürleyecek. İşte bu arabalardan 8
saat anbarın önünde bekleyen olmuştur. Dur bakalım vesika alıp gidecek diye. Rica ederim. Eğer bu nokta,
Hat, bilmem ne kumandanları olmasaydı şu memleketin eşrafına, memuruna bırakmış olsaydınız, hem o
gün sevk olunacaktı ve hem de halk memnun, ne sopa ile, ne bilmem ne ile.. Niçin efendiler, böyle kolaylık
varken ve elimizde vasıtalar varken, halkı memnun edecek vasıtalar varken, neden biz böyle paralar sar-
fıyla noktalar, hatlar yapalım.
Size bir misal daha arz edebilirim. Şurada bir Beynam karyesi var. Hepiniz bilirsiniz. Beynam köyüne
geldik. Bir bina. Nedir bu dedim? Bir nokta. Merhaba arkadaşlar. Bir kâtip, bir zabit, bir Nokta kuman-
danı. Pekâlâ? Beynam’da bir bayrak gördük, gittik. Orada kâtip, çavuş, nefer bilmem ne. Anbar memuru
filân. Teşkilât güzel. Muhafız taburunun arabaları da gelmiş bekliyor. Sordum hatta, Kumandan Balâ’ya
gitmiş. Nereye Balâ kazasına. Ey Kumandan teşrif etsin bakalım. Ben tabii bunu gezmek kabul etmem. Bu
gezmek değildir. Behemehal bizi şey ediyor. Kâtip efendiye sordum. Behemehal bu asker gidecek akşama
dönecekmiş. Arabadaki çavuş da gelmiş diyor, ki bizi yolda uyudunuz diye hapsederler, diyor. Şu çavuşun
eline veremem dedi. Çünkü anbar memuru ve onun emri olmadığı için bu çavuşa veremem, dedi. Aç yahu
bırakıver. Gelemem dedi. Belki çavuş gelir verir, dedim. Biz ertesi sabah hareket ettik. Hâlâ gelmemiş. Bel-
ki vazife ile başka yere gitmiştir. Bilmiyorum. Beyefendiler, bugün içinizde nokta, menzil, hal şu, bu irkâp,
irsalât bilemem ne kumandanları, fazla olarak Kayserili bir de menzil Garp Cephesi Müfettişi Umumisinin
bilmem murahhası askerisi diye bir binbaşı oturuyor. Bu ne dedim? Garp cephesi müfettişi umumisinin,
– 277 –
muamelâtı teftiş için orada oturuyormuş. Müfettiş umumi bilmem neyi orada takip edecek. Sonra kendisi
de bana anlattı; dedi ki, vallah gönderdiler, gidiyorum dedi. Zavallı adam ihtiyat zabiti imiş, bilmem ne var.
Şimdi gayet namuslu kendisine itimadım olan bir hat kumandanı var. Ben namuslu adam yok demi-
yorum. Çok namuslu adamlar var. Kendisi bana demiştir, ki aman beni buradan Allah rızası için kaldırın,
ben burada ne yapayım? İş tam takır. Namuslu adamdır. Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri isterse
isimlerini verebilirim efendim. Rica etmişti ve kezalik Mucur’da bir ihtiyat zabiti, çarkçı imiş, Birader dedi,
ben kanun anlamam. Tornistan anlarım, vapurdan anlarım. Vallah denizden çıkmış balık gibiyim. Beni
buraya gönderdiler. Vallah hastayım dedi. Kayseri’de bir fabrika varmış. Makinist dedi. Kayseri’de makinist
bahriye zabitidir. O adam bahriyeden gelmiş beyefendi, diyor. Rica ederim, ben bahriye zabitiyim. Bu,
bahriye yüzbaşısı, beyefendiler, rica ediyor. Bu namuslu adam diyor ki, bu benim işim değildir, yapamam.
Eh, bu nedir dedik. Muvakkat hastane.
Geçen kânunusanide heyetle hastaneyi gezdik. 5 tane hasta yatıyor. Bu neferler nedir dedik? Hasta.
Oğlum iyi misin? İyiyim. Koca cami içerisinde kilim üzerinde. Arkadaş soba yok mu? dedim Yazdık, dedi.
Nereye yazdınız? Menzil müfettişine. Menzil müfettişi erkânıharp miralayı vardı. Ona yazılmıştı. Yine bir
telgraf yazdık. Efendim, hastalar camide yatıyorlar. Bu nokta kumandanı 3 telgraf çekmiş sobalar nerede?
Memlekette hiç bulunmadığından dolayı bilmem nereye yazılmıştır. Telgraf aldık. Bu gece gelecek. Sonra
Kaymakama gittik. Belediye Reisini çağırdık. Vazgeç sen şunun geleceğinden, gideceğinden. Şurada şu
memleketin iki ağasına söyleyelim. Evlerden iki soba getirsinler, versinler. Ağalar sobaları kursunlar, de-
dik. Yaparım, fakat noktanın… müsaadesi lâzım dediler.
Ey, beyefendiler; bütün mesaili memurini mülkiye dururken ve ahali bulunurken memurini askeriye,
hat bilmem ne bunlar nedir? Fazla israftır. Fakat bir şey var, bunları lağvetmekle elimize ne geçer? Şöyle
farz edelim. Haydi, bu nokta, hat kumandanları kaldırmakla 100 bin lira kadar az bir meblağ elimize
geçsin; öyle diyelim. Fakat biz, iddia ediyoruz ki, yalnız birkaç bin lira değil, yalnız maaşattan 100 bin lira
değil, bir iki milyon lira tasarruf edilebilir. Çünkü israfat men olunacaktır. Sui istimalat men olunacaktır
beyefendiler. Zira hiçbir zaman Müdafaai Milliye Vekili, Heyeti Vekile Reisi celili bile lastikli araba almaya
muktedir değildir. Şahsi olarak öyle 800 liraya bir hayvan alsın, bir araba alsın, doğrudan doğruya tamir
için Mersin’e göndersin, lastikleri için 200 yüz lira, araba için de 200 yüz lira arabanın içinde Mersin’e gön-
dersin, imkânı yoktur.
Beyefendiler bunu bir binbaşı yapıyor, yaptırıyor. Rica ederim; bu ne ile? Sonra demek oluyor ki, bir
kere israf var mıdır? Hatta müsaade buyururlarsa Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri burası çok mü-
himdir. Bendeniz ahzı asker şubelerinin de lağvına taraftarım. (Pek doğru sözleri, alkışlar). Beyefendiler.
Bâlâ Şube Reisini tahtı muhakemeye aldık. Tardettik ve beş seneye mahkûm ettik. Bu kere gelirken Bâlâ
eşrafından Hacı Mehmet Bey, Hacı Hüseyin Bey yoluma istikbale çıkmışlardır, beş saatlik mesafeden.
Nereden duydunuz dedim? Kırşehir’den dediler. Allah bizi bir beladan kurtardı dediler, herifin artık rüt-
bei askerisi ref edilmiştir, adi bir adamdır, namussuz bir adamdır diyebiliriz. Canım, bu adama dedik ki:
Senden 8 hayvan istemişler, iki yüzer liraya alınmış bunlar ne oldu?
Sonra para aldık, sonra ne yaptınız? Ne yapalım, kaldı öyle. Ne yapacağız, dedi? Parayı aldık dedi. Evet
Heyeti Teftişiye geldiği zaman korktuk, diyor. Sonra yazıcı çavuşu Ahmet Nuri gelmiş saklamış. Binbaşı
efendi gelmiş sormuş... kağıtları çıkarırım. diyor. Köyden geliyor. Binbaşı efendi «Hani o kuzular, koyunlar
bizim» öyle şey olamaz. «Kasadan kopan kâğıt bendedir», diyor. Bu kâğıt binbaşının başını yemiştir. Mah-
kememize gelmişti, dedik ki; beyefendi utanmadın mı? Beyefendi bunda ne namus var diyor. O da namusu
öyle telakki etmiş. Pekâlâ, şimdi şuabatta mesela; şayanı şükrandır.
BİR MEBUS BEY — Cezasını gördü mü?
İZZET BEY (Tokat) — Bünyan şubesi de öyle değil mi idi?
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Cezasını görmüştür. Niğde sancağında gezdiğimiz yerlerde öyle
müştekim şube reisleri gördük ki, hatta makamı aidine teşekkür de yazdık. Şayanı şükrandır ki öyle na-
muskâr şube reisleri gördük ki kabili inkâr değil namuslu. Oradaki ahali de onlara hürmet ediyor. (Fazla-
lıkla sesleri, bahusus nüfus daireleri varken sesleri).
– 278 –
Sonra beyim ne oluyor şuabatta? Eğer ordumuzun kuvvetine nakısa vermeyecek ise derhal lağvı ta-
raftarıyım. Eğer ordumuzun kuvvetine nakısa verecek ise onu salâhiyettar zevata bırakıyorum. Orasını
bilmiyorum. Mühim meseledir.
Şimdi efendiler; hatırı âlinizdedir ki geçen sene bir Bedeli Nakdi Kanunu vardı. Bendenizin bulduğum
çareyi kabul edecek olursanız, bu israfatı men ederseniz iki milyon lira, bir de Bedeli Nakdi Kanunu var;
onu da kabul ederseniz oradan da 4 milyon lira var. Ceman 6 milyon lira. Üst tarafını da arkadaşlarım bul-
sun. Aklım o kadar erdi. Geçen sene Bedeli Nakdi Kanunu vardı. Nasıl oldu ise, tabiri amiyanesiyle. Mü-
dafaai Milliye Encümeninin mazbata muharriri oldum ve bu kanunu müdafaaya mecburdum. O zaman
diyordum ki; Bedeli Nakdi Kanunu nedir? Ne için eşraf evinde otursun. Bilirsiniz ki uzun mücadelemiz
var. Vur abalıya değil, eşrafa vuracağız. Pekâlâ hatırı âlinizdedir. Bunun aleyhinde idim. (Hata etmişsi-
niz sesleri). Zararı yok, ben hatamı itiraf ediyorum. İstical buyurmayınız. Hatanın neresinden dönülürse
kârdır, ısrar etmiyorum. Hata etmişim. Zannederim, ki bu da bir fazilettir beyefendiler. (Bravo sadaları,
alkışlar). Ben hatamı itiraf ediyorum.
Beyefendiler; Bedeli Nakdi Kanunuyla, ben zannediyordum ki, eşraf da cepheye de gidecek. İhtimal
yok gitmiyor. Eşraf gidecek diyoruz, gitmiyor, memursuz katiyen gitmiyor. İstiklâl Mahkemeleri olduğu
halde gitmiyor. (Handeler) Nasıl gitmiyor? Müteaddit muafiyetler var. Beyefendi nedir bu? Bin lira depo-
zito ile aşar alacak. Askere gitmez, müstesna. Sonra posta sürücülüğü. Baktık, talihler birbirini kırıyorlar.
Çünkü bâd u hava. Neden böyle oluyor? İstersen üstüne para vereyim, diyorlar. Osman Ağa isminde Yoz-
gat postacısı var. Bu adama dedim, neden Osman Ağa? Dedi bu iş için 20 adam tecil edecekler, 10 tane
bana verecekler. Beher sürücüden (800-1000 lira alıyor. 20 sürücüden ne alıyor? (20 000) lira alıyor ve bu
suretle askerlikten kurtuluyor. Bunu nasıl ref edeceksiniz? Ref edemezsiniz. Çünkü kanunidir.
Bir şey daha gördük. Bir gün Şube Reisinin yanında -ismini de söyleyeyim Rahmi Bey, namuslu bir
adam- oturuyoruz. Pek sevdiğimiz bir zatı âli elinde bir arzuhal ile gülerek geldi. Rahmi Bey’e dedim ki
nedir o? Bağ bekçiliği istiyor. Lütfen beni yazınız diyor, parmağında elmas yüzük, göğsünde altın kordan bağ
bekçiliği istiyor13 efendiler. Aman arkadaş dedik, utandı gitti.
Sonra efendiler; bütün şubelere girdiniz mi, müteaddit yazıcılar görürsünüz, ki biz hepsini kaldırdık.
-Yalnız Kayseri’yi söylemiyorum.- Bu yazıcılar daima hatırlı adamlardır ve oralara girmişlerdir. Müteaddit
muafiyetler; akıl ermez. Müteaddit suiistimaller ha babam raporlar. Tabii bunları söylemek istemez, hepi-
niz bilirsiniz. Suiistimallerle istersen askere gitmezsin. Paran varsa hiçbir kuvvet yoktur ki seni askere sevk
edecek buna emin olunuz. Paran yoksa gittin paran varsa gitmezsin. Bu böyledir. Şu halde beyefendiler; böyle
binlerce lira ötekinin cebine giriyor, berikinin cebine giriyor.14 Bizim fikrimiz ne idi? Zenginler de gidecekti.
Düşmanla çarpışacak kuvayı umumiyede eşraf da bulunacaktı. Efendiler bu kanunu tatbik edersek, acaba
cephedeki kuvvete bir tesir yapar mı, yapmaz mı? Zannederim bu kanunun en mühim noktası burasıdır.
Beyefendiler, celse hafi olduğu için söylüyorum. Aleni celsede söyleyemem. 3 teşrinievvelden 4 nisana
kadar 6 ay zarfında İstiklâl Mahkemesinden maatteessüf 23 bin karar geçmiştir. Bunu tabii hafi olarak
söylüyorum. Bir mahkemenin vazifesi yalnız ceza vermek değildir.
BİR MEBUS — Hafi değildir, alenidir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Bu 23 binde esbap araştırırsak, hamdolsun, Allaha bin şükür ol-
sun, bunların içerisinden yüzde ikisi dememiştir ki aciz, çıplağız, elbisemiz yok dememiştir. Bununla hem
Meclis iftihar etsin hem millet hem Müdafaai Milliye iftihar etsin. Biz de iftihar edelim. Bunun kısmı aza-
mının bahanesi çoluğum, çocuğum var filan. Bunların içinden (Everek) kazasından bir köyden -Soysallı
köyünün yanında bir köydür.- Hüseyin oğlu Ahmet’e biz dedik ki oğlum; sen niçin kaçtın? Beşinci firar,
beyefendiler, zannedersem bu askerlik ruhu bize çok şeyler öğretir. Dedi ki; benim köyümde beş dönüm-
lük bir arazim var. İki senedir askerim, bir kötürüm validem var. Bu araziyi ekemezsem mahvolurum dedi.
Fakat köyümüzün kazası olan Develi’de Meclisi İdare Azası bilmem filan Efendi’nin bizim köyde 300-400
dönüm arazisi var ve onun çocuğu burada şubededir, gitmemiştir, dedi. O beş sene ekmezse aç kalmaz,

– 279 –
geçinebilir. Böyle bir Ağa’nın oğlu kalem de oturuyor. Ben de beş dönüm arazisi olan bir ferdim ve askerlik
yapıyorum. Ben diyor, vatan haini değilim beyefendi. İster izin verin ister öldürün, dedi. Sonra kıtasına
sorduk, kıtası bereket versin bir ay kadar müsaade vermiş ve onun üzerine haydi oğlum git haklı imişsin.
Sana bir ay izin, git, beş dönüm arazini ek. Sonra beyefendiler bari para versek, o da yok.
Beyefendiler, bir çift öküzü olanın bir teki alınmıştır. Köylerde pek çok rast geldim beyefendiler.
Tekâlifi milliye beyefendiler bundan sonra bunu da koyamazsın, artık. İşte isimle söylüyorum. Dün
Şükrü Bey’e biraderimiz de söyledi. Var mıdır efendiler? Tekâlifi milliye emrinde bir köyün evine girip bir
kalıp sabun almak? Efendiler, tekâlifi milliye emrinde var mıdır, -ki Boğazlıyan’da vaki olmuştur- Şubeye
lâzım olan on zarfla, on kâğıdı zavallı bir kâğıtçı dükkânından tekâlifi milliye diye alınsın? Efendiler var
mıdır tekâlifi milliye emrin de -Poyraz köyünden bir kadın ağlayarak anlatıyor- kadının ayağındaki donu-
nu almışlar ve kadın ağlayarak işte donum yok dedi.
EMİN BEY (Eskişehir) — Meclis namına muhakeme ettiniz mi efendim?
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Emin beyefendi memurini rüesayı mülkiyeyi biz doğrudan doğ-
ruya muhakemeye alamayız. Biz ait olduğu makama yazarız. Tahkikat yapar ve bize verir, muhakeme
ederiz. Mutasarrıf tahkikat yapıyordu. İşten el çektirilmiştir. Beyefendiler, tekâlifi milliye suretiyle alınan
malın kıymetini dün muhterem arkadaşım Hasan Beyefendi, zannederim, 8 milyon lira tahmin ediyordu.
Böyle biraz mübalağa varsa bilmiyorum. (Bence değil sadaları). Emin olunur, serveti umumiyenin üçte
biri alınmıştır. Öyle 19 milyon lira değildir efendiler.
KADRİ BEY (Diyarbekir) — Ne yaptınız onlara karşı?
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Ne yapacağız? Yazdık işte. Tahtı muhakemeye alınız diye yazdık.
Sonra beyefendiler, görüyoruz ki bazı kalemler lağvediliyor ve bazı menziller lağvedildi. Biz de buna
memnun olduk. Fakat Sivas menzil müfettişi ve erkânıharp miralayı beyefendi biraderimiz, -aynı zaman-
da ahbabımız da- Sivas’tan Kayseri’ye geliyordu. Kayseri mebusları da bilirler. Dedik; beyefendi memu-
riyetiniz lağvedilmiş, teessüf ettik, açıkta kalmışsınız. Hayır efendim açıkta kalmadım. Tekâlifi milliye
müfettişi oldum. Nereye? Çorum, Kayseri, Yozgat tekâlifi milliye müfettişi oldum, dedi. Bir Kalem Reisi, ki
eskiden mutasarrıflıktan beri ahbabım idi. Bu adamın da memuriyeti lağvoldu. Sorduk bu adama, alay mı
etti, artık bilmiyorum. Dedik; nedir memuriyetiniz? Dedi, memaliki meşgule ahvali havaiye tedkikatı reisi.
Memaliki meşgule tedkiki ahval komisyonu sahih mi dedim? Sahih dedi? Demek oluyor ki beyefendiler bu
lağvlardan bir fayda girmedi. Para cihetinden hiçbir fayda hâsıl olmadı.
Şimdi efendim şu tadat ettiğim şeyler hepinizce malumdur. Şimdi ne yapalım beyefendiler? Maliye
Vekili Bey biraderimizin teklif ettiği gibi, bendeniz 12 tane, böyle 15 tane kanun teklifine taraftar değilim.
Çünkü böyle muhtelif 12 kanun koyarsak halkın ruhiyatını bilmiyoruz demektir. Biz idare edeceğimiz
halkı kendi kafamıza değil, bir az da onların kafasına uydurmak lâzımdır. Sonra bugün halka gidiniz. İlan
ediniz. Peşin para efendim, gel ver. Hiçbir kimse yanaşmıyor. Emniyeti yoktur. Oğlum gel peşin para. O
angaryadır, diyor. Neden? O angaryadır. Efendim gelmem, onun senedi var, filanı var, işte tekâlifi milliye.
Maatteessüf eskiden beri böyle. Hasan Beyefendi’nin dediği gibi, 15 kanunun birden tatbikatında bendeniz
korkuyorum ki halkı soğutacağız. Halkı biraz tedhiş edeceğiz. Zaten söyleniyorlar. Celsemiz hafidir. Her
şeyi söyleyebilirim. Efendiler sizi temin ederim, Allah muhafaza etsin, her şeyi müspet düşünmeyiniz. Bir
de menfisini düşününüz. Muzafferiyetimiz muhakkak. Sizin gibi benim de imanım var. Fakat arkadaşlar
Allah muhafaza eylesin. Ayağınız sürçtü mü, Kayseri’ye gidemezsiniz, gidemeyiz. Arkadaşlar işte buna bal
mumu yapıştırın. Gidemeyiz, keserler bizi. Bunu iyi biliniz. (Doğru sesleri).
Sonra beyefendiler; geçen sene buradan memuren hareketimde, ayağım kırılaydı gitmeyeydim. Orada
Ahmet Ağa’nın evinde kaldım. Siz Mustafa Kemal Paşa ve saire ile, heyeti temsiliye ile beraber Erzurum’dan
Sivas’a gelerek buradan geçtiniz. Nesneyi yediniz. Gördüm mü bilmem ne... Şimdi neye kaçıyorsunuz dedi
bana. Dedim ki; arkadaş kaçmıyorum, vazife ile gidiyorum ve bu sefer gelirken dedim ki; kaçtık mı? Ha
dedi. Yediğiniz nesne bitmedi. Biz çünkü burada köylünün arabasını alıp, köylü budala, köylünün seviyesi
alçak, köylü aşağı.. Sizi temin ederim. Köylü zeki, Arif. Köylü eğleniyor bizimle bugün. Diyor, ki «Köylü
milletin efendisidir» diyorsunuz. Biz öyle şeylere kanar mıyız? Ulan diyor bana, biz efendi isek, jandarma
– 280 –
gelip arabamı sopa ile almaz. Neresi efendidir bunun? Allah rızası için bir şey söylemek üzere gidiyoruz.
Hayt kerata diyor. Efendilik nerede bizde? Beyahu işte görüyorsunuz: Meclisinize inanıyor muyuz zanne-
diyorsunuz? İşte beyefendiler, bana bu gibi şeyler Beynam’da söylenmiştir. Gidiniz görünüz ve aynı zaman-
da Heyeti Vekilei muhteremenin bir hususta nazarı dikkatini celbedeceğim. Her ne kadar bu şeye taalluk
etmez ise de, çok mühimdir. Beynam’da otururken imam efendi bize dedi, ki her gün atlı gönderiyoruz,
bize haber getirecekler. Akşam atlı gelecek. Akşam oldu atlı geldi. Parayı alınız, dedi. Bakın ne havadis ve
ne haber var? Bila kayd u şart Avrupa bütün Anadolu’yu bezdirmiş. Demiş, ki alınız behey Türkler. Biz si-
zinle başa çıkamıyoruz. Fakat Büyük Millet Meclisi ile Hükûmet bunu az görüyorlar. Kabul etmiyorlarmış.
Anadolu’yu verdiklerini kâfi görmüyorlar ve razı olmuyorlarmış. Ya ne istiyorlarmış diye sordum? Şam’ı,
mı, Hindistan’ı mı istiyormuşuz dedi? Evet böyle imiş dedi. Şimdi halk biliyor ki bütün Anadolu’yu Avrupa
bize vermiş de Büyük Millet Meclisi buna razı olmamış. Kendilerine bunu nereden duydun diye sordum.
Kahvelerden duydum dedi. İmam dedim. İnanmayınız, yalandır bu. Fena propagandadır bu. Efendi, dedi,
her haftada buraya iki jandarma gelir. Ne olur beyefendi, rica ederim efendim para ile adam gönderiyor-
lar. Bilhassa Dahiliye Vekili Beyefendiye istirhamım para ile adam aleyhimizde fena propaganda gidiyor.
Şimdi bu 12 kanunun çıkarıldığında ve tatbikinde ne yapacağız? Bedeli Nakdi Kanunu’nun tatbiki ile 3-4
milyon lira varidat hasıl olacaktır, dedim. Fakat şurasını da arz edeyim, ki muafiyet kalkmak şartıyla, öyle
bin lira vermeyenler gitmeyeceklermiş. Bilmem tecilat yoktur. Efendiler, veriyorlar bu parayı. Fakat efen-
dim, vermeyelim de ordu takviye edilsin. Gitmiyor, imkân yok gitmiyor; gördük.
İkincisi; bu geri hidematı çok mühimdir. Ehemmiyetiyle mütenasip bir surette tedviri umur edilmiyor.
Na ehillere tevdi edilmiştir. Memurini mülkiyenin taahhüdü gibi ve birçok rüfekamızın da teyit ve tasdiki
gibi, veriniz bunu beyefendiler belediye reislerine, memurini mülkiyeye, eşrafı memlekete. Fakat bir şart
daha var. Ciheti askeriye, ciheti mülkiye ayrı gayrı bir şey yok. Aynı şeydir. Beraber çalışmak üzere teşki-
latlandırılabilir. Sonra arzu ederseniz içinizden bir iki müfettiş gönderiniz. Bu heyetlerin yapacağı şeyi gö-
rünüz. Efendiler, bayramın birinci gününden beşinci gününe kadar bütün Kayseri’de bulunan rüfeka dahi
bilir. Bütün Kayseri kayıtla mukayyettir. Başkumandanlığa ve Müdafaai Milliye Vekâletine telgraf yazdım.
Kayseri’den 5 bin nefer gönderiyorum. Bunun kısmı azamı de araba ile sevk edilmiştir. Ne ile, sizin verdi-
ğiniz kuvvet ile. Millet Meclisi namına mebus gidiyoruz. Bu akşam 1200 kişi sevkiyata dolmuştu. Rıfat Bey
ile teftişe gittiğimiz, zaman orada zavallı bir tebdilihava nefer vardı. Bir tokat vurdu. İki mebus, karşısında
tebdil havalı olan bir adama niçin tokat vuruyorsun, dedik. Başkumandan Paşa Hazretleri yazıyor ki mer-
miye, askere ihtiyaç vardır, hemen gönderiniz. 1200 nefer vardır efendim, sevk edeyim. Şubeden iki tane
yazıcı istedim vermediler. Künyeleri çıkaralım. Mutasarrıfa yalvardım. Tahrirat katibini getirttim. Bunları
lâğv etmeli, bırakınız memuriyeti beraber çalışmak şartıyla, bu işler olmayacak şeyler değildir. Şundan
da zannediyorum ki; bedeli nakdi ile bu iki kanun lâakal asgari beş, altı milyon lira varidat hasıl olur. Üst
tarafı için rüfeka söyledi.
Tezyinat Kanunu: Müsaade ederseniz ben de birkaç söz söyleyeyim beyefendiler.
Hasan Beyefendi biraderimiz buyurdular ki, rüsumat kontrol edilemiyor. Rica ederim ne kontrolü? Rü-
sumatın bugün parasından haberi yoktur. Vesaiki resmiye ile ispat edeceğim. Rica ederim, iyi dinleyiniz.
Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi biliyor mu, bilmiyor mu.. Maraş Rüsumat Müdiriyeti Rüsumat Müdü-
riyeti Umumiyesine geçen sene 1337 senesinde 27 Ağustos tarihinde cem’an 3 260 lirayı havale vermiştir.
Kayseri Ziraat Bankasına bu bankanın veznedarı Hayri Efendi isminde birisi gelmiştir. Parayı almaya de-
miştir, ki efendi biz Müdiri Umumî tasdik etmeyince senin imzanla parayı veremeyiz demiş ve Müdürü
Umumi Bey de tasdik etmiş bu parayı verin diye. Bu paralar geçen on dört ay zarfında tediye edilmişti.
6, 7 ay sonra, yani 22 Mart’ta Rüsumat Müdiri Umumisi Ziraat Bankası Müdüriyetine bir telgraf çekiyor
(Havale ile gelen 3 260 liranın kaydına tesadüf edilemediğinden, bu para kimin tarafından kabzedildiğinin
lütfen iş’arı.) (Handeler) Beyefendiler, 22 Eylül 1337’de alınan 3 260 lira, 22 marta kadar Kayseri’ye girmi-
yor. Demek oluyor ki 3 260 lira yedi ay elde kalmıştır. Bilmiyorum yattı mı şimdi?
Sonra Banka Müdiri Umumisi de cevap veriyor ki: (C. 22 Mart 1337 de mezkûr 3 260 lira Maraş Şubesi
Muhasebecisi… Bey ile Rüsumat Müdiri Umumisi İhsan Bey’in tasdikini muhtevi senetle 15 Eylül 1337
tarihinde Rüsumat Müdiri Hayri Bey’e Kayseri’de teslim olunduğunu söylüyor) Bey efendiler. 3 260 liranın
altı ayda kaydı bulunmazsa, rüsumat idareleri kaçakçılık yapılmış filan nerede kalır... Binaenaleyh Vekil
– 281 –
Bey’e bugün bu meseleyi arz ettim. Bittabii kendisinin de kerameti yok ya, tabii nazarı dikkate alacaktır.
Olabilir ki kaydına tesadüf olunup da bu parayı buldular.
Şu halde efendim Bedeli Nakdi Kanunu’nun derhal tatbikine müsaade edelim. Tatbik etsinler. 3-4 mil-
yon lira getirir. Bir taraftan para gelinceye kadar da diğer Kavanini, Maliye Vekili Beyefendi getirsin. Böyle
gümbürtü ile yapmayalım. Bulunabilen idari kanunlarını getirsin buraya, kabul edelim. Bir ay idare et ka-
nunları getirmek suretiyle. Ondan sonra bu gibi teşkilatı yapsın. Muvafık görürseniz Bedeli Nakdi Kanunu
zaten bitmiştir. Bir kere de alakadar olan Vekâletin mütalaasını aldıktan sonra...
BASRİ BEY (Karesi) — Halkı irşat etmek lâzım.
BİR MEBUS — Gayri müslimlere mi teşmil edilecek mi, yoksa müslim olanlara da mı?
MAZHAR BEY (Devamla) — Sonra Hariciye Vekili Beyefendi mühim bir şey söylediler, ona cevap
vereceğim. Buyurdular ki Avrupa’da bulunduğum zaman «mütefevvik askeriniz var, paranız var mı ki mu-
harebe edesiniz.» Beyefendi de buyurdular ki; aşar ve ağnam var. Hariciye Vekili Beyefendiye ve diğer
bütün vükelayı fiham arkadaşlarıma arz ederim, ki bu gâvuru bu memleketten def etmek için bu millette
para var, verin lâkin israf için tırnağını alamazsınız (Alkışlar)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Bazı yerlerden müteaddit suallere maruz kal-
dım. Onun için cevap vermek istiyorum. Elimdeki bu telgrafı dün aldım. Ciddî ve resmî bir telgraf olma-
dığı için Meclisi Âlinize arz etmedim. Yalnız bakıyorum ki bazı endişeler, filanlar var. Onun için telgrafı
olduğu gibi okumağı muvafık gördüm. Telgraf Hamit Bey’den geliyor (Telgrafın bir kısmı okundu) bura-
dan aşağısı çok mahremdir. (O halde Meclise emniyetiniz yok mu, okunsun sesleri, gürültüler)
EMİR PAŞA (Sivas) — Henüz bu resmî bir şey olmadığı için okunmamasını teklif ediyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurun bundan aşağısı Hamit Bey’in
İstanbul’da bir komiserle vaki olan mülahazatını nâtıktır. Müsaade ederseniz bunu okumayım. (Gürültü-
ler, okunsun sesleri) Müsaade ediniz arkadaşlar, hiddet etmeyiniz, rica ederim. Bu, gayet hususi bir şeydir.
Pek ziyade merakı olan arkadaşlar yarın Hariciye Vekâletine gelir, benden öğrenir.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim Hariciye Vekili Beyefendi’nin söyledikleri ne ka-
dar mahrem ve mühim olsa, Meclisi Âlinizden mahrem, mektum tutulamaz. Şu kadarki verecekleri ancak
malûmattır Binaenaleyh zapta filan lüzum yoktur. Celse tatil olunur. Ondan sonra malûmat verirler.
CELÂL BEY (Genç) — Meclisten hiçbir şey gizli olmaz.
BİR MEBUS BEY — Bunun gizli olduğunu, mühim olduğunu söylemeyeceklerdi. Fakat bunu Meclise
ihbar ettikten sonra okumamak olmaz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Okunmasın efendim, bunu yarın gazetelerde göreceğiz merak etmeyin.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Mesele o kadar mühim bir şey değildir. İsterseniz
okuyayım aynen. Fakat o kadar da izam etmeyelim meseleyi.
REİS — Efendim vaziyeti maliyenin müzakeresi derecei vücubu Heyetinizce takdir edildi ve Maliye
Vekili Beyefendi’nin de teklifi malûmunuz oldu. Rüfekadan yirmiden fazla söz alan zevat vardır. Hakkı
kelamlarından sarfı nazar ettiklerine dair Riyasete bir gûna beyanatta bulunmamışlardır. Şu halde bugün
müzakerata devam olunup müzakerenin kifayetinden sonra hükûmetin yani Maliye Vekili Beyefendi’nin
teklifi ile takrirlerin tazammun ettiği manaya nazaran bir karar ittihazına muvafakat buyuranlar lütfen el
kaldırsın... (İmkân yok, vakit dardır sesleri) Müsaade buyurun rica ederim. Reye koyuyorum. Kabul eden-
ler lütfen el kaldırsın... (Bugün intacı kabul edilmeli efendim) Şu halde aynı mevzu üzerinde yarın saat
birde müzakereye devam etmek isteyenler lütfen el kaldırsın. (İttifakla kabul edildi efendim.)
Yarın saat bir de içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
5,5 sonra
– 282 –
TBMM
13 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

2. — MÜZAKERE EDİLEN MEVAD.
1.— Vaziyeti maliye hakkında müzakerat.
Cilt : 19
26’ncı İn’ikat – 1, 2’inci Celseler

YİRMİ ALTINCI İN’İKAT 13 Nisan 1338 Perşembe Birinci Celse
YİRMİ ALTINCI İN’İKAT

13 Nisan 1338 Perşembe
Birinci Celse
Açılma Saati: 1,50
REİS: Reisisani Rauf Beyefendi,
KÂTİP: Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim ekseriyet göremiyoruz. Celseyi küşat etmezden evvel yoklama yapacağız.
(Yoklama yapıldı.)
Elendim celseyi hafi olarak küşat ediyorum. Zaptı sabık okunacak.
26’NCI İÇTİMA (HAFİ)
BİRİNCİ CELSE
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen kabul olun-
du. Bilahire maliye hakkındaki müzakereye devam olunarak teneffüs için celse tatil olundu.
İkinci Celse
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat müzakereye bir müddet devam edilip müzakere kafi gö-
rüldükten sonra takrirler kıraat olundu. Verilen takrirlerden Çorum Mebusu İsmet Bey’le rüfekasının; vari-
datı ceride layihalarından Muvazenei Maliye Encümeninde bulunanların derhal meclisin içtima atiyesinde
müzakeresine başlanmak üzere heyeti umumiye sevkleri ve ruznamedekilerin her şeyine tercihen ve müsta-
celen müzakereleri karar verilen takrirlerin Muvazenei Maliye Encümenine havalesiyle haklarında acilen
beyanı mütalaa edilmesi mealindeki takriri kabul edilip her gün öğleden evvel ve sonra olmak üzere içtimaa
karar verilip celseye nihayet verildi.15
ZAPTI SABIK HÜLÂSASI
YİRMİ BEŞİNCİ İÇTİMA HAFİ
12 Nisan 1338 Çarşamba
BİRİNCİ CELSE
Reisisâni Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hulâsası kıraat ve aynen
kabul olundu. Bilahire Maliye hakkındaki müzakereye devam olunarak teneffüs için celse tatil
edildi.
İKİNCİ CELSE
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Maliye Vekili Hasan Bey’in varidata müteallik
levayihi kanuniyenin Muvazenei Maliye Encümeninde tetkikinden sonra muvakkaten tatbiki için
Hükûmete müsaade itasına dair beyanatı üzerine müzakereye devam olunarak mabadı perşembe
günkü içtimaa tehir edilip celseye nihayet verildi.
Aynen kabul edildi.
Kâtip Kâtip
Van Kayseri Reisisani
Mahmut Sait Âtıf Hüseyin Rauf
– 284 –
YİRMİ ALTINCI İÇTİMA

BİRİNCİ CELSE
Reisisani — Rauf Bey Efendi
Katip — Atıf Bey (Kayseri)
Reis — Efendim ekseriyet görüyoruz. Celseyi küşat etmezden evvel yoklama yapacağız (Yoklama yapıl-
mıştır.)
Reis — Efendim celseyi hafi olarak küşat ediyorum.
Zaptı sabık okunacak (Okundu)
Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı? (Hayır Sesleri)
Zaptı sabık aynen kabul edildi.16
REİS — Zaptı sabık hulâsası hakkında söz isteyen var mı? (Hayır sesleri) Kabul edenler... Et-
meyenler... Kabul olundu.
1 . — Vaziyeti maliye hakkında müzakerat.

REİS — Efendim dün mesaili maliye hakkındaki görüşmelere devam edilmesine karar vermiş-
tiniz. Devam ediyoruz. Söz Emir Paşa Hazretlerinin.
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim; bendeniz öyle düşünüyorum ki öteden beri bu mesele hakkında rü-
fekayı kiram epeyce söylemişlerdir ve mesele de tenevvür etmiştir. Meselenin ehemmiyet, azameti ve fev-
kalâdeliği de anlaşılmıştır. Bendenizce şimdi yekdiğerimizi tenkit etmek ve yekdiğerinizi şikâyetle vaki
geçirmektense Heyeti Âliyenizce bir heyetin teşkili ile bu mesele üzerinde düşünmek sureliyle tespit ettiği
şekli heyeti muhteremeye sevk etmesini teklif ediyorum. Bu meseleyi kısa kesiyorum. Yekdiğerimizi şikâ-
yetle ve yekdiğerimizi tenkit ile vakit geçirmektense meselenin ehemmiyet ve azametine binaen Heyeti
Celileniz bir heyet intihap eder. Bu meseleyi düşünürler. Yapacakları projeyi de Heyeti Âliyenize sevkeder-
ler. Buna göre bir karar ittihaz edersiniz. Bendeniz bunu teklif ediyorum.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bendenizin kanaatime göre en hayati bir mesele karşısındayız. En alâ-
kadar bir ağız, en acı bir hakikati kulaklarımız dibinde bağırdı ve haykırdı. O sada bize şu hakikati ilân
ve iblâğ ediyordu: Buhranı malî. Kabul edelim ki bu bir hakikattir. İtiraf edelim ki buhran şahikasının
kenarındayız. Efendiler düşmanların intizar ettiği akıbet maazallah bu akıbettir. Yıpratma gayesiyle bu
takip olunuyor. Arkadaşlarımdan bazıları meseleyi bir Heyeti Vekile ve Hükûmet meselesi şeklinde tasvir
ve tespit etmek istediler. Bendeniz, bu noktai nazara kani değilim. Başka yede aramağa mahal yoktur. Hata
ve sevap her ne suret varit ise sırf bu Meclisi Âliye aittir. Bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşlarım her
şeyi söylediler diye bendeniz kanaatimde imsak etmeyeceğim. Yalnız söylemek için müsaadenizi istirham
edeceğim. İki vazife karşısındayız. Biri buhran neden mütevellittir? Bunu meydana çıkarmak ve o sebebin
izalesini temin etmek; diğeri halkı rencide etmeyecek ve bugünden fazla bar altına sokmayacak menabii
varidatı aramak. Buhranın esbabı zuhurunu, tevellüdünü tetkik edecek olursak zannederim ki hal ve kana-
atin tahavvülünü buluruz. Hal ve kanaatin tahavvülüdür ki buhranı tevlit etmiştir. Hikmeti vücudumuzu
istilzam eden kanaatin muktazıyatına tevfikı hareket etmediğimizden dolayı buhran mutahaddistir. Bir
cihanı kin ve husumetin önüne varlığımızı, hayatımızı, istiklâlimizi müdafaa etmek, harimi istikametimi-
ze kadar giren ebed; ezelî düşmanlarımızı koğmak için dinlediğimiz zaman zannederim belki elimizdeki
değneğe, cebimizdeki paraya istinat ediyorduk. Bütün sermayemiz sermayei fahru mübahatımız azm u
– 285 –
imanımız, serveti zayimiz kuvveti bazumuz idi. Bu sermaye ile bu kuvvet ile cihanı kin ve husumetin
önüne dikilen bir varlık ne olabilirdi? Şüphe yoktur ki bir müdafaa varlığı, bir istiklâl varlığı olabilirdi.
Fakat efendiler maatteessüf, bu kanaatimin eseri ve izi üzerinde yürüyemedik. Bu kanaatin hududu vüsatı
isteklere dar geldi. Daha geniş bir saha üzerinde bizi yürüttüler. Hedefimize o noktadan gittik. Bir müdafaa
bir istiklâl hayatından bir saltanat hayatına geçtik.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Bizim müsamahamız ile...
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Saltanat kurmak hevesiyle her gün yeni yeni teşkilât yaptık. Yeni
yeni masalar kurdur. Yeniden yeniye ibzal ve israf ettik. O köhne varlık düşüncesi, saf ve temiz kanaatimiz
etrafına kalın bir sis tabakası çekti. Her gün bizi o noktaya çekti. Fakat uzaktan pek derin bir nazarla bü-
tün ahval ve harekâtımızı tetkik eden düşmanlarımız bizde doğan bu yeni hevese, bu yeni arzuya bigâne
kalmadılar. Gladıston mektebinin şakirtleri derhal bunu hissettiler ve derhal buna intikal ettiler Açıp ka-
pamak, kuvvetleri kudretleri dahilinde olan bir kapıyı derhal açtılar. Her gün üzerimize müstehlik ordu-
larını, saltanat düşüncesini sevk ettiler. Efendiler gariptir ki her gelen ve fakat daha doğrusu her getirilen
bu fakir ağuşumuzda yer buldu. Memuriyetimizin çok fevkinde ruyu kabul gördü. Gelenleri memnun
etmek namına her gün yeni yeni teşkilât yeni yeni memuriyetler ihdas ettik. Fakat bir kere düşünmedik
ki o kapıyı açmak, açmamak, o gelenleri geçirip geçirmemek düşmanlarımızın yeddi ihtiyarında iken ne-
den o kapıları açtık, ığmazı ayn ettik? Düşmanlarımıza gaflet isnat edemezdik. Çünkü düşmanlarımız
gafil değil idi. Muayyen müspet bir programları vardı. Bizi gaflet içinde o programlarına doğru sürüklü-
yorlardı. Ve nasıl ki sürüklediler. Bu neticeyi tevlit ettiler. Bir Aralık (Ceradı münteşire) diye bağırdım.
İstihfaf ve istihza edildim. Fakat bilmem ki zaman bana mı hak verdi, yoksa beni istihfaf edenlere mi? İşte
o ceradı münteşiredir ki hazaini mevcudimizi kemirdi. Bizi kurak bir vadide bıraktı. Efendiler gelenler
bizim kardeşlerimiz, bizim yoldaşlarımızdı bu gayrı kabili inkârdı. Fakat Allah kardeşi, kardeş kesesini
ayrı yaratmış. Biraz sabredin demek lüzum ve zarureti karşısında idik. Çünkü onların varlığını, onların
hayatını, maişetini düşünmezden evvel bir milletin varlığını ve hayatını düşünmek mecburiyetinde idik.
(Ayağını yorganına göre uzat) diye atalarımız bu sözü uluorta bir söz olarak değil pek güzel söylemişlerdir.
Biraz önde düşünmek için söylemişlerdir. Fakat itiraf edelim. Biz yorganımızdan değil hatta karyolamız-
dan da fazla ayağımızı uzattık. Hal ve kanaatin tebdil ettiği bu noktadadır. Hal ve kanaatin tebeddülü
asarını bedaheten görmek isterseniz 1336 senesi Eylül devairini hatırlayınız. Hangi bir daireyi açsaydınız
iki üç masadan ibaret iki üç arkadaşın idare ettiğine şahit olurdunuz. Bugün gidiniz aynı dairenin kapı-
sını açınız. İçerisine girmeyince sayamazsınız. Bilmem o günü mü devlet makinesi iyi tedvir ediliyordu,
yoksa bugün mü? Zannedersem o gün iyi dönüyordu. Çünkü o günkü azmi iman döndürüyordu. Halbuki
bugün makineyi ücret çeviriyor. Ücretle hareket eden kollar çabuk yorulur. Fakat azm u imanla hare-
ket eden kollar yorulmak bilmez. İşte efendiler buhranı tevlit eden maceranın mebdeini, sebebini teşkil
edenin birincisi budur. Buhran bu sebeple birinci derecede baş gösterdi. Fakat unutmayalım ki her yeni
gün yeni yeni teşkilâtlarla karşılaştığımız zaman itiraf edelim ki hepimiz sükût etlik. O sükûttan terekküp
etmiş, o sükûttan tecessüm etmiş bir buhranla bugün karşılaştık. Vakit nakittir derler. Fakat itiraf edelim
ki ne vaktin ne nakdin kıymetini bilmeyerek sıfırulyed kaldık. Yine itiraf ederim ki salâhiyetlerimizi ibzal
ettik, israf ettik. Hiçbir milletin tarihinde hayatı içtimaiyesinde olmayan acibei hükûmet vücuda getirdik.
Efendiler öyle bir Hükûmet vücuda getirdik ki ne diktatörlüktür ne diktatörlükten mücerret bir şahsiyet-
tir. Hemen mücerret bir şahsi varlıktır ve geçen sene 45 milyon lirayı ihtiva eden bir müdafaa bütçesiyle
karşılaştık. O 45 milyon lirayı ihtiva eden bir müdafaai milliye bütçesiyle karşılaştık. O 45 milyon liralık
bütçeyi ihtiva eden, o azim varidatımızı yiyecek olan bütçeyi unvanına bağışlayarak bilâ müzakere ve bilâ
münakaşa kabul ettik. Çünkü onun ihtiva edeceği unvan bütün arzularımızı, bütün kanaatlerimizi tatmin
ediyordu. Fakat bir kere o unvanın altında gizlenen o bisud ve bilüzum mesarifi bir daha tetkik etmedik.
Eğer tetkik etmiş olsaydık o günden önüne geçer bugün bu mesele ile karşılaşmazdık. Efendiler.. Müdafaai
Milliyenin azametini, haşmetini, şebekei saltanatını, unvan ordularını ileride aramayınız, geride arayınız.
Ufak bir misal ile bunu arz edeceğim, ufak bir misal ile maruzatımı teyit edeceğim. Diyaribekir’de yarım
saat oturduğum bir yerin önünden dokuz askeri kaymakamın geçtiğine şahit oldum. Efendiler bu dokuz
– 286 –
kaymakamın hepsi mükellef, muvazzaf idiler. Her biri bir dairenin müdürü, her birinin maiyetlerinde
binbaşından aşağı olmamak üzere dokuzar onar kâtip müstahdemdir. Bunlar efendiler.. Unvan ordusunun
ekâbiri, unvan ordusunun erkânı idiler. Geçen sene en alâkadar bir ağız bendenize şu suali irat etmişti.
Merkez ordusu kumandanlığı, Elcezire cephesi kumandanlığı nedir? Bu kumandanlıklar aklamiyle, şua-
batıyla, erkanıyla, karargâhlarıyla, iaşesiyle vesaire vesairesiyle milyonlara baliğ olurken bunların hayatı
mücahedemizde mevkii, kuvveti neden ibarettir? Efendiler sailime cevap vermemiştim. Veyahut vermek
istemedim. Fakat Heyeti Celilenize arz ediyorum ve bildiriyorum. İşte milyonların gömüldüğü, defnedil-
diği hufreler onlardır. Bunlar etrafımıza çevrilen şebekelerin, etrafımıza çekilen çemberin Elcezireden,
merkezden geçen kollarıdır. Efendiler bir milletin hayatı içtimaiyesinde iki varlık sadası yükselirse o mil-
letin varlığından, akıbetinden korkmamak pek basiretsizlik olur. Yalnız bu kubbede bir hâkimiyet sadası
yükselmesi ve yalnız varlık bu kubbede olmalı ki akıbetinden korkmamalıyız.. Bu temin edilinceye kadar
çok düşünmeli, çok düşünmek mecburiyetini hissetmeliyiz. Arkadaşlarımdan bazıları tekâlifi milliyeden
bahsettiler. Bu mevzubahs olduğu vakit her birimizin ayrı ayrı kalplerimizde onun müzmin pıhtılanmış
bir izi vardı. İnsan biliztırar söz söylemek isler. Çünkü o öyle bir akıbet geçirmiş, çünkü onun hayatı öyle
bir şey geçirmiştir ki bu millet ilelebet onu unutamayacak ve ilelebet millete şunu ver bunu ver diyecek
yüz bırakmamıştır.
Onun hayatının geçirmiş olduğu akıbet alakadarının kâffei günahını ilelebet affedilmeyecek, ilelebet
tenakus etmeyecek derecede günahla doldurmuştur ki geçen sene encümen azalarından müteşekkil büyük
bir encümende Maliye Vekili muhteremi Hasan Bey bir suali mukaddere; tekâlifi milliye Heyeti Vekilenin
kararıyla tarh edilmemiş buyurdular. Bu cevap ile saillerini sükût ettirmişlerdir. Fakat saillerinin sükûtuna
rağmen bendeniz sükût etmiyor ve kendilerine soruyorum. Tekalifi milliye tarh edildiği zaman bugünkü
Heyeti Vekile mevkii iktidarda değil mi idiler? Bugünkü Heyeti Vekile mevkii iktidarda idiyseler, tekalifi
millînin tarhını noktai nazarlarına ne suretle muvafık buldular? Muvafık görmedilerse neden mevkile-
rinde kaldılar? Efendiler şu kadarını arz edeyim ki tekalifi milliyeden mesul olanların yalnız mesuliyet
kelimesiyle değil çok büyük mesuliyetlerle onların mesuliyeti tarif edilmelidir. Binaenaleyh şunu unutma-
yalım ki millet, bu zavallı halk, bütün varlığını, namusunu, hayatını, istikbalini kurtarmak için ister ağlaya
ağlaya, ister güle güle, ister hâh, ister nahah varlığının yoğunun bir kısmını verdi. Feda etti. Fakat efendiler
yağma oldu, talan oldu, tarac edildi. Bunu unutmayınız. Bir hissei mesuliyet de bize var. Çünkü bildiğimiz
halde sormadık. Çünkü aramadık. Efendiler maruzatımı hülâsa ediyorum: Bütün bu kürsüden söylenen
sözleri hülâsa ediyorum: Müdafaai Milliye Vekili teşkilâtı lâğvedecek mi, kaldıracak mı? Şubeleri, noktala-
rı kaldıracak mı? Bu husustaki mütalaatı nedir? Şubeler, noktalar fazla fazla askersiz bilumum unvan ordu-
ları. Binaenaleyh bu sualimi Müdafaai Milliye Vekiline tevcih ediyorum. Sonra maksadımızla, gayemizle
tevafuk etmeyen teşkilât için Heyeti Vekilenin fikri nedir? Biz devairimizi yalnız hayatımızı kurtaracak in-
sanlardan mürekkep olmak isterim. Zannederim bütün rüfekayı kiramın fikri ve kanaati bu merkezdedir.
Efendiler bu suali de tevcih ettikten sonra müsaadenizle menabii varidat arayacağım. Malumu âlinizdir
ki ekser arkadaşlarım bedeli nakdîden bahsettiler. Bendeniz de yine ondan bahsedeceğim. Geçen sene bir
Bedeli Nakdî Kanunu vardı. Bu Meclisi Âlide müzakere ediliyordu. Efkâr ikiye ayrıldı: Birisi bedeli nakdî
alınsın ve mevcut olan yolsuzlukların önüne bu kanunla geçelim diyordu. Kanunun aleyhinde olanlar
vatan müşterektir. Vatanın insanları arasında tefrik yapmayalım. Bir çiftçi, bir eşraf aynı siperde kucak
kucağa can versinler. Efendiler bu efkârı ulviyedir. Fakat bunun ulviyeti, kailini takdir ile iktifa etmelidir.
Bunun kabiliyeti tatbikiyesi yoktur. Halatı ruhiyemiz buna müsait değildir. Ulviyeti efkâr bir şube reisinin,
bir jandarmanın, bir doktorun kapısının içerisine girmez ise onu zorla sokmanın imkânı yoktur. Zengin
çocukları -sizi temin ederim ki bendeniz buradan Bitlis’e kadar biliyorum- askere gitmemişlerdir. Birer ve-
sile ile kurtulmuşlardır. Ne vakit onların oğulları, onların yavruları askere sevk edilmemiş, onlar o maden
paraları o sarı sarı cazip şeyleri erbabı tamam çehresine, gözüne soktukları zaman evlâtlarını kafilelerden
geri almışlardır. Binaenaleyh onların babaları da evlâtlarını kurtarmakla beraber bu halden memnun de-
ğildirler. Çünkü zilletle kurtarıyorlar. Onlar istiyorlar ki verdiklerinin iki mislini versinler. Fakat serbest,
hiç olmazsa -meşru diyelim- meşru bir surette kurtarsınlar. Efendiler tetkik ediniz; cephede o tahayyül
– 287 –
ettiğiniz veçhile bunlardan kimse yoktur. Bunların hepsi geride yerleşmiş birer nam birer unvan taşıyor.
Binaenaleyh benim tahmin ve kanaatime göre bu iyi idare edilirse en aşağı 7-8 milyon lira varidat temin
eder. Halkı incitmeyecek bir varidattır. Halktan kolaylıkla seve seve alınacaktır. Gerçi halk zihniyetçileri
bunu hoş görmezler. Fakat bu bir lüzumdur, bir mecburiyettir.
İkincisi efendiler bir aşar nizamnamesi var. Asırlardan beri gelen köhne zihniyetlerin mahsulü ortada
bir nizamname var. Bu nizamnamenin bütün mündericatı ağnıyayı beslemek, zuafayı ezmek suretinde
tefsir edilebilir. Her sene mültezim namıyla fukarayı ahalinin başına belâ ettiğimiz insanlar halkı birer
bahane ile birer sebeple soya soya bitirdiler. Efendiler âşır nizamnamesinin beslediği insanları memleket-
lerimizde, kasabalarımızda parmakla şu mültezimdir diye gösterirler. Bizde yani havalii şarkiyede agavat
aşar şebekelerini geçmek için kanlı mücadeleler yaparlar. Demek ki aşarda mühim istifadeler var ki bu
kanlı mücadeleler bu sefahet içinde yaşayan insanları yetiştiriyor. Binaenaleyh bu nizamname karşısında
bir vazı mütevekkil almağa lüzum yoktur. Bunu tebdil etmek için asra göre, mücahedemize, maksadımıza
göre tanzim etmek, halkın rahatını, halkın fazla bir şey vermemesi lüzumunu temin etmek, tenzil etmek
bîlüzumdur. Gerçi bugünün işi değildir. Fakat bugün yapılmak lâzımdır ki o günâ yetişsin.
Efendiler sonra bir temettü kanunu var. O temettü kanunu ki Maliye Vekâletinin geçen sene bunun
hakkında nazarı dikkatini celp etmiştim. Bu temettü kanunu diyebilirim ki asıl temettü edenleri, ticaret
edenler himaye mahiyetinde vazedilmiştir. Bunu tetkik edecek olursanız asıl temettü edenler, asıl para
kazananları ve asıl ticaret edenleri himaye suretinde yapılmıştır. Temettü kanunu gider bir hamamcı, bir
hancının mevcut bütün kazancını elinden alır. Temettü kanunu her gün %10, %20, %30 diye milyonlar-
ca istifade eden insanların karşısına geçer ve bir sadaka alır. Çünkü müstenidi icardır. Temettü kanunu
bir lokantacının önüne gider. Lokantacı yüzlerce lira kazandığı halde bir eyvallah ile iktifa eder. Fakat o
lokantacının çırağının elindeki parasını alır. Temettü kanununun bütün mahiyeti garip bir vaziyettedir.
Tetkik ettiğiniz zaman bunun bütün garaibini görmüş olursunuz. Efendim temettüden maksat kazanç
sahiplerinin vermesidir. Halbuki asıl kazanç sahipleri ile Hükûmetin arasında kazanç kanunu bir perdelik
vazifesini görüyor. Geçen sene bir ticaret kanunu vardı. Temettü kanununun mevcudiyetine karşı ticaret
kanunu çıkarmak doğru değildir. Fakat bu ikinin mezcinden öyle bir temettü kanunu vücuda gelir ki an-
cak bihakkın maksadı tatmine kafi gelir.
Sonra icar vergisi; icar vergileri gerçi alınıyor. Akardan vergi alınıyor. Fakat efendiler; hanelerini, dük-
kânlarını, bağlarını fahiş fahiş fiyatla icare veren insanlar yalnız, akar vergisi vermekle iktifa ediyorlar. Bu
ise pek laşey ve pek ehemmiyetsiz bir şeydir. Binaenaleyh icar namıyla bir vergi almak halkı mutazarrır
etmez. Erbabı ihtikârı mutazarrır eder. İşte bendenizin hatırıma gelen çareler bundan ibarettir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Arkadaşlar zannımca vakitlerimiz pek kıymetli olmaktan ziyade son
derecede dardır. Dünden beri bu kürsüde söylenmekte olan sözler, açık söylüyorum, tekrar edilmektedir.
Yaraya merhem, derde deva. Hangi arkadaşımız buna karşı musip bir cevap vermek iktidarında ise gelsin.
Burada fakat muhtasar surette mütalaatını dermeyan etsin.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim; bendeniz arkadaşların vaziyeti maliye ve idariye hakkındaki tenki-
datına cevap verecek değilim. Hükûmetin vaziyeti maliye hakkındaki izahatıyla rüfekayı muhteremenin
bu baptaki teklifat ve temenniyatını Encümenin mücmelen tetkik ve tasnif ederek neticesinden haberdar
edilmesi ve bunların üzerinde kabili kabul olan kısımlarla kabili kabul olmayan kısımların tefrikinden
sonra Encümenin bu esaslar dairesinde daha bir gün iyice çalışarak bu vaziyeti maliyemize çare olacak
varidat kanunları ile tekliflerin matrahlarını Heyeti Âliyenize arz etmek ve arz edilecek esaslar dairesinde
meselenin halli hususuna çalışmasını Encümen tarafından teklifte memurum. Rüfekayı muhteremenin
takrir suretiyle teklif ettikleri çareleri hülâsa ve mahiyetleri itibariyle tevhit ettik.
NECATİ BEY (Lâzistan) — Reis Beyefendi; bütün takrirler havale edilmemiştir. Hülâsa edilmemiştir.
Bugün de takrir verilmiştir ve herkesin sözü vardır. Bugünkü takrirler de okunsun.
REİS — Encümeninize bir takrir havale edilmemiştir efendim. Söz alan zevatın hakkı mahfuzdur.
– 288 –
İSMET BEY (Çorum) — Efendim; yanlış anlaşıldı. Encümene takrir havale edilmiş şeklinde bir şey
söylemedim. Söylemiş isem sözümü geri alıyorum ve tashih ediyorum. Encümen beyan buyurulan şekille-
re yakından muttali oldu ve bu şekilleri takip etti? Bunların müspet şekillerini arz edecektir. Daha müspet
teklifler vuku bulursa Heyeti Âliyeniz onlar üzerinde beyanı mütalaa ettikten sonra isterseniz Encümeni-
niz de onları tetkik eder ve onlara ait olan noktai nazarını da arz eder.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Sözünüz kabili telif değil. Müsaade buyurun bir gün duralım diyor-
sunuz. Halbuki bugün yarım olarak cevap vereceksiniz. Halbuki takrirler havale edilmemiştir.
İSMET BEY (Çorum) — Encümen şimdiye kadar vuku bulan izahat ile Maliye Vekilinin teklifini ol-
dukça şiddetli bir surette takip etti. Ona ait mecmel ve müspet bir teklif vücuda getirdi. Bunları dinlersiniz
ve daha rüfekayı kiramın müspet teklifleri varsa onları da dinlersiniz. Bu suretle müzakeratı müspet bir
şekilde cereyan ettiririz. Bundan dolayı bendeniz Encümen namına söz alıyorum. Yani bu izahat ile mak-
sat kısmen olsun temin edilmiş olur.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Beyefendi; usulü müzakere hakkında söyleyeceğim. Heyeti Vekile
Encümen ile birleşip bir şey söyleyecekti. Şimdi Encümen kendi kendine ne söylese hiçtir.
REİS — Öyle bir karar yoktur.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Heyeti Vekilenin teklifi böyle,
REİS — Daha henüz kabul edilmemiştir.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim izahatları mahiyetleri itibariyle müspet bir şekle koyduk. Binaena-
leyh Heyeti Aliyenize arz ediyoruz. İsterseniz sonraya bırakırız. (Devam sesleri)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Encümen münasip yapmamış.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim Encümen bir kere tetkikatını ve alâkasını anlatmadı ki muvafık
olup olmadığını iddia edebilesiniz. Yani bu öyle bir meseledir ki bunların keyfiyet ve kemiyeti itibariyle
mahiyetini size lâyıkı veçhile arz edebilmek için sözümü kesmemek lâzımdır. Ya beni dinleyiniz ve yahut
zamanı gelmemiş dersiniz.
REİS — Efendim sorulan şeylere cevap vermeyin. Sözünüze devam ediniz. (Zamanı gelmedi sesleri)
İSMET BEY (Çorum) — Şimdi efendim arkadaşların ittihat ettiği en mühim nokta lüzumsuz teşkilât
ve israfatın refi ve meni ile katî tasarruf icrasıdır. Varidatı cedide bulmak hususunda üç arkadaşımız bedeli
nakdî ahzında ittifak ediyor. Üç arkadaşımız cihat vergisi, istiklâl vergisi ve vatan vergisi diye mahiyette bir
olan ve bir defaya mahsus olmak üzere vergi alınmasını teklif ediyor. (Gürültüler)
REİS — Encümenin vaziyeti maliye hakkında noktai nazarı var mıdır? Rica ederim onu söyleyiniz.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim; beyanatımız takririn Encümene havalesinden değil, müzakerat es-
nasında hasıl olan kanaatlerden dolayıdır.
LÜTFİ BEY (Malatya) — İsraf hakkındaki noktai nazarınız nedir? Onu söyleyiniz.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim; vaziyeti maliye, Maliye Vekili Beyefendi’nin verdiği izahattan daha
fazla ehemmiyetlidir ve şayanı tetkiktir. Daha buhranlı ve daha elimdir. (Gürültüler) Efendim vaziyeti
maliye hakkında Encümen izahat versin diyorsunuz. (Söylesin sesleri.)
REİS — Encümenin noktai nazarı var mı? Maliye Vekili Beyefendi’nin Heyeti Muhteremeye izahatı
üzerine Encümenin bu nokta üzerinde izahatı var mıdır? Bunun üzerinde söyleyiniz kimse sözünüzü kes-
mez.
İSMET BEY (Çorum) — Efendim; vaziyeti maliyeye çare aranması hakkında Hükûmetle Encümen
müttahittir. Binaenaleyh rüfekayı kiram bu baptaki mütalaatını dermeyan ettikten sonra Encümen izahat
verir. Bundan evvel Encümen kanaatini verirse çok nakıs olacak. (Çok doğru sesleri)
– 289 –
MESUT BEY (Karahisarışarki) — Efendiler; Maliye Vekilinin izahatından benim anladığım şey para
yok, istikraz da gayri mümkün. Buna karşı bir çare. Madem ki biz hayatımızı, istiklâlimizi muhafaza et-
mek için mücadele ediyoruz. Bunda devam edebilmek için paraya ihtiyacımız vardır. Bu ihtiyacımızı mu-
hakkak surette millet temin etmekle mükelleftir. Ya harptan sarfınazar edip esareti kabul etmek lâzım
veya istiklâlimizi muhafaza etmek için paraya ihtiyaç vardır ve lâzımdır. Bu bapta hatırıma gelen şudur
ki arkadaşlarımın söylediklerini tekrar etmeyi caiz görmüyorum ve fazla söylemeğe mahal yoktur. Bu
bapta teklifimi makamı riyasete takdim ettim. O teklifte diyorum ki efradı müslime ve gayri müslimeden
muhtelif suretlerle bedeli nakdî alınsın ve arkadaşlarımız da bu hususta mütalaalarını söylemişlerdir. Bir
de sırf agniyaya mahsus olmak üzere gerek merkez kaza ve liva ve karyelerde bulunanlar ve ianei cihadiye
namıyla her livadan yirmişer bin lira miktarında bir ianei cihadiye...
LÜTFİ BEY (Malatya) — Kaçar bin lira?
MESUT BEY (Karahisarışarki) — Yirmişer bin lira. Başka çare yok. Havadan para gelmez. Bir yerden
de para alınmazsa bu ordu nasıl muharebe devam edecek?
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Sen ne kadar vereceksin?
MESUT BEY (Karahisarışarki) (Devamla) — Bu orduya cephehane lazım, iaşe lâzım. Bir de hayvanatı
ehliyeden ağnam gibi resim istifa etmek (O zordur sesleri) Evet olabilir. Sonra birtakım fazla memurlar
var. Fazla teşkilât var. Bunların lağvını teklif ediyorum. Yalnız bir yere nazarı dikkatinizi celbediyorum ki
Ruslarla dostluk esası üzerine bir muahedename akdettik. Bize malî muavenette bulunacaklarını kaydet-
mişlerdi. Bu kayıt mevcut olduğu halde bugün hiçbir şey yapmıyorlar. Bize muharebeye devam için lâzım
olan parayı verecek kadar bir kudreti maliyeyi haizdirler. Bugün Rus içerisinde ehali islamiyeden almış
olduğu parayı bize vermiş olsa muharebeye devam edebiliriz. Paranın verilmediğine bakılırsa demek ta-
mamiyle ya bizden emin değil, veyahut vermek istemiyorlar. Bunun da çaresini Hariciye Vekâleti Heyeti
Vekile düşünüp ne için vermemişler? Biz de ona göre düşünelim.
SÜLEYMAN SUDİ BEY (Beyazıt) — Efendim zannederim mesele tamamiyle tavazzuh etmiştir. Mena-
bii varidat bulmak işi o kadar mühimdir. Bu mesele bir encümene havale edilsin. Encümen de tetkikatını
icra etsin. Sonra biz de mukabil tekliflerimizi arz edeceğiz. İlk defa Encümen bize tekliflerini getirsin on-
dan sonra müzakere edilsin bitsin. Mesele, o kadar uzattıkça uzanır gider. Vaktimiz müsait değil. Hepimiz
içtihadatımızı söyleyeceğiz. Hepimizde birtakım esasat icra edeceğiz. Onun için Encümene havale edilirse
iş bitmiş olur. Hacet kalmaz, bir şeye.
RİFAT BEY (Tokat) — Arkadaşlar: Maliye Vekilinin dediği gibi bundan böyle ahaliye vergi koymak
zamanı değildir. Çünkü zamanı geçmiştir. Bundan böyle koyacağımız vergiler son nefes vergisidir. Çünkü
bugün halk yalnız Hükûmete vergi vermiyor. Eşkıyaya vergi veriyor. Jandarmaya vergi veriyor. Eğer bu
vergiler olmazsa bugünkü verginin bir mislini daha halk verir. Fakat bırakmıyorlar, kendi hallerine. Me-
selâ tahsildarın köye ne zaman geleceğini bilen köylü eşkıyanın da ne gün geleceğini bilmiyor.
Birisi bir gün geliyor can korkusu veriyor. Diğeri geliyor veriyor. Ahali şaşmış, ahali ile Hükûmet ara-
sında bir hukuku mütekabile vardır. Hükûmet ahalinin malını, canını, ırzını muhafaza eder. Halk da iste-
diği tekalifi verir. Bugün halk hayatından, malından emin değil ki. Köyde otururken eşkıya geliyor, kesiyor
malını alıyor, gidiyor. Sonra jandarma geliyor. Nereden geldi nereden götürdü diye on beş gün de o yatıyor.
Bir bölük jandarmanın hayvanları jandarmalar da on beş öküz yiyor. Hükûmete de haber vermiyorlar.
Hükûmetin de bir şeyden haberi yok. Bütçenin muvazenesi için vergiler lâzımdır. Vergi alınmazsa şöyle
böyle olmazsa muvazenenin imkânı yoktur.
Sonra efendim takririmde arz ettim. Taşra geri teşkilâtının lağvı. Malumu âliniz gerideki askerin vazi-
fesini mülkiye memurları görüyor. Meselâ araba lâzım, falan lâzım gel polis, git köye (Evet sesleri) Sonra
nokta kumandanının başında bir teşkilât var. Binbaşı, yüzbaşı, çavuşu askeri gibi bir kalabalık taşra teş-
kilâtının lağvını teklif ediyorum.
– 290 –
Bir de geçenlerde ve belki hatırınızdadır. Bulgarlar lüks eşya üzerine vergi koymuşlar. Meselâ kadın
eldivenleri ve saire gibi eşyaların hepsine ayrı ayrı vergi koymuşlar. Gümrükleri serbest bırakmak buraya
gelen lüks eşyalardan vergi almak daha kolaydır. Hem de iktisat olur.
Bir de bunu teklif ediyorum. Efradı gayri müslimeden bedeli nakdî aldık. Bütçeye bir menfaat olsun
diye. Bedel vermeyenleri de amele taburlarına aldık. Yollarda birkaç defa amele taburlarına rast geldim.
Köylerde oturuyorlar. Neye çalışmıyorsunuz diye sorduk. Diyorlar ki, kazma, kürek, araba, vesaiti nakliye
yok, şu yok, bu yok. Hesap kitap, amele taburlarının yediği para, verdikleri bedelin on misli fazladır. Fa-
raza efradı müslimeden bir milyon lira bedel aldı isek amele taburları iki milyon lira yiyorlar. Sonra işleri
de yok. Bu bapta evvelce bir takrir de vermiştim. Dört aydır alâhalihi duruyor. Müdafaai Milliye Vekâleti
cevap vermedi.
Bendenizin hatırıma gelen çareler bunlardır efendim.
DURSUN BEY (Çorum) — Hükûmeti milliyemiizin bidayeti teşekkülünden bu ana gelinceye kadar
Meclisi Âlinin gerek murakabesi maliye ve gerek sair hususatta almış olduğu vazı ve tavrın neticesi; iflası
malîyi bugün alenen ilan etmiştir. Bugün hiçbir Hükûmetin vaziyeti maliyesinde vuku bulmayan bir buh-
ran karşısındayız bulunuyoruz. Bu buhranın önüne ne gibi vesilelerle ve ne gibi çarelerle geçeceğiz? Bu
buhranı olduğu yerde durdurmak kabil midir? Şayet elimize hariçten ve dahilden bir para geçecek olursa
o parayı da sarf ederek birkaç ay sonra yine aynı buhrana aynı neticeye maruz kalacak mıyız? Bendeniz
bunlara dair arzı malumat edeceğim. Meza mâ meza. Biz pek çok kıymetli vakitler kaybettik. Milletin
bütün malî ve hayatî varlıklarını, kuvvetlerini, kudretlerini israf ve imha ettik. Eğer biz iki seneden beri
Hükûmeti şiddetli bir kontrol altında bulundurarak gerek malî ve gerekse hayatî kuvvetlerimizi israf etme-
yerek ve tevzin ederekten bu mücahede ve mücadelemize devam etseydik eminim ki gerek kudreti haya-
tiyemiz ve gerek kudreti maliyemiz bizi on sene daha bu gibi mücadelelere devam ettirecek bir mahiyette
idi. Maatteessüf bu kürsüden bazı arkadaşlarım -bendeniz de dahil olduğum halde- bir sene evvel, iki sene
evvel; bu neticeye vasıl olacağımızı bilâperva söyledik. Biz bunu söylerken samimi bir vatanperver hissi
ile; söylüyorduk. Fakat ayak patırtıları ile ve birtakım taan ve teşniat ile karşılandık. Eğer o zamanlar, bü-
tün rüfekamızın söylediklerini hislerimizle değil: fikirlerimizle ve muhakemelerimizle dinleyerek hüküm
verseydik bu mücadelemizi daha iyi devam ettireceğimize kani idik. Efendiler harbi umumî neticesinde
gerek Hükûmet ve gerek millet nezdinde birçok emval kaldı. Bunlara sahip çıkmadık. Bunlar çürüdü.
Ehemmiyet vermedik. Bu böyle olmakla beraber mevcut olan kudreti maliyemizi de birtakım teşkilâta,
lüzumsuz memuriyetlere hasrettik. Lüzumsuz yerlerden memurlar ve mütahassıslar celbederek Ankara’yı
bir saltanatı Süleymaniye devrine çevirdik.
HAMDİ BEY (Biga) — Bunlar söylendi. Çare nedir?
DURSUN BEY (Devamla) — Evet bunlar hep söylendi. Fakat hiçbir vakit emin olamam ki bugün
elimize istediğimiz kadar bir para da geçse yine hüsnü suretle istimal edemeyeceğiz. İki noktaya bilhassa
nazarı dikkati âlilerini celbederim. Dahile, harice beyannameler neşrettik. Ankara Hükûmeti milliyesinin
kudreti maliyesini ötede beride ilân ederek İstanbul’dan gelecek memurları besleyecek derecededir. Hiçbir
zaman vaziyeti maliyemize zaaf tari olmaz diye ilân ettik. Saniyen; tekâlifi milliye namıyla milletin başına
bir bela taslit ettik. Hep sükût ettik. Bunun mahazirini söylemedik. Vaktiyle bunun önüne geçebilirdik.
Bugün tekâlifi milliye namıyla cemedilen birçok zehair olduğu gibi müddeharlarda duruyor. Faraza Ça-
pakçur’da ve sairede gerek tüccardan ve gerek aşardan külliyetli zehair alındı. Acaba biz onu nereye sevk
edecektik. Orada ne lüzumu vardı. Bu ve bunun emsali şeyler hakkında Maliye Vekili Beyefendi ne düşü-
nüyorlar? Maliye bunlara vazıyed edip nakde tahvil etmiş midir? Bunu bilmek isterim. Sonra bunun çaresi:
Kısaca. Bu hem Meclis için hem Heyeti Vekile için bir vazifedir. Heyeti Vekile bugünkü varidatı, vergi ile
vesair teklifat ile, ianat ile tezyit etmeksizin şu varidat ile şu işi idare edebilecek mi, edemeyecek mi? Ve
bu işi devam ettirebilecek birtakım teşkilât yapacak mı? Ve zevaidi tarh edebilecek mi? Bunlar hakkında
Heyeti Vekile noktai nazarını bildirmelidir. Lâ ve naam bir cevap aldıktan sonra bendeniz, mütalaatımın
mabaadına devam edeceğim.
– 291 –
Sonra bedeli nakdî meselesinin ademi kabulünde o kadar ısrar edildi. O kadar ısrar o kadar asabiyet
gösterildi ki, güya eğer biz, bu bedeli nakdîyi almayacak olursak mutlaka muzaffer olacağız. Bütün muvaf-
fakiyetimiz, bütün ümidimiz bu bedeli nakdinin alınmamasına muallaktı. İki sene evvel haylice münaka-
şada bulunduk. Bedeli nakdî almadık. Birçok suiistimal kapıları açtık. Bedeli nakdî verecekler paralarını
verdiler. Fakat nereye? Gayrı meşru yerlere. Sonra askerlik hususunda yine biz israfatta bulunuyoruz. Bu-
gün bizim yegâne maksadımız memleketimizi müdafaadır. Malumu âliniz efrat iki kısım: Müsellah, gayrı
müsellah. Müsellah; seyyar müsellah, sabit müsellah. Cephe gerisinde eminim ki cephenin iki üç misli
noktalarda, şubelerde, şurada burada lüzum olmayan yerlerde efrat vardır. Bunların cephe gerisinde ne
işleri vardır. Acaba bunların lüzumu var mıdır, yok mudur? Bunları Müdafaai Milliye Vekili iyi şey edip
de sırf cepheye kuvvet vermek, cephenin arkasını hafifleştirmek, oradan masrafı tenkis etmek niyetinde
midir? Değil midir? Bu da bilinmek lâzımdır.
Sonra varidat meselesi asayiş meselesidir. Burada birçok rüfekayı muhteremem de söylediler ki dahilde
emniyet yok, asayiş yok. Acaba bu asayişsizliği, emniyetsizliği, sirkati, gaspı vücuda getiren esbap nedir?
Hep bu askerliği geniş noktadan tutmak, müsellah, gayri müsellah, muinli muinsiz hep toplamaktan ileri
geliyor. Eğer biz hizmete salih olanları alıp da diğerlerini gayrı müsellahlarını terk etmiş olsak, hizmetleri-
ne terk etmiş olsak bu derece şekavet olmaz.
Efendiler; biz buraya ilk meclis açıldığında vakıa bazı yerlerde bilmemezlikten aksülameller vücuda
geldi ve bu aksülameller bilahire anlaşıldı ve defedildi. Millet de büyük bir iman, büyük bir ümit vardı.
O ümidi de bizden bekliyordu. Her şey yolunda gidecek, Yunan’ı defedeceğiz. Dahilî asayişi temin
edeceğiz. Elhasıl millet bizden büyük bir saadet bir emniyet bekliyordu ve bize de son derecede merbuttu
ve itimadı vardı. Fakat geçenlerde dairei intihabiyelerimizi dolaştık, gezdik. Bunu gizlemeye lüzum yok.
Gördüler ve anladılar. Tekrar ediyorum gizlemeye lüzum yoktur. Günden güne milletin bizden itimadı
münselip oluyor. Efendiler; acaba bundan sonra olsun bu zail olmakta olan itimadı umumiyi yeniden
tezyit edebilecek miyiz? Bunun da çaresine bakmalıyız. Hükûmeti milliyenin teessüsünden sonra yani
Hükûmeti milliyenin teessüsüne hizmet eyleyen gerek mülhakatta birçok memurlar var. Buna bütün kuv-
vetleriyle çalıştılar. Bu şeyi vücuda getirdiler. Bu gibi adamların da birçoklarını biz kaybettik. Bunlardan
kimisini tekaüde sevk ettik. Kimisini azlettik. Bunlar gayrı memnundur. Efendiler bunların yerine oradan
buradan adam getirdik. Her bir yerde birkaç tane şey vardır. Binaenaleyh ahvali ruhiyei memleketi nazarı
dikkate alarak önümüzdeki şu mücadeleyi, şu varidatı hazıramızla eğer idare ettirmek imkanı var ve ida-
resi Heyeti Vekile söylüyor. Ona göre bir teşkilât yapmak ve mesarifi tenkis etmek çaresini düşünüyorsa bu
mücadeleye devam etmek bizim için farzdır ve lâzımdır. Yok eğer bu çaresizlik karşısında ise biz hariçten
de, dahilden de biz istikraz etsek üç dört ay sonra yine bu vaziyete düşeceğiz. Binaenaleyh bu meseleyi açık
ve sarih ve katî olarak düşünelim. Bendeniz görüyorum ki, bizim dâhilî idaremiz kadar belki ondan daha
berbat siyaseti hariciyemizdir. Ne esaslı bir surette Şarkla uyuştuk. Eğer uyuştuk ise oradan bize imdat ve
menfaat çareleri var mıdır? Bundan sonra gelecek midir? Sonra Garp ile olan münasebatımızda ne yolda
devam edeceğiz? Bu sulh çaresi nedir? Buralar da bendenize karşı gayet esrar âlud ve mektumdur. Nereye
gidiyoruz, ne yapıyoruz? Neyiz bilemiyoruz. Ancak düzüne düzüne heyeti sefaretler, müsteşarlar bilmem
neler gidiyor, geliyor. Yine gidiyor yine geliyor. Lüzumu, faydası var mı? yok mu onu da anlamıyorum.
Olsaydı şimdi görürdük. Binaenaleyh gayet ciddi düşüneceğimiz bir meseledir. İyi düşünelim, katî kararı-
mızı verelim, hisse tabi olmayalım. Son neticei kararınız ne ise onun üzerinde müspet bir surette açık bir
programla yürüyelim. Yok yine karanlık yollardan yürüyecek isek, gideceksek iki ay sonra, dört ay sonra
yine bu neticeye geleceğiz. Binaenaleyh milleti kendi haline bırakalım.
REİS — Efendim on dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
HAFİDİR
İÇTİMA: 26
– 292 –
YİRMİ ALTINCI İN’İKAT 13 Nisan 1338 Perşembe İkinci Celse
İkinci Celse
GRUP: 1
İKİNCİ CELSE
Mebdei müzakerat
Saat: 3.25
REİS: Reisisâni Rauf Beyefendi.
KÂTİP: Atıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim; celse küşat edildi. Aynı mevzu üzerinde söz Necati Bey’indir.
NECATİ BEY (Lazistan) — Efendiler; vaziyeti maliyemiz hakkında bendenizden evvel, gerek rüfekayı
kiram ve gerek Maliye Vekili Beyefendi hazretleri pek çok mütalaatta bulundular. Hatta Maliye Vekili
mütalaatında tespit ettiği ve huzurunuza on iki kadar varidatı maliye hakkında levayihi kanuniye gelece-
ğini söylediler. Mesele bununla olup bitecektir diye bu kürsüden bildirerek indiler. Bendeniz tenkidattan,
maziyi muahezeden, ötekini berikini çekiştirmeden katiyen içtinap ediyorum. Bir kere bilmeli ki başladı-
ğımız zamanda hiçbir şey yoktu. O yokluktan bugün muazzam bir varlık meydana getirmişiz. Onun şük-
rünü ifa etmelidir. Hamdolsun bugün gayet iyi bir varlığa malikiz ve muzafferiyetin hemen hemen netice-
sine varmaktayız. Bu hal şayanı şükrandır. Efendiler bu hal olmasaydı da biz hiçbir beş para sarf etmemiş
olsaydık acaba paramız yanımızda kaldı, kâr oldu, masraf etmedik; fakat neticeyi de kazanamadık ama
parayı da sarf etmedik deseydik sevinecek mi idik? Bu hususla elbette lanet edecektik. Düşmanın esareti
altında biz paralarımıza lanet edecektik. Varlığımıza ve mevcudiyetimize de lanet edecektik. Binaenaleyh
her şey yerli yerinde olmuştur. Şimdiye kadar çok iyi çalışılmıştır. Muazzam bir ordu meydana gelmiştir.
Heyeti Celileniz de bugün ahzı mevki etmiştir. «Türkiye Büyük Millet Meclisi» vücuda gelmiştir. Şayanı
şükrandır. Efendiler bilirsiniz ki, bizim mücahedeye ilk başladığımızda bizim adımızı ne koymuşlardı?
Anadolu asileri. Anadolu çeteleri koymuşlardı. Efendiler yine bu esnada bir başlasaydık; iki kişi bir yere
toplanmış, üç kişi bir dairede içtima etmiş; bilmem ne olmuş deseydik acaba biz, eşkıya çetesi denmekten
kurtulacak mı idik? Elbette kurtulamayacaktık. Biz muazzam bir Hükûmet, bir ordu meydana getirmişiz.
Öyle bir Hükûmet ki hiç kimsenin hatırı hayaline gelmemiştir. Bunun azamet ve şan ve şefkati lâzımdır.
Sarf edilen paralar helal olsun. Binaenaleyh bugün (gürültüler) binaenaleyh bugünkü günde bizim düşü-
necek şeyimiz nedir? Evet biz bir maliye buhranı karşısında bulunuyoruz. Le0hülhamd bir buhranı idarî
karşısında değiliz. Bir buhranı askerî karşısında değiliz. Bir mevcudiyet buhranı karşısında değiliz. Böyle
olmakla beraber maliye buhranı nazarımızda hiçtir. Ehemmiyetsizdir. Siz sağ oldukça, siz var oldukça
her yerden bir para çıkarırız. Millet sağ olsun. Büyük Millet Meclisi yaşasın... Ordu var olsun... Hiç me-
rak etmeyin arkadaşlar... Biz öyle bir şeye girmişiz ki... efendiler, istiklâl mücahedesi, herkesin nazarında
din mücahedesidir. Binaenaleyh dini muhafaza etmek için istiklâli muhafaza etmek için bu millet vergi
veremez, falan veremez, dememelidir. Efendim ben size köylü lisanından -ben kendim köylüyüm- köylü
lisanıyla söyleyeceğim: Millet zafer ve maksadımıza nail olduktan sonra canını malını verecektir. Hiç-
bir vakit Anadolu’muz buhran içinde değildir. Sizi temin ederim ki bu muazzam gayemizi, bu muazzam
muvaffakiyeti istihsal ettikten sonra bütün varımızı, yoğumuzu verdikten sonra sırtımızdaki elbiseyi de
çıkarıp vereceğiz. Binaenaleyh telaşa, füture mahal yoktur arkadaşlar. (Gürültüler) Müsaade buyurunuz.
Varidat bulmak için bütün arkadaşlar gûnagûn mülalaatta bulundu. Evet bir mütalâa idi. Maliye Vekili
kendi mütalâasını, kendi düşüncesini kendi mefkuresini söyledi. Elbette bunda bir istifade vardır. Bundan
bir netice istihsal edilecektir. Şimdi bu düşünmeler dursun. Yalnız bir takrir de veriyorum. Bu hususta biz
bir parça millîleşelim. Millîleşmiştik. Fakat bir parça sarstık. (Gürültüler) Müsaade buyurun şimdi bunun
için de bir de millî ve dinî bir teklifte bulunuyorum. Millî ve dinî teklif nedir? Cihat borcudur. Bunu kime
teklif edeceğiz? Âlemi İslam’a. Buna «karzı hasen» derler. Yani âlemi İslam karşısına Büyük Millet Meclisi
tarafından bir beyanname çıkarılsa...
– 293 –
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Yani dilenciliğin kolayı...

NECATİ BEY (Lazistan) — Müsaade buyurun; burada kendi mütalaamı söylemek hakkımdır. Karzı
hasen diyorum, efendiler. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kim için harbediyor? Âlemi İslâm için
harbediyor. Âlemi İslâmın alemdarıdır, pişvasıdır. Türkiye milletinin harbinden, darbından, muvaffakiye-
tinden, derdinden, bugünkü halinde âlemi İslam mütenaimdir, müstefittir. Hatta bunun emsali Hindis-
tan’da, Mısır’da, ötede beride bunların İngiltere Hükûmetine beyannameler vermesi, yüksek perdelerden
atması her halde bu Meclisi Celinizin şanına layıktır. Yani Meclisi Celilenize atfen bunlar bu şeyleri yapı-
yorlar. Eğer Heyeti Celileniz böyle teşekkül etmemiş olsaydı, ordularını meydana getirmemiş olsaydı: bun-
larda hiç ağzını açacak kabiliyet ve kudrette değildi. Bunun için mademki âlemi İslam için harbediyoruz ve
âlemi İslam için kan döküyoruz. Varımızı yoğumuzu veriyoruz. O adamların da seve seve bu karzı hasene
iştirak edeceklerine katiyen ümidim vardır. (Kendi yağımızla kendimiz kavrulacağız sesleri) Yine kendi
yağımızdır. Efendiler misakı millî diyoruz; bizim daha evvel bir misakımız vardır. O da “Misakı Dini’dir.
Bunlar misakı millîde de müşterektir. Bu teklifim yalnız takririmde de okunacaktır. Bunu düşünecek zevat
Heyeti Celilenizdir. Acaba arkadaşlar bu söylediğim sözler gerçi sizin nazarınızda ehemmiyetli değile de
bunu dinlemekle herkesin hakkına riayet etmiş olursunuz. Bu teklifatla beraber bunu düşünecek bir heyet,
şark umuruna vakıf bir heyet meydana gelir. Buradaki sefaretlerle de görüşülür. Beyannameler yapar ve bu
işle iştigal eder ve bu iştigalatını her tarafa yazar. Ümit ederim ki gayet iyi bir fayda meydana gelir. Bundan
semerei hasene ümit ederiz. Yoksa birtakım buhranı malîmizi izale edeceğiz diye bu milletin ruhuna do-
kunacak, hissiyatı diniyesine dokunacak bir mesele ile iştigal ederseniz benim ruhumdan bir isyan feveran
eder. Yani hissiyatı diniyesine dokunacak bir varidat ile iştigal edilirse hepinizin ruhuna dokunacaktır.
Şimdi yapılacak olan şey bunun için böyle bir heyetin vücudunu teklif ederim. Bu para alınır ve ilerde biz
bugün için harbedecek değiliz. Bitmedi işimiz, misakı millîmiz bitmiş olsaydı biz silâhlarımızı elimizden
bırakmayacağız. Ahdimiz böyledir, misakımız böyledir, yeminimiz böyledir. Fakat bu iş bugünkü işimiz
değildir. Ben de biliyorum fakat herhalde bugünün işine bir yardımdır. Böyle bir beyanname ile o âlemi
İslâma çıkarsak bizim içerimizde dahi bu karzı haseni elde edebiliriz kanaatindeyim.
CEMAL PAŞA (Isparta) — Efendim buhranı malîye karşı çare aranırken rüfekayı muhtereme birçok
çareler buldular ve söylediler. Bendenizin bunlar içinde söyleyeceğim mesele yalnız bedeli nakdîdir. Ma-
lumu âliniz İslamlar için askerlik dinîdir. Bunda Allah’ın nassı katîsi ve peygamberin bilfiil sünneti var.
Bundan vazgeçmek mümkün değildir. Sonra bedeli nakdî bizim tuttuğumuz halkçılık yoluna da muhalif-
tir. Sonra bedeli nakdî fukaranın menfaatine değil mazarratınadır. Ben iyi hatırlarım ki bedeli nakdîyi kal-
dırırken en ziyade saik fukaranın bedeli nakdî vermek için malını mülkünü satıp vermesi idi. Binaenaleyh
fukarayı yine müzayakaya sokacağız. Onların menfaati yoktur bu işte.
BİR MEBUS BEY — Zengin yoktur.
CEMAL PAŞA (Devamla) — Huzuru ilâhide zengin fakir hepsi birdir. İkinci mesele Müdafaai Mil-
liyenin geri teşkilâtıdır. Bendeniz meseleyi böyle muhakeme ediyorum. Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
bir maksatla teşekkül etmiştir. Bir maksatla davayı millîyi halledecektir. Davayı millî hallolunmak için
elde bir kuvvet lâzımdır. En evvelâ davayı millî için silâh lâzımdır. Başka türlü olamaz. Bugün lehülhamd
ordumuz mevcut, silâhımız mevcut; cephede bir ordu olduğu gibi geride de emniyet lâzım. Yani cepheyi
hem iaşe etmek hem de cephenin hem fikrini hem de rahatını, huzurunu bozmamak lâzım... Bunun için
de geride bir teşkilât lâzım... Malumu âliniz hâkimiyeti milliyeye alıştırılmak istenilen bir millet için en
evvel ilimden, mektepten, irfandan evvel iktisat lâzımdır. İşte Amerika’yı cenubîde altı tane Cumhuriyet
vardır. Otuz sene içerisinde onlar kesbi refah ve ümran etliler. İktisat sahibi oldular. Bugün işte Amerika’yı
cenubînin milyonlarla halkının dörtte biri okur yazar. Yani İngilizce okur yazar. İktisat malumu âliniz iki
şeyle hasıl olur. Emniyeti istihsal edecek iki vasıta vardır. Birisi jandarma diğeri adliyedir. Binaenaleyh
iyi bir jandarma ile iyi bir adliye lâzımdır. Sonra sürat... Malumu âliniz; sürat yollar ve vesaitle olur ki bu
zamanda husulünü temenni etmek dahi muhaldir. Şimdi bundan sonra bu ana kadar yapılan müzakereler-
de, bendeniz yalnız Kars Mebusu muhteremi Ali Rıza Efendi’nin bir suali nazarı dikkatimi celp etti. Aşar
meselesi hakkında ne yapıldı?
– 294 –
Yani biz bu davaya başladığımız zaman kendi yağımızla kavrulacağımızı tabiî hesap etmeli idik. Binae-
naleyh iktisaden aşarın tezyidi için neler yapalım? Bugün bendeniz biliyorum ki Samsun’da reji müdüriyeti
yanında milyonla liralar yapar tütün mevcuttur. Ne için bedeli nakdî alalım. Evvelâ bunları alalım. Bu
milletin varidatı nereden çıkardı? Aşarından, ağnamından. Bunlar için ne tedbirler yapılmadı? Bir defa
da İktisat Vekâletinden soruyorum. Müdafaai Milliye Vekâletinin şimdiye kadar bu meseleden anlaşılır ki
Müdafaai Milliyenin geri hidematı lüzumludur. Geri teşkilât pek lüzumludur. Zafer ordunun kanundadır,
derler. Ordu iyi iaşe edilmek lâzım gelir. Ordunun iaşesini temin için ordu gerisindeki teşkilâta hâkim ol-
mak ister. Ordunun vereceği emri anlamalı. Ordunun vereceği emirden mesul olacak bir teşkilât lâzımdır.
Bu teşkilât çoktur. Bendeniz de kaniim.
Sonra ahzı asker söyleniyor. Ahzı askerin çokluğuna kaniim. Fakat nazarı dikkati âlinizi celbederim.
İngiliz Hükûmetinin bizim ordu için ilk teklifi ahzı askerin kaldırılmasıdır. Bu ahzı askerdir ki harbi
umumîde (2 850 000) nefer sevk etmiştir. İyi bir alet olduktan sonra kötü netice verdikte kötülük aletin
fenalığında değil, iş onun sa’y u amelindedir. Islah edilmesinde bendeniz de beraberim. Yani bugün ahzı
asker kalemleri çoktur. Ahzı asker heyetleri fazladır. Fakat şunu rica ederim ki bugün bunu nüfus me-
murlarına verirseniz şunu sorarım ki nüfus memurları evvelâ kendi işlerini yapıyorlar mı? Saniyen nüfus
memuruna deseniz ki bu işi size verdik. Bu nüfus memuru bunun için sizden bir teşkilât isteyecek. Bu
teşkilât zaten üç nefer bir zabitten ibarettir. Yalnız bir ruh nokta var ki bunu da arz edeyim de ondan sonra
hükmünüzü veriniz. Hatta bu baptaki sözleri ulemayı benamdan Şükrü Efendi Hazretlerine terk ederim.
Çünkü tahkikat ve tetkikat yapmıştır. Bir nokta var efendim? Bütün orduların bir sırrı vardır. O da bir
ordu ne kadar silâh çıkarabilir? Bir ordu nerede tecemmu edebilir? Ne kadar müddetle içtima edebilir?
İşte devletlerin milyonlarla mesture verip ataşemiliterlerle ataşenavallar yapması bu maksatladır. Hatta
o sır o kadar mühimdir ki onu erkânı harbiye daireleri kolordu kumandanlarına kapalı zarfla seferberlik
ilân edildikten sonra açılmak üzere kapalı zarfla bildirirler. Seferberlikten sonra onlar anlarlar. Bu sırrı siz
bütün efradı milletin İslâm Hıristiyan gireceği bir daireye tevdi ediyorsunuz ki o sırla kabili telif değildir
bu iş. Bendeniz hakikati arz ediyorum. Efendim. Yapılan iş, meselenin ruhu budur. Ordu demekte bu de-
mektir. Binaenaleyh bir ordu şimdi cephede mevcut iken ve bu ordu senelerce bütün milletin kalbinden ve
sizin ruhununuzdan doğarak büyüyerek tam bir neticei katiyeye geleceğimiz bir zamanda böyle bir bedeli
nakdî kanunu koyacağız. Gerideki ahzı asker şubelerini lağvedeceğiz. Derseniz doğru değildir. Ben bir
asker ruhu ile söylüyorum.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Paşa Hazretleri müsaade buyurulur mu? Bir sual soracağım: Al-
manya ve Fransa’da ahzı asker şubeleri var mıdır? Bendeniz yok zannediyorum.
CEMAL PAŞA (Isparta) — Var efendim; tevdi edilemez bir sırdır. Zaten şubelerde üç zat kalmıştır. Bir
şube müdürü var? Bir muamele memuru var, bir de kâtip vardır. Üç kişidir. Bunlar kaldırılsa iş kalır. Yani
şubelerin adedi azalabilir. Bunlar mümkündür. Fakat şubeyi kaldırırsanız olmaz.
REİS — Efendim Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in müzakerenin kifayetine dair bir takriri vardır. Aynı
zamanda yirmi kadar arkadaşımız da söz almıştır. Yusuf Ziya Bey’in kifayete dair olan takririni reye koyu-
yorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsınlar... Ekseriyetle kifayet noktası kabul edilmiştir.
Maliye Vekilinin teklif ettiği veçheye müteallik takrirlerle mevzu üzerinde konuşan azayı kiramın ser-
dettikleri birçok daha nokatı nazar mevcuttur. Heyeti umumiyeye hepsini arz etmeden evvel tabiî Maliye
Vekilinin teklifini bir takriri heyeti umumiyenin reyine vaz etmek lâzımdır. Ondan sonra vaziyeti maliye
hakkında azayı kiramdan bazılarının efendim verdiği takrirleri birer birer arz edeceğim.
Hükûmetin Teklifi
1. Şimdiye kadar varidatı cedide ve munzammaya müteallik olarak teklif edilmiş olan kavanin lâyiha-
larından Muvazenei Maliye Encümeniyle bilmüzakere müştereken kabul edilecek olanların berayı tasdik
heyeti umumiyeye arz edilmekle beraber derhal mevkii tatbika vazı için mezuniyet itası,
2. %8 faiz ile ve teminatı muayyene mukabilinde Ziraat Bankasından hesabı cari suretiyle beş yüz bin
lira alınmasına salâhiyet itası,
– 295 –
3. Emvali metrukenin esbabı namına füruht veya idaresine müteallik lâyihai kanuniyenin mevkii me-
riyete vazına müsaade itası,
4. Ziynet eşyasının meni duhulü hakkındaki kanunun hububata ve sair muzır olan eşyaya ait ahkâmı
baki kalmak üzere ahkâmı sairesinin 1338 senesi nihayetine kadar tehiri meriyeti,
5. Gümrük kaçakçılığının hıyaneti vataniye ceraiminden addiyle mütecasirlerinin İstiklâl Mahkemele-
rine tevdii hususunun kabulü.
Maliye Vekili Hasan

Hüsnü
REİS — Efendim takrirlerin hepsini okuyacağız.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Mademki müzakere kâfidir. Takririn okunması istemez.
Riyaseti Celileye
Ahvali hazırai harbiye dolayısıyla muzayakai maliye malumdur. Bunun için tasarrufa riayet edilmek
ehem ve elzemdir.
Ezmanı salifede olduğu üzere hissei menafi ve masarifin ve daha tertibatı varsa anın Ziraat Bankalarına
itası ile buradan sarf ettirilen muhasebei hususiyelerin lağvedilmesi ve tütün ziraatı olmayan mahallerde
reji memurini istihdam olunduğundan bu memurlar bayilere tütün paketi satmaktan başka bir işleri olma-
yıp beyhude maaş aldıklarından ziraat olmayan mahallerdeki reji idarelerinin bir miktar maaş zammıyla
Düyunu Umumiye memurlarına ilâve ve tevdi olunması büyük yekûn teşkil eden masraftan maliyeyi müs-
tefit eden Dahiliye ve Maliye Vekâleti âliyelerince nazarı dikkate alınmasını arz ve teklif eylerim.
Tokat
İzzet
Riyaseti Celileye
Memleketimizde para kalmamıştır. İhracat yoktur. İthalât pek çoktur. Bu hal bu sene tekrar ve devam
ederse hemen elimizde bulunan evrakı nakdiye korkulacak bir dereceye gelecektir. Amerika sermayedar-
ları petrol membaı arıyorlar. Halbuki Bakü ve Musul cihetlerinde çıkan petrol membalarının merkezi
Erzincan’ın Kükürtlü nam mahallinde olduğunu esbabı fen keşfetmiştir. Bu mezkûr petrol madenlerini
bir Amerika sermayedaranına vererek memlekete hariçten para ve sermaye celbedilmesini teklif eylerim.
Kars
Fahrettin
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Reis Bey; Babı Âliye benzer teşkilâtın ilgası hakkında Heyeti Vekilenin
noktai nazarına dair bir takririm var. Lütfen emir buyurunuz okunsun.
Riyaseti Celileye
Buhranı hazırın esbabı izalesinden biri Müdafaai Milliyenin gerideki hidematından şubelerin, nokta-
ların, bilüzum cephe ve ordu teşkilâtının ilgası olduğu kanaatine karşı Erkânı Harbiye, Müdafaai Milliye
Vekillerinin fikir ve mütalaası nedir? Teşkilâtı mevcudei mülkiyeden Babı Âliyi takliden vücuda getirilen-
lerden hangisinin ilgası mümkündür? Bu bapta Heyeti Vekilenin mütalaası nedir? Buralarının izahından
sonra bu hususa müteallik icabat hakkında Meclisi Âlinin ârâsına müracaat edilmesini teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
– 296 –
Riyaseti Celileye
Geçen sene birkaç maddesi müzakere ve kabul edilen ve elyevm Meclisi Âlinin malı olarak mevcut
bulunan Bedeli Nakdî Kanunu’nun ruznameye ahzıyla müsaraaten müzakeresini ve maddelerinden kabul
edilenlerin ihtiyacı hazıra göre tedvini temin edilmek üzere yeniden müzakeresinin icrasını teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Memleketimizin mücahedesinde devamı için malî cihetin teminine medar tedabirden olmak üzere
bazı memaliki islamiyeden alınabilecek nukut ve ianat hakkında şimdiden teşebbüsatı fiiliyeye girişilme-
sini teklif ederim.
13 Nisan 1338
Burdur Mebusu
Soysallı İsmail Suphi
Riyaseti Celileye
Mütareke ve musalehenamenin mevzubahs olduğu şu sırada paradan bahsetmek tehlikelidir. Böyle 300
kişi arasında tedbir düşünmek imkânı yoktur. Bu mesele Heyeti Vekile meselesidir. Heyeti Vekile bir tedbir
ittihaz ederek Meclise teklif eder. Münakaşa, bu teklif üzerinde yapılır. Daha senenin bidayetindeyiz. Za-
manımız vardır. Bu meseleyi itidali dem ile müzakere eylemek üzere müsait bir zamana talikini ve Heyeti
Vekilenin bu mesele ile ciddî suretle iştigal eylemesini teklif eylerim.
12 Nisan 1338
Tokat
Rıfat

13. 4. 1338
Maateessüf duçar olduğumuzu tamamen anladığımız fecayii malî karşısında atideki teklifi kanunîyi arz
etmek mecburiyeti vicdaniyesinde bulunuyorum. Benim kadar kalplerinin sızlayacağına bütün manası ile
emin bulunduğum arkadaşlarımın takdiratı vataniye ve hissiyatı mahsusai diniye ve namuskâranelerine
müracaat ediyorum. Tarzı teklif ve maruzatımdan da anlaşılacağı üzere Reisi Muhterememiz Paşa Hazret-
leri başta bulunduğu halde uhdelerinde ordu ve kolordu, fırka kumandanlıkları bulundurulacak olanlarla
mümessillik vazifesini ifa edecekler dahil edilmek üzere esamisi merbut listelerde gösterilen azayı kiramın
olbabdaki Nisabı Müzakere Kanunu mucibince Meclisin fiilen ve müstemirren devamını temin şartıyla
tahsisat almaları ve rüfekayı kiramı mutebakiyenin dahi bir gûna tahsisat talebine hakları olmamak üzere
devairi intihabiyelerinde ve arzu edecekleri mahalde milletin muvaffakiyetine çalışmak ve binaenaleyh
icabında iktidar ve ihtisasları bulundukları hidematı sairei vataniyede istihdam kılınmak hususlarını ka-
bul buyurmak hamiyet ve mekârimini ibraz ve izhar eyledikleri takdirde pek büyük hüsnü tesir ve aynı
zamanda menafii maddî ve manevî temininin imkânına kaniim. Bir gûna mahzuru hukukî ve siyasî ol-
mayıp da bu suret karini tasvip buyurulduğu takdirde Maliye Vekilinin teklif ettikleri ve kısmen Meclis ve
Encümenlerde bulunduğu anlaşılan kanunların müzakeratına devam olunmak üzere evvelen ve hasseten
Müdafaai Milliye ve devairi sairei merkeziyede acil bir tensikat ve ciddî teftişat esasatına müteallik teklifi
kanunînin beşinci maddesinin kabulü suretiyle de pek çok tasarrufat icra edileceğine eminim.
– 297 –
«Teklifi Kanunî Müsveddesidir.»

1. Nisabı Müzakere Kanunu mucibince Meclisin müstemirren devamına halel gelmemek üzere mev-
cut... kadar azadan... kadarı davayı millî ve istiklâlimizin istihsaline kadar Ankara’da bulunacaktır.
2. Reis Paşa ile Ordu, Kolordu, Fırka kumandanları ve memaliki ecnebiyede mümessillik vazifesini ifa
edenler fiilen Ankara’da vazife görenler gibi telakki ve kabul olunur.
3. Azayı mütebakiye daireyi intihabiyelerinde veyahut Ankara’da bulunmak şartıyla bilâtahsisat mezun
addolunurlar. Ancak badema vazifei tarihiye ve hidamatı vataniye ve diniye itibariyle bilfiil çalışacaklar ile
mezun addedilecek azayı kiram halen ve atiyen aynı hukuka malik bulunacaktır.
4. Dairei intihabiyelerinde ve herhangi mahallerde mezun addedilecek azanın fiilen hidameti vataniye-
ye daveti halinde derhal icabet edecek ve indelicap ihtisası dairesinde teklif olunacak bir vazifei Hükûmeti
ve milleti kabul edebilecektir.
5. Nihayet bir ay zarfında ikmal edilmek şartıyla Meclis tarafından evvelen Müdafaai Milliye mütea-
kiben devairi sairei merkeziye ve taşrada tensikat icra ve teftişata iptidar olunacak ve teftişat netayici de
ikinci ay nihayetinde ikmal ve raporları Meclise tevdi edilmiş bulunacaktır.
6. İşbu kanun icrayı ahkâmına Büyük Millet Meclisi memurdur.
7. İşbu kanun tarihi kabulünden muteberdir.
13 Nisan 1338
Antalya Mebusu
Tahsin
REİS — Efendim, şimdi okunacak liste bu teklifi imza eden zevat değildir. Teklif merbut listedir. Liste
okundu.
Hilmi Bey (Ardahan), Zekâi Bey (Adana), Bekir Sami Bey (Amasya), Rasih Efendi(Antalya), Hacı
Mustafa Efendi (Ankara), Hâmi Bey (Aydın), Şeref Bey (Edirne), Osman Fevzi Efendi (Erzincan), Hacı
Süleyman Efendi (İzmir), Mahmut Esat Bey (İzmir), Cemal Paşa (Isparta), Ahmet Muhtar Bey (İstanbul),
Ferit Bey (İstanbul), Adnan Bey (İstanbul), Emin Bey (Eskişehir), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), Hü-
seyin Avni Bey (Erzurum), Necati Bey (Erzurum), Celalettin Arif Bey (Erzurum), Kemal Bey (Ertuğrul),
Rüştü Bey (Ergani), Necati Bey (Elaziz), Ali Saip Bey (Urfa), Yasin Bey (Oltu), Şevki Bey (İçel), Hafız Ab-
dullah Efendi (İzmit), Edip Bey (Batum), Süleyman Sudi Bey (Bayazıt), Yusuf Ziya Bey (Bitlis), Şeyh Servet
Efendi (Bursa), Muhittin Baha Bey (Bursa),Operatör Emin Bey (Bursa), Veli Bey (Burdur), Hilmi Bey
(Bolu), Hamit Bey (Biga), Hamdi Bey (Tokat), Nafiz Bey (Canik), İhsan Bey (Cebelibereket), İsmet Bey
(Çorum), Mazhar Müfit Bey (Hakkâri), Yusuf Bey (Denizli), Diyab Ağa (Dersim), Kadri Bey (Diyarbekir)
Hacı Mustafa Efendi (Siirt), Rıza Nur Bey (Sinop), Rauf Bey (Sivas), Taki Efendi (Sivas), Bekir Sıtkı Bey
(Siverek), Refik Şevket Bey (Saruhan), Hasan Bey (Trabzon), Ali Şükrü Bey (Trabzon), Yasin Bey (Gazi-
antep), Cavit Bey (Kars), Vehbi Bey (Karesi), Basri Bey Karesi), Ali Sururi Efendi (Karahisarîşarki), Şükrü
Bey (Karahisarısahip), Hulusi Bey (Karahisarısahip), Abdulkadir Kemali Bey (Kastamonu), Yusuf Kemal
Bey (Kastamonu), Mustafa Bey (Kozan), Vehbi Efendi (Konya), Musa Kâzım Efendi (Konya), Refik Bey
(Konya), Müfit Efendi (Kırşehir), Ahmet Hilmi Bey (Kayseri), Celal Nuri Bey (Gelibolu), Hasan Fehmi
Bey (Gümüşhane), Ali Haydar Bey (Genç), Tevfik Efendi (Kângırı), Besim Atalay Bey (Kütahya), Esat Bey
(Lazistan), Derviş Bey (Mardin) Sefahattin Bey (Mersin), Sefa Bey (Mersin), Hasip Bey (Maraş), Lütfi Bey
(Malatya), Tevfik Rüştü Bey (Menteşe), Hacı İlyas Sami Bey (Muş), Ata Bey (Niğde), Haydar Bey (Van),
Hakkı Bey (Van), Süleyman Sırrı Bey (Yozgat).
13 Nisan 1338
Antalya Mebusu
Hasan Tahsin
– 298 –
Aza adedi: 83
BİR MEBUS BEY — Hasseten rica ederim. Takrirlerini izah etsinler.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Takrirlerini izah etsinler (Gürültüler, reye koyun sesleri)
HASAN FEHMİ BEY — (Gümüşhane) — Efendiler, istirham ederim. Sükûnetle dinleyiniz. Usul hak-
kında arz edeceğim. Arkadaşlar... (Reye koyun sadaları)
EMİN PAŞA (Sivas) — Aynen kabul ediyoruz. Müzakereye hacet yoktur. Rica edeniz.
REİS — Efendim rica ederim mevkilerinizi muhafaza edin «Reye sesleri» Reye koymak Riyasete
aittir. Daha takrirler okunmadı. Rica ederim sükûneti muhafaza ediniz, efendim.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Arkadaşlar hepimiz yekdiğerimize hürmet ve emniyeti müteka-
bile ile merbutuz. Teklifi kanunî hakkı her azanın bir hakkı tabiîsidir. Derhatır buyurursunuz ki bundan...
(Gürültüler) Müsaade buyurun. Efendim usul hakkında söylüyorum. Bundan evvel Tahsin Bey arkada-
şımızdan evvel arkadaşlarımız bir teklif verdiler. Dediler ki Meclisin nisabı müzakeresini tenzil edelim.
İntihap kanununda olan adet kalsın. Diğer bir kısım arkadaşlarımız mezun kalırlar, tasarrufu temin etmiş
olurlar. Bu teklifte bugünkü tasarruf mevzubahs olduğu zamanda mana ve ruh itibariyle aynı ona göre bir
tekliftir. Yalnız arkadaşımız burada fazla olarak ifrata vararak bir de bir esami raptetmiş. Bunu samimi-
yetine bağışlayın. Benim de burada ismim mevcut olmadığı halde müteessir ve müteezzi olmuyorum. Bir
mebusun hakkı teklifini hiçbir şey takyit etmez. Yalnız bu merbutu cetveli nazarı dikkate almaz, kendisine
iade eder cetvelin mahiyeti bundan ibaret kalmış olur. (Şiddetli gürültüler)
REİS — Efendim Heyeti Celilenize arz edilmesi icap eden takrirler bitmedi.
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Reis Bey; müsaade buyurunuz. Bir zata söz veriliniz. Bana da söz
veriniz.
Beyefendiler benim noktai nazarımca böyle bir takriri Meclise arz etmek inhilâle sebebiyet verecek
tariklerin birisini göstermek demektir. (Bravo sesleri, alkışlar) Tekmil mikyasla mecnunluktur. Bu takriri
verenler izahatı lâzıme vermelidir. İstiklâl Mahkemesine vermelidir. (Bravo sesleri, alkışlar)
REİS — Antalya Mebusu Hasan Tahsin Bey buyurun.
ABDULHAK TEVFİK BEY (Dersim) — Sahibi teklif takririni geri alıyor (Gürültüler, izah etsin sesleri)
HASAN TAHSİN BEY (Antalya) — (Kürsüye gelerek). (Gürültüler, ayak patırtıları, alkışlar)
REİS — İstirham ederim, sükûtla dinleyelim.
HASAN TAHSİN BEY (Antalya) — Efendim bendeniz bütün kanaatimle bu takriri tasvibi âlinize
arz ediyorum. Kabul, ademi kabul Heyeti Âliyenize aittir. (Ayıptır sesleri) Niçin ayıp oluyor efendim? O
halde (Gürültüler)
REİS — Efendim takririni geri almıştır. (Hayır hastahaneye sesleri, gürültüler) Efendim takrirler oku-
nacak. Rica ederim sükûtla dinleyiniz. (Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey’le rüfekasının takriri okundu.)
Riyaseti Celileye
Pek acil olan malî ihtiyaçlarımızın tatmin ve temini için berveçhi zir kanunu teklif eyleriz.
Kütahya Gaziantep Bayazıt

Besim Atalay Abdurrahman Lami Şevket
Madde 1. — Evkafı celâliye, evkafı bektaşiye, evkafı bayramiyeye ait arazi aşarının bu senelik Maliye
Vekâleti tarafından ahz u cibayeti
Madde 2. — Maliye bütçesinin 81’inci faslın ikinci maddesine ait olan yüz yirmi bin liranın Maliye
Hazinesine varidat kaydı.
– 299 –
REİS — Müsaade buyurursanız takrirleri okuyalım. Eğer müzakerenin devamına lüzum görmüyorsa-
nız bir takrir veriniz, celseyi tatil edelim. Çok rica ederim, ciddiyetimizi, sükûnetimizi muhafaza edelim.
Hepiniz iktisattan tasarruftan bahsediyorsunuz. Bu milletin bunda hakkı vardır. Kıymetli saatler geçiyor.
Binlerce liralar sarf olunuyor. Bir şeyi müzakere ve ciddiyetle telâkki etmiyoruz. Rica ederim sükûnetle
müzakere cereyan etsin. Müzakere bir neticeye iktiran etsin. Bu millet sizi bu Meclise raptetmiştir. Eğer
gürültü ile hangi meselenin imkânı dairesinde müzakeresini görüyorsanız söyleyin. Hep beraber yapalım.
Belki birbirimizden daha çok gürültü yapacaklar vardır. Rica ederim sükûnetle devam edelim. Buyurun
kâtip Bey.
(Kütahya Mebusu Cemal Bey’in takriri okundu.)
Riyaseti Celileye
Buhranı maliye çaresi olacak Meclisi Âli olduğuna nazaran azadan tensip buyurulacak zevatın bizzat
dairei intihabiyesine giderek berveçhizir raporun sürat ve hüsnü tesviyesi lâzımdır. Müteahhitlere sarf
edilen milyonlar hazinede kalmak mütalaasıyla berveçhizir bir kanunun kabulünü teklif ederim.
Madde 1. — Eshabı ağnamın bu seneki tiftik ve yapağı mahsulünün hususu, rayici hazıra ile mubayaa
edilip badelharp her nevi tekaliften mahsubu icra olunmak üzere ikraz edilir.
Madde 2. — İşbu tiftik yapağı ile çorap ve dolak ve şal imal ettirilip ordunun işbu ihtiyacatı suhuletle
ref edilir.
Madde 3. — İşbu imalat pek az masarifle kura ve kasabadan her haneye tevzi suretiyle icra ettirilir.
Madde 4. — İşbu kanun tarihi neşrinden mer’idir.
Madde 5. — İşbu kanunun icrasına Büyük Millet Meclisi memurdur.
Yozgat
Rıza
Riyaseti Celileye
Buhranı malî hakkında berveçhizir çarei âcile tevessül edilmesini teklif eylerim.
Madde 1. — Harp kazançları vergisiyle mükellef olanlardan servetleri nispetinde binden on bin liraya
kadar istikrazı mecburî.
2. Bin kuruştan fazla ticaret vergisiyle mükellef olanlardan yüzden bin liraya kadar istikraz.
3. Mesken ve ticaretgahından başka senevi bin lira icarı olanlardan ayrıca maktuan beşer yüz lira is-
tikraz.
4. İstirahatları uğrunda fayton râkiplerinden maktuan yüz elli lira istikraz.
5. Gayri müslimlerden elyevm silâh altında bulunanlardan beher sene için yüzer lira bedeli nakdî.
Erzurum
Salih
Riyaseti Celileye
Mileli gayrı müslimeden mükellefiyet dahilinde bulunan efradın bedeli nakdî ita etmedikleri takdirde
sanatkâr olsalar bile memleketlerinde ademi istihdamları bir kanun ile kabul edilmiş iken her tarafta bir-
çok Hristiyan efrat darüssinaalarda istihdam edilmek suretiyle iki senede lâakal iki milyon lira zayi edilmiş
olduğundan bu hususun meni devamının Müdafaai Milliye Vekiline tebliğini teklif eylerim.
13. 4. 1338
Maraş
Hasip
– 300 –
Riyaseti Celileye
Evvelce tayini esami ile heyeti umumiyesi kabul edilen ve bilâ sebebi kanuni müzakeresi taahhur eden
Bedeli Nakdi Kanunu’nun müecceliyeti askeriye kanunu yarınki ruznameye ithal ve her şeye tercihan mü-
zakeresini teklif eylerim.
13 Nisan 1338
Gümüşhane Mebusu
Hasan Fehmi

Maliye Vekili Hasan Bey’in teklifinin Ziraat Bankasına gösterilecek karşılıkla %8 faizle beş yüz bin lira
istikrazı ihtiva etmektedir. Bu teklif hem makul ve hem de Ziraat Bankasının menfaatına ve menfaati umu-
miye noktai nazarından doğru olmakla beraber şimdiye kadar bankadan istikraz, edilmiş olan mebaliğa
dahi teminat verilmek suretiyle kabulünü teklif ederim.
13 Nisan 1338
Karahisarısahip Mebusu
İsmail Şükrü

Mesele tenevvür etti, dert anlaşıldı. Çaresi itikadımca berveçhi âtidir:
1. Müdafaai Milliyenin geriye ait teşkilâtını tadilen bütçesinde beş milyon liralık bir tasarrufat yapıla-
caktır.
2. Mülki, adlî devairi merkeziyede ve bilhassa İktisat, Nafıa Vekâletlerinin tevhidi ile bunlarda ve gayrı
ez Dahiliye ve Maliye ve sair vekâletler müsteşar ve kalemi mahsuslarla, mümkün müdüriyetlerin tevhi-
dinde ve varidatı mesarifatına tekabül etmeyen liva ve vilâyetler kadrosunun varidatı nispetinde tanzimin-
den bir milyon liralık tasarrufat temin olunacaktır.
3. Meselâ efradı mükellefini askeriyei islamiyeden her ferdin veremeyeceği ve yalnız lortlar ve büyük
sermayeli tüccarlar velhasıl sermayesi on bin lirayı tecavüz edenlere hamil olacak bir bedeli nakdî kanu-
nu ve millete ağır gelmeyecek tekâlif kanunlarıyla dört milyon liralık varidat temin eder kavanin tanzim
olunacaktır.
4. Baladaki dört maddeye göre Muvazenei Maliye Encümeni bütçede tadilât ve tasarrufat icrasına me-
zundur.
Muş
Ahmet Hamdi
Riyaseti Celileye
Lâzistan Mebusu muhteremi Necati Beyefendi’nin teklifleri tetkika, teemmüle şayandır. Benim fikrime
de mülayim gelmiştir. Binaenaleyh bu hususta teemmülatta bulunmak üzere Heyeti Vekilenin nazarı dik-
katine vazını teklif ederim.
Karesi
Basri
– 301 –
Riyaseti Celileye
Gayenin husulüne değin livaların kaza, kazaların nahiye halinde idaresiyle ana göre bütçenin tashih ve
tanzimini teklif eylerim.
Bayazıt Mebusu
Şevket
Riyaseti Celileye
Hali malimiz hakkında Maliye Vekili Beyefendi tarafından verilen malumat fecidir. Bu bapta söylen-
mesi icap eden sözler de söylenmiştir. Binaenaleyh müzakere kâfidir. Ancak mevaddı atiyenin nazarı dik-
kate alınmasını rica ederim:
1. Maliye Vekili Beyefendi’nin teklifi veçhile senei haliye bütçesinin tasdik ve tespitine kadar 20 milyon
liralık avans kanununun kabulünü.
2. Her umura tercihan gerek ruznamede mevcut ve gerek encümenlerde bulunan tekâlifi cedide lâyiha-
larının müzakeresine iptidar olunması.
3. Memleketin hali malî ve iktisadîsini göz önünde bulundurmak bizim için en hayatî bir vazife iken
şimdiye kadar bu noktaya lâyık olduğu kadar ehemmiyetin verilmemesi şayanı teessüftür. Mamafih hata-
nın anlaşıldığı yerde tashihi icap edeceğinden ve böyle buhran halinde tebarüz eden malî müşkülatın hal
ve ıslahı çarelerini köhne ve asırdide idare zihniyeti tayin edemeyeceğinden bu gibi işlerde ilmî ve amelî
ihtisası olan rüfekadan şubelerce intihap olunacak ikişer zat ile kezalik hariçten alınacak lüzumu kadar
mutahassıs zevattan mürekkep bir komisyon teşkil olunarak Maliye, Nafıa ve iktisat Vekillerinin iştirakiyle
hali malî ve iktisadinin acilen ıslahı çarelerinin tetkik ve tespitini teklif eylerim.
Canik Mebusu
Şükrü
Riyaseti Celileye
Bütçe açığını kapatmağa medar ve 1338 senesine mahsus olmak üzere mevaddı atiyei kanuniyenin
kabulünü teklif ederim.
Madde 1. — Tütün istimal eden her şahıs senevi 200 kuruş keyf vergisi itasıyla mükelleftir.
Madde 2. — İşbu keyf vergisi 1338 senesine münhasır olup defaten tahsil olunur.
Madde 3. — İşbu kanun tarihi neşrinden muteberdir.
Madde 4. — Bu kanunun icrasına Maliye Vekili memurdur.
12 Nisan 1338
Biga Mebusu
Mehmet
Riyaseti Celileye
Buhranı malî meselesi ne kadar haizi ehemmiyet ise menabii varidat bulmak da o derece mühimdir.
Bu maddenin heyeti umumiyece müzakere ve tespiti birçok vakte muhtaçtır. Esaslı bir tetkikat yapmak ve
rüfekayı kiram noktai nazarını Encümeni mahsusuna arz etmek üzere keyfiyetin Bütçe Encümenine ve
yahut intihap olunacak başka bir encümene havalesini teklif eylerim ferman.
22 Nisan 1338
Beyazıt Mebusu
Süleyman Sudi
– 302 –
Riyaseti Celileye
1337 ağustosundan beri vesaiti nakliye eshabının mahiye yüz kilometre itibariyle meccanen ifasına
mecbur oldukları mükellefiyeti nakliyenin yalnız, bir sınıfa tahmili kaidei adaletle gayri kabili telif bir
mecburiyettir. Bu mahzurun izalesi maksadıyla Hükûmet tarafından teklif edilen mükellefiyeti nakliyei
askeriye kanun lâyihasının bir müddetten beri münkati olan müzakerata yeniden mübaşeretle bu kanu-
nun intacı ve sürati tasdiki tahtı vücuptadır. Buhranı malînin mevzuı müzakere olduğu şu zamanda bu
kanunun da itmamı müzakeresiyle mevkii tatbika vazı küllî faide temin ve bir sınıfa tahmil edilen yükün
cephei harbe ve menzil hututuna uzak bulunan ve her türlü barı tekâliften vareste kalan halka da tevzi ve
taksimi suretiyle adaletin tevazünü temin edileceğinden Muvazenei Maliye Encümeninden celbiyle derhal
ve tercihan müzakeresinin tahtı karara alınmasını teklif eylerim.
İstanbul
Ali Rıza

Ilgın: 12. 4. 1338
Mahrem ve mühimdir:
Maliye Vekili Beyefendi’nin vaziyeti maliyemiz hakkında Meclisi Âlinize arzı izahat ile 20 milyon li-
ralık avans kanunu ile tekâlifi cedide tarhı için tanzim edilen takriben 10 milyon lira kadar varidat temin
edebilecek olan kavaninin kabulü teklifinde bulunduğu işar kılındı. Vaziyeti maliyenin çaresizliği karşısın-
da yeni menabii varidat bulan kanunların tatbiki için Meclisin Heyeti Vekileye salahiyet vermesini yegâne
tedbir olarak mütalaa eyleyen Heyeti Vekilenin de kendisini müşkül vaziyette bulduğu anlaşılıyor. Bu sıra-
da Meclis ile Heyeti Vekile arasında ihtilâfat zuhuru ve bilhassa Heyeti Vekilenin çekilmesini mucip olacak
herhangi bir vaziyetin pek muzır olacağı takdir buyurulur. 10. 4. 1338 tarihli notamıza devletlerin cevap
hazırladıkları ve bu meyanda Yunanların inhilâl eylemek üzere bulunduğu dostlarımızın ifade eylemiş
olması harice karşı her noktai nazardan gayet kuvvetli bir cephe göstermemizi menafii memleket noktai
nazarından zarurî kılmaktadır. Binaenaleyh memleket ve orduyu idare edebilecek menabii varidatın tes-
pitini ve Heyeti Vekileyi icraatsızlığa mahkûm kılmayacak salâhiyet ve serbestiye mazhariyetini rüfekayı
kiramdan hassaten rica ederim.
Başkumandan
Mustafa Kemal
Riyaseti Celileye
Merkez ve taşra teşkilâtı mülkiye ve askeriyesinin kırtasiyecilikle değil, mesalihi umumiyei milletle
mütenasip bir şekle ifrağı suretiyle fuzuli mesarifin önüne geçilmesini arz ve teklif eylerim.
13 Nisan 1338
Dersim
Abdullah Tevfik
Riyaseti Celileye
Giriştiğimiz mücahede azm u iman mücahedesidir. Hiç yoktan muazzam bir ordu vücuda getiren bu
azm u imanımız eğer sarsılmazsa -ki sarsılmayacaktır- bu mücahedeyi daha senelerce idame edecek esba-
bı temin edebiliriz. Binaenaleyh zerre kadar yesü fütura düşmeyerek her çareye başvurmak vazifemizdir.
Mademki bugün Yunan ordusunun sahipleri garp devletleri olduğu resmen, itiraf olunmuştur. Mademki
bizim davamızda da âlemi İslam ve Şark müşterek olduğunu bütün cihana ilân etmektedir. O halde âlemi
İslâmın ve Şarkın ellerinden gelen müzahereli bizden diriğ etmeyecekleri tabiidir. Yalnız bundan ne suretle
– 303 –
istifade kabil olduğunu kemali ehemmiyetle tetkik etmek icap eder. Âlemi İslâm arasında Mısır ve Hindis-
tan gibi zengin mahaller de vardır. Eğer bir çaresi bulunursa bunların bize külliyetli surette nakden mua-
venette bulunacaklarına hiç şüphe yoktur. Binaenaleyh İslam âleminden ve Şarktan (karzı hazan) suretiyle
Müslümanca bir istikraz akdetmenin veya sair suretle istifade etmenin kabil olup olmadığını tetkik etmek
ve neticei tetkikat mı bize bildirmek üzere âlemi İslâm ve şark umuruna vakıf birkaç arkadaştan mürekkep
bir encümenin teşkilini teklif eyleriz.
Lazistan Oltu
Necati Rüstem
Riyaseti Celileye
Vaziyeti maliyemizin bize arz etmekte olduğu müşkülatı Maliye Vekili Bey söyledi. Bunun üzerine
birçok arkadaşlar suiistimal ve idareden bahsetti. Bazı arkadaşlar da çare olmak üzere geri hidematının
tanziminden ve bazı tekâlifi kanuniyenin serian müzakeresini ileri sürdü, heyeti umumiyede bu mühim
meselenin hallini mümkün görmüyorum. Hükûmet bugüne kadar vaziyeti maliyenin ıslahı için bir şey
düşünmemiş ve bir tedbir de almamıştır. Bugün bizim için yapılacak yegâne şey istiklalimizim temini mü-
cadelei milliyenin muvaffakat ve muzafferiyetle tervici için maili müşkülâta bir çare bulmak Hükûmetle
beraber hepimizin vazifesidir. Binaenaleyh bu husus hakkında Hükûmetle Muvazenei Maliye Encümeni-
nin çare düşünmesini ve mütalaası ve teklifleri olan arkadaşların, Muvazenei Maliye Encümenine bildir-
mesini ve müzakereye nihayet verilerek ruznameye geçilmesini teklif eylerim. 13 Nisan 1338
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Bütçenin tevazünü için bazı fazla teşkilâtın ilgası zaruret derecesine gelmiş ve Müdafaai Milliyenin taş-
ra teşkilâtı yani menzil teşkilâtı esasen bu vazifenin en müşkül cihetlerinin memurin mülkiye vasıtasıyla
ifa ettirilmesine nazaran lüzumsuz görülmüş olmakla menzillere ait vazifenin belediye ve tekâlifi milliye
komisyonlarınca ifa ettirilerek menzil teşkilâtının lağvı lüzumunu arz ve teklif eylerim. 12 Nisan 1338
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Hükûmetin tezyidi varidat için teklifatı vardır. Bunlar da müvazenei Maliye Encümeninde derdesti
tetkiktir. İşin müstaceliyetine ve vaziyetin ehemmiyetine binaen işbu levayıhtan icap edenleri Muzavenei
Maliye Encümeniyle bilmüzakere hemen mevkii meriyete vazı ve diğer taraftan dahi müstacelen berayı
tasdik tatbik edilecek mezkûr levayıhın hemen Meclise sevkini teklif ederim. 12 Nisan 1338
Lâzistan Mebusu
Osman
Riyaseti Celileye
Müstacelen muktezi mebaliği hemen elde etmek üzere tedabiri atiyenin mevkii icraya vazının tahtı
karara alınmasını teklif eylerim. 12 Nisan 1338
1. Silâhsız efrattan 200, efradı müslimeden 400 lira hesabıyla bedeli nakdi ahzı.
2. Vilâyet ve kaza merakizinde mukim egniyaya bittevzi derhal tahsil edilmek şartıyla vilâyattan yirmi-
şer bin lira ianei cihat tevzi ve tahsili.
– 304 –
3. Hayvanatı ehliyeden ağnam gibi resim istifası

4. Lüzumsuz ve zait teşkilât ve memuriyetlerin hemen lağvı.
Karahisarışarki Mebusu
Mesut
Riyaseti Celileye
Bütçede tasarruf icra edilmek üzere nüfusu umumisi 100 binden dûn olan livalarla nüfusu yirmi bin-
den dûn olan kazaların lağvını teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
Riyaseti Celileye
Buhranı malimizi ihsas ettirmemek üzere Rusya’dan istikrazın mümkün olup olamayacağını Rusya
Sefaretinden müşavere edilmek üzere Hariciye Vekilimize salâhiyet verilmesini teklif eylerim. 13. 4. 1338
Siverek
Lütfi
Riyaseti Celileye
Okunan takrirlerin Müdafaai Milliye, Müvazenei Maliye ve İktisat Encümenlerince müştereken tetkik
edilmek ve neticei tetkikat az zamanda Meclise arz olunmak üzere mezkûr üç encümene tevdiini teklif
eylerim. 11 Nisan 1338
Kütahya
Ragıp
Riyaseti Celileye
Umuru maliyemiz hakkında iki gündür cereyanı müzakere nafi ve müspet bir netice hasıl etmesi için
bütün vaki olan şekil ve takrirlerle beraber Muvazenei Maliye Encümenince bir neticeye iktiran ettirilme-
sini teklif eyleriz. 12 Nisan 1338
Elâziz Mebusu Kângırı Kângırı Hakkâri

Muhittin Sait Ziya Tufan
– 305 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Maliye Vekilinin olbabdaki teklifinin veçhe tayini suretiyle kabulünü teklif ederim.
Bitlis Mebusu
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Milletten mütemadi fedakârlıklar beklediğimiz bir anda kendilerimizin millete numune olmasını te-
menni ettiğim cihetle aşağıdaki maddei kanuniyeyi teklif ederim. 14. 4. 1338
Kütahya Mebusu
Besim Atalay
1. Büyük Millet Meclisi azasının aylık tahsisatı yüz liradır.

Riyaseti Celileye
İstihsalâtı durmuş, vazifeleri kalmamış olan orman memurini ile harcırah almaktan başka faydaları
bulunmayan ziraat memurlarının mensup olduğu İktisat Vekâletinin vilâyata müteallik vezaifini Dahiliye
ve Maliye Vekâletlerince görülmek üzere tamamen ilgası.
Ve kezalik hiç vazifesi, işi gücü kalmayan ve çünkü bir karış yol yapmak kabiliyetinde olmayan Nafıa
Vekâletinin vilâyat teşkilâtının kaldırılması.
Adetleri gayet tekessür eden ve gün be gün merkezden her ne sebep ile ise gönderilmekte bulunan za-
bitanla daha ziyada şayanı hayret nispeti bulan geri teşkilâtına ait lüzumsuz kalem daireleri, menzil, nokta,
müfettişlik makamlarının üçer zabitten ibaret olmak ve rüesayı mülkiyenin riyasetinde belediye heyetle-
riyle erbabı vukuftan intihap olunacak komisyonlar marifetiyle idare edilmesi suretiyle tasarruf edilmesi,
Ormanlardan istihsalat ile tezyidi ihracat için halka teshilâtı lâzıme ifası ve bunun için teklif ettiğim iki
kıta lâyihai kanuniyenin tesrii intacı Muvazenei Maliye Encümeninin 1337 senesi mazbatası müzeyyele-
sinde dahi beyan eylediğim halde henüz müzakeresine bile imkân bulunmayan kanun lâyihalarının İktisat
Encümenince terii intacıyla iktisaden gayet feci bir hale getirilen bir halkın istihsali tekâlife kabiliyet ikti-
sap edecek hale getirilmesi.
Sebepsiz bahanelerle ve bilâsalâhiyet İktisat Vekâletinin feshettiği birçok orman mukavelenamelerinin
iadesi meriyeti; kezalik iktisaden memlekete hariçten para celbinden yegâne âmili bulunduğundan bunla-
rın dahi nazarı dikkate alınması hususlarını arz ve teklif eylerim
Bolu
Şükrü
Hafidir.
Riyaseti Celileye
Maliye Vekili muhtereminin hali malîmiz hakkındaki beyanatı neticei malumesine karşı dünkü celsede
dur u diraz vaki olan beyanatta bugün bu hale çaresaz olacak tedabirin herkesin düşündüğüne göre arz
eylemesi tensip buyurulmuş idi. Ana binaen mütalaai acizanem şu veçhiledir.
1. Jandarma ve polis hidematının cephe gerisinde müstahdem efradı askeriyei gayrı müsellahaya ifa
ettirilmesi.
– 306 –
2. Şubelerde yazıcılık ve hesap ve inzibat memurlukları ve emirber neferleri keza efradı gayri müsella-
hadan olmak üzere idare ve istihdam olunmalı.
3. Efradı gayrı müsellaha evvelâ kamilen terhis edilip her fert kendi memleketinde münavebe usulü
ile üçer malı hizmet edilmek üzere hidematı maruzaya davet edilmeli ve bilâücret seve seve hem hizmet
ederler ve hem de memleketinde istihsalâta medar olurlar.
4. Ahzı asker ve menzil ve nokta kumandanlık vesair zabitana ait umuru askeriye davayı millînin hita-
mına kadar mahalli sivil memurini ve Meclisi idare ve belediye marifetiyle idare ettirmeli.
5. Bu suretle idareden hasıl olacak menafi cephe gerisine sarf edilen miktar ve jandarma, polis teşkilâtı
mesarifatı azimeleri miktarları neye baliğ oluyorsa kamilen tasarruf edilmiş olacaktır ki milyonlara baliğ
olacağı varestei iştibahtır.
6. Henüz kıtaata sevk edilmemiş olan ve efradı gayrı müsellahadan ve hidematı saniyeye tefrik edilmiş
müslim efradı askeriyeden bedeli nakdî kabul edilmelidir.
7. Fazla teşkilâtın ilgası vesaire hakkında rüfekayı kiram taraflarından vaki olan teklifatı tekrar etmek
tasdiatı zaideden addolunmakla anlara da iştirak ettiğimi arz ile iktifa ve berveçhi balâ madde madde ma-
ruzatımın kabulünü Heyeti Celileden rica ve teklif eylerim. 12 Nisan 1338
Yozgat Mebusu
Rıza
Riyaseti Celileye
Eşhas
Lira/Adet Sınıf Adet Verginin ismi
1 000 000 1 1 000 İstiklâl vergisi, binerlik

1 000 000 2 2 000 İstiklâl vergisi beş yüz lira
1 000 000 3 3 000 İstiklâl vergisi üç yüz küsur
1 000 000 4 5 000 İstiklâl vergisi iki yüz
1 000 000 5 2 000 İstiklâl vergisi elli lira
1 000 000 6 5 000 İstiklâl vergisi yirmi lira
4 000 000 7 Nüfus başına bakiyesinden birer liradan
10 000 000
Vaziyeti maliye için birçok dolaşık yollardan yürümekten ise İstiklâl Vergisi namıyla yedi sınıf üzerine
balâda müfredatı maruz on milyon liranın parası olmayanlardan rayici mahalliye üzerine muktezi mevad-
dan rayiç üzerine aynen hayvan, hububat almak suretiyle mümkün görüyorum. Sınıfların tefriki mahalli
meclisi idare ve mal memurları ticaret odaları reisi Hükûmetin riyaseti tahtında icra ederler. Halkın ve
Meclisi Âlinin nazarı dikkatine çarpan suiidare ıslah edilirse tatbikinde suhulet husule geleceği kanaatin-
deyim. İşbu takririmin heyeti umumiyeye arzını teklif eylerim.
Eskişehir Mebusu
Mehmet Emin
– 307 –
Riyaseti Celileye
Ahiren müstakil liva haline konulan livaların mukaddema merbut oldukları vilâyata raptıyla müstakil
liva teşkilâtı yüzünden elviye ve merkezde fazla teşkilâttan tasarruf edilmesini teklif eylerim.
13 Nisan 1338
Sivas
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
Okunan takrirlerin adedi çok olduğu gibi ihtiva ettikleri mevaddın içinde mühim olanları da dahi
vardır. Bunların yalnız Muvazenei Maliye Encümenine havalesi kâfi olamaz. Binaenaleyh diğer encümen
reislerinin ve Heyeti Vekilenin Muvazenei Maliye Encümenine iltihak ederek işbu takrirlerin müzakere
edilmesi ve neticenin heyeti umumiyeye arzını teklif ederim.
Kastamonu
Doktor Suat
Riyaseti Celileye
Ragıp Bey biraderimizin mütalâası pek doğrudur. Artık birtakım tekâlifi maliye ile millete yeni baştan
barı tekâlif tahmili hususuna ne zaman ne vaziyeti maliye müsait değildir. Binaenaleyh başka bir günde
umumî bir celse küşat edilsin. O güne kadar rüfekayı muhtereme devletin kudreti maliyesini tezyit ve
menabii maliyesini teksir edebilecek birtakım düşüncelerini tespit ederek Riyaseti Celileye arz etsinler.
Şu suretle tespit edilen kanallar heyeti umumiyece kıraat olunduktan sonra şayanı kabul ve terviç olanları
teşkil olunacak bir encümeni maliye havale ve bu encümenle Muvazenei Maliye ve İktisat Encümenleri
biliştirak tetkik ederek neticeyi heyeti umumiyeye arz etsinler. Şu suretle bir çarei maliye ile buhrana karşı
durmuş olalım. Binaenaleyh maruzatım veçhile meselenin ârâyı heyete vazı lüzumunu teklif ederim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
Riyaseti Celileye
Bir sene müddetle tatbik edilmek ve icabı halinde bir sene kabili temdit olmak üzere atideki tarzda bir
kanunun kabulünü teklif ederim:
Madde 1. — Asker ve fukarayı halk müstesna olmak üzere erbabı yesardan (müdafaai vatan) vergisi
namıyla ve madde 2’de mezkûr nispet dairesinde şahsi bir vergi alınır.
Madde 2. —:
İradı senevisi 200 liradan 1 000 liraya kadar 5 lira.
İradı senevisi 1 000 liradan 5 000 liraya kadar 25 lira.
– 308 –
20 000 liradan yukarısı için beher 1000 lirası için 10 lira zammolunur.
Madde 3. — Bu vergi ile mükellef olanlar sinni rüşte vasıl olan evlâtlarının beheri için mükellef olduk-
ları miktar verginin nısfını tediye ederler.
Madde 4. — Bu kanunun icrayı ahkamına Maliye Vekâleti memurdur.
Madde 5. — Bu kanun tarihi neşrinden muteberdir.
Trabzon
Ali Şükrü
Riyaseti Celileye
Rüfekayı kiram tarafından verilen takrirler Muvazenei Maliye ve Kavanini Maliye Encümenlerine ha-
vale edilerek yarınki cuma günü her iki encümen ittihat ederek kabili tatbik ve şayanı müzakere olanları-
nın bittetkik cumartesi günü Meclise arzını teklif eylerim.
Gaziayntap
Abdurrahman Lâmi
Riyaseti Celileye
Şu veçhile müzakerenin kifayetini teklif eylerim: Heyeti Vekile dahil olduğu halde Muvazenei Milliyi,
Kavinini Maliye, İktisat Encümenlerinden müteşekkil bir encümeni fevkalâde akdiyle bugünkü mesaili
malî ve buhranı maliye karşı bir çarei acil düşünmekle beraber sureti halli hakkındaki kanunun müstace-
len ihzar ve Meclise tevdiini teklif eylerim.
Erzurum
Salih
Riyaseti Celileye
Mademki tütün istimal edenlerden keyif vergisi alınacaktır. Enfiye çeken ve nargile içen adamlardan
dahi bu verginin alınmasını teklif ederim.
Siirt Mebusu
Kadri
Riyaseti Celileye
Masarifatı harbiye ve hidematı umumiyei devletin temini ve zaferi nihaîyi istihsal edecek olan ordu-
muzun her türlü inhilâlden muhafazası birinci derecede haizi ehemmiyet bir noktai mühimmedir. Halen
had devreye vasıl olan vaziyeti maliyemizin bugünkü buhranı izale etmek ve istiklâlimizin ve hukuku mil-
liyemizin tasdik ve iadesini kasten tavik eden Garp emperyalizmlerinin ümidi âtilerini fiilen kesrü iptal
etmek, mukavemeti milliyemizin maddî ve manevi resanetini cihana göstermek Büyük Millet Meclisinin
akdem vezaifidir. Bendeniz buhranı malînin izalesine matuf tedabir meyanında sefahat, mükeyyefat ve
müzeyyenat esasatı dahilinde fukarayı halka bâr olmayacak rüsumun cibayetini ve zirdeki mevaddın birer
– 309 –
birer reye vazını ve kabul olunacak mevaddın derhal tatbiki için Maliye Vekiline mezuniyet itasını arz ve
teklif eylerim.
1. Ziynet eşyasının meni ithali hakkındaki kanunun hulliyet hakkındaki ahkâmı baki kalmak üzere
meriyeti 1338 senei maliyesi nihayetine kadar muvakkaten tecil edilerek mezkûr kanun ile ithali men
edilen eşyanın gümrük tarifesinde mevzu resmin tazifen ahzı suretiyle ithali ve resmi alınacak eşyanın
münasip suretle damgalanması ve damgası olmayanların esnayı füruhtunda müsaderesi,
2. Ordu ihtiyacı müstesna olmak üzere bilumum yün ve tiftik ve keten mamulât ile hazır elbise, fotin,
iskarpin, gömlek, boyunbağı, yün ve ketenden mamul kadın eşyası ve alelumum patiskalar ve basmalar
hakkında tarifede mevzu resmin tazifi suretiyle ithali,
3. Çay, kahve, sigara kâğıdı ve alelumum konservelerle tuzlu balıkların ve her nevi peynir, yağ ve reçel
ve balık yumurtası; havyar, baharat ve pirincin üç misli ve gaz ve şeker ve kibrit ve her nevi çakmaklara
mevzu resmin bir misli tezyidi,
4. Ahiren Dersaadet’te tiyatro, sinema, lokanta, kahvehane ve saireye vazedilen sefahet vergisinin Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi havzai idaresinde dahi tatbiki ve her nevi sigara ve tütünlerden fiyatının bir ruhu
derecesinde resmi ahzı,
5. Resmi tazif ve tezyit edilen baladaki maddelerde muharrer mamulat ve mekûlattan (Pirinç müstesna
olmak üzere) elyevm dahili memlekette mevcut mevvaddı mümasileden alınacak resim miktarında bir
vergi ahzı,
6. Kabul olunan mevaddın levayihi kanuniyeleri Meclise takdim edilmek üzere Muvazenei Maliye En-
cümeniyle mutabık kalınan şekilde derhal mevkii tatbika vazı hususunda Maliye Vekiline mezuniyet itası,
İstanbul
Ali Rıza
Riyaseti Celileye
Buhranı hazırı malînin izalesini teminen emsali silah altında bulunan esnanı askeriyeden bazı mena-
tıkta tahtı silâha davet edilmeyenlerden alınacak hizmeti askeriye bedeliyle gayri müslimlerden alınacak
bedeli nakdînin cepheye maddî ve manevî tesir ika etmeyeceğinden berveçhizir kanunun derhal müzake-
resini teklif eylerim.
Cebelibereket
İhsan
REİS — Efendim rüfekayı kiramın makamı riyasete tevdi ettiği takrirler aynen Heyeti Âliyenize arz
edildi.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Müsaade eder misiniz? Usule dair. Takrirler pek kesirdir. Arka-
daşlardan bazılarının verdikleri takrirlere nazaran bendenizin de bir takririm vardır. Okunmadı. Bunların
heyeti mecmuasının Muvazenei Maliye Encümenine havalesini ve orada tetkikinden ve tasdikinden sonra
heyeti umumiyeye getirilmesini teklif ediyorum.
HASAN BEY MALİYE VEKİLİ (Trabzon) — Efendim: bendenizin ahvali maliye hakkında bidayeten
vaki olan maruzatım üzerine Heyeti Celilenizde cereyan eden müzakere iki üç gündür devam ediyor.
Bu hususta birçok mütalaalar ve tedbirler dermeyan edildi. Rüfekayı muhteremenin meydana koydukları
tedabirin hututu esasiyesi verilen ve kıraat olunan takrirlerde münderiçtir. Bendeniz bunları yakından
dinledim. Herhalde vaziyeti maliyemizin ordu ihtiyacatını emniyetle karşılayabilmesi için acilen birçok
tedabir ile takviye edilebilmesini istilzam edecek derecededir. Bunu tamamiyle arz ettim zannederim. İh-
timal ki de tamamen ifadei meram edemedim. Rüfekayı kiram tarafından dermeyan buyurulan tedabirin
– 310 –
hiçbiri yok ki şimdiye kadar şu veya bu membaa ait olmak üzere Heyeti Vekileniz tarafından teklif edilen
tedabirden hariç bir şey olsun. İki şey gördüm ki bunlara dair henüz bir şey yapmadık ve tetkikat imkânı
var mıdır yok mudur araştırmadık. Birisi Bedeli Nakdi Kanunu -ki eski bir kanun- mevcuttur. Bunun
için yeni bir teklifimiz yok. Bu hususta da en ziyade ordunun ve ordu kumandanlarının noktai nazarını
almak icap eder. Diğeri de müskirat meselesi. Bendeniz bunu da hatır ve hayalimden geçirmemiştim.
Bunun haricinde; tedabire temas eden ve belki onlardan daha vâsi olmak üzere birçok tekâlif yapılmış-
tır. Vaziyetin bilhassa şu zamanda yani her zamandan ziyade ordu ihtiyacatının emniyetle ve selâmetle
temini lâzım geldiği ve zaruri olduğu bir devirde bu ihtiyacatın temini için ittihaz edilecek olan tedabirin
müstacel bir mahiyette olduğunu arz ettim. Binaenaleyh yine imzam altındaki teklife rücu ediyorum. Bu
tedabiri müstacele -ki ekseriyeti azimesi lâyiha halinde mevcuttur- ve kısım mühimini de ruznamenizde
dahildir. Bir kısmı bazı encümenlerde mütalaa edilmiş ve Muvazenei Maliye Encümenine kadar gelmiştir.
İşte buna müteferri birtakım tedabir daha vardır ki onların da hututu esasiyesini arz ettim. Ancak vaziyeti
maliyenin süratle salahına medar olacak olan tedabir cümlesinden bunları buldum. Bu hususta bendeniz
yalnız bana ve Heyeti Vekileye de salâhiyet istemedim. Heyeti muhteremenizin mutemedi olmak zaruri
bulunan Muvazenei Maliye Encümeni ve arzu buyurulduğu takdirde bunların diğer encümenlerle veyahut
diğer rüfekayı müntehabe ile takviyesi suretiyle bu müstacel olan tedabiri maliyenin gözden geçirilerek
yine Heyeti Celilenizin tasvibine arz edilmek üzere muvafakat hasıl olduğu günden itibaren mevkii tatbika
konması hususundaki teklifimde musırrım. Bu husustaki teklifimin reye konmasını istirham ediyorum,
ittihaz buyuracağınız karara nazaran arz edeceğim bir iki nokta vardır. Onları da sonra söylerim.
HASAN FEHMİ (Gümüşhane) — Reis Bey; bir şey soracağım. Müsaade buyurulur mu? Efendim Ha-
san Beyefendi ismini tadad ettiği lâyihaların Muvazenei Maliye Encümenin tetkikinden sonra mevkii
meriyete vazını ve tatbik edilmesini ve ondan sonra da yine heyeti umumiyede müzakere olunmasını
söylediler ve teklifimde musırrım dediler. Bendeniz bu musırrım kelimesinden anladığım yani bunların
az bir zamanda intacı mıdır? Eğer Heyeti Celile bunları on, on beş günde müzakere eder de müspet veya
menfi bir karar verirse bu maksatları temin eder mi? Etmediği takdirde Meclisin heyeti umumiyesine ait
hakkı teşrii bir encümene devretmek gibi bizi müşkil bir vaziyetten kurtarmış olmazlar mı? Yani bizi bu
müşkülâttan kurtarmazlar mı?
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Müsaade buyurunuz efendim; bendenizin teklif ettiğim
şeyler emsali namesbuk şeyler değildir. Geçen sene kabul buyurduğunuz muafiyeti askeriye vergisi tama-
men arz ettiğim şekilde yapılmışsa, hatta encümenin muvafakatini dahi beklemeyerek lâyihası o zamanki
Heyeti Vekileniz -ki bendeniz dahil değildim- Heyeti Celilenize takdim edilmekle beraber o zamanki ar-
kadaşlarımız o kanunu muvakkaten mevkii meriyete koymuşlardır. Tatbik edilmiş ve alınan paralar ema-
nete irat kaydedilmiş ise de kanun kesbi katiyet ettikten sonra iradı hakiki olarak kaydedilmiştir. Bunun
bir iki emsali daha vardır. Hasan Fehmi Beyefendiden rica ederim. Birçok devrei teşriiyede mebus bulun-
muşlardır. Meclisi Mebusanın ve o zaman Meclisi Ayanın nazarı tasdikina iktiran etmeden Hükûmetlerin
kararname ve kanununu muvakkate şeklinde mevkii tatbika koydukları kavanin lâyihaları var mıdır, yok
mudur? Bendeniz bunu soruyorum. «Var sesleri» Yani şunu arz etmek istiyorum ki hiçbir memlekette ka-
rarname şeklinde ve kavanini muvakkate şeklinde bazı ehkâmın mevkii meriyete konması, kanun şeklinde
olan şeylerin kararname şeklinde icra edilmesi hiçbir zaman heyeti teşriiyenin salâhiyeti teşriiyesiyle zıt
teşkil etmek üzere telâkki edilmemiştir. Bendeniz kararname teklif etmiyorum. Tatbikatına başlamakla
beraber yine Heyeti Celilenize arz ederim. Sizin tasdikinize iktiran etsin ona göre tatbik edelim. Evet ben
on gün gibi kısa bir zamanda böyle adedi belki yirmiye baliğ olan birçok tekâlifi kanuniyenin, tedabiri
maliyeye müteallik birçok mütezad olan bazı nikata temas etmek itibariyle Heyeti Celilenin bihakkın na-
zarı dikkatini celbedeeek olan ve hiç şüphe etmiyorum uzun uzadıya müzakeratı istilzam edecek olan bu
levayihi kanuniyenin...
HACI AHMET HAMDİ EFENDİ (Muş) — Ne için çıkamayacak? İntaç edeceği muhakkak bulunan…
HASAN BEY (Devamla) — Bu levayihi kanuniyenin on beş gün bir müddet zarfında bir neticeye ik-
tiran edeceğini ümit etmiş olsaydım bittabi Muvazene Encümeni veyahut muvakkat bir encümende veya
bir müntehap heyetinizde muvakkaten tespit ve ihzarı mahiyetinde ve tedabiri evveliye şeklinde olsun
– 311 –
mevkii tatbika konması salâhiyetini istemezdim. Fakat şuna kaniim ki -ne öyle on beş günde ne de bir
buçuk ay zarfında bunların ikmal muamelesinin imkânı olmadığı kanaatindeyim. Ve bundan dolayı teklif
ediyorum- Heyeti celilenize.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu vâsi bir mevzudur. Derhal reye konamaz. Bendeniz söz istiyo-
rum. Maliye Vekilinden sonra söz söyleyeceğim. (Gürültüler.)
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Yalnız bu mevzu üzerinde müzakere açmalıyız.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Bu hususta yapabileceğim şeyleri arz ediyorum ki Heyeti
Vekilenizin vaziyeti başka şekli hükûmetlerde olduğu gibi heyeti teşriiyeden ayrı şeklinde görmüyorum.
Belki tarzı telakkimde aklanıyorum. Bendeniz umuru maliyede kendimi doğrudan doğruya Heyeti Celile
Vekili ve vekili icrai ve mutemedi addediyorum. Ve o itimad vekâleti mevcut bulundukça maliye hususun-
da yapabileceğim şeylerin hepsine aksi karar olmadıkça Heyeti Celilenizin salâhiyeti icraiyesini istimal
etmekten başka bir iş yaptığıma kani değilim.
HASİP BEY (Maraş) — Çok hata ediyorsun.
REİS — Vaziyeti maliye hakkında iki gündür hafi celsemizde müzakere cereyan ediyor. Ve bu bapta
verilen takrirler de binnetice Heyeti Âliyenize arz edildi. Bu meyanda Maliye Vekili Hasan Bey’in Hükû-
metin teklifi serlevhasıyla teklifi de aynen okundu. Ben ne hususta müzakere açılmasını sarahaten isterim.
HAŞİM BEY (Çorum) — Başkumandanlığın teklifini reye koyunuz. (Gürültüler.)
REİS — Müsaade buyurunuz. Söz isteyen isimlerini yazdırsın. Sonra hukuklarımız zayi oldu diye fer-
yada başlamayın.
REİS — Hasan Fehmi Bey ne hakkında söylemek istiyorsunuz?
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Umumi müzakere açılması hakkında.
REİS — Lehinde mi aleyhinde mi? Buyurun.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Maksadım Maliye Vekili Bey Muvazenei Maliye Encümeninin
tetkik ve ihzar eylediği lâyihai kanuniyelerin bir cetvel halinde tatbikine müsaade buyurun diyor. Halbuki
bendeniz diyorum ki bunlar mademki Muvazene Encümeninden çıkmıştır ve hatta bir kısmı yarı yarıya
müzakere edilmiştir. Bir kısmı da ruznamededir. Müstaceliyet kararına iktiran etmiştir. Bir kısmı henüz
ruznameye alınmamıştır. Fakat bunların esası hakkında umumi bir müzakere icra edildiğine göre bunları
kısa bir zamanda intaç edebiliriz. Fakat Meclisin heyeti umumiyesine ait olan vazifei teşriiyeyi bir encü-
mene havale etmek gibi gayet sakat bir işe geçmiş olmayalım. Maliye Vekili Bey bu hususta Heyeti Veki-
lenin musır bulunduğundan bahsettiler. Bu mümkün müdür? Hiç olmazsa on beş gün müsaade versinler.
Bu lâyihalar hakkında 10-15 gün zarfında size müspet vaziyeti kararımızı verelim diyelim. Bu olmadığı
takdirde bu mevzu etrafında müzakere açılmamaksızın ben Maliye Vekilinin teklifi reye iktiran ederse
arkadaşlar hiç üzerinde işlemediğimiz bu on beş kanunu kabul etmiş oluruz. Reddettiğimiz takdirde Reis
Paşa Hazretlerinin telgraflarında pek güzel izah ettikleri veçhile en ehemmiyetli bir zamanda bir buhranı
vükelâ karşısında kalacağız. (Ne olabilir sadaları.) Bendeniz musırrım sözünden ne demek istediklerini
atladım. Reis Paşa Hazretlerinin de telgraflarında beyan buyurdukları veçhile en nazik bir zamanımızda
bir sarsıntı karşısında kalacağız. Buna mahal kalmamak için Heyeti Vekileden çok rica ediyorum: Bizi bu
kadar kıskıvrak müşkülât karşısında bırakmasınlar. Meclise; hukuku teşriiyenizden bir kısmını muvak-
katen bir Encümene terk ederek fedakârlık yapın diye bir teklifle gelmesinler. Bize on beş gün müsaade
etsinler. Bu on beş gün zarfında bir tezyidi varidata müteallik olan kanunlardan şayanı kabul olanlarını
kabul ederiz. Şayanı kabul olmayanları da «kendilerini de ikna etmek suretiyle» belki reddederiz. Ve zan-
nediyorum ki memleketin derdini, herhalde kendileri kadar biz de müdrikiz ve ihtiyacatını biz de tama-
men biliriz. Bu musırrız sözünden on beş gün için sarfınazar buyursunlar, biz de her işimizi tehir ederek
ve müzakeratı saireye takdimen bu mali kanunları ruznameye alır, kısa müzakerelerle müspet veya menfi
intaç ettirir ve kararımızı veririz. Bu suretle bu iş de buhransız ve sükûnetle halledilmiş olur. Yok alelfevr
bu teklif bu takrir reye konulursa müspet veya menfi nasıl bir karar çıkarsa çıksın Heyeti Vekile müthiş bir
sarsıntı karşısında kalır.
– 312 –
ŞEVKET BEY (Bayazıt) — Heyeti Vekile geniş zamanda çekilmiyor ve böyle dar zamanlarda çekileceğiz diyor.
REİS — Şevket Bey, rica ederim sükût edin ve arkadaşlarınızın hakkı kelamlarına riayet ediniz.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Meclisi Âlinin sıfatı teşriiyesini muhafaza hususunda gös-
tereceği kıskançlığa bendeniz de iştirak ederim. Vekil olmak itibariyle. Meclisi Âliniz azasından başka bir
şekil iktisap etmiş gibi bir fikirde değilim. Aynı salâhiyet kendi salâhiyetimdir. Yani kıskançlığını hisset-
tiğim salâhiyet yine kendi salâhiyetimdir: Fakat maruzatımı teyiden bu baptaki emsali mütaaddideyi arz
edeceğim:
1. Muafiyeti askeriye vergisi: 2. Başkumandanlık kanunu; 3. Bütçenin Muvazenei Maliye Encümeninin
tespit ettiği esasat dairesinde mevkii icraya konması için Heyeti Celilenizin bir kararla verdiği salâhiyet: 18
Haziran 1336 tarihli salâhiyetiniz... Bunlar gösteriyor ki; ahvali fevkalâdede ve zaruri zamanlarda. Heyeti
Celileniz bu salâhiyetini, salâhiyeti teşriiyesini ya bir encümene veyahut reisi muhteremine veya Heyeti
Vekileye, Hükûmete vermiştir. Yoksa salâhiyetin, salâhiyeti teşriiyenin kıskançlığı hususunda ben de aynı
hislerle mütahassisim. Hasan Fehmi Beyefendi on beş gün zarfında tedabiri maliye hakkında Heyeti Ce-
lilenin -mevcut olan mali kanunları da müzakere etmek suretiyle- lâ veya naam diye bir cevap vereceğini
beyan buyurdular. Bendeniz öyle daha on beş gün zarfında kıyametin kopacağına kani değilim ve Maliye
Vekiliniz fulusu ahmere muhtaç olduktan sonra da karşınıza gelmiş değildir. (Handeler.)
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Ha şöyle; biraz ferahlık ver.
HASAN BEY (Devamla) — Bendeniz tecrübemin kısalığına, vukufumun azlığına, ademi ik-
tidarımın ve aczimin büyüklüğüne rağmen işi zaten böyle son kerteye getirip Heyeti Celileni-
zin huzuruna gelmek istemem. Ben vaziyeti maliyeyi ve şekli maliyi vakt u zamanında ortaya
koymak mecburiyeti vicdaniyesini düşünerek karşınıza gelmek ıztırarındayım. Elimizde henüz
satmadığım ve satılacak birçok eşyalar vardır. Fakat bendeniz on beş gün zarfında Heyeti Celile-
nizin kanaatini izhar edeceğine kani olamıyorum. Teklifim kısa bir müddet zarfında tedabiri ma-
liye hakkında Heyeti Celilenizin söyleyeceğini söylemesi ve vereceği kararı vermesidir. Eğer on
beş gün zarfında bunu söyleyeceğini Heyeti Celile vaadediyorsa ne âlâ. Yoksa uzun müddet ve bu
yoksulluk içerisinde ordunun idaresini ve ihtiyacatını temin etmeği deruhte eylemekten acizim.
Zannedilmesin ki bu suretle ordu aç kalacaktır. Hayır efendiler ordu aç kalacak değildir. Ordu
vasıtasız kalacak değildir. Ordu; muhtaç olduğu şeyleri doğrudan doğruya ve kimseye sormadan
alacaktır. Siyaset, kiyaset, idare; orduyu bu vaziyete koymadan, ihtiyacatını usulü muntazam
tahtında kavanini mevzua ve nizamatı ile hakka istinaden tedarik ederek orduya vermektir. Bunu
yapmazsanız; ordunun ihtiyacatını kendi kendine alacağına bir saniye şüphe etmeyin. Binaena-
leyh işi bu vaziyete düşürmemek için Heyeti Âliyenin yapması lâzım gelen tedabiri bir an evvel
ittihaz buyurması lüzumunu son bir söz olmak üzere arz ediyorum.
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Bizi tehdit mi ediyorsun Hasan Bey?
HASAN BEY (Devamla) — Hayır efendim, tehdit etmiyorum. Ben hakikati söylüyorum.
Efendi aç ordu durmaz. İhtiyacatını kendi kendine temin eder.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Orduyu bunlardan tenzih ederiz.
HASAN BEY (Devamla) — Ordu nasihat istemez para ister. (Gürültüler.) İyi dinleyin bende-
nizi.
REİS — Efendim; sözünü kesmeyin.
HASAN BEY (Devamla) — Bendenizi dinleyin. Bendeniz söylediğim sözleri tartarak söyle-
rim Yahya Galip Bey. Siz de sonra söylersiniz.
Heyeti Celilenize arz ettim ki dört aydan beri ordu tamamen peşin para ile geçiniyor. Katiyen
on para veresiye aldığı yoktur. Ordunun peşin para ile idare edilemediği bir zamanda muhitin
bir müşkülâtı devam ederse tabii ihtiyacını kendi kendine temine çalışır. Bundan yağmayı kas-
tetmedim.
– 313 –
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Ya neyi söylüyorsunuz?

HASAN BEY (Devamla) — Sözümün gerisini dinleyin. Ordunun elinde vesaiti kanuniye var-
dır. Orta yerde mevcut mevkii meriyete vazedilmiş musaddak bir tekâlifi harbiye kanunu vardır.
LÜTFİ BEY (Malatya) — O herkes için kabili tatbik değildir.
HASAN BEY (Devamla) — Onun hükmü geçmedi, kanun mevcuttur. Kanunu ilga buyurmadınız. Bi-
naenaleyh her an kabili tatbiktir. (Gürültüler.) Müsaade ediniz kanunu ilga buyurmadığınız için yapılacak
tedabiri; ahkâmı kanuniyeye riayetten başka bir şey değildir. O salâhiyet mevcuttur. Kanunun ahkâmına
her an müracaat kabildir. Fakat Heyeti Vekileniz o salâhiyeti kanuniyeye müracaat etmeği, memleketin
menafii iktisadiye ve ahvali maliyesiyle pek kabili telif görmediği içindir ki başka tedabir maliye ile işi gör-
mek cihetini tercih etmiştir. Yoksa tekâlifi harbiye kanununu tatbik etmekten bizi kim meneder?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Kanun yoktur efendim.
HASAN BEY (Devamla) — Mevcut kanun hakkında bir şeyiniz yoktur ki.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Emrimizde yoktur. Kanun yanlış yapılmıştır. Salâhiyet almadan
gasp etmişsinizdir.
HASAN BEY (Devamla) — Kanun her şeyi yapar, kanun yapar.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Nasıl yapar?
HASAN BEY (Devamla) — Nasıl yapamaz?
REİS — Hatibin sözünü kesmeyiniz. Sükûtu ihlâl etmeyiniz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Bu hususta bir sarahat yok ki...
REİS — Hatibin sözünü kesmemek için sarahati kanuniye vardır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Kesiliyor, cevap veriyor.
REİS — Siz kesmeyin... Bilâhara icap ederse müzakere açılır ve söz isteyen buradan söyler efendim.
HASAN BEY (Devamla) — Binaenaleyh beyanatımı hülâsa ediyorum: Binaenaleyh mevsimin mevsi-
mi tahsilat olmaması, varidatımızın şu bir iki üç ay zarfında maalesef en ziyade muhtaç olduğu ve varida-
tımızın bu işin teminine kifayet edememesi ve yine arz ediyorum ki şimdiye kadar olan tedahüllerin aksi
tesir olarak halkın eskiden gösterdiği müsamahakârlık muvakkat bir zaman için veresiye vermek gibi su-
retler yavaş yavaş ortadan kalkmıştır. Ordu ihtiyacını tazyik etmektedir. Bittabi bu tazyik vaziyetine Maliye
Vekili çare bulamadığını da arz ediyor. Ve bunun tevlit edeceği netice de arz ettiğim şeydir. Sonra yine de
biz burada bağırıp çağıracağız. Memleketin menafiine muhalif yol tutulduğundan şikâyet edeceğiz. Bunun
için arz ediyorum. Bunlara mahal kalmasın diye söylüyorum. Eğer Heyeti Celileniz bu on beş gün zarfında
bu tedabiri maliye hakkında lâ veya naam kati bir netice vermeği vaat buyuruyorsa ve her şeye takdimen
bu işi tesri ve tecrih ederek halletmeği tensip buyuruyorsa biz de on beş gün daha vaziyetimizi tehir ederiz.
Fakat her halde bendeniz vazifei vicdaniyemi ifa ettim. Vazifei mecburiyetimi ifa ettim.
REİS — Efendim; vaziyeti maliye hakkında müzakere cereyan etti. Ve takrirler Heyeti Âliyenize arz
edildi. Usulen takrirlerin reye vaz edilmesi lâzım geldi. Halbuki bazı arkadaşlar usulü müzakere hakkında
beyanatta bulundular. Ve bunu müzakere tarzında devamını arzu ettiler. Tekrar müzakere açmak için He-
yeti Âliyenizin kararı lâzımdır. Şu halde bir zatın talebi bence kâfi değildir. Bu mevzu üzerinde müzakereyi
kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi.
Şu halde bu mevzu üzerinde müzakere kabul edilmemiştir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Ne üzerine Reis Bey?
REİS — Ne üzerine olduğu gayet sarihtir. Yani bu takrirler reye konsun mu, konmasın mı? mevzuu
üzerine müzakere yapılacağına dair Hasan Fehmi Bey beyanatta bulundular. Dinleyenler anlamışlardır,
zannederim. Şu halde efendim Hasan Beyefendi’nin son ifadelerinde Heyeti Âliyenizce mevzubahs olan
kavanin lâyihası on beş gün zarfında müzakeresiyle intacı kabul buyurulursa sarfınazar ederim dediler.
– 314 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey; sual soracağım.

REİS — Sualler akşama kadar gider. Takrir verirseniz ona göre muamele yaparız.
HALİL İBRAHİM EFENDİ (Eskişehir) — On beş günde varidata müteallik kanunlar için Meclisi sıkış-
tırıyor. Halbuki Meclisin tezahüratı birtakım lüzumsuz israfatın tenkisini istiyor. Buna karşı Hükûmetten
suallerimiz vardır.
REİS — Buna dair takrirleriniz buradadır. Bunlara karar verildikten sonra.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bir şey arz edeyim: On beş günde deniliyor. Halbuki Muvazenei
Maliye ile Hükûmetin iştirakiyle ya bu kanunların tatbikini kabul eder veyahut buradan kanun çıkmadık-
ça icra edilmez. Belki bir günde çıkarırız o idari ve tali bir karardır. Burada mevzubahs olamaz bir günde
çıkarır bir senede çıkarır. Yani Meclis mukayyet değildir. Buradan kanun mutlak çıkacaktır.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — On beş gün süratten kinayedir. Bunda Meclisin izzetine
dokunacak bir şey yoktur. Hakikaten sabahtan akşama kadar çalışır, çıkartırız.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Böyle bir takyit kabul edemeyiz.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Devamla) — Takyit değil süratten kinayedir.
REİS — Salonu terk edip ekseriyeti kaybetmeyin ve bunu böyle bırakmayın. Günahı vebali boynunuz-
dadır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; Hasan Beyefendi’nin son ifadatından maksadı tecelli etti.
Teklif ettikleri kanunların sürati âcile ile çıkarılması ve çıkarılmadığı takdirde kendisine salâhiyet verilme-
si. Meclisi Âliniz bir kanunu murat ederse sürati âcile ile yine çıkarır. Hatip sözlerini kısa söyler, mesele
üzerine beyanı fikredilir. Bu kavanin vücuda gelir. Yalnız anlayamadığım bir mesele var ki bunu böyle
yapmazsanız buhran husule gelecek diyor. 400 kişilik bir meclisten hiçbir veçhile buhran vücuda gelmez.
HASAN BEY MALİYE VEKİLİ (Trabzon) — Ona şüphe yok. Onu biliriz Yahya Galip Bey.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Binaenaleyh bendenizin noktai nazarımca bu kanunların müzake-
resine başlanmak esas beyanatı imiş. Mesele böyle iken uzadı gitti. Evvelce bu teklifleri dermeyan etmiş
olsaydılar bir saat evvel bu müzakere neticelenir ve bu bir iki gün zarfında bir iki kanun da neticelenmiş
olurdu. Şimdi Heyeti Celilenizden istirhamım bu meseleyi uzatmayalım. Müzakeresine başlayalım. Mesele
bitsin ve bunun hakkında diğer arkadaşlarımızın teklifatı bir tarafa tevdi edilsin onlara nasıl karar verirse-
niz onu müzakeresi de bir taraftan icra edilmiş bulunsun.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim; verilen takrir içinde Heyeti Vekile şu süratle intacını istedikleri Leva-
yihi kanuniyenin maddelerinden hariç bazı tedabir de mevcuttur. İşte 300 arkadaşlardan mürekkep olan
bir Mecliste muhtelif fikirler, muhtelif kanaatler olmak gerektir ve bu gibi muhtelif fikir ve kanaatlerden,
muhtelif içtihatlardan birtakım hakikatler çıkmakta muhtemeldir.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Ağlebi ihtimaldir.
BASRİ BEY (Devamla) — Herhalde 11 arkadaşımızın zannederim pek kısa bir zamanda yalnız süratle
intaç istemek mahiyetindeki teklifleri kadar ve belki bundan pek fazla bu Mecliste tedabir dermeyan edilir
ve edilmiştir. Binaenaleyh mesele...
REİS — Basri Bey teklifinizi söyleyiniz.
BASRİ BEY (Devamla) — Mesele, meselenin mihveri Heyeti Vekilenin içtihatları, lâyihaların süratle
tetkiki değil, buhranın izalesidir ve bu buhranı malinin izalesi keyfiyeti de herhalde bu takrirlerle alâka-
dardır. Onun için hedefi, mihveri, yalnız bu levayıhı kanuniye olmak üzere göstermek doğru değildir.
Saniyen memleketin, dinin menafiini elbette hepimiz her şeyin fevkinde tutarız. Hepimiz bir an ev-
vel gayeye vasıl olmak derdiyle, endişesiyle yanmaktayız. Böyle ortada bir dert var. Böyle bir derde deva
bulmak bir vazife ve muktezayı hamiyettir. Bizim kalplerimiz elbette hamiyetle çarpıyor. Müddetle takyit
meselesi zannederim ki doğru değildir. On beş gün müddetle diyorlar. Yalnız biz bunları 24 saate çıkarı-
rız. Belki o lâyihalardan daha faydalı ve maddeten ve neticeten daha nafi tedbirler buluruz. Bu tedbirler
– 315 –
sayesinde milleti ezmeden buhranı maliye bir çare bulabiliriz. Binaenaleyh kabul edilmediği surette nokta
nokta gibi şeylerle cümlelerle rica ederim karşımıza gelmesinler. Gaye müşterektir. Daha samimi olalım.
Gaye, dert müşterektir. Meclis suratla bunları intaç etmeğe elbette çalışacaktır. Müzakere kâfidir. Takrir
okunsun ondan sonra müzakeremize başlayalım.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim: usulü müzakere olmadığına dair söz söylememe müsaade eder
misiniz?
REİS — Hayır efendim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; iki gündür Meclisi Âlinin müzakere ettiği tekâlifi mev-
cuttur. Bendeniz diyorum ki bugün ne Maliye Vekilinin teklifine doğrudan doğruya cevap verebilecek
vaziyettedir Meclis. Çünkü tenevvür edemediği bazı esaslar vardır, ne de burada mevcut olan tekarir yani
burada derakap okunmakla her birinin mahiyeti, bekası, tatbikine imkân olup olmadığı ne vakit ve ne
zamanda yaraya merhem olmadığı meselesi görülemez. Binaenaleyh şimdi burada alelimyada takrir de
okunamaz. Efendiler; esasata geçersek bu buhran bu tedabirle kabili tedavi değildir. Fakat bir kere Encü-
meninizi dinlemediniz rica ederim.
REİS — Esas hakkında söyle beyefendi.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Yani ne bu takrirleri okutmak doğrudur, ne de Maliye Vekilinin
teklifini kabul etmek doğrudur. Bu takariri bir yere veriniz. Beherinin kıymeti nedir? Kaç ayda kabili he-
saptır? Değer mi, halkı izaca değer mi? Kâfi mi halka? Yoksa daha iyisi var mı? Bunu bir kere size arz etsin.
Kabul buyurun. Binaenaleyh bendeniz bu takrirleri bir encümene havale ederek orada tasnif ve tertip
edilerek ve değerleri yine Hükûmetle anlaşılarak huzuru âlinize bir içtimain mebdeinde arz edilsin. Şunlar
muvafıktır, şunlar değildir, şunlar kabili kabul veya kabili rettir, denilerek bir mütalaa yürütülmesini ve bu
kanaate göre ve o mütalaada heyetin tebellür edecek kanaatine göre işin neticesini istiyorum. Doğrusu da
budur. (Doğru sesleri)
İkinci bir mesele vardır. Tekâlifin hepsini burada bir kanunla geçirmek fevkalâde güç ve gayrı kabili
tatbiktir. Ne yapacağız o halde? Benim kani olduğum nokta şudur: Esasları Heyeti Âliyenizce kabili kabul
görülen tekliflerin dahi miktarları burada görüşülebilir. Tekâlifi maliyenin bir kere aslı ikinci maddeleri.
Miktar meselesidir haizi ehemmiyet olan. Bu Heyeti Âliyenizde burada sırasıyla müzakere olunarak bu
kabul edildi mi ondan sonra artık kanun yazıdan ibarettir. Binaenaleyh bu takrirlerin neticesinde taayyün
edecek netice Heyetinize arz edildiği zaman anlarım burada münakaşa edilir. Miktarları ve baliğları da
burada münakaşa olunur. Onlara rey verdiniz mi onlar bitmiş demektir bendenizce. Ondan sonra yazısına
gelir. Arz edebildim mi efendim. Artık basar veririz ellerine.
Üçüncü mesele şu beş on gün zarfında buna münhasır bırakalım. Tekâlifi maliyeden elimizde bulu-
nanlara geçelim. Ezcümle çay kahve, şeker, gaz, petrol vesaire gibi İstihlakât Resimli iki milyon liradır.
Niçin okumuyoruz? Niçin Maliye Vekili gelip de ayın iki veya üçünde bunun okunmasını söylemedi?
Müzakeratı saireyi bırakıp yalnız Maliye üzerine görüşelim. Bendeniz bunu görüyorum. Bu suretle hem
kanunlar çıkacak hem kanunların yalnız esaslıları ve miktarları burada münakaşa edilecek. Her şey ma-
lumatı âlinizle ve fakat elzem olarak tatbik olunacaktır. Binaenaleyh bugün müzakereye mahal görmüyo-
rum. Binaenaleyh bunu istediğiniz encümene vererek tetkik ettiriniz.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendiler. Maliye Vekilinin bize teklif ettiği kanunlarına karşı biz Maliye Ve-
kilinden sual ettik ki; bunlar bugünkü buhranı hazırı izaleye kafi midir, değil midir? gayrı kâfidir dedi. Biz
şimdi aynı nazariyeyi takip ediyoruz. On on beş güne kadar bunları çıkaralım. Pekâlâ.. Mademki bunlar
buhranı izaleye gayrı kâfidir. Hakikaten derde deva olacak bir şekil bulamamışız demektir. Şimdi esas
mesele itibariyle yapacağımız şey herhangi bir kanunu vaz edeceksek tekâlifi maliye kanunlarından her-
hangisini olursa olsun kabiliyeti tatbikiyesini iktisap edebilmek için en evvel şu teşkilâtı muazzamayı bir
kere bugünden itibaren kökünden yıkmak lâzımdır. Millete karşı sizin...
REİS — Rica ederim usulü müzakere hakkında söyleyiniz. Nasıl yapalım bundan bahsediniz. Teşkilât-
tan ve saireden bahsetmeyiniz efendim.
– 316 –
LÜTFİ BEY (Devamla) — Esas itibariyle söylüyorum. Bir gün herhangi bir kanunu vazedecek olursak
bu kanunu tatbik edeceğiz Kanunu bu millete karşı tatbik edecek millet bizim bu israfımızı gördüğü zaman
ne diyecektir? %40 itibariyle aldığımız tekâlifi milliyenin bugün hesabı katîsini alabildiniz mi efendiler?
REİS — Lütfi Bey ne teklif buyuruyorsunuz? Maliye Vekili Bey’in teklifiyle Rüfekayı Kiramın teklifine
nasıl muamele yapılsın, bunu söyleyin.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Tarh ve tahsil fevaidi ve mazarratı burada mevzuubahis değildir. Bendenizin
teklifim evvelemirde tasarruf işlerini müzakere edelim. Sonra da varidat kanunlarını müzakere edelim. Bu
olmadıkça katiyen olamaz.
REİS — Ömer Lütfi Bey.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Bendeniz de efendim Salâhattin Bey’in söylediklerini söyleyecektim.
HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Efendim, bendeniz de Salâhattin Bey’in fikirlerini kabili
tatbik görüyorum ve mütalaatına iştirak ediyorum.
REİS — Efendim bu hususta başka söz isteyen yok.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurursanız Reis Bey, tasarruf hakkındaki fikrimi söy-
leyeyim.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim. Takrirleri okuyoruz.
Mesele tenevvür etti. Dert anlaşıldı. Çaresi itikadımca berveçhi atidir:
1. Müdafaai Milliyenin geriye ait teşkilâtını tadilen bütçesinde beş milyonluk bir tasarruf at yapılacaktı?
2. Mülkî, adlî devairi merkeziyede ve bilhassa İktisat, Nafia Vekâletlerinin tevhidi ile bunlarda ve gay-
rıez Dahiliye ve Maliye vesair Vekâletler Müsteşar ve kalemi mahsuslarla mümkün müdüriyetlerin tevhi-
dinde ve varidatı masarifatına tekabül etmeyen liva, vilâyetler kadrosunun varidatı nispetinde tanziminde
bir milyon liralık tasarruf temin olunacaktır.
3. Meselâ efradı mükellefini askeriyei İslâmiyeden her ferdin veremeyeceği ve yalnız Lortlar ve büyük
sermayeli tüccarlar velhasıl sermayesi on bin lirayı tecavüz edenlere has olacak bir Bedeli Nakdî Kanunu
ve millete ağır gelmeyecek tekâlif kanunlarıyla dört milyon liralık varidat temin eder kavanîn tanzim olu-
nacaktır.
4. Bâlâdaki dört maddeye göre Muvazenei Maliye Encümeni bütçede tadilât ve tasarruf at icrasına
mezundu?
Muş
Ahmet Hamdi
Riyaseti Celileye
Her gün sabah ve akşam içtimai umumî akdiyle tezyidi varidata ait kavanînin kısa bir zamanda Mec-
listen müzakere edilerek çıkarılmasını teklif eylerim.
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Meclisin tezahüratını esas itibariyle israfat ve teşkilâtın tenkisi olduğundan bir taraftan varidat lâyiha-
ları müzakere olunurken Hükûmetin yapacağı tenkisi teşkilâtın on gün zarfında intacını teklif eylerim.
Antalya
Halil İbrahim
– 317 –
Riyaseti Celileye
1. Heyeti Vekileden müstacelen müzakeresi teklif edilen malî kanunların her işe tercihan ruznameye
ithaliyle müzakeresini.
2. Rüfeka tarafından verilen diğer takrirlerin aidiyet cihetiyle encümenlerine havale buyrulmasını tek-
lif eylerim.
Gümüşhane
Hasan Fehmi
Riyaseti Celileye
Maliye Vekilinin takririnde mezkûr varidatı cedide lâyihalarından Muvazenei Maliye Encümeninde
bulunanların derhal Meclisin celsei atiyesinde müzakeresine başlanmak üzere heyeti umumiyeye sevkleri
ve heyeti umumiye ruznamesinde bulunanların da her şeye tercihan ve müstacelen müzakerelerine başla-
nılması ve mevcut takrirlerin Muvazenei Maliye Encümenine havalesiyle kabili kabul olanlarla olmayanlar
hakkında acilen beyanı mütalaa edilmesi hususlarının kabulünü teklif eyleriz.
Erzurum Bursa Mersin Çorum

Hüseyin Avni Muhittin Baha Salâhattin İsmet
Riyaseti Celileye
Takdim kılınan takrirlerden ekserisi tasarrufa ve iktisadiyata mütealliktir. Varidat kanunları müzakere
edilirken aynı esasatı ihtiva eden tasarruf kısımlarının da ihmal edilmeyerek birlikte müzakere edilmesini
teklif eylerim.
Bolu
Şükrü
REİS — Hasan Bey! Bu takrirlerden hangisini intihap buyuruyorsunuz?

HASAN BEY (Maliye Vekili) (Trabzon) — Salâhattin Bey’in takrirlerini efendim.
REİS — O halde efendim Salâhattin Bey, İsmet Bey, Muhittin Baha Bey, Hüseyin Avni Bey’in takrirle-
rini Heyeti Celilenize arz ediyorum. Hükûmet de bunu kabul ediyor.
(İsmet ve Salâhattin Bey’le rüfekasının takrirleri tekrar okundu.)
REİS — Efendim; takrir reye konmadan evvel riyaset bir şeyi Heyeti Celilenize hatırlatmak mecburi-
yetindedir. Heyeti Celilenizin kararıyla ruzname tertip edilmiştir. Bilâhare müstaceliyet suretiyle ittihaz
buyurulan kararlar neticesinde salname suretinde iki ruzname vücut bulmuştur. Biri müstacel, diğeri gayri
müstacel olmak üzere. Bu takriri kabul ettiğiniz surette ruznamede mevcut müstacel ve gayrı müstacel
bilcümle mevad alahalini terk edilecektir. Her şeye takdimen ve hiçbir mazeret kabul edilmeyerek malî
kanunlar müzakere ve intaç olunacaktır. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın...
Ekseriyeti azîme ile bu takrir kabul edilmiştir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey; tasarrufat hakkında bir noktai nazarım var müsaade
buyurursanız arz edeyim:
REİS — Müsaade buyurun efendim... Efendim bu arkadaşlar tarafından verilen takrirlerin birinde
sabah ve akşam müzakeresi teklif edilmiştir.
(Karahisarısahip Mebusu Şükrü Bey’in takriri tekrar okundu.)
– 318 –
REİS — Bu takriri reyi âlinize vazediyorum, Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın...
LÜTFİ BEY (Malatya) — Yapamayız bunu. Gelmezler efendim.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim.. Ayağa kalkmak suretiyle... Efendim her gün sabah ve akşam
içtima etmek suretiyle malî kanunların bir an evvel müzakere ve intacını kabul buyuran zevat lütfen ayağa
kalksın... Ekseriyeti azîme ile sabah ve akşam içtima kabul edildi.
Efendim sabah ve akşam deyince öğleden evvel ve öğleden sonra demektir. Ana lisanımızda kullanılan
budur.
HAKKI BEY (Van) — Ramazanı şerif takarrüp ediyor. Hiç olmazsa bu akşam sabah kaydının Ramaza-
nı şerifin iptidasına kadar konmasını.. (Ret sadaları.)
REİS — Efendim kararı âliniz veçhile takriri Encümene gönderiyorum ve cumartesi günü öğleden
evvel saat onda içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
– 319 –
TBMM
22 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

1.— Düveli mutelifiye verilecek cevabi nota hakkında.
Cilt : 19
32’nci İn’ikat – 2, 3’üncü Celseler

OTUZ İKİNCİ İN’İKAT 22 Nisan 1338 İkinci Celse
OTUZ İKİNCİ İN’İKAT

22 Nisan 1338
İkinci Celse
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Enver Bey (İzmir)
REİS — Celseyi küşat ediyorum.

Efendim, Hariciye Vekili üç müttefik devletin 15 Nisan 1338 tarihiyle Büyük Millet Meclisi
Hükûmetine gönderdiği mütareke ve şeraiti sulhiye notasına cevaben ihzar ettiği notayı Heyeti
Âliyenize arz edilmek üzere Makamı Riyasete göndermiş bulunuyor. Bunun evvelemirde hafiyyen
müzakeresi arzu ediliyor. Heyeti Âlinizce hafi müzakeresinin icrasını muvafık görürseniz lütfen
ellerinizle işaret buyurunuz. İttifakla hafiyen müzakeresi kabul edildi.
Celsemiz hafiye inkılap edilmiştir. Hafi olarak küşat edilmiştir.
Zaptı Sabık Hülâsası okunacaktır.

YİRMİ ALTINCI İNİKAT
BİRİNCİ CELSE
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülasası kıraat ve ay-
nen kabul olundu. Ahvali maliye hakkındaki müzakereye devam olunarak teneffüs için celse tatil
olundu.
İKİNCİ CELSE
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat müzakereye bir müddet devam edilip mü-
zakere kâfi görüldükten sonra takrirler kıraat olundu. Verilen takrirlerden Çorum Mebusu İsmet
Bey’le rüfekasının varidatı cedide lâyihalarından Muvazenei Maliye Encümeninde bulunanların
derhal Meclisin içtimai âtisinde müzakeresine başlanmak üzere heyeti umumiyeye sevkleri ve ruz-
namedekilerin her şeye tercihan ve müstacelen müzakereleri ve verilen takrirlerin Muvazenei Ma-
liye Encümenine havalesiyle haklarında acilen beyanı mütalaa edilmesi mealindeki takriri kabul
edilip her gün öğleden evvel ve sonra olmak üzere içtimaa karar verilip celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip Kâtip

Reisisâni İzmir Van
Rauf Enver Hakkı
REİS — Zaptı Sabık hülâsası hakkında mütalaa var mı?... Kabul edenler.. Zaptı sabık hülâsası
kabul olundu.
– 322 –
1. — Düveli Mutelifeye verilecek cevabi nota hakkında.

REİS — Efendim, Heyeti Âliyenizce münasip görülürse bir taraftan cevabi notanın heyeti umu-
miyesini burada müzakere edelim, diğer taraftan da Encümen bu nota hakkında tahkikatını icra
etsin. Muvafık ise, Encümene havale edelim. Müzakeresini tensip buyuranlar lütfen el kaldırsın.
Kabul edildi efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Usulü müzakere hakkında bir şey arz edeceğim.
REİS — Buyurun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, şimdi elimize verilen şu cevabi nota dört beş
sahifeden ibaret bir şeydir. Bunu okumak, bunun inceliklerine vukuf etmek; Heyeti Vekile bunu
bir haftada işleye işleye çıkardı. Bunun hakkında ceffelkalem olsun söz söylemek için zannediyo-
rum ki iki saat olsun düşünmek lâzımdır. Bunu lâyıkı veçhile müdavelei efkâr edip salim bir yola
gitmek için müsaade ederseniz lütfen müzakeresini iki saat sonraya bırakalım. Zannediyorum ki
efendiler, bana cevaben Hükûmet çıkıp diyecek ki bu cevap geç kaldı, her halde bu akşam gitmek
lazımdır demesinler. Şimdiden emri vakii kapatayım da yarın müzakere edelim. Onlar bir hafta tut-
tular, biz de bir gün tutalım, yarın birdenbire bunun müzakeresine geçeriz. (Yarın tatildir sesleri)
Yani yarın 23 Nisandır, tatildir, obürsü güne kalsın, imali fikredelim. Görüşelim, söyleyeceğimizi
söyleyelim. Her halde böyle birdenbire cevap vermeyelim. Belki daha müzakere salim bir surette
cereyan eder. Böyle emri vakileri Meclisten çıkarmayalım.
REİS — Müsaade buyurunuz. Riyasetin evvelemirde vazifesi Hükûmetin teklif ettiği ve Heyeti
Âliyenizin hafi müzakeresini kabul ettiği nota suretini evvelemirde Heyeti Âliyenize arz etmektir.
Bundan sonra müzakerenin tehiri talep edilir, kabul edilir o başka şey. Şu halde evvelemirde nota-
nın metni Heyeti Âliyenize arz edilecektir ve edilmelidir. O halde buyurunuz efendim. (Okundu)
İtilaf Devletlerinin 15 Nisan 1922 Tarihli Notasına Verilecek Cevap Müsveddesi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, 5 Nisan 1922 tarihli notasına cevaben Fransa, Büyük
Britanya, İtalya Hükûmetleri tarafından gönderilmiş olan 15 Nisan 1922 tarihli müşterek notayı
aldığını beyan ile kesbi şeref eder.
Üç Devlet Hariciye Nazırlarının hâr ve samimi surette şarki karibde sulhun teessüsü arzusu-
nu beyan eylediklerine ve diğer taraftan mütareke teklifi dahi ancak Asya’yı suğrayı muslihane
bir surette tahliye ettirmek maksadıyla yapıldığına göre Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
mütareke ile beraber tahliyenin vukuunu takip edilen maksatların netayici m antik iyesi ne daha
mutabık görmüş ve 5 Nisan 1922 tarihli cevabi notasıyla harbin ihtimali avdetini refeylemek mak-
sadını takip eden Düveli müttefikanın noktalı nazarına tevfiki hareket ettiğini zanneylemiştir.
Filvaki 23 Mart 1922 tarihli mütareke notasında üç Devlet Hariciye Nazırları muhasematın
derhal tatilini musırrane tavsiye ederken «Şarkı karibde sulhu iade etmek ve yeniden can ve mal
zayii etmeden Asya’yı suğranın tahliyesi için teklifatta bulunabilmek» maksadını takip eyledik-
lerini beyan ediyorlar. 26 Mart 1922 tarihli esasatı sulhiye notasında dahi mütarekenin «Yunan
kuvvetleri tarafından Asya’yı suğranın sureti muslihanede tahliyesini ve bu havalinin mecmuu
üzerinde Türk hâkimiyetinin iadeten tesisini temin etmek niyeti sarihasıyla yapılmış olduğu zik-
redilmektedir.
Bunlara zamimeten Büyük Britanya Hariciye Nazırı Lord Gürzon teklif edilen mütareke kabul
edildiği halde bunu, Yunan kuvvetlerinin tedricen Anadolu’yu tahliyelerinin takip edeceğini 30
Mart 1922 tarihinde Lordlar Kamarasında beyan eylemişti.
– 323 –
Bu silsilei beyanatı nazarda tutan Türkiye halkı mütareke ile beraber Anadolu’nun tahliyesinin
de bilâmehil başlayacağını ümit etmekte iken maatteessüf 15 Nisan 1922 tarihli tebliği ahirinde
Düveli müttefika mütareke ile beraber derhal tahliyeyi kabul edemeyeceklerini ve tahliyeyi şeraiti
sulhiye heyeti umumiyesinin kabulüne talik eylediklerini bildirmişlerdir.
Yunan Hükümetinin «Müzakeratın başlamasından evvel bu kabil bir şartı kabulden imtina etme-
si ve harbin Trakya’da yeniden başlayabilmesi» gibi düveli muazzamanın hâr ve samimi sulh ar-
zularına bilfiil muhalefeti ve cihan efkârı umumiyesi karşısında ağır takbihleri ve ilhamları davet
edecek olan harekâtı düveli müttefikanın tahliyenin talikine sebep olarak göstermiş olmalarını
burada münakaşa etmekten Hükûmetim içtinap etmek ister. Herhalde mezkûr sebepler tahliye
hususundaki Türk noktai nazarının sulh menafiine ve adl ü hakka ne derece muvafık olduğunu
ispat etmektedir.
Yalnız Hükûmetim şurasını teyide lüzum görür ki bir zamanlar pek zengin ve mamur olan arazii
meşgulede Yunan ordusu her gün geçtikte şimdiye kadar yaptığı yangınlara, tahriplere yenilerini
ilâve etmekte ve dökülen masum islâm kanlarını yeni kurbanlarla tezyit eylemektedir.
Yunan işgalinin Türk topraklarında yığdığı harabeler ve müreffeh ehalii İslâmiyeye mucip ol-
duğu nakabili tasvir fecayi İzmir ve havalisini ziyaret eden bütün bitaraf ecnebilerle birlikte Salibi
Ahmer murahhaslarının dahi tahtı şehadetindedir. Hıristiyan ekalliyetleri himaye etmek hususun-
daki mesaili insaniyeleri malûm olan Düveli müttefikanın Yunan işgali altında inleyen Müslüman
ekseriyetlerini bedbaht talilerine daha bir müddet terk etmek ve uzaktan seyirci kalmak isteye-
ceklerine Hükûmetim inanmak istemez. Bu ümit ile Düveli müttefika Hariciye Nazırlarını tahrik
eden hissiyatı insaniyeye müracaat ederek talisiz ve masum İslâm kardeşlerimizi bir an evvel has-
mın tahammülsüz ve zalimane idaresinden kurtarmalarını ve kendi niyet ve maksatları veçhile
mütarekeyi tahliye ile takip ettirmelerini Hükûmetim musırrane rica eder.
Vatandaşlarını bir an evvel hasmın pençei zulmünden kurtarmak azm ü iradesiyle müteheyyiç
olan Türkiye halkının tahliyeyi şeraiti sulhiye heyeti umumiyesini kabulden sonra talika muvafa-
kat etmemekte ne derece mazur olduğunu Düveli mütefikanın suhuletle teslim edeceğini Hükû-
metim kaviyyen ümit eder.
Hükûmetimin tahliye hususundaki noktai nazarı kabul olunduğu takdirde 26 Mart 1922 tarihli
notadaki davete imtisalen şeraiti sulhiyeyi berayı tetkik murahhaslarını göndermeğe amade oldu-
ğunu evvelce de bildirmek şerefini ihraz etmiştim. Ancak mezkûr şartlar arasında Büyük Britanya
Başvekilinin 1918’de «Türkiye’yi payitahtından veya ırkan ekseriyeti hâkime ile Türk olan Trakya ve
Asya’yı suğranın zengin ve meşhur arazisinden mahrum etmek için harp etmiyoruz.» yolundaki
resmi ve aleni teminatına ve müttefik devletler Hariciye Nazırlarının fikirlerinde daima hazır
bulundurdukları ve tekliflerini istinat ettirdikleri prensiplere muhalif cihetler vardır. Mamafih
«Türkiye’nin kuvvetli ve müstakil bir mevcudiyeti milliyeye tekrar iptidar edebilmesine müsaade
edecek kuva ile Türk millet ve devletini kendilerine ait addedilebilecek topraklarda tekrar iade
etmek ve Müslümanlara en munsifane bir tarzı idare temin eylemek vesaire gibi 26 Mart 1922
tarihli notada zikrolunan prensipler Türkiye halkının istihsali için bunca fedakarlıklar ihtiyar ey-
lediği gayelerden ayrı bir şey olmadığına göre işbu prensiplere uymayan şeraiti sulhiyenin ana göre
tashih olunacağından ve binnetice şeraitin heyeti umumiyesi üzerinde mutabakat hasıl olacağından
Hükûmetim kat’ı ümit etmek istemez.
Türkiye halkı kendine ait topraklarda müstakil ve emin yaşamaktan ve şimdiye kadar serbestçe
terakki ve inkişafına mani olan siyasi, adli ve iktisadi zencinlerden kurtulmaktan ve Hristiyan
milletlere tabii görülen hukuktan sırf Müslüman olduğu için mahrum edilmemekten başka bir şey
arzu etmediğini Hükûmetim bir defa daha tekrara müsaadenizi rica eder.
Filhakika harbi umumiye girmek yüzünden İmparatorluklar vüsatındaki memleketlerden mah-
rum edilmek suretiyle mağlup devletler arasında en ağır cezaya duçar olan Türkiye halkının meş-
ru ve mütevazı olan berveçhi balâ gayeleri Düveli müttefikaca esas itibariyle kabul edilmiş iken
– 324 –
tahliyeyi şeraiti sulhiye heyeti umumiyesinin kabulüne talik etmenin şeraiti sulhiyeyi tespit için
geçecek aylar zarfında düşmana Anadolu’da tecdidi muhasemat iktidarını vermekten ve her türlü
itirazdan âri bir surette Türklere aidiyeti teslim olunan arazide müstevlilerin mütemadi ve müte-
zayit tecavüzleri altında İslâm namusu ve kan ve malının heder olmasına fırsat ihzar eylemekten
başka bir netice veremeyeceğine Hükûmetim kanidir. Hususiyle şeraiti mezkûrenin kısmı mühimi
yalnız Düveli muazzamai müttefikayı alâkadar eylediğinden Hükûmetim bu husustaki hak müna-
kaşasını tahdit için düveli mezkûrenin Anadolu’da bir Yunan istilâ ordusu bulundurmağa ihtiyacı
olmadığı itikadındadır.
Şurasını da beyana lüzum görürüm ki Düveli müttefika şeraiti sulhiye heyeti umumiyesinden
hangilerini nukatı hususiye telâkki eylediklerini tasrih etmemekle Hükûmetimi tereddüde duçar
eylemiştir.
Filhakika muhtelif nukatı nazara göre muhtelif içtihatlara ve tefsirlere mütehammil olmasın-
dan naşi bu tarzı taksim daii mahzur ve mucibi münakaşadır. Bütün bu münakaşat ise İslâm ahali
üzerindeki barı işgalin temadii ıztırabatını mucip olacaktır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti tahliye hususundaki talebi esasinin büyük bir mikyas-
ta tatmini hakkındaki beyanattan müteşekkir olmakla beraber mülâhazatı anife sevkiyle mütare-
ke ve tahliyeye aynı zamanda başlanması lüzumunu tekrara kendini mecbur görmüştür. Şu kadar
var ki: Muhaberat ile geçecek zamanları hazfetmek ve yeniden mal ve can zayi etmeden sulha vasıl
olmak emrinde ileri sürülen muhtelif nukatı nazarın filhakika kabili telif olup olmadığını şifahen
müzakere ile hal ve tayin etmek ve muhtacı tenvir olan noktalar üzerinde doğrudan doğruya anla-
şabilmek maksatlarıyla evvelâ ihzari şekilde görüşmek ve zemini itilâf bulunduğu takdirde derhal
sulh müzakeratına mübaşeret eylemek üzere sahibi salâhiyet murahhaslarımızı tespit olunarak
tarihte İzmit şehrinde Düveli müttefikanın sahibi salâhiyet murahhaslarıyla buluşmağa amade ol-
duklarını Hükûmetim namına arz ederim ve bu teklife muvafakat olunduğu takdirde murahhas-
larımızın isimlerini bildirmek üzere işarını rica ile kesbi şeref eylerim.
21 Nisan 1338
Hariciye Vekili
REİS — Hariciye Encümeni mazbatası geldi, o da okunacak.

Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilece tanzim ve Hariciye Encümenine tevdi olunan işbu cevabî nota müsveddesi
Encümenimizce bittetkik merbut takrirdeki tadilât ile kabulü ekseriyet tarafından karargir olmuş
ve berayı müzakere Heyeti umumiyeye arz ve takdim kılınmıştır.
Hariciye Encümen Reisi Hariciye Encümen Mazbata M. Kâtip

Cemal Veliyüddin
Aza Aza Aza

Sivas Saruhan Soysallı
Vasıf İbrahim Süreyya İsmail Suphi
Aza Aza
Maraş Mardin
Tahsin Derviş
– 325 –
REİS — Hariciye Vekili Beyefendi bu bapta söz söylemek istiyorlar. (Müzakere açmıyoruz ses-
leri) Hariciye Vekili Beyefendi berayı müzakere Meclise arz ettiğini tebliğ ettim ve müzakeresi
için Heyeti umumiye karar verdi. Hüseyin Avni Bey tehirini talep etti, fakat henüz okunmamıştı,
okunduktan sonra müzakerenin ademi cevabına dair Heyeti muhteremece bir karar verilmedi-
ğinden Riyaseti aksi karar verinceye kadar devam eder. O itibarla Hariciye Vekili izahat verecek
ise buyursun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hariciye Vekili Bey benim teklifime karşı söyleyebilir
yoksa heyeti umumiyesi hakkında söyleyemez.
REİS — Heyeti umumiyesi hakkında da söyleyebilir, sizin teklifiniz hakkında da söyleyebilir.
Zati âlinizin sözü vardır, Yusuf Kemal Bey beyanı mütalaa ettikten sonra sizin teklifinizi de reye
koyarız.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili (Kastamonu) — Heyeti Vekile tarafından tanzim edilmiş
olan nota Heyeti Celilenizin manzuru oldu. Nota gayet muvazzahtır. Bunda takip edilen maksat-
lar aşikâr görülüyor. Onun için zannetmem ki uzun uzadıya maruzatla başınızı ağırtmağa ihti-
yaç olsun. Esas maksat tahliyede ısrar, tahliye talebinde ısrar ederken Devletlerin notalarındaki
mübayenetleri göstermek ve tahliye teahhur ettikçe onun Müslümanlar üzerinde mucip olacağı
haşaratı ve zararları tadat etmek, daha doğrusu hasımlarımızın bize karşı cihanın hissi insanisini
tahrik için kullandıkları silâha mukabil biz de pek haklı ve pek makul olarak silâh kullanmak iste-
mek, birinci nokta budur. İkinci nokta; kendileri tahliyeyi şeraiti sulhiyenin heyeti umumiyesinin
kabulüne talik etmiş oldukları için o noktayı da alıp şeraiti sulhiyenin heyeti umumiyesi hakkın-
da sözler söyledik, betahsis bazıları zikredilmiş gibi görünüyor. Fakat dikkat buyurulursa onun
hakkında da söylenilen sözler umumîdir. Yani söylediğimiz sözlere bakılacak olursa misakı millî
muhteviyatı esas itibariyle hemen tekrar ediliyor. Onların bize şeraiti sulhiye üzere teklif ettikleri
şeylere yine heyeti umumiye, esas itibariyle cevap veriliyor. Bir nokta belki biraz müphem, gizli
kalıyor. Fakat o noktayı da bir kelime ifade eder. Yani ordumuz meselesi, orada da Türkiye halkını
kendine ait topraklarda emin ve müstakil yaşamak ve o sözü hem boğazlar meselesine karşı bir
sözdür, hem de orduya ve kuvvetimize karşı bir sözdür. Çünkü ordumuz olmazsa, bir kuvvetimiz
bulunmazsa orada serbest bulunmazsak elbette ve elbette bu memlekette serbest yaşayamayız.
Onun için heyeti umumiye itibariyle arz ettiğim gibi kendilerinin dermeyan ettiği şeraite mukabe-
le ediliyor. Sonra bu mukabele deniliyor ki siz verdiğiniz şeraiti sulhiye notasında gerek arzu olarak
gerek prensip olarak şunu, şunu soyuyorsunuz. Tabiî şeraiti sulhiye notasında manzuru âliniz oldu.
Şunu istiyoruz, şunu istiyoruz diyorlar. Eğer bu istediklerine bakacak olursak Yunanlılara taalluk
eden kısmını harice bırakınız, öbür tarafta hemen bize de sorsalar biz de bunu istiyoruz. Malûmu
âliniz kuvvetli bir Türkiye’ye ait olan topraklarda kuvvetli bir Türkiye istiyorlar. Sonra bizimle
onlar arasında tekrar muharebatın başlanmasını istiyorlar. Bunlar bizim de arzularımızda. Fakat
bu arzulardan netice olarak çıkarttıkları şartlar hiç uymuyor. Onun için kendilerine diyoruz ki pren-
sipleriniz bizim prensiplerimize tevafuk ediyor. Onun için karşı karşıya gelip de konuşacak olur-
sak ve böyle notalarla kendilerimizi iğfalden ise serbestçe konuşacak olursak bizim arzular sizin
arzularınızdır ve binaenaleyh bizim arzularımıza muvafıktır ve onların netayiçi mantıkî olarak
bizim taleplerimiz olmak lâzım gelir. Veyahut haliniz meydana çıkacaktır, bu gayet nazikâne söy-
leniyor. Bu itibarladır ki zaruri olarak İzmit’te ihzari bir konuşma istiyoruz, konuşma neticesinde
itilâf hasıl olacak olursa şeraiti sulhiyeye geçeriz. İtilâf hasıl olmayacak olursa artık böyle notalarla
vesaire ile vakit geçirmeğe hacet kalmaz. Allah ne takdir ettiyse ne yapılmak lâzım geliyorsa yapı-
lır, notanın ruhu budur. İcap ederse diğerlerine cevap veririm.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; makabili ikinci cüzdedir şu nota okunurken pek
zayıf yazılmış ve bütün metalibimizi inceden inceye göstermiş gibi görünüyor efendim. Bendeniz
demin de arz ettiğim gibi böyle siyasî kelimelerin altında mana ve mefhum itibariyle muhtacı
tefsir şeyler vardır. Biz de buna nüfuz edelim. Meselâ başlangıç iyi gitmiş -kendi içtihadıma göre-
son notada velev ihzari bir surette olsun İzmit’te görüşelim deniyor. Zannederim bu evvelki nota-
– 326 –
OTUZ İKİNCİ İN’İKAT 22 Nisan 1338 Üçüncü Celse
nın kuvvetini kudretini düşürüyor. Binaenaleyh bunun Meclisçe de münakaşası lâzımdır. Bizim
evvelki notayı ve Avrupalıların notalarını karşı karşıya koyarak onlar ne demek istiyorlar, biz ne
diyoruz? Bunu münakaşa etmemiz lâzımdır. Zannederim Heyeti Vekile arkadaşlarımızın nüfuz
edemediği noktalara içimizde nüfuz edecekler bulunur. Çünkü içimizde onlardan daha siyasî dü-
şünceli arkadaşlarımız vardır. Onların da fikirlerini almak için istical etmeyelim. Milletin haya-
tıyla, mukadderatıyla, tarihiyle oynarken çocuk mektepte kıraat okur gibi bir kıraat, altında alt
tarafından bunu demek istiyoruz demeyelim. Bunun hakkında ariz amik düşünmek lâzımdır. He-
yeti Celilenizden istirham ediyorum, bu müzakereyi tehir edelim. Gece veya münasip zamanlarda
arkadaşlarınız üçü beşi oturur onlar da Heyeti Vekile gibi birer birer grup teşkil ederler. Ya tasvip
ederler veya şu, şu şekillerde daha iyi olur diyerek bizi tenvir edin derler. Daha iyi olur. İstirham ede-
rim bunun müzakeresini bir gün daha tehir edilsin, siyasetler böyle göründüğü gibi değildir. Ben
bunun içerisinde pek incelikler görüyorum, bunlara nüfuz etmek isterim.
REİS — Efendim, Hüseyin Avni Bey’in bir teklifi ve Çorum Mebusu Dursun Bey’in aynı mealde
bir takriri vardır. (Yarın olmaz, öbür gün sesleri).
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, fevkalâde ehemmiyetli bir
işte Meclisi Âlinizin istediği gibi beyanı mütalaat etmesi tabii lâzımdır. Yalnız öbür güne kadar
talikte de zannederim mahzur vardır. Mademki yarın yevmi mahsustur, içtima yoktur, onun için
tensip ederseniz bir saat veya iki saat sonra içtima ederiz. (Çok doğru sesleri).
REİS — Efendim Çorum Mebusu Dursun Bey’in takriri, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in
teklifine karşı Hariciye Vekili Beyefendi iki saat veya bir saat tatili münasip görüyorlar ve bunu
teklif ediyorlar. Bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Ekseriyetle bir buçuk saat tehiri
müzakere münasip görüldü.
Bir buçuk saat sonra içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Üçüncü Celse
Mebdei Müzakerat: 1, 45
REİS: İkinci Reisvekili Rauf Beyefendi.
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van).
REİS — Efendim, celse küşat edildi.

İtilâf Devletlerinin 15 Nisan 1922 tarihli notasına verilecek cevabî nota üzerindeki müzakereye devam
edilecektir: Söz Şeref Bey’in.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendim; 5 Nisan 1922 tarihli nota ile başlayan bu müzakerat; daha ilk notanın
metnini okuduğumuz zaman bunun içinde hüsnü niyet mündemiç olup olmadığını anlarız. O vakit ben-
deniz düşünmüştüm; fakat âlemi siyasette yapılacak ve daima yapmayacağı işi yapacağım diye söylemek
ve yapacağı işi gizlemek olduğuna nazaran siyasî notalar; daima, her tarafa çekilen lastikli sözlerle yazılır
-bu bir kaidedir- o zaman Heyeti Vekilenin buna cevaben yazıpta buraya arz ettiği notada siyasî bir lisan
kullanılmıştı. Bu sefer verilen cevaba yazılan şu notayı bendeniz okudum ve şaşırdım. Bu, siyasî bir lisan
ile yazılmış bir nota değildir.
– 327 –
Çünkü siyasî nota bu lisan ile yazılmaz. Fakat bu maksadı müdafaa ve ifa için gayet güzel yazılmış ve
gayet güzel tasvir edilmiştir. Çünkü notanın muhteviyatının birincisi, doğrudan doğruya onların bize teb-
liğ ettiği cihatın mütenakız görülen nukatını izah, ikincisi, doğrudan doğruya propaganda, yani davamızı
propaganda şeklinde onlara göstermek; üçüncüsü, bence gayet güzel ve katı sözü söylemiş olmaktır. Çün-
kü İngilizler Yunanlıların kuvvetini takviye etmek ve taarruz edecek bir hale getirmek gibi birtakım işler
yaptıklarını duyuyor ve işitiyoruz. Daima İngilizlerin siyaseti öteden beri bildiğimiz veçhile «... İhtimali
yoktur. Onun için böyle uzun uzadıya münakaşat ile güya başladığımız davada günden güne sulh sözleri
memleketin içerisine girecek ve güya asabımızın günden güne bir taraftan gevşemek ve diğer taraftan da
hiç nakabili inkâr olan birtakım hain propagandalarında yol almak ve bizi nasıl olsa bir zaafa bırakarak
istedikleri gibi birtakım ümitlerdir ki bunları birçok istihbaratlarda işitiyoruz.
Şimdi böyle uzun müzakere, münakaşa etmekten ise katî surette söylemek, ki efendiler; siz ne diyorsu-
nuz? Biz şarkı karibde sulh ve müsalemeti tesis etmek istiyoruz, artık cihanda sulh olsun... Âlâ: Biz, İslâm
âlemi de diyoruz, ki biz de onu istiyoruz. Kasap oğlu değiliz, ki adam kesmekle meşgul olalım, biz de yu-
vamızı şenlendirmek istiyoruz, sizin istediğiniz bizim istediğimize tevafuk ediyor. O halde arada ne var?
Arada şimdi böyle uğraşmaktansa, gel karşıma beyefendi; söyle istediğimi, belki haklısın; çünkü verdiğin
birinci notada sen Türkiye’yi canlı, hür, müstakil olarak kendi topraklarında yaşatmak gayesini besliyoruz,
diyorsun; bunu diyen, karşımızdaki... Teklif ettiği şeraiti sulhiyeyi tutmuyor. Bu nota onu gösteriyor ve iyi
gösteriyor, imaen, sarahaten, zımnen gayet iyi gösteriyor efendim.
İkincisi; efendi, bu müzakere ile ne olacak? Mademki sulh istiyorsun gel karşıma; ben de söyleyeceğimi
söyleyeyim, sen de söyleyeceğini söyle, belki anlaşırız. Notada lafız itibariyle bir iki yere itiraz ediyorum:
Birincisi; diyorum ki dördüncü sahifede: «vüsatındaki memleketlerden mahrum edilmek suretiyle mağlup
devletler arasında en ağır cezaya duçar olan Türkiye halkının...» Bendeniz devlet ve millet için cezayı kabul
etmiyorum. Bu «ceza»ı yerine «en ağır zararlara» olmalı... Çünkü kabahat etmedik ki bize bir ceza versin.
Onun için zarara tebdili istirham edeceğim.
İkincisi; «Hristiyan ekalliyetleri himaye etmek hususundaki mesaii insaniyeleri...» Bendeniz onu in-
saniyetkâr bir mesai olarak kabul ve arzu etmiyorum. «İnsaniyetleri» kelimesini oradan kaldırıp yalnız
«mesaileri» denince nota tekemmül etmiş olur. İşte şimdi yani perdei nikabı yüzünden atacak ve Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin rüştü siyasetini ispat edecek veçhile yazılmış bir vesika bir eserdir, bu,
gayet güzel yazılmıştır. Yalnız bu iki kelimenin tashihi için bir takrir takdim ediyorum.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Bendeniz Şeref Beyefendi’nin ikinci defa olarak Meclisi Âlinize
arz ettikleri iki kelime üzerine arz edecektim. Sözlerimden sarfınazar ediyorum, çünkü Şeref Beyefendi
izah buyurdular. «Mesaileri» şeklinde tashihini teklif edecektim.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendim; bendeniz, bu notanın son fıkralarında hem bir kaza ve hem de
bizim için birçok mehaziri dai ahval hissediyorum! Tezat hangi noktada olduğu, evvelâ bunu teşrih edece-
ğim: Bunların bize, evvelki tebliğ ettikleri notada diyorlar ki: «filhakika Yunan Hükûmeti...» diyor. Esasen
teklif bu olduğuna göre şimdi bizim cevabî notamızda ne diyoruz; «Şu kadar var ki muhaberat ile geçe-
cek zamanları... derhal sulh müzakeratına mübaşeret eylemek üzere sahibi salâhiyet murahhaslarımızın
tespit olunacak tarihte İzmit şehrinde düveli müttefikanın sahibi salâhiyet murahhaslarıyla buluşmağa..»
vesaire. Şimdi demek oluyor ki biz, bu şeriati sulhiyenin hututu esasiyesini zımnen kabul etmiş oluyoruz,
yalnız nikatı muhtelife üzerinde imali fikrederek nikatı muhtelifeyi anlaşmak üzere bunlardan salâhiyettar
murahhas istiyoruz. Nikatı muhtelife ise, esasatı sulhiyenin hututu esasiyesinden teşaup edebilecek nikat-
tır. Binaenaleyh; yalnız bu nikatı muhtelifeyi halletmek üzere heyeti murahhasayı istemek doğru değildir.
Sonra esasen bunların bizi tabi tutmak istedikleri oyalama siyasetinden, talik siyasetinden son derecede
içtinap etmek lâzım gelecek iken biz şimdi bunlardan salâhiyettar mümessiller istemek suretiyle meseleyi
büsbütün talik etmiş olacağız. Zira bunlardan birisi murahhas tayin edecek on beş gün sonra, birisi tayin
ettim gelecektir filân diyecek, böyle bilmem ne dereceye kadar doğru olabilir. Bu ihzari konferansı buraya
iki ayda toplanamayacak efendiler... Halbuki bunlar bizi öteden beri bir talik siyasetine tabi tutmak istiyor-
lar. Biz elimizle kendi boynumuza bu taliki takmış olacağız. Bunun için biz bu tarz ile böyle yalnız nikatı
muhtelife üzerinde imali fikretmek ve yalnız nikatı muhtelifeyi anlaşmak için bunlardan murahhaslar is-
– 328 –
temekliğimiz doğru değildir. Yalnız esasatı sulhiye için murahhas isteyelim. Yoksa yalnız nukatı muhtelife
üzerinde imali fikretmek ve bunları neticelendirmek için bir heyeti murahhasa isteyelim. Bu olmazsa aylar
geçecek, bizden istedikleri altı ay mütarekenin dört beş ayı geçecek ve bir şey neticelenmeyecek. Binaena-
leyh her halde bu son fıkraların tashihi lâzımdır.
REİS — Efendim tashihi için bir takrir verecek misiniz?
OSMAN NURİ BEY (Bursa) — Sureti tahriri nasıldır, ne gibi yazılmalıdır.
LÜTFİ BEY (Malatya, devamla) — Şimdi efendim bu hayati bir mesele olduğuna nazaran tashih edil-
melidir. Sureti tadilde Heyeti murahhasayı nikatı mühimmeyi halletmek için istemeyeceğim. Esasatı sul-
hiye üzerine tespit edilecek olan nikatın bizce şayanı kabul olanlarına kabul şayanı kabul olmayanlarını ret
ile, bu suretle tashih edelim. Eğer buna Heyeti Celileniz müsaade ederse bu akşam noktai nazarımı tespit
eder ve yarın Heyeti Celilenize arz ederim. Çünkü Heyeti Vekile bir hafta uğraştı, çalıştı bize gönderdi. Ben
ise yarım saat evvel notayı ellime aldım. Böyle hayati mühim bir maksat karşısında bir dakikada yazmam
doğru olamaz ve yazıp veremem. Mahaza bunu yarma bırakırsanız bu akşam noktai nazarımı tespit eder
ve yarın Heyeti Celilenize arz ederim. Bu hususun Makamı Riyasetten reye konmasını rica ederim.
REİS — Efendim, evvelce reye kondu.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Yalnız takdim edeceğim hülâsanın yarına talik edilip edilmemesi meselesini
reye koymanızı rica ederim.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Düveli mutelifenin bize verdikleri notada şöyle deniyor. «Filha-
kika Yunan Hükûmeti müzakerat başlamadan evvel bu kabil bir şartı kabulden imtina edebilir.» Yani tah-
liyeyi kabulden imtina edebilir. Kabulü halinde ya tahliyeyi ledeliktiza yine harbe başlamak üzere kıtaatı
harbiyesini Trakya’ya nakletmesine mümanaat etmek imkânsız olur diyorlar. Halbuki Anadolu’yu tahliye
etmek meselesiyle (Eski nota sesleri)... İmkânsız olur diyorlar. Halbuki Anadolu’yu tahliyeye sebep olan
kuvveti Yunan kıtaatı askeriyesinin tekrar Trakya’ya nakline mani olabilir zannederim. Eğer bizim ile mu-
hasematın, muharebatın devamını arzu etmiyorlarsa Trakya’ya nakline de mani olabilirler. Şu halde bura-
ya bir cevap verilmesi lâzım gelirse bu en son cevabî notada yoktur. Şimdi bizim vereceğimiz notada cevap
verilmemiş olduğu anlaşılıyor. Bendeniz bir şey anlayamadım. Yani biz diyebiliriz ki siz Trakya’ya nakline
de mani olabilirsiniz isterseniz. Böyle bir kaydın bu cevabî notamızda bulunması lâzımdır. Burada meskû-
tu anhtır. Burasını Hariciye Vekilinden soruyorum. Bir de efendim son notamızın üçüncü sahifesinde
«Hükûmetimin tahliye hususundaki noktai nazarı kabul olunduğu takdirde 26 Mart 1922 tarihli notadaki
davete imtisalen şeraiti sulhiyeyi berayı tetkik murahhaslarını göndermeye amade olduğunu evvelce de
bildirmek şerefini ihraz etmiştim.» Yani şunları vaat ile Başvekilin beyanatıyla tezat var diyoruz. Halbuki
onların bize tebliğ ettikleri şeraiti sulhiyede öyle bir şart yoktur. Anadolu’yu biz tahliye ettirmeyeceğiz
demiyor bu adamlar. Tahliye ettireceğiz diyorlar. (Trakya sesleri) Yalnız Trakya hakkında ise Anadolu’yu
yazılmamalıdır. Baksanıza «Trakya ve Asya’yı Suğranın zengin ve meşhur arazisinden mahrum etmek için
harp etmiyoruz.» Bu sözünüzü muhaliftir teklifiniz, halbuki bu muhalif değildir. Burada Anadolu’yu tah-
liye ettirmeyeceğiz demiyor. Anadolu’yu tahliye ettireceğiz diyorlar. Bir de efendim Lütfi Bey’in son ihzari
konferans teşkili hakkındaki sözlerine bendeniz de iştirak ediyorum.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Bendeniz efendim «ceza» kelimesinin «zarar» kelimesine tebdilini
söyleyecektim. Bendeniz burada yok iken Şeref Bey söylemiş, sözümden sarfınazar ettim.
REİS — Başka söz isteyen var mı?
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim, Düveli itilâfiye şeraiti mütareke ve Anadolu’nun derhal tahliyesini
kabul etmiyorlar. Yunan bunu kabul etse bile ordularını Trakya’ya nakletmekten mümanaat edemiyorlar.
Sonra sulh şeraitinin heyeti mecmuasının kabulünü müteakip nikatı hususiyenin müzakere, münakaşa
hakkı mahfuz kalmak şartıyla tahliye tarihi ileriye alınabileceğinden ve tahliyeye mübaşeretten bahsedi-
yorlar. Bendeniz yalnız şu cihetten nazarı dikkatinizi celbetmek isterim ki: Herhalde sulh şeraitinin, heyeti
mecmuasını kabulden evvel tahliye teklifini kabulden imtina ediyorlar. Sonra yine şeraiti sulhiyenin heyeti
umumiyesini kabulden sonra yani nikatı hususiyenin müzakeresini kabul ediyorlar. Binaenaleyh derme-
– 329 –
yan ettiğimiz tahliye şeraitinde ısrar etmekle beraber sulha müteallik bir ihzari şekilde müzakereyi kabul
ediyorlar. Bendeniz diyorum ki mademki şeraiti sulhiyenin heyeti umumiyesi hakkında bir şey söylemek-
sizin ihzari şekilde müzakereyi kabul ettikten sonra şeraiti mütarekeden olan Anadolu’nun tahliyesi hak-
kındaki ısrarımızı muvafık bulamıyorum. Bunda ısrar yani mütareke şeraiti olmak üzere kabul ettiğimiz
Anadolu’nun tahliyesi meselesinde ısrar, iki suretle bendenizin fikrime dokunan cihetlerini arz edeceğim,
ki birisi bu tahliye meselesine ısrarda bizim için acaba aczi ima etmez mi? İkincisi, biz mademki mütareke
şeraiti, şeraiti sulhiyeyi müzakere etmek için ihzari bir surette müzakere kabul ediyoruz. Biz de mütare-
kenin şeraitinde kabulü esası mahfuz kalmak şartıyla bazı hususatının müzakere edilebileceği suretinde
bir kayıt bırakmak istiyorum. Mademki şeraiti sulhiyeyi ihzari bir surette müzakeresini kabul ediyoruz
ve bunun için murahhas da göndereceğimizi söylüyoruz. Mütarekenin tahliye şeraitinde ısrar etmeyerek
kendilerinin şeraiti sulhiyenin heyeti mecmuasını kabulden sonra birtakım hususî nikatı münakaşayı ka-
bul ediyorlar. Mütareke şeraitinin... Aynı suretle baz nikatı münakaşa ve müzakere edebileceğimiz ümi-
dini vermekte hiçbir beis görmüyorum efendim. Bu Trakya şeraitinin şeyini de müzakereye yol bırakarak
mademki müzakere ihzaridir, bunu da o zamana bırakalım diyelim. Bu tahliye meselesinde avn hakla biz
bunları ne vakit olsa tahliye ettireceğiz. Fakat sulha oturmadan Düveli itilâfiyeye bunda ısrar etmek acaba
bir zaaf tevlit eder mi? Yani sulh yapmamak gibi bir fikir işrap etmesin, bendenizin maksadım budur.
Mademki müzakeremiz ihzari olacaktır. Bu cihetle de kendi fikrimizi tamamiyle ortaya koymak doğru bir
şey değil, kendilerinin koyduğu kuyut ve şurut gibi bu ciheti de biz müzakere edebiliriz mealinde bir şey
yazmak lâzımdır ve bu suretle tespit etmek lâzım gelir. Diğer cihetlerine bir sözüm yoktur. Yalnız mütareke
şeraiti olmak üzere tahliye esasının ısrarı meselesi bendenizi biraz düşündürüyor. Mademki bu müzakere
ihzaridir, ihzari olacağına göre burada ısrar kaydı koymak doğru değildir. Bu ısrar kaydında bir defa Yu-
nanlılara tahliye ettiremeyeceğimiz gibi bize bir zaaf tevlit eder, bunda ısrar etmemek fikrindeyim. Diğer
cihetlerine bir şey söylemiyorum. Mamafih bendeniz bir şey yazabilirim. Fakat bu müddette yazamaz.
Arkadaşlar da bunun müzakeresini bugün kabul ettiler. Bu cihetlerde herkes fikrini, mütalâasını beyan et-
mek lüzumunu hissediyorsanız ki lâzımdır, en hayatî meseledir. Bu mesele hakkında herkes fikrini beyan
etmek her halükârda lâzımdır. Bu böyle ani suretle olamaz. Bendeniz teklif ediyorum. Hiç olmazsa yirmi
dört saat sonraya kalsın, zararı yok, herkes de mütalâasını beyan etsin, çünkü mühim meseledir.
ABİDİN BEY (Lâzistan) — Muhterem arkadaşlar, bendeniz bütün arkadaşlar gibi bu cevabı okudum.
Bütün cevaplarda onlar bir şey anlatmak istiyorlar. Biz de anlamadığımızı gönderiyoruz. Fakat yalnız
Ömer Lütfi Bey’in şeysinden dolayı aşk ve hararete geldim ve söz istedim. Şu kadar var ki; den sonra
gelen kelimeler o kadar güzel bir bombadır ki onlara o kadar iyi bir fişektir ki son derece... Hani bu har-
be striknin vermek gibidir. Arkadaşlar bunu yazan gayet iyi yazmıştır ve bunu kim yazmış ise doğrudan
doğruya tebrik ederim. Arkadaşlar bu böyledir. Çünkü şu aşağıdaki son fıkraların tamamiyle kabulünüzü
rica ederim.
REİS — Efendim Hariciye Encümeninin bu bapta mütalâası var mı?
VELİ BEY (Burdur) — Aynen kabul ediyoruz. Encümen namına.
REİS — Efendim, Hariciye Encümeni aynen kabul ediyor ve bu bapta mazbatasını Meclise arz ediyor.
Hariciye Vekili Bey evvelce azayı kiram tarafından ilâve ve tebdili hakkında bildirilen bazı nukat hakkında
malûmat verecektir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, arkadaşlardan biri (Hıristiyan ekalli-
yetleri himaye etmek hususundaki mesaii insaniyeleri) cümlesinden (insaniye) kelimesini kaldırıp (mesai-
si) suretine kalbi, diğer (mahrum edilmek suretiyle mağlup devletler arasında en ağır cezaya) cümlesinden
(cezaya) kelimesini kaldırıp yerine (zarara) kelimesi koymak hususunu teklif etti. Eğer Hariciye Encümeni
bunun tebdili muvafık görürse biz bunda Hükûmet namına bir mahzur görmüyoruz. Vakıa bunlar mak-
sadı mahsus ile konmuştur ve alelimya konmamıştır. Malûmu âliniz mesaîi insaniye denmeyipte yalnız
mesai denirse kuvvetli bir tenkit vardır. Yani siz yalnız onlar için çalışıyorsunuz. Bu ise insanidir, değildir
oradan bahsolunmuyor, bu var, sonra malûmu âliniz mağlup devletler arasında en ağır cezaya kelimesi,
onlar daima kullanıyorlar ve zikrediyorlar. Mağlup oldunuz cezanızı çekmelisiniz diyorlar. Biz onun için
koyduk, mamafih ceza kelimesinin yerine zarar kelimesinin konmasında ve mesaîi insaniyeleri cümlesin-
– 330 –
den insaniye kelimesinin kaldırılmasında biz arkadaşlarca mahzur görmüyoruz. Eğer Hariciye Encümeni
arkadaşlarımız da iltihak buyururlarsa ilâve edilebilir ki zaten Hariciye Encümeniyle Heyeti Celileniz ara-
sındadır.
Sonra Ömer Lütfi Beyefendi’nin fikirlerinden heyeti murahhasayı yalnız nukatı hususiyenin tefriki
için istiyorlarmış gibi bir şey anladım, halbuki bizim maksadımız o değil. Malûmu âliniz okunduğu vakit
görünüyor, heyeti murahhasayı nukatı hususiyenin tefriki için istemiyoruz. Biz diyoruz ki siz böyle bir şey
istemiştiniz ve bize heyeti umumiyesini kabul ettiğiniz anda tahliyeye başlattıracağız diyorsunuz. Fakat
aynı zamanda nukatı hususiyenin münakaşası mahfuz kalmak üzere diyoruz. Burada müphem olarak bir
şey yapılmamıştır. Acaba bizim anladığımız gibi o heyeti umumiye dediğiniz şeyler birtakım cüzler midir
ve o cüzlerin her biri bir noktai hususiye midir ve binaenaleyh müphem olarak irat ettiğiniz filân, filân
değil müphem olarak irat ettiğiniz nikatı hususiyenin münakaşası bizim noktai nazarımızdan bütün heyeti
umumiyesini intaç edebilir mi, edemez mi? Bunlar gayri muayyen kalıyor. Yalnız bunu söylerken biz bura-
da bir lakırdı söylemek istiyoruz, bu cümlede en mühim olan odur. Düveli müttefika şeraiti sulhiye heyeti
umumiyesinden hangilerini nukatı hususiye olarak telâkki ettiklerini tasrih etmemekle Hükûmetimi te-
reddüde duçar etmiştir. Biz sarahaten söylüyoruz ki bizce nukatı hususiye demek şeraiti hususiyenin heyeti
umumiyesini teşkil eden noktaların her biridir demektir. Meselâ Trakya meselesi bizim noktai nazarımıza
göre bir noktai hususiyedir. Kapitülasyonlar bizim noktai nazarımıza göre bir noktai hususiyedir, Boğaz-
lar meselesi bizim noktai nazarımıza göre bir noktai hususiyedir, demek istiyoruz. Yalnız girizgâh olmak
için, çünkü ihzari bir konferansa davet ediyoruz ve ihzari konferansa davet... Onların bizden istedikleri
şeyi yapmıyoruz. Onlar bize demişlerdi ki murahhaslarınızın isimlerini bildiriniz, biz murahhaslarımızın
isimlerini bildirmiyoruz. Çünkü yukarıda söylediğim veçhile biz onlara ne dedik, evvelki notamızda yu-
karıdan aşağıya kadar tadat ettiğimiz sizin tarafınızdan kabul edildiği takdirde murahhaslarımızı göndere-
ceğiz. Şimdi bunun için bu ihzari konferansa bir girizgâh yapmak için. Zaten yukarıda söyledik, dedik ki:
Sizin prensiplerinizle bizim kaidelerimiz arasında fark yoktur. Onun için karşı karşıya gelirsek mademki
prensiplerde fark yoktur, o halde sizin tayin ettiğiniz şeraiti sulhiyenin bizim istediğimiz şeraiti sulhiyeye
inkılâp edeceğini ümit ederiz diyoruz. Bir de bu girizgâhla diyoruz ki bunu tayin etmemekliğimiz içtihat-
ta, tefsirde tereddütleri ima ediyor. Bu tereddütleri izale için ihzari konferans istiyoruz. Binaenaleyh ihzari
konferans istemek nikatı hususiyeyi tayin ettirmek için değil, açık arz ediyorum, ihzari konferansı istemek
bunların asıl maksatlarına vakıf olmak ve oyunlarını ortadan kaldırmaktır. Çünkü milletin, çünkü memle-
ketin uzun uzadıya böyle şeylere tahammülü yoktur. Biz bir an evvel ne yapmak lâzım gelirse, Cenabı Hak
neyi takdir ettiyse o mukadderatı görmeye mahkûmuz ve mecburuz. Ha; bazı arkadaşlar dediler ki: İhzari
şeklinde olmasın, zannederim Sivas Mebusu Mustafa Efendi söylediler, ihzari şekilde olmasın da kati şe-
kilde olsun dediler. Halbuki kati şekilde konferansa oturmak bizim pek işimize gelmez, fikirlerini iyice
anlamadan evvel, zaten Lord Gürzon bu bizim sulhumuz hakkında cereyan edecek devreyi üç devreye
ayırmıştır. Kendi noktai nazarına göre: Biri mütareke devresi, diğeri mukaddematı sulhiye devresi, üçün-
cüsü sulh muahedesidir. Bize evvelâ mütareke yaptırmak sonra mukaddematı sulhiyeyi kabul ettirmek
ondan sonra da uzun sürecek, malûmu âliniz muahede yapılacak. Yalnız bunları kabul etmekle muahede
bitmiş olmayacaktır. Bilirsiniz reddettiğimiz Sevr muahedesi dört yüz şu kadar maddedir. İçinde kıyamet
kadar meseleler vardır. Teferruat vardır. Onun için üçüncü devre uzun sürecektir. Biz şimdi bu devrelere
ya bir dördüncü devre daha ilâve etmek veyahut onların mukaddematı sulhiye devresini biz evvelemirde
ihzari konferans devresine kalbetmek istiyoruz. Onun için ihzari konferans demekteki maksadımız budur.
Hatta Efendi Hazretlerinin fikrini tatmin için dedik ki ihzari konferansta bir zemini itilâf bulunacak olursa
o konferans kati konferansa inkılâp eder. Onun için ihzari konferansı bir maksadı mahsusa binaen istedik.
Sonra Sivas Mebusu Mustafa Efendi Hazretlerinin Loyd Corc’un Trakya’ya ait ibaresine olan itirazı, malû-
mu âliniz bu gibi meselelerde birinin sözü gibi nakledilirken aynen nakledilmesi lâzımdır. Onun içindir
ki biz Trakya’dan ve Anadolu topraklarından, İstanbul’dan bahseden sözü aynen naklediyoruz. Fakat bu
maddedeki maksadımız, müşevviki lehimiz doğrudan doğruya Trakya olduğu zahirdir. Sonra Emir Paşa
Hazretleri tahliye hakkındaki ısrarı muvafık bulmuyorum, buyurdular, sebep olarak da bizim aczimizi
işrap eder dediler. Halbuki biz tahliye hakkında ısrar etmekle diyoruz ki siz mademki bize karşı mal, can
zayi etmeden tahliye ettireceğiz dediniz, öyle ise tahliye ettiriniz diyoruz. Biz tahliyede ısrar etmekle, ciha-
– 331 –
na karşı sizce de müsellem olan tahliye keyfiyetinin harp ile meydana gelmesinden ise sulh ile gelmek ev-
lâdır diyoruz ve bunda ısrar etmekle zaafımızdan ziyade kuvvetimizi göstermek istiyoruz. Çünkü bilmiyo-
ruz, netice ne olacak? Çünkü bilmiyoruz karşımızdakiler asıl karşımıza çıktığı maksatları nedir? Karşımıza
çıktıkları vakitte Heyeti Celileniz ne suretle hareket edecektir, bilmiyoruz. Fakat kuvveti istimalinden evvel
her türlü vesaiti sulhiyeye müracaat etmeye kendimizi, mecbur demesem de, o suretle hareketi muvafık
göstermektir. Yalnız şuna dikkat buyurulsun ki biz tahliyeyi daima mütareke ile müteradif olarak söylüyo-
ruz. Yani bize tahliyeden bahsetmez iseniz mütarekeden de bahsetmeyiniz. Biz size mütareke teklifini ya-
parken, şu, şu maksatlarla yapıyoruz gibi sözler de söylemiyoruz değil mi efendim?.. Onun için mütareke
teklifine müterafıktır, gayri kabili iftiraktır. Bizce, mütareke olacak mı, tahliyede olacak. Çünkü siz bizden
mütareke yapmak suretiyle muhasematın, menini, talikini, kan dökülmesine mani olmak istiyorsanız biz
de bu arzunuza iştirakle beraber sizin hüsnü niyetinizin bir delilini istiyoruz. Söylediğiniz sözü yapmak,
söylediğin söz nedir? Bize mütarekeyi teklif ederken tahliyeyi yapacağız demelerini, ha dikkat buyurulursa
tahliye meselesiyle ihzari konferans meselesi ayrı ayrı bir şeyler olmuştur. Şimdi bir taraftan tahliyede ısrar
ediyoruz, bir taraftan tahliye yapmaz iseniz sizinle konuşmak istemiyoruz, demiyoruz. Biz mütarekeyi an-
cak tahliye için kabul ettik. Sizinle konuşmaya başlasak da biliniz ki biz mütarekeyi kabul etmiyoruz. Yani
bu suretle bir taraftan serbestii hareketimizi muhafaza etmek, diğer taraftan sulha serbestçe oturmak için
her türlü temayülâtı göstermek istiyoruz. Zannederim ki milletin bize tevdi ettiği vazifenin ifası da ancak
bu suretle olur. Bir taraftan elimizde mevcut olan kuvveti yettiği kadar istimal etmek, milletin haklarını
istimal için her ne elimizden gelirse onu yapmak, diğer cihetten de bunu yaparken cihanın efkârını aley-
himize davet etmemek. Her türlü sulh emellerini göstermek, her türlü sulh temayülâtını göstermek ve ne-
ticeyi Cenabı Hak’tan başka bir kimseye bırakmaktan başka bir şey olamaz. Onun için Paşa Hazretlerinin
tahliye zaafımızı gösterir sözlerine biz iştirak edemiyoruz. Çünkü biz Heyeti Vekile, yazdığımız bu nota da
bunu gösterir, arkadaşlardan itiraz eden noksan başka bir şey kalmadı zannederim.
MUSTAFA BEY (Kozan) — Burada siyasî ve iktisadî zencirlerden diyoruz da malî dememişiz. İktisadî
deyince malî acaba iktisadînin içinde midir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Biz iktisadî deyince malî mesaili de içinde farz
ettik. Fakat bilmiyorum, kaydı müfit olursa onu da koyabiliriz.
REİS — Salih Efendi, sual soracaktınız, buyurunuz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim beyanat sualime hacet bırakmamıştır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim tahliye esasını kabul etmeyip de ihzarî konferans teklif
etseler ve İzmir gibi bir yerde teklif etseler buna karşı ne gibi bir vaziyet alınacaktır? Bunlar, mütareke
olmasın yalnız hususi bir ihzarî müzakereye girişebiliriz, derlerse bunlara karşı o zaman ne gibi cevap ve-
recektir Hükûmet, İzmit’i de istemiyorlar. Edirne’de veyahut İstanbul’da toplanacağız dediler. Bu kayıtlara
karşı mutlak olarak zikrediyoruz. Tabiidir ki bu gibi şeyleri mutlak zikretmek imkânı yoktur. Böyle bir
cevap karşısında bulunursan ne yapacağız?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Efendim, konferansın Türkiye’de olmasını zannederim Loyd
Corc nutkunda söyledi. Yahut Lord Gürzon. Fakat daha ziyade onların maksadı İstanbul’dur. Konferansın
İstanbul’da olmasını istiyorlar. Konferansın İstanbul’da olması bizim işimize gelmezdi. Açık esbabını izah
edeyim. Çünkü, malûmu âliniz bir yerde bir konferans olursa o yerin heyeti murahhasa reisi küşat eder ve
alelekser onu reis intihap ederler. İstanbul’da konferans olduğu vakitte mutlaka İstanbul Hükûmetinden de
birisi gelecektir ve onun riyasetinde olacaktır. İkincisi; biz İstanbul’da bulunduğumuz zaman bizim vaziye-
timiz harp ediyoruz. Henüz İstanbul’dayız siz öbür tarafa gidiniz, biz burayı Vali ile idare ediyoruz, diye-
meyiz. Binaenaleyh muhtelif nıkatı nazardan İstanbul’da konferans olması ve o bildiğiniz Beyoğlu’nun bin
bir türlü entrikalı yerlerinde o konferansın inikadı bizim menfaatimize muvafık değildir. Sonra bu milletin
hakkıdır, şerefi icabıdır. Büyük Millet Meclisinin tahtı idaresinde bulunan bir yerde konferansın olması.
Onun için bir yer düşündük. Bunun en muvafık olduğu yeri İzmit’i düşündük. Devletlere karşı aykırı bir
harekette bulunmuyoruz. Çünkü arz ettiğim gibi konferansın Türk topraklarında olmasına mütemayildir-
ler. Hatta ben Fransa Hariciye Müsteşarı ile görüşürken İstanbul’u teklif ettiği zaman, İstanbul’da olamaz
– 332 –
dedim katiyen. Ya nerede olur dedi. Dedim ki Ankara’da yerleştirebilecek oturtabilecek yerimiz olsaydı,
Ankara’ya davet ederdik dedim. Verdiğiniz sözü yapıp da veyahut tahliye ettirmiş olsa idiniz İzmir’de ya-
pardık dedim. Şimdi onun için Büyük Millet Meclisinin tahtı idaresinde bulunan bir şehirde konferansın
inikadı, bizim için birçok sebeplerle lâzım, buna imale edebilir isek bu bir muvaffakiyettir. İzmit’in tahsisi
-bazı müşküller çıkarsa müsaade ederseniz onu da iktiham ederiz- yani biz her veçhile sert gitmeyeceğiz,
en mülayim halde gideceğiz, mülayim olmak aciz olmak demek değildir. Yalnız buna dikkat edeceğiz,
mülayim olacağız. O mülâyemet de aczimizden değil, sulh arzumuzdandır. Sonra efendim, diğer bir şey
vardır. Malûmu âliniz bu konferans mahalli bizim toprağımızda olursa, o konferansa gelecek bütün aza-
ların ibatesini, iaşesini, esbabı istirahatını biz temin etmeye mecburuz, bizim şehirlerimizde onları otur-
tacak yerlerimiz pek yok. Evlerimizin hayatına pek alışmamışlar, biraz güç olur. İzmit’e büyük gemileriyle
gelirler ve orada otururlar, sonra diğer bir mülâhaza daha vardır ki -onu Heyeti Celileniz notaya bir karar
verildikten sonra- onu arz edeceğim. Nota hakkında bir karar verilmeksizin onu arz etmek münasip değil.
İzmit’in müzakere sahnesi olmasının daha başka faydaları da vardır. Yani şimdiden umumî olarak arz
edebilirim, Heyeti murahhasamızı daha kuvvetli teşkil etmek, daha açıktan, daha doğrusu, daha kati su-
retlerle görüşmek imkânını bahşediyor, sonra İzmit’ten Ankara’ya doğrudan doğruya İzmit merkezinden
telgraf muhaberesi imkânı vardır ki en mühim noktalardan birisi de budur. Binaenaleyh İzmit’i intihap
etmekten maksadımız da budur. Ha;., buyurdukları gibi İzmit’i kabul etmedikleri takdirde tahliyeyi kabul
etmeyerek başka bir şehre gelin derlerse onu da o zaman düşünürüz, yine Heyeti Celilenizde o zaman
müzakere ederiz. O zaman kabul mu edeceğiz, ret mi edeceğiz? Bir karar veririz. Yalnız bizim taleplerimiz
mukayyiden olduğu için o kayıtların haricinde bize bir teklifte bulunurlarsa tabiî o teklife karşı bir cevap
vermekliğimizde serbestii hareketi haiz oluruz. Çünkü bir şey ile mukayyet değiliz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurursanız, suallerim ikmal olunmadı efendim.
REİS — Bir sual sordunuz, cevabını aldınız. Buyurun Emir Paşa.
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim; bu arzu olunan ihzarî konferans tesis olunduğuna göre, ihzarî bir
müzakerenin temininin bütün manasıyla taraftarıyım, bendeniz onun için -mütareke şeraitinden olmak
üzere- tahliye meselesinde ısrar etmek fikrinde değilim efendim. Girizgâhlı bir surette söylemek tarafta-
rıyım. Binaenaleyh zaaf meselesine gelince; bendeniz zaaf değil tahliyede kimsenin muavenetine ihtiyaç
mes etmeksizin tahliye kudretini haiz olduğumuz halde tahliye ettirmek için bu ısrar edişimiz hoşuma
gitmiyor. Bunu bir zaafa hamledilmekten çekiniyorum.
Evet; İngiltere’nin efkârı umumiyeye ehemmiyet vermek mecburiyeti devrini geçirdiği şöyle bir sırada,
efkârı umumiyeyi iğfal edebilecek bir surette ısrar etmeyi ve şerrişte vermekten çekinmeyi muvafık bu-
luyorum. İhzarî bir müzakereye de halel getirmemek için girizgâhlı bir surette bir cevap verilmek lâzım
demek istiyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Ordunun mütalâası Başkumandanlığın Hükû-
mete verdiği izahata göre tahliyesiz mütarekeyi kabul edemeyiz, bu katiyen ve katibeten menfaatimize,
arzumuza muvafık değildir.
EMİR PAŞA (Sivas) — Bu sulhu kabul etmemek demektir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Yok efendim, müsaade buyurunuz, rica ede-
rim. Asıl meseleyi halledelim, mütarekeyi kabul edelim üç ay müddetle, üç ay müddetle neticede daha
üç ay müddetle... «Haydi biz sizin dediklerinizi kabul etmiyoruz» dediler, bizi ileri sürdüler. Rica ederim,
bugünkü vaziyete göre menfaatimize muvafık mıdır? Bu değil midir? (Katiyen sesleri)
EMİR PAŞA (Sivas) — Sual soracağım müsaade buyurun.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Efendim, «mesaîleri» yerine, «mesaîi insaniyeleri» yazılmıştır.
Buna itiraz ettiler. İnsaniyet kelimesini kaldıralım da «mesaiî insaniye» kelimesini koyalım dediler. Zatı
âlileri de buna temayül buyurdunuz, bendeniz de o temayüle karşı ısrar ediyorum kaldırmamak daha mu-
vafıktır, mesaîi insaniyeleri, daha muvafıktır. Onun için bendeniz ibkasını istirham ediyorum.
REİS — Tadil teklifi mi vereceksiniz? Sorduğunuz sual değil.
– 333 –
MUSTAFA FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Efendim, kısa bir zaman ile tahdidi ve bu zamanı tayin
edeceğimize ufak bir kayıt ilâvesi mümkün müdür? Bu suretle oyalamak mahzurundan içtinap etmek,
kurtulmak suretiyle böyle bir şeyin buraya ilâvesi bu konferansın zamanını kısa bir zamanla tahdit etmek
mümkün müdür ve muvafık değil midir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, malumu âliniz şimdi üç hafta zarfın-
da murahhaslarınızı göndermenizi teklif ederiz, dediler. Bizim tarafımızdan da böyle bir zamanı muayyen,
kısa bir zaman için istemek veya şimdi kısa bir zaman zarfında müzakeratı bitirmek için maksatlarını
bildirmektir değil mi efendim? Maksadı âliniz bu ise bunu böyle umumî bırakmaya müreccah değildir,
çünkü mahzuru daîdir değil mi efendim? Bize bakınız, bunlar ne cevap verecek? Ya kabul edecek ya et-
meyecekler, başka bir şey değil. Kabul ettikleri takdirde gidilecektir, mesele yoktur. Kabul etmedikleri
takdirde biz öyle şu zaman, bu zaman gibi çok söz söylemiş olmuyoruz değil mi efendim? Notamızda bir
taraftan bütün efkâr ve amalimizi ifade etmek, cihanın efkârına müracaat etmek, fevkalâde sulhçu gözük-
mekte, mümkün olduğu mertebede sulha müheyya olmakla beraber, metanetimizi ima etmekle beraber
her halde gerek halen; gerek islikbalen haysiyetimize gelebilecek ufak şeyleri düşünmekligimiz lâzım. O
mülâhazaya binaendir, yoksa buyurduğunuz gibi öyle bir zaman tayin edecek olursak, daha kuvvetli tahdit
edilmiş olsaydı bizim koyacağımız maksada daha iyi olabilirdi. Fakat ne cevap alacağımızı bilmediğimiz
için böyle bırakmayı muvafık bulduk. Heyeti Vekile arkadaşlarınız dün akşam sırf bu cümle üzerinde ariz
ve amik belki yarım saat düşündüler, nihayette böyle olması tensip edildi.
HAŞİM BEY (Çorum) — Müsaade buyurulursa âcizleri bir sual irat edeceğim: Acaba şu cevabî notada,
yani kabul edileceğini farzederek söylüyorum, yüzde kaç ümidimiz vardır? Düveli muhtelife bunu kabul
edecek. Hariciye Vekili Bey’in elbette bir hesabı vardır, malumatı vardır. Onun için soruyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Malûmu âliniz, umuru hariciye, bilhassa umuru
siyasiye hesaba, saymaya sığar şeyler, değildir. Bunun istatistiki yapılamaz. Binaenaleyh bunu şu kadar
zamanda, bu kadar zamanda söylemekten acizim.
REİS — (Haşim Bey’e hitaben): Bir sual sormaya hakkınız vardır, bir sual sordunuz cevap da aldınız,
münakaşa, muhavere usulümüzde yoktur.
HAŞİM BEY (Çorum) — Bir sual mi efendim bu?
HASİP BEY (Maraş) — Notanın ikinci sayfasında gerçi Yunan fecayiinden bahsolunuyor ve bu da
tahliye hususundaki ısrarınızın esbabı mucibesini teşkil ediyorsa da bu fecayii düşmanlar işittikçe mem-
nun kalıyorlar, bunun tayyı mümkün değil midir? (Gürültüler) Bu, notanın tarzı tahririnden çıkarılsın.
(Gürültüler)
HARİCİYE VEKİLİ (Devamla) — Notanın tarzı tahriri pek râna bir surette gösteriyor ki bu nota dev-
letler tarafından bize verilen o kısa bir nota değildir. Biz cihana karşı bu sözleri ne kadar tekrar edersek o
kadar hakkımızdaki kuvvetimizi gösteririz. Hatta müsaade buyurursanız şimdi son sualler bittikten sonra
şayanı esef bir haber üzerine birer cümle daha ilâvesini Heyeti Celilenizden rica edeceğim? O da masum
İslâm kanlarını yeni kurbanlarla tezyit eylemektedir, cümlesinden sonra (son günlerde ezcümle İtalya’nın
tahliye ettiği Söke taraflarında köylüyü yakmak ve ahaliyi katliam etmek suretiyle irtikâp ettikleri mezalim
bu iddiamızın yeni bir delilidir diyeceğiz, bu cümleyi ilâve edelim. (Hay hay muvafık sadaları)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim bu, zaman zaman geçmekle beraber şimdi Hariciye Ve-
kili Beyefendi de buyurdular: Ordu sureti katiyede tahliye esasını kabul etmiştir. Hariciye Vekili Bey; ordu
alettir, ordudan fikir alınmaz, fikir Meclisindir, ordu mecburdur. Bir kere bu bahsi kabul etmem. İkinci,
bendenizin sualden maksadım verilecek notada alınacak cevaba göre bizim şu teklifimiz ne gibi aksede-
cektir, buna karşı tedbir alınmadan ne imza edilir ve ne de verilir. Buyurdunuz ki, ne cevap gelirse onun
da cevabını veririz. Hayır, evvelâ gelecek cevabı düşünür sonra yazarız. Şimdi tahliyeyi kabul etmiyorum
dedi. Biz bir şeyle mukayyediz, o da ihzari müzakere ile kabul ediyoruz dedik. Şu şartla ki ihzarî müzakere-
yi kabul ediyoruz, demiyoruz. Diyoruz ki ihzari müzakere yapmak üzere bu hususta buraya geliniz. Şimdi
onlar bizi tutacaklar, diyecekler ki, ihzarî mütareke yapmak şöyle dursun mütarekeyi de yapmayınız. İstan-
bul’da, Edirne’de veyahut Roma’da ihzarî bir müzakere yapalım. Eğer bizim zararımıza olarak yarın böyle
– 334 –
bir müşkülât karşısında kalırsak Hariciye Vekâleti siyaseti umumiyesince tespit edilecek gaye nedir? Ben-
denizin sualim bu idi. Buna dair bir cevap alamadım. Sonra şurada dördüncü sayfada bir kelime vardır.
(Hoca Vehbi Efendi’yi göstererek) Efendi Hazretlerinin de nazarı dikkatini celbetmiştir. (Meşru ve müte-
vazı olan gayeler) Mütevazı olan gaye gerçi nispeti millet amma, o kelime orada meşru bir mütevazıh olsa
daha münasiptir. Yani mütevazı gaye olamaz, çünkü gayeye matuftur. Mütevazı gaye muvafık olmayacağı
tarzına ben de iştirak ediyorum. Siz de müsaade ederseniz meşru ve mütevazıh kelimesiyle tashih edelim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Şimdi birinci nokta her daim tekrar edilmesi
elzem olan bir şeydir. Zannederim Hüseyin Avni Bey biraderimiz de tamamıyla benim gibidir, her şeyi
ehline bırakmalıdır. Her şey hakkında karar vermeden evvel muhakkak milletin hayatı ve mematını elinde
tutan ordunun reyi alınmadan, hangi Heyeti Vekilenin; hangi Meclisin nefsülemri muvafık olur? Verdiği
karar nefsülemre tabidir. Rica ederim, burada ordu dediğiniz Başkumandanlıktır, ordu dediğimiz Erkânı
Harbiye Riyasetidir, ordu dediğimiz Müdafaai Milliye Vekâletidir. Ordu dediğimiz Ordu Kumandanı de-
ğildir. Rica ederim onları niçin vekil ettiniz? Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti yine vekâlettir, Müdafaai
Milliye Vekâleti yine vekâlettir. Başkumandanlığı cümlesinin başına getirdik, ne için? Arkadaşlar düşmanı
atmak için ise düşmanı atacakların evvelâ kendisine sormak lâzımdır. Ondan sorarız, benden değil.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır, onu sual sormadım.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — İkincisi, buyurdular ki: Evet onda hakları olabilir.
Siz bir teklif yapıyorsunuz. Amma bu teklife gelecek cevabın ihtimalâtı müteaddidesini nazarı itibara ala-
rak ve onların içerisinde mahzurlar da olacağını düşünerek bunlara karşı yanlış hareket ediyorsunuz. Bu
sual sorulmalıdır. Bendeniz ne dedim: Gelecek cevaba göre düşünürüz. Gelecek cevabı, düşünürüz demek
bu sözleri yalnız Hariciye namına söz söylemiyorum, aynı zamanda Heyeti Vekile namına söz soyuyorum.
Bunları yazarken elbette ve elbette Hükûmet bunları düşündü. Fakat Meclisi Âlinizde, şu cevap gelirse
şunu yapmak, bu cevap gelirse bunu yapmak mümkündür diye bunu izah etmekten ise o cevap geldiğinde
mesuliyetini deruhte eden arkadaşlar, biz Heyeti Vekile böyle böyle ihtimalleri nazarı dikkate almıştık,
şimdi şöyle bir cevap geldi. Buna göre hareket edeceğiz desek... (Doğru sesleri) Sonra efendim, oradaki söz
(Meşru ve mütevazıdır) kelime balâpervazane değildir demektir. Müsaade buyurursanız, bunu şey etmeğe
de mecbur idik. Belki cümlede belki, tertipte iyi edebiyata vakıf olmayan bir hal olabilir. Biz bu kelimeleri
yazarken daima bunu Fransızca gönderildiğini nazarı dikkate alarak yapıyoruz. Eğer ibarede düşüklük
varsa bundandır. Fakat söylemek istediğimiz mütevazıdır. Bizim halklarımız meşrudur. Fakat balâperva-
zane değildir. Efendiler, biz Osmanlı İmparatorluğunun ismi ile sizin karşınızda bulunuyoruz. Bağdat’tan
Bafra’dan Belçika’dan olan yerleri istemiyoruz demektir. Onun için kelime mütevazıdır. Başka şeye lüzum
yoktur zannederim. (Kâfi kâfi sadaları)
Efendim bu cümlenin ilâvesini de teklif ediyorum, kabul eder misiniz?
REİS — Efendim, heyeti umumiyesini reyinize arz etmeden evvel Hariciye Vekili İkinci sayfanın dör-
düncü fıkrasında (Masum olan İslâm kanlarını yeni kurbanlarla tezyit eylemektedir) cümlesinden sonra
(Son günlerde ezcümle İtalya’nın tahliye ettiği Söke taraflarında köylüleri yakmak, ahaliyi katliam etmek
suretiyle irtikâp ettikleri mezalim bu iddiamızın yeni bir delilidir.)
HASAN BEY (Trabzon) — Reis Bey; «Yunanlılar» kelimesini ilâve edelim. Yunan ordusunun irtikap
ettikleri mezalim demek lâzım gelir. (Doğru sesleri)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Pekâlâ, doğru...
REİS — Yunan ordusunun -tekrar ediyorum- son günlerde ezcümle İtalya’nın tahliye ettiği Söke ta-
raflarında, köyleri yakmak, ahaliyi katliam ermek ika ettikleri efalî iddia ettiğimiz mezalimin yeni bir
delilidir, cümlesinin ilavesini teklif ediyor, Hariciye Vekili... Bu fıkrayı kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın;
(Ekseriyeti azime ile kabul edildi)
Efendim, müzakerenin kifayetine dair takrir var, tadil teklifleri de var. Hasan Fehmi Bey’in, Lütfi Bey’in
ve Hüseyin Avni Bey’in de hakkı kelâmları vardır, evvelemirde müzakerenin kifayetini reyi âlinize arz ede-
ceğim. Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Müzakerenin kifayeti ekseriyeti azime ile kabul edildi.
Takrirleri okutuyorum efendim.
– 335 –
Riyaseti Celileye
Heyeti umumiyesi hakkında müzakere kâfidir, bir defa da Hariciye Encümenini dinleyerek tashih için
verilen takrirlere geçilmesini teklif eyleriz.
22 Nisan 1338
Gümüşhane İzmir
Hasan Fehmi Mahmut Esat
REİS — Efendim, Hariciye Encümeni, mazbatasıyla notayı aynen kabul ettiğini arz etmiştir, zannede-
rim.
Riyaseti Celileye
1. Müzakere kâfidir.
2. Cevabî nota müsveddesinin reye vaz ve kabulünü teklif eyleriz.
Karahisarısahip Biga
Mehmet Şükrü Hamit
Canik Canik
Emin Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir, nota cevabının aynen kabulünü teklif eylerim efendim.
22. 4. 1338
Ergani
Sırrı
Riyaseti Celileye
Nota müsveddesinin dokuzuncu fıkrası, ki dördüncü sayfada muharrerdir. İşte o sayfanın ikinci satı-
rındaki «cezaya» kelimesinin «zararlara» tebdilen tayyını teklif eylerim.
Muş
Ahmet Hamdi
Riyaseti Celileye
Notada (ceza) yerine (zararlara) kelimesinin yazılmasını ve mesaî i insaniyeden «insaniye» sözünün
tayyını teklif eylerim.
Edirne
Şeref
Riyaseti Celileye
22. 4. 1338
Cevabî nota heyeti umumiyesi ve tarzı tahriri itibariyle güzeldir, şayanı takdirdir. Yalnız berveçhi âti
ufak tefek kelime tadilâtı yapılmasını lüzumlu görmekteyim:
– 336 –
İkinci sayfada alttan onuncu satırdan Hıristiyan kelimesinin kaldırılması; alelıtlak ekalliyetler demek
kâfidir ve mesaîi insaniye yerine yalnız mesaî kâfidir.
Üçüncü sayfa üstten üçüncü satıra esasen Yunanistan ile alâkai kafiyesi olmayan şeraiti sulhiye sure-
tiyle tasrih etmeli. Vakıa notada aşağı tarafta da buna dair kayıt varsa da burada tekrarı da faydalı olur.
Üçüncü sayfa alttan sırf Müslüman olduğu için kaydı behemehal tayyolunmalı ve bu satırın başındaki
Hıristiyan kelimesi yerine de (diğer milletlere) diye yazmalıdır. Bu suretle arzu edilen mana zaten tahtında
müstetirdir.
Esasen alemi İslâm, Türk davasını kavramış ve pek iyi müdafaa etmektedir. Notanın bu kısmının alâ
hâlihi kalması âlemi İslam’a karşı propaganda yapmak maksadıyla yazıldığı anlaşılıyor. Bundan gelecek
fayda zararından fazla olacağına kaniim.
Dördüncü sayfa üstten ikinci satır: en ağır ceza yerine en ağır zarar koymak daha doğru olur.
Beşinci sayfanın üstten beşinci satırın başına (... tarihli notada kendilerine salâhiyet ita olunduğu bil-
dirilen düveli müttefika murahhaslarının tarzında yazılması bu İzmit içtimainin hiçbir suretle düveli mü-
telife notasında, mezkûr esasatı sulhiyenin kabulü manasını tazammum etmeyeceği ve tamamen ihzarî
mahiyette olacağı noktai nazarım daha sarih ifada eder fikrindeyim.
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Notaya yazılan cevap müsveddesi en muvafık bir şekilde, olup ancak Ömer Lütfi Bey arkadaşımızın
teklifi veçhile «ceza» kelimesinin «zarar» kelimesine tahvilinden sonra aynen kabulünü arz ve teklif eyle-
rim.
22. 4. 1338
Dersim
Abdülhak Tevfik
Notanın nihayeti olan (şu kadar var ki) den sonrası katiyeti ihlâl su götürür yeri bulunduğunu ima
ediyor. Bu notaya muvafık cevap verecek olsalar bile ihzarî müzakereye taliki mesele etmelerine sebep ola-
caktır. Böyle bir teklif ve tedbirin, notaların tevali edeceği anlaşılırsa o zaman yani nihayete saklanmasını
ve (şu kadar var ki) ile başlayan son fıkranın tayyını teklif eylerim.
Ertuğrul
Necip
Riyaseti Celileye
Şu kadar var ki fıkrasından sonra (esasatı sulhiye hakkında) bir fıkranın ilâvesini teklif eylerim.
22. 4. 1338
Siverek
Lütfi
Riyaseti Celileye
Düveli itilâf iye murahhaslarının evvelce dermeyan ettikleri şeraitten ahiren vermiş oldukları cevapla
rücu etmiş olmalarını, müzcerret bizi oyalamak ve bu sebeple düşmana daha ziyade iktisabı kuvvet için
vakit kazandırmak istediği manasını veriyoruz. Bir taraftan da İzmit’te, tarafeyn murahhasları arasında
muhtelif nukatı nazar üzerinde münakaşa icrası için teklifatta bulunmakla düşmana bu fırsatı biz ver-
miş oluyoruz. Binaenaleyh eğer bu suretle imrarı evkat bizim için daha ziyade iktisabı kuvvet etmeyip de
– 337 –
düşman için daha ziyade istifade bahş olduğuna Hükûmet kani ise notadan bu (İzmit’te murahhasların
içtima) fıkrasının tayyını ve cevabın daha katî verilmesini teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
Riyaseti Celileye
Arkadaşların bazılarının talebi veçhile (mesaîi insaniyeleri) terkibinden (insaniye) kelimesi tayyolu-
nursa Hıristiyan ekalliyetlerin himayelerini ve binaen taassubu Hıristiyaniyelerini yüzlerine vurmak gibi
bir nezaketsizlik olacağından mezkûr taleplerin reddiyle (mesaîi insaniyeleri) tabirinin haliyle ibkasını
talep ve teklif eylerim.
Sivas
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın muhtacı tadil olan cihetleri hakkındaki nukatı nazarımı şifahen arz ettiğim veçhile
tespit etmek üzere ikmali müzakerenin yarına talikini teklif eylerim.
Malatya
Lütfi
REİS — Hariciye Vekili Beyefendi; bu bapta cevaplarınız var mı?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Birer birer cevap vermek icap etmez. Zanne-
diyorum, ki kâfi derecede cevap verdim.
HÜSREV BEY (Trabzon) — Efendim, bendeniz mühim mesailde, kullanmış olduğumuz usulle doğru
yola çıkacağımızı zannetmiyorum. Bir usulümüz var.. Ret veya kabul veyahut şunu istiyorum deniliyor.
O takrirler bir mesele üzerine değil ki.. Efendim görülüyor ki Meclisi Âli; notayı heyeti umumiyesiyle ka-
bul etmiştir. Yalnız ufak, tefek kelimeler ilâve edilmek isteniyor. Bu iş, dostlar alışverişte görsün değildir.
Mademki böyledir, binaenaleyh bendenizce bu takririn heyeti umumiyesini Hariciye Vekili Bey’e verelim.
Lütfen mütalaa buyursunlar. Meclisin Heyeti Umumiyesinin fikrini de alsınlar, ona nazaran yapsınlar de-
ğil mi efendim ve hatta bazılarını, kabul buyurduklarını da burada söylediler. (Doğru sesleri)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim; bundan maksat müzakerenin tehiri
ise doğrudan doğruya ona gidelim, onu mevzubahs edelim. Yok, eğer tehiri değil de bu takrirlerin yegân,
yegân tetkiki ise veriniz bendenize birer birer tetkik edeyim. Yalnız zannediyorum ki bu takrirlerin ekse-
risine cevap verdim ve fikrimi izah ettim. Binaenaleyh şimdi vereceğim cevapları evvelce verdim, zanne-
derim. Eğer Heyeti Celileniz, tasvip buyurur da tekrar tetkik edilsin denirse onu da yapayım. (Hayır, hayır
sesleri)
REİS — Efendim, Hüsrev Beyefendi’nin beyanatına mukabil Hariciye Vekili Bey’in mütalaatını din-
lediniz. Buna nazaran Hüsrev Bey’in takririni reyinize arz ediyorum. Yani takrirler Hariciye Vekaletine
havale edilsin; neticeyi ayrıca müzakere edelim, diyorlar. Bunu kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın? Kabul
edilmedi efendim. Malatya Mebusu Lütfi Bey’in takririni reye koyuyorum efendim. (Malatya Mebusu Lüt-
fi Bey’in takriri tekrar okundu)
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi efendim.
(Edirne Mebusu Şeref Bey’in takriri tekrar okundu) (Hayır sesleri)
REİS — Burada iki fıkra var. Birer birer reyinize koyacağım. Evvelâ notada ceza yerine zararları ke-
limesinin yazılmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Efendim tefrik etmek mümkün değil; muvafakat
edenler lütfen ellerini kaldırsın. Efendim; ellerinizi indiriniz. Arkadaşlar rica ederim yerlerine otursunlar.
Diğer suretle reye koymağa mecburum. Notada «Cezaen» yerine «Zararlara» kelimesinin yazılmasını arzu
– 338 –
edenler lütfen ayağa kalksınlar? Efendim notada cezaen yerine zararlara kelimesinin yazılması ekseriyetle
kabul edildi.
İkinci fıkrası, mesaîi insaniyeden, insaniye kelimesinin tayyını teklif ediyor. Bu tayyı kabul edenler
lütfen ellerini kaldırsın?.. Kabul edilmedi.
HÜSREV BEY (Trabzon) — Reis Beyefendi, usulü müzakere hakkında bir şey arz edeceğim. Maksadını
anlaşılmadı. Şimdi Hariciye Vekili Beyefendi gerek insani kelimesinin ve gerek zarar kelimelerinin Heyeti
Vekilece kabul olunduğunu ve yazıldığını söylemişti. Şimdi reye konduğunda hay, hay diye bağırmıştık.
Beş el kalktı. Onun için bununla oynamağa vaktimiz yoktur. (Gürültüler ve handeler)
REİS — Efendim, müsaade buyurun.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Usulü müzakereye ait söyleyeceğim. Efendim, malumu âliniz
mesaili hariciyenin Meclis’te müzakeresi için nizamnamemizde ayrıca bir fasıl temin edilmiştir. Bu diğer
kanunlar gibi tadilname şeklinde müzakere edilmez efendim. Vakıa tadilname veriliyor. Fakat Hariciye
Encümenine Heyeti Âliyenizce diğer encümenlerden daha fazla salâhiyet verilmiştir. Meclisin nazarı dik-
kate alıp kabul edeceği herhangi bir takriri Hariciye Encümeni mucip görmezse nizamnamenin tarzı tah-
liline göre Meclisin ondan feragat etmesi lâzım gelir. Bunun için işi uzatmaktansa Hariciye Encümeni şu
okunan takrirlerden hangisini kabul edecek veya tashihler arasında hangisini kabul edecek ise bunu söy-
lesin, işi süratle halledelim. Bunun için Hariciye Encümeninin bir mevkii mahsusu vardır ve onun reyine
müracaat zaruridir. Nizamnameye riayet ettiğimiz takdirde..
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — O İstanbul Meclisinde.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Hatıra gelir ki Meclisin ekseriyetinin kabul ettiği noktai nazarda
Hariciye Encümeni aksini iltizam ederse mutlaka ekalliyetin reyi ile mi mukayyet olacağız. O vakit efendi-
ler, encümeninizi değiştirmek icap eder. Yoksa mesaili hariciyede alelusul her şeye karar verilmez. Bunun
için Hariciye Encümeninin hakkını teslim edelim. Bu tekliflerden hangisini kabul edebilecektir. Ondan
sonra Meclisi Âlinin mutlaka ısrar edeceği noktalar varsa o ayrı bir mesele teşkil eder.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, cidden arkadaşlarımız mühim bir noktaya işaret bu-
yurdular. Yalnız Hasan Fehmi Bey zannederim yalnız bir noktada Meclisimizin şekline isabet buyurdular.
Çünkü Meclisimiz öyle bildikleri gibi değildir. İş içinde istical vardır. Zira bizim Meclisimiz her sıfatı
camidir. Binaenaleyh bu tadilnameler Encümene verilmeli ve bunun üzerine tetkik edilmeli. Bunların
dercinde fayda nedir diye bir mazbata ile gelirlerse isabet ederler. Fakat bizim Mecliste bir hassa, bir has-
talık vardır ki o da alelacele bir işi çıkarmaktır. Bunda teemmül lâzım ve teenni lâzımdır. Bu tadilnameleri
Encümene verelim. Encümeni Hariciye iki saat sonra biz bunların dercinde bir mahzur varsa tekrar bize
bildirilsin. Fayda varsa derç edilsin ve bitsin. Eğer biz bu zihniyetle müstacelen iş çıkaralım dersek bu hata
devam eder. Efendiler; o nizamname, yarın bizim ihtiyacımıza kâfi değildir. Bugünkü ihtiyacımız budur.
Hariciye Encümenine veririz. Hariciye Vekili Beyefendi ile bir saat, iki saat müzakereden sonra bizi ikna
edecek delil ile gelirler. Bu ibarelerin ithalinde şu zarar var, konmamasında şu fayda vardır diye mazbata ile
gelirler ve bizi bu suretle tenvir etmelidirler. Takrir veren arkadaşlarımızın mütalaası alınmadan takrirler
reye kondu. Tabii bu müşküldür.
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Usulü müzakere hakkında söylendi, yine aksi takarrür etti.
REİS — Niçin söylüyorsunuz efendim, söz vermedim. (Handeler) Hariciye Vekilinden sordum. Ben
bu takrirlerin ekserisine şifahen cevap verdim buyurdular. Ayrıca tamikine ve mütalaasına lüzum gör-
müyorum. Fakat tehirini Heyeti Âliyeniz arzu ediyorsa ki o da şimdi reyinizle arzu etmiyoruz dediniz.
Binaenaleyh Hasan Fehmi Beyefendi’nin ifadelerine Hariciye Encümeninin mütalaası varit olacağı söylen-
di. Hariciye Encümeninin rey ve mütalaalarının sorması lüzumuna kani olduklarını anladım. Onun için
Hariciye Encümeni Mazbata muharriri Bey bu hususta söz istedi. Ona söz veriyorum. Bu suretle neticeye
vasıl olabiliriz.
VELİ BEY (Burdur) — Efendim, Hariciye Encümeniniz cevabi nota hakkındaki noktai nazarını maz-
batasında bildirdi ve dedi ki bu müsvedde aynen kabul edilmelidir ve Encümen ekseriyeti ile bu müsved-
– 339 –
deyi tasdik etmiştir. Kabul edilmelidir. Encümen yine ekseriyetle müsveddeyi tespit etmiştir. Binaenaleyh
Encümen hissiyatını, kanaatini, noktai nazarını bu mazbatada izhar etmiş bulunuyor. Bu kanaatini En-
cümen ihzar ederken Heyeti Celilenin dur u diraz mevzuu münakaşası olan kelimat, cümleler üzerinde
münakaşalarda bulundu ve Heyeti Vekile tarafından getirilen müsveddenin ihtiva ettiği kelimelerde ve
cümlelerde mevcut olan meaninin ve oraya o kelimelerin konulmasını pek mütevazın, pek mahirane ve
maksadı pek ziyade temine kâfi olduğu kanaatini izhar etti ki onu aynen muhafaza hususunda musır kal-
mıştır. Bunun için rica ederim bu gibi siyasi metinlerde kelimeleri ulu orta ilhamlarla tebdil etmekten ise
kâmil, etraflı, uzun düşüncelerin mahsulü olan metni aslinin ana fikirleri mademki mahfuz kalacaktır.
Kelimatın mahfuz kalmasını iltizam edelim ve Hariciye Encümeninin mazbatası ki Hariciye Vekili Be-
yefendi’nin kabul ettiği bazı tadilât müstesna olmak üzere kabul ederek bu takrirleri Hariciye Encümeni
mazbatası ile karşılaştırmak suretiyle Hariciye Encümeni Mazbatası kabul edilsin ve metin aynen muhafa-
za edilsin. Bu suretle metnin aynen mahfuziyeti cihetini iltizam etmiş olalım. Encümen bu noktai nazarını
tasvibi âlilerine arz ediyorum ve hepimizi tahrik eden endişelerin metnin mahfuziyetiyle beleğan mabelağ
temin edileceğini Encümen namına izhar ediyorum ve o kanaatte bulunuyorum.
REİS — Efendim, Hariciye Encümeni namına mazbata muharriri Beyefendi’nin beyanatı mesmuı âli-
niz oldu. Kendi ifadeleriyle teyit ettikleri gibi şimdiye kadar Hariciye Vekilinin Söke vaziyeti dolayısıyla
icra edilen mezalim hakkında teklif ettiği ve heyeti umumiyece kabul edilen fıkradan başka Edirne Me-
busu Şeref Bey’in takririndeki ceza yerine zarar kelimesinin heyeti umumiyesiyle kabul ve ikame edilmesi
suretini Encümen de kabul ediyor. Bundan başka diğer takrirlere karşı Encümenin bu baptaki mütalaası
üzerine mazbatayı reyi âlinize arz ediyorum. (Muvafık sesleri) Şu halde Makamı Riyaset Hariciye Encü-
meninin mazbata muharriri vasıtasıyla izah ettiği veçhile mazbatasını reyi âlinize vazediyorum. Hariciye
Encümeninin kabul buyurulan tadilâtta dahil olduğu halde ve Hariciye Encümeninin mazbatasını kabul
edenler lütfen el kaldırsın, büyük bir ekseriyetle Hariciye Encümeninin kabul tarzında olan teklifi kabul
edildi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar; bir nokta daha arz edeceğim. De-
minki maruzatım sırasında demiştim ki (İşitemiyoruz sesleri) İzmit’in mahalli içtima olmak üzere teklifi
bir başka mülâhazaya mebni demiştim ve onu nota heyeti celileniz tarafından kabul edildikten sonra arz
edileceğini beyan ermiştim. Biz Heyeti Vekile arkadaşları düşünüyoruz ki İzmit’e gidecek Heyeti murah-
hasamızın başında bizzat Meclis Reisi Paşa Hazretlerinin bulunması birçok nukatı nazar itibariyle muvafık
ve memleketin menafii iktizasındandır. (Çok muvafık sesleri) Bunu tabii şimdiden Düveli mütelifeye bil-
dirmiyoruz. Yalnız bir cevabı muvafık aldığımız zaman kendilerine bildireceğiz. Cevabı muvafık almadan
bildirmek muvafık değildir. Yalnız şimdiden Heyeti Celilenizin malumu olmak üzere arz ediyorum. Çün-
kü malumu âliniz Meclis Reisi Paşa Hazretleri heyeti murahhasanın riyasetinde gittikleri vakitte kendile-
rine verilecek salâhiyetname Hariciye Vekâletinden değil doğrudan doğruya Meclisi Âlinizden olacaktır.
Yani Meclisi Âliniz bir kararı mahsus ittihaz buyuracaktır ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin fevkalâde-
likleri işte bu gibi kararlarla görülecektir. Onun için şimdiden Heyeti Celilenize arz ediyorum ve netice
olmak üzere budur (İnşallah sesleri)
LÜTFİ BEY (Malatya) — Böyle sahilde bulunan bir mahalleye Paşa Hazretlerinin gitmesi doğru mu-
dur bir mahzur yok mudur?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Onların..
REİS —Efendim müsaade buyurursanız hafi celsede Heyeti Âliyenize arz edilmek üzere Yusuf Kemal
Bey’in Kastamonu Mebusu sıfatıyla bir takriri vardır.

Ahiren Avrupa’ya vuku bulan seyahatim esnasında Heyeti Vekile kararıyla acizlerine verilmiş olan yev-
miye miktarının Meclisi Âlice muvafık ve münasip görülen hadde tenzilini sureti mahsusada niyaz ve bu
– 340 –
muamelenin hafi bir celsede icracını -düşmanlarca bu bapta yapılacak propagandadan ihtirazen- ayrıca
arz ve teklif eylerim.
11 Nisan 1338
Kastamonu Mebusu ve Hariciye Vekili
Yusuf Kemal
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Yalnız Mebus sıfatıyla değil aynı zamanda Hari-
ciye Vekili sıfatıyla..
REİS — Efendim, Yusuf Kemal Bey’in Heyeti Âlinize vaki olan maruzatına muttali oldunuz. Söz iste-
yen var mı? (Muvazenei Maliyeye sesleri)
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Evvelce bu hususta karar verilmemiş midir?
REİS — Efendim cereyan eden muamele gayet sarihtir. Yusuf Kemal Beyefendi Avrupa’ya giderken
burada izahat vermiştir. Bu bapta Hükûmet tahsisat teklif etti. Heyeti umumiye hatta Muvazenei Maliyeye
gitmeğe lüzum görmeden müstacelen kabul ettiniz. Bu heyeti umumiyenin malumu olduktan sonra, tabii
beyan etmek mecburiyetindeyim. Hariciye Vekili Beyefendi bunu bazı sözler söylemek suretiyle bu teklifi
Heyeti Âliyenize arz ediyor. Heyeti Âliyeniz tenkisi muvafık görüyorsanız ona göre muamele yaparız. Mu-
vafık görmüyorsanız yapılacak bir muamelesi olmayacaktır. Bu takriri muamele görmek üzere muvafakat
edenler lütfen el kaldırsın, heyeti umumiyesi bu takririn mucibi muamele bir şekli görülmedi.
REİS — Efendim, hafi celsenin kifayetine ve celsei aleniye ye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldır-
sın. Kabul edilmiştir.
Lütfen arkadaşlar salonu terk etmesinler. Bir mesele hakkında İktisat Vekâletine istizah takriri vardır.
Okuyunuz.
Celsemiz alenidir efendim.
(Okunmayan Takrirler)
22. 4. 1338
Riyaseti Celileye
Cevabî nota, heyeti umumiyesi ve tarzı tahriri itibariyle güzeldir. Şayanı takdirdir. Yalnız berveçhiâti,
ufak tefek kelime tadilâtı yapılmasını lüzumlu görmekteyim.
İkinci sayfada alttan onuncu satırdan «Hristiyan» kelimesini kaldırmalı. Alelıtlak «ekalliyetler» demek
kâfidir. Mesaii insaniye yerine yalnız mesai kâfidir.
Üçüncü sahife üstten üçüncü satır: Esasen Yunanistan’la alâkai katiyesi olmayan şeraiti sulhiye ne su-
retle tasrih edilmeli. Vakıa notadan aşağı tarafta da buna dair kayıt varsa da burada tekrarı faydalı olur.
Üçüncü sayfa alttaki «sırf Müslüman olduğu için» kaydı behemahal tayyolunmalı ve bu satırın başın-
daki «Hristiyan» kelimesi yerine de «diğer milletlere» diye yazılmalıdır. Bu suretle arzu edilen mana zaten
tahtında müstedirdir.
Esasen âlemi islâm Türk davasını kavramış ve pek iyi müdafaa etmektedir. Notanın bu kısmının alâha-
lihi kalması âlemi İslâma karşı propaganda yapmak maksadıyla yazıldığı anlaşılıyor. Bundan gelecek fayda
zararından fazla olacağına kaniim.
Dördüncü sayfa üstten ikinci satır. «En ağır ceza» yerine «en ağır zarar» komak daha doğru olur.
Beşinci sayfanın üstten beşinci satırın başına (... tarihli notada kendilerine salâhiyet ita olunduğu bil-
dirilen düveli müttefika murahhaslarının) tarzında yazılması bu İzmit içtimainin hiçbir suretle düveli mu-
– 341 –
telife notasından mezkûr esasatı sulhiyenin kabulü manasını tazammun etmeyeceği ve tamamen ihzarî
mahiyette olacağı noktaî nazarına daha sarih ifade eder fikrindeyim.
Trabzon
Hüsrev
Riyaseti Celileye
Düveli itilâfiye murahhaslarının evvelce dermeyan ettikleri şeraitten ahiren vermiş oldukları cevapla
rücu etmiş olmalarını mücerret bizi oyalamak ve bu sebeple düşmana daha ziyade iktisabı kuvvet için
vakit kazandırmak istediği manasını veriyoruz. Bir taraftan da İzmit’te tarafeyn murahhasları arasında
muhtelif nikatı nazar üzerinde münakaşa icrası için teklifatta bulunmakla düşmana bu fırsatı biz ver-
miş oluyoruz. Binaenaleyh eğer bu suretle imrarı evkat bizim için daha ziyade iktisabı kuvvet etmeyip de
düşman için daha ziyade istifade bahş olduğuna hükûmet kani ise notadan bu (İzmit’te murahhasların
içtimai) fıkrasının tayyını ve cevabın daha kat’î verilmesini teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
Riyaseti Celileye
Notaya yazılan cevap müsveddesi en muvafık bir şekilde olup ancak Ömer Lütfi Bey arkadaşımızın
teklifi veçhile «ceza» kelimesinin «zarar» kelimesine tahvilinden sonra aynen kabulünü arz ve teklif eyle-
rim efendim.
22. 4. 1338
Dersim
Abdülhak

Ahiren Avrupa’ya vuku bulan seyahatim esnasında Heyeti Vekile kararıyla âcizlerine verilmiş olan yev-
miye miktarının Meclisi Âlice muvafık ve münasip görülen hadde tenzilini sureti mahsusada niyaz ve bu
muamelenin hafi bir celsede icrasını -düşmanlara bu bapta yapılabilecek propagandadan ihtirazen- ayrıca
arz ve teklif eylerim efendim.
11 Nisan 1338
Kastamonu Mebusu
Hariciye Vekili
Yusuf Kemal
(Celsei hafiyye meyanında ruznameye. 11. 4. 1338 heyeti umumiyeye 12. 4. 1338)
Reddedilmiştir.
22.4.1338
Kâtip
Hakkı
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın muhtacı tadil olan cihetleri hakkındaki nikatı nazarımı şifahen arz ettiğim veçhile tes-
pit etmek üzere ikmali müzakerenin yarına talikini teklif eylerim.
Malatya
Lütfi
– 342 –
Riyaseti Celileye
2. Cevabî nota müsveddesinin reye vaz ve kabulünü teklif eyleriz.
22 Nisan 1338
Canik Biga
Emin Hamit
Karahisarısahip Canik
Mehmet Şükrü Süleyman
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Nota cevabının aynen kabulünü teklif eylerim efendim.
Ergani Mebusu
Sırrı
Riyaseti Celileye
Tahliyenin sulha tekaddüm etmesini muhik gösterecek esbab ve delâlet meyanına âtideki mealde bir
noktanın ilâvesini teklif eylerim.
Ertuğrul
Necip
Hadisenin izalesi sebebin refine mütevakkıf bulunması kaidei külliyesine ve vaziyeti hazırayı tevlid
eden esbabın en mühimmi Mondros mütareke vaziyet ve şeraitinin ihlâli olmasına göre dahi tahliyenin,
yani o mütareke vaziyetine rücuun her şeye tekaddüm etmesi lâzimei hakkaniyet olarak görülmek iktiza
eder.
Riyaseti Celileye
Heyeti umumiyesi hakkında müzakere kâfidir. Bir defa da Hariciye Encümenini dinleyerek tashih için
verilen takrirlere geçilmesini teklif eyleriz.
22 Nisan 1338
İzmir Gümüşhane
Mahmut Esat Hasan Fehmi
Riyaseti Celileye
Arkadaşların bazılarının talebi veçhile (mesaii insaniyeleri) terkibinden (insaniye) kelimesi tayyolunup
Hristiyan ekalliyetleri himayelerini ve binaenaleyh taassubu hristiyanelerini yüzlerine vurmak gibi bir ne-
zaketsizlik olacağından mezkûr taleplerin reddiyle (mesaii insaniyeleri) tabirinin haliyle ibkasını talep ve
teklif eylerim.
Sivas
Mustafa Taki
– 343 –
Riyaseti Celileye
Notada (ceza) yerine (zararlara) kelimesinin yazılmasını ve mesaii insaniyeden (insaniye) sözünün
tayyını teklif eylerim.
(Birinci fıkra kabul edilmiştir. Kâtip Hakkı)
22 Nisan 1338
Edirne
Şeref
Riyaseti Celileye
Notanın mahiyeti olan (şu kadar var ki) den sonrası katiyeti ihlâl su götürür yeri bulunduğunu ima
ediyor. Bu notaya muvafık cevap verecek olsalar bile ihzarî müzakereye taliki mesele etmelerine sebep
olacaktır.
Böyle bir teklif ve tedbirin notaların tevali edeceği anlaşılıyorsa o zamana, yani nihayete saklanmasını
ve (şu kadar var ki) ile başlayan son fıkranın tayyını teklif eylerim.
Ertuğrul
Necip
Riyaseti Celileye
Cevabî notanın müzakeresini yarına talik etmek mütalâa ve muhakeme için zaman kazanmak cihetin-
den münasip olacağından müzakerenin tehirini ve yarına talikini teklif eylerim.
Çorum
Dursun
Riyaseti Celileye
Nota müsveddesinin dokuzuncu fıkrası, ki dördüncü sahifede muharrerdir. İşte o sahifenin ikinci satı-
rındaki (cezaya) kelimesinin (zararlara) tebdilen tayyını teklif eylerim.
Muş
Ahmet Hamdi
Riyaseti Celileye
Şu kadar var ki fıkrasından sonra (esasatı sulhiye hakkında) bir fıkranın ilâvesini teklif eylerim.
22. 4. 1338
Siverek
Lütfi
– 344 –
TBMM
25 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

Lâyihalar
1. — Vazifei mahsusa ile Ukrayna’ya gidecek heyetin masarifi zaruriyesine karşılık olmak üzere 1338
senesi Hariciye Vekâleti bütçesine mevzu tahsisat kanununa müzeyyel kanun lâyihası.
Tezkere
1. — Muş Mebusu Kasım Efendi hakkındaki şikâyeti mutazammın Dahiliye Vekâleti tezkeresi.
3. — AZAYI KİRAM MUAMELÂTI
1. — Vazifei mahsusa için Ukrayna’ya gidecek heyete dahil Sinop Mebusu Rıza Nur Bey’in heyet azalı-
ğından istifası.
Cilt : 19
34’ncü İn’ikat – 2’nci Celseler
OTUZ İKİNCİ İN’İKAT 25 Nisan 1338 Salı İkinci Celse
OTUZ DÖRDÜNCÜ İN’İKAT

25 Nisan 1338 Salı
İkinci Celse
2. Grup
Bed’i Müzakerat
Saat Dakika
2, 30 (Sonra)
REİS — Efendim: celseyi hafi olarak küşat ediyorum. Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
OTUZ İKİNCİ İÇTİMA

22 Nisan 1338 Cumartesi
İKİNCİ CELSE
Reisisâni Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat mütareke hakkında itilâf devletle-
rine verilecek cevabî nota müzakeresine geçildi ise de mezkûr notanın henüz tevzi olunmasına
mebni azayı kiramca tetkik edilmek üzere bir buçuk saat sonraya tehiri müzakeresi kabul olunarak
ÜÇÜNCÜ CELSE HAFİ

Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat cevabî nota müzakere edilerek Hariciye En-
cümeninin tadilâtı veçhile kabul olundu. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in muhassesatının ten-
ziline dair takriri kıraat olunarak mevkii muameleye konulmasına karar verilip celsei aleniyeye
geçildi.
Reis Kâtip
Reisisâni Van
Rauf Hakkı
Kâtip
İzmir
Enver
REİS — Zaptı sabık hülâsasını reylerinize arz ediyorum. Kabul edenler... Kabul edilmiştir.
– 346 –

Lâyihalar
1. — Vazifei mahsusa ile Ukrayna’ya gidecek heyetin masarifi zaruriyesine karşılık olmak
üzere 1338 senesi Hariciye Vekâleti bütçesine mevzu tahsisat kanununa müzeyyel kanun lâyi-
hası.
REİS — Efendim. Hariciye Vekili Beyefendi Ukrayna’ya gidecek olan heyetin tahsisatı hakkın-
da bazı nikatı nazarını ve metalibatını Heyeti Âliyenize hafi olarak arz etmeye lüzum gördüler ve
bu tarzda makamı riyasete müracaat ettiler. Bu heyetin masarifi seferiyei mübremeleri hakkında
Hariciye Vekilinin Heyeti Âlinize hafiyen beyanatta bulunmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın.
(Hayır, hayır alenen sesleri)
REİS — Efendim, müsaade buyurunuz. Hariciye Vekili söz söyleyecek.
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, müsaade
ederseniz bu kanun bir defa on beş bin lira olarak Heyeti Celilenize gelmiş ve Muvazenei Maliye
Encümeninden geçmiş ve bilahire yedi bin beş yüz lira verilmiş (İşitmiyoruz sesleri) Bu kanun
evvelce Heyeti Celilenize gelmiş, Muvazenei Maliye Encümeni bazı mütalâata binaen -ki onları
uzun uzadıya arz edeceğim- yedi bin beş yüz liraya indirmiş ve bu Heyeti Celilenizden geçmiş.
Şimdi buna yedi bin beş yüz lira daha istiyoruz. Meclisi Âlinin bu bapta, bu mesele hakkında belki
ariz ve amik ileri geri sözler söyleyeceği için bunu tensip buyurursanız hafi celsede yapalım. Se-
bebini arz ediyorum. Takdir buyuracak yine Heyeti Celilenizdir efendim. Kabul, ret cihetleri tabiî
başkadır efendim, yalnız hafi veya alenî olmasını arz ediyorum. Müsaade ediniz efendim, evvelâ
Meclisi Âliden tahsisat istenip de ondan sonra heyet, aza intihap edilmiş olsaydı daha iyi olurdu.
Şimdi ise gidecek arkadaşlarımız taayyün etmiş ve arkadaşlarımız Meclisten gidiyor, bunu bir an
evvel göndermek lâzım. Onun için ben Meclisi Âliden niyaz ve istirham ediyorum. Bizim burada
sırf bütçe mülahazasıyla sırf tahsisat mülahazasıyla söyleyeceğimiz sözlerin, Ukrayna’ya bir he-
yet gönderip göndermemek itibariyle başka cihetlerden, hariçten sui telakki edenler de olabilir.
Onun için münasip görürseniz hafi olarak celse devam etsin. (Muvafık sesleri) Bu mülahazaya
mebni arz ediyorum. Kabul, ret yine Heyeti Celilenize muhavveldir.
REİS — Yusuf Kemal Bey, Salâhattin Bey bir sual soracaktır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Beyefendi bir şey sormak istiyorum. Zannediyorum, bu En-
cümenden bir defa geçmiş bilahire bir ikinci defa daha geçmiştir. Elbet bunun hesabına bakmış-
lardır ve bunu yapanlar; bu vazifenin yapılmamasından değil, ifa olunmasını kâfi gördükleri için
böyle yapmışlardır. Binaenaleyh vazife mi lâzım, yoksa herhangi bir hususatı zatiye mi lâzım.
Bendenizin anlamak istediğim şey budur. Bu mesailin deşilmesine dahi hacet yoktur ve Meclisin
vakti de buna müsait değildir. Binaenaleyh verilen para ile iktifa edilmelidir. Böyle şeyleri Mec-
lise getirmek Meclisin nezahet ve ulviyetine yakışmıyor. Bendenizce bu zaittir. Bu bapta hiçbir
kelimeye mahal yoktur. Zatî meseleyi uzatmayalım ve böylece şahsî işlerle uğraşmayalım. Bu bir
hizmet meselesidir. İsteyen gider, isteyen gitmez. Bunun hakkında Vekâleti aidesi mütalaasını söy-
lemeli idi. Mademki Encümen bu meseleyi bu suretle takdir etmiştir. Bendeniz bunun hakkında
fazla uğraşmağa mahal görmüyorum. Yani bunlarla uğraşmayalım. Allah aşkına vaktimiz dardır.
REİS — Mesele Hariciye Vekillinin teklifli olan ve Ukrayna heyetinin tahsisatına ait harcırahın
hafi celsede müzakeresi meselesidir. Kabul ederseniz ondan sonra bu mesele üzerinde müzakere
açılır. Onun için hafi müzakereyi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Ekseriyetle hafi müzake-
re kabul edilmiştir efendim. Celse hafi olarak küşat edilmiştir. (Maddeler yazılmalıdır.)
Vazifei mahsusa ile Ukrayna’ya gidecek heyetin masarifi zaruriyesine karşılık olmak üzere 1338
senesi Hariciye Vekâleti bütçesine mevzu tahsisat kanuna zeyil kanun.
– 347 –
MADDE 1. — Ukrayna’ya gidecek heyetin masarıfına karşılık olmak üzere 20 Mart 1338 tarihli
kanun ile 1338 senesi Hariciye bütçesine fasla mahsus olarak mevzu yedi bin beş yüz lira tahsisat
on beş bin liraya iblâğ olunmuştur.
MADDE 2. — İşbu kamun tarihi neşrinden muteberdir.
MADDE 3. — İşbu kanunun ahkâmınım icrasına Hariciye ve Maliye Vekilleri memurdur. 16
Nisan 338
İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Erkânı Şeriye Vekili

Harbiyei Umumiye Reisi Fehmi
Fevzi
Müdafaai Milliye Vekili Adliye Vekili

Kâzım Refik Şevket
Dahiliye Vekili Hariciye Vekili

Ali Fethi Yusuf Kemal
Maliye Vekili Maarif Vekili

Hasan Hüsnü Mehmet Vehbi
Nafıa Vekili İktisat Vekili

Feyzi
Sıhhat ve Muaveneti İçtimaiye Vekili
Doktor Rıza Nur
REİS — Vekil Beyefendi buyurunuz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar, Salâhattin Bey’in söylediği ağır
sözler beni müteessir etti.
SELAHATTİN BEY (Mersin) — Çok ağır değil.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Evvelemirde Meclisi Âlinizi böyle şeylerle işgal
etmek töhmeti altında bırakıldım.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Doğrudur, musırrım.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Meclisi Âlinize her şey gelebilir, her şey gönde-
rilir arkadaşlar. Meclisi Âliniz kabul eder, ret eder. Onun için Meclisi Âlinizi beyhude işgal etmiyorum
zannediyorum. Bilakis Meclisi Âlinizde her derdi, her lüzumu arz edip onun takdirini Meclisi Âlinizden
beklemek Hariciye Vekilinizin ve hele bir mebusun bir hakkı tabiîsidir ve hatta vazifesidir. Evvelemir-
de arkadaşlar, ortada her şeyden evvel bir kanun meselesi vardır. Malumu âliniz Meclisi Âlinizce kabul
edilmiş ve zannediyorum bir iki maddesi de Meclisi Âlinizce tadil edilmiş bir harcırah kararnamesi var.
Bu harcırah kararnamesinin 29’uncu maddesi hükmünce ki aynen okuyorum: «Bir hükümdarın resmî
tetevvücünde veya müzakerei siyasiyeye veya beynelmilel kongrelere iştirak etmek gibi fevkalâde mühim
memuriyetler için ne miktar harcırah verileceği Meclisi Vükelâca kararlaştırılır.» Meclisi vükelâ şimdi He-
yeti Vekilenizdir ve bu zamana kadar teamül bu veçhile gitmiştir. Her ciheti arza müsaade ediniz. Mesele
ufak bir meseledir. Göreceksiniz, ki ben öyle Meclisin arzusu hilâfına gitmek isteyen vekillerden birisi
değilim. Yalnız sükûn ile hareket edelim. Her şeyi Meclisi Âlinize arza müsaade ediniz. Zira, takdir edecek
yine Heyeti Celilenizdir. Onun için ortada bir kere bir kanun meselesi var. Bu kanunu Meclis tadil etmiş
mi, etmemiş mi?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Kendimizi tadil ettik.
– 348 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Zannediyorum ki Muvazenei Maliye Encümeni
Âlisinin Meclisi Âlinize ilk gönderdiği mazbatada dermeyan ettiği hususat esbabı mucibe kabilinden kalır
ve bunun filana şu kadar yevmiye, falana şu kadar yevmiye demesi zannederim kendilerinin tahsisatın
küllü hakkında, heyeti umumiyesi hakkında bir takdir yapabilmek için miyarlardan ibaret kalır. Mesele
ya böyledir ve yahut bundan sonra bu gibi hususatta tayin edilecek bilumum yevmiyelerin Meclisi Âlinize
gelmesi lâzım gelir ve bunların Meclisi Âlinizce takdir edilmesi lâzım gelir. Bu böyle olunca; o halde har-
cırah kararnamesinin o maddesini bir kanun halinde ortadan kaldırmak icap eder. Yani Meclisi Âlinizin
her vakit her kanunun maddesini tadil etmek hakkıdır. Harcırah kararnamesinin 29’uncu maddesinin
arz ettiğim fıkrasını ortadan kaldırın. Onun yerine diğer bir fıkra koyun. Ona göre tevfiki hareket ederiz.
Bu kanunun bu maddesi hükmünce takdir Heyeti Vekileye ait oluyor. Zannediyorum ki bu suretle Heyeti
Vekilenin takdirini tensip etmek; etmekliğiniz icap eder. Diyeceksiniz ki sana Heyeti Vekile müfrit yev-
miyeler tayin eder. Zaten... Münferit yevmiyeler tayin eder Heyeti Vekile diyeceksiniz. Kaldırın o hakkı
ve zaten geçen gün sureti mahsusada ben kendi yevmiyem hakkında ettiğim ricanın sebebi bu idi. Arka-
daşlar, böyle bir kaide korsak çok iyi olur. Çünkü böyle bir kaide olmadığı halde bu kanuna tevfikan -bir
meseleden diğer bir meseleye atlıyorum- müsaade ediniz, Heyeti Vekilenin takdir ettiği bir yevmiyeyi alan
bir arkadaşınız ta Paris’te o yevmiyenin kendisine çok görüldüğünü işitti. Bu iyi bir tesir yapmaz onun üze-
rinde. Çünkü o onu kanuna tevfikan alıyorum zannediyordu. Zannediyordu değil kanaati vardır. Çünkü
yegâne istinat edeceğimiz nokta kanundur. Kanuna tevfikan az olur, çok olur. Kanun takdir hakkını Heyeti
Vekileye vermiştir. O baki kaldıkça onun öyle zaruri telâkkisi tabiî değil mi? Onun için bir kere böyle bir
noktai kanuniye var, sonra bu noktai kanuniyeden sonra büyük bir müşkül var arkadaşlar. Şurayı cümle-
niz biliyorsunuz. Fakat tekrar nazarı âlinize arz etmeye mecburum. Hududun haricinde bu gibi hususat
için hareket eden adamlardan hiçbirisinin şahsiyeti yoktur. Arkadaşlar onların cümlesi doğrudan doğruya
Büyük Millet Meclisi Hükûmetini veyahut Teşkilâtı Esasiye Kanunumuz hükmünce doğrudan doğruya
Meclisi Âlinizi temsil eder. Onların iyi giyinmesi, onların iyi hareket etmesi, onların biraz bolca bahşiş
vermesi hepsi Meclisi Âliniz namınadır. Başka bir şey değildir. Avrupa’da seyahat eden Yusuf Kemal değil-
dir. Büyük Hariciye Vekili idi, sizin vekiliniz idi. Onun yaptığı iyilik kendisine değil Meclise ait idi. Onun
yaptığı fenalık kendisine ait değildi. Meclisi Âlinize ait idi. Onun için hariçte bulunan bu gibi mümessil-
lerimizin harekâtında daima bizi temsil olduğunu unutmayalım. Diyeceksiniz ki ey Hariciye Vekili sen de
beri tarafta on beş günden beri en mübrem ihtiyacımız için köylünün en aziz şeylerine varıncaya kadar
vergi diye elimizi uzattığımızı da hatırla diyeceksiniz. Hakkınız var onda. Onu da unutmuyoruz. Bunu
isterken, Hariciye Vekili yalnız Ukrayna’ya gidecek heyet giderken siz yalnız yevmiyeleri nazarı itibara
alıyorsunuz. Ben yevmiyeleri nazarı itibara almıyorum. Ben orada sizin haysiyetinize muvafık bir veçhile
haysiyeti nazarı itibara alıyorum. Yevmiyeyi nazarı itibara almıyorum. Tekrar tekrar arz ediyorum. Sonra
bazı noktalar vardır ki onların hepsi şimdiden görülmez. Bir heyet gider oraya vazifesini ifa eder. O heyete
başka vazifeler de verilecektir. Yalnız Kiyef ’te kalmayacaktır, ileri geçeceklerdir. Rusya’da bazı vazifeler ifa
edeceklerdir. O vazifelerin ifasında onun sarf edeceği para yalnız yevmiye değildir arkadaşlar. Belki başka
paralar da sarfetmek mecburiyetinde kalacaktır. Bugün bakınız en basit en adî bir şey söylüyorum, siyasi
ve diplomasi ve hariciyeye müteallik şeylerden bahsetmiyorum. Bugün aç olan bir diyarda büyük bir iane
vermek lâzım gelirse bu heyet sizin namınıza vermesin mi? Bunların hepsini Heyeti Vekile vaktiyle tak-
dir edipte sizden istediği 15 bin lira çok değildir ve on beş bin liranın hepsi gidecek olan heyetin reis ve
azalarına yevmiye olarak verecek değiliz arkadaşlar.. Sonra rica ederim son aldığımız haberler eski Rusya
değildir. Orada başka yerlerde olduğu gibi alışveriş başlamıştır. Orada pahalılık yüz göstermiştir. Bizim
bir lira şu kadar bin lubre ediyormuş. Ben vaktiyle gittim, gördüm onu da. Evvelce bir kızağa bindiğimiz
vakitte o kızağa kaç para veriyorduk, biliyorduk. Onun için bu takdir olunan bu para çok bir para değildir.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Az da değildir efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade ediniz. Herhalde yedi bin beş yüz lira
azdır ve heyetin vazifesini ifaya müsait değildir. Onun için rica ederim bu hususta heyeti umumiyesini
nazarı itibara alınız. Sonra ikinci bir nokta vardır. Muvazenei Maliye Encümenine bu cihetler, bendeniz
vaktiyle bulunamadım layıkıyla arz edilememiş, layıkıyla arz edilmiş olsaydı herhalde esbabı mucibe lâyi-
hasında da arz ettiğim veçhile Muvazenei Maliye Encümeni mukim bir sefirin masarifatıyla muvakkaten
– 349 –
bir yerde bulunacak bir heyete riyaset edecek bir reisin masarifi arasında herhalde bir fark olacağını takdir
etmesi lâzım gelirdi zannederim. Bu defa ikinci kanunun Muvazenei Maliye Encümeninden geçmesinde
ise Muvazenei Maliye Encümeni benim bu ısrarıma mebni lütfen çağırıp biz bunu müzakere ediyoruz
demedi. Hiç benim haberim olmaksızın o mazbatayı buraya gönderdi.
İSMET BEY (Çorum) — Çağırdık efendim Celâl Beyefendiyi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Muvazenei Maliye Encümeni burada efendim.
İkinci kanun yazıldığı vakitle benim haberim yoktu. Onun için Heyeti Celilenize tekrar tekrar niyaz ede-
rim. Yalnız maslahatı nazarı itibara almayınız. İşi nazarı itibara almalı ve o işi gören heyetin doğrudan
doğruya Heyeti Celilenizi temsil etiğini nazarı itibara almak üzere meseleyi bittakdir hükmünüzü verme-
nizi niyaz ederim.
REİS — Bir sual soracaktınız?
RAGIP BEY (Amasya) — Soracağım suallere dair söz söylediler.
HASİP BEY (Maraş) — Bendeniz de söz istemiştim.
REİS — Efendim, kanunun heyeti umumiyesi hakkında söz isteyen Hüseyin Avni Bey idi. Mesele reye
konmak için berayı tenvir söylenmişti.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Bir sual soracağım efendim. Bir sene Rusya’yı baştan başa iki
bin lira ile gezip gelen Soysallı İsmail Suphi Bey biraderimiz Encümenimizde bulunurken (Yanlış yanlış)
bu alâyiş, nümayiş devresinde olmadığımız bir zamanda böyle iki bin lira kâfi olduğu halde neden fazla
tahsisat isteniliyor? (Gürültüler)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Beyefendiye cevap vereceğim müsaade buyuru-
nuz. İsmail Suphi Bey’le beraber ben de vardım.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Hayır, hayır öyle bir şey söylemedim, yanlıştır.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Fakat o zaman Rusya’da hiçbir para istemeyen bizim sefaret bu
sefer Rusya’da yalnız odun parası olmak üzere dört, beş bin lira istiyor. Sefarete kira verilmezdi. Giderdik
orada badı hava yatardık. Bugün sefaret için kira isteniyor. Sonra o gün orada yemek, odun öteden beri
tevzi ediliyordu. Bugün onların kalktığı bize haber veriliyor. Rica ederim, İsmail Suphi Bey de kendileri
söylüyorlar ya bugüne makis olamaz zannederim. Doğrusunu söylesinler, hakikate vakıf olalım. Kimseye
para kazandırmak istemiyoruz ve burada Meclise bunu tekrar etmesin. Demin bir iki yerden kulağıma
geldi, tekrar etmesin. Bunları kaldıralım ve yahut bir kanunu mahsus yapınız. O kanunu mahsusa tevfiki
hareket edelim.
İBRAHİM BEY (Karesi) — Bu gibi harcırah masarifatı Heyeti Vekile kararıyla.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Böyle birkaç bin lira için Meclisin şanı alişanı nakisedar edilmemelidir.
İBRAHİM BEY (Karesi) — Bu gibi varidat ve masarifatın Heyeti Vekilenin tasvibine arz edilmekteki
maksat nedir?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, malumu âliniz Heyeti Celilece kabul olunan kanun. Ha-
riciye Vekâleti bütçesine faslı mahsus olarak şu kadar, lira ilave edilmiştir, şeklindedir. Yoksa kanunda reis
şu kadar azaya bu kadar lira masraf olarak verilecektir diye tasrihat yoktur. Hariciye Vekilinin eline tatbik
edilmek üzere gönderilen kanun ile senin eline yedi bin beş yüz lira verdik, bu para ile bir heyet gönder
diyorsunuz. Eski harcırah kararnamesinin salâhiyetine binaen, gönderilecek heyetin reisine siz yirmi lira
mı takdir etmişsiniz. Halbuki Heyeti Vekile reise sana elli lira veriyoruz diyebilir. Kanunen buna hakkı
vardır. Fakat bunu diyemeyiz. Çünkü; her şeyi sizinle konuşmak, her şeyi size arz etmek ve her bir hususat
hakkında sizin tasvibinizle hareket etmek istiyoruz. Maksadımız başka bir şey değildir efendim.
REİS — Heyeti umumiyesi hakkında söz Hüseyin Avni Bey’indir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, ben para kaygısında değilim. Heyeti Vekilenin bu hu-
susta salâhiyettar olacağına dair muhterem hocam Yusuf Kemal Bey’in gösterdiği delil hakkında maruzat-
– 350 –
ta bulunacağım. Zannediyorum ki; Heyeti Vekile ile bizim bildiğimiz Meclisi Vükelâ başka başka şeylerdir.
Heyeti Vekile denilen heyet, kendi kendilerine nevama zavallı Babıâli taklidinden çıkamamak ve Büyük
Millet Meclisinin gayesini ve hikmeti teşekkülünü takdir edememek yüzünden kendilerine bir şekil ile bir
padişah yaptılar, bir sadrazam yaptılar. Büyük Millet Meclisi bunların hepsinden münezzeh ve müstakil
hükûmet eder, vekillerini tanır.
Hariciye Vekili Bey bu suretle mütalaatta bulunmasınlar. Buyursunlar ki; giden heyete takdir ettiğiniz
para az gelir. Bizim paranın kıymeti orada şu kadardır ve şu kadar sarf olunur tarzında idarei kelâm etmeli,
imanım da vardır ki amali de böyledir, gayesi de böyledir. O da bizim gibi düşünür. Fakat ihatasız birtakım
arkadaşların arasına düşmekle sürüklenmiştir. (Ooo sesleri) Efendiler, bizim Heyeti Vekile kabine değildir.
Büyük Millet Meclisi, affınıza mağruren söylüyorum. (Gürültüler)
RIZA NUR BEY (Sinop) — Kendileri çok ihatalıdırlar, orada otursunlar. Öyle bir hakareti kabul etmi-
yorum, kendilerine iade ediyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hakaret değildir o.
RIZA NUR BEY (Sinop) — Eğer Meclisi Âli bizi oraya lâyık görmüyorsa şimdi istifa ediyorum. Böyle
hakaretâmiz sözler söylememelisiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Eğer öyle telâkki buyuruyorsanız geri alıyorum. İhatadan maksa-
dım, oraya gittiniz ve Babıâli yaptınız, beyefendiler.
RIZA NUR BEY (Sinop) — Yani, hiçbir şey anlamıyoruz, ne demektir?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — İkaz ediyoruz.
RIZA NUR BEY (Sinop) — İkaza ihtiyacımız yok. Biz Meclisin arzu ve amalini tamamiyle anlıyoruz.
Biz de bu Meclisin içerisinde değil miyiz? Biz de anlayabiliriz. Bir şey bilmezsek mebusluktan da istifa
ederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hayır efendim. Ben sizi müstakil vekil yaptım. Ben de hakkımı
iddia ediyorum.
REİS — Efendim, Hüseyin Avni Bey sarahaten ifade etmiştir. Sözlerinde hiçbir veçhile Heyeti Vekileye
taarruz yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben haddimi bilirim. Ben intihap ettiğim vekilime, benim amalim
şudur diyorum, benim arzum budur, milletin gayesi de şudur diyorum. İhatayı bunun için söylüyorum.
Kime taarruz edeceğim; taarruz benim ne haddim. Vekiller yalnız benim vekilim değil ki. Vekiller Heyeti
Celilenizin vekilidir. Size taarruz demek, Heyeti celileye taarruz demektir.
Hocam Yusuf Kemal Bey buyurdular ki, benim de gayem. Büyük Millet Meclisi bu kanunu kendi yap-
mak istiyorsa eski kanunun bu imkânını sarahaten reddetsin.
Bendeniz de diyorum ki; biz, onu fiilen reddetmişizdir, icrai salâhiyeti nefsimizde cemetmekle vekil-
lerimizin bize bir irtibatı vardır. O da vekiller yalnız bizim kudretimizi hâmil ve verdiğimiz salâhiyetlerle
doğrudan doğruya icraya memurdurlar. Binaenaleyh, gidecek heyetin harcırah ve masarifatını takdirde
belki Encümeniniz hata etmiştir. Biz yirmi lira demişiz, onlar da bu azdır otuz lira olsun desinler. Biz
kendilerinden neyi esirgemişizdir? Verdiğimiz paraların hesabını, mukadderatını her şeyini kendilerine
verdiğimiz ve bazan da bize sormadan kendi insaflarıyla bize bu hususta malumat verdikleri halde biz beş
altı bin lirayı burada esirgemeyiz. Kendimizde takdir ederiz ki; bu gidecek heyet, Heyeti Celilenizi temsil
eder ve hiçbir aza, giden heyet Rusya’da parasız kalmış da bilmem nereden bize telgraf verip para istiyorlar
şeklinde bir muameleyi kabul edemez efendiler. Mesele paranın miktarı meselesidir. Fakat bu vesile ile
yine Heyeti Vekile ile Meclisin salâhiyeti mevzubahs olduğu gibi ben sinirlendim. Parayı takdir meselesin-
de -iş buyurdukları gibi- ben de dahil olduğum halde Encümende yirmi lira takdir ettik.
Vekil Bey de buyuruyorlar ki; bu para takdir edilmiştir, fakat azdır. Bu mesele de ilân edilmiştir. Bun-
dan dönmek de olmaz. Daha heyet gitmeden de bu para az idi, çok idi dedikodusu olmuştur ve hatta
vekiller arasında bir fark filân...
– 351 –
Hayır efendim, haşa, vekillerin hepsi mizan itibariyle birbirinden zerre kadar farklı değildir. Vekiller
bizim şerefimizdir. Hiçbir mebusun kalbinde şu mebus daha yüksektir, bu mebus daha dûndur, şu vekil
daha yüksektir diye bir fark yoktur efendiler.
Böyle bir fark gözeten kendi hakkı vekâletinde, kendi meşruiyetinde tereddüt etsin, şüphe etsin. Bizim
nazarımızda Yusuf Kemal Bey meziyet, fazilet itibariyle ne ise Rıza Nur Bey de aynı meziyeti, aynı fazileti
hâmildir ve bunu da para ile takdir etmiyoruz efendiler. Belki az para veririz, daha çok istifade ederiz.
Fazla paraya ihtiyaç varsa bunu Heyeti Celile takdir buyursun. On lira mı, beş lira mı? Her ne istiyorlarsa
zammedelim veyahut avans suretiyle Sıhhiye Vekâleti umurunu tedvir ettiği bir sırada Rıza Nur Bey’in ce-
bine para verirsiniz efendiler. Burada para meselesi mevzubahistir. Hocamdan istirham ederim: Meclisin
bu ince noktalarına girmesinler. Burada zapta geçtikçe teamül oluyor. Bu teamül ve kanundan bu Meclis
çok zarar görmüştür. Efendiler, bugün hakkı kazamız yine iptal edilmiştir, İstiklâl Mahkemeleri azaları bu
sözlerle bizim elimizden alınmıştır. Bu sözler buradan geçmesin.
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Hangi sözler?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Meclisin kanunu meselesi... Mesele para meselesi ile bitsin. Para
azdır. Yirmiyi otuz yapın deyin. Meclisi Âliniz vekillerinizin sözüne itimat ederek Rıza Nur Bey’e yedi bin
değil yetmiş bin lira da versek yeri vardır. Efendiler, kime ne demişiz? Meclis tevdii Vekâlet ettiği adama,
mukadderatını verdiği adama cebine para vermekten çekinmez. Biz bu kadar takdir ettik. Heyeti Celile
daha fazla takdir ederse etsin. Vermezse o da başkadır. Bununda vekillerin ne izzeti nefis meselesi vardır
ne de şeref meselesi vardır, hiçbir mesele yoktur. Onların meziyetleri para ile tartılmaz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendiler, bizim mesaimizin cümlesinden mak-
sut olan şey her gün burada Hüseyin Avni Bey biraderimizin bir iki defa tekrar ettiği veçhile memlekette
kanunu hâkim kılmaktır. Memlekette kanunu hâkim kılmazsak mesaimizin hepsi hederdir, başka bir şey
değildir. Yalnız bunu burada laf olarak söylemeyelim, fiilen yapalım. Efendiler, ben kanunun muhafazasını
istiyorum, başka bir şey değil. Kanun ne ise onu yapın diyorum.
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — Kanun ahkâmının tatbiki Heyeti Vekileye aittir.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Kanunu siz yaparsınız, tatbikini de biz yaparız. Şimdi elimizde
harcırah kanunu budur. (Gürültüler) Müsaade edin, elimizdeki harcırah kanunu mevkii meriyette midir
değil midir? Mevkii meriyettedir. Harcırah kanunu mevkii meriyette oldukça onun içerisindeki Meclisi
Vükelâ sözünü gördüğüm vakit ben bu kabine teşekkül eden bir yere ait imiş, onun için burada manası
yoktur, ihmal olunmak lâzım gelir mi diyeceğim? Arkadaşlar, kanun hakkında söylüyorum, diğer husus
hakkında, mukayese hakkında, şahıs hakkında, yevmiye hakkında başınızı ağrıtmayacağım. Yalnız diyo-
rum ki elde bir kanun vardır. O kanun mucibince işin mahiyeti zaten bunu icap ettirir. Fakat siz, o kanunu
maslahata muvafık görmezseniz bu zamana kadar vuku bulan tecrübelere nazaran o kanunun bu suretle
meriyetini muvafık görmezseniz kanunu tadil edersiniz, başka bir kanun korsunuz. Bunda yerden göğe
kadar hakkınız var. Meclisi Âliniz, yaptığı kanunla 15 bin lira çoktur. Bu yedi bin beş yüz lira ile olur der-
siniz. Meclisi Âlinin verdiği karar budur. Meclisi Âli başka bir cihetlere şey etmemiştir. Sonra bilmiyorum
benim ağzımdan ne gibi sözler çıkıyor da zapta geçiyor da o teamül oluyor. Acaba ben Meclisi Âlinin
mahiyeti hazırasını tebdil ederek öbür tarafa bir kabine şekli mi getirmek istedim? Bugün o kabine şekline
göre yapılmış olan kanunu acaba onun için mi müdafaa ediyorum? Hayır hayır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Keşke onu yapsanız.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Rica ederim, müsaade ediniz onu yapmıyorum. Elde bulu-
nan kanunu tatbik etmek istiyorum, vazifem budur diyorum. Çünkü yarın bir heyet daha gider. O heyete
yevmiye tayin olunacağı zamanda yevmiyeyi Heyeti Vekile mi tayin edecek, yoksa Meclisi Âliniz mi? Çün-
kü her vakit tahsisat istenilmez. Olabilir ki benim bütçeme evvelce koyduğunuz paralar da kâfidir. Yevmi-
ye tayin ediyoruz. O zaman ben Hariciye Vekili. Heyeti Vekileye meseleyi sevk ederek Heyeti Vekileden
böyle karar alırsam, onu tatbik edersem ertesi günü Meclisi Âliniz beni çağırıp ta sen bize sormadın di-
yerek ertesi günü beni mesul edecektir. Muhalif hareket ettin, binaenaleyh mesulsün diyeceksiniz. Benim
istediğim nokta, noktai kanuniyedir. Yoksa Meclisi Âlinizin salâhiyetine tecavüz kimsenin elinden gelmez,
– 352 –
fikrinden geçmez. Çünkü istenilen şey, kararınızın icrasıdır; istenilen şey sizden bir karardır başka bir şey
değildir. Diğer cihetteki mukayeseleri ve saire ve saireleri Hüseyin Avni Bey’e bir kelime ile söyleyeceğim:
Bu kürsüden işitmek istemeyiz...
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Giden heyetin herhalde üç zattan müteşekkil olması maslahata muvafık
mıdır?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Hayır efendim.
REİS — Efendim, bu evvelce heyeti umumiyece müzakere edilmiş ve intihap olunmuştur. Heyeti umu-
miyenin ekseriyetiyle kabul edilmiş bir meseleyi tekrar mevzubahs etmek doğru değildir.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Mesele bunun üzerindedir efendim.
REİS — Bunu tekrar mevzubahs ettirmem. Burada harcırahın miktarı umumîsi Heyeti Vekilenin ka-
nuni salâhiyeti ile olmuştur; karar verilmiştir. Şu veya bu suretle olmuş değildir. Müsaade buyurun, karar
verilmiş bir şeyi tekrar burada mevzubahs ettirmem. (Gürültüler)
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Encümen evvelce karar vermiş, affedersiniz efendim.
REİS — Rica ederim efendim, burada bir heyet intihap edildi, ekseriyetle karar verildi. Heyeti hükûmet
bir para teklif etti, heyeti umumiye bunu tenkis etti. Hariciye Vekili geldi; bunu esbabı mucibesiyle arz edi-
yor: Bu para kâfi değildir diyor. Bu şahsına ait bir mesele değildir. Paranın heyeti umumiyesi meselesidir.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Evvelce Encümen ve heyeti umumiye intihap etmiş, kabul etmiş.
Encümen bu bapta bir şey demiyor. Sonra bunun hakkında Encümenin bir kararı var. Bu karara geçmiş.
Bunu şimdi mevzubahs ettirmem demek anlamıyorum.
REİS — Rica ederim mevzubahs ettirmem. O meseleyi burada Hariciye Vekili mevzubahs etmedi,
heyetin adedi meselesini mevzubahs etmedi. Toptan paranın yekûnu umumîsini kanun meselesi olarak
mevzubahs olmalıdır.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Harcırah kanununun mevzubahs edilmesi heyetin adedi üzerinedir efen-
dim.
REİS — Beyefendi, Hariciye Vekilinin beyanatı üzerine nazarı dikkatinizi celbederim. Dedi ki; bir ka-
nun vardır, harcırah kanunu.. Bu kanuna karşı Heyeti Vekilenin vazifesi budur. Biz böyle kanuna itaat
etmek mecburiyetindeyiz. Heyeti Âlinize bunu arz ediyor. Bu kanunun ahkâmınca hareket etmek istiyor,
hallini istiyor. Sadet haricine çıkıp ta bir sene zarfında yapılan kanunu tebdil mi edeceksiniz?..
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Muvazenei Maliye Encümeninin vereceği tahsisatı kabul edecek değiliz.
(Gürültüler)
REİS — Müsaade buyurun efendim, cevap versin Ziya Beyefendiye.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Muvazenei Maliye vereceği tahsisat üzerinde gerek keyfiyeten gerek ke-
miyeten tahkikat yapamaz mı?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Keyfiyeten, kemiyeten yapacağı tahkikat, yani
umum miktarı hakkında hakkı takdirini istimal etmek için, yani on beş bin istenmiş, on beş bin azdır
veyahut çoktur diye tahkikat yapacaktır. Fakat bu tahkikat esnasında kendisinin koyduğu rakamlar ve
bu esbabı mucibe halinde Meclise arz edilmiş olsun, esbabı mucibe halinde kalır. Aksi takdirde tekrar
ediyorum; ben ileride iş göreceğim. Yarınki yevmiye takdiri Muvazenei Maliyeden geçmeyecek, Meclisten
tahsisat isteyeceğim. Benim bütçemde, yevmiye tahsis etmek için param var. Göndereceğim falan adamın-
kini de buraya getirecek miyim? Yoksa bu kanun dairesinde, Heyeti Vekile salâhiyetini istimal mi etmiş
olacak?.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Beyefendi, 29’uncu madde mucibince amel etmek istiyorlar. Yani
29’uncu madde...
REİS — Muhavere oluyor efendim, müsaade vermiyorum. Zatı âliniz bir sual soracaktınız.
– 353 –
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Yani 24’üncü madde mucibince bu hak Heyeti Vekileye verilmiştir,
diyorsunuz. Halbuki bu maddeyi Meclisi Âli fiilen feshetmiştir. Çünkü Muvazenei Maliye Encümeni karar
vermiş ve heyeti umumiye de mukarreratını tasdik etmiştir. Bu tasdik ile bunu fiilen feshetmiştir. Binaena-
leyh, bu bir meselei müsbite şekline girmiştir. Bu madde ile müdafaa edemezsiniz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurursanız cevap vereyim: Benim
elimde iki maddei kanuniye var; birisi; filan, filan işler için gidecek kimselere verilecek harcırahı Heye-
ti Vükelâ takdir eder diyor; diğer maddei kanuniye, Ukrayna’ya gidecek heyetin masarifi seferiyesi için
(7500) lira tahsis edilmiştir, deniyor. Buradaki hukukşinasanın birer birer reylerine müracaat ederim. Son-
raki kanun, ilk maddei kanuniyeye fesheder mi, etmez mi?.. (Eder sesleri) Efendim, hakkım var mıdır?.
Rica ederim, suali soran Efendi Hazretleri ne dedi? Kendisi verdiğim cevabın doğru olduğunu teslim edi-
yor.
İSMET BEY (Çorum) — Reis Bey, müsaade buyurun. Encümen namına söyleyeyim.
HASİP BEY (Maraş) — Yusuf Kemal Beyefendi, bu takdir edilen para ile bu zevat gitmek istemiyorlar
mı?. Yoksa bu para idare mi etmiyor?.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Arkadaşlar tekrar ediyorum, niyaz ediyorum,
istirham ediyorum, meseleyi şahsî bir hale gitmek, gitmemek haline... Hariçten bazılarının ben badı hava
giderim, ben bin liraya giderim sözlerine işi intikal ettirmeyelim.
İSMET BEY (Çorum) — Arkadaşlar. Muvazenei Maliye Encümeni Hükûmetin evvelce teklif ettiği 15
000 liralık tahsisat lâyihasını Hariciye Vekili Celâl Bey’in muvacehesinde...
MAHMUT CELÂL BEY (Saruhan) — Zatı âlilerinin muvafakatıyla...
İSMET BEY (Devamla) — Söyleyeceğim bu kadar acul olmayınız. Muvacehesinde tetkik ettik. Kendi
hesap ve lüzumu tetkik ederek esbabı mucibe ile Heyeti Âliyenize arz etti. Hakikaten Celâl Beyefendi En-
cümenin hesaplarla gösterdiği lüzum derecesine muhalefet etti. Bittabi Encümen bu muhalefetin mahalli
münakaşası Heyeti Celile olacağını nazarı itibara aldı. Heyeti Âliyede mütalaanızı serdedersiniz diyerek
Encümen kendi noktai nazarını tespit ederek sevk etti. Bu teklif 7500 lira olarak kabul edildi. Hükûmet
ahiren 7500 liralık daha yeni bir esbabı mucibe ile tahsisat istedi. Bunda Müvazenei Maliye Encümeni
evvelce yapmış olduğu hesap ve lüzumu Heyeti Celilenize arz etmiş ve kesbi katiyet ettiği için bunun
üzerine uzun uzadıya başkaca mülahaza serdetmeğe lüzum görmedi. Yalnız Hükûmetin esbabı mucibe-
sinde bazı noktalar olduğunu gördü ve bu esbabı mucibeyi Heyeti Celilenize arzı bu hükûmetin esbabı
mucibesini muvafık gördü ve arz etti. Yalnız Yusuf Kemal Beyefendi Hazretleri bir kanun meselesi ortaya
attılar. Encümen elde mevcut bulunan harcırah kararnamesine mugayir bir şey yapmış olduğu zehabında
bulundular. Harcırah kararnamesine mugayirce mantıkan muaddeldir. Bu kanun eğer mugayir değilse ki,
bizim itikadımıza, kanaatimize göre mugayir değildir. Neden değildir efendiler, o kanun alınacak tahsisa-
tın alınacak miktarına göre takdirini Heyeti Vekileye vermiştir. Yani bizden tahsisat isteyecek ve biz azlı-
ğını, çokluğunu tetkik ettikten sonra vereceğimiz miktarı o kanuna tevfikan takdir edecektir. Binaenaleyh
Encümenin katiyen tahsisat hususundaki salahiyetinin kanuna muğayereti yoktur ve mevzubahs değildir.
Çünkü efendiler (pek doğru sadaları) çünkü efendiler. Heyeti Vekili sarf edeceği paranın miktarını Heyeti
Celileye bildirecek ve tahsisatı Heyeti Âliyenizden mutlaka isteyecektir ve istemeğe mecburdur. Bunu is-
tediği zaman Heyeti Âliyeniz elbette tetkik edecektir kâfi midir, değil midir? Bunun hakkında salâhiyeti
murakabesini ifa edecektir. Encümen de bunu yapmıştır, başka bir şey yapmamıştır. Binaenaleyh o kanun
mucibince verilen tahsisatı o maddelere tevfik edecektir, başka bir şey yapamaz. Fakat efendiler; bu kanun-
lar Heyeti Celilenizin gösterdiği lüzum ve esbabı mucibe tahsisat maddesi katiyen o kanunu umumiyeye
muhalif ve mugayir değildir ve onu feshetmiş de değildir. Bu kanun meselesi bu suretle bertaraftır. Yalnız
müzakere edilecek şey, hükûmet esbabı mucibe gösteriyor. Olur ki efendiler Encümen bu Hükûmetin
göstermiş olduğu esbabı mucibeyi o vakit mülahaza etmemiş olabilir. Binaenaleyh. Heyeti Âliyeniz esbabı
mucibeye kanaat hasıl ederseniz bir şey ilâve edersiniz, olmazsa eski kararınızda sebat ederseniz. Ortada
bir kanun meselesi, bir Encümen meselesi, bir Heyeti Vekile meselesi yoktur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Söz istiyorum Reis Bey.
– 354 –
REİS — Buyurun efendim.

TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Efendim, iptida usulü müzakere için söz aldığım cihetle arz etmek
istiyorum ki Heyeti Âliyelerinin pişgâhı tetkikine gelen bir kanunun müzakeresi başka, Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey biraderimizin bu münasebetle ileri sürdüğü meselei müstaharei teşriiye başkadır. Bun-
lar birbirinden ayrı meselelerdir. Binaenaleyh, bugün ikisinin birbiriyle karıştırılarak halledilmesi isabetli
karar itibariyle doğru değildir. Yusuf Kemal Bey biraderimizin ileri attığı mesele bir meselei müstaharei
teşriiyedendir. Onun ayrıca bir encümende tetkik edilip, pişirilip buraya getirilmesi icap eder.
Çünkü Meclisi Vükelaya ait hukuk ve salâhiyet meyanında öyle maddeler mevcuttur ki Teşkilatı Esasi-
ye kanunun vücudu, Meclisin şekli mesaisinin devamı bizatihi mürtefi olmuştur, bazısı tadilâta uğramıştır.
Gerek mürtefi olanlar gerek tadilâta uğrayanlar henüz Meclisimiz tarafından usulü dairesinde tatmin ve
tedvin edilmiş değildir. Binaenaleyh, selâmeti mesele selâmeti maslahat ve selâmeti karar için Heyeti Ce-
lileden, Yusuf Kemal Bey’den rica ederim, evvelâ Ukrayna’ya gidecek olan heyet hakkındaki müzakereyi
bir an evvel ikmal edelim. Diğer hususu şimdilik tehir edelim. Esasen bu memleketin selâmeti siyasiyesi
ve menafii milliyemiz için de lâzımdır ve en nihayet nezaketi düveliyenin en iptidaî hizmeti itibariyle de
lâzımdır. Reis Bey söz, verirlerse zatı mesele hakkında ki mütalaatımı arz ederim.
MAHMUT CELÂL BEY (Hariciye Vekili Sabıkı)) (Saruhan) — Bilmiyorum, hangi meseleye ait bir
celsei hafiyede harcırahlar meselesi mevzubahs olmuştu ve Ukrayna’ya gidecek heyetin de harcırahının
mutedil bir surette hesap edilmesi hakkında Meclisi Âli arzu göstermişti. Bendeniz de bu hesapla Heyeti
Celilenize Heyeti Celilenizin huzuruna çıkacağımı Heyeti Celilenize arz etmiştim. Fakat gerek Heyeti Ve-
kileye teklifte bulunmazdan evvel ve gerek Meclisi Âlinize gelmezden evvel vaadim mucibince mutedil bir
hesap yapabilmek üzere Encümen reislerinin mütalaalarına müracaatı muvafık buldum. Riyaset odasında
Kavanini Maliye Encümeni Reisi, Hariciye Encümeni Reisi, Müvazenei Maliye Encümeni Reisi, Maliye
Vekili ve bendeniz de dahil olduğum halde Ukrayna’ya gidecek heyetin harcırahının veyahut masarifi
umumiyetinin neden ibaret olmasını müzakere ettik ve on beş bin lira ile bu işin görülebileceğini ve bu
miktarın katiyen istiksar olunamayacak bir meblağ olduğunu takarrür ettirdik ve o suretle Heyeti Vekile-
den geçirdik. Alâkadar Encümen reislerinin de bu meselede reyleri munzam olduktan sonra Müvazenei
Maliye Enenmemin böyle bir karar çıkaracağını bendeniz bittabi hiç hatırıma getirmemiştim.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Reisler Encümenlere hâkim midir Celâl Bey.
MAHMUT CELÂL BEY (Devamla) — Efendiler, biraz da şikâyet edeceğim. Encümenlerin zamanı
içtimaları saati mesaisi muayyen değildir ve sonra alâkadar olan mesul zevatı çağırıp o mesele hakkında
onunla da görüşmek teamül haline girmemiş gibidir. Müvazenei Maliye Encümeni bu meseleyi kendili-
ğinden alarak müzakere ederken yanlış bir yola gittiklerini, yanlış bir karar verdiklerini haber aldım, git-
tim, görüştüm. Fakat karar verilmiş bulunuyordu ve verilen karar da 7 500 liradan daha aşağı bir meblâğ
kabul etmişlerdi. Bilâhare bir miktar zam yaptılar. Meselenin safahatı umumiyesi böyledir. Bunda gaflet,
hata ve israf katiyen yoktur. Esas meseleye gelince; tasarruf yapmak herkesin arzu ettiği bir şeydir. Bilhassa
bu heyeti teşkil eden zevat, başlarında Rıza Nur Beyefendi olduğu halde, harcırahlarıyla ve masraflarıyla
katiyen alâkadar olmadılar ye onların alâkadar olmayışıdır ki bendeniz fazla ihtiyata lüzum görmüştüm.
Fakat bugün Müvazenei Maliye Encümeninin verdiği 7 500 lira ile bu vazifenin ifa edilebileceğine, bu
heyetin Ukrayna’ya gidip gelebileceğine şahsen kanaatim yoktur. Binaenaleyh, Meclisi Âli istediği kararı
verir.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayeti hakkında takrir vardır. Aynı zamanda birkaç arkadaşın da söz-
leri vardır. (Müzakere kâfi sesleri) Efendim, müzakerenin kifayetini reyi âlinize arz ediyorum: Müzakereyi
kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın... Müzakere kâfi görülmüştür. Şu halde efendim. Ukrayna’ya gidecek
heyet hakkındaki kanuna zeylen hükûmetin teklif ettiği kanunu reyi âlinize arz ediyorum:
TAHSİN BEY (Aydın) — Tayini esami ile olması lâzım gelir.
REİS — Efendim, bir kere kanunun heyeti umumiyesini reyi işarı ile reyinize arz edeceğiz, kabul ede-
ceğiz, kabul ederseniz aleni celsede tayini esami ile reye vazedeceğiz ve zannediyorum celsei aleniyede
– 355 –
ileri, geri söz söylemek celsei hafiyenin hikmeti vücudunu refeder. Buna muvafakat buyurursanız, celsei
hafiyede müzakere edilip kabul edildikten sonra aleni celsede bunun merasimini yaparız.
Bunu noktai nazar olmak üzere arz ediyorum... Şimdi efendim verilmiş takrirler vardır, onları okuyup
reyi âlinize arz edeceğiz.
Riyaseti Celileye
Heyeti mersule masarifatı zaruriyelerine muktezi sarf pusulasının heyet reisi ve azaları tara-
fından caizeli olarak heyeti umumiyeye hesap vermesi şartıyla Hariciye Vekilinin teklif buyurduk-
ları on beş bin liranın sarfına ait maddei kanuniyenin kabulünü teklif eylerim.
25 Nisan 1338
Beyazıt
Atıf
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Hariciye Vekili Beyefendi’nin teklifi veçhile maddenin reye vazını teklif ede-
rim.
25 Nisan 1338
Bursa Mebusu Operatör
Emin
Riyaseti Celileye
Hükûmetimiz ve milletimiz alâyişle, nümayişle imrarı evkat etmek istemediği ve iş görmekle idamei
hayat eylemek hayrı bahanesinde bulunduğu ve iki bin lira ile bir sene Rusya’yı baştan başa dolaşan İsmail
Suphi Bey arkadaşımız da aramızda mevcut olması da verilen tahsisatın kâfi olduğuna burhan olduğun-
dan teklifin reddini teklif eylerim.
25 Nisan 1338
Siirt
Mustafa Sabri
Riyaseti Celileye
Badehu hesap vermek şartıyla iki bin beş yüz liranın kabulünü teklif eylerim.
Erzurum
Salih
REİS — Efendim, takrirler mesmuu âliniz oldu. Bu takrirlerden usulen evvelâ Hükûmetin noktai na-
zarına muvafık olan takriri reyi âlinize arz ediyorum.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Tay teklifini evvela reye koymak lâzımdır.
(Mustafa Sabri Efendi’nin takriri tekrar okundu.)
REİS — Bu takriri reyi âlinize arz ediyorum: Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyeti azime
ile reddedilmiştir.
Efendim. Bursa Mebusu Operatör Emin Bey’in takririni reye koyuyorum:
(Operatör Emin Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyetle kabul edilmiştir.
– 356 –
Şimdi efendim, maddeleri reyi âlinize vazedeceğim.

Madde 1. — Ukrayna’ya gidecek heyetin masarifine karşılık olmak üzere 20 Mart 1338 tarihli kanun
ile 1338 senesi Hariciye bütçesine faslı mahsus olarak mevzu yedi bin beş yüz lira tahsisat on beş bin liraya
iblağ olunmuştur.
REİS — Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Birinci madde kabul edildi.
Madde 2. — İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren muteberdir.
REİS — Bu maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... İkinci madde kabul edilmiştir.
Madde 3. — İşbu kanun ahkâmının icrasına Hariciye ve Maliye Vekilleri memurdur.
REİS — Bu maddeyi kabul edenler el kaldırsın. Kabul edilmiştir.
AZAYI KİRAM MUAMELÂTI
İstifa
1. — Vazife i mahsusa için Ukrayna’ya gidecek heyete dahil Sinop Mebusu Rıza Nur Bey’in
heyet azalığından istifası.
RIZA NUR BEY (İstanbul) — Efendim, vaktiyle Heyeti Vekilede bu heyetin bir an evvel gitmesi lüzu-
muna ve Moskova’da bazı işlerin rüyetine bendenizi tayin ettiler. Evvelce kabul etmedim. Nihayet kabule
mecbur oldum. Bir müddet sonra bu mesele hakkında, yani para için birtakım sözler oldu, şöyle dendi,
böyle bendi. Müstacelen gidilmek lâzım iken -çünkü o iş bunu istiyordu- bu vakte kadar kaldı. Bendeniz
Heyeti Vekilede birkaç defa istirham ettim, dedim ki: Beni bu meseleden affediniz. Kabul edilmedi. Şimdi
yine görüyorum ki bu mesele burada birtakım sözleri mucip oluyor. Sonra Salâhattin Bey bir şey söyledi
«Şuna buna para kazandırmak için...»
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Rica ederim efendim, ben böyle bir şey söylemedim. Ben şahsım
namına söylüyorum, böyle bir şey söylemedim.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Size cevap verirken Yusuf Kemal Bey’in sözlerini işittim, böyle söy-
lüyorlardı. Sözünüzde bulunamadım. Sonra görüyorum ki ekseriyetle kabul edilmedi, zayıf ekseriyetle
kabul edildi. Onun için bunu bir tezellül addediyorum. Şahsımı böyle tezellül altında bırakmak istemem.
İstifa ediyorum. Başka bir şey arkadaşınızı intihap buyurun efendim. Paraya muhtaç değilim, para için
gitmiyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Şahsımı mevzubahs ettiler. Onun için maalesef söylemeye mecburum.
Bendeniz Yusuf Kemal Bey’e söylediğim, Meclisi Âlinin böyle şeylerle işgal edilmemesini, burada bunun
mevzubahs olmamasını söyledim ve maksadım bunu zikretmekti ve bunu zannederim zatı âliniz, Meclisi
Âli takdir buyurur. Eşhas ile bendenizin hiçbir münasebetim yoktur. Nazarımda hepsi muhteremdir. Bu-
nunla şunu veya bunu murat etmiyorum. Yalnız bir meseleyi ki Hükûmet bir encümene vermiştir, oradan
da Heyeti Celileye gelmiştir ve kabul edilmiştir. Ondan sonra tekrar bunu burada mevzubahs etmek doğru
değildir. Zatı âlinize söylemiyorum ister dinleyiniz, ister dilemeyiniz. Ben Heyeti Âliyeye arz ediyorum.
RIZA NUR BEY (İstanbul) — Şahsim üzerine söylemeyiniz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Ben şahsınızın üzerine söylemedim.
RIZA NUR BEY (İstanbul) — Fakat bana ait oluyor.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Arkadaşlar, kabul buyurmalıdırlar ki Heyeti Âliye kemali emniyet ve
samimiyetle kendilerini oraya gönderiyor ve bunların hepsine birer süetle zahir olmakla beraber hürmet-
kardır. Ancak paranın itası hususunda bir münakaşa cereyan etmiş, az veya çok bir münakaşa cereyan
etmiş. Bu mesele başka bir meseledir. Fakat onların şahıslarına ait olan samimiyet ve meziyetlerine karşı
– 357 –
olan teveccühlerimiz de başkadır. Bizim teveccüh ve samimiyetimiz de başka bir meseledir. Herhalde böy-
le bir fikir ve zihniyet ve böyle bir söz yoktur, meseleyi kapatalım. Böyle bir şey kalplerinden geçirmesinler.
REİS — Bu kanunun hafi celsede heyeti umumiyei ve maddeleri kabul edildi. Celsei hafiyede de tayini
esami ile reyi âlinize vazedeceğim. Celsei aleniyede münakaşa olacaksa celsei hafiyenin sebebi vücudu
kalmaz. (Münakaşa yok sesleri) Tekrar nazarı dikkati âlinize vazediyorum.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Münakaşa olmaz.
Tezkere
1 . — Muş Mebusu Kasım Efendi hakkındaki şikâyeti mutazammın Dahiliye Vekâleti tez-
keresi.
REİS — Bir arkadaşımız hakkında verilen bir istizahın tahkikatına dair bir malumat vürut etmiştir. Ha-
fiyen Heyeti Âliyenize arzı lâzım geliyor. Bunu eğer muvafık görürseniz bir encümene bir şubeye havalesi
lâzım gelir.

Gayet mahremdir.
1509
Ankara’dan mukaddema dahile sevk edilmiş olan Manifaturacı Aleksi’yi celb ettirmek üzere Muş Me-
busu Kasım Efendi’nin bin lira alarak aradan bir sene geçtiği halde ne merkumu celp ve ne de parayı iade
etmediğinden bahsiyle meblâğı mezburun mumaileyhten tahsili Aleksi zevcesi Mislest imzasıyla verilen
arzuhalde ifade ve bu bapta verip Ankara vilâyetince zapt ve tespit edilen izahat havi evrak aynen arz ve
takdim kılınmıştır.
5 Nisan 1338
Dahiliye Vekili
Ali Fethi
Ankara Polis Müdiriyeti Aliyesine

Maruzu cariyanemdir.
Tehcir edilmiş olan zevcim Aleksi nam şahsı getireceğinden bahsile cariyelerinden bin lira almış olan
Muş Mebusu Kasım Efendi aradan bir sene geçtiği halde zevcimi getirmemiş ve meblâğı mezburu dahi
metalebatı vakıama rağmen iadeden imtina eylemekte bulunmuş olmağla meblağı mezburun tahsili ile
tarafı cariyaneme itası müsteda ve müsterhamdır efendim.
2 Nisan 1338
Hatip Çayı Mahallesinde mütasarrıfen
mukime
Aleksi zevcesi Mislest
REİS — Efendim, malumu âliniz bu tahkikatın devam edebilmesi için Meclisi Âlinizce karar ittihaz et-
mek zarureti vardır. O kararı ittihaz etmek için de bir şubece bunun tamiki tahkikatına lüzum vardır. Eğer
Heyeti Âliniz münasip görürse kura çekmek suretiyle bir şubeye havale edelim. (Hay hay sesleri.) Muvafık
görenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyeti azime ile bir şubeye havalesiyle tamiki tahkikat edilmesi mü-
nasip görüldü, (kura çekilerek). Efendim. Dördüncü Şubece tahkikatı yapılacak.
Efendim, celsenin hafi olarak devamına lüzum kalmamıştır. Eğer muvafakat buyurursanız aleniye ge-
çelim ve merasimini yapalım. Celsenin alenî olmasına muvafakat buyuranlar lütfen ellerini kaldırsınlar...
Celsei aleniyeye geçilmesi ekseriyetle kabul edildi efendim.
(Okunmayan takrirler.)
– 358 –
Riyaseti Celileye
Hükûmetimiz ve milletimiz alâyişle, nümayişle imrarı evkat etmek istemediği ve işi görmekle idamei
hayat eylemek emeli hayırhahanesinde bulunduğu ve iki bin lira ile bir sene Rusya’yı baştan başa dolaşan
İsmail Suphi Bey arkadaşımız da aramızda mevcut olması da verilen tahsisatın kâfi olduğuna burhan ol-
duğundan teklifin reddini teklif eylerim.
26 Nisan 1338
Siirt
Mustafa Sabri
Riyaseti Celileye
Heyeti mersule: masarifatı zaruriyelerine muktezi sarf pusulasının, heyet reis ve azaları tarafından ca-
izeli olarak heyeti umumiyeye hesap vermesi şartıyla Hariciye Vekilinin talep buyurdukları on beş bin
liranın sarfına ait maddei kanuniyenin kabulünü teklif eylerim.
1 Mayıs 1338
Beyazıt
Atıf
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Teklifin reye vazını ve maddelere geçilmesini teklif eylerim.
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Hariciye Vekili Beyefendi’nin teklifi veçhile maddenin reye vazını teklif eylerim.
25 Nisan 1338
Bursa Mebusu
Opr. Emin
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Maddelere geçilmesini teklif eylerim.
Erzurum
Salih
Riyaseti Celileye
25 Nisan 1338
Badehu hesap vermek şartıyla iki bin beş yüz liranın kabulünü teklif eylerim.
Erzurum
Salih
– 359 –
TBMM
27 Nisan 1338 (1922)
Münderecat

1. — Vazifei mahsus için Ukrayna’ya gidecek heyet azasından Rıza Nur Bey’in istifasının istirdadı hak-
kında.
Cilt : 19
35’inci İn’ikat – 2’nci Celseler
OTUZ BEŞİNCİ İN’İKAT 27 Nisan 1338 Perşembe İkinci Celse
OTUZ BEŞİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Küşat Saati: 4,35
REİS: Reisisâni Vekil Musa Kâzım Efendi Hazretleri
REİS — Celseyi hafiye küşat olundu. Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

OTUZ DÖRDÜNCÜ İÇTİMA
25 Nisan 1338 Salı
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad Ukrayna’ya azimet edecek olan heyetin tahsisatının
tezyidi hakkındaki lâyihai kanuniye bilmüzakere maddeleri ve heyeti umumiyesi aynen kabul olundu,
Mezkûr heyette bulunan Sinop Mebusu Sıhhiye Vekili Doktor Nur Bey istifa etti. Muş Mebusu Kasım
Efendi hakkındaki şikâyeti mutazammın Dahiliye Vekâleti tezkeresi ile merbutu istida bakur’a Dördüncü
Şubeye havale olunarak celsei aleniyeye geçildi.
Kâtip Reis
İzmir Reisi sâni

Enver Rauf
REİS — Zaptı sabık hülâsasını kabul edenler... Kabul edildi,
1 . — Vazifei mahsusa için Ukrayna’ya gidecek heyet azasından Sinop Mebusu Rıza Nur
Bey’in istifasının istirdadı hakkında.
REİS — Celsemiz hafidir, söz Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’indir.
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar, hak-
kımda gösterdiğiniz teveccühü ve müsaadeyi bazen suiistimal ediyorum, onun için affınızı istir-
ham ederim. (Estağfurullah sadaları)
Malumu âliniz geçen gün Ukrayna’ya gidecek heyet için tahsisat istemiştik, kabul buyurdunuz,
onun için Hariciye Vekâleti tekrar be tekrar arzı teşekkür eder.
Yalnız orada istenilmeyen bir hadise oldu, Rıza Nur Beyefendi gitmekten istinkâf ettiler ve
kendileri istifa ediyorum dediler. Ben kendilerinden tekrar rica ettim ve edeceğim. Bu hususta
Heyeti Âliyenizin bana hemen müttefikan zahir olacağınızı ümit ederim. (Hay hay sadaları, isti-
fasını kabul etmiyoruz sadaları)
REİS — Efendim bu mesele bitmiştir, yalnız bir takrir vardır, «Mademki Ukrayna’ya gidecek
heyet istifa etmiştir. Yeniden intihabını teklif ederim.» diyor. (Ret sadaları) Efendim takriri reye
vazetmiyorum.
Celsei hafiyeye ait mesele kalmamıştır, celse alenîdir.
– 362 –
TBMM
4 Mayıs 1338 (1922)
Münderecat

1. — Başkumandanlık müddetinin 5 Mayıs 1338 tarihinden itibaren üç mah temdidine dair kanun.
Cilt : 19
32’nci İnikat – 2, 3’üncü Celseler

OTUZ DOKUZUNCU İN’İKAT 4 Mayıs 1338 Perşembe İkinci Celse
OTUZ DOKUZUNCU İN’İKAT

4 Mayıs 1338 Perşembe
İkinci Celse
Küşat Saati: 2,20 sonra
REİS — İkinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi.
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Atıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim, on beş imzalı takrir okunuyor, dinleyelim.

Riyaseti Celileye
Başkumandanlık kanununun hafiyyen müzakeresi için bir celsei hafiye akdini teklif eyleriz.
Eskişehir İstanbul Saruhan Bolu

Abdullah Ali Rıza (Okunmadı) Fuat
İzmir İstanbul Edirne Tokat

Yunus Nadi (Okunmadı) Faik Mustafa
Van Karahisarısahip Bursa Ertuğrul

Haydar Ali (Okunmadı) A. Hamdi
Edirne Kangırı Sivas

Şeref Tevfik Hüseyin Rauf
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; buradan panorama gibi kanunlar çıkamaz. Aleni bir
kanunun hafi müzakeresinin manasını arkadaşlarımdan sorarım...
Bir Başkumandanlık kanunu var; birtakım salâhiyetler veriyoruz. Bu salâhiyetler hakkında, aleyhinde
idarei kelâm etmek memnu mudur? Hayır.
Binaenaleyh bu idarei kelâm; bir milletin ispatı rüştüne delâlet eder, hakkını istimal ve sureti istimalini
cihana ilân eder; der ki: Ben vazifemi şu şerait tahtında şu adama veriyorum. Bunun hafi celsede yapılma-
sı, öteden beri takip edilen sakim bir siyaset mahsulüdür, bundan artık sarfı nazar ediniz.
Efendiler Türkiye Büyük Millet Meclisi, ordularının Başkumandanı olmak üzere, kendi tarafından bi-
risini tayin ederken ve bunun hakkında müzakere edilirken ben haykırarak diyeceğim ki efendiler, bu
şerait dairesinde benim hakkı teşriiyeme taalluk eden, hukuku icraiyemin şu kısmını ben vermeyeceğim
diyeceğim.
Bunun hakkında söylenen sözlerin hafi celsede söylenmesi nedir efendiler? Manası nedir?... Ben efen-
diler; bu kanunların, bir millet olarak, bir milletin tercümanı hissiyatı olarak. Mebusu olarak; milletin
bütün hukukunun sahibi bulunan bir Mebus sıfatıyla çıkıp burada diyeceğim ki; efendiler ben şu hakkımı
vereceğim, hakkımın bu kısmını vermeyeceğim; şu yapılacaktır, bu yapılmayacaktır.
Bunları böyle hafi celsede oyuncak şeklinde müzakere etmenin manası nedir efendiler?. Ben bunun
hafi celsede müzakeresini katiyen münasip görmüyorum. Her Mebus kendi kanaatini, içtihadını fikrini
tanımalıdır.
– 364 –
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Millet de anlasın.

HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Millet de bilsin ki batağa giderken de hesap soracaklar.
Binaenaleyh hafi celseler, mühim meselelerde olur, esrarı umumiyeye taalluk eden mesailde olur. Yoksa
böyle eşhas hakkında şunun bunun hakkında söylenecek sözler burada serbest ve açık söylenir.
Hafi celsenin mahiyeti başkadır. Esrarı mühimmeye zararı olan mesail hakkındadır. Yoksa bir adam
hakkında, yirmi adam hakkında, elli adam aleyhinde söz söylenecek imiş. Bunlar efendiler en meşru hak-
tır. Millet, herkesin vicdanını tanımalıdır. Rica ederim böyle panoramalardan vazgeçin. Her şey açık ve
serbest olmalıdır ve gayet serbest idarei kelâm edilmelidir. Bu gibi mesail böyle kapalı celselerde müzakere
olunamaz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim bendenizce celsei hafiye için verilen bu takrir nabemahal-
dir, sırasızdır. Çünkü ortada müzakere edilecek bir kanun olur ve o zaman o kanunun müzakeresi için
celsei hafiye istenir.
Nizamnamei dâhilîde gayet sarihtir. Kanunlar evvelâ alelusul Lâyiha Encümenine gider, oradan gelir;
ruznamei müzakerata alınır ve ondan sonra müzakeresine geçilir. Müzakerenin hafi veya alenî olacağı,
kanunun ruznameye girmesinden sonra anlaşılacak bir iştir. Şimdi bu teklif de alelusul evrakı varide me-
yanında okunur. Lâyiha Encümenine gider, gelir ve ondan sonra ruznameye alınarak müzakere edilir. Hü-
seyin Avni Bey biraderimizin de buyurduğu gibi Meclis, bu işe bir fevkalâdelik verip de kendi prensibini,
nizamnamei dahilisini katiyen bozamaz. Ruznamesini hiçbir vakit ihlâl edemez.
Binaenaleyh; teklif ruznameye alındıktan sonra müzakeresi alenî mi olacak. Meclisi Âli bu hususta
kararını verir. Binaenaleyh evvelâ bu kanun alelusul Lâyiha Encümenine gönderilmelidir. Herhalde fev-
kalâde, birinci derecede, ikinci derecede diye bir şey yoktur.
CEMİL BEY (Kütahya) — Efendiler, bu kanun ilk defa müzakereye konulduğu vakit (Hangi kanun,
kanun yoktur sesleri) Başkumandanlık kanunu (Öyle şey yok sadaları) Bu kanun müzakereye konulduğu
zaman bendeniz memnun oldum. Fakat ne zaman memnundum; Meclisin şahsiyeti maneviyesi Başku-
mandanlık, Reisimiz Paşa Hazretleri de Başkumandan vekili olacak diye memnun olmuştum.
Sonra bir Hükümdarın hakkı olan Başkumandanlık vazifesini Reisimize tevdiin doğru olmadığını dü-
şündüm, ta o vakit muhalif rey verdim. Çünkü bu kanun ananemize, teamülü kadimimize gayri muvafık-
tır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Anane yok efendim, hepsi Meclis.
CEMİL BEY (Devamla) — Ananei milliye var. Fakat bugün arz ediyorum ki Paşa Hazretlerine verilmiş
olan bunun geri alınması muhataralıdır. Hatta üç ay değil altı ay temdit edelim ki düşmanlarımız da bizim
tamamiyle hazırlanmış olduğumuza ve her şeyi gözümüze almış olduğumuza kani olsun.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Başkumandanlıkla çünkü düşmanı koğduk?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim Başkumandanlık kanununun ilk defa müzakere edilip kabul
edilmiş olan celsei hafiyeyi hatırlatmak isterim ve o zamanı gözünüzün önüne getirmenizi rica ederim.
Düşmanın ne tarafta olduğunu ve vaziyetin o zamanki buhranını düşünelim. O buhran tahtında bile şu
Meclis hukuku milliyeyi son demine kadar müdafaa etmeği düşünmüş, düşman orada dururken ve Hükû-
met Ankara’yı terki sarahaten teklif ederken, bu Meclis yine hukuku teşriiyemizden bir kısmını öyle sel-
lemehüsselam vermemiştir. Birçok müzakerat üzerine vermiştir. O vakit zannediyorum ki Meclisin teşriî
salâhiyetinden bir kısmının Başkumandanlığa verilmesi gayet muhikti. Bendeniz o noktaya istinaden mu-
vafık olarak reyimi vermiştim. Fakat o kanuna bugün bu şekilde ihtiyaç olmadığına kaniim. (Hiç lüzum
yok sesleri) Böyle bir kanunla yani Meclisin böyle bir devirde hukuku teşriiyesini, hatta icraiyesini ufak
bir nebze bile olsa gasp ve tahdit edecek bir kanuna bugün lüzum yoktur. Fakat o gün lâzım idi. O zaman
Başkumandan olan zat demişti ki bugün kapımıza gelmiş olan düşmanın koğulmasını arzu ediyorsanız
bunun koğulması için bazı tedabiri fevkalâde ittihazına lüzum vardır. Eğer ben turuku kanuniyeye tevessül
edecek olursam çok zaman geçecektir. Halbuki zaman yoktur, binaenaleyh bazı müstacel kavanini çıkar-
– 365 –
mayalım demişti. Biz de bunun doğru olmadığını bilerek fakat zaruret itibariyle kabul etmiştik ve nitekim
biliyorsunuz ki tekâlifi milliye gibi bu Meclisin hakkına taalluk eden kanunlar Başkumandanlık imzasıy-
la yapılmıştır. Fakat efendiler bugün vaziyet değişmiştir, bugün muztar bir devirde bir mevkide değiliz.
Tekâlifi milliye alınmak suretiyle, yani fevkalâde tedabir ile işi tedvir edecek devirde değiliz. Binaenaleyh
Meclisin kendi hukuk ve salâhiyeti teşriiye ve icraiyesine tam ve kâmil olarak sahip olması zamanıdır. O
zamana mahsus olan bu hukukun geri alınması için bu kanunun yeniden müzakere edilmesi ve sırf bir
Başkumandanlık kanunu olarak kalması lâzımdır. Bunun için de zannediyorum hafi müzakereye hacet
yoktur. Müzakere alenî olmalıdır, hafi nedir efendiler, kimden gizliyoruz? Bunu Avrupalılardan gizlemek...
onların alâkası yoktur. Haricî bir şey olsa siyasetimiz değişir diye korkardık. Bu dâhilî bir meseledir, dahili
bir mesele için hafi yapmak milletten korkmak demektir. Milletten korkacağımız bir işi yapmamak daha
doğru olur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey bir şey öğrenmek isterim. Bu kanun ruznamemizde var
mıdır, yok mudur? Ruznamemizde yoksa Meclisi beyhude işgal etmek günahtır.
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendim zannediyorum ki müzakeratın alenî olmasında taraftar olacak adam
varsa ben birinci olarak kendimi görüyorum. Fakat öyle zannediyorum ki bugünkü vaziyette...
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Vaziyette bir şey yoktur efendiler. Hiçbir şey yok... Muğlak bir şe-
kilde göstermeyin... Onlar kuru mefharettir.
TAHSİN BEY (Devamla) — Kuru değil, şimdi birtakım müzakeratı sulhiye...
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Başkumandan olmazsa millet var.
TAHSİN BEY (Devamla) — Bütün Avrupalılar işin iç yüzünü gördüğümüz gibi bilmezler. Bizim kuv-
vetimiz, milletin Başkumandan ve makamı riyasetin etrafında müthiş bir kitle olarak bulunması ile tecelli
eder.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Unvanla ittihat olmaz.
TAHSİN BEY (Devamla) — Binaenaleyh bugün Başkumandanlık salâhiyetinin tezyit veya tenkisi hak-
kında vuku bulacak müzakeratın alenî olması hiçbir vakit muvafık olamaz ve buna karar verelim. Olabilir
ki Başkumandanlığın ihdasında ve bu kumandanlığın Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine tevdii zamanın-
daki şerait değişmiştir. Fakat yine Başkumandanlığın, müsaleha şeraitinin intacına kadar vücudu elzem-
dir. Bendeniz dâhilî mesailden dolayı değil, harici nikatı nazardan müzakeratın hafi olması taraftarıyım ve
bu bapta cereyan edecek müzakeratın hafi olmasını Heyeti Celileden istirham ederim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Arkadaşlar; bendeniz de Ali Şükrü Bey biraderimizin
fikrine tamamiyle iştirakle beraber celsei hafiyeye lüzum görmemekteyim.
Çünkü malumu âliniz bugün Başkumandanlık kanunu bitmiştir ve bu kanundan bahsetmek doğru de-
ğildir. Müddeti münkazidir, kanun yoktur. Bugün akşam üzeri bitecektir. Binaenaleyh bugünden itibaren
kanun yoktur. O kanunun üç beş saatlik ömrü kalmıştır. Yeniden Başkumandanlığa lüzum var mıdır, yok
mudur? Meclis Başkumandan yapacak ise Paşa Hazretlerini mi yapacak? Başkasını mı yapacak? Ne salâ-
hiyetle yapacak? Bunlar ayrıca birer meseledir. Binaenaleyh zaten bu gibi mesailde görüştüğümüz zaman
evvelâ celseyi hafiyede görüşüyoruz sonra celsei aleniyeye geçiyoruz. O kanunu orada müzakere ediyor ve
kabul ediyoruz. Milletten hakikati ve Mebuslarının söylediği sözleri saklıyoruz. Ne ecnebilere karşı ve ne
de başkalarına karşı hafi bir ciheti yoktur. Ancak kendi müvekkillerimize karşı kendi sözlerimizi saklamış
oluyoruz. Mesele bundan ibarettir. Çünkü kanunu hafi celsede müzakere ediyor, alenî celsede tayini esami
ve reyi işarı ile kabul ediyoruz. Ne için efendiler, alenî celsede bir komedya oynuyoruz? Bunun mahiyeti
bir komedyadan ibarettir. Ne için hafi celsede görüştüğümüzü alenî celsede kabul ediyoruz. Komedyadan
vazgeçelim. Celsei hafiyeye lüzum yoktur,
TAHSİN BEY (Aydın) — Evet bütün dünyanın kabul ettiği bir usuldür.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Dünyanın daha iyi usulleri vardır.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Kahrolsun bu dünyanın usulleri.
– 366 –
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Efendim, evvelâ celsei hafiye akdolunsun mu, olunmasın mı meselenin
halli lâzım gelir. Şimdiye kadar söylenilen sözler kâfi derecede ispat etmiştir ki bu Başkumandanlık gibi
en nazik bir meseleyi bu şerait dahilinde bu sözleri alenî olarak müzakere etmek caiz değildir. Müzakere
kâfidir zannediyorum. Evvelâ hafi müzakere edelim, sonra aleniye geçelim. Müzakere kâfidir. Bu hususta
diyecek başka bir şey yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bizde mukaddes şahıslar yok, lehinde de söyleriz, aleyhinde de
söyleriz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Arkadaşlar; hakikaten milletin başına yapacağımız bir ameliyatı cer-
rahiyenin hafi surette yapmanın muzır olduğunu bilirim. Yani bu kanun. Bugün zevale kadar gelir. Zeval
gitti, kanun geçti. Bu gafil Hükûmet; fakat bu sizin beğendiğiniz ve iyi takdir ettiğiniz gafil hükûmet bugün
ticaret mümessili veya başka emellerle memleketin içerisine şapkaları doldurdular. (Sadede sesleri) Sadet-
tir efendim. Bu Hükûmet bunları zannediyor ki ticaret, tetebbuatı ilmiye için geziyor; halbuki it oğlu itler
casus olarak geziyor. Hatta bu gafil Hükûmet Fransızlarla bir sulh yaptı.
HAFIZ HAMDİ BEY (Biga) — Salih Efendi sadede gel azizim. (Devam sesleri)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Sadettir efendim. Bir dakika müsaade buyurun Beyefendi. Hükûmet
Fransızlarla bir sulh yaptı.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim sadet harici söylerse makamı riyaset ihtar eder
arkadaşların söz kesmeğe hakları yoktur. (Doğrudur sesleri)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Fransızlarla bir sulh yaptılar. Halbuki bugün Fransız Erkânı Harbiyesi
ta Pozantı’dan itibaren hattı işletiyor, yani bu dehşetli bir inceliktir. Fransız Erkânı Harbiyesi Adana’da hattı
işletiyor. (Gürültüler) Bunu Heyeti Vekile bizden saklıyor. Onun için her ne olursa olsun ben de kanunu
alenî görüşmek arzu edenlerdenim. Fakat Meclise karşı bu Hükûmetin tuttuğu hattı harekete karşı bu işi
bir kere hafi konuşalım... Ondan sonra kabul edeceksek edelim. (Gürültüler)
Efendiler, müsaade buyurun bizden bir hak gasp etmek ise, Mustafa Kemal Paşa bizden o hakkı gasp
etmek istiyorsa kendisini küçültür, biz de hakkı sarihimizi vermeyecek iken verirsek aptalız. Bu işi halle-
delim sonra başka safhasına geçeriz. (Reye sesleri)
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) — (İstanbul) — Efendim bendeniz esas meseleye girişmeden evvel
Erzurum Mebusu muhteremi Salih Efendi biraderimizin Hükûmete sadet haricinde vaki olan tahkiramız
ve gafil sözünü müsaadenizle reddetmek isterim. Efendiler...
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Buna bütün Heyeti Hükûmet iştirak ediyor.
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Efendiler. Hükûmeti tenkit lâzım geliyorsa soğukkanlılıkla, madde zik-
retmek suretiyle nezaket ve nezahet dairesinde tenkit olunabilir, bizim de haysiyet ve şerefimiz vardır.
Şimdi Başkumandanlık kanunu mevzubahs iken gafil Hükûmet diye mütemadiyen tekrar etmek ve söy-
lemekte zannederim ne mana vardır ne de başka bir hikmet vardır. (Doğru sesleri) Sonra gafil olduğunu
ispat yolunda söylediği sözlerde güya şapkalı birtakım adamlar geldiği söyleniyor.
Efendiler; onların hepsi hariçte bulunan mümessillerimizin tavsiyesiyle gelmiş adamlardır, haklarında
tahkikat yapılmıştır. Lehimizde Avrupa gazetelerinde neşriyatta bulunmuş adamlardır, bilâtahkik geti-
rilmiş adamlar değillerdir. Sonra Matbuat Müdiriyeti bunların her yazdığı şeyleri nazardan geçiriyor ve
filhakika Hükûmeti milliyenin ve Meclisi Âlinin azim ve meramını bunlar gayet fasih ve beliğ bir surette
Avrupa efkârı umumiyesine tebliğ ediyorlar. Öteden beri Hükûmete atf ve isnat olunan bir kusur vardır. O
da Hükûmet lâyıkı veçhile Avrupa’da propaganda yapamaz.
Efendiler, böyle ayağımıza gelmiş olan adamlar bahusus masrafsız gelen adamları bu kadar güzel pro-
pagandalar yaparken böyle denildiği gibi bunların dahile kabulüne… gafletle vasf etmek zannederim ki
bunların faidesini kabul etmemek demektir. Bundan başka bunların içerisinde memleketimizde gayet nafi
teklifatı maliye ve iktisadiye ve nafıada bulunanlar var, efendiler; memleketimiz bu halde kalamaz biz
isteriz ki bir an evvel yollarımız yapılsın, limanlarımız yapılsın, şimendiferlerimiz yapılsın, memlekete
– 367 –
servet girsin, biraz da refah ve saadet hâsıl olsun. Bu da en muvafık şerait tahtında bize vaki olan tavsiyeler
üzerine buraya kabul edilmişlerdir ve gayet muvafık şerait dermeyan etmişlerdir. Bu şeraitte kabul edil-
mezden evvel Heyeti Âliyenizde uzun uzadıya tetkik ediliyor. Kendileriyle görüşebilmek imkânını temin
edebilmek için de kendilerinin buraya gelmesi lâzım oluyor. Bunda Salih Efendi gaflet yoktur, hizmet
vardır. Vatana hizmet vardır, vatan aşk ve merbutiyeti vardır.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim, yanlış tefehhüm var, sui telakki var. Müsaade buyurun, sizi
tezyif maksadıyla değil, gaflet maksadı; Heyeti Vekile bazan uyuyor.
ALİ FETHİ BEY (İstanbul) — Siz de uyuyorsunuz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Evet ben de uyuyorum. Gaflet bir şey değildir. Hatta gaflet Peygamber-
lerde de olur. Bunu zem ve hakaret telâkki etmemelisiniz.
FUAT BEY (Bolu) — Birini tamir etmek isterken ikinci bir hatada bulunuyorsunuz. (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Devamla) — Beyefendi, Zatı âliniz de Vekil olmak arzu buyuruyorsanız o başkadır.
(Lâhmi lâhmike, cismi cismike) onlar kendilerine ayrılık veriyorlarsa ayrı değildirler.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — O halde siz de dahilsiniz, kendinize de gafil deyiniz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Meclis gafildir, deyiniz.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — Bunu Meclis kabul etmez. (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Hayır Meclis gafil değildir, ben gafilim diyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Salih Efendi Meclis gafildir deyiniz ki Yusuf Kemal Bey’in hoşuna
gitsin.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim, muttali olduğum bazı şeyleri gelip Hariciye Vekilinin anlat-
ması lâzım gelir. Yusuf Kemal Beyefendi bu Pozantı’da Fransız Erkânı Harbiyesinin işlettiği tren meselesi-
ni anlatsın. Buyursun izah etsin, ben gaflet atfediyorum. Maruzatım hilafı hakikatse hakkımda verilecek
cezayı da kabul ediyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, şimdi gafil meselesini bırakalım da bu elimizdeki işi
çıkaralım. Ondan sonra bunlar hallolunsun.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bu meseleyi izah etsin, ondan sonra Söke meselesini soracağım.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim... (Mevzu değişti sesleri).
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim, bu meseleyi bir takrirle sorsun, ondan sonra cevap
versin, böyle olmaz.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Hükûmete karşı veyahut filân, filân vekile karşı bu vekil şu kaba-
hati yapmıştır, şu vekil şunu yapmıştır demek lâzım gelir iken bunları tefrik etmeyipte Hükûmete gafildir
denirse bu doğru değildir. Gaflet kelimesinin altında başka mana varmış. Bilhassa şu sırada gaflet hıyanetle
tev’emdir. Başka bir şey değildir. Bu söz söylendiği zaman kendimi müdafaaya niçin müsaade etmiyor-
sunuz. Rica ederim şimdi müsaade buyurunuz. Zaman oluyor ki... (Gürültüler). Mesele daha hususî bir
safhaya intikal etti. Hariciyeye müteallik bütün soracağınız suallere Hariciye Vekâleti şimdi cevap vermeğe
hazırdır. Söke meselesi hakkında Sırrı Bey’den bir sual aldım. Söke meselesi hakkında Hariciye Vekâleti
ne zaman cevap almıştır diyor. Hariciye Vekâleti, şu tarihte cevap almıştır. Bu tarihte cevap yazılmıştır,
demeğe hazırdır.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Biz neyi müzakere ediyoruz, celsei hafiyeyi ne için yaptık, müzakere nedir?
(Şiddetli gürültüler).
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Hükûmet buna cevap vermeğe mecburdur. O vakit gülüyorduk,
orada iftihar ediyorduk. Eğer Hükûmet gafil ise sen de ben de gafiliz. Mecliste, gafildir. Gafleti görmemek-
te gaflettir.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — O halde Karahisar’ı ne için bıraktın geldin, eğer Hükûmet gafil değilse...
– 368 –
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Evet, ben bugün senden fazla dilhunum.

SALİH EFENDİ (Erzurum) — Malum, malum...
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Bittabi gafleti görmemek, gaflettir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; mevzuu müzakere bir teklifi kanunînin hafi veya aileni
celsede müzakeresi meselesidir. Arkadaşlarımızdan bir zatın buyurduğu gibi ortaya gelen bir teklifi ka-
nunîdir veya bir kanunun temdidi hakkında gelen bir kanundur. Bunun Meclisin kaidesi mucibince Lâ-
yiha Encümenine gitmesi lâzımdır. Amma, bugün sonuncu günü imiş, ayın dördü imiş. Bunu vaktiyle
vereceklerdi. Dördünde yerine, üçünde vermek lâzımdı. Binaenaleyh, bu teklifi kanunî alelusul Lâyiha
Encümenine gider, oradan Meclise gelir. Ondan sonra müzakeresini ister aleni ister hafi yaparız efendim.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti hakkında bir takrir var.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Elde ve meydanda bir kanun yok iken Riyaset müzakerenin
kifayetini reye koyuyor. Binaenaleyh alenî ve hafi olarak neyi müzakere ediyoruz. Evvelâ, Makamı Riyaset
böyle bir teklif var mı? Bunu haber versin.
REİS — Efendim; Başkumandanlık kanununun temdidi hakkında bir teklifi kanunî vardır.
Şimdi efendim; üç şık vardır. Birisi kanunun alenî, diğeri hafi, üçüncü şık ta Lâyiha Encümenine git-
mesi şeklindedir. Binaenaleyh müzakereyi kâfi görenler... (Gürültüler).
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendim; kerem buyurun. Bir kişinin söz söylemek hakkı vardır.
Bunun hafi veya alenî olması hakkında Hariciye Vekili noktai nazarını beyan etmesi lâzımdır, elzemdir.
REİS — Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Müzakere kâfi görüldü efendim.
Şimdi efendim bir takrir daha var. Kayseri Mebusu Rıfat ve Osman Beylerindir, okundu.
Takrir sureti yazılacak. Bu takrir müzakeresinin kifayetiyle celsenin aleni olmasının talebi…17
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir, celsenin alenî olması teklif eyleriz.
Kayseri Kayseri
Rıfat Osman
REİS — Efendim; bir de on beş imzalı celsei hafiye takriri vardır.

SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; ilk defa usule ait olan takriri reye korsunuz.
REİS — Efendim; zaten celsenin hafi olması teklifi var iken, celsenin alenî olmasını reye koymak doğru
değildir. Çünkü alenî asıldır. İddia edilen şey de hilafı asıldır. Bir usul meselesi var. Sonra, celsenin alenî
olmasını reye koymağa lüzum görmüyorum. Zira celsenin hafi olması hakkında on beş imzalı bir takrir
vardır. İlk defa bu takrir mucibince celsenin hafi olmasını reye koymak lâzımdır. Bir de Başkumandanlık
kanunu alelusul bir lâyihadır. Lâyiha Encümenine gitmesi lâzımdır deniliyor. (Hayır sesleri).
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Teklife lüzum yoktur. Usulen gidecektir.
REİS — Efendim; bu teklifin Lâyiha Encümenine gidip gitmemesini reyi âlinize vazediyorum. (Şiddetli
gürültüler).
BİR MEBUS BEY — Reis Bey, celsenin şekli taayyün etsin.
REİS — Celsenin hafiyen devamını kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. “Efendim celsenin hafi olması
ekseriyetle kabul edilmiştir.” Efendim, arkadaşlarımdan birisi ekseriyette şüphe etti. Diğer bir arkadaşım
ise şüphe etmiyor. Binaenaleyh, meselenin ehemmiyetine binaen tekrar reye vazedeceğim. Başkumandan-
– 369 –
lık kanununun celsei hafiyede müzakeresini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Efendim; ekseriyeti
azime ile kanunun hafiyen müzakeresi kabul edilmiştir. Kanun okunmuyor efendim.18 Başkumandanlık
Kanunu’nun birinci, ikinci üçüncü maddeleri okundu, yazılacak.
Efendim; zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

İKİNCİ CELSE
Reisisâni Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde saat 4.35’te bilinikat; Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey, Ukrayna’ya gidecek heyet azasından Rıza Nur Bey’in istifasını geri almasının temin
edildiğini beyan etti ve celseye son verildi.
Reis Kâtip
Musa Kâzım Muş
Mahmut Sait
REİS — Zaptı sabıkı reyinize arz ediyorum. Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1. — Başkumandanlık müddetinin 5 Mayıs 1338 tarihinden itibaren 3 mah daha temdidine

dair Kanun.
REİS — Kanunu okutuyorum. Başkumandanlık Müddetinin 5 Mayıs 1338 Tarihinden İtibaren Üç Mah
Daha Temdidine Dair Kanun
Madde 1. — Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa’ya Başkumandanlık tevcihine dair olup iki
defa üçer mah temdit edilmiş olan kanun üç mah daha temdit edilmiştir.
Madde 2. — İşbu Kanun 5 Mayıs 1338 tarihinden muteberdir.
Madde 3. — İşbu Kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Reis Bey usulü müzakere hakkında bir şey arz etmeye müsaade eder
misiniz?
Efendiler; geçen sene burada bu Meclisi Âlide bu, müzakere edilirken ki meselenin mebadisine müra-
caata lüzum görmüyorum. Bu kanunun lüzumunu ve ademi lüzumunu herkes anlamıştır. Anlamayanlar
ise kendi noktai nazarlarına göre gidiyor. Esasen geçen sefer burada Meclisi Âlide bir lâyihai kanuniye
verilmişti. Bu kanun nereye gitti? Doğru Lâyiha Encümenine. Pekâlâ bu ne için gitmiyor? Başkumandan-
lık Kanunu’nun temdidini mucip olarak esbabı mucibe nedir? Onu görelim ve ona göre bunu düşünelim.
Sonra böyle bir mevzu münakaşa apansızın insanın karşısına çıkarılmaz. Onun için bendeniz bunun tarzı
teklif ve sureti teklifi hakkında milletten mal kaçırmak gibi bir şey addediyorum. Böyle şahsen kendimize
verilmeyen; heyeti umumiyemize verilmek lâzım gelen bir hakkı, devren böyle ahara vermeyi manasız
görüyorum. Fakat Başkumandan olan zat, Başkumandan olarak ifayı vazife eder. Yani, Başkumandanlık
menfaat ve salâhiyeti ile ifayı vazife eder. Yani, Başkumandanlık sıfat ve salâhiyeti ile ifayı vazife eder.
Fakat Meclisi Âliye ait olan hukuk ve de salâhiyetiyle ifayı vazife eylemesini bendeniz anlamıyorum. Rica
ederim, bu, milletin buhranlı anında fevkalâde yapılmış bir fedakârlıktır. O zaruret zail olduğunda bunun
hükmü yoktur. Malûmu âlinizdir ki Sakarya Harbi’nde zaruret böyle bir kuvvetin yani fevkalâde bir su-
rette memleketin ve milletin kuvvetli bulunduğunu göstermek için Başkumandanlık makamının vekâleti
– 370 –
tarzında bir muameleye lüzum görülmüştü. Ondan sonra hiçbir sebep olduğuna kani olmadığım için mü-
teaddit defa vaki olan temdit tekliflerinde demiştim ki yeni bir taarruz icra etmek mi istiyorsunuz? Ve yeni
bir harbin vukuunu mu melhuz addediyorsunuz? O zaman pekâlâ, hatırlarsınız ki taarruz yapacağız de-
diler. Bir buçuk ay sonra yapacağız dedi. Bendeniz yapamayacaksınız dedim. Dediklerim oldu. Bir buçuk
ay sonra geldiler, yapamayacağız dediler ve iki üç defa yapamayacağız dediler. İşin şekli başkadır. Bizim en
büyük vazifemiz siyasî mesailde memleket ve milleti selâmete götürecek bir tarzı harekettir. Ben arzu ede-
rim ki Meclis Reisi Meclisteki vazifesine daha ziyade hasrü dikkat etsin. Lehülhamd ordumuz kuvvetlen-
miştir. Müteaddit kumandanlar vardır. Ordu haddi azamîsine varmıştır. Vaziyet iyidir. Ordu yanındakiler
orduyu idare edebileceklerdir. Bizim en büyük vazifemiz siyaset ve daha sairedir. Milleti yaşatacak yalnız
harp değildir. İdarei mülktür. Bu nokta üzerinde ammenin terfihini ve hoşnudîsini mucip olacak şeylerle
uğraşmalıdır, hakka doğru yürüyelim. Bilelim ki dünyada fert yoktur, millet vardır. (Bravo sesleri)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Memleketi yaşatmak için telâkkilerin hepsine hürmet ederim.
Herkes bir şekilde memleketin yaşayacağını hisseder. Ben de şu vadide anlarım. Memlekete her kim aya-
ğını basmışsa alâkaderilimkân o insan o memleketin emr ü muhafazası için cehdetmektedir. Ben şahsi
mücahede ve mücadelemi kimseye vermem. Başka arkadaşlarımız da kudreti beşerin fevkinde kudretler
tasavvur ve tahayyül ederek kendi salâhiyetlerini... (Burada biçare yok sadaları)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben size demiyorum, ben nazariyattan bahsediyorum. (Söyle sa-
daları) Ben insanlık nazariyesinden bahsediyorum.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, bunu üzerine almaya mahal yok. Yani aldatan-
lar diyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bunları düşünenler affedersiniz, salâhiyetini başkalarına verenler
diyorum. (Gürültüler)
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Benim itikadıma hürmet etmelisin ve senin kadar herkes vic-
danlıdır. Bunu böyle söylemekten maksadın nedir?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hürmet ediyorum efendim. Seninkine de hürmet ediyorum.
NURİ BEY (Bolu) — Kim diyor beni sana biçare diye.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Telâkkiniz yanlıştır efendim, maksadı acizanemi bir daha arz
edeyim.
Her insan ayağının bastığı yeri muhafaza etmek için çırpınır diyorum. Bazıları kendisinde bu kudreti
görür, bazı insanlar ise bu kudreti kendilerinde göremez, diyorum. Rica ederim siz neye kendinize alıyor-
sunuz? (Doğru sadaları) Her insan Hindistan’da da var İran’da, Çin’de de var, her yerde var. Herkes kendi
reyi önünde çırpınır. Bendeniz diyorum ki burada bir salâhiyeti üzerine aldı. O da memlekette kanunu
hâkim kılmak ve milletin bana kuyut ve şurut tahtında tevdi ettiği vezaifi ifa etmektir. Benden istedikle-
rinden bir şeydir. Hukuklarını kimseye vermemektir. Efendiler tekâlifi milliye diye Büyük Millet Meclisi-
nin salâhiyetini istimal edecek bir şahsı dünyada görmek istemem. Bu benim hakkı insaniyetim ve şerefi
insaniyetim. Bu benim mebusluk şerefim. Bundan tecerrüt edemem. Binaenaleyh ben kendi salâhiyetim
içerisinde çırpınırım, kendimden başkasının... (Tahkir ediyorsunuz sadaları)
NURİ EFENDİ (Bolu) — Tahkir etti.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendim tahkir yoktur, arz edemedim. (Tahkir yoktur sadaları)
Efendiler ben yapacağım şeyi bana tevdi edilen şeyi ben kimseye veremem. Ben herkesten bu hakkı
kıskanırım. Bu benim insanlığımın icabıdır. Eğer kendi şuuruma, aklıma itimat etmediğim gün namus be-
nim için istifa etmektir. Başkasına vermek değil, başka yola gitmek değildir. Ben ki o kudreti kendimde gö-
rüyorum ve namusum üzerine milletin vekâletini deruhte ettim, hakkı teşriiyemi elimde tutacağım. Onun
hukukunu başımın üzerinde tutmak için tırnaklarım varken başkalarına veripte heder ettirmeyeceğim.
HACI MUSTAFA EFENDİ — Geçen sene neye ettirdin?...
– 371 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Geçen sene ben Bolu’da idim. Velev ki bir zaruretle kabul etsem
bile bugün o zaruret def olmuştur. Benim kanaatim budur. Siz de bunun aksinde söz söyleyiniz, dinlemez-
sem namerdim. Siz de deyiniz ki benim kudretim kâfi gelmiyor, benim aklım kâfi gelmiyor, ben kanun
yapamam, sen de benim için yap diyen mebus varsa bana söyleyin efendiler. Herkesin kanaatine hürmet
ederim. İsterse âciz olsun. Kendi nefsime hâkimim. Başkalarının hukukuna tecavüz etmeye hakkım yok-
tur. Ben kendi nefsimden mesulüm. Bu, efendiler üç, dört defa tekerrür etti. Halbuki salâhiyet hakkındaki
kanun henüz gelmedi, bunda niçin çırpındınız? Hangi millet size salâhiyet veriyor ki hakkınızı kendiniz
istimal etmeyin, başkalarına verin diye kim söyledi, kim sizi böyle vekil etti?
EMİN BEY (Bursa) — Verdikleri salâhiyeti fevkalâdede bu da var idi.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hayır efendiler, salâhiyeti fevkalâde vermedi. Böyle istimal edi-
lemez, böyle mebus tanımam, millet hakkını istimal için salâhiyet verdi, yoksa lüzumsuz yere ahara dev-
retmek için vermedi.
RAGIP BEY (Amasya) — Vekâlette devir yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Yoksa efendiler; hakkı teşriiyenin ne demek olduğunu ilân için
cihanı beşeriyet binlerce, yüz binlerce sene böyle müstebid adamların, böyle musibet adamların elinde
inleye, inleye denizler kadar kan döktü. Siz zorla kafese, pençelere girmek istiyorsunuz, siz milleti rezil
edeceksiniz.19 notu hususi silinmesinin sebebi zahrındadır. Milletin böyle salâhiyetini devretmenize im-
kân yoktur. Öyle mebus görmek istemem, herkes içtihadını burada benim gibi söylesin. Ben de sizin gibi
burada dinlerim. Tabiî ben kendi kanaatimi söylüyorum.
EMİN BEY (Bursa) — Biz de omuz silker geçeriz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben size söylemiyorum, ben hakikati söylüyorum. Ben mebusluğa
söylüyorum. Burada kimse mevzubahs değil. İnayet buyurun Paşam ben mebusluğu böyle tanıyorum, siz
de kendi gönlünüzle böyle söyleyin beyefendiler.
Onların gözlüğü başkadır, herkese hürmet ediyorum. Heyeti Celile kendisinde kuvvet görüyor her
hakkını istimal ediyor. Memleketin muhatarasını gözü önüne alarak bir haftada on türlü tekâlifi kanuniye
çıkarıyor. Hangi mecburiyettir ki Büyük Millet Meclisinin salâhiyeti teşriiye ve icraiyesinden mühim bir
kısmını böyle sellemettüsselâm, bir kısım alıpta kim olursa olsun bir başkasına versin, ben akıl, dirayet,
hikmet, itibariyle Büyük Millet Meclisinin fevkinde bir kudret göremem. Bu dimağlardan yüksek düşü-
necek kimse tasavvur etmem. Binaenaleyh maksadımız, gayemiz düşmanı tardetmektir. Burada çırpınan
kalplerin hepsi o gayeye matuftur, bir fert tasavvur etmem ki suiistimal etsin. Fakat tekâlifi milliye gözü-
müzün önünde bariz bir hakikat parlıyor. Demek ki insanların suistimal edebileceği salâhiyet ve kudret
verilebiliyor. Herkesin yutacağı bir lokma vardır. Bir adama bin iş verilmez efendiler, hakkınızı kıskanınız.
Efendiler müvekkillerimizin vermiş olduğu hakkı istimal çarelerini bulalım. Ben bunu, bu kanunu o gaye
ile mütenasip bulmamaktayım. Emr ü kumanda lâzım ise o başka bir kanundur. Fakat bu kanunun ma-
hiyeti itibariyle büsbütün başkadır. Gayeniz, gözümüz menafii memlekettir. Yoksa başka bir gaye yoktur.
Hepimiz aynı gayedeyiz. Ancak salâhiyetimizi kıskanır ve kimseye vermeyiz. Ben yine vermiyorum. Salâ-
hiyetimi vazifei teşriiyemi ben kendim burada namus bildim. Bunun için ebediyen haykıracağım, fışkıra-
cağım, ölünceye kadar burada çırpınacağım. Efendiler, hiç olmazsa içtihadımı, reddetmeyiniz. Ben sizin
içtihadınıza hürmet ediyorum, hakkımızı kendimiz istimal edelim. Başkumandanlığa lüzum varsa ayrı
bir kanun yapalım. Kanunlarımız Büyük Millet Meclisinin arasında da böyle farklı şeyler hâsıl olmasın.
O günün ihtiyacı kaybolmuştur. Bugün ona göre kanun yapalım. Biliyorsunuz ki Büyük Millet Meclisinin
karşısında hiçbir kimse yok, istediğini kaldırıyor ve istediğini indiriyor. Bu kudretkâr bir millî sadadır, Av-
rupa, cihan, milletlere hürmet ediyor, şahıslarda değil efendiler. Şahıslardan beklediğiniz hürmet payidar
olmaz, milletlerin intihabına hürmet edelim. Kudretlerimiz bizimle bir olursa sulhu da biz yaparız. Millî
19 Bu sahifede Hüseyin Avni Bey’in ifadatından çizilen iki satır kırkıncı içtimada Reis Paşa tarafından vaki olan beyanat sırasında
Hüseyin Avni Bey’in bu yolda beyanatta bulunmadığını beyan etmesi üzerine Reis Paşa’nın o halde zabıttan çıkarılması üzerine Reis
Paşa’nın o halde zabıttan çıkarılması lüzumunu beyan etmesine ve keyfiyeten bu kere de nazarı dikkate alınarak zabıttan çıkarılması
Başkâtip Recep Bey tarafından emredilmesine binaen zabıttan çıkarılmıştır. 11. 5. 1338
– 372 –
kudret olursa harbi de o yapar efendiler. Yoksa şahıslar, fertler kurunu ulâya ait birtakım zihniyettir, onlar
ölmüştür. Beşeriyet onlardan ayrılmış ve çıkmıştır. Bunları yeniden icat etmeyiniz. Yeniden halkı zencirle-
re sarmayınız. Efendiler, yüzde kırk tekâlifi milliye alındığı zaman içimiz sızlıyor. Fakat ne yapalım verdik
diyordunuz, işte bugün vermeyiniz. Efendiler bir daha tekerrür etmesin benim davam budur.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Hüseyin Avni Beyefendi, zatı âlinizin bu içtihadına hürmet vazife-
mizdir. Fakat zatı âlinizin; bir kanun var, teşkilâtta Meclisin haiz olduğu salâhiyeti haiz, teklif etmiştiniz.
Bununla onun ne farkı vardır?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, benim teklifim milletin nefinedir. Fakat bu teklifler
milletin zararınadır, kendi kanaatimce. Ben onu bir zaruret olarak kabul ediyorum ve diyorum ki milletin
üzerinde barı sakil var. Verilen paralar heder ediliyor. Bunu bu milletin üzerinden silkin, atın dedim ve
kanaatimi arz ettim. Herhalde kabul edin demedim.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Başkumandanlık Kanunu’nun ruznameye ithal edildiğin-
den bahsedildi. Böyle bir muamele olmamıştır ve Heyeti Âliyenize karşı ifade buyurulurken bana öyle
geldi ki güya Divanı Riyaset ruznameyi Heyeti Âlinizin arzusu dahilinde tanzim eden Reisisani bunu da
tabiri caizse, bir parlamento oyunu yaparak emri vaki halinde Meclise getirdi hissine düştüm. Fakat belki
böyle değildir. Bir kere bu tecdit teklifi ruznamemizin evrakı varidesi meyanındadır. Teklif meselesine
gelince: Bu Başkumandanlık müddetinin münkazi olmakta olduğunu işitince ben şahsen endişe etmişim-
dir ve Başkumandanlık makamının fasılaya duçar olunmasını menafii memlekete muzır görenlerdenim.
(Doğru sesleri) Böyle hayatî mesailde bazı rüfekayı kiram ihtimalki buhranlar devresi geçmiştir, tehlike
kalmamıştır. Ahvali adiye tahtında işler tedvir edilir zannedenler de bulunuyor. Fakat efendiler bendenizce
memleket en buhranlı zamanındadır. En hayatî andadır. (Doğru sadaları) Başkumandanlık Meclisi Âliniz-
ce hayatî bir anda bugün Başkumandan olan zata tevcih edilmiştir, bendeniz burada yoktum, ondan sonra
üç defa tecdit edilmiştir ve her tecdidinde de tecdit talep olunmuştur. Fakat Lâyiha Encümenine gönde-
rilmemiştir. Burada heyeti umumiyede müzakere edilmiştir. Şu halde şimdiye kadar yapılan muameleden
fazla bir muamele yoktur. Bendeniz zannediyorum ki bu kanunun Meclise sevkinde hüsnü niyetten başka
bir fikir saik olmamıştır. Bendeniz Sivas Mebusu olarak bu kanunun bir an evvel tecdidine taraftarım.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Aynen mi tecdidi taraftarısınız?
RAUF BEY (Sivas) — Bendeniz aynen tecdidini teklif ediyorum. Çünkü efendiler affı âlinize mağruren
şunu arz etmek istiyorum, müsaadei âlinizle ve hepinizin şahıslarına müfrit hürmetim vardır. İkinci mad-
deye itiraz buyuruyorsunuz, eğer muvaffakiyetle idare edilirse hacet yoktur, zaten elinizdedir istediğiniz
gibi yapabilirsiniz. Tetkik buyurursunuz, isterseniz yaparsınız, isterseniz yapmazsınız. Allah onu bize gös-
termesin makûs netayiç verirse zaten kanunlardan ziyade silâh...
Çok rica ederim bugün ikinci maddeyi lağvedersiniz nim ademi itimat olmuş olur. Bunun için çok uca
ederim asker arkadaşlarımdan da. Hayati bir zamanda umum orduyu idare eden zata velev nîm bir ademi
itimat ihsas etmek dahilde ve hariçte ne tesir hâsıl eder? Bendenizin kanaatim budur, benim hissiyatım bu
noktai nazardandır. (Doğru sadaları)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Başkumandanlık meselesi mevzuu bahis değildir.
RAUF BEY (Sivas) — Efendim, Başkumandanlığa verilmiş bir salâhiyettir. Salâhiyetini tenkis etmek
demek vazifeni hüsnü istimal etmedin demektir, sana itimadımız yoktur demektir. Zaman mütehammil
değildir. Bendenizin kemali hürmetle arz ettiğim kanaatim budur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Efendim, usulü müzakere hakkında söyleyeceğim. Bugün bendeni-
zin kanaatimce ahkâmına riayete mecbur olduğunuz Nizamnamei Dahilî ahkâmı ihlâl edilmiştir. Çünkü
teklifi kanunîler ister tevdi mahiyetinde olsun ister tecdit mahiyetinde olsun Lâyiha Encümenine gitmesi
39’uncu madde ile gayetle sarihtir. Diyor ki, Reis işbu teklifleri... (Gürültü, patırtı) Meclise badelihbar
Meclise tevdi eder. (Gürültü) Rica ederim dinleyiniz... Celsei hafiyeden maksat müzakereyi hafi tutmaktır
değil mi efendim? Müzakere hafi olmak için bilâmüzakere reye konurdu. Binaenaleyh bendeniz diyorum
ki mebus arkadaşlarımızdan birisi bu kanunun alenî celsede müzakeresi esnasında söz alır da istediğini
– 373 –
söylemek isterse onu nasıl menedebilirsiniz? Çünkü Nizamnamei Dâhilînin celsei hafiyeye ait kısmında
birçok hususat vardır. Mebusluk fırka azalığına benzemez. Fırkada gizli konuşulur, gizli yapılır, sonra top-
tan karar verilir. Halbuki mebusluk böyle değildir. Her mebusun müntehiplerine karşı bir borcu vardır.
Mebus kürsüde reyini ihsas eder, ifadeleri zabıt ceridelerine geçer. Demek istediğim nokta hafi celseye ait
sözleri mebus alenî celsede de söyler ve katiyen menedilemez, şimdiden söylemek isterim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Arkadaşlar, Başkumandanlık Kanunu’nu doğuran hadi-
se cümlemizce malûmdur. Hatırlarız ki Paşa Hazretleri Başkumandanlık vazifesini kabul etmediği halde
Meclis kabulü hususunda musırran ısrarda bulunuyordu ve bu suretle kabul edilmişti. O günkü zaruret de
meydandadır. Çünkü o gün düşman ta Ankara önüne gelmiş. Hükûmet bize bir haftaya kadar Kayseri’ye
nakletmek lâzımdır diyordu. Halbuki Meclis de lâzım değildir, Meclis ordunun arkasında Erkânı Harbiye
vazifesini görecektir ve ordunun arkasında burada çalışacaktır, kararını vermiştir. Binaenaleyh burada lâ-
zım gelen tedabiri ittihaz için sekiz on gün mütemadiyen içtimalar yapmış ve Başkumandanlık Kanunu’nu
yaparak işe başlatmıştır. O gün bu kanunu doğuran esbabı filhal Meclisten çıkarmak müşkülâtı nazarı
dikkate alınmak suretiyle Meclis icraî ve teşriî salâhiyetini Başkumandan Paşa Hazretlerine tevdi etmiş-
tir. Hatta o hususta birçok müzakerat dahi cereyan etmiştir. Tabiî burada bulunan arkadaşların malûmu
olduğu için onları izah etmek lâzım değildir. Bugün o zaruret mevcut mudur? Müsaadenizle tetkik etmek
lâzımdır. Bendeniz öyle anlıyorum ki cepheden gelen arkadaşlarımızdan anlıyorum ki bugün o zaruret
mevcut olsa bile dünkü kadar mevcut değildir ve belki de yoktur. Şu halde mani zail olunca memnu avdet
eder. Bugün Meclis en mühim kanunları, en mühim tekâlifi üç gün zarfında çıkartmaktadır ve milletin
sırtına üç gün zarfında çıkardığımız kanunlarla yüklediğimiz yükler meydandadır. Fakat o günler bunlar
yoktu, bugün vardır. Paşa Hazretlerinin neşrettiği bir beyanname veyahut bir kanunla tekâlifi harbiye,
tekâlifi milliye çıkmış ve halkı ne kadar ızrar ettiği ve ne kadar suiistimal yapıldığı hepinizin gözlerinizin
önündedir. Bendeniz Kayseri’den buraya kadar gidip geldiğim zamanda belki otuz kırk kişinin hitabı-
na uğradım. Nasıl bu salâhiyeti verdiniz buna bir mebus sıfatıyla cevap vermek müşkül oluyor. Çünkü
millet bu salâhiyeti ferden ferda herkese vermiş değildir. Millet bunu bütün mebusların vermiştir ve bu
milletin mebuslarının şahsiyeti maneviyesinde mündemiçtir. Heyeti Âliyenizin şahsiyeti maneviyesinde
mündemiçtir. Yoksa bu salâhiyetin feshi veya diğer şahsa tefriki salâhiyetini vermemiştir. Amma zaru-
retler vaktiyle yaptırmıştır. Amma zaruret vaktiyle yaptırmıştır diye bunu... olmuyor. Yalnız bir şey var ki
Başkumandanlık vazifesinin bugün dahi devamı zarurî ise, bu kanaatte bulunuyorsak Meclisin mesaisiyle
taarruz teşkil ediyor. Meclisin mesaisiyle taarruz teşkil eden ve ara sıra Meclisin icraî ve teşriî olan salâhi-
yetlerinin bir kısmını refederek Başkumandanlık Kanunu mülgadır demek Meclisi Âlinizin icraî ve teşriî
vazifesine Reis Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini memur etmiştir diye tevcih etmek lâzımdır. Yine başka
türlü taarruz teşkil ediyor ve Meclisin icraî ve teşriî salâhiyetlerini akamete mahkûm kılıyor. Binaenaleyh
bundan bu defalık olsun eğer zaruret varsa, eğer bu kanaatte bulunuyorsak -ki o kanaatte bulunan arkadaş-
larımızın bizi ikna edecek surette izahat vermesi lâzımdır- Başkumandanlık tevcih edildiği günden beri,
rica ederim bize lâyıkı veçhile ordunun vesairenin vaziyeti hakkında kaç kere izahat verilmiştir? Bendeniz
dinlemedim, bilmem siz dinlediniz mi? Binaenaleyh bunun lüzum ve ademi lüzumunu anlamak için bi-
zim tenevvür etmemiz lâzımdır.
Sonra Karahisarışarki Mebusu Mustafa Bey biraderimizin bu hususta bir teklifi varmış. O teklif benim
noktai nazarıma muvafık bir tekliftir. Neden o teklif çıkmamıştır? Binaenaleyh o teklif de bugün çıkarak
müzakere edilsin.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim; lüzumsuz münakaşatın kısmı azamı maatteessüf anlaşama-
mazlık yüzündendir, bir kısmı Başkumandanlık ilga ediliyormuş, yani lüzum yokmuş, öyle hareket ediyor-
lar ve öyle söyleniyor zannediyorlar. Bir kısmı da hakikaten Başkumandanlık lâzım mıdır, değil midir? Bu
müzakere edilsin diyor. Birisi Başkumandanlığın bugün için devamı lâzım mıdır, değil midir? Bu taayyün
ettikten sonra bu lazımsa ve bu takarrür ettikten sonra Başkumandanlık Kanunu’nun ilk kabul edildiği va-
kit salâhiyetin cümlesini haiz olarak mı Başkumandanlık olmalıdır? Yoksa Meclisi Âli o verdiği salâhiyeti
teşriiyesini geri mi almak lâzımdır?
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Alınamaz, doğru değildir.
– 374 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Şimdi benim kanaatimce, ihtimalki arkadaşlarım vaziyeti izah eder
ve belki de beni ikna ederler. Bilmiyorum fakat benim kanaatimce henüz Başkumandanlığa lüzum vardır.
Başkumandanlığa lüzum yoktur diyemem, zaten hiçbir ordu Başkumandansız olamaz. (Gürültüler) Müsa-
ade buyurun şimdi efendiler; Başkumandanlık lâzımdır ve Başkumandanlık da malûmu âliniz makamdır.
Şahıs ile kaim değildir ki bendenizce Reis Paşa Hazretlerinin de Başkumandanlıkta kalması lâzımdır. Yal-
nız bendenizin bunda isnat ettiğim bir şey vardır ki en dar bir zamanda mevkii iktidara getirmişizdir. Baş-
kumandan yapmışızdır ve bir gayeyi istihsal maksadıyla, maalesef o gayeye vasıl olamadık. Binaenaleyh
onu geri çekmekliğimiz, başka birisini onun yerine getirtmekliğimiz onun o işini başkasına vermekliğimiz
caiz değildir. Binaenaleyh sonuna kadar yani taahhüt veçhile Yunanlılar dökülünceye kadar Başkuman-
danlığın devamı icap eder. Şimdi gelelim şu kanun meselesine; arkadaşlarım bu bapta izahatta bulundular.
Bendeniz de o vaziyette izahatta bulunamayacağım. Bilhassa Rauf Beyefendi Başkumandanlık lâzım mı-
dır, değil midir? Bence lüzum vardır, dediler. Bendeniz de lüzumuna kaniim. Fakat efendiler ikinci noktai
nazarına iştirak edemeyeceğim. O da mutlaka ikinci maddenin de ifası zarurîdir, çünkü ademi itimat kazi-
yesini tazammun eder buyurdular. Katiyen efendiler. Her kaziyenin aksi sahih olmakla beraber o vakit de
Başkumandanlığın Meclise itimadı yok demektir. Yani icra edecekleri kanuna itimadı yok demektir. Öyle
midir efendiler? Ne o vardır ve ne de o vardır. Bir defa bu yanlış... ve yalnız Başkumandanlık Kanunu’nda
o ikinci maddenin kuvvetlenmesindeki maksat dar bir zamanda Meclisin merasimi kanuniyesine tevfikan
fevkalâde tedabir ittihazı için muktezi kavanin çıkaramayacağından dolayı o Başkumandanın acil vazifesi
karşısında bir an evvel işe başlaması ve bir iş yapabilmesi için Meclisi Âli böyle bir salâhiyet vermiştir.
Binaenaleyh demincek arz ettiğim veçhile Meclis o kadar kıskanç davranmıştır ki o zaman kendisinin tek-
lifiyle bir madde ilâve olunmuştu. Meclis istediği zaman geri alabilirdi ve Başkumandanın bunu teklifinde
yapması Mecliste gördüğü haleti ruhiye üzerine idi. Bunu hepimiz biliyoruz. Binaenaleyh o zaruret ham-
dolsun bugün mündefi olmuştur. Yani efendiler bugün tehlike yok mudur? Tehlike yine vardır. Belki daha
fazladır. Fakat bugün bizim burada yani ordunun ihtiyacı için lâzım gelen kanunları yapmaya vaktimiz
vardır. O zaman vaktimiz mevcut değildi. Vaktimizin mevcut olmadığı Hükûmetimizin bize sekiz güne
kadar Ankara’yı terke mecbursunuz demesiyle sabittir. Binaenaleyh o vakit mecburduk. Hatta o vakit teşriî
hukukumuz kavanine muhalif dahi olsa teşriî vezaifimizden dahi olsa icabatı maslahattan olmak üzere bir
kısmını vermek mecburiyetinde idik ve verdik. Fakat efendiler bugün o vaziyette değiliz, bunu geri almak-
la ademi itimat etmiş olmayız. Fakat bunun diğer bir şekli de vardır. Başkumandan Paşa Hazretleri buraya
gelir de o zaruret mündefi olmuştur. Ben Ordunun Başkumandanıyım binaenaleyh Meclise salâhiyeti geri
verdim derse o zaman ademi itimat nerede kalır efendiler ve zannederim Başkumandan Paşa Hazretleri de
takdir buyururlar... çıkarmak için herhalde Meclis müsait bir zamanında müteaddit kanunlara muhtaçtır.
Hatta malî kanunları on günde çıkardık. Binaenaleyh Mustafa Bey’in verdiği bu kanun (bu itibarla, belki
bendeniz bilmiyorum, burada yoktum) bu ikinci maddenin tadilini veyahut ilgasını tazammun ediyorsa
bu teklif ile müzakere edilmelidir ve zaruret de yoktur. Çünkü Meclis artık zaruret zamanında ve muvak-
katen vermiş olduğu salâhiyeti teşriiyeyi geri almalıdır. Hakkımızdır binaenaleyh bu hakkı bize millet
vermiştir. Bizim değil milletin hakkıdır. Bugün zaruret mündefi olmuştur, binaenaleyh o hakkımızı geri
almaklığımız lâzımdır. (Pek doğru sadaları)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mani zail olmuştur, memnu avdet eder.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Efendim; Hüseyin Avni Beyefendi hukuku teşriiyelerinin pek kıy-
mettar olduğundan bahisle bunu bir vazifei namus olduğunu söylediler. Bunu takdir etmemek kabil de-
ğildir. Fakat bunu Hüseyin Avni Bey’in şahsına hasretmesi de caiz olmayan ve burada usulü muaşeret ve
nezakete muvafık olmayan bir şeydir. Şimdi efendim birbirimizi lakırdılarla tağlit etmeye zannediyorum
ki lüzum yoktur. Hüseyin Avni Bey biraderimiz dediler ki ben Başkumandanlık Kanunu’nu kabul etmek
suretiyle hakkı teşriimi başka bir kimseye veremem. Bu veremem bendenizce bir vazifei namus ve şereftir.
Benim kabul etmediğim ve Şükrü Bey’in iddia ettikleri kaziyenin aksi de sahih ise ve makul ise Başkuman-
danlığa reyi verenler, bunu kabul edenler, vazifei teşriiyelerini başkalarına devretmiş olanlar, binaenaleyh
onlar vazifei namus meselelerini ifa etmemiş olurlar. Ben böyle anlıyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Yanlış anlıyorsun.
– 375 –
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — O halde mesele kapanmıştır. Bence Hüseyin Avni Beyefendi
kendi vazifelerini bihakkın ifaya muktedir oldukları için hiçbir haklarını, hiçbir kudretlerini başkalarına
veremeyeceklerini söylediler. Ben kendi hesabıma arz ediyorum. Hüseyin Avni Bey biraderimiz gibi her
şeyi icraya muktedir adam değilim. Binaenaleyh ben bazı haklarımı kendimden daha ziyade iyi idare ede-
ceklere veriyorum ve fakat nefsime itimat ederek murakabe hakkımı hakkıyla ifa ederek veriyorum.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Bu da başka bir içtihat...
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Fakat efendiler; bu hak yani milletin bana vermiş olduğu hak
sizin bildiğiniz gibi değil, milletin menfaatına vatanın emrettiği icabatı siyaset ve harbiyenin emrettiği
hakkı vermektir. Efendiler burada biz daima müteşekkil bulunduğumuz bir zamanda suiistimal eden bir
adamı devirmek ve onu hakkı murakabeye almak, tariki sevaba irca etmek hakkımız ve vazifemizdir. Eğer
bunda itimadınız yoksa ve tereddüdünüz varsa o başka. Hüseyin Avni Bey daima kendi vazifesini hüsnü
ifa ettiğinden bahsederken...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır...
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Ben öyle zannediyorum ki, Hüseyin Avni Bey’de çok zaaf
vardır. Kendi nefsine itimat eden, vazifesini bihakkın ifa ettiğine emin olan, vazifei murakabesini fakat
lüzumunda şahsî sevaikle değil icabatı menfaati vataniyenin emrettiği zamanlarda vazifei murakabesini
bihakkın ifa etmesini bilen adam vazifesini başkalarına vermekte tereddüt etmez zannediyorum. Efendiler
verdiğiniz salâhiyet ilk defa...
HÜSEYİN AVNİ BEY — Salâhiyeti teşriiye.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. İlk defa yani Başkumandanlık vazifesini
Reis Paşa’ya verdiğiniz zamanı takip eden 10 gün 15 gün zarfında bir defaya mahsus olmuştur. Ondan
sonra vazifei teşriiyeyi buyuruyorsunuz. Devrettiğiniz salâhiyetin içtihadımız hilâfına olarak suiistimal
edildiğini hiçbir kimse burada söylemedi.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Öyle suiistimal bahsi yok.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Ondan sonra sizin içtihadatınız hilâfında bir hareket vaki ol-
mamıştır ki bunu burada tekrar bahsediyorsunuz. Şimdi efendim dokuz aydan beri devam eden bir vazi-
fenin bir kısmının tenkisi suretiyle ifa edilmesi Rauf Beyefendi’nin pekâlâ ifade buyurdukları veçhile Baş-
kumandan hakkında bazı tereddüdü, hiç olmazsa tereddüdü izale ettirecek bir haldir. Bunun dahildeki,
ordudaki bilhassa haricî tesiratını ben Hüseyin Avni Beyefendi gibi telâkki etmiyorum. Bunun fevkalâde
muzır olacağı kanaatindeyim.
LÜTFİ BEY (Malatya) — O da başka bir kanaat.
MUHİTTİN BEY (Devamla) — Evet, bu da benim içtihadımdır. Şüphesiz Hüseyin Avni Bey’in içtihadı
nasıl ki muvafık ise benim de içtihadım o kadar muhteremdir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Hay, hay hepsine riayetkarız.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Ziya Hurşit Bey celsei hafiyede verilen kararların celsei aleni-
yede muta olunamayacağı, burada Başkumandanlık intihabı aleyhinde bulunanların celsei aleniyede söz
söylemek hürriyetlerini muhafaza edeceklerini iddia ettiler. Meclisin ekseriyetle verdiği karar muta olmak
lâzım gelir ve celsei hafiyenin...
LÜTFİ BEY (Malatya) — O nereden çıktı. Biz bu zihniyeti kabul edemeyiz. (Şiddetli gürültüler) O
başka zihniyet... dediğiniz gibi Meclisin kararı mutadır. Şu halde kimse içtihada malik değildir. Herkes
kendi reyine sahiptir.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Şüphesiz efendim. Bu müzakerenin celsei hafiyede ifa edilmesi
lâzım geldiğine Meclis ekseriyetle karar vermiş midir, vermemiş midir? Bu işin celsei aleniyede müzakere
edilmesinin sebebi nedir? Bunun gerek dahilde ve gerek hariçle suitesir icra edeceği, ekseriyetin kanaati-
dir. Ekseriyet diyor ki bu alenen müzakere edilemez. Çünkü bu gerek dahilde ve gerek hariçte suitesirat
– 376 –
yapacaktır ve zatı âlileri ekalliyeti teşkil ediyor. Ekalliyeti teşkil eden zat bunu kabul ederek oturuyor ve
hakkını muhafaza ediyor.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Muta olursa itiraz hakkı da sakıt olur. (Gürültüler)
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Rica ederim, burada söz söylemeye hakkım vardır. Canım
efendim hemen olmadı ya benim söylemekliğimle... Siz iddia ettiğiniz şeyi yapmıyorsunuz. Bırakınız be-
nim hürriyeti kelâmım vardır. Siz de çıkın celsei aleniyede söyleyiniz. Ben bunun meşruiyetine, doğrulu-
ğuna kaniim.
ABDULHAK TEVFİK BEY (Dersim) — Hülâsa...
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Sonra Beyefendiler Başkumandanlık...
ABDULHAK TEVFİK BEY (Dersim) — Beyefendi hülâsasını söyleyiniz.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Ben yapamıyorum. Siz teşrif buyurunuz da söyleyiniz.
ABDULHAK TEVFİK BEY (Dersim) — Tafsilât gürültüyü mucip oluyor.
MUHİTTİN BAHA BEY (Devamla) — Ne yapalım. Teklifi vaki icabatı zamana muvafıktır, bu kanu-
nun kabulünü teklif ediyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, bir iki telgraf muhteviyatı arz edece-
ğim, belki bu meseleye taalluk eder ve bu mesele üzerinde fikirlerinizde, reyleriniz üzerinde bir tesir hâsıl
eder. Yalnız demin Hüseyin Avni Bey’in farz ettiği arkadaşlardan biri olurum diye evvel emirde bu teklifin
kabulünden evvel mi sonra mı arz edeyim, onu anlamak istiyorum. (Sonra sadaları. Şimdi sadaları)
REİS — Telgrafların şimdi okunmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar. (Kabul edilmiştir)
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim; şimdi okuyacağım telgrafta Yunan son derece ani bir
kararla harp yapmak istiyor. Bu telgrafı okurken Hariciye Vekili, Başkumandanlık kanunu üzerine icrayı
tesir ettirmek içindir diye hatıra bir şey gelmemesini zikrederim.
Arkadaşlar; bu telgrafı şimdi bir saat evvel aldım. Yunanistan’dan gelen son haberler. Yunan Hükûme-
tinin son günlerde Anadolu’nun ademi tahliyesine ve binaenaleyh muharebenin devamına karar verdiği
merkezindedir. Bu suretle Yunan Hükûmeti, İzmir’deki teşkilâtı milliyeye bir hikmeti vücut kalmasın, yani
teşebbüsü kendi elinde bulundursun istiyor. Bu suretle Yunan Hükûmeti İzmir’deki teşkilâtı milliyeye bir
hikmeti vücut vermemek yani teşebbüsü kendi elinde bulundurmak istiyor.
Yunan Hükûmetinin bu kararını teşkilâtı milliyenin taazzuv ve tevessüüne meydan vermemek maksa-
dına atfedenler de vardır. Teşkilâtı milliyenin Yunan ordusunu ifsat ederek Yunan idarei hazırası aleyhi-
ne teveccüh etmesi korkusu var. Yunan Hükûmetinin verdiği karar Yunanistan’ın her tarafında, köylerde
papazlar politika işleriyle meşgul olanlar vasıtasıyla tebliğ edildi. Venizelistler de bunlara yardım ettiler.
Bu sayede Yunanistan’ın, şurasındaki, burasındaki firarilerden birçoğu müracaatla cepheye izamlarına
muvaffakiyet hasıl olmuştur. Şehrimizdeki yani İstanbul’daki Yunan mehalifi siyasiyesindeki dünkü ve bu-
günkü tahkikatıma nazaran Yunanistan’ın sulhperver ve şeraiti sulhiyeye mütemayil olan siyasetinin harp
siyasetine tahavvül etmesine müsait beynelmilel siyasetle yeni bir hadise olmadığı fikrindedir. Mamafih
Gonaris’in bir İngiliz telkinatına tabi bulunması ihtimalini de derpiş ediyorlar. Mesele herhalde Gonaris’in
Meclisi Millîdeki son beyanatının metni geldikten sonra istidlal edilecektir. Atina’dan şehrimize gelen son
hususi haberlerden birine nazaran Gonaris Cenova’da iken Loyd Corc’tan Yunanistan harbe devam etsin.
Bir faaliyet gösterdiği takdirde Trakya meselesiyle İzmir’in muhtariyet meselesinde muvaffakiyet hasıl ola-
cağı vaadini almıştır. Mamafih bu haberin mevsukiyeti katiyesi iddia edilemez.
Sonra nota hakkında Paris’teki Ferit Bey’den şu telgrafı aldım:
«Fransa’nın teşebbüsü üzerine İtalya, teklif dairesinde müzakereye razı olmuştur. İngiltere cevabı ret
vermiştir. Son nota muhteviyatında asla tadilât icra edilmeyerek behemahal mütarekenin kabulü ve mü-
zakerenin şeraiti sulhiye heyeti umumiyesinin kabulünü müteakip başlaması esaslarında ısrar etmiştir ve
bunu müşterek bir ültimatom, ihtarname halinde bize bildirilmesini talep etmiştir. Hariciye pek şiddetli
– 377 –
bir şekil alan Cenova konferansıyla meşgul olduğu için henüz verilecek cevabı tezekkür etmemiştir. Yeni
bir cevap için teşebbüs edeceğimi ve alacağım malûmatı hemen bildireceğimi arz ederim.»
Bu da İstanbul’dan geliyor: Oradaki komiserler sulh şeraiti için müzakereyi kabul ve mevkii müza-
kere olmak üzere Hükûmeti metbualarına tevcih eylediklerini yazmıştım. İngiltere şeraiti sulhiye nikatı
hususiyesi Türkler tarafından kabul ve mütareke akdedilmezden evvel müzakeratı sulhiyeye girişmekle
meselenin uzatılacağını ve işin bir neticeye vusulü müteassir olacağını beyan ile evvelki nota üzerinden
ısrar eylemeyi tavsiye etmiş ise de Paris ve Roma’nın buna itiraz eylediğini, fakat işin uzamasına göre
İngiltere’nin diğerlerinin noktai nazarının kabulünü kaviyyen muhtemel bulunduğunu şimdi arz ettim.
Alacağım malûmatı arz ederim.
Bunlar matbuata verilmiş şeyler değildir, bunlar tahmindir efendim.
VASIF BEY (Sivas) — Efendiler, Ferit Bey’den gelen ikinci telgraflarda Tan Gazetesi’nin başmakale-
sinden gazetelerde intişar etmeyen bazı havadisler vardır ki buna müşabih şeylerdir. Fakat bunlar resmi
iş’arlardır.
REİS — Efendim müzakerenin kifayeti hakkında dört, beş takrir var. Sonra söz alanlar da var.
SALÂHATTİN BEY (Mardin) — Vasıf Bey’i dinleyelim efendim. Askerdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, ben mütalâatımı beyan ettim. Fakat bir asker ağzından
da şurada ifade ediliyor. Ben salâhiyeti teşriiyemi kimseye vermeyelim diyorum. Bugün o Başkumandan-
lığın faidesi var mı, yok mu? Bunun müzakeresini yapalım. Ali Şükrü Bey’in mütalâası diye müzakereyi
çabuk kapatmayalım. Mütehassıs zevat söylesin ve mesele tenevvür etsin. Ondan sonra kararımızı verelim.
EMİN BEY (Bursa) — Usulü müzakereye dair buradan arz edeceğim. Hüseyin Avni Bey’in söylediği
olabilir. Müzakerenin kifayeti reye konduktan sonra bir mütehassıs müzakerenin kifayeti aleyhinde söz
söyleyebilir.
REİS — Müzakere kâfi görüldüğüne nazaran mesele yoktur. Müzakerenin kifayeti hakkındaki takrir-
leri okutuyoruz.
Gümüşhane Mebusu Mustafa Bey’in takriri:
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun aynen reye vazını teklif ederim.
Gümüşhane
Mustafa
Bursa Mebusu Operatör Emin Bey’in takriri:
Riyaseti Celileye
Leh ve aleyhte kâfi söz söylendi. Kanun maddelerinin reye vazını teklif ederim.
Bursa
Operatör Emin
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Zamanın ve vaziyetin ehemmiyet ve nezaketine mebni Başkumandanlık kanununun
kemafissabık tecdit ve temdidine karar verilmesi lüzumunu teklif eylerim.
Genç Mebusu
Hamdi
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun reye vazını teklif eylerim.
– 378 –
Kırşehir Mebusu
Yahya Galip
REİS — Efendim bu takrirler müzakerenin kifayeti hakkındadır. Müzakereyi kâfi görerek maddelere
geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar. (Hayır, hayır sadaları) (Kabul, kabul sesleri)
Efendim müzakere ekseriyetle kâfi görüldü. (Ekseriyet yok sesleri) Efendim ekseriyette, ittifakımız var-
dır, aksini reye koymaya hacet yoktur.
Birinci Madde — Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa’ya Başkumandanlık tevcihine dair
olup iki defa üçer mah temdit edilmiş olan kanun üç mah daha temdit edilmiştir.
REİS — Efendim birinci madde hakkında söz isteyen var mı?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim Başkumandanlık Kanunu’nun ihtiva ettiği mehazir anlaşıl-
madı deniyor. Bendeniz bundan ne gibi mehazir çıkacağını iki kelime ile söylemek isterim.
O da bugünkü vaziyeti askeriyenin masarifine Hükûmeti askeriyenin tahammül edememesindeki
Hükûmetin aleyhine tetkik edememesidir. Efendim, çünkü buna elimizi uzattığımız gibi Başkumandanlık
salâhiyetidir diyorlar. Efendiler; bugün vaziyeti haliyeyi bir fecaatla tasvir etmek lüzumu yok, biliyorsunuz
bunları ve bu vaziyeti idame edebilmek için memleketin kudreti yok. Bu ayanen görünüyor. En uzak nok-
talara ellerimizi uzatarak topladığımız paralarla... toplanabilecek iki üç parayı bir araya getirmek istiyor.
Acaba Meclis bu eline geçirebildiği varidatına ne kadar müddet ordusunu tutabileceğini zan ve tahmin
edebilmektedir. Niçin bu konuşulmuyor, neye konuşamıyoruz? Neye tetkikat yapamıyoruz? Çünkü önü-
müze bir duvar çekiyor, hakkınızı verdiniz bunu soramazsınız diyorsunuz. Başkumandana aittir deniyor.
İşte efendiler asıl mühim olan ve korktuğumuz nokta Meclis müşafehe ve serbestisini ve tetkik edebilmek
ve serbest görüşmek için bu serbestinin hiçbir takyidi kanuniye geçmemesi lâzımdır. Ben meseleyi eşhas
olmaktan bir kere uzak tutarım kendi şahsıma. Fakat bunun bir meselei eşhas olduğunu gördükçe mütees-
sir olurum. Bu kanunun tetkike saik olan fikrin ne kadar ruhî bir fikir olduğu hepimizin kalbinin bir araya
gelmesiyle anlaşılmıştır. Fakat safahatı devamına bakılacak olursa idamesini mucip olan eşkal değişmiştir,
kalmamıştır. Eğer yalnız teşriî bir vaziyette kalmak nazarî bir şekil ile kalmak olacaksa teşriî hukukumuzu
feda etmeyelim. Bu, ziyan değildir, bendeniz kanaatimin hilâfında beyanı mütalaa eden arkadaşlarımın fi-
kirlerini kendilerine ait görmekle beraber doğru olmadığını açıkça görmek söylemek isterim. Ordunuzda
tasarrufat yapabilirsiniz. Vaziyeti maliyenizi idare edebilirsiniz. Memleketler üzerine vaki olan vaziyet-
lerde kanun angaryayı meneder. Angarya yaptırıyorsunuz, doğru mudur? Mehakim teşkil olunur gider.
Herhangi bir yerde icrayı kaza eder. Bu doğru mudur? Hakkı kazayı kim vermiştir. Rica ederim, siz bunu
verenler bunu devredin diye mi verdi? Orduda ortada (notu hususi: Silik kısmın sebebi zahrındadır) bir
şey var ki belki hiç kimsenin şeysi olmaksızın ve muktezayı ahval devam edip gidiyor. Bu fesada doğru
gider.20 Yanlış olan şeyi ortadan kaldırmak lâzımdır. Yoksa burada herkesin birbirinden şüphe etmeye
müsaade yoktur. Efendiler, bendeniz eşhas meselesini sıfır görürüm, bizim mevcudiyetimiz üzerinde her
şey zaittir. Orta yerde tarih ile Hükûmet ve millet vardır. Binaenaleyh hayatı beşer mahdut ve mukassardır.
Binaenaleyh eşhas kuvvetimi gözümüzün önünde hedef tutmayalım. Vakıa icabatı siyasiyesini, icabatı
umumiyeyi nazardan dûr tutmak da doğru değildir. Onu da tutuyoruz. Onu da çiğniyoruz. Yalnız kendi-
mizin hukukunu ve kendimizin takayyüdünü artıralım. Bütçe üzerinde, idarei memleket üzerinde sıfat ve
salâhiyeti bir yüktür.
Bu ikinci madde oldukça bendeniz bunun muhalifiyim. İkinci madde lağvedilirse bu şekil belki yaşa-
yabilir ve bir zaruret halinde idame ettirilebilir. İkinci madde kaldıkça katiyen rey vermem ve doğrusunun
da bu olduğunu arz ederim. Bu mesele şahıs meselesi olmadığını tekraren arz ediyorum. Usul meselesidir,
usul meselesi üzerinde münakaşat için Meclisin serbest çalışabilmesi lâzımdır. Bu kanun onu takyit ediyor,
ne derseniz deyiniz. Tabir bulamıyorum, yani hürmeten, idareten, takyiden birbirimizin çalışması tearu-
20 Bu sahifedeki orduda kelimesi asıl zabıt müsveddelerinde ortada olarak muharrerdir, bu cihetle tashil edilmiştir. Fesada doğru gider
cümlesi ise 23’üncü sahifede Hüseyin Avni Bey’in ifadatından olduğu gibi surette ve Başkitabet emriyle zabıttan çıkarılmıştır. 11. 5.
1338. Hamit
– 379 –
zen mani oluyoruz. Efendiler; mesaili sairesini bırakınız. Mesaili esasiyesi üzerinde yapacağımız işler için
çalışabilmek için bendeniz diyorum ki karşımızda mesul bir şahıs görelim, gayri mesul bir sıfatı haiz bir
şahsiyeti karşımızda görürsek münakaşa edemiyoruz. Sebebi bellidir. Arkadaşlar, bu mesaili halledelim
ve bu bizim ordumuz yegâne aletimizdir, kuvvetimizdir. Onun için bendeniz Meclisi Âlinin kendi istediği
gibi müzakere ve münakaşa edebilmesini isterim. Yalnız bu noktai askeriyededir. Teferruatı idariyeye ge-
lince: Sizin için malumdur. Angarya vesaire ile umuru maliyeye müdahale vardır, yoktur. Bütün bunlara
Başkumandanlık kanunu tearuz edince ellerinizi bağlıyorsunuz, susuyorsunuz. Her ne olursa olsun haysi-
yeti teşriiye itibariyle de muzır görüyorum efendim. İkinci madde olmamak şartıyla birinci madde kabul
edilebilir efendim. İkinci madde üzerine ilâve olunmamak şartıyla kabili kabuldür ve illâ olamaz. Benim
fikrim budur. Birinci madde bir kayıt ve şartla olursa kabili kabuldür ve illâ olamaz.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim, Müdafaai Milliye bütçesine ait arz ede-
ceğim. Malûmu âliniz Vekâlet bütçesini yapar, Encümenler tetkik eder ve nitekim öyle olmuştur ve bunu
Meclisi Âliniz tasdik ve kabul eder ve bu bütçe esastır ve bunda emin olabilirsiniz ki bunun mesuliyeti de
Heyeti Celileniz tarafından bana tevdi edilmiştir. Bunda yapılacak tasarrufat ve tenkihatı ben düşünüyo-
rum. Heyeti Celilenize karşı ben mesulüm. Başkumandan Paşa’nın bütçeye müdahalesi olmamıştır. Tenki-
satı yapıyorum, tadilâtı yapıyorum ve arkadaşlarımın da muavenetine intizar ediyorum. Gerek Müdafaai
Milliye Encümeninin orada tensip edilecek olan bütçe esasını Heyeti Celilenize getireceğim. Heyeti Celi-
leniz onu kabul ederse tatbik edeceğim. Kabul etmezse tadil edeceğim. Binaenaleyh bu hususta müsterih
olmanızı rica ederim. Bu hususta müdahale vaki olamaz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Paşa Hazretlerinin bu ifadelerine karşı bendeniz arz ettiğim nıkatta
sabitim. Bizim tetkikatımız tabiî Müdafaai Milliye tetkikatının geri hidematına inhisar eder. Ancak bi-
zim tetkikatımız geri hidemata münhasırdır. Fakat bizim tetkikatımız ufak tefek furuata ait kalıyor. Fakat
alelumum Meclisi Âliniz bunu münakaşa edecek mi ve kendisinin karşısında mesul bir zat görecek mi?
Görürse acaba bunu müzakere eder ve muvafık bir dereceye varabilir mi? Bu noktai nazardan mesul bir
Heyeti Vekile karşımızda görmek isterim. Paşa’nın şahsiyeti mevzubahs değildir. Maksadım budur.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Arz edeyim. (P) teşkilâtına ait mesailde ihtilâfımız vardır. Bazı arkadaşla-
rımız bunun tadilini söylediler. Fakat Müdafaai Milliye bunun tadilini nabemevsim, nabezaman buluyor.
Meclisi Âliniz halledecektir. Bütçe buraya geldiği zaman bu şekilde muhafazası şeklini biz arzu edeceğiz
ve Meclisi Âliniz de bu şekilde muhafaza edilmeyip de tadiline lüzum göstersinler. Esbabını söyleyecek-
ler. Meclisi Âliniz bu hususta bendenizi tanıyacak. Bütçenin mesulü Müdafaai Milliyenin mesulü Meclisi
Âlinize karşı benim.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler, celsei hafiye talebine bendeniz de vazı imza etmiştim. İlk defa olarak
söz istedim. Fakat maalesef müzakerenin kifayetine karar verdiniz. Ben alenî celsede kanaati vicdaniyemi
bildireceğim. Tamamiyle bütün efkârımı bildireceğim. Bakalım benim sözümü kim menedecek? (Yaşa
sesleri alkışlar)
Hafimüzakereye vazetmediğimizin sebebi bırakınız herkes kendi düşündüğünü kendisi söylesin. On-
dan sonra kanaatler tebellür etsin. Mademki siz kanaatlerimi celsei hafiyede söyletmediniz. Şimdi ben-
deniz celsei aleniye geldiği zaman bütün kanaatlerimi olanca üryanlığı ile anlatacağım ve bir kimse beni
menedemeyecek. Sonra tam müzakere cereyan ederken hiç mevzubahs edilmeyen bir meseleyi Hariciye
Vekilinin burada mevzubahs etmesi de hiç kabul edilmez bir meseledir. Çünkü mevzubahs olan Başku-
mandanlık kanunu meselesi idi. Yoksa şey değildi. Şimdi heyeti umumiyenizin sözleri hakkında ben söz-
lerimi celsei aleniyeye bırakıyorum ve orada tamamen söyleyeceğim. İkincisi...
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Hayır efendim, bu madde bütün sözlerinizi söylemeye müsaittir.
ŞEREF BEY (Devamla) — Müsaade etmediniz ki... Celsei aleniyede söyleyeceğim.
Efendiler, alenî celsede söylemeniz doğru olmaz diyor Hafız Mehmet Bey. Nerede duydunuz efendiler.
Meşrutiyet denilen mevcude dünyaya geldiği dakikadan bugüne kadar bütün çarpışan efkârın muhassa-
lası neden ibarettir biliyor musunuz? Ekalliyetin de sadasını işittirmeye çalışmaktan ibarettir. (Söyleyiniz
sesleri) Rica ederim efendiler, dünyanın hangi kanunu esasisinde ve hangi hukuku esasiyede, hangi kanu-
– 380 –
nu meşrutiyette gördünüz ki; ekalliyetin hakkı kelâmı yoktur. (Ekseriyetin sözü var sesleri, o burada yok
sesleri, gürültüler) Efendiler. Türkiye Büyük Millet Meclisi fırkai siyasiye değildir. Herkesin hakkı kelâmı
vardır. Şu halde ben celsei aleniyede lâzım gelen tenkidatımı yapmak üzere şimdi yalnız bir noktaya ilişi-
yorum.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Sadet haricinde söylediğin için ne bildiğin varsa onu söyle dinleyeceğiz
bakalım. (Sadet dahilindedir sesleri)
ŞEREF BEY (Devamla) — Sadet dahilinde söyledim, sadet haricinde söylemedim. (Gürültüler, devam
devam sesleri) Ekalliyetlerin hukukunu muhafaza et…
HASAN BEY (Elâziz) — Yalnız bugün mü hatırına geldi?
ŞEREF BEY (Devamla) — Her gün gelir ve hatta senden pek çok evvel... (Gürültüler) Hatta doğduğum
günden evvel pek çok evvel gelebilir. Efendi, ben çok evvel bu memleketle alâkadarım. Senden pek çok,
senden pek çok. (Alkışlar) Efendiler, hiçbir vakitte, hiçbir zamanda ordu bir kumandamız olamaz. Kabil
değildir, mümkün değildir. Biz, ölüm, kalım davasına girişmiş bir milletiz. Karşımızda en büyük düşman
var. O düşman İngiltere’dir. Ben Yunan demiyorum. Yunan çok geri kalır. Okuyunuz, tetkik ediniz. İngil-
tere hükûmeti Türkiye’nin imhasını kastetmiştir. Şu halde bir ordu meydana gelmiştir ve orduyu idare için
bir kumandana ihtiyaç vardır. Dünyanın hiçbir tarafında ordu kumandanının salâhiyeti tahdit edilmez.
Onun salâhiyeti askeriyesi vasî ve namütenahidir, ona karışamayız. Karışırsak ne olur? Meselâ ne gibi:
Beni götürüp ordu kumandanı yapmak gibidir. İsterseniz beni ordu kumandanı yapınız ve bir fırkayı ba-
tırmak isterseniz beni kumandan tayin ediniz.
HULUSİ BEY (Karahisarısahip) — O da oluyor...
ŞEREF BEY (Devamla) — Onu bilmem... Onun içtin rica ederim. Başkumandanlık kanununu tama-
miyle kabul etmek lâzımdır. Başkumandanlık kanunu lâzım değil mi? Ali Şükrü Bey’in dediği gibi lâzım-
dır. Demin Şükrü Bey’in ispat ettiği Başkumandanlık kanunu lâzımdır. İkinci derecede...
REİS — Efendim, heyeti umumiyesine dair söz söylemeyiniz, maddeye dair söyleyiniz.
ŞEREF BEY (Devamla) — Başkumandanlık kanunu lâzımdır. Diğerlerinin heyeti umumiyesi hakkında
celsei aleniyede söyleyeceğim efendim. (Hakkın yok sesleri)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, malumu âlileridir ki; müzakere edilen Başkumandanlık
salâhiyeti kanunudur. Bu bir kanun olarak müzakere edilemez, bu kanunun müzakeresi yanlıştır. Bu mad-
denin müzakeresi, eğer Heyeti Celile o kanunu yeniden kabul etmek istiyorsa yanlış vadiden gidiyoruz.
Madde bir, Başkumandanlığa şu, şu salâhiyet verilmiştir, diye bugünden kabul etmek zarureti vardır; yok-
sa o kanun kabul edilmiştir diye geride kalan bir kanunu kabul yanlıştır. Kabul edeceğimiz ve edeceğiniz
salâhiyet ne ise o kanun müzakere ediliyor, bu tekliftir, bir temennidir... Bununla o kanun tecdit olmaz,
yanlıştır efendim, bu müzakere de yanlıştır. Eğer bunu kabul etmek istiyorsanız Başkumandanlık kanunu
hitam bulmuştur, açarsınız yine o maddeleri müzakere ile kabul edersiniz, böyle bilvasıta kanun kabulü
yanlıştır.
ABİDİN BEY (Lazistan) — Efendim, şimdi arkadaşlarıma söyleyeceğim iki şey var, fikrimi ve kalbimi
söyleyeceğim ve kendime aittir biraz.
Malumu âliniz hani yılan hikâyesi gibi bir zaman bizi hayvan tetkikine memur etmiştiniz ya. İki ar-
kadaşım çekildi, ben kaldım, ben tahkikatımı yaptım adamakıllı. Fakat arkadaşlar, bana müsaade edin o
kâğıtları tamamen yırtayım, çünkü altında Çapanoğlu çıkıyor en sonra. (Handeler) Ciheti askeriye bir
zamana kadar istemediler bana versinler tahkikatı. Ben onlara askerce sual sordum: suallerimin cevabını
neticede aldım, fakat ben o zavallılara da acırım, çünkü neticede Levazımatı Umumiye Reisine sordum
ki; bu yüzde yirmi veya yüzde kırk toplanan hayvanatın toplandığı zamanda iaşesi ne idi ve siz müşavere
ettiniz mi Başkumandanlıkla. Başkumandan sizi çağırdı mı ki sizin ne kadar iaşeniz var ve yoktur, hayvan
topladınız? Ben bu kadar hayvan toplayacağım.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Bolşeviklik yapıyorsun.
– 381 –
ABİDİN BEY (Lazistan) — Affedersin. Ben hiçbir vakitte Bolşevik değilim. Lanet olsun; kahrolsun
diyen. (Bravo sesleri, alkışlar) Birkaç kişinin aleti olamam. (Alkışlar) Aşağı yukarı ben meslekimi gaip
etmişim. Arkadaşlar bendeniz en sonra Levazımatı Umumiye Riyasetine sordum, dediler ki; bu hayvanları
nereden aldınız, nasıl aldınız? Dedim Başkumandanlığın on numaralı emriyle aldık. Pekâlâ siz almadınız,
Başkumandanlık bu emri verdiği vakit, sahra kumandanı ordu kumandanının müşaviri sıhhısidir, siz de
müşaviri askerîsisiniz. Bunu müşavire sordunuz mu, sen ne kadar ay idare edebilirsin? Hayır doğrudan
doğruya emir verildi ve alınmıştır. Efendiler... Bu hayvanlar tamamiyle ölmüştür ve ben bunları verirsem
bütün arkadaşlar mesul olmak lâzım gelir, halbuki bu emir Başkumandanlıktan verilmiştir: Onun için ona
göre düşünmek ve salâhiyet vermek lâzımdır.
VASIF BEY (Sivas) — Efendim, Başkumandanlık kanunu her orduda bir Başkumandan bulunuyor,
ayrıca bir kanun yoktur. Dünyanın hiçbir tarafında bulunmaz.. Başkumandanların vazifesi müteaddit ku-
mandanların vazifesi değil, kavanini askeriye nasıl muayyen ise Başkumandanlık vazifesi de o suretle mu-
ayyendir. Onun fevkinde bir şey yapmak fazla ve bilumumdur. Bugün Meclisi Âliden bir Kolordu Kuman-
danının salâhiyetine dair bir kanun çıkmadı ve çıkmasına lüzum yok. Çünkü ahkâmı askeriye, kavanini
askeriye, ulûm bunu tespit etmiştir, bunun hududu muayyendir, salâhiyetin de, mesuliyetin de hududu
muayyendir, bu böyle olduğu gibi ordu kumandanlığının da böyle hatta Başkumandanlığın da böyledir. Şu
halde bu kanun bir fevkalâdeliği gösteriyor ki fevkalâdelik birinci maddesinde değil ikinci maddesindedir.
Yani büyük bir salâhiyet atfediyor. Tabiî bu büyük salâhiyete lüzumu hakiki var mı? İcap ediyor mu? Mem-
leketimizin menfaati var mı yok mu, burada mıdır? Yoksa lüzumsuz mudur? Sakarya Muharebesinde ordu
büyük bir buhran geçirdiği için seri bazı tedabir ittihaz edilmek üzere Başkumandanlığa böyle bir salâhi-
yet verilmesi lüzumu bu kanunun esasatına sebep gösteriliyor. Büsbütün reddedilecek bir şey olmamakla
beraber bu müthiş buhranlar gibi buhranları Fransız ordusu da geçirdi. Alman ordusu da geçirdi. Rus or-
dusu da geçirdi, hepsi malumu âlinizdir. Fakat efendiler; yeni Başkumandanlık ve o Başkumandanlık için
yeni salâhiyetler, hususiyetler icap ettirmedi. Hususiyle teşriî meclisler kendi haklarını vazifei teşriiyelerini
vermediler. Bilâkis içlerinden heyetler ayırdılar. Ordunun içine soktular. (Bravo sadaları, alkışlar) Bu bir
tahkikatı ilmiyedir ve tahkikatı ilmiyenin icabatı budur. Kavanini askeriyenin icabatı budur, değildir diye
cesarette bulunacak bir arkadaşımız bulunursa mutlaka hata etmiş olacaktır. Bunun icabatı bu, bu icabata
sonra hakkı teşriiyeye de rağmen ki salâhiyetimizi devretmek hakkını haiz diyebilirsek bu ikinci maddeyi
biz, ibka edebiliriz. Aksi halde ibka hakkımız değildir ve askerlik itibariyle de hiçbir faidesi yoktur. Faidesi
olmamakla beraber, mazarratı olduğuna dair misallerimiz mevcuttur. Şu halde hepimiz milletin selâmeti
ve onun için hüsnü niyetle çalışmak istiyoruz. Şu halde milletin hukukunu muhafazaya memur olduğu-
muz hukuku suiistimal etmeyelim. Zira bu kanun çok mühimdir. Cepheye memur olan bir Başkumandan
ordunun gerideki ihtiyacatına kumandan değildir. Ordunun noksanlarını ikmal gibi vazife buna ait en ağır
işleri yapmak mümkün müdür? Adimülimkândır. Zaman bize gösterdi. Biz yedi aydan beri yani Sakar-
ya Muharebesi’nden sonra işte hâlâ kıpırdayamadık ve kıpırdayamayacağız. (Bravo sadaları, alkışlar.) Bir
temasımız da kalmadı, olamadı ve olamayacak zannederim ki bunun sonu gelmez, iyi düşünelim, nadim
olmayalım, fırsat elimizde iken selâmetle düşünelim. Vicdanî bir surette düşünelim, bu ikinci madde faz-
ladır, kaldıralım efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BBY (Trabzon) — Efendim, bendenizin arzu ettiğim izahatı Vasıf Bey biraderimiz bir as-
ker sıfatıyla söylediler. O da Başkumandanlığın tabiî olarak lüzumuna kanidirler. Bu husustaki noktai na-
zarımı biraz evvel heyeti umumiyesi hakkında söz söylerken izah etmiştim. Yalnız bu noktada bir şey arz
etmek istiyorum. Bu da vaziyet icabatından zaruretli bir teliftir. Şimdi orta yerde ikinci madde meselesinde
atılan fikirler ikidir. Birisi meselâ deniliyor ki Sakarya Muharebesi’nden beri Başkumandanlık kanununun
ikinci maddesinden Başkumandan hangisinden istifade etmiştir. Fiilen hangi meseleden istifade etmiştir
diyorlar, yani etmemiştir demek istiyorlar. Etmemiştir demek ki lüzum yok.
İkincisi deniliyor ki şimdi bu salâhiyetleri almak bir ademi itimat manası tazammun eder diyorlar.
(Hayır, hayır, katiyen sadaları) Bendeniz kendi kanaatimce varit değildir diyorum, fakat bu hususta bazı
arkadaşlarımın kanaatince belki varittir. Bu itibarla ben diyorum ki biz bu kanunu şimdi müzakere edip
ikinci maddeyi lâğvedersek fena bir iş yapmış oluruz. Herhalde ikinci maddeyi ben rica ediyorum ki Baş-
– 382 –
kumandan Paşa Hazretleri mademki istimal etmiyor ve istifade etmedi. Bu salâhiyeti kendi arzusuyla ken-
di talebiyle Meclise versin, böyle olmadığını farz edelim. Ben Meclisin selâmeti namına söylüyorum ve bu
kanunun şekli aslisiyle ve zayıf bir ekseriyetle kabul edilirse demin hissedilen ademi itimat kokusu bunda
mevcut değil midir? Binaenaleyh şimdi hepimizin noktai nazarı birdir, bir iyiliğe doğru gitmek istiyoruz.
Herhalde arkadaşlardan bir kısmının kanaati, diğer kısmının kanaatine tamamiyle zıttır, onlarınki tebel-
lür etmiştir, diğerlerininki de tebellür etmiştir. Bunun ortasını bulmak menafii milliyeye daha muvafıktır
arkadaşlar. Çünkü eşkâl itibariyle bir tarafın (opstriksiyon) yapıp Meclisten çıkması yahut rey vermemesi,
müstenkif olması veyahut on, on beş, yirmi yahut kırk ekseriyetle kabul edilmesi deminki ademi itimat
kokusunu tevlit eder ve bundan da ademi itimat meselesi çıkar, hu caiz değildir efendiler.
Bir Başkumandan Meclisin müttefikan itimadını haiz olmalıdır? İş böyle görülür, böyle olmazsa iş gö-
remez, birbirimizi şöyle böyle yani muhalif ve mütezat efkârla çarpıştırmak suretiyle değil, uzlaşmak sure-
tiyle. Başkumandana rey vermek suretiyle iş görelim efendiler... Bunun için Başkumandan Paşa Hazretleri
mademki bu salâhiyeti bizzat kullanmıyorlar ve bu salâhiyetler teşri salâhiyetleridir; buna lüzum yoktur,
ben bunu size verdim desinler, bitsin.
LÜTFİ BEY (Siverek) — Diyemez.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) (Devamla) — Her Başkumandan haiz olduğu salâhiyetle, heyeti umumi-
yemizin itimadına mazhar olsun.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu verilir mi? Alınır mı?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurunuz efendim, alınmakta sizinle müttefikim, fakat di-
yorum ki...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Yani nereden alacağız?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Almakta vermekle olur, fakat bu Meclisin kanaatleri mutezat olan iki
kısım efkârı arasında fikren fena bir çarpışmayı mucip olacak, ben istiyorum ki her işte olduğu gibi Meclis-
te bu işte de bir vahdet tecelli etsin. Benim fikrim budur efendiler, benim bulduğum çare budur, bu husus
için siz başka çare bulabilirseniz maalmemnuniye kabul ederim.
REİS — Efendim, kifayeti müzakere hakkında takrir var, mesele tavazzuh etmiştir, birinci madde hak-
kında kifayeti müzakereyi reyinize koyuyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu madde hakkında bir takrir var, o takriri müsaadei âlinizle izah
edeyim, isterseniz okunsun ondan sonra izah edeyim. Başkumandanlık kanununun ikinci maddesinin il-
gasıyla kanunun tayini esami ile reye vazına dairdir. Binaenaleyh bir esas teşkil eder, bu cihetin reye vazını
teklif ediyorum.
FEVZİ PAŞA (Heyeti Vekile Reisi) (Kozan) — Efendim, bu kanun vaz olunduğu vakitte ordumuza
maddî ve manevî bir kuvvet izafe etmek maksadı, gayesi takip edilmişti. Şimdi malumu âliniz gerek gi-
riştiğimiz müzakeratı siyasiyede gerekse Yunanlıların yaptıkları harp hazırlıklarında daha büyük kuvvetli
bir cephe göstermek lâzım gelir, vaktiyle verdiğimiz salâhiyetlerden bir kısmını almak Başkumandanlığa
bir zaaf iras eder. Rica ederim evvelce verdiğimiz salâhiyetten hiçbir şey kısmayalım. Bu suretle kuvvetli
olarak müzakeratı siyasiyeye ve muharebeye girişelim, herhalde orduya bu zaaf gösterir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Paşa; Kuvvet Başkumandanlık Kanunu’nda değildir, milletlin
azim ve imanında, süngüsündedir, kuvvet milletin ispatı rüşt etmesindedir, kuvvet hak ve hâkimiyetimi-
zi...
REİS — Sual mi?..
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Evet efendim; sualdir. Sizi Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi yap-
tık, sizi Vekil yaptık. Orduların başına koyduk, siz düşmana cevap vereceksiniz, ordu burada müdrik bir
insan kitlesi, müdrik bir kuvveti âliye görmek ister. Başkumandanlığın kanunu ile ise vay halimize. Böyle
anlaşılıyorsa arz ediyorum ki o kuvvet değildir, Paşam. Biz o kuvveti orada görmüyoruz. Avrupalıların
nazarında burada reşit bir millet görmek istiyoruz.
– 383 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; bendenizin Paşa Hazretlerinden sual edeceğim nokta arka-
daşlarımızdan Rauf Beyefendi ile Muhittin Baha Bey’in buyurduğu şeydir. Yani her şeyi olduğu gibi bırak-
mak. Bunun mazarratının dokuz aydan beri çekilmediği kanaatinde iseler bize iraei muzafferiyet etsinler,
dokuz aydan beri yapılan şeyde. Binaenaleyh bendeniz diyorum ki neden acaba hem Başkumandanlığın
salâhiyetini muhafaza edelim hem de Meclisi Âlinin hukuku hürriyeti, teşriiyesini kuvvetiyle muhafaza
edelim. Bunu neden istemiyorlar, bana cevap versinler.
FEVZİ PAŞA (Erkânı Harbiyei Kanuniye Reisi) (Kozan) — Efendim, bir ordunun sevki idaresinde
vahdet ve kumandanın büyük tesiri vardır. Hüseyin Avni Bey biraderimiz buyurdular ki Erkânı Harbiyei
Umumiye Vekili yaptık ve ona kuvvet verdik. Halbuki malumu âliniz Erkânı Harbiyei Umumiyede bu kuv-
vet var iken Başkumandanlık kanunu kabul edildi. Demek ki Müdafaai Milliye ve Erkânı Harbiyei Umu-
miyeden mürekkep muzaaf kuvvet bir elde tutulmak istenildi. Bundan daha basit bir şey yoktur. Saniyen
efendim, daima böyle işlerde büyük kuvvetleri bir ele vermek herhalde daha doğrudur. O el hem istihzarî
olan Müdafaai Milliyeyi ve hem de hareket mahiyetinde olan Erkânı Harbiyei Umumiyeyi yakından kont-
rol eder. Bu hususta kuvvet vardır, zaaf yoktur.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Başkumandanlığın lüzumuna hepimiz kaniiz ve lüzumuna kanı
bulunurken Meclis kendi salâhiyetini ve kendisinin orduyu takviye için istimal edeceği salâhiyeti almak
isterse. Başkumandanlığın salâhiyetini takviye mi eder? Yoksa zafiyeti mi mucip olur? Çünkü bu kanunu
Meclis yapıyor ve Meclis yaparsa kavi olur. Paşa bir emirle yaparsa zayıf olur ve zayıf olmuştur.
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Bendeniz demin de arz ettiğim veçhile Meclis bunu bilüzum görüp salâ-
hiyeti aldığı gibi Başkumandanlığın nüfuzu düşmüş demektir. Hem ordunun istihzaratı hem de ordunun
sevki hareketi.
VASIF BEY (Sivas) — Rica ederim. Müdafaai Milliye ve Erkânı Harbiyei Umumiye gibi iki kuvveti
tevhit etmek suretini münasip görüyorsunuz. Ordunun sevk ve hareketi esasen dünyanın her tarafında
Başkumandanlıkla onun karargâhını teşkil eden Erkânı Harbiyenindir. Bunlar cephe (otorite) sidir. Da-
hilî (otorite) yi teşkil eden Müdafaai Milliye Başkumandanlığa merbut değildir. Nasıl hazırlanmak lâzım
geliyorsa Başkumandanlıkla görüşürler. Karşılığını hazırlarlar, esbabını ihzar ederler ve o harp (otoritesi)
değil dahiliye otoritesidir. Âdeta Dahiliye Vekili ne ise o da dahili otoritedir. Siz dahile karışmazsınız. Sizin
vazifeniz doğrudan doğruya cephedir. Cephe ile meşgul olursunuz ve o zaman doğrudan doğruya ihtiya-
cınızı istersiniz; vatan da sizin ihtiyacınızı gönderir.
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Başkumandanlık da öyle yapıyor efendim. Başkumandanın yaptığı işte
budur... İki kuvvet birleştirilmiştir.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Vasıf Beyefendi demincek mühim bir meseleden bahsettiler ki
hakikaten gayet mühim bir meseledir. Dediler ki yedi aydan beri, Sakarya Muharebesinden beri ordu bir
alım ileri atmamıştır, kemmiyeten, keyfiyeten hiçbir fark yoktur. İşte Başkumandanlığın yaptığı bundan
ibarettir, bu hususta Meclis tenvir buyurulsun.
FEVZİ PAŞA (Devamla) — Herhalde Sakarya Muharebesinden sonra ordu kemmiyeten ve keyfiyeten
pek çok terakki etmiştir ve daima muvaffakiyet istihsali için uğraşıyor ve buna emindir.
REİS — Efendim müzakerenin kifayeti hakkında bir takrir vardır. Söz alan arkadaşımız da yoktur.
Takrirde deniliyor ki, mesele tavazzuh etmiştir, müzakere kâfidir. Birinci maddenin müzakeresini kâfi
görenler lütfen ellerini kaldırsın... Müzakere kâfi görüldü.
Efendim on beş imzalı bir takrir var. Salâhattin Bey’le rüfekasının takriri:
Riyaseti Celileye
Temdidi teklif olunan Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesinin idamesi Meclisi Âlinin
salâhiyeti teşriiyesini tahdit ve tenkis etmekte olduğundan bu maddenin lağvını ve lağvı hususu-
nun tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
– 384 –
Mersin Erzurum Lâzistan Karahisarısahip

Salâhattin Hüseyin Avni Ziya Hurşit Hulusi
Dersim Yozgat Siverek Karahisarısahip

Mustafa Bahri Lütfi Mehmet Şükrü
Sivas Yozgat Amasya Sivas

Vasıf Feyyaz Ali Mehmet Ragıp Ziyaettin
Ergani Kastamonu Kayseri Genç
Sırrı Besim Ahmet Hilmi Ali Vasıf
Beyazıt
Şevket
(Kabul sesleri)
REİS — Efendim, bu temdit edilmek istenilen Başkumandanlık salâhiyetinin ikinci maddesinin tayyını
fakat bu tay keyfiyetinin reyi işarı ile değil tayini esami ile reye vazı teklif ediliyor. Bu kanunun mütebaki
mevaddına devam edebilmek için evvelemirde bu cihet halledilsin diyorlar. Eğer tensip buyurursanız bu
kanunun heyeti umumiyesini tayini esami ile reye vazetmezden evvel ikinci maddeyi reye vazedelim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu madde reye vazedilirse sonra tekmil ârâ toplanır? (Sonra ittifakla
çıkar kanun sesleri)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu madde kabul edilecek olursa kanun ittifakla çıkar o
vakit.
REİS — Efendim, bu maddenin tayyını heyeti umumiyesinden sonra koyalım. Efendim birinci mad-
denin müzakeresi kâfi görüldü. Maddeyi reyi âlinize arz ediyorum. Birinci maddeyi kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın... (Birinci madde kabul edilmiştir.)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Sakat oldu efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, sonra bu teklifin hiç reye konmasına lüzum kalmaz.
Evvelce konması lâzımdır. Çünkü kanun bir maddeyi ihtiva ediyor. Eğer bu takrir reddedilirse o vakit reye
konur bu. Bu teklifimiz maddenin içindedir efendim.
REİS — Efendim on beş imzalı takrir ki Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesinin tayyı hak-
kında ve tayini esamiyi talep eden takriri reye koyuyorum. Tayyı kabul edenler beyaz kabul etmeyenler
kırmızı pusula atsınlar. (Gürültüler) (Anlaşılmadı sesleri)
REİS — Tekrar edeceğim efendim, müsaade buyurun. Efendim Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci
maddesinin tayyı için on beş imza ile ve tayini esami ile reye vazını teklif eden takriri reye vazediyorum.
Bunu tabiî reye vazetmeye mecburum. Tayyını kabul edenler beyaz, kabul etmeyenler kırmızı pusula ver-
sinler. (Gürültüler)
(Yoklama suretiyle reyler atılmaya başlandı.)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Canım bu tayini esami ile reye konamaz.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Efendim tayini esami ile reye vazedilemez. Celsei hafiyede yok-
lama olmaz.
REİS — Efendiler yoklama bitmiştir. Reylerini istimal etmeyenler varsa lütfen etsinler.
Ârâ tasnif edilinceye kadar on dakika teneffüs etmek üzere celseyi tatil ediyorum efendim.
– 385 –
OTUZ DOKUZUNCU İN’İKAT 4 Mayıs 1338 Perşembe Üçüncü Celse
Üçüncü Celse
REİS: Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri
REİS — Celse küşat olundu. Efendim, Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesinin tayyına dair
olan teklife iştirak eden zevatın adedi (176), muamele tamam 12 müstenkif, 73 beyaz, 91 kırmızı. Binaena-
leyh tay teklifi reddedilmiştir. Madde bakidir.
Başkumandanlık Kanunu’nun müzakeresi kâfi görülmüştür. Birinci maddeyi reyinize arz ediyorum.
Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
İkinci madde okundu.
İkinci Madde — İşbu kanun 5 Mayıs 1338 tarihinden muteberdir.
REİS — İkinci madde hakkında söz isteyen var mı? (Ekseriyet yok sadaları) Şimdi yoklama oldu efen-
dim, ekseriyet vardır.
İkinci maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyetle kabul edilmiştir.
Üçüncü madde okundu.
Üçüncü Madde — İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur.
REİS — Üçüncü madde hakkında söz isteyen var mı? (Hayır sadaları)
Üçüncü maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Kanunun heyeti umumiyesini reyinize arz ediyorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kanunun he-
yeti umumiyesi kabul edilmiştir.
Bundan sonra celsemiz alenîdir efendim. İkinci maddenin tayyı hakkındaki takririn reye vazında ka-
bul eden azanın esamisi
Hasan Tahsin Bey (Antalya), Ali Vefa Bey (Antalya), Mustafa Bey (Antalya), Mehmet Şeref Bey (Edir-
ne), İsmail Remzi Bey (Isparta), Cemal Paşa (Isparta), Mehmet Nadir Bey (Isparta), Hacı Veli Efendi
(Eskişehir), İsmail Bey (Erzurum), Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Asım Bey (Erzurum), Mehmet Salih
Efendi (Erzurum), Halil Bey (Ertuğrul), Necip Bey (Ertuğrul), Sırrı Bey (Ergani), Yasin Bey (Oltu), Şevki
Bey (İçel), Hafız Abdullah Efendi (İzmit), Edip Bey (Batum), Şevket Bey (Bayazit), Hüsnü Bey (Bitlis), İs-
mail Suphi Bey (Burdur), Mehmet Akif Bey (Burdur), (Abdullah Efendi (Bolu), Hamit Bey (Biga), Hamdi
Bey (Tokat), Rifat Bey (Tokat), Şükrü Bey (Canik), Dursun Bey (Çorum), Tufan Bey (Hakkâri), Abdülhak
Tevfik Bey (Dersim), Mazlum Baba (Denizli), Mustafa Bey (Dersim), Vasıf Bey (Sivas), Mustafa Lütfi Bey
(Siverek), Ömer Lütfi Bey (Saruhan), Celâl Bey (Trabzon), Ali Şükrü Bey (Trabzon), Hafız Şahin Efendi
(Gaziantep), Fahrettin Bey (Kars), İbrahim Bey (Karesi), Basri Bey (Karesi), Abdulgafur Efendi (Karesi),
Mehmet Vasfı Bey (Karahisarışarki), Mustafa Bey (Karahisarışarki), Hulusi Bey (Karahisarısahip), Ömer
Lütfi Bey (Karahisarısahip), Mehmet Şükrü Bey (Karahisarısahip), Besim Bey (Kastamonu), Ömer Vehbi
Efendi (Konya), Ahmet Hilmi Bey (Kayseri), Osman Bey (Kayseri), Ali Vasıf Bey (Genç), Fikri Faik Bey
(Genç), Sait Bey (Kângırı), Ziya Bey (Kângırı), Fahir Efendi (Kângırı), Besim Atalay Bey (Kütahya), Cemil
Bey (Kütahya), Doktor Abidin Bey (Lâzistan), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Salâhattin Bey (Mersin), Arslan
Bey (Maraş), Tahsin Bey (Maraş), Refet Efendi (Maraş), Mustafa Lütfi Bey (Malatya), Kasım Bey (Muş),
Bahri Bey (Yozgat), Feyyaz Âli Bey (Yozgat).
Tay takririni reddeden azayı kiramın esamisi Hilmi Bey (Ardahan), Hacı Atıf Efendi (Ankara), Ömer
Mümtaz Bey, (Ankara), Tahsin Bey, (Aydın), Faik Bey, (Edirne), Şeyh Hacı Fevzi Efendi (Erzincan), Enver
Bey, (İzmir), Mahmut Esat Bey (İzmir), Yunus Nadi Bey (İzmir), Hafız İbrahim Efendi (Isparta).
Hüseyin Hüsnü Bey (Isparta), Ahmet Mazhar Bey (İstanbul), Hacı Arif Bey (İstanbul), Hüseyin Hüs-
nü Efendi (İstanbul), Ali Rıza Bey (İstanbul), Ali Fethi Bey (İstanbul), Neşet Bey (İstanbul), Numan Usta
– 386 –
(İstanbul), Emin Bey (Eskişehir), Halil İbrahim Efendi (Eskişehir), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir),
Mehmet Niyazi Efendi (Eskişehir), Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul), İbrahim Hakkı Bey (Ergani), Hüseyin
Bey (Elâziz), Muhittin Bey (Elâziz), Ahmet Fevzi Efendi (Batum), Ahmet Nuri Efendi (Batum), Akif Bey
(Batum), Doktor Tevfik Bey (Bayazit), Süleyman Sırrı Bey (Bayazit), Operatör Emin Bey (Bursa), Muhit-
tin Baha Bey (Bursa), Mustafa Fehmi Efendi (Bursa), Veli Bey (Burdur), Fuat Bey (Bolu), Tunalı Hilmi
Bey (Bolu), Nuri Bey (Bolu), Mehmet Bey (Biga), İzzet Bey (Tokat), Mustafa Vasfi Bey (Tokat), İhsan
Bey (Cebelibereket), Rasim Bey (Cebelibereket), İsmet Bey (Çorum), Haşim Bey (Çorum), Hasan Efendi
(Denizli), Feyzi Bey (Diyarıbekir), Kadri Bey (Diyarıbekir), Rıza Vamık Bey (Sinop), Rauf Bey (Sivas),
İbrahim Süreyya Bey (Saruhan), Reşat Bey (Saruhan), Refik Şevket Bey (Saruhan), Hafız Mehmet Bey
(Trabzon), Hasan Bey (Trabzon), Hüsrev Bey (Trabzon), Kılınç Ali Bey (Ayıntap), Kâzım Paşa (Karesi),
Mesut Bey (Karahisarışarki), Ali Bey (Karahisarısahip), Hulusi Efendi (Karahisarısahip), Doktor Suat Bey
(Kastamonu), Yusuf Kemal Bey (Kastamonu), Doktor Fikret Bey (Kozan), Doktor Mustafa Bey (Kozan),
Fevzi Paşa (Kozan), Musa Kâzım Efendi (Konya), Cevdet Bey (Kırşehir), Sadık Bey (Kırşehir), Yahya Galip
Bey (Kırşehir), Atıf Bey (Kayseri), Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane), Ruşen Bey (Gümüşhane), Mustafa Bey
(Gümüşhane), Şeyh Fikri Efendi (Genç), Cevdet Bey (Kütahya), Ragıp Bey (Kütahya), Şeyh Seyfi Efendi
(Kütahya), Esat Bey (Lâzistan), Osman Bey (Lâzistan), Derviş Bey (Mardin), Mithat Bey (Mardin), Feyzi
Efendi (Malatya), Doktor Tevfik Rüştü Bey (Menteşe), Hacı Ahmet Bey (Muş), Mustafa Hilmi Efendi
(Niğde), Hakkı Bey (Van), Ahmet Bey (Yozgat), Rıza Bey (Yozgat),
Müstenkif âzayı kiramın esamisi
Ali Bey (Amasya), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), Hüsrev Sami Bey (Eskişehir), Naim Efendi (İçel),
Halil İbrahim Efendi (İzmit), Hacı Şükrü Bey (Diyarıbekir), Hamdi Efendi (Diyarıbekir), Şerif Bey (Si-
nop), Nebil Efendi (Karahisarısahip), Doktor Ali Haydar Bey (Genç), Sadettin Bey (Menteşe),
(Dosyada bulunan takrirler)
Başkumandanlık Kanunu’nun heyeti umumiyesini kabul edenler:

Ali Rıza Efendi (Amasya), Hamdi Efendi (Diyarbekir), Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul), Feyzi Efendi
(Malatya), Şükrü Bey (Canik), Mahmut Esad Bey (İzmir), Hafız Şahin Efendi (Ayıntab), Faik Bey (Edir-
ne), Hacı Süleyman Efendi (İzmir), Hafız İbrahim Efendi (Isparta), Atıf Bey (Kayseri), Operatör Emin Bey
(Bursa), Tunalı Hilmi Bey (Bolu), Doktor Suat Bey (Kastamonu), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) Rasim
Bey (Sivas), Mustafa Hulusi Efendi (Karahisar), Ali Bey (Karahisarısahip), Rasim Bey (Cebelibereket),
Şemseddin Bey (Ankara), Ruşen Bey (Gümüşhane), Cevdet Bey (Kırşehir), Eyüp Sabri Bey (Eskişehir)
Hüsrev Bey (Trabzon), Mehmed Şükrü Bey (Gümüşhane), Akif Bey (Batum), Hulusi Bey (Ardahan), Der-
viş Bey (Mardin), Rıza Bey (Kırşehir), Nuri Bey (Bolu), Sadık Bey (Kırşehir), Fehmi Bey (İstanbul), Hamdi
Bey (Genç), Vamık Bey (Sinop), Cevdet Bey (Kütahya) Hacı Ahmet Bey (Muş), Fevzi Paşa (Kozan), Ali
Cenani Bey (Gaziayntab), Şevki Bey (İçel), Hasan Efendi (Denizli), Refik Şevket Bey (Saruhan), Ferid Bey
(Çorum), Osman Bey (Lâzistan), Halil İbrahim Efendi (Eskişehir) Mustafa Vasfi Bey (Tokat), Hüseyin Bey
(Kozan), İbrahim Bey (Saruhan), Feyzi Bey (Diyarbekir), Kazım Paşa (Karesi), Yunus Nadi Bey (İzmir),
Abdullah Efendi (Bolu), Hacı Atıf Efendi (Ankara), Emin Bey (Eskişehir), Doktor Mustafa Bey (Kozan),
Kılınç Ali Bey (Gaziayntab), Yusuf Kemal Bey (Kastamonu), Mustafa Hilmi Efendi (Bursa), Mustafa Hilmi
Efendi (Niğde), Doktor Fikret (Kozan), Ali Vefa Bey (Antalya), Halil İbrahim Efendi (İzmit), Mithat Bey
(Mardin), Emin Bey (Canik), Hakkı Bey (Van), Hüseyin Hüsni Efendi (Isparta), Osmanzade Hamdi Bey
(Ertuğrul), Ahmed Bey (Yozgad), Ahmed Nuri Efendi (Batum), Doktor Refik Bey (Bayezid), Neşet Bey
(Üsküdar), Seyfi Efendi (Kütahya), Süleyman Sırrı Bey (Bayezid), Vehbi Bey (Karesi), Haşim Bey (Ço-
rum), Rauf Bey (Sivas, Tahsin Bey (Aydın), Muhyiddin Baha Bey (Bursa), Enver Bey (İzmir), Fahreddin
Bey (Kars), Tevfik Rüşdi Bey (Menteşe), Mehmed Bey (Biga), Tevfik Bey (Van), Şeyh Hacı Feyzi Efendi
(Erzincan), Ali Rıza Bey (İstanbul), Akif Bey (Diyarbekir), Veli Bey (Burdur), Doktor Fuat Bey (Bolu),
Hamdi Efendi (Diyarbekir), Şeref Bey (Edirne), Hakkı Bey (Ergani), Ahmed Mazhar Bey (İstanbul), İsmet
Bey (Çorum), Mehmed Niyazi Efendi (Eskişehir), Ragıp Bey (Kütahya), Mustafa Bey (Gümüşhane), Naim
– 387 –
Bey (İçel), Mesud Bey (Karahisarışarki), Ahmed Feyzi Efendi (Batum), Rıza Bey (Yozgad), Hasan Bey
(Trabzon), İhsan Bey (Cebelibereket), Necati Bey (Bursa), Hafız Mehmed Bey (Trabzon), Hüseyin Hüsni
Efendi (İstanbul), İzzet Bey (Tokat), Musa Kazım Efendi (Konya), Hacı Arif Bey (İstanbul), Besim Atalay
Bey (Kütahya), Ömer Mümtaz Bey (Ankara), Cavid Bey (Kars), Ömer Lütfi Bey (Saruhan), Osman Nuri
Bey (Bursa), Reşad Bey (Saruhan), İsmail Suphi Bey (Burdur),
Reddedenler:
Hasan Basri Bey (Karesi), Mehmed Salih Efendi (Erzurum), Selahaddin Bey (Mersin), Ziya Hurşit Bey
(Lâzistan), Mehmed Ragıp Bey (Amasya), Tufan Bey (Hakkâri).
Müstenkifler:
Mehmed Nadir Bey (Isparta), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), Abdulhak Tevfik Bey (Dersim), Edip Bey
(Batum), Mustafa Bey (Karahisarışarki), Mehmed Vasfi Bey (Karahisarışarki), Celaleddin Bey (Trabzon),
Nebil Efendi (Karahisarısahip), Behcet Bey (Kangırı), Esat Bey (Lazistan), Hacı Vehbi Bey (Isparta), Ali
Sururi Efendi (Karahisarışarki), Ömer Vehbi Efendi (Konya), Sadeddin Bey (Menteşe), Mustafa Bey (An-
talya), Refet Efendi (Maraş), Abdulgafur Efendi (Karesi), İsmail Remzi Bey (Isparta), Mehmed Akif Efendi
(Burdur), Hasan Tahsin Bey (Antalya), Süleyman Sırrı Bey (Yozgad), Hacı Şükri Bey (Diyarbekir), Cemil
Bey (Kütahya)
Riyaseti Celileye
Leh ve aleyhte kâfi söz söylendi. Kanun maddelerinin reye vazını teklif ederim.
Mayıs 1338
Bursa
Operatör Emin
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Celsenin alenî olmasını teklif eyleriz.
Kayseri Kayseri
Osman (Okunamadı.)
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun aynen reye vazını teklif ederim.
Mayıs 1338
Gümüşhane
Hasan Fehmi
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Kanunun reye vazını teklif eylerim.
4 Mayıs 1338
Kırşehir Mebusu
(Okunmadı)
– 388 –
Riyaseti Celileye
Temdidi teklif olunan Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesinin idamesi Meclisi Âlinin salâhi-
yeti teşriiyesini tahdit ve tenkis etmekte olduğundan bu maddenin lağvını ve lağvı hususunun tayini esami
ile reye vaz’ını teklif eyleriz.
Lâzistan Erzurum Mersin Sivas

Ziya Hurşit A. Azmi Salâhattin Mustafa
Siverek Yozgat Karahisarısahip Amasya

Lütfi Bahri Mehmet Şükrü M. Ragıp
Yozgat Genç Kayseri Kastamonu

Feyyaz Ali Ali Vasıf Ahmet Hilmi Besim
Ergani
Sırrı
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Zamanın ve vaziyetin ehemmiyet ve nezaketine mebni Başkumandanlık Kanunu’nun
kemafissabık tecdit ve temdidine karar verilmesi lüzumunu teklif eylerim.
4 Mayıs 1338
Genç Mebusu
Hamdi
Riyaseti Celileye
Başkumandanlık Kanunu’nun temdidi hakkında bazı rüfeka tarafından mevdu teklifi kanuninin tayini
esami ile reye vazını teklif eyleriz.
4. 4. 1338
Kayseri Kastamonu Oltu Kangırı
A. Hilmi Besim Yasin Ziya
Mersin Tokat Çorum Denizli
Selahattin Hamdi Dursun Mazlum Baba
Genç Erzurum Erzurum Hakkari
A. Haydar Hüseyin Avni Asım Tufan
Kayseri Karahisarısahip Karahisarısahip Lazistan
Osman Mehmet Şükrü Hulusi Ziya Hurşit
Sivas
Mustafa
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh etmiştir. Müzakere kâfidir. İkinci maddenin reye vazıyla kabulü lüzumuna karar ve-
rilmesini teklif eylerim.
4 Mayıs 1338
Genç Mebusu
Hamdi
– 389 –
TBMM
6 Mayıs 1338 (1922)
Münderecat

1. — Vaziyeti askeriye hakkında Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin izahatı ve vaki sualle-
re cevabı.
Cilt : 19
40’ıncı İn’ikat – 1’inci Celse

KIRKINCI İN’İKAT 6 Mayıs 1338 Cumartesi Birinci Celse
KIRKINCI İN’İKAT
6 Mayıs 1338 Cumartesi
Birinci Celse
REİS: İkinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri
KÂTİPLER: Âtıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
REİS — Ekseriyet var, celseyi küşat ediyorum. Efendim, celsei hafiye zaptını okuyoruz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, evvelâ celse neden hafi oluyor? Onu anlayalım, celsenin
hafi olmasına karar verelim de ondan sonra celsei hafiye olsun.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Ben arkadaşlarımla hususî hasbihal yapmak
için celsei hafiye teklif ettim. (Muvafık sesleri)
REİS — Efendim, celsenin hafiyen devamını arzu edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
(Zaptı sabık hülâsası okundu)

OTUZ DOKUZUNCU İÇTİMA
İkinci Celse
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat Başkumandanlık Kanunu’nun üç ay
daha temdidi hakkındaki teklifi kanunînin celsei hafiyede müzakeresine dair takriri müzakere ve kabul
olunduktan sonra mezkûr kanunun heyeti umumiyesi müzakere edilerek birinci maddenin kabulünden
evvel ikinci maddenin tayyına dair takrir tayini esami ile reye konulup ârâ tasnif edilinceye kadar celse
tatil olundu.
Üçüncü Celse Hafi

Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat kanunun ikinci maddesinin tayyı hak-
kındaki takririn 17 müstenkif ve 73 kabule karşı 94 rey ile reddedildiği tebliğ olundu. Kanunun diğer
mevaddı aynen kabul olunarak celsei aleniyeye geçildi.
Aynen kabul edilmiştir.
6 Mayıs 1338
İkinci Reis Vekili Kâtip
Musa Kâzım Kayseri
Âtıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalâa var mı?... Zaptı sabık aynen kabul edilmiştir efendim.
– 392 –
KIRKINCI İN’İKAT 6 Mayıs 1338 Cumartesi Üçüncü Celse Hafi
1. — Vaziyeti askeriye hakkında Başkumandan Muştala Kemal Pasa Hazretlerinin izahatı

ve suallere cevabı.
REİS — Buyurun Paşa Hazretleri.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendiler. Başkumandanlık Kanunu’nun tem-
didi münasebetiyle perşembe günü cereyan eden müzakeratta, rahatsızlığım münasebetiyle, maatteessüf
bulunamamıştım. Fakat cereyan eden müzakereye -neticesi itibariyle- muttali oldum. Neticesi yani mua-
melenin natamam kalmış olması beni müzakerenin safahatına dahi kesbi ittilaa sevk etti. Bu münasebetle
o müzakerede söz söylemiş olan arkadaşların tekmil sözlerini gözden geçirdim, verilen reyleri dahi tetkik
ettim. Binaenaleyh, bulunmuş kadar vakıf olduğumu zannederim.
Efendiler, Başkumandanlık Kanunu’nun yapıldığı günü hep beraber tahattur edelim: Yunan orduları
bazı muvaffakiyetli harekâttan sonra Ankara istikametinde yürümekte idi. Ordumuz Sakarya gerisine ka-
dar gelmiş idi. Meclisi Âliniz bu düşman ordusunu bertaraf etmek ve vaziyeti umumiyeyi tahlis eylemek
için bir çare ve tedbir düşünmek mecburiyetini hissetti ve bu tedbir ve çare neticesi Başkumandanlık ih-
dasıyla ona salâhiyeti kâfiye itası suretinde tecelli etti. Başkumandanlık Kanunu yapılırken bu kanunun üç
aydan fazla hakkı hayata malik olmamasını Heyeti Celilenize teklif eden doğrudan doğruya bendenizdim.
Bu kanunla vücuda getirilen Başkumandanlık vazifesini deruhte ettikten üç ay sonra kanunun temdidi
veya lağvı yine Heyeti Celileniz huzurunda münakaşa edildi. Bidayette olduğu gibi bu münakaşa netice-
sinde de Heyeti Celilenizin ekseriyeti bu kanunun temdidi taraftarı oldu. Ondan sonraki tedbirler de bu
suretle neticelendi. Ancak mebdeinde ve müntehasında daima bu kanunun ademi lüzumundan, yahut
lüzumu tadilinden bahseden ve Başkumandanlığın mevcudiyetinden müşteki olan zevat vardı. Mebdede
olduğu gibi müntehada da, yani bugün de aynı müştekiler yüzünden Başkumandanlık sıfat ve salahiyeti
hakkındaki münakaşat malumunuz olan son manzarayı irae etmiştir. Bendeniz lüzumsuz bir mevkiin,
bir makamın mutlaka idamesi taraftarı değilim. Sonra herhangi bir makamın lâyüsel olacak salâhiyetlere
malikiyetini temin edecek kanunların da idamesi taraftarı değilim. Ancak bu makamın ve bu makama
salâhiyetbahş olan kanunun lüzum ve ademi lüzumunu düşündüğümüz zaman kendi noktai nazarımı da
açık söylemek mecburiyetinde bulunuyorum. Fakat müsaade buyurursanız son noktaı nazarımı söyleme-
den evvel meselenin mahiyetini teşrih etmek için hasbihal tarzında birkaç söz söyleyeyim ve sözlerimi
bunun ademi lüzumu hakkında, bunun ademi lüzumuna dair söz söylemiş olan zevatın bazı sözlerinden
de istifade edeyim. Meselâ Salih Efendi söylediği sözlerde bir hakkın gasbı mevzubahistir. Mustafa Kemal
Paşa bu hakkı bizden gasp etmek istiyorsa kendisini küçültür ve biz de o hakkı sarihimizi vermeyecek iken
verirsek aptalız...
Efendiler, Başkumandanlık ihdası ve Başkumandanlık Kanunu’nun yapılması mevzubahis olduğu ilk
gün bu kürsüde söylenilen sözleri hatırlayalım. Ben hiç kimseye beni Başkumandan yapınız demedim, ben
hiçbir kimseye bu salâhiyeti bana veriniz demedim. Bilakis bütün Meclis bana behemehal Başkumandan
olacaksın dedi ve bugün en müşteki olan arkadaşlarım bu kürsüden feryat ettiler dediler ki; başka yapacak
çare yoktur. Reisimizi Başkumandan yapalım. Onunla beraber, ordumuzla beraber zafere gidelim. (Doğru
sadaları) Binaenaleyh benim hiçbir vakit hatırıma gelmedi ki; Meclisi Âlinin tamamen, kısmen cüzen
salâhiyetini gasbedeyim ve böyle bir tasavvur benden uzak olsun...
Arkadaşlar, açık ifademden beni mazur görünüz. Her birinizin salâhiyeti fevkalâde ile intihap olun-
masına ve salâhiyeti fevkalâde ile müntahap zevatın burada bütün memleketin mukadderatına vazıülyed
bir mahiyet iktisap etmesine herkesten ziyade ben çalışmışımdır. (Doğru sadaları) Ve bunun için pek
çoklarınız bilirsiniz ki en yakın arkadaşlarımla fikir mücadelesi yapmışımdır ve bunu temin edebilmek
için bütün hayatımı, bütün mevcudiyetimi, bütün şeref ve haysiyetimi en mühlik tehlikeye ilka etmişimdir.
Binaenaleyh, bu benim eserimdir. Ben herkes gibi eserimi tezlil değil ilâ ile muvazzafım. (Teşekkür ederiz
sesleri) Fakat daima kraldan ziyade kral taraftarıyım. Onun için rica ederim. Salih Efendi’nin hiç olmazsa
beni de kendisi kadar bu Meclisin hukukuyla alâkadar farz etsin.
– 393 –
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Daha büyük bir mevkiiniz vardır.

MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Binaenaleyh, Meclistin bir hakkını gasp etmek sözünü tama-
men Salih Efendi’ye iade ederim. Böyle bir şey mevzubahis değildir.
Efendiler! Başkumandanlık Kanunu’nun veya meselenin mevzubahis olması lâzım geldiği zaman bu
meselenin celsei hafiyede müzakeresinin münasip olacağına dair bir takrir verilmiş, bu takrir birçok su-
retlerle tefsire uğramış ve meselenin açık celsede olması hususunda söz söylenilmiştir. Bu hususta Kara-
hisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey bazı sözler söylemiştir. Yani celsei hafiye ile hakikati milletten
gizlemek hususunda bir temayül ima etmiştir. Milletten hakikati ve mebuslarının söylediği güzel sözleri
saklıyoruz, demiştir.
Efendiler, bir defa Meclisi Âliniz alelade bir Meclis değildir: bir Meclisi Mebusan değildir. Salahiyetli
icraiyeyi de haiz ve mahiyeti hazırası ile bir Heyeti Hükûmettir. Dünyanın neresinde görülmüştür ki bir
memleketi, bir devleti idare eden Heyeti Hükûmet bütün mukarreratını alenen ittihaz etsin. Bu dünyada
mevcut değildir, bu olamaz. Binaenaleyh, bu noktai nazardan Meclisi Âlinizin yapacağı öyle müzakereler
ve mukarrerat vardır ki bunları derhal millete söylemek derhal cihana ilân etmek gayri caiz olabilir. Bu pek
mantıki ve pek makul bir şeydir. Başkumandanlık Kanunu’nun aleni celsede mevzubahis olmayıp da hafi
celsede mevzubahis olması hikmeti ve esbabı ise pek suhuletle mütalaa olunabilir. Takdir buyurursunuz
ki Başkumandan olacak zatın ordu üzerinde ve bilhassa ordunun karşısında bulunan düşman üzerinde
hükmü, nüfuzu çok büyük görülmek lâzım gelir. Binaenaleyh, haysiyeti çok büyük olmak lâzımdır. Hal-
buki kim olursa olsun bir adam bir memuriyete tayin olunurken onun leh ve aleyhinde söz söylenince
onun tesiri nüfuzundan hakikaten bir şey zayi ettirmek imkân ve ihtimali vardır. Nitekim, biliyorsunuz
bir valinin tayininde bile, bir mutasarrıf tayininde bile, bir zamanlar burada mevzubahis ve münakaşa
olmuştu. Buraya gelsin biz tayin edelim. Buna ademi lüzum ne idi. Çünkü filân adam şu, şu noktalarda
şöyledir, böyledir, yapar, yapamaz, eder, edemez derseniz ve bu suretle görürseniz tabii oradaki hüküm ve
tesiri az çok mütezelzil olur. Nerede kaldı ki bir dâva takip eden, bir ihtilâl yapan, bir inkılâp geçiren bu
millet düşman karşısındaki ordulara Başkumandan tayin ederken düşmanlara karşı bizim Başkumandan
yapar yapamaz yaptı, yapamadı diye münakaşa eder. İşte bu vaki olmamak için, bu mahzur vaki olmamak
için aleni celsede değil, hafi celsede münakaşa edilmesi tercih edilmek lâzımdır. Mamafih bizim Meclisli-
miz dünyanın en demokrat bir Meclisidir ve ben vicdanen arzu ediyorum ki, Meclisi Âlimizi teşkil eden
azanın her biri bütün içtihadatını söylesin, bütün tenkitlerini yapsın, bütün gördükleri mahzurları ifade
etsin. Binaenaleyh, celsei aleniye talep etmek demek arkadaşlarımızı bu serbestii vicdandan, fikirden ve
serbestii hürriyetten menetmiş oluyoruz. Biz bunu istemediğimizden dolayı mı şey ediyorsunuz. Uzun
münakaşat celsei hafiyede yapılmış olmakla beraber, en ufak ciheti aleniyeye intikal etmiş olmakla beraber
yine bir mahzurdur. Faraza Hüseyin Avni Bey benim burada rahatsızlığımı mevzubahis etmesi bile doğru
değildir. Benim rahatsızlığımı burada ifade etmiş olması dahi mahzurludur. Benim hastalığımı buradan
ilâna lüzum var mı? Belki düşman benim rahatsızlığımı işitir ve üç beş gün sonra taarruza geçer. Benim
hastalığımı düşmanın işitmesi doğru mudur?. Biz Kralın hasta yattığını işitmek için casus kullanırız. Bina-
enaleyh bu bile hatadır. Yoksa Mehmet Şükrü Bey’in dediği gibi hiçbir vakit şu kürsüden söylenecek söz-
lerin, yapılacak tenkidatın milletten gizlenmesi noktai nazarına matuf değildir. Bilâkis düşmanlarımızdan
gizlemektir. Yoksa burada söylenecek sözleri millete işittirmek lâzım gelseydi ve bunda menfaat olsaydı,
bir fayda bulunsaydı ve ben çok tercih edecektim ki buradan söz söylesin ve ben de Mehmet Şükrü Efen-
di’nin sözlerindeki manayı vereyim. (Bravo sesleri)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Ne varsa söyleyiniz Paşam.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Şükrü Efendi bilsin ki, millet onun gibi düşünmüyor. Şükrü
Efendi’nin dediği gibi komedya oynatmıyoruz ve biz buraya komedya oynatmak için toplanmadık. Efen-
diler komedya oynatmak isteyenler varsa kendisidir. Fakat efendiler emin olsun ki biz o komedyaya ka-
pılmayacağız. (Bravo sadaları) Şükrü Efendi oynamak ve oynatmak istediği komedi neticesinde kapıldığı
kanun pençesinden ne kadar tezellülle kurtulduğunu unutabilecek kadar çok zaman geçmemiştir. (Doğru
sadaları.)
– 394 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Estağfurullah, serbestii kelam bu mudur Paşa Hazretleri?
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Şükrü Efendi diyor ki; cepheden gelen arkadaşlardan yaptı-
ğım tahkikata göre Başkumandanlığa lüzum yoktur, olsa bile evvelki kadar değildir.
Efendiler, Başkumandanlık lüzumunun ve ademi lüzumunu Şükrü Efendi ve Şükrü Efendi’nin arka-
daşlarının takdirine ihtiyaç yoktur. Şükrü Efendi ile arkadaşları ordunun yalnız inhilâline yardım eden
kuvvetlerdir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Estağfurullah Paşam estağfurullah.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Cephe arkadaşlarımızdan kimler var Paşam?
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Siz değilsiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Arkadaşlarımın hepsi de muhteremdir. Böyle şeyler...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Paşam itham altında bırakmayın, ne varsa hepsini söy-
leyin.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Mehmet Şükrü Bey diyor ki; Başkumandanın yaptığı ka-
nunlar şöyle oldu, böyle oldu. Efendiler ben kanun neşretmedim. Başkumandanlar kanun neşretmezler.
Başkumandanlar emir verir ve ben emir vermişim kanun neşretmedim. Benim neşrettiğim emirlerin tat-
bikanda suiistimalât olduğu beyanındadır. Bu gayri caizdir diyemem. Fakat yalnız benim emirlerimin tat-
bikatında suiistimal vardır demek caiz değildir. Belki bütün kanunların, bütün emirlerin tatbikatında onu
tatbika memur olanların hataları, suiistimalleri olabilir, bu varittir. Binaenaleyh, bu gibi suiistimal erbabını
tecziye etmek de Hükûmete ve binnetice Meclisi Âlinize ait bir meseledir ve bir vazifedir. Binaenaleyh
Meclisi Âlinizde hiçbir zaman bu gibi suistimalâtı terviç eden kimse bulunmamıştır.
Sonra Şükrü Bey diyor ki; Başkumandanlığı tevcih ettiğinizden bugüne kadar ordu hakkında hiçbir
izahat ve malumat verilmemiştir veyahut kaç defa verilmiştir. Bendeniz zannediyorum iktiza ettikçe He-
yeti Celilenizi ordumuzun vaziyeti hakkında meselâ cepheye giderken ve bahusus beş on gün evvel de
cepheden geldiğim vakit beyanatta bulundum ve benim beyanatım hakikaten ordunun vaz’ı aslisini ifade
eder beyanattı. Eğer bu beyanat kendilerini tatmin etmiyorsa, beyanat icat etmeye muktedir değilim.
Abidin Bey de kendisinin bir hayvan tetkikine memuriyetinden bahsettiği sırada suiistimal vaki oldu-
ğundan ve suiistimal olduğunu ima eder sözler söylemiştir. Kendisini tahkikattan menetmişler, hayvanlar
ölmüş vesaire... Efendiler, kendisini ifayı vazifeden meneden kimse olmamıştır. Hayvanlar ölmüşse bil-
miyorum hangi hayvanlardır. Fakat cümlenin malumu olduğu üzere vebayı bakari vardı. Yalnız Abidin
Bey’in tetkikine memur olduğu hayvanlar değil birçok yerlerde bile ahalinin dahi ordu aksamında böyle
vefiyat vuku bulmuştur. Yan: kendisi... karıştırırsak bir Çapanoğlu çıkarmamıştır. Bir Çapanoğlu çıkan bir
meseleyi neden şimdiye kadar söylemedi ve şimdiye kadar hepinizi ve herkesi böyle altında Çapanoğlu
bulunan bir mesele karşısında uyutmuş oldu? Bundan dolayı kendisini vazifei vekâletini ifa etmemiş ol-
makla itham ederim.
Efendim, Hüseyin Avni Bey kanun aleyhinde idarei kelâm ederken birçok mütelâşi sözler söylemiştir.
Bilhassa bu sözler meyanında benim nazarı dikkatimi celbeden bir iki nokta vardır ki onu burada tekrar
etmek mecburiyetindeyim. Meclisi Âliye hitaben diyorum; bu tarzı hareketle milletli siz rezil edeceksiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır Paşam, öyle bir ifadem yoktur.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Tabiî Heyeti Âliye bunu işitmiştir. Zabıt burada olsaydı, zabıt
burada yok.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Öyle bir sözüm yoktur, yanlıştır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Öyle ise şayanı teessüftür ki zabıtta böyledir. Sonra, miskinler
sözü ve siz milleti rezil edeceksiniz sözü vardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır yoktur. Bir arkadaş duymuş ise söylesin. (Hayır sadaları.)
– 395 –
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Şimdi efendim, Hüseyin Avni Bey diyor ki; vazifeler şahıslar-
la olmaz. Binaenaleyh, şahıs, fert yoktur, millet vardır. Evet yani bir heyeti içtimaiyenin kuvayı umumiyeti
Heyeti Celilenizde mütecellidir. Her yerde böyledir. Fakat fertler vardır. Çünkü bu heyetler bütün memle-
ketlerde bu işleri fertlerle ve şahsiyetlerle yapmaktadır. Bugün İngiltere Devleti Lloyd Corc’u eline almıştır,
öteki Puancare’yi almıştır, öteki bir Şanzer’i eline almıştır, diğer öteki Lenin’i almıştır. Bunlar birer ferttir
ve milletlerin fertten müteşekkil olduğunu düşünürsek (fertle olmadığı) sözünün doğru olmadığı anlaşılır.
Ferdin mevcudiyetini inkâr etmek bu noktadan da caiz değildir. Nazariyattan tevakki ve tecerrüt edelim.
Fertler vardır efendiler ve bunları da sözlerle inkâr etmenin imkânı yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurunuz efendim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Dur efendim, ne zırzır ediyorsunuz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Zırzır kelimesini kabul etmem.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Zırzır yapıyorsun ya.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İstirham ediyorum Paşam. Sözünüzü geri alınız.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Mahalle kahvesi midir burası?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Milletin Kâbesidir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Öyle ise riayet ve hürmet ediniz Kâbe’ye.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Ben hürmetkarım.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Efendiler, söz söyleyen bir zat da Salâhattin Bey’dir. Salahattin
Bey sözlerinin mükaddematında bize taarruz edip edemeyeceğimiz sormuş biz de edeceğiz demişiz ve
kendisi de edemeyeceğiz demiştir. En nihayet edememişiz, kendi sözü olmuştur. Halbuki zannediyorum,
taarruzun esbabı tehirini Heyeti Celilenizin huzurunda bilvesile gerek ben ve gerek asker arkadaşlarım,
yani Erkânı Harbiye Reisi, Müdafaai Milliye Vekili defeatle söylemişizdir. Tekrar edeyim; Sakarya Harbini
müteakip taarruza devam edemeyecek bir halde idik. Çünkü cephanemiz nakıs idi, bunları ikmal için za-
mana muhtaç idik. Bu esnada kış bastı, kış basınca ihtiyacatımızı temin edemedik. Böyle ihtiyacatı ikmal
ve ihzar edemeyince harekât kesbi betaat etmiş ve yahut duçarı teahhur olmuştur. Bunu mahrem olarak
arkadaşlarıma ifade ettiğimi zannediyorum. Fakat bittabi bunu bütün dünyaya ilân edemeyiz efendiler.
Lâkin tekrar ediyorum, kararımız taarruz etmektir. Düşmanı vatanımızın üzerinden teb’id ve tardetmek-
tir. (İnşaallah sadaları) Ve bu kararımızda sabit bulunuyoruz ve bunda tereddüdü müstelzim hiçbir sebep
dahi mutasavver değildir. Salâhattin Bey, Başkumandanlığın lüzum ve ademi lüzumunu söylerken diyor
ki; ordu haddi azamîsine varmıştır. Evet ordumuz mükemmeldir, fakat itiraf ederim, henüz haddi azamîsi-
ne varmamıştır. Binaenaleyh, bir asker arkadaşımızın Heyeti Celilenize ordumuz haddi kemale varmıştır
diye beyanatta bulunması için ordunun mahiyeti asliyesini ve içyüzünü bilmesi lâzımdır. Halbuki diğer
taraftan işte sahibi salâhiyet olan Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi ve Müdafaai Milliye Vekili bu noktada
müşterek değildir. Bu iddiada bulunmak tabiî musip olamaz. Ben diyorum ki haddi azamîsine dahil ol-
mamıştır maatteessüf. İrsal ile uğraşıyoruz. Salâhattin Bey’den ziyade o ordunun başlarında bulunan ku-
mandanlara aittir. Halbuki ordu başında bulunan arkadaşlar Salâhattin Bey’le aynı fikirde değildir. Erkânı
Harbiyei Umumiye Reisinden başlayınız, ta ordu kumandanlarına kadar, kolordu kumandanlarına kadar
böyle demiyorlar. Onlar diyorlar ki, bunu sen idare edeceksin, sen kumanda edeceksin bize. Senin ku-
manda etmene ihtiyacımız, vardır. Bunlar çok namuslu ve çok iyi bir kalp ve dimağa malik insanlardır ve
bunu nezaheti vicdaniyeleri itibariyle itiraf ediyorlar, kumanda etmek zaruretindesin diyorlar bana. Onun
için bu doğru değildir. Bundan sonra Salâhattin Bey diyor ki; bizim en büyük vazifemiz siyaset yapmak-
tır. En büyük vazifemiz siyaset yapmak değil, en büyük vazifemiz topraklarımızda bulunan düşmanı tart
etmektir. Maahaza bir dakika için Salâhattin Bey’in sözlerini kabul edelim. Ben mani miyim yahut Baş-
kumandan mani midir? Bu sözün Başkumandanlık Kanunu ile ne alâkası vardır? Efendiler, bugün milleti
yaşatacak harp değildir diyorlar. Efendiler, bugün milleti yaşatacak yalnız harptir, başka bir çare yoktur.
Maatteessüf onun için bütün kudretimizi, bütün menabiimizi, bütün varlığımızı orduya vereceğiz ve harp
– 396 –
yapacak bir iktidarda olduğumuzu dünyaya tanıtacağız ve ancak ondan sonra milleti insan gibi yaşatmak
mümkün olacaktır. (Çok doğru sadaları.)
Sonra Salâhattin Bey diyor ki: Bugünkü vaziyeti askeriyenin mal olduğu masarifi tetkik etmek için
Başkumandanlığın mevcudiyeti bir settir, bir haildir.
Efendiler, bu doğru değildir. Başkumandan Heyeti Celilenizi menabii maliyeyi tetkikten ne vakit men
etmiştir? Ya Heyeti Celileyi ya Heyeti Hükûmeti veyahut Heyeti Hükûmetten birisini nasıl menedebilir?
Bu mümkün olmayan bir iştir. Menabii varidatımızla ne yapabileceğimiz hakkındaki endişe herkesten
ziyade belki bizim kafalarımızdadır. Nitekim geçen gün Harp Encümeninde bunu tetkik ettik. Paramız
nedir ve azamî ne yapabiliriz? Ben bir defa daha rica ettim arkadaşlarıma ki; tetkikat yapınız, köylerde ve
her yerde ne kadar tenkihat yapmak mümkünse onları da yapalım, ancak mevcut olan paramızla gayeye
doğru yürüyelim. Bunu arzu eden benim ve bu arzumu tatbik ile iştigal eden arkadaşlarımla yine Heyeti
Celileniz içinde bazı rüfekaya müracaat etmek suretiyle bunlar yapılmaktadır. Binaenaleyh, böyle bir şey
varit değildir.
Salâhattin Bey diyorlar ki: Acaba Meclisi Âli eline geçirebileceği para ile ordusunu ne kadar müddet
tutabilecektir? Bunu görüşmek ve tahmin etmek lâzımdır.
Efendiler, bittabi Heyeti Celilenizi bunun hakkında görüşmekten meneden bir kuvvet yoktur. Yalnız,
ben zannediyorum ki; bunu birçok defalar görüşmüş bulunuyorsunuz. Sabık Maliye Vekilinin bu kür-
süden resmî ve hususi Heyeti Celilenize mali hususta verdiği izahat ve tafsilâtı kulaklarımızı doldurmuş
bir haldedir. Binaenaleyh, kuvvei maliyemizi tahmin etmeyen, takdir etmeyen hiçbir arkadaşımız yoktur.
Yalnız bendeniz buna bir şey ilâve etmek istiyorum, biz ordumuzun mevcudiyetini mevcut paramızla
mukayese edemeyiz. «Paramız vardır ordu yaparız, paramız bitti, ordu inhilâl etti» benim için böyle bir
mesele yoktur. (Alkışlar) Efendiler, para vardır, para yoktur ister olsun, ister olmasın ordu vardır. (Alkış-
lar) Bunu bir misal ile arz etmek isterim. Bendeniz ilk defa bu işe başladığım zaman, en âkil ve mütefekkir
arkadaşlarım bana sordular; yahu paramız var mıdır? Yoktur, silâhımız var mıdır? Yoktur, yoktur dedim.
Ne yapacaksın dediler ordu olacak ve bu millet istiklâlini kurtaracaktır dedim. Binaenaleyh, hepsi oldu ve
daha olacaktır. (Şiddetli alkışlar) Bunun için ordumuzun mevcudiyetinin daha ne kadar para ile devam
edebileceğini ölçemeyiz efendiler. (Bravo sadaları) Kanunun memlekette angaryayı menettiğinden bahse-
diyorlar. Doğrudur efendiler. Fakat tehlike, ihtiyaç bize her şeyi meşru göstermektedir. Eğer ordumuzun
ihtiyacatı millete angarya yaptırmayı da istilzam edecek olursa bunu da yapacağız ve en doğru kanun
bu olacaktır. Binaenaleyh, kanun buna manidir diye milletin ve ordunun mağlubiyetten tabiisini istilzam
eden tedabiri almakta tereddüt etmeyeceğim.
Salâhattin Bey en son sözlerinde diyorlar ki; orduda bir ifsat var, ordu fesada doğru yürüyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hayır efendim, böyle bir şey söylediğimi hatırlamıyorum.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Maatteessüf böyle bir kelime vardır. «Orduda bir şey var ki
hiçbir kimsenin... ve muktezayı ahval devam edip gidiyor, bu fesada doğru gidiyor.»
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yoktur efendim, benim lisanımdan bu kabil kelime çıkmamıştır. Du-
yan arkadaşımız varsa söylesin.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Yoksa pekâlâ... O halde zabıttan çıkması lâzım gelir. Maatte-
essüf zabıtta vardır.
Efendim. Vasıf Bey sözlerine şöyle başlıyorlar. Diyorlar ki; her yerde Başkumandan vardır. Fakat Baş-
kumandanlık için ayrıca bir kanun yoktur. Mevcut kavanini askeriye her kumandanın olduğu gibi. Başku-
mandanın da vazife ve salâhiyetini tayin ve tahdit eder ve bunu ulum tayin ve tespit eder.
Efendiler, malumu âlinizdir ki; devletler muhtelif şekillerdeki hükûmetlerle idare olunurlar. Şekillerine
göre başlarında İmparatorlar, Krallar, Çarlar, Padişahlar bulunur ve bazılarının başlarında da Reisicum-
hurlar vardır. Bizim şekli Hükûmetimiz bugün için bunların hiçbirisine tetabuk etmeyen şekli mahsu-
sudur ki hadisatın icbarıyla meydana gelmiştir. Her devlette şekle göre Başkumandan İmparatordur, Pa-
dişahtır, Çardır veyahut Reisicumhurdur ve bu gibi memleketlerde mevcut olan Meclislerde yalnız sıfatı
– 397 –
teşriiyeyi haiz Mebusan Meclisleridir ve bu isimlerini saydığım adamlar da en büyük kuvvet, en büyük
kuvvei icraiye ve salâhiyet ihraz eden, işgal eden insanlardır. İşte Başkumandanlık o insanların uhdesinde-
dir. Bizim şeklimizde ise Başkumandanlık sıfatı ve salâhiyeti ise Meclisi Âlinizin şahsiyeti maneviyesinde
mefhumdur. Bir şahsı muayyen yoktur ki daima onu teşhis etsin. Maneviyeti şahsiyede vardır. Başkuman-
danlar vakti hazarda hali faaliyette bulunmazlar. Vakti hazarda memleketler kavanini mevcude dairesinde,
rüesayı memleketin mesuliyetleri tahtında idare olunur. Fakat ilânı harp olunduğu zaman nasıl ki, ordu
seferberliğe kalbolunursa ve bunun için iradei hü kümdarî, Çarî, Padişahı her ne çıkarsa o suretle ya o zat
bizzat kumandayı deruhte ederler veya başka bir zatı, herhangi birini tevkil eder ve tevkil ederken bir ida-
rei hükümdarı sadır olur. Binaenaleyh, Başkumandanlığın mevcudiyeti hakkında kanun yoktur dediğimiz
zaman, işte bu idarei hükümdarî, Çarî varit olabilir. Eğer o adamı tayin eden herhangi bir meclis olsaydı,
o meclisin ifadesine tabiî kanun derlerdi. Fakat şimdiye kadar dünya yüzünde böyle bir şey olmamıştır.
Meclis bir Başkumandan tayin etmişse onun ifadesi kanundur. O halde kanun vardır. Tayin etmemişse, bir
zat kendi kendini tayin etmişse veyahut herhangi birini vekâleten tayin etmişse o irade etmiştir. Onun için
kanun vardır ve mevcut Kavanîni Askeriye ki Ceza Kanunnamesiyle Dahiliye Nizamnamesinde kuman-
danların, malum kumandanların, kıta kumandanlarının ve biraz daha büyük kumandanların salâhiyetle-
rini bu iki kanunname tayin etmiştir. Şu kadar ceza verir, şu kadar izin verir, vermez bu icra ve salâhiyeti
tayin eden bu iki kanunu ben biliyorum, başkasını bilmiyorum. Fakat Başkumandanların her memlekette,
daima vezaifi tayin olunmamışsa gayri muayyen olduğu içindir. Vasıf Bey’in ulum bunu tespit eder deyişi
başka mahiyettedir. Ulumu askeriye, Başkumandanlığın salahiyetini ifade etmez. Başkumandanlığın salâ-
hiyetini tayin etmez efendiler... Bu ulum ve fünun Başkumandanlık sıfatını ifade eden şeylerdir. Halbuki
bizdim mevcut olan kanunumuzda da sanata müteallik bir şey yoktur. Bunlara lüzum yoktur galiba. Eğer o
noktai nazardan kanun yapmaya kıyam edilse idi hikmeti lüzumu olmazdı. İtiraf ederim ki kanuna lüzum
olmadığını bendeniz de bilmiyordum. İlk defa Başkumandanlık Kanunu’nu burada yapmak lâzım geldi-
ğini ve bunu ben hiç tasavvur etmemiştim. Yani bir kanun lâzımdır, ben bunu hiç tasavvur etmemiştim.
Bu benim hatırımdan geçmemişti. Baktım ki arkadaşlar, bir kanun yapmak lüzumundan bahsediyorlar,
ben dedim, lüzumu yoktur. Lüzumu vardır dediniz, hayır olmaz kanun yapacağız. Meclis tayin edecektir
ve Meclis sizi tayin ettiğine kani olacaktır dediniz ve işte bunun ismine kanun derler. Ben bilmiyordum,
itiraf ederim.
Vasıf Bey diyorlar ki; bu gibi fevkalâde vaziyetler Fransa’da, Almanya’da dahi olmuştur. Fakat hiçbir
vakit böyle bir tedbir almaya ve Başkumandanlığa bazı bir hususiyetler vermeye lüzum görülmemiştir.
Fransa’da ve Almanya’da ve İngiltere’de bilmiyorum. Vasıf Bey’in anladıkları fevkalâdelikler eğer Harbi
Umumi içindeki fevkalâdelikler ise -arz ettiğim gibi- bu memlekette Başkumandanlığı alan, ihraz eden ze-
vat esasen bir Meclis tarafından o salâhiyeti almış değildir. Bir Reisicumhur tarafından, bir Kral tarafından
almıştır ve bunu alırken tabiî bir iradeye iktiran etmiştir. Burada da onların salâhiyeti hakikaten bir Baş-
kumandanda bulunması lâzım olan salâhiyet mahiyetinde olduğuna şüphe yoktur. Fakat Fransa’da ve sair
milletlerde inkilâbatı fevkalâde zamanlarında bu gibi şeylere lüzum görülmedi denecek olursa efendiler,
doğru değildir. Milletlerde herhangi bir adam Başkumandanlığı almışsa ve o bunu kendiliğinden almışsa
ve onun hakkında bir kanun yoksa onun adına «Diktatör» derler. Yok o adama o salâhiyeti bir Meclis
vermişse ve o adamın istinat ettiği bir meclis vermişse salâhiyeti vâsi olsun, mahdut olsun o vazifeyi ken-
disi yapmamıştır. Ona vazifeyi tevdi eden Meclis yaptırmıştır. Binaenaleyh, Meclisin tevdi etmiş, olması
kanundur. Çok teessüf ederim ki, bunun aksini iddia etmiş olan zat mutlaka hata etmiş olur, demiş. Ben
diyorum ki ben bunu hata olarak değil, sevap olarak söylüyorum, ki bu böyledir.
Sonra diyorlar ki, cepheye memur olan bir kumandan cephe gerisindeki ihtiyacata, gerideki kıtaata
kumandan değildir. Ordunun gerideki ihtiyacatına hâkim değildir, diyorlar. Cepheye hâkim olan veyahut
cepheye hâkim olmak zaruretinde bulunan bir adam, bir Başkumandan o cephenin gıdasıyla cephenin
libasıyla ve o cephenin silâh ve sairesiyle ve cephanesiyle, geriden bütün cephenin harekâtiyle her türlü
vesaitiyle alâkadar olmasın, her türlü levazımına hâkim olmasın, her türlü vesaitine âmil olmasın, âmir ol-
masın. Bu hangi kitapta, hangi sahada, hangi fiiliyatta görülmüştür? Kumanda edecektir ve kumanda eder.
Dünyanın her yerinde ordunun noksanlarını ikmal gibi bir vazife ve buna imkân var mıdır, en ağır işleri
yapmak mümkün müdür? Diyor. Adimülimkândır, kendilerini mazur görürüm. Fakat bence bu mümkün-
– 398 –
dür. Her şey yapılır. Başka türlü bunu yapmanın imkânı yoktur. Şüphe yok ki, kumandan yapar dendikten
sonra kendisi kalkıp da bir defa oraya gider, iaşe işini yapar, bir defa oraya gider kumandanlık yapar, değil-
dir. Yaptırır demektir ve yaptırılır. Efendiler, hakiki bir misal olarak bir şey arz edeceğim ve bunu da dünkü
bir işi yapmamış, yapamamış olan insanlar kendilerinin göremedikleri bir işi, kendi yapabildikleri küçük
işler gibi yapabileceklerini düşünürler. Çok tesadüf etmişim. Meselâ, yeni kolordu kumandanı olan fırka
kumandanı, ben burada mı bulunacağım, orada mı bulunacağım? Hayır ne orada bulunacaksın ne orada
bulunacaksın ve öyle bir yerde bulunacaksın ki hepsini idare edeceksin. E ben o zaman göremem... Tabii
göremezsin, gözlerinle göremezsin, akıl ve ferasetinle göreceksin... O tepeyi al bu tepeyi de al, bu tepeye
ait olan kuvvetleri da al...
Vasıf Bey bundan sonra bir sözünde diyor ki, biz bundan sonra Sakarya Muharebesinden sonra işte
hâlâ kıpırdayamadık ve kıpırdayamıyoruz. Bundan dolayı bravo sesleri ve alkışlar işitiyorum, bundan do-
layı çok müteessir ve müteezzi oldum. Yine tekrar olsa da söylüyorum, çok hicap duyuyorum. Ordunun
kıpırdamamasını, kıpırdamayacağını alkışlamak ve bunu alkışlayacak olan insanların alkışlamış olması
cidden çok gariptir. Bunu yine burada gömelim, kimse işitmesin.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Sebebi ne ise sorulsun.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Sus efendim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Nasıl susayım.
HAMDİ BEY (İzmit) — Ne söylüyorsan sonra söylersin. (Siz susunuz sesleri, gürültüler.) Sonra çıkar
söylersin, ne söz söylüyorsun herif.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) (Devamla) — Sonra efendiler, sual tarzında söz söylerken diyorlar
ki. Başkumandanlık cephe otoritesidir. Bu mucibi hicap sözü alkışlamak dâhilî «otorite» dir. Ben itiraf ede-
rim ki bunun mana ve medlulünü iyi anlayamadım. Fakat keneleri diyorlar ki, Müdafaai Milliye Vekâleti,
Dahiliye Vekâleti gibi bir şeydir. Benim telakkim böyle değildir. Hakikat de böyledir. Müdafaai Milliye
Vekâleti ile Dahiliye Vekâleti hiçbir vakitte yekdiğeriyle mukayese olunur şey değildir. Malumu âliniz Mü-
dafaai Milliye Vekâleti ordusunun iaşesini, imasını, teslihini, ihzaratını düşünen ve ordulara kumanda
eden insanın noktai nazarına göre hareket eden bir vekâlettir. Binaenaleyh, onunla alâkası yoktur demek, o
başka bir şeydir demek doğru bir şey değildir. Bir misal arz edeyim: Müdafaai Milliye Vekâleti behemehal
Başkumandanın noktai nazarına göre hareket etmek mecburiyetindedir. Ben istiyorum ki filan gün Sivri-
hisar’da manevra şu harp, şu şey ve şu, şu... Müdafaai Milliye Vekili, Maliye Vekili Meclisle Heyeti Hükû-
met müzakereye başlar da benim filan gün dediğim beş gün teahhur ederse ve beş gün içinde düşman
taarruz ederse ve benim beş günde olmasını istilzam ettiğim şeyin olmamasından dolayı bir ordu mağlup
olacak olursa Heyeti Celilenizin ve memleketin talii ne olur? Bu kadar muazzam bir meselede ben Müda-
faai Milliye Vekili kendi noktai nazarımdan hariç hareket etsin, muvafakat edebilir miyim ve siz muvafakat
edebilir misiniz? (Hayır hayır sadaları) İşte efendiler, Başkumandanlığın ademi lüzumuna ve bu baptaki
Kanunun bahşettiği salâhiyetin lağvını ispat etmek için söylenilen sözlerin esasatı bundan ibarettir. Be-
nim bu sözlere karşı yapabileceğim izahat bundan ibarettir. Artık siz alt tarafını muhakeme buyurabilir-
siniz. Belki ben zannediyorum ki, mesele bunda değildir, mesele bu değildir. Ben hiç şüphe etmem Mec-
lisi Âlinizi teşkil eden her arkadaş behemehal Başkumandanlığın lüzumuna kaildir ve behemehal benim
Başkumandanlıkta muvaffak olmamı temin etmek için her fedakârlığı ifaya hazırdır. Arkadaşların böyle
yapacağına eminim. Fakat bu emniyetime rağmen bütün ve hakikate rağmen bu tecelli ve tezahür ediyor.
Yani nedir bu tecelli ve tezahür eden şey? Ben görüyorum ki Mecliste muhtelif istikamette yekdiğerine
mütebayin, yekdiğerine muhalif birtakım tezahürat vardır. Bu tezahürat müstelzim olan hissiyatı muha-
life hakikatte hiçbir maddeye istinat etmediği halde hissiyatın verdiği heyecanla her şeyi unutturabilecek
kadar bir meseledir ve bunun neticesi de ne oluyor? Bunun neticesinde Başkumandan bir gün ve yahut
iki gün muğlâk ve muallâk kalıyor. Ordu kumandansızdır, ordu bu dakikada kumandansızdır. Eğer ben
orduya kumanda ediyorsam gayri kanuni kumanda ediyorum. Çünkü ben derhal kumandadan keffiyed
etmek isterdim. Meclisi Âlinin tezahüratı üzerine Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine ve Müdafaai Mil-
liye Vekâletine dedim ki, Başkumandanlığım bitmiştir. Derhal bana Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa
– 399 –
dedi ki benim de beraber bitmiştir. Ordu kumandansız mı kalacak, ne olacak? Binaenaleyh bırakamam
ve bırakmayacağım. Fakat bu tezahüratı muhalefet beni iki günden beri gayri kanuni Başkumandanlık
yapmaya sevk etmiştir. Bu yapılan tezahüratın netayici yalnız Başkumandanlık meselesinde değil efendim,
o tesadüf etti, o oldu. Eğer başka bir şey tesadüf etmiş olsaydı zannedersem aynı şeye duçar olacaktım.
Malumu âlinizdir ki birçok zamandan beri ben herhangi bir vekâlet için namzet gösteriyorum. Yetmiş kişi
müstenkif, bu neden ileri geliyor? Evet bu bapta mevcut kanunun aleyhinde olabilir. Fakat herhalde mev-
cut bir Hükûmeti de idare etmek lüzumu vardır ve yapılan muamele doğrudur. Çünkü bir kanun vardır
ve iddia ediyor ve bağırıyoruz ki biz kanun adamıyız, biz herkesi ve heceyi kanuna muti kılacağız. O halde
bütün bu ısrarda gitmek için herkesten evvel kendimizin kanunperest olmamız lâzım geliyor. Ben Heyeti
Celilenizin bahşetmiş olduğu salâhiyeti kullanıyorum, kanunperverane hareket ediyorum. Siz o kanuna
karşı o kanunu tanımıyorsunuz, ne demektir. Bu halde bana emniyetiniz yoktur. O da caiz değildir. O hal-
de yapılabilen şeylerin iki şeyden biri evvelâ lâzımdır. Ya ben evvelâ ıskat olunurum, benim yerime diğer
bir zat gelir ve onun göstereceği namzet üzerine ibka ve yahut evvelâ o kanun ilga olunur. Hiç olmazsa
bir satır; mülgadır, ilga olunmuştur. Bu da yapılmadığı halde yapılan şey Hükûmeti atalete mi mahkûm
etmektir, durdurmak mıdır, yani Hükûmeti atalete mahkûm etmek midir? Yani içinizde böyle bir adam
tasavvur etmiyorum. (Hayır, hayır sesleri.) Halbuki bu nedir efendiler? Hayır sen namzet gösterdin, benim
hoşuma gitmedi. Efendiler ya bana itimat vardır yahut yoktur. Ben bir namzet gösterirken zannolunabilir
mi ki kendi keyfime, kendi hissime göre adam intihap ediyorum? Bu hiçbir vakit de böyle olmamıştır.
Ben herhangi bir namzet gösterirken emin olursunuz ki sizden, hepinizden belki daha çok düşünüyorum.
Birçok münakaşalardan, birçok müdavelei efkârdan sonra kendi vicdanıma, kendi mantığıma göre, muha-
keme ve kani olarak bu daha iyi, bu ve bu ehvendir ve yahut en iyidir, kanaatime göre arz ediyorum ve size
gösteriyorum. O halde bir kanaatin hilâfına mı olarak, yani kanaatimin haricini mi arz edeyim ki bazıları-
nın hoşuna gitsin. Ben de vicdanımın, akıl ve muhakememin haricinde hareket eden adamlardan değilim
efendiler. Sonra hangi bir meselede rey verilmiyor, istinkâf ediliyor. Halbuki mebusların en birinci vazifesi
evvel emirde reyini izhar etmektir. Neden reyinizi vermekten çekiniyorsunuz? Menfi izhar ediniz. Efendi-
ler, kimden çekiniyorsunuz? İzhar olunmayınca müspet veya menfi bir netice hâsıl olmaz. Halbuki netice
lâzımdır. Bir memleket, bir ordu, bir millet duramaz, tereddüt içerisinde duramaz. Şu veya bu diye rey
göstermek lâzımdır. Binaenaleyh, rey göstermemek yüzünden Hükûmet atıl bir hale gelmiştir. Bütün bu
maruzattan sonra son söz olmak üzere şunu söylemek istiyorum ki Hükûmet idare edilemez. Devlet idare
edilemez, ordu sevk edilemez, (Pek doğru sesleri.) atalete mahkûm olur. Mehalik muhakkaktır efendiler.
Çocuk oyuncağı yapacak zamanda değiliz zannediyorum efendiler. Bir celsede Erkânı Harbiyei Umumiye
Reisi size vaziyeti çok güzel izah etmiş olacaktır ve yahut Hariciye Vekiline gelmiş olan telgraflarda vaziyet
ne olduğunu, vaziyeti askeriyeyi, vaziyeti siyasiyeyi pekâlâ biliyorsunuz ve sonra tahkik ediniz ve gayrı da
vaziyetin ne olduğunu düşününüz efendiler. Emin olunuz Sakarya arafesinden daha tehlikeli bir zamanda
bulunuyoruz, daha tehlikelidir. Yani muvaffak olduk ve neticeyi de elde tutuyoruz dediğiniz gün belki mu-
zafferiyet elinizden uzak kaçabilir. Sizden onun için çok büyük fütur ile çalışmak lâzımdır. Binaenaleyh,
arkadaşlar, bu keşmekeşe, bu anarşiye behemehal bir nihayet vermek lâzımdır, böyle yürüyenleyiz, böyle
yürünmez ve millet böyle yürümek için sizi buraya göndermemiştir, millet buna razı değildir efendiler.
Maruzatım bundan ibarettir.
Kırkıncı İçtima
Reis: Musa Kâzım Efendi Hazretleri
Katipler: Atıf Efendi (Kayseri)
FEVZİ PASA (ERKANI HARBİYEİ UMUMİYE VEKİLİ) (Kozan) — Efendiler; Başkumandan Pa-
şa’nın uzun izahatından sonra benim söz almaklığım sırf Hükûmete ait hakikati söylemek içindir. Başku-
mandanlık kanunun ilk kabul olunduğu sırada bunun maddî, manevî tesiri düşünülerekten hafi celsede
görüşüldü ve bazı arkadaşlarımız 8, 9 rey zannediyorum, pek iyi bilemiyorum, muhalif kaldıktan sonra ka-
rar verildi ki, Başkumandanlık böyle muhalefete tahammül edemez. Harice karşı gayet kuvvetli görünmek
– 400 –
lâzım gelir. İttifakı ârâ ile bunun kabulü ciheti tercih olundu. Celsei hafiyede birkaç arkadaşımız muhalif
olduğu halde celsei aleniyede ittifakı ârâ ile kabul edilerek celsei hafiyede de ittifakı ârâ ile kabul olunmuş
şekli gösterildi. Bu neden idi efendiler? Başkumandanlığın, İmparatorluk, Krallık derecesinde büyük hu-
kuka malik bir adamın memleket dahilinde muhalefete maruz kalacağı fikrinin iras edeceği zararı, zafiyeti
izale etmektir. Bu fikir ufak bir mikyasta zihinlerde mevcut oldukça gerek dahilde, gerek orduda, gerek
hariçte ondan beklediğimiz tesir mutlaka nakıs olacaktır Bu sebeplen son müzakerede bendeniz bu Başku-
mandanlığın lüzum ve bekasını müdafaa ettim ve burada neticei ârâda ekseriyet fikrimize iştirak etti. Ne
oluyordu alenî celsede tabiî evvelki kararlarımız veçhile, aynı veçhile Başkumandanlığa muvafık bir karar
ittihaz etmek lâzım gelirken muhalefet ciheti tercih olundu ve yine alınan reylerde efendiler, ekseriyet
Başkumandanlık kanuna muvafık olduğu halde bazı arkadaşlarımızın opstriksiyon yapması dolayısıyla
kanun teahhur etti. Bu kanunun tehirinin harice, orduya ve dahili memlekete işaası demek büyük bir
sarsıntı teşkil etmek demektir ki hiçbir kimse, ordu fikriyle meşbu olan bir adam katiyen kabul edemez ve
bunu ilân edipte sonra tayin etseydik bile sonra onun nüfuzu kalmamış olacaktır. Bu noktai nazardan Baş-
kumandanlığın lüzumuna kani olan bir adam Başkumandanlığın kalkmasıyla beraber yerinde durmaz idi.
Ben de Başkumandan çekilir çekilmez ben de çekilmek zaruretindeyim. (Katiyen olamaz sadaları) Efen-
diler, opstriksiyon yapılabilir, fakat bizim burada sebebi içtimaimiz nedir, maksadımız nedir? Memleketi
kurtarmak. Onun temeli de ordudur. Orduya lâzım olan kuvveti, maddi ve manevî kuvveti vermedikten
sonra buraya niçin toplandık? Efendiler, nasıl muvaffak olacağız ve nasıl düşmanları tardedeceğiz ve bu
opstriksiyon en ruhî, en hayatî bir meselede tatbik olunursa sonra Hükûmet nasıl iş görecektir? Efendiler,
bendeniz şu noktai nazardan, şunu Heyeti Âliyenize arz edeceğim; böyle hayatî meselelerde Parlamento
oyunu tabir olunan bu gibi şeyler yapılırsa artık Hükûmet vazife ifa edemez. Yalnız bizim Hükûmet değil
hiçbir Hükûmet ifayı vazife edemez ve Hükûmete, Meclise, her şeye akamet arız olur ve ordu da infisah
eder. Onun için bundan sonra böyle Parlamento usulü katiyen tatbik edilmemelidir. Herhalde metina-
ne hareket etmek lâzım gelir. Bunu ben Hükûmet ağzından resmen ve vicdanen söylüyorum, bu yapılır
burada celsei hafiyede her şey olur. Fakat celsei aleniyede kuvvetli bir cephe göstermek lâzım gelir. Üç
dört ay evvel söyledim, karanlık ufuk hâlâ aydınlanmamıştır. Efendiler şarktan, garpten çevrilen çember
gevşememiştir. Efendiler, İngilizlerin gösterdiği hilei siyasiye tamamiyle tezahür etmiştir. Efendiler, biz
ancak muvaffakiyetimizi Meclisimizde, ordumuzda göstereceğimiz betonarme cephe ile göstereceğiz ve
muvaffak olacağız. Başka türlü muvaffak olamayız efendiler. (Alkışlar)
ABDULLAH EFENDİ (Bolu) — Efendiler, Paşa Hazretlerinin bir sözü nazari dikkatimi celb etti. Molla
Cami Hazretlerinin (Nasayıhı muhtasara) ismiyle müsemma olan kitabının mukaddematında diyor ki,
Hazreti Molla Cami; «sanat çoktur, ulum çoktur, ömür kısadır, vakit müsaadesizdir, zaman gayru karuz-
zattır, cezm (cürüm) tehlikelidir. Kısa ömürle hadisatı tecrübeye kalkmak, gayet müteassir olduğundan
müverrihin tarihi vazettiler. Eslâfta vuku bulan ahvali kendileri hakkında tecrübe etsinler, ya kendilerini
o zamanda farz etsinler yahut da o zamanda kendilerini zannetsinler de intibah hâsıl olsun muamelâtta
diye» Şu kaidei temin için tarih de diyor ki ve tarihi İslâm şehadet ediyor ki. Hulefayı Abbasiye’nin en kuv-
vetli Hükümdarlarından madud olanlardan Harunurreşit rahmetullâhi aleyh Hazretleri ahir ömürlerinde
icra buyurdukları bir muharebede kendilerine rahatsızlık ve hatla vakti târi yaklaştı ve pek ziyade rahatsız
oldu ve Haşimi huzuruna celbederek kendilerine şu yolda nasihat irat buyurdular ki benî Haşime hitaben,
malumu âlileridir ki Benî Haşim ve Hazreti Harunureşidin etrafında bulunan Benî Haşim amini zadei
Peygamberi oluyor, onlara hitaben dedi ki, sizi bir tarika irşat ederim, herkes, her genç ihtiyarlayacaktır,
her ihtiyar ölecektir, binaenaleyh, dünyanın kimseye vefası, sebatı, devamı yoktur. Bundan sonra size üç
şey vasiyet ediyorum; evvelki vasiyetimiz, vermiş olduğumuz, muahedat karşısında katiyen sadakatten
ayrılmayınız. Muahadatınıza karşı sadakate merbut olunuz. İkincisi: Hülefanıza karşı sadakatten ayrılma-
yınız. Üçüncüsü; vahdetten infikâk eylemeyiniz. Vahdetten infikâk ederseniz, içinde bulunmuş olduğunuz
o muazzam hükûmet perişan olur diyerek nasihat buyurmuş. Filvaki müşarünileyhin bu nasihatinin tebli-
ğinden iki gün sonra Harunürreşit irtihal etmiştir. Şunu demek isterim ki, ibtidadan yani Meclisi Âlinizin
ibtidasından buraya geldiğinizdeki olan halimiz cümlenizce malumdur, ne bir ümitsizlik ile geldiğimiz,
malumdur. Gelirken yollarda ve buraya içtimaimiz zamanında, burada bulunduğumuz, zamanda elham-
dülillah vel minne mevlâyı müteal Hazretleri tevfikatı sübhaniyesini izhar buyurdu. Yalnız, bizde görüyo-
– 401 –
rum ki bir noksan vardır, bu noksanı muhataplarımıza atfetmek ve muhataplarım hakkında söylemek için
değil kendimde de vardır. Sizin hiçbirinizde kabahat yoktur. Kendime atfı kabahat etmek isterim. Meselâ,
bir efendi çıkar kürsü hitabetten bir söz söyler, tabiî kendi vicdanında hakikat ve doğru zannediyor. O ya
kabul edilir veya edilmez ya hakka muvafık olur ya hakka olmaz. Eğer hakka, hakikate muvafık ise onu
umumumuz kabul ederiz, hakka muvafık değilse kabul etmeyiz. Bu bir gerginliği mucip olmamalıdır.
Çünkü teşettütü efkâr, ihtilâfı efkâr cemi hükûmatı münhadimenin baisi inhidamı ve inkirazı olmuştur,
baisi izmihlali olmuştur. Gözümüzün önünde inkiraz bulduğunu bildiğimiz Bizans hükûmeti ihtilâfı efkâr
yüzünden inhidam etmiştir. Hülefayı Abbasiyenin beş yüz sene kadar imtidat eden hükûmetleri öyle bir
kavî hükûmet olduğu halde ihtilafı efkâr yüzünden inkıraz etmiştir. Bundaki sebebi arayalım, müessiri ve
âmili maneviyi arayalım. Amili manevi nefsin mahalli teveccühünden nefsi geriye çekememektir. Şeriatı
İslamiye üzerinde İslâmiyet safiyeti evveliyesinde devam ederse ol vakitte bizim cemi ahvalimiz mükem-
mel ve muntazam olur. Eğer safiyeti evveliyeden inhiraf eder isek ol vakit de aramıza perişanlık girer.
İslâmiyet’in emri celili bize, bir kimse bir kabahat işlerse ve siz de gözünüzle görseniz, reyülayn müşahede
ettiğiniz vakitte o kabahati işleyen adama, sen bu kabahati işledin diyerek söyleseniz, o da «Ben işleme-
dim» dese sizin üzerinize terettüp eden vazife nedir? Onu derhal tasdik etmektir, Ehli imanın cümlesi kar-
deştir. Şarktaki İslâmın menfaat ve mazarratı garptaki Müslümana aittir. Garpteki Müslümanın menfaat
ve mazarratı şarktaki ehli İslâma aittir. Böyle ise, ben bu kabahati yapmadım diyor. Derhal yapmadı diye-
rekten cezm etmekliktir. Hazreti Ali Karemallahu veçhe hazretleri; ben şaribi hamri gözümle gömlekliğim
lâzım gelse eteğimle setrederim geçerim buyuruyorlar ve yahut o şaribi hamrine teğiyle setreder geçerdim
buyuruyorlar. Bunun delâleti üzerine erbabı kabayihten bir zat görüldüğü vakitte bir kabahat işlemiştir
ve işlemiş olduğu kabahati ben işledim diyor ve onu tasdik edivermek lâzımdır. Zira emri şeriat böyledir.
Eğer şeriatın emri böyle muazzirinin itizarını kabul etmek olduğu halde itizarı vaki kabul edilmezse Gay-
yulî diyor ki; şeytan bir gün Firavunun yanına vardı, kapısını çaldı, o da kim olduğunu sual etti. Dedi ki,
sen Allah celle tealâ Hazretlerine küfrediyorsun, tanrılık davası ediyorsun, velhasıl kapısına geliniyorsun,
velhasıl mülakatları zamanında dedi ki, ikimizden eşer var mıdır? diye sual ettiği vakitte cevap olarak dedi
ki, ikimizden eşer kimse; bir kimseye ağraz ederse, muhatap kabul etmezse o ikimizden şerlidir, cevabını
verdiler. Sureti mezkurede ehli İslâmın yekdiğerlerine karşı hususiyle 336 senesinde memleketten çıkıp
buraya gelirken öyle müteellimane geliyordum ki, etrafımı dinleyerekten ve gönlümü dinleyerek ve el-
hamdülillah buraya geldim, her taraftan ehli İslâm olaraktan buradaki içtimai güldüm ve memnun oldum.
Allahü tealâ Hazretlerine şükrettim, bundan müftehir oldum. Fakat hikmeti Huda gönülleri bazı aralıkta
bir yerde görmemekten mütevellit müteessir oluyor.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Gönül de müttehittir, hepsi de.
HOCA ABDULLAH EFENDİ (Devamla) — Öyle olmasını temenni ederim, gönül öyle istiyor, gayreti-
miz sebep oluyor söylemekle. Velhasıl baisi ihtilâf bir şey yoktur ortada. Cümlemizin dinimiz, mesleğimiz,
kitabımız, arzumuz birdir. Allahtan istediğimiz, rica ettiğimiz, gece gündüz ağladığımız, bir şey vardır, o
da düşmanı dinin inhizamında... Hiçbir gönülde ihtilâf yoktur, birbirinden ayrı değildir ve infikâk yoktur.
Şimdiye kadar Meclisi Âlinizden hiçbir şey rica etmedim, ihtilâfı efkârı bırakalım, mübarek Ramazan-ı
Şerif hürmetine samimiyeti kalbimizi muhafaza edelim. Hepimiz bir kardeşiz, hepimiz baba, evlât, evlât
baba, kardeş kardeş neticede bir ihtilâf yoktur, cümlemiz birdir, arzumuz, birdir, kıblemiz ve mahalli te-
veccühümüz birdir. Allah gayemize muvaffak eylesin. Allah tevfikatına mazhar buyursun. (Alkışlar)
REİS — Efendim, müzakerenin kâfi olduğuna dair iki takrir vardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bir nokta arz edeceğim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Usul hakkında arz edeceğim. Efendim. Başkumandanlık kanunu mü-
zakere edilmişti ve rüfekayı kiram müzakere esnasında söz söylemiştiler. Başkumandan Paşa Hazretleri
rahatsızlıkları hasebiyle gelmemişlerdi, burada bulunamamıştı. Geldiler, rüfekayı muhteremenin sözlerine
mukabelede bulundular. Bu iki türlü telakki edilebilir. Heyeti Âliyenizce biri nikatı nazarım söyledi telakki
edilebilir reye vazedilir ve yahut buna karşı söylenecek cevap vardır, buna cevap verecek şahsi mütala-
at vardır. Şahsi mütalaat yürütmek isteyen arkadaşlarımıza söz verilir, müzakere açılır. Bendeniz bunun
– 402 –
halledilmesinin muvafık olacağını Heyeti Âliyenize arz ediyorum ve bir an evvel reye arz edilmesini rica
ediyorum.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hasbihaldir esasen.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Rauf Beyefendi’nin mütalâaları gayet varittir. Bendeniz de
kendileriyle bir noktada hemfikirim, böyle muazzam mesailin üzerinde uzun uzadıya kıyl u kale lüzum
yoktur. Meseleyi kısa kesmek lâzımdır; bunu anlarım. Yalnız bir nokta var, onu arz etmek istiyorum, böyle
Meclisimizde zaman zaman tahaddüs eden efkâr mütalaat hakkında Paşa Hazretleri mütalâada bulundu-
lar. Bunun da bir hikmeti vardır ki, bunu örtmek mi doğrudur? Deşip de meseleyi burada halledip bitiri-
vermek mi daha doğrudur? Bendeniz, bu noktai nazardan onu demek istiyorum ki Meclisin kanaati üze-
rinde biraz tenevvür edersek mesele daha güzel olur, iyi bir kanaat hasıl olur ve illâ bu gecikirse sairleri gibi
geçilmiş olur, âdeta mesele kapatılmış demektir. Halbuki kapatmak doğru değildir. Anlaşılmayan nokta
nedir? Meselâ bendeniz Başkumandanlık kanununun esasına yahut ikinci maddesine muhalif olmuşum,
buna sebep nedir? Benim şüphedar olduğum bir nokta var, mesele belki tenevvür eder. Binaenaleyh, me-
sele bir zemini ilmî üzerindedir. Bir iki noktai şahsiye varsa burada şahsi olacak nikatı mevzubahs etmeye-
lim, fakat biraz istirahat ederiz. Beş on dakika ilmi mesele üzerinde biraz münakaşa edelim ve zannederim
ki faidelidir. Bundan sonra Meclisin hukukuna, salâhiyetine, heyeti umumiyesine taalluk eden yani reyden
istinkâf ve saire gibi şeylerin ne olduğu anlaşılmak lâzımdır. İstinkâf, izharı muhalefet ve saire gibi mesa-
ilin ne olduğunu bendeniz ve arkadaşlarımın söylemesi lâzım gelir, bunlar anlaşılmalıdır. Anlaşılmazsa
efendiler, üç, beş ay sonra... Elbette bütün bunlar bir kanaatin muhassalasıdır. Bu kanaat tenevvür etme-
yince bu tereddüt baki kalır, bu baki kalmamalıdır. Buraya tecemmu eden arkadaşlarımızın hepsi vatan
müdafaasında müttehittirler. Acaba bu ihtilâfı efkâr neden oluyor? Bazılarımız tenevvür ediyor, bazıları-
mız ise tenevvür edemiyor, bazılarının rehberleri var, münevverleri, mürşitleri var, bazıları mürşitsizdir.
Binaenaleyh, tenevvür edelim ve onun kürsüsü de burasıdır celseye beş on dakikalık bir tatilden sonra bu
nikat üzerinde konuşulmasını bu Meclisin sükûn ve saadeti ve tekâmülü namına lâzım olan mesaili biran
evvel... lâzım olan hususatta anlayabileceğimiz nikat varsa onun anlaşılması, şahsı olan nikat için bugün
konuşulmamasını rica ederim.
Hüsnü kabul ederler, yani esas üzerinde, madde üzerinde, anlaşırsak hayırlı olur. Bu da zannederim ki,
hayırlı ve doğrudur. Onun için bunun kabulünü rica edeceğim. Esasen ve zaten biliyorsunuz, ki efendiler
geçen sene de Başkumandanlık meselesinde onu ona bırakmış idik. Ahvali fevkalâde salâhiyeti teşriiyesi
üzerinde idi. Binaenaleyh bu nokta üzerinde biraz konuşur isek hakikaten anlaşmak lâzım gelir.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Bunu başka güne bırakalım.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Faideli olmaz ve çünkü doğrusu efendiler mademki söylenmek için
güzel ruhsatı cereyan zamanındayız ve bugün müzakeresi bunun için açılmıştır, kapanmasın müzakere
cereyan etsin.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, müzakere etmek Başkumandanlık kanununa lüzum var
mı, yok mu? Bunu anlamak, Reis Paşa Hazretlerine gerek yanlış işaat dolayısıyla gerek bendenize burada
-zırlamak deyinceye kadar- gibi hiddet buyurmuşlardır ve böyle bir şey varsa teskin buyurulmak lâzımdır.
Ortada ihtilâfımız yoktur. Paşa Hazretlerini teskin buyurmak için diyebilirim ki, telakkileri gibi böyle bir
gayede bir adam yoktur. Hepimiz bir gayedeyiz. Böyle yanlış hissiyatlar Meclisin ruhuna girmemeli. Bu-
yurdukları hususatı burada birer birer şerh ederiz, gayet muhtasardır.
Yalnız kendilerine cevap olarak arz edeceğim mesail, burada grup var mıdır? Hayır yoktur. Burada Yu-
nan’ı isteyen bir kimse var mıdır? Yani bu gibi yanlışlıklar vardır. Bunları birer birer teşrih edelim. Arzunuz
herhalde tecelli etsin. Başkumandan Paşa da emniyetle işine gitsin. Yoksa bunun altında bomba var diye
telakki buyurmasın, inayet buyurulursa bendeniz birer birer ruhu meseleyi arz eder ve kendilerini ikna
ederim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim, ayrıca müzakere açmak lâzım.
– 403 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Açılsın efendiler, belki yanlış zehabımız vardır. Her hakikat ta-
ayyün etmelidir ve bunu muhtasar olarak ve bahusus isimleri geçen nedir, onu anlatmayalım. Paşa Haz-
retlerinin ferdiyetini inkâr değil, içimizden çıkması dolayısıyla iftihar etmesi ve bizim de iftihar etmemizi
bu suretle her şeyi arz edeceğim. Büyük Millet Meclisinin o eski zihniyete veda etliğini beyan etmiş ve
kurunu ulada olduğu gibi, semavî kudret gibi kendilerini milletler üzerine hâkim addeden şahıslar gibi,
ferdiyetleri kabul etmediğimizi ve bugün bu fikirleri takip eden kuvvetlerle kâinat istihza etmekte, hatta
Loid George de âdeta bu cümledendir. Halbuki Paşa Hazretleri Büyük Millet Meclisinin ruhundan çıkma-
sı dolayısıyla fert olabilir, şahsen semavi fert olamaz. Yani benim maksatlarım başkadır. Arz edeceğim bu
gibi noktalar vardır efendim.
HÜSREV BEY (Trabzon) — Efendim, zannediyorum ki Başkumandanlık kanunu meselesi ariz ve
amik münakaşa olunmuş ve artık bunun üzerinde söz söylemek lüzumu kalmamıştır. Fakat yalnız bazı ar-
kadaşlarımız şahısları itibariyle bazı suitefehhümleri izale maksadıyla, zabıtta söylediğim gibi değil, başka
türlü söylemedim gibi, maksadım bu idi gibi söz söylemek isterler ki, işte bunu söylememeleri zarurîdir
ve lâzımdır. Binaenaleyh, sırf bu noktai nazardan kendi şahıslarım müdafaa etmek hususundaki sözlerini
yoksa Başkumandanlık kanununun izahı ve tefsiri saire bitmiştir. Artık bunlar için zaman yoktur.
REİS — Efendim, usul hakkında cereyan eden gerek Rauf Beyefendi’nin gerek Hüseyin Avni Beyefen-
di’nin fikirlerini dinledik. Başkumandanlık kanununun müzakeresi dün dört buçuk saat müzakere ettik
ve bugün de Paşa Hazretleri mütalâalarını dermeyan buyurdular. Yalnız Salih Efendi, Salâhattin Bey, Vasıf
Bey, Mehmet Şükrü Bey bunlar cevap vermek isliyorlar. Müzakere açmak isterseniz çok arkadaşlarımız
vardır. Muhittin Baha, Yusuf Kemal, Rıza Nur Beyler daha birçok arkadaşlarımız vardır. Müzakere açmaya
lüzum var mı, yok mu? Müzakerenin açılması hakkında iki takrir vardır.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Müzakere açılmıyor, yalnız sarf edilen sözler suitefehhüme uğramıştır
veyahut başka türlü anlaşılmıştır, yanlış telakki edilmiştir veya zabıtlara yanlış geçmiş. Elbette benim iki
dakikayı geçmemek üzere söz söylemek hakkım vardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müzakere açılmadan usulü müzakere hakkında takrir verilemez.
Müzakere açılmasını lütfediniz de ondan sonra...
REİS — Müzakere kâfidir.
BASRİ BEY (Karesi) — Reis Bey; hem vahdetten bahsediliyor hem de kimseye söz söylettirilmiyor.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendim, bazı arkadaşlar sözlerinin suitefehhüm ve belki de
suizana uğradığını beyan ettiler. Bu caizdir. Fakat bunu söylemekle vuku bulan ifadatım zaten maksadımı
tayin etmiştir. Fakat diğer taraftan Hüseyin Avni Bey biraderimizin birtakım zihniyetler ve zehaplar varsa
bunları izale etmek için de samimi bir müzakere açmak lâzım gelir diyorlar. Eğer caiz ise ben de bunu mu-
vafık bulurum. Ancak bunu müzakere ile Başkumandanlık kanununa ait olan mesaili beraber mi yürüt-
mek, yani bu ciheti tasrih ettikten sonra belki faideli olur. Bu münasebetle deminki mütalâama bir cümle
ilâve etmek istiyorum. Başkumandanlığın muhafazası ve idamesi o kadar çok lüzumlu demiştim ki bunu
ben bırakamam demiştim. Yani Meclisi Âliniz bu lüzumu behemahal anlamıştır ve bana bıraktırmaz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Yalnız bendenize vaki olan bu hakareti geri alınız ve nezaheti
lisanınızdan istirham ederiz ki, bize hakaret etmeyiniz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Hakaret fikriyle değildir efendim, hakaret fikriyle değildir.
YUSUF KEMAL BEY (Kastamonu) — Arkadaşlar müsaade ederseniz Paşa Hazretlerinin söyledikleri
sözlerden bir cihetini müsaadesiyle hukuken tefsirini arz edeceğim. Buyurdular ki; ben iki günden beri ka-
nunun fevkinde ve kanunun haricinde olarak Başkumandanlık ediyorum dediler. Halbuki malumu âliniz
Meclisi Âlinizden çıkan kanun üç ay müddetledir, beş şubattan başlar. Hukukta bir kaidei umumiyedir ki,
her ne zaman tayin olunursa o mehilde ilk gün ile son gün dahil değildir. Binaenaleyh, Paşa Hazretlerinin
Başkumandanlıkları o kanuna tevfikandır ve fevkalkanun hiçbir hareket olmamıştır. (Alkışlar)
REİS — Efendim, müzakeresi ikmal edilmiş bir kanun vardır. Bugün Paşa Hazretlerinin izahatı üzerine
arkadaşlardan bazısı şahıslarına taalluk etmek itibariyle suitefehhümü izale etmek itibariyle.
– 404 –
SALİH ELENDİ (Erzurum) — Elbette söyleyeceğiz.

YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Ayrıca bir hasbihal yaparız. (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Burada sarf edilmiş bazı sözler vardır ki, yanlış telakki edilmiş ve yahut
yanlış mana verilmiş. Herhangi bir ağızdan çıkan söz bazan sıcak, bazan soğuk çıkar ve çıktığına göre de
herkes kendi istidadı veya arzusu nispetinde bir mana çıkarabilir. Bendeniz bir hukukun gaspını burada
sarf etmişim diye Paşa Hazretleri emir buyurdular. Paşa Hazretleri bu meselenin bir bağ olduğunu ben
bilirim ve kendisi de vicdanıyla bilir ki bendenizde üç yüz küsur şifresi vardır Paşa Hazretlerinin bende.
Yalnız tek ben kalmışımdır. İşte Erzurum mebusları bilirler ki, tekmil arkadaşlarım içinde ben kalmışım-
dır ve bunu da Paşa Hazretlerine sureti katiyede bir gasp vardır. Yani bu zat Başkumandanlığı gasp etmiştir
dememişimdir. Berveçhi peşin şunu arz edeyim ki. Başkumandanlık kanununun birinci maddesinin bü-
tün tertibatı doğrudur, bu madde doğru ve hakikattir. İkinci maddeye gelince;
ALİ VEFA BEY (Antalya) — Kanundan bahsedilmeyecekti. (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Devamla) — Müsaade buyurun, maddeyi teşrih etmeyeceğim. Madde hakkında bir
şey söylemeyeceğim. İkinci maddede ben öyle telâkki ve öyle zihniyetteyim ki, sureti katiyede Meclisi
Âlide kalması nafidir, enfadır ve Başkumandan paşayı yormayacaktır. Meselenin birisi budur ki, herhalde
ya zabıttan ve yahut bir uyduran...
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Mesele halledilmiştir.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Gaye üzerinde söylüyorum. Paşa Hazretleri emir buyurdular ki, muha-
lefet yapıyor. Paşa Hazretleri bilirler ki ben muhalefet yapmam, ben bu Mecliste de muhalif değilim. Gaye
üzerinde hiç muhalefet yapacak yoktur. Yalnız Paşa Hazretleri emir buyurdular ki, Anadolu’da ben eseri
himmetimle yalnız bu işi ben yaptım, öyle ise bizi neye karıştırdınız.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Yalnız bu işi ben yaptım, öyle ise bizim ne kıymetimiz kalmıştır. Benim
hanem, ailem tarumar olup gitti. Ya benim ne işim vardı. Sonra gideyim de diyeyim ki salâhiyeti teşriiye
ve icraiyemi yapmağa gittim. Fakat ben ne yaptım burada senin önünde ilk önce ölen biziz. Paşa Hazretleri
sen bir kere bizi tecrübe et Allah’ını seversen.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; bir kere Meclisi Âlide yanlış, taban tabana zıt veya neye
mebni bilmem iki öyle sözler işitirim ki ben de nefret ederim. Paşa Hazretlerinin buyurdukları bu benim
gayemdir. Fevkalâde salâhiyeti haiz olarak burada toplanmamıza ben sebep ve saik oldum. O gayeyi istih-
sal edinceye kadar ifnayı vücut ettim ve edeceğim. Paşa Hazretlerinin fedakârlığının derecesini bilmeyen
kimse yoktur. Paşa Hazretleri bilsinler ki kendileri bir dimağ ise vücudunu teşkil eden bizleriz ve bilirler.
Sonra çizdiğiniz gaye itibariyle efendiler azmi imanımız bir ise yüz oldu birinci gününden. Şüphe ile gel-
diğimiz günlerin semeresini görerek imanımız arttı. Gayede şüpheci olan, bu gayenin hilâfında düşünen
namussuz bu Meclise giremez ve bunun istihsali için de azamî kuvvetini ne suretle sarfetmek lâzım gelirse
onu da sarf etmek vazifemizdir. Biz zihniyet inkılabı yapıyoruz. Bize hâkim olacak bir şey var; tabi olduğu-
muz kitabullah, sonra Allah’ın en büyük mevhibesi, lütfi olan aklımız. Beni intihap ederken sellemehüs-
selam seçip göndermediler. Bende bir kudret gördüler, hukukumuzu şu şekilde müdafaa ediniz diye bizi
intihap ettiler. Vekiller yanlış düşündü iseler Paşa’yı da biz yanlış intihap ettik.. Bunu hiç kimse böyle iddia
edemez. Ben müdrikim. Paşa Hazretlerini Heyeti Temsiliyeye gönderdim, âlemi Malta’ya giderken, Paşa
memleketini yaşatmak için bizim içimize geldiği zaman muhit kamilen kendisine düşman idi. Paşa’nın bu
fedakârlığının şahidiyim. Paşa da daima şunu kalben bilir ki o geldiğinde sinemize girdi. Fakat sinemize
girdiği zaman hançeri ile değil gülleri ile kabul ettik. Paşa’yı bu şekilde kabul ederiz. Geçen gün burada
arz etmiştim ve daima burada çıkıpta itiraf ettiği veçhile bütün kudretin Heyeti Celileye ait bulunması ve
kendisi ancak bir aza kudretine malik bulunduğunu maaliftihar tekrar ederim. Fakat efendiler, maalesef
çok «Pe, pe» gülüyorum. Biliyorum ki, Paşa bu gibi şeyleri istemez. Fakat Paşa’ya her ne söylersem bu-
radan ve merdane, açık bir lisanla haykırırım ve söylediğim her sözümden Paşa Hazretlerinin memnun
olduğuna kani bulunuyorum. Ben her gördüğüm hakikati başka suretle hareketi vicdanım kabul etmez.
Seciyem ona müsait değil. Paşa’nın seciyesini dahi ben böyle biliyorum. Bununla beraber bir gün için
tenezzül edip böyle makamlarına giderek hilafı hakikat sökünde Paşa’nın kulağına söylemeği asla kabul
– 405 –
edemem. Bu ayıptır ve zillettir. (Bravo sadaları) Paşa Hazretlerinin gidip kulağına söyleyenler olursa o da
onlara tokat vurursa büyük vazifesini yapar. Orada açıkça her şeyi söyledim, yine söylüyorum, salâhiyeti
teşriiyenize Paşa hürmetkar olmağa mecburdur. Ben de biliyorum k; Başkumandanlık kanununu zorla
Paşa Hazretlerine verdik. Burada Paşa’nın aleyhine idarei kelâm yoktur. Diyordum ki Meclisten istirham
ediyorum. Meclis mukaddema verdiği bu salâhiyeti pek fazla vermiştir. Hatta kendilerine misal olarak
demin Paşa Hazretlerinin buyurdukları gibi biz Cengiz, Petro, Napolyon gibi böyle efsaneleri içimizden
çıkarmak istemiyoruz. Milletin azametini, kudretini temsil eden büyük Millet Meclisinin Riyasetini ihraz
etmekten, kalbine girmekten büyük makam ne olabilir efendiler. (Bravo sesleri) Efendiler, Paşa herkesin
kalbine bir giriyor, kalbine girerken hançer nedir efendim, manevî hançeri, benim salâhiyetimi alır, hata
eder. Böyle fevkalâde salahiyetleri istimal ederse pek doğru olmaz. Çünkü o da insandır. Belki çok iş alırsa
yorulur. Ben az iş verin yıpratmayın dedim. Ben daha samimiyim, ben Paşa’nın maharetine, kudretine,
azmi imanına belki arkadaşlarımdan daha iyi kaniim, çoğundan daha evvel şahidim. Paşa’yı size ben pre-
zante ettim birçok arkadaşlara. Paşa’nın aleyhinde burada kimse bir şey söylemedi. Şahsiyet yoktur. Yalnız
vereceğim salâhiyetin derecesini hazmedeceği lokmayı orada tanıyoruz, ölçüyoruz. Niçin her gün gizli
şikâyetler ediyorsunuz. Tekâlifi milliye de suiistimal oldu. Efendiler bu paralar milletin parasıdır. Yarın
bunlar sizi boğar. Verdiğiniz salâhiyetler budur efendiler. Paşa Hazretlerinin kendileri ikinci defa cesaret
edip alamıyor, kendileri de bunu anlamıştır ve bu suiistimale şahit olmuştur. Binaenaleyh, her zaman de-
diğim gibi Avrupa, cihan biliyor ki müdrik bir millet inkılaba adım atmış, asırların zihniyetini ayağının
altına alacaksınız. Paşamız bunun bayraktarı olmakla iftihar etsin. Paşa’yı biz yontacağız. Kendi yaşamağa
kaktığı gün yaşatmazlar, bizi de yaşatmazlar. Biz kadirşinasız, biz Paşa’yı düşürmek isteyenlerden değiliz.
Çok iş verirseniz yıpranır, düşer. Biz vermek istemeyiz ve düşürtmek istemeyiz ve bugün düşmanlara karşı
düşürmek istemeyiz. Bugün Venizelos ölürse ben sevinirim. Mustafa Kemal Paşa da ölürse Yunanlı sevi-
nir. Ben Yunanlılarla hemfikir olamam. Bu Mecliste de öyle bir fikir taşıyacak kimse yaşayamaz ve yoktur
ve bu fikri kimse taşıyamaz. Paşa Hazretlerinin bazı hareketleri kanaatimize göre muzır bile olsa onun
mazarratlarını ketm ve setretmekle mükellefiz. Ben hafi celseyi istedim, benim hem hafi ve hem de alenî
celsede ifadem vardır, rica ederim bir kere okuyunuz, ne suretle idarei kelam ettiğimi görürsünüz. Aleni
celsede de olduğu gibi söylemek isterim. Ben bunda hata mı ediyorum?. Hafi celse ile aleni celse bir midir?
Efendiler belki ben Paşa hastadır diye buraya gelmedi dedi isem bundan maksadım buraya gelmediğini
işrap içindir. Belki bunda hata yapmışımdır efendiler. Biz burada arz ettiğim gibi Paşa’ya vereceğimiz lok-
mayı tartmak istiyorduk. Paşa’ya vereceğimiz salâhiyetleri not ediyorduk... Ben diyorum, sui hazma uğrar.
Bundan Paşa memnun olmalıdır. Paşa da kalkıp benim böyle vicdanım vardır, demelidir.
BİR MEBUS BEY — …
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — İnayet buyurun Paşa’nın memnuniyetiyle ben iftihar etmiyorum,
isterse etmesin.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Akşama kadar seni mi dinleyeceğiz? (Gürültüler)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Davamla) — Paşa Hazretleri de iftihar etmeliler ki bize tevcih edecekleri vazife
ile didiniyorlar, çırpınıyorlar. Bunun kıymeti vardır. Böyle Başkumandanlık başka meclisler gibi oyuncak
değil, onunla iftihar etsin. Böyle bir oyuncağın kuvvetli olması mı iyi, yoksa gırtlak gırtlağa girmesi mi?
Fevzi Paşa Hazretleri buyurdular ki, biz muhalefetteyiz... cihan da bilsin ki Başkumandanlık Kanu-
nu’nun ikinci maddesini Meclis fazla görüyor. Bunda ne var? Efendiler, biz göstermişiz ve daima gösteririz.
Avrupalılar bin defa... girdi ve girmek istedi. Tattı, tattı nihayet elini çekti. O ihtilâf, o casusluk, o bilmem
nelik bizim memleketimizde gitmiyor, yürümüyor. Erzurum’a İngilizler Paşa Hazretlerinden evvel geldi.
Acaba ahaliden yüzde kaçı iştirak etti efendiler, acaba yanında bir fert bulabildiler mi?. Binaenaleyh, bu
Mecliste öyle müfsitler yoktur, Meclis müttehittir. Meclis daima kendisinden şüphe etmemesini istiyor.
Evet ihtilâf istemiyor. Neden ihtilâf vardır?. Evet ihtilâf icat edilmiştir.
Geçen sene grup teşkil olunmuştur, bir kısmı hariç bırakılarak.
Biz de içinde olarak. (Bravo sesleri). Bu ihtilâfı kim yaratmış, kim icat etmiştir?. Ben bunu o gün bu-
rada bağırmışım, bu yok yanlıştır. Rey toplayın, biz size rey veririz. Kalbimize giriniz. Eğer Paşa şüphe
– 406 –
ediyorsa kendi çekilsin. Biz meharetini takdir ediyoruz. Bizde de izan var, bizde de akıl var. Herkesin kud-
retine göre iş tartarak veririz. İşte bizde ihtilâf bundan doğmuştur. Namzetlik diye gösterilmiştir. Bendeniz
Paşa Hazretlerinden rica ediyorum, herkesin kalbine nüfuz etsinler. Salâhiyetini hukukan menediyorsa
reddetsinler. Kendilerinin şerefini bizim muhabbetimiz artırır. İşte ihtilâfların sebebi burasıdır. Namzetliği
bıraksın, ikinci madde ise yine atsın efendim. Atmakla Meclisin şerefine veyahut Başkumandanlık şerefine
bir şey gelmez, artar. Meclis alıp veriyor. Meclis kendisini gösterir. Meselede ihtilâf falan yoktur, mesele
bundan ibarettir ve böyle bir fikir taşıyan da yoktur.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, mevzubahs olan meselede benim zihnimin takıldığı nokta
nedir?. Bunu tavzih etmek isterim. Meclisi Âlinin hissiyatına değil, mantığına müracaat etmekteyim. Bu
nokta üzerinde belki tenevvür edebilirim, belki edemem. Yani bu hususu Heyeti Âliyenize arz etmek is-
terim. Keza ikinci bir mesele olarak da münakaşalımızın mevzuu olan bu vazı ahir ve bunun izalei esbabı
hakkındaki fikrimi de arz etmek istiyorum.
Efendim, bendenizin düşündüğüm nokta şudur ki; biliyordunuz Başkumandanlık kanunu denilen şe-
yin, yani memleketin en müşkil en tehlikeli bir anında kuvayı müdafaasını bir elde ve Meclisi Âli tara-
fından tutularak kendi reisi vasıtasıyla temşiyet edilmesi lüzumunu Heyeti Âliyenize bir faide olarak arz
edenlerden birisi de bendenizim. Bu lüzumun Heyeti Âliyeniz tarafından dahi kabul olunarak hâsıl olan
netayici mesude gözümüz önündedir. O zaman ki kanunun esnayı müzakeresinde, yani bir gün sonra
bendenizin bu kanunun tenkidi hakkındaki söylediğim sözler de aklımdadır. Her şeyi vermek, yani kuv-
vetleri tevhit etmek gayet doğrudur. Fakat salâhiyeti tevhit noktasına bendeniz muarızım. Zihnim niçin
saplanıyor, bendeniz diyorum ki; mesalihi milliyeyi devretmeğe biz mezun muyuz, değil miyiz? Yani bu
nazariyattır denilebilir, fakat her ne olursa olsun bir kere fikrimi serdedeyim.
Hakkı icraî ve teşriimizi ahara devre mezun muyuz? Bu halde mukadderatı millete seyirci gibi mi
kalınacak. Binaenaleyh hadiseten, fiilen bir menfaat temin etmeyen ve esasen birçok ahvalde istimal olun-
mayan bu ikinci maddenin, olmaması dahi maksadı kâfidir. Olması Meclisin şerefi için, bendeniz için bir
nokta gibi geliyor. Binaenaleyh, bunun olmamasında bendeniz kendi idrakimiz, kendi kuvvetimiz için
faide görürüm. Malumu ihsanınız biz Halk Hükûmetiyiz diyoruz ve bu Halk Hükûmetinde hâkim olan
köylüler kendi vekilleri ile mesalihi milleti tedvir ediyor. Halbuki bu Mecliste bendeniz kâffei hukuku
millete vazıülyed olan Mecliste hemen hukukan ona muadil olan bir zat görmekteyim. Bu şekil bendenizi
intibahta tutmaktadır.
Yani iştibah demek istediğim bu şekil diğer şekille müterafık görmekteyim. Bendenizin düşündüğüm
şudur ki; bizim bir Başkumandanlığa ihtiyacımız vardır ve hali hazırda idare edildiği gibi yani şimdi-
ye kadar orduları idare eden kuvvet şimdiden sonra da orduyu idare etmelidir. Yalnız bu kuvvet teşriî
hukukta beraber bulunursa bendenize öyle geliyor ki bir Hükûmet, bir daha hükûmet bu bir tearuz, bu
şekli tearuzu anlayamamaktayım. Bu şekli arz ettiğim gibi bendeniz kendi kanaatime ve kendi mantığıma
sığdıramıyorum. Mesaili sairei askeriyeyi bırakıyorum, onun burada mevzu olacak zamanı değil, asıl iliş-
tiğim nokta biz ordumuzun menafii ve bekası için çalışırken ordumuzu yeddi iktidarına tevdi ettiğimiz
zatı âlinin hukuk ve salâhiyetinin yüksekliğinden dolayı birçok hukuk ve mesailde kendisiyle münakaşa
etmek istiyoruz. Yani bu vaziyet gayri müsait geliyor. Onun için bunu esaslı bir surette münakaşa edebil-
mek için karşımızda bulunmak istemiyoruz. Demek benim düşündüğüm bütün nikatı nazar bu cihettedir.
Maddeten zaten kullanılmayan bu ikinci madde bendenizce bir emri itibardan ibaret kalmaktadır. Biraz
zaitti, belki üç ay için lâzımdı.
Fakat ondan sonrası için lüzum kalmamıştır. İyice tenevvür edememiştim. Ufak tefek nikat için bir
şey demek istemiyorum. Bu gibi nikat mahiyeti zihniye meselesidir. Malumu âliniz akıllısı vardır ve bi-
naenaleyh, hiçbir kimse yani herkes kendi hududu mantığı, kendi hududu idrakini bilir, bu bir görmek
meselesidir. Bir milletin mukadderatını idare edenler kadar, idare edilenler vakıfı ahval olsa bile esasen
memleketi kimse idare edemezdi.
Binaenaleyh, idare edenler, edilenler veya etmeğe heveskâr olanlar birbirlerini ararlar ve birbirlerinden
tenevvür etmek isterler. Bu noktai nazardan bendenizce Meclisin, memleketin, herkesin tenevvür edebil-
– 407 –
mesi asıldır. İhtilâf tenevvür edememekten ileri gelmektedir ki tenevvür edememek meselesi Meclisi Âli
için mucibi ıstırap olmaktadır. Bendeniz bunu bir buçuk senedir göre göre anladığım nokta budur. Acaba
neden? Bendeniz diyorum ki, tenevvür edememek için mevcut manialar ortadan kalkmalıdır. Bu manialar
kimler tarafından müttehazdır. Bendeniz müsaadenizle söyleyeceğim ve arkadaşlar müsaade buyursunlar,
fırkai ekseriyet demek olan ve Mecliste yoktan icat edilmiş olan fırkanın hüsnü idare edilememesinden
ileri geliyor diyeceğim. Bununla çok rica ederim, idare edenlere bir kasıt yoktur. Yalnız bir mahiyeti umu-
miyede bu anlaşamamazlığın nereden ileri geldiğini göstermektedir.
Meselâ geçenlerde bir intihap veya sair bir meselede izharı rey etmemek meselesini öğrendim ve bir za-
manı geldi kullandım. Yani görüyorum ki Meclis içerisinde mevcuttur, yani başka türlü bir zihniyet mev-
cut değil, yalnız herkes tenevvür etmek istiyor. Tenevvür etmek için, edenler var, etmeyenler var, edenler
tenevvür etmiyor, ediyor, tehdit ediyor, doğru olmuyor -tabir tehdit değil, tahdit ediyor- doğru olmuyor.
Halbuki ortada bir şey yok. Bendenizce ortada bir ademi emniyet yoktur. Bir meselede tenevvür etme-
mek için muhalif olarak rey veren kimseler tenevvüre muhtaçtır, tenevvür ettirilmelidir ve binaenaleyh
mesele ilim meselesidir. İlmî konuşacağız ve burada, bu hususta arkadaşlarımdan biraz geniş olmaklığı-
mızı temenni ederim.
Efendiler, herkes bir değildir ve böyle olmadığı için milletler böyle gelmiştir. Bendeniz esasen bir mil-
letin bir kimse tarafından idaresi lâzım gelirse bendeniz meşrutiyetin olmadığına kaniim ve kuvvanın yani
milleti idare eden kuvvetlerin birer parça kuvvetle karşı karşıya anlasa, çekişe iş görmesi meselesini esas
ittihaz ederim. Biz bu mevkide miyiz.? Değiliz, bu mevkie gelemedik. Başka bir şekildeyiz.
Fakat aşağı yukarı ifadat serbest olmalı, fakat hiç olmazsa şurada efkâr, ifadat, tenevvür serbest olmalı.
Görüyorsunuz efendiler, Meclisi Âlide hiçbir şahıs, şahıs demeyeyim, başka türlü tebellürat hiç yok ve
bu Meclisin muvaffakiyetidir. Efendiler, bu Meclise politikacılık girmemiştir. Hepsi muhafazai meşrutiyet
noktasındadır. Ufak tefek fikirlerde birtakım şey dolaşıyor. Evet efendiler bunlar yalnız bir şey üzerindedir.
Muhafazai meşrutiyet hukuku umumiyenin muhafazası kaydı ve saik olan bazı mütalaata hakkı cemaatin,
hakkı umuminin, hakkı ferdinin daha yüksekliğidir. Bu noktaları da uzatmayacağım. Namzet meselesi
meselâ buyuruyorlar ki namzetlerde istinkâf vuku buluyor. Sebebi şudur;
Ekseriyet bunu bilir. Bu namzetlik kanunun tadilinde Meclis Reisi de bizimle birliktedir. Bu kanun
varken biz bunu yapmağa mecburuz. Ben diyorum ki kendileri bu kanundan vazgeçmek, yani teklif etmek,
bunlar öyle noktalardır ki beyhude uzamakla olan bir meseleyi kısa kesmek de çok iyi olur, temadi etmesi
de iyi olmaz. Temadi ettirilmesi meselesi kimsenin taksiri değildir. Bir kimse de düşünemez, fakat bu işleri
düşünecek içimizde. Mecliste bir ekseriyet vardır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — O vakit ben Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi olurum.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — O arkadaşlarımız müttehiden çalışmalıdırlar. Başka türlü selâhiyeti
muamelenin hüsnü suretle tedviri imkânı yoktur. Eslem tedbirleri onlar teklif etmelidirler. Olmazsa o
zaman derler ki bu adamlar Meclisten bir iş çıkarmak istemiyorlar. Fakat zannediyorum ki Mecliste bütün
arkadaşlar memlekete nafi olacak kâffei icraat ve tasavvuratta müttehit olmuştur ve bu nokta üzerinde dün
bazı münakaşat olmuştu. Yoluyla tenvir edilememişti. Burada fırkai ekseriyetten hiçbir zat çıkıpta bizi ten-
vir edememiştir. Bir iki arkadaşımız söyledi, fakat tenevvür edemedik efendiler. Hatta Hükûmetin izahatı
da tenevvür ettirecek mahiyette değildir ve ben yine bu nikatı iştibabiyeye malikim.
Binaenaleyh, başka söyleyecek bir sözüm yoktur. Demek isterim ki Meclisi Âlinin kemakân, şimdiye
kadar olduğu gibi müttehiden çalışması için hiçbir mani yoktur, mesele hiçbir şey meselesi değildir. Şah-
siyat, hissiyat meselesi belki insanların kalbinde biraz yer tutabilir. Ben de insanım. Fakat esas itibariyle
bunların o kadar zayıf olduğunu görüyorum ki daha büyük kabahat birbirimizi anlamağa gittiğimizde bir
tarafın uzakta durması ve diğer tarafın hiçbir şey dinlemek istememesi, bu şekli zihniyet, bu şekli istisna
ve artık tabir bulamayacağım ve bu şekil doğru değildir.
Binaenaleyh, kabahat bir noktadan gelmiyor. Kendini bilenler biliyor. Fakat memleketin büyük bir
kuvveti toplanırlar, arkadaşımız o büyük kuvvetle memleketin en nafi yoluna doğru gitmekte biraz daha
– 408 –
müsamahakâr ve biraz daha geniş olmalıdırlar. Efendiler, her şeyi birleştiren ihtilâfın esası da meseleyi
geniş düşünmektedir. Bununla mesaili umumiyeyi izah ettim zannındayım. Mesaili hususiyei saireyi bı-
rakıyorum, çünkü ben söylediğimi bilirim ve ifadatımda bir kelime var ise onları bırakıyorum ve onları
bahsedecek adam ben değilim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendiler, Salâhattin Bey’in endişei vicdaniye
ve dimağiyesini mucip olan nokta üzerinde muttali olduğum bir vesikayı irae etmek istiyorum. Kendileri
Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesi muhteviyatınca salâhiyeti teşriiyesini devretmiş olmasının
muvafık olup olamayacağı hususunda mütereddittirler. Benim telakkime göre bu gayri kanunî vaziyet
değildir ve Meclis salâhiyeti teşriiyesinin heyeti umumiyesini Başkumandana terk etmiş vaziyette değildir.
Malumu âlileri olduğu üzere ikinci madde, hatırımda kaldığına göre, Başkumandan ordunun maddî ve
manevî sevk ve idaresindeki resanetini idare etmek için icap eden kuvveti Meclis namına fiilen istimale
mezundur. Yoksa kanunlar yapmak için filan mezuniyet verilmemiştir. Sırf orduyu takviye noktai nazarın-
dan Mecliste mevcut ve meknuz ve mündemiç olan salâhiyetin fiilen istimaline mezundur. Fakat islediği
dakikada tabiî o mezuniyeti refedebilir. Salâhiyeti teşriiyenin heyeti umumiyesini haiz olan Meclistir. Yal-
nız ordu ve ordunun tezyidi kuvvası noktasından o salâhiyetin tertibinde mezundur. Bu itibarla memba
kendisindedir, bir şey vermiş değildir. Vermiş ise kendisi vermiştir, kanun yapmış vermiştir. Binaenaleyh,
kendisi için verilen bütün şeref, bütün asıl olan salâhiyeti mahfuzdur. Bendeniz bu mütalaadayım. Fakat
doğrudan doğruya Meclisi Âliniz gibi icraî ve teşriî müşterek bir Meclis değil, sırf teşriî bir Meclis tasavvur
edelim. Acaba bu teşriî Meclis salâhiyeti teşriiyesini kısmen değil, tamamen ve bütün salâhiyeti teşriiyesini
bir adama yahut üç, beş kişiye verebilir mi, hukuk noktai nazarından bunlar varit midir?. Bir de bu noktai
nazardan düşünelim. Bunlar varittir efendiler, malumu âliniz vekayi büsbütün başkadır. Daima dünyada,
beşeriyette hâkim olan hadisattır. Yeterki kendi arzusuyla olsun bir an için, bir zaman için olsun, bütün
vezaifi teşriiyesinde herhangi bir heyet serbest rey verebilir. Meselâ, elime geçen vesika şudur: 1916’da yani
harbi umumiye girerken Fransa Meclisi Mebusanı 26 Haziran 1916 celsesinde, hükûmete yani Heyeti Nuz-
zarine şu yolda beyanı itimat etmiştir: Meclis Hükûmete bütün faaliyeti vatanı halâs edecek olan harbin
hüsnü surede devamı cereyanını temin için bu yolda salâhiyet ve faaliyete gelmesi için beyanı itimat eder
ve salâhiyet bahşeder. Demek ki her şeyini veriyor. Yeter ki vatanı halâs edecek olan harpte hüsnü neticeye
mazhar olabilsin. Demek ki vakidir ve sonra bunu Meclisin 440 azası vermiştir ve tamamen kontrolsüz
olarak bu heyet ifayı vazife etmiştir. Sonra meselâ, İngiltere’de 1916’da otuz azadan mürekkep olan bir
kabinenin içinden yalnız beş nazır her türlü mesuliyeti deruhte ederek bütün işlere vazıulyed olmuşlardır
ve kanun dahi yapmışlardır. Hatta Meclis bu kanunları tekrar mütalaaya bile lüzum görmemiştir ve bun-
dan dolayı Times Gazetesi 16 Kânunuevvel 916 tarihli nüshasında tebrik ediyor, Binaenaleyh; efendiler,
vatanın selâmeti için, milletin selâmeti için hatta icap ederse bir meclis bütün salâhiyeti teşriiyesini vere-
bilir. Halbuki Meclisi Âliniz bu vaziyette değildir. Yani bence Salâhattin Bey’in hakiki ve samimi olduğu
anlaşılan bu endişesine mahal yoktur. Hâkimi asli olan Meclisi Âlinizdir. Hiçbir zaman Başkumandanlığa
bahşetmiş olduğunuz salâhiyet Başkumandanı lâyüsel bir vaziyette bulunduramaz.
VASIF BEY (Sivas) — Efendim, bendeniz Meclisi Âliniz için bir hata vardır, onu tafsile çalışacağım.
Fransa ordusu felâkete uğradığı zaman çekildiler. Birçok felâkete uğradılar. Fakat orada Başkuman-
danlık salâhiyeti artırılmadı. Oraya Mebusandan bir heyet soktular, beraber çalışmışlardı. Onun üzerine
Meclisi alkışlamış idi. Hatırladığıma göre böyle demiştim. Yoksa bizim ordumuz kıpırdanmadı, kıpırda-
tamadılar. Binaenaleyh, bu doğrudan doğruya aciz değildir. Meclis aczi alkışlamamıştır. Zannediyorum,
eğer söylediğim doğru ise zabıtta hatalar vardır. O zaptın tashihini teklif ediyorum. Yalnız Başkumandan-
lık Kanunu’na lüzum olmadığına dair Paşa Hazretleri de beyanatta bulundular ve misal olarak bizi ayır-
mağa sebep olarak bir vaziyet gösterdiler. Avrupa ordularında hükümdarlar ordularının kumandanıdır
ve başkumandanıdır, hatta hazarda bile... Bunların lüzumu kadar salâhiyeti haizdirler, mücehhezdirler.
Binaenaleyh, orduyu ihzar etmeğe de muktedirler. Fakat hükümdarla idare edilmeyen bizim şu vazifei
hususiyemiz Başkumandana nasıl bir salâhiyetle verilmelidir? Bu şekil doğrudur efendiler. Fakat ben deni-
zi naksetmek, Başkumandanlığı deruhte… Bir kralın Başkumandanlık hakkındaki vazifesi yine kavanini
askeriye ile mukayyettir. Seferî nizamnamesi var, idare nizamnamesi var ilah... Bunların hepsi bir kanuna
– 409 –
tabidir, mükâfatını yapar, mücazatını yapar kavaidi harbiye sevk ve idaredir. Sevk ve idare meselesi harbin
idaresi bir emr ü kumandadır. Bu ulumu askeriye ile mukayyettir. Onun emir ve kumandaya ait salâhiye-
tinin hududu yoktur, ne derse o yapılır. Şimdi asıl mevzubahs olan ikinci madde ordunun takviyesi yani
orduyu tezyit, ilbası, teçhizi, iaşesi ilah... noksanlarını ikmal etmek ve orduya istediğimiz kudreti harbiyeyi
vermek meselesi.. Bu kudreti harbiyeyi vermek için bir salâhiyet ister. Pekâlâ bu kudreti askeriyeyi kavanîn
verir. Çünkü hepsi paraya taalluk eder. Kavanîn buna dair olarak yapıldığı zaman onun altına Başkuman-
dan diye imza koymuyor, altına ya Kayzer veya Kral diye imza koyuyor. Yani Başkumandan olduğu için
değildir. Zaten o salâhiyet hükûmetindir. Hatta terfi meselesinde bile, zabıtanı terfi ettirdiğinde bile Baş-
kumandan diye imza koymuyor. İmparator, Kral diye imza koyar.
Harekâtı askeriyeye ait emirler başkumandanlığa ait emirdir diye neşredilir, diğeri iradei imparatorî
ve hükûmet emridir diye neşredilir. Sonra başkumandan cepheye hâkimdir, geriye hâkim değil meselesi...
Geriye hâkim değil derken maksat şudur; bilakayıt cepheye hâkimdir, orduyu sevk ve idare ediyor, geriye
gelince, esasen başkumandan teşkil etmiyor. Ordunun kuvvet ve kuvvetini başkumandan tayin etmiyor.
Esas ordunun seferberlik plânlarını Erkanı Harbiyeyi Umumiyeyi hazırlıyor. O başkumandanlığın eline
teslim ediliyor. Onlar sonra orduyu takviye filân lazımsa başkumandan teklif ediyor. Memleketin ahvali
maliyesi şusu, busu iflah... müsait ise kabine ile müzakere ediyor ve kabul edilecekse ediyorlar ve derhal
yapıyorlar. Müdafaai Milliye Vekâleti bu itibarla zaten başkumandanın her dediğini yapmakla mükelleftir.
Fakat Müdafaai Milliyenin amiri mutlakı değildir. Her yerde ve her zaman çok şeyi oraya arz eder...
Avrupa ordularında başkumandanların yani başkumandan, Harbiye Nezaretinin, imparatorların, hü-
kümdarların arzı teklifleriyledir. Yani o doğrudan doğruya onun madun bir şekli gibidir. Memleket çalışır
verir, bugün de biz bu vaziyetteyiz, hazırlayacağız ve vereceğiz. Erkanı Harbiye Umumiye ile Müdafai
Milliyenin müttehiden bir elde bulunması için Fevzi Paşa Hazretlerinden sorduğum şeye cevap olarak
da; evet Dahiliye Vekâleti nasıl dâhilî bir otorite ise Müdafaai Milliye Vekâleti de öyledir. Çünkü burada
başkumandanlık olmaz. Cephede muharebe başlar, cephededir. Ankara’nın bugünkü vaziyetiyle burada
bulunmak müstesna bir vaziyettir. Yarın inşallah İzmir elde edilirse burada katiyen kontrol edemezler,
oraya gideceklerdir. Pekâlâ o zaman orada bulunan başkumandan aynı zamanda burada bulunan Müda-
faai Milliye vazifesini yapabilecekler mi, yoksa ben bunu isterim, şunu isterim, çabuk gönderiniz emrini
mi vereceklerdir? O birisi başkumandanlıktan emir telâkki etmek için cepheye kadar gidecek mi? Müda-
faai Milliye Vekâletinin vazifesi, harp başladığı andan itibaren dahilde ordunun aleddevam ihtiyacatını
istihzarla meşguldür. Çünkü o dahili otoritedir ve daima ordunun ihtiyacatını temin için kabine ile müş-
tereken çalışır. Bu ihtiyacatı temin için de ordunun mikyası başkumandanlığın talebi veçhiledir. Çünkü
ordunun ihtiyacını bilen, ne isteyeceğini bilen başkumandanlıktır. Müdafaai Milliye bu itibarla onun emri
altında çalışır ve mutlaka başkumandanlık ne istiyorsa yapacak. Meselâ başkumandanlık, ben orduyu beş
yüz bin kişiye iblâğ edeceğim derse Müdafaai Milliye bunu doğrudan doğruya yapmağa mecburdur. Bize
karşı mesuliyetini icap ettirebilir miyiz ve biz buna tahammül edebilir miyiz, istediği kadar bir orduyu
yapabilir miyiz? İşte meselenin yanlış anlaşılmış noktaları budur. Bunda bir maksat ve bir şahsiyet yoktur.
Onun için tavzihe suitefehhüme mahal kalmamak için ve yine kanaatimi izhar ediyorum ki ikindi madde
müstacelen orduyu icap eden bir haile getirmek gibi tedabiri atiye gibi mülâhazasıyla konmuştur. Esasen
orduya yiyecek yemek parası ile erzakı bulsak, parasız bile alsak mutlak günlerce nakledemiyoruz. Yemek
derhal bulunmaz ki. Bu emri kumadani meselesi değil, filan kıta şunu yapacak ve filan da şuraya taarruz
edecektir meselesi değildir efendiler, zamana mütealliktir. Ordunun hazırlanması, onun için üç gün mü-
zakere cereyan ederse veya bir gün kabinede müzakere cereyan ederse vakit kaybı olmasını icap etmiş ol-
maz. Onun için çok rica ederim, esas kanunun yahut bu maddenin aleyhinde bulunmakla zannedilmesin
ki Başkumandan Paşa Hazretlerinin biz salâhiyetlerine muarız vaziyetteyiz. Hayır, bendeniz şahsım için
çok şey söylemeyeceğim, bendenizi en çok kendileri tanımak lâzım gelir. Bir şeye muhalefet edersem veya
muvafakat edersem ne gibi bir şeye muhalefet ve muvafakat edeceğimi ve o uğurda nasıl çalışacağımı ve
hatta hayatımı bir tek dakika bile çekinmeyeceğimi Paşa Hazretleri en iyi takdir ederler. (Bravo, alkışlar)
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Ankara) — Vasıf Bey biraderimizin söyledikleri sözlerin
kâffesi doğru ve vakidir ve fakat bütün bu hakayik, tamikatı müstelzim sebepler değildir. Yani bendenizin
– 410 –
telakkim böyledir. Bu mütalaatım meyanında orduya birtakım heyetler gönderilmek suretiyle şöyle oldu,
böyle oldu. Efendiler, malumu âliniz bizim meclisimiz de orduya heyetler, göndermiştir ve Garpte gön-
derilen heyetler, heyeti celilenizin göndermiş olduğu heyetler gibidir, yoksa bu heyetlerle ordunun sevki
idaresine, tanzim ve sairesine müdahale vaki olmuş değildir. Yalnız şarkta müdahale vaki olmuştur. Yani
Rusya’da hakikaten ordunun başına, her cüzü tammın başına birtakım heyetler konmuştur. Hatta Rusya’yı
arkadaşlarımız bana bunu fevkalâde lüzumlu bir şey olmak üzere tatbikini tavsiye etmişlerdir. Ben de
kıtalarımızın başında bu heyetler vardır. Kimler demişlerdi?. Kumandanların kendileri ve maiyetleridir
dedim ve yaptığımız münakaşamın rengi şu idi; bir millet, bir meclis ve hükûmet ordusunu kendisinden
bilirse ve ona emniyet ve itimat ederse cüzü tamlarının başında birtakım kontrol heyetleri bulundurmağa
lüzum yoktur. Çünkü onların bulunduğu kontrol heyetleri bu mana ve maksatladır. Yoksa bir memleketin
müdafaası ile meşgul olan bir ordu içinde heyetler dolaşamaz. Heyetlerin dolaştığı orduda nizam yoktur,
intizam yoktur. Biz böyle bir ordu vücuda getirmek istemiyoruz. Sonra tabiî pek samimi olarak düşünü-
yorlar ki maksat, tabiî hepimiz ordunun mevcudiyeti için çalışalım. Bu başkumandanlık kanunu hiçbir
zaman bu mesaiden menetmez, bilakis memnun olur. Ne vakit Meclisi Âliniz, ordunun vesaiti nakliyesini
tezyit için müzakere ve münakaşa ettiniz de başkumandan hayır bunu ben düşünmedim, böyle bir şey
demedim ve denilmez ve pek çok rica ederim ordunun ihtiyacatını tatmin ve temin için ne düşünülmek
lâzım ise düşününüz ve bulacağınız tedabiri hep beraber tatbik edelim.
Yine Vasıf Bey buyuruyorlar ki diğer devletlerde başkumandan arzu ettiği şeyi bildirir, hükûmet derhal
yapar. Hükûmetten para ister, derhal hükûmet parayı verir. Doğrudur. Fakat burada maatteessüf bizim
şeraitimiz öyle değildir efendiler. Hükûmet derhal veremeyecek derecede bulunmayabilir. Nitekim şimdi
telgraf başına çağırmışlardı. Garp cephesi Kumandanı diyor ki; bu haftalık iaşe parası henüz gelmemiştir,
telgraf başında cevap bekliyorum. Ne yapayım şimdi ben? Şimdi nerede para bulunsam derhal vaziyet
edeceğim, ordu bir hafta aç duramaz, çünkü ani vukuat olamaz diyor. Maliye Vekili para bulacak diye
bekleyecek miyim? İşte ani vukuat, getiriniz telgrafı okuyunuz. Sonra buyurdular ki, hiçbir yerde Harbiye
Nazırı doğrudan doğruya başkumandanlığın emrinde değildir. Her yenden daha çok burada Harbiye Na-
zırı yani Müdafaai Milliye Vekilli Başkumandanlığın tahtı emrinde değildir. Fakat her yerde olduğu gibi
burada da değildir. Çünkü hiçbir zaman başkumandan, Müdafaai Millîye Vekiline yaptırdığı şeylerden
dolayı Müdafaai Milliye Vekili ademi mesuliyete malik ve mazhar bulunmuş olmaz; her vakit ve her sual
için Meclisi Âlinizin huzurunda hesap vermeğe kendini mecbur bilmelidir. Binaenaleyh, ben kendisine
bir emir verirsem ve onu yaparsa, kendi aklına, kendi dairei mesuliyetine sığdırdığı bir şeydir. Eğer böyle
değil ise yapamam der ve gelir Heyeti Âlinize der ki, Başkumandan bana bunu emretti, fakat ben bunu
yaparsam, yapılmaktan hasıl alacak mesuliyeti kabul edemem der. Bizde her yerden daha çok olmak üzere
Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili dahi böyledir. Halbuki dünyanın hiçbir yerinde başkumandan ve Erkânı
Harbiyei Umumiye Reisi müttehit olamaz. Fakat burada her ikisi de birdir. Demek oluyor ki benim ha-
rekâtı askeriyem bile mukayyettir. Aynı zamanda istihzarata ait olan şeylerim bile böyledir. Zira ben onları
yaptırmak için tebligat yapacağım makamat Meclisi Âliniz huzurunda mesuldür. Yani başkumandan ma-
kamı bu kadar mukayyettir.
Sonra buyuruyorlar ki ordumuz şuraya, buraya veya İzmir’e giderse tabii Başkumandan burada otura-
maz. Bu bir meseledir. Eğer ordu İzmir’e gitse bile Başkumandan için orduların peşinde dolaşmaya ihtiyaç
yoktur. Ankara’dan da sevk ve idare olunur. Eskişehir’den de şuradan buradan da sevk ve idare olunur. Farz
edelim ki İzmir’e gitsek bile burada bulunan Başkumandanın burada kalmaya mecbur olan bir Müdafaai
Milliye Vekilini veyahut da geri hidemata hâkim olması için mutlaka orada bulunması demek değildir.
Oradan vereceği emir dahi bu hususatı tatmin ve temin edebilir. Binaenaleyh, Vasıf Beyefendi biraderi-
mizin söylediği sözler esasen vaki şeylerdir. Lâkin bu meselelerin mahiyeti ile ve mahiyetinin tebdil ve
tağyiri ile bence alâkadar olamaz. Bunlar başka şeydir. Mevzubahs olan şey ise büsbütün başka şeydir.
(Kâfi sesleri.)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Şimdiye kadar mevzubahis olan mesailden uzun uzadıya
bahsetmeyeceğim. Paşa Hazretleri.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) —Bahsedeceksin de ne olacak?
– 411 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Yani asabiyetle...

MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Asabiyet filan yok, haydi, haydi.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Asabiyetle karşıladılar. Halbuki benim maksadım, celsei aleni-
yede olmasını söylemekliğim, aleyhinde bir ademi itimat değil.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Aleyhinde kelimesine tenezzül etmem. Aleyhimde bulunursan
ne olacak?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Müsaade buyurun, celsei aleniyede olsun demekliğim
kanunun temdidinin lüzum ve ademi lüzumundan bahsedilsin maksadına matuftur. Zaten kanun esasen
celsei aleniyede kabul ediliyor, celsei hafiyede konuşuluyor. Celsei hafiyede konuşulmakla, celsei aleniyede
söylemekte fark yoktur:
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Hakikaten senin için yoktur.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Ademi lüzumu aleyhinde söz söyleyecek olan arkadaşlar
zaten sözlerini ordunun Başkumandanlığının iktidarına, şeysine getirmeyecektir. Onun için böyle söyle-
miştim, sui tefehhüme uğramasın.
ABİDİN BEY (Lâzistan) — Muhterem arkadaşlar, Başkumandanlığa, emr ü kumandayı şimdiye kadar
olduğu gibi bundan sonra ve hatta İstanbul da alındığı halde yine lüzumu vardır. Binaenaleyh, Başkuman-
danlığın makamında kalması taraftarıyım. (Handeler.) Ben bunun için hiçbir zaman fenalık düşünmedim.
Vicdanım buna tahammül etmez. Fakat yalnız şunu söylerim ki ve pek yanık söylüyorum, evet ben bir
hayvanat tetkikatı yaptım, bendeniz ve iki arkadaş da dahil olduğu halde bihakkın tetkik ettik.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Başkumandanlığın ne kabahati var?
ABİDİN BEY (Lâzistan) — Başkumandanlık kanunun ikinci maddesi mucibince bilcümle hayvanat
toplanmış, fakat iaşe yok. Ben bunun için şey ettim.
Sonra arkadaşlar, bir şey daha söyleyeceğim, ben gruba dahildim ve grubun en samimi bir arkadaşı
idim. Baktım ki grubun vapurlar veyahut deniz sahilindeki fenerler gibi dön bu tarafa, dön o tarafa.. Dön
bu tarafa, dön o tarafa... (Alkışlar, handeler.) Bu heyeti idarenin işidir. Binaenaleyh, dedim ki pekâlâ böyle
fenerler gibi dönelim. Neticede bir diğer gruptan, diğer bir kuvvet benden daha cesur, benden daha mert
bir kuvvet çıkmış. O da bir selâmeti umumiye ve beni tedvir için tekrar bir kuvvet. Mutlaka bir vakit ben
çekiliyorum. Ben bunu Paşa Hazretlerinden sorarım. Bundan bir buçuk sene evvel, bu grup ortada yok
iken ve hiçbir şey yok iken tesanüt tam idi ve hepsi de beyaz vermek lâzım gelirse beyaz, kırmızı vermek
lâzım gelirse kırmızı verirlerdi ve ben bu kanaatteyim. Arkadaşlar, Başkumandanlığın payidar olması el-
zemdir. Zira Papulası, Kral Konstantin’i yıkacak yine bu kuvvettir. (Bravo sesleri.)
REİS — Birkaç arkadaşımızın sözü vardır. Kifayeti müzakereye dair de takrir vardır. Müzakerenin kifa-
yetini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Efendim, izahat ekseriyeti azime ile kâfi görüldü.
Efendim, takrirlerin mütebakisi müzakerenin kifayetinden sonra celsei aleniyeye geçilmesini teklif edi-
yor.
Riyaseti Celileye
Perşembe günü celsei hafiyeden sonra celsei aleniyede cereyan eden müzakerenin neşredilmemesini
teklif eylerim.
Elâziz
Hüseyin
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Reis Bey, takririmi izah edeceğim.

– 412 –
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, bendeniz de usul hakkında gayet mühim ve nazik bir noktaya
temas edeceğim. Malumu âliniz geçen gün istihsali ârâdan evvel bir takrirle kıstelyevm kabul edilmişti.
Onun üzerine bazı arkadaşlarımız mevcut iken dışarı çıkmak istedikleri halde çıkmadılar, reylerini de
istimal etmediler. Sonra muamele natamam diye celse tatil edildi. Halbuki burada usule muhalif ve zaten
Meclisimiz çok zamanlar teamül Meclisi oldu. Böylece bir teamül olursa maazallah Meclisi bir uçuruma
sürükleyecek mevkie gelecektir. Bakınız efendim, geçenki celsede yüz kırk dört arkadaşımız reye iştirak
etmiş, yirmi arkadaşımız da mevcut demiş, şu halde yüz yetmiş bir mevcut var iken muamele tamam
değildir addolundu. Tasavvur buyurun ki herhangi celsede 162 arkadaşımız vardır, bunlardan ikisi reye
iştirak etmezse, 160 kişinin reyi tekrar reye mi vazedilmelidir? Bu gayret çirkindir. Onun için bu mesele
halledilmelidir. Geçen celsede muamele tamam olduğu halde Meclisin yaptığı doğru bir şey değildi, usule
muhaliftir. Bu hem teamül olmamalıdır ve hem de badema istihsali ârâ üzerinde mevcut denilmek dahi
doğru olmamalıdır. Herhalde reyini istimal etmesi lâzımdır. Bu meseleyi Meclisi Âli herhalde halletmeli-
dir.
REİS — Efendim, Ragıp Bey’in mütalaası; mevcut olupta reyini istimal etmeyenlerin müstenkif olarak
telakki edilmesi şeklindedir. Nizamnamei dahilide bunlar mevcuttur. Böyle teklifler reye vaz edilemez.
Rey yalnız celsei aleniyede vardır, başka müzakerede yoktur. Binaenaleyh, celsei hafiyenin celsei aleniyeye
tahvilini teklif ediyorum.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Efendim, bendeniz bu takrirde diyorum ki; celsei hafiyeden sonra akdolu-
nan celsei aleniyenin neşredilmemesini teklif ediyorum. Şimdiye kadar cereyan eden müzakereye ait olan
mücadelede bunun harice işaası demek değil, yani bu ademi memnuniyetin harice işaasındaki tesiratı
takdir ettiniz ve bu tesirat dolayısıyla bu celse müzakeratının neşredilmemesini rica ediyorum.
REİS — Efendim, perşembe günkü celsei aleniye zabıtları neşredilmesin diyor. (O mesele başka sesleri.)
Efendim, celsei aleniyeye geçiyorum.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Efendim, teamül olmamak için bir noktayı arz edeceğim.
Efendim, mevcut olupta rey vermemek istinkâftır. Fakat Makamı Riyaset muamele tamam değildir
diye tebliğ etti. Hüküm de tebliğdedir. Mademki böyle tebliğ edilmiştir, reyi aleniye geçilecek ve tekrar rey
toplanacaktır. Fakat bu teamül olmasın. Hata olarak tebliğ edilmiştir.
REİS — Efendim, şimdi celse alenidir.
(Dosyasında bulunan takrirler)
Riyaseti Celileye
İzahat kâfidir. Başkumandanlık Kanunu’nun reye konulmasını teklif eylerim.
6 Mayıs 1338
Bayazit Mebusu
Süleyman Sudi
Riyaseti Celileye
Perşembe günü celsei hafiyeden sonra celsei aleniyede cereyan eden müzakerenin neşredilmemesini
teklif eylerim,
Elâziz
Hüseyin
Kabul edilmedi. 6 Mayıs 338
– 413 –
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh etmiştir. Büyük davanın hallini deruhte etmiş olan Meclisimizin vazifei âliyesini lâzım
olduğu gibi ifa ve Başkumandanlık meselesini müttefikan ve müttehiden halledeceğinden emin olarak
celsei aleniyeye geçilmesini teklif ederim.
Bursa
Muhittin
Okunmadı.
Riyaseti Celiyeye
Mesele her türlü üryanlığı ile tenevvür etti. Müzakerenin devamı zaittir. Binaenaleyh hemen ârâya
müracaat buyurulmasını teklif eylerim.
Muş
Ahmet Hamdi
– 414 –
DEVRE : 1 CİLT: 3 İÇTİMA : II1
TBMM
11 Mayıs 1338 (1922)
Münderecat

Sualler ve Cevaplar
1. — İzmit Mebusu Sırrı Bey’in; Söke’nin İtalyanlar tarafından tahliyesinden Hükûmetin ne vakit ha-
berdar olduğu ve tahliyede maksadı siyasi bulunup bulunmadığına dair Hariciye Vekilinden sual
takriri.
2. — Antalya Mebusu Mustafa Bey’in; İtalya Hariciye Nâzırı ile vuku bulan mülakat ve İtalyan meta-
lebatı hakkında Ahmet Muhtar Bey’e verilmesi bahis konusu listeye dair Hariciye Vekilinden sual
takriri.
3. — Amasya Mebusu Rıza Bey’in; Rusya’daki sefarethanemizin Rus Hükûmeti tarafından taharri edilip
edilmediği, esbabı taharri ve tarafeyn beynindeki vaziyet hakkında Hariciye Vekilinden sual takriri.
Cilt : 19
42’nci İn’ikat – 1’inci Celse
KIRKINCI İN’İKAT 11 Mayıs 1338 Perşembe Birinci Celse
KIRK İKİNCİ İN’İKAT

Açılma Saati: 3,- 5 (Sonra)
Birinci Celse
REİS: Reisisani Rauf Beyefendi (İzmir)
KÂTİPLER: Enver Bey (İzmir)
İçtima: 42
Celse: 2
Grup: 2
REİS — Efendim, Hariciye Vekili Beyefendiye Moskova sefareti hakkında bir sual sorulmuştu, keza
Söke’nin İtalyanlardan tahliyesi hakkında bir sual vaki olmuştu. Bu suallere kendileri hafiyen cevap ve-
receğini teklif ediyorlar. Müzakerenin hafi olmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın... Müzakerenin hafi
olarak devamı kabul edilmiştir. Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

KIRK İKİNCİ İNİKAT
40’ıncı İçtima
6 Mayıs 338 Cumartesi
İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası
kıraat ve aynen kabul olundu. Başkumandanlık Kanunu’nun temdidi hakkındaki kanun münasebetiyle
serdedilen mütalaata Başkumandan Paşa Hazretleri tarafından cevap ita ve alâkadar aza tarafından iradı
kelâmdan sonra celsei aleniyeye geçilmesi kabul edildi.
Reis Kâtip
Reisvekili Kayseri
Musa Kâzım Atıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabık hulâsası hakkında söz isteyen var mı? Olmadığına nazaran zaptı sabık hulâsasını
reylerinize arz ediyorum; kabul edenler... Kabul edildi.
Sualler ve Cevaplar
REİS — Yusuf Kemal Bey Buyurun.
YUSUF KEMAL BEY (HARİCİYE VEKİLİ) (Kastamonu) — Efendim, bugün Amasya Mebusu Rıza
Beyefendi tarafından aldığım sual takriri şudur;
– 416 –
1. Rusya’daki sefarethanemiz Rus Hükûmeti tarafından taharri edilmiş midir ve esbabı taharri nedir ve
ne gibi şeyler almıştır?
2. Hükûmetimiz bu hale karşı ne harekette bulunmuştur ve hükûmeteyn beyninde vaziyet nedir?
Balâda murakkam suallere Hariciye Vekili tarafından acilen cevap itasını teklif ederim.
(Sual sahibi kimdir sesleri.) Amasya Mebusu Ali Rıza Bey’dir. Sonra efendim, ikinci sual takriri İzmit
Mebusu Sırrı Beyefendi tarafından;
1. Hariciye Vekâletimiz Söke’nin İtalyanlar tarafından tahliyesini ne vakit haber almıştır.
2. Bu menatıkı şu sırada tahliyede İtalyanların ne maksadı siyasisi olabilir?
Keyfiyetin acilen Hariciye Vekâletinden sualini teklif ederim.
Bu üç sual. Zaten bende beş sual vardır. Birisi Şeref Bey’in uzun bir suali zannederim cevabından vaz-
geçti.
İkincisi Aydın Mebusu Tahsin Bey’in Cenevre konferansı hakkındadır. Kendisi ile görüştük. O da su-
allerini geri aldılar. Ondan sonra Hariciye Vekâletinde benim bildiğim üç sual kaldı. Birisi Ali Rıza Bey’in,
birisi Sırrı Bey’in suali, ikincisi Antalya Mebusu Mustafa Beyindir ki şudur.
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey geçen celsei hafiyedeki beyanatında Avrupa’da İtalyan Hariciye Nâzırı
ile vuku bulan mülakatından müphem surette bahsetmiş ve İtalyan metalibatına dair Ahmet Muhtar Bey’e
bir liste verilmesini söylediğini dermeyan etmişti. Mülakatı mezkûreye ve Ahmet Muhtar Bey vesatetiyle
şimdiye kadar alınmış olan listeye Hariciye Vekâletinin şifahen izahat ita eylemesini teklif ve mülakatı
mebhusenin mahiyet ve manamı sual eylerim.
10 Nisan 1338
Antalya Mebusu
Mustafa
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Hariciyede olan sualler bu üç sualdir. Tensip buyurursanız
sıra ile evvelâ Sırrı Beyefendi’nin sualine cevap vereceğim.
1.— İzmit Mebusu Sırrı Bey’in; Söke’nin İtalyanlar tarafından tahliyesinden Hükûmetin ne vakit ha-
berdar olduğu ve tahliyede maksadı siyasi bulunup bulunmadığına dair Hariciye Vekilinden sual takriri.
YUSUF KEMAL BEY HARİCİYE VEKİLİ (Kastamonu) — Sırrı Beyefendi diyorlar ki; Söke’nin tah-
liyesi haberini Hariciye Vekâleti ne vakit almıştır? Cevap: Hariciye Vekâleti Söke ve havalisinin İtalyanlar
tarafından tahliye edileceği haberini 13. 4. 1338 de yani 13 nisanda Matbuatı Umumiye vasıtasıyla Söke
istihbarat memurundan, sonra 17 Nisan’da Hamit ve Celâlettin Arif Beylerin telgraflarından haber alın-
mıştır. Celâlettin Arif Bey’in telgrafı 14 Nisan tarihlidir. 2’nci sualin cevabı, bu menatıkı bu sırada tahliye-
de İtalyanların ne maksadı siyasisi olabilir?
Ne olduğuna dair tabii kati malumat verilemez, tahminidir. İtalya Hariciye Nezareti Umuru Siyasiye
Müdürü Mösyo Lagu’nun Cenevre’de bulunması münasebetiyle makamında kalmış olan Başkâtip Hilmi
Bey’in verdiği izahatına nazaran, İtalyanların burayı tahliyesi son şeraiti sulhiye teklifinin icabatından
imiş. Çünkü şeraiti sulhiyede Anadolu’nun tahliyesi mevzubahs imiş. Bu tahliyeyi Yunanlılara, bize de
teklif etmiş. Sonra Mösyo Lagu’nun oradan size karşı dostluğumuzu göstermek filan saire vesaire de var.
Aldığımız haberlerde bizim tarafımızdan tahliye etmeyiniz gibi zannederim bir müracaat bekliyorlardı.
Milliyetperver Büyük Millet Meclisi hükûmeti toprağını herhangi bir suretle olursa olsun tahliye edilme-
mesini isteyemez. Binaenaleyh, ikinci suale de bu mıntıkayı şu sırada tahliyede İtalyanların ne maksadı
siyasisi olabilir sualine de cevabım bundan ibarettir.
BİR MEBUS BEY — Kaç gün evvel Söke işgal edildi Beyefendi?
– 417 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Oraları bana ait değildir. Sureti resmiyede lütfen sorarsanız
yine cevap veririm efendim, o zaman arz ederim. Şimdi sual edilen şeylere cevap veriyorum.
REİS — Sualdir, sual sahibinin soracağı varsa cevap verir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Birçok mesailde olduğu gibi bu meseleyi çok uzatmayalım.
Çok uzaklara gidememesi zannederim iyi olur. Dahili münasebatımız itibariyle değil, ben sırf harici mü-
nasebetle söylüyorum. Orası takdir buyurulur.
2. — Antalya Mebusu Mustafa Bey’in, İtalya Hariciye Nazırı ile vuku bulan mülakat ve İtalyan meta-
libatı hakkında Ahmet Muhtar Bey’e verilmesi bahis konusu listeye dair Hariciye Vekilinden sual takriri.
REİS — Suali okutuyorum.
REİS — Buyurun Yusuf Kemal Beyefendi.
YUSUF KEMAL BEY (HARİCİYE VEKİLİ) (Kastamonu) — Antalya Mebusu Mustafa Beyefendi’nin
suali; İtalya Hariciye Nâzırı ile vuku bulan mülakatında evvelce de muhtasaran arz etmiş olduğum veçhile
bendeniz Avrupa’da, Londra’da bulunduğum zaman gerek Celâlettin Arif Bey’e gerek Ferit Bey’e telgraf çe-
kerek o sırada Paris’e gelmek üzere bulunan Hariciye Nâzırı Mösyo Şanzer nezdinde beyanı mazeret etmiş-
tim. Ferit Bey’e Paris’teki İtalya Sefiri Kont Sfurça’ya giderek benim Roma’ya ne için gitmediğimi ne için
gidemediğimi ve başka mana vermemelerini izah etmelerini de kendisine yazdım. Bundan sonra Paris’e
geldik. Paris’te Mösyo Şanzer’e bir kart gönderdim. Mösyo Şanzer o kartıma cevaben kart gönderdiği gibi
mülakat arzu etti, gittim, görüştüm. Mösyo Şanzer İstanbul İle bir itilâf konuştuklarını, itilâf yaptıklarını,
bu itilâfı biz de yaparsak iyi olacağını, malumu âliniz hangi zaman İtalya devleti ile konuşursanız size mu-
kaddime olarak mutlaka Harbi Umumiden cebi boş çıktıklarını, diğer müttefiklerinin cepleri dolu olduğu
halde İtalyanların cebi boş çıktıklarını ve Harbi Umumi neticesinde ancak menafi temin etmek istedikleri
suretinde bir mukaddime serdedilir daima. Bunu serdettikten sonra İstanbul ile bir itilâf yaptıklarını ve
bu itilâfı biz de yapacak olursak sulh konferansı esnasında bize yardım edeceklerini söyledi. Mösyo Şanzer
dedi ki; bu itilâfnameyi İzzet Paşa’dan alsanız da görseniz ve buna da bir şey filan deseniz... Dedim ki; bir
itilafname yaptık diyorsunuz. Bu itilafnameyi siz bana gönderseniz daha iyi olur. Pekâlâ bu akşam kâti-
bimle göndereyim dedi. Daha bazı şeyler görüştük. Meselâ, sulhun lehimizde cereyan ettiğine ve saireye
dair şeyler görüştükten sonra ayrıldım. O akşam kendisinin vadettiği kâtip gelmedi. Çünkü müzakere saat
birden yediye, yedi buçuğa kadar devam etmişti.
Bütün İtalyanlar da orada idi, Başkâtip de orada idi. Ertesi günü, hayır o gün İstanbul Sefareti müste-
şarı olan zat ile bir de Mösyo Nogara isminde öteden beri İstanbul’da konuştuğumuz adam geldi. Sefaret
Müsteşarı İstanbul ile hiçbir şey yapmadıklarını söyledi. O şeyi bozdu. M. Şanzer ile görüşmeden İstan-
bul’daki sefaretin başkâtibi geldi... Mülakatı sırasında bizimle İstanbul’un anlaşması lüzumundan şiddetle
ısrar etmişti. Ben şüphe etmiştim, bu neden, neden bu?.. Bu benim nazarı dikkatimi celp etti. Bu çok ısrar
etti. Fakat İstanbul ile hiçbir şey yaptıklarını söylemedi. Müsteşar İstanbul ile bir şey yaptık, siz de İstanbul
ile birleşirseniz bizim İstanbul ile yapmış olduğumuz şeyi siz de kabul etmiş olursunuz tarzında fikrimi
anlamak maksadını takip ediyordu. Ertesi günü M. Şanzer’in kâtibi yine gelmedi. Daha ertesi günü müs-
teşarla Nogara bizi görmeğe geldi. Nogara; dedi ki böyle, böyle, M. Şanzer ile görüşmüşsünüz, size bir şey
gönderecekmiş, dün konferansta meşgul olmaları dolayısıyla gönderemedi. Bunun için biz geldik, o mese-
leyi görüşmeğe dedi. Ben kendilerine dedim ki konferans müzakeratı ilerliyor, siz bizi iltizam edeceğinizi
bize söylemiş olduğunuz halde diğer müttefiklerle beraber ve yahut bizim aleyhimize hareket etmekte olan
devletle beraber mütareke teklifini imza ettiniz. Bizce katiyen gayri kabili kabul olan bir mütareke tek-
lif ettiniz. Binaenaleyh, zaman ilerliyor. Halbuki siz, bizim sizden istediğimiz şeyleri vermemekte devam
ediyorsunuz. Onun için âdeta görüşülecek bir şey yoktur demek istedim. Tabii diğer şeylerin ne kabul ne
de reddi hususunda Büyük Millet Meclisinden bir salâhiyet almamışımdır. Vakıa ret salâhiyete tevekkuf
etmez, reddedilebilir. Fakat ben katiyen bu hususta sizinle müzakereye giremem, burada anlaşacak bir şey
yoktur demek de muvafık değildir, çünkü belki burada evvelce de arz ettim gerek Heyeti Vekile kararıyla
gerek Hariciye Encümeni muvafakatıyla Mösyo Teuzi burada iken biz Mösyo Teuziye dedik ki, siz bizden
neler istiyorsanız, onları bize bildirin; ama bir mıntakai nüfus zihninizde tasavvur etmişsiniz, filân sancak;
– 418 –
filân sancak, bunlarda ısrar etmeyin. Çünkü bu hükûmet, bu devlet mıntakai nüfus ifade eden bir şey
üzerinde katiyen görüşmez, katiyen bunu katiyen reddeder. Siz bize sureti umumiyede metalininizi havi
bir şey verecek olursanız tetkik ederiz. O zaman Mösyo Teuzi bize, ben hükûmetime izahatı şifahiyede bu-
lunayım dedi. Meseleyi Hariciye Encümeninde hikâyet ettim. Hükûmetine izahatı şifahiyede bulunayım
ve talimat alayım dedi ve gitti. Hatta bunun için biz daima İtalyanlarla konuşurken biz dalma İtalyanları
mesul mevkide tuttuk. Yani bizim aramıza bu şeyin girmesine sebep biz değiliz, sizlersiniz, çünkü biz sağ-
ladığımız müzakeratı bitirmek arzu ederken sizin memurunuz Mösyo Teuzi Ankara’dan kalktı Roma’ya
geldi, Roma’ya giderken de bize talimat almağa gidiyorum demişti ve bundan dolayı da hakikaten bize
söyleyecek bir şey bulamadılar. Sonra dediler ki; biz size tahrirî bir şey çıkaralım şimdi münakaşa edelim
dediler. Ertesi günü Paris’ten çıkacaktım, kendisine dedim, o tahrirî şeyi getirirsiniz, doğrudan doğruya
benimle münakaşa doğru değildir dedim. Çünkü münakaşa yapan Nogaze ile o Sefaret Müsteşarı idi. El-
lerinde salâhiyetnameleri yoktu, benim de yoktu bir, ikincisi, elbette ve elbette Hariciye Vekili Nogara ile
ve şey ile görüşemezdi. Onun için dedim ki ben gideceğim. Muhtar Bey kalacaktır, bu meseleyi Muhtar
Bey’le konuşunuz, Muhtar Bey’e verdiğim talimatta yalnız dinlersiniz, olduğu gibi bu şeyleri Büyük Millet
Meclisine ve Hükûmete arz edeceğinizi söylersiniz. Vermiş oldukları şeylerin hülâsası şunlardır: İtalyanlar
üç şey istiyorlar, birisi, Hükûmeti Osmaniyenin İtalya Hükûmetince tavsiye olunacak nenabii varidat ve sı-
naiye tarafından kendisine arz olunacak itilâfa müncer kılmak arzusuyla nazarı dikkate almağı ve bilhassa
işbu heyetlere berveçhi atî menafii umumiyeye muvafık olarak işletilmesini ve Ereğli havzasının imtiyazını
ita etmeği taahhüt eder. Bu hülâsa ediliyor. Ereğli havzai fahmiyesi denilen muhitte gerek membaında ve
gerek mansabında bulunup henüz işletme hakkı verilmemiş olan ve yahut verilmiş imtiyazı veya işletme
hakkı feshedilmiş veya sakıt olmuş veya hükûmete rücu etmiş bulunan ve muazzam şeysini işletmek ve
temin etmek için hükûmetçe istimlâk olunabilecek. Evvelâ bugün bütün kömür maadin veya tabakatının
işletilmesi -arzu ediyorsanız tafsilât vereyim, arzu buyurursanız hülâsa edeyim- birincisi Ereğli havza-
sındaki kömür şeysini istiyorlar, ikincisi Bitlis, Van taraflarında petrol taharrisini istiyorlar. Üçüncüsü de
Menderes nehrinde işletmek ve orada birtakım tesisatı ziraiyede bulunmak istiyorlar. Binaenaleyh, İtal-
yanların bizden istedikleri, muhterem mebus arkadaşımızın sorduğu suale cevaben arz edeyim. Bunları
tabiî Hariciye Vekâleti doğrudan doğuya ait oldukları vekâletlere arz etti. Vekâletler mütalâalarını bildi-
recekler. Heyeti Vekile bittabi bir karar ittihaz edecek. İcap eden şeyi, yani icap eden şey dediğim gerek
(menfi) ve gerek müspet tabiî Heyeti Celilenize arz edilecektir.
3. — Amasya Mebusu Rıza Bey’in; Rusya dahi sefarethanemizin Rus Hükûmeti tarafından taharri edi-
lip edilmediği, esbabı taharri ve tarafeyn beynindeki vaziyet hakkında Hariciye Vekilinden sual takriri.
YUSUF KEMAL BEY (HARİCİYE VEKİLİ) (Kastamonu) — Üçüncüsü; olarak, Amasya Mebusu Rıza
Efendi’nin suali: Hadise henüz kapanmamıştır. (Ne hadisesi sadaları) Sual Rusya’daki sefaretini nemiz ta-
harri edilmiş mi ve esbabı taharrisi nedir ve ne gibi şeyler alınmıştır? Hükûmetimiz bu hale karşı ne gibi
bir harekette bulunmuştur, hali hazırda şimdi vaziyet nedir?
Şimdi bu suale hadisenin bidayetinden ta nihayetine kadar Hariciye Vekâleti ne aldı ne verdi, bütün
onları Heyeti Celilenize nakletmek suretiyle arz etmek vardır, bir de hulasaten arz etmek vardır. (Mufassal
sadaları)
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Hadise henüz kapanmamıştır.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz ben arz edeyim de ondan sonra arzu ederse-
niz bütün evrakı değil, hülâsa arz edeyim. Yok arzu ederseniz bütün dosyayı arz edeyim. (Hulâsa sesleri)
REİS — Yusuf Kemal Bey; Hariciye Vekâletince hangisi daha münasipse onu Heyete söyleyiniz.
ALİ RIZA EFENDİ (Amasya) — Harici siyaset için bir fena tesir varsa şimdilik sualimden vazgeçiyo-
rum.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz. Hariciye Vekâleti şimdiye kadar Heyeti Ce-
lilenize mühim bir şey arz etmedi. Teehhürünün mesuliyetini tamamiyle idrak ederek arz etmedi. Fakat
gerek dün Grupta tesadüf ettiğim bazı arkadaşların söylediği sözler, gerek burada işittiğim şeyler hariçte
meselenin izam edildiğini ve mahiyetinin değiştirildiğini bana anlattı. Onun için kendim, bugün kendim,
– 419 –
hulasaten arz etmek istiyordum. Maksadım da meselenin mahiyetini hülasaten arz etmektir. İzam olunan
şeylere Heyeti Celileye ehemmiyet vermemek, ne olmuşsa Meclisi Âlinin bilmesi lâzımdır. Fakat bu sırada
bizim onlara, onların bize nota içerisinde söylediklerimiz sözlerin zikrine lüzum görmezsiniz. Müsaade
buyurunuz hadise kapandığı zaman da mufassalan arz ederim. Evrakı Hariciye Encümenine arz etmişim-
dir, okumuşumdur. Ne olursa tabiî arz edeceğim. Rusya’daki Sefarethane Rus Hükûmeti tarafından taharri
edilmiş mi? Cevap; sefarethane taharri edilmemiştir. Moskova Sefirimizin tabirince Sefarethanenin şubesi
olan ve içinde kâtiplerimizden bazıları, ezcümle ateşemiliter muavinimizin bulunduğu daire çeka memur-
ları tarafından müsellahan basılmış, üzerleri taharri edilmiştir.
LÜTFİ BEY (Siverek) — Esbabı nedir?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Esbabı taharrisi nedir bilmiyoruz. Ne gibi şeyler alındı, bir şifre
miftahı alınmıştır. Hükûmetimiz bu hale karşı ne gibi harekâtta bulunmuştur? Dost bir devlete karşı riayet
etmek icap eden her türlü hususata riayet etmekle beraber hukuku düvele ve öteden beri bütün devletlere
milletler tarafından kabul edilmiş olan örfe göre vuku bulan bu hareketten dolayı haysiyetini muhafaza
ederek ne gibi tedabir icrası lazımsa onu hükûmetiniz yapmıştır.
Hükûmeteyn beyninde şimdi vaziyet nedir? Son bundan üç gün evvel Rus Sefiri Aralof gelmiştir, dost-
luğumuz hakkında her türlü teminatı vermiştir. 7. 5. 1338’de gelmiştir. Bu ayın yedinci gününde Aralof ’la
mülakatımız esnasında kendisi mesele hakkında layıkıyla tafsilât alacağını söylemiştir. Çünkü Ali Fuat
Paşa bize tarziye verilmediği takdirde mayısın üçüncü günü merkez Rusya Hariciye Komiserliğine yazıl-
mıştır. Fuat Paşa döğülmüştür gibi birtakım sözler söylenmiştir. Bunların aslı yoktur, katiyen gayri varittir.
(Ya ne olmuştur sadaları) O halde biraz tafsilat verelim öyle ise. Efendiler hadise şöyle olmuştur. Nisanın
yirmi birinci günü çeka memurları bizim kâtiplerden İdris Çora Bey’in oturduğu Ziya Bey, Saim Bey
üseraya memur Emin Efendi’nin hazır bulunduğu bir daireye gelmişler. Onlar gelmezden evvel vaktiyle
Rus harbiye mektepleri müdürlerinden veya memurlarından olupta bizim sefaret memurlarına harbiye
mekteplerinden bazılarını gezdirmeği vaat eden ve ondan biraz evvel İdris Çora Bey ile görüşmek isteyen
Aljasker namına bir adam da orada bulunuyormuş ve ellerinde silâh olduğu halde...
BİR MEBUS BEY — Çeka memuru ne demek?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — İhtimal emniyet memurları. Girmişler, memurlarımızın üzerlerini
taharri etmişlerdir. Bir şifre bulmuşlardır. Sonra bazı evrakı resmiye diyor sefirimiz, onu bulmuşlardır.
Bunlar çantaya konmuş, bir tarafı bizim memurlarımız, diğer tarafı onlar tarafından mühürlenmiş, Emin
Efendi’ye tevdian doğruca çeka idaresine götürmüşler. Fuat Paşa bunu haber almış, derhal protesto etmiş,
çantayı iade ediniz ve Emin Efendi’yi de gönderiniz demiş. Göndermiş olduğu kâğıt ertesi günü yani 22
Nisan sabahı olduğu halde o gün öğleden sonra saat iki buçukta Ali Fuat Paşa’nın nakline göre hariciye
memurlarından, Hariciye Müdürü Paskof çeka dairesine giderek Emin Efendi’ye çantayı vermeği cebret-
miş ve hapis ile tehdit etmiş. Emin Efendi çantayı vermemiş. Sonra Paskof oradan çıkmış, altı kişi gelmiş,
Emin Efendi’nin elinden çantayı zorla almış. Bu esnada Emin Efendi dayak yemiş ve Fuat Paşa’nın verdi-
ği malumata nazaran Fuat Paşa’nın Rusya hükûmetine gönderdiği resmî kâğıdın muhteviyatına nazaran
Emin Efendi’nin elinde asarı darp varmış, cerh varmış. Hadise bu suretle cereyan etmiştir. Yani doğulmuş,
filan olmuş hadise budur, başka bir şey yoktur. Binaenaleyh, mesele ehemmiyetsizdir, ihtimaldir. Biz bura-
da ancak istiklâl ve haysiyetimiz için bulunuyoruz. Başka bir şey için değil. Bizim davamızın başında hür-
riyet ve istiklâl vardır. Bizi sevenler elbette ve elbette bu gururlu bu haysiyete aşık milletin hissiyatına riayet
ve hürmet edeceklerdir. Onun için şimdi burada müzakereye mahal yoktur. İyi ve fenayı takdirde şimdilik
mazuruz, bilahire müzakere ederiz. Hadise bundan ibarettir. Fuat Paşa 3 Mayıs’ta çıkacağım diyordu. Çıktı
mı, çakmadı mı haber almadım şimdiye kadar. Kendisine tarziye verildi mi, yoksa tarziye verilmediğinden
dolayı oradan çıktı mı, yolda mı? Henüz haber almadım. Fakat buradaki Rus Sefareti her türlü teminatı
veriyor. Hatta meselenin buradan halline taraftardır. Fakat tabiî hükûmet nasıl icap ediyorsa öyle yapacak,
size bilahire arz edecektir. Ümit ediyorum ki İnşaallah tasvibinize mazhar olacaktır, tenkidinize değil.
Hariciyede başka bir sual kalmadı.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Teklifimize cevap gelmedi mi?
– 420 –
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Teklifimize henüz cevap yoktur. Cenevre
konferansından son aldığımız haberler de malumu âliniz Rusya’ya birtakım notalar vermişlerdir ve onda
da bize ait bir şey vardı, bir kayıt vardı. Rusları bizden çekmek istiyorlardı.
Şimdi aldığımız bazı haberlerde Çiçerin zannederim arzularına muhalif fikir dermeyan etmiş.
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — Efendim, İtalya’da dört yüz esir zabitimiz vardır. Onlar için bir teşebbüste
bulundunuz mu?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Evet, onun için teşebbüste bulunduk. Hilâli Ah-
mer’e verilen cevaplara nazaran zannederim alacağız.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim, Konferansa iştirak etmek üzere resmen mi gitmiştir?
Celâlettin Arif Bey’in Cenevre’ye gittiğini buyurdunuz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, lâzımdı oraya gitmek değil mi
efendim. Bekir Sami Bey’i evvelce de arz ettim, hükûmetçe bir vazifesi yoktur, mezunen gitmiştir. Meclisi
Âlinizce verilen mezuniyet üzerine ailesi yanına gitmiştir. Bekir Sami Bey meselesini Avrupa’da mesele
yapanlar var, ligarazin mesele yapanlar var. Deyli telgraf yazıyor; bu bizim düşmanlarımızdır, onun için
bunlara ehemmiyet vermeyiniz. (Cami Bey ne oldu sadaları)
Cami Bey meselesine gelince; son zamanda bir telgraf çekmiş ki bir dava meselesi vardır, onunla meş-
gulüm. Onun hitamına kadar tehir edeyim mi etmeyeyim mi diye Makamı Riyasetten sordu. Makamı Ri-
yasette tekrar bizden sordu ki kalması mı muvafıktır, kalmaması mı muvafıktır? Bugün cevap aldım Cami
Bey’in bir an evvel gelmesi için, bizce o davayı başkası da yapabilir. Yani Celâlettin Arif Bey de yapabilir.
Makamı Riyasetten aldığımız emir üzerine Cami Bey’e tebligatta bulundum.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Efendim, Siirt tüccarlarından beş, on kişi Halep’te tevkif edilmiş-
tir. Mütekabilen affı umumi olduğu halde oralar affı umumiye riayetkar değillerdir. Makamı devletlerine
müracaat edilmiştir, ne gibi bir semere zuhur etmiştir. Rica ederim izah edin.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Rica ederim, burada hasbihal ediyoruz. Bir haf-
tadan beri bunlar ile uğraşıyoruz. Ne varsa burada söyledik. Hariciye Vekâleti bütün vazifesini yapmıştır…
elinden ne gelmiş ise.
REİS — Efendim, hafi müzakerenin kifayetini kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. Hafi müzakere kâfi
görülmüştür. Müzakere alenîdir efendim.
– 421 –
TBMM
18 Mayıs 1338 (1922)
Münderecat

İstihzah
1. — Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekasının Pontus meselesi ve Trabzon Müdafaai Hukuk Cemi-
yetine dair Dahiliye Vekilinden istihzah takriri.
Sualler ve Cevaplar
1. — İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey’in; Babıâli tarafından İtalyanlara şimendifer, maden vesair ve
işletme hakları verildiğinin derecei sıhhati, böyle haklar verilmiş ise bunun İtalya Devleti nezdinde
protesto edilip edilmediği ve Babiâliye Milletlerarası hiçbir vaz’ı hukukisi bulunmadığı hakkında
ihtaratta bulunulup bulunulmadığına dair Hariciye Vekilinden suali.
Cilt: 20
44’üncü İnikat – 2, 3'üncü Celseler
KIRK DÖRTÜNCÜ İN’İKAT 18 Mayıs 1338 Perşembe İkinci Celse
KIRK DÖRTÜNCÜ İN’İKAT

İkinci Celse
REİS: Reisisani Hüseyin Rauf Beyefendi
REİS — Efendim, celse küşat olundu. Evvelâ bundan evvelki hafî celse zabıt hülâsası okunacaktır.

İÇTİMA
İkinci Celse
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat: Antalya Mebusu Mustafa Bey’in İtalya ile olan mü-
nasebete, Amasya Mebusu Ali Rıza Efendi’nin Moskova sefarethanesi ahvaline, İzmit Mebusu Sırrı Bey’in
Söke ahvaline dair sual takrirlerine Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey tarafından cevap ita olunarak celsei
aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Reisvekili İzmir
Rauf Enver
REİS — Zaptı sabık hülâsasını kabul edenler... Kabul edildi.
İstihzah
1. — Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekasının Pontus meselesi ve Trabzon Müdafaai
Hukuk Cemiyetine dair Dahiliye Vekilinden istihzah takriri.
REİS — Efendim Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’le rüfekasının Dahiliye Vekâletinden bir istizah tak-
riri var. Bu takririn bazı fıkaratının bugün alenen mevzubahs olmasında belki menafii milliyeyi ihlâl eder
mahiyette bazı işaat vardır mülâhazası hasıl oldu bende. Aynı zamanda Şükrü Beyefendi de celsenin kıs-
men hafi, kısmen alenî devamını iltizam etti. Tensip buyurursanız bir kere okunsun ve Heyeti Âliyeniz
hafi veyahut alenî olmasını takdir buyursun. Belki memleket için mazarratı mucip olacak bazı işaat vardır.
Tensip buyurursanız okunsun.
Kırk Dördüncü İçtima

Celse: 1
18/5/338
Reis: Rauf Beyefendi
Kâtip: Atıf Bey (Kayseri)
– 424 –
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celileye

Dahiliye Vekili Fethi Beyefendi’nin kanaati âcizanemce memleketi maatteessüf layıkıyla tanıyamaması
ve halkın ahvali ruhiyesine vakıf bulunmaması ve hatta uzun müddet memleketten uzakta bulunması
dolayısıyla de teşkilâtı hazırai milliyemizin teferruatım kavrayamamış bulunması yüzünden bugüne kadar
nazarı müsamahası önünde cereyanına müsaade ettiği kanunsuz, yolsuz ve istiklâl mücadelemizin ruhuyla
gayri kabili telif icraatın bir müddet daha devamını menafii milliyemize bilkülliye mugayir gördüğümden
atideki on bir maddenin miri mumaileyhten müstacelen istizahını teklif ederim.
1. Dairei intihabiyem merkezi olan Trabzon şehri ile havalisi askeri kumandanının icraatı keyfiyesi
neticesi olarak gayri kanunî tevkifat, hapis, mesakine taarruz, halkı müsellehan tehdit ve muayyen zaman-
larda umumî ve hususî tarikleri set suretiyle de gerek şehir dahilinde ve gerek şehir ile mülhakat arasındaki
müruru uburun tevkif ve muamelatı nâssın tatil edilmesi. Bu maddeye müteferri vekayiin birer misali
berveçhi ati tespit edilmiştir.
2. Yumra nahiyesinin Şana karyesi muhtarı Aziz Çavuş’un gayrı kanuni olarak tevkif ve kalede hapsi,
bilahire tarafı acizanemden vuku bulan teşebbüs üzerine ciheti mülkiyeye teslimi ve müddei umunin meni
muhakeme ve tahliye kararına rağmen tekrar kumandanlık tarafından tevkif ve kalede hapsi.
3. Mesakine taarruza misal olmak üzere rüfekamızdan Trabzon Mebusu Celâlettin Bey’in hanesine
zabitlerin girmesini ve mahdumu Bedri Efendi’yi tehdidini ve Yumra Nahiyesi karyelerinden birçoğunda
girilmedik hane kalmadığını zikr ile iktifa ederim.
4. Değirmendere’de bir bakkaldan piyasanın dûnunda bir fiyatla şeker almak isteyen bir zabitin bak-
kalın muvafakat etmemesi üzerine bakkalı tehdidi ve tahaddüs eden münakaşai lisaniye üzerine istishap
ettiği dört müsellah neferi siperlere yatırmak suretiyle tehdidatı müsellehada bulunması.
5. Şehir dahilinde vesika yoklamak bahanesiyle hem de alaturka saat on bir, on bir buçukta bütün mü-
ruru ubur ve münakalatın birden tatil edilmesi.
6. Değirmendere yolu gibi Trabzon’dan Erzurum’a giden bir şehrahı kat’ etmek suretiyle şehirle mülha-
kat arasındaki muvasalanın uzun müddet tevkif ve tatil edilmesi.
Madde 2. — Bütün bu yolsuz ve halkı ezici muamelât neticesi olarak merkeze vuku bulan şikâyet üze-
rine Trabzon’a izam edilen tahkik heyetinin tahkikatından henüz bir netice çıkmaması.
3. Erzurum, Sivas Kongreleri mukarreratına tevfikan intihap edilmiş ve memlekete ifa ettikleri hi-
dematı mebrure herkesçe malum ve müsellem olan Trabzon Heyeti Merkeziyesi muamelâtının sarahati
kanuniye hilâfında Hükûmet tarafından tetkik ettirilmesi.
4. Millî cemiyetler, bilhassa bugünkü teşkilâtımızın temelleri olan Müdafaai Hukuk cemiyetleri elde
mevcut nizamnamei hususiyelerine ve cemiyetler nizamnamei umumîsi ahkâmına göre doğrudan doğru-
ya kongrelerine karşı sual ve bilhassa hesabatını kongrenin nazarı muhakeme ve tasvibine arz mecburiye-
tinde bulundukları halde Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesinden Hükûmetçe hilafı
usul ve kanun hesap istenilmesi.
5. Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesinin muamelât ve hesabatını tetkike memur
edilen heyetin tetkikatını garazkârane bir mecrada sevk etmek istediğini fark ve derk eden Heyeti Merke-
ziye Reisi ve azaları pek buhranlı geçen şu son seneler zarfında ifa edegeldikleri hidematı vatanpervera-
nenin makûs bir tecellisi olarak telâkki ettikleri bu nalâyik ve haysiyetşikenane muamele üzerine derhal
istifa ettikleri halde istifaları kabul edilmeyerek birçok aylar sonra ortada mevcut nizamnamenin sarahati
katiyesine rağmen Vali Vekili tarafından teşkil edilen bir heyeti müteşebbiseye devri muameleye icbar
edilmeleri ve hatta Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesinin hiçbir sıfat ve salâhiyeti kalmadığı yolunda ka-
rakollara kadar emirler vermek, ilânlar yapılmak suretiyle memleketin bu güzide, vatanperver ve hamiyetli
evlatlarını tezlil ve tahkire kıyam edilmesi.
6. Alelhusus Trabzon meselesi namı altında hiç yoktan ihdas edilen meselede şahsen alâkadar olan
Fırka Kumandanı epey zaman evvel merciince başka bir mahalle tayin edildiği ve yerine diğer bir kuman-
– 425 –
dan gitmiş bulunduğu halde Vali vekili sıfatıyla hâlâ Trabzon’da bırakılarak kendi hakkında belki do pek
muhik bir surette şikâyet etmiş olan Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi azalarının yine bir kumandan
vasıtasıyla manen ezdirilmek istenilmesi.
7. Bir lüzumu siyasî üzerine merkezce sahilden dahile nakilleri emredilen Hristiyanlardan asıl tehlikeli
olan bazı münevver kimselerin Trabzon’da alıkonulmaları ve bazılarının da İstanbul’a gitmelerine müsa-
ade edilmesi.
- Bu madde üzerine misaller
1. Merkezden verilen emre tebaan Akçaabat kazasının Trabzon tarikiyle dahile sevk etmek istediği ve
biraderi Amasya İstiklâl Mahkemesince idama mahkûm edilmiş bulunan Enfiyeci oğlu Vali tarafından
kafileden alınmak suretiyle ve Akçaabat kazasının itirazlarına rağmen Trabzon’da alıkonulmuştur.
2. Mondros mütarekesinden sonra Trabzon’da cereyan eden bir muhakeme esnasında «Şimdiden sonra
Türklerin buralarda hakkı hayatı yoktur, buraları Pontus Hükûmetine aittir» diyen ve bu ifadesi mahkeme
kuyudatında bulunan genç bir komitacı (Dava Vekili Afrididi) nin İstanbul’a gitmesine müsaade edilmiş-
tir.
8. Hükûmet, yine bir lüzumu siyasî üzerine bugüne kadar Rumların harice gitmelerine müsaade et-
mediği halde son zamanlarda Samsun’a giden Dahiliye Vekili Bey’in bir hayli Rum ailelerinin İstanbul’a
gitmelerine müsaade etmesi ve mazharı müsaade olan ailelerin Yelkencioğulları, Andavallıoğulları ve En-
fiyecioğulları gibi hem pek zengin hem de Pontusçuluğun pişivalarından olan ve erkânından bir kısmının
Amasya İstiklâl Mahkemesinde ihanetleri tahakkuk edip cezalarını gören ailelerden olması.
9. Trabzon’da hadis olan mesaili yakından tetkik etmek üzere Trabzon’a giden Dahiliye Vekili Beye-
fendi’nin halk ile zerre kadar temasa lüzum görmeksizin yalnız Vali Vekili olan Fırka Kumandanı Bey’le
görüşmekle iktifa etmesi.
10. Bilhassa Pontosçu Rum eşkıyasının defi mazarratı maksadıyla Canik havalesine azimet etmiş olan
Dahiliye Vekili Beyefendi avdetinde o havali mebuslarına ancak sekiz, yüz kadar ve müteferrik mahallere
dağılmış Rum eşkıyası mevcut olduğunu söylemesine rağmen Tokat havalisinde ve hatta Tokat şehrine iki
üç saat mesafede bulunan çok İslâm köylerinin ve bu eşkıya tarafından yakılması, ve el’an bu şakilerin Er-
baa ve Samsun havalisinde -hatta Samsun’a girmeği göze aldıracak derecede cüretkârane bir şekilde- icrayı
şekavet ve melanet etmeleri.
11. Sureti mahsusada Canik havalisindeki şekaveti men maksadıyla o havaliye seyahat etmiş olan Da-
hiliye Vekili Beyefendi’nin icraatı hakkında şimdiye kadar Meclisi Âliye izahat vermemesi ve bu sükûta
son Ilgaz hadisesinin delalet ettiği manayı müessife de inzimam edince vuku bulan seyahatin boş ve sırf
«zait bir kalem masraf, menzilesinde kaldığının tahakkuk etmesi ve maatteessüf o civar Müslümanlarının
el’an daha ziyade zulüm ve itisafa maruz kalmaları.
Trabzon Mebusu Canik Erzurum Tokat

Ali Şükrü Süleyman Salih Hamdi
Beyazıt Malatya Çorum Bursa
Şevket Celalettin (Okunamadı) Necati
Tokat Van Siverek Karahisarısahip
Rıfat Tevfik Lütfi Ömer Lütfi
Bolu Malatya
Şükrü Lütfi
REİS — Efendim, istizah takririnin tazammun ettiği hususat malumu âliniz oldu.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Şekli hakkında bir şey arz edeceğim, müsaade buyurun efendim.
– 426 –
KIRK DÖRTÜNCÜ İN’İKAT 18 Mayıs 1338 Perşembe Üçüncü Celse
Zatı âlinizin heyete söylemiş olduğu mesele hakkında bir nokta var. Bendenizin evvelce verdiğim takrir
iki kısmı havi idi. Yedi maddesinin müzakeresi alenî celsede olması ve milletin duyması lâzım idi. Müte-
bakisinin yani Pontus’a ait mesailin de hali celsede müzakeresini talep etmiştim. Bilâhare iki şekil olmaz
denince bendeniz onları silmiş idim. Zaten istizahı da şimdiye kadar tehir etmekliğim memleketin selâ-
meti için idi. Rica ederim eğer istizahım kabul edilecek olursa yine evvelce arz ettiğim veçhile bu açık olan
kısmının alenî ve mütebaki kısmının celsei hafiyede müzakeresini rica edeceğim.
REİS — Efendim, istizahın ne gibi hususata dair olduğu tabiî malumu âliniz oldu. Buna dair bir fikri
mahsus istihsal olunmuştur. Heyeti umumiyesi alenî celsede okunacak ve reye konacaktır. Bu suretle reye
vazını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. (Anlaşılmadı sadaları). Heyeti umumiyesini alenî olarak ka-
bul edenler... (Gürültüler).
Müsaade buyurun efendim, istizah okundu, istizah kabul edilmek için alenî celse olması lâzımdır. Ka-
bul edilmezse hafi celsede okunması lâzımdır. Şimdi alenî celsede heyeti umumiyesinin okunmasını kabul
edenler...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim. Olmaz Reis Bey; rica ederim lütfen ikiye
ayırınız.
REİS — Müsaade buyurun o arzunuzu da tatmin etmek için de reye koyacağım. Tekrar istizahın alenî
celsede okunup hafi celsede müzakeresine taraftar olanlar lütfen ellerini kaldırsın... Bu usul kabul edilmedi
efendim.
Şimdi sahibi istizah teklifinde ısrar ediyor ve diyor ki bir kısmının yani yedi maddesinin alenî celsede
okunup alenî celsede müzakere edilmesini ve diğer kısmının hafi celsede okunup hafi celsede müzakere
edilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Ekseriyet hâsıl olmamıştır. Şu halde istizah takriri ne
şekli alenîde ve ne de şekli hafide müzakeresi kabul edilmemiştir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — O halde efendim alenî celsede okuyacaksınız.
REİS — Celse alenidir. On dakika teneffüs etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Üçüncü Celse
REİS — Celse hafi olarak küşat edilmiştir ve zabıt tutulacaktır. Heyeti umumiyenize Dahiliye Vekilinin
kabul ettiği şekli reyi âlinize iktiran etmek üzere vazediyorum. Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekası
tarafından verilen istizah, ki meali Heyeti Celilenizce malumdur. Bunun Trabzon Müdafaai Hukukuna ait
olan aksamı alenî müzakere edilmek üzere ve Pontus’a ait olan aksamı hafi müzakere edilmek üzere Da-
hiliye Vekili Bey tarafından kabul ediliyor. Bunu kabul edenler lütfen el kaldırsın... Bu suretle müzakeresi
ekseriyetle kabul edilmiştir.
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Celse aleniyeye tahvil
edilmeden iki kâğıt okuyacağım, müsaade ederseniz.
REİS — Efendim celse alenî olmuştur. Hariciye Vekili Bey hafi celse talep ediyor. Kabul edenler lütfen
el kaldırsın. Hariciye Vekilinin hafi celse talebi kabul edilmiştir.
HARİCİYE VEKİLİ YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, 11 Mayıs tarihinde Moskova’dan
çekilmiş ve 17 tarihinde bize vasıl olmuş şu telgrafı aldım. İmza Moskova Sefaret ikinci kâtibi Zeki Hakkı.
(Okundu)
– 427 –
Sualler ve Cevaplar
1. — İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey’in, Babıâli tarafından İtalyanlara şimendifer, maden
vesair ve işletme hakları verildiğinin derecei sıhhati, böyle haklar verilmiş ise bunun İtalya Dev-
leti nezdinde protesto edilip edilmediği ve Babıâliye Milletlerarası hiçbir vaz’ı hukukisi bulun-
madığı hakkında ihtaratta bulunup bulunulmadığına dair Hariciye Vekilinden suali.
REİS — İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey’in Hariciye Vekâletinden bir sual takriri var okunacak.

Âtide münderiç suallere Hariciye Vekâleti Celilesince cevap ita buyurulmasını rica ederim efendim.
1. Babıâli tarafından İtalyan Devletine Anadolu’da şimendifer ve maden vesaire imtiyazları ita edildiği-
ne dair menabii muhtelife tarafından teyit olunan hadiseden Hariciye Vekâleti Celilesi haberdar mıdır? Ve
bu hususta lütfen cevap verebilirler mi?
2b Hadise doğru ise Hariciye Vekâleti meseleyi İtalya Devleti nezdinde protesto etmiş ve böyle bir mu-
kavelenin beynelmilel hukukiyatça keenlemyekün hükmünde olduğunu diğer dost Devletlere iblağ etmiş
midir?
3. Milletin kavanin ve teşkilâtı esasiyesi mucibince memleketin mukadderatı hakkında hiçbir veçhile
idarei kelâm etmek ve taahhüdatta bulunmak hakkında malik olmayan ve bir vazı hukukîsi bulunmayan
Babı Âliye Hükûmetimizce bu meseleden dolayı ihtaratta bulunulmuş mudur? Hariciye Vekâleti Celilesi
bu cihetleri lütfen tenvir ederler mi?
18 Mayıs 1338
İzmir Mebusu
Mahmut Esat
REİS — Efendim Hariciye Vekili bu suali kabul etti, cevaplarını vereceklerdir.

YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Birinci suale haberdar mıdır diyorlar. Haber-
darım. Yani haberdar sözü Babıâli tarafından bize yazılmış veyahut İtalya Hükûmeti Hariciye Nezareti
tarafından mümessilimize yazılmış suretinde değildir. İstanbul’da bulunan memurumuz bize bu meseleyi
yazmış.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Zatı âlinize yazmışlardı.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Son mesele hakkında soyuyorum. Evvelce maruzatta bulundum-
du geçende bir suale cevaben. Yani evvelce İstanbul ile İtalya Hükûmeti arasında bazı müzakerat cereyan
etmiş ve o müzakeratı bize Paris’te iken haber İtalya ile Babıâli arasında mevzubahs olan noktaların bir
listesini vermişlerdi. Onu da tabiî geçen gün uzun uzadıya okudum. Haberdarız.
İkinci suali hadise doğru ise Hariciye Vekâleti meseleyi İtalya Devleti nezdinde protesto etmiş ve böyle
bir mukavelenin beynelmilel hukukiyatça keenlemyekün hükmünde olduğu diğer dost devletlere iblağ
etmiş midir?
Birinci kısım yapılmıştır. Yani mümessilimize emir verilmiştir. Fakat bunu protesto ediniz şeklinde
emir verilmemiştir. Çünkü Büyük Millet Meclisinin kanunu İtalyanlarca malum idi. Biz İtalyanlarla gö-
rüştüğümüz zaman biz kabul etmiş olmaksızın İstanbul’un yaptığı mukavelâtın muteber olamayacağını
kendileri de biliyorlardı. Bugün görüşülmedi. Mamafih mümessilimize bu nokta söyletildi.
Yalnız bizim anlatmak istediğimiz nokta İtalya öteden beri bizimle münasebette bulunduğu ve öteden
beri İtalya Büyük Millet Meclisi Hükûmetine hayırhahlık ettiği iddiasında bulunduğu halde elan İstanbul
Hükûmetiyle bu gibi şeylere teşebbüs etmesi ve kalkışması bizce mucibi teessür oldu. Sonra aynı zamanda
– 428 –
İtalya sizinle de yapalım diyor ve ısrar ediyor. Tabiî arz ettim. Bizimle İtalyanların görüşmesi meselesi tabii
bu suale taalluk etmiyor. Yani derdesttir, evet veya hayır. Sonra diğer Devletlere iblağ etmiş midir buyuru-
yorlar? Bu usulü henüz tesis etmedik. Hakları vardır. Umumî bir şey yapılmak lâzım gelir. Fakat şu sırada
ortada Büyük Millet Meclisinin kanunu varken ortada Teşkilatı Esasiye Kanunu varken kanunu esasimiz
hükmünde bulunan diğer ahkâm varken ve bunu diğerlere de tebliği resmî olarak neşrolunmak lâzım idi.
Onlara neşrolunmak suretinde değil bizce neşredilmiştir ve onların neşriyatı da bizce malumdur. Onun
için ikinci usule henüz gidemiyoruz.
Sonra diyorlar ki bir vazı hukukîsi bulunmayan Babıâliye Hükûmetimizce ihtaratta bulunulmuş mu-
dur? Hükûmetimizce Babıâliye ihtaratta bulunması zannediyorum Büyük Millet Meclisi yalnız bir mesele
için ihtarda bulunmadı. Büyük Millet Meclisi İstanbul’da bulunan heyetin vaziyeti ne ise onu verdi ve o
esasta devam edip gidiyor. Bilmem kâfi midir. (Kâfi sadaları).
REİS — Celsenin hafi devamını kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Celsenin alenî olması kabul edilmiştir,
efendim.
KIRK DÖRDÜNCÜ İÇTİMA
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat ederek Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in Pontus meselesine
ve Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyetine dair Dahiliye Vekaletinden olan istizah takriri kıraat ve kabul edildi
ve teneffüs için celb tatil edildi.
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in istizah takrir kabul
edildi. Pontus meselesine müteallik kısmının celsei hafiyede ve Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyetine müte-
allik kısmının da celsei aleniyede müzakeresi karargir olarak celsei aleniyeye geçildi.
İkinci celsenin resmen tadilini müteakip Hariciye Vekili Bey tarafından musahabe tarzında bazı beyanat-
ta ve müteakiben Dahiliye Vekili Bey de istizahın kabulüne dair beyanatta bulunmuşlardır ve bunlar zapt
edilmiştir. Bunu müteakip celse resmen küşat edilmiştir.
– 429 –
ELLİNCİ İN’İKAT 8 Mayıs 338 Perşembe Üçüncü Celse
ELLİNCİ İN’İKAT
Reis: Reisisani Rauf Beyefendi
Kâtipler: Mahmut Sait Bey (Muş), Enver Bey (İzmir)
ÜÇÜNCÜ CELSE
REİS — Efendim malumu âlileri, bu istizah heyeti âlinizce kabul edildiği zaman, Mazhar Müfit Beyefen-
di, burada değiller idi. İstizah iki kısma ayrılmıştı, bir kısmı alenî -ki şimdiye kadar cereyan etmiştir- kısmı
diğeri hafi müzakere edilecektir. (Hafi cumartesiye kalsın sadaları) Evvelce verilen kararlarla hafi celsede de
müzakere olunacak idi. Bu, b suretle heyeti âlinizin kemali hassasiyetle hafi olarak müzakeresi için verdiği
kararlara muhalif oluyor. Endişe ediyorum, hariçte sui tefsir edilir. Buna nazarı dikkati âlinizi celbe mecbu-
rum. Diğer nokta, şimdiye kadar şimdi celse hafi olarak cereyan edecektir. Çünkü aleni kısmının müzakeresi
kafi görülmüştür. Bazı zevat, bu aleni kısmın müzakeresinin kafi görülmesinin hafiye de şümulü vardır, zan-
nediyor. Halbuki değil… bunu izah ettikten sonra…
HACI TEVFİK EFENDİ (Kangırı) — Usulü müzakere hakkında söz isterim.
REİS — Hangi usulü müzakere?... Hafi olarak müzakerenin cereyanı heyeti âlinizce evvelce kabul edil-
mişti. Şimdi hafi olarak cereyan edecektir. (Gürültüler) Müsaade buyurun, karar alırız. Hafi celseye devam
etmeden evvel söz söylemek isteyen var mı?
SOYSALLI İSMAİL SUBHİ (Burdur) — Arkadaşlar; meselenin hafi kısmı açık kısmından, aleni kısmın-
dan daha uzundur. Halbuki birçok arkadaşlarımız, beş altı saatten beri çalışıyorlar: belki daha fazla... Bina-
enaleyh meselenin cumartesine talikini bendeniz, teklif ediyorum.
HACI TEVFİK BEY (Kangırı) — Cumartesine tehiri münasiptir.
Şu kadar ki ruznamemize halel gelmemek için, kablezzeval hususi olarak, o güne mahsus olarak müzake-
resini teklif ediyorum. (Gayet muvafık sesleri)
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim malumu âliniz, bendenizin istizahımla Şükrü Bey’in istizahının bu kısmı
alakadardır. Bunları birbirleriyle tevhit edemem, ikisi birden bitsin; (Cumartesiye sadaları)
REİS — Vekil Beyefendi; istizaha aynı zamanda cevap vereceklerdir. Endişe buyurmayın. Şükrü Bey; zatı
âlinizdindir, söz…
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, hafi celsenin devamına, heyeti umumiye karar verirse bendeniz,
ittibaa mecburum zannediyorum. Teklif, malâyutak oldu. Bundan sonra bir şey var ki Vekil Beyefendi de
kabul buyurmadılar, itiraz ettiler. Herhalde perşembe gününe kalmasın. Cumartesi günü celseye devam ede-
biliriz. Öğleden evvel meselesine gelince beyhudedir. Çünkü bir şok arkadaşlarımız, gelemeyecektir. Yalınız ne
vardır… İntihap meselesinde olduğu gibi öteki günde, başka şey yapacağımız olduğu halde ona devam ettik.
Öğleden evvel olsa da devam ederiz. Öğleden sonra olsa da devam ederiz. Yalınız benim hakkım mahfuzdur
ve bu bir haktır. Çünkü verilen cevaba cevaptır. Zaten bendenizin hafi celseye ait olan istizahımın bir kısmı
yine Trabzon’a aittir. Herhalde izahatına cevap vermek hakkımdır. (Hakkındır sadaları)
REİS — Müsaade buyurun, efendim; Dahiliye Vekili Beyefendi, Fethi Beyefendi, zatı âliniz, devamını
arzu buyurmuştunuz.
DAHİLİYE VEKİLİ FETHİ BEY — İtiraf etmek lazımdır ki bendeniz de pek yoruldum. Arkadaşlar mü-
saade ederlerse, cumartesi gönü müzakere edilsin.
REİS — Tevfik Rüştü Bey’le, Feyyaz Ali Bey, hafi celsenin cumartesiye talikini teklif ediyorlar. Tevfik Rüş-
tü Bey’le Feyyaz Ali Bey, evvelce ittihaz etmiş olduğumuz karlarda, mesailin günlere tevziinde, denilmişti ki
fevkalâde telakki edilecek herhangi bir müzakere, hitam bulmazsa ati celseye talik olunur ve onun müzakeresi
bittikten sonra o güne mahsus ruznameye gedilir. Eğer bunu kararımızda tevafuk eder telâkki buyurursanız
(eder, eder sesleri) Hafi celsenin müzakeresinin taliki hakkındaki takrirler hulasasını reyi âlinize arz ediyo-
rum. Efendim ittifakı ârâ ile hafi celsenin cumartesine tehiri kabul edilmiştir.
– 430 –
ELLİNCİ İN’İKAT 8 Haziran 338 Perşembe Üçüncü Celse (Hafi)
ELLİNCİ İN’İKAT
8 Haziran 338 Perşembe
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in Dahi-
liye Vekaletinden olan istizah takririnin Pontus meselesi hakkındaki kısmına devam edilip edilmemesi reye
konularak vaktin geç olmasına mebni cumartesi günü devamı kabul olunup cumartesi günü içtima olunmak
üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip Kâtip
Reisisani Muş İzmir
Rauf Mahmut Sait Enver21
– 431 –
TBMM
10 Haziran 1338 (1922)
Münderecat

İstihzah
1. — Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekasının Pontus meselesi hakkında Dahiliye Vekilinden isti-
zah.
Cilt: 20
51’inci İnikat – 2 ve 3'üncü Celseler
ELLİ BİRİNCİ İN’İKAT 10 Haziran 1338 Cumartesi İkinci Celse
ELLİ BİRİNCİ İN’İKAT

10 Haziran 1338 Cumartesi
İkinci Celse
REİS — Celsei hafiye küşat olundu. Zaptı sabık hülâsasını okuyoruz.
ELLİNCİ İÇTİMA
Üçüncü Celse
Reisisâni Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in Dahiliye
Vekâletinden olan istizah takririnin Pontus meselesi hakkındaki kısmına devam edilip edilmemesi reye
konularak vaktin geç olmasına mebni cumartesi günü devamı kabul olunup cumartesi günü içtima olun-
mak üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Reisisâni Muş
Rauf Mahmut Sait
Kâtip
İzmir
Enver
REİS — Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı? Kabul edenler... Kabul edilmiştir.

İstizah
1.— Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekasının Pontus meselesi hakkında Dahiliye Ve-
kilinden istizah.
REİS — Efendim, istizahnamenin yedinci maddesinden itibaren, Pontus meselesi ile alâkalı kısmın
müzakeresine başlıyoruz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Reis Bey, usul hakkında söz söyleyeceğim.
REİS — Okunsun da ondan sonra efendim.
(Yedinci madde okundu.)
Madde 7. — Bir lüzumu siyasî üzerine merkezce sahilden dahile nakilleri emredilen Hristiyanlardan
asıl tehlikeli olan bazı münevver kimselerin Trabzon’da alıkonulmaları ve bazılarının da İstanbul’a gitme-
lerine müsaade edilmesi.
Bu madde üzerine misaller:
– 434 –
ELLİNCİ İÇTİMA 8 Haziran 1338 Perşembe Üçüncü Celse
1. Merkezden verilen emre tebaan Akçaabat kazasının Trabzon tarikiyle dahile sevk etmek istediği ve
biraderi Amasya İstiklâl Mahkemesince idama mahkûm edilmiş bulunan Enfiyecioğlu, vali tarafından
kafileden alınmak suretiyle ve Akçaabat kazasının itirazlarına rağmen Trabzon’da alıkonulmuştur.
2. Mondros Mütarekesinden sonra Trabzon’da cereyan eden bir muhakeme esnasında «Şimdiden son-
ra Türklerin buralarda hakkı yoktur, buraları Pontus Hükûmetine aittir.» diyen ve bu ifadesi mahkeme
kuyudatında mazbut bulunan genç bir komiteci dava vekili Akrididi’nin İstanbul’a gitmesine müsaade
edilmiştir.
REİS — Fethi Beyefendi hakkında Tokat Rıfat Bey’in de aynı meseleye dair istizahı vardır. (Evet sada-
ları) O okunacak.
(Tokat Rıfat ve Hamdi Beylerin takrirleri okundu.)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, bu istizahlar Heyeti Celileye takdim edildiği gün iyi hatırlarsı-
nız ki bendenizin istizahım yekpare bir istizah idi. Bunda Pontus mesaili ayrılmış değildi. Yalnız bendeniz
Pontus mesailinin bilhassa şu zamanda alenî celsede mevzubahis edilmesini muvafık görmediğim gibi ay-
rıca Reis Beyefendiye de şifahî olarak arz ettim. Bunun şu zamanda alenî celsede mevzubahis edilmesinin
mazarratını bildiğim için bu itibarla celsei hafiyede müzakeresini muvafık gördüğüm gibi Dahiliye Vekili
Beyefendi de bu noktai nazarı tensip buyurmuşlardı. Zaten bir kül mahiyetinde olan istizahta şu menfaati
vataniye endişesiyle iki kısma ayrılmıştı. Sonra esasen bendenizin istizahımda dikkat buyurulursa hafi cel-
seye bırakılan yalnız Pontus mesaili değil -Trabzon’da bulunan- Pontusçular da mesailidir. Yani istizah he-
yeti umumiyesi itibariyle bir küldür. Yani biz yalnız menfaati milliye dolayısıyla bunu yapmış idik. Geçen
günkü alenî celsenin nihayetinde henüz müzakerenin kifayeti reye konmadan evvel söz almış ve beş, on
dakikada arz etmiş ve demiştim ki, Dahiliye Vekili Beyefendi’nin verdikleri cevap üzerine benim de beş on
dakikalık sözlerim vardır, bu nazarı itibara alınsın o veçhile söz verilsin demiştim ve bu veçhile verilmişti.
Yani istizahımın yedinci maddesine müsaadei âlileriyle ve o günkü karara binaen bendeniz Dahiliye Vekili
Beyefendi’nin izah etmiş olduğu nikatı heyeti umumiyeye arz edeceğim ki hakikat tezahür etsin. Maahaza
karar Heyeti Celileye aittir. Zannediyorum ki karar da bu şekilde verilmiştir. Rica ederim. (Alenî celse
zaten olacaktır sadaları) Alenî celse olacaksa ve herkes söyleyecekse buna bendeniz de razıyım.
REİS — Ali Şükrü Bey, filhakika perşembe günü müzakerenin kifayeti mevzubahis olduğu zaman ka-
rar alınmadan Heyeti Âliyenizde bazı ifadeleri olduğunu söylediler ve Dahiliye Vekili Beyefendi’nin sözle-
rine cevap olmak üzere söz söyleyeceğini ifade etmişti. Bu ifadelerini Heyeti Âliyenize tekrar ifade ediyor.
Bazı zevat da alenî celsede söylenmesi hususunda izharı arzu ediyorlar. Şu halde evvelemirde Ali Şükrü
Bey’in ilâvei beyanatını alenî celsede kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın Ekseriyetle kabul edildi.
Şu halde hafî celseye Dahiliye Vekili Beyefendi’nin beyanatıyla müzakereye başlıyoruz.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Efendiler, rüfekayı muhteremden Tokat Mebusu Rıfat
Bey’le Hamdi Bey’in Pontus meselesine dair vermiş oldukları istizah takririnde diyorlar ki: Rumları yeni
baştan mütezayit bir gayz ve kin ile Müslümanların başına bela etmeleri esbabını Vekil Bey’den sorarız.
Bundan maksatları anlaşıldığına göre, bendeniz Rumları yeni baştan bu milletin başına bela etmişim.
Eğer münakaşayı bu yola dökmek istiyorlarsa bunu itiraf etmeye mecburum ki bu bir mugalatadan iba-
rettir. Fakat mugalata ile davanın kazanılamayacağını iddia ediyorum. Cenabı Hakka arzı şükrederim, ki
kendileri de takrirlerinin metninde sözlerini birkaç defa yine kendi yazılarıyla tekzip etmişlerdir. Demiş-
lerdir ki, harbi umuminin yani seferberliğin bidayetinden beri bu eşkıyaların yani Pontus eşkıyalarının
İslamlara yapmakta oldukları mezalim ve saireye nihayet vermek maksadıyla üç liva mebusları akdi içtima
etmişler ve bazı mukarrerat ittihaz etmişlerdir. Binaenaleyh, bendeniz Rumları bu milletin başına bela
etmedim ve edemezdim ve böyle ağır ve mugalatalı bir ittihamda bulunmak zannederim muvafıkı vicdan
olmasa gerek. Harbi umuminin yani seferberliğin bidayetinden beri oradaki Müslümanlara envai mezalim
yapıldığı itiraf etmekte olan muhterem rüfekaya şunu hatırlatmak isterim ki seferberlikten şimdiye kadar
sekiz sene geçmiştir ve orada bulunan Rumların adedini yalnız Samsun livası dahilinde. Samsun nüfusunu
arz edecek olursam, seksen beş bin Rum vardır.
– 435 –
Binaenaleyh, sekiz seneden beri memleketin başına hakikaten belâ olmuş olan bu Rumları bir an ev-
vel tathir etmek, temizlemek için bendeniz zannediyorum ki şimdiye kadar yapılmış olan tedabirden en
müessirlerini ben yaptım ve şimdi ispat edeceğim ki bu hususta lehülhamd bir dereceye kadar muvaffak
oldum. Bu suretle bu bahse temas ettikten sonra bu bahse geçmeden evvel Ali Şükrü Bey’in vermiş olduğu
istizah takririnde hafî celsede müzakere edilmesi lâzım gelen bazı mevadda temas etmek isterim, o mad-
delerden birisi de geçen gün Meclisi Âlinize vaad etmiştim. Samsun’da bazı mesail için sokaklarda müruru
uburun münkati olduğu vesaire hakkında bir madde vardı. Bunu alenî celsede arz ederim.
Trabzon’da vardır. Efendiler, bu muamele geçen senenin temmuzunda yapılmıştır. Binaenaleyh, ben-
deniz henüz Ankara’ya muvasalat etmediğim bir zamanda vaki olmuştur, değil vekilliğim zamanında An-
kara’ya vasıl olmadığım bir zamanda vaki olmuştur. Bendenizin acemiliğime ve ahvali mahalliyeye ademi
vukufuma binaen memleketle böyle seyyiatı hal vuku bulduğuna dair iddiada bulunanlardan rica ederim
ki henüz Ankara’da değil iken vuku bulan bu gibi mesaili bana atfetmesinler. Çünkü bana atfedilemez. Fil-
vaki malûmu âliniz olduğu veçhile geçen senenin haziran ayında Yunan’ın bazı gemileri Karadeniz’de bazı
limanlarımızı topa tutmuştu. Bunun üzerine Heyeti Vekilece sahilde bulunan Rumlardan 15 ilâ 50 yaşında
bulunanlardan eli silâh tutanların dahile nakilleri için bir karar ittihaz olunarak bu karar Şark cephesi
kumandanlığından Trabzon fırka kumandanlığına tebliğ olunmuştur ki bu temmuz ayında vaki olmuştur.
Trabzon malûmu âliniz gayet büyük bir şehirdir ve vapurların memerri olması hasebiyle orada cereyan
edecek ahvalin harice aksetmek ihtimali vardır. Bunun üzerine mevki kumandanı bu tedbiri icra etmek
için bazı ihtiyatlara müracaat etmiştir ve o vakit fırka kumandanı, elyevm vali vekâletinde bulunan Sami
Bey fırka kumandanlığında bulunmuyordu, ondan evvel Miralay Seyfi Bey fırka kumandanlığı vekâletini
ifa ediyordu. Bu dahildeki meseleyi büyük bir şehirde tehcir şekline sokmamak için fırka kumandanı bir
tedbir düşünmüş ve tevellütlü müslim ve gayri müslim efradın Ahzı Asker Kanunu mucibince Trabzon’da
bir hafta zarfında, mülhakatta da on beş gün zarfında şubelerinden askerî vesikalarını almalarını ve aksi
takdirde vesika almayanların meşkûk addedilerek vesikasızların fırkanın en uzak noktalarına, müretteba-
tına sevk edileceği ilân olunmuş, bundan maksat da bu suretle vesika almayacak olan Hristiyanları bu su-
retle en uzak mürettebata sevk ve isal ile onları müretteplerine sevk etmektir. Bu yaptığı tedbir de sırf Trab-
zon’un nezaketi mevkii için icap eden tedbirin ifasından ibaret kalmıştır. Filvaki bu ilân yapıldıktan sonra
Trabzon’da vesika alanlar almış, fakat alanların miktarı şehir dahilindeki nüfusa nazaran pek az olduğu,
için derhal fırka kumandanı zatî maksadı emir olduğu veçhile Hristiyan mahallerini taharri ettirmiş ve bu
suretle Hristiyan mahallerine mensup olanlardan vesika aramıştır. Vesikası olmayanları da derhal fırkanın
en uzak yerlerine sevk edeceğim diyerekten bunları mahalli müretteplerine sevk etmiştir. İşte Mebusu
muhteremin şikâyet ettiği muamele bundan ibarettir. Esas itibariyle şayanı takdir olan bir tedbirden olan
bu muamele evvelce de arz ettiğim veçhile zamanı acizanemden ve buraya muvasalatı acizanemden evvel
vuku bulmuştur. Esasen buna cevap vermek mecburiyetinde olmamakla beraber sırf Meclisi Âlinizi tenvir
maksadıyla keyfiyeti arz ettim. İşte bu hal ki bu suretle mahallât heyeti ihtiyariyeleri vasıtasıyla memurini
askeriye ve mülkiyeden mürekkep heyetle Trabzon Hristiyan mahallâtından yapılan taharriyatta 439 nefer
derdest edilmiş bundan 256 kişi kamyonlarla, 173 nefer de yaya olarak sevk edilmiştir. Mesele bundan
ibarettir. Bir lüzumu siyasî üzerine merkezden dahile sevkine karar verilen Hristiyanların asıl tehlikeli
olan birtakım münevver kimselerin Trabzon’da alıkonulmaları ve diğerlerinin İstanbul’a gitmesine müsa-
ade edilmesi ve buna mümasil olmak üzere Enfiyecioğlu namında birinin de Akçaabat kazasının itirazına
rağmen Trabzon’da alıkonulmasıdır. Bu muameleden zerre kadar malûmatım yoktur. Yalnız Trabzon’dan
keyfiyeti istifsar ettim, aldığım telgrafı size aynen okuyacağım:
«Enfiyecioğlu Mardıros’un emsali veçhile dahile sevk edildiği maruzdur.» Emsali veçhile dahile sevk
edilmiştir diyor.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Tarihi kaç efendim?
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — 23 Nisan 1338 tarihlidir. Emsali evvelce kafileden
alındığına dair malûmatı da sormaya mecbur oldum. Diyor ki, Akçaabat kazasında -ki tamamiyle isti-
zah takrirlerindeki malûmata muhalif olarak- bu adamların birçokları tarafından Harbi Umumideki Rus
istilâsında iken ahalii islâmiyenin pek çoklarına muaveneti görüldüğünden dolayı onların vuku bulan
– 436 –
müracaatlarına binaen evvelâ Vali Hazım Bey tarafından alıkonulmuştu, sonra da emsali veçhile 24 Nisan
tarihinde sevk edilmiştir. Filvaki kış esnasında sevkiyat tatil edilmişti. Yollar karla mestur olduğu için nak-
liyat yapılamamıştı ve yollarda da telefat vaki oluyordu. İnsanî bir noktai nazardan sevkiyatın ilkbahara
taliki tavsiye olunmuştu. İşte ilkbahardaki sevkiyat arasında bu da akran ve emsali arasında dahile sevk
olunmuştu. Mondros mütarekesinden sonra Trabzon’da cereyan eden bir muhakeme esnasında «şimdiden
sonra Türklerin burada hakkı hayatı yoktur” diyen ve bu ifadesi mahkeme kuyudatıyla sabit olan genç bir
dava vekili ve komiteci Akrididis’in İstanbul’a gitmesine müsaade edilmiştir. Efendiler, bendenizce Mond-
ros mütarekesinden sonra her Hristiyanın ne dediğini ve ne gibi harekâtta bulunduğunun hepsini bilmek
malûmu âliniz imkân haricindedir ve bilemem. Yalnız mahallinden şu telgraf alınmıştır: «Bazı muamelâtı
dahiliye için Dersaadet’e gönderilmesi takarrür eden Bankı Osmanî Hukuk Müşaviri Akrididi İnsitat
Efendi’ye vesika verilmesi Trabzon Osmanlı Bankası Müdüriyeti tarafından iltizam edildiği. Vali Hazım
Bey tarafından veriliyor. Bittabi mahallin valisi bu adamın dediğini ve hayatının ne merkezde olduğunu
herkesten ziyade iyi tahkik etmesi ve bilmesi lâzımdır. Bu geçen senenin kânunuevvel aylarına tesadüf
ediyor, bu telgraf o zaman gelmişti ve böyle dahil ve harice seyahat müsaadelerini müsteşarımız bulunan
Hamit Bey’e tevdi etmiştim. Hamit Bey malûmu âliniz uzun boylu Trabzon Valiliğinde bulunmuş ve uzun
boylu Trabzon ahvaline vukuf peyda etmiş bir zattır. Bu zat benim namıma bu Akrididi Efendi’ye İstan-
bul’a gitmesi için müsaade etmiştir. Bu zat bilmez ve Trabzon Valiliğinde bulunan Hazım Bey de bilmez
ise bu hususta bana terettüp edecek bir kusur yoktur ve olamaz ve kendileri de o zaman beni tenvir etme-
mişlerdi. Sonra şunu arz etmek isterim, ki Bankı Osmanî bugün memleketimizde bir müessesei maliyedir.
Zannederim ki Maliye Vekâleti bunun muavenetinden her suretle istifade etmelidir. Bankı Osmanînin
her şeyini reddetmemek ve karşılamamak için Maliye Vekâletinden bize tavsiyeler vardır. Bu hususta her
türlü suhuleti göstermek için Maliyeden bize tavsiyeler vardır. Bankı Osmanînin Hukuk Müşaviri sıfatıyla
bazı muamelât maliye ve bazı muamelâtı hukukiye için İstanbul’a gitmesi istilzam olunan bu Akrididi’yi
bu sıfatla biz ve bankaya bir muavenet olmak üzere gönderdik. Dedikleri gibi burada bir kasıt veya bize
husumetkârane bir vaziyet almış olan bu adamı mahza bir kasdı mahsusla İstanbul’a gönderilmiş şeklinde
göstermek hakikati başka bir şekilde göstermek demektir ki bu doğru değildir.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Sonra gelmiş mi, gelmemiş mi?
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Bilmiyorum. Dahiliye Vekâleti artık bu adamın ahval ve harekâtını
mütemadiyen takip edecek mi? Hükûmet yine bir lüzumu siyasî üzerine bugüne kadar Rumların harice
gitmelerine müsaade etmediği halde diyor: Samsun’da birtakım ailelerin, Yelkencioğulları ve Enfiyecioğul-
ları gibi hem pek zengin hem de Pontusçuluğun pişivalarından ve erkânından olan bir kısmının İstiklâl
Mahkemelerince ihanetleri tahakkuk eden ve ailelerinin ceza görmelerini... Şurasını arz etmek isterim ki
evvelemirde lüzumu siyasî üzerine Hristiyanların dahil ve harice gitmesi için bazı kuyudat vardır. Fakat
hiçbir Hristiyanın harice gitmesinin menolunacağına dair bir kayıt yoktur ve bu husustaki malûmatları
katiyen doğru değildir ve bu esas haddi zatında doğru bir hareket olamaz. Pekâlâ bilirsiniz ki pek çok
rüfekadan bu hususta bazı müracaatlara maruz kalmışımdır. Bazı Hristiyanların fakr ü halinden başka
yerlerde temini maişet etmeye mecbur kaldığından bahisle bunların Ankara’dan İstanbul’a veyahut başka
yerden diğer bir yere gitmesine dair birçok müracaatlar vardır. Bu müracaatların cümlesini nazarı dikkate
almaya mecburuz. Hakikaten hastalığından dolayı ya berayı tedavi veya berayı ameliyat İstanbul’a gitmesi
lâzım olan bir adam varsa ve bu adamın hayatını kurtarmak İstanbul’a gitmesini mucip ise bir mahzur ol-
madığını ve bu adamın hüsnü hali tebeyyün eden ve polisçe daii şüphe bir hali mevcut değilse bu adamın
ifnayı hayatına ben vicdanen razı değilim ve böyle adamları da göndermek mecburiyetindeyim ve bunun
aksini iltizam etmek gayrı insanî bir hareket olur ve Avrupalıların bizim hakkımızda Hristiyanlar için it-
tihamlarına bihakkın maruz oluruz. Binaenaleyh, polisçe ahvali tetkik ederek ve gitmelerinde bir mahzur
olmadığı tebeyyün eden, bahusus hamile kadınların bazıları bu zikrettikleri aileler içinde İstanbul’a gitme-
lerine zaruret hâsıl olan bazı kadınların gitmeleri ve bu da mahallinin gösterdiği lüzum ve icap üzerinedir.
Bendeniz Samsun’da iken müsaade ettim ve burada iken de elyevm bu gibi vaki olan müracaatlara da elan
müsaade etmekteyim. Çünkü bunun hilâfındaki bir hareketin hem vicdanca ve insaniyetçe gayri mugayir
addederim. Andavallıoğulları veya Yelkencioğulları gibi birtakım ailelere mensubiyetleri olması mevzu-
– 437 –
bahs ediliyor. Kocasının veyahut erkeklerinin bihakkın görmüş oldukları cürümlerden dolayı bunların
ailelerini ve bütün efradı ailesini tecrim etmek te zannederim muvafık değildir.
SÜLEYMAN BEY (Canik) — …
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Süleyman Beyefendi Hazretleri zatı âlinize söylüyo-
rum ki dört tane ermeninin İstanbul’a gitmesi için bendenize müracaatta bulundunuz ve ben bunları İs-
tanbul’a gönderdim. Şimdi bunların neden İstanbul’a gönderildiklerini soruyorsunuz ve takrire vaz’ı imza
ediyorsunuz. Sizin bu tarzdaki hattı hareketiniz ne kadar muvafık ve makbul ise tabii diğer rüfekanın da
hareketleri ve hüsnü şehadetleri o kadar makbuldür zannederim. (Bravo sesleri) (alkışlar)
SÜLEYMAN BEY (Canik) — Rica ederim, nasıl müracaat etti isem ayrıca söyleyeceğim orada.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Trabzon’da hadis olan mesaili orada yakından tetkik
etmek üzere Dahiliye Vekili Fethi Beyefendi’nin halk ile katiyen temasa lüzum görmeyerek fırka kuman-
danı Bey’le görüşerek iktifa etmesi demeleri katiyen doğru değildir. Bendeniz Trabzon’a gittiğim zaman
Trabzon ahalii hamiyetmendanının hüsnü kabulüne mazhar oldum ve belediye dairesine gittim. Belediye
dairesinde memleketin bilumum eşraf ve ağyanı ve muteberanı geldiler ve onlarla görüştüm. Ahali ile
temas etmek için başka bir tarik yoktur zannederim. Belediye dairesinde herkesi kabul ettik de gibi hükû-
mette bana müracaat eden her zatı kabul etmekten başka halkla temas için bir tarik bilmiyorum. Dükkân,
dükkân gezipte herkesin hatırını sormak da zannederim bir Dahiliye Vekili için kabil değildir. Burada
kendilerinin kastetmek istedikleri o da Müdafaai Hukuk Reisi Hacı Ahmet Efendi ile belediye dairesin-
de görüştük. Belediye Reisi muhtereminin kendilerine müteşekkirim, bana evlerinde yer verdiler, hüsnü
kabul ettiler. Onun evinde bir saat kadar görüştüm, temas ettim ve beni Müdafaai Hukuk Cemiyetinde
bir ziyafete davet ettiler, düşündüm, bu daveti kabul etmemek için kendimce bir mazeret buldum. Çünkü
Müdafaai Hukuk Cemiyetinin kısmı azamı böyle ziyafetlere masruf olduğu için ve bu masruf paraların
masraflarının hizasında da hangi zatın şerefine ziyafet verildiği mukayyet olduğu cihetle benim namımın
da bu tahsisat raporuna geçmesine razı olmadığım için (Alkışlar) davetlerini kabul edemedim. İşte halk
ile temas etmemek meselesi, halkın temasından kaçınmak meselesi, sırf bu ziyafetin ademi kabulünden
neşet etmiştir. Mekteplerine gittim, müftülerine gittim, bilcümle devaire gittim, hükûmet dairesinde ilân
ettim ve kim arzu ederse bana gelsin ve arzuhâlini versin dedim. Halkla temas için başka suretle bir çare
olacağını bilmiyorum, bir çare varsa lütfen bildiriniz de şayet başka bir maksatla seyahate çıkarsam o
suretle hareket ederim. Efendim, bundan sonra Pontus meselesine giriyorum; Pontus meselesine gele-
lim, bendeniz Dahiliye Vekili olduğum zaman malûmu âliniz merkez ordusu kumandanı vardı, doğrudan
doğruya mesul olan makam orası idi. Merkez ordusu kumandanlığının takibi eşkıya hususundaki salâhi-
yetinin ciheti mülkiyeye devrinden itibaren sureti mahsusada ve gayet itinalı bir surette meşgul oldum.
Askerlerin azlığından vesaireden bahisle mahallinden iş’arat varit oluyordu. Bu iş’aratı buradaki rüfeka da
teyit ediyorlar ve bir gün encümende üç liva mebusları içtima etti. Bu içtimada ittihaz olunan mukarrerat;
ür sınıf efrat silâh altına alınacak ve oradaki fırka takviye olunacak ve bunların kaput vesaire gibi ihtiyacatı
ve mahallî muavenet temin olunacak ve takibi eşkıyaya kemali germi ile mübaşeret edilecek ve bilhas-
sa eşkıyanın yaprak mevsiminden itibaren, ormanların yapraklanması mevsiminden itibaren eşkıyanın
tenkiline başlanacaktır. Bendeniz Pontus şekavetinin sekiz seneden beri memlekette yer tutmuş olan bu
Pontus teşkilâtının kal’ ve imhası için gösterdiğim itinayı, alâkai mahsusayı göstermek, daha ziyade takviye
etmek için bizzat kânunusani nihayetlerine doğru seyahate karar verdim. Yola çıktığım zaman zannederim
kânunusaninin yirmi sekizine tesadüf ediyordu. Buradaki içtima bundan on, on beş gün evvel yapılmış
idi. Merkez ordusuna emirler verilmiş ve bu efradın silah altına celp edilmesi için emirler verilmiş idi.
Maatteessüf ben Keskin’e vardığım vakit bu efradın silâh altına alınmadığı ve buna merkez ordusunca
lüzum gösterilmediğini anladım ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine maruzatta bulundum. O andan
itibaren o efrat silâh altına alınmaya başlanmıştı. Bu yolda mütemadiyen bu işle meşgul oldum. Merzifon
ve Havza’ya vasıl olduğum zaman merkez ordusu baki kaldıkça bu takip meselesini ciheti mülkiye mi ya-
pacak, yoksa ciheti askeriye mi yapacak? Bunu bir haysiyet meselesi haline koydukça bu işin doğru gitme-
yeceğini söyledim ve o zaman rüfekadan Asım Bey de beraber idi zannederim. Bu hususta yine maruzatta
bulundum. Orada gerek ahalinin ve gerek askerin itimadını haiz olan bir zatın fırka kumandanlığı sıfatıyla
– 438 –
fırkaya tayin olunmasını ve merkez ordusu teşkilâtının lağvına lüzum gösterdim. Zaten evvelce de merkez
ordusu teşkilâtına nihayet vermek Erkânı Harbiyece mutasavver iken ve merkez ordusunun da ve geri-
deki teşkilâtın tenkisi Meclisi Âlinizin arzusu iktizasından bulunduğundan merkez ordusu ilga olunmuş
ve Cemil Cahit Bey fırka kumandanlığına tayin olunmuştur. İşte asıl işe mübaşeret Cemil Cahit Bey’in
fırka kumandanlığına tayininden itibaren başlamıştır. O zamana kadar hep müşkülâtla mücadele etmeye
mecbur kaldım. Cemil Cahit Bey Fırka Kumandanlığına tayin olunmuş ve tertibat almaya başlamış idi. Bu
da zaman ile oldu. Şubatın 22 ve 23’üncü günüdür. -iyi hatırımda değil- o gün umumî takibata mübaşeret
olundu. Evvelâ eşkıyanın en ziyade tahassungâhı olan Noyan dağına hareket yapıldı ve bu hareket tekrar
edildi, bir daha tekrar edildi, ondan sonra diğer mıntakalarda da hareket yapıldı. Ondan sonra Tavşan dağı
istikametinde harekât yapıldı. Velhâsıl müteaddit cihetlerde, müteaddit harekâtı askeriyede bulunuldu.
Elan harekâtı askeriye devam etmektedir. Bunun neticesinde istihsal ettiğimiz netayici arz edeyim: Efen-
diler, 15 Teşrinievvel tarihine kadar merkez ordusu kumandanlığının memuriyeti esnasında yapılmış olan
vukuatla teşrinisaniden sonra yapılmış olan vukuatı zikredeceğim. Fakat şurasını da ilâveye mecburum
ki 15 Teşrinievvelden vekâlete geldiğim sırada bu mesuliyeti kendi üzerime almak ve bilfiil işe mübaşeret
olunmak için epey zaman geçmiştir. 15 Teşrinievvele kadar ihrak olunan mebaninin adedi köylerde 3
303, merkez ordusu zamanında 3 300; katledilenler 1 700, dağa kaçırılanlar 1 037, cerh olunan 148, dağa
kaldırılanlar 145’tir. 15 Teşrinievvelden Kânunuevvel nihayetine kadar -ki o zaman devrei teşettüt idi- 415
mebanii ihrak olunmuş, 69 katil, 51 cerh vaki olmuştur ve kânunusani bidayetinden 15 Mayıs nihayetine
kadar -bu istizah takriri verildiği zaman- ona göre hesabatı yaptırmış idim, maatteessüf o günden bugüne
kadar hayli zaman geçmiştir; 151 hane ihrak olunmuştur, 82 katil, 26 cerh vaki olmuştur. 5 kişi de dağa
kaldırılmıştır. Yekûn 3 869 hane ihrak olunmuş 1 199…, 3 968 kişi... 253 kişi cerh edilmiş ve 150 (224)
kişi de cerh edilmiş ve 50 kişi de dağa kaldırılmıştır. Binaenaleyh, merkez ordusu esnayı icraatında 3 330
haneye mukabil zamanı icraatımızda, yani vekâleti acizanem zamanında 1 566 hane yakılmıştır.
BİR MEBUS BEY — Bunu kim yakmıştır?
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) (Devamla) — 148 katle mukabil bizim zamanımızda 151 kişi
katlolunmuştur ve 147 cerhe karşı 77, 45’e mukabil 5 kişi dağa kaldırılmıştır. Binaenaleyh, bu rakamlar da
gösteriyor ki bendeniz Rum eşkıyalarını bu milletin başına musallat etmedim, bilâkis kuvayı inzibatiyeyi
onların başına musallat ettim, onu da şimdi ispat edeceğim; 15 Teşrinievvele kadar eşkıyadan dehalet
suretiyle hayyen ve meyyiten veya mecruhan elde edilenlerin miktarı, dehalet suretiyle 638, hayyen 332,
mecruhan 24, meyyiten 532, ceman 1 538’dir. Şimdi efendiler bu tarihten itibaren olan rakamlara dikkat
ediniz; 588 meyyiten, yekûn 1 397, 29 Kânunusaniden marta kadar ki takibatımıza bilfiil başladığımız
zamandır. 2 238 dehalet suretiyle, 1375 meyyiten, 33 hayyen, 3 136 mecruhan (Bravo sesleri), ceman 6 782.
EMİN BEY (Canik) — Acele etmeyin.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — 20 marttan 15 mayısa kadar 1 150 dehalet suretiyle,
1 559 hayyen, 8 mecruhan, 3 777 meyyiten, yekûn 16 928 kişi ediyor ki bunun 1 588 kişisi merkez ordusu
kumandanına aittir. 15 340 kişisi de bendenizin zamanına aittir. Efendiler on beş bin kişinin hayyen ve
meyyiten veya mecruhan elde edilmesi büyük bir meydan muharebesidir. Bizim orada bulunan fırka-
mız mütemadiyen gece ve gündüz demeyerek, dağ, dere demeyerek, kış, yağmur demeyerek eşkıyanın
arkasını bırakmamış ve takip etmekte bulunmuştur ve bu surette bizden de tabiî zayiat olmuştur. Bizden
zayiat bu nispette değildir. Gayet cüzî ve fakat fevkalâde şayanı eseftir. İşte efendiler, bendeniz bu suretle
eşkıyayı bu milletin başına musallat ettim. Yaptığımız takibat esnasında bu suretle tenkil ettikten sonra
erzak depolarını, sairelerini kamilen tahrip ettik. Malûmu âliniz onlar eskiden kendilerine güzel barakalar
vesaireler tesis etmişlerdi ve rahat rahat yaşamakta idiler ve hatta etrafında ziraat de ediyorlardı ve zira-
atları de biçiyorlar ve yiyorlardı. Şimdi bunlara hiçbir erzak bırakılmamış ve bunların erzak ihfa ettikleri
mahaller kamilen tahrip olunmuştur ve bu suretle bunları aç bir halde bıraktık. Aç bırakmak en müessir
bir tedbirdir. Fakat bu tedbirin mahzurlu cihetleri de var. Bittabi aç kalan bu adamlar etrafa saldırmakta
kusur etmeyeceklerdi. İşte son zamanlarda bunların etrafta erzak tedarik etmek için vaki olan tecavüzleri
bu itibarla vaki olmuştur. Bu hususta bilcümle mutasarrıflar müttefiktirler. Son tecavüzat sırf kendilerine
yemek tedarik etmek için vaki olmuş tecavüzattan ibarettir. Fakat şu fark ile ki bundan evvel vaki olan
– 439 –
tecavüzatta köyler tamamiyle yakılır ve köyün dahilinde bulunan müteaddit hayvanat celp ve sevk olunur
ve köyün bilcümle zehairi sevk olunurdu. Şimdi ise keraren aldığımız telgraflarda teyit olunuyor. Vaki olan
tecavüzler ahali tarafından şiddetle mukabeleye maruz kalıyor. Ekseriyetle birkaç kişi 6, 7, 8, 10 adedi tabiî
vakaya göre tebeddül eder, telef ve esir verdikten sonra kaçmaya mecbur oluyorlar ve bazı kere de iki, üç
hane vesaireyi yakmaya muvaffak oluyorlar ve bazı sefer de tesadüf ettikleri koyun sürülerini vesair me-
vaşiyi sürmeye muvaffak oluyorlar.
ABDÜLGAFUR EFENDİ (Karesi) — Bakiyeyi ne miktar tayin buyuruyorsunuz?
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurunuz, sırası gelince söyleyeceğim, bu
hususta mutasarrıflardan aldığım malûmatı söylemeyeceğim. Çünkü mutasarrıflar Dahiliye Vekiline tabiî
öyle malûmat verir diyeceksiniz, orasını söylemeyeceğim. Lâkin eşkıyadan, kendisinden aldığım malû-
matı söyleyeceğim. Malûmu âliniz o taraflarda öteden beri icrayı şekavet eden Hasan Çavuş namıyla bir
şaki vardır. Bu adam son zamanlarda gördüğü takibat üzerine müteessir olarak 38 kişi maiyeti ile beraber
Hükûmete dehalet etmiştir ve orada bulunan jandarma kumandanı ile uzun boylu görüşmüştür ve bazı
teklifatta bulunmuştur. Mevzuu münakaşa etmezden evvel kendisinin ifadatını okuyacağım ve Rumlar
üzerinde büyük bir nüfuzu olduğunu, bunlara karşı aldığı vaziyetlerden anladım ve bunun içindir ki Ha-
san Çavuş ve rüfekasını bir müddet için jandarma emrinde istihdam ettiğimiz takdirde... bunların kazasını
ve hatta merkez nevahisinde ve oralara muttasıl yerlerde icrayı şekavet eden... umum Rum çetelerinin
rüesasını istiman ettirerek... bunların marifetiyle... Çarşamba’nın büyük bir köyü ile Kolludere karyesine
getirerek iskân ettireceğiz ve bu şakiler vasıtasıyla bir iki köy teşkil edecek kadar kaldığını istihbar edilen
silahlı ve silâhsız ahaliyi de bu civara yakın bir mahalle indirmek mümkün olacaktır. Demek ki bunların
miktarları Hasan Çavuş’un söylediğine göre azamî bir iki köy teşkil edecek kadardır. Bunların ahvali hak-
kında yine o Hasan Çavuş’un ifadesini zikredeceğim, bu onların istiman etmelerine taraftardır, kendisinin
de istiman etmesine taraftardır. Binaenaleyh, diyor ki; Hükûmet Rumları iskâna müsaade ettiği takdirde
Çete başı Pandelli bilmem, Aristo, sokrat… ve Çarşamba Yuvani... Mülazım Sabri Efendi emrinde Büyük-
lü’de oturacağım ve bunların bu suretle fenalıklarını rüesasından sorarak bu hususu tahtı emniyete alaca-
ğım. Rumların dehaleti maruz tarzda kabul buyurulduğu takdirde erzak ciheti cayi teemmüldür. Bu millet
kamilen açtır ve bunlardan dehalet edip gelmiş olanların ifadeleri bunu tamamiyle teyit etmektedir. Bunlar
dahilde uzun müddetten beri otla ve yabani pancarlarla taayyüş etmektedirler. Hatta dehalet edenlere veri-
len bir sıcak çorba Amerikan muavenet heyeti tarafından Samsun’da veriliyor. Bunlar hayli zamandır otla
idarei taayyüşe alıştıkları için çorba, ekmek vesaire yediklerinde telef oluyorlar ve günde dehalet edenler-
den 30-40 kişi ölüyor. Bunların miktarının ne kadar olduğunu Abdülgafur Efendi Hazretleri sual etmişler-
di, Efendim, böyle açlıktan telef olmakta olan nüfusun miktarını tayin etmek için elimizde mesnet yoktur,
hepsi telef olmaktadırlar, külliyen telef olmaktadır. Eli silâh tutanlar ise tecavüzlerinde muvaffak oldukça
götürebildikleri birkaç koyun sürüsü ile infak etmektedirler. Bunların miktarı hakkında bendenizce sa-
hih malûmat ita etmek mümkün değildir. Çünkü hiçbir esasa istinat etmeyeceği için doğru olmayacaktır.
Komisyon bunların miktarlarını yedi, sekiz yüz kişi kadar olduğunu filvaki takrirlerinde bana atfen To-
kat Mebusu muhteremi Rıfat Beyefendi yazıyorlardı. Bunların miktarları hakkında katî malûmat vermek
imkân haricindedir. Tahminî bir şey soracak olursanız -ki bu tahminat kabilindendir silâhsız olanların
miktarı sekiz yüz ilâ bin raddesindedir. Fakat bu ifadeyi verirken kendilerine tekrar tekrar söyledim ki
bunu sırf bir malûmat kabilinden olarak söylüyorum. Çünkü bu hususta katî bir surette malûmat vermek
imkân dahilinde değildir ve bunu size ne üzerine adetlerini söyleyim, mümkün değildir ki, dağlarda yaşa-
maktadırlar. Yalnız bu tahminatımda büsbütün aldanmamış olduğumu da geçen gün Samsun Mutasarrıf-
lığından almış olduğum malûmat teyit ediyor. Samsun Mutasarrıfı bu Hasan Çavuş’un istimanı dolayısıyla
vaki olan muhaberede diyor ki, Rum usatının kâfi miktarda tenkilini maksat ve gayei milliyenin istihsal
ettiği ve bu mıntakada kalan Rumların ahalii islâmiyenin yüzde beşini tecavüz etmeyeceğini ve hatta bu
nispete bile baliğ olmayacağını beyan ediyor. Bundan evvelki nüfusu evvelce arz ettiğim gibi Samsun li-
vası dahilinde seksen beş bin kadar Rum vardı. Şimdi ahalii islâmiyenin nispetinin yüzde beşine indiğini
yazıyor. Demek ki vaki olan takibat müsmir neticeler vermiştir, bu itikattayım. Fakat diyorlar ki, bu eşkıya
bitmedi, ne için bitirmediniz? Efendiler, benim vazifem eşkıyayı bitirinceye kadar takibatta devam etmek
ve bu hususta ittihaz ettiğim tedabirde kusur etmemektir. Şimdiye kadar ittihaz ettiğim tedabirde ne gibi
– 440 –
kusur vuku bulmuştur ve şimdiye kadar hüsnü netice vermemiş midir, vermeyecek midir? Vermekte ber-
devamdır ve daima verecektir ve İnşaallah bu suretle devam edecek olursa bunları kamilen imha edece-
ğiz. Fakat bunun pek çabuk bitemeyeceğini eşkıya takibatıyla iştigal etmiş olan arkadaşlar pekâlâ bilirler
ki bir çete bile müteaddit seneler takip edildiği halde tenkiline muvaffakiyet hâsıl olmaz. Değil ki böyle
dağlarda ve namütenahi mıntakalara dağılmış olan bir sahai şekaveti iki, üç ay zarfında tamamen ve ka-
milen oraları tathir etmek imkân haricindedir ve bu kudreti beşeriye haricindedir. Benim vazifem bana
verilmiş olan vesaiti askeriye ve inzibatiye ile azamî surette istifadeyi düşünerek eşkıyayı bilâarâm takip
ve tenkil etmektir ve bu hususta zerre kadar kusur ve terahi gösterenleri şiddetle tecziyeden ibarettir ve
zannederim zerre kadar tekâsül gösterenleri tecziyede kusur etmedim. Her nerede kusur etmiş isem lütfen
söylensin. Efendiler, bu takibat neticesinde şimdiye kadar hepsi telef olmamıştır ve olamaz. Eşkıya bu üç
livaya dağılmış, gayet sarp ve dağlık mıntakaya iltica etmiş ve birtakım ormanlara ve mağaralara tahassun
etmişlerdir. Bütün eşkıyayı ben iki ay zarfında kamilen tenkil edemem. Bu hususta ümit besleyenler varsa
fazla ümitlere kapılmış olacaktır. Fakat şurasını da temin ederim ki ittihaz etmiş olduğumuz tedabir gayet
müessirdir ve daimî surette de tenkil olunmakta berdevamdır. Yalnız Tokat cihetinde bir dereceye kadar
bu tedabirde faaliyet görülememiştir, onu da itiraf mecburiyetindeyim. Oraya gönderdiğim mutasarrıftan
fevkalâde ümitler, muvaffakiyetler intizar etmekte iken maatteessüf kendisi intizar olunan ümitleri tatmin
etmemiştir. Son zamanlarda oraya daha ehliyetli bir kaymakam aradım, buldum ve onu oraya mutasarrıf
olarak gönderiyorum. İnşaallah onun vürudundan sonra daha şedit takibat yapılacaktır. Bu mutasarrıfın
hatasını tamir ettirmek için elimden gelen tedabire de müracaatta kusur etmedim. Fırka kumandanına
birkaç defa rica ettim ve kendisi bizzat oraya gitti ve takibatta bulundu ve sonra fırka kumandanı fırkanın
piyade kumandanını bizzat Tokat’ı gönderdi ve takibatta bulundu ve takibat neticesinde de lehülhamd iyi
muvaffakiyetler istihsal olunmuştur ki son aldığım telgraf bunu izah ettiğim rakamlar dahil olmamak üze-
re izah etmektedir. «Darıderede mutahassın usatın tenkili için 16. 5. 1338 akşamına kadar altı gün ve gece
devam eden müsademede usat fevkalâde mukavemet göstermiş ve bu mukavemetleri esnasında hariçten
ve ahaliden usatın muavenetine dahi gelenler püskürtülmüşlerdir. Neticei müsademede gerek mağaralar-
da ve gerek sair yerlerde 726 asi meyyiten sayılabilmiştir ve 52 asi hayyen elde edilmiştir.
2. Püskürtülen ve dağıtılan usattan kaçmaya muvaffak olabilenlerin takip ve tenkilleri için piyade ku-
mandanı Zühtü Bey’in emrinde olarak kıtaat takibatına devam etmektedir.
3. Bunlar hakkında tedabir ittihaz edilirken Zabit Vekili Sivaslı İsmail Hakkı Efendi şehit ve alay 6,
tabur 3’ten mülâzim Abdüsselâm Efendi’nin de hayat ve mematı meçhuldür ki -bilahire bu zatın da şehit
olduğu maatteessüf anlaşılmıştır- kıtaattan 25 nefer şehit ve süvari on dokuzuncu alaydan mülazımı evvel
İskender Efendi ile 54 mecruh vardır. Üç hayvan mürt olmuştur.»
İşte efendiler, takibat bu suretle yapılıyor. Şimdi bu kadar şehit vermiş olan ve bu kadar mezahime
katlanmış olan kıtaatımızın verdikleri raporların sahtedir, yalandır diye birtakım isnadat altında kalma-
larını hiçbir zaman kabul etmem ve bunu kemali şiddetle reddederim efendiler. Hiçbir zaman düşmanla
çarpışmaktan ve bu hususta kanını dökmekten çekinmeyen zabitanımızın ve efradımızın, yalan ve sahte
raporlarıyla makamatı âliyeyi iğfal edeceğine ihtimal veremiyorum.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Buna ihtimal veren var mı efendim?..
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — İstizah takririnde vardır zannederim hatırınızda kal-
mamıştır. Efendiler diyorlar ki, birtakım aceze ve nisvan Hükûmete dehalet etmiştir ve fakat diğerleri dağ-
lardadır. Bu bize şehit ve mecruh verenler aceze ve nisvan mıdır? Rica ederim aceze ve nisvan deyip geç-
meyiniz. Bilhassa bu üç liva mebusları pekâlâ bilirler ki vaktiyle bu köylere yapılmakta olan tecavüzlerde
eşkıyanın ittihaz ettikleri bir tabiye, bir hattı hareket vardı. O da işgal etmek istedikleri ve silâhla basmak
istedikleri köyü derhal ablukaya alırlar ve ansızın gayet şiddetle bir yaylım ateşine maruz bırakırlar ve za-
vallı ahali birdenbire telâşa düşer ve bu telâşlan istifade ederek bunların getirdikleri ve aceze dedikleri ka-
dın ve silâhsız birtakım erkekler derhal evlerin içerisine girerler, maiyetlerinde bulunan kundaklan evlere
sokarlar ve o esnada ne kadar mevaşî, erzak vesaire varsa sırtlarına yükleterek giderler. İşte bunlar eşkıya-
nın kuvayı muavenesinden ibarettir. Bundan başka bu erzakı nakletmek ve icap eden mahallerde mahfuz
mahaller yapmak ve sonra eşkıyanın yiyeceği zehair için tarla sürmek, tarla yetiştirmek için hep bu aceze
– 441 –
ve nisvan denilen kısımlar kullanılır ve bunların teslim olmasına eşkıya öteden beri mümanaat ediyor ve
bunları kurşunla tehdit ediyordu. Çünkü bunlar işlerine yarıyor. Hatta misal olmak üzere Bafra civarında
bir mağara vardır. Zannedersem Asacık isminde bir mağara. O mağarada takibat esnasında ki çıkılması
gayet müşküldür. Yirmi, otuz metre irtifaında sarp bir kayanın içerisine açılmış bir deliktir. Kendileri iple
çıkıyorlarmış. O mağaranın içerisinde müsellah eşkıya ile beraber silâhsız birtakım kadın ve çoluk, çocuk
ve erkek vardır. Bunların teslim olmasına sureti katiyede itina ettik ve esasen yapılan tedabir de takiplerde
bu mağaraya müteaddit defalar girilmiş ve nihayet bir ila beş gün durulmuş ve neticede yorgunluk hâsıl
olduğu için bırakıp gidiyorlarmış. Bunlar da eskisi gibi gelip gidecektir zannıyla teslim olmadılar ve hiçbir
kimsenin teslimine muvafakat etmediler. Hatta bizim oradaki zabitimize birkaç defa gel, gel teslim ola-
cağız diye istihza ettiler ve kurşun attılar. Bu defa mağarayı eşkıya telef veya teslim oluncaya kadar zerre
kadar tarassuttan bırakılmamasını emrettik. Ve kırk gün sonra teslim olmaya mecbur oldular ve bunların
içinde de kadın, çoluk, çocuk ve erkek vardı. Eğer bunlar kendi arzuları ile bu kadın ve çoluk ve çocukları
teslim edecek olsalardı hemen teslim ederler ve mağaradaki erzakları da o nispette daha ziyade olurdu fa-
kat onlar daima kurtulacaklarını ümit ediyorlar ve neticede de bu kadın ve çoluk, çocuk dedikleri kesanın
muavenetlerinden istifade ümit ediyorlar ve onun için bunları daima yanlarında muhafaza ediyorlardı.
Neticede kamilen teslim oldular. Muhterem refikimiz Ali Şükrü Beyefendi Hazretleri bir vakai müessife-
den bahsetmişlerdir ki Ilgaz vakaii müessifesi. O vakai müessife de Samsun, Bafra ve diğer havalide yaptı-
ğımız takibattan müteessiren bir çete herçibad abad ya ölüm veya halâs diyerek silâhlarıyla ve iki papaz da
beraber olduğu halde bir gün Kızılırmağı geçmişler ve karşı tarafa atlamışlardır. Bu çetenin mevcudiyetine
de Ilgaz’da vakıf oldum. Orada ufak bir müsademe oldu. Müsademede eşkıyadan dört kişi telef oldu. Bi-
zim jandarmalardan da dört kişi telef oldu. Bunun üzerine derhal Kastamonu Jandarma Alay Kumandanı
Kaymakam Tevfik Bey’i takip kumandanı yaptım ve civarda ne miktar kabili istifade jandarma kuvvetimiz
varsa cümlesini bu çetenin arkasına saldırdım ve neticede bu çete ile takip kuvvetleniniz altı defa müsade-
mede bulundu. İlk müsademede Ilgaz karakolu civarında, Çerkeş civarında Hacılar karyesinde, kezalik bu
civarda bir daha ve daha sonra Bolu mıntakasında Tadıç yaylasında ve Düzce’nin Paşa köyü kurbunda -ha-
yır efendim bu değil- ondan sonra daha ziyade malûmat varit olmamıştır, velhâsıl Kuzu karyesi civarında
vesaire yedi defa müsademe vaki olmuştur. Bu müsademelerin neticesinde eşkıyadan 50 kişi tenkil edilmiş
ve müfrezelerden 8 kişi zayiat verilmiştir. Biliyorsunuz ki Ilgaz silsilesi Karadeniz sevahiline muvazi ve
sarp bir silsileden ibarettir. Bunlar daima ormanlarda saklanırlar ve askerle temas ettikleri vakitte bir iki
kurşun atıp derhal kaçmaktan başka bir şey düşünmüyorlar. Maksatları da askerle teması kırmaktır. Bu
suretle her defasında bunlar tehdit edilmiş ve en sonra tamamiyle imha etmeye muvaffakiyet hâsıl olmuşsa
da bunlardan kısım, kısım firar edenlerin izleri takip edilmektedir. Son aldığımız malumat budur. Bütün
takip müfrezelerinden alınan malûmatta 4. 6. 1338’de saat birde Karadere mıntakasında haritada ismi
olmayan Kürtçüler deresi civarında Geçerler yaylasının Kumluk nam mahallinde şaşırarak… ve Kurunt
nam mahalde yolunu şaşıran... mahalli mezkûrda bulunan tarassut posta menziline teslim olmaktan imti-
na ile yolunu şaşırmışlardır ve teslim olmuşlardır, birçokları da ölmüşlerdir. Bunlara mensup Vezirköprü-
sü’nden Dimitri mecruhan derdest edilmiştir. Merkumun ifadesine göre 3. 5. 1338’de Karadere’nin Erenler
mevkiinde müfrezelerimizle müsademeden sonra arkadaşlarını kaybetmiş ve mezkûr müfreze ile mecruh
olan arkadaşının silâhını orada atıp müfrezeler tarafından alındığını ve arkadaşlarının da kamilen dağılıp
buluşamadıklarını ve müsademede mevcut bulunanların altısı silahlı, ikisi kadın, ikisi papaz olmak üzere
on dört kişi olduklarını ve kendilerinin on dört gündür ot vesaire ile taayyüş ettiklerini ve iki gün evvel
Karadere’de kestikleri bir manda ile idarei taayyüş ettiklerini, merkumun üzerinde zuhur eden ve taayyüş
etmiş olan manda eti de değil ve manda etini ekl eden Dimitri aldığı cerihadan müteessiren ölmüştür. 5. 6.
1338 sabahı da alaturka saat sekizde dağılan eşkıyadan müsellah ve diğer ikisi gayri müsellah ve haritada
yazılı Bolu’nun Kuzu karyesi civarına gelip dolaştıkları haber alınması üzerine ve müfrezemiz anı haber
aldıklarına binaen ikisi hayyen, ikisi meyyiten derdest Bolu’ya sevk edilmiştir.
4. Karadere’nin Erenler mevkiinde müfrezelerle müsademe ederken yollarını kaybetmiş ve Karadeniz
mıntakasındaki gayet kesif ormanlıklarda oyalanmakta olanları ve müfrezelerimiz şiddetle takibatta de-
vam etmekte bulunduklarını diyor.
– 442 –
Efendiler; işte bu çete arz ettiğim gibi elli kişi kadar takip olunmuştur. Mütebakisi de yollarını şaşır-
mış, ormanlarda otlarla taayyüş etmeye mecbur olmuşlardır. Pekâlâ biliyorsunuz ki böyle dağlık mınta-
kada tahassun etmiş olanları ve müfrezelerle kaçırmak ve bir çeteyi kamilen istediğiniz anda imha etmek
güçtür ve pekâlâ malûmunuzdur ki bize mensup olan çeteler, burası hafi celse olduğu için söylemekte
mahzur görmüyorum. Yunan mıntakası dahilinde senelerden beri icrayı faaliyet etmekte ve bize müessir
faidelerde ve muavenetlerde bulunmaktadırlar ve Yunan kuvayı takibiyesi bir çare bulamamaktadır ve bir
tesir icra edememektedir. Binaenaleyh, biz bu çeteyi hisseder etmez üzerine saldırdığımız takip kuvvetleri
vazifelerini ifa etmişlerdir. Müteaddit defalarda vaki olan müsademelerde ceman yekûn elliye baliğ olmak
üzere zayiat vermişler ve kısmı küllisi de aç ve perişan bir surette dağlara, yaylalara iltica etmişler ve yer
bulamamaktadırlar ve zannedersem müessir bir vaka yoktur. Burada şehit ve mecruh olan zabitan ve ef-
radın harekâtı kahremananesini yad etmek ve kuvayı inzibatiyemizin bütün müşkülâta rağmen -müşkülât
da vardır, onu da arz edeceğim- gösterdiği gayret ve faaliyeti takdir etmek lâzımdır. Yoksa böyle teessüf
etmek lâzım gelmez. Evet müşkülâttan bahsedeyim. Kastamonu takip alayı kumandanı diyor ki kıtaatı
muhtelifede istiman edenler... ve köylerin fakr ü zarureti hasebiyle parası olanların bile yiyecek tedariki
hususunda müşkülât çekmektedir. Müfrezelerin iaşesi cidden müteassirdir. Takibin talep etmekte olduğu
ikdam ve faaliyet efradın ancak kuvayı bedeniyelerinin muhafazasıyla ve bu da iaşenin temini intizamıyla
mümkün olacağı nezdi samilerinde müberhendir. Binaenaleyh, iaşenin esmanı bilahire hesap ve tediye
olunmak üzere efradın mensup olduğu kıtalarca veya civar noktalarca veya hükûmetçe temini ciheti ve
hangisi karini tasvip olursa onu yapınız diyor. Tabii biz de bunun için Müdafaai Milliye Vekâletine müra-
caat ederek efradın iaşesini temine çalıştık. Binaenaleyh, bu kadar müşkülâtla çalışmakta olan efradın is-
tihsal etmekte olduğu muvaffakiyeti şayanı teessüf değil, şayanı takdir ve şükran addederim ve bu hususta
maatteessüf kendilerinin fikrinden ayrılmaktayım. Başka efendiler Pontus’a ait hatırıma cevap olarak bir
şey varit olmuyor. Mamafih muhtelif rüfekanın söz aldıklarını biliyorum. Bunların irat edecekleri suallere
ve istizahlara cevap vermeye hazırım ve daha ziyade tafsilâtını da ikinci defada arz ederim efendim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) Muhtelif tesaddümlerle imha edilen bu çetenin bir kısmı
dağlarda otlamak suretiyle perişan olduğunu söylüyorsunuz, bir kısmının da Yunan ordusuna iltihak et-
tiklerini söylüyorlar.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Bu malûmatınızı nereden aldığınızı sormak istiyo-
rum?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Şuradan, buradan.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — O halde yanlıştır. Size şimdi takip kumandanının
yazdığı raporu okudum.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, istizahımın kısmı ahiri için söze başlarken Dahiliye Vekili
muhteremi Fethi Beyefendi’nin bir mukaddimesine temas etmek istiyorum. Bu da gerek bendenizin ve
gerek Rıfat Bey biraderimizin istizah takririnde almış olduğu bir madde üzerine demiştir ki Pontusçuluk
meselesi umumî seferberlik zamanından beri cereyan etmiştir ve tabiî onların hesabını ben veremem, ben
kendi zamanıma ait şunu yaptım, bunu yaptım. Evet efendiler, Pontus meselesi bu acı mesele maatteessüf
o zamandan beri devam edip gelmektedir. Fakat Harbi Umumide Pontus, Pontusçuluk vesairenin ne ol-
duğu maatteessüf o zamanın hükûmetince, rüesayı umurunca anlaşılmamıştır. Fakat bizim zamanımızda
hükûmeti milliyemizin zamanında bunların hepsi anlaşılmış ve bütün mahiyetiyle meydana çıkmıştır.
Binaenaleyh, malûmu âliniz yara layıkıyla teşrih edilip, teşhis edilip meydana çıktıktan sonra tedavi tatbik
edilir. Mahiyeti malûm olmayan bir hastalığa tatbik olunacak tedabir o zaman yapıldığı gibi birtakım ara
sıra yapılan ve esaslı şekil tatbik edilmeyen birçok inkıtaa uğrayan semeresiz tedabirdir ve şimdiye kadar
da böyle olmuştur. Fakat zannediyorum ki yaranın mahiyeti tamamen anlamışızdır, ne gibi bir gayeye
çalıştıklarını öğrenmişizdir. Bunların Avrupa’daki müzahirleri kimler olduklarını ve nasıl çalıştıklarını
bunların tekmilini biliyoruz.
Binaenaleyh, bunların defi mazarratı için bizim yapacağımız gayret o zamanki hükûmetlerin yapacağı
gayretin bir misli olmak lâzım geliyordu. Çünkü o zamanki vaziyetimiz daha vâsi idi. O zaman bizim arka-
– 443 –
mızda olan Almanya bize her istediğimizi veriyordu. Fakat şimdi biz kendi yağımızla kavruluyoruz. Hangi
gaile olursa olsun bir an evvel halletmek herkesin borcudur. Bunu mütemadiyen Dahiliye Vekili Bey’in
söylediği gibi takip edeceğim, tahkik edeceğim, etmekte kusur edersem o zaman beni mesul ediniz. Evvel-
ce de burada Dahiliye Vekili Beyefendiye istirham suretiyle içtima yapmış olan arkadaşların söylediklerine
göre ilkbahar gelmeden evvel Pontus eşkıyalarının imhası veya suveri aharle defi hakkında söz verilmiş idi.
Öyle zannediyorum buna karşı hükûmet kâfi kuvvetimiz yoktur, kuvvetimizi cepheye gönderdik, binaena-
leyh, nasıl yapalım demişlerdir. O zaman Dahiliye Vekili Fethi Bey’in söylediği gibi esnan dahilinde bulu-
nanları silâh altına bizim arkadaşlarımızın tavsiyesi üzerine almışlar ve hatta bu içtimada Erkânı Harbiyei
Umumiye Reis Vekili Fevzi Paşa Hazretleri de bulunmuştu. Fevzi Paşa Hazretleri itiraz etmişler. Bendeniz
arkadaşlarımız ifadatını aynen sövüyorum. Askerimiz yoktur demiş. Bunlara da alâkadar olduğum için
sormak mecburiyetindeyim. Binaenaleyh demişler ki askerimiz yoktur, paramız yoktur. Elbiseleri biz ve-
receğiz demişler ve yalnız Samsun yalnız yirmi bin lira vermiştir. Bütün tekâlifinin fevkinde olmak üzere
yani memleketin her noktasında her ferdi milletin vermiş olduğu tekâlifin fevkinde olarak sırf kendi asayiş
ve istirahati ve birtakım mezalimden kurtulmak için cebinden, varından, yoğundan artırılmış ve verilmiş
şeyler ne için verilmiştir? Bu mesele ilkbahardan evvel basılması için verilmiştir.
BİR MEBUS BEY — Daha evvel de kırk bin lira verilmiştir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bendeniz Samsun merkezini söylüyorum. Hükûmet umumî bütçe
dahilinde bu işi bastırmak vazifesi icabatından iken maatteessüf cephede uğraşması ve birçok meşagil
ile muhat bulunması itibariyle ahali kalkmış kendi ihtiyacını düşünmüş, tabii ki kendi huzur ve asayişini
temin için tekâlifi meşruasının fevkinde olmak üzere büyük fedakârlık etmiş, bu parayı çıkarmış vermiş
ve kırk bin lira Samsun olduğunu, bu parayı vermiş. Elbise alınmış filân, bu fedakârlık neden idi? Tabiî
ilkbaharda birçok hane yanmadan ve mevaşî yanmadan tarlasına selâmetle gidebilmek için vermiştir. Bu
olmamıştır efendiler ve elân devam etmektedir.
EMİN BEY (Canik) — Onu bendeniz izah edeceğim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Efendiler, evet eşkıyanın sığındığı havali gayet vâsidir ve dağlarla mu-
hattır. Fakat herkes bilir ki dağlarda tahassun eden eşkıyayı takip etmek için yaprakların olmadığı za-
mandır aranır. İşte yaprak geldiği zaman bilahire o bahse geleceğim. Ilgaz’dan Mudurnu’ya kadar, bilmem
nereye kadar gider.
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Gider amma telef olur.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Telef olur amma benim nazarımda tek bir neferin kıymeti vardır. O ka-
dar neferlerin şehit olması meselesidir. Dört jandarmanın telef olmasıdır. Müessif dediğim budur. Hükû-
met vazifesini ifa ederdi, biçare jandarma da şehit olmazdı. Vaktiyle imha edilmiş olsaydı. Efendiler, ben-
deniz bir neferin kıymeti vardır, müessif dediğim, düşman karşısında vazifei vataniyesini ifa ederken şehit
olacak kahramanların idaresizlik yüzünden, ta buradan 400 kilometrelik bir mesafeden 200 kilometre
daha garbe geçecek kadar bir gevşek idareden istifade eden bu adamların gelip burada cepheye gitmeleri
lâzım gelen birçok vatandaşlarımızı şehit etmesi bir müessif vakadır. Yoksa müfrezelerin kahramanlığını
Fethi Bey kadar bendeniz de biliyor ve fevkalâde takdir ediyorum. Mesele bu değildir. Asıl müessiflik arz
ettiğim noktadadır. Bendenizin takririmdeki yedinci maddeye geliyorum. Burada demiştim ki efendiler,
bir lüzumu siyasî üzerine merkezce sahilden dahile nakledilen Hristiyanlardan asıl tehlikeli olanlardan
bazılarının Trabzon’da alıkonulması ve bazılarının da İstanbul’a gitmelerine müsaade edilmesi.
Geçenki izahatta Fethi Beyefendiye bir sual sormuştum. Fethi Bey’den sonra bendeniz de izah etmiş-
tim. Fethi Bey demişlerdi ki, eğer malumatım olmuş olsaydı koymazdım. Herhalde Fethi Bey zannedi-
yorum, şu umumî esas üzerine kimler gitmiş diye sorar ve anlayabilirdi. Bendenizin buraya koyduğum
misaller bu tarzda yapılan sui istimalâtın bir numunesi olarak konulmuş idi. Tabiî bir gazete gibi yazamaz-
dım. Fethi Beyefendi bendenizin müevver ve tehlikeli şahsiyet dediğim kimlerdir ve bunlardan Trabzon’da
kimler vardır, kimler yoktur diye bir kere sormuşlar mıdır?
Bendeniz diyorum ki öteden beri Pontusçulukla, hatta canımızı almak için iştigal eden adamlardan
bir kısmı hamdolsun elimize geçip Amasya İstiklâl Mahkemesi tarafından bu cezayı sezalarını görmüş-
– 444 –
lerse de bunlardan daha melunları elan orada oturmaktadır. Efendiler, evet dahile sevk olunanlar vardır.
Divarcı Dimitri, Kiryaku bilmem ne gibi sersemler ve ancak buradaki dimağı faallerin idaresiyle hareket
edebilecek kabiliyette olanlardır. Yani dünyadan bihaber, hayvan gibi insanlar ve yalnız sevki idare olunan
insanlar... Asıl imha edilecek olanlar geride kalmıştır. Asıl imhadan maksat, onların fiilî olan dimağlarıdır.
Eğer Heyeti Muhtereme arzu buyurur ise isimlerini birer birer okuyabilirim. (Hay hay sadaları)
Efendiler, bilirsiniz ki siyasiyat âleminde en büyük rol oynayanlar matbuat müntesipleridir. Size soru-
yorum, Seras oğlu Dimitri ile Seras oğlu Yorgaki gibi gazeteciler elyevm matbaalarıyla meşgul olmaktadır-
lar. Fakat şeklin bu raddeye geleceğini bilseydim, bunların neşrettikleri beyannameleri buraya getirebilir-
dim ve siz de ne şekilde çalıştıklarını anlardınız, fakat maatteessüf getiremedim. Sonra Yuvanidi, Andon
Pandeli -Trabzonlular bunun ne olduğunu bilirler- Dişçi Başesi oğlu Manunuki -Avrupa’da tahsil görmüş-
tür- komiteci değildir bu… Vaftali oğlu Vasıl, Çekil oğlu İlya veledi Kamzam ve Kirsa oğlu Hacı Panayuti
Pançu- Elyevm belediye azasıdır ve mütemadiyen Vali Beyefendi’ye ziyafetler vermektedir.
CELÂL BEY (Saruhan) — Bunu belediyeye kim intihap etmiştir?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Onu arz edeceğim.
REİS — Efendim; hatibin sözünü kesmeyiniz, bana söyleyiniz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Anastas Kiryaku, Nikolaki Mihaildi, Simon oğlu Anastas, Camcı Vasil
ve Eftiyadi… bunun Kokidi asılmıştır. Onu da anlatacağım. Koki’nin Damadı Kosti Kokididi gençtir ve el-
yevm Trabzon’dadır ve bendeniz Trabzon’da iken Kokididi’nin Pontus müşaviri adlîsi olduğunu işitmiştim.
Hatta böylece imzasını da reyülayn görmüşümdür. Güya damadı çalışmamıştır, altmış yaşındaki, yetmiş
yaşındaki ihtiyar çalışmışta, damadı çalışmamış. Öylemi efendiler. Bu adam bugün Trabzon’da hâlâ otur-
maktadır.
Efendiler rica ederim, bendeniz burada, Trabzon’da münevver kimselerin alıkonulduğunu söylemiş-
tim. Zannediyorum ki Dahiliye Vekili Beyefendi bunların orada ne için alıkonulduklarını sorması icap
ederdi ve bendeniz bunların isimlerini temamen yazmak mecburiyetinde değildim. İcap etseydi yazardım.
Efendim; yalnız eşhasa girmeden evvel şunu da arz edeyim ki; sokakların kesilmesini ve muamelâtı nasıl
tatil edilmesini Dahiliye Vekili Beyefendi ve bittabi oradan aldıkları malumata istinaden -şüphesiz- bu
Rum tehciri ile alâkadar buluyor ve bu hali de şayanı tebrik bir tedbir olmak üzere Heyeti Muhteremeleri-
ne arz ediyordu. Efendim, belki bunların tehciri sırasında böyle tedabir ittihaz edilmiştir. Fakat bendeni-
zin söylediğim, kendimin de orada bulunduğum zaman, maksatsız olarak yapılmış -ve hatta birkaç kişiyi
yakalayıp para sızdırmak için- bir şeydir. Amma bunu kumandan yapmamıştır, o da başka meseledir.
Filan ve filan yerde birtakım asker kaçakları vardır diyerek onları aramak hükûmetin vazifesidir. Fakat
asker kaçağını arayacağım diye koca bir memleketin bütün bir harekâtı da bir an için olsun durdurulamaz.
Efendiler, kendim orada iken, olmuş bir vaka ki Trabzon Mebusları da nasıl muhterem bir adam olduğunu
pekâlâ bilirler. Trabzon ulemasından müderris Ruşen Efendi bu yüzden camii şerife girememiştir. Şadır-
vanda abdest aldıktan sonra camie sokmamışlardır. Mesele bu kadar şiddetli olmuştur.
Efendiler, tabiidir ki Dahiliye Vekili Beyefendi’nin sorduğu sual üzerine orası, mesele böyle olmuştur,
şöyle olmuştur diyecek. Meselenin asıl ruhu; istizahı icap eden ettiren esbap ve avamil kimlerse, hangi
makamat ise bu sualleri de onlara sorması ve onlardan aldığı malumatı Meclise arz etmesidir, başka bir şey
değildir. Meselâ bendeniz. Trabzon Fırka Kumandanı Sami Sabit Bey’in yapmış olduğu şeylerden şikâyet
etmiş idim ve bu zat şimdi de orada vali vekili bulunuyor ve bu işler vali vekilinden soruluyor. Dahiliye
Vekili Bey ondan aldığı telgrafları, cevapları burada okuyor. Rica ederim, efendim, fırka kumandanı, vali
vekili olduğu zaman bu işlerden tecerrüt etmiş midir?
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Bir kelime tashihine müsaade buyurun. Bendeniz bu
mesaili kendilerinden sormadım. Zatı âlinizin de malumu olduğu üzere oraya bir heyeti tahkikiye gitmiş-
tir. O heyetin tahkikat raporuna istinaden bunları arz ediyorum. Bu tahkikat raporu, müştekilerin ifadatı
üzerine yapılmış bir rapordur. Yoksa vali vekilinin sözleri üzerine yapılmış bir rapor değildir.
– 445 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendim, noktai nazarım anlaşılmadı. Değirmende-
re’deki bakkal meselesini. Beyefendi Hazretleri kime sormuşlardı? Onu da sorarım, demiştiniz, demek ki
sordunuz. Eğer koyunlar meselesinin de sorulmuş olduğunu söylemiş olsaydılar...
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Koyunların meselesi tahkikat raporunda var mı, yok mu, iyice bilmi-
yorum.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — İşte sorulan sualler, asıl işle alâkadar olanlardandır. Yalnız Dahiliye
Vekili Beyefendi geçen ki istizahta ve bugün de ısrar ettiği bir nokta vardır ki benim zamanıma ait olmayan
işleri bana atfediyorlar, ben bunlardan dolayı katiyen mesul değilim, diyorlar.
Bendeniz de geçenlerde bu nokta hakkında izahat vermiştim. Makam makamdır, şahıs katiyen mevzu-
bahs değildir. Makamın muamelâtı makama müteferridir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — A! ne demek. (A! ne demek sesleri)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Resmî muamelât yazıldığı zaman -Hilmi Bey’e hitap ediyorum- Dahi-
liye Vekâletine diye mi yazılır. Dahiliye Vekili filan beyefendiye diye mi yazılır? Dahiliye vekili filan Bey’e
diye doğrudan doğruya yazılmaz.
TUNAL1 HİLMİ BEY (Bolu) — İstizah Vekilden yapılır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Affedersiniz öyle ise anlayamamışsınız. Bir vekil bir vekâleti devraldığı
zaman tabiîdir ki selefinin bütün muamelâtını devralır ve o muamelât içerisinde fenaları varsa onları ıslah
etmekte vazifesidir. Binaenaleyh, o fenalıkları ıslah etmez de âlâ halihi ibka ederse o da mesuldür.
Yani selefi zamanında cereyan eden muamelâttan kendisi de mesuldür. Bizim Dahiliye Vekilini muha-
tap tutmamız da şu esasa müptenidir.
Evet Dahiliye Vekili Bey fırka kumandanının yaptığı fenalıklardan dolayı mesul değildir. Fakat o fırka
kumandanının yaptığını arz ettiğim sui istimalat idarî sui istimalat hakkında arz ettiğim noktalar sahih ise
o fırka kumandanını elyevm orada vali vekili olarak bırakmak elbet bir kabahattir. Yoksa fırka kumanda-
nının yaptığı icraattan tabiî kendileri mesul olmaz, fakat sui istimalat kendi zamanlarında olmuştur, tarih
ile ispat edeceğim. Tarih olmasa bile mademki fırka kumandanının yaptığı harekât birçok şikâyatı badî
olmuş ve birçok muhaberata sebebiyet vermiştir o fırka kumandanının bugün Dahiliye Vekili Beyefen-
di’nin itimadını haiz bir vali vekili olarak icrayı hükmetmeleri elbette iyi iş görür kanaatine müstenittir.
Binaenaleyh, onun yaptığı işlerden Dahiliye Vekili mesuldür.
Eli silâh tutanların -yani Rumların- dahile sevki için emir verildiğini beyan buyurdular, doğrudur. Ve
Trabzon büyük olduğu için mahallâtı taharrî meselesi hakkında filan da izahat verdiler. Maalesef Trab-
zon o kadar büyük değildir, çünkü kısmı azamı yanmıştır. Efendiler, demin arz ettiğim gibi ve hepiniz de
bilirsiniz ki taşradaki şehirlerde Rum mahallatı -hatta İstanbul’da- müteferriktir, islâm mahallâtı ile bir
değildir, müteferriktir. İslâm mahallâtı ile bir değildir. Rum mahallâtının taharrisinden şehrin münakalâtı
umumiyesi münkati olmaz. Binaenaleyh, bundan şikâyete mahal yoktur. Bendeniz değil tehcir, vesaiti
nakliye tedarik için bile muamelâtı tatil ettiklerini görmüşümdür. Yani halk bir koyun sürüsüdür. Hükû-
mete muamelâtı yapmak için başka tarikler mevcut iken bu halkı dur diye durdurmak bir meseledir ve bu
arz ettiğim gibi o kadar bariz şekilde yapılmıştır ki müderrisi muhterem Ruşen Efendi şadırvandan abdest
almış camie bile göndermemişlerdir. Bütün Trabzonlular bilir. Tehcir muamelesinde hiçbir şey yoktur
efendiler, öyle söylenildiği gibi bir şey değildir. Trabzon dahilinde öyle zannedildiği gibi fazla Rum yoktur,
haricinde vardır ve Trabzon dahilindeki Rumlar zaten bir yere gitmemiştir. İsimlerini okudum, en fenaları,
en mühlikleri gitmemiştir. Soruyorum size; 60-70 yaşındaki Koki denilen adamın damadı elân durmakta-
dır. Binaenaleyh, zaten böyle Rum sevki için tedabiri fevkalâde ittihazına lüzum yok idi.
Asıl bendenizin söylediğim -kendim orada bulunduğum için- güya ihtifa eden kâhyayı bulmak için
şehrin münakalatını muattal bırakmak meselesidir. Fakat bu arz ettiğim halk hükûmeti tarafından her
vesile ile tatbik olunmuştur. Efendim. Enfiyecioğlu 24 Nisan tarihinde dahile sevk edilmiştir, diye Da-
hiliye Vekili Beyefendi cevap almışlar. Efendim, Enfiyecioğlunun bir tanesi Amasya’da asılmıştır. Gerçi
bu Polathanede sakindir, fakat Samsunludur. Enfiyecioğlu oraya henüz gelmiş olan Vali Efendi’nin değil,
– 446 –
öteden beri, belki iki senedir Akçaabat kazasının başında bulunan kaymakamın gösterdiği lüzum üzerine
sevk edilen 50-60 kişilik bir kafileye ithal edilmiş ve o suretle berayı sevk Trabzon’a gönderilmiştir. Zaten
bu şekilde sevk olunan Rum kafileleri Trabzon’a uğrar, ya sevk edilir veya edilmez veya dahile sevk olunur
giderdi. Binaenaleyh bu tarzda gelen kafilelerden birinin meyanında bulunuyordu ve bendeniz de Trab-
zon’da idim. Enfiyecioğlunun mahiyetini söylemeğe hiç lüzum yok. Enfiyecioğlu namına taşıyan birisinin
asılmasıyla sabittir. Fakat bu da o mıntakada olsaydı asılacaktı. Bu Enfiyecioğlu Trabzon’a geliyor, kafilenin
diğer erkânı kış olmasına rağmen 60-80 kişi sevk olunur. Bir Enfiyecioğlu kışın şedaidi ve mezahimine
uğramasın diye sırf bir hissi insanî sevkiyle bari olsaydı -Enfiyecioğlu Kürklü bir insandır- kışın çıplak ve
yalın ayak diğer halkı göndermemek lâzım gelecekti. Fakat Enfiyecioğlu, Camcı Vasil aldırılıyor. Enfiyeci-
oğlu Nisan 24 tarihine kadar herhalde bunda da ihtilâf olsa gerektir. Bendeniz telgraf çekmiştim, maattees-
süf kaybettim. Bayramdan biraz evvel gelmişti ki on gün evvel gönderildi diyordu. Bundan evvel Trabzon
gazeteleri yazmıştır, burada da Yenigün yazmıştır. Bunlara rağmen yine gönderilmemiştir. Bu Enfiyecinin
ne kıymeti vardır bilmiyorum. Bendeniz bunu anlayamadım. Yenigün gazetesinde de Enfiyecioğlu hak-
kında bir bent vardı, yani ikaz edilmemiştir deniyor. İkaz gazetelerle olur. İşte bu istizah yapıldıktan sonra
bu da son zamanda yapılmıştır. Bendeniz istizahı verdikten sonra telgraf çekmiştim. Onun üzerine on
gün mü, on iki gün sonra mı hareket etmiştir diye cevap gelmiştir. Akrididi’ye de zannederim iki veya üç
ay izin verilmiştir. O vakitten beri 5-6 ay oldu, gelmemiştir. Akrididi bugün Pontusçuluk için bir mağaza
açmıştır. Kimin kefaletiyle gitmiştir? Efendim, zamanı geldiği vakitte onu da arz edeceğim.
Efendim, Rum meselesinin bu şeklini anlatmak için maatteessüf mecburiyet sevkiyle vali beyefendi-
den bahis mecburiyetindeyim. Geçenki istizahta da arz etmiştim ki Vali Bey’in şahsı gayet muhterem
demiştim. Yine iddia ediyorum, gayet namuskârdır. Fakat ihtiyarlık sevkiyle ve yine iddia ediyorum, derdi
maişet ile ve yine iddia ediyorum, son zamanlardaki felâketlerin maneviyatı ve ruhu üzerinde icra ettiği
tesirat ile idaresi biraz zaafa duçar olmuştur. Hristiyan mesailinde tamamiyle, Hristiyan olan familyası
amil olmuştur. Bu yeni bir şey değildir. Tarih kadın parmağıyla dönen yolsuzlukların, birçok mesailin,
felâketlerin müşahididir. İhtimalki bundan on sene evvel, beş sene evvel Trabzon Valisi Hazım Beyefendi
henüz o kadar zaafa duçar olmadan evvel vekâsıyla o kadına hâkimdi. Fakat bugün mesaili idare ve sairede
maatteessüf o ona mahkûmdur. İşte Enfiyecioğlunu kurtaran da o kadındır. Diğer adamların gitmemesine
sebep olan da yine o kadındır. Fakat bunu tayip etmiyorum. Çünkü hemcinsidir, hemdinidir. Kadın kendi
hesabına gayet iyi yapmıştır. Acaba Vali Bey kadın nüfuzuna kapılarak bu işi bu şekilde yapması doğru
olmuş mudur? Bendenizce doğru olmamıştır. Doğru olmadığını da inşallah ispat edeceğim. Valiyi gönde-
ren kim olursa olsun -o nazariyeyi demin de arz etmiştim- bugün ondan mesul olacak o makamda oturan
şahsiyeti muhteremedir. Efendim, Dahiliye Vekili Beyefendi’nin ifadatı âliyelerinde ki tenakuzu işaret ede-
rek geçeceğim. Dahiliye Vekili Beyefendi Enfiyecioğlunun Akçaabat kazasından sevk edildiği zaman kışa
müsadif idi. Binaenaleyh şedaidi havaiye itibariyle ve insanî bir his ile...
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Öyle demedim, öyle bir şey demedim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Yani kış münasebetiyle ilkbahara bıraktım dediler. Bendeniz öyle kay-
dettim. Demedilerse o başka. Fakat şunu arz ediyorum ki maatteessüf bu hissi insanîden o kafile müstefit
olamamıştır. Yalnız Camcıoğlu balosunda bulunan bu Enfiyecioğlu müstefit olmuştur. Yani o akşam müş-
tereken bir balo vermişlerdi. Vali Bey familyasıyla... Binaenaleyh, hissi insanî sevkı, ile olmamıştır, hatır
için olmuştur. Vali Beyefendi’nin yani açık söyleyeyim, para filan aldı demiyorum, bu hatırımdan bile geç-
mez. Yalnız zaafı icabatından olarak ve familyasına mensup olduğu için bu işi yapmıştır. Sonra efendiler
zannediyorum sevk edildiği tarih ile Trabzon’un ilkbaharı düşünülecek olursa Trabzon’un ilkbaharı çoktan
geçmişti. Etraftan vuku bulan şikâyat ve gazetelerde neşrolunan feryat ve buradan vukuu istiman edilen
istizahtan dolayı bu adamı vali beyefendi göndermeğe mecbur oldu ve nihayet göndermiştir. Kalması icap
ederdi anlarım. Fakat bunun için de bir sebep var diyebilmeli idi. Mademki vali beyefendi göndermemişti,
onun bütün ahvalini bilmesi lâzım gelen Akçaabat kazası niçin sevk etmişti ki. Binaenaleyh, onun da git-
mesi icap ederdi diğerleri ile birlikte. Hata olunmuştur.
Akrididi meselesine gelince; bendeniz müsteşarca verilen -Hamit Beyefendi meselesi değil- bende-
niz makam tanıyorum, Fethi Beyefendiye gayetle hürmetim vardır, şahsı âlilerine karşı hiçbir diyeceğim
– 447 –
yoktur. Bendeniz onun idaresine hücum ediyorum. İstizahın şahısları ile alâkası yoktur. Akrididi, yine
bendeniz Trabzon’da bulunduğum bir sırada izin almıştır ve maatteessüf vapura binerken haber alınmıştır.
Evet Dahiliye Vekâletine telgraf çekilmiş, fakat telgrafın ne suretle çekildiği bendenizce meçhulümdür.
Yalnız şu hakikat Trabzonlularca malumdur ki izin gelip malum olduktan ve vapura bindikten sonra ma-
lum olmuş ve vapura binerken tehir etmek için valiyi görebilecek kadar vakit bulamamıştır. Çünkü bunun
mahiyetini şimdi arz edeceğim. Malumülmahiye bir adamdır. Yani gümrükten mal kaçırır şeklinde izin
alması, gitmesi falan bir anda olmuş ve vapura atlamıştır.
Efendiler, hakikaten doğrudur. Bize icabı kadar yardım eden Osmanlı Bankasına bizim de bazı mü-
saadedat yapmaklığımız icap eder. Bu siyaset meselesidir. Fakat Akredidi gibi Avrupa’da Yunanistan’da
tahsil etmiş; mütemadiyen ruhu komitecilikle meşbu ve komitecilik etmiş ve hatta o kadar büyük cesaretle
hareket etmiştir ki Pontusçuluk meselesinde Trabzon Pontus olmadan müterekeden evvel Trabzon bizde
iken İslâm Mahkemesinde -bir Türk mahkemesinde- buralarda sizin hakkınız yoktur demiş ve ifadesi
zapta geçmiş bir melundur. Efendiler böyle bir melun İstanbul’a giderse zannederim bize rahmet okumaz
ve onların asarını görüyoruz.
NURİ BEY (Bolu) — İstanbul’da zaten öyle melun çok, bir de o iltihak etsin ne olur?
ALİ ŞÜKRÜ BEY Trabzon) — O halde hepsini de bırakınız, hepsi de gitsin. Çok iyi efendiler. Akredidi
muvakkat bir mesele için güya hukukunu ve mahallî bir meselenin halli için veyahut malî bir meselenin
halli için mezuniyet istemiştir. İyice hatırımda kalmadı ya veya üç ay mukayyetle gitmiştir. Bu adamın ne
işle meşgul olduğunu sormuştum, bu bapta aldığım telgrafları maalesef kaybetmişim. Gelen telgrafta filan
yerde yazıhane açmıştır, arı kovanı gibi işlemektedir diye. Bunu İstanbul gazetecileri de yazmışlardır. Ona
da geleceğim. Pontusçularla birlikte çalışmışlardır. İşte efendiler, Akredidi sinni mükellefiyette bulunan bir
Hristiyan’dır. Saniyen bu tarzda İstanbul’a geçmiştir, güya mezunen! fakat elân gelmemiştir. Bizim aleyhi-
mizde elyevm propaganda etmektedir ve buna da Dahiliye Vekâleti izin vermiştir. Şimdi efendim, Dahiliye
Vekili Beyefendi buyurdular ki, Hristiyanların harice gitmesi meselesi esas itibariyle kati bir karara müste-
nit değildir, kararı idari vardır filandır diye bir şeyler söylediler, hakkıyla zapt edemedim.
Efendiler, şimdi Samsun Mebuslarını işhat ediyorum. Bilhassa bırakınız alelade zamanları, şu inkılap
zamanlarımızda naklen diyelim, epeyce yardım eden Nemlizade Celâl Bey kulağını kaybettiği halde me-
zunen İstanbul’a kulağını tedavi ettirmek için izin vermediler.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Ben ona da vermedim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Siyaseti idariyesinden bahis buyurdunuz, demek ki buranın siyaseti
idariyesi o kadar mühimdir? Bu Celâl Bey’i koğmuş olsan ve başka türlü muamelât ile çalışsanız yine bir
yere gitmesi imkânı olmayan, Avrupa’da tahsil gören Nemlizade Celâl Bey namındaki genç bir zat sol ku-
lağını kaybetmiştir. Çünkü izin alamamıştır. Elyevm sağ kulağını kurtarabilmek için elyevm İsviçre’dedir
müteaddit ricalara rağmen, ben bunu takip etmiyorum Hükûmetin siyaseti idariyesi icabınca İstanbul’a
gidecekler hakkında böyle bir muamele yapması doğrudur, hakikaten şiddet göstermek doğrudur. Fakat
Dahiliye Vekili Beyefendi Samsun’dan giden Pontusçular için dediler ki, Hükûmet için böyle bir karar
yoktur, binaenaleyh biz bazı esbabı insaniye vesaire dolayısıyla icap edenleri gönderebiliriz dediler. Efen-
diler, zannediyorum ki Samsun’daki bu adamların gitmesi gazetelere geçmiştir ve icap ederse okuyaca-
ğım ve gazetelerde de serlevha olarak aksülamellerimiz şeklinde gazete başmakaleleri de bunlar üzerine
yazıldı. Efendiler, propagandanın büyük bir silâh olduğunu hepimiz takdir ediyoruz ve yapamadığımıza
müteessir oluyoruz. Efendiler, propaganda malumu âliniz iki nevidir, lehte ve aleyhinde. Aleyhte olan aksi
propagandadır. Biz kendimizin iyi adam olduğumuzu ve ne kadar doğru olduğumuzu ispat etmek için ne
kadar çalışırsak aleyhimizde bulunacakları o kadar menetmektir. Hükûmetin ister kati ister idari ve siyasi
bir mahiyette bir kararı olsun. Buradan Hristiyanların Avrupa’ya gitmemesi ve bilhassa şu usulü mesail
mevzubahs olduğu zamanda gayet doğru bir siyasettir ve Hükûmet şayanı takdirdir. Binaenaleyh, zaten
aleyhimizde bir propaganda yapıp zaten bir dereceye kadar öteden beri yapılan propagandalarla meş-
bu olan ve maatteessüf onlarla müzakere etmek mecburiyetinde bulunduğumuz Avrupalıların, güya yeni
birtakım efsaneler ve hikâyelerle Avrupa efkârı umumiyesini doldurmak doğru değildir ve Hükûmetin
– 448 –
bunları göndermemek hususunda ittihaz ettiği karar gayet doğrudur ve musiptir efendiler. Herkes bilir ki,
geçen gün bir Mebusu muhterem söylemiştir. Samsun’da da ve daha sair bazı yerde de bazı aileler vardır ki
belki beher nüfus için bin, iki bin lira para verip gitmek isteyenler vardır. Fakat Hükûmet bu hususta şedit
davranacağını bilen memurlar bu işte suiistimal yapıp kimseyi gönderemiyorlar. Fakat isimlerini saydığım
ve adetlerini bildirdiğim zannediyorum ki, on beş aileye baliğ olan, tabii adedini Samsun Mebusları daha
açık söyleyeceklerdir, burada da izahat vereceklerdir. Şekuroğlu gibi Yelkencioğlu gibi vesaire gibi aileler
öteden beri o kadar can attığı halde memurini idare cesaret edip İstanbul’a bunları gönderememişlerdir.
Fakat Fethi Beyefendi Hazretleri Samsun’a gittikleri zaman o ailelere müsaade etmiş, o aileler gitmiştir. Di-
yebilirim ki Pontusçulukla alâkası olduğundan dolayı bunlara mensup aileler tamamiyle idama mahkûm-
dur, idam edilmiştir.
Efendiler, hepiniz beşersiniz, insansınız. Hissinize sorarım, bu tarzda bir aile İstanbul’a giderse, ciha-
nın neresine giderse gitsin ne yapar? Oğlunu kaybetmiş, damadını kaybetmiş, evlâdını kaybetmiş, zevcini
kaybetmiş bu aile gider de rastgelenin ayaklarına kapanır da hallerini anlatırsa...
EMİN BEY (Canik) — Nitekim öyle yapmışlardır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bugünkü tahkik heyetinin müsebbibi hakikisi onlardır. Ondan sonra
hadis olmuştur ve İstanbul gazeteleri Pontus aileleri diye yazmış ve bizim gazeteler de kısmen bunlardan
iktibas etmiştir. Eğer memleketin başına bu mesele, bir meselei siyasiye ise memleketin içinde kabulü ve
ademi kabulü halinde memlekete hiç olmazsa, bir zarar iras ederse esasını şu ailelerin İstanbul’a koyuve-
rilmesinde aramak lâzım gelir. Efendiler, Pontus’taki takibat iki üç seneden beri devam ediyor. Mektupla
haber vermek imkânı her zaman mevcuttur. Çünkü sahilimiz vâsidir ve maatteessüf Çarşamba Irmağı
ağzına. Alda vapuru yanaşmış ve belki de cephane çıkarmıştır. Sonra yine aldığım bir mektupta bir arka-
daşım yazmıştır. Samsun’da on beş gün evvel Kuruyel önünde, Balık Gölü önünde, Bafra limanında on beş
gündür kadar açıkta mütemadiyen bulunmakta idiler ve sahile inen bir gemi mevcut idi. Efendiler, zanne-
diyorum ki sahile inmişler ve birçok şeyler almışlardır. Bilmiyorum, inşallah almamışlardır.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Ne zaman?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bombardımandan on beş gün evvel. Sonra on beş gün mütemadiyen
yirmi mil açıklıkta. Tabii kayıkçılar, gidip, gelen kayıkçılar vardır, bunlar görmüşlerdir. Geceleri sahile
inmiştir. İhtimal muvaffak oldu, ihtimal olamadı, bilmem. O sahilin vüsatı itibariyle İstanbul ile Rumların
muhaberesi vardır. Çalta taraflarına, Çarşamba ırmağı ağızlarına her zaman adam ve cephane çıkarılabilir.
Çünkü denizler elimizde değildir, maatteessüf. Demek isterim ki geçen seneden beri bu takibat ettiği halde
Avrupa’da bir tahkik heyeti izam edecek kadar bir ehemmiyeti haiz olmadığı halde bugün bu olmuştur.
Doksan bin Rum’un kesilmesi şayiası bu Rum ailelerin İstanbul’a gittikleri tarihten sonraya müsadiftir.
Eğer Taymis gazetesine mektup yazan, Pontus mezalimi hakkında mektup yazan bir Rum olduğunu duy-
muş olsaydım, derdim ki bunlar mutlaka gönderilen ve daha evvelce gönderilmiş olan adamlardan biri-
sidir. Gazete elimde yoktur. Bilmiyorum, çünkü buraya gelmiyor. Sonra İstanbul gazetelerinde görülmüş-
tür. İstanbul gazeteleri yazmıştır ki Pontusçuların gelen bazı Rumlar burada propaganda yapmaktadırlar.
İstanbul’da bu işle alâkadar olmayan muhabirlerin bile nazari dikkatini celbedecek derecede propaganda
yapılmıştır ve bugünkü tahkik talebi -ister kabul edelim ister etmeyelim- bunların sebebi hakikisidir. Bunu
yapanlar buradan giden Rumlardır ve bu Rumların Trabzon’dan çıkmasına müsaade edenlerdir. Yalnız
Vekil Beyefendi hastalık dolayısıyla, insani bir hisle diye söylediler, yani hastalık için gönderiyoruz dediler.
Efendiler, bendeniz Vekil Beyefendiye söylerim ki, o şekilde hasta olanlar, ihtiyar olanlar vardır, onlar da
gitmek isterler. İdama mahkûm edilmeyen birçok adamlar da vardır. Affedersiniz, sersemlik mi oldu, ne
oldu bilmem mektubu arıyorum, bulamıyorum. Yalnız Abanosların validesi 75 yaşındadır. Dahiliye Vekili
Fethi Beyefendiden bilhassa izin istemiştir ve vermemiştir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Öyle bir şey yoktur.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — O halde bendeniz bir telgraf çekerim ve telgrafiyen cevabını alır Heyeti
Muhteriminize arz ederim. Hafız Mehmet Bey biraderimize de gelmiştir. İsterse Heyeti Celile Hafız Meh-
met Bey’e telgraf çeker, mektubu getirtir.
– 449 –
ALİ FETHİ BEY ((Dahiliye Vekili) İstanbul) — Sureti katiyede tekzip ederim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Hatta Hafız Mehmet Bey’e gelen mektupta yazıyor; müteverrime bir
genç kıza müsaade edilmemiştir. Belki Dahiliye Vekili Bey’in malumatı yoktur, belki Dahiliye Vekâletine
gelmiştir de Vekil Bey’e söylememişlerdir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Hayır efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Beyefendi zatı âliniz söylediniz. Herkes gelip zatı âlinize yegân yegân
veremez, mutavassıt vasıtasıyla.
ALİ FETHİ BEY(Dahiliye Vekili) (İstanbul) —Hükûmetten başka bir mutavassıt kabul etmem. Kim
o mutavassıt?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Mutasarrıftır efendim. Hastalık dolayısıyla bu ailelerin hepsi hastalıklı
mıdır, orasını bilmiyorum. Yalnız şurasını ilâve etmek isterim ki efendiler; köylerde, şehirlerde bulunan
halk yığın, yığın camilere doldurulup yakıldığı bir sırada masumların ırzları paymal edildiği bir zamanda,
hıyaneti vataniye amillerine benim hissi insanim mevcut değildir efendiler, mevcut değildir. Efendiler,
hastalıktan geberseler bile zerre kadar müteessir olmam. Bizim bu tarafta Müslümanlar mahvolunmakta-
dır. Efendiler, ben bu hissi insaniden mücerredim. Açık ve aleni olarak söylüyorum. Fakat Dahiliye Vekili
Beyefendi ihtimal daha ziyade rekikükalptirler. (Zaifülkalptirler.) Bendeniz de böyle bir kalp yoktur ve
zannetmem ki, bu cinayatı irtikâp edenlerin şeriki melaneti olanlar nasıl bizi imha etmek istiyorlarsa bun-
lar da bizi imha etmek istiyorlar. Ben bunlara karşı hissi merhamet besleyemem efendim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Mesaili siyasiyeye aile karıştırılmazsa daha iyi olur.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Efendim, Dahiliye Vekili Beyefendi, bendeniz Pontus meselesinin esa-
sından bahsetmeyeceğim, daha salâhiyettar olanlar vardır, onlara bırakacağım. Yalnız bir nokta vardır ki
onu izah edeceğim. İcraat bugünkü vaziyetimizin icabatından olan seri ve kati icraattır. Efendiler Dahiliye
Vekili Beyefendi bittabi aldığı malumata ve raporlara istinaden şu son zamanlarda köy yanmamıştır de-
diler, yanmıştır efendiler, binlerce İslamlar sürülmüştür, efendiler, İslamlar yine şehit edilmiştir. Efendiler
herhalde bunlarda bugün bir hikmet vardır. Maatteessüf arz edeyim. Bugün elimde iki raporum vardır.
Fakat kaybettim, ne olmuştur bilmiyorum. Fakat bugün evrakım kaybolmuştur, o rapor da onların içinde
idi. Bunların birisinde diyor ki efendiler. Samsun’a girmek üzere 25 Mayıs’ta, hatta Hükûmet de bilir, çün-
kü makamı muhtelifeye gelmiştir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Hangisi ise söyleyin, takdim edeyim. Zatı âlinize, o
kadar telâşa lüzum yok.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun, 25 Mayıs tarihindedir. Birisi Samsun’a girmek iste-
yen usatın şu kadar katledilmiş ve şu kadarı mecruh edilmiş ve şu kadarı firar etmiştir, şeklindedir. Diğer
bir raporda menatık vardır. Mıntıkai harbiye gibi. Erbaa mıntıkasında demin bahis buyurdukları Lazlıdere
midir, nedir orada müsademe olmuş, şu olmuş, bu olmuş ve şu köyler yakılmış, bu köyler yakılmış, Çar-
şamba’da şunlar olmuş, Bafra mıntakasında bunlar olmuş ve zannederim bu raporları Emin Bey’e okudum
vesair birçok rüfekayı kirama da okumuşumdur. Bu raporlarda köylerin esamisi de vardır, Değirmencik
köyü yanmıştır tamamiyle diye. Halbuki Beyefendi yalnız bir yanmıştır dediler. Halbuki efendiler köyler
yanmıştır. Efendiler, bu 25 Mayıs tarihli rapordadır ve belki hatırımda kalmamıştır, 24’tür belki de efen-
dim.
Pontus teşkilâtına mensup olan Rumlar esasen mevcut nüfuslarının on misli dahi olsa bittabi azme-
dilmiş olsa ve kati takibat yapılsa bunların bir tanesi kalmaz, gayet tabii bir keyfiyettir. Tabii matlup olan
bu değildir. Matlup olan Samsun ahalisinin rahat oturabilmesidir. Sabahlara kadar müsademe gürültüle-
riyle uykusuzluk değildir. Hariçte bulunan köylü halkın şehre gelip melce bulması değildir. Köylerinde
ziraatla meşgul olması, maişetini temin etmesidir, yani ziraatını yapmak tütününü ekmektir. Fakat bunlar
olmamıştır efendiler. Arkadaşlarınım arzu ettiği şekilde ve halka yaptırdıkları fedakârlık şeklinde şiddetle
takibat yapmış olsalardı zannederim ki ilkbahar geldiğinde bugünkü ahval olmayacaktı. Yine o raporlara
istinaden söylüyorum ki bizim istizahımızdan sonra vaki olan bir müsademede yedi yüz kişi ölmüştür.
– 450 –
Yani bu istizahı takdim ettiğim zamandan sonrası raporlardan birisinde gördüm. Gelen raporlardan bunu
hepiniz biliyorsunuz ve bunu ben açıkça söylüyorum ve Meclisin de bir muvaffakiyetini addediyorum.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Doğru değildir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Ben öyle söylüyorum, siz de cevap verirsiniz. Hülâsa bizim istediğimiz
şey şu zamanın icabatına göre seri ve kati icraattır. Çünkü bunda hakkımız vardır. Ne istedilerse… hakkı-
mız vardır, çünkü hükûmet ne istemişse verilmiştir. Muvazenei Umumiye tesis edilmeksizin askerleri ilbas
vesaire edecek fazla masarifin bedelini halk temamen vermiştir. Binaenaleyh halkın hakkı vardır ve halkın
sıyanet edilmesi lâzımdır. Bunun için ilanihaye takibat lâzımdır. On sene sürse bile devam edilir. Bende-
nizce mevzubahs olan budur. Efendim. Ilgaz vakası hakkında müessif demekle Dahiliye Vekili Beyefendi
tevakkuf buyurdular. Buna biraz cevap vermiştim. Bendenizce müessif olan şey takibat şiddetinin tahfi-
fidir. Burada takibatın şiddetini izah eden Dahiliye Vekili Beyefendi’nin bu şiddetli çember içerisinden
çıkan seksen kişinin o vasi yerlere yayılarak, Yunanlılara iltisak peyda etmeğe uğraşacak kadar memleketin
göbeğinden geçip gitmenin ne demek olduğunu… (Gürültüler.) Müsaade buyurun efendim, bu mesele
Karederede olmuştur.
NURİ BEY (Bolu) — Karadere şurada, Bolu’dadır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Burada bir müdafaa mevzubahs değildir. Yani oradaki çemberin gev-
şekliğini söylemektir. Efendiler, bendeniz siyaset meselesinde her türlü ihtimalâtın nazarı dikkate alınması
kanaatindeyim. Hüdanekerde bu adamlardan dört, beş yüz düşmana. Yunanlılara iltihak ederse -gerçi
hiçtir- onların muvaffakiyeti maneviyesi yükselir, manevi tesiri büyür. Bu memleketimizdeki asayiş, bizim
kudreti tenkiliyemizi ve bizim memleketteki asayişi temin hususunda ki mevkiimizi gösterir bir alamettir,
bir işarettir, başka bir şey değil. Ta o sahadan kalkıp düşmana iltihak edebilmek... İnşallah iltihak edeme-
yeceklerdir, o başka mesele.
Sonra bendeniz Dahiliye Vekili Beyefendi’nin bilhassa Trabzon’a gittiği zaman yalnız vali vekili olan
fırka kumandanı Bey’le temas etmekle iktifa ettiğini ve halkla temas etmediğini söylemiştim. Vekil Beye-
fendi de temas ettim ve hatta bazı rüfekayı kiram tarafından da alkışlandım, bazı mesail dolayısıyla dediler.
Efendiler, bu gayet tabiidir. Dahiliye Vekili gibi memleketin büyük bir ricali bir yere giderse halk fevç, fevç
gelir. Trabzonluların esasen adeti böyledir, Vekil Bey’in söyledikleri doğrudur, gitmiştir efendim. Bu ica-
battandır, istikbal etmişlerdir. Nitekim Müdafaai Hukuk Cemiyeti azası da gitmişlerdir. Sonra Belediyede
elbette memleketin eşraf ve ağyanı ve mütehayyizanı gelip Dahiliye Vekili Beyefendiye beyanı hoşamedi
etmişlerdir. Bendeniz bunları murat etmiyorum. Belki diğer bir ziyafette bazı halkla temas etmiştir. Ben-
denizin bahsettiğim mesele, o halk meselesi değildir. Orada mesele vardır, onu tahkika gitmiştir. Burada
bendeniz, icap eden şey nedir? Ne olduğunu söyledim. Dahiliye Vekili Beyefendi’nin bizzat görüp geldik-
ten sonraki icraatını görmek mecburiyetindeyiz demişlerdi, zannederim bu işi yakından görmek üzere
gitmiştir. Rica ederim memleketin en büyük reisi idaresinin bir tahkikat için bir yere gitmesi o meselenin
ehemmiyetini gösterir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — O mesail ne imiş?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) (Devamla) — Oraya tahkikata giden bir Dahiliye Vekili muhteremi Be-
yefendi...
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Ne imiş o madde?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — İşte bu Trabzon mesailidir, bildiğinizi söyleyiniz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Mesailin mahiyeti askeriyesini söyleyiniz de
ondan sonra izah ediniz efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bendeniz neticesini arz ettim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Hepsini söylemeli, burası millet kürsüsüdür.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bendeniz kâffesini söyledim. Eğer noksan kalmış ve izah edilecek bir
şey varsa, onları da izah ederim, onları da söylerim? Yani Trabzon mesailini. Müdafaai Hukuk mesailini
– 451 –
ciheti askeriyenin yapmış olduğu yolsuzlukları zikretmek eğer bunlara vaktimizi hasretmek lâzım geliyor-
sa evvelce izah ettim. Diğer mesaili yakından tahkik yapmak üzere Samsun’dan oraya gitmişlerdir. Binae-
naleyh bendenizin halk ile temas etmemiştir dediğim bu mesele ile alâkası bulunanlarla temas ve tahkikat
icra etmek meselesidir. Binaenaleyh, bunları… yalnız fırka kumandanının kendisiyle görüştüğü zevatla
görüşmüştür efendim ben bilmiyorum ne olduğunu memleket uyumaz. Böyle zatlar memlekete geldiğin-
de memleket bilir. Bahusus böyle büyük bir zatın kiminle konuştuğunu, görüştüğünü bilir, görür, öğrenir.
Hatta Giresun Şark Cephesi Kumandanlığına Sami Sabit Bey hakkında fevkalade takdiramiz bir telgraf
geldiğinden Trabzon haberdardır ki bendenize haber verdiler, memleket uyumaz efendiler. Yani memleket
uyumaz, iftihar etmelisiniz; gaflet içinde değildir. Bu itibarla Dahiliye Vekili Beyefendi oraya gitmişlerdir
ve bu işe vaziyet edip, çünkü malumu âliniz kemali bitarafi ile yapılacak bir tahkikatta hakikate vusul için
mutlaka leh ve aleyhte söz söylemek lâzım gelir. Binaenaleyh, bir kısmını katiyyen dinlememiştir ve hiç
görüşmemiştir. Evet Hacı Efendi gidip görüşmüştür. Bu sırf memlekete gelen büyük muhterem bir memu-
ru muktezayı nezaket hoş geldiniz demek için gitmesinden ibarettir. Vazifemiz hoş geldiniz diye gelmektir.
Halk hükûmetinin Dahiliye Vekili bulunan Fethi Beyefendi, hatta o kadar ki efendiler Dahiliye Vekili
Beyefendi Trabzon’a gittiği zaman Vilâyet Meclisi Umumisi hali inikatta idi, onu bile ziyaret etmemiştir.
Bendeniz niçin ziyaret edip etmediklerini bilmem, o zata aittir. Fakat Trabzon bunu başka bir şey hamlet-
miştir. Çünkü Meclisi Umumi azası bugün itham edilmek istenilen Müdafaai Hukuk azasından birisinin
biraderidir. Bu doğru değildir ve zannetmem ki Dahiliye Vekili Beyefendi bunu tahkik etsin, mesele orada
değildir. İşte halk buna cesticu yapar, her şeye bir kulp takar. Onun için zannediyorum ki memleketi iyi
tanıyan bir adam bir yere gittiği vakit, yani vilâyetin merkezine gitmiştir, vilâyetin yalnız merkezini değil
bilhassa vilâyetin tekmil mülhakatını gidip temsil eden vekillerle görüşmek bir nimettesadüf idi. Maalesef
görüşmesi lâzım gelirdi, görüşmemiştir. Yani bendenizin söylemiş olduğum temas bu idi. Yoksa kendi-
lerinin buyurdukları gibi bakkala, çakkala gidipte görüşmesi değildir. Ben bunu kastetmedim. Trabzon
ahalisini tamamiyle temsil eden Meclisi umumi azasıyla görüşmemiştir. Sonra ziyafet meselesine gelece-
ğim efendiler, ziyafet verildiği zaman bendeniz oradan aldığım telgraf ve mektuba istinaden söylüyorum;
işin içinde bir hilaf vardır, bendeniz öyle görüyorum. Trabzonlular namına davet etmişler, Vekil Beyefendi
kabul buyurmuştur. Fakat akşam üzeri mazeret dermeyanıyla gitmemiştir.
Sonra efendiler, müteessir olduğum bir cihet vardır ki Trabzon’u tanıyanlar Trabzon halkının ne kadar
mükrim olduğunu bilirler ve ne kadar misafirperver olduğunu takdir buyururlar. Dahiliye Vekili Beyefen-
diye verilecek ziyafetin bin misli büyüklükte bir ziyafeti burada bulunan vatandaşlardan yegânisi masrafını
deruhte edecek kabiliyettedir. Vekil Beyefendi yapılacak masrafın nereden verileceğini nereden biliyordu
ki verilmeyen bir ziyafetin masrafının nereden verileceğini düşünmüş ve o ziyafete gitmemiş. Belki Ahmet
Efendi kendi kesesinden o ziyafeti veriyordu. Emsalini arz edeceğim. Trabzon’da verilen ziyafetlerin için
Müdafaai Hukuk binasından elverişli bina yoktur. Hükûmetten gelirler, fırkadan gelirler ve orada ziyafet
verirlerdi. Efendim, müsaade buyurun, gelen misafirin şekline ve mahiyetine göre Müdafaai Hukuktan da
verilirdi, fırkadan da verilirdi, şahsan da verilirdi, ianeten de verilirdi. Binaenaleyh, Dahiliye Vekili Beye-
fendi daha henüz davet edilen ziyafetin masrafının nereden verileceğini anlamadan bu Müdafaai Hukuk
masrafına geçecektir diye gelmemiş. Bu tabii kendisinin bileceği bir iştir. Fakat bana böyle demişlerdir.
Müsaade buyurun, rica ederim bunu adi ve şahsi bir mesele addettiniz. Ben buna mühim olarak bakı-
yorum, en mühim bir mesele addediyorum. Çünkü bu kürsüden «halk efendidir» denilmiştir. Efendiler,
şu teşkilâtın esasını kuran Erzurum ve Sivas kongrelerinde uzun müddet çalışarak namusu ile temeyyüz
etmiş ve kongre tarafından Müdafaai Hukuk cemiyetine aza intihap olunmuş ve memleketle on beş sene
belediye reisliği etmiş bu kadar muhterem bir zatın. Hacı Ahmet Efendi’nin davetine icabet etmemiştir.
Efendiler, bendeniz halk hükûmetinin Dahiliye Vekili olduğunu hatırlatmak isterim. Binaenaleyh, mesele
görüşmek meselesidir, ziyafet ve yemek meselesidir. Binaenaleyh Vekil Beyefendi’nin kendileriyle görüş-
mediklerinden dolayı halk muğber olmuştur. Binaenaleyh, kürsüde söylenilen ve hepimizce tasdik edilen
düsturu içtimai ile kabili telif göremediğim için söylüyorum. Yanlış gördümse kabahat bana aittir.
REİS — Efendiler, teneffüs için celseyi on dakika tatil ediyorum.
– 452 –
ELLİ BİRİNCİ İN’İKAT 8 Haziran 1338 Perşembe Üçüncü Celse

Celse: 3
Grup: 1
Üçüncü Celse
REİS: Reisisâni Rauf Beyefendi.
REİS — Efendim, celse küşat edildi, hafiyen devam ediyor. Söz Rıfat Beyindir.
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim, bu Samsun, Amasya, Tokat sancaklarında müstevli olan Rum eşkı-
yalarının ufacık bir tarihçesini ve yalınız Tokat’a ait olan kısmını biliyorum, (işitemiyoruz sadaları) Tokat
sancağına müstevli olan Rum eşkıyalarının biraz tarihçesini anlatayım da Meclis Heyeti muhteremesi de
bu meseleyi anlasın.
Harbi Umumînin birinci senesi nihayetlerinde efendim, malum ya o zamanlarda bunlarda askere alın-
mışlardı. Bu askere alınanlar tamamiyle firar ettiler ve galiba, Karadeniz sevahilinin Ruslar tarafından
işgali üzerine Çar Hükûmeti bunlara silâh dağıttı. Bu firarlar ta Samsun ile Çarşamba arasından başlar
gelir. Yeşilırmak’a, Tokat’a gelir... nahiyesinde müntehi olur. Bütün ormanlık bir dağdır. Bu dağda 70-80
bine yakın Rum köyleri vardır. Bunlar temamiye teslih edilmişlerdi, bomba ve saire hepsi vardı. Bunlar
alelade hırsızlık yapıyorlardı. O zaman İslâm köylerinde da asker kaçakları vardı. Bazı asker kaçakları bun-
lara karşı köylerini vikaye ediyorlardı. Ana sıra müsademe da okuyordu ve birbirini öldürüyorlardı. Sonra
efendim, mütareke oldu, mütareke olduktan sonra bu Rumlara karşı gayet ihmalkâr bir siyaset takip edildi.
Güya Rumlara ilişilmeyecek, Rumlara ilişilirse Hükûmet mazarrat görecek, Rumların yaptığı cinayetleri
Hükûmet tabiatıyla bizzarure ihmal edecek, görmeyecek. Bunlar hükümetlin vaadini anladılar. Ötede be-
ride artık dünyada bir insan nasıl öldürülürse kazıklamak, ağaca bacağından asmak, yakmak, türlü, türlü
işkencelerle kıyıda, bucakta öldürülür. Ne bir müddeiumumi gidebilir ne bir jandarma gidebilir. Orada
ölenler toprak yüzü görmemişlerdir, toprağın üzerinde çürümüşlerdir. Hele ırmağa atılan Müslümanların
adedini Allah bilir. Yani bu mezalim o kadar çoktur ki, hükûmet bilmiyor efendim. Ne bir nahiye mü-
dürü ne bir kaymakam yazabilir. Hükûmetin siyasetine dokunurmuş. Hatta bendenizi Rum meselesiyle
alâkadar olmak üzere Erbaa Kaymakam vekâletine gönderdiler. Gidenken mutasarrıf ile jandarma ku-
mandanı oturuyorlardı. Bendeniz de görüştüm, dediler ki, Rumların yaptığı cinayetleri biraz görmeyiver
dediler, niçin dedim; öyle siyasetimiz var dediler. Rumların yaptığı hırsızlıktan cinayetten dolayı birçok
Müslümanlara iftira edilmiştir, kasten olmuştur ve bu Müslümanlar Rumların yerine gelmişler ve hapis
olmuşlardır. Ferit Paşa Hükûmeti zamanında böyle bir şeydi. Boyalarcık dağından Pazar nahiyesine kadar
teşkil eden bu kısımda yirmi kadar köy yani tamamen Boyalarcık dağının odunundan, otundan iktitap ve
intifa ederlerdi. Minelkadim ki arkaları bu dağlardır, kendileri giderler, oradan odun keserlerdi. Beş sene-
dir oradan ne bir hayvan ne bir odun kesebilirler ne bir çöp getirebilirler ne de bir hayvan yayabilirlerdi.
Önünde ufacık bir mera varsa, var yani ekin arasında. Bundan başka arada hayvan da kalmadı, bir şey de
kalmadı, bütün münkariz oldu gitti. Hâlâ bugüne kadar devam ediyor. 23 Mayıs tarihli aldığım mektupta
yine birkaç tane köyü soymuşlar, kadınları kesmişler. Beş yüz kadar kadın kesmişler. Sonra Serpin köyü
var bu, dağlar içinde yüz elli hanelik bir köy. Bunlar askerden kaçırdıkları delikanlılarla bu köyü beş saattir
muhafaza ediyorlardı. Köyün etrafına siper kazmışlar. Geçen gün geldiler, köyün beş yüz tane mevaşisini
götürdüler. Bir koydan beş yüz tane mevaşi giderse o köyden ne hayır kalır. İşte bu suretle bütün köylerde,
ne kadar köyler varsa bu dağdan mahrum kaldılar, istifade etmediler. Niksar’dan bir şosa vardır. Dahiliye
Vekili Beyefendi sorsun, bu şoşanın üzerinden beş senedir insan geçmemiştir, ot bitmemiştir, devletin
postası üzerinden geçmemiştir ve altı saat uzaktan dolaşıyor. Yani bu yol hâlâ bugün açılmamıştır. Yani
maksadın Rum meselesi bitmemiştir efendiler. Fethi Bey buyuruyorlar ki, iki köy kalmıştır. Daha Tokat’ın
bir deresinde 700 maktul vardır. Üç sancakta 800 silahlı var, diyordu. Yalnız Tokat’ta 700 maktul var, 150’si
de mecruhtur. Bir köyden 850 tane adam tutulursa beride altı sancakta daha ne kadar var, bunu hesap edin,
yani mühim meseledir. Bunu arz etmekten maksadım Heyeti muhtereme meselenin ehemmiyetini ardasın
– 453 –
diyedir. Sonra yalnız şunu arz edeceğim iki gelen raporlar yanlış 700 maktul var filan deniyor, acaba kaç
silâh aldılar. Bizim tarafımızdan da tabiî şehit var. Fakat bu 700 maktulün silâhları alınmış mı, yoksa on-
larda mı? Biz burada artık naçar kaldık efendiler. Çünkü efendiler biliyorsunuz ki mütarekeyi takip eden
zamanlarda Hükûmet gayet zayıf idi. Hükûmet işte o mütareke sarsıntıları filan, ordunun dağılması filân
Hükûmet inzibatı ele alamıyor. Sonra mütareke oldu, filân oldu, halk artık ümidini hükûmetten kesmiş.
Halbuki beri tarafta ordu teşkil edildi, davayı millî var, bununla uğraşıyoruz. Biz zannediyoruz ki artık bu
Rumların takip edileceği zamanlar gelmiştir, ordumuz hamdolsun (kesbi kuvvet etmiştir. Dahilde emni
asayişin idamesine çalışılıyor ki mesele bitsin. Dahiliye Vekili Beyefendi ile Erkânı Harbiyei Umumiye Re-
isini buraya çağırdık, dört sancak Mebusları arz ettik, kendilerine ki mesele böyledir; halkın artık çekecek
vakti kalmamıştır. Emniyet yok, asayiş yok, köyden köye kimsenin gitmesinin imkânı yoktur, bu ne olacak
dedik. Hükûmet bunun önüne geçsin, ariz ve amik müzakere ettik, yapılacak tedbire karar verdik. Oradaki
asker gayri kâfidir. Askerin tezyidi için oradan üç sınıf daha askerlin silâh altına alınması takarrür etti ve
bu surette tebligat yapıldı. Sonra Fethi Beyefendi kendileri buyurdular, bizzat gidip kendim bu harekâtın
başında bulunacağım dedi. Dedikki bunların herhalde marttan evvel bitmesi ve marttan sonraya kalırsa
bunların yerleri her tarafı ormanlıktır, onun için herhalde marttan evvel bitsin dedik. Hay hay buyurdular.
Eğer böyle dememiş olsaydılar biz başka bir tedbir düşünürdük, veyahut yağmur duasına gider gibi bir
dağın başına çekilir dua ederdik, başımızdan şu Rum şakilerini kaldırın diye. (Handeler) Ne diyelim. Gü-
vendiğimiz bir hükûmet var, o da bakmazsa bizim işimiz duaya kalır. Sonra Fethi Beyefendi buyuruyorlar
ki yolda bir merkez ordusu mesafesi vardır, o engel oluyordu, buyuruyorlardı. Halbuki merkez ordusu
meselesini mutasarrıf tamim ile yazdı, ben Tokat’ta idim, haber aldım. Asayişi temin etmek meselesi ciheti
askeriyeden alınmıştı ve bunu Fethi Bey mutasarrıflığa tebliğ etmişti ve asayişten mülkiye memurları me-
suldür diye. Bundan sonra ona göre hareket edin demişti. Şimdi diyor ki yolda giderken bu merkez ordusu
meselesi engel oldu, bunu hallettim ve şu kadar uğraştım diyor ve bu işi üzenime aldım diyor.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekilli) (İstanbul) — Başka şey söyledim efendim, anlamamışsınız. Muta-
sarrıf muhabereyi kesti, başladı Dahiliye ile muhabereye.
BİR MEBUS BEY — Fena mı yaptı?
RIFAT BEY (Devamla) — Canım ben ona fena demiyorum efendim. (Handeler) Sonra efendim, Sam-
sun’a teşrif buyurdular. Bunun evvelini arz edeyim. Rumlarda iki kısım aile vardır. Birisi, o Rumların içe-
rilerinde silâh tutanların ailesi var, birisi de orada kocası, kardeşi bulunmayanların ailesi, yani silâh tut-
mayanların ailesidir. Silâh tutanlar ailelerini tutuyorlardı, silâh tutmayanlar yani boğaz düşkünü olanlar
gitsin. Çünkü boğaz düşkünü ayak bağı. Çünkü o aileler orada fakirler var, ben de gider dehalet ederim
diyor. İşte o ailelerin boğaz düşkünleri dehalet ediyorlardı. Almasalardı onlar açlıktan öleceklerdi. Açlı-
ğından teslim oldular. Onları alınca, ayakları serbest kalınca kimisi öteki ormana, kimisi şu, bu dağa da-
ğıldılar. Bizim taraftaki ormanları keserek Samsun’dan bed ile tahribata başladılar. Takibat da Samsun’dan
başladı. Bizim oradan emir veremediler. Bütün oraya attılar. Geldiler oralarda köy yaktılar, adam kestiler.
Hatta burada verilen kararda harekâtın her yerde birden başlaması idi. Samsun’da evvel başlamıştır, 14
martta emir verilmişti. Fethi Beyefendi ya Havza’dan veya Merzifon’dan Tokat mutasarrıfının işarı üzerine
emir vermişlerdir. Tokat’a, Sivas’tan Merzifon’a gitmek üzere iki yüz mevcutlu bir tabur geldi. Mutasarrıf
Fethi Bey’e yazdı, bu tabur gitmesin, burada kalsın dedi. Sorana tabur orada kaldı, bu tabur on dört gün
orada kaldı. 14 martta daha emir verilmemişti. Yani martta demedik mi ya! harekât her yerde birden baş-
layacaktı. Birden başlamadığı için bu takibatta hata oldu ve Rumların da o boğaz düşkünleri, ayak bağı
olanları teslim aldılar. Bütün eşkıya serbest kaldı. Serbest kalınca fazla bir kin ile bize musallat olmağa
başladılar. Eğer onların ailelerini teslim almamış olsalardı ihtimal ki on beş, yirmi gün sonra açlıktan
müsellâh olanlar da teslim olacaklardı. Hatta ben Tokat’ta idim, diyorlardı ki bu aileleri Rum karargâhla-
rına gönderelim, Rumların mütahassın bulundukları yerlere gönderelim, hepsi bir yerde dursunlar. Yani
dehalet kabilinden bu aileler teslim alınmayacaktı. Ekmek yedirmeden başka bir şeye yaramazdı çünkü.
Yani mazarratları ne idi? Takibat devam edecek idi, fakat faidesizdi. Daha Rumlarını ne yapacağını atide
göreceksiniz. Asıl bunlar dağa tahassun ettikten sonra ne yapacaklarını göreceksiniz. Bugün o Rumlara
civar olan bütün köylüler nakili hane ediyorlar. Rumların gelecek mazarratından kaçıyorlar. Şimdi birkaç
– 454 –
madde üzerine istizahıma ilâveten söyleyeceğim, Fethi Beyefendi cevap versinler. Bu harekâtın başında
bizzat bulunacaklarımı vaat buyurdukları halde niçin bulunmamışlardır? Eğer vaat etmeselerdi yağmur
duasına çıkardık. Harekâtı askeriye mıntıkasının her noktasından birden başlayacaklardı. Askerin miktarı
da ona göre tespit edilmişti, niçin ona göre hareket edilmedi? Hükûmet bir seneden beri bu Rumların üç
sancak dahilinde yaptığı mezalimlerin bir listesini istedi. Hükûmetin kuyudu resmiyesinde ancak bunun
yüzde kırkı mukayyettir, yüzde altmışı yoktur. Çünkü ölen öldü, bunları hiç kimse bilmez. Bu farkı zorla
öğrenebildiler ve hatta yazılan tamimde deniyordu ki bunu Avrupa’da neşredeceğiz, bu vesaiki mümkün
mertebe yazınız, gönderiniz ve her hükûmetten yazılıp buraya gönderildi. Şimdiye kadar neşrolundu mu?
Olmadı ise neşr için ne gibi teşebbüsatta bulunuldu? Şu birkaç gün içerisinde Sabri Deresi’nde 700 kadar
Rum’un maktulen elde edildiğini buyurdular. Bu 700 Rum maktulü müselllâh mı idi, yoksa gayrı müsel-
lâh mıdır? Ve bunlardan silâh elde edilmiş midir? (Gürültüler, ayak patırtıları) İneyim mi aşağı? (Devam
sadaları) Benim içim iş kolay. Duadan başka ne yapalım. Hükûmet dinlemezse, Meclis de dinlemezse
başka kim dinleyecektir efendim. (Tokat Mebusu Mustafa Bey’e hitaben) benim dediğimde Hükûmetin
resmî raporlarıma inanmayınız diye hem mevsuk insanlardan sana yazdılar. Götür de göster diyen sen
değil misin? Tokat mutasarrıfı şifre muhaberatı neticesinde defeatle istifa etmiş ve istifasında ısrar etmiş
ve kabul edilmiştir.
MUSTAFA VASFİ BEY (Tokat) — Şimdi ben de söz isterim, sırası geldi.
RIFAT BEY (Devamla) — Mutasarrıfın esbabı istifası nedir? Bunları soruyorum. Başka söyleyeceğim
bir şey yoktur.
SÜLEYMAN BEY (Canik) — Efendiler, bendeniz Samsun’un mebusuyum. Buradan Fethi Beyefendi
ile beraber gittim. Demin kendisine sureti müracaatımı burada rica ettim. Fakat söylemediler. Bendeniz
söyleyeceğim. Bendeniz şimdiye kadar metin bir Dahiliye Vekili olduğunu zannederdim. Şimdi efendim,
buradan Samsun’a vasıl olduktan birkaç gün sonra tabiî bendenize bunlar geliyorlar. Aman bize müsaade
alınız. Dedim böyle şeye karışmam. Tekrar geldiler, birisi bir ihtiyaredir, İstanbul’dan bir sene evvel gelmiş
misafir suretiyle, sonra avdeti men edilmiş, yollar kapanmış, bunlar orada kalmışlar. Yine bir gün geldiler,
ağladılar. Aldık biz bunların isimlerini, Vekil Bey’e müracaat ettik, bunlar gelmişler, ağlıyorlar, müsaade
istiyorlar. Dedi ki; Süleyman Bey, böyle emsali çok olur, çok doğrudur dedi. Fakat işitiyorum ki 3, 5, 4, 9
ne ise bir günde on kişi gönderilmiştir. Orada bendenizi hep tanıyorlar. Ermenileri tanıdığı gibi Rumları
da beni tanıyorlar. Her gün müracaat vuku buluyor. Hatta Helvacıoğlu Vasilâki isminde ihtiyar bir adam
ağlayarak gelmiştir. Benim oğlum Venizelos’un oğlu değil, torunu değil, Loyd Corc’un yeğeni değil. Bunun
ne kabahatli vardır? Buraya birçok kimseler geldi bu, niçin gelmiyor delmiştir ve ona yine ret cevabı ver-
miş ve kendisine de böyle bir müracaat vuku bulduğunu söylemiştim. Buna izin verdirmemişimdir. Sonra
buraya geleceğimiz, gün canım sıkıldı. Çünkü Yelkenciyanioğulları filân bunlar gitmişler. Yani Pontus-
çularla alâkadar olanlar, Beyefendi az teşrif eder misin? Buraya geleceğim gün idi, dedim ki bendeniz bu
memleketliyim. Sizin yüzünüze ufacık bir leke gelmesini katiyyen istemem, hiçbir vakit de taraftar olmam
ve iyi bilirsiniz ki bu işin içine nasıl girdiğimi şimdi arz edeyim, benim hakkımda tetkikat yapınız, nasıl
tanınmış bir adamım. Eğer ufak bir şüpheniz varsa hakkımda tetkikat yapınız, ben ne beyden, ne paşadan
şahsıma hiçbir şey beklemem ve beklemek ümidiyle bu Meclise gelmedim. (Hiçbirimiz değil sesleri) Hiç-
bir fırkaya merbut değilim. (Hiç kimse değil sesleri) Şüphesiz efendim. Söylediklerim şahsım içindir. Yani
şuraya hepimizin toplanmaktaki gayemiz gayei milliye içindir, bu şüphesizdir ve ne vakit gelir de size beni
mutasarrıf yapınız dersem koğunuz, bir yere mutasarrıf yapınız dersem «Çık dışarı Süleyman buradan
git» desin. Pontusçu ailelerden hasta olanlara merhamet ve şefkatlerinden dolayı müsaade etmiş, bendeniz
de şurada buna müsaade edildikten sonra memnuniyetin manası nedir dedim buna tehevvür buyurdu-
lar. Memleketimizde çocukların gözleri oyuldu, hayvan gibi boğazlandı, yüz kişi hükûmet önüne getirilip
fotoğrafları çıkarıldı. Sonra Pontusçu ailelerden birisine müsaade ederlerse bu kadarcık bir suali sormağa
hakkım yok mu idi? Rica ederim, fakat iyine kendilerine hak veriyorum, yine kendilerine söyleyeceklerim
bundan ibaret idi.
REİS — Muhittin Baha Bey.
– 455 –
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Trabzon Müdafaai Hukuk meselesi celsei aleniyede tekrar müza-
kere edileceği için ona dair söz hakkımı muhafaza ediyorum. Evvelki günden devam eden istihzan me-
selesinde başlıca nazarı dikkatimi celbeden üç nokta vardır. Biri Müdafaai Hukuk Heyetinin hukukuna
taarruz edilmesi meselesi. Bu, celsei aleniyede mevzubahistir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey, onun müzakeresi kâfi görüldü.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Diğeri İstanbul’a müsaade edilmesi ki şimdi müzakere edilmekte-
dir. Biri daha eşkıya meselesi de bu meyanda dahildir. Fethi Beyefendi Samsun’a gittikleri zaman hastalığı
mevzubahs olan bazı kadınların İstanbul’a gitmesine müsaade ettiklerini söylediler. Deniliyor ki, bunların
İstanbul’a gitmesiyle İstanbul’da Pontus’a ait olan cereyan hasıl olmamıştır. Bu kadınların İstanbul’a gitmesi
felâketi uzma teşkil, etmişti memleket için. Eğer hakikaten böyle ise, eğer Pontus meselesinin İstanbul’da
böyle aksi tesir husule getirmesi hakikaten bunların yüzünden ise ben de Fethi Beyefendi, istizahta bulu-
nanlarla, onun iyi, kötü aleyhinde söz söyleyenlerle beraberim. Fakat katiyen kani olduğum bir şey vardır
ki Fethi Bey bu kadınların İstanbul’a gitmesi mevzubahs olduğu zamandan çok evvel Pontus meselesi
İstanbul’da mevzubahs olmakta ise de Avrupa, Amerika her yer bu işle alâkadar idi. Binaenaleyh, bu ka-
dınların İstanbul’a gitmesi başlı başına bir cürüm olmadığı, gibi başka bir cürmü ikmal eden müteferri bir
cürüm de değildir. Bu, olsa, olsa bir içtihat hatasıdır. Ben de öyle telâkki ediyorum.
Eşkıya meselesine gelince; Fethi Bey’in burada okuduğu liste aksi sabit oluncaya kadar bu vesikanın
muteber olması lâzımdır. Zatı âlileri bu vesikayı lâzım geldiği veçhile dinlediğiniz gibi buna ilâve edecek
bir şey bulamıyorum. Efendiler, Fethi Bey’i ben Mecliste bir veya iki defa görmüş ve konuşmuş bir ada-
mım. Fakat Fethi Beyefendi’nin şahsiyetlini çoktan beri tanıdığım için bir vazifei vicdaniye olarak söyle-
yeceğim, Fethi Bey memlekete fenalığı dokunacak bir şey yapmaz. Efendiler, herhangi içtihadı bir hatadan
dolayı şu veya bu adamı batırmak ve malen öldürmek işitiyorsa bunu icap edecek harekâtı yapmağı muva-
fık görüyor isek yarın bu memlekette iş görecek kalmayacaktır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Asıl o zaman iş göreceğiz.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Şahıslarımıza ayrı ayrı hepimizin hürmet etmek bir vecibedir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bir şey kalmadı Reis Bey, memlekete hürmetsizlik değil.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Demek istiyorum ki istihzah ne için yapılmıştır? Bir hata vardır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bilmeyerek yapılmıştır.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Dinleyiniz yahu.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Şedit lisan kullanmak, sonra Trabzon’dan gelen herhangi bir telg-
rafın sandalya kavgası şeklinde burada okunması belki sui tefehhümler vücuda getirmiştir. Bendenizce
Fethi Bey’in hareketi bir içtihat hareketidir ve bundan dolayı memlekete zararda gelmiş değildir. Bu za-
rarlar zaten vaki idi ve eşkıya meselesini, Pontus meselesini zaten biliyorlardı ve takip ediyorlardı. Memle-
ketin vaziyeti hazıra ve şeraiti hazıraya karşı bu kadar yapılabilirdi. Bundan fazla bir şey yapılamazdı. Bu
jandarma ile, bu kuvvet ile bu kadar yapılırdı. Binaenaleyh, vüs’u haricinde şey istemek hiç olmazsa adalete
muvafık değil, binaenaleyh, ben kendi hesabıma Fethi Bey’e beyanı itimat olunması taraftarıyım.
HALİL İBRAHİM BEY (Antalya) — Efendim, bendenizin söyleyeceğim sözlerde celsei aleniyeye aittir.
Fakat böyle olmakla beraber yalnız bir şeye işaret etmek isterim ki o da Muhittin Baha Bey’in mütalâası-
na maatteessüf iştirak edemeyeceğim. Bu gibi mütalaat sui tefehhümü mucip olacaktır. Onun için tashih
etmek, yalnız şunu arz etmek isterim ki, herhangi bir vekile itimat etmekle beraber yine itimadımız zail
olabilir. Fakat bu itimadımız o kelimenin manayı lugavîsinde değil, manayı ıstılahisidir. Ona karşı hürme-
timiz baki kalabilir, yani bu gibi mütalâalar varit değildir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Ağır bir sözüm varsa ben şimdiden geri alıyorum.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşımın beyan
ettiği veçhile muhterem Dahiliye Vekili Beyefendiye öteden beri olan hürmetim, şu bir iki günkü beyanatı
karşısında bir kat daha artmıştır. Kendisinin muktedir bir adam olduğuna dair olan kanaatim da tezelzül
– 456 –
etmemiştir. Yalnız bir iki noktaya işaret etmek isterim, bendeniz anladım ki, şu zaman için Büyük Millet
Meclisi Dahiliye Vekâletinin istilzam ettiği vezaif maalesef muhterem vekili muktedirin daha fevkinde bir
recül ister. Bunun için vekili muhteremin...
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Bu Vekil kim olabilir Hoca Efendi?
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Müsaade buyurun, burada mebus olmak hasebiyle va-
tanın bendenize tahmil ettiği vezaif bugün istizah sebebiyle söz açılmış olmasından dolayı Vekili muhtere-
min esnayı Vekâlette tabiîdir ki bilmeyerek uğramış ve sürüklenmiş olduğu hatalara kayıt ve işaret etmek
bendenize büyük bir borçtur ve vazifedir. Şimdi sahibi istizah ve vekil yani her iki taraf kendilerinin noktai
nazarlarını Meclise haklı göstermekte büyük bir maharet gösterdiler. Gerek sahibi istizah Ali Şükrü Bey bi-
raderimiz noktai nazarını gayet güzel müdafaa etti, gerekse Vekili muhteremin izahatı esnasında kendisini
çok müdafaa etti, çokça mesai sarf etti. Şu halde bunların arasında muhakeme vazifesini de bizler fazlaca
da bir sarfı zihin ve fikirle takip etmek bize düştü. Yalnız bu vesile ile bu mühim meseleyi şu mühim za-
manda Dahiliye Vekâletini o kıymetli omuzlarına almış olan Fethi Beyefendi’nin memuriyeti esnasındaki
-kanaatimce hasıl olan meselelerini- arz etmek isterim: Enfiyecioğulları meseleleri evvelâ tehcirden istisna
edilmiş, sonra tehcir edilmiş. Acaba istisnanın sebebi ne idi? Sonra tehcir edilmesinin sebebi ne idi? Tabiî
bunu bilmesi lâzım gelirdi. Bu bir hükûmetin hatası mıdır, yoksa maiyetinin hatası mıdır? Maiyetinin ha-
tasından Dahiliye Vekilinin mesul olması lâzım gelir. Yalnız derecei mesuliyeti de yani kendisine ademi iti-
mat mahiyetinde olup olmadığını takdir her arkadaşın kendisine verilmiş vazifedir. Buna karışmayacağım.
İkincisi; efendim, Bankı Osmanînin hukuk müşaviri olan o komiteci Rum’a müsaade edilmiş, ona mü-
saade edilirken düşünülmesi icap ederdi. Bu kusurun kendisinde olmadığını beyan ederken bir şey söyle-
memişti, ben bu vazifeyi Hamit Bey’e havale ettim dediler.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Kusur varsa bendedir. Hamit Bey’e atfetmek için söy-
lemedim.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Şunu arz etmek isterim ki, maiyetindeki memurların
bir şey yapmış olmakla kendisini tebriye ettiremez… OLMAKLA Kendini tebriye edemez. Hatta asayiş
hususunda bizim havzai hükûmetimiz dahilinde herhangi bir noktada vuku bulan haksızlık ve zulümden
Dahiliye Vekili kendisini mesul bilmeli ve bu kanaatte, bu itikatta olmalıdır. Yoksa filan yerde filan şey
olmuş, alelade olan şeylerdir, demesi bendenizce caiz değildir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Yalnız Müdafaai Hukuk için olursa mesul değilim,
çünkü geçen gün zatı âliniz öyle buyurdunuz.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) (Devamla) — Müdafaai hukuk meselesinde noktai nazarımı
arz ettim. Fethi Beyefendi burada bendenizi şey etmek istediler, fakat bendeniz noktai nazarimi o gün
tafsil etmediğim için, muhtasar beyanatta bulunduğum için, zatı âlinizde bu fikir hasıl olmuştur. Ben Mü-
dafaai Hukuk tarafını iltizam etmedim. Onları kontrol etsin ve bunlara bakmak için o cemiyetlerin nizam-
nameleri ki dar sahadadır. Bendeniz yalnız onların haysiyetlerini, izzeti nefislerini rencide edecek şekilde
kontrol edilmemesi taraftarı idim. Çünkü onların vatana olan büyüklüklerini düşündüm. Yoksa Müdafaai
Hukuk cemiyetleri ne yaparsa yapsın, müstesnadır demek istemedim. Bendeniz o meselede Fethi Beyefen-
diye iştirak ederim ve hiçbir fert kendisini mesuliyeti kanuniyeden kurtaramaz. Yalnız bu meselede kendi-
sinde bir hata olmakla beraber bendenizin şahsî kanaatimce, kendisinin hatası kendisini selbedici değildir.
Asıl hatayı bendeniz şu üçüncü noktada görüyorum, şimdi efendim gayet basit gibi görülen bu meselede
buyurmuşlardı ki, bu isyan mıntakası içindeki birtakım kadınlar hastalığı hasebiyle gitmesi için mezuniyet
vermiştir. Nitekim bu mesele öyle olmuştur, olmasa bile burada Muhittin Baha Bey arkadaşımızın buyur-
duğu Pontus meselesi bundan tasavvur olunamazdı ve biz de gözetmeyiz. Yalnız insaniyetin bir derecesi
vardır. Malumu âliniz İstanbul’a gitmek için müsaade edilmesi hiçbir mazarratı siyasî tevlit etmemiş olsa
da ihtimalinin galebesine binaen büyük bir hatadır. Deniliyor ki; böyle tahtiyle edilecek olursa Mecliste bu
işi deruhte edecek bir arkadaş bulunamaz. Eğer her vekâletin hatasına böyle sükût edilecek olursa memle-
ket harabiye, sükûta, izmihlale gider. Bugün hatalar bu kürsüden söylenmelidir.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — İçtihat hatası dedim.
– 457 –
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Kimse demiyor ki, Fethi Bey bilerek bunu böyle yapmıştır. Ben
de diyorum ki, içtihat hatası olarak bunu böyle yapmıştır. Ben demiyorum ki; Fethi Bey bunu isteyerek
böyle yapmıştır. Yanlış olarak memleketi mahva, harabiye sürüklemiştir. Kendileri insanî muamele dedi,
alelhusus kadınlar demiştir. Halbuki şurada bir tezat yaptı, dedi ki, bu kadınların böyle namuslu olduk-
larına kanaat getirilmiş, müsaade edilmiş. Bunu derken bu gibi istizaha maruz kalan bir vekil düşünmeli
idi. İsyan mıntakasında memuriyet eden bir memurun düşünmesi lâzımdır. Neyi? Burada gayet vâsi bir
Pontus meselesi çıkmıştır. Vesaikiyle tebeyyün etmiştir ki, 18 senelik bir faaliyete malik bir Pontus şakileri
var, dehşetli bir teşkilata malik Pontus şakileri var. Anadolu’da şimdiye kadar böyle bir teşkilât doğmamış-
tır. Böyle 18 senelik işlenen isyanın kadınlara, çocuklara kadar sirayet etmediğini kim bilir ve kim temin
edebilir? Resikârda bulunan bir memurun bunu düşünmesi ve anlaması lâzımdır. Arapça, lisanı şeri ile
söylenmiş bir şey var «Alhazimi suizzan» Bunu düsturu hareket ittihaz etmesi lâzım gelirdi. Biz ne zaman-
da yaşıyoruz? Bu zamanda daima hâzimkâr olmalı. Bu zamanda her adama istediği yere seyahatine, ondan
sonra mektupların sansürsüz gidip gelmesine Hükûmet müsaade edecek olursa bu, memleketi harabiye
sürükler. (Hayır sesleri) (Gürültüler) Evet gürültü yapabilirsiniz arkadaşlar, benim noktai nazarım sizin
noktai nazarınıza muhalif olabilir. Gerçi bir mebusun mektubu sansür olmaz.
BİR MEBUS BEY — Fakat bir Pontusçunun ve sairenin olur.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Evet bir Pontusçunun ve sairenin ve daha bilmem hüviyeti meşkûk
olan adamların mektubunun sansüründen dolayı Hükûmeti tahtiye etmek doğru olamaz. Arkadaşlar, bu,
nısfeti adalet değildir. (Bravo sesleri) Burada muhterem Fethi Beyefendi demişlerdi ki; asiler bir köyü bas-
tıkları vakit yağma için silâh attılar. Kadınlara sokuldular. Köyleri ateş aldı. Demek ki benim bu kanaatimi
kendi ispat etmiş oluyor. Şu halde bunlara karşı hazimkâr olsalardı ki, kendi ağızları ile itiraf etmiş oldular.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Hayır, hayır. O azimkar Aziz Çavuş...
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Ancak Pontusçular mı oluyor. Eğer insanî muameleyi o günkü
alenî celsede müzakere ettiğimiz Aziz Çavuş’un mahkemenin tebriye ettiği Aziz Çavuş’un tekrar ciheti
askeriyenin tahtı tevkife aldığı adama hasretseydi bu insanî muameleyi... Bu memlekete kanını, canını feda
eden adamları askeriyeden kurtarsaydı ki, -vazifeten borcudur- Burada diyor ki, askeriye yapmıştır, ben
mesul değilim. (Alkışlar) Dahiliye Vekili mesuldür. İşte Pontusçulara vuku bulan insanî muamele ne yap-
mıştır? Kendilerinin bu kürsüden itirafları veçhile 16 bin Müslüman köylerini yakmışlardır ve harekâtı as-
keriyenin tehiri filan... Ne yaptı Hükûmet. Amma belki Dahiliye Vekili sıfatıyla kendisini tebriye edebilir.
Fakat Hükûmet heyeti mecmuasıyla o Pontus meselesini bir an evvel kurutmak mecburiyetindedir. Yalnız
mesuliyet Dahiliye Vekilinin değil, Dahiliye Vekilinin istediği kuvvetleri vermeyen diğer vekâletlerde de
olabilir. Bunlar bir an evvel imha edilmeli idi.
Şimdi burada bir şey daha arz edeceğim. Buyuruyorlar ki; merkez ordusu zamanında şu kadar bin hane
yanmıştır. Fakat ben idareyi aldığım zamanda 500 küsur hane yanmıştır, telefat budur diyor. Rica ederim,
nispet zamanlarla ölçülecek olursa ve eğer şu zamana kadar o nispet muhafaza edilmiş olsaydı Anadolu’da
bir tek köy kalmazdı.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Zaten kalmadı.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Elbette o asiler kendi tahassun ettikleri mıntakaların civarını ya-
kacaklar, sonra uzak yerleri yakmayacaklar mı? Eğer bunu kendisinin muvaffakiyetine bir delil şeklinde
gösteriyorsa bu, hatadır. Meclis bunu kabul edemez ve yutamaz.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Meclis mi Hoca Efendi?
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Bendeniz Meclisi söyledim. Sen belki iştirak edersin. İşte
«El-hazimi suizan» düsturunu... bunun Fransızcasını bilmiyorum, bu düstur ilmîdir. Bunun Türkçesini
düşünsem... «İhtiyatla hareket» Evet ihtiyatla hareket fakat o da maalesef Arapça hazimin Türkçesi…
VEHBİ BEY (Karesi) — «İhtiyatlı»
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Evet ihtiyatlı hareket etmektir. İşte insanî muamele, binlerle
hanüman söndüren Pontusçulara ve mensuplarına yapıldı. Zavallı Müslüman ahaliye tatbik etmek lâzım
– 458 –
idi, niçin yapılmadı? Müslüman ahaliye tatbik etmek lazım idi, niçin yapılmadı? Çünkü birtakım Müs-
lümanların rencide edildiği rivayet olunuyor, bu bir cayı sualdir. Bir ikincisi; Büyük Millet Meclisinin şu
zamanda Dahiliye Vekâletini idare edecek bir recülü hükûmetin bendenizin kanaatimce ekalliyetlerin her
birinin ayrı ayrı münevviyatına vakıf bir adam olması lâzım gelir. Maalesef hüsnü niyetine, iktidarına rağ-
men Fethi Beyefendi’nin ekalliyetler ahvaline vakıf olmadığım bu mesele göstermiştir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Görünen köy kılavuz istemez Hocam.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Sonra efendiler, bendeniz nasıl görmek isterdim, Anadolu
havzai hükûmetinden Dahiliye Vekili bir kuş uçurtmasın; hiçbir havadisi dışarıya çıkartmasınlar. Maalesef
böyle olmuyor efendiler.
ALİ BEY (Karahisarısahip) — Kabil mi?
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Bizim burada gazete muharrirleri gidiyor, casusluk ediyor.
Bendeniz cepheyi çok kıskanırım. Oradan, İstanbul’dan bir muharrir geliyor, cephe gezdiriliyor efendiler,
ben buna razı değilim. Sonra efendiler, hafi celse olmakla beraber burada bu kadar söyleyeceğim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Zatı âliniz bendenize söylediniz. Ben dedim cepheye gideceğiz.
Burada Dahiliye Vekiline ait bir şey yoktur.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Yalnız burada Öğüd’de muharrirlik etmiş bir şahsa müsaade
ediliyor, gidiyor İngilizlere casusluk ediyor. Bendenizce Anadolu’ya giren bir daha dışarıya çıkmamalıdır.
İstanbul’a gidip gelmek en namuslu tüccarlara hasredilmelidir. Çünkü iktisadiyatımız için lâzımdır. Hatta
bunların da şeytanattan, mefsedetten uzak bulunanlarına müsaade etmelidir. Buraya giren çıkmamalıdır,
şu müşkül halloluncaya kadar bırakılmamalıdır. Dahiliye Vekili ekalliyetler hakkında Hükûmetin nasıl
davranması lâzım geldiğini tamamiyle müdrik bir adam olmalıdır. Fethi Beyefendi bu noktada ademi
vukufunu göstermiştir. Bendenizin kanaatimce bu noktadan Vekili muhterem Meclisin itimadını kaybet-
miştir. (Gürültüler) Bendenizin kanaatime göredir, müsaade buyurun, yanlış anlaşılmasın, bendenizin
kanaatime göre Meclis itimat etmezse iyi hareket etmiş olur demek istiyorum. Rica ederim, bendeniz
Meclisin tercümanı da değilim.
REİS — Efendim, bazı zevat söz istiyorlar, yalnız lehte ve aleyhte olduğunu işaret etmediler. Adetleri
ziyadedir. Sıra ile okuyacağım, anlayayım.
REİS — Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hakkında.
REİS — Süleyman Sırrı Bey (Yozgat) (Yoktur sadaları), Hasan Bey (Gümüşhane) Maliye Vekili (Yoktur
sadaları), Ragıp Bey (Amasya)
RAGIP BEY (Amasya) — Aleyhte.
REİS — Tevfik Rüştü Bey.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Lehte.
REİS — Tunalı Hilmi Bey.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Lehte.
REİS — Emin Bey (Canik)
EMİN BEY (Canik) — Aleyhte.
REİS — Hüseyin Avni Bey (Erzurum) (Yoktur sadaları) Celâl Bey (Saruhan) (Yoktur sadaları) Ferit Bey
(Çorum) (Yoktur sadaları) Mustafa Bey (Tokat).
MUSTAFA BEY (Tokat) — Hakkında.
REİS — Söz Ziya Hurşit Bey’indir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) — Reis Bey, bir nokta var, Maliyeye aittir, bendeniz söz istiyorum.
– 459 –
REİS — Sıranız geldiği vakit söylersiniz,

HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Pekâlâ efendim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, bendeniz aleyhte söyleyecektim. Fakat Halil İbrahim Bey
dediler ki, ben sözümü celsei aleniyeye saklıyorum. Demek ki, bir celsei aleniye olacak. Ben de celsei ale-
niyeye bırakıyorum.
Ancak Muhittin Baha Bey’e bir cevap vermek isterim. Çünkü bu hepimize de dokunur. Diyor ki; «Şah-
siyeti aleyhinde». Şahsiyeti burada mevzubahs değildir, çünkü Kanunu Esasi mucibince biz bir vekilin
şahsiyeti aleyhinde bulunmak istersek doğrudan doğruya Kanunu Esasi’nin 31’inci maddesi mucibince
ondan şikâyet ederiz ve onun doğrudan doğruya bir şubeye, bir Divanı Âliye tevdiini talep ederiz. Şayet o
şube Vekili itham ederse o zaman Vekillikten istifa etmeden bir ademi itimat karşısında kalır. Demek ki,
şahsı aleyhinde bir cürüm isnat ederiz. İstizah ise bu mesele değildir. İstizah zaten kanaat ve içtihat hata-
larıdır ki, tabiî bunun için istizah ediyoruz. Fakat Muhittin Baha Bey’in bunu bu kürsüden izah etmesini
bendeniz anlayamadım. Bugün gerek siyaseti dahiliye gerek siyaseti hariciyede bir cürüm işlenmemekle
beraber bendeniz onun siyaseti idaresine muhalefet ederim, bunun için istizah ederim, bu doğru bir hak-
tır. Muhittin Baha Bey’in söylediği gibi mesele vaki olsaydı o zaman istizah yapmazdan başka türlü hareket
ederdik. Binaenaleyh, Muhittin Baha Bey bu sözleri söylemekle bizim hepimizi âdeta Fethi Bey’e karşı
müşkül bir vaziyette bıraktı.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Ben içtihat meselesini söyledim.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — İşte böyledir, Kanunu Esasi’yi okursanız öğrenirsiniz Beyefendi.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Osmanlı Bankası memurlarına lâzım gelen mu-
avenet ve teshilâtın ifası için Maliyeden müteaddit defa tezkere yazdığı hakikaten doğrudur. (İşitmiyoruz
sadaları)
Osmanlı Bankasının memurlarına lâzım gelen muavenet ve teshilâtın ifası için Maliyeden mükerre-
ren tezkere yazıldığını Fethi Beyefendi buyurdular, hakikaten doğrudur. Malumu âlileri Osmanlı Bankası
Devletin resmî bir bankasıdır ve hatta hazinedarıdır, ne mühim bir meseledir. Fakat ondan başka da bu-
gün imtiyazlı devlet bankası namıyla başka bir müessesemiz yoktur. Banka imtiyazı mucibince meşrut
olan hesabı cariyi mütareke üzerine kapatması doğrudur. İmtiyazın hitamına iki sene kalmasına rağmen
bankanın gerek İstanbul’da bulunan merkezi umumîsi gerek onların daha fevkinde bulunan Paris komi-
tesinin emri mucibince hesabı carî kapanmıştı. Malumu âliniz memleketimizde nakli nukut muamelesi
yapacak Osmanlı Bankasından başka bir müessesemiz yoktur. Trabzon’da, Erzurum’da bulunan bir para-
yı lüzumu anında Ankara’ya veya Garp Cephesine nakledebilmek için, postalarımıza kalırsa vilâyetlerde
bulunan paradan bir buçuk ayda istifade etmek imkânı yoktur. Halbuki hali malîmizi biliyorsunuz ki,
her yerde mevcut olan paramızdan yirmi dört saat evvel istifade etmek mecburiyetindeyiz. Bunun için
selefim Bey’in şahsî teşebbüsü ile ve merkezi umumisinin verdiği emre rağmen Anadolu dahilinde bu-
lunan şubelerin ki, direktörlerinin cesaretiyle nakli nukut ve gerek ufak miktardaki avans muamelelerde
muavenette bulunuyorlar. Tüccarlarımıza yaptıkları muavenet de başkacadır. Onun için bunların hıyaneti
vataniyesi malum olmayan ve siyasetle meşgul olduklarına dair elimizde bir zan ve şüphe bulunmayan
memurları hakkında lâzım gelen teshilâtın iraesini Maliye Dahiliyeden mükerreren rica etmiştir. Halta bu
ricamı bugün dahi tekrar ederim. Banka memurlarından birinci, ikinci direktörlerle veznedarlar, sermu-
hasipler Harbi Umumiden yani umumî seferberlikten bugüne kadar askerlikten tecil edilmişlerdir. Eğer
şubemizden oldukları takdirde bunlar müecceldir. Diğer bir noktayı daha bu vesile ile arz edeyim ki, Şark
Cephesine ait bulunan mahallerde Ermeni harekâtı icra edildiği zaman 300 tevellüdüne kadar celbedil-
mişti. Yalnız Müslümanlar, ahiren Hristiyanlar da dahil olduğu halde çağırıldı ve bırakıldı. Ahiren Ermeni
harekâtından üç ay sonra 311 de dahil olduğu halde on iki tevellüdüne kadar efrat terhis edildi, müslim
ve gayri müslim. Ahiren tebid emri verildikten sonra gayri müslimlerin bazı tevellütleri silâh altına davet
edilmek vesilesiyle Erzurum’a celb olunmuştur. Haddi zatında oralar da bugüne kadar ve 312 tevellüdüne
kadar efrat askere çağırılmamıştır. Onun için şu veya bu banka memurlarının İstanbul’a gitmesi mevzu-
bahs olamaz. Müsaadenizle bir iki noktaya daha bu vesile ile temas ederek şahsî kanaatimi zikredeyim.
– 460 –
Trabzon’da kalan Rumlardan birkaç isim mevzubahs oldu. Bunlardan Panço Rum olmak itibariyle Rumluk
hesabına bir şahsiyettir. Rus işgali zamanında Trabzon’da kalan Müslümanlara Panço’nun nasıl muamele
yaptığını, memleketi istirdat ve istihlâsı müteakip hicretten avdet ettiler. Orada kalan ahaliden edindikleri
kanaate göre Panço’yu belediye azası intihap etmekle fikirlerini izhar etmişlerdir. Panço’yu belediye azası
intihap etmekte isabet ettiler. Fakat dünyada bütün Rumlar da dahil olduğu halde memleketimizde bütün
Rumların arkası geldiği vakitte Panço da yerin dibine girmelidir. Fakat Panço bu mesail etrafında yakinen
biliyorum, alâkadar olmuş bir şahsiyet değildir. Belki bütün Müslümanların Rus istilâsı zamanında em-
niyet ve itimadını kazanmıştır. Rus istilâsı zamanında bilhassa İslâmlara karşı Rumları teşvik edenlerle,
Pontusçuluğu musallat edenlerle açıktan açığa mücadele etmiş bir şahsiyet idi. Onun için Trabzon’da bü-
tün Müslümanlar ekseriyeti ve eşrafı bendeniz mezunen gittiğimde Panço’nun hizmetini bir lisanı takdirle
yad ediyorlardı. İstanbul’a giden aileler mahallî hükûmetlerin yani vali ve mutasarrıfların mezuniyetleri
dahilinde gidenlerin adedi, mezuniyetsiz firar suretinde gidenlere nispet edersek binde iki rakamım ifade
edersem hakikati söylemiş olurum. Karadeniz’deki zabıta meselesi efendiler, bugün, düşman donanması
orada bulundukça o bir derdi elimdir. Karadeniz’deki zabıtayı tesis etmek için gambotlarımızı, motorla-
rımızı ve hatta hafif bir filo bulundurmak mecburiyetindeyiz. Bundan yalnız Rumların İstanbul’a firarı
değil, gümrükten neler kaybediyoruz ve bu kaçakçılığı maalesef menedemiyoruz. Bunun için hükmü nü-
fuzumuz cari olmayan mahallerde Karadeniz sahilindeki kaçakçılığı menetmek için hiçbir kimsenin ikti-
darında olmayan bir meseledir. Bunu menetmek için Yunan donanmasına hâkim bir donanma bulunmuş
olsaydı zaten bu mesailin hiçbirisi tahaddüs etmezdi. Hatta Pontus mesaili bile tahaddüs etmezdi. Müsaa-
denizle bir parça da Pontus meselesine temas edeceğim. Pontus meselesinin tarihçesinden bahsedeceğim.
Mütarekeden sonra her tarafta, bilhassa Karadeniz sahilinde Rumluğun kesif olduğu mahallerde, Trabzon,
Samsun ve kısmen Giresun siyasî bir teşkilâtın, zaten mevcut olan siyasî teşkilâtın fiili kısmı silahlana-
rak dağlara, kırlara çıktığı hepimizin malumudur. Hatta bendeniz hafızamda aldanmıyorsam, tehciri ve
bunların imhası için Meclisi Âlinin küşat edildiği 336 senesinden itibaren zannederim, bu meseleyi hafî
celselerde on defa mevzubahs ettik, acaba işgal altında bulunan Müslümanlara aynı muameleyi tatbik eder
mi veya kuvvetimiz kâfi midir? Diye burada uzun uzadıya müzakere ettik. Nihayet muayyen vakti merhu-
nu hululüne talik edelim kararını biz verdik. Hatta Basri Beyefendi bir gün bu kürsüde o kadar müteessir
oldular ve dediler ki, bilâ tereddüt Rumluk namı altında bu memlekette ne yaparsan hepsini imha edelim.
Balıkesir’den Bursa’dan aldıkları mektupların tesiri altında, yine müzakeremiz neticesinde, kuvvetimizin
kifayet edebileceği bir zamana talik edilmesi kararını biz verdik.
BASRİ BEY (Karesi) — Aynı kanaatte sabitim.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Ben zannediyorum ki, Meclisimizde Rumluk dost-
luğunu, affedersiniz kelimeyi hatırıma getiremedim; belki onu hatır ve hayalinden geçiren bir arkadaşımız
dahi tasavvur etmem, fakat Ermeni tehciri yapıldığı vakitte memleketin dört tarafı muazzam ordularla
çevrilmiş ve tehcirin ne demek olduğunu, bir milleti kaldırıp bir memleketten diğer bir memlekete naklet-
mek ne demek olduğunu Ermeniler bilmediğinden ve daha doğrusu tecrübesini görmedikleri için derhal
inkıyat ettiler ve birden tatbik edilmişti. Pontus meselesini Heyeti Vekile karar verdiği vakitte ondan iki
sene evvel Rumlar silahlanmış, dağlarda, kırlarda her türlü vesaiti ihzar etmiş, biz müdafaa vaziyetinde
bulunuyorduk. Yani diğer tehcirler gibi anî ve birden yapılacak bir vaziyette değildik.
BİR MEBUS BEY — İdare etseydik olmazdı.
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) (Devamla) — Fethi Beyefendi Samsun’a teşrif ederken o havali
mebuslarından olmak dolayısıyla kendilerinden rica ettim ki, bu orada bu iş için silâh altına davet edilen
efradın bu işe kâfi gelip gelmeyeceğine ben şahsen şüpheliyim. İcap ederse Şark Cephesinden motorlarla
ve vesaiti saire ile kuvvet celbedebilmek için Erkânı Harbiyei Umumiyenin şimdiden muvafakatinin is-
tihsali mümkün olursa belki bu işte daha katî muvaffakiyetle avdet nasip olabilir. Teşebbüs ettiler. Zaman
ve hadisat şahsi mütalâam idi. Bendenizin şahsen verdiğim bu fikre muvaffakiyet elvermedi. Yani Pontus
meselesini bu suretle halletmeye, Pontus meselesini daha anî ve seri olarak bertaraf edebilmek için bir
çare bulamadılar. Erkânı Harbiyei Umumiye muvafakat edemedi ve edemez. Bendenizce muhtelif safahat
geçiren Pontus mesail bugüne kadar ne için halledilemedi değil; bugün çarei halü nedir? Bunu düşünür ve
– 461 –
vesaiti hazıramız kâfi ise bir an bertaraf edilmesi hususunda lâzım gelen katî kararı verir ve ittihazı tedabir
eyler isek memlekete daha hayırlı bir iş yapmış oluruz. Bu mesele harbi umumîde birer fırkamızı işgal etti,
bunu pekâlâ hepimiz biliyoruz. Zaman oldu ki bir alayımız bir yerden bir yere gidemeyecek bir vaziyet
hasıl oldu. Mütarekeden sonra da memlekete âdeta hâkim olacak bir vaziyet ihdas ettiler. Ondan sonra
her gün de bir fırkamızı meşgul etmektedirler. Bunun için, bu işi esasından halletmek için çare nedir ve ne
lâzımdır, para hususunda ve asker hususunda ne yapmalıdır, ne gibi tedabire ihtiyaç vardır, bu bapta veri-
lecek kararlar ne kadar müddet zarfında infaz olunabilir ve buna vesaitimiz kâfi midir, değilse ne yapmak
lâzım gelir? Bunlara karar verirsek bu veya şu şekilde temadi edip gelen bu mesaili birden halletmiş oluruz.
Memlekette ara sıra Rumların zulüm ve kadrine uğrayan Müslümanların istikbalini kurtarmış oluruz.
Mamafih son zamandaki vaziyet, altı ay evvelkine nispeten herhalde yüzde seksen tahaffüf etmiştir. Fakat
neden yüzde yirmisi kalsın? Bunu tamamen izale etmek için her ne lazımsa düşünmekliğimiz lâzımdır.
(Bravo sadaları) Bendenizce ittihazı lâzım olan tedabiri bırakıp da bir şey yapıldı, yapılmadı, yapılamadı
gibi mülâhazat faidesizdir. Tenkit ve muahazat hakkımızdır, fakat memleket için faydalı bir netice vermez.
Faydalı bir netice; meseleyi katiyen bertaraf etmekle mümkündür.
Diğer bir mesele daha mevzubahs oldu, ona da kısaca temas edeceğim. Bir vekilin vekâleti zamanına ait
olmayan mesailden dolayı mensup olup olmaması meselesi. Malumu âlileri istizah, mesuliyeti siyasiyeyi
mucip olan bir meseledir. Mesuliyeti cezaiye ayrıca ve Ziya Hurşit Bey’in izah ettikleri veçhile, şikâyet üze-
rine yapılacak bir tahkikata istinat eder. Mesuliyeti siyasiyenin azamî ve en ağır cezası herhangi bir vekile
vekâleti terk et demektir. Vekâletten herhangi bir sebeple çekilen ve bugün mevkiinde olmayan bir vekile
ait hesabı halefinden sormak, yalnız bir ahzi malumat kabilinden olabilir. Yoksa bunda bir mesuliyeti si-
yasiye olamaz. İş hangi tarihte yapılmış ise bundan terettüp edecek mesuliyeti siyasiye o zamanın vekiline
racidir. Eğer bunun hilafını iddia edecek arkadaşımız varsa bu hususta uzun izahata hazırım…
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun, bir kelime sorayım; mesele söylemiş olduğunuz
şekilde olursa doğrudur. Fakat aynı hadisat, aynı şahsı ve aynı vekil zamanında da devam eder ve istizah
esnasında mevzubahs olan işlerin öteden beri devam ettiği ve yanlışlığı anlaşılırsa; yeni vekilin de eski
vekil zamanında cereyan eden, eski vekil zamanında başlayan ve kendi zamanında devam eden aynı şahıs
elinde devam eden mesailden dolayı mesul olması lâzım gelir. Yoksa ben de biliyorum ki, selefinin zama-
nında bitmiş olan bir mesele için yeni vekil mesul olamaz. Fakat mesele, aynı eşhas elinde ve aynı vekâlet
zamanında devam ediyor ve bunu vekili lâhik dahi kabul ediyor, doğru yapıyor diyor ve tensip ediyor.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Bu mesele, vesika taharrisi meselesi bahanesiyle söylen-
miştir, selefime ait bir meseledir. Vesika taharrisi meselesi temmuzda yapılmış ve kapanmış bir meseledir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Askerî icraat meselesidir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim, bendeniz maksadı âlinizi anladım.
Bu mesele, Pontus meselesinde takibata devam meselesidir. Bunda vekiller tebeddül edebilir. Yalnız isti-
zahta fazlaca mucibi tenkit ve muahaze olan noktalar, işin bir an evvel ikmal edilemediği ve İstanbul’a bazı
efradın firar ettiğine mütedairdir. Bendeniz de diyorum ki, kafileden kaçarak, firar ederek, denize giren
ve yüzerek ecnebi vapuruna giden ve bu suretle İstanbul’a kaçan ve oradan vekâletname gönderip emvali
metruke kanununun Meclisçe kabulünden mukaddem, Samsun’daki beş yüz bin liralık emlâkini ve emva-
lini Amerikalılara bilhassa sattıran Rumlar mevcuttur. Bunlar kimin vesikası ile gitti, rica ederim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — İzin verilenlerden bahsediyoruz.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Vesika meselesinde de Ali Şükrü Bey pekâlâ bilirler ki; Trabzon’da
müstakil Rum olarak yalnız iki mahalle vardır, diğerleri mahluttur. Yani şehirde herhangi bir veçhile tahar-
riyat lâzım gelse, şehrin kavak meydanına ve Değirmendere’ye nöbetçi ikame etmedikçe şehirde taharriyat
yapılmasına imkân yoktur. Çünkü öyle bazı memleketlerde olduğu gibi, Trabzon, Rum mahalleleri, bir
kısmı islâm mahalleleri ve bir kısmı da Ermeni mahallâtı halinde değildir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Mahalleler semt semttir. Memleketimi sizden daha iyi bilirim.
– 462 –
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Rica ederim Şükrü Bey, mesele; memleketi iyi bilip bilmemek me-
selesi değildir. Herhalde Trabzon’u ben de çok iyi bilirim. Yalnız bir sui tefehhüm hasıl olmasın.
Şehirde taharriyat lâzım gelirse, arz ettiğim mahallere nöbetçi ikame etmek zarurîdir. Çünkü mahal-
leler karışıktır ve Trabzon’u bilenleri işhat ederim. Denizin kıyısında müstakil iki Rum mahallesi vardır.
Fakat o da yine islâm mahalleleri ile merbuttur, diğer mahalleler karışıktır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Yani mahalleler karışıktır, evler karışık değildir.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Bazı mahallerde hatta evler de karışıktır.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Taharriyat meselesine bendeniz de vakıfım. Trabzon’a geldiğim ak-
şam Değirmendere’ye giden yol üzerinde bulunan askerlerin oraya giden mahalleri abluka altına aldığını
reyülayn müşahede ettim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Sen de yanlış söylüyorsun Hocam.
RAGIP BEY (Amasya) — Efendim, bendeniz dairei intihabiyeme ait bazı şeyler söyleyeceğim. Pontus-
çuluğun tarihçesinden, teşkilâtından filan bahsedecek değilim.
Vekil Bey buyurdular ki; bu meseleye vaziyet ettiğim zaman toplu olarak köyler yakmamıştır, tek tük
haneler yakılmıştır, dediler. Halbuki; Vekil Beyefendi’nin Amasya’dan avdetinden sonra Abacı karyesi 200-
300 kişilik bir Rum kafilesi tarafından basılarak ihrak edilmiş, birkaç şehit verdirilmiş ve hayvanatı bütün
götürülmüştür. Bu, kendi ifadeleri ile tezat teşkil ediyor. Halbuki bu köyde de asker mevcutmuş. Asker
mevcut olduğu halde yatıp uyuyormuş, yani eşkıya. Hükûmeti uykuda bulmuş. Yine kırk, elli kişilik bir
çete Kınacak karyesini basarak ahali tarafından gördükleri mukabele üzerine -ve bilahire asker de yetişe-
rek- çeteler köye girememişlerse de 300-400 kişiye ait ağnam sürüsünü almışlar ve götürmüşlerdir.
Yine bu sene Ramazan içerisinde Gümüşhacı köyünün Çat köyünü basmışlar, oradan da oldukça
ehemmiyetli miktarda hayvan sürülerini alıp götürmüşlerdir, miktarı bendenizce malum değildir. Bunlar,
Beyefendi buraya teşrif ettikten sonra vuku bulmuştur. Sonra Beyefendi’nin buraya teşriflerinde vaki olan
sualimize karşı buyurdular ki; sekiz bu kadar müsellah eşkıya kalmıştır. Bendeniz buna karşı bir hikâye
nakledeceğim; Merkez ordusu kumandanı Nurettin Paşa’dan, arkadaşımız Ali Beyefendi sormuşlardı- ki;
ne kadar Rum eşkıyası kalmıştır? Efendim müsellah olarak Pontus muhitinde 600 kadar müsellah eşkıya
kaldı demiş, buna karşı arkadaşım da beyefendi 6 000 kalmış ise teşekkür ederim demiş. Paşa Hazretleri
hayır 800’dür demiş, yine teşekkür ederiz Paşa Hazretlerine. Pekâlâ sekiz yüz tanesi nerede, hangi yerlerde
tespit edebiliyorsunuz deyince, bunlar göçebe halinde dolaşıyorlar, yerleri malum değildir buyurmuştular.
Yine bugün buyuruyorlar ki, 800 filan kalmıştır. Demek oluyor ki, 800 eşkıyadan Vekil Beyefendi’nin bu-
rada beyanatta bulunduğu zamana kadar hiçbir kimse öldürülmemiştir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — O zaman söylediğimi tekrar ettim.
RAGIP BEY (Amasya) — Şimdi ne kadar kalmıştır Beyefendi?
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Bilmiyorum, nereden bileyim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Eli ile saymadı ya, bunu ne bilsin.
RAGIP BEY (Amasya) — Arz edeyim efendim. Bundan bir ay evvel dairei intihabiyesinden avdet etmiş
olan bir arkadaşımız, bu eşkıyayı takibe memur olan kumandan, müsellah eşkıyayı iki bin tahmin ediyo-
rum demiştir. Sonra ben bugün iddia ediyorum ki, iki bin değildir, dört bindir. Çünkü malumu âlileri...
-Bunun safahatı pek uzundur- her Rum’un elinde bir silâh değil iki silâh mevcuttu, acaba üç aydan beridir
kaç silâh almışlardır. Bu imha edilen eşkıyaların silâhları. Şu halde demek oluyor ki, eşkıyanın silâh mev-
cuduna halel gelmiyor.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Sopa ile harbediyorlar.
RAGIP BEY (Devamla) — Demek oluyor ki, miktarını tayin ve tespit edemiyor ki, takibatı da yapsın
ki, muvaffakiyatı da o nispette hasıl olabilsin.
– 463 –
Beyefendi yalnız verilen malumata istinat ediyorlar. Yozgat’tan telgraf veriyorlar, Erbaa eşrafı, müf-
tüsünü ve saireyi isim tasrih ederek Amasya’da bulunmasını emrediyorlar. Bunlar Amasya’ya geliyorlar.
Vekil Bey de Havza tarikiyle gittiği için bura eşrafı da gelsin diyor, oraya gidiyorlar, görüşüyorlar. Bilahare
avdette Erbaa’ya uğrayarak halletmek üzere söz veriyor. Sonra oraya uğramıyor. Bu eşkıyanın takibinde
muhitin ahvaline vakıf olan adamların mütaleatı istima edilerek o dairede hareket edilmezse bu iş bitmez.
Bendenizin kanaatim budur. Vekil Bey âdeta bir tenezzüh yapmıştır, iş bundan ibarettir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar; çok temenni ederdim ki sıram Emin Beyefendiden
sonra gelsin, ondan sonra söyleyeyim. Çünkü bu dakikaya kadar bugün mevzubahs olan bu meseleyi leh
ve aleyhte olarak dinledim. Şimdiye kadar pak çok istizahlar cereyan etti, ekseriyetle söze karışmadım.
Bazan leh ve bazen aleyhte söz söyledim. Bu dakikaya kadar söylenilen sözleri dinledim. Hiçbir vekile bu
kadar hak vereceğimi zannedemiyorum. Dahiliye Vekilini haklı görüyorum. (Gürültüler) Rica ederim,
halledenim ve aynı söylenen mantıklarla muhakeme edelim ve bu kadar kuvvetli hiçbir meseleyi müdafaa
edemeyeceğim denildiği gibi Pontus meselesi mühimdir, büyüktür ve bunun alelacele halli lâzımdı, neden
hallolmadı? Bu, cidden doğru bir şeydir. Biz; meseleleri muhakeme ederken ihtiyaçla mı, yoksa zaman,
mekân ve imkânla mı muhakeme edeceğiz? ihtiyaç bir saiki sây olabilir, ihtiyaç bir manayı sây olabilir.
Fakat hiçbir vakit mikyası muhakeme olamaz. Eğer bu mikyası muhakeme olsaydı millet kalkıp diyecekti
ki, bizim İzmir’e kavuşmamıza çok ihtiyacımız vardır. (Gürültüler) Biz onların karşısında ancak mekân ve
imkânı gösterip, onların bize verdikleri vesaiti iyi kullandığımızı gösterebilirsek alnımız açık olarak çıka-
rız, gösteremezsek hatalı, alnımız yere düşmüş olarak çıkarız.
Binaenaleyh Pontus meselesinde varit olan şu sualde ilk defa mekân ve imkândır. Maatteessüf Fethi
Bey’in muarızları bu işte en fena meseleyi intihap etmişlerdir. O itibarla ki eğer bu memlekette eşkıya
takibi mevzubahs olsaydı, oldukça bu hususta en sahibi salâhiyet birkaç zat varsa o da Fethi Bey’dir. O
burada olmasaydı, bulup, getirip takibe memur olmasını rica edecektik. Eğer âlemde ihtisasın, tecrübenin
kıymeti varsa, eğer takip meselesinde kazanılan şöhretlerin, unvanların, şereflerin biz ameli insanların
muvacehesinde bir kıymeti varsa elbirliğiyle itiraf edelim, insaflı olduğumuzu gösterelim (Gürültüler)
Rica ederim dinleyiniz. Açıkça bugün mevzubahs olan mesele takip ve takibin mahiyetidir. İkincisi izin
meselesi. Bugün hâlâ mevcut Pontus meselesinin devam ettiği hakikattir. Bir de söz arasında hayatı umu-
miyenin tevakkufunu mucip olan ahval geçti. Bilhassa Trabzon’da bir yer aranırken bir zat mabedine bile
yetişememiş.
Şükrü Bey’le bir noktada birleşmek isterim ki, mümkün mertebe hayatı umumiyeyi tevkif etmeyecek
tedabir ittihaz etmelidir. Memleketimiz avuç içi kadar kalsa bile dünya ile alâkasını kesemez ve onun
kesilmesini arzu edenler kavanini içtimaiyeden ve iktisadiyeden tegafül etmek isteyenlerdir. Bu tabii ka-
nunlarla karşılanacak kuvvet yoktur. Eğer olsaydı bu kadar kuvvet toplayan Avrupa milyonlarla kuvvetleri
cephelere sevk edebilir ve gönderebilirdi. Halbuki efendiler, beşeriyeti kapıp sürükleyip ileri götürmekte
olan kavanini iktisadiyeye karşı durulamaz, hayaldir efendiler. Binaenaleyh, hayatı umumiye mümkün
mertebe tevekkuf etmeyecek. Ali Şükrü Bey’den işitmek isterdim ki; filan, filan zatın işinde kalması değil
ve belki bütün işten, güçten kalmış olan bütün halkın feryadını söylesin. Daha müterakki bir zihniyetle
olsun. Fakat yine kabul etmelidir ki, öyle icraat ve harekât vardır ki, bazen ve muvakkaten harekâtı umu-
miyeyi tevkif ettirir onu ölçmek lâzımdır? Yoksa indi ve umumi kaidelerle ölçmek değil, o günkü hadiseyi
ve onun lüzumunu ölçmek lâzımdır.
İzin meselesine gelince; elbette muvafıktır, ta ki buraya mecruh olmayan eşhasın duçarı zulüm ve me-
şak olmasına razı olamam. Kocası mucibi cürüm, idam olur asarız. Fakat bu memlekette öyle adalet vardır
ki, aksi sabit olmadıkça -bidayeti islâmdan beri biz Osmanlı Hükûmeti, ta kuruluşundan beri buna o
kadar riayet etmişiz ki bugün Avrupa’ya karşı alnı açık bulunuyor ve her ekalliyete hak verdiğimizi iddia
ediyoruz. (Gürültüler) Müsaade ediniz, size şahidi olduğum vakayı söyleyeyim: Rus sefiri Aralof cepheye
gitmiş ve orada Paşa Hazretlerine tesadüf etmiş. Gelip anlattığı hikâyeler meyanında bir hadise o kadar
nazarı dikkatimi celb etti ki o hadise ile ve dini milletimle iftihar ettim. O da bilmem Konya taraflarında
bir yerde vaktiyle Çarlığın zulmünden kaçmış bir Rus kitlesi dinini ve aynı zamanda lisanını muhafaza
etmek şartıyla bugüne kadar kalmış ve bütün Anadolu’lara minnettar kalmıştır. Biz bu akıldan dönmeyiz.
– 464 –
(Gürültüler) Fena adamları kaçırmak, tıpkı iyi adamlara zulmetmek kadar cürümdür. Taki o adamların
fenalığı sabit olsun. Eğer bugün fenalıklardan bahsedenler varsa bunların fenalıklarını neden şimdiye ka-
dar haber vermedi.
EMİN BEY (Canik) — Gavurların içinde maznun varsa.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — O vakit bir şey demem. Müsaade ediniz ben şimdiye kadar olan
sözleri muhakeme ediyorum. Bugün izin verilip gönderilenler içinde fenalığı sübut bulmuş kimse yoktur.
Maznuniyeti, mahkûmiyeti iddia edilmiş bir adam yoktur. Hüküm zahiredir. Ben gizli şeylerle herkesin
kalbinden geçen şeyleri bilemem ve Meclis azası dinlediğine göre hükmetmeğe memurdur. Yoksa teveh-
hüme lüzum yoktur. O halde daha ziyade sözlerimi uzatmamak ve daha ziyade rahatsız etmemek için
hülâsa ediyorum. Söylenenleri dinledim ve anladım ki Fethi Bey vekâlete isabet edipte getirilmemiş olsay-
dı Samsun bombardıman edilirken maalesef biz en acı şeyler görmek üzere imişiz. Onları öğrendim ve bir
defa daha Vekil Beyefendiye teşekkür ediyorum.
EMİN BEY (Canik) — Muhterem arkadaşlarım, muhterem refikim Tevfik Rüştü Bey’in bilhassa parlak
beyanatından sonra filhakika pek sönük olacaktır. Yalnız aramızda şu fark olacaktır ki, bendeniz erkama
istinaden Pontus meselesini izah edeceğim. O, bizim izahatımızdan istidlal en bahsederek beyanatta bu-
lunmak farkı hasıl olacaktır ki herhalde benimki kuvvetli olacaktır.
Muhterem arkadaşlarım, 329 tarihinden beri, yani mektepten tarihi neşetimden beri Rumluk mese-
lesi ile bedbaht memleketimin başında felâket olarak bu Rumluk meselesini gördüm ve bilhassa bununla
meşgul olmak ve bu uğurda her türlü suikastlara ve tasavvurlara maruz kalmak şerefiyle müşerref olmak
haysiyetiyle ve kanunun bana bahşettiği salâhiyete binaen Amasya İstiklâl Mahkemesinde şimdiye kadar
maalesef bunların hakkında tatbik edilmeyen ahkâmı kanuniyeyi bihakkın temin ederek 400’e karip komi-
te rüesasını ve heyeti temsiliyesini ve heyeti idaresini idama mahkûm etmiş olmak itibariyle herhalde bana
sahibi salâhiyet olmak hakkını verecektir. (Tabii sesleri)
Muhterem arkadaşlarım, Fethi Beyefendi’nin buradaki beyanatını istima ettikten sonra bendenizin
hatırıma ne geldi bilir misiniz? Üç memleketim kurtulmuştur, benim haberim yok, ben duymamışım.
Halbuki maalesef hakikat böyle değildir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Memlekette asi kalmamıştır demedim. Bana atfen be-
yanatta bulunmayın.
EMİN BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz efendim. Zatı âlinizi hürmetle dinledim. Gösterdiğiniz
erkama nazaran kalmamış demektir.
Bendeniz sizleri çok tasdi etmek istemem. Ben yalnız bu istizah vesilesiyle açıldığına çok memnun
oldum. Derin, büyük ve elim bir mesele üzerinde tamamiyle hakikati olduğu gibi göstermek için ve ma-
alesef bazı arkadaşlarımızın Pontus meselesi nedir? Bu meselenin hakikatine vakıf olmadıkları için gayet
muhtasar olarak bu meselenin tarihçesini… yani, yani Pontus nereleridir, maksat ve gayesi nedir, teşkilâtı
nedir, dahili teşkilâtı nedir, harici teşkilâtı nedir ve bu teşkilâtla alâkadar olanlar kimlerdir ve ondan sonra
da mütarekeden beri Pontus denilen ve inayeti hakk ile hiçbir vakit Pontus olmayacak olan ve Pontus’tan
maksut olan gayeyi hiçbir zaman görmeyecek olan o muhit hakkında ve bugünkü vaziyet hakkında ma-
ruzatta bulunmak isterim ve maruzatımı bazı vesaik ile yedimde mevcut olan (üç yüze karip vesaikten ba-
zılarının, bazı fıkaratını okumakla ve ondan sonra vaziyete ve Dahiliye Vekili muhtereminin mütalaatına
beyanatına cevap vereceğim.
Muhterem arkadaşlarım;
Pontus, işte şu haritada gördüğünüz veçhile Paris’te Sürpant sokağında 24 numarada merkezi umu-
misi olan Pontus cemiyetinin neşir ve tevzi edip ve her Rum’un hanesinde bir tane bulunan şu karta göre;
Zonguldak’tan başlayarak Batum’a kadar yani sevahilde Zonguldak, Sinop, Samsun. Trabzon, Gümüşha-
ne livaları ve dahilde Yozgat, Çorum, Amasya, Tokat ve Sivas merkezini ihtiva etmek üzere şu haritayı
yapmışlar ve bu gaye uğruna çalışmak üzere faaliyete ve teşkilâta başlamışlardır. Arkadaşlarım pek güzel
buyurdular, bu teşkilât 1914’ten itibaren başlamıştır. Şu liva merkezlerinden aynen bizim Müdafaai Hukuk
– 465 –
Cemiyetinin teşkilâtını kopye ederek bilhassa mütarekeden sonra livalarda heyeti merkeziyeler, kazalar-
da heyeti idareler, İstanbul’da heyeti temsiliye ve merkezi umumi olmak üzere teşkilâtı ikmal ve itmam
eylemişlerdir. Bu teşkilâtın ehemmiyet ve azametini göstermek için şurada müsaadenizle bir iki fıkrayı
okuyacağım. Diyor ki: Cemiyet bir reis ile iki azadan mürekkep bir heyetten teşekkül eder, mezkûr azadan
biri mezkûr cemiyetin birinin namını..
HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Müsaade buyurunuz efendim, bugün de vakit geçiyor rica ede-
rim. Dahiliye Vekilini mesul edecek ne ise bayanatınızı onlara hasr buyurmanızı rica ederim ve daha iyi
olur zannederim. (Devam sadaları) Bunu gazetelerde de okuduk.
EMİN BEY (Canik) — Efendim, müsaade buyurun. (Devam buyurunuz Emin Bey sadaları) Yani Hoca
Efendi maneviyatımı kırdı. Hoca Efendi sizden beklemezdim.
Efendim, mesele gayet basittir. Bu meseleyi dinlemeyen ve buna ehemmiyet vermeyen zevat lütfen dı-
şarı çıkar ve dinlemeyebilir. Fakat buna ehemmiyet verenler, vatanın bir cüzüne taalluku sebebiyle burada
dinleyebilir.
HACI TEVFİK EFENDİ (Kangırı) — Okuyabilirsiniz efendim. Fakat bunun aslını gazetelerde gördük,
vaktimizi öldürmeyelim.
ALİ VASAF BEY (Genç) — Biz bu meseleler için buraya geldik, kanun filân yapmak için gelmedik
(Devam devam Emin Bey sadaları)
EMİN BEY (Canik) — Peki efendim, daha ziyade mümkün olduğu kadar ihtisar edeyim.
Efendim, cemiyet evvelâ her bir kısım için en muktedirlerinden bir âmir intihap edecektir. Cemiye-
ti merkeziye ile doğrudan doğruya temas etmeyenler veya cemiyeti merkeziyenin azasını tanımaksızın
Hükûmeti merkeziyenin dairei âmili heyeti merkeziyenin muvafakatıyla heyeti idaresini teşkil için dairesi
dahilinde bir heyeti idare intihap edilecek (Biraz ağır oku sadaları)
HAKKI BEY (Van) — Biraz ağır okuyunuz da zapta geçsin Emin Bey.
EMİN BEY (Devamla) — İşbu idare heyeti merkeziyeden müdafaa cemiyetinin mührü ile memhur
olarak telâkki eyleyeceği evamiri icraya memur, şayet daire âmiri diye intihap edilen şahıs cemiyetten
çekilecek olursa cemiyet bunun yerine başkasını intihap edecek, şayet azalardan birkaçının tebdilini arzu
ederse cemiyet o zaman bir reis intihap edecektir. Her heyet bir içtimai umumi ile onbaşılarını intihap
eder ve bunların esamisini merkezi umumiye bildirir. Onbaşının miktarı her dairenin nüfus miktarına
göre tahdit olunur. Her dairenin onbaşılarının esamisi cemiyetin tasvibine arz edilerek muhalif olanların
esamisini mübeyyin bir cetvel gönderecektir. Daire rüesası, âmirleri, heyetlerin azası ve onbaşılar cemiyeti
merkeziyenin mührünü havi mektuplarla muhabere edecektir. Her onbaşı dahi dairesi dahilinde on gen-
ci intihap etmeğe memurdur. Bu gençler onbaşının bölüğünü tenkil edip onbaşının emredeceği mahalle
derakap koşmağa mecbur olacaklardır. Merkezin emrini icra etmeyenler cemiyeti merkeziye tarafından
tayin olunacak ceza ile tecziye edilecektir. Sonra Kadıköy üç kısma taksim olunmuştur. Filân, filân şehrin
tensikten sonra aynı suretle karyelerden yakınında ol cemiyetten onbaşı bölüğüne varmaya kadar herkes
İncili şerif üzerine yemin edecektir. Yemin şudur: Hazreti İsa namına tensikatı sır tutacağına ve evamirini
harfiyen icra edeceğine, müdafaai milliyenin evamirini maalmemnuniye icra edeceğine, hata yüzünden
veya ifşa yüzünden tayin olunacak cezaya serfuruya mecbur olduğunu beyan ve temin eyleyecektir. İfşayı
sır edenler veya yeminden nükûl ederek maazallah ihanet edenlerin tecziyesi için üç hafi mahkeme bu-
lunacaktır. Hafi mahkemeler cemiyeti merkeziye tarafından tayin olunmuş bir reis ve 4 azadan teşekkül
edecektir. Allah’ın korkusuyla, ağraz ve hissiyatı şahsiyeden âri olarak hakkını maalkasem mahkemeler
şuhudun şahadetine istinaden ita edeceği kararları mahkeme tahriri olarak her cemiyeti merkeziyeye mü-
teselsilleri arz edecek ve işbu kararların tasdika iktiranından sonra berayı infaz azasına gönderecektir.
Tensikatın ikmalinden sonra 20 yaşından itibaren bilaistisna her şahsa esliha tevzi olunacaktır, işbu esliha
bedelâtı herkesin vaziyeti iktisadiyesi ne göre üç kısma taksim olunur şöyle ki:
Tabakai sefile, fakir olanlar eslihayı bedelâtı hakikiyesiyle alabilsin. Diğer iki tabakadan alınacak esman
kasada kalarak eslihanın derdestinde veyahut husule gelecek noksanın işbu müşkül için tütünü, sigarası
– 466 –
ilah.. Masarifatı mütehakkikanın kapatılmasına hasredilecektir. Cemiyet ihtiyacatını temin için maafaiz is-
tikraz akdi salâhiyetini haiz bundan mütevellit mesuliyet cemiyete ait olacaktır» yani mahkemeleri, heyeti
merkeziyeleri velhasıl bir komite için yapılması icap eden ne varsa hepsi yapılmıştır. Maksat ve gayesini
biraz evvel arz ettiğim veçhile daha ziyade şu mübarek vatanımızın şu kıtasında bir cumhuriyeti Rumiye
vücuda getirmek. Bunun için de arz ettiğim gibi teşkilâtı mevcuttur. Binaenaleyh, 20 yaşından itibaren her
genç silâh altına alınmağa mecburdur ve yeminleri de şudur: Fikri milliyetimizle alâkadar olan bir vazi-
fenin üzerine sadakat, itaat, mahviyet ve ketumiyetten zinhar ayrılmayacağıma ve hariçten duyduklarımı
hilafı hareketimizde verdiğiniz cezayı bilâ tereddüt kabul edeceğime ekanimi selâse kanuni müşerefimiz
namına ahd ü kasem ederim» Yemin budur.
Şimdi efendim, bu teşkilâtı kimler idare ederdi? Bu teşkilâtın reisi her yerde Metropolithanedeki reisi
ruhani, yahut kilisede cemaatin reisidir. Bunu izah edebilmek için pek çok olan vesaikten birini okuyayım:
Samsun’da çok muhterem peder ve Allâhperver İskopos Efendi Hazretleri, şerafetli efendim diye başlıyor.
Hülâsa edeyim efendim; çeteler diyorlar ki, altında imzalar da mevcuttur, meskenimiz kalmadı, paramız
da yoktur, bize lâzım olan cephaneyi gönderin. Bu kabil vesaik pek çoktur. Bunun altında mührü, imzası
ve sairesi mevcuttur. Kezalik dahili teşkilâtla bunlar iktifa etmiyorlar, aynı zamanda harici teşkilâta ehem-
miyet veriyorlar ve yapıyorlar. Bunun da merkezi Atina’dır. Harici teşkilâtın mührü şu.
HAKKI BEY (Van) — Muhaberat Rumca mıdır?
EMİN BEY (Devamla) — Rumcadır efendim. Bu teşkilât gerek Pontus’ta olsun ve gerek Pontusçu-
luk için hayatını feda etmeğe ahdetmiş olanlara dahil bulunsun, Pontus’ta harekâtı askeriye başlayacağı
zamanda veya hüdanekerde herhangi bir şekilde bizim zayıf olduğumuz zamanlarda bize hücum ederek
derhal ilhak etmek gayesine göredir. Bunun için de birçok vesaik vardır, okumak istemiyorum. Birisinde
diyor ki: Hriyantüs’e yazıyor. Bu..
EMİR PAŞA (Sivas) — Rica ederim, bir ianesini okuyun canım.
EMİN BEY (Devamla) — Okuyayım Paşam. Diyor ki; Trabzon Metropolitine yazılıyor,: Pontus’un
istilası hakkındaki emirlerinizi sabırsızlıkla bekliyoruz. Emrin teahhur etmeyeceği kanaatindeyiz. Atina
bölükleri hali içtimadadır. Bunlar meyanında bizim Yorgi dahi vardır ve tam bir asker sıfatıyla mevcuttur.
Vazâifi askeriyesini hüsnü ifa ettiği için liyakat nişanı almıştır» diyor. Aynı zamanda efendim, bu teşkilât
kendilerinin kuvvet ve kudretiyle belki muvaffak olamayacağına kani olduklarından da bazı İslamlardan
da muavenet ve müzaheret görmek ümidiyle beyannameler neşrediyorlar. O beyanname burada mev-
cuttur. Bütün Karadeniz’deki hemşehrilerime diye; işte siz İstanbul Hükûmetinden şöyle, böyle zulüm
gördünüz? Halbuki bizim emelimiz de yine Türk ve Rum hakimiyetidir. İşte reisicumhur bizden olacak,
muavini sizden olacak. Binaenaleyh, İstanbul hükûmetiyle münasebatı kesiniz. Ankara da sizi şöyle mah-
vetmek istiyor. Halbuki bizim maksadımız memleketi kurtarmaktır, beraber çalışalım filan diye hezeyan-
dan ibarettir. Buna dair de birçok vesaik vardır. Aynı zamanda hariçteki teşkilâta kuvvet ve kudretlerini
ihsas etmek için de herhangi bir ecnebiye kendilerinin kuvvet ve kudreti hakkında malumat verebilmek
için muntazam programlar yapıyorlar. Size bunların birini okuyayım. Diyor ki: Hiriyantüs, Amerikalılar
filan sizinle temas ediyor, geliyor, görüyorsunuz. Onlarla temas ediniz. Onlara deyiniz ve vaziyeti gösterin
ve kuvvetinizin miktarını da söyleyiniz. Onlar bize düşman değildirler. Bizim hülâsımızı islerler. Fakat
bugünkü günde vaziyetleri itibariyle bir şey diyemiyorlar. Sizin gayretiniz, faaliyetiniz devam ettikçe ki,
mutlaka bir gün buna vasıl olacağız. Binaenaleyh, teşkilâtımız hakkında bunlara malumat verebilirsiniz.»
diye mütemadiyen nasihatler yapıyor. Hatta efendim. Rumluğun taassubuna balkınız, muhaberatta Trab-
zon murahhası siyasisi olan Hofidi Efendi Giresun şubesi heyetine diyor ki; şubeniz tarafından gönderi-
len mektupların ziri Mavridi mahdumları diye Fransızca yazılmış, imzaların böyle gönderilmekte olduğu
anlaşıldı. Fimabaat bu tarzı imzadan tevekki ile Mavridi isminin Rumca olarak yazılmasını bilhassa rica
ederiz. Yani bu ve buna mümasil üç yüz vesaikten de anlaşılıyor ki, hayatımıza, dinimize, namusumuza
olan ve mevcudiyetimize olan kasıtları pek müthiştir beyefendiler. Bunları okuyupta titrememek ve bun-
ları şimdiye kadar anlayamamaktan mütevellit hicap allında kalmamak mümkün değil. Muhterem arka-
daşlarım, çok temenni ederim ki yeni bir heyet teşekkül etsin, bu vesaiki dercedip neşretsin ve tabi ve tevzi
etsin. Bu yapılırsa çok iyi olacaktır. Tabii hüsnü tesir de yapacaktır.
– 467 –
HAMDİ BEY (Genç) — Tabii bunları eşitliğimizden memnun olduk. Fakat şimdiye kadar neye teah-
hur etti. Vaktiyle bir celsei hafiye istediniz? Bunu bu kadar taahhüt etmenize teessüf ederim.
EMİN BEY (Canik) — Benim elimde değildir efendim, niçin böyle edersiniz. Bunu Hükûmet yapacak.
(Devam sesleri) şimdi efendim, muhterem..
HAMDİ BEY (Genç) — Eğer eskiden bildirseydiniz bizi tenvir etmiş olurdunuz. Böyle bir senedir
teahhur etmemeli idi.
EMİN BEY (Devamla) — Şimdi efendim, muhterem Vekil Beyefendi ile yalnız bir noktada ayrılıyorum.
Bendeniz de Samsun’da nüfus kaydından anladığıma göre 229 857 Müslüman vardır, 93 176 Rum vardır.
Zatı âliniz seksen filan diyorsunuz. Nüfus arz ettiğim miktardır. Bu kayda göre Rum nüfusu üzerinde na-
zarı dikkatinizi bilhassa celbederim. Bunun üzerinde mukayese yapacağım. Şimdi evvel be evvel şurasını
arza mecburum ki, bendeniz memleketimin bugünkü vaziyetinden bittabi müteellimim ve bunun devam
etmemesi için yine bittabi çırpınırım. Binaenaleyh; bendenizin mütalaatında Beyefendi’nin şahısları ka-
tiyen mevzubahs değildir ve zamanı âlilerinde değilmiş veya imiş diye katiyen mevzubahs etmiyorum ve
düşünmüyorum. Yalnız Beyefendi’nin bazı noktalarda ki zamanı âlilerinde olanların esamisini okuyaca-
ğım ve aynı zamanda bir mukayese yapacağım. Şimdi efendim, Samsun livası dahilinde mütarekeye kadar
katlolunan Müslümanların yekûnu 588, ihrak edilmek suretiyle sureti feciada katlolunanların adedi 760.
FERİT BEY (Çorum) — Ne vakitten beri?
EMİN BEY (Devamla) — 1914’den beri. Eşyası gasbedilerek ihrak edilen çiftlikler 19’dur. Eşyası gasbe-
dilen ve kamilen ihrak edilen köylerin adedi 11, eşyası gasbedilerek kısmen ihrak olunan köyler 21, yağma
olunan hane 145’dir ki, bu da kaydı resmidir. Oradaki Jandarma Kumandanlığının ve Hükûmetin kaydı
resmisidir. Evrakı nakdiye miktarı 110 190 (lira mı sesleri) liradır efendim, merkep 906, manda 1 788.
Öküz 1 337, sığır 2 476, yanan hane 450, Koyun 9 036, mısır ve arpa 1 800 000 kilo yağma ettikleri, at 487
adetten ibarettir. Yani mütareke gününe kadar işbu saydığım zayiat listesi vakidir. Belki bundan fazlası da
olmuştur. Çünkü bu ancak Hükûmetin kaydı resmisidir. Bendenizin yakinen bildiğim ve mütareke anında
Samsun’da hali şekavette bulunan dört bin Rum vardı. Yani bu malumat bizim o zaman orada bulunan
metropolidin ve bizim de Rum hafiyelerimiz vardır. Onların ifadelerine nazaran mütareke zamanında dört
bin kadardı. Hepinizin malumu olduğu üzere Hükûmetçe görülen lüzum üzerine Rumlar bihakkın dahile
nakle başlandı ve binaenaleyh, bu nakil keyfiyetinde görülen bazı idaresizlikler, bunları güya bizim tama-
miyle imha edeceğimiz kanaatim vererek hatta aceze ve nisvan da dahil olduğu halde mümkün olduğu
kadar dağlara iltica ettiler. Hükümetin resmi kaydıyla arz ediyorum. Giresun, Ordu livalarındaki Rumlar
dahi dahil olmak şartıyla dahile naklolunan «Rumların miktarı 45 bindir. Erkânı Harbiyei Umumiyede
dahi kaydı vardır, müracaat olunursa anlaşılır. Elyevm Samsun’da zükûr, ünas, çoluk ve çocuk beş bin nü-
fus Rum vardır. Bafra’da kalmamıştı. Fakat ahiren dağlardan iltica eden çoluk çocuklar vardır. Alaçam’da
13 14 hane var, Çarşamba’da 160 kadar var. Demek ki şehirde kalanlarla dahile gönderilenlerin mecmuu
65 bin arasındadır ki, bu gidenler arasında Ordu ve Giresun Rumları da mevcuttur. Benim yine bildiğime
göre Ordu ve Giresun Rumları tarhedildiği takdirde Samsun livası dahilde yirmi sekiz bin bu kadardır.
Kayden tespit edilmiştir. Şimdi Samsun livası dahilindeki Rumların miktarı -Hükûmetin mezuniyetiyle
kalanlar da dahil olduğu halde 35 bin ile 40 bin arasındadır. Beyefendiler, 93 bin nüfus olan Rumların nıs-
fına karip miktarı dahile sevk edilmiştir. Pekâlâ, mütebakisi nerededir? Bunlar dağlardadır. Beyefendiler,
dağda olduklarını ispat ederim. Beyefendi izah buyururken bir noktayı işaret buyurdular. Bendeniz teslim
ederim. Çünkü nisanın bilmem kaçına kadar dağlardan iltica eden çoluk ve çocukların adedi 15 bindir.
Binaenaleyh gerek bu hesaptan ve gerek bizim mahkemede indelisticvap aldığımız malumata göre elyevm
dağlarda altı bin silâh vardır. Beyefendiler filhakika muhterem Dahiliye Vekili Beyefendi’nin buyurduğu
gibi müsademat vakidir ve şüphesiz telefat da vardır. Fakat bunlardan yüzde doksan dokuzu silâhsız olan
eşhastır ve silahlılar pek azdır, yüzde bir nispetindedir. Bu yüzde bir nispetindeki silah dahi elde edileme-
miştir. Kendilerinin bize verdikleri malumatta dahi meyyiten derdest edilen eşkıyanın ekseriya silahları
alınamamıştır. Çünkü Apustol öldürülmüştür fakat silahını Nikola almıştır. Halbuki biz onların ellerinden
silahını almak ve bunları imha etmek suretiyle bu işi başa çıkarabiliriz. Yoksa A postal öldürüldükten
sonra silahı başkasına geçerse bundan bir faide çıkmaz. Dağdaki bu kadar Rum öldürülemez. Bunların üç
– 468 –
yüzü müsellâh ise diğerleri gayri müsellâhtır. Şu halde müsellâh olanlar öldürülüyorsa silahlarını diğerleri
alıyor. Beyefendiler, şekavet filhakika buyurdukları gibi sekiz seneden beri devam ediyor. Beyefendiye ne
için devam ediyor diye bir sual sormadık. Fakat sekiz seneden beri devam eden şekavet bilhassa bir sene-
den beri had devresine, son noktasına vasıl olmuştur. Yani sekiz seneden beri verdiğimiz zayiat ve telefat
kâfi değilmiş gibi bugün de böyle giderse sizi elemle, hüzünle temin ederim ki Samsun livası dahilinde tek
bir Müslüman kalmayacaktır. Buralarda taarruza maruz kalmamış, hayvanatı gasbedilmemiş ve yakılma-
mış bir islâm köyü yoktur ve bu ahalinin zenginleri terki dar u diyar ederek ya daha cesim Müslüman köy-
lerine hicret etmekte veyahut daha içerilere girmektedirler. Biz sekiz seneden beri devam eden şekavetin
bilhassa son devrinde aldığı şekil itibariyledir ki Dahiliye Vekilinden bu hususta istizah ediyoruz ve ben de
biliyorum ki nakliyat devam ediyor ve onların başında bulunan kumandan pek muhterem ve pek mukte-
dir ve pek namuskâr ve çok çalışmış bir zattır. Onu bilenler takdir eder ki pek büyük bir zattır, (kimdir o
sadaları) Cemil Cahit Bey.
Şimdi efendim. Dahiliye Vekili muhtereminin zamanı Vekâletinde yakılan köyler şunlardır; Esenler,
Ortaklar, Abacı, Kabaceviz, Canikli, Ayazma… Bu köyler nüfusça da telefat vermişlerdir. Daha umumi
söylemek için şunu arz edeyim ki, Kızılırmağın -pekâlâ biliyorsunuz Bafra kazasının karibinden geçer-
Kızılırmağın sağ sahilinde yalnız Gazibey köyü kalmıştır, başka hiçbir Müslüman köyü kalmamıştır.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Yani Kızılırmağın sağ sahilinde hiç Müslüman köyü
kalmamış mı diyorsunuz?
EMİN BEY (Canik) — Üç, dört kalmıştır.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Bendeniz gördüm, var idi.
EMİN BEY (Canik) — Bilhassa zatı âliniz teşrif ettiniz, Gazibey’den geçtiniz. Dört köy kalmıştır.
BİR MEBUS BEY — Mecmuu kaç köydür?
EMİN BEY (Devamla) — 35 dir.
Şimdi beyefendiler, bu hal ne zamana kadar devam edecektir? Yani oradaki Müslüman köyleri mahvol-
duktan sonra mı mevzubahs edeceğiz ve ondan sonra mı bu mesele halledilecek? Rica ederim, bu meseleye
daha fazla bir ehemmiyet ve takibata şiddet verilseydi ve binaenaleyh, bir iki fırkamız gelip cepheyi takviye
etseydi acaba büyük büyük semerat iktitaf edilmez mi idi ve sonra oradaki ahali ziraat edemez, aç ve biilaç
kalırsa devlete vergi veremez, bu davaya, bu Hükûmete ve bu idareye rica ederim, şey edemez, yani garip
bir vaziyette kalır, ölür ve ölecektir. Binaenaleyh, bizim onlara karşı merhametimizin biraz daha fazla
tecelli etmesi lazımdır. Dahiliye Vekili Beyefendi buyuruyorlar ki herhalde şimdiki hal eskisinden daha
iyidir. Hayır beyefendiler hayır. Size bendeniz bütün Samsunlulardan aldığım mektuplarla ispat ederim
ki, bugünkü vaziyet dünden daha elimdir. Her mektuplarında bize soruyorlar, ne yapıyorsunuz? Mebus
efendiler ne yapıyorsunuz ne uyuyorsunuz, biz boğazlandıktan sonra mı uyanacaksınız? Beyefendiler,
bendeniz hiçbir şeyle sizi belki ikna edemem. Yalnız yarın veya o bir gün huzuru âlinizde kıraat olunan
Bafra Bidayet Mahkemesinin Bafra Rumları hakkındaki ifadatını bilhassa arz ederim, muttali olursunuz
ve zaten biz onları biliriz. Niçin teslim olmuyorsunuz dediğimiz zaman biz hiçbir vakitte teslim olmayız.
Bizim ölmeden başka bir gayemiz yoktur demişlerdir. Binaenaleyh, bendeniz buraya geldiğimde beyefen-
diye söyledim, bunlar teslim olmaz ve olmayacaktırlar, sonuna kadar devam ediyorlar ve edecekler. Bunu
bana binlerce Rum kemali cesaretle söylemiştir…
Buyurdular ki, ittihaz ettiğim tedabir ile bu işi bitireceğim. Hayır Beyefendiler, bu tedabir kâfi değil-
dir. Biter, fakat o havalide de Müslüman ve Müslüman köyü kalmaz. Halbuki maksadı asli bu değildir ve
kendileri de bunu takdir ederler zannederim. Beyefendiler, buraya fazla bir kuvvet gönderip işi bitirdikten
sonra oradaki kuvveti kamilen buraya getirmek daha iyi değil midir?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bu bir Hükûmet meselesidir.
EMİN BEY (Canik) — Bendeniz de zaten onu söylüyorum.
– 469 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Çok güzel. O halde evvelemirde umumi bir hükûmet sistemi, idare
makinası kuralım.
EMİN BEY (Canik) — Dahiliye Vekili muhteremi buyurdular ki, raporlar sahte olamaz.. Benim de
gönlüm sahte demeğe razı değildir. Fakat Beyefendiler, zatı âlilerinize arz edeyim; meselâ bundan evvel
Samsun’da Fıkra karargâhı ittihaz olunan mahalde nöbet bekleyen bir asker dağdan inen şakiler tarafından
öldürülmüştür. Fakat ve fakat raporlarında denilmiştir ki, tüfeğiyle oynarken kazaen kendisi ölmüştür.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Ne zaman oldu?
EMİN BEY (Canik) — İki ay evvel.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Hayır, çok eski bir vakadır. Kumandan İsmail Hakkı
Bey zamanındadır.
EMİN BEY (Canik) — Vaka bu merkezdedir.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Rapor Fethi Bey’in değildir.
DAHİLİYE VEKİLİ ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — İki ay evvel böyle bir vaka olma-
mıştır, vaka pek eskidir. Şimdikinden malumatım yoktur.
EMİN BEY (Canik) — Yani zamanı vekâletinizdedir, değil mi?
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Evet.
EMİN BEY (Canik) — İşte maksat da odur. Maksadım, bazan böyle oluyor demekten ibarettir… Beye-
fendiler, gelelim Samsun’daki bizim mahkemenin Pontus heyeti merkeziyesinden olmak dolayısıyla, ida-
ma mahkûm ettiği bazı ailelerin İstanbul’a gitmesi meselesine; Beyefendiler, bu aileler içinde çok teessüf
ediyorum ki getirmemişim maznuniyeti sabit olan ve maznunen herhangi bir mahkemeye sevk edilmesi
lazım gelen bazı kadınlar mevcuttur. Bunu biz yapacaktık. Fakat buraya geldik, evrakı oraya bıraktık, ora-
da bir resim vardı. O resmi gördükten sonra o kadınları mahkemeye tevdi edebilirsiniz. Fakat o resim
nezdimde olmadığı için size o vesikayı gösteremeyeceğim.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Neye mahkûm etmediniz?.
EMİN BEY (Canik) — Arz edeyim, biz vesaiki tasnif ve tecrübe ettirdikçe muhakemelerini intaç edi-
yorduk. O torba en sonraya kalmıştı. Maalesef mahkeme tatile mecbur kaldığımdan o vesaik Hükûmete
devredilmiştir. Beyefendiler, bir defa şu noktayı bilhassa kaydetmek isterim, mahkemeden daha evvel gör-
düklerim ve bildiklerim benim nazarımda mahkemeden daha iyi netice verdiği için ve meselenin vazi-
yetini vesaikten daha iyi anladığım için buraya geldiğimde muhterem arkadaşlarıma (Amasya, Samsun,
Tokat) keyfiyetini izah ettim ve buna bir an evvel çare bulunması lüzumu hakkındaki kanaatimi arz ettim.
Zaten onlar da o kanaati haiz idiler ve binaenaleyh, arkadaşlarımın çok güzel izah ettikleri veçhile parası
ve sairesi temin edilmiştir, beyefendi parayı da göndermiştir. Yalnız bendenizin kanaatim şu idi, unutma-
mışlarsa muhterem beyefendi, belki hatırlarlar. Hükûmetimizin Dahiliye Vekili sırf bu işi halletmek için o
havaliye gider de halkın nazarında eskisinden daha fazla bir iyilik mahsus olmazsa halkın belki manevi-
yatını bozmuş olur, daha fazla bozmuş olur. Binaenaleyh, eğer bu işi bitirmek imkânını görmüyorlardı ise
gitmemeleri icap ederdi. Mamafih gideceklerini vaat buyurdular. Çok güzel. Allah muvaffak etsin dedim.
Gittiler, geldiler. Fakat bugün maalesef Samsun ve havalisinde şu kanaat mevcuttur: Rum çetelerini Dahili-
ye Vekili bile geldi tenkil edemedi, ettiremedi. Bu belki şayanı kabul değildir. Fakat böyle bir kanaat vardır.
Bu ise iyi bir kanaat değildir. (Çok fena sesleri) Beyefendiler, Samsun’dan bu aileler gitmiştir ve dedikodu
başlamıştır. Bendeniz ahlakım müsait değildir ve bizzat kanaat etmediğim için size isim okumayacağım.
Vakıa bu isimler tamamen mevcuttur. Fakat bizzat kanaat etmediğim için söylemek cüretini göstermek
benim için imkânsızdır. Bu namuslu insanların işi değildir ve binaenaleyh Samsun’a gitmek niyetim var-
dır. Bu meseleyi bilhassa takip için.. Yalnız o mektubun bazı fıkaratını okursam hasıl olan dedikoduları
anlar ve bundan bir hakikat tecelli eder mi, etmez mi onu takdir buyururdunuz. Mektupta da zikredildiği
veçhile Beyefendi’nin bundan malumatı yoktur. Belki bazıları suiistimal etmiştir. Bunun gibi daha birçok
vardır. Fakat yalnız bir tanesini okuyayım efendim. Rum aileleri Dersaadet’e gitmekte devam ediyor. Fakat
– 470 –
on beş günden beri şimdilik giden yoktur. Yalnız bendenizin bildiğim yeniden Rum ailesinden 6-7 aile
Dersaadet’e gitmek için çalışıyor. Bakalım bunlara izin verilecek mi? Bunların deyişi beş altı yüz liradan
üç bin liraya kadar rüşvet alınıyormuş. Halbuki buradan olmuştur. Çünkü ben Hadi Bey’in namusundan
eminim. Hadi Bey bunu yapmaz bilirim. Buradan Ankara’ya yazılıyor, Şöyle ki; burada 1-2 kişi varmış,
bir iki kişi de Ankara’da varmış, bunların gerek Mebusların gerek Heyeti Vekilenin nezdimde nüfuzları
varmış, bu suretle bazı Rum ailelerine izin alıyorlarmış. Parayı beyinlerinde yani buradakilerle, Ankara’da-
kiler taksim ediyorlarmış.
Ne Heyeti Vekile işten haberdar ne de Mebuslar. Mesela şunu yazayım ki anlayabilesin. Benim zatı
âlinizle hukukum var değil mi? Ben size yazıyorum, diyor ki, Rum ailesinden burada sizi bilen filan Der-
saadet’e gidecektir, işte ne millet ve ne Hükûmet aleyhinde bulunmamıştır, buna izin almanızı rica ederim
diyorum, siz de benim sözüme itimaden Dahiliye Vekiline diyorsunuz ki, böyle bir kadın vardır, bunun
Dersaadet’e gitmesinde mahzur yoktur, buna müsaade ediniz, diyorsunuz.
BİR MEBUS — Meselâ…
EMİN BEY (Canik) — Beyefendiler, müsaade ediniz, şimdiye kadar ben bir Rum’a iyilik yapmış bir
insan değilim ve buna yeminliyim.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — İfadatınız bunu anlatıyor.
EMİN BEY (Devamla) — Hayır müsaade buyurun arz edeyim. Samsun Mebuslarına hitap değildir..
Bunun Dersaadet’e gitmesinde bir mahzur yoktur, sonra müsaade olunuyor. Halbuki ben o Rum kadının-
dan beş yüz lira almış oluyorum, (izah ediniz sesleri)
BİR MEBUS — Mebus lafı vardır, izah ediniz.
REİS — Ne Mebusların malumatı var ne de Heyeti Vekilenin.
EMİN BEY (Canik) — Meselâ burada bir kumpanya var. Bu kumpanyaya Rum kadınları geliyor, pazar-
lık yapıyorlar. Meselâ.. (Gürültüler) (Devam sesleri) Meselâ herhangi birine yazılıyor.
HAŞİM BEY (Çorum) — Yazanlar kim, buradaki muhatap kim?
EMİN BEY (Canik) — Mesele bundan ibarettir. Bundan sizin katiyen malumatınız yoktur. Esasen
buna tenezzül etmezsiniz. Efendiler, demek ki bu mesele samimiyetle ve Vekili muhteremin buyurduğu
gibi sırf insani bir his ve mülâhaza ile, hastalığı vesaire ile verilen müsaade dahi bazı namussuzlar tara-
fından suiistimal ediliyor. İşte gerek arkadaşlarımın uzun boylu beyan etmeleri ve yahut onların hissiyatı
diniyelerini tahrik edici vaziyetler takınarak bizim aleyhimizde tahkikata filan girişilmesi her ne kadar
böyle bazı sui istimalata maruz kalınması neticesiyle bu gibi şeyler yani istisnai muameleler iyi olmuyor.
Netice şudur beyefendi; Dahiliye Vekili Bey buyurdular ki -meselenin halli gayet basittir- İstanbul’a müsa-
ade gayet kolaydır. İstanbul’a müsaade isteyen bazı Rumların müracaatları nazarı dikkate alınmıştır. Fakat
bazı rüfeka tavassut ettiler ve müracaat etmiş buyurdular. Kim bu Rumlar için müracaat etmişse o refikleri
izah buyursunlar. Samsun’da tanıdıkları ve samimiyetine güvenerek bu gibilerin. Kimin İstanbul’a gitme-
sine tavassut edenleri tahkik ederler. Kimin müracaat ettiğini Vekil Beyefendi tahkik etsin. Bu ailelerin
gitmesine içimizde tavassut eden varsa işte arkadaşlarımızın namusuyla oynanmıştır. O arkadaş müracaat
edip tahkik etsin. Mesele basittir.
Beyefendi buyurdular ki; bazı rüfeka müracaat etmiştir. Müracaat eden rüfekayı anlasınlar meseleyi…
Muhterem arkadaşlar. Dahiliye Vekili, bilmiyorum biraz fazla olur, fakat herkes hissiyatını söylüyor.
Ben kendilerine hürmet ederim. Maksadım şahsi değil memlekettir ve bütün memleketim dünden daha
fenadır, aldığım mektuptan anlıyorum. Rica ederim, bunu başımızdan defetmek ve buna bir an evvel çare
bulmak ve binaenaleyh, bu belâyı başımızdan defetmek lazım ve buna çare düşünmek lazım gelir. Bugüne
kadar birtakım idaresizlik olmuştur.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Ne gibi idaresizlik efendim?
EMİN BEY (Devamla) — Dedikoduya meydan verilmiştir.
– 471 –
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — İdaresizlik hususunda mı söylüyorsunuz? İdaresizliği
tadat ediniz.
EMİN BEY (Devamla) — Bir tanesini söyledim beyim.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Takibat hususunu söyleyiniz.
EMİN BEY (Devamla) — Daha fazla kuvvet gönderilseydi tabiî iş bu dereceye gelmezdi. Binaenaleyh,
bendenizin maruzatım şimdilik bu kadardır.
REİS — Buyurun Fethi Bey. (Müzakerenin kifayetine dair takrirler var sadaları)
DAHİLİYE VEKİLİ ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Efendiler, Canik Mebusu muh-
teremimizin son temas ettiği noktayı mevzubahs etmeden geçmek istemiyorum. Çünkü gayet mülayim
lisan altında, gayet ağır ve o kadar namus ile alâkası olan bir meseleden bahsettiler ki, bunu arz etmek
ıztırarındayım. Bunun üzerinde ısrar etmek mecburiyetindeyim. Kendileri Samsun’dan aldıkları ve dai-
ma maziinakli ile, filanla ve Türkçesi pek kuvvetli olmayan mektubu kıraat ettiler. Uzun müddetten beri
Amasya İstiklâl Mahkemesinin bir reisi muktediri sıfatıyla birçok eşhasın hukukuyla iştigal etmiş olan
Canik Mebusu Emin Beyefendi Hazretlerinden böyle bir vesikanın gerek bazı arkadaşlarıma ve gerekse
benim şahsıma ve azayı Meclisten bazılarını ve gerekse Samsun’da bulunan muhayyel bir kumpanyayı sui
zan altında bulunduracak bir vesikayı böyle Millet Meclisinde kürsüi Meclisten, daha doğrusu burada
okunmasını kendisine yakıştıramadım. Kendileri Samsun mebusudurlar, her vakit işi tahkik edebilirler,
meseleyi tahkik edeceğim demişlerdi. Bu meseleyi evvel emirde tahkik etmeleri ve ondan sonra namusa
ait bir meseleyi mevzubahs etmeleri iktiza ederdi. Öyle zannederim, yoksa öyle kumpanya var mıdır? Bil-
miyorum, katiyen yalandır efendiler. Bana hiçbir kimse sureti muntazamada ve bir siyak üzerine filan ada-
mı gönderiniz, falan adamı gönderiniz diye müracaat etmemiştir. Cümlenizin tanıdığınız vardır, size de
müracaat ediliyor, sizler de bana müracaat ediyorsunuz. Fakat bir kumpanya teşekkül etmiş ve Samsun’da
bir şubesi varmış gibi bir her gidenden şu kadar para alınıyormuş diye birtakım ağır ithamatı bu Meclisin
kürsüsünden ileri sürmek doğru değildir ve muvafıkı ihtiyat olmasa gerektir.
EMİN BEY (Canik) — Ben uydurmadım Beyefendi.
ALİ FEHMİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Siz uydurmadınız, fakat mektubu yazan adam uydur-
muş ve bu mektubu tahkik etmeden burada zatı âlinizin bu sözü söylemesi doğru değildir. Bunu, zatı âliniz
bendenizden daha iyi bilirsiniz zannederim.
EMİN BEY (Canik) — İsim tasrih etmedim beyefendi.
ALİ FEHMİ BEY(Dahiliye Vekili) (Devamla) — Bendenizi kastetmediniz, teşekkür ederim. Şahsıma
karşı hürmet beyan ettiniz, ondan da minnettarım. Fakat bugün herkesin ne zanda bulunacağını bilmiyo-
rum. Velev pek uzaktan olsun üzerime bir sui zannın teveccüh etmesini kabul edemem. Herkes memleke-
tine olan muhabbet ve merbutiyetiyle iftihar eder ve hissiyatımı o uğurda feda etmek isteyen bir adamım.
(Şiddetli alkışlar) Yoksa öyle Rumların paralarına, filanlarına tama edecek bir adam değilim.
EMİN BEY (Canik) — Size değil Beyefendi.. Sizden bahsolunmuyor rica ederim.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Ben ne böyle bir şeyi kabul ederim ve ne de gayri
meşru amali takip eden eşhasın elinde baziçe olurum. Onu da size temin ederim. Evet geçen gün de yani
bundan evvel de arz ettim. Refiki muhtereminiz Süleyman Beyefendi birkaç kişi için müracaat etti, ondan
sonra sizin de pek çok sevdiğiniz bazıları müracaat ettiler, bir kısmını ret, bir kısmını da kabul etmeğe
mecbur kaldım. Çünkü bunların elinde getirdiği vesaik; daima tabip raporuna müstenit hastalık, tedavi
ve yahut bir ameliyat icrası için İstanbul’a gitmesini irae ediyor. Binaenaleyh, bu zevatın hiçbirisine zerre
kadar bir leke sürdürülmesine razı değilim Emin Beyefendi.
EMİN BEY (Canik) — Müsaade buyurun Beyefendi, bir şey arz edeyim. Zatı âlinizden bahsetmedim.
Samsun’da bunu bilmeyen yoktur. Böyle bir fikir vardır, tahkik buyurursunuz. Yalnız bir mektupla olsa
bendeniz okumazdım. Fakat beş, altı mektupta ve gazetelerde tekrar ediliyor. Rica ederim, bunu tahkik
buyurunuz.
– 472 –
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Meseleyi gayet imalı bir tarzda söylediniz de onun
için.
EMİN BEY (Canik) — Hayır, vallahi, billahi, namussuzum beyefendi, öyle bir şey hatırıma gelmemiş-
tir. (Mesele kalmadı sadaları)
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Bu bahse bu suretle nihayet verdikten sonra şimdiye
kadar söz almış olan muhterem hutebanın sözlerine birer birer cevap vermek istiyorum.
Muhterem refikimiz Ali Şükrü Bey diyorlar ki; ilkbahardan evvel neden eşkıyayı tamamiyle imha et-
memişim ve Samsun, Amasya, Tokat ahalilerinin hamiyetmendane bir surette bu kadar fedakârlık ettikle-
rini de ileri sürerek askere kaput vesaire tedarik ettiklerini beyan ederek henüz ilkbahardan, marttan evvel
eşkıya imha edilmemiştir, diyor. Buna Canik Mebusu muhteremi Emin Beyefendi iştirak ettiler ve dediler
ki; tedbirsizlik olmuştur, eşkıya takip edilmemiştir, evvelden daha fena olmuştur. Bunun için gösterdik-
leri çare de -sualime binaen- kuvvet meselesidir. Evet, filhakika eşkıyayı tenkil için müracaat edilecek
çare kuvvetten başka bir şey değildir. Fakat efendiler, bugün biz kuvvetimizi Yunan cephesi karşısında
mı bulunduracağız, yoksa memleketin gerisine taksim ve tevzi etmek mecburiyetinde miyiz? Herhalde
bu hususta daha salahiyettar bir surette söz söyleyeceklerin hakkına tecavüz etmek istemiyorum. Fakat
bugün benim bildiğime göre memleketin istikbali ve talii bugün Garp cephesinde hallolunacaktır. Ve cep-
heyi bugün herhangi bir suretle zayıf düşürmek katiyen caiz değildir. Cephe bu hususta azamî fedakârlığı
yapmıştır, itikadındayım ve bize birkaç süvari alayı tahsis etmiştir. Bunun haricinde ayrıca cepheden Pon-
tus eşkıyasını tenkil etmek için bir kuvvet istemeğe bendenizin cesaretim yoktur. Yarın, öbür gün orada
bir vukuat zuhur eder, maazallah fena bir hal zuhur ederse o vakit diyecekler ki, harp kaidesi mucibince
bütün kuvvetlerimizi en ehemmiyetli yerlerde bulundurmak lâzım iken Dahiliye Vekilinin talebi üzerine
kuvvetlerimizi parça, parça dağıttık, bunun için bu mesele de böyle oldu, diyecekler ve ben bir mesuliye-
ti maneviye ve belki de maddiye altında kalabileceğim. Erkânı Harbiye Reisi Paşa Hazretleri tarafından
eşkıyanın takibi için verilen kuvvetleri bendeniz teşekkürle karşılamak mecburiyetindeyim. Fakat imkân
müsait oldukça bu kuvvetleri tezyide ben de çalışmadım değil, çalıştım ve gördüm ki bundan fazlasının
imkânı yoktur, onun için bununla kanaat etmeğe mecbur oldum. Sırf mesele Pontus meselesi olsaydı ve
yalnız bu şekaveti tenkil etmek için bütün kuvvetleri istimal edebilseydik, elbette o zaman dedikleri doğru
olurdu. Fakat cephe varken, neden cepheden kuvvet almadınız, fazla kuvvet oraya göndermediniz ve bun-
ları bugüne kadar niçin tenkil etmediniz demek bugünkü vaziyete göre doğru olmaz zannederim.
RIFAT BEY (Tokat) — Oradaki kuvvet kâfidir. Rumları tenkil etmeğe.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Beyefendi, galiba zatı âliniz cereyan eden bahsi anla-
madınız. Bendeniz dedim ki, ne tedbir tavsiye ediyorsunuz? Dediler ki kuvvet... İşte kuvvet tedbirine karşı
da arz ettiğim mülâhazat bundan ibarettir. Efendiler, bendeniz mevcut olan vesaitle istihsal olunan netayi-
ci şayanı şükran addederim. Şimdiye kadar istihsal olunan netice; on beş, on altı bin kişi hayyen ve meyyi-
ten derdest edilmiştir. Eğer rüfeka bunu gayrı kâfi görüyorlarsa bu kadar kuvvetle daha parlak netayiç hâsıl
olursa derhal kararlarını izhar etsinler ve daha muvaffakiyetli iş görecek bir refiki muhteremin gelmesine
ve ona terki mevki etmeğe derhal hazırım ve bu suretle yükten kurtulmuş olurum. Onun için lütfen siz
kararınızı veriniz. Bu kuvvetle şunlar yapılmamıştır, daha parlak netayiç elde edilebilirdi derseniz o zaman
inşallah az zamanda bu eşkıya tenkil edilebilir. Fakat doğrusunu söylemek lâzım gelirse bendeniz bu kada-
rını yapabildim ve zannederim ki bugünkü vesaitle bundan fazlası da yapılamaz.
Ali Şükrü Bey biraderimiz dediler ki: Ilgaz meselesinde mucibi esef olan şey orada yedi kişinin telef
olmasıdır. Hakikaten bizden zayiat olması velev cüzî de olsa, fevkalâde mucibi eseftir. Fakat eşkıyayı takip
ederken, silâh ile müsellah olan eşkıyayı takip ederken maktul vermemek, bunun imkânı var mıdır? Zayiat
vermeden onları imha etmek için bendeniz bir çare bilmiyorum. Eğer bir çare bulan varsa ve Ali Şükrü
Bey’in hatırına gelmişse söylesinler, o çareyi tatbik edelim ve zayiat vermesinler. Fakat zannederim karşı-
daki düşman kurşun atmakta iken bizden de telefat olur.
REİS — Dahiliye Vekilinin beyanatını bazan burada işitemeyecek kadar gürültüler oluyor, rica ederim
dinleyiniz,
– 473 –
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Münevver olupta Trabzon’da kalmış olanların isimlerini okudular. On-
lardan birisi hakkında Trabzon ahvaline vukufu derkâr olan Maliye Vekili Hasan Beyefendi burada lâ-
zım gelen malumatı ita ettiler. Korkarım ki, diğer mesailde de aynı mülâhazat vaki olabilir. Kendileri bir
matbaacıdan bahsettiler. Hakikaten şimdiye kadar ben öyle bir muzır adamın orada kalmasını, bendeniz
kendilerinden ve memleketten hiçbir işar almadık. Hakikaten muzır ise bunu bir dakika bile Trabzon’da
tutmakta bence katiyen bir faide yoktur. Derhal dahile sevk etmek lâzımdır. Fakat şimdiye kadar malu-
matım olmayan bir şeyden filân, filân adam burada kalmış demek caiz olmaz ve bunlar hakkında tadat
ettiğiniz isimleri arasında derhal Maliye Vekili muhteremi itiraz ettiler ve bu adamın işgal esnasında ahalii
İslâmiyeye fevkalâde muavenet ettiğini de ilâve ettiler. Binaenaleyh, bunları ben orada bırakmak ve hima-
ye etmek maksadını takip etmiyorum. Herhalde bildiğim şeyleri memleketin faydasına muvafık olduğuna
ittilâ peyda ettiğim hususatı derhal tatbik etmekte zerre kadar tereddüt etmem. Vesika meselesinde ısrar
buyurdular dediler ki, bu vesile ile kendisini tebriye ve mesuliyetten kurtarmak İstiyor. Fakat seleflerinin
mesuliyetinden kendisini tebriyei nefs edemez. Bendeniz bu nazariyeyi çürük addederim ve bunun üze-
rinde çok dikkat ziyaından başka bir faide tevlit etmeyeceğini zannederim. Herkes kendi efalinden mesul
olur, başkasının efalinden mesul olmaz efendim. Bu meseleden bastı mütalaat etmeyi de zait addederim.
Yalnız şurasını kendilerinden sormak isterim ki, o zaman bu kadar mahzurlu bir işi vekili aidinden istizah
edip mahzurların önünü almak lâzım gelirken kendileri aylarca dinledikten sonra tevellüt eden mesuliyet-
ten dolayı kendileri nasıl tebriyei nefs edeceklerdir? Yalnız bizim mesuliyetimiz olmakla beraber mebus-
ların da mevcut olan fenalıkların önünü almak ve kimleri derhal mevkii istizaha çekmek için mevkileri
vardır. O zaman yapmayıp ta neden şimdi yapıyorsunuz? (Bravo, handeler)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun, cevap vereceğim.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Hıristiyan mahallâtında ve böyle vesika taharrisi do-
layısıyla bu kadar fenalık yapılmış olan bir adamın vali vekâletinde bırakılmasından bahsettiler. Kendile-
rine evvelce de arz ettim. Vesika taharrisi meselesi bu kumandan zamanında değildir. Kumandanı sabık
Miralay Seyfi Bey zamanında olmuştur. O da başka bir memuriyete tayin olunmuştur. Ondan sonra Trab-
zon’dan gönderilmiş bir Enfiyecioğlu ile bir de Akrididi namındaki bir adam hakkında ısrar ettiler dediler
ki; benim ifadatımda tenakuz varmış; onu ileri sürdüler. Bir defa Enfiyecioğlu’nun hissi insaniye tebaan
kafileden ayrılmış olduğunu bendeniz söylemedim. Enfiyecioğlu ahalinin müracaatı üzerine ve bu zatın
işgal zamanında ahalii İslâmiyeye yardımı dokunduğundan dolayı kafileden ayrıldığını söyledim. Valimin
işaratı bu merkezdedir. Bu işarata inanmak mecburiyetindeyiz.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Şimdi niye gönderdiniz içeriye? Demek ki hizmeti şimdiye kadar kâfi
olmuş.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Hizmeti kâfi gelmiş ve derhal içeriye emsaliyle sevk
olunmuştur. Bunu gönderen de vali Hâzım Bey’dir. Vali Hâzım Bey’in refikasının Hristiyan olduğundan
ve bu suretle mesalihi ammeye icrayı tesir ettiğinden ve Hristiyanların bazılarını fazla himaye ettiğinden
bahsettiler. Vali Hâzım Bey’i vazifesinde müstakil bir adam olmak üzere tanırım ve bu hususta birtakım
tesirata tabi olmayacağına kaniim. Bir zatın refikasının hangi mezhepten ve hangi milletten olduğunu
burada bahsetmeyi de pek münasip bulamam efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Abdi aciz de kol kola Hristiyan olarak gezdiğini gördüm.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Filvaki kış hasebiyle sevkiyatın tatili olunduğunu
söyledim. Çünkü nakliyat Trabzon’dan Erzincan’a yapılıyor, Erzincan’dan da Erzurum’a yapılıyor. Orada
biliyorsunuz bunları istilâ dolayısıyla birçok mebanî yıkılmıştır. Bunları yerleştirecek yer olmadığından
bahisle bu sefer mahallî memurini bana müracaat ettiler ve sevkiyatın durdurulmasını rica ettiler. Ben de
bunun üzerine bu kış sevkiyatın önünü almak üzere olduğu yerde kalmasını terviç ettim, ilkbahar gelir
gelmez sevkiyata tekrar mübaşeret ettim. Mesele bundan ibarettir. Dediler ki, Trabzon’da o zaman ilkba-
hardı. Olabilir efendiler. Trabzon’da ilkbahar olabilir. Fakat Erzurum’da şiddetli kıştır, oraya sevk olunacak
onlar. O itibarla Trabzon’un iklimiyle, Erzurum’un iklimi arasında fark vardır. Trabzon’da ilkbahar iken
Erzurum’da kıştır. Akrididi meselesi üzerine müsteşarı sabık Hamit Bey’in ismimi zikretmişim, bu baptaki
– 474 –
mesuliyeti müşarünileyh üzerine yükletmek için değildi. Hamit Bey benim namıma icrayı haiz olarak ifayı
vazife eden bir memur olmak sıfatıyla değil. Onun o zaman yaptığı harekâtın cümlesinden mesul benim.
Hamit Bey’den bahsetmekten maksadım, kendisi uzun bir zaman Trabzon’da vali bulunmuş olması hase-
biyle Akrididi vesair bunun gibi zevatı tanımış olması lâzım gelir. Binaenaleyh, bu zatın yani Hamit Bey’in
Akrididi’ye müsaade verdiğini ve binaenaleyh, Ali Şükrü Beyefendi’nin dediği gibi pek öyle mahzurlu
olmadığını söyledim ve bunun için Hamit Bey’i zikrettim. Yoksa mesuliyeti için zikretmedim. Hamit Bey
uzun müddet Trabzon’da bulunmuş ve Hristiyanlarla da ve hatta ecnebilerle de temasta bulunmuştur. Ki-
min iyi ve kimin fena olduğunu da tanır ve bilir. Bu itibarla onun şehadetinden istifade etmek üzere onun
ismini zikrettim. Sünni mükellefiyetle olduğundan dolayı ve ne suretle sevk olunduğundan dolayı cevabı
da Maliye Vekili muhteremi Beyefendiye teşekkür ederim, benim yerime izah ettiler. Vaktin geç olması
hasebiyle onun üzerinde tevekkuf etmeyeceğim ve sonra dediler ki; nasıl oluyor da bu Akrididi’ye müsaa-
de ediliyor da Nemlizade Celâl Bey gibi memleketin namlı bir tüccarıma izin verilmemiş? Efendiler, insaf
ediniz. Nemlizade Celâl Bey ve bunun gibi kırk kişiye yani bendeniz bunlara izin vermek için burada bu
kadar uğraştım ve neticede biliyorsunuz, merkez ordusunun bu baptaki salâhiyeti refedildi, merkez ordu-
sunun o salâhiyeti refolunduktan sonra ve gerek bunun gibi diğer memleketin namuslu simaları kurtarıl-
mıştır, halâs olmuşlardır, istedikleri yere gitmişlerdir. Bu hususta bana atfı töhmet etmek kadar insafsız bir
hareket olamaz zannederim. Efendiler, Pontusçu ailelere izin vermişiz. Bunun ismi de böyle oldu. Yani ne
kadar Pontusçu aileler varsa hepsine izin vermişiz. «Tahkik meselesi» bundan çıkmış. Hakikati setretmek
kolay değil. Ben de temin ederim ki, hakikati meydana koymak için bütün mevcudiyetimle çalışırım. Bu,
pekâlâ malumunuz olduğu veçhile Harput’tan hareket eden «Yavel» namındaki bir Amerikalının işaatı be-
dhahanesi üzerine çıkmıştır. Kadınlara izin verdiğimiz zaman -zannederim martın iptidasına müsadiftir
-bittabi o zaman bu meselenin meydana çıkması lâzım gelirdi, buna o zaman intizar etmek lâzım gelirdi.
Binaenaleyh, hakikati bu suretle karıştırmak lâzım gelmez, tağlita kalkışmak faidesizdir. Çünkü bunların
cevabını birer birer vermeye hazırım. Ali Şükrü Beyefendi.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Hay hay, ben de hazırım.
DAHİLİYE VEKİLİ ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Yalnız şurasını teyiden beyana mecburum ki, pek
istifadeli olarak Canik Mebusu Muhteremi Emin Bey’in verdiği izahattan da anlaşılır ki, bu teşkilât öteden
beri kök salmış bir teşkilâttır. Bunlar aleyhimizde propaganda yapmak için Samsun’dan birkaç alil kadı-
nın İstanbul’a gitmesine intizar etmezler. Bunların Batum’da, İstanbul’da. Marsilya’da, Paris’te, Londra’da,
Niyork’ta merkezleri vardır. Bunlar, öteden beri çalışmaktadır. Kadınların verecekleri malumatla değil,
öteden beri yapmış oldukları hazırlıklar sayesinde aleyhimizde neşriyatta bulunuyorlar. Yoksa bu Pontus
gailesinin tekmil mesuliyetini gönderdiğimiz bir iki kadına atfetmek hakikati setretmek demektir. Pontus
meselesi hakkında diyorlar ki, bu «Pontus tahkik meselesi» şimdi çıkmıştır. Malumu âliniz düveli muteli-
fenin İstanbul’daki komiserlerinin bize verilmiş protestoları vardır, notaları vardır. Bu eski bir meseledir,
kadın meselesi değildir. Bu hususta teyiden söylüyorum ki; kadınların cümlesi rapor üzerine gönderil-
miştir. Kimisinin vazı hamli kabil olmadığından, kimisinin maluliyetine binaen verilen raporlar üzerine
tahkikat yapıp behemahal İstanbul’da ameliyat edilmesi lüzumuna kanaat gelmesinden, kimisinin deli ve
mecnun olduğu için yanında hizmetçi olarak gitmesine kanaat gelmesinden gönderilmişti, mazeretleri
vardı, bunlara izin verdik. Yaptığımız cinayet, Pontus meselesini alevlendirmek için, yaptığımız kabahat
bundan ibarettir. Bu hususta memurini mahalliyenin tahkikatı üzerine -ki tamamen kendilerine itimadım
vardır- bunların İstanbul’a gitmesinde bir mahzur olmadığı takdirde gitmelerine karar verdim. Bittabi
memurini mahalliyeye salâhiyet vermek lâzım gelir. Mahzur olmadığı takdirde gönderebilirsiniz, diyo-
rum. Mahzuru olmadığı tebeyyün ettikten sonra göndermişlerdir ve iddia ediyorum ki bu gibi mazeretleri
tahkik edenlerin İstanbul’a gitmelerinde, memurini mahalliyece tasdik edilenleri tazyik altında bulun-
durmaya bir sebep göremiyorum. Katiyen 75 yaşındaki bir kadının benden izin islediğine dair verilen
malumatı tekzip ederim, istidaları bana getiriyorlardı. Eğer eşhasın her birini bana getirselerdi, her birini
ben görecek olsaydım, o zaman başka işleri göremezdim, kâğıtlar üzerine muamele yapıyorum. Kendisi
hissi insanîden mahrum olarak hareket etmek lüzumunu ileri sürüyorlar. O da bir kanaattir, fikirdir. Fakat
Hükûmet sıfatıyla hareket edildiği zaman, bilakis hissi insanîden tecerrüt edilmez, zannederim.
– 475 –
Pontus takibatına gelince; Samsun’a girmek isteyen usattan da bahsedildi. Yani mesele o şekilde söylen-
di ki güya usat hazırlanmış, Samsun’a gireceklermiş, usattan birkaçı telef olmuştur. Hayır efendiler, öyle bir
şey yoktur ve böyle Samsun tehlike altında, tehdit altında değildir. Bu hususta zan varsa yanlıştır. Samsun’a
girmek isteyen asiler vardır, nedir? Bir kişi, iki kişi. Bunlar geliyorlar, Samsun’a giriyorlar. Bunlar arkadaş-
larına erzak götürüyorlar. Samsun’a girmek isteyen asiler dedikleri işte bunlardır. Geceleri karanlıktan bi-
listifade şehrin kenarındaki evlere giriyorlar, oradan erzak alıp götürüyorlar. Buna mukabil karakollarımız
gerek jandarma ve gerek efradı askeriyeden madut olan karakollarımız şehir civarında ve daha uzak geçit
yerlerinde pusu bekliyorlar. Bunlarla tek tük, hatta sık sık müsademat oluyor. Bu gibi Samsun’a girmek
isteyeniler itlaf olunuyor ve yahut çıkarken derdest olunuyor. Güya bir eşkıya hazırlanmış da Samsun şeh-
rini basmak istiyor, heyetinde gösterilen mesele bundan ibarettir.
Dediler ki; istizah takriri üzerine Dahiliye Vekili telaş etti, aman şiddetli takibat yapınız dedi. Bunun
üzerine 600-700 kişi kadar telef olmuştur. Bununla fahrediyor. Böyle bir şerefi kendilerine tevdi etmeyi
pek ziyade arzu ediyorum. Fakat tarihler buna müsaade etmiyor. Bana tevdi olunan istizah takririnin ta-
rihi tevdii 18 mayıstır. Bundan evvel okuduğum telgrafta da diyor ki; 16. 5. 1338 akşamına kadar altı gün,
gece ve gündüz devam eden müsademede şöyle, böyle zayiat oldu. Kendilerinin istizah takriri vereceğin-
den haberdar olsaydım, belki tebriyei nefs için şiddetli takibat emrini verebilirdim. Maateessüf bu böyle
değildir. Haberim olmadan sekiz gün evvel başlamış bir harekât ki fırka kumandanının vücuduyla baş-
lamış olan bu harekât ve alınan tertibat on beş güne kadar tevekkuf eder. Çünkü fırka kumandanı bütün
kıtaatını oraya toplanması zamanına muhtaçtır. Binaenaleyh, bu hususta kendilerine ayıracak bir hissei
şeref maalesef bulamıyorum.
Gelelim efendim ziyafet meselesine; (Gürültüler) Müsaade buyurun. Çok esef ederim ki, bu ziyafeti ka-
bul edecek bir vaziyette değildim. Bunu isterdim, çünkü güzel tatlılar ve börekler yiyecektim, hiç şüphesiz
gayet nefis ve tatlı ve yemek yiyecektim. Sonra burada da bu izahatı vermekten kurtulmuş olacaktım. Fakat
ne yapayım ki, bu heyet azası hakkında bir tahkikat yapılmış, mümkün olsa bu tahkikatı tevzi ederim.
Bazı ahval vardır ki bunun üzerine böyle alenî bir surette bu heyetle temasa gelmeye Hükûmetin haysiyeti
ve şerefi namına münasip görmedim. Nazikâne bir surette icap etten imtina ettim. Bu mesele, bugün bu
kürsüde mükerreren mevzubahs olmuş bir ziyafet meselesidir. Fakat şunu söylemek istiyorum ki; Şükrü
Beyefendi’nin halk ile temastan maksatları, yalnız Müdafaai Hukuku vücuda getiren dört beş zat ise ben-
deniz o kanaate iştirak etmiyorum. Halk dediğimiz zaman, birtakım mütegallibeleri ve birtakım adamları
anlamıyorum, asıl halkı anlıyorum. Kendilerine hatırlatmak isterim ki (Bravo sadaları ve alkışlar) bu vesile
ile kendilerine hatırlatmak istiyorum ki, vekiller umumun vekilleridir. Halk, yalnız Müdafaai Hukuk he-
yeti değildir, bütün halktır. Binaenaleyh, bu itibarla Müdafaai Hukuk heyetinin ziyafetini kabul etmemiş
isem halk hükûmetinin Dahiliye Vekili olduğumu kendilerinden çok hatırladığımdan ileri gelmiştir.
NURİ BEY (Bolu) — İskele hükûmetini de nazarı dikkate alması lâzımdır.
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Rıfat Beyefendi’nin nutuklarına geliyorum.
Niksar ile Tokat arasındaki şosada yolculuk münkati olmuş, tahkik ettim, Rıfat Bey iddia ediyor 800
silahlı demişim. Halbuki bu yanlış, tekrar ediyorum. Efendiler, o zaman söyledim dedim ki bunu tahmin
etmek müşkil ve güçtür. Benim tahminatına ve hissiyatıma göre 800-1000 kişi kadar silâhlı olmak lâzım
gelir. Fakat efendiler 800 veya 1000 kişi az bir kuvvet midir? Bu bin kişi ellişer kişilik birer çeteye inkisam
etse yirmi çetelik bir kuvvet meydana gelmiş olur ve bunlar her gün yirmi tarafta birtakım şeyler ihdas
eder. Sekiz yüz kişi az bir kuvvet değildir. Size de az bir kuvvet diyerek söylemedim. O zamanki dehalet
edenlerin hepsinin ifadelerini alıyoruz, filân çete ne kadardır? Şu kadar. Onların bildirmesi üzerine hasıl
ettiğim malumat bundan ibarettir. Fırka kumandanı başka türlü tahmin ediyor, o daha ziyade tahmin edi-
yor. Belki mutasarrıf başka türlü tahmin ediyor. Eşkıya bize muntazam kuvvayı umumiyesini vermiyordu
ki biz size kuvayı umumiyesini söyleyebilelim. Bir tahminden ibarettir. Her gün telef oluyor, bilmem ne
oluyor. Biz nasıl tahmin ederiz. Fakat 800 bile olsa yine ehemmiyetli bir kuvvettir. Tokat’ta yedi yüz kişilik
maktul verilmiştir. Bu maktullerin cümlesi silâhlı değildi. Bunu da burada bazı arkadaşlarımız ve Emin
Bey de izah ettiler. Bunların içerisinde silâhlıların adedi azdır. Fakat bunlar ötekilere muavin olarak bulu-
nuyordu ve birinin silâhı düşecek olursa diğeri alıyor ve karşı koyuyor idi, müsademe devam ediyordu. İşte
– 476 –
bu yedi yüz kişiden kaç silâh alınmıştır dendi. Bu silâh meselesine gelelim; filvaki şimdiye kadar elde edi-
len eslihaların miktarı cüzîdir, hatırımda yoktur. Fakat zannımca, ancak iki yüze yakındır. Fakat bu silâh
meselesi dakik bir meseledir. Silâhın eyadii resmiyeye geçmesi için birçok mevaki vardır. Evvelemirde
eşkıya telef olduğu zaman silâhını yanındaki derhal alıyor. Teslim olmaya mecbur olduğu zaman silâhını
derhal bir çalı altına filan saklıyor. Çünkü silâhlı adam silâhsız olarak teslim olayım da belki daha az ceza
göreyim diye tabiî o silâhını atıyor ve orada kalıyor. Ormanları askerler taharri ediyorsa belki bulabilirler,
fakat taharri etmezlerse tabiatıyla orada kalıyor. Sonra ele geçen silâhların bir kısmı, biliyorsunuz ki aha-
limiz de müfrezelerle mukavemet ediyor. Onlar da alıyorlar. Herkes silâhı kendine alıyor. Askerlerden de
ellerine geçen silâhları ya para ile yahut hediyeten arkadaşlarına veriyorlar. Binaenaleyh, resmî makamlara
gelmekte olan silâhların miktarı gayet azdır. Fakat bugün okuduğum telgraftan anlaşıldığı veçhile tarafı-
mızdan müteaddit şehit ve mecruh hasıl olduğuna göre düşmanın da müteaddit silâhları olmak lâzımdır.
Binaenaleyh, yedi yüz kişi telef olmuş ise elbette bunların elinde müteaddit silâhları vardı. Fakat silâhlılar,
dediğim gibi nadiren fırka kumandanlığına geliyor. Daha doğrusu bunlar ahalinin elinde kalıyor ve bu da
daha ziyade muvafıktır. Çünkü müdafaai nefs ediyor.
Rıfat Beyefendi Hazretleri diyorlar ki; marttan evvel bu eşkıyayı tenkil vadetmiştim. Eşkiyayı bitirmek
için çalışmayı vaadettim ve çalıştım. Yoksa kim vaadedebilir ki ve kimde o cesaret vardır ki; ben marttan
evvel, filan müddete kadar kamilen imha edeceğim. Ben böyle vaad etmedim. Mecnun bir hale gelmedim
ki böyle vaadde bulunayım. Fakat çalışmayı vaad ettim ve çalışıyorum ve bu vaadimi tuttum ve tutacağım.
Birçok adamları teslim almışım. Teslim almadım, kendileri dehalet ettiler. Dehalet edenler. Samsun’da
iken bir beyanname neşretmiş idim, bir hafta müddetle Hükûmet eşkıyaya tedabiri askeriyeye tevessül
edecektir. Fakat bilâ kayd ü şart Hükûmete dehalet edecekler varsa, dehalet etsin dedim ve filhakika bunun
üzerine bilâ kayd ü şart dehalet edenler olmuştur. Hükûmetin emrine ve kanunun icrasına itaat edenler
hakkında icabı kanun ifa edildi. Bunların içerisinde de aceze güruhundan olanlar dahile sevk edildiler.
Bir kısmı şurada, burada yerleştirildi, bundan ibarettir. 14 martta ancak tabura emir vermişim, ben çok
emirler verdim. Yalnız siz ona vakıf olmuşsunuz galiba. Mütemadiyen taburun harekâtta bulunmasını
emrettim. Bir tabur Sivas’tan getirttik. Ondan evvel iki yüz kişilik bir jandarma kuvveti Sivas’tan getirttik.
Ondan sonra mütemadiyen Erbaa’ya emirler verdirdim. Yalnız marttan evvel verilen emirler değildir. On-
dan evvelki emirleri bilmiyorsunuz.
RIFAT BEY (Tokat) — Ondan evvel verilmemiş.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Yanlıştır efendim. Bundan sonra diyorlar ki, marta
kadar biraz geridir. Çünkü marttan sonra bir daha harekât yapılamaz ve bir faide yoktur, ondan sonra
takip edilemez buyurdular. Fakat biraz düşünseydiniz, şu son mayıs ayı zarfında takip ve imha edilenleri,
bu sözleri söylemezdiniz. Çünkü marttan sonra pekâlâ takibat oldu ve onlar da imha edilebilir. Rıfat Bey
nutuklarına hitam verirken bendenize üç sual sordular, bendeniz niçin harekâtın başında bulunmamışım.
Evvelemirde Rıfat Bey’e cevaben şunu söylemek isterim ki, ben müfrezenin başında müfreze kumandanı
olarak veyahut fırka kumandanı olarak bulunamazdım. Bendeniz takip harekâtına istikamet vermek ve
istikameti umumiyeyi gerek kumandanla ve gerek mutasarrıfla beraber onların hareketini tayin etmek için
gittim. Mesuliyeti benim üzerimdedir ve bugün yine benim üzerimdedir. Behemahal bütün müfrezelerin
başında Dahiliye Vekilinin bulunmasının imkânı yoktur ve bundan bir faide de yoktur. Belki bir mazarrat
vardır. Fakat benim daha ziyade orada bulunmaklığıma imkân var mı idi? Zatı âliniz Mecliste iken bende-
niz Samsun’da idim. Samsun’a gitmekliğim hasebiyle Hüseyin Avni Bey biraderimizin mucibi münakaşa
ve mucibi tenkit olduğumdan haberdar olmaklığınız lâzım gelirdi. Uzun uzadıya Samsun’a gitmekliğim
ve Vehbi Beyefendiye vekâleti tevdi etmekliğim mucibi tenkit olmuş ve derhal iskatım teklif edilmişti.
Benden evvel ve benden sonra müteaddit defa vaki olan muamele üzerine ben eşkıya takibi için Samsun’a
gittiğim halde burada Hüseyin Avni Bey’in tenkidine hedef olmuştum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Sevdiğimizdendir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Çok teşekkür ederim. Bu muhabbetinize bir parça
daha başka arkadaşlarınızı da ilâve ediniz. (Handeler) Samsun’da meşgul olacaktım ve arzunuz veçhile
Tokat’a, Erbaa’ya gitmeyi ben de arzu ederdim ve oranın ahalisiyle de müşerref olmak isterdim. Fakat yol-
– 477 –
da iken muhterem refikim Vehbi Beyefendi bana telgraf verdi, dediler ki; aman bir an evvel geliniz bütçe
kalmıştır, ıskatımız teklif olunuyor, şöyle diyorlar, böyle diyorlar, bütçe Dahiliye Vekili geldikten sonra
müzakere edilecektir diyorlar, her şeyi bırakınız geliniz. (Doğru sadaları) Bu, benim kabahatim değildir.
Meclisin kabahatidir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Asabiyetidir.
ALİ FETHİ BEY (Devamla) — Evet efendim. Tokat’a gitmek isterdim, hatta daha ileri gitmek isterdim.
Amasya’da bir gün kalmıştım. Mutasarrıfın ısrarı üzerine. Ne yapayım başka vaktim yok idi. Ancak güç
hal ile bir gün kalabildim.
Harekât meselesinde diyorlar ki; neden harekâta her yerden birden başlanmadı? Bu da bir fikirdir. Fa-
kat bu hususta mütehassısların fikrine bendeniz daha ziyade tabi olmak isterim. Murahassıslar diyorlar ki;
daima kuvvetlerinizi daha ziyade en tehlikeli yerlere sevk ediniz ve onları mahvettikten sonra diğer tarafa
tevcih ediniz, yoksa bütün kuvvetinizi parça, parça dağıtacak olursanız her yerde zayıf düşersiniz ve hiçbir
netice elde edemezsiniz, muvaffakiyete maruz olmazsınız. Binaenaleyh, biz daha ziyade bunların fikrine
tebaiyet ettik. Ona ittibaan kuvvetlerimizi topladık ve evvelâ Bünyan gibi ve sonra yerlerdeki mıntakalara
ve saniyen ehemmiyetine göre diğer mıntakaya kuvvetimizi sevk ettik. Yoksa kendilerinin zannettikleri
gibi öyle parça, parça yüzer, iki yüzer kişilik müfrezelerimizi sevk etmiş olsaydık bu muvaffakiyeti ve ne-
tayici istihsal edemezdik. (Pontus’a dair olan vesaiki neşretmek için ne gibi vesaite müracaat edilmiştir)
diyor. Bu hususta yazılmış bir kitap vardır. O kitabı tabı ve Fransızcaya tercüme ettirmek için, çünkü daha
ziyade Fransızcaya tercüme ettirmek lâzımdır. Çünkü daha ziyade Fransızcaya tercüme ettirmek lâzımdır.
Çünkü hakikati biz biliyoruz efendiler, daha ziyade ecnebilerin bilmesi lâzım gelir. İki buçuk ay evvel
İstanbul’a gönderdik. Adnan Beyefendi vasıta olarak İstanbul’a gönderdik, orada tab etmekle meşguldür.
Gayet nefis bir surette tab edilmektedir ki, daha kolay okunsun ve propagandaya daha faideli olsun diye.
Daha bizim uğradığımız haşarat ve zayiatı daha mükemmel bir surette toplamak ve daha mükemmel bir
kitap vücuda getirebilmek için Dahiliye. Hariciye Vekâletleri memurininden mürekkep bir komisyon te-
şekkül etmiştir ve bütün vesaiki toplamakla meşguldür. Emin Beyefendiye rica ederim, ellerinde daha çok
vesaik varsa onları da bize tevdi etsinler, bu komisyon bu kitabı telif etmekle meşguldür, bunları meydana
getirmekle meşguldür. Bunu da bittiği zaman bittabi vücuda getirip neşredeceğiz.
Tokat Mutasarrıfının esbabı istifasını soruyor; Tokat Mutasarrıfı kendisi hastalığa duçar olduğundan
ve saireden naşî bana istifanamesini göndermiştir. Bunun zamirinde bir şey varsa bilmiyorum. Resmî ci-
heti böyledir, başka bir şey yoktur. Muhterem refikimiz Karahisar Mebusu Şükrü Efendi Hazretleri (yoktur
burada sesleri) teveccühkârane ifadatta bulundular. Hakkı acizânemde cidden kendilerine müteşekkirim.
Bu bapta affedemeyeceği birtakım hatalarımı da tadat ettiler. O da Enfiyecioğlu’nun istisnası meselesi...
Yani yukarıda arz ettiğim Enfiyecioğlu namında bir Rum varmış, kafileden ayrılmıştır. Müsaade buyurun
arz edeyim, bu valinin ifadesi. Akçaabat kazasının müracaatı üzerine kafileden ayrılmıştır. Valinin bu
husustaki işarına itimat etmek mecburiyetindeyim. Ondan sonra Hamit Bey’in ismini niçin zikretmişim.
Hayır; katiyen böyle bir şey olmamıştır, bu hatırımdan bile geçmemiştir, bütün mesuliyeti bana aittir.
Binaenaleyh, evvelce de arz ettim, Hamit Bey’in ahvali mahalliyeye vukufu hasebiyle, bu adam eğer fena
adam olsaydı Hamit Bey’in izin vermemesi lâzım gelirdi fikriyle Hamit Bey’in ismini zikrettim.
Bir de İstanbul’a Pontusçu ailelerin gitmesi meselesidir; efendiler, Pontusçu aile namıyla ayrı ayrı git-
miş kimse yoktur. Pontusçu ailesi denilen, Hükûmete resmen vaki olan müracaat üzerine eşhası münferi-
deye verilmiş izinler vardır. Ondan sonra (elhazmi sui izan) düsturunu ileri sürdüler. Filvaki bu düstura
riayet etmekteyiz ve bu usule riayet ettiğimizdendir ki, ancak pek hüsnü hali tebeyyün etmiş olanlara izin
veriyoruz. Eğer bu sui zannı ele almamış olsak müteaddit, binlerce müracaatların hepsine cevabı muvafa-
kat vermek ve hepsini göndermek ve binaenaleyh, aleyhimizde bir cereyana ve propagandalara vesile ihzar
etmek lâzım gelirdi. Binaenaleyh, mümkün olduğu kadar az eşhasa izin vermek meslekini takip ediyoruz
ki bu da kendilerinin ileri sürdüğü düsturdan başka bir şey değildir. Akrididi namında bir adama olacak
zannederim, izin vermişiz de Aziz Çavuş’u hapsetmişiz. Efendiler bu bir kıyası maalfariktir. Biz islâmi
ahaliye, Aziz Çavuş ve bunun gibi birçok kimselere izin vermekte zerre kadar müşkilât çıkarmadık ve bu
gibilere kamilen izin veriyoruz. Aziz Çavuş bir vaka yapmış ise ve bu vakadan dolayı tahtı tevkife alınması
– 478 –
icap ederse neden Akdiridi’ye İstanbul’a gitmesine izin veriliyor da sonra Aziz Çavuş tahtı tevkife alınıyor
diye bir kıyas yürütemez idik. O ayrı bir meseledir, bu da ayrı bir meseledir. Eğer İslamlardan olan emsali-
ne İstanbul’a izin vermiyorsak o zaman onu söylemeye hakkınız vardır. Yoksa birisi tahtı tevkife alınmış da
bu böyle olduğu halde neden buna izin verilmiyor derlerse hiç doğru olmaz. Bilhassa kendileri ulemadan
oldukları halde bu ikisini karıştırmakta bir mana göremiyorum.
Sonra dediler ki; binlerce hanüman söndüren Pontusçulara böyle muamele etmişiz. Yaptığımız mu-
amele... Bulunduğumuz yerde onları itlaf etmekten ibarettir? Fakat alil ve natüvan bir iki kadına yapmış
olduğumuz muameleyi umuma yapılmış surette telâkki etmek doğru olamaz.
RAGIP BEY (Amasya) — Muhterem refiki muhterememiz dediler ki; köyler yakılmamıştır demişim.
Bundan evvel köyler yakılıyordu, hayvanat alınıyor ve sürülüyordu. Şimdi ise köylere tecavüz vaki oluyor
ve bazı kere de köyler yakılıyor. Biz de geri dönüyor, takip ediyoruz. Bazı sürüleri alıp sürüyorlar, biz de
üzerlerine takip müfrezeleri gönderiyoruz. Bu sürülerin bir kısmı istirdat olunuyor, bir kısmı olunamıyor.
Eskiden vaziyetimiz tedafüi idi, şimdi ise tecavüzü vaziyettir. Her nerede eşkıya mevcut ise biz oraya teca-
vüz ediyoruz, arkalarından gidip gasbettiklerini geri almaya çalışıyoruz ve bir kısmı mühimmini alıyoruz.
Bu suretle çalışıyoruz. Yoksa hiç köy yakılmamıştır demedim. Bunlar aç olduğundan mütemadiyen köy-
lere saldırıyorlar. Erzak tedarikine mecburdurlar. Köylere saldırmanın esbabı muhimmesinden birisi de
budur, dedim, eskisine nispetle fark vardır dedim.
RAGIP BEY (Amasya) — Beyefendi kamilen ihrak ediliyor.
ALİ FETHİ BEY (İstanbul) (Dahiliye Vekili) — Yanmıştır efendim, şüphe yok. Müteaddit köyler aynı
zamanda yanıyordu. Tekrar sekiz yüz kişilik bir müfreze hakkında tekrar söylemeyeceğim. Dediler ki;
bendeniz Samsun’a doğru giderken Erbaa’dan ahvali mahalliyeye vukufu olan bazı zevatı istemişim, haki-
katen istedim ve bunu İzzet Bey’in tavsiyesi üzerine ve fikrinden istifade ettim, sonra kendilerine demişim
ki, Erbaa’ya gideceğim, inşallah beraber yaparız. Evet, tamam böyle söylediğimi hatırlamıyorum. Belki
buna benzer bir söz söylemişimdir ve Tokat’a gitmeyi istiyordum. Fakat şimdiden arz ettiğim esbaptan
dolayı -maatteessüf gitmeye muvaffak olamadım- ne yapayım; Emin Bey biraderimizin ilk sözleri arasında
dediler ki; Dahiliye Vekilinin nutkunu işittikten sonra memlekette asî kalmadı zannı hasıl oluyor ve buna
kanaat ettim dediler; böyle bir kanaat verecek ifadata bulunmadım, itikadındayım. Çünkü ben memlekette
âsi kalmamıştır demedim. Eşkiyayı takibe devam etmekle meşgulüz ve takip ediyoruz dedim. Binaena-
leyh, bu ifadatımdan yanlış birtakım hülyalara sapılmamasını rica ederim.
Vesaikin neşri meselesine gelince; bundan evvel arz ettim. Kendileri bu noktaya dokundular, İstan-
bul’da bir kitap telif ettirmekle ve burada da bir kitap telif ettirmekle meşgulüz. Elyevm dağlarda altı bin,
sekiz bin kadar silâhlı vardır, diyoruz. Fakat yapılan müsademeler hep silâhsızlarla vaki oluyor, diyor. Peki
efendim öyle ise bunun silâhlıları nereye saklanıyor ve bu mecruhlar vesaireler kiminle oluyor, müsademe
kiminle oluyor. Bu muhakemenin inceliğini bendeniz pek anlamıyorum.
EMİN BEY (Canik) — Öyle demedim ki.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Silâhsızlarla oluyor dediniz.
EMİN BEY (Canik) — Hayır efendim öyle demedim: Dedim ki Apustol’un yerine Nikola silâhı alıyor
dedim. Vaziyet müsavidir.
ALİ FETHİ BEY(Dahiliye Vekili) (Devamla) — Geçen seneki vaziyet bugünkü vaziyetten daha fena
idi. İşte, Samsun’dan aldığım telgrafı okuyorum. 20 Mayıs tarihlidir.
BİR MEBUS BEY — Biz davamızı ispat ettik.
ALİ FETHİ BEY(Dahiliye Vekili) (Devamla) — Geçen seneye nazaran asayiş çok iyidir diyor. Onlar
saldırıyorlar, fakat buna mukabil bizimkiler de onlara mukabele ediyorlar. (Gürültüler) Tabiî boş duracak
değillerdir ya saldırıyorlar. Aileler içinde masum olanlar da vardır. Çok rica ederim zatı âliniz İstiklâl
Mahkemesi reisi olduğunuz zaman böyle serbest idiler, bırakmamalıydınız ve bunlara cezayı sezalarını
vermeliydiniz ve böyle yanlış hareketlere sevk etmemeliydiniz.
– 479 –
EMİN BEY (Canik) — Çok güzel cevap verdim. Devrettik beyefendi.

ALİ FETHİ BEY(Dahiliye Vekili) — Hükûmeti mahalliyenin bunların masuniyetine dair malumatı
yoktur.
EMİN BEY (Canik) — Olması lâzım gelirdi.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendiler, gerek Trabzon meselesine; gerekse Pontus
meselesine ve kendilerine izin verilmiş olan bazı eşhasa dair vaziyet bundan ibarettir. Bu hususta itikadım
şudur ki: Bugünkü vesait ile azamî surette ifayı vazife edilmiştir. Fakat efendiler herkes kendi iktidarı dahi-
linde iş yapabilir. Ezcümle Karahisar Mebusu Şükrü Beyefendi biraderimizin buyurdukları bu yük ağırdır.
Bendeniz de o itikattayım. Çünkü bu yük pek ağırdır. Rica ederim daha ziyade muktedir bir zat bulursanız
derhal kırmızı rey veriniz ve bendenizi bu yoldan kurtarınız.
REİS — Efendim, Reşit Ağa (Malatya), Doktor Fikret Bey (Kozan) ve Muş Mebusu Hacı Ahmet Ham-
di, (Genç) Mebusu Hamdi Beylerin müzakerenin kifayetine dair takrirleri vardır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim icap ederse üç gün daha devam edeceğiz. (Gürültüler)
BİR MEBUS BEY — Reis Bey, üç saat oldu. Müzakerenin kifayetine dair takrir verdim. (Gürültüler)
REİS — Kifayetin aleyhinde hakkı kelam vardır. Rica ederim sükûneti muhafaza buyurun.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Rica ederim efendiler müsaade buyurun efendim. Evvelki gün Heyeti
Umumiyenin verdiği karar üzerine akşama kadar kemali sükûnetle dinledik. Halbuki biz dün akşam ısrar
ettik ki bunu neticelendirelim dedik.
BASRİ BEY (Karesi) — Gürültü yapılacaksa biz de yapalım Reis Bey.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendiler dün şurada bir karar verdiniz, dönüyor musunuz kararınız-
dan, soruyorum?
REİS — Efendim müsaade buyurun. Hafi celsenin kifayeti hakkında takrirler vardır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun efendim söz söyleyeyim. Efendiler burada Dahiliye
Vekili Beyefendi birçok söz söylemiş ve rüfekayı kirama yegân yegân cevap verdi. Şimdi efendiler bendeniz
hepsine cevap versin demiyorum. Fakat bazı nikatı noksan söylediler ve bazı nikatta itham ettiler. Aley-
hinde bulunanlardan birisinin tenviri hakikat için söz söylemesi lâzım mıdır, değil midir? Artık siz takdir
buyurun. Bendeniz meselenin gayet mühim olduğu kanaatindeyim. Maatteessüf Rıfat Bey arkadaşımızın
takririnin bendenizinkine tedahül etmesi meseleyi bu şekle sevk etmiştir. Bendeniz meselenin hakikaten
tenevvür etmesi için herhalde zannederim ki Dahiliye Vekili Bey de kendi sözlerine karşı vermiş olduğu
cevabın cevabı olmak üzere hiç değilse bir kişiyi dinlemeleri lâzımdır. Kendileri bu kürsüden burada so-
ruyorum diye bendenize sual tevcih ettiler. Kendisinin de şimdi kifayet verilmesine taraftar olmayacağını
zannederim. Ama kendisi kifayete taraftar ise o başka mesele. Bendeniz diyorum ki bu mesele hakkında
bu itibarla müzakere kâfi değildir. «Kâfidir sesleri» Rica ederim hak ve hakikat meydana çıkmalıdır. Eğer
vaktin darlığından bir söz söylemeden bu meseleye kâfi denecek olursa parlamento manevrası addederim.
Buna mukabil bir manevra olmak üzere... Eksiyon yaparız, bu iş kalır. (Şiddetli gürültüler)
REİS — Hafi müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar... Ekseriyetle hafi müza-
kere kâfi görülmüştür.
Şu noktayı da arz etmek isterim ki hafi celse de mevzubahis olan ve müzakerenin kifayeti ile neticele-
nen hususat alenî celsede bahsedilemez ve bunu anladığım halde Riyaset her türlü salahiyeti kullanarak
katiyen men ederim. Bu hususta arkadaşlarımın teemmüllü davranmasını rica ederim.
Efendim hafi celseye nihayet verilmiş alenî celseye geçilmiştir. Celse alenî olarak devam ediyor.
– 480 –
TBMM
15 Haziran 1338 (1922)
Münderecat

İstihzah
1. — Suriye ile yapılmak gümrük itilâfnamesi hakkında Heyeti Vekile kararı.
2. — Moskova Sefaretinde cereyan eden hadisat hakkında teati olunan notalar.
Cilt: 20
55’inci İnikat – 2 ve 3'üncü Celseler
ELLİ BEŞİNCİ İN’İKAT 15 Haziran 1338 Perşembe İkinci Celse
ELLİ BEŞİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Küşat Saat: 2,30
REİS: Hüseyin Rauf Beyefendi.
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Âtıf Bey (Kayseri).
REİS — Efendim; Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey Suriye gümrük mesaili hakkında Heyeti Âliyenize
hafiyyen malumat itasını talep ettiler. Bu celsenin hafi olmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Hafiyen
müzakeresi kabul edilmiştir.
Bundan evvelki hafi celse zaptı hülâsasını okuyoruz.

10 Haziran 1338 Cumartesi
İkinci Celse
İkinci Celse
Reisisani Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in Pontus
meselesine müteallik istizahına devam olunarak teneffüs için celse tatil olundu.

Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde küşat edilerek Pontus meselesine dair istizaha devam edilip ve
bilahire kâfi görülerek celsei aleniyeye geçildi.
Reis
Reisisâni
Rauf
REİS — Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı?.. Söz alan olmadığına göre zaptı sabıkı kabul eden-
ler... Kabul olundu.
1. — Suriye ile yapılacak Gümrük itilâfnamesi hakkında Heyeti Vekile kararı.

REİS — Buyurun Hasan Fehmi Bey.
– 482 –
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Malumu âlileri Fransızlarla akdedilen itilâfna-
me mucibince Suriye ile bir gümrük mukavelenamesi akdedilmesi esası Fransızlarla akdedilen itilâfname-
de kabul edilmişti. Evvelce mahallinde tetkikatta bulunmak üzere Adana Mebusu Zekâi Bey’in riyasetinde
gönderilen heyet hudut üzerinde bir müddet tetkikatta bulundular. Ahiren Fransızlar muhtelif sebeplerle
bu müzakerenin bir an evvel başlamasını ve mukavelenin akdedilmesini bize arasıra yapmakla oldukları
muaveneti askeriye arasında maddi muavenetleri, bu müzakerenin neticesine talik ettiler. Hakikaten kabul
edilen itilâfname mucibince bu gümrük müzakeratının bir an evvel akdi lâzım idi sebat ve samimiyetimizi
izhar eylememiz de lüzumlu idi.
Bilhassa Hariciye Vekilimiz de siyaseti hariciye noktai nazarından Fransızlara karşı şu zamanlarda fev-
kalâde cemilekâr bulunmaklığımızı arzu ve teklif buyuruyorlar. Hakikaten memleketin menafii âliyesi
de bunu âmirdir. Ahiren Zekâi Bey bu komisyon riyasetinden istifa ettiler. Fransızların Suriye’ye hareket
edecek olan heyetin riyasetine bir general intihap etmeleri dolayısıyla -bendeniz Adana’da bulunduğum
sırada- Heyeti Vekile zaten Beyrut’a hudut mesailini tetkik için giden Muhittin Paşa’nın bu işe de memur
edilmesi tensip edilmiş ve verilecek talimatın heyeti umumiye ve hututu esasiyesi hakkında Heyeti Celile-
nize arzı malumat edeceğiz.
Muhittin Paşa’nın Riyasete intihabı keyfiyeti. Fransızların bir General intihap etmeleri dolayısıyla bizce
de aynı rütbeyi haiz bir Generalin tayin edilmesinden ibarettir. Esasen mütehassıs olarak Mersin gümrük-
leri Müdürü Kemal Bey İktisat Vekâletinden mütehassıs bir zat tayin edilmiştir. Hatta ayrıca da Ticaret ve
Ziraat Nazırı esbakı Mustafa Şeref Bey’in de -muvafakat ettikleri takdirde- bu müzakereye memur edilme-
leri düşünülmektedir. Fakat henüz muvafakat cevabı alınamamıştır. Verilecek talimatın hututu esasiye ve
umumiyesini Heyeti Vekile şu şekilde tespit etmiştir:
«Suriye mukavelenamesine esas olacak talimatname.
1. Türkiye ile Suriye arasındaki gümrük mukavelenamesinin hini müzakeresinde devlet noktai naza-
rından takip edilecek esasatı umumiye 8 Mayıs 1338 tarihli İcra Vekilleri Riyasetinin tezkeresi ile tebliğ
olunan (A) numaralı melfuf talimatnamede musarrah olduğundan komisyonun mezkûr talimatnamenin
ihtiva ettiği esasatından ayrılmamağa son derece gayret eylemesi muktezidir.
2. Gümrüklerimizde tarife usulünün tatbiki memleketin menafii iktisadiyesi iktizasından olmasıyla
Suriye ile yapılacak gümrük mukavelenamesinde de bu esasın muhafazası ve her ne sebep ve suretle olursa
olsun tarife esasından inhiraf edilmemesi lâzımdır.
3. Gümrük mukavelesinin ve bilhassa Suriye’ye hemcivar olan mahaller iktisadiyatında husule getire-
ceği tesirata nazaran atiyen takip edilecek hattı hareketin takibine fırsat bulunmak üzere müddeti muka-
velenin azami beş seneyi tecavüz etmemesine itina edilmelidir.
4. Mevaddı atiyenin mütekabil olmak şartıyla hafif bir rüsuma tabi tutulması kabul olunabilir. Fakat bu
mevat bilhassa zikr ve tadat olunarak mahdut maddelere inhisar ettirilmesi ve alınacak rüsum miktarının
alelmüfredat hizalarında gösterilmesi lâzımdır.
A) Tarafeyn mahsulâtı arziye ve ziraiyesi,
B) İnşaata mahsus kereste mobilya vesair mamulâtı haşebiye bu meyana dahil değildir.
C) Hayvanatı fersiye, bakariye, ganemiye ve fıkariye;
D) Mahsulâtı hayvaniye yani, yağ, peynir, yoğurt, süt, yumurta.
E) Kirli ve yıkanmış yün ve yapağı, kıl, ipek, koza;
5. Dahili memlekette en ziyade inkişafa müsait olan pamuk mensucatın himayesi için Suriye’den gele-
cek bu kabil mensucat herhalde umumî tarifeye tabi tutulacaksa bu bapta hiçbir müsaade kabul olunma-
yacaktır.
6. Bir numaralı melfuf Hariciye Vekâletinin tezkeresinde tasrih edilen nevahii mücavereden Anadolu
ile sıkı surette münasebatı iktisadiyesi olan mahaller yalnız Halep ve Antakya’dan ibarettir. Gümrük hu-
susundaki müsaadat Halep ve Antakya mahsulâtı arziye ve mensucatına mahsus olacağı cihetle bu hususa
– 483 –
atfı ehemmiyet edilmesi ve umum Suriye’ye teşmili talebi halinde bu kadar müsait bulunamayacağımızı
söyletmelidir ve ehemmiyetle nazarı dikkate alınacaktır.
7. Suriye’nin el tezgâhlarında vücuda getirdiği iplik mensucatın -yani, yüzde elliden fazlası ipek olan
mensucat- bu baptaki memnuiyetin refiyle ve umumî tarife mucibince azamî resmi alınmak suretiyle it-
haline müsaade itası teklif edeceğimiz sair mevat ve hususatın kabul ettirilmesiyle meşrut kılınmalıdır. Bu
mevaddın tasrih ve müfredatı tespit ve tayin olunan mukavelenameye raptedilmelidir.
8. Suriye iskelelerinden transit tarikiyle Türkiye’ye gelecek ecnebi emtiasıyla Türkiye’den yine mezkûr
iskeleler vasıtasıyla memaliki ecnebiyeye gidecek olan mevad ve eşyanın ahkâmı umumiyeye ve tarifeye
tabi tutulması ve tarifeye tabi tutulması ve bilhassa transit tarikiyle ve Suriye emtiası namı altında Fransa
emtiasının ithalini mani kuyudun mukavelenameye derci hususuna itina olunmalıdır.
9. Fransızlarla yaptığımız itilâfname mucibince bizim toprağımıza temas ederek geçen şimendifer hat-
tının cenup platformu hudut ittihaz olunduğu ve istasyonlar platform dahili addedildiği cihetle Payas is-
tasyonunun Türk hududu dahilinde kalması iktiza edeceğinden itilâfnamenin bu ahkâmının muhafaza
edilmesi ve gümrük ve asayiş noktai nazarından mezkûr istasyonun behemehâl bize teslimi iktiza eder.
10. Demiryollarına ait hususatın da gümrük mesaili ile beraber ve menfaatimize muvafık surette hal-
line çalışmak lâzımdır. Fevzi, Abdullah Azmi, Ali Fethi, Refik Şevket, Doktor Adnan, Hasan Fehmi, Meh-
met Vehbi, Yusuf Kemal, Hasan Hüsnü Fuat»
MALİYE VEKİLİ — Efendim; bu bir numaralı fıkrada işaret edilen Hariciye Vekâletinin Heyeti Veki-
lece tasvip edilen tezkeresi suretini de arz edelim. Bu da birtakım esasatı ihtiva ediyor:
«Fransa Hükûmeti ile akdolunan 20 Teşrinievvel 1921 tarihli itilâfnamenin on birinci maddesi itilâf-
namenin tasdikini müteakip Suriye ile Türkiye arasında bir mukavelei rüsumiye akdetmek üzere muhtelit
bir komisyon teşkil edileceğini ve mukavelei mezkûrenin şerait ve müddeti bir komisyon tarafından tayin
olunacağını ve onun akdine kadar her iki memleket serbestii hareketlerini muhafaza edeceklerini mübey-
yindir.
Maddei mezkûra mucibince teşekkül edecek komisyona tayin olunan Türk Heyetinin vazifei esasiyesi
Türkiye ile Suriye arasındaki münasebatı rüsumiyenin istinat edeceği esasatı ve her iki memleketin yekdi-
ğerine icra edecekleri ihracat ve ithalâtın tabi olacakları rüsumu ve işbu rüsumun hangi miyara nazaran
tayin edileceklerini ve her iki memleketin devairi rüsumiyesinde muamelâtı muktaziyenin mazhar olacak-
ları teshilât ve saireyi tespit etmekten ibarettir. Komisyonun yapacağı şeyler meyanında Devletin siyaseti
hariciyesine taalluk eden en mühim esasat şunlardır.
Evvelâ: Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti alelumum kapitülasyonlar ve bilhassa takyidatı kadi-
mei iktisadiyenin avdet edememesini temine azim olduğu cihetle gümrük muahedesi tanziminde betahsis
muamelei mütekabile esasına riayet etmek ve tanzim olunacak mukaveleyi bir zaman ile tevkit eylemek
lâzımdır. Gümrük mukavelenamesinin tanzimiyle teessüs edecek vaziyeti iktisadiyenin mukavelenamenin
müddeti meriyetince devamı ve andan sonra tarafeynin tekrar serbestii hareketlerini muhafaza etmeleri
umuru tabiiyeden ise de kapitülasyonların mefsuhiyeti bir metni sarih ile Devletlere kabul ettirilmedikçe
eskiden vaki olduğu veçhile gümrük ve ticaret muahedei muvakkatlerinin inkızasından sonra kendileri-
nin ebedî farz ettikleri uhudu kadime nehcinin tatbiki lâzım geleceğine dair müddeiyata maruz kalınmak
muhtemel olduğuna ve kapitülasyonların mefsuhiyeti sarahaten tespit edilmek şıkkına mukabil devletlerle
akdedeceğimiz muahedatı sulhiyede atideki münasebatı iktisadiye ve hukukiyemizin mukavelâtı cedide
ile tanzim olunacağını beyan etmek suretiyle kapitülasyonlar için zımnî bir mefsuhiyet hükmünün derç
edilmesi şıkkı dahi melhuz bulunduğuna binaen muahedenin müddeti meriyeti hitam bulduktan sonra
yeniden bir muahede vücuda getirilinceye kadar her iki memleketin muamelâtı rüsumiyede serbestîi hare-
ketlerini muhafaza edeceklerinin bir münasebet getirilerek bir maddeye derç edilmesi şayanı temennidir.
Münasebatı rüsumiyede bir defa bütün Suriye’nin bütün Türkiye ile münasebatı rüsumiyesi saniyen;
Türkiye ve Suriye hudutlarına mücavir mahallerin münasebatı rüsumiyesi mevzubahs olabileceğinden ve
Fransızların maksadı bilhassa bu ikinci kısma matuf olduğu itilâfnamenin esnayı akdinde cereyan eden
– 484 –
mükâlemat sırasında hissedilmiş olduğundan ve ahkâmı umumiye en ziyade mazharı müsaade millet mu-
amelesinin bilahire düveli sairece istihsal edilmesi halinde anlarca da müktesep olacağından sulhu müte-
akip maruz bulunacağımız ahvali iktisadiye nazarı itibara alınarak diğer devletlere karşı kabul edeceğimiz
ahkâm ve şeraitin Suriye’ye karşı da kabul edilmemesi lâbüttür.
Mütecavir menatıkı hududiyenin münasebatı rüsumiyesine gelince: Bu ahkâm hukuku düvel kavaidi
mucibince en ziyade mazharı müsaade olan milletlerce meksup olmaması için atiyen en ziyade mazharı
müsaade millet muamelesi kaidesi mevzubahs oldukça ekseri muahedatı ticariyede meşhut olduğu misül-
lü işbu muameleden nevahii mütecavire hakkındaki ahkâmı istisnaiyeyi hariç bırakmak lâzım gelir. Mu-
kavelei rüsumiyenin Hariciye Vekâletine taalluk edebilecek işbu esasatı umumiyesinden maada teferruat
hakkında Maliye ve İktisat Vekâletlerinden talimatı lâzime alınmış olması tabiîdir.
Şurası bilhassa şayanı dikkattir ki Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetiyle Fransız Cumhuriyeti ara-
sında akdedilmiş olan itilâfnamenin bazı ahkâmı umumiyeyi de ihtiva etmesine rağmen sıfatı kâşifesi bil-
hassa bir mukavelei mahalliye olduğundan ve Türkiye Hükûmeti Suriye hududundaki muhasematı tatil ve
hali sulhu tesis etmek için fiilen Suriye’ye müstevli olan Fransız Hükûmetiyle müzakere zarureti karşısında
kalmış bulunduğundan ve mukavelenamede Suriye üzerindeki Fransız hukukunun tanındığına delâlet
edecek kuyut mevcut olmadığından ve bunun hini imzasında tarefeyn murahhasları canibinden imza edi-
len protokolün ikinci fıkrasında Suriye’nin vaziyeti hukukiyesinin tebeddülünden mütevellit kâffei nikata
müteallik mesail hakkında kaydı ihtirazı dermeyan edilmiş ve bu mesailin sulh muahedei umumiyesinin
akdi esnasında hallolunacağı tasrih edilerek beyanatı mezkûreyi Fransız murahhasının kaydetmiş olduğu
ve muharrer bulunduğundan Suriye Hükûmeti namına Fransızlarla icra edilecek müzakeratta bu noktai
nazarın daima muhafazası ve Fransızlarla müzakere etmekle minelcümle Suriye’nin vaziyeti hakikiyei hu-
kukiyesi Fransız mandasına tabiiyet şeklinde mütecelli olduğunu kabul etmiş gibi görünmekten içtinap
etmesi iktiza eder.
Fevzi, Abdullah Azmi, Ali Fethi, Refik Şevket, Doktor Adnan, Hasan Fehmi, Mehmet Vehbi, Hasan
Hüsnü, Fuat».
MALİYE VEKİLİ — Mukavelede esas olmak üzere vazedilen prensiplerden birincisi Heyeti Vekilenin
tasvibine iktiran eden Hariciye Vekâletinin tezkeresi ki şimdi okundu. İkincisi gümrüklerde şimdiye ka-
dar tarife usulünden hiçbir sebeple inhiraf edilmemesi yani kıymeti eşya üzerinden resim almak gibi son
zamanlarda İstanbul’un kabul ettiği o usulü sakime tekrar rücu edilmemesi, sıkleti eşya üzerinde ısrar
olunması ki Fransızların da arzu eylediği mesailden birisi de budur ve kapitülasyonlarla mincihetin mer-
butiyeti vardır. Bundan sonra üçüncüsü; mukavelenin müddetinin mümkün olduğu kadar az olmasıdır.
Azami olarak beş sene bundan daha az mümkün ise 2-3 sene olmalıdır. Eğer bu beş seneyi kabul ettirebi-
lirsek bendenizce mühim bir muvaffakiyet ad ve telakki ederim.
Dördüncüsü; mütekabil olmak şartıyla mevaddı atiyenin hafif bir resme tabi olması ki bu da daima
bizden Suriye’ye giden ve Suriye’den bize pek az gelen mevaddır, o derece ki bunların hiçbir resme tabi
olmamasını da kabul edebilirdik.
Çünkü itilafnamede müsait şeraitle bir gümrük mukavelenamesi akdedileceği esası kabul edilince bazı
itirazlar dermayen edebiliriz. Dördüncü maddede tasrih edilen mevaddın hafif bir resme tabi tutulması-
nın mütekabilen olmasını zahiren bir fedakârlık şeklinde gösteriyoruz. Fakat hakikatle hiçbir fedakârlık
yoktur. Hububat, sebze, yağ ve bağçe mahsulü bizden Suriye’ye gider, Suriye’den bize gelmez. Mevaddı
hayvaniye de aynı vaziyettedir. Fakat bunların bütün, bütün resimsiz olarak imrarının da âti için muvafık
bulmadık. Herhalde hafif dahi olsa ufak bir gümrüğe tabi tutulmasını istedik.
Çünkü olabilir ki ileride Devletlerle akdedeceğimiz ticaret mukavelenamelerinde en ziyade mazharı
müsaade millet kaydını teklif ederlerse hububat, mevaddı hayvaniye bütün bütün resimsiz girmiş olmasın,
Bunun için hafif bir resme tabi tuttuk. Hafif bir resme tabi tutulması da menfaatimiz iktizasındandır.
Çünkü bizden onlara çok gider, onlardan bize çok az gelir. Hatta mahallinde tetkikatta bulunan Zekâi
Bey rüfekasının raporları ve o havali Mebuslarından Ali Cenani Bey’le arkadaşlarının mütalaaları dahi
mütalaai aciziyi müeyyettir. Bizden onlara giden çoktur, onlardan bize gelen gayet azdır. Kereste bizden
– 485 –
gider. Mobilya eşyası keresteye dahil değildir. Ham kerestedir. Bizden Suriye’ye gidiyor, Suriye’den bize
gelmiyor. Asıl Fransızların bu gümrük mukavelenamesinin akdini musırran istemelerinin saiki hakikîsi
Suriye kumaşlarının resimsiz olarak Anadolu’ya ithalini temindir. Mukavelenin üssülesasını teşkil eden
bu altıncı maddedir.
Fakat malumu âlileri ipekli kumaşlar hakkında bizim şimdiki halde bir memnuiyetimiz vardır. Bu
memnuiyetin refiyle bunun azamî resme tabi olmasına dair Muvazenei Maliye Encümeninin de Meclisi
Âlinize bir teklifi vardır. Bu teklifi Meclisi Âlinizin nasıl telakki edeceğini bendeniz şimdiden tabiî tak-
dir edemem. İhtimal kendilerine bir fedakârlık şeklinde göstermek için bu memnuiyeti refeder ve Suriye
kumaşlarını azamî resme tabi tutarak memleketimize ithal ederiz. Onun için bu mukavelenamenin neti-
cesine kadar o kanunun müzakeresinin tehiri zarurîdir. Çünkü bir Fransızlara karşı gümrük mukavele-
namesini müsait şeraitle tanzim ettiğimizi, bu baptaki sadakat ve samimiyetimizi memnuiyeti refetmek
suretiyle izhar etmek mecburiyetindeyiz. Çünkü bize ne verdiniz diyecekler. Burada Avrupa eşyasının
Fransız ve Suriye eşyası şeklinde gelmesi varidi hatır oldu. Onun için madde gayet sarih bir suretle tespit
edilmiştir. O derecede ki Suriye’de el tezgâhlarında dokunan ve %50’den fazlası ipek olan kumaşların nevi
ve cinsi alelmüfredat bir cetvel şeklinde tespit edilerek komisyonda bu cetvel üzerine müzakere icrası mu-
sırran tavsiye edilmiştir. Dikkat buyurulmuştur tabiî. Hariciye Vekâletinin tezkeresinde hududa mücavir
olan nevahiye bu müsaade bahşolunmalıdır, deniliyor. Fakat maatteessüf itilâfnamenin esasında böyle bir
sarahat olmadığı için o vakit, derhatır buyurursunuz ki, çok ısrar edildi, günlerce müzakere cereyan etti.
Fransızlar mutlak olarak yani bütün Suriye’ye şamil olmak üzere madde derç etmişlerdir. İtilâfnamedeki
ahkâm bütün Suriye’ye şamil olmak mahiyetindedir. Gümrük mukavelenamesi nevahii maksureye şamil
kalsa idi bittabi daha müsaadekâr bulunabilirdik, yalnız Halep’le Antakya’ya ait kalsaydı daha müsait şe-
raitle akdedebilirdik. Fakat umum Suriye emval ve eşyasına şamil olacağına göre daha kıskanç hareket
etmemiz lâzımdır. Fakat o ciheti de ihmal etmiş olmuyoruz. Müzakereye memur olan heyete diyoruz ki
hududa mücavir olan Halep ve Antakya kumaşları ve mevadı üzerinde daha müsait bulunabiliriz. Diğer
hususatta Fransızlar ısrar etmezlerse... Mamafih bunlar hututu umumiyedir. Müzakerat başladıktan sonra
peyderpey alacağımızı malumatı bittabi Heyeti Celileye arz edeceğiz. Şimdiki halde kabul ettiğimiz müd-
detin beş seneden aşağı olmaması ve kumaşlar üzerindeki memnuiyeti diğer şerait kabul edildiği takdirde
kaldırabileceğiz... (Ne gibi şerait? Sesleri) Mahsulâtı arziye ve mevaddı hayvaniyenin mütekabil olmak
üzere hafif bir resme tabi olması esaslarıdır. Mukavelenamenin hututu umumiyesi bundan ibarettir. Bun-
dan başka mucibi istizah bir nokta varsa emredersiniz arz ederim.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Bugün icra kılınan şu müzakere mukavelename esaslarının Mec-
lisçe tasvip edildiği tarzında mı telakki edilecek, yoksa murahhaslarımızın icra edecekleri müzakerat neti-
cesinde tespit edecekleri mevad berayı tasdik Meclise gelmeyecek midir?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, bu murahhaslara verilen talimatın hutu-
tu umumiyesini Meclisi Âliye arz etmekten ibarettir. Müzakerat neticesinde bu esasattan inhiraf edilmek
lâzım geldiği takdirde pek tabiî olarak derhal Meclisi Âli haberdar edileceği gibi bir netice akdolunacak
mukavelenin Meclisi Âli’ye arzıyla İktisat Encümeninin tetkikinden geçirmek ve bir maddei kanuniye ile
Meclisi Âliye tasvip ettirmek lüzum ve zarureti pek tabiîdir. Bu şimdiki halde murahhaslara verilen talima-
tın hututu umumiyesini Meclisi Âliye arz etmekten ibarettir ve bu hututu umumiyeyi arzu buyurursanız
tasvip edersiniz, arzu buyurmazsanız kararınızı neticeye talik edersiniz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Müsaadenizle bir şey söyleyeceğim. Efendim,
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, birinci talimat 8 Mayıs’ta değil. Hariciye
Vekilinin tezkeresidir o. Heyeti Vekile Riyasetine gitmiş. Heyeti Vekileden Maliye ve İktisat Vekâletlerine
tevdi edilmiş. Maliye Vekâleti, İktisat Vekâleti ile bu arz ettiğim ikinci talimatı tanzim ve Heyeti Vekile-
nin tasvibine ikisi birden dün iktiran etmiştir. Biz bu meselede mümkün olduğu kadar zaman kazanmak
istiyoruz ve kazanmakta menfaatimize daha muvafıktır. Fakat son zamanlarda artık bu işin, daha ziyade
talikinin mümkün olmadığı hudut meselesi için oraya gidildiğinde ve bu işlerin de onlar ile başlanması
zarureti hasıl oldu. Bu talimatnameleri yaptık.
– 486 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Gümrük mukavelenamesini tetkik ve tanzim etmeğe ayrılan bir ar-
kadaşımız tahminen altı yedi aydır oradadır. Binaenaleyh yedi ay evvel bu noktai esasiye taayyün etmişti.
Bundan sonra ne konuşulacak. Bunu bendeniz anlayamadım. Yedi ay sonra bu nikat taayyün edeceğine
evvel edilmeli idi. Yani bundan sonra bunu halletmek lâzımdır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu arkadaşımız yedi aydır ne iş görmüştür?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) — Arkadaşımızın raporları vardır. İki raporu vardır. Arzu eder-
seniz onları da okuyayım ve bu rapor yakın zamanda mayıs içerisinde gelmiştir. Fakat pek mutavveldir.
Aşağı yukarı raporlarda tespit edilenleri bu talimatnamenin ihtiva ediyor. Talimatname belki bu raporların
icmalinden ibarettir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim bunun heyeti umumiyesi üzerinde bir şey söylemek isterim.
Bizim için faideli olarak yazılmış şeylerdir. Bunun nesi eksik, nesi fazla tabiî bu ihtisas meselesidir. Bende-
niz sekiz aydan beri böyle bir meselenin neden tehir edildiğini soruyorum, yoktur.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim; akdetmek istediğimiz mukavele tabii Suriye ile akdedilecek mukave-
lenamedir. Halbuki arada başka vasıta görüyoruz. Eğer bu mukavele Suriye ile akdedilecek bir mukavele
ise karşımızda Suriye Hükûmeti bulunması icap eder. Eğer Suriye hesabına bir Fransız’la mukavele ak-
detmek istiyorsak bunların mümessilleri murahhasları olmadığı için buna salâhiyetimiz yoktur. Binaena-
leyh bunun hakkında bendeniz izahat isterim. Sonra Ankara İtilâfnamesinin birinci maddesinde sarihtir.
Bunların serbestçe rey vermelerine talik edilmiş bir meseledir. Binaenaleyh bizim bunlar namına hareket
etmeğe hakkımız yoktur.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, Basri Beyefendi’nin bu sualleri zanne-
diyorum ki Adana İtilâfnamesi akdedilirken vaki olacak bir sual idi. Yekdiğerimizi aldatmayalım. Evet
bir Suriye mukavelesi yapıyoruz ve karşımızda bir Suriye Hükûmeti tanıyoruz Suriye namına muamele
yapıyor. Fakat bugün hakikatte Suriye bir Fransız işgali altındadır. Fransızlar bugün Suriye namına hareket
ediyorlar. Bu hakikati zannederim Basri Bey de Heyeti Celile kadar vakıftır. Binaenaleyh biz sizi tanımayız.
Karşımızda bir Suriye Hükûmeti vardır o gelsin mi diyeceğiz? Bunun zamanı mıdır? Mesele yoktur. Onu
dedikten sonra mukavele de yoktur, heyet de yoktur.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Heyette Suriye’den bir kimse var mıdır?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Suriye’den bir kimsenin olup olmadığını tabiî heyet
orada anlayacaktır.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Mesaili maliye ve iktisadiyeyi bizim heyete refakat eden zat
kavrayabilecek midir?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz arz ettim. Zekâi Bey’in istifası üzerine
hudut mesaili vesaire için Adana’da bulunan Muhittin Paşa’nın, bendeniz Adana’da bulunduğum sırada
Heyeti Vekile bunu riyasete memur etti. Çünkü Fransızlar oraya bir general tayin ettiler. Bu zatın memur
edilmesi zarurî idi. Muhittin Paşa heyetin reisidir. Fakat Mersin Gümrük Başmüdürü gibi gümrük me-
murlarının en kuvvetli ve en mütehassıslarından bir memurumuz mevcuttur. Diğer cihetten de arz ettim
ki Ticaret Nazırı sabıkı Mustafa Şeref Bey’in bu vazifeyi deruhte ettikleri takdirde aza sıfatıyla iştirakleri
takarrür etmiştir. Fakat henüz kendilerinden muvafakat cevabı alınamamıştır. Bilhassa Adana’yı alâkadar
eden şimendifer mesaili gümrük mesailiyle halledileceğine göre Nafia Müsteşarı sabıkı ve elyevm Nafia
Müfettişi Umumîsi Muhtar Bey de memur edilmiştir. Elde bulunan mütehassıslara nazaran meslek itiba-
riyle memleketin en kuvvetli şahsiyetleri tefrik edilmiştir.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Zekâi Bey’in esbabı istifasını zikreder misiniz?.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz bilmiyorum.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Suriye murahhasları bulunmadığından dolayı istifa
ettiği söyleniyor.
– 487 –
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır, efendim öyle değildir. Zannederim başka.
Esbabı istifayı bendeniz görmedim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Mustafa Şeref Bey kabul etmezse kimi göndereceksiniz?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Eğer Mustafa Şeref Bey kabul etmezse onun yerine
başka birisini göndeririz. Artık o bugünün meselesi değildir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Karşımıza çıkacak olan murahhaslar Suriye murahhasları olarak mı çıkacak-
lar, yoksa Fransız murahhasları olarak mı tanıyoruz?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Suriye murahhasları olarak tanıyoruz. Suriye-Tür-
kiye mukavelenamesi akdediyoruz ve bittabi karşımızdaki murahhasları da Suriye murahhasları addedi-
yoruz.
HAMDİ BEY (Biga) — Mademki Fransızlar Suriye’yi işgal ettiklerinden dolayı Suriye namına kabul
ediyoruz. Binaenaleyh sekiz aydan beri, gönderilen heyeti murahhasa şimdiye kadar müzakereye girişip te
itilâfnameyi meydana getirmemişlerdir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz demedim ki Fransızlar Suriye’yi işgal
ettiklerinden dolayı Suriye Hükûmeti namına hareket ediyorlar.
Suriye memurları suretinde telâkki ediyoruz. Mukaveleyi de böyle akdetmek mecburiyetindeyiz. Fakat
hakikatten uzaklaşmayalım. Yani ortada bir hakikat vardır. Fransızlara siz Frasızsınız. Biz Suriye memuru
istiyoruz karşımızda demenin manasını anlamıyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, bendenizin sualim, bu memlekete ilm ü irfanıyla iştihar
etmiş, ticaret ve ziraat yapmış olan bir zatın Muhittin Paşa’nın tahtı riyasetine verilmesidir. Mustafa Şeref
Bey’in reis intihap edilmemesinde bir hikmet var mıdır?..
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) (Devamla) — Efendim, evvelce de arz ettim, ki
Fransızlar, bir general tayin ettiler. Hudut mesaili, gümrük mesaili, şimendifer mesaili olan bunların üçü
de yekdiğerinden tefrik edilmiyor. Onlar, müzakereye memur komisyonun riyasetine bir general tayin
ettikleri için, bizim taraftan da aynı mecburiyet hissolunmuştur. Başka bir mecburiyet yoktur.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Reis Bey, sual tarzını değiştirdi. Ya müzakereye başlayalım yahut sual
sorulsun?
REİS — Efendim; sual soruyorlar. Başka türlü hareket edemem. Yahut Hasan Beyefendi, müzakere
küşadını teklif ederler, o zaman uzun uzadıya istizah yaparsınız. Öyle olmadığı takdirde namütenahi söz
vereceğim. (Tabiî, soracağız sadaları)
… (Van) — Fransızlarla akdedilecek olan mukavelenamenin Şark hududu nereye kadar?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, rica ederim, hudut hakkındaki mukave-
leyi burada uzun uzadıya müzakere ettik. Cezüretül ibni Ömer’in...
(Van) — Efendim, maruzatım o değil, bunu sualden maksadım oradan ötede rüsumat memurları
var mıdır, yok mudur?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, itilâfname mucibince, Suriye ile akdedi-
len itilâfname mucibince Şark hududuna müntehi olan hudut neresi ise gümrük mukavelenamesi de oraya
kadar caridir. Ondan ötesi Irak hudududur, serbesttir, umumî tarife ahkâmı bakidir.
… (Van) — Şimdi orada rüsumat daireleri var mıdır?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Vardır, tabiî birçok nevakıs ile beraber rüsumat
memurları vardır. İnşaallah yakında bütçesini tasdik buyurursunuz. İyi bir şekilde bütçesi tasdik edildik-
ten sonra, tensik, ıslah edeceğiz.
REİS — Efendim, daha sual soracak var mıdır?
– 488 –
TAHSİN BEY (Aydın) — Suriye Hükûmeti namına karşımıza müzakerata memur edilen Fransızlardan
başka bir heyet çıkabilir. Fakat bunlar, Suriye Hükûmetinin salâhiyetnamesini ibraz etmeyip de Fransız
memurlarının salâhiyetnamesini haiz olarak karşımıza çıktıkları takdirde ne yapacağız?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Bunun cevabını Hariciye Vekili Bey’den isteyiniz.
SOYSALLI İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Hasan Beyefendi; Zekâi Bey’in istifası üzerine Muhittin
Paşa, muvakkaten ve bizarureten mi oraya geçirilmiştir, yoksa daimî bir surette mi oraya intihap edilmiş-
tir? Heyete iş bitinceye kadar riyaset edecek midir?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, bu Heyeti Vekilece tahtı karara alınmış
ve ben Adana’da bulunduğum zaman, tebliğ edilmiştir. Heyeti Vekile de bendenizi bu kararlardan haber-
dar etmiştir. Şimdiki halde Muhittin Paşa heyetin Reisidir. Yarın belki de tebdil edilir, o başka mesele...
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Vekil Beyefendi; bu heyet -zannederim- gönderildi 7-8 ay
oldu. Bu 7-8 aylık mesaisinin neticesi yalnız iki rapordan mı ibarettir? Sekiz ayda bir heyet. Hükûmetin
yaptığı fedakârlıklara rağmen iki raporla mı iktifa etmiştir? Vekâleti celileniz yahut Heyeti Vekile bunu şey
etmiş midir, yani sormuş mudur? Onlar hakkında ne gibi tetkikat yapıyorsunuz? Tetkikat yapınız tetkikatı,
malumu âliniz, mütemadiyen rapor göndermekle olur. Halbuki rapor, mayısta gelmiştir. Şimdiye kadar,
bu sekiz ayda heyet ne yapmıştır? Hükûmet niçin bu kadar müsamahakâr davranıyor? Bu heyet ne kadar
fedakârlık yapmıştır, rica ederim? (Kâfi sesleri.)
REİS — Efendim, söz isteyenler var, onların hakkı ne olacak?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, gelen raporların birisinin tarihi 28 Nisan,
diğerinin de 25 Şubattır. Postalar, bilhassa Ayıntap cihetinden gelen postalar nazarı itibara alınacak olursa
görülür ki yirmi beş, ilâ bir aydan evvel gelmiyor. Yani 28 Şubat, ki bir Mart demektir. Bu da nisanda ancak
gelebilmiştir. 25 Nisan tarihli rapor, mayısın yirmi beşinde yahut nihayetinde gelmiştir. Fakat heyet orada
bütün hududu gezerek, dolaşarak tetkikatta bulunmuştur. Evvelce de arz etmiştim, ki bu meseleyi süratle
halletmek bizim menfaatimize pek de muvafık olmayan mesailden idi. Bugüne kadar tehiri caizdi. Fakat
bugün için akdetmek zamanı gelmiştir. Bunu bir an evvel akdedeceğiz.
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Usulü müzakereye dair söz söyleyeceğim, Reis Bey;
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Menafiimize neden muvafık değil?
REİS — Herhalde müzakere edilmeyecek bir şey için, her zatın bir hakkı vardır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Maliye Vekili Beyefendi’nin bugün bu mesele hakkında, okuduğu ra-
porlar ve söylediği sözler Heyeti Celileye arzı malumat kabilinden midir, yoksa Heyeti Vekile tarafından
tertip edilmiş olan ve burada okunan şeyler için Meclisin bir tasvibini almak için midir? Bunu anlamak
istiyorum. Anlaşılmadı ise tekrar edeyim
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim, gümrük mukavelesinin akdi, esas iti-
bariyle Heyeti Celilece itilâfname ile kabul edilmiştir. Müzakereye memur olan heyete verilen talimatna-
menin hututu umumiyesini Heyeti Celilenize arz ediyoruz. Bu tasdik değildir. Bittabi tasdik, mukavele
akdedildikten sonra esaslı tetkikat icra olunup, bir maddei kanuniye ile tasdik edileceği zamanda olur. He-
yeti Celilenize arzı malûmat ediyoruz. Eğer bunların içerisinde, bundan daha müsait şerait derç olunsun,
derseniz tabiî onu da yaparız. Tabiî biz, en müsait şeraiti teklif ediyoruz. Bu hututu esasiye ile mukavele
akdi imkânı olmaz da tadilât teklif ederlerse bittabi o tadilâttan da Heyeti Celilenize malûmat vereceğiz.
Şimdiki halde bu, bir arzı malumattır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim müsaade buyurunuz, bendeniz tasdik demedim, tasvip de-
dim. Eğer maksat arzı malûmatsa müzakereye lüzum yoktur.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Ben, Hariciye Vekili olarak ısrar ediyorum,
Hariciye Vekili olmaklığım dolayısıyla söylüyorum, bu bir arzı malumattır. Hariciye Vekâletine tevcih edi-
len suallerin mesuliyetini musırran ben deruhte ediyorum,
– 489 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bu Hariciye Vekâletine taalluk eder. (Tasvip işi başka, kabul başka
sadaları.)
REİS — Efendim; müsaade buyurun, Hasan Beyefendi, Meclise geldi mukavele hakkında Meclisi Âli-
nize bazı izahatta bulundular. Meclis azaları bu bapta sual soruyorlar ve söz istiyorlar, söz de söylüyorlar.
Bunu hangi nizamname ile menedeceğim. Yoktur, şimdi benim vasıtai maniam...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, usulü müzakereye dair söz söyleyeceğim.
REİS — Şükrü Bey; sualinizi bitirdiniz mi?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Anlaşılmadı ki...
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Efendim; bu sekiz ay zarfında Maliye Vekâleti, ne gibi tetkikatta
bulunmuştur? Lütfen izah buyurur musunuz?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Heyetin gönderilen raporlarını almış, memle-
ketin menafii iktisadiyesini düşünmüş, tetkik etmiş, bu talimatı tanzim etmiş.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, arzı malumat mezar taşlarına olur. Biz mezar taşı de-
ğiliz. Bizim burada Hükûmetin salâhiyetini tecavüz edip etmemiş olduğunu, mukavelenin itilâfnameye
mutabık bulunup bulunmadığını tetkik etmekliğimiz icap eder. Arzı malumat sözünü bir daha işitmek
istemem. Bu arzı malumat sözü eski gayri mesul hükümdarlara mahsus basma kalıplar idi. Bundan sonra
öyle bir şeyimiz yoktur. Biz burada vekillerin her an harekât ve sekenatını murakabe etmek, yaptıkları
şeyin arzuyu millete muvafık olup olmadığını, salâhiyetleri dahilinde bulunup bulunmadığını tetkik ile
mükellefiz. Benim telakkim bu şekildedir. Heyeti Vekilenin yaptığı şu mukaveleyi itilâfnameye muvafık
değildir diye yırtabiliriz. Fakat arzı malumatla yırtılmaz. Çünkü mesuliyeti zatiye ve şahsiyeleri yoktur.
Ben kendilerini tebriye ediyorum. (O başka... sadaları) Mesuliyetleri yoktur. Evet bizden aldıkları veçhe
dairesinde hareket ettikçe mesuliyetleri yoktur. Mesuliyetleri yalnız icrada vuku bulan hatalarından dola-
yıdır. Yani arzumuzu ifa ederken arzumuz hilâfında vaki olan hareketlerinden dolayı mesuldürler. Yoksa
kanaati zatiyeleri dolayısıyla, memleketlerimin mesuliyeti üzerlerine yüklenmiş, telâfisi gayri kabil, zarar
şahıslarının imhasını bile ehemmiyet bahşolmoyan mesuliyetler dünyadan kalkmıştır. Yalnız mesuliye-
tiniz veçhe haricinde hareket ettiğiniz zamandır. Yoksa mukadderatı milleti size değil, on mislinize tevdi
etmek salâhiyeti bizde yoktur ve veremeyiz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar, refiki muhteremim Hasan Bey bir
söz söylediler, Hariciye Vekili sıfatıyla onun manasını tayin etmek isterim. Öteden beri Türkiye Devleti
bilhassa Büyük Millet Meclisli Hükûmeti sözünün eridir. Verdiği sözü tutar, imza koyduğu işi yapar ve
bizim şanımızdır, şerefimizdir, namusumuzdur, bizzat Türklüktür, Türklük bundan ibarettir. Binaenaleyh
biz Ankara İtilâfnamesiyle mukavelenamesiyle taahhüt ettiğimiz şeyi yapacağız. Yalnız Ankara Mukavele-
namesinin maddei mahsusası mucibince bu komisyon inikat edip mukavelenamesini bitirinceye karar ta-
rafeyn serbestisini muhafaza edecektir. Dünyada her mukavele tarafeynce serbestiyi takyit eden bir şeydir.
Elbette serbestii kayda müreccahtır. Fakat söylediği söz...
REİS — Yani hulasaten Tahsin Bey diyorlar ki buraya giden heyetin karşısına gelecek murahhaslar
Fransa Hükûmeti namına hareket ettiklerini müşir vesika çıkarırlarsa ne yapacaklar?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Mukavelename maddesi sarihtir. Yapılacak mu-
kavele Türkiye ile Suriye arasındadır. Fransa Hükûmeti Hariciye Nezaretinden gelecek değildir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Gelirse...
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurunuz, gelirse gelir. Murahhasla-
rımız o zaman geldi der. O zaman ona göre düşünürüz ve tayin ettiğiniz veçhe dairesinde hareket ederiz.
Şimdiden buna karar vermek nabemevsimdir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Sözünüzü senet ittihaz ediyorum.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim bendeniz de zannederim ki Yusuf Ke-
mal Bey’in verdiği izahattan başka bir şey söylemedim. Mukaveleyi akdetmek için evvelâ hudut mesailinin
– 490 –
tayin edilmesi lâzımdır. Zannedersem henüz kısmen hitam buldu, kısmen de bulmadı. Şimendifer mesaili
de bu mesele ile alâkadardır ve Suriye dahi heyeti bundan on beş gün evvel ikmal etmiştir. Bunun tehi-
rinde menfaat mevcut olmasını söylemekliğim esas itibariyle mukavelenamenin akdini tehir değil, diğer
mesail ile birlikte hal ve intaç etmek gayesine mütevakkıftır. (Mesele yoktur sadaları.).
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Nasıl mesele yoktur, rica ederim. Hatta o kadar mesele var ki; Mec-
lisin şahsiyeti maneviyesine, bu devletin gümrük siyasetinde takip edeceği bir iştir. Bu dakikaya kadar en-
cümenlerle istihfaf edilerek şimdi gelmiştir. Bunda o kadar büyük mesele var ki bu gelen; tetkikat olsaydı
belki hakkımızı affedecektim. Kendi şahsım namına söylüyorum. Fakat maatteessüf encümenlerle istihfaf
etmesinin cezası... Alelacele beyan eylediğim tetkikatla gösterebileceğimi iddia ediyorum. Müsaade buyu-
run, maatteessüf henüz meseleye vakıf oldum. Alınan notlarla arzı malumat mecburiyetinde kalıyorum.
Bu notlar bu meseleye aittir ve gönül isterdi ki...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Encümene gidecekti, onu arz edecektim arz edemedim. Bu müzakere
edilecekse encümene gitmelidir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Sözümü lütfen kesmeyin kardeşim. Birincisi bugün mevzuu mü-
zakere olacak meseleyi iki kısma ayırıyorum. Bir kısmı: Her ne olursa olsun encümene gitmek zaruretin-
dedir... Ait kısmıdır ki gümrük siyasetinde Meclisin kabul edeceği veçheye aittir ki onun hakkında umumî
beyanatta bulunmakla beraber herhalde encümene gitmesi lâzımdır.
İkincisi; ki sözüme buradan başlayacağım. Bu meselenin şekli cereyanıdır ki bendeniz Maliye ve İktisat
Vekillerini Meclise karşı kusurlu görüyorum. O da şudur: Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Fransa
Hükûmetiyle muvakkat bir itilâfname akdetmiş ve itilâfnamelerin ihtiva ettiği ahkâmın birinde, Suriye’ye
ait gümrük mukavelenamesi mütekabilen kabulünü taahhüt etmişler. Demek ki şimdi Devlet ayrı ayrı
mukavele esasını kabul ediyor. Bu bir esastır.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — İtilâfnamenin muvakkat olduğunu nereden biliyorsun?
REİS — Hatibin sözünü kesmeyin efendim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Hiç şüphe etmem ki dünyada müebbet bir mu-
kavelename yapılabilsin ve böyle bir mukavelename bulunabilsin ve bu kusuru yeryüzünde hiçbir Heyeti
Vekileye atfedecek kadar da insafım vardır.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Affedersiniz Reis Bey, hangi mukavelename-
den bahsediliyor. Ankara İtilâfnamesinden mi bahsediyorlar? Bu muvakkattir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Ticaret mukavelenameleri muvakkattir. Binaenaleyh bu ticaret
mukavelenamesinde verilecek talimatta Devletin kabul edeceği gümrük mesaili mündemiç bulunacak.
Ondan sonra da tarife kabul edildiği takdirde mahallince yapılacak tetkikata mündemiç malumatı mü-
teferria da ancak talimatın müteferri aksamını tedvir edebilecekti. Burada Maliye Vekili Beyefendiyi din-
ledik ve devletimizin takip edeceği hat ve hareket hakkında bir şey işitmedim ve söylemedikleri de çok
muvafık olmuştur. Çünkü Meclisçe bu hususta bir karar çıkmamıştır. Ancak müzakeresini teklif edebilir-
lerdi ve böyle bir esas takarrür etmeden de hiçbir mukavelename esasına girişmezdik. İkincisi, bu muka-
velenamedeki maddei mahsusa ahkâmınca oraya bir heyet gönderildi ve o heyet orada hem tetkike hem
müzakereyi icraya memurdu. Biraz evvel Huzuru Âlinizde cereyan eden mütebayin ve sonra Yusuf Kemal
Bey’in himmetiyle telif edilen beyanat resmen muamele yapılması kaldırılmış...
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Ben Hasan Fehmi Bey’in fikrini söyledim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Kaldırılmış ise de hakikaten bu yaşamıştır ve bu yaşadığı içindir ki
sekiz aydan beri yapılamamıştır. Şimdi hiç şüphesiz hakkım yoktur. Beyefendiler müştereken reddettikleri
beyanat hakkında aksini iddia etmeyen ancak eserden müessire intikal etmeğe de benim hakkım vardır.
Binaenaleyh sekiz aydan beri bu hususta bu Devletin takip edeceği siyaset hakkında Meclisin hiç işgal edil-
memesi, encümenlerin hiç kaale alınmaması, hülâsa: Bugün sıkışık bir vaziyette Devletin esasına taalluk
edecek bir iş hakkında Meclise ve encümenlere hiçbir haber vermeyen... Karar alırken düşünülmemiş bu-
lunması bu işi uyutmağa çalışmak fikrinin her şeye rağmen mevcut olduğunu gösterir. Eğer bu siyaset ise,
– 491 –
eğer bu doğru ise neden Meclisin haberi olmadı, neden birlikte iştigal etmedik? İkincisi, aynı meselenin
mühim bir ikinci noktası da müzakereye memur olan heyetin birdenbire tebeddülüdür. Burada Sururi Bey
biraderimiz tarafından haklı olan suale karşı müsaade ederlerse burada olmayan arkadaşlarımın namına
da bir parça izahat vereyim. Oraya giden arkadaşımız çok çalışmış ve hatta alelacele tedarik edilen şu ta-
limatnamelerle Cenani Bey biraderimizin zaten alâkadar olarak toplamış olduğu malumat teşkil etmiştir.
Binaenaleyh o zat bu Meclisin kendisine verdiği salâhiyete ve vazifeye tamamiyle istihkak peyda etmiştir.
Bunu daha evvel soracaklardı ve bu suale cevabı soracaktık ki sualde gayet haklı idi. Cevabı ümit ederim
ki Maliye Vekili Bey verecekti. O zat birdenbire neden tebdili fikir ediyor, neden istifa ediyor. Şuradan
buradan istihbar ettiğimiz rivayette eğer varsa tabiî Maliye Vekili Bey izah edecekleri kendisine istenil-
meden büyük bir hakaret olmuştur. Yani Fransa Hükûmeti tarafından gönderilen, müzakereye memur
Generalin karşısında küçük görülmüştür. Bendeniz istidraten arz edeyim ki bugünkü Hükûmetin, Fransa
Hükûmetinin ve bizim dostumuzun ihtiyacı olduğu kadar bizim de o nispette ona muhtaç olduğumuza
kaniim. Bu maruzatımda katiyen bir fikri tahriş değildir, bilâkis mukavelenamenin bir an evvel tarafey-
nin menfaatına olarak ikmal edilmesine taraftarım. Bu izahatı verdikten sonra ilâve ediyorum ki: Küçük
görülen bir arkadaşımız hamiyeti dolayısıyla memleketini ve mensup olduğu Hükûmet ve memuriyetini
müşkilâta maruz bırakmamak için istifasını vermiştir, kendisini takdir ederim. Çünkü herhalde arada
küçük bir suitefehhüm olduktan sonra dostluklarla kabili istihsal olan bazı iyiliklerden memleketimizi
mahrum edebilir. Fakat buna mukabil Meclisin de, Hükûmetin de bir vazifesi vardı. Hakikaten biz de
onu küçük görmemek idik, yani Vali Muhittin Paşa’yı ondan büyük gösterip tayin etmekle fiilen itirazı
tasdik etmek lâzımdı. Sonra deniliyor ki hudut meselesi: Bu mesele yeni değil idi ki... Zekâi Bey varken
mevcuttu ve o vakit Zekâi Bey pekâlâ riyasetinde devam edebiliyordu. Birdenbire mi her şey değişti? Sonra
unutmayalım ki akdedeceğimiz mukavelename bu devletin kapitülâsyonlara vuracağı ilk darbedir, uzun
müddet ahengi tanzim edeceğimiz bir şeydir. Hülâsa bu mukaveleyi akdeden ve orada çalışacak adamlar
sulh devresine girdiğimiz gün bu Devletin birbirini müteakip akdedeceği bir silsilei mukavelâta az, çok
esas kabul edebilecekler ve bununla demek istiyorum ki ve Hasan Beyefendi’nin fikirlerine katiyen iştirak
etmiyor mu ki, bu mukavelename en ziyade mazharı müsaade olan diğer mukavelâta da tercih edilecek,
müreccah olacak: Hayır efendiler. Ukrayna muahedesinde gösterilen dirayet, veçhe ile artık bu memleket
usulü atika veda etmiş olmalıdır. Biz ticaret mukavelelerimizi her devletle ayrı ayrı akdedeceğiz ve işimize
gelmediği gün onu kabul etmeyeceğiz ve onu yırtarken bir harp devresi açmış bulunmayacağız. Ticaret
mukavelenameleri ne harp ne de sulhnamelere merbut ve ne de en ziyade mazharı müsaade olan bir millet
usulü ile bizden evvelkilerden ibret almak lâzım gelirse 45 sene Fransa’yı inleten usulü sakime bu devleti
yeniden düşürmek hatasına düşüreceğiz. Binaenaleyh akdedeceğimiz mukavelename çok mühim olmakla
beraber diğer mukavelenameler gibi mazharı müsaade olan millet esasında olmayacaktır, usulünce diğer-
lerine numune olmayacaktır. Hatta bilvesile Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey malum olan dirayetlerinden
bilhassa rica ediyorum ki, Rusya dostumuzla ticarî mukavelenameyi akdederken tabiî dostumuzla menafii
mütekabile ve münasebatı samimanemize muvafık bir şekilde bir ticaret mukavelenamesini her iki taraf
samimiyetle akdedeceği için eski Rusya mukavelenamesinde mevcut olan cümleyi her ikimizin nefine ola-
rak kaldırılmasına delâlet etmesini rica ederim. Zannederim ki insaf ile düşünecek olurlarsa onlar da ka-
bul edeceklerdir. Çünkü gidipte Suriye’de yapacağımız bir mukavelename aynen Rusya mukavelenamesine
tatbik edilmesi lâzım gelecek, neden? Artık bu usule dünyanın veda edecek zamanı gelmiştir. Mukavelenin
müddet meselesine gelince: Hakikaten mukavelenamelerde müddet ne pek uzun ne de pek kısa olmalıdır.
Fakat bunun 5 sene kadar kısa bir müddetle olmasını muvafık görürüm. Nihayet mütalaamı arz ediyorum.
Görülüyor ki sekiz ayda tertip edilen sekiz ayda bozulan mukavelenameler her gün tekrar edilecek ve her
vakit yapılacak şekilde değildir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Mesele hakkında mı söylüyorsunuz?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Evet.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Reis Bey, usulü müzakere hakkında söz almışlardı.
REİS — Hayır efendim, söz almışlardı ve mütalaalarını arz ediyorlar. Ondan sonra Ali Cenani Bey var.
Ali Cenani Bey’den sonra da zati âliniz;..
– 492 –
MAHMUT CELÂL BEY (Saruhan) — Bendeniz usulü müzakere hakkında söylemek istiyorum.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Şu halde arz ediyorum ki bugüne kadar -maksadımı hülâsa edi-
yorum- devam eden şekil doğru değildir. Binaenaleyh hatanın neresinden dönülse kârdır. Bunun için
memleketin hakkıyla ve az çok mevcut olan vasati ilmiyle bir heyet yapılması ve gümrük siyasetini Meclis
ve Hükûmet müştereken tayin ettikten sonra onu dirayet ve malumatıyla ve arkadaşlarıyla beraber yap-
mağa çalışacak bir heyete tevdi edilmesini talep ediyorum. İkincisi, bu veçhe doğrudan doğruya Meclisin
hakkıdır. Gerek gümrük ve gerek talimatname meselesinin evvelemirde Muvazenei Maliye ve diğer Maliye
ve İktisat Encümenlerine havale olunmasını ve ilk atacağımız adımların sağlam olması için burada esaslı
surette müzakere edilmesini talep ederim. Badema Hükûmetteki arkadaşlarımızdan bu gibi Devletin mu-
kadderatına taalluk eden bu gibi işlerde encümen refiklerinin kendilerinden daha yabancı -kendi hesabına
söylüyorum- ve kendilerinden daha az ilmen aciz olsak ta memlekete alâkadar olacak arkadaşların iştikari
mesaiden mahrum edilmemesini talep ederim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, bendeniz evvelce sual şeklinde sorduğumu yine tekrar ede-
ceğim. Burada bir talimatname okundu. Bu talimatname üzerine gümrük mukavelenamesi müzakere olu-
nuyor. Bu talimatnamede; biz böyle talimatname yaptık, murahhaslarımıza bunu veriyoruz, murahhasla-
rımız da bunun üzerine hareket edecekler deniliyor. Bendeniz bunu anlarım. Fakat okunan talimatname
bizden tasvip şeklinde çıkacak ise usulü dairesinde ait olduğu encümenlere gittikten sonra Meclise gelmeli
ondan sonra burada müzakere edilmeli, tasvip edilip öyle gitmeli. Başka şekilde müzakeresinin imkânı
yoktur. Şimdi bendeniz soruyorum; talimatnameyi, mevaddı, içimizde hatırlayan kimse var mıdır? (Hayır
sesleri) Hafızam o kadar kuvvetli olmadığından bendeniz hatırlayamıyorum. Eğer kabul edilmek icap edi-
yorsa neyi ve ne üzerine müzakere ediyoruz, bunu bilmiyoruz. Eğer Encümen, giderse tetkik edilir, tab ve
tevzi edilir, ona göre belki hayırlı ve nafi birtakım tadilât yapılabilir ve belki de kabul edebiliriz. Bendeniz
arz ediyorum ki eğer bunun müzakere icap ediyorsa ve Meclisin tasvibi alınmak lâzım geliyorsa Encümene
gitmeli, eğer bize malumat verilipte murahhaslara tebliğ edilecekse edilsin. Ondan sonra yapılan mukave-
leyi tasdik hususunda tabiî müzakere edeceğiz. Hakkımızı muhafaza ederiz, tasvip ederiz. Fakat bu tarzda
ezberden bir müzakere çıkarmak doğru değildir. Eğer Meclisin tasvibi alınacaksa herhalde müzakeresi
icap ediyorsa Encümene gitmelidir. Bu kadar.
REİS — Efendim, müsaade buyurun; Maliye Vekili Beyefendi Heyeti Âlinize mufassal bir talimat oku-
du. Bu tasvip talebi olmasa da Heyeti Âlinizin noktai nazarını anlamak istemesi lâzımdır. Başka bir şey
değildir zannederim. Bazı rüfeka da bu baptaki noktai nazarlarını bildirmek için Riyasetten söz istediler
bunu men etmek için de bir hakkı yoktur ve bu hakkı Riyaset kendinde göremez. Şu halde mesele öyle ce-
reyan ediyor. Neticede bazı tekâlif olursa ona göre takrir muhteviyatlarını Heyeti Âlinize arz ederim. Ona
göre Encümene mi gidecektir, yoksa müzakeresi mi kabul edilecek mesele taayyün eder.
MAHMUT CELÂL BEY Saruhan) — Bendeniz de aynı mevzu üzerine maruzatta bulunacaktım. Biz
bu hususta böyle beyanatta bulunarak Heyeti Vekileye malumatımızı söylemek suretiyle tenvir şeklinde
mi hareket edeceğiz, yoksa bu fevkalâde mühim ve bizim Fransızlarla olan siyasetimize ve dostluğumuzun
devam ve ademi devamına dair olan mesele için dahi tesir yapacak olan bir meseleyi Encümene gönder-
meden burada bir noktai nazarımı tayin edeceğimiz mesele budur. Eğer bu mevzubahs olacak ise burada
doğrudan doğruya yalnız okumakla bunu ihata etmek herhalde müşkül bir şeydir. Encümen bunu alelusul
tetkik eder. Bendeniz de Ali Şükrü Bey’in mütalaatına iştirak ediyorum. Encümene gider ve sonra buraya
gelir müzakere cereyan eder, çünkü mesele çok mühimdir.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendim, Encümenin tetkiki meselesi gerçi mühim bir
mesele olduğundan lâzım ise de bunun için alelusul tabi olunmak, tevzi olunmak lâzımdır. Çünkü her iki
taraf arasında alınıp verilecek bir şeydir. Hasımlar bunu anlar ve manevra çevirirler. Bunun için tabi ve
tevzi netice itibariyle aleyhimize çıkar. Bunun için evvelce encümen tetkik edecekse tabi ve tevzi edilme-
den hafi olarak müzakere etmek lâzımdır.
VEHBİ BEY (Karesi) — Tabi meselesi bu bizim azamî asgari yapacağımız bir iştir. Bunun bir nüsha-
sını biri alıp götürse ve Suriye murahhasına tevdi etse kâfi. Binaenaleyh böyle şeyler tab edilemez. Fakat
– 493 –
Meclisi Âli ve Encümen bunu uzun boylu müzakere edebilir. Onda bir şey yok. Fakat tabi meselesi doğru
değildir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, bu müzakere veçhe müzakeresidir. Karar katî değildir.
Biz bir talimatname müzakere ediyoruz ve bu da ihzari mahiyettedir. Aşağı yukarı ahkâmı da bizce anla-
şılmıştır. Şimdi veçhe hususunda Heyeti Vekile şu vadide serbest midir, değil midir? Yoksa kararı katî ve-
rilecek değildir. O kararı katiye orada verecektir. Yalnız orada nafiz olmazsan ne olur? Bu bir talimatname
ve veçhe müzakeresidir. Vekilin yaptığı şu muamele salâhiyeti dahilinde midir, değil midir? Vekil salâhi-
yetini tecavüz etmiş midir, etmemiş midir? Mahiyeti budur. Bu vadide müzakerenin cereyanını istirham
ediyorum.
REİS — Efendim, hata etmiyorsam veçheleri encümenler tetkik ediyorlar ve Meclise arz ediyorlar. Öyle
olduğu halde de bunda bir makûsiyet var. Heyeti Umumiye 200-300 kişi veçheyi müzakere ederse günlerce
devam eder zannederim. Meclisi Âlinin takip ettiği usul eğer hata etmiyorsam, tekrar ediyorum veçhe
usulünü encümenler tertip ediyor. Onun için efendim, bu müzakere devam eder, takrirler vardır, Heyeti
Âliyenin nazarı tasvibine arz ederiz. Hangisi kabul edilirse o suretle muamele yapılır.
ALİ CENANİ BEY (Ayıntap) — Efendim, bendeniz esas dahilinde maruzatta bulunacağım. Bendeniz
Sezai Bey’in yaptığı tetkikatın noksan olduğuna dair bir arkadaşımızın beyanı fikretmesi üzerine söz al-
mıştım. Fakat mesele diğer bir arkadaş tarafından beyan olunan bahse intikal etti ve bendenizin de malu-
mattar olduğuma dair bir bahis geçti. Onun için Heyeti Celileyi biraz daha tenvir etmek isterim. Sezai Bey
hakikaten kendisine teveccüh eden vazifeyi bihakkın ifa etmiştir. Bendeniz gerek Adana’da iken ve gerek
Kilis ve Ayıntap’a geldiğim zaman ve avdetimde yaptığım tetkikatta hemen kamilen kesbi vukuf ettim.
Memleketin ahvali iktisadiyesini, ihtiyacatını, gümrükler hakkında ne suretle bir itilâf akdedebileceğimizi
bizim menafii âliyemizi, memleketimizin ziraatını, iktisadını, ticaretini muhafaza edecek esasları bihakkın
tespit etmişti. Yani bendeniz diyorum ki bir vazife tevdi edilen herhangi bir arkadaşımızdan daha ciddi
olarak çalışmış ve bunda birçok esaslar tespit etmiştir. Sezai Bey’in gönderdiği rapor iki tane değil bir tane
olabilir. Fakat o raporlar maksadı tamamiyle ifnam edecek derecede mükemmeldir. Yapılacak itilâfın hu-
tutu esasiyesine gelince:
Heyeti Vekile gönderdiği komisyona icrayı müzakere için bir kararname veyahut itilâfname yapmış ve
tahtı karara almış ve Heyeti Celileye bunun hututu esasiyesi hakkında beyanı malumat etmek üzere arz
etmiş, bendeniz bunu şimdiden encümenlerde müzakeresinde teahhur cihetiyle belki faideden ziyade za-
rar telâkki ediyorum. Bugün Suriye ile akdolunacak itilâfın bizim tayin edeceğimiz derecede bir müzakere
açılarak başlanabilip başlanamayacağı cayı mülâhazadır. Olabilir ki bizim yaptığımız çok dar olur, onların
metalibi de çok yüksek olur. Eğer gönderilecek talimatname elastikiyeti haiz olmazsa arada bir burudeti
mucip olur. Faideden ziyade zararı müeddi olur. Bendeniz yalnız bu gösterilen hudut üzerine söylemek
isterim ki bu çizilen hudut vakıa pek mücmeldir.
Bunun için tafsilât vermek icap eder. Fakat gönderilen heyeti murahhasa muktedir ise bu hutut dai-
resinde menafii memleketi muhafaza edebilirler. Yalnız arzu edilecek bir mesele vardır ki Fransa ile bu
müzakerat altı aydan beri devam ediyor. Henüz açılamıyor. Bizim birtakım metalibimiz onların isafına
mani oluyor. Bahusus hudut mesaili; bizim Suriye hududundaki mühim bir iki nokta bu müzakerenin
başlanmasına taalluk ediyor.
Meselâ Kilis kasabasının hemen beş kilometre cenubundan geçen bir hat o memleketi âdeta mefluç bir
hale getirmiştir. General Guro ve Fransız heyeti oradan bize biraz müsaadekârlık yapıyor, fakat şurasını arz
edeyim ki bunu bu müzakerenin bitmesine değil, başlanmasına talik ediyorlar. Orada Keru dağında beylik
bir nokta vardır ki bizim bunu elde etmemekliğimiz ileride bizim için büyük bir gaile açabilir. O meselenin
hallini de aynı meselenin yani itilâf müzakeratının başlanmasına talik ediyorlar. Diğer ihtiyacatı askeriye
var. Tabiî bendeniz asker olmadığım için ciheti askeriyeye dair bendeniz malumat veremem. Müdafaai
Milliye Vekâleti iyi bilir, onların da birtakım metalibi varmış ki onlar da yine bu müzakeratın başlan-
masına taalluk ediyor. Şimdi yalnız Heyeti Celileye bu arzı malûmat cihetinden gelmiş olan bu meseleyi
encümenlere gönderip uzun müddet sürdürecek isek hakikaten bendeniz bunu muvafık göremiyorum.
– 494 –
Çünkü zaten altı aydan beri halledilmeyen bu mesele üç ay daha sürecekse fena bir şekle girer. Yani bu
ciheti Heyeti Celileye arz etmeği muvafık görüyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, evvel be evvel Hariciye Vekili Bey’den bir şey soru-
yorum. Fransızlar gönderilen Mebusun sıfatını Generalden küçük gördüklerini protesto etmişler midir?
Hükûmet buna muttali olarak değiştirmekle sıfatı mebusiyetinin... Efendiler, Heyeti Celilenizin dahilde
ehemmiyeti fevkalâdesi olmakla beraber hariçte yalnız Türkiye Milletini bu vasıta ile tanıyor. Hükümdar
sıfat ve salâhiyetini ve bir rey ile bu sıfat ve salâhiyeti camidir. Ekseriyeti bir rey ile hasıl oluyor. Demek her
şahsın reyinde hükümdarlık kudreti mevcuttur. Öyle cüzî ki kül ifade eder. Öyle cüzî ki reyiyle kül ifade
eder. Çünkü bir rey ekseriyeti ihraz eder. Müsaadenizle tekrar etmek ıstırarında kalıyorum arkadaşlar.
Arkadaşımız Zekâi Bey hakkında Fransızların dediği zaman yani onun sıfatı kendi Generallerinden dun
olduğunu iddia ettikleri zaman Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetini bunu protesto etmiştir. Deminde
arz ettiğim gibi cihan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetini22 tanımış ve hitabını bu millete yapmış-
tır. Türkiye’nin şahsiyeti maneviyesinin yegâne vasıtası Meclisin şahsiyeti maneviyesidir ve burada tecelli
eden bir şahsiyeti maneviyedir. Azada ve her azada cüzî olduğu halde kül ifade edecek kadar bir kudret
mevcuttur. Heyeti Vekile tabi olduğu bir azanın ve bir aza başında Hükümdar kudretini haiz olduğunu
bilip onlara protesto edilmesi lâzım iken etmiş midir? Bunu sual ediyorum.
Sonra Heyeti Celileye bir şey hatırlatmak istiyorum. Hini teşekkülden beri hututu esasiyesini ve veçhe
diye bağırdığı halde daha Devletin gideceği yolu henüz tayin edemedi. Bu sulh mesaili hakkında Muva-
zenei Maliye Encümeninin tahminen bundan iki ay evvel bir teklifi vardı. Hafi celsede müzakeresi lâzım
gelirken maalesef şimdiye kadar bu cihet nazarı dikkate alınmamış ve makamı Riyaset Meclise tevdi et-
memiştir.
REİS — Nedir efendim?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Muvazenei Maliye Encümeni mütehassıs celbiyle gerek böyle malî
ve gerekse gümrüklere ait ve gerek haricî ve adlî mesaili müzakere etmek için bir istihzaratta bulunmak
teklifinde bulunmuştur.
REİS — Bu ahvali maliye hakkında Muvazenei Maliye Encümeninin mazbatasında mıdır?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hayır efendim öyle değil.
REİS — Bu mazbata dahilinde mi?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Ayrı efendim.
REİS — O halde bu okunmuş ve havale edilmiştir efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Şimdi efendiler, geçen sene bu acı misal başımızdan geçti. Fakat
iğmazı ayn ettik. Bekir Sami Bey heyeti Loyd Corc’a gittiği zaman Loyd Corc ne istiyorsunuz demişti.
Deyince apışmışlar, efendim yirmi dört saat müsaade demişler. Efendiler Sevr muahedesinin hangi
maddelerini hangi suretle tadil istiyorsunuz, deseydi ve ahvali maliyenizi nasıl görüyorsunuz deseydi,
efendiler Bekir Sami Bey kendi dirayet ve fetanetinden bir şey söylerdi.
Fakat bizim için muta ve meşru olabilir mi idi? Büyük Millet Meclisi şu zaruretleri gördükçe zanne-
diyorum, bu hadisat bizi teyakkuza davet ediyor. Bu hadisat herhalde yirmi dört saat Avrupa’nın vuku
bulacak sulh konferansı on gün sonra müzakeresine hazır olsun dediklerinde belki Hariciye Vekâleti kendi
kanaat ve içtihadına göre bir şey yapmıştır. Fakat Büyük Millet Meclisi bunu görmemiş ve muttali olmamış
hatta veçhenin manası bu suretle anlaşılacaktır.
Buradan sellemehüsselâm bir heyet kalkıp gidecek ve Heyeti Celilenin haberi olmadan orada bir şey
yapacak, geldiği zaman efendim, biz bunu istemiyoruz, biz azamî, asgarî esaslar üzerinde istikbal için
hutut ve hareketimizi çizmek mecburiyeti katiyesindeyiz, işte bir proje, bir talimatname geldi, bakınız,
– 495 –
ne güzel bir misal oldu. Kaldı ki efendiler Heyeti Vekilenin salâhiyeti dahilinde midir? Suriye Devleti ile
münasebeti nedir, buradan üç sual çıkar.
Suriye Devletini bugün misakı millî hududu haricinde olarak bulundurmak ıztırarındayız ve bize de
tekme vurdular, bunu unutmadık. Fakat bunu cahil yaptı, ecnebi tebaası yaptı. Fakat buna uhuvveti İsla-
miye tabiî nefret etmiştir. Biz bu his tesiri altında kendi siyaset projemizi değiştiremeyiz. Ne olursa olsun
biz oradan bir tekme yedik. Orada şahsiyeti maneviyesini haiz bir Hükûmet vardır. Benim karşıma gelen
Fransız, Fransız’ı göndermeyecek, vazife ona düşer, ben orada hudut çizdim. Misakı millî böyle, orada ben
kimi tanıyorum? Suriyeliler. Gelen bir Suriye memurudur.
Fakat Suriyeliler ne kadar insanlığa ve kendi namuslarına sahipler ise sahiplik kendilerine aittir. Ancak
bizim buradan fuzuli söylememiz, diyorum, kalbimiz sızlar ve vatanımızın eczasındadır. Ne yapalım ki
zaruret. Bugün bir elde seksen küp tutulmaz. Biz tutmuşuz bu ıztırar bizi mazur gösterir. Cihana karşı
ve Allaha karşı bu vazifei yegâne, ekseriyeti Müslüman teşkil eden Suriye Hükûmeti dolayısıyla o küfranı
nimet etmiş kısımdır. Allahtan temenni ederiz ki o kuvveti İslamiye bizi yine birleştirir. O başka mese-
ledir. Yoksa o his altında burada şöyle midir, böyle midir? Suriye’ye ait bir meseledir. Vazife onlara aittir.
Bize ait değildir. Yine Hariciye Vekiline karşı bir mesele söylüyorum. Bu Zekâi Bey meselesi dolayısıyla
söylüyorum. Muhtar Bey efendim diplomatik sıfatı haiz olan zevatın Rusya’ya gelmesi tekessür etti. Bu
nazarı dikkati calip, gelecek adamlara adi pasaport verilmesi. Çünkü Rusya’da kanun yok. Asayiş yok.
Bunun için şu tahtada bir ilân gördüm Bundan sonra Rus hudutlarından geçecek, gelecek adamlar sıfatı
diplomatikiyeyi haiz değil. Canım nasıl haiz değil efendim. Hâkimiyeti milliyeyi icabında nefsinde bir rey
ile tecemmu etmesi gibi ve bütün kudreti celbeden bir ferdin bu suretle tutulup müzakerattan çıkarılması...
Muhtar Bey’in bu işarı nazarı dikkate alınmaması lâzım gelirken bunun bize tebliğ olunmasının sebebini
Hariciye Vekili muhtereminden anlamak istiyorum. Bu Zekâi Bey meselesi cihana karşı Hükûmetin mev-
kiini düşürecek mahiyettedir. Çünkü 3-5 adam bir kabine, bilmem ne, kimin hesabına eskiden bir Hü-
kümdar olurdu, bir kabinesi olurdu. Evet, hayır ve şerri elinde bulunurdu. Fakat bugün günlerinin bu sıfat
ve salâhiyetinden münezzeh olduklarını unutuyorlar mı? Yani bundan bendeniz kendime bir paye, değil
efendiler. Bu milletin ve Meclisin şerefidir efendiler. Bunun için her Mebusun sıfatını hürmet etmek bu
suretle milletine hürmet etmek, varlığına, hissiyatına hürmet etmek bu bir zarurettir. Zatı meselede nok-
sanımız yalnız bu değildir, efendiler. Yalnız Suriye gümrükleri değil bu da esas olacaktır tabii umumidir.
Binaenaleyh herhalde mütehassıs celbiyle alınacak neticeyi biz bugünden takarrür ettirmeliyiz, tayin ve
tespit ettirmeliyiz. Her Vekil kapitülasyonlar hakkında ne fikr vardır, umuru idare hakkında ne fikr vardır.
Meclisin hariciyede azami fedakârlığı ne olacaktır? Hangi şeraite vabestedir? Hudutlarımızdan buradan şu
fedakârlığı yaptık. Batum’dan şunu yaptık. Diğer taraftan da bir fedakârlık mümkün müdür? Değil midir?
Bunlar şimdiden vazifemizdir. Ahvali maliyemiz hakkında istikbalde Düyunu Umumiyemiz var, reji var,
bilmem ne var, yüz bin sual var. Misakı Milli burada mana ifade etmez efendiler. Yani hissiyatınıza Misakı
Milli kelimesi tercüman olamaz. Onun tahtında cilt cilt kitaplar teşkil edecek usuller var. Zaruretler var.
Biz bunları tespit etmezsek Misakı Millinin hakkımızı dava ettiğine kani değilim. Milli hudut başka, milli
istikraz başkadır. İktisadi, mali, adli birçok tazyik altındayız. Efendiler, belki Avrupalılar değil oraya kadar
Viyana’ya kadar hudut verir. İsmi nedir? İşte ismi Suriye hududu gibidir. Onlar milli İstiklâlimizi yıkmak
istiyorlar. Milli hududun ehemmiyeti yoktur. Bugün onun çerçevesi içerisinde İstanbul var. İstanbul’dan
niçin sormuyorsunuz, biz niçin İstanbul’a gitmiyoruz. İstanbul bizden değil mi? Misakı Millimiz dahilinde
değil mi? Yani Suriye’yi mevzubahs ediyoruz böyle. Fakat zaruretler, ihtiyaçlar karşısındayız böyle. Elhâ-
sıl efendiler mesele bununla bitmez. Tevfik Rüştü Bey güzel izah buyurdular. Gitmek ıztırarındadırlar.
İstikbâl için herhalde bunun... Heman temin edecek şu takrirlerin acilen müzakeresi ile işin hallini teklif
ediyorum.
REİS — Efendim. Hüseyin Avni Bey’in bahsettikleri mütehassıslara ait Muvazenei Maliye Encümeni
mazbatası hayli zaman evvel hafi celsede ruznameye dahil olmuştur. Şimdi tahkik ettim. Maalesef teah-
hur etmiştir. Çünkü malumu âlileri hafi celsede bahsedilmek lüzumu görüldükten sonra, hafi celselerde
ruznameyi şimdiye kadar takip etmek imkânı hâsıl olamamıştır. Misali işte şimdi Maliye Vekili Beyefendi
hafi celsede Suriye gümrükleri hakkında bazı beyanatta bulunacaklarını söylediler ve müstacel olduğu-
– 496 –
nu söylediniz. Heyeti Âlinize arz ettim, kabul ettiniz. Hafi celse açıldı. Hâlâ o münakaşat devam ediyor.
Bundan sonra da aynı müstaceliyetle Heyeti Âlinizi tenvir etmek isteyen Hariciye Vekili Beyefendi’nin
beyanatı devam edecek. Ruznamede bu belki de mevzubahs olamayacak. Bir celsei hafiye için de ayrı bir
gün olursa... Günlerimiz tarzı mesaiye taksim edildi ve Heyeti Âliyenizce kabul edildiği için ancak bir
talep ile veya mühim bir ihtiyaç ile Heyeti Âliyenize arz olunacaktır. Yani zarureti mutlaka karşısında
böyle oluyor. Faraza bugün Hükûmetin verdiği bu programın lüzumunu hisseden Riyaset, hayır böyle şey
olamaz, müzakeresi tayin edilen diğer mesail var diyebilir mi? Ben Makamı Riyaseti işgal etmek itibariyle
arz etmeğe mecburum ki bu tarzda giderse bundan başka türlü de idare dilemiyor. Bunlar bir saniye bile
hatıra gelmesin ki bir maksadı mahsusla yapılıyor. (Hayır, hayır sesleri.) Yani imkân dairesinde çalışılıyor
ve biz de isteriz ki bunlar hemen halledilsin. Haftada beş gün kabul ettik bundan fazlası olamıyor. Çünkü
Meclisin vazifesi malâyutaktır. İcrai, teşri her umuru müzakere etmek salâhiyetinde olan bu Meclisin vazi-
fesi tahammülsüzdür. Allah cümlemizi muvaffak eder inşallah. (İnşallah sadaları.)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, Hüseyin Avni Bey Hariciye Vekâle-
tinden üç sual sordu. Birinci sual, Zekâi Bey’in istifasına mütealliktir. Zekâi Bey’in istifasına dair telgraf-
namesi şimdi dairededir. Getirilebilmiş olsaydım mesele hallolunurdu. Yalnız muhteviyatından hatırımda
kalanları arz edeyim. (Söylediğiniz sözler kati sadaları) Uğrayacağı muamele aynı zamanda benim uğra-
yacağım muameledir. Çünkü ben Hariciye Vekilinizim. Maazallah Meclise bir hatar -hakaret kelimesini
kullanmak istemiyorum- olmamıştır ve olamayacaktır, inşallah. (İnşallah sesleri.) Yani Meclise gelmesi
lâzım gelen bir şey olursa evvelâ bana gelecek. Binaenaleyh arz ediyorum. Meclise karşı bir şey olmuş ise
olanı kendi üzerime alıyorum. Fakat emin olunuz ki olmamıştır ve Zekâi Bey biraderimiz benim noktai
nazarıma göre bihakkın çalışmış ve bihakkın ifayı vazife etmiş ve memlekete karşı pek büyük bir fedakâr-
lık göstermiştir. Zekâi Bey birinci telgrafında istifa etti. Sebebi ise Fransızlardan bir mektup gelmiş, onda
diyor ki Suriye tarafından Gümrük Komisyonu için filân, filân memur edildi.
HAFIZ HAMDİ BEY (Biga) — Hepsi Fransız olmak üzere...
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) (Devamla) — Memur edildi diyor. General Guro
bu komisyonun Riyasetine General Petla’yı da memur etmek istiyor ve buna mukabil sizin bir zabit tayin
etmeği nazarı itibara alacağını tabi bir şeydir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Müsaade buyurur musunuz, bu mektup kime veriliyor?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Bu mektup Hamit Bey’e veriliyor. Hamit Bey
bu mektubu ya bir hata eseri olarak veya ligarazin Zekâi Bey’in eline veriyor. Zekâi Bey’in tabii bundan
fevkalâde müteessir oluyor ki -yerden göğe hakkı vardır- istifa ediyor. Bunu Heyeti Vekilede tezekkür
ediyoruz ve Zekâi Bey’in mesaisini takdir ediyorum ve kendisini tekrar reis intihap ederek kendisinden
kabulünü rica ediyoruz. O zamana kadar da malumu âliniz komisyon teşekkül etmemişti. Yalnız Zekâi
Bey memur edilmişti. Ahiren komisyon teşekkül ediyor ve kendisine tayinini yazmakla beraber kendi
kalemimle onun gönlünü alacak sözler yazıyorum. Fakat Zekâi Bey tekrar istifa ediyor ve diyor ki Heyeti
Vekilenin hakkımda gösterdiği şeye şöyle böyle şey ederim. Fakat bir defa bu muamele vaki oldu diyor. La-
port’un bana karşı bir tarziyesiyle bunun önü alınabilirdi ve ben yine bizim Gümrük komisyonuna devam
edebilirdim. Fakat zatı maslahat Hükûmetimizin bugünlerde Fransızlarla olan münasebatı itibariyle ben
başka bir zatın burada çalışmasını evlâ görüyorum, diyor.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Çok temiz hareket etmiştir.
YUSUF KEMAL BEY ((Hariciye Vekili) Devamla) — Evet çok temiz hareket etmiştir. Ben kendi hesa-
bıma Zekâi Bey’e karşı pek çok... Onun için Zekâi Bey’e karşı Hüseyin Avni Bey biraderimizin sorduğu sual
itibariyle vuku bulan muamele budu ve Laport’un bu sözüne bir hakaret manası vererek, habbeyi kubbe
yaparak bir protesto istemek zannediyorum istememekten daha evlâdır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Böyle olduğu için ben de muvafık görüyorum.
– 497 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Cereyan eden hadisat budur ve tekrar ediyorum,
gıyabında söylüyorum. Zekâi Bey’in harekâtı gayet merdane ve bilhassa vazifesi itibariyle gayret müddek-
kikane bir harekettir.
Gelelim ikinci suale; dediler ki Muhtar Bey bir şey yazmış, bundan sonra Battım tarikiyle gideceklere
ve ezcümle Mebus arkadaşlara diplomatik pasaport vermeyeceğiz diye yazmış. Zannederim tezkere Ma-
kamı Riyasettedir, istermiş diye yazdım Meclisi Âliniz de bunun muktezasını bize bildirsin dedi, Meclisi
Âli verilecektir der bize. Hariciye Vekili ver der, ben de veririm. Bitti başka bir mesele yoktur. Yalnız Ma-
kamı Riyaset öyle tensip etmiş ise Makamı Riyasetin bileceği iştir, tabii. Sonra maatteessüf bazı Mebus
arkadaşlarımızdan bazılarının ellerine vermiş olduğumuz pasaportların suiistimale uğradığını öğrendim.
Bilmiyorum, benimkilerden mi, yoksa başkaları mı?
Tahkik ediyorum. Kuryelerimizden ticaret edenlerden yakalananları öğrendik. Onun için pasaport
diplomatiksin önünü aldık. O suretle yazmaya mecbur olduk ve elbette ve elbette Hariciyeden giden bir
memura (Pasaport diplomatik) verirsek usulün haricinde ben ona verdim. Çünkü Meclisi Âlinizin kara-
rıyla her isteyene (Pasaport diplomatik) evleviyetle veririm; ikinci cevabım da bu.
Gelelim üçüncü cevaba; -ki ehemmiyetlisi de budur- Arkadaşlar, evvelâ bu mesele Hükûmetten evvel.
Hariciye Vekilinden evvel Meclisi Âlinize aittir ve bendenize sual teveccüh etmez. Çünkü ben Hariciye
Vekili burada bir maksadı mahsus ile yani bana söylettirmek için veya malumat almak için suallere maruz
kalıyorum.
BİR MEBUS BEY — Bu sual sizden değildir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Geçen gün malumu âliniz Edirne Mebusu muh-
teremi Faik Beyefendi Nihat Reşat Bey hakkında bir sual sordu, cevap vermeğe mecbur idim. Fakat bana
sorarsanız ben cevap vermek istemiyordum. Çünkü ısrar ettiniz, oda, Nihat Reşat Bey’in mevkiini pek
müşkül hale koyduracak sözler söylettiniz. Söylemek istemezdim, fakat söylettiniz. Söyle dediniz. Onun
için benim bileceğim Misakı Millidir. Arkadaşlar ben bir çaresini bulur da Heyeti Vekilenin muvafakatıyla
sulh için bir çarei tesviye bulursam, açık söylüyorum, o tabii size gelecek, fakat ben pek mühim bir mese-
leyi mevzubahs etmiş oldukları için ve bütün istikbali nazarı dikkate alarak, mesuliyetten teberri etmek
gareziyle şunu arz ediyorum ki bu pek ağır meseledir, pek ehemmiyetli meseledir ve biz sulhta azami ne
yapacağız? Asgari ne yapacağız? Rica ederim. Bu hiç kimseden ademi emniyeti istilzam etmez ve yüz kişi-
nin içinde konuşulmaz, âdet değildir. Binaenaleyh Hariciye Vekili temamen emrinize âmededir, Hariciye
Vekili sizin çizdiğiniz yolda gidecektir. Hariciye Vekiline şimdiye kadar verdiğiniz program, çizilmiş mu-
ayyen yol Misakı Milli idi. Ahvali nazarı itibara alırsınız, her şeyi şey edersiniz. Misakı Milliyi tetkik edip
etmemeği nazarı itibara alırsınız, ona göre kararınızı verirsiniz, bana dersiniz ki: Hariciye Vekiline, Hari-
ciye Vekili şu yolda gideceksiniz, ben öyle gideceğim. Milletin menafiine ufak bir çare bulupta mesuliyeti
üzerine alarak bir şey yapabiliyorsa onu da size getiririm, çare budur... Fakat tekrar tekrar arz ediyorum,
ihtisasa müteallik mesailde Hariciye Vekâleti dedikleri gibi hakikaten vesaite malik değildir. Sonra arka-
daşlar yine zaman oluyor, diyoruz ki; sonra diyorsunuz ki; siz vekiller hayır işinize geldiği vakitte Meclisin
sıfatı icraiyesi vardır. İşinize gelmediği zaman da her istediğiniz şeyi yapıyorsunuz, diyorsunuz.. İki tarafta
zannederim ki haklıdır. Fakat yalnız şurası sabittir ki burada öyle karşımızda kabine var. Burada bir Mec-
lisi teşrii var. Meclisi teşrii kabineye hiç karışmaz. Kabine; Meclisi teşriiye karşı yalnız kanun hususlarında
müracaat eder. Bir Heyeti Vekile yoktur. Onun için ihtisasları olanlardan Hariciye Vekâletine bu bapta
muavenet etmek isteyenler varsa Hariciye Vekâleti maalmemnuniye, kemali minnetle bunu kabul eder.
Maliye mesailinde, iktisat mesailinde vesair, vesair umum mesailde. Çünkü bunlar hakikaten noksandır.
Hüseyin Avni Bey’in dedikleri gibi Hariciye Vekâleti vazifesi olduğu için az çok bir şey yaptı. Ledelhace
söylenecek sözleri hazırladı, fakat bunlar kendi ihtisası dairesinde mümkün olduğu mertebe hazırlanmış-
tır. Onun için şu liman şöyle olacaktır, bu liman böyle olacaktır, bu hususta Hariciye Vekâletinin ihtisası
yoktur. Binaenaleyh iki kelime ile cevap veriyorum. Hariciye Vekâleti Meclisi Âlinin bu hususta tamamiyle
emrine amadedir. Yalnız Hariciye Vekâleti şu noktada Meclisi Âlinizin nazarı dikkatinizi celp eder ki şe-
raiti sulhiyemizin azami, asgarisi münasip veçhile görüşülmeli ve münasip veçhile tayin edilmeli. (Doğru
sesleri.)
– 498 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendeniz her nevi azami ve asgari mesaildeki beyanatı âli-
niz gayet doğrudur, bizim Hükûmetten istediğimiz Hükûmetin bu mühim müzakerata gireceği zaman
ittihaz edeceği hattı hareket hakkında istishap eylediği sağlam malumatı haiz olup olmadığıdır. Biz zanne-
diyoruz ki haiz değildir, bunu Mecliste müzakere edemez. Fakat bunlara ihtisas sahipleri lâzımdır. Bu lü-
zuma her vekâlet tamamiyle müttehittir ve fakat bu hususta maliye için yazdık ki bunda tamamiyle aciziz
maalesef. Çünkü bu bir ihtisas ve hukuk meselesidir, bunda aciziz. Hükûmetten istediğimiz bizim nereye
gideceğimizi bilmiyoruz ve nereye doğru götürüleceğimizi bilmiyoruz. Bu hususta lâzım olan doğrudan
doğruya kendisinin ve ikinci derecede Meclisi Âlinin mesuliyetine taalluk eden bu istihzaratı yapsın. Yani
mütehassıslar celbetsin ve çalışsın aradığımız meseleyi kendisinde bulalım. Bu noktada vekâleti âliyeleri
sulh meselesinde, sulh noktai nazarından alâkadar olduğu nazarı dikkatinizi celbediyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) — Hariciye Vekâleti bundan çok evvel zannederim kânunusani
içinde bir istihzaratı sulhiye komisyonu yaptı. Her daireden birer arkadaş geldi, görüldü her arkadaşa bazı
sualler tertip edildi. Onların bazısına cevap aldık, bazısına almadık.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hah işte.. Sekiz aydır size cevap verilmemiştir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Bazı arz edeceğim şeyler vardır, sonra arz ede-
ceğim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Sekiz aydır cevap vermemiş vekaletler var.
REİS — Efendim, çok rica ederim müzakereyi ihlâl etmeyiniz.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendim, Suriye gümrük mukavelâtı meselesi hakkın-
da ait olduğu vekâletin beyanatını dinledik Bunda oradaki heyeti murahhasaya yani komisyona bir talimat
iradesi, bunun bazı arkadaşlarımız encümene tevdiini ve tetkikini münasip gördüler. Bendeniz bundan
son derece tevahhuş ediyorum ve meseleyi şu suretle görüyorum. Bendeniz buna müteallik mesaili arz
ettiğim gibi rençperce düşünüyorum. Bu meselede bir rençper çarşıya satış için gönderdiği bir zahire ve
hayvanını gönderdiğinde diyor ki oğlum şu hayvanı sat, kaça satayım? Bin beş yüz kuruşa sat. Almazlarsa
nihayet bin kuruşa veriver, diyor. Efendim eğer müşteri bin kuruşa kadar demesini duyarsa bin kuruştan
fazla bir para çıkmaz. Şu halde bu rençperle evlâdın arasında esrar olarak kalmalıdır, bu mesele tabi ve
tevzi, encümenlerde müzakeresi vesaire dolayısıyla eğer bizim gümrük mukavelâtı yapacağımızı karşımız-
daki bir heyet duyarsa herhalde bizim siyasetimiz mutazarrır olur ve bunun gibi mesail hakkında Meclis
berayı malumat telâkki etmeli, çünkü ikinci bir mesele daha bu mukavele akdedildikten sonra Meclise
gelecektir. O vakit hükmü katisini verir. O vakit tetkik eder. Bunun için evvelemirde bu meselenin kapatıl-
masını teklif ediyorum ve ruzname müzakeresine geçilmesini rica ediyorum
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim Heyeti Celilenize arz edilen talimat-
namede evvelâ gümrük tarife usulünün tatbiki ve devamı meriyetinin temini ve müddeti mukavelenin beş
seneyi tecavüz etmemesi, nevahii mütecavirede mahsulâtı arziye ve mevaddı hayvaniyenin hafif bir resme
tabi olması, Suriye tezgâhlarında el dokuması olan kumaşların nevi ve cinsi tasrih edilmek suretiyle yüzde
elliden fazla ipekli olan eşyanın memnuiyetinin refi ile azami resme tabi tutulması ve bu şeraitte şimendi-
fer mesaili, hudut mesaili ile birlikte hal ve intaç edilmesine dair olan bir talimattan ibarettir. Tevfik Rüştü
Bey arkadaşımız siyaseti iktisadiyemizin henüz malum olmadığından Heyeti Vekile hangi istikamete doğ-
ru gittiğini bilmediğinden şimdiye kadar veçhenin tayin edilmediğinden uzun uzadıya şikâyetlerde bu-
lundu ve siyaseti iktisadiye ve milliyemizin ne olduğunu sual ettiler. Bendeniz cevaben diyorum ki veçhe
tayini doğrudan doğruya Meclisi Âliye ait vazaifi esasiyedendir. İktisat Encümeni şimdiye kadar veçheyi
tayin edip Meclisi Âlinin tasvibine arz etmeli idi. Bendenizin bir ay zarfında Maliye Vekâletinde gümrük
mesaili hakkındaki Hükûmetin siyasetini tespit edip Heyeti Celilerinize ait olan kısmı ihzari bir şekilde
olsun zannediyorum ki bir vakit ve zaman dahi bulamadım. Şahsi kanaatimi sual ediyorlarsa bendeniz bilâ
tereddüt diyorum ki ben himaye taraftarıyım. Fakat bu benim şahsi kanaatimdir. Meclisi Âli tayin edeceği
veçheyi ya himaye esasını kabul edecek veyahut Tevfik Rüştü Beyefendi’nin tababette olduğu gibi iktisatta-
ki ihtisasları, vukufu tamları itibariyle serbestii mübadele esasını belki kabul edebilir. Fakat bu Meclisi Âli
veçheyi tayin edecektir. Adana itilâfnamesi Meclisi Âlinin tasvip ve kabulüne iktiran edeli zannederim altı
– 499 –
ay geçmiştir. Gümrük mukavelesinin akdi o zamanki itilâfname iktizasındandır. Bugüne kadar İktisat En-
cümeninde bilhassa Tevfik Rüştü Beyefendi ki 1337 senesinde o encümenin reisi bulunuyorlardı ve o sene
de yine daha ziyade alâkadar bir encümende de bulunuyorlar veçheyi lütfen tespit ettirip Heyeti celileye
sevk ettirmiş olsalardı daha nafi ve daha esaslı elde etmiş olurduk Zekâi Bey’in esbabı istifası hakkındaki
izahatı Hariciye Vekili Beyefendi izah buyurdular. Bendeniz Zekâi Beyefendi’nin fevkalâde hizmet ettiğini
hatta Osmaniye’den ileri şimendifer işlemediği halde o uzun yolu karadan gitmek suretiyle ve bütün hu-
dudu dolaşarak ve ehalii mahalliye ile temas ederek birçok yorgunluklar ve mezahime katlanarak birçok
tetkikatta bulunduğunu da arz ettim. Bu defa istifasından sarfı nazar ettirmek için Adana seyahatimde
kendisinden birçok ricalarda bulundum. Hamit Bey’in hatası neticesi, artık bu mektubu tam bir resmi de
telâkki etmeyebilirdik. Çünkü bu ikinci konsolosun Valiye hitaben yazdığı bir mektuptan ibaretti.
TAHSİN BEY (Aydın) — Ne diyordu efendim?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) — Yusuf Kemal Bey izah ettiler. General Pelle isminde biri tayin
edildi o rütbeyi haiz bir Generalin tayini hakkında ikinci konsolosun Zekâi Bey’e ait bir mektubu idi. Bun-
dan Zekâi Beyefendiyi haberdar etmek lâzım gelmez iken Hamit Bey’in hatası neticesi bittabi bunu Zekâi
Bey görüpte istifasında ısrar etmesi pek tabiî idi. Şerefini ve izzeti nefsini vikaye için yapması zaruri idi.
Muhittin Paşa’nın tayini de arz ettim ki zaten orada hudut mesaili ve sair mesaili görüşmek için Beyrut’ta
bulunan Muhittin Paşa’nın bu istifa üzerine tayini zaruret kesbettiğini Heyeti Vekile bendeniz burada bu-
lunmadığım zaman tasvip ettiler. Bendenize Adana’da tebliğ ettiler. Esasen Muhittin Paşa’nın tayini Zekâi
Beyefendi’nin istifasında ısrar etmesinde ve ikinci defa istifasını tekrar eylemesinden sonra mütehaddis bir
meseledir. Bidayeten hiç varidi hatır bir mesele değildir.
Sulh mesailine ait vesaik ihzarı: Zannediyorum ki bendenizden evvel vekil olan Hasan Bey zamanında
İstanbul’a müsteşar olan Zekâi Bey gönderilerek İstanbul’dan birçok vesaik celbedilmiştir. Bunlar tema-
men ve ihtiyacatımızı kâfidir demiyorum. Fakat herhalde daha esaslı bir surette İstanbul’dan birtakım
vesaik cemederek bunları tertip, tasnif edip Hariciye Vekâletine vermek zaruridir. Fakat düşününüz ki
İstanbul’dan kayıt almak, bilhassa maliyeyi en ziyade alâkadar edecek mesail Duyunu Umumiye mesailidir.
Bugün Düyunu Umumiyede Düveli mütelifenin dayinler vekilinin tahtı idaresindedir. Bunlar öyle bir dai-
reden suhuletle evrakı alıp istifade etmek gibi basit mesailden değildir. Bunlar zaman ve mesailidir. Mama-
fih mühim bir miktarda vesaik elde edilmiştir. Düyunu Umumiye mesaili ki en ziyade maliye ile alâkadar
olan Düyunu Umumiye mesaili zaten oldukça açık mesaildendir ve icap edecek vesaik için de lâzım gelen
teşebbüsat devam etmektedir. Sulh ciddiyetle mevzubahis olduğu sırada mesaili maliyeyi de yakından ala-
kadar edecek Düyunu Umumiye işlerinin biinayetullah ihzar edilmiş göreceksiniz bunu. Talimatnamenin
Meclisi atice kabul ve ademi kabulü meselesinin şimdilik müzakeresi bendenizce nabemevsimdir. Çünkü
pazarlıkta nazarı dikkate alacağımız esaslar bunlardır. Belki bundan fazla menfaat koparırlar. Verilen ta-
limatın bir hututu umumiyesini arz ediyorsunuz veyahut malumat kabilinden telakki buyurursunuz bu
Meclisi Âliye ait vezaiftendir. Fakat herhalde zaman, vakit kalmamıştır. Çünkü dün Heyeti Vekileden çıkan
bu meseleyi yirmi dört saat geçmeksizin Meclisi Âlinize arz ettim. Zannederim bundan fazla da suhulet ve
sürat olamazdı. Bugüne kadar ne için teahhur etti diyeceksiniz. Bugüne kadar henüz ciddi surette ne Suri-
ye’den ne de bizim taraftan komisyon halinde, Heyet halinde tayin edilmiş sahibi salâhiyet heyetler mevcut
değildir. Zekâi Beyefendi diğer bir müşavir yanına alarak tetkikatta bulunmakla vaktini geçirdi ve Suriye
heyeti de henüz yakın bir zamanda tahakkuk etmiştir. Binaenaleyh arz ettiğim talimatı tasvip buyurarak
bunu şimdilik telgrafla kendilerine vermekliğimizi ve onlardan bu esas haricinde alacağımız malumat da-
iresinde, ufak tefek tadilât iktiza ettiği takdirde Heyeti Celilenizi haberdar edeceğimizi ve binnetice muka-
velenamenin Heyeti Celilenizin usul ve nizamnamei dahilisinin tarifatına muvafık olmak üzere, tetkik ve
tasdikinize arz edileceği pek tabidir. Onun için tensip buyurursanız bu talimatnameyi şimdiden telgrafla
heyete bildirelim. Müzakere başlasın. Diğer taraftan İktisat Encümeni, nazarı dikkatten kaçmış daha başka
esaslar varsa bunları da lütfen tetkik ve tespit buyursun ve Meclise arz etsin veyahut Maliye Vekâletine
bildirsin. Onları da bilahire tebliğ ederiz ve arz ettiğim gibi neticeyi de Heyeti Celilenizin tasdikine arz
eyleriz. Binaenaleyh eğer bu talimatnameyi o encümene göndermek için vakit olsaydı elbette bendeniz
evvelâ encümene götürürdüm, encümende de tetkik edilirdi. Orada da hasbihal ederdim. Encümenin
– 500 –
fikrini alırdım. Ondan sonra, Meclise gelirdim Fakat Heyeti Vekileden 24 saat evvel aldım ve aradan beş
saat geçmeden Heyeti Celilenize arz etmek mecburiyeti karşısında kaldım.
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Arkadaşlar, bendeniz meselenin yalnız bir cihetini mevzubahs etmek
istiyorum. O da Zekâi Bey’in çekilmesi ve yerine Muhittin Paşa’nın tayin edilmesi meselesidir. Karşıların-
da müzakereye girişeceğiniz devletin adamları bizim orada bulunan murahhasamızın yerine bir başka-
sının tayin edilmesi lüzumunu ihsas etmişler, demişler ki: biz General (Pelle) isminde rütbesi büyük bir
Generali murahhas tayin ettik. Binaenaleyh sizden de o makamda o rütbede birisi gelsin.
Bunu gerek Hariciye Vekili ve gerek Maliye Vekilli Beyefendiler söylediler. Her nasılsa Zekâi Bey da bu
meseleye muttali olmuş. Zaten evvele iktifa etmiş iken istifasında tekrar ısrar eylemiş.
Zekâi Bey’in yerine tayin edilen Muhittin Paşa’nın liyakat ve ademi liyakati meselesi biraraf, bende-
nizce mühim olan cihet şudur: Büyük Millet Meclisi azasından birisi bir heyeti murahhasa riyasetinden
çekiliyor ve onun yerine diğer bir zat geçiyor. O zat asker olsun, sivil olsun, benim bildiğime nazaran Tür-
kiye’de Büyük Millet Meclisi azasından daha ziyade büyük mevkii haiz kimse yoktur. Binaenaleyh bizim
yeni müzakereye başladığımız bir sırada zannederim ki: Müzakereye giriştiğimiz Devletin adamları ile
aynı müsavi şerait altında bulunmuyoruz. Çünkü eskiden beri memlekette kapitülasyonlar cari olduğu
sıralarda Devletler ve bilhassa düveli muazzama; bizim murahhaslarımız hakkında ve saire hakkında alt-
tan alta imali nüfuz ederler ve istediklerini getirirlerdi. Bugün bunlar şüphesiz olamaz. Lâkin onları kendi
fikirlerini ihsas ettikten sonra biz oraya yine Büyük Millet Meclisi azasından birinin riyaseti altında erbabı
ihtisastan mürekkep bir heyet gönderse idik bugün bendenizin arz etmek istediğim zararı harici tevellüt
etmezdi. Bugün bir zararı haricî vardır. Büyük Millet Meclisi azasından birisi kalkmış -velev o adam liha-
miyetin istifa etmiş olsun - onun yerine mevkii içtimaisi, mevkii resmisi o kadar büyük olmayan bir zat
geçirilmiştir, ihtisas meselesini ayrıca bir tarafa bırakalım. Onu mevzubahs etmek istemiyorum bu nokta
da zannederim ki Heyeti Vekile yanlış bir yola gitmiştir ve bugün bir zararı harici vardır. Karşısında mü-
zakereye giriştiğimiz adamlar diyecekler ki istediğimizi yaptırdık. Büyük Millet Meclisi azasından birisi
kalkmış O Generalin karşısına o General derecesinde diğer bir General geldi. Kendilerinde bir zehabı batıl
husulüne meydan verilmiştir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Söz isterim, bu noktaya cevap vereceğim. Ar-
kadaşlar mademki istiyorsunuz. Ben mesuliyetin hiçbir kısmını deruhte etmemek istiyorum. Her türlü
mesaili Heyeti Celilenize arz ediyorum. Rica ederim, zararı haricî yoktur. Zararı haricî vardır diyorlar, bir
zararı haricîyi defetmek maksadıyladır ki Muhittin Paşa oraya tayin edilmiştir. Bu kayıtların hepsi mu-
teber olmak üzere arz ediyorum. Bir garazı haricî defedilmek maksadıyladır ki Muhittin Paşa mecburen
tayin edilmiştir. Mütalaaları pek doğrudur. Büyük Millet Meclisi azasından birinin yerine Büyük Millet
Meclisi azasından bir diğeri tayin olunabilir, doğrudur. Fakat bu olmamakla bir zararı haricî davet edilme-
miştir. Dedikleri gibi olsa idi belki daha iyi idi. Fakat arkadaşlar ayın on sekizinde Puankare belki bizim
mesele ile görüşmek üzere Londra’ya gidiyor. İstanbul’dan Beyrut’tan vesaireden gümrük komisyonları bir
an evvel teşekkül edip işe başlamadıkça filân, filân adamlar ismini bahsetmek itemiyorum. Onun için bun-
lar olabiliyor. Arkadaşlar eğer siz bu mülâhazatı haricîyi bu idare cihetlerini derpiş etmeyiz, bunu derpiş
etmemek bir hatadır derseniz o başka mesele... (Hayır sadaları)
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Şu halde zararı haricîyi bidayeten yapmış olduğunuz anlatılıyor.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Sualinizden bir şey anlaşılmamıştır ki efendim.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Devamla) — Eğer mesele Zekâi meselesi ise bidayeten zararı haricî yaptı-
ğınız anlaşılıyor. Zekâi Bey’in umum hariciyeyi idare edemediğinden midir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Hayır, Zekâi Bey kendisi çekiliyor. Geri çekil-
miyor. Zekâi Bey’e tekrar tekrar arz ettim. İkinci defa olarak rica edildiği halde istifa etti. Yalnız burada
arkadaşlarımızdan birisi diyor ki niye yerine Büyük Millet Meclisi azasından birisi Reis intihap edilmemiş
olsaydı diyor. Evet ben de esas itibariyle diyorum ki öyle olsa idi daha iyi olurdu.
– 501 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Muğla) — Bir Meclisin huzuru ıttılaına bir hakikati tekrar arz etmek ve zaten
malumu olan bir hatırayı tekrar yenilemek isterim. Vakıa itiraf ediyorum ki sanatım doktorluk olmak
itibariyle iktisadiyat ile de merak dolayısıyla uğraştım ve hiçbir vakit onun makamını işgal eden zevat
kadar bilmek iddiasına girecek cüretkârlardan değilim. Ancak hatırınıza getirmek istiyorum ki geçen sene
Muvazenei Umumiye lâyihası Meclisi Âlinize tevdi edilirken Muvazenei Maliye Encümeni lütfen bir eseri
teveccüh mahsus olmak üzere mazbata muharrirliğini bendenize vermişlerdi. O vakit bu hususta yazdı-
ğımız mazbatada şunu yazmıştık. Sırası gelmişken rüsumat siyasetimiz hakkındaki kanaatimizi da bir iki
cümlede hülâsa etmek istiyoruz. Gümrükler evvelâ bütçemizin mühim bir adedini teşkil eden esaslı vergi-
lerimizden biridir. Saniyen mahsulâtı dahiliyemizi himaye vasıtasıdır. Binaenaleyh; esası mevcut olmayan
masnuat için dahilde hayat fiyatının imkân dahilinde ucuz olması da başlıca endişemiz olduğundan bu gibi
mevat hususunda gümrük rüsumu muhtaç olduğumuz vergiden fazla bir şey olmamalıdır ve aynı zaman-
da memleketi israfından kurtarmak istediğimiz mevat için de kapı kilidi hizmetini ifa eder. Bilâkis ithalini
teshil edeceğimiz makine vesaire için rüsumdan da vazgeçecek kadar serbesti taraftarıyız. Mesaili ticariye
ve münasebatı beynelmilele taalluk eden bu rüsumun tayini miktarında zaman zaman tadil ve tashihi
mümkün bir tarife usulünün idamesi ve münasebatımız olan devletlerle ve bilhassa mubadelât itibariyle
pek sıkı alâkadar olacağımız hükûmetlerle ayrı, ayrı mukavelâtı ticariye akdi lüzumuna kail bulunuyoruz.
Hülâsa; gümrük rüsumunun muhtaç olduğumuz bir vergi olduğunu bir an nazardan dur tutmayarak ne
serbestii mübadeleci nazariyatın ne de himayeci esasatın bir şekli katide kabulüne taraftar olmayıp iktisadi
millî ve maslahatın icabına göre (Oportünist) hareketi kendimiz için daha muvafık buluyoruz. Bu gümrük
siyaseti iki üç cümlede -tabiî gümrük siyaseti ile uğraşan arkadaşlar bilirler ki- hututu esasiye çizmiştir.
Binaenaleyh burada yapacağımız tarifeler aynen mevzubahis olacaktır. Binaenaleyh Encümenin Meclise
takdim ettiği daha mutekaddem fıkralar karara iktiran ettiği halde ve müzakeresi gelemediğinden dolayı
kesbi katiyet etmemiştir. Yoksa katî bir veçheyi Hükûmete çizmiş olacaktık. O halde biz ayrı mukavelei
ticariye taraftarıyız ve daima kendi masnuatımızın mevcut olup olmadığını nazarı itibara alarak tarifeyi
tanzim edeceğiz. O tarifede asgarî ve azamî gayeleri ona göre çizeceğiz ve orada yaptığımız fedakârlık mu-
kabil, mütekabil fedakârlık içindir ve hiçbir vakit bütün eşyada himayeci deyip kendimizi gümrük rüsumu
içinde hapsedecek değiliz. Yanlış kanaatlerle bizde mevcut olmayan eşyaya beyhude gümrükler koyarak
halkı gümrük vergisi vasıtasıyla soyacaklardan değiliz. Nitekim; üç gün evvel Hariciye Encümenine havale
edilen seyr ü sefain meselesinde Encümen bu noktai nazarı, nazarı dikkate almış, küçük kabotajın ancak
devletlerin kendi hakkı olduğunu ve kimseye verilemeyeceğini, fakat onu ecnebi sefinelerine vermeğe
mecbur olduğumuz müddetçe rüsumu bizim sefaine tatbik ettiğimizden fazla koymayarak, ihracatımızı
beyhude pahalandırmamak esasını kabul etmiştir ve isabet etmiştir ve onunla demek istemiştir ki bu esas
itibariyle ancak bir vergi esasını kabul etmişizdir. Binaenaleyh bu, mukavelenin akdi ve onun maddeleri-
nin tayini ve tespiti meselesidir. Bu o kadar ince bir ihtisas meselesidir ki veçhe tayin ettikten sonra bile
dahi gayet müteyakkız olmak lâzım gelir. O kadar müteyakkız olmak lâzım gelir ki Fransa ve Almanya
arasında muahedei milliye akdedilirken ki Frankfurt Muahedesi zannediyorum, Fransız murahhasının
orada söyleyeceği cümlenin atide tesir edeceği manaya vakıf olmayarak Alman murahhaslarına karşı «en
ziyade mazharı müsaade» cümlesini teklif etmesi o memleketi otuz sene kıvrım, kıvrım kıvrandırmıştır.
Binaenaleyh, iddia ediyorum ki bu gibi hususatta veçhe Meclisçe taayyün ettikten sonra bile bu memleket
mevcut ilminin azamîsini kullanmağa mecburdur. Çünkü onu sade biz değil, bizden sonra gelecek nesil
çekecektir. Memleketin sahip olduğu malumattan ve memleketin nesli atisini ve çocuklarını mahrum et-
meğe hakkımız yoktur ve iddia ediyorum ki Muhittin Paşa bu akdedilecek ilk mukavelenin mütehassısı
değildir. Hatta bizim kadar ve hatta bu âciz kadar meraklısı değildir. Binaenaleyh efendiler, ben bu keli-
meyi mahsus açtım. Çünkü orta yerde bazı lâflar cereyan ediyor. Bizde daima bir kaide vardır. Bir vekile
tariz ettiniz mi, efendim, Vekâlet istiyor. Bir meseleyi tenkit ettiniz mi? Kendi gitmek işitiyor. Bu meselede
kendim gitmek istemediğim gibi gitmek istediğime dair hiçbir kimseye söylemiş isem gelsin, söylesin.
Fakat, eğer bir yere gitmek insanın elinden bir hizmet geliyorsa o vazifeyi bu memlekete ifa etmek için
istemek hakkıdır. Hatta Vekil olmak istemek hakkıdır. Şayet o hizmet etmeyi kendisinde görürse... Ve eğer
bu ayıp bir şey olsa idi, o vakit arkadaşlarımıza nasıl reva gördük de bu makama oturttuk. (Bravo sesleri)
Rica ederim, bununla oynamayalım.
– 502 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Yağlı boyalı fırçası kırılmıştır.

TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Binaenaleyh Hariciye Vekili Beyefendi bize burada çok güzel söy-
ledi ve her vakit bu gibi insaflı mütalaalarının meftunuyum. Dedi ki, keşke Büyük Millet Meclisi azasından
birisi gitse idi daha iyi olurdu. Yani bununla bize ispat etmiş oldu ki Muhittin Paşa’nın tayininde bir mak-
sadı mahsusu haricî yoktur. Bir eseri tesadüftür. Şu takdirde iddia ediyorum. Bu memlekette ilk akdede-
ceğimiz mukaveleyi memleketin daha nefine yapabilecek pek çok vasatı iktidarlar vardır. Ondan daha pek
çok nafi olacaktır ve bunda ısrar etmek hakkımdır.
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendiler; malumu âlinizdir ki Zekâi Bey aylardan beri kendine mahsus
olan zekâsı ile ve asabiyeti ile bunun tetebbuatına ve mahallinde tetkikat ve tahkikatına hasrı nefsetmiştir.
Şimdi Fransız konsolosunun o mektubu ile yapmak istediği rolü ki tam müzakerata başlanacağı bir sırada
bizi böyle mühim bir zattan ve mühim bir vasıtadan mahrum etmek gayesinden başka bir şey değildir. Hal
böyle olduğuna göre bendenizce ki bittabi öyledir. Vekil Beyefendi’nin de buyurdukları gibi Zekâi Bey’in
istifası Konsolosun bu mektubunu bir izzeti nefis meselesinden tevellüt etmiş ise çünkü mukabilimizde
bulunan bir Devletin tam müzakerata başlanılacağı sırada bu iş hakkında aylardan beri temas eden bir
adamla bizi müzakereden mahrum etmek için yaptığı bir manevra ile herhalde onun şerefine ve izzetti
nefsine taalluk etmemek lâzım gelir. Fakat eğer bununla beraber Zekâi Bey yine bunu kabul etmemekte
ısrar edecek olursa bendeniz Tevfik Rüştü Bey biraderimizin mütalaalarına iştirak ederim. Herhalde bu,
bir askerin yapabileceği bir iş değildir. Bu sırf iktisadî bir meselenin müzakere meselesidir. Binaenaleyh, bu
heyetin riyasetine, bu işe ehliyeti olan diğer bir arkadaşımızın intihabına taraftarım.
REİS — Kifayeti müzakere hakkında bir takrir vardır. Söz isteyen de kalmadı. Müzakerenin kifayetini
reyi âlinize arz ediyorum. Müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın. (Ekseriyeti azime ile kâfi gö-
rülmüştür.)
Efendim müteaddit takrirler vardır, okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Memleketin hayati siyasiye ve iktisadiyesiyle şediden alâkadar olan şu meselenin Hariciye ve İktisat
Encümenlerince tetkik olunduktan sonra Meclisçe tezekkür olunmasını teklif eylerim.
Antalya Mebusu
Mustafa
Riyaseti Celileye
Suriye ile aramızda yapılacak olan gümrük tarifesine ait olan cetveldeki hayvanat isimlerinin Türkçe
yazılmasını teklif eylerim efendim.
15. 6. 338
Kütahya Mebusu
Besim Atalay
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in beyanatı veçhile bu meselenin berayı malumat Meclise geldiğini
kabul ile ruznameye geçilmesini teklif eylerim.

15 Haziran 1338
İsmail Şükrü
– 503 –
ELLİ BEŞİNCİ İN’İKAT 15 Mayıs 338 Pazartesi Üçüncü Celse
Riyaseti Celileye
Suriye ile akdedilecek olan gümrük mukavelesinin akdine dair olan ve Mecliste okunan talimatna-
menin ait olduğu encümenlerde hafiyyen tetkikinden ve Meclisçe tasvip edildikten sonra murahhaslara
gönderilmesini teklif eylerim.
15 Haziran 1338
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Maliye Vekâleti tarafından tevdi edilen talimatnamenin sırf Devletin gümrük münasebeti ve bu vakaya
dair hututu esasiyesi tetkik edilmek üzere Muvazenei Maliye ve İktisat ve Kavanini Maliye Encümenlerine
havalesini ve müzakereye memur edilen heyetin işbu husus için muvafık olmadığına mebni şifahen arz et-
tiğim hususat dairesinde yenilen tertibi ve badema Vekil beyler rüfekamızdan bu gibi kanun ve usulümüz
mucibince Meclis ve Encümenlerin mütalâasını istilzam eden hususlarda bu dakikaya ihtimam olunması-
nın kendilerine beyan edilmesini teklif ederim.
Menteşe
Doktor Tevfik
Rüştü
REİS — Efendim, takrirler okundu.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Takrirlerden ruznameye geçilmesi hakkındaki takrir evvelâ reye
konmalıdır.
REİS — Efendim, üç takrir aynı mealdedir. Sonra Tevfik Rüştü Bey’in takriri diğer mealdedir.
NURİ BEY (Bolu) — Reis Bey Meclisi nisabı müzakereye iblağ ediniz de ondan sonra reye koyunuz.
REİS — Şükrü Efendi Hocanın takririni reyinize vazedeceğim. (Karahisarısahip Mebusu İsmail Şükrü
Efendi’nin takriri tekrar okundu)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Müzakere ettikten sonra berayı malumat olamaz efen-
dim. Teşkilâtı Esasiye Kanunu mucibince okunan bir şey tasvip ve bir veçhe vermek lâzım gelir.
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın, takrir ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
Efendim, on dakika teneffüs edilmek üzere celseyi tatil ediyorum.
4, 25 sonrada
ELLİ BEŞİNCİ İN’İKAT

15 Mayıs 338 Pazartesi
Münderecat
Üçüncü Celse
Açılına Saati: 4,45
REİS: Reisisani Hüseyin Rauf Beyefendi.
KÂTİP: Âtıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
– 504 –
REİS — Efendim, celse küşat edildi. Hafi olarak devam ediyor.
2. — Moskova Sefaretinde cereyan eden hadisat hakkında teati olunan mazbatalar.

REİS — Malumu âliniz, bugün sual ve suallere gelecek cevaplar ve istizahlara mahsustur. Fakat bir istis-
naî cihet var idi. O da Heyeti Vekile tarafından veya Heyeti Celileden bir aza tarafından müstacel, hafi bir
şey teklif edilecek olursa Heyeti Âlinizin kararı veçhile o mesele takdimen müzakere edilecekti. Şimdiye
kadar tahrirî suallere gelen tahrirî cevapların adedi 39’a baliğ oldu. Gün geçtikçe de bu adet terakki edi-
yor. Bundan evvel Heyeti Aliyenizin bu bapta ittihaz buyurduğu bir karar vardır. Bu da cevapların aynen
Heyeti Âliyenize okunarak istima buyurulması merkezindedir. Ahvale nazaran bunun imkânsızlığı -zan-
nediyorum- anlaşıldı. Celsenin hitamından evvel tekrar maruzatta bulunuyorum. Hariciye Vekili Beye-
fendi, bugün için pek mühim olan bir meseleyi Heyeti Âliyenize hafiyyen arz etmek istiyor. Bunu her şeye
takdim etmek talebinde bulunuyor. Hariciye Vekilini istima buyurmağı kabul edenler lütfen el kaldırsın.
(Hariciye Vekili Beyefendi istima olunacaktır.)
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar, bundan evvel bilmünasebe Mos-
kova’da sefaretimize ve dolayısıyla Hükûmetimize ait bir hadisei müessife vukua geldiğini arz etmiştim. O
hadisenin tekevvün ettiği zamandan beri gerek dostumuz bulunan Rusya’dan sefirimiz orada iken doğru-
dan doğruya, gerekse burada Rusya Sefiri vasıtasıyla bu hadise hakkında birtakım notalar teati edildi. Ha-
dise hemen hallolunmuştur. Hallolununcaya kadar, bir şekil alıncaya kadar Meclisi Âlinize arzını muvafık
görmedim, arza lüzum görmedim, zaman gelmedi. Onun için Meclisi Âlinize şimdi arz ediyorum. Sırf bu
hadiseye müteallik dosyası budur.
Binaenaleyh teferruattan bahsetmeyeceğim. Tabiî ayrıca sual vaki olursa, istizah buyurulursa onlara
da arzı malumat ederim. Yalnız burada Sefire gönderdiğimiz. Sefir tarafından da bize gönderilen notalar,
hadiseyi mümkün mertebe izah ettiği, tafsil ettiği için ve bu notalarda halle imkân verdiği için, evvelâ
bizim burada kendilerine verdiğimiz notayı, onun cevabını, bizim cevabımızı sıra ile okumak istiyoruz.
Biraz uzunca olacak ise de bütün hadiseyi arz etmiş olacağız. Burada ilk verdiğimiz nota, dört mayıs sabahı
verilmiştir.
«Rus Sefaretine Moskova Sefirimiz Ali Fuat Paşa tarafından bildirilen berveçhi âti vekayii söze ihbar
etmek mecburiyeti müessifesindeyim.
20 Nisan (Çekanın) müsellah bir kıtası Türkiye’nin Moskova Sefarethanesine mülhak bir binada tahri-
bat icra etmiştir. Sefaret memurları hüviyetlerini müsbit vesikalarını ibraz ettikleri halde tehdit ve muaye-
ne edilmiş, apartman dahili kamilen taharri olunmuş ve bulunan bir şifre miftahı ile bazı evrakı resmiye
bir memhur çanta derununa vazolunarak Sefaret memurlarımızdan bir Bey Çeka dairesine götürülmüştür.
Sefirimiz Ali Fuat Paşa hukuku düvele münafi olan bu harekâta muttali olur olmaz Hariciye Komiserliği
Vekili Mösyo Karahan’ın nezdine birinci kâtibini göndererek çantanın açılmadan Sefarete iadesini talep
etmiş ve işbu talebi reddolunduğu takdirde Moskova’yı terk etmek mecburiyetinde kalacağını beyan et-
miştir.
Sefirimize talebinin isaf edileceğine dair mevaitte bulunulduğu halde Hariciye Komiserliğinden Çeka-
ya giden bir memur çantayı nezarette bulunduran memurumuzu tehdit, tahkir, darp ve kapı dışarı edilerek
çantanın gasp olunmasına müsaade etmiştir. Bu vekayi üzerine ve fimabaat Moskova’da kalamayacağını
beyan eylemiş olduğu halde Sefirimizin tarziye ve tazminat talebini havi notası cevapsız kalmış ve dört
gün sonra Mösyo Karahan müşarünileyhi Hariciye Komiserlik dairesine davet ederek meselenin sureti
hususiyede halli arzusunu izhar etmiştir. Ali Fuat Paşa, Tabiî bu davete icabet etmemiş ve 3 Mayısa kadar
kendisine tarziye verilmediği takdirde Moskova’yı terk etmeğe karar vermiştir.
Rus memurları tarafından yapılan bu harekâtın düveli ecnebiye mümessilleri hakkında her zaman meri
bulunmuş ve muamelâtı beynelmileliye ile teeyyüt etmiş olan hukuk ve imtiyazata karşı bir tecavüzü sarih
teşkil etmekte olduğu zatı âlilerince meçhul değildir. Bahusus taharriyat icra edildikten sonra, Ali Fuat
Paşa’nın talebi veçhile, şifre miftahı ile evrakı resmiyeyi muhtevi çantanın derhal iade edilmeyip bilakis
Sefirimizin Moskova’yı terk etmek hususundaki kararını bildirmiş olmasına rağmen, memurumuz tahkir
– 505 –
ve darp edilerek çantanın müsadere edilmiş olması derecei şümul ve ehemmiyeti nazarı âlilerinden dur
kalmayacak esbabı müşeddededen maduttur.
Hükûmetim bu harekât üzerine Sefirini Moskova’da bırakmamağı muvafık görmüş ve kendisine talep
ettiği tarziye verildiği takdirde Payitahtı terk etmek hususundaki kararını tasvip etmiş olduğunu tebliğ
eylemiştir. Hükûmetim kezalik marüzzikr harekâtın faili olan bilumum memurların müessir ve ibret amiz
bir surette tecziyesini talep etmekte musırdır. Derhal tamir edilmediği takdirde Rusya’nın Türkiye’ye karşı
dostluk siyasetine nihayet vermek tasavvurunda olduğunu istidlale bizzarure mahal verecek olan bu va-
him hadiseden dolayı size Hükûmetimin kati protestosunu iblağ ederek Rus Hükûmetinin bu mesele hak-
kındaki cevabını Hükûmetimin sabırsızlıkla intizar ettiğini ilâve etmekle kesbi şeref eylerim. İhtiramat...»
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) Çeka demek, fevkalâde idarei siyasiye demektir.
Bir nevi âli emniyeti umumiyeden ibarettir. Bu nota, daha Fuat Paşa Hazretleri buraya gelmeden ve fazla
malumat alınmadan veriliyor. Yani pek az malumat alındığı bir sırada yazılıyor. Rus Sefiri, bu notaya 23
mayısta cevap verdi. Şimdi o cevabı okuyorum, efendim.
«Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’e.
3 Mayıs tarihli notanızı aldım. Mezkûr notada beyan olunan haberlerle bende mevcut olan haberler
arasındaki katî ademi tetabuku kayıt ve zikretmek mecburiyetindeyim. Moskova ile pek hafif bir irtibat
mevcut olduğundan Sefir Ali Fuat Paşa ile orada cereyan eden hadise hakkında bir fikir hâsıl edebilmek
için yedimizde mevcut malzeme katiyen gayri kâfidir. Bu hal ise benim için olduğu gibi sizin için de ha-
diseyi künhü itibariyle tetkike manidir. Mesele ancak aradan birkaç zaman geçtikten sonra mevzubahs
olabilir. Herhalde, her ne vaki olmuş olursa olsun Ali Fuat Paşa ile olan hadisenin tamamiyle şahsî ve hu-
susî bir mesele olduğunda ve Rus Federatif Sosyalist Şuralar Sovyetler Cumhuriyetinin müstakil Anadolu
Türkiye’si arasında uzun zamandan beri mevcut olan samimi ve muhadenetkâr dostluğa hiçbir suretle
icrayı tesir edecek mahiyette olmadığından en küçük bir şüphe bile yoktur.
Hükûmetimden aldığım talimata binaen yukarıda beyan olunan hadisenin hiçbir suretle münasebatı
dostanemizi duçarı zaaf edemeyeceğini ve edememesi lâzım geleceğini sureti katiyede beyan eder ve dost-
luğumuzun mütesanit ve lâyetegayyer olduğunu ve Moskova muahedenamesine ve Türkiye Büyük Millet
Meclisi Hükûmetinin misakı millisine esas teşkil eden prensiplere sadık olduğumuzu Hükûmetim namına
resmen teyit eylerim.
Dostluğumuz o kadar kuvvetli avamile istinat etmektedir ki Sovyet Rusya’nın Büyük Millet Meclisi
Türkiye’sine karşı dostane siyasetine nihayet vermek niyetinde olduğu farz bile edilemez. Bahusus ki bu-
gün Cenova Konferansının mesaisinden sonra hakiki dostların dostluklarının faaliyetini ve takviyesini
-Cenova’da «kolonizasyon» arzuyu şeditlerini hayrı fiile isal edemeyen ve istiklâlleri için mücahede et-
mekte olan Şark memleketleri üzerinde aksülamel vücuda getirmek için diğer usullere müracaat etmek
arzusunda bulunan emperyalist âlemi karşısında bir defa daha teyit etmek elzem olduğu bir sırada böyle
bir şey ne Türkiye ve ne de Rusya için faideli değildir.
İhtiramat...»
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İmza kimin efendim?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Rus Sefiri Aralof Yoldaşın, efendim. Biz bu no-
tayı aldıktan sonra Fuat Paşa Hazretleri gelmek üzere idi. Onun gelmesini bekledik. O sırada iken Rus
Sefirinden, ikinci bir nota daha geldi, o da şudur: 23 Mayıs tarih ve 910 numaralı notama mütemmime
olarak ve Moskova’da Ali Fuat Paşa ile vukua gelen hadise hakkında Hükûmetimin noktai nazarından sizi
haberdar edeceğime dair mezkûr notalarda vuku bulan vaadime tevfikan Moskova’dan ilâveten alınan
malumata nazaran hususatı âtiyeyi pişi ıttılaı âlinize vaza müsaraat eylerim.
1. Başkâtip hiçbir şetme veya tahkire maruz kalmamıştır.
2. Sefaret memurini hakkında hiçbir haşin muamele vuku bulmamıştır.
3. Devlet idarei siyasiyesi memurininin harekâtı gayet dürüst olmuştur.
– 506 –
4. Taharriyat hususu bir meskende ikamet eden ve bunun iki odasını isticar etmiş olan Türk Sefareti
memurininin ikametgâhında vuku bulmuştur.
5. Taharriyat esnasında Devlet idarei siyasiyesinin mümessilleri tarafından şifrelerin zaptı sırasında
işbu şifrelerin Sefarete aidiyeti mezkûr memurlar tarafından farz edilememiştir. Çünkü şifreler alelade
sefarette hıfz edilerek münhasıran Sefirin tahtı tasarrufunda bulunur ve hususî bir ikametgâhla bulunmaz.
6. Devlet idarei siyasiyesi memurlarının Sefaret memurininin ikametgâhına duhulünde bu memurlar
Rus zabitleri görmüşler ve bu zabitlerden birinin çantasında Türkçe bir metin ile birlikte Rusya’da ve Kaf-
kasya’da bulunan Rus ordularının tahşidat haritaları bulunmuştur. Sefir alelacele hareket ederek çantanın
açılması esnasında hazır bulunmak için memur göndermek hususunda hiçbir teşebbüste bulunmadığın-
dan dolayı çanta şimdiye kadar kapalı kalmış olduğu için size bu hususta daha mufassal malumat vereme-
yeceğim.
7. Sefir Ali Fuat Paşa’nın Sovyet Hükûmeti tarafından Türk sefaretine karşı hariciez memleket imtiyazı
fevaidi ihlâl edilmiş olmasından dolayı tebaüt etmiş olması bir esasa müstenit değildir. Çünkü balâda dahi
beyan edildiği veçhile Sefaret memuru tarafından kiralanmış olan apartman bir mahalli hususî olup hiçbir
hariciez memleket alâmetini haiz değildir. Türk Sefaret binasına gelince. Hukuku düvelin fevaidine göre
mahalli mezkûr hariciez memleket kalmış ve böyle kalacaktır. Rus Sovyet Hükûmetinin ahkâmı mevzuası
mucibince bilumum hukuku masuniyetten istifade eden bir ecnebi heyeti mümessilesine ait Sefaret bina-
sında hiçbir kimse ne taharriyat icra ve ne de vesaiki ahz edemez.
8. Vakayii anifenin izahı sadedinde Sefir Fuat Paşa tarafından verilen malûmat Hükûmetimden henüz
aldığım malûmatla hiçbir suretle tevafuk etmemektedir. Menfaatlerinin vahdeti itibariyle gayet samimi
bir surette yekdiğerine merbut olup aralarındaki münasebatı dostaneyi ihlâl için mesaii azime sarf eden
ve emellerine muvaffakiyet halinde şark akvamını ezmek ve bunlar üzerindeki tahakkümlerini takviye
eylemek için işbu dostlukta mahirane bir manevra ile inkisar vücuda getirmeğe çalışan düşmanlarına karşı
mübarezei müşterekede bulunan iki memleket arasındaki sabit ve amik bir dostluğa müstenit münasebatı
uhuvvetkâranenin prensibe gayri müteallik bir mahiyette bulunan ve bununla beraber tamamiyle gayri
kâfi bir surette tenvir edilmiş olan hususat yüzünden duçarı inhisaf olabileceğini kabul etmek herhalde
gayri mümkündür.
9. Moskova’da vukua gelen hadisenin gayet kısa bir müddet zarfında hal ve intaç edilmesi lâhüt bu-
lunduğunda hiçbir şüphe yoktur. Bu mesele hakkında daha tam bir surette icra edilecek tahkikata iştirak
etmek ve bu suretle bu şayanı teessüf hadiseden mesul olup münasebatı hasenemizi ihlâl edeyazan hare-
ketleri neticesi olarak mücazat görmeleri icap eden eşhası meydana çıkarmak için Türkiye Büyük Millet
Meclisi Hükûmetinin Türk heyeti sefaretinin Moskova’da kalmış kısmına içlerinden birini tayin hususun-
da emir vermesini sureti katiyede elzem addetmekteyim.
Nezaketi mutadeniz hasebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti tarafından bu hususta ittihaz
edilecek tedabirden bizi vaktiyle haberdar edeceğinize kaniim. İhtiramat... (Gürültüler).
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Rica ederim, hepsine ayrı ayrı cevap vereceğim.
İçerisinde bazı noktalar var ki onlara da cevap vereceğim. Biz, bu notaya şu cevabı verdik.
Moskova Sefareti hadisesi hakkında irsal eylediğiniz 23 Mayıs ve 3 Haziran 1922 tarihli 910 ve 973
numaralı notaları aldığımı beyan ile kesbi şeref eylerim. Moskova Sefirimiz Ali Fuat Paşa ahiren Ankara’ya
muvasalat etmiş ve hadiseye müteallik evrak ve malumat bizce ikmal olunmuştur. Sizce dahi elyevm ma-
lumatı kâfiye elde edilmiştir. Binaenaleyh bir an evvel muhik bir sureti halliye ye iktiranını temin gayesiyle
meselenin münakaşası icap etmektedir.
Bunun için de evvelemirde hadisenin sureti tekevvün ve cereyanını meydanı vuzuha koyacak nikatı
fiiliyeyi tespit etmek iktiza ediyor. Sefirimizin ita ettiği malumata nazaran mukaddema mekâtibi askeriye
müfettişi umumiliği tarafından Türk Sefareti erkânından bazılarına mekâtibi askeriyeyi ziyaret ettirmek
üzere memur edilmiş ve bu suretle mumaileyhimle muarefe peyda etmiş olan Olşefski 20 Nisan 1922
tarihinde sefarethane memurlarından İdris Bey’le Ateşemiliter muavini Ziya Beyleri Bolsaya Dimitrofka
– 507 –
sokağında 16 numaralı hanedeki apartmanlarında ziyaret etmek istemiştir. Bu apartman Türk Sefaretin-
den Hariciye Komiserliğine 9 Mayıs 1921 tarihinde tahriren vuku bulan müracaat üzerine Hariciye Ko-
miserliği marifetiyle mumaileyhime tahsis olunmuştu. Ziya Bey mumaileyhi kabul etmek istememekle
beraber ısrarı üzerine berayı nezaket ertesi günü yani 21 nisanda ziyaretini kabul edeceğini bildirmiştir.
Buna rağmen Olşefski 20 nisanda apartmana gelmiş ve Ziya Bey’i bulamadığı cihetle ertesi günü vakti
muayyende avdet etmek üzere gitmiştir.
21 Nisan akşam üzeri saat altıda Olşefski, Ateşemiliter muavini Ziya Bey ve Sefaret ateşeleri İdris Cevat
ve Saim Beylerle üsera komisyonu azasından Emin Efendi’nin müçtemian bulundukları bu apartmana
gelmiştir. Kendilerine bir erkânı harp arkadaşını takdim etmek istediğini söylemiş ve odadaki telefon işle-
mediğinden yakında ikamet eden mumaileyhi bizzat alıp gelmek üzere dışarı çıkmış, birkaç dakika sonra
arkadaşıyla birlikte avdet etmiştir. Bu arkadaşı portföyünü koridorda bırakmış ve her ikisi girdikten biraz
sonra apartmanın kapıları müsellah eşhas tarafından zorlanmış ve bunlardan yedisi apartmana girerek
diğerleri merdivenlerde ve binanın mahrecinde kalmışlardır.
Haydutları taharri vazifesiyle mükellef olduklarını beyan eden bu eşhas odada oturanlara kımıldan-
mamalarını ihtar etmiştir. Sefaret memurları nazikâne bir surette sıfatı resmiyelerini beyan ve diplomatik
kartlarını irae etmelerine rağmen ağızlarını açmamaları kendilerine hiddetle ihtar olunmuştur. Saat altı
sonradan ertesi günü saat iki evvele kadar bu muamele devam etmiş gerek sefaret memurları ve gerek
apartmanın her tarafı taharri edilmiştir. Esnayı tahariyatta taharri icra edenlerin Şefi Hariciye Komiserliği
ile muhabere etmiş, memurlarımızın hakikaten kart diplomatiği hamil olup olmadığını sormuştur. Me-
murlarımızın Sefaretle muhaberesi ise menolunmuştur.
Çeka memurları Olşefki’nin arkadaşının portföyünde bir umumî Rusya haritasıyla Kafkasya haritası
çıkarmışlar ve bu haritaları Ateşemiliter muavinine bir manayı mahsus ile göstermişlerdir. Çeka memurla-
rı apartmanda buldukları evrak ve şifre ile memurlarımızın ve Rus zabitlerinin üzerinde buldukları evrakı
aynı çantanın içine koymuşlardır. Bu çantaya Türk ve Rus mühürleri vazolunmuştur. Rus memurları tan-
zim ettikleri zabıt varakasını Ziya Bey’e imza ettirmişler çanta ile beraber Sefaret memurlarını da götür-
mek istemişler, nihayet yalnız Emin Efendi’yi götürmekle iktifa eylemişlerdir.
21 Nisan 1922 tarihini ve diğer birtakım imzalarla beraber Komiser Smirnof imzasını hâmil olan işbu
grosso verbalde marülbeyan apartmanda taharriyat icra olunduğu apartmanda bulunan bazı eşya ile ev-
rakın alındığı Türk memurlarından yalnız Ziya, Saim ve İdris Cora Beylerin serbest ve kart diplomatikleri
ellerinde bırakıldığı, taharriyat esnasında işbu dört zatın diplomatik mümessiller oldukları nazarı itibara
alınmaksızın taharriyat icra ve vesaikin zapt olunduğunu beyan ile şikâyet ettikleri muharrerdir. Memur-
ların hamil oldukları ve Hariciye Komiser vekilinin imzasını havi bulunan diplomatik kartlarda işbu kartı
hamil olan memurun Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyetinde siyasî mümessillerin haiz olduğu
bilcümle hariciez memleket ve masuniyet hukukundan müstefit oldukları musarrah bulunmaktadır.
Apartmanın taharriyatı hitam bulduktan sonra vakadan haberdar olan Türk Sefiri 12 Nisan gününün
sabah saat üç buçuğunda başkâtibi vasıtasıyla Hariciye Komiserliğine şikâyet ederek çantanın Emin Efendi
ile birlikte iadesini talep etmiştir. Mösyo Karahan telefonla Başkâtibi vakit geç olduğundan ertesi günü
saat on bire kadar müsaade edilmesini ve meselenin Sefaretin arzusu veçhile hallolunacağını bildirmiş ve
iş ertesi güne kalmıştır.
Mösyo Karahan’ın vaadi infaz olunmadığını gören Sefir ertesi günü Hariciye Vekâletine tahriren müra-
caat etmiş ve çantanın halen iade edilmemesini protesto etmiştir. Saat bire doğru Emin Efendi polis daire-
sinde mevkuf bulunduğu odadan telefonla şarki karip seksiyonu şefi Mösyo Başokof ’un kendisine çantayı
bırakarak daireyi terkedip avdet etmesini, aksi takdirde hapsedileceğini tebliğ ettiğini haber vermiş, Sefir
de kendisine çantadan ayrılmamasını emreylemiştir.
Mösyo Başokof ’un mufarakatinden sonra altı kişi çantayı bırakmasını Emin Efendi’ye tekrar ihtar et-
mişler ve istinkâfı üzerine cebren ve bilekleri bükülmek suretiyle elinden çantayı almışlardır. Sefirimiz
aynı gün vakanın tafsilâtını havi uzun bir nota ile numara 294 protestosunu tekit ederek tarziye ve memu-
– 508 –
rini mesulenin tecziyesini talep eylemiştir. 25 Nisan tarihine kadar Hariciye Komiserliği ne cevap ne de
tarziye vermiştir.
25 nisanda Mösyo Karahan Sefirimize şahsî mükâleme ile ihtilâfın hallolunabileceğini, hasta olduğun-
dan kendisini daha evvel davet edemediğini ve aynı gün veya ertesi gün Hariciye Komiserliğine gelmesini
Sefirimize yazmıştır. Sefirimiz rahatsızlığı itibariyle 26 nisanda itizar etmiştir. Mösyo Karahan 28 Nisan
tarihli ve 928 numaralı notasında Sefirimizin hastalığı hasebiyle meselenin Ankara’da müzakeresi Mösyo
Aralof ’a havale edildiğini Türk memurlarına ve vesaike ait diplomasiyenin ihlâli hususundaki beyanat
hiçbir esasa müstenit olmadığı, bilâkis Devlete karşı idare edilen bir casusluğa iştiraklerinden dolayı İdris,
Ziya, Saim ve Emin Beylerin hukuku düvelin en basit kavaidini ihlâl ettiklerini Sefaret erkân ve evrakına
masuniyet casusluk etmek için verilmiş olmayıp emniyeti suiistimal ettiklerinde nezdinde bulundukları
Devletin hürmet ve riayetinden mahrum olacaklarını ve Devletin emniyeti muhafaza edilmek için cürmü
vaki ile mütenasip tedabire müracaat olunabileceğini hukuku düvel kavaidine tamamen muvafık olan bu
tedabir sırasında Rus memurlarının hareketi gayet dürüst olduğunu ve tart gibi haklarında daha şiddetli
muamele edilmek mümkün olduğu halde serbest bulunduklarını, yalnız cürümlerini müsbit evrak ken-
dilerinden alınmış olduğunu beyan ve memurini mezkûrenin memleketten çıkmalarım talep eylemiş ve
Türk Sefareti memurlarının casusluk etmelerine karşı beyanı teessüf etmiştir.
Bu notaya Sefirimiz 1 Mayıs tarihli ve 334 numaralı takririyle müdellelen cevap verdiği gibi çanta-
nın açılmasında memur bulundurmak için Hariciye Komiserliğinin 29 Nisan tarih ve 938 numaralı not
(okunamadı? vesaikin (antant) kaldığına kanaati olmadığından teklifi vakii kabul edemeyeceğini beyan
suretiyle cevap vermiştir.
Balâda zikredilen nikatı fiiliye hülâsa olunursa her iki tarafça müsellem olmak itibariyle müttefiki aley-
htir:
1. — Rus memurları Türk Sefaret erkânı tarafından işgal edilen ve hükûmetçe sureti resmiyede malum
olan bir mahalle cebren duhul etmişlerdir. (Zabıt varakası; Karahan’ın notası, sizin notanız.)
2. — Rus memurları Türk memurini sefaretini cebren kendi nüfuz ve hakimiyetleri altına alarak üzer-
lerini ve çantalarını taharri etmişler ve evrakı resmiyeyi ve bazı eşyalarını almışlardır.
3. — Apartmanı işgal eden Rus memurları esnayı taharriyatta Hariciye Komiserliğinin ifayı vazife eden
Hariciye memurunun muntazaman talimatı ile hareket etmişlerdir.
4. — Üsera Komiseri Emin Bey saat ikiye kadar mevkuf kalmıştır.
5. — Türk Sefaretinin mükerrer ve katî protestolarına rağmen çanta iade edilmemiş, tarziye verilme-
miş, memuru mesul tecziye olunmamıştır.
Şu beş noktada hülâsa edilen ve tarafeynce inkârı kabil olmayan ve binaberin tespiti için bir tahkikat
komisyonu teşkili tamamiyle zait ve bilüzüm bulunan maruzzikr nikatı fiiliye hakkında hukuku beyned-
düvelin verdiği hükümler gayet maruf ve meşhurdur. Mahaza bunun da bir defa daha nazar edilmesini
faideden gayri hali görmekteyim. Hukuku Düvelin umumiyetle kabul edilen kavaidi mucibince Süferayı
ecnebiyenin şahısları ve ikametgâhları taarruzdan masundur ve bu hususta kendilerinin haiz olduğu im-
tiyazat aynen erkânı sefarete de şamildir. Bunlar, memleketine kabul edildikleri Devlet tarafından gerek
cezaî ve gerek hukukî hakimiyeti kazaiyeden hariç ve tedabiri inzibatiyeden muaf tutulur. (Openhayım:
Londra edisyonu S. 578, fıkra 402) Memurini diplomasiyenin haiz olduğu imtiyazı masuniyet herkesin
haiz olduğu masuniyet değildir. Bu imtiyazın, imtiyazatı diplomasiyenin birincisi addedilmesi becadır. Bu
masuniyet umumî bir surette musaddaktır. (Fredrik Piyetri… sahife 105) Sefir bulunduğu memleketin ha-
kimiyeti cezaiyesinden hariçtedir. Sefirin ceraimi ikamet ettiği memleket hükkâmı marifetiyle değil, tariki
siyasî ile cezalandırılır. Her hükûmet aleyhine fitne tertip eden bir memuru siyasîye karşı kendisini temin
etmek ve o memuru memleketine göndermek hakkını haizdir. Fakat hiçbir sefir, muamelei cebir ve şidde-
te kıyam ve elindeki silâh ile fiiliyata varmadıkça Hukuku Düvelin himayesinden hariç addedilmek caiz
değildir. (Pradye Federe C 2 S. 45) «Sefirin masuniyeti ikametgâhı umumiyetle tanınmıştır. Bu masuniyet,
vergiye ve emlâk gayri menkuleye müteferri hukuk müstesna olmak üzere memurini diplomasiyenin işgal
– 509 –
ettikleri mahallerin hakimiyeti mahalliyeye karşı istiklâlinden ibarettir. Bu istiklâl bilhassa hiçbir idarei
âmme memurunun ve kuvvei müsellahadan hiçbir memurun icrayı vazife etmek için bu otellere girme-
melerinden ibarettir. (Pradre Federe C. 2 S. 78) Hukuku Düvel Enstitüsünün 1895 senesinde Kembriç’te
vuku bulan içtimaında, imtiyazatı diplomatikiye hakkında tanzim ettiği nizamname projesi dahi Hukuku
Düvel ulemasının efkârını tebellür ettirmek itibariyle bu bapta şayanı dikkat bir vesika teşkil etmekte-
dir. Bu projenin birinci maddesinde Süferanın masunu anittaarruz olduğu beyan edildikten sonra, ikinci
maddesinde masuniyeti mezkûrenin bir heyeti sefaretin bütün erkânı resmiyesinde şamil olduğu, üçüncü
maddesinde bu memurların mukim bulundukları memleket hükûmeti anlar hakkında her gûna ademi
riayet hakaret ve şiddetten istinkâfa mecbur olup haklarındaki bu kabil muamelata cüret edenleri şediden
cezalandırılması lâzım geldiği, dördüncü maddesinde imtiyazı mezkûrun eşyayı şahsiyeye, evrakı muha-
bereye şamil olduğu, beşinci maddesinde harp halinde bile devam ettiği beyan edilmekte ve 6’ncı mad-
desinde tadat olunan teşebbüsat ise müdafaai meşrua, tehlikeye ilkaı nefs, nezdinde mukim bulundukları
Devlet tarafından müdafaayı veya tedabiri ihtiyatiyeyi iltizam eden efali memnuaya mücaseret hallerinden
ibaret bulunmakta ve fakat lüzumu acil halinden maada hususatta Sefirin mensup olduğu Hükûmete;
müracaat edilerek cezalandırılması veya geri alınması talep olunmak ve en nihayet meskeni ihata edilerek
hariçle irtibattan veya tezahüratı gayri meşruadan menolunmak lâzım geleceği muharrer bulunmaktadır.
Bütün bu beyan edilen ahkâmı sariha, Rus memurları tarafından Türk Heyeti Sefaretine ait imtiyazatın
pek şayanı teessüf ve iki Devlet arasındaki revabıtı muvalâtkârane ile gayri kabil bir surette ihlâl edilmiş
olduğunu ispat etmektedir. Acaba Türk Heyeti Sefareti tarafından bir fiili memnu irtikâp edilmiş midir ve
edilmiş ise bu fiili memnu silâhla fiiliyata kıyam etmek veya Rus Devletinin emniyeti aleyhinde fitne ter-
tip eylemek gibi, masuniyet imtiyazının tatilini icap eden mahiyette bir fiil midir? Türk memurları, Rusya
Devleti aleyhinde hiçbir fiili memnua ve hatta gayri dostane bir harekete mütecasir olmamışlardır. Bizzat
Rusya Hariciye Komiserliğinin istinat temek istediği fiil, casusluk veya casusluğa iştiraktir. Âtide izah olu-
nacağı veçhile, Rus zabitlerinin esnayı taharriyatta Türk Sefareti memurlarına ait apartmanda bulunmaları
Olşefski’nin 20 Nisanda ziyarette ısrar etmesi, taharri olunan şeyin 20 Nisan için tanzim kılınması, Olşefs-
ki’nin (20) de Ziya Bey’i bulamaması itibariyle 21 de gelmesi o ziyaretin 21 Nisana temdit edilmesi, Sefaret
erkânınca tanınamayan bir adamı getirmek istemesi ve bu adamın getirdiği «portföyü dışarıda bırakması
ve bilahire yakalanması ve bunların gelmesiyle beraber apartmanın basılması nazarı itibara alınırsa işin
tamamiyle mürettep olduğuna inanmak için, karaini kâfiye teşkil eder. Türk zabitlerinin Rusya hakkında
malumat alması için Rus zabitleriyle görüşmüş oldukları farz edilse bile bunun casusluk teşkil edeceği
iddia olunamaz.
Malum olduğu veçhile casus, tebdili kıyafet ve ketmi hüviyet ederek düşman lehinde malumat almak
üzere bir memlekete ferceyabı duhul olan şahıstır. Aralarında dostluk caygir olan iki Hükûmetten birine
mensup memurini resmiyenin diğerlerinin memurlarıyla, hatta onların talebi üzerine görüşmesi hiçbir
veçhile casusluk teşkil edemez. Böyle bir hal bile vaki olmadığı cihetle bu mülâhazanın beyanından maksat
şu mürettep olduğu zannedilen hadise bahren ve berren de, edilse bu hal devlet aleyhine bir ihtilâl veya
fitneye iştirak etmek gibi imtiyazatı diplomasiyenin tatilini müstelzim bir sebep olamayacağını tebeyyün-
den ibarettir. Rus kanunları dahi Hukuku Düvelin balâda beyan olunan ahkâmını teyit etmekte ve nitekim
21 Nisan 1920 tarih ve 1169 numaralı Rus Kanunu’nun üçüncü maddesinde «ecnebi siyasi mümessillik-
lerinin ve bunların azasının işgal ettikleri mesakini taarruzdan masun addolunur.» ve Sovyet memurini
evvelce Hariciye Komiserliği ile anlaşmaksızın veyahut ait olduğu ecnebi mümessilliğinin müsaadesi is-
tihsal olunmaksızın bu mesakine giremez» denilmektedir. Bu kanuna nazaran, Hukuku Düvel kavaidine
tamamiyle muvafık olarak masuniyet hususunda Sefir ile Sefaret erkânı arasında, bir fark gözetilmemekte
ve bu husus Hariciye Komiserinin imzasını havi olarak memurlarımıza verilen kartlarda dahi musarrah
bulunmaktadır.
3 Haziran tarihli notanızda hususi ikametgâh olduğu, hariciez memleket alâmetini haiz bulunmadığı,
yoksa resmî sefaret binası Rusya’da her türlü taarruzdan masun bulunduğu ve hiç kimsenin bunlara duhul
edemeyeceği beyan olunmaktadır. Apartmanın hususî ikametgâh olması meselesinden katı nazar edilirse,
Sefaretin şu beyanatı hakikaten hukuku düvel kavaidinin ve bu kavaidi teyit eden marülbeyan Rus Kanu-
– 510 –
nu’nun hakiki ruh ve manasına muvafık olduğunu beyana ve bunu senet ittihaz etmeğe müsaraat ederim.
Sefirin ikametgâhına hiçbir kimsenin hiçbir suretle giremeyeceği teamül ve ahkâmı beyneddüvele ait bir
hakikattir. Nitekim Rus Kanunu’nun maddesi de bunu müeyyetir. Sefirin imtiyazı ile erkânı Sefaretin imti-
yazı. Sefirin meskeni ile erkânı Sefaretin meskeni arasında hiçbir fark olmadığı da gerek marüzzikr ahkâmı
hukukiye ve gerek kavanîni mevzuai düvel ve hassaten Rus Kanunu ile sabittir. Binaenaleyh Rus memur-
larının girdiği apartmanın hususî apartman olması mülâhazası varit olmadığı gibi Hariciye Komiserliğine
yazılan nota ile talep edilen ve Rus Hükûmetince Sefaret erkânına tahsis edilen binanın hariciez memleket
olmaması ve bu sebepten dolayı imtiyazattan istifadesi lâzım gelmemesi mülâhazası dahi katiyen varit
olamaz. Notanıza nazaran, marüzzikr Rus zabitler Sefarete gelmiş olsalardı buraya Rus memurlarının Rus
Kanununa ve Hukuku düvel ahkâmına nazaran giremeyecekleri sabit ve bu itibarla erkânı Sefarete isnat
olunan cürüm Sefire isnat edilmiş veya erkânı sefaret, sefarethanede mukim bulunmuş olsaydı bunun
hariciez memleket imtiyazını tatile saik olacak ceraim mahiyetinde bulunulduğu tasdik olunuyor. Halbuki
balâda da beyan olunduğu üzere ne hukuku düvel ahkâmı ne de Rus kanunları bu hususta Sefir ile Sefaret
erkânı veya meskeni ile erkânı sefaretin meskeni arasında bir fark gözetmediğinden Rus memurlarının
hareketi vakıasının hukuku düvel kavaidi müessesesine ve Rus kanunlarına muhalif ve imtiyazatı diplo-
masiyenin ihlâli mahiyetinde bulunduğu, bu veçhile Rusya Hükûmetinin dahi tahtı itirafında olduğuna
şüphe yoktur. Bütün bu şayanı teessüf hadisede Türkiye Büyük Millet Meclisinin teessüratını tahfif edecek
bir nokta varsa o da «Çeka» memurlarının evrakı muhabereyi görmüş ve Türk Hükûmetinin Rusya’ya
karşı münasebatındaki samimiyeti anlamış olmalarından ibaret olmakla beraber iki memleket arasındaki
münasebatı vedatkâranenin maatteessüf Rusya Hükûmeti gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
tarafından dahi bir an evvel hal ve tamiri lüzumu kanaati perverde edilen sektenin izale edilmesi hukuku
düvel ahkâmına ve Rus kanunlarına muhalefeti derkâr olan hareketlerinden dolayı Rus memurlarının tec-
ziyesine ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin ihlâl edilen hukukunun ve hukukuna vaki olan te-
cavüzün tamiri için, alelusul icap eden tarziye ve teminatın itasına vabeste olduğunu beyana ve iki memle-
ket arasındaki avamili hakikiyeye müstenit ve dostluk ve kardeşlik muahedeleriyle müeyyed muhadenetin
muhtel olmaması Büyük Millet Meclisince ahassı amal olduğunun iblağına müsaraat ederim, ihtiramat...
YUSUF KEMAL BEY(Hariciye Vekili) — Bu notaya şu cevabı aldık:
13 Haziran 1922 Numara 4158
Vekil Beyefendi,
11 Haziran tarihli ve 2963 numaralı takririnize cevaben işbu hadiseye ait bilcümle ahvali yedimde bu-
lunan evrakı ve vesaikin müsait olduğu derecede tetkik ve mütalaa ederek tamamiyle bir mahiyeti mahsu-
sayı haiz bir mesele karşısında bulunulduğu meşhut olduğunu nazarı ıttılaınıza arz ile kesbi şeref eylerim.
Gerek siz ve gerek bence malum olan ve hiçbirimiz tarafından inkârı mümkün olmayan Hukuku düvel
kavaidine müteallik olarak mucibi münakaşa hiçbir cihet yoktur. İşbu kavait bizim için daima lâyetezelzel
olduğu gibi öylece devam edecektir.
Sefaret memurlarından birinin işgal ettiği apartmana Rus Hükûmeti memurininin duhulü maddesine
gelince: Son zamanlarda Moskova’da tevessü eden haydutluk ile münâsebettar olarak elde ettiğim tama-
miyle mevsuk malumata nazaran Devlet idarei siyasiyesi memurları haydutların tevkifiyle mükellef ola-
rak şehrin bütün mahallelerinde taharriyat icrasına emir telâkki etmiştir. Yevmi mezkûrda Türk Sefareti
memurininin şehirde ikamet eylediği mahallede diğer mahalleler gibi taharri edilmiş olmalıdır. Rus me-
murları sefirin refiki mesaisi tarafından işgal edilen apartmanda diplomasi masuniyetinin hiçbir alâmeti
hariciyesini görmeyerek bittabi mahalli saireden hiçbir suretle tefrik etmeksizin işbu yeri de ziyarete karar
vermişler ve orada tamamiyle gayri muntazar bir surette Rus zabitleriyle karşılaşmışlar ve bu zabitandan
birini evvelce mahkûm edilerek bir tecemmugâhta mevkufen bulunmuş olan gayet maruf bir mücrim
olarak derhal tanımışlardır. Bu cihet Rus memurlarının nazarı dikkatini celp etmiş ve şüphede bulun-
maya mahal olduğunu göstermesi sebebiyle taharriyatın icrası takarrür etmiştir. Esnayı taharriyatta Rus
memurları (Komiser Smirnof Hariciye Komiserliğiyle telefonla müzakeratta bulunduktan ve komiserliğe
işbu apartman sakinlerinin üzerlerinde bulunan kart diplomatiklerin hakikaten hamili olup olmadıklarını
– 511 –
sual ettikten sonra) filhakika bir diplomasi muafiyetinden müstefit zevat karşısında bulunduklarına kani
olabilmişlerdir.
Fakat ilk hasıl olan intibaın ve bu esnada ellerinde bulunan (Rusya’nın ve Kafkasya’nın nizamı harp
haritaları gibi) vesaikin derecei ehemmiyetinin tahtı tesirinde olarak taharriyata devam edilmesi takarrür
etmiştir.
Şekil noktai nazarından cereyan eden bütün hadisat hakkında en amik teessüfatımı tamamiyle resmi
bir surette ve Hükûmetim namına olarak size beyan ederim ve lütfen kabulünü ve Hükûmetinize tebliğini
sizden rica eylerim.
Vekil Beyefendi.
Sefaret memurlarından bazılarının bilâşüphe medhaldar oldukları sabit olduğundan (tezahür ettiğin-
den) Rus memurinin muamelâtında Türkiye ve Moskova’daki Sefiri hakkında hiçbir hareketi hasmane
görülemeyeceğini katiyeti tamme ile beyan ve ilân etmeği vazifem gibi telâkki ederim. Bu noktada Sovyet
Rusya’sının vaziyeti bilâtebeddül devam etmekte ve yalnız akval değil efal itibariyle de sadakati ve samimi-
yeti Moskova uhuvvet muahedesiyle misakı millîye müesses bulunmakta istinat eylemekte ve bundan fazla
olarak acizleri ve Hükûmetin Sovyet Rusya’sını müstakil Türkiye ile Büyük Millet Meclisi Türkiye’siyle bir-
leştiren revabıtı tarihiyenin tevessü ve iktisabı miknet eylemesi iktiza ettiğine kaniiz. Bunu müşterek ma-
zileri ve âtinin ihtimalâtı emretmektedir. Bu teminat şundan ileri gelmektedir ki iki büyük kavimlerimizin
irtibatı mütekabili ve dostluğu eşhas hüsnü niyetine olduğu gibi bilhassa zamanımız tarihi ve istiklâlleri ve
tahtı tazyikteki bilcümle akvamı mazlumenin saadeti için kavimlerimizin idare ettiği cidali azim tarihi ile
emredilmiş bir lüzumu müstahsen üzerine istinat etmiştir.
Bizzat esası meseleye gelince: Alınan malumattan sonra memleketim, aleyhine tevcih edilmiş harekâtın
tesirkâr mahiyetini teslim etmek icap eder. Bahusus ki Ziya Bey’i ziyarete gelen ve cüzdanında nizamı
harp haritası bulunan Olşefski vatandaş balâda bir kere daha zikredildiği üzere casuslukla mahkûmdur.
Bu dakika Olşefski refiki ve Türk memurlarından bazıları tarafından tertip edilen cinayetin azametini
sureti muayyenede tesis ve takdir müşküldür. Bunun katiyetle tayini ancak taharriyat esnasında zabte-
dilen vesaiki muhtevi çantanın küşadından sonra mümkün olacaktır. Neticeyi evvelden keşif iddiasın-
da değilim. Fakat Şarktaki müslemlekât siyasetinden ellerini boşaltmak için hüsnü münasebatımızı imha
için hiçbir vasıta önünde tevakkuf etmeksizin Türkiye ile Rusya arasında bir inkıtaı münasebat ihdasına
bilcümle kuvvasıyla çalışan itilâf tarafından mürettep karışık tesvilât imkânını kabul ediyorum. O kadar
ki memurlarımızın bizim olduğu gibi sizin de muhitinizde kuvvei merkeziye heyetlerine ve keza ecnebi
sefaretlerine ferceyabı duhul olmağa lâyenkati uğraştıkları pek acı bir tecrübeye nazaran malumumuzdur.
İtilâfın memleketlerimiz beyninde bilhassa Cenova konferansının mesaisi esnasında bir inkıtaı münasebet
ihdasına fevkalâde alâkadar olduğu nazarı itibara alınırsa böyle bir faraziye o kadar mümkündür. Eğer
mesaisi arzu edilen neticeye vasıl olsaydı bunun Rusya’ya ve zamanımız meselei şarkiyesinde bir kuvvei
merkeziye olan Türkiye’ye karşı vaziyetini tahkim edecekti. Bu mesele konferansta münakaşa edilmesine
rağmen yine koridorlarda mevzubahs olmuş bulundu. (Asyayı suğrada harp ve sulh hakkında Sovyet he-
yeti murahhasasına itilâf devletlerinin mümessilleri tarafından vuku bulan teklifat) her ne olursa olsun
ister Rusya tebaasından olsun ve ister Türk Sefareti memurininden bulunsun bu hadisede medhaldar olan
ve efal ve harekâtıyla Rusya ve Türk dostluğunu tehdit edecek bir tehlike ihdas eden eşhasın sureti şedide-
de duçarı mücazat olmalarında acizleri için de, Hükûmetim için de tereddüde mahal kalmaz. Bu maksatla
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti mümessilleriyle birlikte çantayı açabilecek ve bu bapta dostane bir
iştirakle tahkikat icra edebilecek surette tayini eşhas hakkında Hükûmetten talimatı lâzime ahzetmesi su-
reti mutlakada elzem olduğuna mutmainim. Mücerrep olan nezaketinize binaen işbu takrirde dermeyan
eylediğim mesail hakkında ittihaz edeceğimiz tedabirden acizlerini vaktinde haberdar etmekten imtina
etmeyeceğinize kani olmaktan men’i nefs edemem.
İhtiramatı faikamın kabulünü rica ederim Vekil Beyefendi.
Rusya Sosyalist Federatif Şûralar Hükûmeti Salâhiyettar murahhası Aralof (Sefaret memurini hakkın-
daki fıkrayı tekrar okudu)
– 512 –
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Yani Sefaret memurlarından, bizim mamurlarımızdan olanlar ka-
bahatli addolunmak isteniliyor. Onun için aynen tercüme edilmiştir. Sefirin bu son notasına karşı bizim
verdiğimiz nota da budur:
Rus Sefirine Cevap

13 Haziran 1922 tarih ve 4158 numaralı notanızı aldığımı beyanla kesbi şeref ederim. Şekil noktai
nazarından cereyan etmiş olan her şey münasebetiyle tamamiyle resmi ve Hükûmetiniz namına izhar
eylediğiniz teessüf amiki Hükûmetime arz edeyim. Rus memurlarının Devletlerce ahkâmına riayet etmesi
iktiza eden ve notanızda sizce de gayri kabili inkâr olduğu bildirilen hukuku düvel kavaidini ihlâl ederek
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin hukukuna tecavüz suretiyle vuku bulan hareketlerinden dolayı pek
amik münasebatı vedalkârane ile merbut bulunduğumuz Rusya Hükûmeti tarafından izhar olunan bu
teessüfü Hükûmetim memnuniyet bahş addetmekle beraber cümlenin müphemiyetinden dolayı teessüfü
vakiin prensibe de şamil olup olmadığında tereddüt etmiş ve bu ciheti muhtacı tenvir görmüştür.
Haydut taharrisiyle meşgul olan zabıta memurlarının sefaretimiz memurlarından bazılarının işgal et-
tiği apartmana girdikleri ve memurlarımızın diplomatik kartlarını göstermeleri ve Komiser Simirnof ’un
Hariciye Komiserliği ile telefonla muhabere üzerine memurlarımızın hüviyeti tamamiyle taayyün ederek
Komiser Simirnofça da diplomatik imtiyazattan müstefit kimselerin muvacehesinde bulunduğu sabit ol-
duğu mevsul notanızda zikredilmektedir.
Ahkâmı cümlemizce müsellem olan Hukuku düvel kavaidi Simirnof ’un işbu masuniyete riayet ederek
derhal Sefaret memurlarına karşı tatili ameliyat etmesi icap ederken bunun hilâfına hareket edildiği sizce
de sabit olmuştur. Bahseylediğiniz Rusya ve Kafkasya ordularının haritasının bulunması ise bu ameliyeye
devam için hiçbir mazeret teşkil edemez. Bahusus o haritaların Olşefki’nin cüzdanından çıkmış olduğu
yine notanızda bildirilmekte ve binaenaleyh Sefaret memurlarımızla hiçbir alâkası olmadığı tebeyyün et-
mektedir.
Diğer cihetten Türk Rus üsera mukalevesi hükmünce aynı diplomatik imtiyazattan müstefit olması
lâzım gelen Emin Efendi zabıta memurları tarafından muamelei cebr ü şiddete maruz kalmış ve döğül-
müştür. Binaenaleyh prensip itibariyle de şekil itibariyle de şayanı teessüf olan bu hadisenin amili olan Rus
memurlarının tecziyesi icap edeceği noktasında mutabık kalacağımızdan şüphe etmem. Hükûmetlerimiz
arasındaki münasebata dair olan beyanatınızı pek amik bir memnuniyetle kaydeder ve Hükûmetimizin de
aynı hissiyatla mütehassis olduğunu bir kere daha zatı âlilerine iblağa müsaraat eylerim. Düşmanlarımızın
Türk Rus dostluğunu ihlâl için her tarafa pek çok mesaî sarf ettikleri bizce dahi malum ve hükûmetlerimi-
zin teyakkuzu sayesinde bu mesainin hiçbir semere vermeyeceği hakkındaki itimadımız tamdır. Fakat bu
hadisede evvelâ Olşefski’nin vaktiyle Rus Hükûmeti tarafından Sefaret memurlarımıza Rus mekâtibi aske-
riyesini gezdirmek üzere tefrik edilmiş olması, saniyen Ziya Bey yirmi nisanda kendisini kabul edemediği
halde ısrarı üzerine yirmi bir nisan için mumaileyhe mevidi mülakat tayin etmiş bulunması, salisen ve
bilhassa notanızda da beyan eylediğiniz gibi mevzubahs olan haritaların Olşefski’nin cüzdanından zuhur
etmiş olması, bahseylediğiniz vakai caniyaneye bizim memurinimizin katiyen iştirak ermemiş olduğunu
ispat eyler.
Fevkalâde idarei siyasiye dairesinde alıkonulan çantanın muhteviyatına gelince: Olşefski ve refikinin
cep cüzdanlarında bulunan evrak dahi onun derununa konulmuş olduğundan anın açılıp muhteviyatının
tetkikinden balâda beyan olunduğu veçhile bizim memurlarımız aleyhinde mucibi töhmet bir şey çıkarıl-
mayacağı zahirdir. Binaenaleyh bu hususta yapılacak şey yalnız çantada mevcut olup bizim memurlarımı-
za ait olan evrakın bir an evvel bize iadesidir.
Türk Rus dostluğunun asarının daha ziyade kuvvetle düşmanlarımıza gösterilmesi lâzım gelen bu-
günlerde bu hadisei müessifeden bir an evvel hiçbir eser kalmamasını benim kadar zatı âlilerinin de arzu
ettiğine emin olarak balâda maruz nikata dahi serian muvafık bir cevap verileceğini ümit eder ve bu vesile
ile de ihtiramatı faikamın kabulünü rica eylerim efendim.
– 513 –
Vekil Beyefendi;
11 Haziran 1338 tarih ve 2963 numaralı notanıza cevaben elde mevcut malumatın müsaade ettiği de-
recede bu hadisenin sureti tekevvün ve cereyanı tetkik edildikte tamamen mahiyeti mabsusayı haiz bir
mesele karşısında bulunduğumuzun tezahür ettiği zatı âlilerine iblağ ile kesbi şeref eylerim.
Her iki tarafça malum ve inkârı kabul olmayan hukuku düvel kavaidine gelince, bu bapta mucibi mü-
nakaşa bir cihet yoktur. Bu kavait bizim için her zaman lâyetezelzel kalmış ve öyle kalacaktır.
Sefaret memurininden biri tarafından işgal edilen bir apartmana Rus memurlarının duhulü meselesine
gelince: Moskova’da ahiren tevessü eden haydutluğa ait olarak elde edilen malûmatı mevsukaya nazaran
idarei siyasiyei Devlet memurininin haydutları tevkif vazifesiyle şehrin bütün mahallerini taharri için emir
almışlardı. Aynı gün Türk Sefareti memurininin ikamet ettiği mahallenin dahi diğer mahallât gibi taharrisi
icap etmiştir. Türk Sefareti memurinin ikamet ettiği apartmanın hariciez memleket işaret ve alâimini haiz
bulunmadığını gören Rus memurları bittabi bu apartmanı da taharri etmek istedikleri zaman karşılarında
birdenbire Rus zabitlerini buldular. Bu evvelce mahkûm olmuş ve tecemmügâhlarında tevkif edilmiş bu-
lunması itibariyle maruf bir mücrim bulunan bu zabitlerden biri Rus memurları tarafından derhal tanındı
bu cihet mezkûr memurların esnayı taharriyatta -Komiser Simirnof ’un bu apartmanda ikamet edenlerin
üzerlerinde bulunan kart diplomatiklerin hakikaten bunlara ait olup olmadığını sorması üzerine- karşıla-
rında bulunan zevatın diplomasi masuniyetinden müstefid olduklarına kanaat getirmişlerdir. Fakat işbu
zevat yedinde bulunan Rusya ve Kafkasya ordularının nizamı harbine ait evrakın fartı ehemmiyetle ilk
şüphenin tahtı tesirinde olarak taharriyata devama karar verildi. Cereyan eden vukuatın şekli hakkında en
amik teessüfümü tamamiyle sureti resmiyede ve Hükûmetim namına size beyan eden ve kabulüyle Hükû-
metinize tebliğ lütfunda bulunmanızı rica ederim.
Sefaret memurlarından bazılarının hiç şüphesiz kabahatli olduklarını nazarı dikkate alarak Rus me-
murlarının efalinde Türkiye ve onun Moskova Sefiri aleyhine hasmane hiçbir hareket müşahede edile-
meyeceğini tamamiyle katî bir şekilde beyan etmeği vazifem cümlesinden addederim. Bu itibarla Sovyet
Rusya’nın mevkii gayri mütebeddil kalır. Yalnız sözde değil aynı zamanda efal de olan samiyeti Moskova
muhadenet muahedenamesine ve Misakı Milliye müstenittir. Bundan fazla olarak ben ve Hükûmetim
Sovyet Rusya’sıyla müstakil Türkiye’yi, yani Büyük Millet Meclisi Türkiye’sini rapteden tarihî münasebat
inkişaf ve tevakki etmelidir kanaatindeyiz; mazii müşterekleri ve ihtimali istikbâl bunu amirdir. Bu emni-
yet her iki büyük milletimizin mütekabil rabıta ve dostluğunun eşhasın hüsnüniyetinden ziyade bilhassa
zamanımız tarihinin ve milletlerimizin kendi istiklâlleri ve bilcümle tazyik edilen akvamın refahları için
yaptıkları büyük mücadelenin icap ettirdiği bir lüzumu mesude istinat etmesinden münbaistir.
Asıl meselenin ruhuna gelince: Alınan malumattan sonra memleketim aleyhine tevcih edilen harekâtın
tamamiyle tesirkâr bir mahiyette olduğunu teslim etmek icap eder. Bahusus ki Ziya Bey’i ziyarete gelen ve
cüzdanında nizamı harp haritaları bulunmuş olan Yoldaş Olşefski balâda bir defa daha söylendiği veçhile
casuslukla mahkûm olmuştur.
Olşefski ile refiki ve Türk memurlarından bazıları tarafından ika edilen cinayetin vüsatini muayyen
bir şekilde tespit etmek şu esnada müşküldür. Bunun tayini ancak taharriyat esnasında müsadere edilmiş
olan çantanın küşadından sonra mümkün olacaktır. Herhalde evvelce tahmin edememekle beraber Türk
Rus muhadenetini inhilâle uğratmak ve aramızda bir gerginlik husule getirerek şark mesalinde serbest bu-
lunmak için hiçbir mania önünde yılmak bilmeyen bütün kuvvetleriyle çalışan itilâf Devletleri tarafından
tertip olunan bir entrika karşısında bulunmaklığımız mümkündür.
İtilâf Devletleri acı tecrübe neticesinde birbirlerini bihakkın tanımış olan milletlerimizin gerek idarei
merkeziyerine gerek mümessilliklerine sokulmaktadırlar. İşbu zannı bir kat daha teyit eden bir kanaat ile
bilhassa Cenova Konferansı esnasında İtilâf Devletlerinin iki millet ve devlet arasında inkitaı münasebatı
intaç ettirecek bir gerginlik husule getirmeğe çalışmış olmalarıdır.
Bu mesaî müntebihi muvaffakiyet olsaydı Rusya’ya ve mesaili şarkiyenin hallinde kuvvei merkeziye ad-
dolunan Türkiye’ye karşı itilâf Devletlerinin mevkii tahkim edilmiş olacaktı. Cenova konferansında her ne
kadar meselei şarkiye resmen mevzubahs olmamış ise de yine hususî ve hafi müzakerat cereyan etmemiş
– 514 –
değildir. (Asyayı suğra’da harp ve sulha mütedair Rus heyeti murahhasına itilâf murahhasları tarafından
vaki olan teklifat)
Her ne olursa olsun gerek kendi namına ve gerek Hükûmetim namına bu meselede medhaldar olan ve
bu hareketleriyle Türk Rus muhadenetini tehlikeye ilka eden memurin gerek Rus olsunlar ve gerek Türk
Sefaretine mensup bulunsunlar herhalde şiddetle tecziye edilmelidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükû-
meti tarafından Rusya’ya gönderilecek Sefire Hükûmeti mezkûra tarafından çantanın açılması ve tahki-
kata iptidar zımnında Rus memurin dostane bir surette teşriki mesaî edecek memurinin tayini hakkında
evamiri lâzımenin itasını elzem addederim.
İşbu notada arz ve izah eylediğim mesailin halli hususunda ittihaz edilecek mukarrerattan vakt ü za-
manıyla haberdar edilmekliğimi mücerrep olan nezaketinizden ümit eylerim. Hissiyatı ihtiramkâranemin
kabulünü rica eylerim Vekil Beyefendi.
Rus Sosyalist Federatif Şûralar Hükûmeti Salâhiyettar mümessili Aralof
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Cereyan eden hadise budur efendim. Son gön-
derdiğimiz şey de budur.
REİS — Efendim müzakereyi idare edebilmek için Hariciye Vekilinin beyanatına karşı söz isteyen ar-
kadaşlarımız sözlerini söylesinler. Bilâhare Hariciye Vekili Bey cevap versinler.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Şimdi efendim, bendeniz cereyan eden mesaili
aynen arz ettim. Bu, ya Meclisi Âlinizce kabul olunur veyahut reddolunur. Reddolunursa Hariciye Vekili
gider. Münakaşa edilecek bir şey yok. Sual soruluyor, suallerinize istediğiniz kadar cevap veririm.
REİS — Şu halde efendim, söz şeklini istizah şeklinde Hariciye Vekili kabul etmiyorlar.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hariciye Vekili aleyhinde söyleyeceğimizi ne bildiler. Belki lehin-
de söyleyecek idik. İyi bir lisanla söz söyleyecek idik, neden kıskançlık gösterdiler?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, meselenin ehemmiyetini cüm-
leniz benden daha iyi bilirsiniz. Arzı malûmat ediyorum. Ona göre umumî bir takdir yaparsınız. Ya kabul
etmiyoruz dersiniz, yoksa söz söylenmesini arzu etmiyorum. Suallerinizi sorduktan sonra fikrinizi beyan
edersiniz.
HAMDİ BEY (Biga) — Daima böyle oluyor. Söz söyletmiyorsunuz. Meclise hiç gelmeyin bari.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Neyi münakaşa edeceğiz efendim. Ben de Ha-
riciye Vekiliyim.
Bende sizin Vekilinizim. Münakaşalar ne olacak. Bunlara iyi yapmamışsınız diyeceksiniz, iyi yazmışsı-
nız diyeceksiniz. Fakat rica ederim eğer bazı noktalar hakkında izahat istiyorsanız onu arz edeyim. Fakat
tekrar tekrar arz ediyorum, mesele doğrudan doğruya Türkiye Rusya dostluk mesailine aittir ve bu arada
müessif bir hadise cereyan etmiştir. Takdir size aittir. Ben suallerinize cevap veririm. Siz yine bir karar
verirsiniz. Nihayet olacak şey o karara tebaiyettir, başka bir şey değildir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hürriyetti kelâmımızı şey etmesinler, belki aleyhinde fikir derme-
yan ederek Rus münasebatının katına ve fikirlerinin ıskatına da hüküm verebiliriz.
REİS — Efendim, Hariciye Vekili Beyefendi; tenevvür etmek isteyen arkadaşlarımız varsa cevap ver-
meye hazırım diyorlar. Yoksa uzun uzadıya münakaşasında mahzur vardır, diyorlar. Müsaade buyurun
efendim. Hariciye Vekilinin teklifi veçhile tenevvür şeklinde müzakereyi kabul edenler lütfen el kaldırsın...
Tenevvür şeklinde sual sorulması kabul edilmiştir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Herhangi müessif bir hadise olmuş. Sefaretin usulü dairesinde çan-
tanın iadesi talebine dostumuz olan Hükûmetin Hariciye Vekâletinin verdiği cevap, izhar ettiği hattı ha-
reket dostluk kavaidine muvafık bir şekilde mi olmuş, yoksa değil mi? Anlayamadığım bir nokta vardır.
Karahan’ın Sefarete vermiş olduğu cevap idamesi arzu olunan muhadenet ile katiyen muvafık olmayan bir
– 515 –
cevaptır. Bunun tasrih edilmediğini görüyorum. Burası meskûttur ve burada dermeyan olunan arzu ile
bendeniz şahsî bir nokta görüyorum. Anlaşılmamış, karanlık bir nokta vardır.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Yani Karahan’ın vermiş olduğu nota mı efendim?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yani Karahan’ın hattı hareketi bu meselede gösterilmek istenilen esa-
satı siyasiyeye katiyen muvafık değil ve binaenaleyh bu nokta üzerinde Hükûmetimizin daha ziyade şey
etmesi, anlaması lâzım gelir. Bu noktayı, efrat üzerinde olan muamelât hallolunmuş gibi yarım bir şekil
vardır. Fakat esas hallolunmamış zannındayım. Hallolunmuş kanaatinde mısınız?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Sual değişti efendim, hangisini soruyorsunuz?
Mösyo Karahan’ın ilk günü Sefirimize geliniz, bu meseleyi görüşelim... ikinci günü Karahan’ın verdiği su-
ale cevap mı istiyorsunuz? Yoksa onun için ne suali soruyorsunuz? Sizin memurların isnat ettiğiniz, şu, şu
harekâtı müdafaa için sizin memurlarınız da şunu şunu yapmışlardır diyorlar. Fakat seyri şimdi görürüz ki
notalar gittikçe başka başka şekillere giriyor. Mösyo Karahan’ın bize karşı olan şahsî ve dürüştî muamelâtı-
na göre mi bahsediyorsunuz, bunda ne münasebet vardır bilmiyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendeniz burada eşhas değil, bir Hükûmeti muntazamanın, yani
müttefikimiz bulunan Rusya’nın Hariciye Vekâletini görüyorum ve tarzı harekete baktığım zaman bunu
yapılacak efal ile pek mürettep görmekteyim. Binaenaleyh hiçbir suretle tevil götürmez. Bu resmî devairin
haricinde anlamadığım karanlık nokta budur. Bu nokta vaki olan tevilâtı izale edecek mahiyette midir?
Onu bilmiyorum ve onu sizden soruyorum. Siz bunu yani tekmil hadisatın hallolunduğu kanaatinde mi-
siniz?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Rica ederim, açık konuşalım bu memleketin
menfaatinin yalnız muhafaza eden memur ben değil, siz de müdafaa ve muhafazaya memursunuz. Rica
ederim açık konuşalım. Evvelâ suallerle işin içerisine başka şeyler giriyor. Yani burada başka bir Devletin
Hariciye Vekili hakkında şahsî bir sual soruluyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Müsaade buyurunuz, maksadımı iyice arz edemedim zannederim.
HİLMİ BEY (Bolu) — Salâhattin Bey sual için söz alır fakat nutuk irat eder.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Üçüncü nota eşkâl üzerindeki muamelâtı halletmiş görünüyor ve bir
adımdır. Mesailin cereyanı hakkında söyleyeceğim bir şey yoktur. Hükûmetin mesaisini de şayanı şükran
görüyorum. Yalnız bendenizin maksadım bu değildir. Maksadı meramım mürettep ve musanna olduğunu
teyit eden vesait vardır. Yani biz oyun karşısındayız gibi geliyor, maksadım Hükûmetimiz Hariciye...
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Şimdi efendim arada cereyan eden müessif ha-
disenin ve edilmiş ve edilecek notaların halli ile meşgulüz biz. (Henüz hallolunmamış mıdır sadası) Hayır
onu siz takdir edeceksiniz, yani Meclisi Âliniz şimdi karar verecektir. Benim notamı kabul edip etmemeyi.
Bakınız tekrar ettim son söylenilen söz budur. Tekrar ettim, aynen Fransızcası budur, Fransızcayı içeride
yazıyorlar. Fransızcada bir formel kelimesi var formel... Aynen tercümesini okuyorum.
Bakınız ne diyor:
Şekil itibariyle biz böyle tercüme ediyoruz, çünkü formel var. Şekil itibariyle cereyan eden hadisattan
dolayı size amik teessürümü beyan ederim. Bunu hukuka koydunuz mu şekil itibarî, esas itibarî diyor
demektir. Çünkü şekil, esasa mukabildir. Sonra prensip itibariyle değil demek, öyle mi değil? Çünkü bu
Rusça düşünülmüş ve Fransızca yazılmış bir şey de olabilir. Nitekim Rusça ve Fransızca bilen bir zata...
Fransızca kelimelerini tefsir ederiz ve bildiğimiz Türk ve Fransız hukuku ile meseleyi hallederiz. Yani Türk
ve Fransız nazariyat hukuku ile kelimelere mana vermeye çalışırız. Elimizde başka bir şey yoktur. Rusça
ve Fransızca bilen bir zata ve biraz da Rusçanın hukukunu bilen bir zata sordum Ruslar formalli jurdiski
bir nevi silsile ve cümlei hukuka derler ki onların içerisinde prensip ve esas da odur dediler ve benim me-
sul memurum bunu söyledi. Onun içindir ki (Formel) kelimesinden Rusya Sefaretinin ne kastettiğinden
tereddüde düşmek tabiîdir. Eğer o kelime olmamış olsaydı beyanı teessüf ederim şeklinde olsaydı işte bu
bizim için bir tarziye mahiyetinde olabilirdi. Tarziye kelimesi, beni affedin kelimesi Hükûmetler arasında
söylenmez. Şimdi sualler dolayısıyla esas meseleye gelelim. Bu ne için yapılmış, Rusya ile bizim dostlu-
– 516 –
ğumuz samimi midir? Değil midir? Sualler buralara gidiyor. Rica ederim, buralara girişecek isek istirham
ederim ayrı bir münakaşai umumiye açalım. Anlamadım, rica ederim, anlayın ona göre cevap vereyim,
yani maksadı âliniz nedir?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Zannediyorum ki arz edemedim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Siz de çok kapalı söylediniz anlayamadım.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Beyefendi aynen ifadatı alıyorum. Kısa not tuttum. Size diyorlar ki:
Sefirin ifadesi yanlıştır, esassızdır. Binaenaleyh tebaüdü talep eder gibi yazı yazan doğrudan doğruya Ka-
rahan’dır. Yani bu tarzı hareketi, Hükûmetimizin tarzı hareketini arzu ve iltizam ederek yaptığını zanne-
diyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Beyefendi, ister biz olalım, velev siz olunuz buna
karşı ne tavsiye ediyorsunuz? Kendileri bizim Sefirimizin mufarakatı için bir harekette bulunmuş olsalar-
dı, rica ederim kendilerinden ne istiyorduk?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Buna mahal yoktur.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Neye mahal yoktur.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu tarza mahal yoktur. Yaptıkları tarzı nalâyika.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Ne yapayım. Hariciye Vekili ne yapsın? (Anla-
şılmadı sadaları)
HARİCİYE VEKİLİ — Sual sorunuz efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Esas anlaşılmadı.
LÜTFİ BEY (Siverek) — Kapalı geçildi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Açık sorunuz efendim, rica ederim kapalı hiçbir
şey yoktur. Her şey açıktır.
REİS — Usul hakkında söz istemiştiniz, Ali Şükrü Bey buyurun.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, resmî bir şekilde Rusya’da bir hadise oluyor. Bu hadiseler üze-
rine notalar okundu. Tabiî bunun üzerine sual itibariyle bizim istidlal edeceğimiz noktalar yoktur. Çünkü
bizim başka mehazımız yoktur. Mesele böyle olmuştur deniyor. Böyle olmamıştır denemez, çünkü bilmi-
yoruz. Binaenaleyh bu hususta şöyle yapılmış, böyle yapılmış diye bir şey demeye hakkımız yoktur. Sonra;
Hariciye Vekili Beyefendi’nin okudukları şeyler üzerinde onu tenkide bizim hakkımız yoktur. Çünkü alı-
nan malûmat üzerine yapılan iş gayet doğru ve musiptir. Yalnız bir mesele var, bu meseleyi bıraktığınız için
söylüyorum. Herhalde bu hadise bir hadisei müessiftir ve Rus Sefirinin vermiş olduğu notalar içinde bizim
için calibi dikkat noktalar vardır. Zannediyorum ki Ruslarla bizim dostluğumuzun kıymeti gayet büyüktür
ve bu tezelzül etmemelidir. Onun için böyle hadisatın tekerrürüne mani olacak bazı şeyler düşünülebilir,
vaziyet tenevvür edebilir. Hatta açık söyleyeyim Hariciye Vekâletini bu hususta, belki bazı nikatta da ikaz
edebilirim. Onun için böyle sual cevap olmaz, çünkü sorulacak sual yoktur. Niçin böyle yapmadın dene-
mez. Yalnız bu bundan ibarettir denebilir. Bunun için söz verilirse bazı şeyler hakkında söz söylenebilir.
Bu da meselenin esasını mevzubahs etmek suretiyle değil. Tekrar ediyorum; meseleyi biz kabul ediyoruz ki
Hariciye Vekilimize de itimadımız vardır, ne varsa onu bize söyler. Zaten beyanatını kâğıt üzerine yazmış-
tır. Onun üzerinde oynamaya mahal yoktur. Yalnız Rus Sefirinin vermiş olduğu notalarda -ki ben kendi
hesabıma- söz itibariyle mucibi iştibah görüyorum ve belki arkadaşlardan görenler vardır. Onun için bu
hususta söz verilmelidir. Yoksa mesele Ruslarla dost olalım mı, olmayalım mı değil.
REİS — Şimdi efendim, bir kere Heyeti Âliyenize sarahaten arz ettik. Söz vereyim mi, vermeyeyim mi
diye ve Heyeti Âliyeniz karar verdi. Söz demek mevzubahis değildir. Sual ve tenevvür meselesine gelince:
Hariciye Vekili Beyefendi notaları okurken bazı zevat dediler ki bazı nikatı anlamadık. Bendeniz de yalnız
bu böyle midir, değil midir diye kısa suallerle maksatlarını meçhul addettikleri noktaları tenvir edebilir-
ler... Yoksa ayrıca behemahal muhafızlar göstermek şartıyla sual sormak kasdı yoktur zannederim. (Yok
– 517 –
sadaları) Sual ile tenevvür edilecek meseleler var ise Hariciye Vekili Beyefendi notaları okurken rüfekaca
anlaşılmayan noktalar varsa Hariciye Vekili Beyefendiye o tarzda sualler tevcih buyurur ve cevap verirler.
Başka sureti bilmiyorum, heyeti umumiye tekrar mevzubahs mi edecek, bunun imkânı var mıdır? (Mesele
bitmiştir sesleri) Fevzi Efendi bir sual soracaktınız, buyurun.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyururlar mı Efendim. Tabiî vekillerin
mebuslara sual sormak hakkı yoktur. Fakat bana sual sorsalar da ben o vasıta ile öğrenmiş olurum. Ali
Şükrü Beyefendi dediler ki: Rus Sefirinin yazdığı notalar içerisinde bazı noktalar var. Onlar hakkında belki
Vekilin nazarı dikkatini çekmek icap ederse ikaz ederiz, buyurdular. O nikatı bize sual tarzında sorsalar da
ben tenevvür etmiş olurum.
REİS — Efendim Vekil Bey diyorlar ki sual sorsalar da cevap veririm ve sorarlar.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Reis Bey bendeniz sual için söz istemiştim.
FEVZİ EFENDİ (Batum) — Efendim: Rusya ile bizim aramızda olan münasebatta her vakit tesir ya-
pılabilir. Bu meselede de bize civar olan Hükûmatı sağire karışmış mıdır? Yani bir tesir yapmış mıdır,
yapmamış mıdır? Eğer tesir yapılmamış ise ve yalnız Rusya ile bizim aramızda vuku bulan bir hadiseden
ibaret ise, Batum’da bazı İslamlar hakkında zulüm yapılıyor, bunu Gürcüler ankastin yaparak Ruslarla ara-
mızdaki münasebatı bozmak veya bozmamaya uğraşıyorlar. (Bozmamak mevzubahs olur mu sadaları) Bu
hususta Hariciye Vekâleti ne düşünüyor?
REİS — Batum meselesi ayrıca görüşülür, bu mesele ile alâkadar değildir. Yalnız suallere cevap vere-
bilirler.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendim, birinci suale cevap verebilirim. Dediniz
ki Ermenilerle Gürcüler Ruslarla bizim aramızı açmak islerler, değil mi efendim?
FEVZİ EFENDİ (Batum) — Evet.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Aramızı açmak isteyebilirler, fakat ben burada
filân Gürcü, filân bilmem ne Ruslarla bizim aramızı acıyor diyemem.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim, bir defa anlamak istediğim bir şey var. Bu, üsera komisyonu
Reisi Emin Bey kimdir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Komisyon Reisi değil.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Bu zat kimdir, hüviyeti zatı âlinizce malûm mudur?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Ben bilmiyorum, Fuat Paşa Hazretleri burada-
dırlar, onlar söyleyebilirler...
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Azerbaycanlı Mehmet Efendi namında bir efendi var?
ALİ FUAT PAŞA (Ankara) — Hayır, hayır değil efendim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Peki efendim, eğer o ise meselenin rengi değişirdi. Sonra bir nokta var
ki deminki maruzatımda beraberdir. Şifre; Harici Sefaret kâtibinin nezdinde bulunur, dediniz. Bence bu
calibi dikkat meseledir. Şifrenin Sefaret haricine çıkması caiz midir, değil midir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Şifrelerimiz tamamiyle Sefaret kasalarında mah-
fuzdur. O vakit kâtip kendisi rahatsız imiş ve üzerindeki şifrede istimalden sakıt imiş. Sefirin verdiği malû-
mat bu merkezdedir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Yani mesele yok.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Yok efendim.
TAHSİN BEY (İzmir) — İstimalden sakıt olursa, imha edilir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Zaten hepsi istimalden sakıttır.
– 518 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) Sonra efendim. İtilafçıların Rusya ile bizim aramızı açmak isteyecekleri
gayet bedihî bir şeydir. Esasen bunun asarını da gazetelerde vesairelerde görüyoruz. Yalnız ne dereceye
kadar sarih olduğunu ve hangi membadan tereşşüh ettiğini bilmiyorum.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Öyle şey olur mu?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun, öyle şey de olur efendim. Çünkü her gün hepimiz
bazı şayiat duyuyoruz ki bu şayiatın nereden geldiğini bilmiyoruz. Zira kulaktan kulağa gelmiştir, bunun
membaını bulmak imkânı yoktur ve bildikten sonra söylemekte hiçbir mahzur yoktur. Benim kulağıma
geldi ve anlaşılan birçok kimseler de işitti, ki bendenizden soranlar da oldu. Güya Ruslar hakikaten bu işi
tertip etmişler. Fakat Türk memurları böyle bir şey ile iştigal ediyorlar mı, etmiyorlar mı? Yani bizim bu
işle meşgul olduğumuzu bilerek değil imtihan ve tecrübe için yapmışlar ve bu şekilde meydana getirmişler.
Bunun için de evvelce orada bulunan Ateşemiliter muaviniyle görüşmüşler, ona da gelin görüşelim demiş-
ler... şeklinde Ruslarla konuştuğu içindir ki Ruslar yakalamışlar, esasen bizim memurumuz bu şekilde bir
şey taharri etmemiş, fakat sırf tecrübe için, acaba Türkler bu gibi işlerle iştigal ediyorlar mı diye Rusların
böyle bir imtihan yapmak istedikleri hakkında bir şayia vardır. İhtimal oradan çıkmıştır. İhtimal başka
yerlerden çıkmıştır. Fakat herhalde bu şayiayı şu koridorlarda işittim, binaenaleyh bu hususta zatı âlinizin
malûmatı var mıdır?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Azizim uzun boylu söyledim, bizim memur-
ların sizin namınıza olarak yani sizin vekiliniz olarak her türlü mesuliyeti deruhte ederek çalıştıklarını ve
bizim memurlarımızın katiyen kabahati olmadığını iddia ederim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Yani bu şayiayı işittiniz mi?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Ben bu şayiayı değil kırk bin türlüsünü işittim,
daha neler işittim Beyefendi.
REİS — Hüseyin Avni Bey hem sıra size gelmiştir hem de usulü müzakere hakkında söz istiyordunuz,
buyurun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İkisini birden hülâsa edeceğim, efendim. Şekli haricî itibariyle
dava gayet güzel yapılmıştır. Gerek Sefir Paşa Hazretlerinin ve gerek Hariciye Vekâletinin alimane ve va-
kıfane yaptığı tedbir şayanı takdir ve şükrandır ve bu takdiri acizane ise de burada zikretmeyi bir vazifei
vicdaniye bilirim. Usule gelince: Şimdi davanın şekli var. Bu şekli haricî itibariyle neticeye iktiran ettirmek
menafii memleket iktizasıdır. Fakat bunun sebebi hakikisi var mı? Birincisi bu, derin bir meseledir. Eğer
biz bunu karıştırır da altından başka şey araştırırsak zannederim bizim menfaatimize muvafık olmasa
gerek, onun için yalnız şu nota üzerinde dava şekle göredir. Çünkü Ruslar da açıktan açığa demin arka-
daşlarım buyuruyorlar ki kabahatin nevi muayyen değil, kabahat yok. Kuşlarda caniyane harekât var mı,
alâkadar mı imiş, değil mi imiş bunu tetkik ediyor.
REİS — Bu usulü müzakereye dair mi efendim?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İkisini de hülâsa ediyorum.
REİS — Hayır efendim, yalnız birisini söyleyiniz. Çünkü birine cevap verebilir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim ikisine birden söz verdiniz, usul hakkında efendim, bu-
nun sebebini aramaya lüzum yoktur. Vazedilen mesele ortada, mevhum bir mesele vardır. Bu mesele de
malûm, notalar... Bu notalar hukuku düvel kavaidine muvafık bir tarzda verilmiştir, mesele neticelen-
miştir. Bu şekli burada bırakalım, eğer başka bir sebep arıyorsak o sebebi ayrı bir celsede yaparız, o vakit
o bizim dâhilî bir meselemiz olur, bu mesele Rus meselesidir. Dahilî meselemiz varsa onu sual ve istizah
tarikiyle meseleyi soralım ve kurcalayıp yarayı tedavi edelim.
REİS — Usul hakkında olmayan sözünüzü söyleyin.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Onu da heyeti umumiyeye bağışlıyorum. (Handeler)
REİS — Efendim, Ragıp Bey’den başlayarak on kadar arkadaşımızın sualleri var; (Müzakere kâfi sada-
ları) Müzakerenin ve bu meselenin kifayetiyle diğer mesaile geçilmesi hakkında da takrirler var. Reyi âli-
– 519 –
nize arz edeceğim. Sorulan sualler hakkında müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... (Kâfi sadaları)
Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görüldü.
Efendim Siverek Mebusu Lütfi Bey’le Kütahya Mebusu Cemil Bey’in takrirleri vardır.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar gayet mühim bir suali bendeniz
sizden rica ediyorum, istirham ediyorum. Okuduğum notalarda da malûmu âliniz olduğu veçhile tarziye
istedik, teminat istedik, tecziye istedik hukuku düvel kavaidinde zikrettiğimiz hususatın aynen kabulü,
bunlar böyledir, böyle olacaktır suretine bizim ittifak zımnen bir teminat olabilir. Çünkü bundan sonra
böyle hal vaki olmayacaktır demek idi.
İSMET BEY (Çorum) — Son notanız, cevaptan müstağni mi idi?
REİS — Efendim ekseriyeti azime ile suallere nihayet verdik. Hariciye Vekilinin verdiği izahat kâfidir
deniliyor, yetişmez efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Bana sarahaten bu yapılan şeyleri yani Rusya
Sefareti tarafından Rusya Hükûmeti namına resmî olarak arz edilen tabirlerle beyan edilen teessüfün tar-
ziye makamında telâkki edilip edilmeyeceğidir, yalnız benim yazdığım üçüncü nota, yani en son nota,
daha doğrusu tasvibi âlinize iktiran ederse tarziye hususunda, tecziye hususunda da reyi âlinizi vermiş
olursunuz.
İSMET BEY (Çorum) — Fakat cevaptan müstağni mi addediyorsunuz?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, rica ederim demek dikkat buyur-
mamışsınız öyle ise.
Üçüncü notadan okumuştur: «Pek amik münasebatı vedatkârane ile merbut bulunduğumuz Rusya
Hükûmeti bize bu notasında şekil noktai nazarından cereyan etmiş olan her şeyi Hükûmetimin tamamiyle
resmî amik teessüfünü bildiririm, bunu Hükûmetinize bildiriniz.»
TAHSİN BEY (Aydın) — Bu da bir tarziyedir resmen.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurunuz. Ben buna yazdığım notada
dedim ki Hükûmetim bu teessüfü memnuniyetbahş telâkki etmiştir. Yalnız Fransızca metninde (O puvan
dö formül) denmesi şekil noktasından bizi tereddüde düşürmüştür. Lütfen bunu da tenvir buyurunuz,
bu birincisi. İkincisi de kendisinin notasında tecziye hususunda Olşefski’nin mücazat vermesi, kendisine
vermesi demektir. Olşefski casustur. Kendilerine casusluk etmiştir. Bunlar bizim Hükûmetimize ait değil-
dir. Bizim Hükûmetimize ait olan mesele bu teessüfün zımnında bir hadise itiraf olunuyor. Teessüf arzu
olunmayan bir şeyin yapılmasını ifade eder. Arzu olunmayan şeyi yapan da mücazat görür. Binaenaleyh
kendi notalarında dermeyan ettikleri veçhile bizim memurlarımızın masuniyetine nail olduklarını gör-
dükten sonra kendileri itiraf ediyor. Velev hangi surette olursa olsun ona devam etmeleri bu şayanı teessüf
hali meydana getirmiştir. Binaenaleyh o memur mücazat edilmelidir. O memur mücazat edilirken onu
mücazat edecek heyeti hâkime şu esbabı müşeddede tahtında bulunmuş imiş, şu esbabı muhaffefe tahtın-
da bulunmuş imiş, ona onlar karışır. Sonra Emin Bey döğülmüştür. Elinde tabip raporu var, bunu döğen
de bilhassa odur. Üç: sonra tarziye, teminat, tecziye hususları bu suretle hallolunduklarını yani temenni
ediyorum ki gelecek cevap böyle olacaktır. Bize Yusuf Akçora Bey’in verdiği izahata göre bu (formül)
kelimesi onların noktai nazarına göre esası ifade eden bir kelimedir. Tarbiye ciheti, tecziye, teminat ciheti
hallolunmuştur. Ondan sonra bir çanta meselesi kalıyor. Çanta meselesi vakıa bir Olşefski... Vakıa biz ev-
velce çanta meselesini işitmiş idik. Fakat şimdi biz bugün sureti resmiyede diyoruz ki; Hariciye Vekiliniz
bütün mesuliyeti deruhte ederek ve kendi sefirimizden ve memurlarımızdan aldığımız kati söz üzerine
diyoruz ki; bizim alnımız açık, bizi en ziyade memnun eden şey memurların üzerinde bulduğunuz evrakı
görmeniz onların içerisinde hiçbir şey olmadığına kani olmanızdır. Bundan sağlam bir şey olur mu? Bun-
dan sağlam söylenir mi? Bunu kendimiz söylüyoruz. Dikkat buyuruldu ise onların bize istinat yolunda
yazmış oldukları, aleyhimizde neler söylendi ise hepsini aldım, hiçbirini tevil etmedim, hukuk noktai na-
zarından söyledim, sonra onun için çanta meselesinde; çanta kimindir? Hukuk noktai nazarından, hukukî
mahiyeti itibariyle çanta bizim değildir; bize ait değildir, velev ki hakkı temellükü bize ait olsun. Çünkü
– 520 –
çantayı da oraya gelen zabıta memurları birtakım evrak yakalamışlar ve bu evrakı koyacak bir mahfaza
aramışlar, o mahfazayı sonra bizim memurlarımız gerek isteyerek, gerek istemeyerek iare etmiş, istiare
etmişler; onun içerisine evrakı koymuşlar. O çantanın içerisinde itham edecek şey yoktur. Esasen çanta
bizim değildir. Çünkü Olşefski’nin ve refikinin üzerinde bulunan evrak ve haritalar bize ait değildir, onu
da çantaya koymuşlar. Refikinin üzerinde belki başka evrak da çıktı, onu koymuşlar. Bizim kâtipleri itham
edecek kıyamet kadar evrak çıkmış o evrak ya bizim kâtiplerin el yazısıyladır veya bizim kâtipleri ciddî ve
katî bir surette ilzam eden evraktır. Bu evrakı alıp gelirler bize, gidecek Sefirimize getirip verirlerdi. Çan-
tadan çıkartmaya hacet yoktu, başka ne için çantayı açmalı, tahkik ettirmeli, çantayı açıp tahkik etmenin
altında doğrudan doğruya ne olursa olsun sizin kâtiplerinizin de kabahati vardır, başka bir şey değildir.
Binaenaleyh bundan dolayı benim noktai nazarıma diğer Heyeti Vekile arkadaşlarım da iştirak ettiler,
çantanın istenmesinde açılmasında hiçbir faide yoktur. Çanta bize ait değildir, yalnız çantanın içerisinde
bizim kâtiplerimize ait evrak da vardır ve biz kemali emniyetle diyoruz ve evrakı sizin elinize bırakıyoruz,
gönderiniz diyoruz. Vakıa Sefaretimiz tarafından verilen bu notalarda bu noktai nazar takip edilmemiştir.
Fakat hakikat bundan ibarettir. Başka bir şey değildir. O noktai nazarın takip edilmemesinin sebebi de
o sırada bize karşı vuku bulan fena muameleyi bir an evvel tashih ediniz yani aldığınız şeyi hemen iade
ediniz tarzındadır. Onun için bu son notam dört noktaya aittir ve temenni ederim ki Rus Sefiri arkadaşım
-arkadaşım diyorum çünkü çok iyi görüşüyoruz- o da bunu takdir eder, yalnız, bunların hepsinden evvel
bunun için bana mezuniyet vermeniz lâzımdır. Çünkü mesele halledilecek.
REİS — Müsaade buyurulursa bu hususta bir takrir var.
(Yozgat Mebusu Feyyaz Âli Bey’le Mersin Mebusu Ziya Bey’in takriri okundu)
REİS — Takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Başka bir sual soracağım.
REİS — Neye dair?
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) — Hariciye hakkında.
REİS — Ruznamede dahil değil. Efendim ruznamede sekiz kalem eşya var açamıyorum. (Handeler)
Efendim müsaade buyurunuz hafi celsede Heyeti Âlinize arz edilecek sekiz madde vardır. Malûmu âli-
niz... Çünkü Riyasete büyük bir mesuliyet teveccüh ediyor. Malûmat bile vermek için. Birisi vaziyeti har-
biye hakkında Siverek Mebusu Lütfi Bey’in takriri, diğer Karahisarısahip Mebusu İsmail Şükrü Efendi
ile rüfekası tarafından verilen takrir... Adliye Vekâletinden mevrut evrak var; Keskin madeni Rumları-
nın Kayseri’den iadeleri sebebine dair Tokat Mebusu Rıfat Bey’in takririne Dahiliye Vekâletinin cevabı,
darp meselesinden dolayı Erzurum Mebusu İsmail Bey hakkında Adliye Vekâletinden mevrut evrak, katil
meselesinden vesaireden maznun Adliye Encümeninden mevrut Memduh Bey hakkında Adliye Vekâle-
tinden mevrut evrak, İstanbul’dan sulh mesailine dair evrakın celbi hakkında Muvazene Encümeni maz-
batası, ahvali maliye hakkında Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası var ki gayet mühim nikatı ihtiva
ediyor. Bunun üzerinde tevakkufa mecbur oldum, gayet mühim bir mazbatadır, aza harcırahları hakkında
Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, daha mühimmi var. Kumandanlar tarafından asker ai-
lelerinin evlerinin ihrak ettirilmesi hakkındaki evrak var...
REİS — Bunlardan sonra geliyor efendim, ayrıca onları da Heyeti Âliyeye arz ederim, ayrıca onları
zikrederim. Bugünkü hafi celsede Heyeti Âliyenize arza mecburiyet hissettiğim bunlardır. Sonra efendim,
bunlardan birini âti celsede, diğerlerini başka celsede. Sonra efendim demin arz ettiğim gibi kırka yakın
sual cevapları gelmiştir. Heyeti Âliyeniz bir karar ittihaz etmişti rica ederim celsei aleniyede okunsun ve
vicahen istima edilsin. Nizamnamei Dâhilîde bir kayıt vardır... Zabıtların nihayetine dercedilmesi tarzın-
da, bunu kabul buyurmadınız. O karara riayeten Riyaset bunları hıfzediyor. Münasip fırsata intizar ediyor,
bazıları dört beş ay eskidir bunu da berayı malûmat arz ediyorum, bu malûmatı arz ettikten sonra sizin
vereceğiniz teklifler ve takrirler üzerine bu cevapların okunup okunmaması taayyün eder.
– 521 –
LÜTFİ BEY (Siverek) — Reis Bey, bendenizin bir takririm var. Müzakere edilecek bir şey yok. Havale-
den ibarettir.
REİS — Efendim. Siverek Mebusu Lütfi Bey’in vaziyeti harbiye hakkındaki takririni mahrem kaydıyla
Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine havale ediyoruz.
Efendim; arzu ederseniz aleni ruznameye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilme-
di...
Efendim cumartesi günü öğleden sonra saat bir buçukta içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Celsenin hitamı: 6,13 (Dosyada mevcut takrirler)
Riyaseti Celileye
Suriye Hükûmetiyle müzakeresine mübaşeret edilecek olan Gümrük mukavelesi müzakeratına me-
muren gelecek olan murahhasların salâhiyetnameleri Suriye Hükûmeti tarafından verilmiş olmayıp da
Fransa Hükûmeti tarafından muta olduğu halde murahhaslarımızın kendileriyle müzakerata mezun olup
olmayacaklarının Vekâleti aidesi tarafından beyan edilmesini teklif ederim.
15 Haziran 1338
Aydın
Tahsin
(Hariciye Vekili cevap verdi)
Antalya Mebusu Mustafa Bey meselesinin Hariciye ve İktisat Encümenlerine havalesini ve Karahisar
Mebusu Mehmet Şükrü Bey meselesinin ait olduğu Encümenlerde hafiyyen müzakere edilmesini, Kütahya
Mebusu Besim Atalay Bey gümrük tarifesine merbut cetveldeki hayvanat isimlerinin Türkçe yazılmasını.
Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey talimatnamenin Muvazenei Maliye, İktisat ve Kavanini Maliye En-
cümenlerine havalesini ve müzakereye memur Heyet bu hususa muvafık olmadığından Vekil Beyler bu
hususun kanun ve usul mucibince Encümenlerinin mütalâasını istilzam edeceğinin kendilerine beyan
olunmasını teklif ediyor.
Karahisar Mebusu Şükrü Efendi Hoca meselesinin malûmat kabilinden telâkkisiyle ruznameye geçil-
mesini,
Van Mebusu Hakkı Beyefendi’nin ruznameye geçilmesi.
– 522 –
TBMM
18 Haziran 1338 (1922)
Münderecat

1. — Memleketimizdeki ekalliyetlere mezalim icra edildiği iddiası ve İngiltere’nin teşebbüsü ile beynel-
milel bir heyeti tahkikiye teşkili istikametinde yürütülen hareketi protesto için Hariciye Encümenin-
ce hazırlanan metin.
Mezuniyet
1. — Mezuniyetler hakkında Divanı Riyaset kararı.
Cilt: 20
57’inci İnikat – 1 ve 2'nci Celseler
ELLİ YEDİNCİ İN’İKAT 18 Haziran 1338 Pazar Birinci Celse
ELLİ YEDİNCİ İN’İKAT

18 Haziran 1338 Pazar
Münderecat
Birinci Celse
Açılma Saati: 3.45
REİS: Reisisani Hüseyin Rauf Beyefendi
KÂTİPLER: Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim dünkü içtimada bazı rüfeka tarafından verilen takrirler üzerine Avrupa devletleri
mecalisi milliyesine tahkikatın iki taraflı yapılmasına dair protesto gönderilmesi hususu takarrür etmişti.
Hariciye Vekili Beyefendi bu hususta hafi bir celse akdini teklif ediyorlar. Kabul buyurursanız celseyi hafi
olarak başlayacağız.
Celsenin hafi olmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Celse hafi olarak küşat edilmiştir.
Geçen hafi celsenin zaptı okunacaktır. (Hafi celsenin zaptı hülâsası okundu.)
ELLİ BEŞİNCİ İÇTİMA


Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat; Suriye gümrükleri hakkında Heyeti Vekilece ittihaz
edilen mukarreratı Maliye Vekili Bey tarafından tebliğ olunarak müzakere edildikten sonra mezkûr mu-
karreratın malumat kabilinden telakkisiyle ruznameye geçilmesine dair takrir kabul ve teneffüs için celse
tatil olundu.

Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat; Hariciye Vekili Bey’in diğer mesaile takdimen istimal
kabul olunarak Moskova Sefaretinde cereyan eden hadise hakkında teati edilen notalar Vekil Bey tarafın-
dan kıraat olunup irad edilen suallere cevap ila edildikten sonra izahat kâfi görüldü. Notalarla ittihaz edi-
len tedabirin muvafık olduğuna dair Yozgat Mebusu Feyyaz Âli Bey’in takriri kabul edildi. Siverek Mebusu
Lütfi Bey’in ahvali harbiye hakkındaki sual takriri Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine tebliğ olundu.
Celsei hafiye ruznamesi Makamı Riyasetten tebliğ edilip ruznamedeki mesailin müzakeresine geçilmesi
kabul edildiğinden cumartesi günü içtima olunmak üzere celseye nihayet verildi.
18 Haziran 1338

Hüseyin Rauf Kayseri Van
Atıf Hakkı
– 524 –
REİS — Hafi celsenin zaptı hakkında mütalâa var mı? (Hayır sesleri) Kabul edenler... Etmeyenler...
Kabul edilmiştir.
1. — Memleketimizdeki ekalliyetlere mezalim icra edildiği iddiası ve İngiltere’nin teşebbüsü

ile beynelmilel bir heyeti tahkikiye teşkili istikametinde yürütülen hareketi protesto için Harici-
ye Encümenince hazırlanan metin.
REİS — Söz Yunus Nadi Bey’in. Buyurun Yunus Nadi Beyefendi.
YUNUS NADİ BEY (Hariciye Encümeni Reisi) (İzmir) — Efendim; dün birer sureti tevzi olunan no-
talarda23 görmüş olduğunuz veçhile Avrupa Millet Meclisi Mebusanına göndermek üzere Hariciye Encü-
menince 3 Haziran tarihinde tespit edilen notanın müsveddesi ihzar olundu. Ancak ahiren Hariciye Vekili
ile bu notanın gönderilip, gönderilmemesini, gönderilmesinde mahzur olup olmadığını münakaşa ettik.
Malumu âliniz bir müddetten beri devletler İngiltere teşebbüsü ile memleketimiz dahilinde ekalliyetlere
güya taarruz vaki oluyormuş diye bir tahkikat icrasını ileriye sürmüşlerdir. Bu mesele gittikçe ilerlemiş-
tir. Ara yerde bazı şerait muallâk olarak Fransa kabul ettiği gibi ahiren yani 5-6 gün evvel Amerika dahi
kabul etmiş bulunuyor. Binaenaleyh tahkikat meselesinin İngiltere’ce tarafeynce tebliğ ettirecek kadar bir
mahiyette olup olmadığını, mahiyeti hakikiyesini bilmiyoruz. Bunun üzerine Hariciye Vekili Bey’le bu
hususta görüştük. Kendisini, bu notanın Büyük Millet Meclisinden diğer meclislere şu sırada gönderilmesi
hususunda mütereddit gördük ve ondan dolayı bu celsei hafiyenin akdi münasip görüldü. Hariciye Veki-
linden alacağımız izahata göre ve Meclisi Âliniz tarafından verilecek karara göre hareket ederiz, gönderilip
gönderilmemesini takarrür ettiririz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim, bendeniz bu mesele hakkında doğ-
rudan doğruya söz söylemek istemezdim. Meclisi Âli karar vermiştir. Meclisi Âlinin kararı şüphesiz icra
edilecektir. Yalnız iş bu dereceye kadar gelmiştir. Hariciye Encümeni Reisi Beyefendi’nin izah ettikleri veç-
hile malumu âliniz şu günlerde devletler bir tahkikat meselesiyle meşguldür. Yunus Nadi Bey’in söylediği
gibi İngiltere bunu diğer devletlere de kabul ettirdi. Diğer devletler de mütekabilen İngiltere’ye tekliflerde
bulundular. Fransa tahkikatın yalnız Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin tahtı hükmünde, tahtı idaresinde
olan yerlerde değil, aynı zamanda Yunanlıların işgal etmiş oldukları mahallerde de icra edilsin dedi. Vakıa
buna dair kati, resmî bir şey almadım. Fakat zannederim İngiltere de buna muvafakat etmiş. Amerika’nın
ise tahkikatın yine mütekabilen yapılmasına taraftar olduğu anlaşılıyor. Son aldığımız haberde -ki bundan
dört beş gün evveldir.- İngiltere Hükûmeti tarafından İstanbul’daki komiserlerine bu işin suveri tatbikiye-
sini arkadaşlarınla görüş diye emir verildiğini ve General Pelle’nin de buna cevaben hükûmetinden henüz
bu bapta talimatname almadığı merkezindedir. Bildiğimiz malumatı resmiye budur. Onun için böyle bir
teklifin arifesinde bulunuyoruz. Bu hususa dair bizim tarafımızdan yapılacak herhangi bir hareketin buna
bir vesile teşkil edip etmeyeceği cayı tetkiktir, cayı mülâhazadır. Bu noktayı Heyeti Celilenizin nazarı dik-
katine arz etmek isterim. (Geç kalmışsınız sadaları.) Bana dün haber verdiler. Sonra bu nokta bitsin. Reis
Paşa Hazretlerinin İzmit seyahati hakkında bazı dedikodular var onun hakkında da malûmat arz edece-
ğim.
VEHBİ BEY (Karesi) — Acaba biz bu Millet Meclislerine bu notayı göndermesek İngilizler, kendi
azimlerinden geri dönecekler mi?
YUSUF KEMAL BEY(Hariciye Vekili) (Devamla) — Bakınız bu gitsin, gitmesin İngilizler bize yapa-
cakları tekliflerinden vazgeçeceklerdir demiyorum, teklif bugün yarın gelecektir de demiyorum. Çünkü
bilmiyorum geçen gün (Rapa) nın yani İngiliz Baştercümanı Rapa’nın Hamit Bey’e müracaatla bizim mat-
23 Encümence izhar ve Meclise takdim kılınan nota metni ile Meclis müzakeratı neticesindeki müsellah metin zaptın sonuna merbuttur.
– 525 –
buatın lisanından şikâyet ettiği sırada söylediği bir söz vardır. Çok ehemmiyet vermeye gelmez fakat bu
meseleye müteferridir. (Nasıl şikayet?) Yani doğrudan doğruya Lord Curzon’a hücum ediliyor diye. Tekrar,
tekrar arz ediyorum kendisine fevkalâde bir ehemmiyet verilecek bir şey değildir. Fakat arz ettiğim gibi
buna müteferridir. Diyor ki İngiltere böyle bir tahkikat teklifinde bulundu, diğer devletlerin de buna işti-
rakini istedi. «Bir devrei tevekkuf geçerken»... diyor. Gazetelerin bu Lord Gürzon’a hücum etmelerini anla-
madık. Bilmem ne filan... Herhalde bir devrei tevekkuf var. Bunun sebebi nedir, doğrudan doğruya malum
değil. Fakat öyle zannediyorum ki; onlar da anladılar ki: Büyük Millet Meclisi bu teklifi güç kabul edecek.
Çünkü iddia ettikleri şey olmamıştır. Bu bir dereceye kadar oldu. Çünkü biz açık söylüyoruz. Meselâ bura-
da Monjene, mümessil değil, Monjene söylüyoruz. Evet Hükûmet birtakım mülâhazatı askeriyeye binaen,
birtakım zaruretlere binaen, Hıristiyanları falan yerden almış falan yere göndermiş ve bunlar bu yerden
falan yere giderken memleketimizin icabatı ahvali olarak birtakım mahrumiyetlere duçar olmuşlardır,
içinde ölenler de olmuştur. Fakat bu aynı zamanda Müslümanların başına geliyor. Yoksa Büyük Millet
evleviyette Büyük Millet Meclisi hiçbir vakitte zihninden Hıristiyanların katli hakkında bir fikir geçirme-
miştir, diyoruz. Bunu söylediğimiz zaman da doğru diyorlar. Nitekim geçen gün gelmişti; bana diyordu
ki geçen pazar günü Katolik Kilisesine kâtibini göndermiş kâtip gitmiş orada kilisenin dolu olduğunu ve
hatta kilisenin haricinin de dolu olduğunu görmüş. Lâakal 500 kişi vardır, diyor. Bunu yazmış Hükûme-
tine onların katiyen aslı asası yoktur. Ankara’da gördüğüm gibi Sivrihisar’da da Hıristiyanlar dükkânlarda
işleriyle, güçleriyle meşgul oluyor ve şüphesiz bizim içerimizden gelen, yani İçerilerden gelip gazetelerde,
neşredilen, meselâ Kayseri’de falan, bilmem nerede, filan nerede, filân diye mezalim şayiasını tekzip yolun-
da birtakım telgraflar vardır. Elbette bunlar hakikattir. Evet o adam ben varım diyor. Yok adamın imzası ile
yazı yazılmaz. Onun için Hıristiyanların mevcut olduğu görülüyor. Onlar ise artık Hıristiyan yoktur Türk-
ler biz bu işi adamakıllı yapamadık, bu sefer adamakıllı yapalım diyecekler, hepsini benzeteceklerdir diye
korkuyorlardı. O korkuların da olmadığı anlaşıldı. Ha... Bu teklifin sebebi aslisi, bilirsiniz ki, sulhumuzu
tehir etmekti ve benim şahsî noktai nazarıma göre İngiliz kabinesinin mevkiini tahkimde de bu teklifin
tesiri vardır. Bu düşünce ile bu teklifi yapmışlardır ve maksatlarında da muvaffak oldular. Bu kabinenin
muhalifi olan birtakım kimseler bu noktai nazardan da Yunan siyasetini tutmak fenadır, Türk siyasetini
tutalım diye hücum edeceklerdi. Cenevre’den (Cenova’dan) hemen avdet sıralarında bu vaka çıktı, İngilte-
re Parlamentosunda ve ligarazin çıkartıldı. Evet böyle bir vesile olmasaydı da bunlar yine başka bir şeyden
çıkaracaklardı. Bilmiyorum belki hakikaten bir devrei tevakkuf geçirirken Hariciye Vekiliniz siyaseti ha-
riciye noktai nazarından böyle olmak lâzım gelir demiyor. Meclisi Âlinizin nazarı dikkatine arz ediyor. Bu
vesile ile ellerine bir vesika verilmiş olur mu. olmaz mı? Meclisi Âlinizin nazarı dikkatini celbediyorum.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendiler; malumu âliniz biz bunun protesto edilmesine karar ver-
mişiz. Hariciye Encümeni bunun müsveddesini kaleme almıştır. Bittabi hariciyenin bu hususta bir mütala-
ası olmak lâzımdır. Bu hususta Hariciye Vekâleti ve Hükûmet ne düşünüyor? Yani bunun çekilmesinde ne
gibi bir mahzur görüyor? Bu mahzuru ne gibi icaptan dolayı görüyor? Bu ciheti söylemelidirler. Tabiî siz
birçok mesail ile alâkadarsınız. Elinizde birçok vesaik vardır. Bunlara göre bize bir fikir söyleyebilirsiniz.
Zatı âlinizin burada söylemiş olduğunuz ifadatta hiçbir şey söylemediniz. Bu cayı nazardır dediniz. Bunun
ne suretle cayı nazar olduğunu anlayabilmek ve bu bapta beyanı mütalaa edebilmek için fikrinizi anlamak
isteriz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Benim ve Hükûmetin fikri ne olduğunu burada
tamamen arz ettim ve hariciye olmak sıfatıyla bunun gitmesi caiz değildir demiyorum dedim. Meclisi
Âlinizin nazarı dikkatine arz ediyorum dedim. Düşünecek, icap eden izahatı yine benden isteyecek Heyeti
Âliyenizdir.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Yusuf Kemâl Beyefendiye bendeniz şunu sormak istiyorum ki; İn-
gilizler kararlarında musırdırlar ve devrei tevakkuf geçirmeleri müphem bir şeydir, lehimizde de olabilir,
aleyhimizde de olabilir. Binaenaleyh İngilizler şu veçhile musır olduklarına nazaran, biz böyle bir nota ile
İngilizlere fırsat vermemiş olsak dahi bu meydana çıkmayacak mıdır? Çıktığı takdirde dahi bu tahkikatın
iki taraflı yapılmasını dahi reddedip etmeyecekleri malum değildir. Zannederim Heyeti Vekilede de bu te-
– 526 –
bellür etmemiştir. Şu itibarla eğer biz reddedeceksek böyle bir notayı vermeyelim. Eğer reddetmeyeceksek
verelim. Reddetmeyeceksek vermekte bir mahzur yoktur.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Reddedeceksek vermeyelim... Reddedecek Mec-
listir. Meclis uzun uzadıya burada müzakere eder kararını verir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Hariciye Vekili Bey bu notanın verilmesi münasip olacak mı olmayacak mı
kendi reyinizi söyleyin.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Tekrar etlim, arz ettim. (Gürültüler) Efendim
müsaade buyurun rica ederim. Vermesi mi münasip vermemesi mi münasiptir. Ben yazdığım notalarım-
da bundan tevakki ediyorum. Samsun bombardımanı münasebetiyle yazdığım notalarda hatırıma geldi
söylemek ki bakınız Hükûmetimizin yaptığı tedabir ne kadar haklı imiş. Geçen sene Yunanlılar elân Kara-
deniz sahilinde bulunan Rumları teşvik ve tahrikte devam ediyor demek lâzım gelirdi, demedim ben onu.
Ya Yunanlılar bu hareketleriyle bir taraftan içimizdeki Hristiyanları tahrik etmek istiyorlar, bir taraftan da
Müslümanları heyecana getirmek istiyorlar. Onun için Yunanlılar işgal etlikleri arazideki zulüm siyasetine
öbür taraftaki Müslümanlarla Hıristiyanların arasını bozmak siyasetini takip ediyorlar dedim. Bu defa da
İstanbul hakkında protesto yapıyorum. İstanbul’un üssübahri yapılmasından dolayı ki evvelce protesto
etmiştik, şimdi tekrar ediyorum. Sebebi budur, bir ihtiyat yapıyorum. Tekrar ediyorum bu ihtiyatla bunun
önüne geçebilecek miyiz? Fakat Hariciye Vekilinin gelen ve kendisince müfit addettiği her şeyi zannede-
rim Meclisi Âlinize arza ve Meclisi Âlinizin nazarı iltilaına arz etmek borcumdur ve etmeye mecburum
ve kati olarak demiyorum ki gönderilmesin bu mesele bu şey demiyorum ve diyemem çünkü Meclisin
verdiği karar üzerine bütün mesuliyeti ben deruhte ediyorum. Bunu yapmayınız. Yapmazsanız iyi olur.
Arkadaşlar diyecek kadar elimde kuvvet yoktur.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim bendeniz diyorum ki şimdiye kadar sizin yaptığınız protes-
tolarla bizim yapacağımız protesto üzerinde daha bir fevkalâdelik var mıdır?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Şimdi efendim tabiî meclislerin doğrudan doğru-
ya diğer devletlerin meclislerine müracaatı hususiyle bu gibi hakkı madelet yolunda müracaatları vakidir
ve daima bundan faideler hâsıl olur ve meclisler beyninde münasebetler hâsıl olur. Meclisler yekdiğeriyle
görüştüğü zaman daha samimi daha açık görüşürler. Yani meselenin esası hakkında Meclisi Âlinizden
diğer meclislere müracaat hakkında benim diyeceğim yok. Bu müfittir. Bu şüphesizdir. Bu vesile ile ben
noktai nazarımı arz ettim. Burada bu hususu istişare etmek lazımdır. Bendeniz bütün malumatımı arz ettim.
24
Müzakere eder ve hakikat ve ekseriyet ne tarafta bulunursa ona göre...
REİS — Efendim bu mesele Mecliste müzakere edilirken iki takrir verilmiş. Birisi Mazhar Müfit Bey.
Hariciye Vekâletince protesto edilmesi, bilahire Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’in verdiği takrirlerdir.
Meclisi Âlice meclislere protesto edilsin denmiş. Meclis de kabul etmiştir. Her ikisi de Hariciye Encüme-
nine gönderilmiştir. Fakat yalnız her nasılsa bir anlaşılmamazlık eseri olacak Hariciye Vekâletinin bu hu-
susta protesto noktai nazarı mevzuu bahis olmamıştır. Bunu da berayı malûmat arz ediyorum. Yani Heyeti
Âliyeniz iki takriri kabul etmek suretiyle hem Meclisi Âlice, hem Hariciye Vekâletince protesto edilmesi...
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Müsaade buyurursanız takrirler buradadır arz edeyim. Esası iki ta-
nedir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Hariciye Vekili Beyefendiden şunu sormak istiyorum. Bu-
rada tahkikat icra olunduğuna dair, yani memleketimizde fecayi ika edildiği hakkındaki şayia bir buçuk
aydan beridir veyahut bir aydan beridir bu matbuatta devam ediyor. Acaba bu tahkikat teklifi ortada deve-
ran ederken Fransızlara, Amerika’ya yazılmışken tahkikatı reddedip edemeyeceğimizi Hükûmet düşündü
mü? Düşündü ise hangisini düşündü, hangisini muvafık gördü ve kabul etti? Edeceksek neden biz şimdiye
kadar açık ortaya atmadık sesimizi. Gayrı resmî olarak edeceksek ortada o halde hiçbir mesele yoktur.
Sesimizi çıkarmamalıyız. Acaba edecek miyiz, edemeyecek miyiz? Binaenaleyh ben görüyorum ki Hükû-
met ne yapacağını düşünmemiş kararlaştıramamış havaya bırakmış, uyumuş ve yarın öbür gün bunun
– 527 –
karşısında Hükûmetlerin teklifine karşı bizi gayet fena bir vaziyette hayır biz kabul edemeyiz dedirtmeye
mecbur edecek ve tahkikat teklifi kabul ettiğimiz takdirde itilâf hükûmetlerinin, muharebe ettiği düşman-
larının kendi arazisi üzerinde hakimiyetini kabul etmektir. Bunu kabul edip etmeyeceğimizi, yapmayacak-
sak bizim bütün dünyanın ötekinin berikinin nazarında bir heyeti gasıba ve zalime diye bizi teşhir ediyor-
lar. O ithamlara karşı efkârı umumiyeye ne diyeceğiz? Nedir ne oluyoruz? Nasıl tebriye edeceğiz? Neden
bir buçuk aydan beri etrafımızda dönen bu teşniata neden göz yumduk ve sesimizi çıkarmadık, ağzımızı
açmadık? Onun için ben görüyorum ki biz uyuyoruz. Hariciyemiz ve Hükûmetimiz uyumaktadır, ikinci
vaziyette bir siyaset eseri olarak Avrupa’da böyle bir şey uyandı. Buyuruyorlar ki pek doğrudur. Bir kere
Hıristiyanlık namına Avrupa’da bir cereyan uyandı mı Protestan kilisesi ayaktadır ve taalluku hasebiyle
Amerika Protestanları da ayaktadır. Bu sebeple siyasetle kendilerine zahrı muin buluyorlar. Sorarım ben;
her devlet kendi siyaseti için icap edeni yaptığı halde biz neden kendi siyasetimizi niçin yapmıyoruz? Av-
rupa bir devrei tevakkuf geçiriyor. Ne vakte kadar sürecek bu devrei tevakkuf? Namütenahi mi diyeceğiz?
Orduyu ne olacak mütemadiyen harbi elde tutarak ve harp noktasından müspet bir gaye gözetmeyerek,
siyaset noktai nazarından da müspet bir gayemiz yok. Heriflerin merhametlerine muallak gibi görünüyor.
Bu hususta Hükûmetin siyaseti nedir soruyorum?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Heyeti Vekile uyuyor diye sual buyurdular.
Uyumak efendiler Hariciyenin dosyası şuradadır. Bir tahkikat heyeti gönderirsiniz ve tahkikat heyeti gi-
dinceye kadar Hariciye Vekili Vekâlete devamda mazurdur. (Hayır sesleri) Rica ederim uyumuyor ve uyu-
maz. (Gürültüler) rica ederim. Sözümü söyleyeyim. Uyuyor diyorlar uyumuyor. Şimdi efendim tahkikat
teklifi hakkında kabul edecek miyiz, etmeyecek miyiz? Bunun hakkında Hükûmet fikrini şimdiden bildir-
melidir. Buyuruyorlar.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Çok evvelden bildirmeli idi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Bir buçuk ay evvelinden bildirmelidir buyu-
ruyorlar. Hükûmetin gönderdiği evrak ve vesaik, verdiği talimatlarda İstanbul’daki komiserlerden birisi
muttali olarak, ittila hâsıl olarak, dostlarından birisinden vesaya gelmiştir. Hariciye Vekâleti dosyasında
vardır. Gerek Celâlettin Arif Bey’e gerek mümessil Ferit Bey’e talimat verilmiştir. Uzun uzadıya muhabere
olunmuştur, olunmaktadır. Dosyalar Hariciye Vekâletindedir. Rica ederim şimdi Selâhattin Beyefendiden
soruyorum? Ben Büyük Millet Meclisinin azasından olmak üzere milletin vekaletini, mesuliyetini deruhte
etmiş olmak itibariyle soruyorum. Şimdiden ben karşımdaki düşmanlarıma bütün esbabı reddiyemi bildi-
reyim de düşmanlar ona göre hazırlanarak başka entrika mı çevirsinler? Ha sonra ikinci bir cihet buyur-
dular ki o umumî siyasetimize aittir. Tahkikat meselesi hakkında arkadaşlar bize bir teklif vaki olmadan
o teklifi Hükûmete koymak. Meclise getirmek ortada fol yok yumurta yok gibi çaya varmadan paçaları
sıvamak gibi bir karar almak kabil midir? Bu kabil değildir. Bu kabil olmayınca Hariciye Vekili ne türlü
hareket edecekti? Tahkikat teklifinin bize geleceğine de katiyen kani değilim. Arz ettiğim gibi bugün de
gelebilir, yarın da gelebilir, belki de gelmez. Fakat biz tekaddüm edelim mi? Onun için Hariciye Vekaleti
uyumamıştır. Uyumadığımızı tahkik edersiniz ve vesaikle şahittir. Ondan sonra Hariciye Vekili hakkında
mesuliyeti daî bir harekette bulunursunuz. Sonra tahkikat meselesini Meclisi Âlinizde mevzubahis etmek
istiyorsanız her vakit mevzubahis edebilirsiniz. Lazım gelen tebligatı yaparsınız.
Sonra ikinci cihete geldiler. Orduyu bir sene daha iki sene daha besleyecek miyiz, vesaire yapacak
mıyız? Bu siyaseti umumiyeye taalluk eder. Arkadaşlar onun için umumî müzakere açmalıdır. Geçende
kısmen bu mesele hakkında şeraiti sulhiye hakkında mevzubahis oldu. Bu o meseleye teferru eder. Ha-
riciye Vekilinizi Avrupa’ya gönderdiğiniz vakitte Hariciye Vekiline yalnız tenvir ve tenevvür salâhiyetini
verdiniz. Hariciye Vekâletine imza salâhiyeti vermediniz. Arkadaşlar Hariciye Vekilinize biriyle konuşmak
salâhiyeti vermediniz. (İstediniz de mi vermedik sadaları.) Vermediniz ve bugün de veremezsiniz. Rica
ederim bugün açık görüşelim, konuşalım çünkü asıl derdimiz buradadır. Avdet ettiğim zaman ben burada
seyahatim esnasında neler gördüğümü arz ettiğim sırada bu noktada size noktai nazarımı arz etmiştim ve
nazarı dikkatinizi bu noktada celbetmiştim.
BİR MEBUS — Versek ne yaparsın?
– 528 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Versek, ne yapabilirsin? O başka bir meseledir.
Salâhattin Bey’e şimdilik cevabım yoktur. Başkalarına da cevap vereceğim. Yalnız arkadaşlar Meclisten
musırran Hariciye Vekilinin uyumadığı sabit olmak için, uyumadığını tetkik için bir tahkik heyeti isti-
yorum ve o heyeti tahkikiyenin devamına kadar Hariciye Vekaleti de devam etmeyeceğimi musırran arz
ediyorum. (Gürültüler)
HAMİT BEY (Biga) — Mondros mütarekei meşumesinıi takip eden günlerde İstanbul ile beraber bed-
baht dairei intihabiyemizin de İngilizler tarafından işgal edildi ve bu işgali takip eden zamanlarda da İn-
gilizlerin kendi elleriyle taslit ettikleri Yunan canavarları dairei intihabiyemizin ihtiva etmekte olduğu beş
kazada her gün için envai mezalim ve fecayi yapmakta olduklarını ve turuku muhaberemin mefkudiyeti
hasebiyle bin müşkülât ile alınabilen malûmat merkezi milli de dahi... sahibi imtiyaz etmektedir. Hariciye
Encümeni tarafından Yunanlıların mukaddes topraklarımız üzerinde icra ve ika ettikleri canavarca meza-
lim ve şenayi hususunda musavver olan bu protestonamede maalesef dairei intihabiyemiz hiç bahsedilme-
miştir. Ben zannediyorum ki bizim de zavallı dairei intihabiyemiz hiçbir zaman Misakı Milliden çıkarılmış
değildir. Meclisimiz buna hiçbir zaman taraftar olamaz. Bunun ithalini rica ederim. Bu ihmal edilmiştir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar; ekalliyetler hukuku meselesinin ne vakit ve ne şerait
altında çıktığını düşünürsek ekalliyetler hukukunu müdafaa maskesini kullanan İngiltere’nin bu silâha ne
vakit müracaat ettiğini düşünürsek pek çok zafiyetler meydana çıkar. Aynı zamanda Salâhattin Bey bira-
derimizin bir suali vardı. O vakitten beri böyle bir meselemin çıkacağı ve geleceği varit iken ve dünyanın
matbuatı yazarken ve Hükûmetler arasında müzakere olurken biz, acaba tedbir alabilir miydik, alamaz
mıydık? Ne tedbir aldık? İkinci sual de budur. Nihayet bu iki suale cevap verdikten sonradır ki bugün
Meclisin haklı olarak karar verdiği bu protestoda isabet mi var, hata mı var? Bu meydana çıkar. Şimdi
ikinci sualden başlayacağım. Daha ehemmiyetli olduğu için. Biz ne tedbir aldık? Orta yerde böyle bir me-
selenin olacağı meydana çıkınca ilk hikmeti vazifemiz onu daha başlangıcında mefluç bırakmaktır. Meselâ
buraya Salibi Ahmer dolaşmağa geldi. Bunları darıltıp fırsat beklediği vakaları meydana verecek. Çünkü
Bavel denilen herif buna sebep olmasa da İngiltere yine böyle bu vesileyi alacaktı. Fakat onlar gelirken bize
öyle bir fırsat gelmişti ki o salibi Ahmerlere mutat olduğu veçhile Hükûmet her yerde rehberlik ederek
onların istediği şeyleri kendisine göstermek ve mezalim olmadığını gösterecek ve bununla Avrupa’yı ihsas
edecektik. Bize tahkikat tebligatı olduğu gün hukuku hakimiyetimize mugayir olarak reddedebiliriz ve
korkmayız. Çünkü cemiyatı hayriye vapurları şahit olmuştur ki, çünkü bizde vukuat yoktur. Bu bir vakadır
ki maatteesüf lehimize kullanırken aleyhimize kullanılmıştır. İkincisi Meclislerin Meclislere müracaatı ka-
tiyen vakayı bizim çıkarttırmaklığımızı icap ettirmez. Uyuyan yılanı uyandırmaktır. Menfaati olanlar onu
çıkarmışlardır ve o menfaat zail, olmadıkça maksatlılarından vazgeçemezler. Bugün bir devrei tevakkufta
bulunuyorsak onun esbabını hadisatı umumiyede arayalım. O pek basit değildir. Esbabını ararken görürüz
ki, Devletlerin bir kısmını sürükleyebilmek için Devletlerin bir çoğu Yunanistan’da tahkikat yapılmasını ve
bazı devletler de evvelce yapılan tahkikatların ne netice yeniğini İngiltere’den sormuşlardır ve yine İngilte-
re, devletleri etrafında sürüklerken unutmayalım ki Avrupa’da mühim hadisat cereyan etmektedir. O hadi-
satın en başlıcasını Almanya, Fransa münasebatı. Japonya, yeni Lahey konferansı şark garp mesaili ile sıkı
alâkadardır. Yalnız bir mesele ile vazgeçmiş değildir. O halde bunu tevkif eden esbabı hadisata ne bir tesir
icra eder. Protesto etmekliğimiz ne bir damla kazanır yani ne bir damla ilâve eder, ne eksilir. Ancak bir
hakikati meydana çıkaracaktır ki Avrupa’daki hükûmetlerin belki de millet meclisleri içinde bulunabilen,
bulunması eksik olmayan, herhalde muhal olmayan namuslu adamların nazarından sakladığı hakayiki
ona hitap etmek, onun da insanlık, izzeti nefsini okşamak ve onu da müteyakkız etmektir. Binaenaleyh bu
noktanın tehir edilmesi değil, geç kaldığına kaniim ve o kanaatteyim. Yalnız bir meseleden müteessirim ki;
bir meselei müstahhare çıkaracak kadar. Meclis karar verdiği halde o kararı tehir ve onun üzeninde müza-
kere açacak kadar mesele ihdas eden. Bu meselede Heyeti Vekileyi görüşmüş ve burada sarih bir fikir be-
yan ederek görmek isterdim. Halbuki aksine Maarif Vekili Bey’in Hariciye Vekili Bey’e sorduğu sual şahidi
alenidir. Yani mesele o kadar mühim olsaydı konuşurlardı. Demek konuşmuyorlar demektir. Vekayi ve
şevahit artık bu hususta tamiki mütalaaya hacet bırakmıyor. Ancak Yusuf Kemâl Bey biraderimizden çok
rica ederim ki kendisine arkadaşımızdan biri sual sorduğu vakit mağlubu asabiyet dirayetiyle mücehhez
suale cevap vermeği çekinmek suretiyle değil, birçok defalar vaki olduğu gibi, haklı olarak müzakerenin
– 529 –
içinden çekilip çekilmemeği müzakereden sonra kemâli sükûnla mevzubahs etmelerini ve vekillerimizden
böyle hareket etmeği beklerdim. Yoksa böyle alelfevr...
YUSUF KEMÂL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Böyle bigayri hakkın uyuyorsunuz denilen söz
üzerinedir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Böyle bir arkadaşımız uyuyor der. Fakat vekil de uyumadığını
ispat eder. İşte bu sükûn iledir ki biz mukadderatımızı tevdi ettiğimiz vekillerin harekâtından emin olabi-
liriz. Yoksa efendiler iyi bilelim ki milletler ve meclisler bilhassa hususatı hariciyede hükûmetleri sıkı bir
murakabe altında bulundurmaz onun her bir halini ve harekâtını yakından takip etmez her haline işaret
koymaz nota vermezse emin olunuz ki bütün tarihler şahittir. Bir ekalliyetin bir hareketi, memleketi bin
felâkete sürükler. Bütün tarih bu vekayi ile doludur ve tarihi umumî en yakın ve en açık bir misaldir. Hayır
efendiler bütün vekayii takyit mecburiyetindedir. Soracağım ve cevap vereceklerdir.
VEHBİ BEY (Maarif Vekili) (Karesi) — Şu noktanın tashih edilmesini rica edeceğim. Bendenizin sor-
duğum mesele o notanın verilip, verilmemesi hakkında değil (İşitmiyoruz sadaları, kürsüye sadaları, Efen-
dim işittiririm.
Efendim bendenizin sorduğum mesele Hariciye Encümenince sorulan nota üzerine -çünkü biz öyle bir
mesele konuşmadık ve havale edileli on beş gün oldu, ancak henüz yapmış getiriyor. Burnun kıymeti, ilk
defa buradaki tezahürat vuku bulur bulmaz ertesi gün cevap yazılacaktı. Bunun şişine kebabına beraber
kabahat bulmalıyız, bulmak icap ediyorsa. Binaenaleyh o günkü tezahürat üzerine bugün on gün sonra
yazılmış gelmiş ve bugün celsei hafiye olacağını hiçbirimiz bilmiyoruz. Başka meselede bulunurken Hari-
ciye Vekilinden bir şey sordum. Vekil Bey kanaatini söyledi. O kanaatini de bir aza, sıfatıyla sordum. Acaba
Doktor Bey bu mesele Heyeti Vekilede görüşülmüştür, görüşülmemiştir, kerametleriyle mi biliyorlar.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) (Menteşe) — Sorduğunuz sualler üzerine, maddi suallerinizle.
VEHBİ BEY (Devamla) — Öyle ise sorduğum sualleri anlamamışsın.
YUNUS NADİ BEY (Hariciye Encümeni Reisi) (İzmir) — Efendim 3 hazirana karar verilen bu kararın
infazı filhakika teahhur etmiştir. Encümende birtakım mezuniyet hasebiyle, Encümenin bir taraftan nisabı
azalmış, bir taraftan da heyeti idaresi kalmamıştır. Bunların tekevvünü etmedikçe tabiî ne içtima olur ne
de mazbata ele alınabilirdi, sebebi teahhuru budur.
REŞAT BEY (Saruhan) — Efendim, geçende bilmünasebe bir takrirle arz etmiştim ki, bendeniz bu
protestoların katiyen aleyhindeyim. Onun için evvelâ Heyeti Vekileyi, sonra da Meclisi Âliyi protesto edi-
yorum. (Bravo sadaları) Bunlar acizden başka bir şey değildir. Biz bu orduyu neden tutuyoruz, süs için
midir? 30 milyon varidatı bu son zamanlarda 60 milyona iblâğ ettik. Nereye gidiyor, niçin mavuzaaleyhine
sarf edilmiyor, niçin ordu taarruz için lâzım olan kabiliyeti taarruziyeyi iktisap edebilmek için mesaiyi
bulamıyor, milyonlarca lira her sene heder oluyor? Bunun aleyhindeyim. Binaenaleyh en son söz orduya
müracaat edilmelidir. Yoksa acizden başka hiçbir şey ifade etmez.
MUSTAFA BEY (Tokat) — En doğru söz bu.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; bendeniz söylemek istediğim söz, Hariciye Vekili Yusuf
Kemâl Beyefendi tahkikat meseleleri üzerine buyurdular ki; ben... Halbuki Hariciye Vekili olan zat, gayri
resmî ve nimi resmî menabiden aldığı havadise göre bütün kati kararını verir. Salâhattin Beyefendi’nin
buyurdukları öyledir. Bizim hazırlıksız bir zamanımızda, bu tahkikat teklifi gelirse, biz o zaman ani olarak
reddedip müşkil bir vaziyete mi düşeceğiz? Yoksa kabul edip de memleketimizde salâhiyettar bir heyetin
gezdirilmesine müsaade edecek miyiz? Bu bir buçuk ay içerisinde hiç hazırlanılmamış olduğunu Yusuf
Kemal Beyefendi Mecliste söyledi. Sorulan suallere cevap vermemekle ispat etti. Sonra, Yusuf Kemâl Be-
yefendi öteden beri izin almağa, çekilmeğe çok heveskârdırlar. Bunu derhal fırsat addettiler. Yok bendeniz
devam etmem, bilmem nedir, Meclisi Âli, bir zatı mütemadiyen tutmak için ısrar edemez. Meclisi Âli,
kayıt altında, tehdit altında hiçbir kimseye vazife ifa ettiremez. Memleketin siyaseti umumiyesine taalluk
eden bir meselede biz, daima kendi başına hareket edeceğiz. Yoksa Meclisi Âlide karar verip de, onu bir
vekilimize dikte ettirip de o dairede hareket edeceğiz.
– 530 –
Evvelâ bu birinci mesele, böyle bir zamanda Hariciye Vekilimiz böyle mukni cevap vermek için me-
busların hücumuna tahammül eder ve herkese cevap verir. İsterse kalır, yoksa tehdit eder vaziyette gör-
mek istemeyiz. Herkesi ikna eder ve herkese cevap verip ve kanaatini söyleyen zevatı ve Meclisi Âliyi bu
cevaplarla tatmin etmelidir. Yoksa çekilirim, filân demek, yapamıyorum, demektir. Ondan sonra Reşat
Beyefendi’nin buyurduğu gayetle doğrudur. Meclisi Âli, geçen sene Kütahya ve Altuntaş muharebatından
sonra iki defa Müdafaayı Milliyeye para verdi, bütçe verdi. Ondan sonra altmışar milyon lira -bu fakir
millet- (120) milyon lira para verdi. Maksat bir ordu meydana getirip... (Yüzde kırkı unutma sadaları)
Müsaade buyurun, yüzde kırkı bağışladık. Bu ordu daha 9-10 ay evvel taarruz edip vazifesini göremedi.
Şimdi iki mesele kalıyor. Acaba millet şu orduyu ne zamana kadar besleyecek, bu millet bu altmış milyon
lirayı ne vakte kadar verecek ve bu evlâdını bu orduda tutacak?
REİS — Ziya Bey, mevzubahs olan nota meselesidir. Rica ederim bunun üzerine müzakere açmayalım.
(Doğru sesleri) Bu protesto üzerine söyleyiniz, meseleyi çığırından çıkarmayalım.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) (Devamla) — Hariciye Vekili Bey buyurdular ki; bu siyaseti umumiye
meselesidir. Reisisâni Beyefendi’nin ihtar buyurdukları pek doğrudur. Çünkü sual soracağımız makam
burada yoktur. Burada söz söyleyeceğiz, ona cevap verebilecek makam yoktur. Sonra siyaseti umumiyeyi
tavzih etmeli idiler. Salâhattin Beyefendi, Hariciye Vekilimizin salâhiyetini tevsi etmeliyiz, siyaseti tevdi et-
meyiniz buyurdular. Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetiyle birleşerek, yanyana gelerek ordunun kuvvetine
göre ne için hazırlanmamıştır? Evet biz, misakı milli için harbediyoruz. Bu pek doğrudur. Her ne fedakâr-
lık icap ederse yine misakı millîden dönemeyiz. Fakat misakı millîmizi idrak için, en yakın yol nereden
gider? Bu ordu vasıtasıyla mı, siyaset tarikiyle mi, ne ile? Hiç kimse bu kürsüye çıkıp da Meclisi Âlinizi ve
milleti bu hususta tatmin edememiştir.
BİR MEBUS BEY — Kim?
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Hariciye Vekili, yahut Heyeti Vekile. Binaenaleyh vaziyetin her şey-
den evvel tavzihi lâzımdır. Böyle müşkil zamanlarda daima çekilmekle bu vazifeyi ifa edemeyiz ve bu
vaziyeti idame edeceğime dair bendenizin kanaatim yoktur.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Bendeniz Tevfik Rüştü Bey’in fikrine iştirak ediyorum. Bu protesto
notasını göndermek hiçbir zaman İngilizleri tasmim ettikleri yoldan döndürecek, yani tahkikatı heyeti
göndermelerine saik olacak, vesile teşkil edecek değildir. Zaten o gelecektir. Bu notayı katiyen gönderme-
lidir. Yalnız bu vesile ile demin bir sual sordum. Sualimi demin Selâhaddin Beyefendi tavzihan irat etti-
ler. Buna karşı Hariciye Vekili Bey Vekâlet uyumuyor dediler, dosyalarında muamelâtı lâzime mevcuttur,
dediler. Bendeniz şu noktayı arz etmek istiyorum ki; gelen dosyalar Hariciye Vekâletinin dosyalarında
durmak için gelmemiştir. Hariciye Vekâleti daima zemini hazırlamakla mükelleftir. Cenova konferansında
bunun emsali adidesini görüyoruz. Cenova konferansı olmazdan evvel Bolşevik hükûmeti her yere eazimi
ricalini gönderiyor ve zemini hazırlıyorlardı ve Hariciye Vekili Beyefendi burada beyan buyurdular. İngi-
lizler zemini hazırlıyorlar, biz de zemini ihzar edelim. Yoksa Meclisi Âli her meselenin teferruatına kadar
karar vermekle mükellef değildir. Meclisi Âli veçhe tayin eder. Meclisi Âlinin veçhesi malumdur, misakı
millî ile muayyendir. Bunun bazı noktalarında tereddüt hasıl olursa, bazı muahede akdi lâzım gelirse bun-
larda da Meclisi Âli veçhesini sarahaten tayin eder. Yoksa uzaktan gelmekte olan bir dalgaya karşı kaptan
seyirci kalamaz. Bu dalgaya karşı ne karar ittihaz edeyim demez. Dalga geliyor, tehdit geliyor, binaenaleyh
yağmur yağacağı zaman yağmurluk satın alınır tarzında değildir. Nota bize gelsin de ondan sonra bu tah-
kikat meselesini mevzubahs edelim, o zaman düşünelim, bu mevzubahs değil. Hariciye Vekili Beyefendi
hu baptaki fikrini evvelce tespit buyururlar, aldıkları malumat ile mücehhezdirler, tereddüt ederlerse bize
gelir sorarlar ve zemini hazırlarlar. Bendenizin veçhe meselesinden anladığım budur. Hariciye Vekâle-
ti hiçbir zaman vasıtai tebliğ ve tebellüğ değildir. Burada muhtelif vekâletlerle aramızda ihtilâf çıkıyor,
daima icap ettiği yerde bize veçhe tayin edilmedi, biz düşünemiyoruz. Meclisi Âli bir şey ittihaz etmedi,
malumatımız olmadı... Bendenizce bizim vekillerimiz idare ettikleri işlere az çok bir şey karıştırmalıdırlar.
Onlar orada mütebassır, derin düşünür, her şeyi görür adamlardır. Yoksa biz onları her gün ipleri burada.
Mecliste bebek oynatır gibi iplerini çekecek değiliz. Bendenizin zannım herhalde kendilerine hüsnü zan ve
hürmet gösterdiğimiz vekil arkadaşlarımız bilhassa memleketin en münevver zevatından bulunan Yusuf
– 531 –
Kemâl Beyefendi daima bu meselenin ilerisini ilerletmelidirler. Bizi tenvir etmelidirler ve zemini hazırla-
malıdırlar. Bendeniz bunu anlıyorum.
Heyeti tahkikiye meselesine gelince; bendeniz buna da lüzum olmadığı fikrindeyim. Her vekâletin
olduğu gibi sizin bir Hariciye Encümeniniz vardır, icabında her şeye kesbi ittila edebilir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim malumu âliniz bundan evvel bazı takrirler üze-
rinde Meclisi Âli bu bapta karar vermişti. Bu karar üzerine Encümen bir şey yapmıştır. Hariciye Vekili
Beyefendi bu hususta Meclisi Âlinin nazarı dikkatini celbediyor. Bu nazarı dikkati celbetmesi dolayısıy-
la müzakere açılıyor. Nazarı dikkati celbeden bu mesele hakkında elbette Hariciye Vekilinin düşündüğü
mahzurlar olması lâzım gelir. İşte düşündüğü şu mahzurları Meclise arz ederek, şu mahzurlar dolayısıyla
Meclisi Âlinizin nazarı dikkatini celbederim demek lâzım gelir. Bu protestonun çekilip çekilmemesi hak-
kında ben şu mahzurları görüyorum, hükûmet şu mahzurları görüyor. Bugün bu çekilecek olursa ben
bunun mesuliyetini deruhte edemem diye müspet bir şey söylemesi lâzımdır. Veyahut Hariciye Vekâleti
bu hususta hiçbir fikir ve kanaat sahibi değildir, hiçbir zaman tetkikatı yoktur ve bizi tenvir edecek bir
malumatı ya hamil bulunuyor ve belki de bulunmuyor. Bulunmadığı halde bizim nazarı dikkatimizi cel-
bediyorum demesiyle nazarı dikkatimizi celbediyor. Ne ile celbediyor. Nazarı dikkatimizi celb için bu pro-
testo şu tesiri yapar, buna inzimam eden malumatı mütekaddim şu merkezdedir. Bu itibarla şu mahzuru
tevlit edebilir, bu itibarla bunu tehir etmek lâzımdır. Yalnız bir devrei tevekkuf geçiriyormuş da ondan
sonra heyeti tahkikiye meselesini diğer devletler bu fırsatla belki tesri edebilirmiş. Hayır biz tahkikat is-
temiyoruz, bizim memleketimizde yapılan mezalimi protesto ediyoruz. Ciltler teşkil eden mezalimin bir
kısmını protesto edeceğiz. Avrupalılar ve bizim düşmanlarımız yüzbinlerce cilt teşkil edecek mezalim icat
etmişlerdir. Biz ise mezalim icat ve ihtira edecek değiliz. Mevcut olan mezalimin ve yapılan şenaatin ve
akıtılan kanların binde birini söylemek için Avrupa milletlerinin nazarı dikkatini celbedeceğiz. Bundan
ne mahzur tasavvur ediyoruz. Evet yalnız mahzur olabilir, Hariciye Vekilinin veya hükûmetin haiz olduğu
vesaite bittabi biz malik değiliz, bittabi onlar birçok şeye maliktir. Bizim vekillerimizdirler. Onlar o şeyden
istinbat ederek Meclisi tenvir ederler ve biz de o tenvir karşısında kendimizce hasıl edeceğimiz kanaate
göre fikrimizi kararımızı tebdil edebiliriz. Fakat fikrimizi, kanaatimizi tebdil edecek ortada bir şey yoktur.
Efendiler; bu olsa olsa Hariciye Vekili nazarı dikkati celbederiz, diyor. Bu ne oluyor? Âdeta Hariciye Vekili
yükü üzerinden atmak ve mesuliyeti üzerinden silkmek gibi bir şey oluyor. Yani ilerde bir tahkik komisyo-
nu vesaire meselesi gelecek olursa ha; bu işte siz protesto çektiniz de bu ondan geldi idi, yahut diyecek ki
ey; ne yapalım o zaman söyledim, tenkide başladınız, siz de bunu yaptınız. Yok efendiler böyle katiyen ifayı
vazife edilmez. Vekâletin mesuliyeti bu suretle deruhte edilemez. Vekâletin mesuliyetini deruhte eden zat
milletin işlerini yapmak için bu böyle lâzımdır böyle yapılması lâzımdır, veyahut bu böyle olmaz, olması
da doğru değildir. Şu mahzurları vardır, diye müspet söylemesi lâzımdır. Sonra Selâhaddin Bey arkadaşı-
mızın sorduğu bir sual üzerine, arkadaşlarım da temas etti, Hariciye Vekili Bey bunu hakaret telâkki ede-
rek istifa etmek istemişlerdir. Selâhaddin Bey’in hatırından böyle bir şey geçmemiştir. Buradaki uyumak
kelimesi, yani hükûmeti layıkıyla çalışmamıştır tarzında söylemiştir. Heyeti Vekile de ona göredir. Tabiî
Selâhaddin Bey’in maksatlarını Hariciye Vekili de bunu bir sebep ittihaz ediyor. Bu da doğru değildir. Eğer
Hariciye Vekâletinde dosyalar varsa ve Hariciye Vekâleti vazifesini yapmışsa -rica ederim- Hariciye Vekili
yapmış olduğu şeylerden bir nebzesini, Heyeti Âliyenizi tenvir edecek bir noktayı söylemekten neden çe-
kiniyor; ne mahzur vardır? Yani Meclisi Âli bu söylenecek söze muhatap olamaz mı? Şayanı itimat değil
midir ki söylenilmiyor. Bendeniz hükûmetin. Hariciye Vekâletinin müspet olarak bir mahzur dermeyan
etmediği takdirde bu şeyin, bu protestonun çekilmesini faideli görüyorum.
Eğer müspet olarak mahzurlarını gelir de söyleyecek olurlarsa bunun da çekilip çekilmeyeceğini mü-
nakaşa ederiz, müzakere ederiz, ondan sonra karar veririz. Yoksa şimdiki şu zamana kadar cereyan eden
müzakerata nazaran, bendeniz protestonun çekilmesinde mahzur görmüyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, sözlerim biraz şiddetli olmuş veyahut «uyuyor» kelimesi
fazla tefsir edilmiş zannediyorum. Bendeniz, Hariciye Vekâleti ve hükûmet uyuyor dedim. Bunda belki
muhti olabilirim. Çünkü Hariciye Vekili Beyefendi’nin icraatından ne Heyeti Celileniz, ne de Encümen
arkadaşları vesaire malumattardırlar. Ortada bunun esbabını iddia ettirecek esbap vardır. O esbabı şimdi
– 532 –
söyleyeceğim. Bendeniz Hariciye Vekili Beyefendiye dedim ki; buna karşı bir hattı hareket ittihazı lâzım-
dır. Tahkik heyeti kabul mü edecek, ret mi edilecek? Hangisi faidelidir; bu devlet ve millet için hangi
şıklarına göre çalışılmalıdır? Efkârı ammede şurada, burada, matbuatta çalışılmalı idi. «Hükûmet uyu-
yor» kelimesinde ihtimalki aldandım, fakat zannediyorum, aklanmadım. Buyuruyorlar ki süferaya talimat
verdim. Dün kendisinden sormuştum, 25 Mayıs tarihli Tan’da İngiltere Avam Kamarasında irat olunan
suale cevaben hükûmet memuru diyor ki Ankara Hükûmeti Anadolu’da, yapılan mezalime dair tahkikat
icrası hususunu kabul ettiğini İtalya’ya resmen bildirmiştir, ki bazı şerait tahtında kabul edeceğiz. Sordum,
böyle bir şey var mıdır? Belki Celâlettin Arif Bey tarafından bazı şeyler söylenilmiştir, diyorlar. Burada
tahminen zapt ettiğim sözlerden bu hususta ajanslarımızda bir tekzip yapılmadığını anladım. Bu, burada
resmen söylenilmiştir. Binaenaleyh hükûmetin tahkikat icrasını kabul edip etmediği bu kürsüde alenen
söylenilmelidir. Hafi celselerde bunun hakkında hiçbir şey söylenilmemiştir. Bendeniz dün sordum, buna
dair bir şey yoktur. Bu Celâlettin Arif Bey’in ifadesidir, buyurdular. Bu kadarsa bile bu gayri kâfidir. Faali-
yeti siyasiye ile, gazetelerle, ceridelerle, şununla, bununla milletin simasına bir ses gelmemiştir. Bu noktai
nazardan telmihan bu ifadede bulundum. Kendileri dermeyan buyuruyorlar, bu mucibi teşekkürdür. Ar-
kadaşlardan diğer bir zat bu mezalim hakkında tahkikat icrası talebine karşı memleketimize Salibi Ahmer
heyetleri geldi, üsera garnizonlarını gezmeye geldiler; Şarki karip heyeti filan gibi, memleketi gezen bazı
kimseler vardır. Hükûmet onları da lehimize kullanmalı, buyurdular? Hükûmetçe ittihazı lâzım gelen hattı
hareket her ne ise bu Meclisi Âlide dahi evvelce takarrür ettirilmeli idi. Fakat ettirilemeyecek kadar şaya-
nı ehemmiyet değilse, hükûmet kendi elindeki malumat ve vesaitine nazaran, ajanslarla her tarafa bunu
ilan etmeli ve her tarafa bunu ilân etmeye çalışmalı idi. Hükûmet müttehit olarak kendi karşısına çıkan
Avrupalıların ağzından ses çıkamamalı idi, böyle bir karar ile yüklenmemelerine meydan vermemeli idi.
Bendenizin dediğim müteaddi çalışmamalarıdır. Müteaddi hareket etmelidirler. Benim itiraz ettiğim nok-
ta budur. Kendileri Meclisi Âliyi ikna ederlerse, Hariciye Vekâletimizin, kendisinin fiili çalışmış, müteaddi
çalışmış ve üzerimize teveccüh etmiş bir tehlike ve lekeye karşı -vaktiyle- tedabir ittihaz ettiklerini biz de
anlamış oluruz. Yalnız bizim anladığımız kâfi değil, aynı zamanda gazetelerin de neşretmesi lâzımdır. Bu,
suveri muhtelife ile yazılacak bir şeydir. Bir nota cevabı verdik, bu hususta görüşelim, dediler. Mukadde-
matı sulhiye için hiçbir teşebbüsatta bulunmadık. Bunun için hiçbir taahhüde girmemek üzere bir yerde
görüşelim, dedik. İki ay geçmiştir, biz aramıyoruz. Acaba aramıyor muyuz? Belki Hariciye Vekâleti arıyor.
Fakat ben diyorum ki; herhalde nota ile, filanla biz bunu aramalıyız. Herhalde ne olursa olsun, birçok nikat
üzerinde bizim görüşmekliğimiz lâzımdır. O vakit de, bu sulh müzakeratı esnasında malî, iktisadî, adlî bü-
tün nikat üzerinde çekişilecektir. Bu nikat üzerinde tarafeyn arasında fikren bir zemini itilâf bulmak üzere
resmî, gayri resmî müzakerat ve mükalemat başlamalıdır. Ordular bir taraftan harp etsin diğer taraftan
memleketin malî ihtiyacatı hususunda, iktisadiyatımızın ne raddeye kadar fedakârlık etmeye imkânı var-
dır? Bunda tabiî en dar hudutlarımızda durmayacağız. Tabiî vâsi, azamî hudutlarımızda duracağız. Fakat
Avrupa ile müzakereye başlamalıyız. Harp oluyor diyorsunuz. Ezcümle Loid Corc, bu vesile ile Cenova
konferansını da kapatıyor. Biz desek ki, ayol «Avrupa’nın imar ve ıslahı için (34) devleti topladınız. Şark
hudutlarındaki eli silâhlı insanlar, birçok mahaller müstehliktir, müstahsil değildir. Avrupa harap oluyor,
diyorsunuz. Loid Corc Cenova konferansının neticesine dair güzel bir nutuk vermiştir. Bu nutukta harbin
nasıl bir alet olduğunu ve bunun nasıl yola getirileceğini ve bu yolun ne derece makul, mutedil olduğunu
söylemiştir. Tam bizim sesimizin çıkacağı zamanda bize sormadan bir sual tevcih ediliyor gibi geliyor.
Binaenaleyh biz de söylemeliyiz ki, senelerden beri ateş içinde olan bir millet onların borçları altındadır.
Onların resülmallerini dahi taahhüt ediyorlar. Heriflere beş para vermeyeceğiz, diyeceğiz. Binaenaleyh ge-
rek tehdit ederek, gerek insanî noktalara temas ederek bu adamlara verdiğiniz, notaya niçin cevap vermi-
yorsunuz. Rusya ile görüşmek istemekliğimiz yalandır, blöftür. Buna göre burada vaziyet tespit edilecektir.
İşte bu noktai nazarda bir millet var, diyebiliriz. İşte bunu kendisi şayanı mülâhaza görmüştür. Fakat elân
hiçbir netice görülmemiştir. Şimdi haziran içindeyiz. Beyler önümüzde de iki aylık bir devre vardır. Mev-
simler başka vadiye geçip gidiyor. Ne olursa olsun esaslı bir adım atacağımız zaman gelmiş ve geçmiştir.
Maalesef mayıs ta geçti. Bu noktalar. Meclisi Âlinizde görüşülmedi. Yazacağımız ne ise ona göre müracaat
ve o müracaatı yapmalıyız.
– 533 –
Arkadaşlarımızın söylediği bir noktai nazar da bu yolda bir şey gibidir. Fakat bunda ilâve olarak söy-
lemiş olduğum şey bilfarz efkârı umumiyei cihana müracaat etmiş olmak ve aynı zamanda Loid Corc’a
kendi nutkuyla kendisine cevap vermek lâzımdır. Tahkikat bir meseledir. Şimdiye kadar ne yaptınız? Bir
tanesini gösteriniz. Yoktur oyalamak için mi uğraşıyorsunuz? Bu kadar memleketi ve siz resülmalinizi
yıkıyorsunuz ve sizinle bütün mesail için serbest bir halde bütün taahhüdatımızdan vazgeçeceğiz. Eğer
harp istiyorsanız biz harpten çekinmiyoruz. Fakat adalet, insaniyet için bir devre açılmak lazımdır. O dev-
letlerden hiçbir zaman kaçar adamlardan değiliz, demeliyiz. Arkadaşlar bendenize göre yazdıklarımız şey
güzel olmakla beraber biraz uzun geldi. Bilhassa üzerine kuvvet ve sarahat vererek cevabımızın mütebariz
olması lâzımdır? O nikata da Loid Corc’un kendi ifadesiyle verilmelidir. Tahkikat için ortaya atılan efkâra
karşı yazılan bahse pek güzel şeyler yazılmıştır. Bu, encümence vekâletle beraber bir daha gözden geçiri-
lerek millet ifadesiyle tespiti lâzımdır. Zaten zımnen o notanın ifadesinde tasrih edilen ifade aşağı, yukarı
bu noktadır. Bu noktaya gidilmesini teklif ederim. Maruzatım budur. Maruzatım tahliyei şahsî değildir.
Bununla hiçbir zaman filân, filân zatları murat etmiyorum. Fakat hükûmet denilen heyet -ki bizdendir-
onun mesaisi hususunda teşrik ettiğimiz gibi tahtiye de etmeliyiz. Bu noktadan kelime şedit olmuştur. Şe-
dit oldu ise inşallah onlar daha iyi çalışmıştır. Bunun itabını bendeniz çekeyim ve bu itap benim için hiçtir.
Elverir ki memleket istifadesi için Heyeti Celileniz çalışsın. Onun için arkadaşlarımdan çok rica ederim,
şahıslarına karşı olan hürmetimi bilirler, suitevil buyurmasınlar, etmeyeceklerini de biliyorum. Hariciye
Vekâleti başka türlü çalışacaktır. Şöyle veya böyle olması hususundaki hakkı rüçhanını Meclise bırakma-
sını bendeniz de doğru bulmuyorum. Ellerimizdeki vesaite göre çalışmalıyız. Meselâ bu notanın verilip
verilmemesini en evvel Hariciye Vekili söylemelidir. Binaenaleyh maruzatımın hüsnü telâkki edilmesini
rica ederim. Bendenizin maruzatım hüsnü telâkki olunursa nota bir kere rötuş görebilir. Ne nokta üzerine
istinat edersek oraya bir parça daha basmalıyız. Efkârı umumiyeye bir müzakere şeyi açmalıyız. Mevsim
ilerlemiştir. Vaktimizi boş geçiriyoruz. Tekmil sene böyle geçiyor, demektir. Halbuki bu mesailin hiç hiç
olmazsa esasları hakkında anlaşmaya doğru gitmeliyiz. Efendiler, bizim istediğimiz şeyleri Avrupa biliyor.
Avrupa siyaseti metalibimizi tahrip etmek için bunu idame ettiriyor. Binaenaleyh bunun mevaddı esasi-
yesi üzerinde görüşülmelidir. Çünkü bir sulh, yalnız arazi meselesi değildir. Ekseriyetle biz yalnız, yalnız
arazi meselesinde zannediyoruz. Böyle bir telâkki hatıra geliyor, değil... Bilakis daha mühim mesail var. Biz
adlî, malî, iktisadî, nikat üzerinde lüzumu kadar uğraşarak, onlara anlatarak dedikleri gibi bu meseleyi ne
için uzatıyoruz? Onu izah edelim. Onun için bendeniz Hükûmetin siyasetinde faaliyet rica ederim ve arz
ettiğim delile karşı cevaplarını beklerim. Resmen tahkikat teklifini kabul etmiş midir? Etmedi ise neden
tekzip etmiyor?..
MAHMUT ESAT BEY (İzmir) — Efendim, muhterem refikimiz Salâhattin Beyefendi mühim noktala-
ra geçti, heyeti umumiye bu protestonamenin gönderilip gönderilmeyeceği hakkında bir karar verdikten
sonra Encümen noktai nazarını izah edecektir. Meclisi Âliden bu kararı beklemekteyiz.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendim, bu protestonameyi göndermek, gönderme-
mek meselesi hakkında şimdiye kadar muhtelif hatip arkadaşlarımızın beyanatından istidlal ettim. Hari-
ciye Vekili muhtereminin nazarı dikkati celp müracaatını bendeniz şöyle anladım. Hariciye Vekili notanın
gönderilmesinde mazarrat ihtimali görüyor. Fakat katiyen kestiremiyor ki muzırdır. Muzır olduğunu ka-
tiyen teyakkun etmedikçe, ona dair vesaik elde etmedikçe bu böyledir diyemezdi. Mazarrat ihtimalinden
bahisle Meclisin nazarı dikkatini celbettiğine nazaran bendeniz muhakemem, notanın bir taraftan menfa-
at ihtimali var: bir taraftan mazarrat ihtimali vardır. Şu ihtimaller üzerine münakaşa edersek...
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Mazarrat ihtimali hiç yoktur.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Mazarrat olduğunu iddia ediyor ki bendenizce makuldür.
Çünkü İngilizler tahkikat bahanesiyle içimize sokulup birtakım esrarımızı anlayıp bizi yıkmak istiyorlar.
İhtimalki Düveli muazzama içinde bizim hukukumuzu, menafimizi müdafaa eden adamlar da vardır. İh-
timalki onlar, yani Fransızlar bu meselede İngilizleri tahkikat fikrinden feragat ettirmek üzere ise henüz
feragat etmemiştir. Feragat ettirmek kabil bir derecede ise bizim böyle bir talebimiz İngilizlere fazla kuvvet
verir de tahkikat galebe ederse bir ihtimaldir bu. Bu tahkikatın neticesinde biz mutazarrır olur muyuz?
Olmaz mıyız? Çünkü şekli tahkikat bizim içimize sokulmak esrarımızı keşfetmek, bizi o suretle yıkmaktır.
– 534 –
Şu halde mazarrat ihtimali bendenizce fazladır. Nota gönderilirse ne menfaat olur? Şimdiye kadar Avrupa
birtakım generalleri ile vesaire ile birçok mezalimi meydana çıkardı, vesaiki neşretti, bundan ne çıktı, ne
istifade ettik. Bendenizce bir şey istifade etmedik ve bir şey çıkacağını da bendeniz zannetmiyorum. Gerçi
bir faide çıkmak ihtimaline karşı Meclis geçen gün bir karar vermiştir. O günkü bir galeyan neticesinde bir
tabiri fıkhı vardır. (Refülmefasid...) Mazarrat ihtimali olan şey, menfaat olan şeye tercih olunur. Mademki
aksi tesirinde bir şüphe vardır. Bir cümeli hikemiye vardır. (Da’ma yüridüke ilâ ma yüridük) mademki bir
tereddüt var ve mazarrat ihtimali vardır. Bunu terk etmek hikmet iktizasıdır arkadaşlar.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Şek ile yakin zail olmaz.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Bu bir siyaset meselesidir azizim. Biz Anadolu’nun mukadde-
ratına hâkim bir mevkideyiz. Sonra Yusuf Kemal Bey mazarrat ihtimali var diye nazarı dikkati celbediyor.
Mazarrat vardır demiş olsa vesaik soracağız, meydana çıkamayacak. Bendeniz de olsam bu mevkide ben
de böyle derdim. Bazı arkadaşlarım katî kanaatle gelmelidir... Bu mesele demesi doğru değildir.
Yusuf Kemal Bey çok doğru yapmıştır. Bundan başka bir şey olamazdı. Ancak Meclisin nazarı dikkatini
celbedebilirdi. Yalnız Yusuf Kemâl Beyefendinin, muhterem fikri ile, mesaisiyle Meclisi çok tenvir etmiş
ve çok irşat etmiştir. Yalnız son zamanda Salâhattin Bey arkadaşımızın (uyuyor) demesine karşı velev
şarta talikan olsun çekilmesini, bendeniz Yusuf Kemâl Bey arkadaşımızın göstermiş olduğu faaliyetleriyle
mütenasip görmüyorum. Bunu tahlil edersek evvelki gösterdiğimiz, iktidarın tam nakısını yapmış oluyor.
Evvelce şu meseleyi Meclisin nazarı dikkatine atfediyorum demekle büyük bir iktidarı ilmî göstermiştir.
Salâhattin Beyefendi’nin Hariciye Vekili uyuyor. Heyeti Vekile uyuyor demesine karşı çekilmesini bende-
niz nasıl teşrih edeyim. Bunu acaba herhangi bir mebustan kendisinin taalluk ettiği bir vekâlet hakkında
tenkit edilmek hakkını nezetmek istiyor demektir. Böyle tefsir olunursa ki tefsire müsaittir. Evet ben ça-
lıştım, çalıştığını ispat etmeli idi ve çalıştığını ispat etti. Fakat çalıştım diye iddia etmek şu Meclisi kendi-
sini çalışmamazlık ile hükmetti mi, etmedi mi? Hayır çalışmamışsın diyen olmadı. Salâhattin Beyefendi
arkadaşımız da kendisine karşı cemilekârane cevapta bulunduğu halde ısrar etmesi doğru değildir. Ümit
ederim ki, sözlerinden rücu ederler, vazifelerine devam ederler. Çünkü bir heyetin tahkik edip, bilmem ne
idesine kadar şu mühim zamanda Hariciye Vekâletinin boş kalması, yahut Vekâlet vekili ile idare olunması
doğru bir şey değildir. Vatana muzırdır. Vatan aleyhinde bir hareketi, muhterem Yusuf Kemâl Bey arka-
daşımız da kabul etmez ve dönmekte kendisinin büyük bir kemâlidir. Bunu arz ediyorum ve bendenizin
müddeiyatım bundan ibarettir.
HASİP BEY (Maraş) — Efendiler, bendeniz bu protestonun verilip verilmemesi hakkında söylemeye-
ceğim. Ancak Reşat Bey biraderimiz Meclisi Âliyi protesto etti. Ona karşı bir iki söz söylemek istiyorum.
Reşat Bey israfattan bahsettiler ve bu israfatın önünü almak için Meclisi Âli bütçe yaptı ki diyorlar ve
protesto ediyorum dediler. Bu protestoya hakları yoktur. Bilmukabele ben kendi tarafımdan kendilerini
protesto ederim. Çünkü kendileri hem Muvazenei Maliye Encümeni Reisi bulunuyorlar, hem de Harp
Encümenine dahil bulunuyorlar. Ne için? Orada protestolarını, orada yapmadılar ve yaptılarsa niçin ha-
berdar etmediler. Bendenizin sözü budur ve bunu affetsinler ve cevap versinler.
REŞAT BEY (Saruhan) — Hiçbir dakika bu sözümden vazgeçemem. Gerek Harp Encümeninde ve
gerekse Muvazenei Maliye Encümeninde bulunan arkadaşlar bu sözlerime her dakika şahittirler.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Muvazenede her zaman söylerler.
HASİP BEY (Maraş) — Burada da söylemeli efendim. (Burada da söylediler sadaları)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; bu protesto meselesi müzakere edildiği vakit de zaten
bendeniz bir şey çıkmayacağını arz etmiştim. Şimdi ecnebi Meclislerine yazıyoruz, mezalimi protesto edi-
yoruz; ecnebi hükûmeti ne yapacak, tabiî Hükûmetinden sual edecek. Hükûmeti de ona diyecek ki; esa-
sen tahkikat meselesi müzakere edilmiş takarrür etmiştir. Onlar da yani Yunanlılar da bizim aleyhimizde
şikâyet ediyorlar. Bakalım hangisi haklıdır, hangisi haksızdır diye tahkik edelim. Ondan sonra neticesini
anlayalım ona göre hükmedelim, derse Meclis, hayır sen tahkikat yapmayacaksın, Türkiye Büyük Millet
Meclisinin söylediği haklıdır ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin sözünü mutlaka dinleyeceksiniz mi di-
yecek? (Hayır sadaları) Bendenize öyle geliyor ki; Yusuf Kemâl Bey düşündü ve Meclisin nazarı dikkatini
– 535 –
celbetti. Bir Hariciye Vekili ne diyebilirdi, bu protestoyu yapmayınız derse, ne sıfatla söyleyecekti. Yalnız
kendisi böyle diyebilirdi, çünkü bu Meclisin Vekilidir. Yalnız Meclisin nazarı dikkatini celbedecek ve ne-
zaketen böyle yapmak lâzım gelir. Yoksa Meclis mutlaka ben bunu Meclislere göndereceğim; diye ısrar
ettiği vakitte Hariciye Vekili yok yapmayınız diyemezdi ve demekte istemezdi. Nezaketen böyle icap eder-
di. Azalık sıfatıyla buraya gelir, yalnız bir söz söylerdi. Bundan dolayı Yusuf Kemal Bey burada Meclisin
haklı bir surette nazarı dikkatini celbetmiştir. Çünkü tahkikat meselesi sükunet kesbettiği bir sırada belki
şiddetlenmesine vesile teşkil eder, belki etmez. Vesile teşkil ederse, meselâ onlar da bize cevap yazarlarsa
evet mektubunuzu kemali tazimle aldık, okuduk. Onlar da sizin aleyhinizde şikâyet ediyorlar. Binaenaleyh
tahkikat bunu halletsin. Nasıl ki; bir tarikten dışarı çıkabildiniz. Protestoyu verelim, kolay mesele, fakat
neticesini müzakere etmek lâzım. Sonra Hükûmet meselesi. Herhangi bir meseleyi Hükûmet nazarı dik-
kati celbetmek suretiyle, bu Meclise getirdi ise Hükûmet meselesi olarak zuhur etmiştir. Hariciye Vekili
uyuyor. Dahiliye Vekili hiçbir şeye bakmaz. Hep bir hücum. Peki ama efendim; o da bizim arkadaşımız
o da alâ kadreülimkân çalışıyor, ve bir de sual ediyorum zatı âlilerine. Hariciye Vekili ıslah edecek, bizi
kurtaracak dersek ilk defa kendime teessüf ederim. Hariciye Vekili bizi kurtaracak, Dahiliye Vekili bizi
kurtaracak. Müdafaai Milliye Vekili bizi kurtaracak. Binaenaleyh bizim kurtulmamız, behemahal bu üç
zatın inayetine muntazır, bir haldir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Öyle olsaydı, biz buraya gelmezdik.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Bunu ben anlamam. Hükûmetin sevk etmek dolayısıyla değil -bi-
zim gördüğümüz noksanını, Hükûmetten sormak dolayısıyla- Bu Mecliste mevzubahs etmekliğimiz lâzım
gelir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İşte sorduk, Beyefendi.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Müsaade buyurun; ben de aklımın erdiğini söyleyeyim. Yusuf
Kemal Bey diyor ki; -Hariciye Vekili uyuyor- sözünü kabul etmem. Ben uyumadığımı evrakımla ispat
ederim, bu evrakı Mecliste okuyamam -çünkü Mecliste, tabiî okuyamaz- meseleyi eğer iki yüz kişinin
içerisinde pişirmek için -zaten elhamdülillah üç kişinin yanında konuştuğumuz bir şey dışarıya çıktığı
halde- 300 kişi içerisinde konuşursak, sofanın ta öbür tarafına kadar ses giderse bilmem meseleyi ne kadar
hafi tutabileceğiz. Benim aklım ermiyor. Binaenaleyh söylediği doğrudur. Uyku uyumadığımı evrakımla
ispat ederim diyor. Pekâlâ, biz de uyku uyumadığını arzu ediyoruz ve kendileri de uyumuyor ve Salâhattin
Beyefendi de ben uyku uyuduklarını kendilerini tahkir suretiyle söylemedim, diyor. Öyle çıkmış bu me-
sele bu suretle halledilmeli. Yani Hariciye Vekâleti meselesi, bu notanın gidip, gitmemesi meselesine ka-
rıştırılmamalıdır. Sonra bunu müzakere etmelidir. Sonra bu notayı gönderdiğimiz zaman böyle bir cevap
karşısında kalmayacak mıyız? Eğer varit ise göndermeyelim, yüzde bir varit ise göndermeyelim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Gönderilip, gönderilmemesi meselesinde bir kelime mü-
saade buyurun, arz edeyim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Heyeti Vekilenin mazbata muharriri sıfatıyla söylüyor.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Bir arkadaşın lehinde bir insan bir şey söylerse mazbata muharriri
mi oluyor?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar; malumu âliniz Hariciye Encüme-
ninde bulunan arkadaşlar, haftada bir Hariciye Vekilini gelir, görür. Hariciye Vekilinden vukuat hakkında
malumat sorar, Hariciye Vekili de elindeki malumatı arz eder. Binaenaleyh Hariciye Encümeni azasından
Tevfik Rüştü, Şükrü, İsmail Suphi Beyefendilerin sözlerine hiç cevap vermeyeceğim. Diğer arkadaşlarımı-
zın sözlerine gelince: arkadaşlar ben öteden beri herkesin haysiyetine hürmet ederim ve bihakkın kendi
haysiyetime de hürmet etmiş isterim, yine ben öteden beri Meclisin hukukuna en ziyade hürmet bir ada-
mım ve edeceğim. Binaenaleyh benim Meclisle olan muamelâtım resmî bir muameledir. Meclis benini
muamelâtımı resmen tetkik eder, bana mücazat eder. Yoksa burada gelip te uyuyor, haysiyetsiz denemez...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Böyle bir tabir yoktur.
– 536 –
YUSUF KEMÂL BEY (Devamla) — Rica ederim dinleyiniz. Ben de sizin gibi bir mebusum. Rica ede-
rim müsaade buyurun, yalnız vekili değilim. (O söz yok sadaları) Binaenaleyh meseleye gelelim. Tevfik
Rüştü Bey’in vesairenin sözlerine cevap vermeyeceğim. Salâhattin Beyefendi ne olmuş sebebini şimdi an-
ladım. Salâhattin Beyefendi bana bir nota verdiler.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yok, rica ederim.
YUSUF KEMÂL BEY (Devamla) — Yani mümessillerine bir talimat ver, dediler. O talimatın icra edil-
diğine dair galiba ben kendilerini görüp katî malumatı veremedim. Teessürü bundan ileri gelmiş, öyle
anlaşılıyor. Avam kamarasında mesele resmen (Çemberlayn) tarafından mevzubahs olmuş, ben Hariciye
Vekiline sordum. Hariciye Vekilinin söylediği sözler tamamiyle hatırımda kalmadı, diyor...
Bendeniz cereyanı vakayı aynen nakledeyim; Tan gazetesinin bir nüshasında. Londra’dan işar olunu-
yor, diye bir fıkra vardı. O fıkrada (Çemberlayn) sorulan bir suale cevaben; anket teklifinin yeni tahkikat
teklifinin Ankara Hükûmeti tarafından kabul olunduğunu İtalya’ya bildirmiştir, mealinde Londra’dan Tan
gazetesinin muhabiri Paris’e işar ediyor. Bunu böyle gördüm. Yine Paris’te çıkan ve bizim aleyhimizde bu-
lunan Deba gazetesi de (Çemberlayn) ın söylediği sözün resmî değil, nîm resmî olduğunu söylüyor. Yani
(Çerberlayn) Ankara Hükûmeti tarafından tahkikat teklifinin nîm resmî bir surette kabul edildiği İtalya’ya
bildirilmiştir, diyor. Bu gazetelerin ikisini de gördüm. Fakat meselesinin esasını biliyorum. Gerek (Deba)
gazetesinin yazısından Çemberlayn’ın bir fıkrai ahiresi de vardı. Şüphesiz bu fıkrayı gören arkadaşlar, o
fıkrai ahireyi de görmüşlerdir. O fıkrai ahirede deniliyordu ki; Anadolu hükûmeti tahkikat teklifini kabul
ettiğini resmen veya diğer rivayete göre nîm resmî bir surette kabul etmiş ise de birtakım şartlara talik
etmiştir. Yani bu kabul muteber değildir. O ibarenin nihayetinde... İleyhi idi Celâlettin Arif Bey demişti
ki; siz İzmir’de tahkikat yaptınız ve resmen bu taayyün etti, Yunanlıların mezalimi ve bugünkü tahkikatı
yapmak isteyen dört devletin adamları idi, generalleri idi. O raporu yazanlar onun altında da neticei hü-
küm olmak üzere oraların tahliyesi lüzumunu gösteriyorlardı. Bu neticeyi, ne yaptınız, bu neticeyi veriniz
de ondan sonra tahkikat isteyiniz. Yoksa biz memleketimizde tahkikattan korkmayız demişti. Aslı bu idi.
Salâhattin Beyefendi pekâlâ bilirler ki; en güzel tekzip, en doğru tekzip havadisin çıktığı membadan çıkan
tekziptir. Hariciye Vekili de bunu duyar duymaz derhal emrini verdi ve bunu lâyıkı veçhile tekzip etti. Ha-
riciye Vekâletinin dosyasında bunlar vardır. Binaenaleyh burada Hariciye Vekilinden uyuyor sözü söylen-
meden evvel bir kere gelip Hariciye Vekilinden sorulmalıdır... iki. Sonra bir nokta hakkında nazarı dikkati
celbettiler ve kendilerine teşekkür ederim.. Dediler ki:... Ha... Yine tahkikat meselesine müteferri ki nokta
var onları arz edeceğim. Salibi Ahmerler var. Şarki karip heyetleri var bunların nezdinde biz çalışmıyoruz
ve bunlarla yapmıyoruz dediler. Salibi Ahmer üç, dört aydan beri bu memlekete girmek istiyor. Daha evvel
zamandan beri... Ey efendiler... sokmakta biraz tereddüt ediyoruz. Çünkü Salibi Ahmerin -kendi tabirin-
ce- kızı olan bir müessese vardır ki o müessese de bu memlekettedir. Yani Hilâli Ahmerdir. Salibi Ahme-
rin, Salibi Ahmer heyeti umumiyesinin bizim memlekete yapacağı işi Hilâli Ahmer yapar. Hilâli Ahmer
Türkiye’nin muavenetidir. Hilali Ahmer belki muavenetini yalnız. Müslümanlara yapmaz, Hristiyanlara
da yapar. Hilâli Ahmer eğer burada bizim tebaamızdan muhtacı muavenet Hristiyanlar varsa, onlara da
muavenet yapacak yine Hilâli Ahmerdir. Ben Hariciye Vekâletine geleliden beri o meseleler çıkmıştır. Biz
bunu, o yolu takip ediyoruz ve Doktor (Revonç) buraya geldiği vakitte görüştüğüm zaman doktor ısrar etti.
«Rica ederim ben sizin şöyle dostunuzum, böyle bilmem nenizim» beni gönderiniz. Samsun tarafındaki
hali göreyim, dedi. Ne yapacaksınız orada. Sizin vazifeniz burada.» dedim «burada biz Yunan esirlerini
görmeye geldik» dedi. «O tarafta Yunan esirleri yok» dedim. «Muavenet yapacağım» dedi. «Hilâli Ah-
mer yapar» dedim. Muavenet yoluna gideceğim dedi. Gitti. Bize fevkalâde nota ile gelen ve düşmanımız
bulunan Doktor (Rovih) raporunu yazdığı vakitte bir kısmını aleyhimizde, bir kısmı lehimizde, burada
birtakım adamları dinlemiş o suretle aleyhimize yazmış. Doktor Revih’e müsaade mi etmeli idik? Salibi
Ahmerin İstanbul’daki röprezantını üç defadır buraya gelmek için benden müsaade istiyor. Eğer Heyeti
Celileniz bana böyle müsaade verirse o Hariciye Vekili minnettar olur. Çünkü (illallah) demiştir şimdiye
kadar olan müracaatlarında. Gelsin buraya tahkikatını yapsın. Heyeti Vekilede bu mevzubahs oldu. Heyeti
Vekile buna müsaade verdi. Fakat Hariciye Vekâleti birtakım şeraite talik ederek müsaade verdi. Hariciye
– 537 –
Vekâleti kendisi mazarratların hepsinin önünü alacaktır diye müsaade verdi. Onun için arzu buyurdukları
Salibi Ahmer nezdindeki mesaî daima sarf ediliyor fakat o mesaiye karşı böyle teklifler geliyor.
Gelelim Şarkı karib heyetine: «Burada hiçbir şey söylemeyeceğim» (Çünkü bir geceyi sabaha kadar yal-
vararak geçirdim. Bu mesele için zannederim, fazla söylemeye hacet yoktur. Onu bilenler bilirler. Çünkü o
adam buradadır. O adam nezdinde hükûmet nezdinde ne yapmıştır? (Gürültüler) Efendim maksadım Şar-
kı karip muavenet cemiyetleridir. Heyetin burada adamları vardır. Hususiyle şimdi gelen reisi vardır. Miss
Billings buradadır. Bu hadise üzerine Miss Billings nasıl telgraf çekti? Nasıl müracaat olundu? Rica ederim
bunları bana birer birer hikâye ettirmeyiniz. Salâhattin Beyefendi yalnız gelirlerse yanyana kendilerine
hepsini anlatırım. Binaenaleyh ispatını arzu ettikleri şeyleri ya müspettir, ya değildir. Müspet ise o söze
mahal yoktur. Müspet değilse Hariciye Vekâletine (uyuyor) diyen zat, tekrar ediyorum Hariciye Vekâleti
hakkında tahkikat yaptırır. -Çünkü ben ona bu ehemmiyet vermem- mesul eder. Tekrar ediyorum mesul
eder ve ben bunu istiyorum. Oyuncak değil millet vekâleti... Siyaseti umumiyesine ait Hariciyenin mesaisi,
Salâhattin Beyefendi beni geçende bu noktada tenvir buyurdular. Dediler ki: Canım biz bir nota verdik,
bu notaya birçok müddetten beri cevap gelmedi. Bunu tahrik etsek... Biz zaten şimdiye kadar Avrupa’da
bulunan bütün mümessillerimiz nezdinde daima bu protestoyu takip ediyoruz. Bilhassa Paris’te çünkü en
ziyade faaliyet sarf edilen yer orası... Çıkmıyor... Fransa şu teklifi yaptı. İngiltere yapmıyor. Fransa İzmit’e
gidelim dedi kabul etmedi; Fransa oraya bir sefinei harbiye gönderelim dedi, cevap vermedi. Türklere ül-
timatom teklif edelim dedi Fransızlar kabul etmedi. Bizim yapacağımız iş ne olurdu? Biz sizinle mutlaka
görüşmek istiyoruz, geliniz görüşünüz... dersek olmaz arkadaşlar. Ya biz o teklif ettiğiniz şeraiti sulhiye-
nin heyeti umumiyesi yok mu? Bunun aşağısı yukarısı olur gelin görüşelim demeli idi İngilizlere... Bunu
diyebilir miyim. Hariciye Vekili şimdiye kadar Heyeti Vekilede olmadı. Hariciye Vekili bir şey yapmadı
diyorlar. Meclisi Âli şimdiye kadar veçhe, veçhe diye bu bapta Hariciye Vekâletine ne verdi? Rica ederim
Misakı Milliden başka Hariciye Vekilinin elinde ne vardır? Rica ederim buyuruyorlar ki arkadaşlardan
birisi: Hariciye Vekili vasıta; tebliğ ve tebellüğ olamaz. Maatteessüf bunu söyleyen arkadaşımız da Hariciye
Encümeninde azadır ve orada Hariciye Vekâletinin şimdiye kadar yaptıklarını görüyor. Şimdiye kadar
niçin benden şikâyet etmemiş? Niçin benim tecziyemi istememiş? Taaccüp ediyorum. Çünkü öteden beri
Encümende bulunuyor. Arkadaşlar doğru. Hariciye Vekili vasıtai tebliğ ve tebellüğ değildir. Aşağı yukarı
vazifesini müdriktir. Aczi dahilinde. Kendi hali nispetinde. Onun için lâzım gelen teşebbüslerde de bu-
lunur. Fakat tekrar ediyorum Hariciye Vekili olsun. Hükûmet olsun bu bapta başka yerlerde olduğu gibi
mesuliyeti üzerine alarak sulh meselesinde büyük adımlar atabilecek salahiyet midir? Verin o salâhiyeti,
arkadaşlar çok iyi olur. Vakıa bu suali soran Salâhattin Beyefendi diyecek ki; evet ben evvelce bunu teklif
ettim. Ben hükûmetin böyle olmasını ve Meclisten böyle bir dereceye kadar müştak ilen hareket etmesini
ve bir kabine şeklini teklif eltim. O ayrı bir meseledir. Biz hali hazırı düşünüyoruz. Onun için daha ileri-
sine gitmek istemiyorum. Hariciye Vekili öyle zannediyorum epey mesai sarf etti ve kendisinin söylediği
sözün amelî şekil verecek mesaî sarf etti. Yani yalnız yazı ile değil, daha başka suretle mesaî sarf etti. Ar-
kadaşlarımdan şikâyet etmeyeyim, yine kendimden şikâyet edeyim. Şimdiye kadar bunda bir dereceye
kadar muvaffak olmadım. Temenni ederim ki; halefim olacak Hariciyeci arkadaşım muvaffak olur. «Halef
yoktur sadaları» Sonra arkadaşlardan rica ederim menfaatlerini tehdit ederek çağırmalıyız. Sair suretle ça-
ğırmalıyız buyuruyorlar. Biz her türlü şeyleri yaptık. Buraya gelip sizinle konuşalım demekle maatteessüf
düşmanlarımız gelmiyor. Elbette zaman zaman gelecek ki gelecekler. O zamana kadar Hariciye Vekâleti
mümessillerinin nazarı dikkatini celbetmektir. Birtakım hareketler de yapıyor.. Rica ederim siz burada ne
yapsanız ben her şeyi söylemeyeceğim. Açık söylüyorum ama tabiî benim vazifem bütün mesuliyetleri ben
üzerime alarak söylüyorum ki söylemeyeceğim. Benim millete karşı vazifelerimi nazarı dikkate alarak,
benim vicdani mecburiyetimi nazarı dikkate almak ne türlü zahmetler çekiliyor görüyorsunuz. Ben Heyeti
Celilenizin vezaifini ne suretle takdir ettiğinizi pekâlâ biliyorum. Fakat mesuliyeti maddiyeden korkma-
yarak sırf millete karşı, tarihe karşı manevî bir mesuliyeti yüklenerek diyorum ki; rica ederim çok ısrar
etmeyin. Az çok şeyler yapılıyor. Sağa sola doğru neler çekildiğini kendiniz görüyorsunuz.
Sonra mebus arkadaşlarımızdan birisine daha cevap vereyim. Diyor ki; Vekil Mebustan tenkit hakkını
nezetmek mi istiyor. Hayır arkadaşlar, hayır bilâkis ben meşrutiyetin ilk gününden beri, bütün mazim,
bütün halim ve bütün sa’yım meşrutiyet aşkıdır. Mebus bütün kuvvei tenkidiyesini istimal etmeli. Yal-
– 538 –
nız şurayı rica ediyorum. Mebus kuvvei tenkidiyesini yaparken fiile hasretmelidir, şahsî değil. Kullanılan
kelimeler, daima fiili ifade eder kelimeler olmalı. Gecenin saat üçünde -yani maddî olarak cevap veriyo-
rum- gecenin saat ikisinde, üçünde telgraf gönderen Hariciye Vekili pek iyi uyumuyor zannederim. Açık
söylüyorum arkadaşlar, bütün bunları tekrar ediyorum ve netice olarak arz ediyorum. Tekrar ediyorum.
Yusuf Kemâl çalışamayacaktır.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendiler; deminden beri tekrar edilen beyanat ve ifadat bende haddinden çok
fazla süren bir uyku hastalığı tesirini veriyor. Salâhattin Beyefendi tarafından Hariciye Vekili Beyefendi
hakkında veya Heyeti Vekile hakkında uyuyorlar denmiş. İnsanız efendiler; yeriz, içeriz, kalkarız, uyuruz,
uyanırız. Bu kelimenin ne gibi bir maksatla sarf edildiği faili tarafından söylendikten sonra temcit pilavı
gibi tekrar tekrar bu kelime üzerine basıp ta bunu bir izzeti nefis meselesi yapmak münasip midir? Değil
midir?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Çekilmek istiyor canım.
BASRİ BEY (Devamla) — Bugün düşman bu milleti felâketlere sürüklemek için uğraşıyor. Fakat dost-
lar bu kadar naz yapmasınlar. Rica ederim bizim bu felaketli zamanlarımızla böyle şahsî infialâtı, hissi-
yatı gıcıklayan kelimeleri bir izzeti nefis meselesine kalbetmek günahtır, vebaldir. Efendiler Heyeti Vekile
içinde, Heyeti Vekileyi teşkil eden arkadaşlarımızın hepsinden fazla olarak bu Meclis defeatle, ittifakla
Yusuf Kemâl Beyefendiye beyanı itimat etti. Yusuf Kemâl Bey’i en kuvvetli bir uzuv olarak tuttu. Salâhattin
Bey’in bir maksadı hakareti mutazammın olmayan uyku kelimesinin üzerinde ısrar etmek kanaat noktai
nazarından değil; bu kelime noktai nazarından istifade etmek zannederim ki; iyi bir şey değildir. Bugün
şu müzakereyi yaptığımız zamanlarda memaliki meşgulede cereyan eden acıklı hadisatı eğer düşünürsek
efendiler bu gibi kelimeleri değil hatta birçok şeyler hakkında fedakârlık yaparak bu memaliki meşgule-
yi kurtarmak neye mütevakkıf ise bunun çarelerini aramaya başlayacağız. Bugün memleketimizde icra
edilen fecayi o kadar çok ki biz burada bunları herhalde düşünmek, onlara herhalde çare düşünmek ile
mükellefiz. Ve şu protesto müsveddesi de bu düşünceden, bu endişeden doğmuş bir teşebbüstür. Reşat Be-
yefendi bu protestonun bir faidei ameliyesi olmayacağını söylediler. Asıl protestoya, fiili cevap süngüdür,
dediler. Filhakika öyledir. Fakat efendiler bir taraftan mücadelei milliye devam ederken, bir taraftan da
bu mücadelede haklı olduğumuzu bağırmak, dindaşlarımız hakkında reva görülen mezalimi haykırmak,
ayrıca en mühim vezaifimizdendir. Şimdiye kadar yapılan mezalim ve fecayi hakkında düşmanlarımız
tarafından birçok şeyler işaa edilmesine rağmen biz hiçbir şey söylemedik. Yalnız geçenki notada Söke
hadisesinden, Söke mezaliminden bahsettik. Bunu da düşman hükûmetleri tekzip etti. Binaenaleyh hükü-
metler nazarında milletler nazarında belki de bizim feryadımıza makes olan bir protesto kâğıdı yoktur. Bi-
naenaleyh belki onlar nazarında mezalim de yoktur. Biz ne kadar hakkımızı haykırır, ne kadar davamızın
meşruiyetini tekrar eder, mezalimi ne kadar acıklı satırlarla tekrar edersek zannederim ki hakkımızın meş-
ruiyetini Avrupa’ya, bütün milletlere tanıtmış oluruz. Esasen Efendiler bu teşebbüs ve bu mesele Heyeti
Celilece zannederim. Hoca Şükrü Efendi Hazretleri de dahil olduğu halde, bilittifak kabul edilmiştir. Böyle
bir şeyin yazılması ittifakla kabul edildiği halde o vakit aleyhinde söz söylemeyip de, faidesi yoktur demek,
zannederim ki doğru bir mesele değildir. Takarrür eden bir meselenin bugün ısrar edilmesi zarurîdir. Şim-
di bu protestonun bugün çekilmesinde zarar var mıdır, yok mudur? Bu zararın muhakkak olduğunu Yusuf
Kemâl Beyefendi de katî bir ifade ile söylemediler. Yalnız böyle bir şey hatırına geldiğini ifade ettiler, ihsas
eltiler. Demek ki bu meselenin zararı mahz getireceği sabit bir şey değildir. Diyorlar ki böyle bir teşebbüsle
bulunursak ekalliyetler hakkındaki müddeiyatı tahkika kendi ağzımızla vesile vermiş oluruz. Efendiler bir
kere memaliki meşgulede Yunanlıların icra ettiği fecayi ve mezalim bütün milletlerce sabit olduktan sonra
eğer tahkikat için hükûmetler bize müracaat edecek olursa yahut milletler bize müracaat edecek olursa
onlara karşı elbette bizim de vereceğimiz cevaplar vardır ve olacaktır. Biz kendilerinden şikâyet ettiğimiz
adamların tahkikatta bitaraf bulunacaklarına elbette kani değiliz. Nitekim birçok tecaribe mazi bunu ispat
etmiştir. Böyle birçok acı tecarüp mevcut iken tekrar bunu tatbika kalkışmak elbette bizim zararımızadır.
Binaenaleyh elbette bu noktayı serbestçe söyleyebiliriz. O vakit bu Meclis veyahut bu Meclisin hükûmeti
bunu söylemekten zannederim tereddüt etmez. Binaenaleyh bendenizce bu protesto müzakere edildikten
sonra herhalde yazılmalıdır. Vakıa bunun amelî ve katî bir faidesi yoktur. Bunu ben de teslim ederim. Fa-
– 539 –
ELLİ YEDİNCİ İN’İKAT 18 Haziran 1338 Pazar İkinci Celse
kat efkâr üzerinde mühim tesiri olacaktır ve bundan belki yanan yıkılan dindaşlarımızın az çok faide gör-
meleri imkânı vardır. Onun için bendeniz mevzu ve sadede gelerek herhalde bunun müzakere edilmesini
muvafık bulur ve Heyeti Celilenizden rica ederim.
REİS — Efendim daha söz alan çok arkadaşlarımız vardır. Celse de pek uzadı on dakika teneffüs etmek
üzere celseyi tatil ediyorum.
İkinci Celse
Açılma Saati: 4 (Sonra)
REİS — Efendim celse küşat edildi.

Aynı mevzu üzerinde söz Mustafa Taki Efendi; buyurun söz sizindir.
MUSTAFA TAKİ EFENDİ (Sivas) — Efendim; memaliki müstevliyemizde vaki olan Yunan mezalim
ve tecavüzünü mileli mutelife meclisine bildirmek, için protesto verilmesi Meclisin evvelki içtimalarında
takarrür etmişti. Bu kararı bozmak için o karar kuvvetinde ve daha fazla bir sebep bulmak lazımdır. Karar
verilmiştir ve kafidir. Yalnız evvelki kararı bozabilmek için o kuvvette bir sebep aramalıdır. Şimdi bu se-
bebi muvazene edeceğiz Hariciye Vekili Beyefendi bu kararın verilmesinde şöyle bir zarar olmak ihtimali
vardır, diyorlar. İhtimâl üzerine söylüyorlar ve bunu da tamamiyle kendisi tahammül ederek bunun veril-
memesini de iltizam etmiyor. Fakat Meclisi ikaz ediyor. Çünkü evvelki karar Meclis tarafındandır. Bizim
de müteyakkız davranmamız elbette lâzımdır. Biz şimdi eski kararımızda ısrar edip bu notayı vermemiz
mi hayırlıdır, yoksa bu notayı vermememiz mi hayırlıdır? Bura mucibi münakaşadır. Eğer bu münakaşa
olunuyorsa ben diyebilirim ki bu iki şık hakkındaki nefi ve zararı mukayese etmek lazımdır. Eğer hangisi
kati ise o tercih olunur. Şimdiye kadar cereyan eden müzakerattan anlaşıldığına göre her ikisi de kati de-
ğildir. Şu notayı vermekle biz menfaat görecek miyiz, görmeyecek miyiz? Bu meşkûktür. Kezalik bu notayı
verdiğimiz halde acaba bir zarar vaki olacak mı, olmayacak mı? Bu dahi meşkûktür. Şu halde her iki şekil
tearuz ediyor, her ikisi de meşkûk kalıyor. Biz hangisini tercih edeceğiz? O halde kaidei fikriyemiz muci-
bince defi zarar, celbi menfaatten evlâdır. Mademki bundan bir zarar melhuz ise ki bu münakaşa olunma-
lıdır. Bütün arkadaşlarımız bunun için söz söylemelidirler. Bu bapta ben esasa girmiyorum zararı, varsa
yoksa ben bilmiyorum. Bilenler varsa söylesinler. Zararı ile menfaati mukayese edilmelidir. Eğer zarar raci
ise bırakmalıyız. Yoksa eğer zarardan faide mutasavver ise tercih edilmelidir. Yok eğer her ikisini de bir bu-
luyoruz ve her ikisi de meşkûkiyette kalıyorsa zarardan tevakki etmemiz bittabi daha evlâdır. Bu böyledir.
İkinci şıkka gelince: Vekil Beyefendi’nin Vekâletten muvakkat olsun istifasına gelince, ben bunu yalnız
Hariciye Vekili Yusuf Kemâl Bey’den değil, şimdiye kadar beş on defa vekillerimizde gördüm ve her gör-
dükçe de teessürüm arttı. Mademki bu zevatı muhtereme bu, vekâletler gibi en mühim vazifeyi tahammül
ve tekeffül ediyorlar ve üzerlerine alıyorlar. Buna mukabil yapılan küçük bir serzenişe, küçük bir taarruza
tahammül etmelidir. Tahammül etmemeleri kendilerinin şanına yakışır mı? Elbette Mebus Efendiler, zi-
hinlerine dokunan her ciheti sual ve istizah edebilirler ve tenvir eder de edebilirler. Eğer bunların azıcık
izzeti nefislerine dokunuluyorsa ki ben bu izzeti nefis kelimesini âdeta anlamıyorum. Ya bende izzeti nefis
yok veyahut ben anlamıyorum (Estağfurullah sesleri) Canım Efendim kendi nefsinin izzeti için bir mille-
tin hukukunu ifna mı etmelidir? Bunu anlamıyorum. Eğer bu uğurda kendi izzeti nefsi haleldar ediliyorsa
ki bunu anlarım. O vakit yine kendisinin bunu tercih etmesi bir insaniyedir ve ben bunu insaniyet telakki
ederim. Hatta muhasım devletler başka, bizim Müslümanlardan olan muhasımı haklı göstermek, kendi
orada mülazem olmak daha insani bir harekettir. Onun için bir izzeti nefis vikaye edeceğim diyerek iki
şahıs arasında caiz bir nazariye değil iken benim noktai nazarıma göre ahlaki bir mesailde, bir milletin
hukukuna taalluk eden mesailde izzeti nefis meselesi nasıldır? Canım senin izzeti nefsin haleldar oldu ise,
onun izzeti nefsini haleldar etmiyorsa bilmiyorum. Öyle bir şeyi arkadaşların hiçbirisinden ümit etmiyo-
– 540 –
rum. Bu kadarcık bir şeye tahammül edemeyen başka hiçbir şeye tahammül etmez. Heyeti Vekile veyahut
Hariciye Vekâleti uyuyor. Ey canım, uyku isnadı o kadar muayyıp ve ağır bir şey değildir. Yalnız vazifesine
ikdamsızlığını işrap edebilir. Kendisi ikdam ettiğini izah ederse mesele hallediliyor ve mesele mündefi
olur. Bunu izzeti nefis meselesi diyerek A.. işte ben çekildim diye her vekil böyle on kere, belki daha fazla
her birerini de görüyorum ve her birinde cidden müteessir oluyorum. Fakat böyle bir mesele için milleti
düşünen, vatanını düşünen; mademki fedakârız diyorlar. Nasıl oluyor da böyle az bir meselede çekiliyoruz
diyorlar. Binaenaleyh Salâhattin Beyefendi de söylediği sözden, sözünü geriye aldığını andırır. Sözünü
geriye almak manasını mukayyit sözler söylemiştir ve böyle teviller etmiştir. O mesele kalmamıştır. Yusuf
Kemal Beyefendi’nin vazifesine devam etmesi lâzımdır. Bundan mesele çıkartmamalıdır. Bir de harici si-
yaset ortaya çıkarmamalıdır.
REİS — Efendim Hüseyin Avni Bey, Tahsin Bey, Mazhar Müfit Bey, Tunalı Hilmi Bey, Ali Şükrü Bey-
lerin sözleri vardır. Bir de müzakerenin kifayetine dair takrir var.
EMİR PAŞA (Sivas) — Reis Bey, benim sözüm vardı. Herhalde bu mesele mühimdir. Gerçi bendeniz o
kadar iktidarlı değilsem de.
REİS — Müzakerenin kâfi olduğunu reye koyacağım. Aleyhte söyleyecekseniz buyurunuz, söyleyiniz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Evet efendim, aleyhinde söyleyeceğim, müzakerenin devamını istiyorum.
REİS — Müzakerenin kifayeti aleyhinde ise buyurunuz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Arkadaşlar, bu iş gayet ehemmiyetli bir meseledir. Heyeti Vekilemiz evvelce bu
meselenin ehemmiyetini takdir ederek, tabiidir ki bunun hakkındaki fikrimizi, mütalaamızı şu kürsüde
beyan edebilmek müteassirdir diyebileceğim. (İşitmiyoruz Paşa sesleri) Ancak bu kürsünün ulviyetine na-
zaran bendenizde de güzel söz söylemesi lâzım gelir. Fakat arkadaşlarım çok âli söz söyledikleri halde zatı
âlilerinin istedikleri şey zapta geçmesini münasip görmüşler. Bendeniz o kaideye riayet ediyorum. Tabii
konuşulduğu vakit dinlenmez ve işitilemez. Fakat arzu edilirse işitilir. Bendeniz meselenin ehemmiyetin-
den bahsediyorum. Arzu eden olursa lâfı dinlerler.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarîşarki) — Arzu edildiği için söylüyoruz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Teşekkür ederim efendim.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Bir şey değil efendim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Meselenin hitamına kadar arkadaşlarımız bir takrir vermişler. Halbuki mevzu-
bahs olan mesele nota meselesidir, protesto meselesidir. Bu protestoyu vermek lüzumunu Heyeti Celileniz
gördüğü zaman zannedersem, yanılıyorsam, bu tahkikat meselesi mevzubahs değildi Hariçte mevzubahs
idi. Bu tahkikat meselesini ret veya kabul etmek meselesi için Heyeti Vekilenin ne gibi bir karar ittihaz,
edeceğini bilmiyordum ve hâlâ da bilmiyorum. Bu tahkikat meselesini ret mi edeceğiz, kabul mü edeceğiz.
Heyeti Vekile ve Hariciye Vekilimiz ne gibi bir şeyi kabul ediyoruz zannediyoruz. Hâlâ bilmiyoruz. Binae-
naleyh bu notanın buna göre Heyeti Vekilemizin kabul ettiği ret ve kabul meselesini anlamadan bu notayı
şimdiki yazdığımız gibi vermek mazarrat tevlit edebiliyor. Heyeti Vekilenin bu baptaki fikri anlaşıldıktan
sonra ki bu fikir çok lâzımdır. Çok tetkikat neticesi olarak Heyeti Vekile fikrini ortaya koyacaktır. Bunun
etrafında müzakere ve müşavere etmelidir. Heyeti Vekilenin uyuyup uyumamak meselesi İngiltere’nin
aleyhimizde yapmak istediği birtakım mesaili mühimme vardır. Bunlar ne suretle, ne gibi şeylerle indifa
edilmiş? Bunun için ne gibi tedabirler ittihaz etmişler? Hakikaten uyumuşlar mı, uyumamışlar mı? O vakit
anlaşılacak ve mevzubahs edilecektir. Yalnız notayı gönderip, göndermemek meselesinde arkadaşlarımız
beyanı fikir ederken mutlaka gönderelim veya göndermeyelim. Kati olarak söz söylememişlerdir. Hariciye
Vekilimiz de o sözü kati söylememiştir. Notanın gönderilmesi, gönderilmemesi bahsine gelince (Usulü
müzakereye dair söylesin sesleri)
REİS — Rica ederim müzakerenin gayri kâfi olduğuna dair söyleyiniz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim; öyle ise hiç bahsetmeyelim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — O meseleden bahsedecek ki tenevvür etsin.
– 541 –
EMİR PAŞA (Sivas) — Bendeniz müzakerenin gayri kâfi olduğunu işte şu mütalaada ispat edeceğim.
Notayı şu şekilde göndermek muzırdır. Heyeti Vekile fikrini, reyini ortaya koyduktan sonra ve münakaşa
ile tarzı aharla yazıldığı vakitte faidelidir. Binaenaleyh münakaşa olmak faideli midir, değil midir? Rica
ederim söyleyiniz bu tarzda gönderirsek muzırdır. Fakat Heyeti Vekile reyini bittetkik ve gayet iyi düşü-
nerek Heyeti Celinize der ki; bu notayı göndermek muzırdır, değildir, veyahut heyeti tahkikiyeyi kabul
edeceğiz veya etmeyeceğiz. Bu meseleler hakkında tenevvür etmedikten sonra bu noktayı böyle alelade
göndermek muzırdır şimdi. Fakat bittetkik Heyeti Vekilenizin reyi, fikri anlaşıldıktan sonra ve Heyeti Ce-
lilenizce müzakere yapıldıktan sonra nota göndermek lâzım geldiği surette böyle gönderilmesini İngiltere
Hükûmetinin bizim hakkımızda yapmış olduğu ki çok hilekâr şeyler yapmıştır. Şimdiye kadar muvaffak
olamamıştır. Yalnız Cenevre Konferansında ve onun neticesinde milletlerin bizim aleyhimize çevirebile-
cek bir şekle gelmiştir. Bizim de ona göre diyeceğimiz vardır. Bunun için Heyeti Vekile Heyeti Celilenize
rey ve fikrini arz eder ve ondan sonra münakaşasını yaparız.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrirler. Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el
kaldırsın, müzakerenin kifayeti kabul edilmiştir. Bu babdaki takrirler okunacak.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir, protestonamenin parlamentolara tevdiinden şüphesiz ki faide memuldur. Hariciye
Encümenince tanzim edilen metnin hükûmetle müştereken bir daha gözden geçirilerek yalnız parlamen-
tolara tebliğini teklif ederim.
18 Haziran 1338
Trabzon Kozan
Hüsrev Doktor Fikret
Bursa Mebusu
Operatör Emin
Riyaseti Celileye
Yunan mezalimini evvelce yapılan protestolara ilâveten Meclis tarafından parlamentolar nezdinde pro-
testo etmesi mütekabil tahkikatın lüzum ve vücubunu teslim etmek manasını mutazammın olduğundan
bu şekil protestodan şimdilik sarfı nazar edilmesi menafii memleket icabından olduğu kanaatindeyim.
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Yunanlılar, tıpkı İzmir’in yevmi işgalinde olduğu gibi 1 129 günden beri yarı memleketimizde her
dakika lâyuad mezalim yapmakta ve bu fecayi ile bunlara karşı yapılan binlerce tazallümnameler ve pro-
testolar bütün beşeriyetçe esasen malûm bulunmaktadır. Binaenaleyh bu gibi kuru protestolardan artık
vazgeçilerek ordumuzun kabiliyeti taarruziyesinin hemen tezyit ve takviyesi ile harekete getirilmesinin
teminini teklif ederim.
18 Haziran 1338
Saruhan
Reşat
– 542 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Muhafili itilâfiyede deveran eden tahkikat meselesinin hitamına kadar protestonun
tehirini teklif ederim.
18 Haziran 1338
Karahisarısahip
İsmail Şükrü
Riyaseti Celileye
Vekilin faaliyeti siyasiyesine ve herhangi esbaba iptinaen çekilmesine mütedair hususatın Hariciye büt-
çesinin münakaşasına taliki ile mevzubahs olan notada şifahen arz olunan nikatın da tavzihi suretinde
tadiline karar verilmesini teklif eylerim.
Mersin
Salâhattin
HÜSREV BEY (Trabzon) — Emin Beyefendinin takrirlerinde bendenizin de imzam vardır. Müsaade
buyurursanız takririm hakkında arzı malumat edeceğim.
REİS — Efendim takrirler hakkında arzı malumata hacet yoktur. Takrirleri reye koyacağım ve müza-
kere açılması muvafık değildir.
HÜSREV BEY (Trabzon) — Reis Bey yalnız takriri izah edeceğim.
REİS — Efendim anlaşılmayan bir şey yoktur. Anlaşılmayan bir şey varsa o vakit izah edersiniz.
Efendim iki nevi noktai nazar arz edildi Heyeti Âliyenize. Birisi operatör Emin Bey, Kozan Doktor Fik-
ret ve rüfekasının, diğerleri de Saruhan Reşat Bey, Tokat Rıfat Bey, Karahisarısahip İsmail Şükrü, Mersin
Mebusu Salâhattin Beylerin takrirleridir. Emin Bey’le rüfekasının takrirlerini bir daha hatırlatmak isterim.
Encümenin hazırladığı müsveddenin hükûmet ile müştereken bir daha tetkik edilerek verilmesini teklif
ediyor. Salâhattin Bey’in teklifi bu müsvedelenin kendilerinin şifahen Heyeti Âliyenize arz ettiği esas da-
hilinde kabulünü teklif ediyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Emin Bey’in teklifindeki fıkrai saniyeye bendeniz de iştirak ediyo-
rum. Yalnız bendenizin fıkrai ulâsı ki Heyeti Celilenizi o kadar işgal eden Vekil Beyefendi’nin dermeyan
ettiği esbaptır. Bunun burada uzun boylu tetkik etmeğe ihtiyaç görmüyorum. O Hariciye bütçesine ait
olsun onu geçelim.
Heyeti Celileye bir şey arz etmek isterim. Heyeti Celile doğrudan doğruya bir karar versin de ondan
sonra.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Doğrudan doğruya Meclisi tenvir etmek lâzımdır efendim. (Gü-
rültüler)
REİS — Müzakere edildi. Heyeti Celilenize arz ettim. Takrirler reye kondu, müzakere kâfi görüldü.
Ayrıca müzakere açmak zannetmem ki doğru olsun.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Usul hakkında bir iki cihet arz edeceğim, iki kısım
takrir mevzubahs oldu. Bunlardan bir kısmı şu şekilde verilsin diyor. Evvelemirde şu takrir reye konmak
lâzım gelir. Muvakkat bir zaman için tehirine mütedair olan takrirler evvelâ reye konur. Ret olunursa ikin-
ci kısım takrirlerin reye konulmasını teklif ediyorum.
REİS — Heyeti Âliyece protestonamenin devletlere yazılması takarrür etmişti. Encümene havale edil-
miş ve Encümenden geldikten sonra itası tasvip edilmişti. Encümenden geldikten sonra ise bazı mahaziri
siyasiye tasavvur edilmiş ve Heyeti Âliyenize arz edilmiştir. Şimdi evvelâ, takriri reyi âlinize vazederim.
Kabul edilmediği takdirde makûsunu reye vazederim. Efendim takrirler okunduktan ve mesele izah edil-
dikten sonra riyasete bir takrir daha verildi. Onu da arz ediyorum.
– 543 –
Riyaseti Celileye
Bütün takrirleri Heyeti Vekileye göndermek ve Heyeti Vekilenin ittihaz edeceği karardan sonra tekrar
münakaşa edilmesi lüzumunu arz ederim efendim.
18 Haziran 1338
Sivas Mebusu
Emir
TAHSİN BEY (Aydın) — Reis Beyefendi usul hakkında arz edeyim. Bu takrirlerden birisini Heyeti
Vekile intihap etsin, hangisinin reye konulması bir defa sorulsun efendim, (İstizah değil sadaları)
REİS — Hariciye Vekili Beyefendi izah etmiştir efendim.
Efendim şimdi Bursa Mebusu Operatör Emin Bey’le rüfekasının takriri ki Salâhattin Bey’in takriri ile
tevhit edilmiştir. Bunu Heyeti âlinize aynen vazediyorum. Bu takriri kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın.
Ekseriyetle kabul edilmiştir efendim. Bu mesele bu suretle bugünlük intaç edilmiştir.
REİS — Celsenin hafi olması münasebetiyle aleniye geçmeden evvel Riyasetin Heyeti Âliyenize arz
etmek istediği ve Heyeti Âliyenizin umumunun pek yakından alâkadar olduğu bir mesele vardır. Onu
mevzubahs edeceğim.
REŞAT BEY (Saruhan) — Reis Beyefendi takririm hakkında bir iki kelime maruzatım vardır, müsaade
buyurunuz.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Yusuf Kemal Beyefendi hafi celsede İzmit meselesine dair izahat
vereceklerdi efendim.
REİS — Efendim sonra söylerler. Şimdi Divanı Riyaset tezkeresi okunacaktır.
Azayı Kiranı Muamelâtı

Mezuniyet
2. — Mezuniyetler hakkında Divanı Riyaset kararı.

Heyeti umumiyeye Meclis azayı kiramından mezuniyet talep edenlere kanunu mahsusundaki sarahate
tebean ve son senei içtimaiye zarfındaki istihkaklarına mahsuben üç mah mezuniyet verilmekle ve bun-
dan fazla isteyenlerle esasen mezun olup temdit talep edenlerin matlupları ancak rapora müstenit esbabı
sıhhiyeleri olduğu takdirde isaf olunmakta ve bu suretle Mecliste mevcut azanın haddi nisaptan dun bir
mertebeye inmemesine Divanı Riyasetçe çalışılmaktadır. Elyevm mezuniyet almamış olarak Ankara’da
197 aza mevcut bulunmakta ve otuz aza yeniden mezuniyet talep etmektedir. Meclis nisabı müzakerecinin
161 olmasına ve İstiklâl Mahkemesi. Heyeti Vekile, Memurin Muhakemat Encümeni, Meclis idare heyeti
mensubinin hasbelvazife bazı içtimalara gelmemeleri melhuz bulunmasına ve bundan maada kati bazı
esbap tahtı tesirinde her gün birkaç azanın devamdan mazur bulunmaları ihtimaline binaen Ankara’da
mevcut aza miktarı 200 olmadıkça hiçbir kimseye mezuniyet verilemememi tabii ve zaruri görülmektedir.
Mezuniyetten avdet vuku bularak Ankara mevcudu miktarı maruzdan fazla olduğu zaman mezuniyet
itasında talepler meyanından Meclisin küşadından beri hiç gitmeyenlerden başlayarak sıra ile mezuniyet-
lerden en evvel avdet edenlerin tercihi bittabi bu meyanda esbabı katiyei sıhhiyesine müstenit mazeretlerin
nazarı dikkate alınması Divanı Riyasetçe takarrür ederek o suretle muamele yapılmakta olduğundan He-
yeti Celilenin nazarı ıttılaına arz eylerim efendim.
Büyük Millet Meclisi Reisisanisi
Hüseyin Rauf
REİS — Meseleyi hülasaten nazarı âlinize arz etmek isterim. Meclisinizin içtimai memleket ve vatan
için pek mühimdir. Bir mesele mevzubahs oluyor. Nisabı ekseriyet bulunamazsa Meclis müzakere ede-
– 544 –
meyecektir ve maazallah Meclisin amelden sakit kalmak tehlikesi görülecektir. Birçok rüfeka hakikaten
meşru bir sebep dolayısıyla mezuniyet talep ediyorlar. Arz ettiğim nisabı ekseriyet bulunamaması bizi
mezuniyet itasından sarfı nazar ettirdi. Buna zamimeten bazı rüfeka tabip raporu ile müracaat ediyor. Şu
hale karşı Divanı Riyaset elim bir vaziyette kalmıştır. Hem rüfekanın elim vaziyetlerini takdir ediyor, aynı
zamanda her ne bahasına olursa olsun Meclisin hali içtimada bulunması vücubuna kaildir. Binaenaleyh
Meclisi Âlinin içtimai lüzumunu her türlü şeyin fevkinde telakki ediyor. Raporu olsa da nisabı müzakereye
tesiri olduğunu görünce maalesef kendi kendini salâhiyettar görüp mezuniyet veremeyecek ve bunu dahi
Heyeti Âliyenize arz etmek mecburiyetinde kalacaktır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — O halde memurlar çağırılsın rica ederim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Taşrada bulunan arkadaşlara tebligat icra edilsin ki haberdar ol-
sunlar.
REİS — Efendim taşrada mezuniyeti bitmek üzere bulunan arkadaşlara tebliğ edilmiştir. Aynı zamanda
vilâyatı şarkiyede memur bulunan zevattan üç kişi müstesna olmak üzere -hakiki esbaba binaen- diğer
rüfeka davet edilmiştir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Mubayaacılar.
REİS — Mubayaacılardan bir kısmı, faaliyetlerine lüzum kalmayanlar davet edilmiştir. Ahzı Asker Şu-
belerinin teftişine memur zevattan bir kısmının hizmetlerine lüzum kalmamış olduğundan davet edilmiş-
tir. Bunlar da Heyeti Âliyenizin ekseriyetini teşkil eden zevatın mezuniyetinin temini noktai nazarından
Divanı Riyasetçe yapılıyor. Efendim bir takrir verilmiştir.
1. — Memleketimizdeki ekalliyetlere mezalim icra edildiği iddiası ve beynelmilel bir heyeti

tahkikiye teşkili istikâmetinde yürütülen hareketin protesto için Hariciye Encümenince hazır-
lanan metin.
REİS — Bundan evvelki müzakereye aidiyeti hasebiyle Heyeti Âliyenize arz etmek mecburiyetindeyim.
Riyaseti Celileye
Selâhattin Bey’in mütalââtı umumidir ve en doğrusu Meclisi Âliye aittir. Menafii memlekete müteallik-
tir. Yusuf Kemâl Bey’in şahsına bir taarruz teşkil etmez.
Birçok mükâlematı siyasiye ile menafii vataniyenin istihsâl edileceği şu mühim anda Yusuf Kemâl
Bey’in bilasebep istifası vatanperverlikle kabili telif değildir. Binaenaleyh istifasının keenlemyekün adde-
dilmesini teklif ederim.
18 Haziran 1338
Eskişehir Mebusu Ankara Mebusu
Mehmet Emin Şemsettin
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Arkadaşlar bu takrir hakkında vereceğiniz
kararı bilmiyorum. Dışarıda bana birçok arkadaşlar pek çok teveccüh gösterdiler. (Hepimiz iştirak ediyo-
ruz sadaları) Fakat söz de görüyorsunuz ki ben rahatsızım, hastayım devam edemeyeceğim. Ziya Hurşit
Beyefendi demin çok doğru söylediler. Büyük Millet Meclisi sağ olsun onun Hariciye Vekâleti yalnız Yusuf
Kemale münhasır değildir. Yerine başkası gelir. Bendeniz de sayenizde istirahat ederim ve yine sizinle be-
raber çalışırım. (Hayır, hayır sesleri).
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Reis Bey müsaade buyurun. Benim sözüm vardır söyleyeceğim, isti-
faya ben vesile olmayayım.
REİS — Takriri reyi âlinize vazedeceğim. Neticeyi Hariciye Vekili Beyefendiye tebliğ ederim. Ankara
Şemsettin Bey’le, Eskişehir Emin Bey’in takririni kabul edenler lütfen el kaldırsın.. Bilittifak ekseriyetle
– 545 –
Yusuf Kemal Bey’in istifası keenlemyekün addedilmiştir. Meclisin kararını kendilerine tebliğ ediyorum
efendim. (Şiddetli alkışlar).
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Olmaz efendim rica ederim.
REİS — Efendim demin Yusuf Kemal Beyefendi Paşa Hazretlerinin seyahati münasebetiyle bazı tafsilât
ve izahat vereceklerini söylemişlerdi.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Beyanı mazeret zamanına kadar olan şeyden tabii ben mesulüm.
Onun için o devreye ait olmak üzere maruzatta bulunacağım, (Öyle mesele yoktur artık sadaları) Paşa
Hazretlerinin İzmit seyahatinden dolayı türlü, türlü sözler söylendi. harici ve ecnebi bazı kimselerle gö-
rüşmek içindir diyerek söylenen bu söz Hariciye Vekâletine taalluk ediyor. Bendeniz şunu kati olarak arz
etmek isterim ki Paşa hazretleri bugün oraya gelecek olan Klod Farer’den maada hiçbir ecnebi ile görü-
şecek değildir. Paşa Hazretleri buradan teftiş için gideceklerdir. Bu hususa ait tafsilâtı bilmiyorum. Klod
Farer’in buraya gelmesi mevzubahs idi. Yalnız Klod Farer burada bir gün oturacak. Kendisi de o sırada
İzmit’e gitmek üzere idi ve kendisiyle görüşmeği şiddetle arzu ediyordu. Onun için Klod Farer oraya gelsin
görüşeyim. Yalnız Klod Farer’le kendi arasında tercümanlık ermek üzere -Heyeti Vekile içtimaını müte-
akip- birini istedi. Ben bizim umuru siyasiye müdürü Hikmet Bey’i teklif ettim. Hikmet Bey’in malumu
âliniz kulağı ağırdır. Hikmet Bey bu işi yapamaz dediler. Diğer müdürümüz de mezuniyet istiyordu. Onu
teklif ettim. Onu da ben tanımıyorum. Şimdiye kadar ben Münir Bey’e alıştım ve onu veriniz dedi. (Kim
bu Münir Bey sesleri) Bizim müsteşar vekilidir. Zannederim ki Münir Bey’in gitmesi bu sözün çıkmasına
sebep olmuştur. Münir Bey’in gitmesine türlü türlü mana veriyorlar. Onun için Paşa Hazretleri ile görüş-
mek üzere gelecek. Benim bildiğim Hariciye Vekilinin bildiğini arz ediyorum. Ancak Klod Farer hatta
Jeneral Pelle’nin vesairenin gelmesinden bahsediliyor ki bunun aslı yoktur. Arkadaşlar bu akşam sabahın
saat beşinde aldığım telgrafta aynen şöyle deniliyor.
Klod Farer Tuark torpidosu ile gelecektir. Yanında Ercüment Ekrem Bey’le Ahmed Emin Bey buluna-
caktır. İhtimalki Velit Bey, Hamit ve Macit Beyler de o torpidoda olacaktır. Başka kimseler yoktur.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Macit Bey kimdir?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Macit Bey Hilâli Ahmerde öteden beri üsera işlerinde tercümanlık
etmiş. Hamit Bey’in adamlarındandır.
REİS — Efendim celsei hafiyede bugün müzakere edilecek başka mevat kalmadı. Celsei aleniyeye ge-
çiriyoruz efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından düveli mutemedine Meclisi Mebusanlarına tebliği hakkında 3
Haziran 1338 tarihli celsede karar verilen ve Hariciye Encümenince ihzar olunan Yunan mezalimine dair
protesto notası.
1920 senesinde İstanbul’da içtima eden Osmanlı Meclisi Mebusanınca ilan ve Türkiye Büyük Millet
Meclisince aynen kabul olunarak Misakı Milli ile tespit ve tahdit edilen, Vilson prensipleriyle ve 1916,
1918 senelerinde Britanya Başvekili Mösyo Loit Corc’un İngiltere Parlamentosu huzurunda irat ettiği nu-
tukla da nüfusça, tarihçe, harsça, iktisatça Türk olduğu ve Türklere kalması lâzım geleceği zikir ve beyan
edilen eski Osmanlı İmparatorluğu aksamı memalikinden bir kısmı mühimmi Mondros mütarekename-
sinin Hükûmatı itilâfiye tarafından nakzı suretiyle elyevm 4 seneye karip bir zamandır tekmil beynelmilel
kavait hilâfına olarak Yunan ordusunun tahtı işgalinde bulunuyor. Hukuku düvelce bir millerin hakkı is-
tiklâl ve hürriyetine karşı irtikâp olunmuş bir cürüm mahiyetinde olan bu pek haksız işgalin bidayetinden
beri Yunan ordusu efrat ve zabitanı tarafından işgal alandaki yerlerde kalan Türk ve Müslüman ahali hak-
kında reva görülen mezalim ve fecayi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti hükümatı itilâfiye nezdinde
mükerreren protesto etti. İzmir havalisinin düveli muazzama himayesinde Yunanlılarca işgalinden kısa bir
müddet sonra yine bu devletler canibinden mezalim tahkikatına memur edilen generaller komisyonunun
muhik ve bitaraf raporlarıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin marüzzikr mütevali şikâyetleri
semerebahş bir netice veremedi. Bugün dört yıldan beri işgal mıntıkasında kalan bedbaht Müslüman ahali
beşerin en iptidai devirlerinden beri tarihin nadiren kaydettiği işkence ve mezalimin en mahufuna, en şid-
– 546 –
detlisine maruz bir vaziyette bulunuyor. Yirminci asır âlemi medeniyetinin gözleri önünde boğazlanmak,
ifna edilmek istenilen bir milletin bu dehşetli faciai hayatı karşısında daha uzun zaman sükût edilemez-
di. Bütün bu vakayiin müsebbibi olan itilâf Hükûmetleri nezdinde mütevali teşebbüsat ve şikâyetlerin ve
aynı devletlere mensup generallerden mürekkep bir komisyon tarafından 1919 da yazılan namuskârane
ve bitarafane raporun hiçbir netice vermediğine büyük bir elem ve teessürle şahit olan Türkiye Büyük
Millet Meclisi temsil etmekte bulunduğu milyonlarca insandan mürekkep mazlum bir Müslüman kitlesi-
nin matem alût vaziyetine artık bir nihayet verilmesini temin maksadıyla doğrudan doğruya milletlere ve
onların mümessillerine her yerde bir olan ve aynı adalet hissiyle mütehassis bulunan beşeriyetin vicdanına
müracaat etmeğe 3 Haziran 1922 tarihli celsesinde ittifakla karar verdi.
Bu dakikada azim bir insan mecmuası vicdanı beşerin tahammül edemeyeceği cehennemi bir zulüm
ve vahşetin şikârı olarak dört yıldan beri âlemi insaniyetin huzurunda çoluk çocuk, kadın erkek, ve ihtiyar
demir ve ateşle inletilmektedir. Bidayeti işgalden beri her gün mütezayit ve mütemadi bir şiddetle artan ve
siyah ciltler vücuda getirecek kadar çok olan bu canhıraş mezalimi burada birer birer zikretmek imkânı
yoktur. Ancak insaniyetin nazarı dikkatini lâzım olduğu derecede celbedebilmek için bunlardan bazılarını
nakledeceğiz. Menatıkı meşgulede bulunan müdafaasız ahalinin mücerret Türk ve Müslüman olmaların-
dan dolayı haklarında Yunan ordusuna mensup efrat ve zabitan tarafından irtikâp olunan bu pek vahşiya-
ne muameleler bilhassa son ve yeni mütareke teklifinden sonraki zamanlarda büyük bir şiddetle ırza, cana,
mala ve bütün mukaddesatı diniye ve milliyeye tevcih edilmektedir. Bu meyanda Balıkesir, Aydın, Bursa,
İzmir, Manisa, Kütahya, Eskişehir, Edirne gibi havalide bilâsebep veya uydurma bahanelerle ahaliyi mes-
citlere doldurarak yakmak, birbiri üstüne kuyulara gömerek öldürmek, köyleri ateşe vermek, mahsulâtı
imha etmek, efrada ait mevaşiyi sürmek, ırza tasallut etmek, mal gasp etmek ve sahiplerini katleylemek
gibi şiarı insaniyet ve hukuku harp ile telifi kabil olmayan en caniyane hadiselerle Türk ve Müslüman ahali
ifna edilmektedir.
Balıkesir, Aydın, Manisa gibi mahallerde Müslüman eşraf ve ağniyası her gün icadedilen birer sebeple
nefi ve tagrip ve hapis olunmakta köylerde mescitler yakılarak imamlar sarhoş askerler tarafından sokak
sokak dolaştırılarak cebren ezan okutturulmak gibi hakaret âmiz muamelelere maruz kalmaktadırlar. Ma-
nisa civarındaki bayram namazı esnasında cami basılmış ve Türkiye için nusret duasında bulunulduğu
bahane edilerek cami derunundaki cemaat süngülenmiştir. Son zamanlarda Menemen şehrinin islâm ma-
hallâtı ansızın ihata edilerek halkı Yunan askerleri tarafından soyulmuş, genç kızlarla kadınların ırzları-
na alenen tecavüz edilmiştir. İzmir muzafatından Bornova nahiyesinde hamile bir kadının evini basarak
soymakta olan Yunan askerleri ev sahibesini görünce mezkûreyi katletmiş, hamile kadının cesedi sokak
ortasında kalarak nahiyede mukim İngilizler bu feci vakaya şahit olmuşlardır.
Ahiren Söke ve Kuşadası’nın işgali münasebetiyle islâm kadınlarına taaruz edilmiş ve çalgılarla sokak-
larda gezdirmişlerdir. Söke ve Torbalı civarında köylere ateş verilerek yangından kaçmağa çalışanlar katle-
dilmiş kadınlar da alevler içinde helak olmuşlardır Masum kafaları süngü uçlarına takılarak köy köy teşhir
edilmiştir. Karahisar’ın Sülmenli, Süklün, Karaarslan, Depir köyleri yakılmış ve ahalisi katliam edilerek
mezkûr köylerden eser kalmamıştır.
Gemlik, Karamürsel, Yalova, İzmit havalisinde kasaba ve köyler taş taş üstünde kalmayacak surette
tahrip edilmiş on binlerce nüfusu İslamiye katliam olunmuştur. Bunların emsali pek çoktur.
Bizzat düveli itlafiye zabitanının şahidi oldukları bu vahşiyane vekayi Avrupa Hükûmetlerince de res-
men malûmdur. Hülâsa işgal mıntıkası müdafaasızların, zayıfların kan ve kıtal sahnesi olmuştur. Hakkı
hayat ve istiklâlini asrı hazır zihniyet ve medeniyeti muktezayı müdafaadan başka bir şey yapmayan Türk
milleti en iptidai devirlerdeki cinsi beşerin bile temaşasından elem ve hicap duyacağı bir düşmanın meza-
limiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Mamafih Türkiye Milleti böyle bir düşmana karşı aynı yolda muka-
bele etmeği tarihine ve asrı hazır medeniyetinden mülhem zihniyetin şiarına sığdıramamaktadır. Müsa-
adenizle şu cihete de işaret etmek isteriz ki Yunan ordusunun zabitan ve efradı tarafından müdafaasız bir
halk mecmuası hakkında tatbik olunan bu beynelmilel ceraim ve cinayet Lahey Sulh Konferansı mukarre-
ratının 46, 48, 51, 52 ve 56’ncı, Bürüksel konferansının muharebatı beriyeye müteallik beynelmilel beyan-
namesinin 38, 39, 40, 41, 42’nci maddelerinde takbih ve nehiy edilmektedir. Hali seferdeki ordularına ait
– 547 –
talimatnamenin 37’nci maddesiyle Şimali Amerika Cemahiri Müttefikası gayri müsellâh düşman devlet
tabasının hürriyeti şahsiye ve hakkı mülkiyete riayeti âmirdir. Asrı hazır hukuku düveli ve ulemasınca ka-
bul edilmiş bir hakikat ve bir prensiptir ki harp yalnız devletten devlete müsellâh bir harekettir. Muharip
ordulardan birine fiilen mensup olmayan gayri müsellâh sivil ahalinin mal, mülk, ırz, can ve mukaddesatı
her türlü taarruzdan masundur. Halbuki asrımızın muhassalai medeniyesi demek olan bugünkü hukuk
zihniyeti önünde Türkiye’nin aksamı meşgulesinde ve sözde Anadolu’ya medeniyet getirmek vazifesiyle
mükellef Yunan ordusu tarafından irtikâp olunan ve olunmakta bulunan mezalim ve fecayi kurunu ulâ hu-
kuk telakkilerinin bile tevahhuş edeceği bir hali arz etmekledir. Asri bir millet olduğu halde hukuku düvele
muhalif bir surette kendisine istiklâl hakkı inkâr olunan Müslüman Türkiye halkına ferdi hakkı hayatta
tanımayarak bugün imhasına çalışılmaktadır. Yalnız bu vaziyetin ihdasına sebebiyet verenlerin değil, bu
hale daha uzun zaman sükût edecek olan cihanı medeniyetin tarih huzurundaki mesuliyetinin pek azim
olacağı müstağnii izahtır. Avrupa Hükûmetlerince Yunan ordusu tarafından Türklere ve Müslümanlara
reva görülen bu mezalime karşı şimdiye kadar sükût ve zımnen muvafakat edilmiş olması âlemi İslâmda
Türkiye’nin mücerret Müslüman bulunmasından ileri geldiği zehabını hâsıl etmektedir.
Halbuki Türkiye, âsırı sabıkaya nispetle medeniyetinin yüksekliği, bilhassa hürriyeti vicdaniyeye olan
hürmetinde gören yirminci asrı ve bu asrın muhtelif dinlere salik bütün dünya milletlerini böyle bir itikat-
tan tenzih etmek istemektedir.
Asrı hazır hukukiyatı vicdanının din ve ırk farkı olmaksızın milletlere tanıdığı istiklâl ve hürriyet hak-
larını kendi hakkında da müdafaadan ve bütün milletlerin hür ve müstakil olarak mukadderatına sahip
olmalarını istemekten başka bir gayesi olmayan Türkiye medeni dünyanın emperyalist gayeler peşinde
yürüyen Hükûmetlere zahir olmakta cihan için zarardan başka bir faide melhuz olmadığı kanaatindedir.
Türkiye’nin meşgul aksamındaki Yunan ordusu mezalimini yirminci asır medeniyeti ve harsı namına pro-
testo ederken Türkiye Büyük Millet Meclisi mileli mütemeddineden Hükûmetleri nezdinde teşebbüsatı
lâzımede bulunarak bütün bir insaniyet tarihi için leke teşkil eden, kan ve yangınıyla ihdas olunan bu
müthiş işkencelere artık nihayet verilmek esbabını istikmal eylemelerini rica eyler.
Reis Mazbata Muharriri Kâtip
Yunus Nadi Mahmut Esat İsmail Suphi Soysallı
Aza Aza Aza

Gaziantep Ankara Kayseri
Aza Aza
Karahisarısahip Mazhar Müfit
Mehmet Şükrü
İran’a, Irak’a, Azerbaycan’a ve bütün şark milletlerine ve Fransız, İngiliz, İtalyan, Amerikan ve bütün
mileli mütemaddine mecalisi mebusanı ile mezkûr memleketler ve Alman, Mısır, Tunus, Cezayir matbu-
atına, Hukuku Beşer, Hint Hilâfet Komitesi, Lozan Türk Yurdu gibi cemiyetlerin kâffesine verilmek üzere
Paris Mümessili Ferit Bey’e Telgrafla çekilecek olan ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin 18 Haziran 1338
tarihli celsesinde verilen takrir mucibince Hariciye Encümeni tarafından yeniden ihzar olunan yunan
mezalimine dair nota.
1920 senesinde İstanbul’da içtima eden Osmanlı Meclisi Mebusanınca ilân ve Türkiye Büyük Millet
Meclisince aynen kabul olunarak misakı millî ile tespit ve tahdit edilen, Wilson prensipleriyle ve 1918
senesinde Britanya Başvekili Mösyö Lloyd George İngiltere Parlamentosu huzurunda irat ettiği nutukla
da nüfusça, tarihçe, harsça, iktisatça Türk olduğu ve Türklere kalması lâzım geleceği zikir ve beyan edi-
len eski Osmanlı İmparatorluğu aksamı memalikinden bir kısmı mühimmi Mondros Mütarekenamesinin
Hükûmatı itilafiye tarafından nakzı suretiyle elyevm 4 seneye karip bir zamandır tekmil beynelmilel kavait
– 548 –
hilâfına olarak Yunan ordusunun tahtı işgalinde bulunuyor. Hukuku düvelce bir milletin hakkı istiklâl ve
hürriyetine karşı irtikâp olunmuş bir cürüm mahiyetinde olarak maalesef düveli itilafiye mümessillerinin
gözleri önünde ve donanmalarının himayelerinde İzmir şehrinde binlerce masum kanlarının dökülmesiy-
le başlayan ve halen en feci bir surette devam eden bu pek haksız işgalin bidayetinden beri Yunan ordusu
efrat ve zabitanı tarafından işgal altındaki yerlerde kalan Türk ve Müslüman ahali hakkında reva görü-
len mezalim ve fecayi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti hükümatı itilâfiye nezdinde mükerreren
protesto etti. İzmir havalisinin düveli muazzama himayesinde Yunanlılarca işgalinden kısa bir müddet
sonra yine bu devletler canibinde mezalim tahkikatına memur edilen generaller komisyonunun rapor-
larıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin marüzzikr mütevali şikâyetleri semere bahş bir netice
veremedi. Bugün dört yıldan beri, işgal mıntakasında kalan bedbaht Müslüman ahali, beşerin en iptidaî
devirlerinden beri tarihin nadiren kaydettiği işkence ve mezalimin en mahufuna, en şiddetlisine maruz
bir vaziyette bulunuyor. Yirminci Asır âlemi medeniyetinin gözleri önünde boğazlanmak, ifna edilmek
istenilen bir milletin bu dehşetli faciai hayatı karşısında daha uzun zaman sükût edilemez.
Bütün bu vekayiin müsebbibi olan itilâf hükûmetleri nezdinde mütevali teşebbüsat ve şikâyetlerin ve
aynı devletlere mensup generallerden mürekkep bir komisyon tarafından 1919’da yazılan raporun hiçbir
netice veremediğine büyük bir elem ve teessürle şahit olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, temsil etmekte
bulunduğu milyonlarca insandan mürekkep mazlum bir Müslüman kütlesinin matem alut vaziyetine ar-
tık bir nihayet verilmesini temin maksadıyla doğrudan doğruya milletlere ve onların mümessillerine, her
yerde bir olan ve aynı adalet hissiyle mütehassıs bulunan beşeriyetin vicdanına müracaat etmeye ittifakla
karar verildi.
Bu dakikada azîm bir insan mecmuası vicdanı beşerin tahammül edemeyeceği cehennemi bir zulüm ve
vahşetin şikârı olarak dört yıldan beri, âlemi insaniyetin huzurunda çoluk, çocuk, kadın erkek ve ihtiyar
yoktur. Ancak insaniyetin nazarı dikkatini lâzım olduğu derecede celbedebilmek için bunlardan birkaçını
nakledeceğiz. Menatıkı meşgulede bulunan müdafaasız ahalinin mücerret Türk ve Müslüman olmaların-
dan dolayı haklarında Yunan ordusuna mensup efrat ve zabitan tarafından irtikâp olunan bu pek vahşi-
yane muameleler son ve yeni mütareke teklifinden sonraki zamanlarda dahi büyük bir şiddetle ırza, cana,
mala ve bütün mukaddesatı diniye ve milliyeye tevcih edilmektedir. Bu meyanda Balıkesir, Aydın, Bursa,
İzmir, Manisa, Kütahya, Eskişehir, Trakya, Biga, İzmit gibi havalide bilâ sebep veya uydurma bahanelerle
ahaliyi mescitlere doldurarak yakmak, birbiri üstüne kuyulara gömerek öldürmek, köyleri ateşe vermek,
mahsulâtı imha etmek, efrada ait mevaşiyi sürmek, ırza tasallut etmek, meabidi soymak, mal gaspıyla
sahiplerini katleylemek gibi şiarı insaniyet ve hukuku harp ile telifi kabil olmayan en caniyane hadiselerle
Türk ve Müslüman ahali ifna edilmektedir.
Balıkesir, Aydın, Manisa, Trakya gibi mahallerde Müslüman eşraf ve ağniyası her gün icat edilen birer
sebeple nefi ve tagrip ve hapis olunmakta, köylerde mescitler yakılarak imamlar sarhoş askerler tarafından
sokak, sokak dolaştırılmak ve cebren ezan okutturulmak gibi hakaret âmiz muamelelere maruz kalmak-
tadırlar.
Manisa civarındaki cami Bayram namazı esnasında basılmış ve Türkiye için nusret duasında bulunul-
duğu bahane edilerek derunundaki cemaat süngülenmiştir. Son zamanlarda Menemen şehrinin İslâm ma-
hallâtı ansızın ihata edilerek halk Yunan askerleri tarafından soyulmuş, genç kızlarla kadınların ırzlarına
alenen tecavüz edilmiştir. Hamile kadınlar sokak ortalarında katlolunmuştur. Osmanlı devletinin bidayeti
teessüsüne ait şehirlerden Bilecik ve Söğüt kasabalarıyla havalisi kamilen tahrip edilmiş, Bursa’da müessisi
saltanat Sultan Osman’ın türbesi envai hakarete maruz kalarak pederi Ertuğrul Gazi Hazretlerinin merkat-
leri dahi dinamitle berhava edilmek gibi mekabire varıncaya kadar tecavüzatta bulunulmuştur.
Ahiren Söke ve Kuşadası’nın işgali münasebetiyle İslâm kadınlarına taarruz edilmiş ve çalgılarla so-
kaklarda gezdirilmişlerdir. Söke ve Torbalı civarında köylere ateş verilerek yangından kaçmaya çalışanlar
katledilmiş kalanlar da alevler içinde helak olmuşlardır. Masum kafaları süngü uçlarına takılarak köy köy
teşhir edilmiştir. Karahisar’ın Sülmenli, Süklün, Karaarslan, Deyer köyleri yakılmış ve ahalisi katliam edi-
lerek mezkûr karyelerden eser kalmamıştır. Gemlik, Karamürsel, Yalova, İznik havalisinde kasaba ve köy-
ler taş taş üstünde bırakılmayacak surette tahrip edilmiş, on binlerce nüfusu İslâmiye katliam olunmuştur.
– 549 –
Hülâsa: İşgal mıntakalarında Yunanlılar tarafından katlolunan müdafaasız ve masum halkın adedi yüz
binlere baliğ olduğu gibi bu meyanda yüzlerce köyler, müteaddit kasabalar, şehirler yakılmış ve eşhası
hususiyeye ait milyarlar kıymetinde servet gasp ve nehbedilmiştir. Bu meyanda yalnız ve kısmen Ertuğrul,
Eskişehir, İzmit gibi sancaklarla İznik, Haymana gibi kazalarda şimdiye kadar icra edilebilen tahkikata na-
zaran mebanii resmiye ve diniye haşaratı ile emvali gayrı menkule ve menkule zayiatı (252 585 179) Türk
Lirasına baliğ olmaktadır. Bunların emsali pek çoktur. Gasp ve nehbin ve mezalimin bu suretle devamı
halinde Garp ile Şark arasında pek mühim bir mevki işgal etmekte olan Türkiye’nin halen ve atiyen vazi-
yetinden bütün cihan ve bilhassa Avrupa iktisadiyatı umumiyesinin rahnedar olacağı şüpheden varestedir.
Türkiye hakkında reva görülen bu azîm haksızlığı ve onun tabiî neticesi olan işbu mahzurları evvelden
beri hükûmetlerine karşı daima tekrar ve ihtar eden bazı hakşinas Avrupa ricali siyasiyesinin ve mebu-
sanının noktai nazarları bu anda bir hakikat halinde tecelli etmektedir. Elyevm resmî vesaike müstenit
olarak işbu mezalimi tasvir edici ciltlerle kitaplar vücuda getirilmektedir. Şu ciheti de ilâve etmek iste-
riz ki; Hükûmatı itilâfiye meyanında bazılarının bu mezalimi de nazarı dikkate alarak Türkiye’nin meşru
hukukunun tanınması hususunda şimdiye kadar gösterdikleri ve göstermekte oldukları temayüle karşı
Türkiyeliler pek müteşekkirdirler.
Bizzat düveli itilâfiye irtibat zabitanının şahidi oldukları bu vahşiyane vekayi Avrupa hükûmetlerince
de resmen malumdur ve mezkûr irtibat zabitanı tarafından imzaları tahtında mensup oldukları İstanbul
mümessilliklerine gönderilen raporla da musaddaktır. 22 Mayıs 1921 tarihli raporunda beynelmilel Salibi
Ahmer Cemiyeti murahhası Mösyo (Moris Keri) Anadolu’da bizzat yaptığı mezalim tahkikatında bu ha-
kayıkı itiraf etmektedir.
Hülâsa; işgal mıntakası müdafaasızların, zayıfların kan ve kıtal sahnesi olmuştur. Geçmiş zamanlarda
bile bütün bir tarihinde ekalliyetlerin ve zayıfların hukuk, haysiyet ve ananesine riayeti idaresine pek şerefli
bir şiar olmak üzere telâkki eden Türk Milletinin bugün yirminci asır ortasında hakkında tatbikinden çe-
kinilmiyen mezalim tekmil insaniyet için elim bir hakarettir. Hakkı hayat ve istiklâlini asrı hazır zihniyet
ve medeniyeti muktezası müdafaadan başka bir şey yapmayan Türk Milleti en iptidaî devirlerindeki cinsi
beşerin bile temaşasında elem ve hicap duyacağı bir düşmanın mezalimi ile karşı karşıya bulunmaktadır.
Mamafih Türkiye Milleti böyle bir düşmana karşı aynı yolda mukabele etmeyi tarihine ve asrı hazır mede-
niyetinden mülhem zihniyetin şiarına sığdıramamaktadır.
Müsaadenizle şu cihete de işaret etmek isteriz ki: Yunan ordusunun zabitan ve efradı tarafından müda-
faasız bir halk mecmuası hakkında tatbik olunan bu beynelmilel ceraim ve cinayat Lahey Sulh Konferansı
mukarreratının 46, 48, 51, 52, 56’ncı, Brüksel Konferansının muharebatı berriyeye müteallik beynelmilel
beyannamesinin 38, 39, 40, 41 ve 42’nci maddelerinde takbih ve nehyedilmektedir. Hali seferdeki ordu-
larına ait talimatnamenin 37’nci maddesinde Şimalî Amerika Cemahiri müttefikası dahi gayrı müsellâh
düşman devlet tebaasının hürriyeti şahsiye ve hakkı mülkiyetine riayeti âmirdir. Asrı hazır hukuku düveli
ve ulemasınca kabul edilmiş bir hakikat ve prensiptir ki; harp yalnız devletten devlete müsellâh bir ha-
rekettir. Muharip ordulardan birine fiilen mensup olmayan gayrı müsellâh sivil ahalinin mal, mülk, ırz,
can ve mukaddesatı her türlü taarruzdan masundur. Halbuki asrımızın muhassalayı medeniyesi demek
olan bugünkü hukuk zihniyeti önünde Türkiye’nin aksamı meşgulesinde ve sözde Anadolu’ya medeniyet
getirmek vazifesiyle mükellef Yunan ordusu tarafından irtikâp olunan ve olunmakta bulunan mezalim ve
fecayi kurunu ulâ hukuk telâkkilerinin bile tevahhuş edeceği bir hali arz etmektedir. Asri bir millet olduğu
halde hukuku düvele muhalif bir surette kendisine istiklâl hakkı inkâr olunan Müslüman Türkiye halkına
ferdî hakkı hayat tanımayarak bugün imhasına çalışılmaktadır.
Yalnız bu feci vaziyetin ihdasına saik olduklarını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine tebliğ et-
tikleri 26 Mart 1922 tarihli notalarındaki (Yunan Milletine müttefiklerin davası için kabul ve ihtiyar ettiği
azîm fedakârlıklar... ilâh.) cümlesiyle resmen itiraf eden itilâf hükûmetlerinin şahsen değil, bu hale daha
uzun zaman sükût edecek olan cihanı medeniyetin dahi tarih huzurundaki mesuliyetinin pek azîm olacağı
müstağniyi izahtır. Filhakika İslâm ve insaniyet âleminin mühim bir parçası kan ve ateş içinde yakılırken
medenî Avrupa milletleri buna nasıl tahammül ediyorlar? Avrupa hükûmetlerince Yunan ordusu tarafın-
dan Türklere ve Müslümanlara reva görülen bu mezalime karşı şimdiye kadar sükût ve zımnen muvafakat
– 550 –
edilmiş olması âlemi İslâmda Türkiye’nin mücerret Müslüman bulunmasından ileri geldiği zehabını hasıl
etmektedir.
Halbuki Türkiye, asarı sabıkaya nispetle medeniyetinin yüksekliğini bilhassa hürriyeti vicdaniyeye
olan hürmetinde gören yirminci asrı ve bu asrın muhtelif dinlere salik bütün dünya milletlerini böyle bir
fikirden tenzih etmek istemektedir. Asrı hazır hukukiyatı vicdanının din ve ırk farkı olmaksızın milletlere
tanıdığı istiklâl ve hürriyet haklarını kendi hakkında da müdafaadan ve bütün milletlerin hür ve müstakil
olarak mukadderatına sahip olmalarını istemekten başka bir gayesi olmayan Türkiye, medenî dünyanın
emperyalist gayeler peşinde yürüyen hükûmetlere zahir olmakta cihan için zarardan başka bir şey melhuz
olmadığı kanaatindedir.
Türkiye’nin meşgul aksamındaki Yunan ordusu mezalimini yirminci asır medeniyeti ve harsı namına
protesto ederken Türkiye Büyük Millet Meclisi mileli mütemeddineden, hükûmetleri nezdinde teşebbü-
satı müessirede bulunarak bütün bir insaniyet tarihi için leke teşkil eden, kan ve yangınla ihdas olunan bu
müthiş işkencelere artık nihayet verdirmek esbabını istikmal eylemelerini rica eyler.
Reis Mazbata Muharriri

İzmir İzmir
Yunus Nadi Mahmut Esat
Kâtip Aza
Burdur Karahisarısahip
İsmail Suphi Mehmet Şükrü
Aza Aza
Kayseri Ankara
Atıf Şemsettin
Aza Aza
Gaziantep Sivas
Ali Cenani Vasıf
Aza Aza
Mardin Hakkâri
Derviş Mazhar Müfit
Aza Aza
Amasya Menteşe
Ömer Lütfi
(Dosyada mevcut takrirler)
Reis Beyefendi.
Suallerin kifayetine karar verildikten sonra Hariciye Vekili Bey’in son Rus notasından bahsetmesi ha-
sebiyle yalnız bu notadaki bir mühim noktayı nazarı dikkate arz etmekliğime müsaade buyurmanızı rica
ederim.
Burdur
İsmail Suphi Soysallı
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekili Bey’in beyanatı ve suallere verdiği cevapları kâfidir. Suallere nihayet verilerek ruzname-
ye geçilmesini teklif eylerim.
15. 6. 1338
Kütahya Mebusu
Besim Atalay
– 551 –
Riyaseti Celileye
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey tarafından bu hususta tebliğ olunan notalar ve son nota ve ittihaz
ettiği bilcümle tedabir muvafık görülerek ruznameye geçilmesini teklif eyleriz.
Yozgat Mersin
Feyyaz Âli Ziya
Kabul edildi.
Riyaseti Celileye
Moskova’da tahaddüs eden müessif hadise her iki memleketin daha doğrusu bütün Şark akvamının ha-
yat ve mematıyla alâkadar olup Hariciye Vekâletimiz tarafından pek muvafık bir surette idare buyuruldu-
ğundan şayanı takdirdir. Fakat mesele gayet nazik ve zaman müsait olmadığından ruznameye geçilmesini
15 Haziran 1338
Siverek
Lütfi
Riyaseti Celileye
Bütün takrirleri Heyeti Vekileye göndermek, Heyeti Vekilenin ittihaz edeceği karardan sonra tekrar
münakaşa edilmesi lüzumunu arz ederim efendim.
18 Haziran 1338
Sivas
Mebusu Emir
Riyaseti Celileye
Meclisi Âlinin ita ve ittihaz buyurdukları karar üzerine Hariciye Encümenince ihzar ve tab ve tevzi olu-
nan Yunan mezalimine dair protesto notasının ehemmiyeti itibariyle her şeye takdimen bugün müzakere
ve intaç edilmesini teklif eyleriz.
7 Haziran 1338
Karesi Karesi
Abdülgafur Hasan Basri
Karesi İzmir
İbrahim (Okunamadı)
Riyaseti Celileye
Vekilin faaliyeti siyasiyesine ve her menfi esbaba iptinaen çekilmesine mütedair hususatın Hariciye
bütçesinin münakaşasına taliki ile mevzubahis olan notada şifahen arz olunan nikatın da tavzihi suretinde
tadiline karar verilmesini teklif eylerim.
Mersin
Selâhaddin
Riyaseti Celileye
Yunanlılar; tıpkı İzmir’in yevmi işgalinde olduğu gibi 129 günden beri yarı memleketimizde her dakika
lâyuat mezalim yapmakta ve bu fecayi ile bunlara karşı yapılan binlerce tazallumnameler ve protestolar
bütün beşeriyetçe esasen malûm bulunmaktadır. Binaenaleyh bu gibi kuru protestolardan artık vazgeçi-
lerek, ordumuzun kabiliyeti taarruziyesinin hemen tezyit ve takviyesi ile harekete getirilmesinin teminini
teklif ederim.
18 Haziran 338
Saruhan
Reşat
– 552 –
Riyaseti Celileye
Yunan mezalimini evvelce yapılan protestolara ilâveten Meclis tarafından parlamentolar nezdinde pro-
testo etmesi mütekabil tahkikatın lüzum ve vücubunu teslim etmek manasını mutazammın olduğundan
bu şekil protestodan şimdilik sarfınazar edilmesi menafii memleket icabından olduğu kanaatindeyim.
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Mehalifi itilâfiyede deveran eden hakikat meselesinin hitamına kadar protestonun
tehirini teklif eylerim.
18 Haziran 1338
Karahisarısahip
İsmail Şükrü
Riyaseti Celileye
Meclisin 3 Haziran 1338 tarihli celsesinde karar verilip Hariciye Encümenince tahrir ve azayı kirama
tevzi kılınan protesto notasının müstaceliyetine mebni bugün müzakeresini teklif ederiz.
17 Haziran 1338
Hariciye Encümeni Mazbata Muharriri

İzmir Burdur
Mahmut Esat Suphi Soysallı
Riyaseti Celileye
Selâhaddin Bey’in mütalâatı umumîdir ve en doğrusu Meclisi Âliye aittir. Menafii memlekete müteal-
liktir. Yusuf Kemal Bey’in şahsına bir taarruz teşkil etmez. Birçok mükâlematı siyasiye ile menafii vatani-
yenin istihsal edileceği şu mühim anda Yusuf Kemal Bey’in bilâ sebep istifası, vatanperverliği ile kabili telif
değildir. Binaenaleyh istifasının keenlemyekün addedilmesini teklif eyleriz.
18 Haziran 1338
Ankara Mebusu Eskişehir Mebusu

Şemsettin Mehmet Emin
(İttifaka yakın bir ekseriyetle kabul edilmiştir) 18 Minh
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti 18. 6. 1338
Zabıt ve Kavanin Müdüriyeti
Adet
18/836-18/837
Hariciye Encümenine İcra Vekilleri Riyaseti Celilesine
Parlamentolara gönderilmek üzere Hariciye Encümenince kaleme alınan protestonamenin Hükûmetle
müştereken bir daha gözden geçirilerek yalnız parlamentolara tebliği hakkında Bursa Mebusu Emin Bey’le
rüfekası tarafından verilip 57’nci içtimain üçüncü celsesinde kabul edilen takrir ile Encümence yazılmış
olan müsvedde sureti mukaddemeleri rapten takdim kılınmıştır.
Recep
– 553 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Protestonamenin parlamentolara tevdiinden şüphesiz ki faide memuldur. Hariciye
Encümenince tanzim edilen metnin Hükûmetle müştereken bir daha gözden geçirilerek yalnız parlamen-
tolara tebliğini teklif ederiz.
Haziran 1338
Bursa Mebusu Kozan
Operatör Emin Doktor Fikret
Trabzon
Hüsrev
(Kabul edildi)
18 minh.
Riyaseti Celileye
Yunanlıların fuzulî olarak el’an tahtı işgalinde bulundurdukları arazimizdeki dindaşlarımıza ika ede-
geldikleri mezalimin, cihanı medeniyete arz olunmak üzere Büyük Millet Meclisi tarafından bütün dünya
mecalisi milliyesine iblâğının tahtı karara alınmasını teklif eylerim.
3. 6. 1338
Lâzistan
Ziya Hurşit
Riyaseti Celileye
Amerika Cemahiri Müttefika Hükûmeti Başvekili iken «Hindistan’da İngiliz müstemleke usulü» un-
vanıyla neşrettiği bir risalenin ruhundan bahsedilerek bugün Cumhur Reisi bulunan Harding vedaatiyle
Amerika ahalisine bir açık mektup neşredilmesini teklif ederim.
Bolu
Tunalı Hilmi
Riyaseti Celileye
Yunanlıların işgal ettikleri menatıkta yapmış oldukları mezalimin bütün milletlerin parlamentoları
nezdinde Meclisçe protesto edilmesine karar itasını teklif eylerim.
3 Haziran 1338
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
3 Haziran 1338
Riyaseti Celileye
Gazetelerde manzuru âlileri buyrulacağı veçhile, Yunan vahşileri son zamanlarda memaliki meşgulede
zulüm ve cinayetlerini haddi kusvaya götürmüşlerdir. Mahza soymak, milletimizin istikbalini söndürmek
için binlerce eşraf ve münevveranın bilâsebep tevkif eylemiş ve güya Divanı Harp namıyla bir de divanı
vahşet teşkil ederek müzevver bahanelerle bazılarını idam, bazılarını muhtelif cezalarla mahkûm ve nefi ve
tagrip eylemekte ve birçoklarını da bilâ sual aylarca mevkuf tutarak muhtelif vesilelerle soymakta bulun-
muştur. Binaenaleyh bu mezalim ve fecayi hakkında öteden beri perdei insaniyet arkasına gizlenen düveli
muhtelife nezdinde teşebbüsatta bulunulmasının tebliğini talep ederim.
Hakkâri Mebusu
Mazhar Müfit
(Meclisçe tahtı karara alınmadan Hükûmete)
– 554 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Potestonamenin parlamentolara tevdiinden şüphesiz ki faide memuldur. Hariciye
Encümenince tanzim edilen metnin Hükûmetle müştereken bir daha gözden geçirilerek yalnız Parlamen-
tolara tebliğini teklif ederiz.
Kozan Bursa
Doktor Fikret Operatör Emin
Trabzon
Hüsrev
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından düveli mütemeddine Meclisi Mebusanlarına tebliği hakkında 3
Haziran 1338 tarihli celsede karar verilen ve Hariciye Encümenince ihzar olunan Yunan mezalimine dair
protesto notası
1920 senesinde İstanbul’da içtima eden Osmanlı Meclisi Mebusanınca ilân olunan ve Türkiye Büyük
Millet Meclisince aynen kabul olunarak misakı millî ile tespit ve tahdit edilen, Vilson prensipleriyle ve
1916, 1918 senelerinde Britanya Başvekili Mösyo Loid Jorjun İngiltere Parlamentosu huzurunda irad et-
tiği nutukla da nüfuzca, tarihçe, harsça, iktisatça Türk olduğu ve Türklere kalması lâzım geleceği zikir ve
beyan edilen eski Osmanlı İmparatorluğu aksamı memalikinden bir kısmı mühimmi Mondros Mütare-
kenamesinin Hükümatı itilâfiye tarafından nakzı suretiyle elyevm dört seneye karip bir zamandır tek-
mil beynelmilel kavait hilâfına olarak Yunan ordusunun tahtı işgalinde bulunuyor. Hukuku düvelce bir
milletin hakkı istiklâl ve hürriyetine karşı irtikâp olunmuş bir cürüm mahiyetinde olan ve pek haksız
işgalin bidayetinden beri Yunan ordusu efrad ve zabitanı tarafından işgal altındaki yerlerde kalan Türk
ve Müslüman ahali hakkında reva görülen mezalim ve fecaiyi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
Hükümatı itilâfiye nezdinde mükerreren protesto etti. İzmir havalisinin düveli muazzama himayesinde
Yunanlılarca işgalinden kısa bir müddet sonra yine bu devletler canibinden mezalim tahkikatına memur
edilen generaller komisyonunun muhik ve bitaraf raporlarıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin
maruzzikr mütevali şikâyetleri semerebahş bir netice veremedi. Bugün dört yıldan beri, işgal mıntakasın-
da kalan bedbaht Müslüman ahali, beşerin en iptidaî devrelerinden beri tarihin nadiren kaydettiği işkence
ve mezalimin en mahufuna, en şiddetlisine maruz bir vaziyette bulunuyor. 20’nci asır âlemi medeniyetinin
gözleri önünde, boğazlanmak, ifna edilmek istenilen bir milletin bu dehşetli faciai hayatî karşısında daha
uzun zaman sükût edilemezdi.
Bütün bu vakaiin müsebbibi olan itilâf hükûmetleri nezdinde mütevali teşebbüsat ve şikâyetlerin ve
aynı devletlere mensup generallerden mürekkep bir komisyon tarafından 1919’da yazılan namuskârane ve
bitarafane raporun hiçbir netice vermediğine büyük bir elem ve teessürle şahit olan Türkiye Büyük Millet
Meclisi, temsil etmekte bulunduğu milyonlarca insandan mürekkep mazlum bir Müslüman kitlesinin ma-
temalût vaziyetine artık bir nihayet verilmesini temin maksadıyla doğrudan doğruya milletlere ve onların
mümessillerine her yerde bir olan ve aynı adalet hissiyle mütehassis bulunan beşeriyetin vicdanına müra-
caat etmeye 3 Haziran 1922 tarihli celsesinde ittifakla karar verdi.
Bu dakikada hazin bir insan mecmuası vicdanı beşerin tahammül edemeyeceği cehennemi bir zulüm
ve vahşetin şikârı olarak dört yıldan beri âlemi insaniyetin huzurunda çoluk çocuk, kadın erkek ve ihtiyar
yoktur. Ancak insaniyetin nazarı dikkatini lâzım olduğu derecede celbedebilmek için bunlardan bazılarını
nakledeceğiz.
Menatıkı meşgulede bulunan müdafaasız ahalinin mücerret Türk ve Müslüman olmalarından dolayı
haklarında Yunan ordusuna mensup efrad ve zabitan tarafından irtikâp olunan bu pek vahşiyane muame-
leler, bilhassa son ve yeni mütareke teklifinden sonraki zamanlarda büyük bir şiddetle ırza, cana, mala ve
bütün mukaddesatı diniye ve milliyeye tevcih edilmektedir. Bu meyanda Balıkesir, Aydın, Bursa, İzmir,
Manisa, Kütahya, Eskişehir, Edirne gibi havalide bilâsebep veya uydurma bahanelerle ahaliyi mescitlere
– 555 –
doldurarak yakmak, birbiri üstüne kuyulara gömerek öldürmek, köyleri ateşe vermek, mahsulâtı imha
etmek, efrada ait mevaşiyi sürmek, ırza tasallut etmek, mal gasp etmek ve sahiplerini katleylemek gibi
şiarı insaniyet ve hukuku harp ile telifi kabil olmayan en caniyane hadiselerle Türk ve Müslüman ahali ifna
edilmektedir.
Balıkesir, Aydın, Manisa gibi mahallerde Müslüman eşraf ve ağniyası her gün icadedilen birer sebeple
nefi ve tagrip ve hapsolunmakta köylerde mescitler yakılarak imamlar sarhoş askerler tarafından sokak so-
kak dolaştırılarak cebren ezan okutturulmak gibi hakaretamiz muamelelere maruz kalmaktadırlar. Manisa
civarındaki Bayram namazı esnasında cami basılmış ve Türkiye için nusret duasında bulunulduğu bahane
edilerek, cami derunundaki cemaat süngülenmiştir. Son zamanlarda Menemen şehrinin islâm mahallâtı
ansızın ihata edilerek halk Yunan askerleri tarafından soyulmuş, genç kızlarla kadınların ırzlarına alenen
tecavüz edilmiştir, İzmir muzafatından Bornova nahiyesinde hamile bir kadının evini basarak soymakta
olan Yunan askeri ev sahibesini görünce mezkûreyi katletmiş ve hamile kadının cesedi sokak ortasında
kalarak nahiyede mukim İngilizler bu feci vakanın şahidi olmuşlardır.
Ahiren Söke ve Kuşadası’nın işgali münasebetiyle islâm kadınlarına taarruz edilmiş ve çalgılarla so-
kaklarda gezdirilmişlerdir. Söke ve Torbalı civarında köylere ateş verilerek yangından kaçmaya çalışanlar
katledilmiş, kalanlar da alevler içinde helak olmuşlardır. Masum kafaları süngü uçlarına takılarak köy köy
teşhir edilmiştir. Karahisar’ın Sülmenli, Süklüm, Karaarslan, Depre köyleri yakılmış ve ahalisi katliam edi-
lerek mezkûr köylerden eser kalmamıştır.
Gemlik, Karamürsel, Yalova, İznik havalisinde kasaba ve köyler taş taş üstünde kalmayacak surette
tahrip edilmiş, on binlerce nüfusu İslâmiye katliam olunmuştur. Bunların emsali pek çoktur.
Bizzat düveli itilâfiye irtibat zabitanının şahidi oldukları bu vahşiyane vakayı Avrupa hükûmetlerince
de resmen malumdur.
Hülâsa işgal mıntakası müdafaasızların, zayıfların kan ve kıtal sahnesi olmuştur. Hakkı hayat ve istik-
lâlini asrı hazır zihniyet ve medeniyeti muktezayı müdafaadan başka bir şey yapmayan Türk Milleti en
iptidaî devirlerdeki cinsi beşerin bile temaşasından elem ve hicap duyacağı bir düşmanın mezalimi ile kar-
şı karşıya bulunmaktadır. Mamafih Türkiye Milleti böyle bir düşmana karşı aynı yolda mukabele etmeyi
tarihine ve asrı hazır medeniyetinden mülhem zihniyetinin şiarına sığdıramamaktadır. Müsaadenizle şu
ciheti de işaret etmek isteriz ki. Yunan ordusunun zabitan ve efradı tarafından müdafaasız bir halk mec-
muası hakkında tatbik olunan bu beynelmilel cerain ve cinayat Lahey Sulh Konferansı mukarreratının 46,
48, 51, 52 ve 56’ncı; Brüksel Konferansının muharebatı berriyeye müteallik beynelmilel beyannamesinin
38, 39, 40, 41 ve 42’nci maddelerinde takbih ve nehyedilmektedir. Hali seferdeki ordularına ait talimatna-
menin 37’nci maddesiyle Şimali Amerika Cemahiri müttefikası gayrımüsellâh düşman devlet tebaasının
hürriyeti şahsiye ve hakkı mülkiyete riayeti âmirdir. Asrı hazır hukuku düveli ve ulemasında kabul edilmiş
bir hakikat ve bir prensiptir ki, harp yalnız devletten devlete müsellâh bir harekettir. Muharip ordulardan
birine fiilen mensup olmayan gayri müsellâh sivil ahalinin mal, mülk, ırz, can ve mukaddesatı her türlü
taarruzdan masundur. Halbuki asrımızın muhassalai medeniyesi demek olan bugünkü hukuk zihniyeti
önünde Türkiye’nin aksamı meşgulesinde ve sözde Anadolu’ya medeniyet getirmek vazifesiyle mükel-
lef Yunan ordusu tarafından irtikâp olunan ve olunmakta bulunan mezalim ve fecayi kurunu ulâ hukuk
telâkkilerinin bile tevahhuş eylediği bir hal arz etmektedir. Asri bir millet olduğu halde hukuku düvele
muhalif bir surette kendisine istiklâl hakkı inkâr olunan Müslüman Türkiye halkına ferdî hakkı hayat da
tanımayarak bugün imhasına çalışılmaktadır. Yalnız bu vaziyetin ihdasına sebebiyet verenlerin değil, bu
hale daha uzun zaman sükût edecek olan cihanı medeniyetin tarih huzurundaki mesuliyetinin pek azim
olacağı müstağnii izahtır. Avrupa Hükûmetlerince Yunan ordusu tarafından Türklere ve Müslümanlara
reva görülen bu mezalime karşı şimdiye kadar sükût ve zımnen muvafakat edilmiş olması âlemi İslâmda
Türkiye’nin mücerret Müslüman bulunmasından ileri geldiği zehabını hasıl etmektedir.
Halbuki Türkiye, asarı sabıkaya nispetle medeniyetinin yüksekliğini bilhassa hürriyeti vicdaniyeye
olan hürmetinde gören 20’nci asrı ve bu asrın muhtelife dinlere sahip bütün dünya milletlerini böyle bir
itikattan tenzih etmek istemektedir.
– 556 –
Asrı hazır hukukiyatı vicdanının din ve ırk farkı olmaksızın milletlere tanıdığı istiklâl ve hürriyet hak-
larını kendi hakkında da müdafaadan ve bütün milletlerin hür ve müstakil olarak mukadderatına sahip
olmalarını istemekten başka bir gayesi olmayan Türkiye, medeni dünyanın emperyalist gayeler peşinde
yürüyen hükûmetlere zahir olmakta cihan için zarardan başka bir faide melhuz olmadığı kanaatindedir.
Türkiye’nin meşgul aksamındaki Yunan ordusu mezalimini 20’nci asır medeniyeti ve harsı namına
protesto ederken, Türkiye Büyük Millet Meclisi mileli mütemeddineden hükûmetleri nezdinde teşebbü-
satı lazımede bulunarak bütün bir insaniyet tarihi için leke teşkil eden, kan ve yangınıyla ihdas olunan bu
müthiş işkencelere artık nihayet verdirmek esbabını istikmal eylemelerini rica eyler.

Yunus Nadi Mahmut Esat
Kâtip Aza
İsmail Suphi Soysallı Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Aza Aza
Kayseri Ankara
Atıf Şemsettin
Aza Aza
Gaziantep Kırşehir
Ali Cenani Mazhar Müfit
– 557 –
TBMM
22 Haziran 1338 (1922)
Münderecat

1. — Ali İhsan Paşa’nın Ordu Kumandanlığından çekilmesi
Cilt : 20
60’ıncı İnikat – 2’nci Celse

ALTMIŞINCI İN’İKAT 22 Haziran 1338 Perşembe İkinci Celse
ALTMIŞINCI İN’İKAT
İkinci Celse
Açılma Saati: 4.10 (Sonra)
REİS: İkinci Reisvekili Musa Kâzım Beyefendi
KÂTİPLER: Ziya Hurşit Bey (Lazistan)
REİS — Celseyi küşat ediyorum. Efendim; bir takrir var, okunacak.

Riyaseti Celileye
Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri cepheden avdet etmiş oldukları cihetle vaziyeti askeriye ve
ordu hakkındaki meşhudat ve mahsusatını Meclise bildirmesini teklif ederiz.
Burdur Mebusu İstanbul Mebusu

İsmail Suphi Soysallı Numan
İstanbul Mebusu Karahisarısahip
Ahmet Şükrü Ali
İzmir Mebusu Saruhan Mebusu
Enver İbrahim Süreyya
REİS — Efendim, bu takrirde hafî bir celse yapılması da teklif olunuyor. Celsenin hafi olmasını kabul
edenler lütfen ellerini kaldırsın... Celse hafi olarak kabul edilmiştir.
Geçen hafi celse zaptı sabık hülâsası var, okunacaktır.

ELLİ YEDİNCİ İÇTİMA
18 Haziran 1338 Pazar
Reisisâni Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen kabul
olundu.
Protesto notası hakkında hafiyen müzakere cereyan ederek bu sırada Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey
Hariciye Vekâletinde bir tahkikat yapılıncaya kadar Vekâlette bulunamayacağını beyan etti ve bir müddet
müzakereden sonra teneffüs için celse tatil olundu.
Rauf Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat protesto notası hakkındaki müzakere kâfi görüldükten
sonra, Bursa Mebusu Emin Bey’le rüfekasının, metnin Hariciye Encümeni ile, Hükûmet tarafından bir
daha tetkikle parlamentolara tevdii hakkındaki takriri kabul edildi. Hariciye Vekili Yusuf Kemâl Bey’in is-
tifasının keenlemyekün addolunması hakkındaki takrir kabul olundu. Mezuniyet hakkında Divanı Riyaset
kararı Meclise arz edilerek tasvip olundu.
Reis Paşa Hazretlerinin seyahatları hakkında Hariciye Vekili Yusuf Kemâl Bey tarafından izahat olun-
duktan sonra celsei aleniyeye geçildi.
– 560 –
Reis Kâtip
Reisisâni Kayseri
Hüseyin Rauf Âtıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsasını kabul edenler... Kabul etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1. — Ali İhsan Paşa’nın Ordu Kumandanlığından çekilmesi.

Buyurun Paşa Hazretleri.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim, cepheye gittim. Zabitan, efrat ve ku-
mandan arkadaşlarımızın hepsi ile görüştüm. Cephenin ahvali umumiyesi iyidir. Arzı hürmet ediyorlar ve
tebliğim de bendenizden rica etmişlerdir. Arz ediyorum.
Sonra cephe hakkında malumat isteyen arkadaşlarımızın takririnde neye dair malumat istedikleri tas-
rih edilmemiştir. Kendilerinin takrir verdiklerini haber alınca sordum. Cevaben Ali İhsan Paşa’nın emir ve
kumandadan çıkarılmasının ne sebebe mebni olduğunu öğrenmek istediklerini beyan ettiler.
Efendim, bu orduya ve ordunun zaptı raptına müteallik bir keyfiyettir. Ali İhsan Paşa zaptı rapta muha-
lif harekette bulunduğu için cephe kumandanı kendisinden Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine şikâyet
etmiştir. Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti de Başkumandana yazmıştır. Başkumandan Paşa da vazifesi
başında devamı memuriyetini gayri caiz görerek emir ve kumandadan çıkarılmasını bildirmiştir. Evrakı-
nın da usulü dairesinde tanzimi ile muamelei kanuniyenin takibini emretmişti. Evrak cephede ihzar edildi
ve Erkânı Harbiyei Umumiyeye gönderildi. Oraca emir ve kumandaya ait cihetleri tetkik edildikten sonra
Müdafaai Milliyeye verilecek ve orada muhakeme dairesinde tetkikat yapıldıktan sonra muamele usulü
dairesinde cereyan edecektir. Bu meselenin heyeti umumiyesi ve şekli kanunisi budur. Bunun teferruatına
dair şimdiden Meclisi Âliye malumat arz etmek lüzumu yoktur zannederim. Mamafih...
İBRAHİM SÜREYYA BEY (Saruhan) — Paşa Hazretleri, bendenizin de verilen takrirde imzam var-
dır. Bendenizin sorduğu Ali İhsan Paşa hakkında değil, Ordunun kabiliyeti harbiyesi hakkındadır. Bunun
hakkında malumat verilmesini rica ederim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Ordunun kabiliyeti harbiyesi hakkında böyle doğrudan doğruya nasıl
sormak istiyorsunuz? Maksadınız nedir? Yani Ordu taarruz edebilir mi? Eğer maksat bu ise zannederim
bunun şimdi mevzubahs olması münasip değildir. Şunu arz edeyim ki, Ordu Meclisi Âlinizin emirlerini
ifaya hazır ve amadedir. Bunu bu kadar olarak arz edebilirim.
Ali İhsan Paşa hakkında hususî mahiyette olmak üzere meselenin şekli kanunîsini arz ettim. Evrak
henüz kanunî mahiyet ve şekilde Müdafaai Milliye vekâletince tetkik edilmemiştir. Esasen orduya ait ve
ordunun inzibatına ait bir keyfiyet olduğu için şekli kanunîsi hususî mahiyette bir hasbihal olmak üzere
arz ettim ve bu kâfidir zannederim. Hususî surette oradaki arkadaşlarım öğrenmek isterlerse arzuhal şek-
linde söyleyebilirim. (Kâfi, zapta geçmesin sesleri) (Gürültüler)!
TEVFİK EFENDİ (Kangırı) — Müsaade buyurun iki kelime söyleyeyim: Mesele Ali İhsan Paşa mese-
lesi değildir. Ali İhsan Paşa askerî bir meseleden dolayı Başkumandan tarafından vazifeden affedilmiştir.
Onun yerine başka bir kumandan getirir, kor. Ben bu mühim bir mesele olmakla beraber Ali İhsan Paşa
hakkında askerlerin ve sivillerin kısmı âzamında muvaffakiyet hissi zannı vardı. Ali İhsan Paşa’nın geri
çekilmesi inkisarı hayalimizi mucip olacak derecede bir hal mi? Bunu bilsek de müsterih olsak iyi olur.
Yoksa kumanda heyeti arasında bir rekabet midir, değil midir? Sonra ahvali harbiyeden bizim bir parça
malumatımız olmak lâzım geliyor. Yaz geldi. Dağlar aştı. Biz taarruz mu edeceğiz, sulh mü olacağız? Bizi
tenvir edemiyorsan, biz tenevvür etmek istiyoruz.
– 561 –
BİR MEBUS — Zabıt kâtipleri çıksın.

REİS — Efendim, esasen sual Paşa Hazretlerinin cephe hakkındaki ihtisasatına aittir. Sualin şekli tah-
ririsi...
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Reis Beyefendi sual bendenizle rüfekam tarafından verilmiştir. Paşa
Hazretlerinin bize verebileceği malumatı vermekti. Bendenizce sualimi kâfi görüyorum.
REİS — Kâfidir efendim. (Gürültüler)
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Paşa Hazretlerinin verdiği malumatı biz matbuatta da okurduk.
Eğer lütfen verecekleri fazla bir malumat varsa kemali sükûn ile dinlemeye amadeyiz. Yoksa, bu kadarsa
malumatı zaten ordumuzun faaliyetini ve Meclise muti olduğunu ve kumandanın esbabı azlini gazeteden
öğreneceğimize vakıftık. Bizim takririmiz...
REİS — Efendim sual sahipleri verilen cevabı kâfi görüyorlar. (Hayır kâfi değildir sesleri)
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Takrir sahipleri cevabı kâfi görüyorlar diyorsunuz. Fakat takrir sahi-
binin takririyle olmamıştır, heyeti umumiyenin kabulüyle olmuştur. Kâfi değildir, heyeti umumiye malu-
mat arzu ediyor.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Müsaade ederseniz arkadaşların bazısı merak etmiştir. Çünkü kanunî
şekli henüz yapılmamıştır. Buna dair fazla malumat vermek, kanunî şeklinde kabil değildir. Müzakere
hasbihaldir. Zabıt tutulmasın (Zabıt tutulmasın, hasbihaldir sesleri)
(Dosyasından Mevrut Takrirler)
Riyaseti Celileye
Cepheden avdet buyuran Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretlerinden ordunun vaziyetinden malûmat
vermesini teklif eylerim.
Bitlis
Vehbi
Riyaseti Celileye
Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri cepheden avdet etmiş oldukları cihetle vaziyeti askeriye ve
ordu hakkındaki meşhudat ve mahsusatını Meclise bildirmesini teklif ederiz.
Burdur İstanbul
İsmail Suphi Soysallı Numan
İstanbul Karahisarısahip
Ali Şükrü Ali
İzmir Saruhan
Enver (Okunamadı)
– 562 –
TBMM
17 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat

Mazbata
1. — Vaziyeti Maliye Hakkında Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
SUALLER VE CEVAPLAR
1. — İtalya’dan mubayaa edilen şimendifer ve malzeme mubayaası için giden Heyet hakkında Vehbi
Beyefendi’nin Nafıa Vekilinden suali ve bu mevzuda mubayaa heyeti azalarının izahatı.
MÜZAKERE EDİLEN MEVAD
1. — Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesi.
Cilt : 21
75’nci İnikat – 2, 3’üncü Celse

YETMİŞ BEŞİNCİ İN’İKAT 17 Temmuz 1338 Pazartesi İkinci Celse
YETMİŞ BEŞİNCİ İN’İKAT

17 Temmuz 1338 Pazartesi
İkinci Celse
REİS: Reisisani Dr. Adnan Beyefendi.
REİS — Efendim Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri bütçenin heyeti umumiyesinin müzakeresi
esnasında bazı beyanatta bulunacaklardır. Celsei hafiye akdini teklif ediyorlar. Kabul edenler lütfen el kal-
dırsın... Celsei hafiye akdi kabul edilmiştir. Celsei hafiyeye başlıyoruz. Buyurun Paşa Hazretleri.
1. — Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi.

ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Bendenizin bir teklifim vardı.
REİS — Teklifinizi tahriri vermediniz.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Hacet yok Encümen namına.
REİS — Ali Cenani Bey’in Muvazenei Maliye Encümeni namına bir teklifleri var efendim. Hali malîye
dair bir rapor varmış, onun tetkik edilmesini teklif ediyorlar. Malumu âliniz olduğu üzere bugünkü ruzna-
mei müzakeratımız doğrudan doğruya Müdafaai Milliye bütçesidir.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Doğrudan doğruya Müdafaai Milliyeye taalluk eder efendim.
REİS — Meclise arz edeceğim müsaade buyurunuz. Eğer Müdafaai Milliye bütçesine başlanmazdan ev-
vel hali malîye ait raporun -ki esasen celsei hafiyede müzakere edilecek imiş- celsei hafiyede müzakeresini
nda Vehbi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyetle kabul edilmiştir. O halde ilk önce onu müzakere edeceğiz.
(Maliye Vekili yoktur gelsin sesleri)
REİS — Maliye Vekili Beye haber gönderilmiştir. Biz Encümenin mazbatasını okumağa başlarız.
Mazbata
1. — Variyeti Maliye hakkında Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatası.
Muvazenei Maliye Encümeni
Adet: 107 9. 5. 1338
Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatası vaziyeti maliyenin ıslahı çarelerinin taharri ve teminine dair
Meclis azayı muhteremesi tarafından Heyeti Celileye takdim edilip Encümenimize tevdi buyurulan takrir-
ler mütalaa ve tetkik edildi. Filhakika 1338 senesi varidatı muhamminesi olan kırk iki buçuk milyon lira ile
masarifi muhammine olarak bütçe cetvelleriyle teklif olunan seksen üç milyon lira arasındaki farkı müthiş
Encümenimizce derpiş edilmiş ve müteaddit defalar Heyeti Celileye arz olunmuştu. Hükûmetin masarifi
daimesine inzimam eden masarifi fevkalâdei harbiyenin meydana çıkardığı bu müthiş farkı izale için işbu
takrirlerde gösterilen tedabirden kabili tatbik olanları varidatın tezyidi ve masarifin tenkisi hususlarıdır.
Encümenimiz tezyidi varidata ait olarak Meclis azayı muhteremesi tarafından teklif veya Heyeti Vekileden
tevdi edilen levayihi kanuniyenin kısmı azamini tetkik ve ikmal ederek Heyeti Celilelerine arz etmiş ve
bunlardan bir kısmı Heyeti Celilece müzakere edilerek kesbi kanuniyet eylemiş olup gerek bunların ve
gerek atiyen müzakere ve iktisabı kanuniyet edecek kanunların tatbikinden husulü memul olan varidat
miktarı zîrde arz olunmuştur.
– 564 –
Tenkisi masarif hususuna gelince: 1337 senesi bütçesinin esnayı tetkikinde devairi mülkiye kadrolar
haddi asgariye tenzil ve hatta maliyenin mülhakat kadrosu gerek evvelce mevcut olan ve gerek yeniden
ihdas edilen varidatın tahakkukunu temin edemeyecek derecede tenkis edilmiş olmakla bunlardan bütçe
açığına çaresaz olacak derecede ehemmiyetli bir tasarruf imkânı görülememiştir. Mamafih Heyeti Celilece
devair bütçelerinin esnayı müzakere ve tetkikinde zait bazı masarif meşhut olduğu surette tay veya tenzil
ve tenkisi tabiîdir. Bunlardan azamî 700 bin lira kadar bir tasarruf olabileceğini tahmin etmekteyiz.
83 milyon lira tahmin edilen masarifi umumiyei hükûmetin 56 milyonu Müdafaai Milliye bütçesine
ait olup devairi saireye sarfiyat icra edilmese bile varidatı umumiye ile ancak bunun kapatılması mümkün
olabilecektir. Bu müthiş yekûnu teşkil eden masarif, harbin icabatından olmakla berber kâffesi faal ve sey-
yar ordunun masarifi zaruriyesi olmayıp Müdafaai Milliye teşkilâtının harbi umumînin son senelerindeki
sui itiyat neticesi olarak tevsiinden münbais olduğunda şüphe yoktur. Binaenaleyh masarif miktarının
tenzili için en büyük çare, faal orduya büyük bir faide temin etmemekle beraber ahvali maliyeyi elim bir
şekle koyan geri hidematından tasarruf icrası hususundan ibaret olduğunu teemmül eden Encümenimiz,
Erkânı Harbiyei Umumiye ve Müdafaai Milliye Vekilleri Paşalar Hazaratını ve Maliye Vekili Beyefendiyi
davet ile merkezde ve dahili memlekette mevcut teşkilâtta tasarrufu mümkün olan hususatı müzakere ve
zîrde arz olunduğu veçhile tespit eyledi.
1. Hidematı sabite alan ümera ve zabitanın tekaüde sevki,
2. Mütekait iken tavzif edilen ümera ve zabitanın tekaüde ircaı.
3. Halihazırda lüzumu olmayan menziller lâğvedilerek bunlara merbut nakliye kollarının cephe emri-
ne verilmesi.
4. Adana havalisi kumandanlığının tevessü eden teşkilâtının asgarî derecede tenkisi ve tadili.
5. Ankara Kumandanlığı levazım vesaire teşkilât ve müessesatının nakil ve tahdidi ve elyevm Ankara
kumandanlığınca iaşe edilen efrat ve hayvanat mevcudunun derecei lüzumuna ve zabitan hayvanatının
haddi nizamiye tenzili.
6. Tahkimatla meşgul olmayan amele taburlarının lağvı ve efradının menatıkı muayyenede mezun ad-
dedilerek hem masarifattan tasarruf icrası ve hem de müecceliyeti askeriye vergisine tabi tutularak varidat
temini.
7. Henüz tahtı silâha alınmamış olan bazı menatık efradının şimdilik bir ay daha tahtı silâha alınma-
ması ve ileride de lüzumu katî görülmediği takdirde müecceliyetlerinin temdidi.
8. Teşkilâtı bahriyede tasarruf icrası.
9. Elcezire ve Şark cephelerinde tadilât icrası.
İşbu mevad dairesinde bütçe üzerinde tasarruf ve tenkisi icra için Encümenimizden ve murakabei
Maliye Encümeninden Mersin Mebusu Salâhaddin, Çorum Mebusu İsmet ve Sivas Mebusu Vasıf Beyler
intihap edilmiş ve 1 Mayıs gecesinden itibaren Müdafaai Milliye Vekili ile mumaileyhim taraflarından
Müdafaai Milliye Vekâletinde telkikata mübaşeret kılınmıştır. Neticei tetkikatta mezkûr mevaddın büt-
çede taalluk ettiği fusul ve mevadda tenkisi icap eden mebaliğ bilhesap tayin ve bütçe yekunundan tenzil
edilecektir. Bu suretle Müdafaai Milliye bütçesinde beş milyon liradan ziyade tasarruf icrası mümkün
olacağını ümit ediyoruz.
Balâda arz edilen mesaiden memul olan neticeyi arz zîrde eyleriz.
56 000 000 Matbu cetvellere nazaran Müdafaai Milli masarifi,
27 000 000 Matbu cetvellere nazaran devairi saire masarifi,
83 000 000
5 000 000 Müdafaai Milliyeden memul edilen tasarruf,
78 000 000
– 565 –
Varidat
42 500 000 1337 tahsilâtına nazaran tahminat,
5 800 000 ahiren ihdas ve tezyidine Heyeti Umumiyece karar verilen vergi ve rüsumdan,
2 700 000 ihdas ve tezyidi Heyeti Umumiyeye arz edilen ve arz edilecek olan vergi ve rüsumdan,
2 500 000 fevkalâde varidat,
2 500 000 hesabı cari,
= 56 000 000
78 000 000
56 000 000
22 000 000
6 000 000 Bütçe tasarrufatı olacağı tahmin ettiğimiz,
16 000 000
Şu suretle bütçede on altı milyon lira açık kalmaktadır.
Balâda maruz hesapta bütçenin tatbikinde altı milyon lira tasarruf husulü memul olduğu gösterilmişti.
Bütçe tasarruf atının tahakkuku murakabe heyetinin faaliyete getirilmesi ile hasıl olabilir. Murakabe heye-
tinin mesaisi semeredar olabilmek için de heyete idarî salâhiyet verilmesi ve sarfiyatın bu heyetin şedit bir
murakabesi altında icrası muktezidir.
Heyeti Celilenin tezyit ve ihdası varidat hakkında hükûmetin bütün teklifatını kabul etmesine mukabil
Heyeti Vekilenin de ait olduğu Vekâletler bütçelerinde tasarruf projeleri ihzar ve tevdi etmek suretiyle
bütçenin açığını tehvine sarfı mesai etmesi lâzımdır.
Mamafih balâda arz edilen hesabat faal ordunun hali sükûnda bulunması nazarı dikkate alınarak tertip
edilmiş olup harp vukuunda sarfı zaruri olan mebaliğ işbu hesaptan hariçtir.
Heyeti Celileden muhavvel takrirlerin bazılarında istiklâl vergisi, müdafaai vatan vergisi, vergi istikrazı
gibi bazı fevkalâde vergiler ihdas ve tarhı teklif edilmekte ise de memleketin vaziyeti hazırai iktisadiyesi bu
gibi fevkalâde tekâlife mütehammil olmadığından ve müddeti devamı muayyen olmayan bir harp içinde
memleketin menabii servetini kurutacak tedabir, faideden ziyade zararı müeddi olacağından Encümeni-
miz bu cihete taraftar olmamıştır. Ziraat Bankasından istikraz akdi hakkında hükûmetin teklifine gelince;
Ziraat Bankası memleketin en büyük membaı varidatı olan ve ziraata pek cüzî de olsa hizmet eden yegâne
müessesei maliyemizdir. Ziraat Bankasının pek elim olan hali malîsine yardım edecek yerde sermayei
hazırasının kısmı küllisini elinden almak suretiyle faaliyetine hatime vermeği Heyeti Celilenin tasvip et-
meyeceği kanaatindeyiz.
Ormanlardan kereste ihracı, petrol ve maadin imtiyazlarının verilmesi, ormanlara ait mefsuh mukaka-
velâtın iadesi ve ahaliden veresiye tiftik ve yapağı alınarak köylerde işletilmesi gibi bazı tedabiri iktisadiye
teklifleri varsa da bunların acil ve müsmir bir netice vereceğinden ümitvar değiliz.
Bu münasebetle vakıf olduğumuz bazı hususat hakkında Heyeti Celilenin nazarı dikkatini celp etmeği
bir vazife addeyledik. Almanya’da ve İtalya’da bazı mübayaatı askeriyede bulunmak üzere mühim meblâğ
irsal kılındığı halde ne mubayaatın elde edilmesi ve ne de paranın iadesi mümkün olamadığı ve hesabı da
alınamadığı ve bazı taraflarda muavenet suretiyle elde edilen paraların tamamiyle vasıl olamadığı anla-
şılmaktadır. Müdafaai vatanın temini için milletten muhtelif vergiler ihdası ile, para tedarikine çalışıldığı
halde elde edilen paraların şunun bunun yedi ketmanında kalması pek elim bir keyfiyet olduğundan He-
yeti Celilece her biri hakkında tedabiri muktaziye ittihazı icap eder. Bu hususa müteferri teemmül edilen
tedabir berveçhi zîr arz olunur.
1. İtalya’daki mubayaata ait Cami Bey hesabatının rüyet ve intacı hususunun Roma mümessilliğine
tevdii.
– 566 –
2. Almanya’ya eşya mubayaası için gönderilmiş olan Kaymakam Nuri Saffet Beylerin hesabatını rüyetle
mevcut eşya varsa sevki çarelerinin taharrisi ve sevkine imkân bulunamadığı halde satılarak bedelinin
gönderilmesi ve eşya alınmamış ise mevcut paranın tahsil ve irsali zımmında Paris Mümessili Ferit Bey’e
talimat gönderilerek müddeti kalile zarfında intacı ile Meclise malumat verilmesi.
3. Şark cephesi hesabatının tetkiki için bir heyeti hesabiye teşkiliyle mezunen o cihette bulunan me-
busların nezareti altında hemen işe başlattırılması ve neticei tetkikat ve hesabatın Heyeti Celileye takdimi.
4. Hazinei maliye hesabatında dahil bulunmayan Moskova Sefareti hesabatının Rusya’ya azimet etmek-
te olan Rıza Nur Bey tarafından tetkik ve neticesinin Heyeti Celileye arzı.
5. Varidat hakkında heyeti umumiyeye takdim kılınan levayihin tesrii müzakeresi.
6. Ümit ettiğimiz altı milyon lira bütçe tasarrufatının tahakkuku için Murakabe ve Muvazenei Maliye
Encümenlerinin mütekaddim mazbataları mucibince mürakiplerin salâhiyeti lâzime ile işe başlattırılması.
7. Kuyudu maliyenin müzepzep bir halde devamına mani olmak ve devletin varidat ve masarifi ha-
kikiyesini sahih ve seri bir surette tespit etmek üzere 1338 bütçe cetvellerinin ve Muvazenei Umumiye
Kanunu’nun her işe tercihan müzakere ve tasdiki.
8. 1338 bütçe açığı olarak tahakkuk eden on altı milyon liranın kapatılmasını temin için Heyeti Vekile-
ce istikraz akdi teşebbüsatından geri durulması ve muamelât ve sarfiyatı umumiyelerinde daima bu açığın
nazarı dikkate alınarak azamî tasarruf temini.
Millî gayelerimizin husulü ordumuzun kuvvetle ve maliyemizin faal ve seyyar orduyu ve masarifatı
umumiyei devleti temin edecek derecede muntazam ve haizi kudret olmasıyla mümkün olacağından lü-
zumsuz veya imhali kabil her türlü teşkilât ve masariften tevakki ve sarfı nazar edilmesi lüzumunu bu ve-
sile ile de vezaifi hükûmeti deruhte eden Heyeti Vekilenin nazarı dikkatine vazeder ve işbu sekiz maddede
telhis edilen maruzatımızın karara raptını Heyeti Celileden temenni eyleriz.
Saruhan Gaziantep
Reşat Ali Cenani
Kâtip Aza
Çorum Erzurum
İsmet Hüseyin Avni
Aza Aza
Edirne Kayseri
Faik Rifat
Aza

Sivas
Rasim
REİS — Raporun kıraati hitam buldu.
Söz Ali Cenani Bey’in. Buyurun efendim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Heyeti Celilelerine bu mazbatayı arz ettikten sonra güzeran eden iki
aydan ziyade müddet zarfındaki biraz tebeddülatı arz etmekliğime müsaade buyurunuz.
Tabii bütçeler henüz tetkik edilmek üzere idi. Bu erkâmda az çok tahavvülü mucip oldu. Gerek varidat
cihetinden, gerek masarif cihetinden varidatta yetiştiğimiz nokta (60) milyon liradır azamî. Bunun içinde
fevkalâde varidat dahil olmak üzere masarifte (84) milyon liraya yakın oluyor. Bu suretle aradaki açık
(24) milyon liradır. Mazbatamızda da arz etmiştik. Bundan altı milyon lira kadarı bütçe tasarrufu olacak
idi. Çünkü bütçelerdeki mevzu erkâm tamamiyle sarf edilmemiştir. Her daire tabiî 300 bin, 500 bin lira
bir masrafı sarf edemez. Sene geçer bu para tasarruf olur. Bu suretle altı milyon lira kadar bir tasarruf
mümkün olabilir. Asıl hakiki açık 18 milyon liraya varıyor. Fakat 18 milyon liraya yetişmek için orduda
arz ettiğimiz veçhile Müdafaai Milliye bütçesinde bir tasarruf yapmak tasavvur etmiştik. Gerek Müdafaai
– 567 –
Milliye Vekili Paşa Hazretleri, gerek Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretleri, Encümende maz-
batada okunan (9) madde üzerinde tasarruf mümkün olacağını ve icap eden tasarrufun yapılacağını vaat
buyurdular. Biz de encümenimizden iki arkadaşımızı oraya memur ettik. Salâhattin Beyefendi ile, İsmet
Bey. On beş gece kadar Ramazan’da çalıştılar. Tasavvur edilen bu tasarrufun yapılmak üzere olduğunu da
gelip Encümene haber vermişlerdi. Fakat nihayetinde anladık ki yapılan tasarruf, bir dairenin lağvından
hasıl olan gerek efrat ve gerek zabitanı alıp diğer bir daireye yerleştirmekten ibaret oluyor. Müsmir bir
netice hasıl olmuyor. Salâhattin Beyefendi’nin en son olmak üzere bize gelip encümene vermiş olduğu
izahatta; elli altı milyondan aşağı düşemeyeceğini ve hatta bazı kısımlarda daha fazla masraf ihtiyarını ve
bütçenin kabarmasını müştekim bazı fikirler göründüğünü söylemişlerdi. O halde bu (56) milyon liranın
da Müdafaai Milliye bütçesine yetişmeyeceği anlaşılıyor. Şu halde mevcut 18 milyon açığın günden güne
(20) milyona belki (24) milyon kadar gitmekte olduğunu gösteriyor. Varidatta gayet sağlam olmak üzere,
geçen senenin tahakkuku değil, tahsilatı esas olmak üzere mümkün olabildiği kadar, çünkü bazı sancak-
lardan cetvel gelmemişti. Cetvel gelen sancaklardan aldığımız hesaba göre varidatı iyi tespit ettik. Bende-
niz öyle kanaat ediyorum ki herhalde 60 milyon lira varidat tespit edilmiştir. Bundan aşağı düşmez. Fakat
üst tarafına gitmenin imkânı yoktur. Şu halde bu açığı kapatmak için elimizde hiçbir çare yoktur. Vakıa her
devletin bütçesinde esas evvelâ masrafı tespit etmek, sonra masrafa göre varidatı aramaktır. Halbuki bu-
nun içinde bulunduğumuz vaziyet varidat aramaktır. Halbuki bizim içinde bulunduğumuz vaziyet hemen
bunun aksini gösteriyor. Varidatta ne yapmak lâzım ise ne yapmak mümkün ise encümenimiz cümlesini
yapmıştır. Daha elimizde birkaç lâyiha vardır ki bu da Heyeti Celilenizce kabul edildiğinde nihayet üç yüz
bin, beş yüz bin lira kadar varidat temin edebilir. Binaenaleyh elde mevcut olan para malumdur. Şimdi
bu malum olan paraya göre masraf yapmaklığımız lâzımdır. Yoksa masrafı tasdik ettikten sonra mı para
aramak icap edecek? Bendeniz, pek korkuyorum ki senenin sekiz ayı geçtikten sonra, son dört ayında
müthiş bir müzayakaya düşeceğiz. Yine bendeniz korkuyorum ki o zaman asıl cephe masarifinde müşkülât
çekeceğiz. Bu meselede bütçenin şu şekli hazırı ile tasdiki suretinde, lâzım gelen paranın tedariki husu-
sunda Maliye Vekilinin fikirleri nedir ve bu parayı bulacaklarına bir kanaatleri var mıdır? Eğer hakikaten
masarifata karşı olan parayı eğer Maliye Vekili Beyefendi bulabileceklerine emin iseler, bendeniz o vakit
müşkülât görmem. Eğer kendileri de bizimle aynı kanaatte bulunuyorlarsa ve bütçe sene nihayetinde on
sekiz milyon lira açık verecekse, onu bugünden düşünmek lâzımdır. Yoksa o gün memleketi müthiş bir
buhrana maruz bırakırız. Onun için bunun şimdiden tetkik edilmesi lâzım gelir. Binaenaleyh bugünden
ona çare bulmak lâzım gelir. Bunun için yeniden para mı bulacağız, yoksa masrafı mı tenkis edeceğiz? Ev-
velemirde bu hususta Maliye Vekili Beyefendi’nin fikrini, müsaade buyurursanız istihraç edelim ve ondan
sonra bu bütçenin müzakeresine başlayalım.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Beyefendi; varidatı muhamminemizin 42 milyon lira olduğunu söylü-
yorsunuz.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Varidatı adiyedir efendim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Evet efendim, varidatı adiyedir. Fakat kanunda varidatın 60 milyon lira
olduğunu söylüyorsunuz. Yani zatıâliniz bir mazbata muharriri sıfatıyla ve Ayıntap Mebusu Ali Cenani
sıfatıyla bunu bir senet olarak söylüyor musunuz?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Varidatımız 60 milyon lira kadar tutar.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Bunu senet ittihaz edebilir miyiz?
REİS — Salih Efendi bu sual olmadı.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Tam bir sualdir.
REİS — Rica ederim Salih Efendi; sual bir yeri anlaşılmayan bir şey için olur.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Evet efendim; bendeniz temin ederim, bundan Muvazene Encümeni
mesul olur.
– 568 –
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Bendeniz Heyeti Celileye arz ettim. Biz varidatın tahmininde ki va-
ridat bütçesini de Meclise verdik. Bir iki güne kadar varidat yekûnunu gelecek mazbatada görürsünüz.
Tahsisatı esas ittihaz etmedik. Tahsilatı esas ittihaz ettik.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Gerek Encümen mazbatasında ve gerek zatı âlinizin beyanatı
esnasında 1337 senesinin tahsilatı esas ittihaz edilerek varidatın hesap edildiği beyan buyuruluyor. Hal-
buki varidatı mütehakkikanın nazarı itibara alınmadığı anlaşılıyor. Bu varidatı tahakkuk ettirdikten sonra
masarifatı bittenzil üst tarafı bekayada kalması lâzım gelir, bu ne oluyor? Yani varidatı mütehakkıka nedir?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Bu bizim memleketimize mahsus bir derttir. Seneden seneye fark
olur. Geçen senenin tahsilatı içinde, evvelki senenin tahsilatından bekaya vardı. Binaenaleyh bu senenin
noksanını da geçen senenin tahsisatından tayyetmek lâzım gelir.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Başlı başına bir senenin tahsisatının anlaşılması lâzım gelir.
Diğer masarifat nazarı dikkate alınmaz.
REİS — Mustafa Kemal Bey rica ederim, söz alınız, söyleyiniz.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Hayır bugün katî bir hesap yoktur.
HASİP BEY (Maraş) — Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri Meclisi Âli huzurunda Müdafaai Mil-
liye bütçesinden azamî tasarrufat yapacaklarını söylemişlerdi. Bu gelen bütçede ne kadar tasarrufat yapı-
labilmiştir?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Efendim; bizim de kendileriyle konuşmuş olduğumuz beş milyon lira
tasarruf yapılacak.
HASİP BEY (Devamla) — Yapılmış mıdır, yapılmamış mıdır?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Maalesef yapılmaya imkân bulunamadı.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim; Muvazenei Maliye Encümeninin malî raporunu dinledik
ve Müdafaai Milliye bütçesi de elimizdedir. Bu bütçe ile malî raporu dikkatle nazarı tetkikten geçirecek
olursak. Encümen mazbata muharriri Beyefendi’nin söylediği katî varidatı hemen tamamı tamamına Mü-
dafaai Milliye bütçesi yiyor. Demin Ziya Hurşit Bey biraderimiz Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa
Hazretlerinin burada bulunmasını arzu etmişlerdi. Bendeniz de bunu muvafık buluyorum. Çünkü para
bir maksada göre sarf edilir, paranın miktarı malumdur. Bendeniz bununla teferruatını demek istemiyo-
rum. Yanlış anlaşılmasın. Hututu esasiye itibariyle bilinmesi lâzımdır diyorum. Bu itibarla Erkânı Harbiyei
Umumiye Vekilinin herhalde burada bulunmasına zarureti katiye vardır. Yani takip edilecek hedefin, ga-
yenin ne olduğunu bilmeli ki; kırıp, döküp, bu parayı toplayıp vermek lâzım mı, değil mi? Onu anlayalım
da ona göre bu parayı verelim.
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendiler; Maliye Encümeni bir mazbata veriyor. Bu mazbata
mincihetinin gayet güzel yazılmış, mincihetin de noksan yazılmış... Epey zayi yazılmış olması… Bazı zayi
olmuş paralar var, onlar nerededir ve ne oldu diye soruyorlar. Fakat noksan ciheti;... Meselâ, Almanya’ya
Nuri Bey gitmiş, bu Nuri Bey’e ne kadar para verilmiş, bunu haber vermiyorlar.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bir milyon lira..
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Cami Bey İtalya’ya gitmiş; Cami Bey’e ne kadar para ve-
rilmiş. Bunun miktarını söylemiyor; iki. Bununla beraber efendiler; bir kazanın kırk elli bin lira varidatı
olur. O kırk elli bin lira varidata bir sandık emini tayin etmek için Hükûmet kefil istiyor ve kefil olmazsa
hükûmet kıyameti koparıyor. Maliye Vekâleti, Cami Bey’den böyle bir kefalet almış mıdır? Nuri Bey’i bir
kefalete raptetmiş mi? Nuri Bey kimdir? Nasıl oluyor da yedine bu kadar para teslim ediliyor ve teslim olalı
kaç sene olmuş? Mazbatada burası sarih değildir. Cami Bey gideli kaç sene oldu ve ne gibi şeyler gönderdi?
Efendiler; rica ederim şimendifer eşyası almak üzere içimizden Nafıa Vekâleti namına giden birkaç
arkadaşımızın hesabatı dört tane Nafıa Vekili değiştiği halde hâlâ hesabı görülmemiştir. Her gelen Nafıa
Vekili, evet görüyoruz, görmek üzereyiz diyor. Bunların hesabı elân gelmemiştir efendiler. Bunların hesabı
katî bir surette görülmeli, ne var, ne yok bilmeliyiz. Şimdi ben anlıyorum ki -şuraya ben bir iki söz söyle-
– 569 –
mek, usulü müzakere hakkında söz alarak geldim.- Efendiler; şu mazbata hakkında Hükûmet ne yapmış
ve ne yapacak? Hükûmet bir taahhüt vermeli ve bu paralar ne zaman tahsil olunacak? Bunlar hakkında
ne gibi tedbir ittihaz olundu? İşte böyle bir karar ittihaz olunduktan sonra, Müdafaai Milliye bütçesini
müzakereye geçmelidir. Şimdi mazbata okundu. Bazı işlerde olduğu gibi oldu, ne oldu? Okuduk kulağımız
duydu. Sonra ne olacak? Ne olacağına dair bir kararımız yok. Bunun ne olacağına dair bir karar verilmeli,
ondan sonra Müdafaai Milliye bütçesine geçilmelidir.
REİS — Dışarıdaki arkadaşlar, çok gürültü ediyorlar, müsaade buyurursanız dışarıdaki arkadaşları içe-
riye çağıralım.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim; rüfekadan bazıları Erkânı Harbiyei Umumiye
Vekili Paşa Hazretlerinin Meclise gelmesini arzu buyurdular. Celsenin hafi bulunmasından dolayı arzında
mahzur bulunmadığından ifade ediyorum ki Fevzi Paşa Hazretleri cepheye hareket etmek üzeredirler.
Dünkü Heyeti Vekile içtimaında heyetimiz kanunu ahire tebean Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretle-
rinin kendilerine vekâlet etmesini muvafık gördüler. Vekilleri Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri-
dir. İcap eden hususat hakkında Meclisi Âlinize izahatta Vehbi Efendi Hazretlerinin beyanatı meyanında
Roma Mümessili Cami Bey’den Hükûmetin kefalet alıp almadığını soruyorlar. Devletçe böyle bir usul
yoktur. Maliye Vekili Beyefendi de milletin hazinesini idare ediyorlar. Kendilerinden zannederim kefaleti
nakdiye talep edilmemiştir. Böyle şey de hatıra gelmez. Devleti temsil edecek kadar itimat edilecek bir zat
hakkında kefaleti nakdiye talep edilemez.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Nuri Bey ne oluyor?
RAUF BEY (Sivas) — Nuri Bey de ancak bu devleti temsil edecek kadar şayanı itimat bir zattır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu gibi mesaili Heyeti Vekile üzerine almasın, gayet pürüzlüdür.
Rauf Beyefendi bunda münezzeh kalsa daha iyidir. Rauf Bey bu işin içerisine girmesin. Seyyiat müdafaa
kabul etmez. Rauf Bey bunun altına girmesin.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — 1338 senesi bütçesine ait mütalâatı umumiyeyi
bendeniz varidat bütçesine talik ediyorum. Tensip buyurursanız yine vaki maruzatımı varidat bütçesinde
teferruata da temas etmek üzere arz ederim, Müdafaai Milliye Bütçesinin müzakeresi dolayısıyla hali malî
hakkında Muvazenei Maliye Encümeninizin yazdığı mazbata üzerine görüşülmesini Meclisi Âli tensip
buyurdu. Bendeniz icmalen bazı maruzatta bulunayım.
Malumu âlileri 1336 senesinde senenin son altı ayı içki bir muvazene tanzim ediliyor ve senenin niha-
yeti için yapılan muvazene şubatın yirmi sekizinci günü tasdiki âliye iktiran etti. 1336 senesinin, hesabatı
neticesinde; bu hesabat, bir hesabı katî mahiyetini ifade etmemekle beraber altı buçuk milyon lira kadar
düyunu hazine 1337 senesine devredilmiştir. Bu düyunun bir kısmı 1337 emvalinden müddeti mütemmi-
mesi zarfında tesviye edildi. Bir kısmı henüz düyunu hazinededir. 1338 senesinde arzı izahat etmeyeceğim.
Çünkü Heyeti Celileniz 1337 senesine ait bütçeyi muhtelif sebeplerle hali malî hakkında vazıh bir fikir
edindiniz. Yalnız neticesini arz edeyim ki; on iki milyon lira kadar düyun devredilmiştir, 1338 senesine. Bu
düyunun kısmı mühimmi 1338 senesi emvalinden, bir kısmı da 1337 senesi bakayasından tahsil edilmek
üzere mart ve nisan aylarında devrei mütemmime zarfında tesviye edilmiştir. Fakat herhalde 1337 düyu-
nunun arkası tamamen alınmış değildir. 1338 senesi iptidasında 1337 senesinden devredilen arz ettiğim
on iki milyon liralık düyuna karşı gerek müessesatta ve gerek mal sandıklarında ve gerek veznei umumide,
ordu veznelerinde mevcut bulunan nakdin yekûnu borç olarak devredilen paranın humusundan da daha
noksandır. Belki aşar ayniyatından bir miktar daha şey olabilirdi. Fakat bunların hesapları tahmini olduğu
için herhalde 1337 senesi düyunu için 1338 senesi emvalinden veya sinini sabıka tahsilatından. 8-9 milyon
lira ödemek mecburiyeti katiyesindedir, vezne 1337 senesinde tahakkuk eden varidatı umumiyei devlet
kırk yedi milyon liradır. Tahakkuk itibariyle tahsilat kırk üç buçuk milyon liradır. Gerek 1337 tahakkukun-
dan ve gerek sinini sabıka bekayasından, yani tahakkuk malumu âlileri bizim için bir mana ifade etmez.
Malumu âlileri bütçe noktai nazarından bir sene zarfında on senelik emvalinden, gerek sinini sabıka beka-
yasından ne miktar para cibayet edilir, mal sandıklarına ve veznei umumiye varidat gelirse, hakiki varidat
odur. 1337 senesinin kırk üç milyon altı yüz küsur bin lira varidat cibayet edilmesine nazaran 1338 senesi
– 570 –
için Meclisi Âlinin kabul buyurduğu yeni varidat kanunlarının temin edeceği varidat da nazarı dikkate
almamak üzere Muvazenei Maliye Encümeniniz altmış milyon liralık bir varidat bütçesi vücuda getirdi.
Fakat bu bütçede iki, iki buçuk milyon liralık varidat vardır ki bunlar henüz Meclisi Âlinin tasdikine ikti-
ran etmediği için bunlar varidattan addedilemez. Diğer bir kısım varidat da vardır ki bunlar da bir takım
irade mahsuptan ibaret olduğu için. Meselâ imalâtı harbiye fabrikalarının vücuda getirdiği işlerin bedeli.
Müdafaai Milliye bütçesinden mahsubu icra edilmek ve mukabili de irat kaydedilmek üzere Müdafaai Mil-
liye bütçesinden açılan fasıllardır ki, bunlar da hakiki varidat addedilemez. Yalnız bütçe noktai nazarından
bir muameleyi mahsubiyeden ibaret kalır. Hakiki varidat bendenizin tahminime nazaran azamî olarak
varidat itibariyle 50-52 milyonu tecavüz etmeyecektir efendiler. Belki bazısı hazine uhdesindeki emlâk-
ten veyahut emvali metruke kanunlarının tatbikinden hasıl olacak faidelerle 1338 senesi zarfında azamî
olarak hazineye girecek paranın miktarı 55 milyon lira olmak üzere tahmin ediyorum. Bütün muamelâtı
maliye dahil olmak üzere (varidata ait sesleri) memleketin uzun müddetten beri harp altında ezilmesi en
mamur memleketlerimizin maalesef bugün Garbi Anadolu’nun düşman istilâsı altında bulunması, ver-
gilerin ağırlığı, vergilerimizin nispetlerini ne derece tezyit edersek edelim bendenizin kanaatime göre bu
memleketin serveti umumiyesi müdehharatı, istihsalâtı nazarı dikkate alındığı takdirde bu sene her ne
yaparsak yapalım cibayet edebileceğimiz paranın azamî miktarı 55 milyondur. Bunu evvelce arz ettiğim
gibi 5 milyonunu bazı fevkalâde varidat olmak üzere tahmin ediyorum. Hakiki varidat 55 milyon liradır.
Fakat hazineye girecek 55 milyon lira vergi şeklinde değil, bunlar muhtelif yani emvali metruke kanunu-
na ve bazı kısım eşya üzerine henüz tatbik edilmekte bulunmasındandır ki neticesi yine emvali metruke
kanununa taalluk eder. Bu kısım birtakım muamelâttan neticede hazineye girecek 55 milyon liradır. Bu
miktarı kanun yapmakla da tezyit edileceğine imkânı maddî görmüyorum. Belki bir iki kanun tedvinine
ihtiyaç vardır. Bunlar büyük bir muameleyi maliyeyi tazannum etmeyecektir. Cibayetteki adaletsizliği bir
dereceye kadar bertaraf etmekten ibaret olabilir. Meselâ Muvazenei Maliye Encümeni Âlisi ticaret vergisi
namıyla bir vergiden varidat bütçesine beş yüz bin lira ithal etmiştir. Bendeniz bunu Meclisi Âli ne suretle
telakki buyuracak ve bunun kabili tatbik olmayacağını zannediyorum. Yalnız inhisar icarlarından alınacak
%10 nispetinde bir vergi ahzı hakkındaki Encümenin noktai nazarına tamamen iştirak ederim. Bu bir
dereceye kadar varidat temin edebilir ve bunu varidat meyanına ithal edebiliriz. Her ne kadar Meclisi Âli
tarafından tasdik edilmemişse de Meclisi Âli bunların tasdikine muvafakat buyurabilir ve tedvin edebili-
riz. Fakat bu kanunları tedvin etmekle beraber tahmin edilen varidattan başka bir varidat elde edileceğine
ihtimâl yoktur. Bütçe açığının ne suretle bertaraf edileceği sual buyuruluyor. Malumu âlileri bütçe açığı iki
suretle bertaraf edilebilir.
Birisi yeni vergiler ihdası ki bu hususta malumat arz ettim. İkincisi; dahili ve haricî istikrazlar...
Dahilî istikraz: Bunun üzerinde hiç tevakkuf etmeyelim. Haricî istikraz: Zannediyorum ki uzun vadeli
haricî istikraz sulh akdedilmedikçe mümkün olamaz. Harbi umumîden evvel memleket daha mamur ve
temin edeceği karşılıklar daha mazbut olduğu halde ne ağır ve ne azîm şartlarla istikraz akdedildiği ma-
lumu âlileridir. Bilhassa henüz sulhu akdetmeden uzun vadeli istikraz akdetmek bizim için imkânsızdır.
Çünkü çıkaracağımız hazine tahvillerini veya hisse senedatını hangi borsada satacağız. Dünyaya para
ikraz eden hali hazırda üç dört merkez vardır. Meselâ Amerika, meselâ İngiltere, meselâ Fransa. Amerika
ile henüz münasebette değiliz. İngiltere ile hukukan hali harpteyiz. Fransa ile tamamen sulhu akdetmedik.
Kısa vadeli ve avans şeklinde bazı muamelelerin mümkün olabileceği memul olup fakat bunun şeraitinin
de gayet ağır olacağı ve bu ağır şeraite Meclisi Âlinin ne dereceye kadar muvafakat buyuracağı cayı teem-
müldür. Kısa vadeli avans akdi bazı müessesat ile de mümkündür. Belki bazı inhisarlar vücuda getirmekle
ve bazı yeni imtiyazlar vermek suretiyle.
Fakat bu inhisar ve imtiyazları Meclisi Âli bilmiyorum nasıl telakki edecek ve prensip itibariyle bunlara
ne dereceye kadar mülayim bulunacak? Bunların teferruatına şimdi girmiyorum. Hariçten edindiğimiz
his ve kanaate göre zannediyorum ki avans şeklinde yapılacak muamelenin -şayet yapıldığı takdirde- ku-
yut ve şurutunu da memleket ve belki Meclisi Âli hazmedemeyecektir. Bu itibarla efendiler bir netice
kalıyor. Yağımızla kavrulmak. (Mesele işle budur sesleri).
– 571 –
Bunun için bittabi her şeyden evvel müdafaai memleket lâzımdır. Zaten hepimizin Ankara’da toplan-
mamızın hikmeti vücudu da budur. Müdafaai memleket için icap eden parayı memleket dahilinden bul-
mağa çalışacağız ve cidden bunun için halkımız para vermekten içtinap etmiyor.
Sonra; idarei hidematı umumiye için geçen sene sarf edilen paranın miktarı Müvazenei Maliye Encü-
meninin tespit ettiği 32 milyona karşı avanslar da dahil olmak üzere Meclisi Âlinin kabul etliği 28 buçuk
milyon lira idi. Fakat zannediyorum, sarfiyatı hakikiye bu miktara baliğ olmadı. Eğer fevkalâde bir masraf
zuhur etmezse -ki bittabi bu tahmin olunamaz.- Muamelâtı ruzmerre için devairi mülkiyeye senei maliye
zarfında sarf edilecek paranın miktarı senei sabıkadan farklı olmayabilir. Yani 25-26 milyon lira arasında
hakiki bir sarfiyat olur ve bütçe muhammenatı üzerinde birçok tasarrufat ta olabilir meselâ 30 milyon
liralık bir bütçenin sarfiyatı hakikisi 26 milyon lirada karar kılabilir.
Bu itibarla son tarzı hareket, senenin nihayetinde yine her çareye başvurarak hiçbir şeyden netice çık-
madığını gördüğümüz takdirde 1337 senesinde olduğu gibi 1338 senesinde de halkın hamiyeti her şeyin
fevkinde olduğunu bir defa daha anlayarak tedeyyün etmektir. Yani eshabı istihkakın bir kısım matlubunu
1339 senesine devretmekten ibarettir. 36’yı 37’ye, 37’yi 38’e, 38’i 39’a devretmek. Sulh akdetmedikçe veya
her ne bahasına olursa olsun hariçten memlekete para girmesine muvafakat olmadıkça yapılacak iş bun-
dan ibarettir efendiler.
Harp devam ettikçe, seneler tevali eyledikçe her senenin ağırlığı, terakümmatı senei atiye üzerine bir
yük ilâve etmiş oluyor. Hakikat budur, hakikati görelim.
HAMDİ BEY (Amasya) — Beyefendi masrafın tenkisini hiç düşünmüyor musunuz?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Masrafı tenkis hususunda kanunlar mevcuttur. Bunları müzakere
eder ve tenfiz ederiz. Fakat netice itibariyle teşkilâta ait kanunlar mevcut oldukça ve o teşkilât şeklen ve
hukukan tebdil olunmadıkça bittabi o esas dahilinde hareket etmek mecburiyetindeyiz. Teşkilâtı tenkis
yolunda Meclisi Âli hangi teşkilâtı mülkiyeyi tenkis etti de o tatbik edilmedi rica ederim. Meselâ Adliyede,
adliye teşkilâtının hâkimi münferit olması mı, hâkimi müşterek olması mı? Meclisi Âlide uzun uzadıya
münakaşalardan sonra tespit edilmiştir. Keza maliyede, meselâ mülhakatta bir muhasebeci bir kâtip mi
veya dört kâtip mi lâzımdır? Bu da uzun uzadıya tetkik edilmiş ve buna da bir katar verilmiştir. Diğer
şuabatı idarede bu esasa göre tanzim edilmiştir.
Orduya gelince efendiler; ordunun muharip kuvvetinin kudreti ne kadar tezyit edilirse Meclisi Âliniz
bundan o kadar bir haz duyacaksınız. Çünkü dava bir an evvel halledilmiş olur. Bu itibarla zannediyorum
ki mevzubahs olan muharip kuvvetin tezyidi değil belki cephe arkasındaki hidematı sabitedeki teşkilâttır.
Binaenaleyh bütçe sizin elinizdedir. Siz bütçeyi ne yaparsanız biz onu tatbik ederiz. Fakat şunu da arz
edeyim ki hidematı umumiye için bundan daha az bir teşkilâtla memleket yürümez.
Meselâ; jandarma teşkilâtı bugünkü ihtiyaca kâfi midir? (Değildir sesleri). Evet belki kâfi görmeyecek-
siniz. Fakat hali malî mevcut teşkilâtla iktifaya bizi mecbur kılıyor.
Ordunun gayri muharip kısmındaki teşkilâtın ne dereceye kadar tenkis edildiğine dair ümit ediyorum
ki Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri izahat verecekler. Bu hususta bendeniz kendilerinden bazı me-
sail sordum. Maaşşükran kendileri bu suallerime cevap verdiler. Bu şeylerin birçoklarını kabul buyurdular.
Ordunun geri hidematındaki teşkilâtta mümkün olduğu kadar tadilât yaptılar. Bendenize verdikleri fikir
ve kanaate göre ne yapmak lazımsa mümkün olduğu kadar yaptıkları zannındayım. Mamafih daha fazla
yapılıp yapılamayacağını Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri izah buyururlar.
Meselâ misal olarak arz edeyim ki; amele taburlarından hakiki bir faide hâsıl olmadı ve beyhude yere
iaşe edilmekte olduğu yani bunların iaşesiyle meydana getirdikleri işleri nazarı dikkate aldılar. Amele ta-
burlarını kaldırdılar, diğer hususat hakkında tabiî bazı malumat verirler.
Efendi Hazretleri sual buyurdular ki; Avrupa’ya giden paralar için Maliye Vekili kefil aldı mı? Devletin
siyaseti âliyesi tevdi edilen bir mümessile kefil ver de, mübayaat için size para verelim denilemez.
– 572 –
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bu parayı Maliye Vekili mi verdi ve zamanı âlinizde mi olmuştur bu
mesele Beyefendi?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim bu paralar mübayaat için 36-37 senesinde Müdafaai
Milliye Vekâletine Usulü Muhasebe Kanununun salâhiyeti dahilinde avans halinde verilmiş ve onu da
en mutemet addettiği mümessile tevdi etmiş veyahut bir memur göndermiş veyahut ta usulüne tevfikan
muamele yapmış. Bunlardan biri Berlin’de bulunan ve öteden beri Meclisi Âlide dedikoduyu mucip olan
levazımat geliyor efendiler. Rusya’dan geçmiş, Karadeniz’e inmiş ve yakında da memleketimize dahil ola-
caktır. Bundan iki ay evvel hepimizi ümitsizliğe sevk eden o para heder olmamıştır. Yani tahakkuk etmiştir,
geliyor. Hesabı nedir, ucuzdur, bahalıdır, bu, mal geldikten ve teslim alındıktan sonra anlaşılacak ve taay-
yün edecek bir meseledir. Hakikat olan bir mesele varsa para yenmemiştir, batmamıştır, heder olmamıştır?
Levazımı askeriye mubayaa edilmiştir ve bu levazımatı askeriye kaçak suretiyle Almanya’dan Rusya’ya,
Rusya’dan da bizim memleketimize ithal edilmek üzeredir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İtalya’daki Cami Bey’in hesabını beyan eder misiniz?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Cami Bey’de bulunan hesap hakkında Meclisi Âlide cereyan eden
bu dördüncü müzakeredir. O günkü ne ise bugünkü yine odur. Cami Bey bir kısmı için muhakeme aç-
mıştır. Diğer bir kısmını mubayaa etti. Vapurlarla sevk ederken Yunanlılar müsadere ektiler. (Kendisi ne-
rededir sadası).
OSMAN BEY (Kayseri) — Kendisi Roma’da mıdır?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Kendisi oradadır. Kendisinin avdeti hakkındaki
Meclisi Âlinizin göstermiş olduğu arzuyu Vekâlette kendisine tebliğ etti ve takip etti. Muhakemenin neti-
cesine kadar bir müddet kalayım dedi ve tekrar tekit edildi.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Varidat hakkında demin ifadatta bulunurken 1337 senesi zarfın-
da cibayet olunan varidatın kırk üç milyon olduğunu ve beş milyon lira kadar bakayada kaldığını söylü-
yorsunuz. Bunun içerisinde tekâlifi milliye dahil midir, değil midir?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Değildir. Yalnız efendiler tekâlifi milliyeden bir kısmı dahildir
ki; ona hakikaten tekâlifi milliye denmez. Aşar yüzde kırkları alındı, diğer taraftan mahsup edildi. Zaten
onlar varidattan idi, nakden alınmıştır. Mazbatası mevcuttur. Varidat haricinde, yani aşar yüzde kırkları
haricinde alınanlar tekâlifi milliyeye dahil değildir.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Ağır şerait ile belki kısa müddetli bir avans almak ihtimali vardır,
buyurdunuz. Bu, bize kaç milyon lira temin edebilecek? Bunun hakkında bize tafsilât veriniz.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim zannediyorum ki bir avans istediğim zamanda bunu
söyledim. Şimdi ancak umumî bir tafsilât olmak üzere söyledim ki arz edeyim. Şerait ne kadar ağır olursa
olsun yirmi milyon, otuz milyon lira istikraz mümkündür. Bugün mücadele ettiğimiz istiklâli iktisadîden
bir şey feda eder misiniz...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Ya o zaman böyle bir vaziyette kalırsak...
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Efendim; bendeniz sual etmek istiyorum ki -Maliye Vekâleti mille-
tin kesesidir.- Buyurdular ki kendi yağımızla kavrulalım. Acaba bununla neyi murat ettiler. Hükûmetin
borçlu olduğu adamların parasını senei atiyeye bırakmayı mı murat ediyor, yoksa kadromuzu oldukça
düzeltelim manasını mı murat ediyorlar?
HASAN FEHMİ BEYEFENDİ (Devamla) — Efendim, bendeniz evvelâ memlekette bugünkü vaziyete
karşı ağır şeraitle bir muamelei Maliyeye girmenin doğru olmadığını ifade etmek için kendi yağımızla kav-
rulalım dedim. Hatta biz sulhtan sonra bile müsait şeraitle istikraz akdedelim. Ecnebi sermayenin düşma-
nı olmayalım. Belki o vakit şimendiferlerimiz vesairelerimiz için istimal ederiz. Çünkü bugünkü vaziyetle
istikrazı kabul etmemek mümkün olmadığını ifade için bunu arz ettim. Tenkihat hususunda Meclisi Âli
herhangi bir hizmetin bilüzum olduğuna kanaat eder, bunu kaldırırsa Maliye Vekâleti üzerindeki yükünü
– 573 –
kısmen tahfif etmiş olur. Maliye Vekâleti bunu maaşşükran kabul eder. Fakat bu, hangi teşkilâttır? Zan-
nediyorum ki bu üç sene zarfında bu teşkilât üzerinde muhtelif zamanlarda muhtelif müzakereler açtık.
Fakat bundan daha dar bir kadro, bir bütçe ile memleketin hidematı umumiyesinin temini mümkün
olamadığına kanaat ettik. Tedeyyün meselesi zaten memleketimizde bu harpte değil, belki asırlardan beri
halkımızın alıştığı bir usuldür. Bazı memleketlerde memurinin maaşatının 3-4 aylığını 1338 senesi emva-
linden verdik. Bazı memleketlerde müteahhitler matlubunun bir kısmı tedricen ödendi. Bazılarında daha
az, bazılarında daha çoktur. Yağımızla kavrulalım da murat ettiğim kendi şeyimizle idare etmektir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Efendim Roma’ya gönderilen paranın iki milyon lirayı mütecaviz bulun-
duğu rivayet ediliyor. Bunun miktarı hakikisi hakkında bir şey söylenmemiştir. Sahih midir, değil midir?
İkincisi; Roma’ya mademki bir buçuk, iki milyon para gönderildi, bu zatın nezdine bir muhasibi mesul
gönderilse ve paraya vazıyet ve âmiri sarf o zat bulunsa daha iyi değil mi? Vaktiyle bu yapılaydı zannede-
rim, yirmi, otuz bin lira bir masrafla bunun intizamı temin edilmiş olurdu.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Berlin’e giden paradan mı bahsediyorsunuz? Çünkü Roma’da
Cami Bey’e giden para 300 küsur bin liradır. Berlin’e giden para ise 650 bin liradır. Öyle milyon değildir.
Mütebakisi Moskova sandığından yine ihtiyacatı askeriye için mubayaa edilecek levazımata sarf edilmek
üzere ikinci kısım ilâve edilmek suretiyle sekiz yüz küsur bin liradan ibarettir. Bu para Ankara’dan bağla-
narak gönderilmiş bir para değildir ki; Beyefendi’nin buyurdukları gibi bir muhasibi mesul tayin edelim.
Müzayede ve münakaşa ve pazarlık suretiyle mukavele akdedelim. Bu doğrudan doğruya Moskova’dan
Berlin’e sevk edilmiş bir paradır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Kimin emriyle.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Bendeniz 1337 senesinde yapılmış bir muameleden bahsediyo-
rum. (Gürültüler) Müsaade buyurun; bu para henüz Maliye Muhasebatı Umumiye tetkik şubesinde mu-
kayyettir. Fakat vezneye varidat olarak hiçbir şey kaydetmedik. Çünkü mukabili gelmeli, tahakkuk etti-
rerek irat kaydedilmelidir. Müdafaai Milliye bütçesinin faslı mahsusundan tenzil etmeliyiz, ondan sonra
orada geçmeliyiz. Paranın esası, tahakkuk etmiş bir varidat gibi Muhasebatı Umumiye tetkik şubesinde
mukayyettir. Fakat hakiki varidatımız meyanında değildir. Çünkü henüz elimize geçmemiştir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Beyefendi, Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Ali Cenani Bey izahat verirken
60 milyon varidat şey ettiler. Erzurum Mebusu Salih Efendi, kendisinden senet istedi. Bu hesap Meclisi
Âliye arz edilirken, bir defa zatı âliniz (52) milyon lira dediniz. Halbuki Muvazenei Maliye Encümeni Re-
isi, açığı (18) milyon lira gösterdi. Zatı âliniz, (50) milyondan (7) milyonunun 1337 senesi tahakkukuna
sarf edileceğini söylediniz. Şu halde bütçedeki açık (25) milyon liradır.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Tabii.
TAHSİN BEY (İzmir) — Bendenizin asıl dimağımı örümcek gibi bozan şey. Muvazenei Maliye Encü-
meninin bu, tahakkuk ettirdiği miktarda mehaz, Maliye Vekâleti değil midir? Zatı âlileri de, bu bütçenin
esnayı tanziminde beraber değil miydiniz? Bu, ara yerde (8) milyon açık var. Bendeniz, buna hayret ediyo-
rum. Bunu lütfen izah eder misiniz?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim, bendeniz arz ettim ki; Muvazenei Maliye Encümeninin
varidatı devlet olarak tespit ettiği (60) milyonun içerisine, henüz Meclisi Âlide kabul edilmeyen ve kabul
edilmesi kuvvetle ümit olunan bazı kanunların miktarı da muhammen olarak ilâve edilmiştir. Yine arz
ettim ki; Muvazenei Maliye Encümeni de, bazı muhammen varidatı, hakiki varidat meyanına almıştır. Bu
muameleyi mahsubiyenin icra edilmesi icap eder. Fakat bunlar hakiki para değildir. İzahatım sırasında
arz ettim ki; meselâ Müdafaai Milliye Vekâletine merbut imalâtı harbiye müdiriyeti, yani fabrikalarının
istihsalâtının Müdafaai Milliye bütçesinden mahsup edilmesi lâzım gelir. Bu usulü evvelce takip etmek
lâzım gelirdi.
Fakat 1336-1337 senesinde takip olunmadı. 1338 senesinde bu usulü takip etmek lüzumu hissedildi.
Bunu varidat olarak ilâve etmiştik. Fakat hakikat olarak kasaya girecek bir şey yoktur, mahsubattır. Bu
rakamları, henüz kabul edilmeyen kanunları, ticaret vergisini, kabul edilmeyeceği muhtemel olan vergileri
– 574 –
tenzil ettikten sonra, maliyeye para olarak girecek miktar (55) milyon liradır. Bu da, vergi namı altında,
cibayet edeceğimiz (50) ile 52 milyon lira arasında bir şey olabilir. Üst tarafı fevkalâde varidattır. Bunlar
daimî vergiden madut değildir. Muvazenei Maliye Encümeni ile Maliye Vekâleti arasında bir fark yoktur.
Bendeniz hakiki para olarak vezneye girecek miktarları tespit ettim.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Beyefendi; okunan hali malî raporunda. Moskova Sefareti ile şark cep-
hesi hesabatının orada mezun mebuslar vasıtasıyla rüyeti gösterilmiş iken, Moskova’da elyevm bir de mu-
hasibi mesul bulunmakta iken, şimdiye kadar gerek Moskova’nın, gerek garp cephesinin hesabatı teftiş
edilmiş midir? Edilmemişse zamanı vekâletinizde, bu hususta teşebbüsat yapılmış mıdır?
Sonra efendim; Almanya’ya gönderilen paraya mukabil levazım geliyor, buyurdunuz. Böyle olduğu hal-
de yevmiye (20) lira ile neden bir memur gönderilmiştir? Böyle bir memur göndermekten maksat nedir?
Bunu lütfen izah buyurunuz.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim; Meclisi Âlinin kararıyla bir muhasibi mesul vardır.
Derhatır buyururlar ki; oraya gönderilen zat bir arkadaşımız idi, şimdi istifa etti. Gitmiş olduğu Mos-
kova Sefaretinin muntazam postaları yoktur. Bugüne kadar katı bir hesap, yani usulüne tevfikan bir hesap
alınmamıştır. Rıza Nur Bey, memuriyeti mahsusa ile Moskova’ya ve Ukrayna’ya teşrif ederken, bendeniz
kendilerine rica ettim. Bu hususta bir de tezkere verdim. Hesabata bakıp evrakı müsbiteyi bize getirecek.
Son zamanlarda Ali Fuat Paşa Hazretleri, bu meseleye dair bendenize izahat verdiler. Moskova Sefaretin-
de, sarf edilen paranın miktarı, büyük bir şey değildir. Fakat arz ettiğim gibi, evrakı müsbitesini alıp; hesabı
katiyetle şudur, demek için Rıza Nur Bey’in, o işe bakması rica olunan Rıza Nur Bey’in avdeti lâzımdır.
Şark cephesi hesabatına gelince: Şark cephesinde sene iptidasında, kasaların mevcudu usulüne tevfikan
maliye memurları tarafından tadat edilmiş, Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu ahkâmı tamamiyle tatbik
edilmiştir. Diğer bütün ordularda olduğu gibi Şark cephesinde de, şark cephesi defterdarlığı ile kolordu
muhasibi mesullükleri mevcuttur.
Garp cephesinde, Elcezire cephesinde, Müdafaai Milliye Vekâletindeki muhasebe dairelerinin vaziyeti
ne ise, Şark cephesindeki muhasebe dairelerinin vaziyeti de öyledir. Hatta sual irat buyuran arkadaşım,
arzu ederlerse maliyeyi teşriflerinde sene iptidasında Usulü Muhasebe Kanunu’na tevfikan, yapılması icap
eden muamelenin tamamen yapıldığını ve nushateyn zabıt varakalarının da maliyeye geldiğini görebilir-
ler. Malumu âliniz, Almanya’da muhtelif mesail mevcuttur. Bu, Roma’ya gönderilip henüz hesabı alınma-
yan para meselesi, Berlin’deki mesail, sonra harbi umumide İstanbul’daki levazımatı umumiye tarafından
bir miktar sipariş verilip henüz intaç edilmemiş muamelâttan ibarettir. Bunların arkasını takip etmek için,
bir arkadaşın Avrupa’ya gönderilmesinde faide vardır. Hatta şunu arz edeyim ki; harbi umumîde, İstanbul
Harbiye Nezaretinin Almanya’da muhtelif fabrikalara sipariş olarak verdiği siparişat avanslarının yekûnu,
aşağı yukarı. 2, 2,5 milyon lira arasında tahmin olunuyor. İstanbul Hükûmeti, bunları muhtelif şekillerde
takip etti. Almak istedi, alamadı. Bu arz ettiğim üç muameleyi Berlin’deki paranın eşyaya kalbedilip, eşya-
nın Rusya’ya nakledilmekte olduğu haberi, malumatı sahihası o vakit gelmemişti. Bu üç mühim işin arka-
sını takip etmek için Avrupa’ya bir arkadaşın gönderilmesi lâzımdı. Hatta kanaati acizaneme göre, hiçbir
faide memul olamayacağını, on para istifade edilemeyeceğini bilsek bili bu işleri takip için, arkasından
memur gönderip harcırahı vermek ve bunu neticeye kadar isal etmek lâzımdır. Çünkü mevzubahs olan
milyonlardır. Bu, bizim için lâzımdır. Hiçbir zaman bir memurun harcırahı ile milyonlar ölçülemez. Her-
halde bu işi takip edip elimize bir şey geçmedi demek, zannederim ki, doğru olamaz. Bu, hiç olmazsa takip
edeydik bir kısmını elde ederiz, demekten daha hayırlıdır. Bunun için Heyeti Vekile kararıyla bir arkadaş
gönderildi ve yine tekrar arz ediyorum ki; bu arkadaş Roma’nın hesabını görecek ne alabilirse alacak.
Ondan sonra Berlin’deki muameleyi takip edecekti, mubayaayı, filanı, fakat o yola çıktıktan sonra eşya-
nın alındığı ve Rusya’ya nakledildiği haberi geldi. Bittabi kalıp, kalmadığını, o arkadaşın oradaki tetkikatı
gösterecektir. Fakat harbi umumîdeki siparişatı takip etmek ve hiç olmazsa fabrikalara giderek İstanbul
Hükûmetine vermeyiniz, bu para milletindir, millet İstanbul Hükûmetini tanımıyor ve tanımayacaktır.
İlerde sulhu akdeder etmez sizden zarar ve ziyan arayacak ve bu hakkını isteyecektir, diye olsun söylemek
için dahi bir memur göndermek faidelidir.
– 575 –
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Roma’ya lüzum var mı idi? Zannederim yoktu.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Zaten bir memur gidince oraya da bakabilirdi.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Roma’da bulunan zat da arkadaşımız idi.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Onun bir suiistimali varsa ve parayı takip etmek, elde kalmış ise
onu almaktır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Yalnız bir şey soracağım. Maliye Vekâleti veznesine dahil
olmayan ve bütçede mahalli sarfı olmayan bir para Maliye Vekâleti tarafından nasıl verilmiştir? Maliye
Vekili milletin hazinesine vazıülyeddir. Onun hazinesine girmeden, onun bütçesine girmeden on para
verilemez. Eğer Maliye Vekâleti vermiş ise mesuldür. O onun varidatına kaydolunacaktı. Bütçede mevcut
olacaktı. Maliye Vekâletinin malumatı olmadan herkes istediği paraya tasarruf ediyor, istediği gibi sevk
ediyor. Bu gösteriyor ki, Maliye Vekâleti yoktur. Yani Maliye Vekâletinin vazifesine tecavüz edilmiştir. Ma-
liye Vekâleti var mıdır, yok mudur? Varsa niçin mevcudiyetine sahip olmamıştır. Yoksa niçin makamında
oturuyor ve bu doğru mudur?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Evvelâ Şükrü Beyefendi’nin son sözlerine cevap vereceğim. Ma-
liye Vekâleti vardır ve hukukuna sahiptir. Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu’nun Maliye Vekâletine
bahşettiği devairi umumiyei devlet üzerindeki hakkı murakabesini istimale kadirdir ve bunu yapmadığı
yapamadığı takdirde istifasını gelir Meclisi Âliye verir. (Bravo sadaları) Şükrü Bey; hiçbir zaman Maliye
Vekâleti hukuk ve salâhiyetini çiğnetmez. (Maziye aittir sadaları) Berlin’e giden para meselesi 336 senesi
nihayetinde varidatı umumiyei devlet meyanında olmayan bize muavenet şeklinde dostlarımız tarafından
verilen paradan nakden altın olarak, buradan gidecekse mühimmat olarak gitsin yolundaki gayet âli bir
mülâhazaya müsteniden erkânı askeriyeden iki mühim zat bu hususa memur edilmişlerdi. Fakat efen-
diler Avrupa’dan mühimmat almak ve bunu Anadolu’ya getirmek -bütün dünya size düşman olduğu bir
sırada- Konya’dan Sivas’tan zahire alıp Ankara’ya getirmek kadar kolay değildir. Ne kadar müşkilât ve ne
kaçakçılık ve ne yollara tevessül edilmek suretiyle bu muamele yapılmıştır. O, giden efendilerden uzun
zaman malumat alınmamak oradan gelen birtakım makûs cereyanların, haberlerin burada bıraktığı aksi
bir tesir hepimizi şüpheye düşürdü ki; bunlar bu parayı israf veya heder elliler. Fakat sonra anlaşıldı ki; bu
malı hakikaten mubayaa etmişler. Almanya üzerinde İngilizlerin vaki olan kontrol ve nazarları az zaman
zarfında bu eşyayı çıkarıp göndermek fırsatını kendilerine bahsetmemiştir. O fırsatı bulduğu dakikada o
malı naklettiler.
MEHMED ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bendenizin maksadım bu değildir. Zatı âliniz Maliye
Vekâletine yeni geçtiniz. Zamanı Vekâletinizden evvel olduğunu biliyorum. Maksadımı anlatamadım, tek-
rar edeyim efendim. Çünkü izahatınız sualime cevap olmuyor. Onun için izah etmek mecburiyetindeyim.
Efendim gerek muavenet suretiyle, gerek herhangi bir surette verilmiş olan paraların Maliye bütçesine
kaydedilmesi lâzımdır. Lâzım ise, bu para bize muavenet olmak üzere verilmiştir. Verildiğine nazaran
niçin şimdiye kadar bütçeye ithal edilmemiştir. Bütçeye ithal edildikten sonra bu gibi levazım lâzım ise
-ki lâzımdır, buna cümlemizin kanaati vardır- bu, bütçe dahilinde yapılmamıştır. Bu gibi muamele doğru
mudur, doğruluğuna kani misiniz? Maliye Vekâleti niçin vazifesini yapmamıştır?
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim; hiç şüphe yok ki bunu hali tabiîde Usulü Muhasebei
Umumiye Kanunu ile karşılaştırırsak, doğru bir muamele değildir. Fakat her ne olursa olsun şuradan, bu-
radan mühimmat getirmek zihniyeti hâkim olduğu ve ordu teşkilâtı henüz başladığı devreleri de düşüne-
lim. Yani bendeniz o arkadaşlarımı hiçbir zaman muahaza edemem. On paralık bir malı kırk kuruşa, kırk
liraya baliğ olsa dahi getirtelim diye hissiyatı vatanperverane size bağırtmıştır. Düşünün. 1336 senesindeki
ilk ordu teşkilâtı anındaki zihniyetlerimizi, düşüncelerimizi. Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu’nu harfi
harfine tatbik etmek için Maliye Vekili uğraşsaydı. Belki o zaman o zatı müşkülpesentlikle ittiham ederek
çekiliniz derdik. Zarureti derecesiyle ölçelim ve zamana göre hüküm verelim.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Trabzon heyetini muhakemeye verdiler.
– 576 –
REİS — Efendim müsaade buyurunuz. Diğer sual soracak dört arkadaşımız kaldı. Bütün sözler karışı-
yor ve diğer söz alan arkadaşlar bekliyor. Bu suretle de haksızlık oluyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, bundan evvel Heyeti Âlinize
hitap etmiştim ve bu münasebetle Roma’da mümessilimizle Berlin’deki Müdafaai Milliye Vekâletinin me-
muru hakkında Hüseyin Avni Bey’in vaki olan birtakım yolsuzlukları tarafımdan setre matuf olmak gibi
demek istedi.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır efendim. Biz sizi...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bu katiyen böyle değildir efendim. Şunu arz etmek istiyorum ki;
efendim bendenizin kanaatim, beraeti zimmet asıldır. Her kim olursa olsun hükûmet memuru olarak ve
İcra Vekilleri Heyeti meyanında bulunmak itibariyle söylenen sözleri dinlemek ve tetkik etmek vazifei
asliyemizdir. Hüküm ile bir memura muamele yapmak zannederim memurlar üzerinde yapacağı tesirler
itibariyle memlekete mazarratlıdır. Cami Bey hakkında burada birçok sözler söylendi. Bendeniz, Heye-
ti Vekilede Nafıa Vekili bulunduğum zamanda; mumaileyhin memuriyete tayini dolayısıyla aynı mesele
mevzubahs oldu. Hiçbir kimse Cami Bey şöyle yapmıştır, böyle yapmıştır diye mesuliyet tahtında söz söy-
lenmemiştir. Cami Bey kendisine tevdi edilen vazifeyi hüsnü istimal etmiş olabilir veyahut etmemiş olabi-
lir. Vazifesine hitam verilmiş, buraya daveti Heyeti Celilenizce tensip edilmiştir. Keyfiyet kendisine yazıl-
mış ve hareket edeceğine dair de Hariciye Vekâleti cevap almıştır. Gelir, hesabatını verir. Eğer harekâtında
bu milletin kendisine tevdi ettiği vazifeyi muhil bir hal görülürse aleyhinde takibatta bulunacakların en
başında ben bulunurum. Fakat şimdi kendisi Roma’da, Şerefli bir arkadaş olarak tanırım.
Başka türlü hareket etmek mümkün değildir. (Doğru sadaları)
Berlin’deki Nuri Bey meselesine gelince; bu zat hakkındaki sözlere Müdafaai Milliye Vekili Paşa Haz-
retlerinin memuru olmak itibariyle taraflarından tabiîdir ki cevap verirler. Fakat Nuri Bey hakkında da
aynı prensibi tatbik etmek lâzımdır. Eğer Müdafaai Milliye Vekâletince mucibi şüphe bir hali görülürse
şüphesiz o memur buraya celbedilir; hakkında tahkikat yapılır, bir şey yoksa hakkı kendisine iade, değilse
tabiî Müdafaai Milliye Vekili arkadaşımız da en şedit muameleyi tabiîdir ki hakkında tatbik eder. Fakat
bu, benim kanaati hususiyem. Nuri Bey’in muamelâtının uzun müddet devam etmesi ve bir semerei fiili-
ye verememesi dolayısıyla hâsıl olan asabiyet neticesidir. Maliye Vekili Bey arkadaşımızın pek güzel izah
ettiği veçhile kaçakçılık muamelesinin içinde bulunmayanlar bunu anlayamazlar. Bendeniz bilfiil çalışmış
olmak itibariyle arz ediyorum. Netice istihsal edilince karar vermek lâzım gelir. Onun için maruzatım bir
memurun, bir mümessilin günahını ketmetmeye matuf değildir. Hakkı usulünde ve mahkemenin kararı-
na istinat ettirilmek suretiyle tetkik edilmek lâzım gelir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; böyle teferruatla meselenin esasını unutuyoruz. Şu
hesaba nazaran bugün otuz milyon bir açık karşısında bulunuyoruz. Bugün müzakerenin ehemmiyetini
burası tayin edecektir. Arkadaşların buyurduğu şekil ki; yanlış yapılmış, yanlış olmuş, ne olmuş olmuş.
Bunun muhakemesini atiye bırakalım. İstikbâl için bu otuz milyon lirayı ne ile kapatacağız? İstikrazın
muhal olduğunu anladık. İşte mütalâatımızı bu noktadan yürütelim. Bir sene evvel kanunsuz olarak bir
milyon lira bir adama teslim edilmiştir. Bunu kimse inkar edemez. Bir milyon lira adama teslim edilmiş.
Bunu Müdafaai Milliye Vekâleti vaktiyle yanlış yapmıştır. Kendileri de burada yanlış olduğunu itiraf etti-
ler. Bunun mesulü kimse, o. mesul edilmelidir. Maliye Vekili midir, yoksa Müdafaai Milliye Vekili midir?
Efendiler para olduktan sonra her zaman Antalya’dan getirebilirdi. Fakat ne için ve hangi esbap dolayısıyla
getirilmemiştir? Bunu atiye terk edelim, bunun ucu gelmez. Yalnız otuz milyon lirayı nasıl kapatalım?
Harp devam etmekledir. Teşkilât mı fazladır, orduda mı fazlalık vardır? Dört ay sonra orduyu müşkül
mevkie düşürmemekliğin çaresi nedir? Biz düşündük, altmış imzalı takrir verdik, hülâsa şununla geldik.
Tekâlifi milliye ve başka suretle varidat imkânı da kalmamıştır. Yalnız bir noktayı nazarı dikkatinize arz
ederim ki; efendiler hüsnü istimal edemiyorsunuz dediğimiz zaman burada şiddetli gürültülere maruz
kaldık. Ordunun maneviyatına tesir yapıyorsunuz, ordunun kuvvei maneviyesini kırıyorsunuz, filan... Size
bir hesap vereyim. Geçen sene orduya 56 milyon para verdiniz. Şayanı şükrandır ki, bugün ordumuz ge-
çen senenin bir buçuk misli fazladır. Söyleyenlerin haksızlıkları şimdi anlaşılıyor. Geçen sene bize hücum
– 577 –
edenlerin mantıksız ve haksız olarak hücum ettikleri meydana çıkıyor. İşte efendiler ordu bir buçuk misli
tezayüt ettiği halde masraf yine o masraftır. Geçen senenin suiistimalini kabul etmeliyiz. Bundan ne çıkar,
efendiler bugün söylenen sözler istikbâle destek olur. Bugünkü söylenen sözleri de ben kabul etmeye-
ceğim. Bunun müdafaası karşısında bin türlü söz, parlak cümleler söylenecektir. Fakat hesaba gelince o
sözler, o parlak cümleler ve o konferanslar gider, yalnız hesap kalır. Herhalde Müdafaai Milliye Vekâleti bu
sene geçen seneye nispetle azîm fedakârlıkta bulunmuştur. Alât ve edevatı harbiyede geçen seneye nispetle
bu sene fazla gelmiştir. Böyle olduğu halde geçen senenin bir milyonunun geç kalmasını ileri sürüyorsu-
nuz. Geçen sene 60 milyon lira, hangi altmış milyon... Tekâlifi milliye namıyla ortaya bir bomba attılar,
bütün memleketin serveti altüst oldu. Hastalıklar ve %20 nakliye vesaire, bugün kuvayı maddiye ve ma-
neviyeyi rahnedar etmiştir. Böyle sellemehüsselâm verilen kararların, acele yapılan icraatların işte böyle
neticesi olur. Hesap ediniz ki yine o masarif karşısında, yine o orduyu yürütmek karşısındasınız. Tekâlifi
milliye aldığımız halde ordudan beklenen o aziz vazife yapılamamıştır. Alınacak membada kalmadığına
göre idemizi bu nokta üzerinde tevakkuf ettirelim. Ordu bir buçuk misli fazladır. Bu noktayı düşünerek,
bu nokta üzerinde daha ziyade tevakkuf etmenizi istirham ediyorum. Ordu bir buçuk misli dana fazla
olmasına göre tekâlifi milliyeyi geçen sene Maliye Vekâleti yirmi milyon dedi, Müdafaai Milliye on beş
milyon dedi, bilmem başkası yirmi milyon dedi. Katiyen bunun içerisinden çıkılamadı. Ben anlıyorum
ki vesaiti nakliyenin cebren istimali yüzünden tekâlifi milliye 20-30 milyon liraya baliğ olmuştur. 20-30
milyon öyle, 56 milyon da bütçe suretiyle verildi. 86 milyon oldu. O vaktin ordusu bugünkü ordunun nısfı
derecesinde değildi. Şimdi seksen altı milyon. Müdafaai Milliye Vekâleti korkarım ki, daha ziyade para
istemek ihtiyacını ve bizim para vermeyeceğimizi de düşünerek ve âtideki müşkülâtı düşünerek bütçenin
fasıllarını ona göre yapmıştır.
Avansa gelince: Tabiî bu da ne kadar tasarruf etseniz Hasan Bey’in buyurduğu gibi devri batıldır. Bu
bizim için de imkânsızlıktır. Biz Maliye Vekâletinden ne istiyoruz? Teşkilâtı devlet hakkında, ordunun
tezyidi hakkında söz istemeye hakkımız yoktur. Varidatı umumiye bu, masarif de budur. Bugün ne kadar
avans verirseniz veriniz, orduya verilecek 56-60 milyon ordu bütçesini mehmaimkân tesviye ile mükel-
leftir. Bendeniz bu hususta mütereddidim. Bendeniz kendi kanaatime göre bu milyonlarda ihtilaf varit
diyorum. Öyle defaten sandığa girecek paranın yekûnu elli milyon olursa çok bahtiyardır. Memlekette
elli milyon olursa çok bahtiyarız. Bugün bütçemizin nısfı açıktır ve en ziyade Müdafaai Milliye bütçesi
kabarıktır. Beş milyon tasarruf icrasını tasavvur ettik, onu da yapamadık. Binaenaleyh bu ordu vazifesini
bir an evvel yapmalıdır. Ordunun her an için idamesini biz de istiyoruz, bu lüzuma biz de kaniiz. Fakat
para nereden alınacaktır? Millet sağ olsun, gibi cümlelerden ben anlamam. Parlak kelimeler lâzım değildir.
Burada birçok parlak kelimeler işittik, bundan sonra parlak kelime değil hesap, rakam isteriz. Bu kürsüde
çok parlak sözler söylenmiştir, fakat ondan pek çok zararlar görülmüştür. Bunlar havadır, bu sözler burada
söylenmemelidir. Burada daima hesap ve paradan bahsedilmelidir. Meselâ on kuruş filân yerde, yüz kuruş
falan yerde... Ya bize ordu şu vazifeyi filân zaman, filân yerde yapacaktır denilmelidir veyahut da ordu böy-
le devam edecektir ve ihtiyacatını da şu membadan temin eyleyecektir. Öyle membadan ki; milleti ızrar
etmeyecek, yakıp yıkmayacaktır, denilmeli ve o memba gösterilmelidir. Ben bunu göremiyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; vaktimiz heder oluyor. Yanlış yapıyoruz. Muvazenei Maliye
Encümeni Meclisi Âlinin kararı mucibince bize bir hali malî raporu getirdi. Bu raporda iki şey var.
Biri varidata müteallik şeyler, diğeri hükûmetin yapmak istediği bazı hususat. -Ki madde, madde zikre-
dilmiştir. Meselâ Almanya’daki hesap vesaire gördük ki maddede zikredilip yapılması lâzım gelen şeylerin
cümlesi Müdafaai Milliye bütçesine aittir. Varidat ise masarifattan sonra müzakere edilecektir. Binaena-
leyh bu meseleyi varidat bahsine bırakarak, Müdafaai Milliye bütçesinin müzakeresine geçelim.
REİS — Efendim; Ziya Hurşit Bey’in teklifleri hakikaten doğrudur. Encümen lâyihası okununca görü-
lüyor ki en büyük kısmı Müdafaai Milliye bütçesine aittir, diğer kısmı da varidat bütçesine dairdir. Esasen
Maliye Vekili dediler ki; varidat bütçesinin müzakeresinde tafsilât ve izahat arz edeceğim. Binaenaleyh
tensip buyurursanız Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesinin müzakeresine başlayalım.
HASİP BEY (Maraş) — Muvazenei Maliye Encümeninin tespit ettiği nikatı nazar dairesinde bir bütçe
gelmesi lâzım gelir.
– 578 –
YETMİŞ BEŞİNCİ İN’İKAT 17 Temmuz 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
REİS — Efendim işte o nikatı nazarı siz tetkik edeceksiniz.

SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Encümen namına arz edeyim ki; muvazenei umumiye meselesi, bazı
arkadaşlarımızın buyurdukları gibi, varidat bütçesinde müzakere olunacak bir meseledir. Varidat bütçesi-
nin hini müzakeresinde icap eden izahatı ve yapılan teferruatı gerek Vekil Bey ve gerek Encümende çalışan
arkadaşlarınız arz edeceklerdir. Tabiî bu tasarrufu kâfi görüp, görmemekte Heyeti Celile muhtardır. Bina-
enaleyh bendeniz de Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesinin müzakeresine geçilmesini teklif
ederim.
REİS — Efendim bu suretle Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesinin müzakeresine geçilme-
sini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. On dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
Üçüncü Celse
Küşat Saati: 4, 10
REİS: Reisisani Doktor Adnan Beyefendi
Sualler ve Cevaplar
REİS — Efendim celseyi açıyorum.
2. — İtalya’dan mubayaa edilen şimendifer ve malzeme hakkında Vehbi Beyefendi’nin Nafia

Vekilinden suali ve bu mevzuda mubayaa heyeti azalarının izahatı.
REİS — Efendim, geçen celsede Vehbi Efendi Hazretleri beyanatları arasında şimendiferler hakkında
Nafia Vekâletinden bir şey sormuşlardı. Bu, arkadaşlardan Süreyya Bey’le, Doktor Mustafa Bey’in şahısla-
rına taalluk ediyor. Onun için cevap verecekler.
İBRAHİM SÜREYYA BEY (Saruhan) — Efendim. Avrupa’da mubayaa edilen eşyanın hesabatı konu-
şulduğu sırada şimendifer malzemesinin mubayaası için de buradan bazı arkadaşlarımız gitmişti. Nafia-
dan sorduk. Onlar hakkında bir malûmat alamadık diye Vehbi Efendi Hazretleri buyurdular. Bundan do-
layı bize fırsat verdiği için kendilerine teşekkür ederim. Malûmu âliniz bir seneyi geçiyor. Belki on dört, on
beş ay oldu. Harp sırasında idi. Acele, yani mübayaat için bizi gönderdiler. Sonra burada münakaşa olmuş.
Hatta geldikten sonra zapta geçtiğini gördüm. Şimdi efendim, biz giderken 110 bin lira tahsisat verdiler.
Bu parayı biz Antalya’da aynen almadık, İtalyan liri ile... bir lir frank demektir. Orada bankalardan tebdil
ettiler. İtalyan frangı yaptılar, bize verdiler ve biz İtalya’ya gittik ve biz tüccar olarak gittik. Yani mebusluk
yok. Bu parayı orada bankaya verdik, banka üzerinden faiz yürüttük, yani menafiini muhafaza ettik. Aynı
zamanda alacağımız eşya için buradan bize bir liste vermişlerdi. Bu listede belki üç, dört yüz kalem eşya
vardı. En basit şeyden tutunuz da en büyük şeylere kadar...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Listeyi buradan mı aldınız? Yoksa peşiniz sıra mı gönderildi?
SÜREYYA BEY (Devamla) — Giderken verdiler, fen memuru olan arkadaşların elinde vardı. Bunları
oradan mubayaaya başladık, bir kısmı pek acele idi. Onlar alındı, diğer kısımları verilen resimler üzerine,
eşkâl üzerine imal edilecekti ve bunlar da ısmarlanmıştı. Bu paranın yekûnu 110 000 lira idi ve bu paranın
içinde bizim harcırahımız da dahildir. Evvelâ şunu söyleyeyim, çünkü pek meraklı bir şeydir.
Biz orada bulunduğumuz müddet zarfında dört bin İtalyan liri mahiyede bize vereceklerdi. Bu, bizim
para ile 210-220 lira tutar. Bir de bize giderken 800 lira harcırah verdiler. Biz geldiğimiz zaman o vakit Na-
fia Vekili Ömer Lütfi Bey arkadaşımız idi -ki; gayet müdekkiktir, bilirsiniz.- Dediler ki; ne masraf ettiniz?..
– 579 –
Dedik ki; şimendifere, vapura bunu verdik, bunu masraf ettik. Alelmüfredat hesap ettik. Hatta vapurda
yapılan yemek masrafını dahi kabul etmemişlerdi. Bu suretle bize verilen 800 liradan 520 lira ben kendi
hesabıma iade etmişimdir. Bundan dolayı arkadaşımıza çok teşekkür ederim; bunu sual edip bize cevap
vermeye fırsat verdiklerinden. Daha iki üç kalem eşya vardı, bunların ikmali zamana mütevakkıftı. Biz
bunları beklemeden buraya geldik ve malları buraya gönderdik ve musaddak faturalarını buraya teslim
ettik. O gelen mallar ile sipariş edilmiş olan mallar da gelmiştir. İçinde bir mal gelmemiştir ki o da «pyas-
ter» dedikleri bir mal 25 bin frank kadar bir para tutar. O hesapta şimendifer idaresi, o para sarf edildikten
sonra daha 60 000 lira kadar borçludur. Şimendifer idaresi bu parayı gönderirse piyaster de gelecek. Zaten
bu piyasterin şimdiye kadar gelmemesi numunesine ve matluba muvafık olmadığı için ve şartnamesine
muvafık bulunmadığından o mal yeniden orada yaptırılmıştır. Orada aldığımız malları yağ vesaire gibi
eşyayı kimyagerlere götürüyorduk ve bunların tahlillerini yaptırıyorduk. Raporları burada vardır. Nafia
idaresine verdik. Yani o mal hâlâ buraya gelmemiştir. O malın gelmesi için 50-60 bin lir kadar bir paraya
ihtiyaç vardır. Belki daha 30-35 bin lir kadar bir borcu olur. Onu da şimendifer idaresinin bir milyon lira
alacağı vardır, şimdi bu hesabatın bu suretle kat edilmemiş olduğunu biliyoruz. Biz buraya geldiğimiz za-
man 1 100 000 frank kadar hesabatı buraya tamamiyle teslim ettik. Nafia Vekâletine verdik. Nafia Vekâleti
vasıtasıyla şimendiferin muhasebecisi hazır olduğu halde bu hesabat tetkik edilmiştir ve buna dair bize
vesika vermişlerdir. Eğer arkadaşlarımız arzu ederlerse bunu yegân, yegân gösteririz, elimizdedir. Daha
sonra gelen malları nafia idaresinden veyahut doğrudan doğruya şimendifer idaresinden bakabilirler. Bu
hesabat için arkadaşlarım emin olabilirler ki fazla arzu ettikleri tafsilâtı, malûmatı her dakikada vermeye
hazırız. Aynı zamanda şunu ikmâl edeyim ki; Vehbi Efendi buyuruyorlar ki; oraya gönderilen adam -yani
bendeniz için- Korsika’dan Sardunya’ya gidiyor ve Sicilya’da geziyorlar. Halbuki Efendi Hazretleri bilirler
ve bilmeleri lâzım gelirdi ki; bir adam, bir memur bir yerde oturur ve oturduğu yerin adresini gönderir.
Ahmed Efendi filân yerde oturuyor diye; bendeniz Korsika caddesinde oturuyordum ve adresim değiştik-
çe bildiriyordum, Korsika’dan Sicilya’ya demek Erzurum mahallesi ile Kângırı mahallesinde oturmak gibi
bir şeydir. (Handeler) (Kâfi sesleri)
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Efendiler; bu meselenin açılmasından dolayı çok memnunum.
Vehbi Efendi’ye bilhassa çok teşekkür ederim. Ancak isterdim ki bu, açıldığı vakit hesap verilmemiş tar-
zında değil, acaba verilmiş midir, verilmemiş midir diye Nafia Vekâletinden sormak icap ederdi. Alelıtlak
bir fert sıfatıyla bir işi tetkik etmeksizin olmamıştır demek doğru değildir.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Dairei aidesinden ben bunu birkaç defa sordum, muhasebe bitmemiştir
cevabını aldım.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Şimdi onu arz edeceğim. Efendiler; tica-
ret noktai nazarından bir şeyin iştirası için bir tasfiyei hesap vardır, bir de hesabatın kamilen katı vardır.
Şimdi bendeniz buraya ilk geldiğim zaman o malların heyeti umumiyesini, yani ne kadar eşya alınmışsa
onların heyeti umumiyesi vasıl olmuş ve onların faturasını kendim hamilen getirdim. Hatta diğer vapura
binmedim. Arkadaşların geldiği motorla buraya geldim ve bir an evvel malları teslim ettim. Geldiğim
zaman bunu Nafıa Vekâleti, kendisine mi alacak, yoksa şimendifer idaresine mi... bunu bilmiyorum. En
nihayet bize şimendifer idaresine teslim ediniz dediler. Biz de teslim ettik ve şimendifer dairesinden gelen
malları teslim ettiğimize dair fatura, makbuz aldık ve makbuz da elimizdedir ve bu mallar geliyor kami-
len... Bendenizden sonra Süreyya Bey gelmişti. Tabii diğer mallarda geliyor ve malların geldiği zaman tabiî
faturaları getirmek için her vakit bir adam bulunacak değil, posta ile geliyor, gümrük baş müdiriyetine
posta ile geliyor faturalar oradan geliyor şimendifer idaresine veriyoruz makbuzumuzu alıyoruz. Binaena-
leyh bendeniz gitmeden evvel, yani teşrinisaninin nihayetine doğru bu faturaların heyeti umumiyesini şi-
mendifer idaresine teslim ettik ve şu makbuzu kendilerinden aldık. Makbuzun biri bu, diğeri de o zamana
ait, biri de şudur. Şimdi bunların yekûnu son zamanlarda gelen var o da on beş bin daha ceman bir milyon
sekiz yüz kırk dokuz bin frank ediyor. İtalyan Frangı. Şimdi bizim aldığımız ne idi. Yani bendeniz öyle
zannediyorum ki biraz ticaretten anlarım, mecburî bir tüccar oldum. Şimdi yüz bin lira meselesi vardır.
Bize Antalya’da dediler ki; bunları alınız istediğiniz gibi bozdurunuz. Biz de hayır olamaz hükûmetin ken-
disi bozduracaktır ve bize verecektir ve öyle zannediyorum ki hükûmet bizim fikrimizi sonradan istimzaç
– 580 –
etmekle on yedi bin beş yüz lira hükûmet kâr etmiştir ve hükûmet kendileri bunu bozdurmuştur. Biz değil
sorabilirsiniz. Sonra bu parayı aldığımız zaman Milano’ya ve Roma’ya çek havalesi olarak bankaya verildi.
Oradan bu para alınır alınmaz anında Roma bankasına verildi. Roma bankalarının makbuzları hep yedi-
mizdedir. Bunu memleketin bir mesele siyasiyesidir, gayet hafi tutulacaktır diye ve biraz da memleketle
alâkadar olan bir şey olması hasebiyle bunu çok düşünerek bu işi yaptık ve bunu bankaya verdik. Bankaya
verdiğimiz zaman kendilerine dedik ki biz bu parayı istediğimiz zaman alacağız ve baki kalan miktar için
de bize faiz vereceksiniz. Banka kuyudatı resmiye makbuzları elimizdedir. Hülâsa şimdi gelen mallar, arz
ettiğim gibi alınan para bir milyon dokuz yüz seksen altı bin İtalyan frangıdır. Bunun bir milyon sekiz yüz
kırk dokuz bin frangı için Nafıa Vekâletine veya şimendifer idaresine teslim edilen malzemenin makbuzatı
elimizdedir. Faturaları da kendi ellerindedir. Baki yüz kırk beş bin frank kalmıştı. Fakat ısmarlanan malın
tamamiyle mütebaki parası verilip malların alınabilmesi için daha bir miktar paraya ihtiyaç vardır. Ben-
deniz mezun olduğum zaman buradan daha elli bin frank gönderilmiştir ve bu teahhurdan dolayı oradaki
adamın ne çektiği de başka bir mesele. Ne ise onu söylemek istemem. Bu paralar gönderilmiştir o mallar
da buraya gelmiştir. Geldiği gibi şimdi doksan beş bin frank kadar baki kalıyor. Bizim aldığımızdan sonra
iki yüz elli bin frank da vardır, ceman üç yüz elli, dört yüz bin frank kadar bir şey. Bunların hepsi ile alınan
mallar geldiği gibi bunların bütün hesabatı Roma mümessili Celâlettin Arif Bey’e iki ay evvel verilmiştir.
Bunların faturası şimendifer idaresine verilmiştir. Oradadır, bunlar geldiği zaman hesap katedilmiş olur.
Hesap her zaman için tasfiye edilir. Yani alınan paranın şu kadarına mal alınmıştır, işte faturası, baki kalan
para bankadadır, işte makbuzu deniyordu. Hesabat daima tasfiye edilir, hesabatın katının teahhuru bir
zarureti mübremdir. Çünkü para vaktiyle hükûmet tarafından gönderilmemiştir. Bu kabahat de benim
veyahut bir diğerinin değildir. Binaenaleyh bundan dolayı şey etmeyeceğim. Fakat çok rica ediyorum ki;
tetkik edilsin ondan sonra sual edilsin. Değil memleketin bu kadar parası, yüz milyon lirası olsa tenezzül
edecek adam değilim. (Bravo sadaları)
MÜZAKERE EDİLEN MEVAD (Devam)
1. — Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi

REİS — Efendim Müdafaai Milliye bütçesinin müzakeresine başlıyoruz. Vekil Paşa izahat verecek.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Mazbata hakkında tenevvür istiyordum.
KÂZIM PAŞA MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKİLİ (Karesi) — Efendim, bundan evvelki celsede bütçenin
heyeti umumiyesi hakkında izahatta bulunmak istiyordum. Fakat Muvazenei Maliye Encümeninin maz-
batası araya girdi. Bu mazbata da bundan evvelki celsede müzakere edildi ve bazı nikatı ve hatta bilumum
nikatı Müdafaai Milliye Bütçesine taalluk ettiği için hep ondan bahsedildi. Arkadaşlarımızdan o mazbata
münasebetiyle söz söyleyenlerden bazıları birtakım sualler tevcih etmişlerdi. Onu ayrıca arz edeceğim.
Şimdi asıl hafi celsede vermek istediğim izahata başlıyorum.
Malumu âlinizdir ki ordumuz her taraftan muavenete mazhar olan ve büyük devletlerin hazinelerinin
yardımına nail olan bir hükûmetin ordusu ile muharebe etmektedir. Düşmanımızın malik olduğu mua-
venetlere biz malik olmamakla beraber birçok büyük meydan muharebeleri verdik ve büyük meydan mu-
harebelerinin hemen hepsinde düşmanı mağlup ettik. Tabiî bu muharebeler birçok zayiata mal olmuştur.
İnönü muharebeleri gerçi daha ufak mikyasta cereyan etmiş fakat Sakarya Muharebesinde insan, hayvan
ve malzeme cihetiyle ne kadar azîm zayiata uğradığımız cümlece malumdur. Bu muharebeden sonra or-
dunun hemen yeniden meydana getirilmesi iktiza edecek bir vaziyet hasıl olmuştur. Bittabi bu vaziyette
düşman zayiatını daha evvel tedarik ve daha kolaylıkla telâfi edebilirdi. Bizim menabiimiz memleket da-
hiline münhasır kaldığından muavenet ancak milletin fedakârlığı ve gayretine ve bizim de mütemadiyen
çalışmamıza inhisar etmişti ve bu suretle biz kendi menabiimizden ve kendi milletimizin gayretinden
istifade ederek karşımızda her türlü müsaadata mazhar olan bir düşmana tefevvuk etmek üzere çalıştık ve
bugünkü netice düşmana mütefevvik olduğumuz şeklindedir. (Teşekkür olunur sadaları.) Son zamanda
hâkimiyeti havaiyeyi de temin etmişizdir. Karadaki hâkimiyeti de temin etmişizdir. Biz memleketimiz,
dahilindeki menabiimizden istifade etmişizdir. Memleketimizin, milletimizin gayretiyle meydana getiril-
– 581 –
miştir. Düşman ise hariçten kendisine muavenet eden, büyük devletlerin yardımı ile çalışmıştır. Efendim
asıl bütçe üzerinde görüştüğümüz için, bu neticeye vasıl olmak için sarf ettiğimiz parayı düşünürsek. Yu-
nan ordusunun yalnız âdi bütçesi bizim bütçemizin on misli olduğunu Erkânı Harbiye dairesi tahkik etmiş
ve bana söylemiştir. Herhalde öyle zannediyorum ki âdi sarfiyatı -tabii hariçten malzeme vesaire cihetiyle
gördüğü muavenet başka olmak üzere âdi bütçe- bizim bütçemizin on misli fevkindedir. Bizim bütçemiz
geçen sene ne ise bu sene yine ona yakın bir şeydir. İşte asıl masarifatımızın azlığına rağmen böyle düşman
ordusuna tefevvuk eden bir hale kendi ordumuzu koymak. Heyeti Celilenizin ve arkadaşlarımızın arzu
etmekte olduğu tasarruf ve iktisada bir delildir. Bu bütçe ilk yapıldığı zaman tabii askeri kanunların istinat
ettiği Teşkilâtı Esasiye var, meselâ bir neferin asker edilebilmesi için onu davet ederler. Birçok dereceler-
den geçer, sonra ambardan erzak çıkarılması için birtakım mazbatalar yapılır ve onların bir ianesi noksan
olursa muamele kanunen noksan kalmış olur. İşte bu esasatın, bu kavaninin istinat ettiği teşkilât, esasat tu-
tularak Müdafai Milliyenin yaptığı ilk kadro hali hazırda cephede bulunan silâh ve tüfengin kuvveti değil,
bugünkü haliyle eski halde de kalsaydı tahammül edecek derecede vâsidir. Bu kavanini esasiyemizin henüz
tadilâta uğramamasından mütevellittir. Müdafaai Milliyenin kavanini esasiyeye istinaden yapılan bu vâsi
kadroların üzerine yaptığı bütçe yüz milyonu mütecaviz idi. Bu sabık bütçelere göre yapılmış bir şeydir.
Bundan sonra Meclisi Âli bir tetkik heyeti intihap etti ve memleketin en büyük masrafını Müdafaai Milliye
yapmakta olduğu için tetkik heyetini asgari bir miktar tahmin etmek üzere memur etmişti. Tetkik heyetine
memur olan arkadaşlarımız hakikaten pek ciddi bir say ile az bir zamanda gerek şimdiki şekli, bozmamak
ve kavanine riayeten işi yürütebilmek ve ordu asıl cephedeki kuvveti mümkün olduğu kadar, yani ele ne
kadar malzeme geçerse onun imkânını muhafaza edebilmekle beraber bütçeyi yüz milyonluktan altmış
milyona kadar indirebilmiştir. Bu şayanı şükrandır. Bundan sonra Muvazenei Maliye Encümeni Müdafai
Milliye Vekâletine ve tetkik heyetindeki arkadaşlarımızla yeniden müzakerede bulundu ve bazı tenkihat
ve tenzilât yapmak imkânı olup, olmadığını düşündüler. Ben de beraber bulunuyordum, Muvazenei Ma-
liye Encümeni de bir miktar daha tenzilât yapmağa muvaffak oldu nihayet bütçe (elli dört milyonluk) bir
raddeye geldi. Şimdi böyle yüz milyon götürebilir. Şimdi bu ordunun teşkilâtı esasiyesi ki elimizde mevcut
kadrolara göre ordu elindeki tüfek adedini muhafaza edebilmek üzere yüz milyonluk bir bütçedir. Bunu
bu hale getirebilmek için ne yapılmıştır ve nasıl yapılmıştır? Bunu arz edeyim. Meselâ; bir yerde muhtelif
şuubatın memurları var. Gerçi vazifeleri ayrı ayrı ve hakikaten de kanunen onlara ayrı ayrı vazife vermekte
mümkündür. Fakat bir kişiye veyahut iki kişiye verilmiş, fakat yine o iki zat elimizde mevcut kanuna göre
kadro ve teşkilât ve muamele yapabilecek bir şekli muhafaza etmişti. Sonra gerideki en vâsi teşkilâtımız
nazarı dikkate alınmış, gayrı muharip kuvveti asgari bir hale getirmek ve bütün kuvveti cepheye vermek
esası kabul edilmiştir. Malumu âliniz daha ilk buraya geldiğim zaman Meclisi Âlinin izhar ettiği his bir an
evsel düşmanı memleketten kovmaktır. Bunun için de düşman tabii memleketimizden kendiliğinden geri
gitmez. Düşmana taarruz edebilmek için ondan fazla bir kuvvet, silâh kuvveti ondan fazla olmak lâzım
gelir. Düşmanla temas edecek kuvvetin de tabii ona tefevvuk etmesi lâzımdır. Bu tefevvuku tezyit etmeksi-
zin meydana getirmek için silâh istimal etmeyenleri geriden alıp ileriye vermek çaresini düşündü. Bunun
için bendeniz Meclisi Âliye gelip işte maksadımız, gayemiz budur, elimizdeki bütçeden Muvazenei Maliye
Encümeninin tenkis ettiği miktar budur. Fakat buna daha beş milyon lira daha tahsisatı munzama ilâve
etmek lâzım. Yani bir tahsisatı munzama istemek iktiza eder dedim. Nitekim bu mesele sonra bütçenin
içerisine girdi. İşte efendiler en son tadilât ki Muvazenei Maliye Encümeninin raporunda beyan edilen
teferruat hakikatte yapılmamıştır. Yani para miktarı yine odur. Bütçenin miktarından tenzil edilmemiştir,
miktar budur. Bu gerideki beş milyon cepheye gitmiştir. Ve bu beş milyonu geriye verseydi, bunu cepheye
koymasaydı bu beş milyonu tahsisatı munzama olarak isteyecektik, bu cepheyi takviye edecektir. Geriler-
dekiler onu yiyecektiler. Fakat yine o raporda beyan edildiği veçhile askerin bir kısmını mezun addettik,
amele taburlarını ki mazbatada beyan edilen çok şeyler, geri tenzilâtı yapılmıştır. Fakat bu tenzilât mem-
leketlerinde bırakılanlar belki pek azdır, belki bir sınıf efrattır. Lâkin cepheye hemen bunun bir misline
yakın insan, top, tüfek, makineli tüfek girmiştir. Cepheyi bu suretle takviye etmiştir ve hiçbir suretle bunun
için tahsisatı munzama istenmemiştir. Geriden alıp ileriye verilmiştir. Tasarrufun şekli bu suretle hâsıl
olmuştur ve tasarrufun şekli budur. Bu suretle yapılmıştır. Bu tabii ve zaruridir. Elanda bu suretle geride
yapılan tasarrufattan elde malzeme, yani top, makineli tüfek, tüfek alıp bunları efradın eline verip cepheye
– 582 –
koymak bir an evvel daha kuvvetli olarak düşmanı defetmek ve neticei katiyeyi istihsâl etmek -İnşallah
bu da kuvvei karibeye geliyor şüphesiz ve İnşallah bu da artık kuvvei karibeye gelmek üzeredir. Şimdi bu
senenin bütçesinde tespit edilen son miktar azami tasarrufatın neticesinde husul bulmuştur. Yani azami
tasarrufat ne suretle yapılabilir, bundan ziyade tasarrufat nasıl olabilir?
Bundan ziyade tasarrufata karar vermek için, yani beş milyon daha almak için cepheye ilâve ettiğimiz
beş milyonluk şeyi askeri alıp evlerine bırakmak, memleketlerinde tutmak, yani düşmana meydanı boş bı-
rakmak demektir. Bunu tabii Meclisi Âli kabul etmezdi ve bunu hissettirmemiş olduğu için ve bir an evvel
düşmanı memleketten atmak lüzumunu izhar ettiği için Meclisi Âlinin noktai nazarına ve kanaatine göre
yürüyoruz ve inşaallah böyle yürüyeceğiz ve inşallah muvaffak da olacağız. Kuvvetimiz tezayüt etmekte
berdevamdır. Tabii neticei katiye başlayıncaya kadar tezayüt edecektir. Muharebe esnasında da tezayüt
edecektir. Arkadaşlarımızın tasarrufat hakkındaki mütalaalarına arz edeceğim cevap bundan ibarettir. Av-
rupa’daki siparişattan biraz bahsetmek istiyorum, o daima mevzubahs olmaktadır.
Efendim Avrupa menabiine maatteessüf kuvvetle hâkim olamadık, şimdiye kadar bize dost görünen
ve düşman görünen hükûmetler muamelede daima düşman görünmüşlerdir. Nice fedakârlığa rağmen
hariçteki menabiden temin ettiğimiz şeyler ancak kaçak suretiyle olan cüzi bir şeyden ibarettir. Asıl bizi
kuvvetlendiren menabi -evvelce arz ettiğim gibi- kendi menabiimizdir, hariçten vuku bulan mübayaat her
memleket üzerinden, İtalya’dan, Fransa’dan. Rusya’dan, Almanya’dan, Avusturya’dan olmuştur. Her hükû-
metten ve her hükûmetin tüccarlarından olmuştur. Bunlar da tabii bize pek emniyet etmiyorlar, bir mal
gönderirsek paramızı belki vermezler diye... Bankaya teminat yatırmak istiyorlar ve bir müddet pazarlığa
bile girişmiyorlar. Biz tabii elimize malzeme geçirmek istediğimiz için onların en ağır şartını bile bazı
defalar kabul etmişizdir. Bundan ne netice hâsıl olmuştur? Meselâ dört yüz bin lira paramız bankalarda
iki ay, üç ay kalmış, karşı taraf birçok hileler, desiseler yapmışlar, fakat bu hile hissedilince derhal bertaraf
edilmişti. Fakat yapılan hilelerden bazılarını arz edeyim; şimdi bir kontrata akdolunuyor, ondan sonra
fesholunuyor. Taahhüt ifa olunmuyor, yirmi, otuz bin liralık, ihtimalki o müteahhit olan fabrika, ihtimalki
düşmandan elli bin lira almıştır. Bunun için bizi bir iki ay ümitte tutmak paramızı belki bankada bağlı
bulundurmak suretiyle belki bizde de otuz bin liraya mukabil teminatı feda etmiştir. Bu böyle olduğu gibi
bizimle pazarlığa girişip düşmanlara işte Türklerin bu ihtiyaçları vardır. Meselâ tüfek, makineli tüfek ihti-
yaçları vardır diye düşmanlara bizim hakkımızda haber vermişler... Bunların tabii hepsini anladık. Onun
için ehven bir tarz kabul ettik ve bunun tabii yapılan bazı faidelerini gördük. İlk yapılan teşebbüsler; Nuri
Bey’in Almanya’ya izamı, ilk teşebbüs bu olmuştur. Nuri Bey’den buraya geldiğim zaman aldığım malu-
mat; malları aldık, hazırdır, gönderemiyorum. Çünkü İngiliz kontrolü vardır. Malları çıkaramayacağız
ne yapalım? Müşkil bir mevkide kaldık, mühim bir paradır. Böyle mühim bir paranın hariçte durmasını
muvafık görmediğim için kendisine yazdım: eğer malı getirmek mümkün değilse paraya tahvil edin. Fakat
bunu yalnız bir kişi yapamazdı, o sırada Sabri Bey Meclisi Âliden mezuniyetle Avrupa’ya gidiyordu. Ayrıca
bir zata harcırah verip göndermekten ise kendisine rica ettim, seni de oradaki komisyona memur edelim,
aza ol ve sen de o komisyonla çalış. Alınan mal memlekete gelebilecekse, her ne vasıta ile olursa olsun ge-
tiriniz. Eğer memlekete getirmek mümkün değilse tekrar paraya tahvil edin, elimize para geçsin. Paramız
şurada, burada kalmasın. Paramız başka yerlerde kalmasın ve bu suretle heder olmasın. Efendim; Sabri
Bey gitti, doğrudan doğruya Müdafai Milliye Vekâletinin memuru değil, benim ricam üzerine bu teklifi,
bu işi deruhte etmiştir. Sabri Bey gitti ve oradan verdiği telgrafta mallar buradadır diyor. Bazı ecnebi ka-
çakçılarla temas ettik ve bunu vapura bindirdiğimiz zaman İngilizler haber aldı, mallar tekrar Danimarka
sahiline geri geldi, binaenaleyh Rusya tarikinden başka tarik yok, bunu temine çalışıyoruz dedi. Pekâlâ
dedik, bir şey yapın da ne yaparsanız yapın, gelsin de ne suretle gelirse gelsin.
Ya mal gelsin, yahut parası gelsin, bir şey olsun. Epey zamandır bunun için bir haber alamadık. Fakat
bu sıralarda vaktiyle harbi umumîde İstanbul hükûmeti Harbiye Nezareti tarafından Almanya’da parası
verilmiş bazı mallar vardır. Bunları İstanbul’dan haber aldık ve İstanbul’a yazdık. Dedik ki; siz bu mal-
ları istiyormuşsunuz, size hiçbir taalluku yoktur, binaenaleyh siz oraya komisyon göndermeyiniz. Onlar
bize dediler ki; «Size lüzumlu olanları göndeririz, lüzumlu olmayanlar da bizde kalır, çünkü Avrupalılar
vermez.» dediler. Onlara bazı tekâlif filan yaptık, hiçbir iş olmadı. Fransa’da bazı komisyonlarımız vardı,
– 583 –
bazı siparişatımız vardı. O zamanlara kadar, yani bundan on beş ay evveline kadar bir şey göndermemişti,
yani şu oluyor, bu oluyor. Birçok yazılıyor, müşkilât gösteriliyor filân diyor... Acaba oradaki memurlar mı
sahtekârlık yapıyor, yoksa hakikaten mi müşkilât vardır? Yoksa oradaki ikameti mi istiyorlar? Hepsi hatıra
gelir. Hiçbir şey söylemek doğru olamaz. Bir taraftan Roma’da birçok muamelât olmuş, elyevm ele bir şey
geçmemiştir. Doksan bin lira sigorta parası tahsil ettim diyor, Fransa’daki mübayaat için bunu emreder-
seniz vereyim diyor. Fakat bunlar hep öyle bir şey geçmemiştir. Bu zayi olan malın sigortasını dava etmiş
almış, bunlar hep muğlak kaldı. Pekâlâ. Fakat bu kadar mühim bir para müphem ve bilmediğimiz şekilde
nedir? Bunun neticesi hariçteki memurlarımız mı tekâsül gösteriyorlar, yoksa hakikaten mi müşkilât var-
dır? Ne vardır? Buna netice vermek lâzım gelmiştir ki; ortadaki hesabatı tesviye etmek, bilhassa Alman-
ya’dan vaktiyle İstanbul Hükûmetinin yapmış olduğu siparişattan Anadolu için bir şey temin edebilmek
için yeni bir arkadaş daha izamı Heyeti Vekilece takarrür etmişti. Heyeti Vekilece buna memuren askerden
birisini gönderelim dedik. Oradakiler üzerinde nüfuzu olabilmek için bir mebus arkadaşımızı tercih ettik.
Celâl Nuri Bey... Fakat o zaman Meclisi Âliye bir şikâyet vuku bulur diye bir şey diyemedik. Mumaileyhin
ne vazife ile diğerinin peşinden gittiği şayi olmasın diye Meclisi Âliye bildirilmeli. Bir arkadaş gitmişti, in-
şallah muvaffak olur. Celâl Bey ondan sonra haber aldık ki; Almanya’daki malzeme oradan Rusya tarikiyle
yola çıkarılmış... Ve oradan da Novoroski’ye gelmiştir. Nuri Bey’in aldığı eşyayı Sabri Bey de yazıyor diyor
ki; Rusya tarikiyle eşya gönderilmiştir.
TAHSİN BEY (Aydın) — İstanbul’un vaktiyle sipariş ettiği maldan bir şey koparılamadı mı?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bakalım işte Celâl Bey’in avdetinde ne olacak? Bu mesele bu suretledir.
Avrupa’daki şeylerin ne menabiine ne hesabatına, hiçbir şeyine hâkim olamadığımızdan Avrupa işlerini
de bu suretle tedvir edebildik. Elimizdeki parayı tasarruf imkânı bu şekil dahilinde olabildi. Mamafih di-
ğer bazı siparişatımız vardır ki, neticelenmemiştir ki; onlar da son zamanlarda husul bulmuştur ve şayanı
memnuniyettir. Şimdi yalnız hariçteki paramızdan istifade edemediğimiz İtalya’daki meseledir. Ondan da
belki yarın istifade ederiz.
YASİN BEY (Gaziantep) — İtalya’dan tayyareler gelmişti.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Onlar başka, hesabat, oraya ait hesabat değil. O doğrudan doğruya ya-
pılmış mubayaa şeklidir. Efendim bütçenin heyeti umumiyesi hakkındaki maruzatım bundan ibarettir.
Arkadaşlarımızın bilvesile suallerine cevap vermiş oldum zannederim. Eğer arz edemediğim bir nokta
varsa ona dair de izahat veririm.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; sual usulüne meydan bırakmayalım.
REİS — Efendim müsaade ederseniz sual şekline meydan vermeyelim. Herkese söz vereyim, söyleyi-
niz. Çünkü sual olunca diğer arkadaşların sözü mahfuz kalmıyor. Yalnız bir nokta sorulursa olabilir.
HASİP BEY (Maraş) — Bendeniz bir noktayı sual edeceğim. Paşa Hazretleri zannedersem benim ifa-
delerime dikkat buyurulmadı. Denildi ki; geldikten sonra memur göndermeğe başladım. Bu Avrupa’ya
gideli, zamanı âlinizde olmadığı için, iki sene oldu. Nuri Bey gideli.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Düşman tarafından memur edilen bazı satıcılardır. Birtakım adamlar
dediğim budur. Yani bunlar birtakım şeyler teklif ediyor, diyorlar ki; sana şunu vereceğim ve bankaya
parasını yatırın biz de bankaya parasını yatırıyoruz. On beş gün sonra gelir diyor, gelmiyor. Mesele budur.
HASİP BEY (Maraş) — Nuri Bey bundan sonra değil, iki sene evvel gitmiştir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim: arkadaşlardan birine Fransa’dan, alâkadar olan zevattan bir
mektup gelmiştir. Müsaadenizle ne o arkadaşı ve ne de gelen arkadaşın ismini söyleyemem. Çünkü bana
o mezuniyeti vermedi. Mezkûr mektupta diyor ki; Paris mümessili Ferit Bey, Nuri Bey’in almış olduğu
eşyayı oraya nakletmek için vasıtai salim bulmuş ve sigorta vesair muamelesini yapmıştır. Fakat Nuri Bey
eşyaya nazaran tonajı ziyade zayi olduğu için kabul etmemiştir. Binaenaleyh Rusya tarikiyle getirmeğe
mecburiyet hasıl olmuştur. Bunun aslı var mıdır, yok mudur ve bundan Paşa Hazretlerinin malumatı var
mıdır? İkincisi: Almanya’da işlerin tasfiyesi için gönderilen zatlar harbi umumî zamanında yapılmış olan
mübayaat müstahsalası olan eşya hakkında ne gibi malumat vermiştir, bu husus hakkında Paşa Hazretle-
– 584 –
rinin malumatı var mıdır? Eğer malumattar değiller ise bendeniz eşyayı mezkûre hakkında bazı şeyler arz
edeceğim. Yalnız cevap lütfetsinler de ondan sonra söyleyeyim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Mezkûr mektubu zâtı âlinize yazan kimdir. Bundan malumattar değilim.
Fakat Paris mümessili Ferit Bey eğer vapur ihzar etti ise -tabiî hükûmetin orada resmi mümessilidir- o
daha faideli iken, diğerini tercih ettilerse hükûmete bildirecektir, ve bildirmesi de icap ederdi. Buna dair,
yani böyle bir muamele cereyan ettiğine dair gerek Paris mümessilliğinden, gerekse diğer makamatı res-
miyeden bir malumatı resmiye vürut etmemiştir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — O halde bendeniz haki payinize hususi olarak o mektubun sahibini
arz edeyim. Bunun üzerine tahkikatınızı yaparsınız efendim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Peki efendim. Almanya’da mevcut eşya hakkında malumattar olan zevatın
fikirlerine müracaat ettim. Bilenlerden birçokları bizim dairedendir. Sonra İstanbul’dan da sorduk. Daha
sonra İtalya’da bazıları vardır ki bu işlerden haberdar ve malumattardırlar. Oradaki zevatla daha iyi temas
edip, onlardan daha sağlam cevap alması için verebildiğimiz malumat bundan ibarettir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Müsaade buyurursanız Paşa Hazretlerine bir noktayı arz edeyim.
Giden memurun arkasından yazsınlar, yani menafii memleket noktai nazarından:
REİS — Ayrıca söz, vereyim söyleyin efendim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; Reisi Meclisin vazifesi müzakeratı hüsnü suretle idare et-
mektir. Herkes böyle sual soracaksa, söz söyleyeceklere vakit kalmaz.
REİS — Efendim ne yapayım. Meclis böyle arzu ediyor.
ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Efendim Almanya’daki malzemenin Rusya tarikiyle getirilmesi temin
edilmiş olduğunu Maliye Vekili Beyefendi söylediler. Bunu zatı âlinizin de teyit buyurmanızı rica ederim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Karadeniz sahiline geldi, ben söyledim efendim.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Hatta Novorosiski’ye geldi, ediniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Orduda bazı terfiat vuku bulduğunu işitiyoruz. Bu terfiatın def-
terleri niçin buraya gelmiyor ve bunlar buraca tasdik edilmedikçe sizce meşru mudur, değil midir? Bunu
izah buyurunuz.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim; eldeki kanun ve teamüle göre Meclise gelmiyor. Bu hususta öte-
den beri cari olan muamele de budur. Bu zannederim ki Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyetine müteallik
bir şeydir. Kanunu mezkûr müzakere edilirken Meclisi Âli bunun için ne suretle karar verirse o suretle
muamele yaparız.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Tanzim ettiririz Paşam. Bu keenlemyekündur.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Efendim; geçen günkü gazeteler Mersin’e yanaşmakta elan bir
vapurun içindeki eşyanın düşman tarafından zapt edildiğini ve içinde silâh ve otomobil varmış, bunların
yakalanmış olduğunu yazıyorlar. Bunun aslı var mıdır ve bize taalluku var mıdır?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim; geçenlerde hakikaten Mersin limanına üç vapurumuz bu suretle
geliyorlardı. Yunan torpidoları orada bulunuyordu. Bunlardan otomobili hamil olan bir vapur ki; bu bizim
kontratomuz dahilinde değildi. Bu adam buraya gelmişti. Otomobil getirirsem alır mısınız dedi İtalyan idi.
Biz de dedik ki getirirseniz buraya biz de parasını verir alırız. Gerçi evvelce bununla biraz görüşmüştük,
fakat onun şeraitine inanamadık. Teklif ettiği şerait ile aldanmaktan korktuk. (İtalyan mı bu adam sesle-
ri) İtalyandır efendim. Hakikaten bu adam doğru diyormuş. Otomobilleri bindiriyor vapura, getiriyor.
Bunları hamilen Mersin limanına girerken Yunan torpidosu gelip çeviriyor ve bu teslim olup gidiyor. Bize
taalluku yoktur. Ne parasını, ne de bir şey verdik. Diğer bir vapur daha geldi, o vapur torpidonun müda-
halesine ve hatta top atmasına bakmayarak sürdü ve Mersin’e geldi ve hamulesini çıkardı. Diğer bir vapur
da Suriye’ye gitti. Malzemesini Suriye’ye çıkardı, şimdi karadan geliyor.
– 585 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Paşa Hazretleri yakında Danimarka sahilinden bize gelecek olan cep-
hane vapuru yakalanmış mıdır, malumatınız var mı?
KÂZIM PAŞA (Devamla — İşte efendim; Nuri Bey’in malzeme meselesidir. Yakalanmış mıdır, yaka-
lanmamış mıdır bize resmen bildirilmemiştir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — O halde efendim Ömer Lütfi Beyefendi’nin söylediklerinde bir sıhhat
vardır. Zannederim ki Ferit Bey’le aralarında bir mesele vardır. Bu itibarla bunu tahkik buyurunuz.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Tabiî efendim, onu tahkik edeceğim.
BİR MEBUS — Elcezire cephesinde ordu teşkilâtından fazla bir teşkilât vardır. Buna lüzum var mıdır?
Cephenin teşekkülünden beri bize ne gibi bir faide temin etmiştir ve idamesine lüzum var mıdır?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — O ayrı meseledir. Fakat zatı âlinize şunu arz edeyim ki evvelce Elcezire
cephesinde o muazzam teşkilat ahiren yapılan tadilatla başka şekle girmiştir.
BİR MEBUS — Halâ idame edilecek mi?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Nasıl olsun lâğv mı edelim efendim. Hem o başka mesele, fasılları geldiği
zaman söylersiniz efendim.
ABDÜLGAFUR EFENDİ (Karesi) — … Malumat verirlerken lehülhamd velminne düşman ordusu-
na faik olduğumuzu ve düşmanı koğmanın kuvvei karibeye geldiğini söylediğiniz halde üç seneden beri
memaliki meşguledeki dindaşlarımız düşman ayakları altında bin bir türlü fecayi ve mezalim içinde inim
inim inliyor. Bu kuvvei karibeye geldiği cümlesinden benim anladığım daha üç ay mı devam edecektir?
Bunu tasrih buyurmanızı rica ederim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bendeniz de memaliki meşgule Mebusu olmak dolayısıyla teessürde zatı
âlileri ile beraberdim. Diğer arkadaşlarımız da memaliki meşgule mebusları olmadığı halde hepsi tees-
sürlerimizle beraberdirler. Bütün, gayretimiz bu işin bir an evvel meydana çıkarabilmektir ve mesaimiz
de buna matuftur. Tabiî zayıf bir kuvvetle düşmanın karşısına kimse çıkmasını istemez. Herhalde bunun
mümkün olduğu kadar süratle oradaki vatandaşlarımızı, dindaşlarımızı kurtarmağa sa’y ediyoruz. Bütün
mesaimiz buna matuftur.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; 1338 senesi Müdafaai Milliye bütçesi 1337 Müdafaai Milli-
ye bütçesiyle mukayese edilmek lâzım gelirse eskisinin...
HAŞİM BEY (Çorum) — Bir şey tahmin ediliyor mu beyefendi?
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Hayır bir tahmin değil, miktar arz edeceğim... Heyeti umumiyesi
itibariyle bütçe bir orduyu süngülü olmak üzere ve bundan daha fazla miktarda kuvveti olmak üzere bes-
leyecek bir bütçedir. Geçen seneki bütçe malumu ihsanınız kırk üç milyon liralık bir bütçe idi. Fakat bili-
yorsunuz bilahire zuhur eden bazı hadisat üzerine bu meblâğı on iki ilâ on altı milyon lira kadar da ilâve
edilen ve hatla bu kadar da taayyün edemeyen bir de tekâlifi milliye zammolmuştur. Binaenaleyh geçen
seneki harp bütçemiz (60) milyon liraya yakın bir meblâğdır. (Daha fazla sadaları) Müsaade buyurun efen-
dim. Kırk üç milyona on iki milyon daha ilâve ederseniz elli beş milyon lira eder ki bu miktar asgaridir.
Bunda asgari miktar tahmin buyurulursa, bugün huzuru âlinize gelen bütçe elli beş buçuk elli altı milyon
lira olarak geliyor. Bize diyeceksiniz ki; siz sihirbaz mısınız? Eskisinin bir buçuk misli kuvveti aynı esasla,
aynı meblâğla idareye nasıl imkân gördünüz? Filhakika efendiler bu bir sırdır. Tetkik edilecek nokta budur.
Müdafaai Milliye bütçesi esas itibariyle iki mahiyet üzerindedir. Biri siyaseti umumiye ve askeriye mesele-
sidir. Yani bu masrafı neye ediyoruz? Ettiğimiz şey maksada hizmet ediyor mu? Yoksa beyhude midir? Bu
mevzuun zemini doğrudan doğruya bir siyaseti umumiye ve siyaseti askeriye meselesidir. Bu mesele bura-
da Heyeti Âliyenin arzusu dairesinde hal olunmalıdır. Bendeniz onun mazbata muharriri değilim. Bunun
asıl mazbata muharriri hükûmettir. Doğrudan doğruya Müdafaai Milliye Vekilinden. Başkumandandan
başlayan bir Heyeti Vekiledir. Binaenaleyh ona dair bendeniz hiç müdafaada bulunmayacağım.
İkinci mesele idare ve tasarruf meselesidir. Şu kadar yüz bin insandan ve şu kadar yüz hayvandan ve şu
kadar miktar bir heyeti zabıtandan ibaret olan kuvvet kaç para ile iaşe olur, diye Heyeti Âliyenizce bende-
– 586 –
nize bir sual varit olursa; bendeniz cevabını mümkün olduğu kadar erkam üzerine söylerim. Tabiî devair,
mütehassısı daha fazla izahat verir. Bu masarifin sureti sarf ve idaresindeki göreceğiniz yolsuzluklar mesul
olan dairenin maharet ve ademi meharetini ait bir meseledir. Bu bana ait değildir. Encümen vazifesi şu ka-
dar miktarlık bir ordu bulundurmak esbabı zaruriyei askeriye icabatındandır. Bu esbabı zaruriyei askeriye
de beslenen kuvvet şu ihtiyaçlara, şunlara muhtaçtır ve o ihtiyaçları biz tetkik ettik. İhtiyaçlarımızdan bu
memlekette bulunabilecekleri en ucuz tedarik etmek için ne lazım ise o esasları koyduk. Hariçten tedarik
edilecek olanlar için de kendileriyle anlaşarak az veya çok koyduk. Tabii bu azlık veya çokluk meselesi
mevzubahis olabilir. Biz hali malimizi düşünerek, bütçeyi bu suretle tertip ederek Heyeti Âliyenizin huzu-
runuza getirdik.
İkinci mesele ki Encümenimizin Huzuru Âlinizde müdafaa edeceği ve izahat vereceği nikattır. O da
tasarruf meselesidir. Tasarruf var mıdır, yok mudur? Binaenaleyh münakaşatın bu iki esaslı nokta üzerin-
de ayrı ayrı yürütülmesini rica ederim. Sonra siyaseti askeriye meselesinde bendeniz Encümen namına
temas etmek istemem. Belki şahsım namına söylemek isterim. Harbi bu millet ne kadar idame ettirecektir
ve buna ne kadar tahammülü vardır. Buna dair bir hudut çizmek mümkün müdür, değil midir ve lâzım
mıdır, değil midir? Bu, bir akıl ve izan meselesidir. Membalarımızı bilmek ve bu membalara göre kuvvet ve
kudretimizi ölçmek lâzımdır. Eğer kudret ve kuvvetimizi hesap etmeden lâyanidir dersek belki bizi doğru
yola götürmez.
Eğer biz kudret ve kuvvetimizi ölçerek hesabımızı başka bir noktaya ibtina ettirirsek belki daha makul
hareket ederiz. Binaenaleyh bu noktada durarak öyle mi yapılmıştır, böyle mi yapılmıştır? Muhtacı takdir,
muhtacı münakaşa bir yerdir. Bunun zamanı zannedersem çok geçmiştir. Malumu ihsanınız ordu meselesi
her şeyden evvel birtakım membalar üzerine istinat eder ve bu membalar da memleketin insanca, hayvan-
ca, sanayice vesair malzeme itibariyledir. Binaenaleyh vaziyeti hazıra; ki vaziyeti askeriyei hazıradır. Bir
de menabi noktasından tetkik etmek vaziyeti askeriyemiz ve siyasetimiz için elzemdir. Acaba bu harp bu
menabi ile ne kadar idame edilebilir? Bu menabii memlekette lâyanî hale getirmemek için biz üç seneden
beri ne yaptık ve ne yapmak mecburiyetindeyiz? Bu nokta üzerinde uzun söz söylemeyeceğim. Çünkü
şahsım namına söylemiyorum, vazifem Encümen namına söz söylemektir. Binaenaleyh geçiyorum. Yalnız
Heyeti Âliyeye bir zemini müzakere olacak noktayı işaret etmek borcumdur. Menabi itibariyle iki buçuk
senelik mesaimizde biz pek çok şeyler yapmışızdır. Fakat esaslı olan şeyleri yapamamışızdır ve bunu vekili
aidinden bilhassa şahsım namına rica ve istirham etmek isterim ki encümen de bu noktada müşterektir.
Bizim menabii varidatımızı ve kudreti harbiyemizi idame edecek esbaplar bu memlekette bulunmalıdır.
Bu memlekette bunlar bulunmazsa bekayı milli yoktur, hayaldir ve bunu yalnız askerin süngüsüne ve bir-
takım adamların alâm ve ıstırabına istinat ettirmek doğru değildir. Bu memlekette bunlar teessüs etmeli
ve bu memleket zanaatıyla yürüyecek ve yaşayacaktır. Buna çalışılmıştır ve pek güzel muvaffakiyetler de
elde edilmiştir. Fakat esasat elde edilememiştir. Biz memleketimizin istiklâline ne kadar kıskanç bir surette
merbutuz ve memleketi bu kadar azim fedakârlıklara sevk ediyoruz. Binaenaleyh top, tüfek, mühimmat ve
malzemei harbiyenin esaslarını memleket dahilinde yapacak müessesat behemahal istemeliyiz ve vücuda
getirmeliyiz. Aynı paralar harice gidiyor ve memleketin elinde bu kudret ve kuvvet kalmaktadır ve aynı
zamanda harice bakarak, oradan muavenet temin olunduğu takdirde harp edebilmektedir ki; bu zanne-
derim kuvvet ve kudrete engel oluyor. İşte istiklal, istiklâli milli dediğimiz zamanda onun yalnız zavallı
insanlardan ibaret olmadığını anlamalıyız, bilmeliyiz. Fenden, ilimden vesaireden olduğunu bilmeliyiz
ve buna yürümeliyiz. Bu yalnız bu sene düşünülmemiştir, daha geçen sene Encümence düşünülmüştür.
Bilhassa bütçe esbabı mucibe mazbatasında huzuru Âlinizde müzakere olmuştur. İmalâtı harbiyenin müs-
takil olması, bütçesinin müstakil olması, hatta bana kalsa vekâlet olması -çünkü bizde yaratmak lâzımdır
ve her işi bir kişiye vermek doğru olamaz- Memlekette tesisat vücuda getirmek lâzımıdır, herkesin az çok
çalışması lâzımdır. Memlekette az çok şeyler bulunmalıdır. Buna isterseniz Sanayi Vekaleti deyin, elhasıl
her ne derseniz deyiniz, sivil ve askeri erbabı sanayii toplayınız, tevhit ediniz, vücuda getiriniz. Öyle kuva-
yı muharrikeler bulunabilir ki -harbi umumide Almanlar nasıl yaptılar, onlar memleketten istifade ettiler.
Bendeniz o cihetler kadar pek gitmek istemiyorum. Fakat bu esasatı nazarı dikkate alarak bunu doğrudan
doğruya vücutlaştırmak için şimdiye kadar bakacak mesul bir arkadaşımız bulunsaydı 2,5 seneden beri
epey bir şey yapardı ve yapılmadığından tahlie edebilirdik. İstediğim şey idarei umumiyedir. Bunun im-
– 587 –
kânsızlığı vardır, en büyük imkânsızlığı parasızlıktır. Fakat müstakil bir bütçe ile, bir idare ile karşımızda
bulunsaydı bu işe dair ilk aldığı parayı daha iyi idare edebilirdi. Biraz daha bu gibi şeyleri buraya atardı.
Fakat şimdiye kadar verilen paralar her gün için kuvveti lâyemuta sarf edilmekte ve en esaslı mesele hallo-
lunmamakta ve havada kalmaktadır. Binaenaleyh imâlatı harbiyenin memlekette tesis edilmesi için vekâ-
leti aidesinin hassaten sarfı mesai etmesini encümen namına bendeniz temenni ederim. Kendileri de tabii
bu esbapta müttefiktirler. Yalnız Heyeti Âliyenize burada gösterin isterim ki; esas harp menabii meselesi-
dir. Menabii zenginleştirebilir misiniz, harb edebilirseniz. Edemiyorsanız gidiyor. Sanayi azaldıkça kuvveti
harbiye azalmıştır. Şimdi bu noktai nazardan içinde bulunduğumuz vaziyeti bir de ati itibariyle düşünür-
seniz ve buna göre malumatı kâfiye elde edebilirsek, o zaman harbin ne vakte kadar imtidat edebileceğini,
intacı hususundaki kudretimizin ne olacağını evvelce bilir ve siyaset de ona göre yürür. Ben öyle arzu
ederim ki hükûmet bizim karşımıza mütevazın bir hesapla gelebilsin. Ya bugün bu vesile ile veyahut yarın
bu vesilelerle bu nukat üzerinde bir hesap verebilsin ve bu hesapları en çok kıskanarak hariçte lüzumsuz
şayialara meydan vermeyecek, şeyleri düşünerek ve fakat en ziyade takip edeceğimiz noktadır. Bendenizin
itikadımca hasılı menabi meselesinde tasarrufkâr, idareli olmalı ve ati için teminatı kâfiye sahibi olmalıyız.
Bu teminat şimdiye kadar istihsal edilmiştir derse edilmiştir fakat büyük fedakârlıklarla edilmiştir. Fakat
muvakkat olarak edilmiştir. Bakınız geçen seneden bu seneye kadar bizi tutan şey menahidir, başka hiçbir
şey değildir. Menabiimiz lüzumu kadar olmuş olsaydı şimdiye kadar biz meseleyi halletmiştik. Yoktur,
ıztırabat hep bundan ileridir. Binaenaleyh sanayii memlekette behemahal vücutlandırmalıyız.
Bu umumî mütalaatı bitirdikten sonra bendeniz... esas hayatı umumiyedir ve yine burada iki nokta
arz etmek istiyorum, işin aslı bir neticeye vardıktan sonra mesele maliyeyi murakabeden ibaret kalır. Yani
şurada bir para sarf olunuyor, bu 55 milyon lira sarf ediliyor ve şu esbaba mebnidir denmiş. Bu para nasıl
sarf olunuyor, müsrifane mi, muktesidane mi bilerek mi, bilmeyerek mi, iyi ellerde mi? Yani Heyeti Âliye-
nizin tetkik edeceği budur.
Efendim arz ettiğim gibi; birinci cihet yani esas halledildikten sonra menabiimiz nelerdir, ne raddeye
getirmek lâzımdır, harbi neticeye isal için düşman üzerine faikiyet kazanarak imanca, adilce, malzemece
faik olabilmek vesairece, yani bu meale hallolunduktan sonra tedarik olunacak şeylerin tedarikine mas-
ruf olan paranın sureti tedariki gelir. Bizim burada meşgul olacağımız, yani Encümenimizin size cevap
vereceği nukat, bu noktadır. Heyeti Âliyenizce acaba masarifi lâzime yoluyla sarf olunuyor mu, olunmu-
yor mu? Anlamak istediğiniz mesele; bu maksat için Heyeti Celileniz bir kanun kabul etmişti. Murakabe
kanunu. Bu kanun tatbik olunamamıştır. Fakat tatbik olunmak lâzımdı. Bunu tatbik edin demekten kim-
se menedilmedi. Fakat bu işe memur olan arkadaşlar Divanı Muhasebat memurluğu yapamayacaklarını,
çünkü vize ile iş yapamayacaklarını, idari salâhiyet lâzım olursa vekillere yardım edebileceklerini düşün-
düler. Diğer taraftan da vekâletler düşünüyor. Gelen heyet salahiyettardır. O halde benim salâhiyetim ne
olacaktır diyor. Bu muhtacı teemmül bir mesele olmakla beraber herhalde Heyeti Âliyenizin er geç bu
ciheti halletmesi lâzımdır. Çünkü bu kanun geçen senenin kanunudur. Bugün temmuz olmuştur. Hiçbir
kanun yapılamamıştır. Murakabeden maksat bir tahdût ve bir de muavenettir. Bendeniz herhalde bunun
muavenet esası üzerine müstenit olduğu kanaatindeyim. Yani mürakabei masarif için, herhalde bir heyeti
muakkibe lâzımdır. Bu heyet Meclisinizden olmayabilir. Bir Divanı muhasebatınız olması lâzım gelir. O
olmadı, berikini arzu ettiniz, o da olmadı. Bu kontrol meselesini intaç buyurun! efendiler; çünkü hakika-
ten bu fâkr u zarurette bulunan milletin 50, 60 milyon lira varidatı umumiyesinin sureti sarfında mutlaka
kontrol lâzımdır. O kontrol ile Heyeti Celileniz münevver olabilir ve vekiller sual sorabilir.
ABDULGAFUR EFENDİ (Karesi) — Üç ay evvel Heyeti Celilenizden takdimen müzakeresini rica
etmiştim efendim.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) (Devamla) — Bendeniz de aynı heyette idim. Aynı makasıt ile yanlış bir
şeye adım atmamak için teahhur ettim.
İkincisi; masraf dairelerine kâfi ehliyetli ve ihtisası haiz kimse var mıdır? Aranılacak mesele budur.
Yani Heyeti Cemilenizin tetkik edeceği nukat bunlara ait itirazlar olabilir. Meselâ 20, 25, 30 milyon liralık
mevat iaşe üzerinde icrayı muamele eden dairesi vardır. Kezalik sair devair de vardır.
– 588 –
Tebeddül ile idare makinesi sarsılıyor mu? Yoksa hakikaten tecrübekâr ve ehil adamlar ellerinde mi?
Sabit istikamet takip edebiliyor mu? Her işi evvelki işlerinin tecrübelerine müstenit olarak mı gidiyor,
yoksa o işi bilmiyorlar, aldanıyorlar mı? Acemi adamlar mıdır? Demek ki tetkik olunacak, arz ettiğim me-
sele. Yani arkadaşlarımla bu maksada sarfı mesai etmiş olabilir zannındayım, murakabe meselesine bir
karar verilmesini, sonra ehliyet meselesinde de fiiliyat itibariyle vuku bulacak suallerimize vekâleti aidesi-
nin cevap vermesini zarurî bulurum. Encümeniniz bu hususta hiçbir suretle muatep addedilemez. Ordu
mevcudu içerisinde şayanı dikkat olan kısım, iki esas vardır. Birisi beslenilen insan miktarı. Bunun cephe-
yi harpte istimal olunanıdır. Encümeniniz geri hidematta fazla efrat, fazla teşkilât bulunduğu meselesinde
hayli meşgul olmuş ve vekâleti aidesi ile de müştereken çalışarak bu hususta diyebilirim ki epeyce de ten-
kisat ve tenkikat yapılmıştır. Bunların her biri hakkında zamanı geldiği vakit ayrı ayrı cevap vereceğim.
Fakat şu suretle, geçenlerde Paşa Hazretlerinin de... yani 1200 zabit «30 ilâ 40|» bin raddesinde bir kuvvet,
kezalik 40 bine yakın hayvan geri hidematından tenkis ettirilmiştir. Bunun bir kısmı da bizim tarafımız-
dan yaptırılmıştır ve tedricen tatbik olunacaktır. Lâkin bu kuvvetler, bu tenkisat bizim noktai nazarımızca
mevcuttan tasarruf olunacaktı ve şu suretle bütçede 5 bin liralık bir tasarruf ve bir istifade temini mümkün
görülüyordu. Fakat orduyu bir taarruza ihzar icabı, mevcudun takviyesi icabı makamatı mesulesi bunları
doğrudan doğruya buradan tasarrufla cepheye sevke imale etti. Bu kuvvet bugün faal bir kuvvet olmuş ve
geride kalmamıştır. Bittabi Encümeniniz de bu noktada müessir olmuştur. Vekâlet de bu noktada arzu
ederek çalışmıştır. Şimdi mesele mevcudu umuminin maksada kâfi veya gayri kâfi olduğu meselesidir ki
bu da yine arz ettiğim gibi harp meselesidir ve vaziyet ve netice meselesidir. İşi bu noktai nazardan muha-
keme etmek, vaziyeti doğrudan doğruya askerî olarak tetkik etmektir. Cephe genlerindeki her nevi teş-
kilâtta azamî surette istifade istihsali cihetine biraz biz de çalıştık ve çok işlerde bir neticeye vasıl olduk.
Gerek ahzı asker ve gerek menzil hidematı için ve gerekse sair teferruat için... meselâ Ankara’da görülen
kumandanlık için, yani göze görünen birçok teşkilât için ve Konya’daki menzil teşkilâtı hakkında neler
yapıldığını icap ederse birer birer arz edeceğim. Bunları teferruatta, yani maaş, tayin bahsinde ve daha sair
bahislerde arzu buyurulduğu zaman arz ederim. Arzu buyurulan suallere cevap veririm. Yani esas mesele,
bu badirenin intacı hususunda ordunun bilfiil harekâta geçmesidir. Siz sorun ki neden geç kaldı? Desinler
ki malzemeyi yetiştiremedik. Sizde deyin ki kaç aydır parası verilmiştir? Binaenaleyh, esas mesele bende-
nizce harbi neticelendirmektir. Bu neticenin istihsali için bu kuvvet kâfi değilse, daha fazla kuvvet tahtı
silâha alacağız. Yani masarifi askeriyenin nazarı dikkate alınmasında bendenizce asıl nazarı dikkate alına-
cak olan mesele alettemadi beyhude para sarfı mı lâzımdır, yoksa esaslı bir para hazırlayarak şu işi şu za-
manda intaç etmek mi daha doğrudur? Onu o zaman düşünmek lâzımdır. Yoksa bize mal veren adamların
lütfü mudur? Maahaza onu bir kere almak için vekâletini sevk ediniz ve onları memlekette yetiştirmeğe
vekilini sevk ediniz ve bu harp intaç olunmazsa gedecek sene için ihtiyat menabii malzemei harbiyece
nedir? Bunu sorun ve buna cevap isteyin. Asıl sorulacak sual budur. Gelecek sene için lâzım olan ihtiyat
malzemeleri, ihtiyat membaları nerede ve ne suretle müdehhardır, miktarı kâfi midir ve atiyi temin eder
mi, ne yapmak isteniliyor? Yani bütün sorulacak sualler bunlardır. Memlekette tesisat yapmak lâzım gelir
ve illâ harp hava ile arzu ile temadi ettirilemez ve maazallah bu yanar şule gibi söner, gider. Halbuki bu
milleti bir gayeye doğru sevk etmekte, bu hesapları çok iyi anlamak tabiîdir. Bu hususta gayet musır ve
kıskanç bir surette gizli müzakerata devam edelim. Bendeniz menafii memleket için en faideli müzakere-
nin bunlar olduğuna kaniim. Bu zaruret ile harbi intaç edecek bir orduyu teslih ve teçhiz etmek ve bunu
alettemadi idame için gelen menabii bulmak ve bunu idame ettirmek ve bu hususta çalışmaktır. Bunun
icap ettirdiği masraf bir taraftan yapılırken bazı teşkilâttan menfaat aramayalım mı meselesi varittir. Bun-
da Encümeniniz; meselâ imalâtı harbiye fabrikalarının aynı zamanda menfaat vermesini, yani müstehlik
vazifesinde sırf ordu hesabına iş görmesini değil, memleketin iktisadiyatına hizmet için mazbatasıyla bir
miktar avans alınmasını nazarı dikkate alarak bunu maliyeden rica etmişti ve bu husus için Maliye Vekili
Beyefendi ve alâkadaranıyla görüşülmüştür. Maalesef bizim en büyük zaafımız efendiler, en canlı noktala-
rı takip eden mesul bulunmadığıdır mesul bir zat vekil olsaydı -bendeniz bittabi kanaatimi arz ediyorum-
bu parayı almadan yaşayamayacaktı ve fakat vekil Hazretlerinin o kadar işi vardı ki bunu yapmak için
kontraltolarına hariçten ve dahilden maliyeden bir esas hazırlaması esasına müstenittir. Bunu itiraf etme-
lidir. Cüzî bir para mukabilinde bir hayli tezgahları vardır, imalâtı harbiyenin. Bu memlekete bir hayli çivi,
– 589 –
ağaç vesaire yani sanayii basitede istimal olunacak birçok şeyler dökebilir ki; bu paralar harice dökülmek-
tedir. Biz bu suretle epey bir miktar serveti dâhilî temin etmekteyiz. İmalâtı harbiyeyi daha muntazam ve
müfit bir şekle irca lâzımdır. Bu da salâhiyet ve istiklâlini arttırmakla olur ve kendisine muavenet ile olur.
Salâhiyet ve istiklâlini biz arttırdık fakat elân bunun mesulü olan zat münhasıran vazifesine tevarüs ede-
memiştir. Müdafaai Milliyede daha başka vazifeleri vardır. Bu işle doğrudan doğruya çalışamıyor. Encü-
men bilhassa bunu işi başında görmek ister. Bunu bilhassa Paşa Hazretlerinden istirham eyler. Maliye
Vekili Beyefendi kendileri burada hazır değildirler. Kendilerinin sene başından beri bir şey vermediklerini
maruz şikâyetle heyeti umumiyeye arz ederim. Ne Kayseri küherçile fabrikalarından, ne barut fabrikasın-
dan hiçbir istifade olunamamıştır. Sonra memleketin Eğridir. Uluborlu cihetlerinde mevcut fabrika kuv-
vetleri vardır. Konya’da su kuvvetleri var. Buradan istifade ile burada Denizli belki yapılabilirdi. Bazı şeyler
memlekette lâzımdır. Bilhassa motor kuvveti lâzımdır. Tahniye için masraf vermeye ihtiyaç olmaz. Su
kuvvetinden istifade olunurdu. Şu yerde, bu yerde birçok işler var. Her Vekâletin işlerimi toplayıp tetkik
edecek bir vekâlet yoktur. Her vekâlet azamî işiyle meşgul olmaktadır. Bunu kim yapacaktır, bunu yapalım
efendiler. Bu elzemdir ve bunu söylemeyi ben çok istiyorum. Fakat bu bir vesile olmalıdır. Bu müzakere-
den sonra bunun üzerinde imalî fikr edelim. İmalâtı harbiye ve alelumum sanayii anlayan adamların elle-
rine verip yürütmek lâzımdır. Parasını kendi eline alısın kendi kullansın, yaptığını yapsın. Efendiler bu
memleket yalnız buğday ile ve yalınız sair ile geçinemez. Geçmiştir artık. Havadan uçacaksınız, otomobil
yürüteceksiniz. Artık kağnı yürümüyor. (Bunu İktisat Vekâleti yapacak sesleri) Bana kalırsa iktisadı dörde
ayırırım. Bahriye meselesi geliyor efendiler; bütçenin bir faslı mahsusunu, bir kısmı mahsusunu teşkil
eden bahriyemiz az çok kendisine, yedinde bulunan basit vesaitine karşı az çok nakliye hizmetini fedakâ-
rane yapmıştır. Yalnız bahriye sınıfı bendenizce daha büyük hizmetlere namzet görmekteyim. Bu nokta
üzerinde bahriye sınıfı lüzumu olan kuvveti alamamıştır. Bu bahriyenizin Karadeniz’de ve gerek Akde-
niz’de daha müessir bahriye olabilir az masraf ile. Binaenaleyh bahriyenin bu noktai nazara göre sevki
idaresini bilhassa rica etmek isterim. Bu mesele Erkânı Harbiye Umumiyeye ait bir meseledir. Bu işler
görülmüyor. Acaba istihdam olunan memurun ve mevkiinin ufaklığı mıdır? Bu da düşünülecek bir mese-
ledir. Bizde bahriye bir uzvu atıl gibi, yani muayyen ve alelade bir gemi ile yük taşımak vazifesini görmüş-
tür. Bendeniz böyle görmüyorum ve hükûmetten başka şey beklerim. Bu bahsi burada tafsil etmek iste-
mem. Bahriyeyi daha başka türlü kullanmalı idi ve bunu kullanmayanları bu noktada da bendeniz burada
muahaze etmek istemem. Daha ziyade sözümü uzatmak istemiyorum. Kezalik bahriye zabitanının ihtisas-
larından başka türlü istifadeler lâzımdır. Bu da layıkıyla istifade edilemiyor. Meselâ otomobil ve tayyare
zabitleri için gemici ve makinist sınıflarından elektrik zabitleri vardır, bunlardan istifade lâzımıdır. Bu is-
tifadeler hususu iki senedir söylenmektedir. Fakat atfı ehemmiyet edilememiştir.
Bir taraftan otomobiller gelmekte, diğer taraftan tayyareler gelmekte... Bunlar için lüzumu kadar ihza-
ratta bulunamadık, fakat çalışacağız.
İki daire yekdiğerinden ayrı bulunmamalı bu işleri beraber sevk ve idare etmeli. Bendeniz bu idareleri
birbirinden ayrı, birbirine yabancı iki daire şeklinde görmekteyim. Bu ikilik aradan kalkarsa vaziyet daha
güzel idare edilebilir ümidindeyim.
Kezalik bir kısım bahriye zabitanımız vardır ki âdeta bahriye kendilerine mahalli istihdam bulama-
maktadır. Bendeniz bunlara, ordunun ikinci, üçüncü derece hizmetlerinde yer bulunabileceğini zanne-
diyorum. Onun için bahriye zabitanının fazlasından, Müdafaai Milliye Vekâletinin istifade etmesini istir-
ham ederim. Kendileri de bu hususta müttehittirler ve bunu yapacaklardır.
Hasılı efendiler, Müdafaai Milliye bütçesi, bu sene senei sabıktan daha büyük bir miktarını teşkil eden
bir orduyu yine aynı miktarda idare etmeye hadim bir şekilde yapılmıştır. Bu hususta çok hasis davranıl-
mıştır. Bu bütçe ile ordu idare olunursa; bendeniz idare edenlere çok teşekkür ederim.
Yalnız bu mekadiri çok fazla atacak olurlarsa o zaman da sarfiyatta biraz idaresizlik var veya tertip yo-
luyla demek değildir. Bu hususta bahislerinde birer birer tafsilât vereceğiz. Her bir iş için ne masraf takdir
edeceğiz ve o zaman masrafların rayici hazırı nedir ve o rayiç doğru mudur, değil midir? izahat verilecek-
tir. Ordu bize lâzımdır, fakat müfit kılınmalıdır, atıl tutulmamalıdır. İntaca doğru inşallah sevk ve idare
edilmelidir ve böyle edilmek üzere çalışılmaktadır. Onu arz etmek de borcumuzdur.
– 590 –
Ordunun idame ve iaşesine ait parayı millet vermektedir ve verecektir ve neticeyi beklemektedir. Bizim
düşüneceğimiz şey de atiye karşı ne milletin kuvayı iktisadiyesini sektedar etmek ve ne de vaziyeti umu-
miyenin tahammül edemeyeceği bir devrede eli böğründe boş kalmamak lâzımdır. Binaenaleyh uzağı çok
ihtiyatlı ve dikkatli görmeliyiz. Çok tekrar etmek istiyorum; menabi meselesine atfı ehemmiyet etmek
elzemdir. Bunlar olursa inşallah maksat ta hasıl olur ve orduya sarf olunan paraları millet bize çok görmez.
Teferruat hakkında vuku bulacak ifadata göre cevap vereceğim. Şimdilik bu kadarla iktifa ediyorum.
Heyeti Celilenin arzu ve kanaati üzerine bendeniz de arzı mütalaa edeyim
Bütçe de bazı nikatı fazla ve tarhı lâzım olduğunu görmekteyim. Çünkü dört aylık bir tecrübe vardır ve
bütçe martta yapılmıştır. Şimdi ise temmuzdur. Dört aylık masarifi de bendeniz tetkik ettim ve onları da
ayrıca arz edeceğim,
Esas itibariyle bütçenin heyeti umumiyesi hakkındaki sözlerden pek büyük faide yoktur. Asıl menfaat
ve faide; bazı mevat ve maddeler üzerinde, paraların yolunda sarf olunup olunamayacağını ve masrafın
kâfi olup olamayacağını ve icraatı münakaşa ve tenkittir. Yoksa, heyeti umumiyesi itibariyle bu millete
bir Müdafai Milliye bütçesi lâzımdır ve elli beş milyon liralık bir bütçe de çoktur. Geçen seneki hal de gö-
zümüzün önünde olduğuna göre bununla siz bugünkü orduyu idare edebilirsiniz bendeniz çok teşekkür
ederim.
REİS — Arkadaşlar; Daha on beş arkadaş söz almıştır. Saat de beş buçuk, müzakereyi bitirmek imkânı
yok, onun için müzakerenin devamını gelecek içtimaa tehir edeceğiz.
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi, mühim bir meselei siyasiye varmış, celsei hafiyede Heyeti Âli-
nize arz edecektir. Zapta hacet var mı Yusuf Kemal Bey?
YUFUF KEMAL BEY HARİCİYE VEKİLİ (Kastamonu) — Hayır.
REİS — O halde çarşamba günü yine Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesi hakkında müza-
kerata devam etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse: 5, 30 sonra
– 591 –
DEVRE : I CİLT : 3 İÇTİMA : III
TBMM
19 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat

1. — Bütçe Kanunu lâyihası.
A) Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi.
2. — Trabzon İskele Kâhyası Yahya’nın sebebi katli hakkında tahkikatta bulunmak üzere azayı kiramdan
üç zatın intihabına dair İcra Vekilleri Riyaseti tezkeresi.
Cilt: 21
76’ncı İn’ikat – 2, 3’üncü Celseler

YETMİŞ ALTINCI İN’İKAT 19 Temmuz 1338 Çarşamba İkinci Celse
YETMİŞ ALTINCI İN’İKAT

19 Temmuz 1338 Çarşamba
İkinci Celse
Açılma saati: 2.25
REİS: Birinci Reisvekili Vehbi Efendi Hazretleri
REİS — Celsei hafiye küşat olundu.

Yetmiş beşinci içtima celsei hafiye zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

YETMİŞ BEŞİNCİ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Reisisâni Doktor Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde inikat ederek; vaziyeti aliye hakkında Muva-
zenei Maliye Encümeni mazbatası üzerinde görüşüldü ve teneffüs için celseye on dakika ara verildi.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Reisisâni Doktor Adnan Beyefendi’nin Riyasetlerinde bil’inikat İtalya’dan mubayaa edilen şimendifer
ve malzeme hakkında Vehbi Beyefendi’nin Nafia Vekilinden suali üzerinde müzakereler cereyan etti ve
Mubayaa Heyetine dahil bulunan azayı kiram mubayaanın şekli ve mahiyeti üzerinde izahlarda bulundu-
lar.
Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesinin müzakeresine geçildi ve üzerinde cereyan eden müzakerattan
sonra mevzuun görüşülmesine çarşamba günü devam olunmak üzere celseye saat 5.30’da son verildi.
Reis Kâtip
Adnan Mahmut Sait
REİS — Efendim, zaptı sabık hülâsasını kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1. — Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi

A) Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi
REİS — Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi üzerindeki müzakerata devam ediyoruz.
Söz Ali Cenani Bey’in. Buyurun efendim.
ALİ CENANİ BEY (Muvazenei Maliye Encümeni Reisi) (Gaziayıntap) — Efendim Müdafaai Milliye
Bütçesi hakkında geçen gün de arz etmiştim. Bendeniz encümene daha gelmezden evvel, hatta şimdi en-
– 594 –
cümende bulunan rüfekamızdan evvel müzakere ve olunmuş Heyeti Celileye takdim olunmuş, bilahire
Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleriyle Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili Paşa Hazretleri encümende
bütçede birtakım tasarruf icrasını vadederek, arkadaşlarımızı oraya göndermiştik. Geçen gün Salâhaddin
Bey refikiniz ki; o da Müdafaai Milliye Encümeninde çalışmıştır ve arzı malûmat etmiştir. Müdafaai Milli-
ye Vekili Paşa Hazretleri de mütalâasını söylediler. Şimdi burada mütalâasına arz edecek encümenin diğer
kısmı kalıyor ki; bendeniz o nama söylemek istiyorum.
Efendim encümende biz kaviyen ümit ediyoruz ki; Müdafaai Milliye Vekili Paşa’nın vadetmiş olduğu
altı milyon liranın tasarruf edilmesi bugün de mümkündür. Bu tasarrufun yapılmamasına karşı beyan
edilen esbap bizce varit görünmüyor. Heyeti Celilenize bunu birer birer arz etmek istiyorum.
Geçen dokuz mesele ve dokuz madde üzerine tasarruf yapılacaktı. Onun birincisi, hidematı sabite alan
ümera ve zabitanın tekaüde şevki. Mütekait iken tavzif edilen ümera ve zabitanın tekaüde ircaı. Şu iki mad-
de zabitan kadrosuna taalluk ediyor. Encümende biz, orduda bugün istihdam edilen zabitan adedi hak-
kında muhtelif zamanlarda, muhtelif erkam aldık. On binden başladık, bugün on dört bin yedi yüze çıktı.
Daha yukarı çıkacaktır. Bunu kestiremiyoruz. Günden güne artıyor. Hesapları tamamiyle alınamamıştır.
Hesapların yanlışlığı mıdır, hakikaten böyle midir, yoksa daima zabit geliyor da mı, bilinemiyor? Yalnız
bildiğimiz bir şey varsa bu on dört bin yedi yüz zabitin üç cepheden Şark, Garp cephesi, Elcezire cephesi...
SÜLEYMAN SUDİ BEY (Beyazıt) — Efendim Müdafaai Milliye Vekilinin bulunması lâzımdır. Halbu-
ki Vekil Bey yoktur.
ÂTIF BEY (Beyazıt) — Cenani Beyefendi bu bapta salâhiyettar bir zat intihap ettiniz, gönderdiniz, nasıl
oluyor da bu cihet taayyün etmiyor? Anlamak istiyoruz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Sabırlı olunuz anlarsınız.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Efendim rica ederim, silsilei kelâmımı kesmeyiniz, çok rica ederim.
Onlar fikrini söylediler, bendeniz de fikrimi söyleyeyim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Reis Beyefendi Hükûmetten kimse yoktur. Müdafaai Milliyeden
de hiç kimse yok. Soracağım mühim meseleler var. Halbuki meydanda kimse yok. Mecbur değildir Cenani
Bey cevap versin. Hani Müdafaai Milliye Vekili Bey?. (İşte geldi sadaları)
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurursanız bendenizin sesim çok çıkmıyor. Sesim çok
çıkmadığı için bu kadar söylüyorum.
Üç cepheyi yani şark, garp, elcezire cephelerini tefrik edersek bu cephelerinin cümlesinden de beş
bin zabıtanın istihdam edildiğini görüyoruz. Bu zabitanın içerisinde bir kısmı birinci sınıf ihtiyat zabiti,
bir kısmı ikinci sınıf ihtiyat zabitidir. Bendeniz öyle zannediyorum ki, şu cephelerde olan zabitana tabiî
ilişemeyiz. Fakat dahilde olan şu beş bin zabitandan herhalde, zannederim, üç bin tanesini tasarruf etmek
imkânı vardır. (Şüphesiz sadaları) Bundan sonra esbabını arz edeyim. Her memlekette mevki kumandanı
olarak, merkez kumandanı olarak, şube reisleri en küçük kazalara kadar, en azında 7-8 zabit vardır. Biz
böyle müdafaai vatan için mühim bir ordu beslemeye mecbur iken ve böyle yirmi beş milyon bütçe açığı
varken...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Encümende ihtilâf mı vardır?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Evet ihtilâf vardır. (Gürültüler)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim sükût ediniz, rica ederim, dinleyelim, en mühim mesele
müzakere ediliyor.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Efendim bundan üç ay evvel çıkmış, encümenin malumatı yoktur.
Memleketin bütçesinde böyle yirmi beş milyon liralık açık varken, dahilde hiç de lüzum olmadığı halde
-hatta bendeniz şubelerin lüzumuna bile kani değilim.- Ne ise bunlar şimdilik kalsın. Fakat Keskin gibi
Turhal gibi ufak mevkilerde mevki zabiti, nokta kumandanı, merkez kumandanı vesaire, bütün mülhakları
filan, hat menzil kumandanı, muavini filân 5-6 bin zabitan bu suretle istihdamı bendenizce maksadımıza
münafidir. Yalnız şahısları olsa yine buna da kanaat etmek fikrindeyim. Fakat bir yere bir ihtiyat zabitini
– 595 –
veyahut bir inzibat memuru diye birisini koydunuz mu, onun etrafında bir kadro kurmak mecburiyetinde
kalıyorsunuz. 15, 20, 30 nefer, birkaç adet yazıcı, merkez kumandanı yazıcıları yanında hizmete mahsus
neferler, kendisinin şahsına mahsus 7-8 tane nefer. Bir zabitan teşkilâtında bu arz atiğim 7-8 nefer istih-
dam olunuyor ki, dahilde istihdam olunan neferlerin mecmuu, bendenizce elli binden aşağı değildir. İşte
bütçeyi kabartan esbap ve avamilden birisi de budur.
Sonra bu zevattan, meselâ ikinci sınıf ihtiyat zabitanından gayri müsellâh olan var. Bendeniz bilemi-
yorum; gayrı müsellâh bir ihtiyat zabitinin istihdamına ne lüzum var? Cepheye sevk edemeyiz, dahilde
buna iş arayacağız. İhtiyat zabitidir. Bunu istihdam için behemahal ona iş arayacağız. Binaenaleyh buna iş
bulunuyor ve yerleştiriliyor. Hatta bir tanesini söylemişlerdi, baytar ihtiyat zabiti, bir defa celbedilmiş, ci-
ğerinde verem şüphesi olduğundan dolayı kendisini geri Düzce’ye göndermişler. Tekrar celbedip muayene
etmişler, yine hasta olduğu halde Daday’a inzibat zabiti olarak göndermişler. Binaenaleyh bu gibi ikinci
sınıf ihtiyat zabitlerinin orduda kalmasına katiyen lüzum yok. Biz bunları tenkis edeceğiz, dediler. Bunlar
için verilen emri bendeniz tetkik ettim. Orada altı esbap sayıyor. Artık yerinden kalkamayacak derecede
malul olursa, o suretle olanlar tecil ediliyor ve o suretle gayri müsellahadan olanlardan terk olunuyor. Fa-
kat asıl hizmeti hafif olanlar vazifede ipka ediliyor.
Sonra efendim, bu ihtiyat zabitleriyle münasebetleri olmak üzere iki adet ihtiyat zabit talimgahı var.
Birisi burada, birisi de zannederim Sarıkamış’ta yahut Şark cephesindedir. Buralara alınan efendiler Harbi
Umumî senelerinde yirmi yedi yaşını geçmemiş olan 302 tarihinden aşağı olanları almamışlardır. Harbi
Umumî bidayetinden şimdiye kadar yedi sene geçtiği halde şimdi ihtiyat zabit mektebinde, hatta benim
dairei intihabiyemde üç sene evvel kaymakamlık etmiş 40 yaşında bir efendi bugün talimgahtadır, staj
görüyor. Şimdi efendiler 40 yaşında bulunan bir efendiyi ihtiyat zabiti çıkarıp nereye göndereceğiz? İhtiyat
zabit mektebinden çıkar çıkmaz takım kumandanı olacaktır. Binaenaleyh bu, cephelerde sipere girecek-
tir. Zannederim ki; 40 yaşında bulunan bir Efendi’nin sipere girmesine imkân vardır diye söyleyebilirler.
1-2’nci maddeler hakkında benim kanaatim budur. Dahilde müstahdem 5-6 bin zabitin maaşları ve bun-
ların istihdam edildikleri hizmetler, bu bütçe için bir bâr oluyor. Bendenize kalırsa bunu taksir etmeli
ve bunu buradan haddi asgariye indirmek çaresini bulmalı ve bu suretle tasarruf icrası mümkündür ve
evvelce de öyle demiştik, yapılmamıştır.
Üçüncü madde; burada hali hazırda lüzumu olmayan menziller lağvedilerek bunlara merbut nakliye
kollarının cephelere verilmesi. Filhakika kısmen yapılmış ve cephelere verilmiştir. Salâhattin Beyefendi de
bize o suretle malumat vermişlerdi, bunu geçiyorum.
Aşağıda, Adana havalisinde tevessü eden teşkilâtın asgari dereceye tenzili. Efendim Adana havali ku-
mandanlığı teşkilâtı için encümende bendeniz ısrar etmiştim. Adana’ya Muhiddin Paşa gönderildiğinden
bu yana adeta büyük bir cephe teşkilâtı yapıldı. 300 kadar zabit oraya yerleşti, mütemadiyen de oraya gi-
diyordu… Bilahare. Encümen şeysi üzerine bendeniz Encümende bütün, bütün tenzilini teklif etmiştim.
Fevzi Paşa Hazretleri asgari dereceye indiririz demişlerdi, yapmışlar. Bunun da kadrosuna bendeniz şey
ettim. 137 zabite indirilmiştir. Efendiler bilmem Adana Mebusu Beyler buradadır. Adanalılar, memleketi
için mücadele ettikleri zamanlarda oraya göndermek için beş, on zabit bulunamamıştı. Arkadaşlarımız
vardır. Adanalılar memleketi için mücadele etmek istedikleri zaman beş veyahut on zabit bulamadan gön-
derelim.25 Adana’dan geçtiğim zaman. Adanalılar bana şikâyet ettiler. Dediler ki; biz harp ettiğimiz zaman
zabit bulamadınız, bugün buraya üç yüz zabit göndermişlerdir. 130 zabit değil. 30 bile fazladır. Yalnız
hududu muhafaza etmek için fırka ve o fırkaya mensup zabitan bulunması kâfidir. Orada Adana havali
kumandanlığının vücuduna lüzum yoktur. Muhiddin Paşa orada otursun, maiyetinde de beş on zabit bu-
lunsun, diğerlerinin istihdamına hacet yoktur.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Elcezire cephesine lüzum var mı?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Ona da geleceğim aşağıda vardır.
– 596 –
Sonra efendim; Ankara kumandanlığı teşkilât ve kadrosunun haddi asgariye tenzili ve efrat ve hayva-
natın haddi nizamiye indirilmesi. Aramızda kararlaştırılan beşinci madde de budur. Burada levazım teş-
kilâtı hakikaten kaldırıldı, öteki levazıma nakledildi. Bunda bir faide görmedik. Fakat Ankara kumandan-
lığından kaldırdık. Burada benim en ziyade nazarı dikkatime çarpan efrat meselesidir. Bazen diyorum ki;
Heyeti Celilenizin içerisinde nazarı dikkati celbedilmemiş bir arkadaşımız yoktur. Geçen de Maliye Vekili
Beyefendi Encümende idi. Haziran zarfında buradaki efradın masarif ve iaşesinin 17 bin lira olduğunu
söylediler. Bendeniz Ankara içerisinde 17 bin efradın beslenmesinde bir mana göremiyorum. Deniliyor
ki; Ankara sevkiyat merkezidir. Taşradan sevkiyat yapılıyor, buraya geliyor, buradan Garp cephesine gidi-
yor. Bu olsa olsa yevmiye beş, on bin olabilir. Bunun kısmı azamı lüzumsuz olarak hizmetçilikle meşgul
oluyor. Hükûmet bunlara boş yere para veriyor. Ankara kumandanlığının teşkilâtı tenzil edilmelidir. Efrat
miktarı da haddi asgariye indirilmelidir. (Merkez kumandanlığı varken Ankara kumandanlığına ne lüzum
vardır sesleri) Bugün Ankara şehrinin içinde efradı askeriyenin hizmetçilik yüzünden ne kadar dağılmış
olduğunu, zannederim hepiniz, biliyorsunuz. Bu maddede tasarruf imkânı vardır ve mühim bir tasarruf
yapılabilir.
Altıncı madde efendim; mazbatamızda arz ettiğimiz şeylerden altıncı madde tamiratla meşgul olma-
yan amele taburlarının lağvı ve efradının muayyen müddet dahilinde mezun addi. Bu suretle hem tasarruf
icrası ve hem de müecceliyeti askeriye vergisine tabi tutularak varidat temini; bunu vaid buyurmuşlardı.
Hakikaten dokuz bin nefere varmış olan zannederim tabur itibariyle 23 taburdur. Amele taburları hâlâ
yerinde duruyorlar ve iaşe ediliyorlar. Güya Nafıa Vekâleti bunları ben nafıa işlerinde istihdam edeceğim
demiş ve üzerine almış, fakat nafıanın bütçesinde buna karşılık sarf edecek parası yok. Müdafaai Milliye
Vekâleti hâlâ bunları besliyor ve eskiden yine hiç olmazsa iş görüyordu. Bugün bütün bütün boş duruyor.
Hatta geçen gün Sivrihisar’a giden bir arkadaşımız söylüyordu. Bin kişilik bir amele taburu kürek vesaire
olmadığından dolayı boş duruyorlar. Ellerini bir işe vurmuyorlar, bekliyorlar. Bu amele taburlarını bütün
bütün dağıtmak lâzımdır. Müdafaai Milliye Vekâletinin amele taburları için para sarf etmesi katiyen doğru
değildir. Kendilerini kadrodan çıkarmıştır. Hâlâ duruyor, henüz, tahtı silâha alınmamış olan bazı menatık
efradının bir ay daha tahtı silâha alınmaması idi. Adana havalisinde birkaç ay tecil ettiler. Fakat şimdi lü-
zum üzerine alıyorlar, icabatı askeriyeden olduğundan dolayı tabii ona karşı bir şey diyemeyeceğiz.
8’nci madde olarak teşkilâtı bahriyede tasarruf icrası Encümeniniz teşkilâtı bahriyedeki masarifi de
fazla görüyor. Bunda da tasarruf imkânı vardır. Hatta bu halde kalsa bendeniz ona da bir dereceye kadar
razı olacağım. Fakat mütemadiyen geliyor. Hatta ciheti berriyeden de geliyor, yalnız ciheti bahriyeden
değil. Zabit ne ise; zabite ihtiyaç vardır. Ümera geliyor, üç dört tane ümera kendilerine teklif olunan vezaifi
kabul etmediler, geri gittiler. Kimseye yar olmadılar. Fakat bahriyeden gelenler kaktılar. Bizden muvazene
encümeninden bunun için harcırah istediler. Biz vermedik. Fakat bilmem, tabiî harcırahlarını almışlardır
ve gitmişlerdir.
9’ncu madde olarak Elcezire ve Şark cephelerinde tadilât icrası. Elcezire ve Şark cepheleri, bendeniz
öyle zannediyorum ki bu cephelerdeki yapılan masarif pek fazladır. Bendeniz yalnız Elcezire değil, bütün
memleketin masarifatında tasarruf icrasını mümkün görüyorum. Yalnız Garp cephesini beslemek ve onu
yaşatmak için. Efendiler geçen gün Maliye Vekili Bey bir hakikat söyledi. Kendi yağımızla kavrulmalıyız
dediler. Bunun manasını bazı arkadaşlarımız sorduğu halde izah buyurmadılar. Onu bendeniz izah ede-
yim. 25 milyon açık vardır, bu açığı Maliye Vekili Beyefendi tedeyyün etmek istiyorlar. Yani; deyin olarak
kalsın diyorlar. 25 milyon lira dört aylık bir masariftir. Teşrinisaninin iptidasında maliyenin kapılarını
kapayacağız demektir. Efendiler bu vaziyette iken bendenizin düşüneceğim, bugünkü vatanın müdafaa
kapısı olan Garp cephesidir. Ondan başka hiçbir şey düşünmek doğru değildir. Onun haricinde yapılan
israfat hakikaten memleket için bir yaradır. Ordunun zafiyetini bâdi olacak bir şeydir. Binaenaleyh ben-
deniz bu ordunun haricinde yapılacak masrafların zaruri olanını yapmak taraftarıyım. Binaenaleyh gerek
Şark cephesinde ve gerek Elcezire cephesinde, velhasıl dahilde yapılan masarif, ordunun kuvvetini tenkis
eder. Bendeniz ordunun kuvvetini tenkise katiyen taraftar olamayacağım. Hepimizin maksadı içtimamız
düşmanı atmak, vatanı kurtarmaktır. Binaenaleyh bütün paramızı orduya hasretmeliyiz. Dışarıda yapılan
israfat orduya karşı adeta memleketin harabisini mucip bir haldir.
– 597 –
Şimdi bendeniz netice olarak şunu arz etmek isterim ki; burada Heyeti Celileniz bu meseleyi madde
madde tetkik ederek birer birer hesap edip tenzil etmek imkânı dahilinde değildir. Heyeti Celile burada
günlerce bu işle meşgul olacaktır. Eğer Heyeti Celileniz, arz ettiğim mesaili tasvip buyurursanız Encümene
iade buyurunuz. Encümen de bunu arz ettiğim tadilât ile Heyeti Aliyenize arz ve bu suretle beş altı milyon
tasarruf ile bütçeyi Heyeti Celilenize getiririz.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Müsaade ederseniz bir şey sual edeceğim. Ali Cenani Bey
şimdi sizin, şu bulmuş olduğunuz şeylerden ne kadar faide hasıl oluyor.
ALİ CENANİ BEY — Beş, altı milyon tahmin ediyoruz.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Demek ki 56’dan tenzil olunacak, yoksa yukarıdan mı geliyor?
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Hayır efendim; 5-6 milyon, 56 milyondan tenzil edilecek.
REİS — Efendim şimdi şu meseleyi halledelim. Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Bey’in bir teklifi
var, onu halledelim. Ondan sonra bütçeyi eğer müzakere edeceksek, herkes sözünü söylesin. Fakat şu, bir
tekliftir, reye konması lâzımdır, zaruridir. Kabul edip, etmemek Meclisin reyi iledir.
ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Mütekabilen Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri’ni de dinleyelim.
KÂZİM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim; Ali Cenani Beyefendi’nin raporundaki
maddeler, esasen daha evvel nazarı dikkate alınmış ve bu rapordaki maddeler üzerine Muvazenei Maliye
ve Müdafaai Milliye Encümeninden arkadaşlar intihap edilmiş, bir heyet teşkil edilmiş ve bu heyet mü-
temadiyen Ramazan’da meşgul olmuş ve dün arz ettiğim neticeyi meydana getirmiştir. Bu maddelerde
hemen yeni denecek bir şey yoktur. Ali Cenani Bey’in yapılmamıştır, dediği şeyler, hakikatte yapılmıştır,
hepsi olmuştur. Hangilerinin yapılıp, yapılmamış olduğunu müsaadenizle söyleyeyim.
Ali Cenani Beyefendi buyuruyorlar ki; daha üç bin zabit tasarruf etmek imkânı vardır. Garp cephesi-
nin kuvvet ve kudreti hazırasını ve silâh kuvvetini muhafaza edebilmek şartıyla, iki, üç bin zabit tasarrufu
katiyen sabit ve mümkün değildir.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntab) — Bendeniz, Garp cephesine söylemiyorum Paşam, oraya dokun-
muyorum.
KÂZIM PAŞA (Karesi) (Devamla) — O cephenin yaşayabilmesi ve o cephenin idamei hayat etmesi için
bunun gerisindeki hidematın vücuduna lüzum vardır. Bu hidematın asgari bir kuvvetle, asgari bir miktarla
temini çare düşünülmüş ve bu netice hasıl olmuştur. Her kasabada müteaddit şubeler, müteaddit inzibat
zabitleri kalmamıştır. Her kasabada müteaddit şube zabitleri yoktur. Her kazada şube zabitanı olarak, yal-
nız bir şube kâtibi reisin yedine bırakılmış ve diğer zabitanın bir kısmı tekaüde irca edilmiş ve bir kısmı da
cepheye gönderilmiştir. Hiçbir kasabada, Ankara gibi, Konya gibi, Mersin gibi, İnebolu gibi büyük mer-
kezlerden gayrı, hiçbir yerde merkez kumandanı, inzibat zabitanı ve merkez kumandanlığı teşkilâtı yoktur.
HALİL İBRAHİM BEY (Antalya) — Antalya’da..
KÂZIM PAŞA (Karesi) (Devamla) — Antalya mühim bir mevkidir. Oraya bazı vapurlar geliyorlar, öte
beri çıkarıyorlar. Orada yalnız bir inzibat zabiti vardır.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Ahzı asker kalem teşkilâtı...
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Ahzı asker kalem riyasetlerinden dokuz tanesi lağvedilmiş ve bunlar bir-
leştirilerek daireleri tevsi edilmiştir. Ufak merkezlerde inzibat zabiti teşkilâtı esasen yoktur. Bu teşkilât ne
kadrosunda vardır ve ne de başka şeysinde mevcuttur.
MİTHAT BEY (Mardin) — Elcezire cephesinde mevcuttur.
KÂZIM PAŞA (Karesi) (Devamla) — Elcezire nin her tarafında bu teşkilât mevcut değildir. Ahzı asker
şubesi zabiti orada inzibatı askeriyeye nezaret eder. Evvelce oralarda tetkiki hüviyet teşkilâtı vardı. Bunları
lağvettik, bunlar kalmamıştır.
MİTHAT BEY (Mardin) — Hepsi duruyor.
– 598 –
KÂZIM PAŞA (Devamla) — İşte bu tasarrufattan, bu şeylerden sonra, en son hasıl olan şekil üzerine
mezuniyet suretiyle 1200-1300 zabit geri çıkarılmıştır ve işte bunun üzerine iki bin zabit cepheye gönde-
rilmiştir. Yeni gelen zabitan meselesini de arz edeceğim. Gayri müsellâh ihtiyat zabitanına lüzum yoktur,
buyuruyorlar. Nakliye kolları ve bunlara mümasil hidemat, gayri müsellâh zabitana ait hidemattandır.
Yüzbaşıdan başka rütbede zabit kalmamıştır. Bunların içinde hidematı sabite raporları olanları doktorlara
muayene ettiriyoruz. Evvelâ en birinci derecede, en fazla malul olanlarını, hidematı sabite raporu olanla-
rını memleketlerine terhis ediyoruz. Tedricen yapılmakta olan teşkilât eğer daha ziyade zabitin terhisine
imkân bırakırsa, yine bu suretle malûl olan, hidematı sabitesi bulunanlardan terhis olunacaktır. Bunların
miktarının da tenzil edilmiş olduğunu ayrıca arz edeceğim. Seferberlik umumî olduğu için Vekâlet, her
senenin efradını tahtı silâha davet etmek mecburiyetindedir. Bir sene davet etmek diğer sene bunları bı-
rakmam doğru değildir. Fakat bunlardan kıtaatta hizmet edemeyecek olanlardan, vücudundan istifade
edilemeyecek olanlardan terhis ediyoruz. Zaten arz ettiğim gibi, bunlar hakkında da o suretle seyyan bir
muamele yapmak daha iyidir. Bu suretle bırakmak muamelâtta karışıklığı mucip olur. Geri teşkilâtta altı
bin zabit yoktur. Geri teşkilatındaki efrat miktarı bile bunun iki mislinden fazla değildir.
Adana havalisi kumandanlığında bidayeten teşkilât yapıldı ve orada teşekkül edecek kuvvetler, orada
bir vazife deruhte eder mülâhazası ile bir kolordu mahiyetinde tutulmuştu. Fakat bilahire oralarda böyle
büyük bir kolordu teşkilâtına lüzum hasıl olmadı. Bu lüzumsuzluk üzerine kolordu teşkilâtı lağvedildi, o
havali teşkilâtı lağvedildi. Havali kumandanlığının maiyetinde yalnız üç şube kalmıştır. Erkânı Harbiyesi
vesair teşkilâtı mülgadır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntab) — 137 zabittir, paşam.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim 137 zabitin hepsi havali kumandanının doğrudan doğruya em-
rinde olan zabit değildir. O havalinin ihtiva ettiği mıntakada ahzı asker teşkilâtı vardır. O havalide yeni
teşekkül etmiş kıtaat vardır ki; Garp cephesine iltihak ettiler. O havalide topçu taburları vardı, Garp cephe-
sine iltihak ettiler. Orada menzil teşkilâtı vardır. Bütün bunlar, Adana havalisi kumandanlığının, yani Mu-
hiddin Paşa’nın şahsının şeysine tahsis edilmiş değillerdir, o havalideki teşkilât içindir. Teşekkür olunur ki;
bu işi o otuz zabitan temin edebiliyor ve hem menzil ve hem de şube vazaifine hem de o memlekette inzi-
batı askerî vazifesini bir kişiye vermek suretiyle işler yapılıyor. Ama şube teşkilâtı... Bu filân vasi teşkilâta
lüzum var mıdır, yok mudur? Efendiler yine kanunlarımızın istinat ettiği esasat ve teşkilâtta bunlar mevcut
idi. Kavanini askeriyemizi tadil etmeksizin bu teşkilâtı lâğvetmek imkânı yoktur.
MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKİLİ KAZIM PAŞA — Ankara kumandanlığı meselesi; Ankara kumandan-
lığı teşkilâtı esasen bir fırka karargâhı teşkilâtı idi. Fakat kumandanlığın emrinde birçok kıtaat müessesat
ve geniş birçok teşkilât vardı. Müessesat vesaire bu gibi kendisine ait olmayan şeyler, Ankara kumandanlığı
emrinden alınmış ve karargâhından levazım şubesi, riyaseti çıkarılmıştır ve karargâhında daha diğer ta-
dilât ve tasarrufat da yapılmıştır, birkaç zabite inhisar ettirilmiştir. Ankara kumandanlığı karargâhı, meselâ
şimdi maiyetinde kıtaat vardır, bu kıtaatın muamelâtı ve sonra divanı harplerin mercii olmak itibariyle,
mehakim şubesi...
İBRAHİM BEY (Mardin) — İki kumandan bir yerde nasıl olur?
KAZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) — (Devamla) — Efendim; malum ya bir yerde icabında on
tane de kumandan olur. Fakat bu kumandanlardan, biri diğerinden küçük olur veyahut biri diğerinin
mercii olur. Ankara kumandanlığının buradaki vazifesi bir inzibat vazifesidir. Fakat yarın cephede lâzım
olursa, cepheye gider ve cephede vazifesini ifa eder. Onun maiyetinde bulunan merkez kumandanının
vazifesi doğrudan doğruya şehrin inzibatını temindir. Yalnız bir merkez kumandanı kifayet eder derseniz,
yalnız bir merkez kumandanı bir neferi divanı harbe bile veremez. Elimizde kanun ve usulümüz burada
bir neferi divanı harbe tevdi etmek ve divanı harp kararının tasdiki hakkı doğrudan doğruya bir fırka ku-
mandanına bu salâhiyet verilmiştir. Ben de tasdik edemem. Burada bir nefer divanı harbe verilirse onun
evrakını buradaki fırka kumandanının salâhiyetini haiz olan zat tasdik eder ve onun evrakı Garp cephesi-
ne gider ve orada tetkik edilir. Bendeniz de kabul ederim, onun için burada, yani bir fırka kumandanlığı
salâhiyetini haiz bir makam var. Merkezin işleriyle iştigal ettireceği bir adam tabiî olacaktır. Yani ismimi
– 599 –
isterseniz, Ankara kumandanı demeyiniz, başka bir isim deyiniz. Fakat o hizmet lâzımdır. Merkez kuman-
danı derseniz yine o salâhiyetle iş görecektir. İş isimde değildir. Merkez kumandanı muavini diyeceksiniz,
yani ismini tebdil etmekle iş dönmez.
İBRAHİM BEY (Mardin) — İkisi, bir teşkilâtla olur.
KAZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) — (Devamla) — Sonra Ankara kumandanlığının emrinde
on yedi bin nefer olduğu buyuruluyor. Merkez Ankara kumandanlığında şimdiki halde on yedi bin nefer
kalmamıştır. Ankara kumandanlığının kendi kuvvetinin ne olduğunu arz ettim.
Sonra iaşe kuvveti, yani Ankara’daki iaşe kuvveti bugün on yedi bine değil, on iki bine bile vasıl olmaz.
Bunlar hastane hademeleri, efendim birkaç tabur var. Meclis taburu, merkez taburu, süvari kıtaatı, hizmet-
kâr vesaire, vesaire. Bütün bunlar işte bu mevcudun dahilinde kalmıştır ve inhisar ettirilmiştir. Şubesi, as-
keri efradı budur ve bunun da tadilini yine bu hususta hem salâhiyettar hem müdrik olan arkadaşlarımızla
görüştük. Ancak bu kadar tenzil edilebilmiştir.
Amele taburları meselesine gelince: Hakikaten Müdafaai Milliye bütçesine büyük bir bârdır ve bun-
ların meydana getirdikleri iş, kendilerine sarf ettikleri iş ile mütenasip olmuyor. Bunun için düşündük
ki: meselâ burada Hristiyan efrat var, bunları yani şimdi bazı memleketlerde Hristiyan efradı alma İslâm
efradı al, fakat İslâmlar rencide oluyorlar. Mecburi alınmış ve bunların hepsi vaktiyle alınmıştır. Masraf-
ları hakikaten meydana getirdikleri işten fazladır. Düşündük dedik ki bunları memleketlerinde bıraka-
lım. Hristiyan efradı ne yapacağız? Sonra bunların kendi sinninde bulunan, emsali cephede harbediyor.
Müslümanların sinninde bulunan neferler de cephede muharebe ediyor. Beriki tarafta bulunan kayırılmış
olduğu için terhis edilip evine gitsin. O vakit cephedeki askerler burada onu işitince müteessir olur. Bütün
bu müşkilâtı düşünerek ve iktiham ederek, hem cephede fena bir tesir yapmamak ve hem de bu masraftan
kurtulmak ve hem de bazı yerlerde öyle yollar vardır ki; bu yollar sırf nakliyatı askeriye için muhafaza edil-
mesi zaruridir. Ahalinin nakliyatının muhafaza edilmesi için de zaruridir. Meselâ şurada Kastamonu-Bolu
üzerinde bir köprü var, bu yıkılırsa hem askerî noktai nazarından fena hem de mülki noktai nazarından fe-
nadır. Nafıa Vekâleti bu yolları yapsın dedik. Nafıa Vekâletti dedi ki; amele taburlarını bana verin, ben ken-
di bütçeme alır ve beslerim, dedi. Biz buna müteşekkir kaldık ve 15 hazirandan itibaren onlara verilmesini
Maliye Vekili ile de görüştük ve Müdafaai Milliye parasından bunlara verilen iaşe meblâğı Nafıa bütçesine
ilâve edilecek ve Nafıa Vekâleti bunların istihdamına lüzum görmezse, bütçesini kabartırsa, onlara mezu-
niyet verilecektir. O vakit de bunun şeklini ona göre düşünmeğiz. Meselâ bunların içerisinde genç efradı,
cepheye sevk edeceğiz. Cephedeki ihtiyarlarına izin verir ve böyle sıradan tamamiyle çıkarırsak tesavi ol-
maz. Onun hem tevellüdü cephede kalırsa iyi tesir bırakmaz. Binaenaleyh bunların gençleri cepheye gider.
İltihak eder ve cephede en ihtiyar efrada mezuniyet verilir. Bu suretle hem muamelenin intizamı muhafaza
edilir hem de bu yolsuzluğa ve amele taburlarına mahal kalmaz. Mesele budur.
Teşkilâtı bahriyeyi buyurdular: Teşkilâtı bahriyeyi esasen bütçesinde ayrıca müzakere edeceğiz. Fa-
kat esasen bahriyemizin hali hazırı sahillerin muhafazasına bile kâfi miktarda değildir. Bu, cümlenizin
malumudur. Yalnız bahriye teşkilâtımızın İstanbul nakliyatında -ki bizim hayatımız mertebesinde olan
İstanbul nakliyatında- fevkalâde gayret ve himmeti vardır. Bugün bahriye zabitanının bir senede alacağı
parayı, sizi temin ederim ki; yalnız bir defadaki nakliyatları ile kamilen temin etmişlerdir. Yani meselâ; bu
sene onlara iki bin lira verilecekse, emin olunuz onların bizim memleketimize getirdikleri topların dörtte
birini para ile alsak o masrafın iki misli tutar. Yalnız bu kadarcık bir şey için bu heyeti besliyoruz. Bahusus
diğer sahillerde bazı hidematı da ifa ediyorlar. Sonra bir bahriye teşkilâtıdır ki; devletin muhtaç olduğu ve
muhafaza etmek zaruretinde olduğu bir teşkilâttır. Yarın, o bir gün, inşallah bu halde kalmayacağız, tabiî
diğer teşkilâtımız tevessü edeceği gibi bahriye teşkilâtı da artacaktır.
İstanbul’dan gelen berri zabitan için buyuruyorlar. İstanbul’dan dört aydan beri ümera sınıfından hiçbir
fert Anadolu’ya girmemiştir ve tuttuğumuz usul de budur. Hatta ufak rütbeli zabitandan bile cephede bil-
fiil ifayı hizmete kadir olanlar gelebilir diye bir şey vardır ki; bu, cephenin gerisinde gayri müsellah vesair
hidemata gelecek olanlara şâmil değildir ve bundan da ancak elli kişi gelmiştir. Ümera sınıfından herhangi
sınıf olursa olsun hiç kimse getirilmemiştir. Bunu geçende de kürsüde bilmünasebe arz etmiştim, yoktur.
– 600 –
Yani kim vardır diyorsa ben diyorum ki, yoktur. Gelen ve gelip tavzif edilen büyük rütbedeki zabitanın
olmadığını iddia ediyorum.
Garp cephesinden gayri bütün askerî teşkilâtın kaldırılması ve bütün mesainin Garp cephesine inhisar
ettirilmesi buyuruluyor. Efendim, zaten bütün mesai Garp cephesine inhisar etmiştir ve bugünkü besledi-
ğimiz kuvvetin, hatta dörtte üçünden fazla miktarı Garp cephesindedir.
Şark cephesi var ki; ora da büsbütün ihmâl edemeyeceğimiz bir vaziyettedir. Her gün bir türlü mesele
çıkıyor, her gün bir şey olmak ihtimali var. Henüz bir Ermeni kütlesi orada hazır bekliyor. Binaenaleyh
orada lüzumu kadar asker bırakmak icap ediyor.
Elcezire cephesine lüzum yoktur denemez. Orada ihtiyaç yoktur denemez. Çünkü karşısındaki düş-
manın ne vaziyet alacağı belli değildir. İngilizlerin ne yapacağı malum değildir. Revandiz cihetlerinde
geçende bir müsademe oldu, propaganda yapıyorlar, İran dahilinde faaliyette bulunuyorlar, aşairi teşvik
ediyorlar. Nasıl kuvvetsiz bırakalım? Buna hiç imkân yoktur. Fakat bunların hali hazırdaki vaziyetlerine
ve bütçemizin hali hazırına binaen mevcutlar asgari lâyetenabiye inmiştir ve mütemadiyen bu mevcutla
idare edemeyeceklerini söylüyorlar.
İBRAHİM BEY (Mardin) — Paşa Hazretleri Elcezire’de ne kadar asker var.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Sonra sorarsınız efendim. Bilenlerden sorar ve
öğrenebilirsiniz.
Binaenaleyh Garp cephesinden gayri teşkilâtın tamamen kaldırılması, onun geri hidematının lağvı
demektir. Bir uzvun yaşayabilmesi için onu beslemek, onu geriden askerle, zabitle takviye etmek lâzımdır
ve fakat bunu dediğim gibi, asgarî bir mahiyette, asgari bir miktarda temin etmek hususu düşünülmelidir
ki; Meclisi Âlinizin bana tevdi ettiği vazife de budur. Benim de yaptığım budur efendim. Arkadaşımızdan
sual sormak isteyenler varsa sorsunlar efendim.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Efendim buyuruluyor ki; hiçbir vazifeye ümera getirilmemiştir.
Bizim yeni teşkil edilen tetkiki hesabat komisyonu kumandanlığı riyaseti var ki; bu mâhza Asım Bey’i
kayırmak için teşkil edilmiş bir vazife değil midir, yani bunun vazifesi nedir?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Bu zat daha bundan altı, yedi ay evvel İstan-
bul’dan buraya davet edilmiş ve Müdafaai Milliye bunu muamelâtı hesabiyenin tanzimi için davet etmiş
ve ben buraya vekâlete geldiğimin birinci, ikinci günü idi ki; o da buraya gelmiş bulunuyordu. Yani Ana-
dolu’ya gelmiş bulunuyordu. Buraya geldiğinde bu vazifeyi deruhte etti ve şimdiye kadar da bu vazife ile
meşguldür. Mamafih bu hesabatı ikmâl ettikten sonra ona yeni bir vazife verilecektir.
HAFIZ HAMDİ BEY (Biga) — Paşa Hazretleri memaliki meşgule tetkiki efrat komisyonu diye bir lev-
ha görüyorum. Bu nedir, bunu ahzı asker şubeleri yapamıyor mu?
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Muhasebatı Umumiyenin vazifesi nedir şu hâlde? Mademki tet-
kik, tevhidi hesabat kumandanı bu vazifeyi yapacak, muhasebatı umumiyenin vazifesi nedir?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Şimdi efendim, malumu âliniz, kıtaatta yeni
usul muhasebeye göre kıtaatta ilk teşkilât henüz başlamıştır. Bundan birkaç ay evveline kadar tabur kasa-
ları mevcuttu, bu teşkilât tedrici bir surette fırkalara girmiştir. Hatta birçok kıtaların da muhasibi bile yok-
tu. Divanı Muhasebat yalnız cephe ile muamelâtını yapardı ve bu hesabat tedrici surette fırkalara girmiş
ve bu suretle taburların kasaları lağvedilmiştir. Bu taburların birçok hesabatı vardır. Birçok muharebeler
olmuş, uhdelerine birçok hesabat geçmiş ve muhasebat encümeni zaten bu vazifeyi deruhte ettiği zaman
bu hesabatı tetkik edecek bir halde değildir. Şimdi tetkik ve tevhidi hesabat komisyonu bunu deruhte edip
meydana getirdikten sonra, bunu muhasebat dairesi tabiatiyle deruhte edecek. Fakat henüz deruhte ede-
cek kadar kıtaat muamelâtına nüfuz etmemiştir. Ancak bu zamana kadar teşkilât tabiî muhafaza edilecek.
Çünkü memlekete bu teşkilât yeni girmiştir.
HAMDİ BEY (Biga) — Efendim bir levha görüyorum; memaliki meşgule tetkiki efrat komisyonu na-
mıyla...
– 601 –
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bunu zait mi görüyorsunuz?

HAMDİ BEY (Biga) — Tabiî zaittir, bu vazifeyi ahzı asker şubesi yapar.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Müsaade buyurun, o komisyon iki zabitten mürekkeptir. İsterseniz kaldı-
ralım. Fakat düşmanın tahtı işgalinde bulunan yerler ahalisinden bir kısmı kıtaata gelmiş, henüz kıtaatta
bulunuyor. Bir kısmı henüz memleket dahiline gelmiş hiçbir tarafta kaydı olmadığından askerden kur-
tuluyor, şuraya, buraya, ta uzaklara gidiyor. Memlekette bulunanlardan bir kısmı şehit oluyor, bir kısmı
zayi oluyor, bir kısmı firar ediyor. Şubelerde hiçbir yerde kaydı yoktur. Yarın öbür gün inşallah memleket-
lerimizi istirdat ettiğimiz zamanda, bunun anası, babası kendi oğlunun ne olduğunu bilmesi iktiza eder.
Cephe seyyar olduğundan şube bu gibi efradın muamelâtına bakamaz. Sonra geriye dağılmış. Elcezire
cephesine girmiş efrat vardır. Şube bunların muamelâtını bulamaz. Sonra ileriye doğru inşallah hareket
yaparsak oralarda hiçbir teşkilâtımız yoktur. Fakat birçok efrat, kimi hali firarda kalmış olur. Binaenaleyh
orada derhal yeni bir teşkilâta başlayabilmek için, bütün mesaili başlı başına takip ve tedvir edecek böyle
bir şube teşkil edilmiştir, bundan dolayı buna lüzum görülmüştür.
BAHRİ BEY (Yozgat) — Paşa Hazretleri, bağlarda üç binden ziyade asker çalıştırılıyor, bunlar ne he-
saba çalışıyorlar?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bağlarda amele çalışıyor.
BAHRİ BEY (Yozgat) — Hayır efendim, amele taburları değil. İslâm askeri hatta yedlerinde silâhları
da var.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet müsellâh kıtaat vardır. Kendi ikametgâhları civarında tabiî kendi
iaşeleri için onlara müsaade ediliyor, hatta tarla da ekmişlerdir. Sebze de ekerler ve onu alır yerler. Çünkü
bunun tamamiyle para ile tedariki kabil değildir. Böyle ikametgâhları civarını tamir, imar ederler, tarla da
ekerler, vesaire şeyleri yaparlar.
BAHRİ BEY (Yozgat) — Başkaları için.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Başkaları için yapmaları memnudur.
BAHRİ BEY (Yozgat) — Keçiviran bağlarında bir de tavuk karargâhı vardır, o ne? (Handeler)
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Tekâlifi Milliye Komisyonu lağvedildiği halde...
REİS — Beyefendiler müsaade buyurulursa dinleyelim. Böyle olursa bu sual kapısı kapanmaz. Sual
soracak olanların isimlerini yazalım.
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Sualim yarım kaldı.
REİS — Efendim Muvazenei Maliye Encümeni bir teklif yapıyor, bu teklif ya kabul edilecek ya reddolu-
nacak. Bu teklife dair Salâhattin Beyefendi izahatta bulunacak. Şu izahatı dinleyelim, reye koyalım.
Salâhattin Bey; söz sizindir, buyurun.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Filhakika boşuna bizi dinliyorsunuz. Fakat ortada bir zaruret vardır.
Mamafih arzu ederseniz ben çekilir giderim. Ben Heyeti âliyenizin nam ve hesabına çalışıyorum. Yani
birçok arkadaşlarımızın askerî bütçesi hakkında, pek çok şeyler soracaklarını biliyorum ve herkes arzu
ettiği şeyi sorsun cevap verelim. Mevzubahs olan mesele, Ali Cenani Bey biraderimizin geçenlerde verdiği
takriri tekrar çıkıp söylemesidir. Kendileri buyurdular ki; bütçelerde, yani Muvazene Encümeninin hali
malî hakkındaki bütçesinde, askerî masraf bütçesinde 5-6 milyon kabili tasarruftur, dediler ve Encümende
hepimiz bu tasarrufu yapmaya karar verdik. Vekilleri çağırdık görüştük ve bu nikat üzerinde müttehidi
fikir kıldık ve dairelerine gittik, bu 5-6 milyon liralık tenkisatın esbabını aradık ve bulduk. Şimdi bu, ya-
pılmadı diyorlar. Doğrudur, yapılmadı. Bendeniz de bunu arz ediyorum. Bu, yapılmadı. Şimdi Encümene
bütçesini tekrar aldırıp, Encümen ne yaptıracak? Nıkat muayyendir, bir kere yapılamamasındaki esbap
nedir? Efendiler, ordunuzun mevcudiyetinin tezyidini istiyor musunuz, ordu şu hâlde kalacaktır, diye bir
karar verecek misiniz, veremeyecek misiniz? Mesele buradadır. On defa Encümene gitsin, gelsin mesele
budur. Yani esas meseleyi söylemiştim. Bilhassa dün burada hafi celsede... bu, herhalde hafi celsede konu-
– 602 –
şulacaksa memleketin -askerî noktai nazarından- siyasetini düşününüz, konuşunuz. Efendiler sekiz zabiti
filân yerden filân yere kaldırmakla ıslahat olmaz. Çünkü mevcuttur, nerede olsa parasını vereceksiniz. Bu
memleketin bu zamana kadar elinin altında kalmış olan zabitanı aşağı, yukarı ya cephede ya geride istih-
dam ediliyor. Onun maaşı yine verilecektir. Binaenaleyh bu, idare ve ehliyet üzerinde yapılan itirazdır, yani
idareye olan itirazdır. Ben diyorum ki; bunun ortada esaslı bir mesele vardır. Evvelâ bakın onu halledin,
çünkü o mütemadiyen durmakla memleketin bütçesi üzerine bâr oluyor.
Sonra halledeceğiniz mesele; şimdiye kadar taarruz yapılmamışsa ve bir seneden beri taarruz edecek
bir vaziyete getirilmemişse esbabı nedir? Bunda neye kusur edilmiştir? Taarruz edilemeyecekse ordunun
mevcudunu tenkis edersiniz ve kısa bir ordu ile idare edersiniz, bu memleketi. Esaslar hallolunmadan
filân yerde üç zabit vardır diye münakaşaya lüzum yoktur. Efendiler bu kusurlar olabilir. Bunlar birer,
birer izah olunmak istense bitmez bir meseledir. Ben diyorum ki; bir kere esasla uğraşınız, sonra ihtisas ile
uğraşabilirsiniz. Maddelerinde çalışılabiliyor bu husus için. Fakat heyeti umumiyesi müzakere edilen bu
askerî bütçesi, bu hadde tutulmaz. Bu, memleketin ordusunu şu halde tutmak için kâfi bir paradır. Tenkis
olunamaz. Olunur, evet, askerden 50 bin mevcut tenkis ederiz, bütçeden de 50 milyon lira tenkis ederiz.
Sonra bu masraf böyle devam edecek mi, bunun neticesi olmayacak mı? Efendiler taarruz edecekseniz ar-
tıracaksınız ve bunun için de bizim takdir ettiğimiz miktardan mevcut daha fazladır. Biz tenkis etmiyoruz,
biz sebebi ahval dolay isiyle bugün ordunun mevcudunu takviyeye doğru gidiyoruz. Binaenaleyh heyetin
arzusuna ve kanaatine nazaran ben, bildiğim kadarını ve dairei mesulesi Heyeti Âlinizi tenvir edebilecek
kadar malumat verebilir. Binaenaleyh, arz ettiğim gibi, bu siyaseti askeriye bizi gayei milliyeye isal edebilir
mi, bu menabi harbi idame edecek mi, bu menabi harbin idamesine medar değilse başka yerden menabi
aramak mecburiyetinde miyiz, diye sorunuz? Bunları sorunuz ve bunlar üzerinde konuşalım ve bu mesail
hallolunduktan sonra, ordumuzun kaç zabiti vardır, bunları söyleyelim. Ne yapabileceğiz, tenkisat mı,
tezyidat mı, tadilât mı?
Sonra bütçe lâyihasında teklif olunan esbabı mucibeyi izah ve arzı malumat edeyim. Madde be madde.
Fakat evvelce arz ettiğim veçhile asıl bu esasları halletmeliyiz. Biz en mühim ve en büyük ve en ciddi bir
vazifemizi bırakıyoruz, teferruat üzerine geçmekteyiz.
MAZHAR BEY — Efendim sual irat ediliyor, fakat cevap sadır olmuyor.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Efendim cevabını tabiî, hükûmet vermelidir. Ben Heyeti Âliyenize
esas nıkatı söylüyorum ve Meclis te bu nıkat üzerinde çalışmalıdır.
MEHMED ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Sualler söylendi mi, cevabı verilmek lâzımdır.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Biz mi cevap vereceğiz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hayır; zatı âliniz tarafından değil. Zatı âliniz mütehassıs
sıfatıyla bir encümende tetkik etmişsiniz ve lâzım olan şeyi Meclise ifade ediyorsunuz. Bu ifadeniz üzerine
makamı aidinin cevap vermesi lâzımdır. Diğer bir arkadaşımızın sual sormasına hacet yoktur. Bu suallere,
sizin buyurduğunuz makam cevap vermelidir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Bu mesele mevzubahs olabiliyor ve bu, esas bir meseledir.
MUSTAFA BEY (Kozan) — Bütçe ile alâkası nedir?
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Ne demek, bütçe ile alâkası mı? Bütçe kitabını iyi oku Mustafa Bey...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Arz ettim Mustafa Bey. İşte 50 milyon lira havale olun-
maktadır. Tasarrufla idareden havale olunmaktadır. Bu para havale olunurken bir maksadı mevzuuna ha-
vale ediliyor. Bu maksadı mevzu, istihsal olunuyor mu, olunmuyor mu? Toptan meselenin tetkiki budur ve
benim sorduğum sualler de budur ve Heyeti Âliyeden bu meselenin tetkikini beklerim.
Ondan sonra ahzı askerde zabit çokmuş, azaltalım buyurdular. Bu, muayyenat bahsinde gelecek mesa-
ildir. Binaenaleyh siz 55 milyon lira ile beslediğiniz ordunun maksadınıza vefa edip, etmediğini, mevcudi-
yetin tezyidini, arzu edip etmediğinizi, taarruz olup olmayacağı keyfiyetini, ondan sonra müemmen olup
olmadığı meselesini sorunuz ve cevap alınız. Mesele bundan ibarettir. Bittabi bu nikat üzerinde bendeni-
– 603 –
zin izahatım kâfi değildir. İzahatı kâfiye hükûmetten olmalıdır. Bu nikat üzerinde, sormak istediği nikat
hakkında mümkün olamamıştır. Mümkün olamadığından bunlar fiilen cepheye gönderilmiştir, fiilen ten-
kisat yapılmıştır ve fakat cepheye gönderilmiştir ve cepheye gönderilmesini biz dahi kabul etmeye mecbur
kaldık. Çünkü bu lâzımeyi ancak Meclisi Âlinizde halledebilirdik. İsterseniz bunu şimdi birer birer arzı
mütalaa ederim, isterseniz heyeti umumiyesi hakkında heyet tenevvür etsin, isterseniz maddelerinde bunu
bildiririm. Nasıl isterseniz olur, yani. Maksadım budur ki; Ali Cenani Bey biraderimizin tenzilât talebinde
hakları vardır. Bütçe itibariyle hakkı vardır ve hepimiz bunda müttefikiz ve bu para verilemeyecektir. Bu
bir rakamdan ibarettir ve bu rakamdan ibaret kalacaktır. Bunda hepimiz, müttefikün aleyhiz ve bu mesele
yaranın büyüğünü teşkil eder ve maatteessüf daha temmuzdur, konuşacağız, bu ayrı meseledir. Bendeniz
diyorum ki; ne kadar tasarruf ararsa Encümen haklıdır. Bendeniz de diyorum ki; bu maddeler Encümene
gitmemelidir. Bütçe üzerinde tasarruf edebilirseniz bu, maddeler üzerindedir ve Encümene gidecek bir
şey yoktur. Sizin arz ettiğiniz maddî bir şey yoktur. Siz burada arzu ettiğiniz nukat üzerinde murakabenizi
memur ederek, arzu ettiğiniz daire ve nukat dahilinde yürüyüp, yürümediğinizi kontrol edebilirsiniz. Bi-
naenaleyh yapılacak teklif; bütçe, Heyeti âliyenizden çıktıktan sonra, Heyeti Âliyenizin arzusu dahilinde
murakıpların tatbikatını murakabe için murakıpların vazifelerine gönderilmedir ki; kanunu zannederim
kabul buyurmuştunuz. Bendenizce esasa geçmek daha doğrudur. Maddeler üzerinde çalışmakla olur.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Şimdi efendim; iki günden beri müzakere ediyoruz. Müdafaai
Milliye Vekili Paşa Hazretleri söylüyor, Encümen söylüyor. Arkadaşlar bir şey söylememiştir, rica ederim.
Biz söyleyelim Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri dinlesin, Encümen de dinlesin. Kimse sual sorma-
sın, sonra herkes de fikrini söylesin. Rica ederim mühim bir mesele üzerinde müzakere ediyoruz. O zaman
Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri de cevap versin. Encümen de cevap versin. Yok eğer ikisinin ara-
sında bitecek ise, bizim hiç işimiz yoktur, ne yapacaklarsa yapsınlar. İşin neticesi budur.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Reis Bey Salâhattin Bey’in söylediği söze Müdafaai Milliye Vekili
Paşa Hazretleri cevap versinler. Yoksa arkadaşların suallerini not etsinler.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Durak Bey’in buyurdukları doğrudur, yani yalnız
ben söylüyorum, Encümen söylüyor. Diğer arkadaşlarımız söylemediler. Fakat bütçe müzakeresine takad-
düm eden bir şey var, o da başka bir keyfiyettir. Bizi buna icbar eden hal budur. Yani bütçe müzakeresin-
den evvel Ali Cenani Bey’in takriri mevzubahs oldu. Cenani Bey bu tasarrufat yapılsın da ondan sonra
bütçe müzakere edilsin dendi. Münakaşayı açan sebep budur. Bendeniz Ali Cenani Bey’in vermiş olduğu
takririndeki mevaddın yapılmış olduğunu, altı milyon değil yedi milyon tasarruf edildiğini, fakat bu yedi
milyonun herkesi evine bırakmak suretiyle değil, cepheye ilâve edilmek suretiyle olduğunu arz ve izah
edildi. Şimdi burada yapacak iş cepheye ilâve edilmiş olan bu yedi milyonun ya cepheye ilâve edilmesi ve
yahut geri alınması, yani cephenin zayıflaması. Tabiî bunu da Meclisi Âliniz kabul etmez. Şimdiki halde
mademki Meclis düşmana karşı reyini izhar ve ihsas etmiştir. Buna binaen bu yedi milyonu cepheye ilâve
etmişizdir. Bana kalırsa bütçe müzakeresine devam edelim, ondan sonra arkadaşlarımızın mütalaaları var-
sa onları da dinleriz ve bu işi bitiririz.
REİS — Şimdi müsaade buyurun Beyefendiler, sen mi söyleyeceksin, ben mi söyleyeceğim... Efendi-
ler mesele tenevvür etmiştir. Muvazene Encümeni Reisi şu kadar tenzilât mümkündür, bunu zaten ko-
nuşmuştuk, bu bütçeyi geri gönderin, bunun tenzilâtına çalışalım diyor. Salâhaddin Bey; evet bu tenzilât
mümkündür, fakat meselenin esası bildikten sonra. Meselenin esası bilinirse, baplarında, maddelerinde
tenzil etmek mümkündür. Bütçe müzakeresine geçelim, bunları maddelerinde müzakere edelim diyor.
Şimdi şu iki fikir. Evvel be evvel Muvazene Encümeni Reisi’nin teklifini reye koyuyorum. Muvazene En-
cümeni Reisi bütçenin geri gitmesini ve tenkihat için uğraşılmasını teklif ediyor. Kabul edenler ellerini
kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
Şimdi bütçeye geçilecek, fakat müsaade buyurursanız Hariciye Vekili Bey bir telgraf okuyacak, telgraf
okunsun ondan sonra başlarız.
(Hariciye Vekilinin telgrafı okundu.)
(Zapta geçmesine müsaade buyurulmamıştır.)
– 604 –
REİS — Efendim; bütçenin müzakeresinde söz Ziya Hurşit Bey’indir.

ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, bugün Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesinin
müzakeresinde bulunuyoruz. Bendeniz bunun hakkında söz söylemek için asabiyet gösteriyorum ve ken-
dime de hak veriyorum.
Zannederim ki; bu Meclisin sebebi teşekkülü olarak müdafaai vatan ve Misakı milliyi istihsâl için mey-
dana geldiği ve bunu yapabilmek için en ziyade Müdafaai Milliyeyi takviye etmesi kanaati hepimizde var-
dır. Dairei intihabiyesine giden arkadaşlarımızın hepsi Müdafaai Milliye işlerinden bahsederler. Faraza
arkadaşlarımız, dairei intihabiyelerine gittikleri zaman Teşkilâtı Esasiye’den vazife ve mesuliyet kanun-
larından evvel, ne zaman düşmanı atacağız, hep ordudan, Müdafaai Milliyeden bahsettiler. Binaenaleyh
zannederim ki; en ziyade heyecanla ve hararetle dinleyeceği bir bütçe ve meşgul olacağı, bu, Müdafaai Mil-
liye bütçesidir. Şimdi mevzuumuz Müdafaai Milliye bütçesi ile vaziyeti askeriye meselesidir. Salâhaddin
Bey dediler ki; bu bir ihtisas meselesidir. Bendeniz aynı fikirde değilim. Askeri bütçesini yalnız mütehassıs
asker arkadaşlarımız tetkik edip, onların vereceği karara tebaiyete biz mecbur kalsaydık. Nizamname Da-
hilide böyle bir madde olurdu. Bizim hepimizin de hakkı vardır ve hepimizin sözü vardır. Hepimiz söyle-
mek mecburiyetindeyiz. Hem vaziyeti askeriye hakkında hem de ayrı ayrı maddelerdeki teşkilât hakkında.
Evvelâ vaziyet hakkında söyleyelim. Bu Meclis Müdafaai Milliyesine bugün ittifakla ve ne kadar gay-
retle sarıldığını ve ne kadar para verdiğini, ne kadar cehtü gayret ettiğini hepimiz gördük. Başka bir mese-
lede Meclis beş yüz lirasını kurtarmak için dört beş saat müzakere ettiği halde, Müdafaai Milliye için beş
milyon lirayı yek kalemde vermekte katiyen ter dökmedi ve derhal verdi. Bunun için bu Meclis bu kadar
parayı verirken buna mukabil onlardan bir şey isteyeceğiz. Biz 1337 senesinin ve şimdi dahil olduğumuz
1338 senesinin hesabatını isteriz. Tabii bu kadar para verdik, bunun hesabını alâkadar zevattan istemekte
Meclis haklıdır.
1337 senesine girdiğimiz zaman; beyefendiler, görüyorsunuz ki; vaziyetimiz gayet iyi görünüyor, gerek
vaziyeti siyasiye gerek vaziyeti askeriye. İlk defa olarak Hükûmetimizin heyeti sulhiye, yani murahhasları
istenmiş ve bugün oturmuş, konuşuyor. Aynı zamanda ordu vaziyeti muntazamasını almış. Birinci İnönü
Muharebesi’ni, ikinci bir İnönü zaferi takip etmiş, bütün memlekette zafer şöyle el ile tutulacak bir hale
gelmiştir. Herkes orduyu fevkalâde görüyor. Hattâ Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa burada kür-
süde her zaman söylerdi ki; ordunun ne zaman taarruz edeceğini geç tebşir ederse ona müjdesini verece-
ğim derdi. Biz de dairei intihabiyemize gittiğimiz vakit, her yerde bol bol vaziyetimizin fevkalâde emnü
itimat içinde olduğundan bahsederdik. Hattâ o zaman pek haklı olarak söylerdik ki; müddeti ömründe
Türkiye ordusu harp ettiği zaman, bu kadar müsait bir vaziyetle harp etmiyordu. Arkasından şimendifer-
ler, bilmem neler, gayetle muntazam surette, sevkiyatı mükemmel ve müsait bir vaziyette, kumandanla-
rını tatmin ediyor. Ordunun maneviyatı mükemmel, hatta o zaman seferberlik ilân edilmemiş ve birçok
arkadaşlar biliyorlar ki; Fevzi Paşa Hazretleri’ne, şayet taarruz, için fazla asker lazımsa, fazla efrat silâh
altına aldıralım, fazla fedakârlık yaptıralım diyorlardı. Fakat o kabul etmiyordu diyordu ki; hayır katiyen
fazlasına lüzum yoktur. O vakit millet bilseydi, fazla faaliyete ihtiyaç görseydi, tekâlifi milliyeyi daha sıkı
zamanda kabul ettiği zamanda kabul etseydi, o zaman bir şey olurdu.
Bir de kumanda heyetine bakınız efendiler. Bu hatır meselesi değil, millet, memleket meselesidir. Çün-
kü beş yüz milyon lira erimiştir. İki kere yüz yirmi milyon lira vermek mecburiyetinde kaldık ve birçok
arazilerimiz gitti. Derken efendiler Kral Konstantin İzmir’de karaya çıktı. Ehlisalip kumandanlarının çıktı-
ğı yerde taarruz edeceğini ilân etti. Hiç böyle taarruz dünyada görülmemiş. Gazetecileri kabul etti, taarruz
edeceğim dedi. Evvelâ orduyu hazırladı, sonra kendisi Uşak’a geldi ve taarruzu 10 Temmuz’da yaptı. O
zaman biz, tebliği resmileri okuduğumuz zaman görürsünüz ki; -şayanı dikkattir- tebliği resmimiz “Bursa
cephesinden düşman dört fırka ile taarruz etmiştir.” sözünü kullanmıştır. Tebliğleri öyle gördüler. Fakat
ne oldu? Kral Konstantin’e bir zafer temin edildi, bu muhakkaktır. Bu müstahkem mevkilerden ordumuzu
geri aldılar, ordumuzu düşman geri attı.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Manevradayız, kazandık.
– 605 –
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Hiçbir şeyde kazanmadık. Bütün âlem de biliyor. Kumanda heyeti ve
Erkânı Harbiyei Umumiyeye bu hatayı yaptı. Memleketin mühim arazisi paymal oldu. Bu kadar cehtü gay-
retle çalışmış olan ordunun fedakârlığı tezelzüle uğradı. Memleket yine birçok yüklerin altında ezilmeğe
mahkûm kaldı ve efendiler; bu Meclisi Âlinin azmi olmasaydı, düşmanla belki Kızılırmak’ta bile muharebe
yapacaktı. Müsaade buyurun, bunu bütün millet bildiğinden bu Meclisin gayreti milleti kurtardı. (Söyle-
me sesleri) Hafi celsedir. Aynı kumanda heyeti düşman ordusunu Sakarya’nın arkasından mütemadiyen
desteklemesi ile ikinci büyük bir müdafaa yaptı. Gerek memleketin azami müdafaası, fedakârlığı, mükem-
meliyeti sayesinde, vakıa Sakarya harbi son verdiği netice itibariyle köylerimizi yakıp, Yunan ordusu sapa
sağlam çekilip gitti. Oturup ricat etmesi de bizim için iyi değildir. Ondan sonra ordusuna karşısına gitti.
Meclisin kendisine başkumandanlık verdiği zat o zaman düşmanı iki taraftan sıkıştırıyoruz ve nerede ise
atacağız diyordu. O zaman radyolarla memlekete ilân edildi, bu gazetelerle memlekete ilân edildi, dünyaya
ilân edildi. On aydır oluyor. Milyonlarca para veriyoruz ve Başkumandanlık Kanunu’nun tevsiinde aynı
sözler söyleniyor. Her yerde yüzde on beş tütünlerden resim alıyoruz, harp komisyonları teşkil ediyoruz.
Bütün Meclis serâpa sinir kesilmiş. Meclisin en tabii hakkı olan sıfatı teşriiyesini bile feda ediyor, fakat,
ortada hiçbir şey yoktur.
Efendiler yaz geldi, kış da geldi, yine bir iş yapılamayacaktır. Bu da olmadıktan maada yeniden bir gaf
yaptırılarak Söke ve havalisi işgal ettirildi, orada birçok Müslümanların can ve malları heder edildi. Biz bu
kumandayı verdikten sonra bunun hesabını kumanda heyetinden niçin sormadık ve sormadıktan maada
birçok da ders aldık. Harbi umumiden efendiler birçok ders aldık. Bugün karşımızda Yunan ordusu. Bü-
tün gazeteler, bütün dünya böyle söylüyor. Biz de söylüyoruz. Tam bütün teşkilâtımıza göre pek farklıdır.
Onların bir fırkaları bizim bir fırkanın iki mislidir. Onun iki ordu karargâhı varsa bir cephe karargâhı ve
bir Başkumandanı vardır. Filistin’de de düşmanın pek az karargâhları karşısında yalnız tam dokuz fırka
karargâhımız vardı. Yine aynı suretle hareket edilmiş, fakat asıl istihsâl edilmesi lâzım gelen şeye hiç varı-
lamamıştır ve elân bu zamana kadar katiyen bize, kati bir sözle temin eden yoktur. Benim bildiğim birçok
Meclislerde ne kadar harpleri takip ederse Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi orduya mükemmel sözler söy-
ler veya yapacağız derdi ve nitekim yaptı ve yapardı.
Kral Konstantin Altıntaş civarında böyle yapacağız, şöyle yapacağız diye mütemadi söyledi durdu ve
nihayet bir şey yaptılar. Şimdi vaziyeti askeriye hakkında Paşa Hazretleri bize hiçbir suretle teminatta
bulunmadı. Halbuki elli beş milyon lira istiyorlar. Bu ordu böyle on ay kaldıktan sonra biz bu parayı ne
için verelim. Yunan ordusunun Sevr hattından geri çekileceği zaten söyleniyor ve daha ileriye hareket ya-
pamayacakları dahi söyleniyor ve bize de böyle bir kanaat geliyor. Böyle ise ne için bu elli beş milyon lirayı
vereceğiz? Şayet düşmana karşı bütün istediklerimizi dinlettirmek için daha ne istiyorlarsa son damlamızı
veririz. Yüz milyon lira para da veririz. Fakat bize vadediyorlar mı ki; bu yüz milyon lirayı aldıktan sonra
düşmanı iki ay içinde atacaklar ve meseleyi halledecekler midir? Bu yaz mevsiminde, bu memleketin me-
nabii daha ne kadar zaman tahammül edebilir bu orduyu beslemeğe?
Şimdi efendiler, bu vaziyeti askeriye hakkında Müdafaai Milliye Vekili ve Erkânı Harbiyei Umumiye
Reisi ve Başkumandan Paşa Hazretleri bizi tatmin etmedikten sonra ben vekâletini deruhte ettiğim mille-
timin beş parasını veremem, ne olursa olsun.
Teşkilât meselesine gelince; ben tamamiyle bu hususta Ali Cenani Bey’le bir fikirdeyim. Salâhaddin
Bey arkadaşımızın fikrine muterizim... meselesinde birçok askeri arkadaşlar gitmiş ve tekrar geri dönmüş-
ler. Bu askeri arkadaşlarımız uzun senelerden beri müteveggil bulundukları ve aynı fikri taşıdıkları bir me-
seleden kolay kolay geri dönemezler, bu pek tabii bir şeydir. (Handeler) Müsaade buyurun efendim, böyle
teşkilâtla memleketi müdafaa etmek, o Almanların çürük usulleridir. Lüdendrof ’un harekâtı gibi şayet bir
harekâtı harbiye mevzubahs olursa, onlar bir ordu karargâhı yapmışlardı. Bendeniz o vakit Hamburg’da
idim. Binlerce zabitan oturtmuşlardı. Fakat âlem de buna gülerdi, bu işe.
Şimdi bundan tenkis edilebilir mi? Bendenizce edilir. Pek güzel buyurdular ki: Adana ve havalisinde
Fransızlarla harbederken Fransızların (Monjel) namındaki adamın kumandanı tahtında bir fırka Ayıntap
ve havalisindeki köyleri yakarken efendiler, bir kırk birinci fırka vardı. Onun da zabitanı yoktu. Zabitan
kadrosu tamam olmadıktan maada mevcudiyet de noksandı. Sonra neden orada yeniden bir kolordu teş-
– 606 –
kilâtı yapıldı ve birçok zabitan gönderildi. Hatta bendeniz iyi biliyorum ki; birçok zabitler Adana’ya gide-
bilmek için gözleri ancak memaliki harreye müsaittir, vücudu falandır, diye o suretle rapor alarak Adana’ya
birçok zabit doldu. Bu teşkilât yani bu kolordu teşkilâtının Adana’da yapılması pek tabiidir. Efendiler sade
zabit göndermek ehemmiyetli değildir. Bir nefer bugün yevmiye -işte kendileri de tasdik buyuruyorlar bir
zabite mal oluyor. Bir zabitin seyisi, neferi bilmem nesi vardır. Ayda bir nefer bize yirmi bir liraya mal olur.
Düşününüz kolordu meydanda yokken bunlara ne kadar para cebimizden vermek mecburiyetindeyiz. Bir
taraftan cephede yüzde beş, yüzde on nispetinde mezuniyet verilir.
Diğer taraftan gayri müslimlerin adedi mütemadiyen tezyit olunur. Şubelere ve kalemlere bakacak
olursak bir şubede bir zabit vardır. Paşa Hazretleri böyle buyuruyorlar. Evet benim dairei intihabiyem olan
Atina kazasında şube reisi bir binbaşı vardır. Fakat bunun dört tane yazıcısı vardır, sekiz tane neferi vardır.
Efendiler; bir mülâzımın maaşı (33) liradır. Bir nefer de (21) liraya mal oluyor. Bunda çok fark yoktur.
Sonra bu şubeler için geçen sene de söylemiştim, bu sene de söylüyorum. Bu şubeler asker toplamak, asker
sevk etmek hususunda hiçbir şeye yaramazlar. Şubeler yalnız vakti hazarîde bunların hazırlanması maksa-
dını ve bir seferberlik ihtimaline karşı kıtaları mal edecek yerlere sevk etmekten ibarettir.
Hatta en büyük devletlerde bu gibi şuabat yoktur. Bu, bizim memleketin hususiyeti ahvali nazarı itibare
alınarak tren hatlarımızın muntazam olmaması itibariyle Erkânı Harbiyemizin seferberlik şubesinin he-
saplarının karma karışık olması itibariyle bu vazife böyle askerlerin eline verilmiştir ve bugün bu memle-
ket azami seferberliğini yapmıştır, diyebiliriz ve o hale geldik. Bugün 98 tevellütlüleri bile silâh altına aldık.
Terhis meselesini düşünürken yeniden seferberlik yapabilecek vaziyette değiliz.
Şimdi şubelerin yaptıkları vazife; bir asker kaçarsa, şube tahkikatını yapacak, kaymakama gönderecek,
kaymakam jandarmaya verecek, jandarma tutacak, şube yine bir kâğıt kesip sevk edecek. Bugün bundan
fazla vazifesi kalmamıştır. Yalnız Salâhaddin Beyefendi bir şeyden bahis buyurdular. Şubelerden, kalem-
lerden, geri teşkilâtta bulunanları alacak olursak bunlar yine tahsisatlarını alacaklar, maaşlarını almak
mecburiyetindedirler. Hükûmetten hakkı müktesepleri var diyor. Bunu kabul ediyorum. Fakat bu memle-
keti kurtarmak için birkaç adamın hakkı müktesebini düşüneceğiz diye memleketi feda edemeyiz. Cezri
teşkilât günüdür. Bir kere cephede yüzbaşılar, alay kumandanları var. Cephede hizmet edemeyecek adam-
ların hepsini tekaüde sevk ederiz ve bu acaba cephedeki efradın kuvvei maneviyesini takviye mi eder yoksa
düşürür mü?
Efendiler bu, ilmi ahvali ruh meselesidir. Efendiler ben bugün kendimi cephede farz etmiş olsam, öteki
arkadaşlarım da cephede bulunursa benim maneviyatımı takviye eder. Çünkü ben de aynı zamanda mek-
tepten çıktım, o da ve hepimiz, bir vazife görüyoruz. Şüphesiz maneviyatımı takviye eder. Fakat cephedeki
zabitanı geride görmekle bilâkis maneviyatım düşer. Hatta başka memleketlerde bu, tetkik edile edile öyle
bir hale getirilmiştir ki; cephe gerisinde hizmet eden zabitan zabitlik şerefini haiz değildir. Meselâ Alman
ordusunda levazım, hesabat şubesinde çalışanlar, mülâzım yüzbaşı sıfatlarını taşıyamazlar. Bahriyede de
öyledir. Limanda hizmet eder, mühendislikte hizmet eder, bunlar zabitlik şerefinden mahrumdur. Bir in-
sana zabit denildi mi, o cephenin zabitidir ve harp eder.
Şimdi biz de bu cephede bulunanlara hem zabit hakkı veririz hem de hakkı maaşını veririz, fazla maaş
veririz, şerefini temin ederiz ve cephe gerisinde de hakikaten işe yaramayacak olanları tekaüde sevk ederiz.
Cephe gerisi mevzubahs olduğu zaman levazım ve menziller ve Erkânı Harbiyei Umumiyenin bazı istihba-
rat şebekeleri varılır ki; bittabi bunlar masun kalırlar. Binaenaleyh bu teşkilât bu Meclisi Âlide yapılabilir
mi? Yani Meclis farza zabitan tayinat meselesi küldür, şube meselesi, ahz asker meselesi küldür. 250-300
kişiye ayrı ayrı bunun üzerinde madde yapmak ve müzakereye irca kabil midir? Encümenlerin vazifesi
zaten müzakereyi teshildir.
Bugün Meclisi Âlinin hemen ekseriyeti -çünkü bendeniz hepsi ile diğer arkadaşlardan fazla görüştü-
ğüm için- arkadaşlar hepsi cephenin takviye edilmesi taraftarıdırlar. Böyle olduğu halde, korkarım ki, yine
bu bütçe olduğu gibi çıkıp gidecek. Adamakıllı bir liste gelmediğinden bizim kanaatimize göre hazırlaya-
madığımız için, bu pek dûn bir miktarda kalacaktır. Bunun için Ali Cenani Bey’in fikrine taraftarım ve bu
fikir gecikmemiştir. Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesi reye vazedilirken, maddelere geçilece-
– 607 –
ği zaman bu kabul buyurulmazsa maddelere geçilecektir. Hem burada bir iş olmuştur ki; bu nizamnamei
dahili itibariyle gayet mühimdir. Malumu âliniz Müdafaai Milliye bütçesi için nizamname dahilinde bir
hususiyet yoktur. Bütçe, herhangi masrafa taalluk eden bir şey ne olursa olsun Meclisten doğrudan doğru-
ya geçmeden Mecliste resen müzakere olunamaz. Doğrudan doğruya bir encümene gider.
BİR MEBUS BEY — Muvazenei Maliye Encümeni ekseriyetle bunu buraya getirdi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) (Devamla) — Encümen reisi muhteremi Ali Cenani Bey encümen na-
mına söz söylediği zaman encümenden fikrine itiraz etmediler. Yalnız mazbatayı yazan Salâhaddin Beye-
fendi itiraz buyurdular. Zannederim bu, nizamnamei dahiliye göre nakıs gelmiştir, gayrı kabili müzake-
redir. Yalnız burada bir mesele vardır. Bütçe encümene giderse, yeniden yine para isterler ve yine bu para
sarf olunur, gider ve bunun için encümenden azami faaliyet isteriz. Bunu on güne kadar bize getirsin.
Hatta daha ziyade faaliyet gösterirse iki gün içerisinde çıkarır. Fakat ondan evvel vaziyeti umumiye hak-
kında Paşa Hazretleri bizi tatmin etmelidirler. Bu vaziyet hakkında ne düşünüyorlar, bu parayı alıp ne
yapacaklardır? Yani on dokuz ay adam mı besleyecektir, onu soralım.
DURSUN BEY (Çorum) — Bütçenin heyeti umumiyesine dair izahat vermeden evvel bir mesele üze-
rinde nazarı dikkati celbetmek isterim. 1338 senesi Müdafaai Milliye bütçesi için hükûmet 102 milyon
lira istiyor. Tetkik heyeti bunu 65 milyon liraya tenzil ediyor ve Muvazenei Maliye Encümeni 55 milyon
liraya tenzil etmiştir. Görülüyor ki: bu rakamlar arasında ehemmiyetlice tefavüt vardır. Bu tefavütlerden
bendeniz şu neticeyi söyleyeceğim. Müdafaai Milliye kendi ihtiyacatını, masarifini temin için istediği
paranın miktarını kendisi de bilmiyor. Sebepse bu üç rakamın arasındaki külli tefavüttür. Binaenaleyh
bendenizden evvel iradı hitabet eden rüfekayı kiramın dedikleri gibi, bu bütçe müfredatı üzerinde ince
tetkikat yapmalı ve bu israfatın membalarını kurutmalı. Geçen sene, evvelki sene bütçelerinin müzakeresi
münakaşa olarak gitti ve milyonlarca lira verdik ve onun hâlâ hesabı bizce malum değildir. Sarf edilmiştir.
Yalnız geçen senelerde ve bu sene bendenizin bildiğim birçok şeyler var ki; ezcümle benim memleketime
ait birkaç ihtiyat zabiti muallim oldular, buraya kadar geldiler. Harcırahın yine burada kolayını buldular.
Sonra buraya bir kolordu kumandanı getirdiler, harcırah verdiler, gitti yeni harcırah verdiler. İkinci defa
getirttiler, yine geldi. Vakıa bunlar milyonlara nispetle ehemmiyetsiz bir şeydir, fakat bunun adedi çoğala-
cak olursa bu, yekûn itibariyle ehemmiyetli ziyan ve hasardır. İşte bu ve bu gibi misallerden anlaşılıyor ki;
Müdafaai Milliye bütçesinde birçok israfat vardır. Ne alındığını bilmiyoruz ne verildiğini de bilmiyoruz.
Ne verilse geniş mideli bir ejder gibi milletin bin müşkilât ile gerek iane ve gerek cebriyle verdiği şeyler
bu midede eriyor ve bu midede bir şey çıkmıyor. İşte vaziyeti askeriyemiz, işte dahili idaremiz. Acaba biz
bundan sonra olsun Müdafaai Milliyeye vereceğimiz, hatta bütün varidatımızdan fazla olan bu 55 milyon
lirayı mavazı lehine mavazı lehine sarf edecek bir usul, bir sistem koydura bilecek miyiz? Yoksa bu 55
milyon lira da sinini sabıkada olduğu gibi heder olup gidecek mi? Yine aynı vaziyet karşısında mı kalaca-
ğız? Bendeniz sırf vazifei vicdaniye olarak arz ediyorum. Bendeniz gibi rüfekayı kiram da düşünüyorlar.
Bu mesele üzerinde gayet ince tetkik at ve mülâhazatta bulunmalıyız. Ceffelkalem milyonlar, bir an için
heder olamaz. Biz bilmeliyiz ki; sırf hayat, namus ve istiklâli için mücahede eden ve bütün varlığını veren,
kadınlara varıncaya kadar sırtında cephane, erzak nakleden bir milletin vekili bulunuyoruz. Binaenaleyh
memleketin vaziyeti maliyesini, vaziyeti iktisadiyesini iyi düşünelim. Müdaafai Milliye Vekili Paşa Haz-
retleri, askerlikte iktisadiyat olamaz, buyurdular. Fakat bizim bütçemizin kısmı küllisi buraya gidiyor. Biz
bütçemizde ne kadar tasarruf mümkün ise, o nispette tasarruf yapmalıyız. Bendeniz çok israfat olduğunu
söylemiştim. Nakliyatta evvelemirde iki üç seneden beri ve şu ordunun nakliyatı türlü türlü kalıba girdi.
Bilmem deve kolları, mükellefiyeti nakliye, şura, bura derken bir neticeye, bir usule raptedilmedi. Buradan
ta Samsun’a varıncaya kadar menzil teşkilâtında zabitan, müstehlikler doldular ve yüzlerce efrat noktala-
rında, biz cepheye erzak, asker gönderiyoruz, cephane gönderiyoruz. Halbuki gönderdiğimiz noktalarda
erzakın kısmı küllisi israf ediliyor, cepheye gitmiyor. Binaenaleyh bu nakliyatla birçok idaresizlik, suiis-
timalât vardır. Hatta hüsnü niyette yok. Bu nakliyatın iç yüzü deve kollarının, araba kollarının naklettiği
şeyler bilmem, şunları, bunların şeyleridir ve şimdiye kadar bu adamların nereden, nereye gittiğini kontrol
ederseniz birçok mesuliyetler, hatta birçok hıyanetlere tesadüf edeceksiniz. Efendiler geçen sene Sakarya
harbi eliminin neticesinde bütün milletin vesaiti nakliyesi köylerden cebren getirildi. Bunlar ne götürecek-
– 608 –
lerdi. Belli değil ve ne götürdüklerini de bilmiyoruz. Çorum’da binlerce araba çoluk çocuk elinde, o ateş,
güneş içerisinde sahrada beklediler. Bunlar niye geldi ve kim getirdi ve götürdü. Bunları toplayan da belli
değil ve ne götürecekleri de belli değil. Bu, böyle iken deve kolları şunun, bunun zî-nüfuz adamların ve
menzildeki, kalemdeki rüesayı askeriyenin müşterek olduğu buğdayları Amasya’ya nakletmiştir. Bu, orada
böyle olduğu gibi, diğer yerlerde de aynı şey oldu.
Sonra mübayaat; mübayaatta birçok suiistimalât olduğuna kaniim. Mubayaatın da bir usulü salime
raptedildiğine de kani değildim. Ne alınıyor ve ne veriliyor, kimden alınıyor, kime veriliyor ve şimdiye
kadar ne alınmış ve bunların fiyatları nedir? Meclisin buna dair hiç malumatı yoktur. Bu bir “hiyerogliftir”
yine görüyoruz ki; seferberlikte orada, burada medharlarda cephe gerisinde musallat olan birçok zabitan
yine aynı memuriyetle, aynı yerlere yerleşmişlerdir. İşte Ankara gözümüz önünde. Bunlar seferberlikte ne
yapılarsa yine aynı muameleyi yapıyorlar. Bir mesele üzerine nazarı dikkatinizi celbetmek isterim.
DURSUN BEY (Devamla) — Tasdi etmezsem bir mesele arz edeceğim. Bundan birçok netice istihsâl
edilebilir. Hükûmetin vazıyed etmesi lâzım gelen 160 deve evvelki sene Alaca’da birisinin yedinde emanet
bulunuyordu ki;
OSMAN BEY (Kayseri) — Serbestçe söyleyiniz.
DURSUN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun; serbest söyleyeceğim, arz ettiğim 160 deveye hiç
istihkakı bulunmayan birisi vazıyed etti ki elân bugün mezkûr develer onun temellükündedir. (Kimdir
ismini söyleniniz sadaları) Söyleyeceğim efendim. Malumu âliniz Ethem’in isyanından sonra Yozgat ve ha-
valisinde Ethem’in mağsubatını alıp da burada satan bir şahıs İstanbul’da bulunuyordu. İstiklâl Mahkemesi
bu adam hakkında hüküm verdi. Bilâhara İstanbul’dan avdetle Samsun’a gelen bu adam muvasalatı aka-
binde tahtelhıfz buraya gönderildi ki; bendeniz o zaman Çorum’da bulunuyordum. Bu adam Samsun’dan
Çorum’a kadar 20 kadar jandarmanın muhafazası altında geldi. O günlerde bendenizin de mezuniyetim
bitmişti, tesadüfi olarak peşi sıra bendeniz de gelmiştim. Sungurlu’ya muvasalatımızda, kaymakamlığa
“bunu serbest bırakın” diye bir telgraf geldi
HAŞİM BEY (Çorum) — Nereden?
DURSUN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Bunun üzerine o adam serbest bırakıldı ve serbestçe
buraya kadar birlikte geldik. Burada da görüşüldü, konuşuldu, ne yaptı, ne etti.. Nihayet buradan da kurtu-
lup gitti. Samsunlu Aleksandros’a ait olan develeri Alaca’da deveciler işletiyorlardı. Bu, Samsun’a giderken
Çorum mutasarrıflığına bir telgraf veriyor. Alaca’da filân yerde, filancanın 160 devesi vardır. Bu adama
teslim ediniz deniliyor. Bunun üzerine mezkûr develeri de yedi teslimine alıyor, ki bendeniz 5-6 ay sonra
bu vakaya muttali oldum.
İBRAHİM BEY (Karesi) — Bir şey sorabilir miyim?
DURSUN BEY (Devamla) — Bendeniz encümen mazbata muharriri değilim.
İBRAHİM BEY (Karesi) — Öyle ama, bu beyanatınızdan samiin bir şey anlamıyor ki.
DURSUN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim, arz edeyim. Alaca Kaymakamlığında, Ço-
rum mutasarrıflığından verilen telgraf mevcuttur. Arzu buyurulursa talep eder, görürsünüz. Hükûmetin...
KÂZIM PAŞA (Müdafaayı Milliye Vekili) (Karesi) — Dursun Beyefendi, vaziyeti açıkça izah ediniz ki;
arkadaşlar tenevvür etsin.
DURSUN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun, neticede arz edeceğim. O adam zaten seferberlikte de
burada nakliye müteahhidi idi ki; o zaman birçok dalavereleri, ihanetleri vardır. Bendeniz geldiğim zaman;
gerek Dahiliye Vekâletine gerekse Kâzım Paşa Hazretlerinden evvelki Müdafaai Milliye Vekili Paşa’ya me-
seleyi anlattım. Bunun üzerine Samsun’dan o adamı buraya getirttiler. Uyuşmuşlar, görüşmelerden sonra
bırakıp gittiği gibi, develer de yine kendi elinde kaldı. Yine aynı şey, niye buraya celbedildi, neye serbest
bırakıldı?
RİFAT BEY (Tokat) — Hesapları görmeğe gitti, bir şey değil.
– 609 –
DURSUN BEY (Devamla) — Mezkûr develerin bu adama verilmesi hakkında İstiklâl Mahkemesinin
de Çorum mutasarrıflığı tahrirat kaleminde bir telgrafı mevcuttur. Arzu ederseniz celbeder ve görürsünüz.
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Biraz açık söyleyin. Deve kimin, deveci kim?
DURSUN BEY (Devamla) — Arif Bey. Buraya gelin teslim edin, emrini veren de İstiklâl Mahkemesidir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hangi İstiklâl Mahkemesi?
DURSUN BEY (Devamla) — Ankara...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Ankara İstiklâl Mahkemesi nasıl olur da Çorum mutasarrıflığına
emir verebilir?
DURSUN BEY (Devamla) — Buraya celbettirmek için emir veriyor, İstiklâl Mahkemesi. Ethem’le müş-
terek diye getirtiyor. Sonra efendiler, nakliyat işleri;
EMİN BEY (Canik) — Biz, Amasya’da Aleksandros denilen adamı idama mahkûm etmişizdir ve hük-
mü idam da icra edilmiştir ve bu develerin müsaderesine karar vermiştik. Binaenaleyh, bu develer bey-
tülmalindir. İfadenizden mezkûr develere birinin müdahale etmiş olduğu anlaşılıyor ki, bu mühim bir
meseledir. Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri’nin izahat vermelerini rica ederim.
BESİM BEY (Kastamonu) — Acaba; develer hayatta mı, değil mi? (Handeler)
DURSUN BEY (Çorum) (Devamla) — Arz etmek istediğim nakliyat meselesinde de görülüyor ki bir-
çok idaresizlik ve suiistimalât vardır. Binaenaleyh bunun önüne geçmek lâzımdır. Sonra bütçede tasarruf
yapılmak deyip duruyoruz. Bilmem yine şuradan, buradan. İstanbul’dan zabitan celbedilip de bir tarafa
yerleştiriliyor mu? Çünkü Müdafaai Milliye Vekâletinin evvelce bir kararı vardı ki; ümeradan İstanbul’da
mütekaid olup da buraya gelenler olursa burada istihdam hizmete kabul edilmeyecektir. Bu kararın hilâfı-
na binbaşı ve binbaşıdan daha yukarı İstanbul’da mütekaid olupta buraya vazife ile gelenler söyleniyor. Ne
dereceye kadar sahih olduğunu bilemiyorum. Binaenaleyh bu meseleye de bir hitam verilmelidir. Hizmet-
çi neferlerindeki israfat hemen hemen ordunun...
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Bey’e İstiklâl Mahkemesi namına cevap vereceğim. REİS — Bitirsinler.
DURSUN BEY (Çorum) — Bitireyim efendim.
Sonra, muinsiz kalan zabitanın ailesine hizmetçi vermek kadar muhik bir şey olamaz. Fakat bu hiz-
metçilik öyle israf ediliyor ki; bir zabitin yanında üç tane asker var. Kimi bağında, kimisi de çocuğunu
gezdiriyor. Ankara’da görüyoruz. Sonra askerlikle hiç alâkası olmayan konturatçıların, bilmem şunların,
bunların yanında da nefer var.
RAGIP BEY (Amasya) — Hatta mahalle muhtarlarının yanında bile.
DURSUN BEY (Çorum) — Bundan görülüyor ki; neferat istihdamında birçok israfat var. Bu israfat
bütçe üzerinde mühim bir tesirat yapıyor. Bendenize kalırsa gayri müsellâh efradı, böyle oradan, buradan
israf etmektense, bunları terhis etmek ve efradı müslimeyi cephelere sevk etmek, orduyu müteharrik ve
zinde bir hale getirmek lazımdır. Orduyu gayri müteharrik bir hale getiren emin olunuz ki cephe gerisin-
deki teşkilâttır. Cephe gerisine sarf ettiğimiz paradan, erzaktan orduya mühim bir miktarda muavenet
edemiyoruz. Şimdi bu azîm ve mühim bir yekûnu Müdafaai Milliyeye veriyoruz. Geçen sene de verdik,
daha evvelki sene de verdik. Acaba Müdafaai Milliye, Erkânı Harbiye, orduca vazifesini ifa etti mi etmedi
mi? Tabii arkadaşlarım bu cihetleri izah ettiler. Ordudan hiçbir matlup faidei ameliye çıkmamıştır. Meclisi
Âlinin asabiyetine dokunmamasını son derece rica ederim. Hiç bizim kuvvetimiz yokken, bu Müdafaai
Milliye teşkilâtının iptidasında ahali kendi kendine mukavemet ettiler. Yunan’a mehmaemken mukave-
met ediyorlardı. Fakat ordumuz mükemmel bir kadro şekline girdi, asker çoğaldı. Cephemiz nereye geldi.
Sakarya kıyısına geldi efendiler. Acaba bu ordu kademe, kademe çekilirken kumanda heyetinde, ordu
heyetinde hatalar oldu mu, olmadı mı? Biz işitiyoruz ki, birçok askeri hatalar olmuştur. Bu hatalar olmuş
oldu ise tahkikat yapıldı mı? Bu hatakâr kumandanlarımız tecziye edildi mi ve bu kumandanlar elyevm or-
dunun başında mıdır ve buna dair ne gibi malumat var? Biz bir şey duyamıyoruz. Yine eski kumandanlar,
yine eski Erkânı Harbiye... Hiçbir hata olmamış sırf askeri maksatla askeri gelmiş gibi. Öyle duruyoruz. Ne
– 610 –
Meclis bunun üzerinde takibat yapıyor, ne daire buna dair izahat veriyor. İşte bundan anlaşılıyor ki; bizim
kumanda heyetimiz, Erkânı Harbiye heyetimiz bu badireyi gerek iktisadi gerek harbi başa çıkarmak için
icap eden kabiliyeti haiz değildir. Eğer olmuş olsaydı, bir eseri görebilirdik. Yine biz bu kürsüden en salâ-
hiyettar bir ağızdan vaktiyle, ihtimâl bir sene evvel işittikti. Eğer siz orduya elli milyon verirseniz Yunan
ordusunu denize dökeceğiz. Kırk milyon verildi, elli milyon verildi, bu sene de (102) milyon lira istenili-
yor. Acaba o zaman ne imkânı vardı ki; Yunan ordusunu elli milyon lira verildiği halde denize dökülecekti,
bugün yüz milyon lira verildiği halde düşman yeni denize dökülemiyor. Bunu da bilmek istiyorum. Hulâsa
Müdafaai Milliyede iyi bir tenkihat, cephe gerilerinde ne nefer ne zabit, bir tane bırakmamalı. Onlar gitsin-
ler köylerinde çalışsınlar. Pek lüzumlu yerlerde bir miktar inzibat için bırakmalıdır.
Ordu (Fors Arme)dir, ordu silâh kuvvetidir. Gayri müsellâh ve gerideki teşkilât ordunun silâh kuvveti-
ni kesrediyor. Ordunun silâh kuvvetini sabit ve müstakil bir yerde bulunduruyor, ileriye götüremiyor. Bu
millet bundan yirmi beş sene evvel yine Yunanlılarla harp etti. Fakat memleket de harp var mı, yok mu;
duymadı.
HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — (Fors arme) buyurdunuz. O ne olacak? (Tasrih etti ya sadaları)
REİS — Silâh kuvveti.
DURSUN BEY (Devamla) — Yine arkadaşlarımızın sorduğu gibi bendeniz de soruyorum. Biz taarruz
ederken Yunan ordusunu yakın bir zamanda atmanın imkânı var mı, yok mu? Varsa ne vakittir ve bu
ne gibi şeylere mütevakkıftır. Eğer yoksa sırf tedafüi bir surette kalacak isek, bu kadar masarif, bu kadar
teşkilât altında bulunmak, beyhude yere israfata meydan vermek demektir. Bu cihet iyice tavazzuh etsin.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Böyle şey mi olur?
REİS — Sözünü kesmeyin.
TUNALI HİMİ BEY (Bolu) — A... Böyle söze karşı, nasıl söz kesilmez?
REİS — Hilmi Bey; müsaade buyurun.
DURSUN BEY (Devamla) — Bunu anlayacağız, bu, milletin hayatî meselesidir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Eğer kuvvetimiz yoksa, silâhımızı atalım, mevcut askeri terhis edelim
ve Yunanın kucağına atılıverelim.
DURSUN BEY (Devamla) — Siz atılırsınız, (devam devam sesleri) Görülüyor ki bu bütçe gayet acıklı
bir bütçedir. Önünüzde göreceğiniz büyük, mühim ve vatani bir iş vardır. Bunu yapabilecek miyiz, ya-
pamayacak mıyız? Bunu düşünelim ve bu işi yapmak neye mütevakkıftır? Onu; bu bütçe üzerinde iyi
düşünmeliyiz, iyi hareket etmeli ve ona göre karar vermeli ve hareket etmeli. Zamanın, milletimin, altı
ay, bir sene daha bu vaziyet karşısında durmaya artık tahammülü kalmamıştır. Gidiniz, etrafı görünüz ki,
memleket ne hale gelmiştir, vaziyet meydandadır.
Maruzatım şimdilik bundan ibarettir.
REİS — Efendim şahsa taalluk ettiği için İhsan Bey, o şifre meselesinden dolayı, Heyeti Celilenize iza-
hat verecektir. (Şahsı yoktur sesleri)
On dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
İkinci hafi celsenin hitamı: 4,5 (sonra)
– 611 –
YETMİŞ ALTINCI İN’İKAT 19 Temmuz 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
Üçüncü Celse
Açılma Saat: 4, Dakika: 3
REİS — Efendim celseyi açtık. Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi üzerinde müzakereye devam ediyo-
ruz. Buyurun İhsan Bey.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Efendim dün evvelki celsede Çorum Mebusu Dursun Bey arkadaşımız
Müdafai Milliye Bütçesi münasebetiyle irat buyurdukları hitabede, Arif Arslan Bey’in Aleksandros namın-
da bir Rumun yanında veyahut Aleksandros namında bir Rum’da Arif Bey’in develeri varmış. Arif Arslan
Bey bir meseleden dolayı Ankara İstiklâl Mahkemesine gelmiş, onun için bir defa Samsun’dan celbedilmiş,
iade edilmiş, tekrar bir defa daha gelmiş, bununla görüşülmüş ve uyuşulmuş tekrar gitmiş, bunun üzerine
Ankara İstiklâl Mahkemesi, Çorum hükûmetine şifre çekmiş demiş ki Aleksandros Efendi yanındaki de-
veleri Arif Arslan Bey’e veriniz denmiş. Bendeniz Mecliste bulunamadım. Rüfekayı muhteremem yapılan
bu müzakereyi bana söylediler. Onun için Dursun Bey’den istirham ediyorum, beyanatları bu yolda mıdır?
Lütfen bunu evvelâ bana söylesinler. Yani bana nakledilen gibi midir? Mesele; bence evet veyahut, hayır
demek kâfidir.
DURSUN BEY (Çorum) — Biraz noksanı vardır. Arif Arslan Bey âsi Ethem Yozgat ve havalisine gidip-
te oradaki magsubatı toplayıp buraya getirirken Ethem’le münasebet peyda ediyor. 35 bin koyun; Sungurlu
ve Çorum havalisinden, 5 bin karasığır hayvanatı, hepimizin gözü önünde böyle kaldı. Bunun vasıtasıyla
bunlar satıldı, eritildi. Arif Arslan’a gerek hayvanat bedeli ve gerek eşya bedeli teslim edildi. Ethem’in alayı-
na levazım, teçhizat almak üzere Edhem tarafından bu paralarla Arif Arslan İstanbul’a gönderildi. Kumaş
aldı, şöyle böyle etti. İstanbul’da bulunduğu sırada Ethem İsyan etti, filân Arif Arslan’ın bundan haberi yok.
Samsun’a geldi çıktı. O çıkmazdan evvelce geldiğinde tevkif edin diye buradan emir verilmişti. On jandar-
ma ile Samsun’dan Çorum’a geldi. Çorum’da birçok tanıdığı olduğu halde o derece takyid ettiler ki; kimse
ile ihtilâfettirmediler. Sonra yola çıktı. Ankara’ya telgraf verdiler, serbest bırakınız diye.
ÖMER LÜTFİ BEY (Karahisar) — Bu telgraf kimden geldi.
DURSUN BEY (Çorum) (Devamla) — Ben de peşi sıra geldim. Serbest olarak geldi. Ticarethanesi
temin edildi.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Canım bu telgraf nereden geldi. Ankara’dan kimden?
DURSUN BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz; en salâhiyettar bir zattan.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Beyefendi Hazretleri; en salâhiyettar bir zat dediğiniz Mustafa Kemâl
Paşa mı? Mahkemeden mi, Meclisten mi, yüksek makam neresidir, bunu söyleyiniz.
DURSUN BEY (Devamla) — Ticarethanesi filân temhir edildi ve nihayet serbest bırakıldı gitti. Mü-
saade buyurun, giderken oraya Amasya İstiklâl Mahkemesinde Pontus meselesinden dolayı idam edilen
Aleksandıs’ın Çorum’da 160 küsur devesi vardı. Tabiidir ki; Amasya İstiklâl Mahkemesi emvalini de de-
velerinini de hükûmet namına vazıyed edilmesine karar verdi. Hükûmette buna vazıyed etti. Bir müddet
sonra buradan Arslan Arif Bey’e develerin teslim edilmesi için emir verildi ve teslim edildi. Bugüne kadar
çalışıyor. Çorum’da dosyaları vardır. O zaman Çorum mutasarrıfı Cemâl Bey şimdi Kângırı’da mutasar-
rıftır. Bizzat teslim eden Alaca kaymakamıdır. Yine orada, Sait Bey’dir. Muamele nasılsa resmen Dahiliye
Vekâleti vasıtasıyla gönderildi.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Yani efendim; İstiklâl Mahkemesi tarafından şifre verildi, öyle mi?
DURSUN BEY (Çorum) — Evet öyledir.
– 612 –
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Efendim iki seneye yakın bir zamandır Heyeti Celilenizin gördüğü
lüzum üzerine en ağır bir vazifeyi itimadı âlinizle üzerine almış, iki senedir Meclisinizin iki adım kadar
uzağımdaki binada vazifesin yapmış olan Ankara İstiklâl Mahkemesi ki; sahai icraatı da Karaoğlan çarşı-
sıdır. Bunu hepiniz bilirsiniz. Mahkememiz isterdi ki; harekâtının tedkiki kontrolü lüzumu hissedilsin ve
evrakı tetkik edilsin. Bunu çok arzu ederdik ve affı âlinize mağruren söylüyorum, açık söylüyorum. Açık
söylüyorum ufak bir kusur olsaydı Meclisi Âlide olan büyük muhabbetleri şevkiyle kendilerini ayaklar
altında parçalayacak ve ipe çekecek ve haysiyetlerini çiğneyecek arkadaşlar da mevcuttur. Yani, hata aran-
madı değil. İki senedir hata arandı. Fakat bulunamadı ve iftihar edebilirsiniz ki; Ankara İstiklâl Mahkeme-
si kimse ile uyuşmaz ve kimse ile anlaşmaz. Kudretiniz nispetinde her türlü cezaya ve idama bugün İstiklâl
Mahkemesi, muhakemesiz idama hazır olan Ankara İstiklâl Mahkemesinin Reisi sıfatıyla arz ediyorum
ki; uyuşmak ve anlaşmak kelimesini kabul etmez. (Bravo sadaları.) Efendiler böyle imalı sözler, böyle anı
vahitte hoş görünecek sözler sarfından, içtinap edilmek lâzım gelen lâkırdılardan, içtinap edilecek sözler-
dendir. Bir adama bir mahkemeye uyuşmuş, anlaşmış diyorsunuz. O mahkemenin kuvvet ve kudretini
idam ediyorsunuz veyahut idam ediliyor. Buna cinayeti maneviye derler. Tasvip ettiğiniz bütün kavaninde
bir maznunu mahkemeye verirsiniz, ithamname okunur, maznun icap ederse vekil tutar. İthamnameyi de
ihzar ettiği gibi tariz eder. İbraz edilen şahitleri istediği gibi ıskat için uğraşır. Müdafaatı kemali sükûnetle
dinlenir, ondan sonra hüküm verilir. O gün maznun diye hüküm veriliyor. Yoksa nasıl, bir arkadaşınız
çıkar da uyuşmaz, anlaşmaz diyebilir. Rica ederim. Bu, münafii ahlâktır. Rica ederim bunu bu efendiye ret
ediyorum.
DURSUN BEY (Çorum) — Müsaade ediniz.
İHSAN BEY (Cebelibereket) (Devamla) — Ben fazla lâkırdı dinlemem, ben uyuşmam. Siz uyuşursu-
nuz, hiç dinlemiyorum.
DURSUN BEY (Çorum) — Ben hiç dinlemiyorum.
İHSAN BEY (Cebelibereket) (Devamla) — Efendim; uyuşmak ve anlaşmak şeysini İstiklâl Mahkemesi
yapmaz ve anlaşmamıştır. Ölümden korkmaz, bir İstiklâl Mahkemesidir. İki senedir bir kusurunu bulsay-
dınız her şeyi yapardınız. Niçin yapmadınız? Uyuşmuş, anlaşmış böyle sümmettedarik lâkırdı söylenmez.
Efendiler; Arif Arslan Bey namında bir adamın emvalini haczederek Ethem’in garatıyla. Anadolu’dan so-
yup sattığı eşya ile alâkadardır, diye mahkemeye verildi. Mahkeme adaletin tezahürü ve cidden yarasının
sızılarına iştirak ettiği mazlum Anadolu köylüsünün hakkının tezahürü için elden geldiği kadar uğraşmış-
tır. Fakat adaletin tezahürü aynı zamanda efendiler, koyunlar gelmiş dediler, burada bir çiftlikte koyunlar
satılıyor, Arif Arslan Bey’i çağırın demiyor lâkırdı olarak, kordonda söylüyorlar. Çağırdık bu adamı; sen
koyun satmışsın bu koyunların parasını ne yaptın; dedik. Ben koyun satmadım, Çerkez Ahmet namında
Ethem’in amcası mı varmış ne imiş, o sattı aldı, gitti dedi.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Kara bıyıklı, uzun boylu bir adamdır.
İHSAN BEY (Cebelibereket) (Devamla) — Katırlar varmış bunları sürmüş götürmüşsünüz, dedik. Ka-
tır, matır meselesi yoktur, dedi. Ne vardır, mesele nedir, bize söyle; dedik. Dedi ki; ben İstanbul’a gidiyor-
dum. Ethem’in babası bana üç bin lira verdi. Reşit Bey benim askerime matra, kaput, karavana getireceksin
dedi, ben giderken bana 23 parça malı verdiler. Halıyı götürdüm, İstanbul’da sattım, eşya aldım, eşyayı da
Samsun’da müsadere ettiler. Bu kadar mı dedik. Evet, bu kadar, dedi.
Efendiler soruyorum; rica ederim bu işle alâkadarsınız. Arif Arslan Bey’in şu cinayeti yapmıştır. Et-
hem’le iştiraki vardır; diye dört beş ay uzun uzadıya aleni devam eden muhakemesinde herhangi bir zat
bize geldi, bir madde gösterdi mi, ihzar etti mi ve bir delil gösterdi mi? Dursun Beyefendiye soruyorum;
icrai ve teşrii salâhiyetin haiz bir mebus olmak sıfatıyla bugüne kadar niçin sabretmişlerdir? Niçin şimdi
Müdafaai Milliye bütçesi tetkik edilirken bunu ortaya döküyor? O zaman mahkeme açıktı. Arif Arslan
burada muhakeme edilirken niçin gelip de haber vermemiş, niçin bu, bunu yapmıştır, diye gelip de nazarı
dikkati celbetmemiş? Dursun Bey’in bunu haber vermesi vazifesi değil midir ve içinizde var mıdır Arif
Arslan Bey hakkında bir delil bulacak ve şikâyet etmiş? Olmayınca ne yapalım muhakeme muhakeme işi
bir ticaret meselesine döktüler. Bir hukuk davası mahiyetini alınca geçen sene on numaralı bir kararna-
– 613 –
me ile hafi bir celse yaptık; bu bizim salâhiyetimiz haricine çıkmıştır, hukuki bir mesele halini almıştır,
bunu mahkemei nizamiyeye tevdi etmek lâzımdır, dedik. Mahkeme karar verdi. Evrak ve deavi ile beraber
Arif Arslan’ı mahkemei nizamiyeye tevdi ettik. Şifre lakırdısı mevzubahs olduğu zaman hayret ettik. Koş-
tum Cevdet Bey’i gönderdim; Hüseyin Bey’i gönderdim, evrak yok. Mahkemei nizamiyeye tevdi edilmiş.
Amma şifre var mı? Kâtibi buraya çağırttık. Ne şifre var ne bir şey var efendiler. O halde hâlâ mahiyetini
anlayamıyorum meseleyi netice itibariyle İstiklâl Mahkemesi salâhiyeti haricinde görmüş ve davayı mah-
kemei nizamiyeye vermiş ve yedinden çıkmış. Bu geçen sene olmuştur. Böyle bir davayı uyuşmalar tarzın-
da ve böyle bir kayıtla ve benim burada olmadığım bir sırada heyeti celilenize söylemeği ben nasıl telâkki
ederim? Efendiler; iftihar etmelisiniz ki iffetine bu derece kıymet veren bir mahkemeyi istihdam ediyor-
sunuz ve bundan dolayı bizde gösterdiğiniz âsârı taassubu, asarı heyecanı mubah görmelisiniz. Efendiler
mahkememiz İstiklâl Harbine canını feda ederek girmiş heyetten müteşekkildir. Ankara İstiklâl Mahke-
mesi iki senedir 150 adım karşınızda ifayı vazife ediyor. Ve icraatı Karaoğlan çarşısıdır. Heyeti Celilenin
içerisinde kendi şahsının muarızlarının pek çok olduğuna İstiklâl Mahkemesi kanidir. Kusurlarını aramalı
idiniz. Aramadığınızdan hata etmişsiniz, aradınızsa bulamamışsınız, demektir. Böyle bulunmayan hata-
ları, görüşülmüş, anlaşılmış gibi kayıtlarla ve böyle hiçbir mana ifade etmeyen karanlık sözler söylemeği
ben bir mebusun mertliğiyle katiyen kabili telif göremem. Efendiler Ankara İstiklâl Mahkemesi kimse ile
anlaşmamış, uyuşmamıştır.
DURSUN BEY (Çorum) — Uyuşmalar sözü İstiklâl Mahkemesine ait bir tariz değildir. Mevzubahs
olan deve meselesidir.
İHSAN BEY (Cebelibereket) (Devamla) — Mahkememize deve meselesi gelmemiştir. Mahkememiz
deve meselesi ile uğraşmamıştır efendim.
DURSUN BEY (Çorum) — O zamanki Çorum mutasarrıfı Kângırı’da, teslim eden Alaca kaymakamı
orada, tahkik edersiniz, işte bu kadar, mesele tahakkuk eder. Sonra Emin Bey bu mesele ile alâkadardır.
Lütfen izah buyursunlar.
EMİN BEY (Canik) — Müsaade buyurursanız müzakereye geçmezden evvel bir mesele açılmıştı ve bu
mesele anlaşılmalıdır, şayanı tetkiktir. Bendenizin bildiğim bir hakikat var. Samsun’da Pontus komitesine
mensubiyeti dolayısıyla batevkif Amasya’ya getirilmiş olan ve orada bilmuhakeme idamına karar verilen
Aleksandros’un yüz bu kadar küsur devesine mahkeme aynı zamanda müsadere kararı vermiştir ve bu
develer beytülmalındır. Kararını veren biziz, muhakemesini yapan biziz. Develere vazıyed edilmiştir. Nak-
liyatta kullanılmıştır. Bu böyle olduğu halde bugün bu develerin Arif Bey namında bir adamın yedinde
bulunmasındaki esbap nedir? Neden dolayı eline geçmiştir? Mesele budur ve bu halledilmelidir. Mahke-
menizin kararı üzerine develer beytülmalındır. Bunu aramak bizim vazifemizdir ve benim için de ilelebet
bir vazifedir. Bu develer ne olmuştur? Ya öldü, Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri buraya gelir, devele-
ri aldık öldü der veyahut mevcuttur der. Bunun üçüncüsü yoktur. Bendeniz burada İstiklâl Mahkemesinin
bu işle alâkadar olduğunu bilmiyorum ve zaten münasebeti de yoktur. Kararını biz verdik ve onların bu
husustaki verecekleri emir mûta değildir. Filâna teslim edin diyemez, çünkü kararını biz verdik. Öyle bir
şey olsa biz verecektik ki bu da olamaz. Kararını biz verdikten sonra, nasıl olur da emir verebilirler? Bina-
enaleyh efendiler, develerin kıymeti 3-4 yüz bin liradır. Bunları aramalıyız. Bizi tatmin etmelidirler. Yoksa
ben daima feryat ederim. Bu anlaşılmalıdır.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim bu, deve meselesini dairesinden tahkik
edeceğim ve Heyeti celilenize arz edeceğim. (Anlayamadık sadaları.) Efendim buna vâkıf değilim. Mahke-
me kararı ile ciheti askeriyeye verilmiş iken, başkasının uhdesinde olmasını anlayamam. Tahkik eder, arz
ederim. Şüphesiz böyle ise doğru bir iş değildir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bir mesele mevzubahs oldu. Arkadaşımız uyuşma dedi, diğer ar-
kadaşımız ret etti, sonra öteki ona iade etti. Bu mesele halledilmelidir. Divana havale edersiniz. Herkesin
namusu ile oynanılmaz, rica ederim, bunu halledin.
DURSUN BEY (Çorum) — Mahkemeye ait değildir efendim.
– 614 –
Dr. MAZHAR BEY (Aydın) — Efendim bütçe içerisinde şüphesiz en mühimmi Müdafaai Milliye büt-
çesidir. Bu noktai nazardan söylenecek sözler de ihtisas dahilidir, haricidir gibi, pek sözlere maruz kal-
maması arzu edilir. Bütçede bugünkü derdimiz en ziyade tasarruf olduğuna ve tasarrufun da en ziyade
Müdafaai Milliye bütçesinde olacağına Heyeti Celile kani olduğuna göre, iyi, kötü her arkadaş vatan me-
selesi telâkki ettiği, bütçe meselesinde hatırına geleni söylerse vazifesini daha iyi ifa etmiş telâkki edilir.
Bu itibarla bendeniz de kendimce makul gördüğüm ve müntesibini askeriyeden işittiğim bazı hususatı
arz edeceğim. Bunların ne dereceye kadar kabili icra olacağına dair kati söz benim değil. Beş altı milyon
derecesinde bir tasarruf icra edileceği dercedilmiş ve bilahire Paşa Hazretlerinin vuku bulan ifadelerine
göre bu tasarruf yapılmış, diğer arkadaşların sözlerine göre yapılmamış. Her iki taraf da haklı, Müdafaai
Milliye Vekâleti ben cepheyi takviye ettim, eskiden olan kuvvetime zam, beş bin, on bin, yirmi bin, zam-
mettim. Binaenaleyh masrafım arttı. Bu tasarruf oraya gitti. Binaenaleyh şurada, burada sarf olunacak
parayı maksadı asli olan hususata, cepheye tahsis ettim. Binaenaleyh nevi tasarruf ettim. Diğer arkadaşlar
da noktai nazarlarında haklıdırlar. Diyorlar ki; bazı teşkilât vardır, fazla bazı memuriyetler, makamlar var-
dır. Bunlardan hakikaten tasarruf kabildir. Bu, geçen seneden beri Meclisimizi işgal etmiştir ve bendeniz
de bu nokta etrafında gerek kürsüden ve gerek encümenlerde dur u diraz söz söyledim. Bunlardan başka
bir ve ikinci sınıf ihtiyat zabitanından tasarruf olacağına dairdir. Bu da geride yapılacak tenkihata dairdir.
Yapılacak tenkihattan, dolayısıyla bunlardan bir kısmı menzil vesaire teşkilâtı, bir kısmı da ahzı asker
teşkilâtı. Bendeniz şahsi kanaatimle diyorum ki; ahzı asker teşkilâtı ve bahusus geçen seneden beri aldığı
şekil ile cidden fazladır. Her kazada bir ahzı asker şubesi ve her livada bir kalem riyaseti ihdas edilmiştir.
Tabii bunu ihdas edenler felsefesini de gösterirler. Fakat diyoruz ki; ahzı askerler yalnız dairesinde ifayı
vazife eder. Defter tutar, o defterlerde ya imamların, muhtarların verdiği ilmühaberlerden veyahut diğer
devairin, meselâ jandarmaların, nüfus dairelerinin kayıtlarından alır, bir dairedir. Binaenaleyh doğrudan
doğruya bir asker eliyle tedvir edilen bir daire değildir. Bir kalem idaresi şeklindedir. Bunu da zikretmek-
ten maksadım, geçen sene buradan geçerken İsmet Paşa Hazretleri’ne bu meseleyi ariz ve amik arz etmiş-
tim. Ahzı asker şuabatının muhtelif şekilde tadil ve tashihinden lağvına kadar nukatı nazarı arz ettiğim
zaman epeyce bir münakaşadan sonra iki şey söylediler. Dediler ki; buradan ayıracağımız zabitan esasen
muvazzaf zabitandan olacağından hükûmet bunların kadromuzda mevcut bulunduğu müddetçe tahsisa-
tını vermekle mükelleftir. Binaenaleyh bir iktisat icra edilmiş olmaz.
İkincisi; ahzı asker bir askeri idaredir. Bilhassa böyle harp zamanında daha kudret ve kuvvetle, daha
doğrusu bir demir elle yapmak ve bu itibarla nüfus idarelerine vermek veya belediyeye vermek doğru de-
ğildir. Bendeniz her ikisine de cevap verdim.
Birincisi iktisat kabildir, dedim. Bu zabitanın ekseriyeti azimesi bilahire alınmış, birinci derecede ih-
tiyat zabiti olan mütekaidinden %80-90’ı daha mukaddem ve gayyur olabileceksin ve iktidarda bulunan
zevattır. Binaenaleyh bunların cephede yapamadıkları vazifeyi cephenin gerisinde ve menzil hidematında
kullanılmak üzere bulundurduğunuz ihtiyat zabitanını terhis ettirirsiniz. Bundan bir tasarruf mümkündür
ve şüphesizdir ki burada 60 yaşında görüyoruz ki kaymakamlar görüyoruz, birkaç miralaylar vesaireler
vardır. Sinleri yüksek altmış veyahut sinleri yüksek olmasa bile vücutça sağlam binbaşılar mevcuttur, ahzı
asker dairelerinde. Bunlar bu vazifeyi ifa ederlerse, diğerleri terhis olunabilir ve oldukça bir iktisat da ya-
pılmış olur. Bunun manevi kazancı da olur ki; bunlar memleketlerine avdetle âmili ticaret, âmili iktisata
olabilirler. Binaenaleyh müteneffi olur, bu istihkar edilecek değildir; Kazanç dedim, harbi umumide bili-
yorsunuz ki, ihtiyaç dolayısıyla birçok yerlerde bir tek ahzı asker kalem riyasetlerinde bölük kumandanı
diye bir mülâzım bırakılmış bütün vezaif yine yazıcılara neferlere terk edilmişti ve ihtiyaç bunu yaptırmış-
tı. Biz ise daha ziyade ihtiyaçlar dolayısıyla zarar getirmesi melhuz olan tehlikei iktisadiyenin karşısında
bulunuyoruz. Binaenaleyh bunu daima düşünmek ve icra etmek mecburiyetindeyiz.
İkinci kısım ki; demirel meselesi idi, buna da taraftar değilim. Çünkü ahzı asker muamelâtında bilfiil
zabitçe hareket edilerek gidiliyor, sevk ediliyor, tutuluyor vesaire... Askerliğe yaraşır kuvvetleri kayıp ede-
cek vaziyette değiliz. Bugün ve hatta her gün daima zem ve takbih ettiğimiz jandarmanın başka vezaifte
kuvvet ve kudreti ne ise, o vazifede de kudreti odur. O vazifeyi ifa eden de odur. Binaenaleyh ahzı asker şu-
besinin reisi ne kadar kuvvetli ve kudretli olursa olsun şube rüesası vazifesini ifa eden emirlerin iktidarına
– 615 –
kanidir. Bir demir ellilik vazifesini ifa etmemiştir. Mamafih bütün bütün lüzumsuzluğunu söylemiyorum.
Belki zabitan kadrosu mülgadır. Efradını mühim yetiştirmiş olanlarını, yazıcılarını, çavuşlarını, başçavuş-
larını tamamen mahalline terk etmekle, isterseniz yine askere yakın bir makam ile veyahut jandarma ile,
nüfus memuru bile tecviz edeceğiniz herhangi bir şekil ile tasarruf caizdir. Gerek menzil ve gerekse ahzı
asker şubelerinde yapılacak tadilâta göre bütçede mühim tasarrufat icrasına kaniim. Bununla memleketin
maneviyatında da başkaca tesirler yapılacağına da kaniim. Bunu herkes böyle göremez ve bilhassa halk
yalnız gözü ile görebildiğini görür ve bilir olduğu bir zamanda yine harbi umuminin sonundaki vaziyetin
tahaddüs etmiş olduğunu zannederek maneviyatında bir kırıklık peyda olur. Binaenaleyh bu noktai na-
zardan da tadilât faideli bir şey olabilir. Müdafaai Milliye bütçesinde bu noktai nazardan tadilât caizdir.
Sonra diğer arkadaşlarımın söylediklerini tekrar etmek istemem. Adana’dan geçtiğim zamanda bir ko-
lordu teşkilâtı vardı. Bunu Paşa Hazretleri de buyurmuşlardı. Bunlar idari mesele. Fakat bir şey daha var.
Ben oradan geçerken en yüksek memurlarından, kumandanlarından vesaireden bizzat sordum. On iki
tane mubayaa heyeti olduğunu anladım. Bilemiyorum bu ne dereceye kadar mantıki ve doğrudur. Artık
mantık ve idare hususatını daha mütehassıs arkadaşlara terk ve havale ediyorum. Doğrudan doğruya le-
vazım heyetlerinin bir elden mi idaresi daha iyidir, yoksa fırkaların kolorduların böyle ayrı ayrı levazım
ve mubayaa memurları göndermeleri suretiyle mi? Bu cihete imali fikretmeyeceğim. Fakat bunlar vazi-
felerinden infikâk ederek gitmiş memurlar olduğu için, yevmiye de aldıklarını zannediyorum. Bu noktai
nazardan da belki israf olur, onu hatırlatmak isterim.
Geçen sene Antalya’dan geçtiğim zaman aynı suretle 11 tane mubayaa heyeti vardı. Buradaki arkada-
şıma uzun uzadıya mektup yazmıştım. Fevzi Paşa Hazretlerine de söylemiştim. Müsterih olsunlar, dü-
zeltiyoruz demişlerdir ve şunu da arz edeyim ki; bu on bir tane heyeti tetkik edecek olursanız bunlardan
birisi köselenin okkasını 180, diğeri 210 kuruşa almıştır. Birisi sabunun okkasını 60 kuruşa almıştır, birisi
de 55 kuruşa almıştır. Bu kadar muhtelif tezat var, var ki; tasavvurun fevkindedir. Binaenaleyh bu noktai
nazardan dahi tadilât ve tashihat yapmak, binaenaleyh tasarruf icra etmek mümkündür. Çünkü efendiler
memurin ve zabitana verilen tahsisat ve maaşat ile tasarrufu görmek pek iyi olmaz. Bu arz ettiğim yolsuz-
luklar ve idaresizlikler yüzünden en çok masraf ve israf olmuştur. Milyonlar gitmiştir ve belki burada bile
işitmişsinizdir, bir arkadaş gelmiştir. 3300 liraya bir otomobil mubayaası yapılmıştır. Sonra arkasından
2300’e bulunmuştur. Bakarsınız ki, göz önünde üç yüz tane otomobil de biner liradan üç yüz bin lira güm
diye gider. Bir mesele için şeye fakat. Vakit kalmadan ihalesi icra edildiği için bendeniz takip etmedim.
Meselâ; Mersin’de 28-30 kuruşa sabun mubayaa ediliyor, halbuki hükûmetin elinde iki seneden beri mahvı
heba olmakta bulunan yüz binlerce okka zeytinyağı müdahhardır. Milas’ta, Aydın’da, filân filân. Bu husus-
ta birçok müteahhitler, tüccarlar var. Diyorlar ki; hiçbir masraf olmadan bir okka zeytinyağına bir buçuk
okka sabun vereceğim. Belki de daha fazla verecekler. Halbuki bugün hükûmet zeytinyağının okkasına
yirmi kuruştan müşteri bulamadı. Binaenaleyh on beş kuruş fiyatla bugün dahi bu mevcuttur. Maatteessüf
bu bapta hatırladığımı arz edeceğim. Geçen günleri bilemiyorum.
Söke meselesini şöyle geçmiştir zannediyorum. Halbuki bu mühim bir faciadır. Hükûmetin gözü önün-
de on beş gün evvelinden İtalyanlar tahliyeye başlamışlar ve zannediyorum ki; on beş gün evvel hükûmeti
merkeziyeyi de biz gidiyoruz diye haberdar etmişlerdir. Bu harekât, cereyanı ihbarat ve istihbarat her şey-
de Yunanlıların o havaliyi işgale hazırlandıklarını ve müfrezelerin de işgal etmek üzere Aydın ve Koçarlı
sırtlarından Yunan askerlerinin tozları kaldırarak Söke havalisine doğru geldiğini raporlarla bildiriyorlar.
Buna dair her gün şifreler, raporlar, kıyamet... Yunanlılar geliyorlar, gidecekler vesaire gibi makine başında
ordu kumandanı mutasarrıfı çağırıyor, kırk sekiz saat sonra kendisi şifre ile malûmat veriyor. Neye telâş
ediyorsunuz, zannederim ki; bu telâşınız beyhudedir. İtalyanların propaganda yapmaktadırlar. Binaena-
leyh mıntakai mezkûreyi tahliyesi ancak Anadolu’nun tahliyesini takip edecektir. Artık bu gibi şeylerle bizi
işgal etmeyiniz, isterseniz Garp cephesi ile konuşunuz diyor. Bilemem ki; kendiliğinden doğan bir fikir ile
mi, yoksa mafevkinden aldığı malûmat ile mi mutasarrıf böyle tebligatta bulunuyor? Ne oluyor artık bile-
miyorum. Fakat benim bildiğim bir şey varsa o da ben orada idim, gözümün önünde cereyan eden hadise
bir facia idi ve bendeniz de belki bir faide olur diye İsmet Paşa’ya bir telgraf çektim. İtalyanlar çok mühim
miktarda burada propaganda yapıyorlar. Binaenaleyh İtalyanların nüfuzunu da arttırmış olmak ihtimali
– 616 –
mevcuttur. Yunanlıların burasını istilâsı ile belki askeri mühim vaziyet hadis olmuş olmaz, fakat milyon-
lara baliğ olan bir zarar vardır. Ayda 70-80 bin lira para veren memleketi gaip edersiniz. Hristiyanlardan
yalnız bir ay zarfında üç yüz bin lira müecceliyet vergisi alınan bir memleketi gaip edersiniz, çok mühim
bir servet gaip edersiniz, halkın itimadını gaip edersiniz. Hükûmet halkın istihfafı vaziyetinde değildir.
Tabiî hükûmet bendenize cevap vermek mecburiyetinde değildi. Yalnız diyorlar ki; kırk kilometrelik bir
cepheyi jandarma taburları muhafaza etsin. Bunu da ihtiyaten zikretmiştim. Bunu ordu kumandanı emir
buyurmuştur. Söke tehcire uğramıştır. Söke’ nin içerisinde Rum köyleri vardır. Müteaddit defalar hükû-
metle mücadele etmişlerdir. Orada kesif Rumlar vardı, yüzlerce insanları vardı, kesir insanları vardı. Ora-
nın bütün jandarmasını cepheye götürerek memleketin halkını da boş bırakmak doğru olamaz. Burada
propagandalar yapmaktadırlar. Binaenaleyh bu hususta bazı fena şeyler olabilir. Bunlar hakkında tedabir
ittihazını herhalde hiçbir makam düşünmemiştir. Belki ordu, ben, maksadı asliyi istihdaf eden bir orduyu,
bir kuvveti oradan ayırıp gönderemem der. Fakat sorarsanız Yunan nasıl ayırıp kendi kuvvetinden gön-
derdi ise bizimkiler de ayırıp gönderselerdi, belki kurtarırlardı ve belki bu cephe bu mühim istinatgahımız
sarsılmazdı. Fakat artık bu ciheti mütahassısını askerisine terk etmek mecburiyeti vardır. Lâkin hiç olmaz-
sa bir şey, bir şey temenni etmek haklı olabilirdi, zannederim. Müdafaasını ihmâl etmeye karar verdikleri
bir memleket ahalisinin böyle çırılçıplak bir halde çıkarmak ellerinde değildi. Ahaliyi düşünün; o kadar
şiarı olmayabilir. Belki devletçilik, memuriyet zihniyetinde ahaliyi düşünmek meselesi unutulmuş olabilir.
Fakat iki seneden beri müdahhar olan kendilerinin zahiresi vardı, binlerce okka zeytinyağı vardı. Nakli
olsun talep edilmedi. Acaba niçin? (Nakline ihtiyaç yok sesleri) Binaenaleyh Müdafaai Milliye bütçesinde
iktisat meselesi, üç yüz tane veyahut beş yüz tane zabiti tekaüde irca etmek meselesi değildir, milyonlar
meselesidir. (Bravo sadaları) Böyle eski zaman yani evvelki bütçenin iki mislini, bir devlet bütçesinin iki
mislini sarf eden bir Vekâlet var. Eski hükûmet yirmi sekiz lira filan sarf ederdi. Demek ki elli altı mil-
yonluk iki devlet bütçesini sarfeden bir vekâlet elbette böyle şeylerle, büyük yekûnlar ortaya atabilir. Bu,
kolay değildir. 30-40 bin milyon lira sarf eden bir levazım dairesindeki bir adamın hatası yekten belki
3- 4 yüz bin liraya oturabilir. Fakat millete yazıktır, günahtır. Bugün yine bu zeytinyağları ordunun elinde
dururken Mersin’den vesaireden yüksek fiyatlarla zeytinyağı mubayaa etmektedirler, sabunlarını ha keza...
Memleketin dahilindeki menabii kurutmak mı iyidir? Milas’ta (6-7) sabun fabrikası vardır. Altı ay uğraşıl-
mıştır. İki tane Hristiyan vücudu mu daha lâzımdı, yoksa (5-6) müessesei sınaiyeyi mi korumak lâzımdı?
Bir devletin idaresindeki iktisadiyatı, ticareti, sanayii gözetmeyen insanlar, ancak o memleketi yıkmakla
meşguldürler. Bilirsiniz ki; orduyu beslemek, müessesatı sınaiyeyi ziraiye ve ticariyeyi yetiştirmekle, tevsi
etmekle kabil olur. Sarf edilen paralar gibi, âtide ondan bir şey beklemiyorsunuz. Bu yarın yine bize bu-
nun mukabilinde bir şey vadetmiyor. Bir zahire, bir beygir vadetmiyor. Binaenaleyh bunları öyle, tam bir
yerinde kullanalım ki; israf olmasın ve yalnız ordunun değil, memleketin bütün istinadgâhını, ziraatını
mahvetmeyelim. Yalnız şurasını arz edeyim ki; memleketin şu istihsâl etmek istediği gayeye vasıl olmak
için elinde bulundurduğu ordunun hayatını belki de gelecek sene de temin için muhtaç olduğu en mühim
ağdiyesi idi. Ziraata ait idi. Bunun için Müecceliyeti Askeriye Kanunu’nu çıkardınız. Bundan kim istifade
etti? Belki şimdiye kadar gelmiş olan birkaç yüz senelik hükûmet, halka daima sözünde durmadığını ve bu
vaziyeti takviye edecek harekâttan içtinap etmek bu Meclisin vazifesi olmalı idi. Biz bir taraftan müecce-
liyeti ziraiye kanunnamesi meydana koyduk, diğer taraftan ordu dairesi, müteaddit tamimlerle, tefsirlerle
bunu tamamiyle baltalamıştır, kökünden atmıştır. Nedir bu? Ufacık bir şeydir, bunu evvelce arz etmiştim.
Eğer hakikaten müecceliyeti ziraiye kanunnamesini neşretmekten maksat, ziraatı teksir etmek idiyse, zi-
raat ve tatbikatını ona göre yapmak lâzım gelirdi. Yoksa o nam ile büyük ziraat yapan adamların evlâdını
tecil etmeyi düşünmemişlerdir. Zaten efendiler; memleketin servete malik olan adamları turuku muhtelife
ile tecil ettirebilirlerdi. Bu hakikaten memleketin ziraatını arttırmak ve gelecek açlık ve kıtlık tehlikesini
izale etmek esasına matuf idi. Ne yaptı? Bir emir verdiler dediler ki; bâtapu uhdesinde iki yüz dönüm kay-
dı olmayan ve fazla yapmış olduğu zeriyat muteber değildir. Sorarım efendiler; memleketimizde bugün,
yalnız şurada, gözünüzün önünde iki yüz dönüm arazisi olan Çifteler Çiftliği vardır ve bunun içerisinde 34
bin Tatar vesaire vardır ve bunların en aşağı iki yüz dönüm zeriyatı vardır, hiçbirisinin de tapusu yoktur.
Efendiler hükûmet, bunlardan hâlâ arazi icarı almaktadır ve bu adam altı yüz bin dönüm ektiğinden dolayı
bu müecceliyetten niçin istifade etmesin? Ve altı yüz bin dönüme iblâğa çalıştığından dolayı bu haktan
– 617 –
istifade etmiyor. Niçin hükûmet söz verip de aldatsın? Zerettikten sonra sen müeccel değilsin demek... Bu
ne insaftır? Aydın’ın en mühim Söke ovası beş çiftlikten ibarettir ve o kadar zeriyat yapılmıştır. Fakat tek
bir insan bu ziraattan istifade etmemiştir. Koca Antalya livası dahilinde bir tek adam ziraattan istifade et-
memiştir. İstirham ederim ne takip ediyoruz? Orduyu yaşatmak. Ne ile yaşatacağız? Ben askerim, orduyu
yaşatacağız. Memleketin iktisadiyatına ehemmiyet vermeyeceğiz, yıkacağız, böyle şey olmaz. Ben askerim
başka bir şey bilmem. Ben askerimi barındırmak için -kar, yağmur yağıyor- mektep, cami dinlemem,
maarif dinlemem, bana ne. Bana buğday, arpa lâzımdır. Ben aç mı kalacağım, ben aç kalmak bilmem, ben
alırım dinlemem, bu böyledir. Böyle düşünürken bir de ötekinin şöyle demesi lâzımdır ki; ey İktisat Vekili,
ey Maarif Vekili ben bu vaziyette zaruret karşısındayım. Memleketin menafii iktisadiye ve irfaniyesini
de muhafaza et ki; ben de aç kalmayayım. Onlar da herhalde yapmayacağım derler ve yapmazlar, ordu
da keyfemayeşa hareket ederse Meclis ikisinden birisini çeker, düşünür bir karar verir. Fakat bu iş böyle
cereyan etmiyor.
Biz memleketin ziraat ve iktisadiyatını yükseltecek tedabir beklerken. Meclisinizin hükûmeti bunların
iktisadiyatını yıkan, yakan ve yıpratan neticelere vasıl oluyor. Hangi devleti kurmak ve hangi devletin
istiklâlini kurtarmak için çalışıyorsunuz? Taşları, dağları, yuva yapmak için mi, baykuşlara yuva yapmak
için mi? Rica ederim efendiler; insanları askere alıyoruz. Yalnız esnan dahilinde olduğundan dolayı davet
ediyoruz. Fakat rica ederim askeri meslekte Erkânı Harbiyenin, topçunun vesairenin raporunun kıymeti
var da bir doktorun raporunun kıymeti yok mudur ve olmamalı mıdır? Efendiler tabip diyor ki; hafei ad-
lağı geçen dalaklara dokunmayınız, ani ölürler.
Fakat bugün orduda süreyi tecavüz eden adamlar ahzı askerlerdedir. Niçin acaba? Bu kadar hasta olan
bir adamın, senenin kısmı azamini hastalıkla, hastanelerde yata, kalka ifa edeceği hizmet mi mühimdir,
yoksa tarlasının başında on dönüm ekerek yata kalka göreceği iş mi mühimdir? Şu halde zeriyattan isti-
fade edemiyoruz. Niçin acaba? Bu kadar iyiyi, kötüyü bir araya getirmekten âciz miyiz? Ben bilmiyorum
ve böyle olduğunu zannetmiyorum. Ne hizmet görüyoruz? Ben bu hali tahminen söylüyorum ki, geride
haddinden fazla efrat vardır. Kadro dolsun da... Hayır efendiler; mademki ben bugün yorganıma göre
ayağımı uzatmak mecburiyetindeyim ve geçen seneki teklifim arasında bu da vardı. Meselâ ben bir mira-
layım, otomobile binmek icap ediyor ve nizamname, kadro bu hususta bana müsaade etmiştir. Fakat siz
mecruhları nakletmek için kağnı arabası bulunamadığı bir sırada, kağnı arabasına siz de bininiz derseniz
haksızlık etmemiş olursunuz.
Bunun gibi yine ben kadro mucibince iki üç seyis ve dört emirber istihdamına salâhiyettar iken bunun
ikisi ile ifayı vazifeye muktedirsem ne için daha fazlasını isteyeyim. Binaenaleyh geri hidemattaki efradın
nısfına yakın bir kısmını tenzile muktedir olursa, acaba memleketine daha mühim hizmet ifa ettiğine o
zabit kani olmaz mı? (Hay, hay sadaları) Efendiler, böyle alelıtlak meslek, kadro meseleleri mi, yoksa esas
hedef itibariyle bu devlet, bu millet kurtulacaktır, noktai nazarından mı yürümek lâzımdır. Eğer mutlaka
kadro, mutlaka nizamname tatbiki icap ederse efendiler, memlekette Yunan’ın öldürebildiğinden daha çok
insan öldürürsünüz. Buna çare arayalım, ne duruyorsunuz? Hiç açlık duymayan vatanımızın en zengin
memleketlerinden biri olan Aydın livasında bizzat kendim gezdim ve sıhhiye müdüriyetinin raporları da
vardır.
Üç beş aydan beri halkın boğazından bir lokma undan başka, bir lokma ekmek, et girmemiştir, size
yeminle, kasemle söylüyorum. Kadınların bütün bacakları çıplaktır, yama yapmaya iktidarları yoktur. İs-
tirham ederim, çok istirham ederim, fakat demiyorum ki; Müdafaai Milliye bütçesini yıkacağız, indirece-
ğiz. Bunun imkânı yoktur. Kendi kolumu kendim kıramam. Fakat iktisat çareleri ne ise onları arayalım.
Orduyu yükseltirken, onun gerisindekini yıkmak doğru değildir. Birçok şeyler tatbik edilmiştir. Tekâlifi
milliye... Bütün memleketi yıkmıştır. Yalnız tatbikindeki fenalıktan mıdır? Size, eğer taciz etmezsem, bir
misal arz edeyim. Bir nahiyede deve miktarını ahzı asker baytarıyla ve heyeti fenniyesiyle tespit etmiş-
ler, mevcut beş yüz devenin, üç yüzü kabili istihdamdır, mütebakisi hastalıklıdır. Binaenaleyh alacağınız
tekâlifi milliye kabili istihdam olanlardan olacaktır. Aynı günde ukalâ bir nahiye müdürü orduya fazla
güvenmek ve terfi edeceğini zannederek beş yüz devemiz var demiş, maluliyetten hiç bahsetmemiş. Şu-
benin yaptığı orduca kabul edilmemiş, çünkü şube iki yüz deve noksan göstermiştir. Mıntaka lâzım gelen
– 618 –
borcunu ödemiş, fakat ordu dinlememiştir. Hayır size beş yüz deve veriyoruz denilmiş, dinlenmemiş.
Binaenaleyh mecbur edilmiştir efendiler. Elindeki üç tane hasta devesini satmak için dolaşıyor, bir tane
daha deve tedarik ediyor, dayaktan kurtulmak için borcunu veriyor. Bu derece elim cereyan etmiş ve ede-
gelmektedir. Üzerini semere vurduğundan dolayı heyet bir beygiri kabul ediyor, alâ, tuvana hayvanlar...
Tasavvur ediniz bu şekilde müteaddit baytarlar, mutasarrıflar ve kaymakamlar vesaireden müterekkip he-
yetin huzuru ile itina ile intihap olunan bu hayvanlar bakıyorsunuz ki; on beş gün, bir ay sonra cayır cayır
iade ediliyor. Ordu zayıf hayvanları gönderiyor, bunları değiştirin, bunlar makbul değildir. Senin buradaki
müdürü mesulüne istediğin kadar sen; gayet sağlamdır, komisyon huzurunda teslim ettim de. Beyefendi
mecbur muyum ki; senin çürük hayvanını değiştireyim? Öyle fecileri vardır ki; hükûmetin gözü önünde,
hükûmet ve belediyenin o hayvanın yularını o adamın eline verirken ona; al bunu çürüktür, bunun yerine
başkasını vereceksin demesi doğru olamaz. Hayvan teslim edildikten iki gün sonra ölüyor. Fakat hükûmet
kabul etmiyor, hükûmet yakasını elinden bırakmıyor.
Bu adamlar seksen sene çalışmış olsalar, seksen lirayı bir araya getiremezler. Aydın’dan muhacir olmuş
bir adam bana dedi ki; Beyefendi, şikâyet için hatırınıza katiyen bir şey gelmesin, bizim bir darbı meseli-
miz vardır, bununla belki zamirimi anlatabilirim. Bir adamın karısı devlete lâzım olursa kocasından boş
düşermiş. Hükûmete bizim atımız, merkebimiz lâzım olursa veririz. Fakat şu zulmü yapmasın. Benim
elimden yüzde kırk, yüzde seksen almaya salâhiyettardır. Bu aldığı şeylerin bir kısmını diğer ahaliden, bir
kısmı üzerine tevzi ederek elinden alacak ve binaenaleyh o elinden alınan atı hükûmete verecek. Lâkin
yalnız almak ve kırmak mı lâzım? Biraz da yapmak yok mudur? Hiçbir kimsenin hakkı tahsil edileme-
miştir. 8-10 nüfus ailesinin maişetini at ve merkeple temin eden kimseler namuslarını da ortaya atmak
tehlikesine düşmüşlerdir. Bunlar hükûmetin vazifesi değil mi? Binaenaleyh tatbik sahasında düşünülecek
noktalar zannediyorum ki; bunlardır. Beyefendiler; Meclisi Âlinize rica ederim. Şimdiye kadar Meclisi
Âlinize bu hususta başka zamanlarda birçok şeyler arz ettim. Vebayı bakari meselesini de arz ettim. Vebayı
bakari meselesi memleketi mahvetmiş, kasmış, kavurmuş. Bu bir hatayı mahzın neticesidir. Hangi mesu-
lün yakasını tuttunuz? (Hiç sesleri) Tabiî buna mümasil, Müdafaai Milliye vesaire işlerinde buna mümasil
birtakım şeyler vardır. Demin bir arkadaşım söylüyordu. Bundan iki sene evvel bir arkadaşımızı Konya’ya
göndermiştik. Oradaki kolordunun idare reisi hâlâ geziyor; divanı harbi icra edilmemiş. Bunlar yesin, bü-
tün götürsün, hatırsın, biz de burada; hayır beş yüz kuruş daha zam yaptık, üç yüz zabit daha kadroya ilâve
etti idik, etmedi idik gibi şeylerle uğraşıyoruz, bunlardan bahsediyoruz. Binaenaleyh hakikati görelim,
gözümüzü açalım, bunları görelim. Beyler, Paşalar; bunların cevabını versin. (Kim verecek sadaları?) Ni-
çin Söke’deki üç buçuk zahiresini kurtarmamış? Niçin memleketi dahilindeki zeytinyağlarını kokutuyor?
Satamadığı zeytinyağları ile sabun imal etmiyor? Niçin hariçten gelecek sabunları fazla ücretlerle alıyorlar?
Bu arada bir de bahriye meselesi hatırıma geldi; Salâhaddin Bey bundan daha istifade edileceğini söy-
ledi. Bu meselenin takdiri herhalde zevatı mütahassısaya aittir. Fakat işin ne dereceye kadar doğru yürü-
mekte olduğunu bilmiyorum. Bendeniz Antalya’ya giderken Fethiye’ye uğradım, orada bir gruba gittim.
Orası bahriyelilerin en mühim bir grubudur. Bundan başka civar sahildeki iskelelerden bir kısmına da
uğradım. Şikâyetten başka bir şey dinlemedim. Birçok memurin belki bir maksadı müstakbele için oraya
toplattırılmış da şimdilik orada fazlaca olarak ve icap eden hizmet derecesinde olarak bulunuyor. Yelkenli
bir sandalları var. Bu, sahil muhafazasına muhtasdır. Onu kullanacak kadar da askeri vardır. Fakat efendi-
ler; yalnız dedikodu çok. Ne dereceye kadar doğrudur, bilmiyorum. Hatta bazı devairi resmiye arasına da
iş intikal etmiş. Bendeniz o esnada orada idim. Oradaki zabitan hiçbir iş yapmadığı halde, birçok teşkilât
yapmaktayız diye maliyeden on beş bin lira para getirtmişler. Halbuki bunların çıkmayan maaşlarını dol-
durmak için alıyorlar, tarzında bir dedikodu dinlemiştim. Orada bazı devairi resmiye arasında resmiyede
girecek kadar şekle düşmüş birçok vukuat vardır. Binaenaleyh bu şeyleri hakikaten müsmir bir şekilde
kullanmak lâzımdır. Orada bir vapur vardır. Bekler; bu memleketin iktisadiyat meselesi, para meselesidir.
Hükûmet geçen sene Antalya’ya gelen Turan ismindeki bir vapuru, Osmanlı bayrağını taşıyan bir vapuru
Apranosyanlara aittir diyerek müsadere etmişti. Bu vapur birkaç günler Antalya limanında kaldıktan son-
ra Fethiye limanına gitmişti. Mürettebatı da var, hakkında bir karar da iktiran etmemiştir. Ne yapsınlar?
Kömürlerini sattılar, mürettebatını bir müddet beslediler, kömür kalmadı, mürettebatına verilecek para
bitti. Ben oradan geçerken bunlar epeyce sızlandılar. Kimisi kav kibrit satıyor, kimisi lostracılık yaparak
– 619 –
geçiniyorlardı. (Handeler) Sonra artık onlar da vapuru terk etmeye başladılar. Vapurun içerisinde ne varsa
hep bozuldu, bir şey kalmadı. Deniz de boş durmuyor. Muzipliğinde devam ediyor. Geçen sene buraya
geldikten sonra meseleyi Refet Paşa Hazretleri’nin kendilerine arz etmiştim. Bahriyeye aittir denildi.
Zannediyorum ki o vakit bahriye dairesi Müdafaai Milliyede idi. Efendim onların birçok eski ve yeni
evrakını vesairesini halle medar olur diye buraya getirmiştim. Çünkü böyle alelimya Apranoslara ait bir
vapuru çekip atmak. Bu vapur ya Apranosyanlara aittir veyahut değildir, nihayet gaip ettik demek doğru
değildir. Bu vapur ayda 30-40 bin liraya icar edilebilir. İki seneden beri hükûmetin omuzuna yüklenecek
yükü, tazminatı tasavvur buyurunuz. Vapurda yapılan bu haşarat ve zararları yine bu gayet züğürt millet
ödeyecek, bu zavallı millet ödeyecek.
BİR MEBUS BEY — Müsebbibi ödesin.
DOKTOR MAZHAR BEY (Aydın) — Evet efendiler; bu mesele halledilinceye kadar hiç olmazsa bu
zarar ve ziyanlardan korunmak, ikinci bir ziyana duçar olmamak için çalışmak lâzımdır. İkinci bir faide
vardı ki; o da o sahilde böyle bir iki kırmızı bayrağın sallanmasıyla düşmanlarımıza böyle bir zamanda
çok büyük tesir yapmış olmasıdır. O sahilde İngiliz bayrağı altında işleyen vapurların mürettebatı kamilen
Yunandır. Bu, onlara karşı büyük bir darbe olacaktır. Hiç şüphesiz bu, çok manevi bir tesir yapacaktır.
Fakat asıl biz, maddi kısmından bahsediyoruz. Dedim ki; hiç olmazsa bahriyede bir usul vardır. Biz bunu
kullanmaya korkuyorsak. Yunan donanması herhangi bir gemiyi gelir, elimizden alır, zapt eder dersek ge-
minin kaptanları, senetleri hamil olduğu için menfaat gördükleri halde kanunen aharına icara salâhiyettar
olurmuş. Binaenaleyh sağlam bir kazığa bağlayarak bir İtalyan’a icar edelim. Bu gemi sahilde işlemekle
hem memleketimiz vesairemiz müstefit olsun hem de muhtemel, müstakbel zarardan kendimizi kurtar-
mış olalım. Fakat artık bu mesele, kanun ve mantıka uygun düşmemiş olmalı ki benden daha mühim
düşünceli zevat, bunu nazarı ehemmiyet ve itibara almamıştır. (Maşallah sadaları)
Yine bunun gibi geçen gün arkadaşlarımızdan birisinin söylemiş olduğu bir şey vardır. Aynı şeyi ev-
velce de arz etmiştim.
Denizli’de Pandozoflu fabrikası vardı. Efendiler; bugün Pandozoflu fabrikası deyip de geçivermeyelim.
Yevmiye beş yüz çuval un imal eder. İzmir’deki fabrikalarla rekabet eder, gayet iyi un imal eder. Bu fabri-
ka söküldü, Eğridir iskelesine nakledildi. İki seneden beri yağmurlarla kıymetli makineleri yıkamaktadır.
Efendiler bunun da zarar ve ziyanının tazminatı meselesi varidi hatırdır. Bu, mühim bir makine den istifa-
de etmek ihtiyacı bile hissedilmemiştir ve halen orada yatırılmaktadır. Bunu da geçen sene devairi aidesine
arz etmiştim. Fakat nazarı itibara almamış olacaklardır ki, hâlâ yerinde duruyor.
Netice efendiler; şunu arz etmek isterim ki, bunlar maddi mesuliyetleri icap ettiren, tazammun etti-
ren ahvaldir. Bendeniz yanlış görmüş olabilirim, tevessül edilmiş olan işler intaç edilememiştir. Birtakım
mevani zuhur etmiştir. Bittabi bir şeyler olmuş olabilir, fakat herhalde bu işi tavzih etmek, tenvir ve hallet-
mek lâzımdır. Sizler dahi benimle beraber olduğunuz halde ve bu işi intaç etmediğiniz takdirde müptezel,
müfsit, ne derseniz deyiniz; milletin nazarında mesuliyetten kurtulamazsınız. (Evet kurtulamayız sadaları)
Bendeniz bu kadar sözle iktifa ediyorum.
HÜSEYİN BEY (Elaziz) — Reis Beyefendi Hazretleri; bendenizin deve meselesine dair iki sözüm var.
(Handeler), (Geçti sesleri)
Efendiler Dursun Bey arkadaşımız dediler ki; Çorum mutasarrıflığına buradan bir şifre yazılmıştır
ve bunu da buradan İstiklâl Mahkemesi yazmıştır. Şunu arz etmek isterim ki; İstiklâl Mahkemesinin ne
Çorum mutasarrıflığı ile ne de diğer bir livalarla şifre miftahı yoktur. Şu halde böyle bir şey yazılmamıştır.
Dursun Bey biraderimiz bu meseleyi başka suretle söyledi. (Geçti sadaları)
ABDURRAHMAN DURSUN BEY (Çorum) — Bu meseleyi burada uzatmayalım. Çorum mutasarrıfı
orada. Çorum tahrirat kalemi orada, teslim eden Alaca Kaymakamı Sait Bey orada... İhtimalki ben de ya-
nılmışım. Bu develer verilmiştir, gitmiştir. Buna teslim edin diye verilen şifreyi celbedip anlamak kolaydır.
(Gürültüler)...
– 620 –
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler; benden evvel burada söz söyleyen arkadaşlarım
Müdafaai Milliye bütçesinin geri hidematı hakkında uzun sözler söylediler. Fakat zannediyorum ki; Mü-
dafaai Milliye bütçesinin geri hidematı hakkında arkadaşlarımızın söyleyeceği değil, bendenizin söyleye-
ceğim değil, bendenizden sonra söz alacak arkadaşlarımız bir sene söylerlerse, bitmez ve tükenmez. Çün-
kü o kadar bozuk, o kadar bulanık, o kadar berbattır. Bendeniz şimdi bu bütçeyi iki kısma tefrik edeceğim.
Birisini bizzat harpte bulunan ordumuza, diğerini de geri hidematta bulunanlara. Evet efendiler harpte
bulunan zabitanımıza ne kadar verirsek azdır ne verirsek verelim, hepsini verelim, hiç kimse esirgemiyor.
Millet de esirgemiyor. Yalnız biz ve köylü değil, ayağında çağırı olmayan çocuklar bile esirgemiyor. Efendi-
ler iyi biliniz ki bugün memleketimizde ne kadar dedikodu varsa, ne kadar hırıltı, fenalık varsa, ne kadar
güft gu varsa, hepsi ordunun geri hidematından ileri geliyor. Memlekette asayişsizlik bundan ileri gediyor.
Halk bizden, Büyük Millet Meclisinden müteneffirdir. Evet esbabı budur. Efendiler en büyük yolsuzluk
Müdafaai Milliyenin geri hidematındadır.
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Asayiş meselesinde beraberiz, tekrar et.
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Efendiler bir iki hususu size arz edeceğim. Ve arkadaşların
söylediği sözler temas etti. Fakat benim de söylemek borcum, vazifemdir. Efendiler, geçen sene buradan
İnebolu’ya gidiyordum. Küre belinde bir vakaya tesadüf ettim. Küre belini aşağı iniyordum ki o gün İne-
bolu’ya yetişecektim. Çok rica ederim efendiler, samimiyetle arz ediyorum, iyi dinleyiniz. 40-50 merkeple
gelen bir kadın kafilesini gördüm. Arkalarında cephane sandığı olarak yukarı doğru geliyorlar. -Kış idi,
Kânunusaninin üçü, beşi idi- Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, affı âlinize mağruren arz edeyim, Hris-
tiyan zannetmiştim. Fakat yanımdan gelip geçtikleri vakit Hristiyan olmadıklarını anladım. O kafile geçti.
İkinci bir kafileye beş dakika sonra tesadüf ettim. O kafilenin başında 8-10 yaşında bir çocuk gidiyordu, şu
çocuğu çağırayım bu nedir diye sorayım dedim ve çocuğu çağırdım, sordum. İsmin nedir dedim? Dedi, is-
mim Yaşar. Bu götürdüğünüz nedir dedim? Cephane dedi. Nereye götürüyorsun dedim? Ne bileyim dedi.
Büyük Millet Meclisi emir vermiş biz bunları taşıyoruz, dedi. Büyük Millet Meclisi demişler efendiler. Bu,
böyle... Büyük Millet Meclisi namına yapılıyor. Efendiler rica ederim dinleyiniz, müteessir oldum. Dedim
ki Büyük Millet Meclisinin böyle bir emri yoktur, fakat çocuğa ne söyleyeyim anlamaz. Bunu söylerken
aşağıdan bir kafile çıktı. Yanında bir jandarma, bir asker daha çıktı (O da mı yaya sesleri) o da yaya...
Jandarmayı çağırdım. Dedim oğlum, niçin bu kadınlara cephane taşıttırıyorsunuz, sebep nedir, hikmet
nedir? Efendim bilmem ben, ben muhafızım, beni ne soruyorsun, şu geride bir adam vardır, muhtar,
ona sorabilirsiniz. Düşündüm ne sorayım jandarmaya, askere... Fakat efendiler gördüğüm kadınlar şöyle
görmüştüm. Yalın ayak, çırılçıplak, bazılarının çocukları kucağında, kan tere batmış. Vallahilazîm, billâ-
hilkerim böyledir. Bu kürsüyü muallâda söylüyorum, böyledir. Çocukları kucağında olduğu halde yukarı
doğru çıkıyorlardı. Müteessir oldum, arabadan indim, başladım ağlamaya. Muhtarı çağırdım, dedim ki;
bu kadınları nereye götürüyorlar, sebep nedir, bu kadınlar niçin gidiyorlar? Dedi ki; efendi ben ne bileyim
Türkiye Büyük Millet Meclisi böyle bir emir vermiş, kadınlar İnebolu’ya cephane götürüyorlar. Çünkü
İnebolu’ya cephane dolmuş bunun acele gitmesi lazımmış, götürüyoruz. Ağa sizin hayvanlarınız yok mu?
Hayır yok, hayvanlarımız öldü. Niçin? Cephane taşıya taşıya... Birer hayvanımız vardı öldü, dedi. Muhtar-
dan da ne soracağım, soracak bir şey kalmadı. Gittim İnebolu’ya. Çolak Zade Nuri Bey var orada, onun
mağazasına gittim, ona dedim ki; Nuri Bey, bu kadınlar buradan niçin cephane taşıyorlar, acaba sizin
bundan malûmatınız var mı? Siz bunu mebuslarınıza yazdınız mı? Haberleri var mıdır dedim? Dedi; val-
lahi yazmadık, fakat yazmak teşebbüsünde idik dedi. Müteessir oldum kaymakamı çağırttım. Kaymakam
geldi, kaymakama da sordum ki; Kaymakam Bey, bu kadınları bu cephaneyi taşımaya kim icbar ediyor,
kim tahmil ediyor, kim gönderiyor? Altı saatlik yere gönderiyorsunuz. Ha; kaymakama sormadan dediler
ki bunu askeriye yapıyor, müteessir oldum, kalktım gittim telgrafhaneye; menzil müfettişi Osman Bey
-tanıdığımız namuslu bir adamdır- Kastamonu’da görüşmüştük. Namuslu bir zattır, onun namusundan
eminim. Telgrafhanede Osman Bey’e sordum, dedim ki; böyle bir vakanın şahidi oldum, pek müteessir
oldum, bu, Büyük Millet Meclisi namına yapılıyor, böyle söylediler. Çok rica ederim, eğer siz yapıyorsanız,
niçin Büyük Millet Meclisi namına niye diyorsunuz? Büyük Millet Meclisi böyle şeylere hiçbir vakit de razı
değildir. Fakat Osman Bey rica ederim beni dinleyiniz, sizden bir şey soracağım. -Osman Bey buradadır,
çağırıp sorabilirsiniz- Osman Bey bu kadınların babaları şehit, kardeşleri şehit, evlâtları şehit, babaları
– 621 –
gazi, evlâtları gazi, kardeşleri gazidir. Biz bütün gün burada yatarken, tüfeğini almış seni o bekliyor. Evet;
biz bunu çağırırken, evlâdını, karısını, çocuğunu, bıraktığı vakit gönderdiğimiz zamanda, biz bunu ne
suretle gönderdik? Dedik ki; git biz senin evlâdına, karına, çoluğuna, çocuğuna bakarız, ekmek de veririz.
Fakat böyle yapmadık, çıkarttık, sokaklara yalın ayak, başı açık, karnı aç, perişan bir halde, cephaneyi de
verdik arkasına, gönderdik, dedim. Osman Bey, şimdi bunların kocaları cephelerde bu hali işitirlerse, geri-
de bir karısı, bir çocuğu kalmış yahut bir ihtiyar annesi kalmış yahut memede bir çocuğu kalmış, onun da
kucağına cephaneyi veriyorsunuz, o çocuğu ile beraber cephaneyi götürüyor. Bu adam şöyle bir düşünse,
ordudaki Mehmed bu adam dese ki; şöyle bir kardeşim öldü yahut ben de yaralandım, bugün de tüfek de
elimde... Bu kış günü soğukta ben burayı bekliyorum. Bir kârım vardı, o da bekliyor. Ona da bir parça
ekmek verecek idiler şimdi, vermiyorlar. Onun arkasına cephane yüklendi, yani atacağım bir kurşun varsa
onu da karım, anam, bacım getiriyor. Şimdi bunlar oradan firar etseler de bu dağı kesseler... (Allah esirge-
sin sesleri) Böyle giderse yaparlar efendiler... Bunlardan 200-300 ilâh... kişi gelse pekiyi bunun neticesinde
hükûmetin kolu uzundur, eli uzundur derler. Hükûmet de bir iki taburla bunların takibine gönderirse ve
bunların bir kısmını öldürürse, bir kısmını da yakalasa ve Divanı Harp’e teslim etse, Divanı Harbin de
reisi olsanız -Osman Bey’e diyorum- bu askeri söyletseniz... O asker de dese ki beyefendi; çok rica ede-
rim, anamı gönderdin, karımı gönderdin, emmimi gönderdin, kimini öldürttün, kimini yaralattın, kimini
topal ettin, beni de göndermişsiniz. Bir tek karım, bir tek çocuğum kaldı. Bunların da arkasına cephane
vermişsin, kış günü çırılçıplak... Ben ne yapayım dese. Hem namusum berbat oluyor hem canım gidiyor,
ben ne yapayım, ben kaçmayayım da ne yapayım, derse, rica ederim; sen buna nasıl hüküm verebilirsin?
Aman birader ben titrerim, dedi. Buna karşı hüküm veremem ve bizim de bundan malûmatımız yoktur.
Orada bir askeri kaymakamı vardır, emir veriyorum gelsin onunla meseleyi hallederiz dedi. Askeri kayma-
kamı geldi, görüştük. Dedi ki; hakikaten bundan bizim malûmatımız yoktur. Burada genç bir kaymakam
vardır, biz vesaiti nakliyeyi ondan istiyoruz, o bize buluyor veriyor. Ne yapmış ise o yapmıştır. Gelelim
sonra Kaymakam Bey’e gittim, belediye reisi de eşraftan birkaç kişi de geldi. Kaymakam Bey’e dedim ki;
Kaymakam Bey Büyük Millet Meclisi namına cephane taşıttırıyormuşsun, bundaki esbap nedir? Eğer bir
ihtiyaç görüyorsanız, bu cephanenin buradan bir saat evvel bu dağın arkasına aşıp gitmesini ilk evvel kendi
ailei muhteremeleri, arkasına baktıkça olsun. Ondan sonra Nuri Bey’in ailei muhteremeleri ondan sonra
belediye reisinin ailei muhteremesi, benim burada ailem varsa, benim ailem de bir sandık alsın götürsün,
eğer kadınlar götürmesi lazımsa. Yok bizimkiler böyle naz u nimetle beslensin, köylü çalışsın, ölen o zavallı
köylü, canını, kanını veren, malını veren o köylü. Sonra karısı da cephane taşısın. Bunun nerede yeri var-
dır. O da itiraz etti, hayır itiraz etti değil, itiraf etti. Dedi ki; cephane biraz çok gelmişti, cephaneyi buradan
kaldırmak icap ediyordu, vali beyden, telefonla rica ettim, o da bu suretle münasip gördü. Jandarmaları
çıkarttım, gittiler, bu yakın köyleri gezdiler. Vakıa bunlarda hayvan kalmamış, şimdiye kadar cephane ta-
şıya taşıya merkepleri kalmamış. Erkekleri de yok, ey ne yapalım, bu kadınlara taşıttırmak icap etti. Birkaç
köye taksim ettik, bu cephaneyi bu dağın arkasına taşımaya mecburdurlar. Allah belânı versin, Allah seni
kahretsin, yerin dibine bat. Buyurun efendiler cenaze namazına.
NURİ BEY (Bolu) — Ayağının altına alıp da ezmediniz mi?
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Ne yapayım gitti, orada bir delilik etti, derler. Efendiler bunlar
hep namı âlinize yapılıyor.
Şimdi efendiler bir mesele anlatacağım. Oranın teşkilâtında zannederim 40-45 kadar zabit gördüm,
tetkikatta bulundum. Mevki kumandanı, merkez kumandanı, mubayaa komisyonu, sevk ve nakliyat ko-
misyonu, tahkikat heyeti, tesellüm heyeti, tagallüp heyeti, ne bileyim heyet, heyet, istediğin kadar say.
Merkez kumandanı bir binbaşı idi. Tanımam onun. Yanında da bir kaymakam varmış, ismini bilmiyo-
rum. Mevki kumandanı, onun yanında da on dört zabit varmış. Sordum kaymakam kumandan beyden,
ismiyle söylüyorum, Şeref veya Şerif Bey’dir. Soruyorum, beyefendi zatıâliniz burada askerin en büyük ku-
mandanı bulunuyorsunuz, burada zabitanı çok görüyorum, bendeniz anlamam, amma buradaki merkez
kumandanlığını da zatıâliniz deruhte etseniz olmaz mı dedim. Bu teşkilât çoktur dedim bu teşkilât bizim
ocağımızı batırıyor, dedim. Efendiler o zat aynen bana bu sözleri bana söyledi. Efendi, efendi bizim bu
– 622 –
teşkilâtımıza siz değil buradan Ankara’ya kadar, dağlar ve taşlar gülüyor dedi. Vallahilazîm teşkilâtımız bu
kadar bozuktur. Bu İnebolu’da gördüğümüz vaka.
Efendiler bir yerde hayvan deposu vardı, bu hayvan deposunda hayvanın mevcudu yüz, neferin mev-
cudu yüz yirmi, zabitin mevcudu on dokuz idi. Bu böyle devam eder gider. Efendiler bir nakliye taburu
-isterseniz numarasını da söylerim- bir fırka Garp cephesine isteniyor, fırkanın da bir nakliye taburu var-
dır. Nakliye taburu fırkanın ağırlığını götürmek için zaten teşekkül etmiş bir taburdur. Fırka tabura emir
veriyor. Diyor ki; Garp cephesine gideceğiz. Geliniz bizim eşyamızı kaldırınız. Nakliye taburu civarında
bulunan mutasarrıflığa ve kaymakamlığa yazıyor, diyor ki; altmış arabaya ihtiyacımız vardır, bunu gön-
derin ki; biz kalkalım. Efendiler bu böyledir. Gülünüz buna. 55 milyon lira ile değil, bu teşkilâtı yıkalım,
kıralım, yirmi beş milyonla idare edeceğiz. Daha bu değildir söylenecek sözler, söylesem yarına kadar
bitmez, tükenmez böyle. Hele buradan da sarfınazar edelim geçelim levazımata.
Levazımın işleri beceriksizlikleri, Efendiler bilmünasebe bundan altı, yedi ay evvel burada yine söz söy-
lerken levazım hakkında birçok şeyler söylemiştim. Şimdi onların bazılarını tekrar etmek isterim. Fakat
bilmiyorum söylüyoruz, söylüyoruz, acı hakikatlerden bahsediyoruz, hiçbir şey yapamıyoruz. Bilmem ki
bu harbi nasıl idame ettireceğiz?
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) —He ya bastın mı şimdi yaranın kurduna...
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Meselâ Salâhaddin Beyefendi demin burada, bir şey buyur-
dular. Dediler ki; biz burada bir ordu besliyoruz, ne kadar müddet daha bunu idare edebiliriz. Bu mühim
bir sualdir efendiler. O sualin ufak bir cevabını şimdi veriyorum. Efendiler; bizim kuvvet ve kudretimiz o
ayağı çarıklıdır, güveneceğimiz köylüdür. Şimdiye kadar ondan başka güveneceğimiz yoktur, üç senedir
bundan başka nereden kuvvet aldınız? Nereden muavenet gördünüz, nereden imdat aldınız, kimden beş
kuruş aldınız? Evet şunu da alalım, evet bunu da ezelim, bunu da kıralım, bunu da mahvedelim. Alacağı-
mız kuvvet oradadır. Fakat artık ezildi. Efendiler levazım içinde bir kör döğüşüdür gidiyor. Ne alan belli
ne satan belli ne götüren belli. Efendiler her şeyin bir mutahassısı vardır. Ben bir doktor olamam, imkânı
yoktur. Levazımda da ihtisası olan zatın iş görmesi lâzım gelir. Meselâ evvelce de söyleniştim. Bir zabit
efendi mektepten çıkıyor, çıktıktan sonra taburun ordunun başında 3- 4-5 ay bir iş görmüyor. Bilmiyorum,
kazaen bir de erkânı harp olursa bu efendi kunduracılıktan anlıyor, demircilikten de anlıyor, tabaklıktan
da anlıyor, saatçilikten de anlıyor, yani dünyada ne kadar sanat varsa hepsinden çakıyor. Hayır efendi, sen
hiçbir şeyden çakmazsın, senin çakacağın top, tüfektir, harp ve darptır ve böyle takdis ederim seni. Sen
bunları bilmezsin. Meselâ bir mesele yapılıyor. Sen oraya gitsen. Mesela bir o meseleye gitsen kazara mu-
talassıs sıfatıyla müdahale etsen seni kovar, halbuki katiyen hiçbir şey bilmiyor. Önüne dört kalıp sabun
götür, bu ne cins yağdandır sor, katiyen anlamaz. Bunu mutahassısa verseler daha iyi olur. Efendiler bu,
seferberlikten evvel eski ordularımızda -belki bana mürteci diyeceksiniz-isterseniz deyiniz- biz gördük, le-
vazım, mevazım yoktu. Yalnız taburların birer vekilharcı vardı, konturatçıları vardı, bir fırkaya, bir orduya
ne lazımsa, yağını, pirincini, bulgurunu, iğneden ipliğe kadar hepsini hepsini, her şeyi kontrata verirlerdi.
Yalnız taburların, alayların vekilharçları gider onu konturatçıdan alır getirirdi. Suiistimal olmazdı. Evet
suiistimal olmaz mı idi? Pek az bir taburun hesabını rüyet ederlerdi, vekilharcın çalacağı dört yüz kuruş
idi. Acaba bugünkü suiistimal dört lira mıdır, dört bin lira mıdır, dört yüz bin lira mıdır, dört milyon lira
mıdır efendiler? Efendiler; üç senedir bu işe başlamışız, üç senedir bu kadar şeyleri konturata vermişlerdir.
Mubayaa etmişlerdir. Acaba bunun hesabını, kitabını istesek ne diyeceklerdir? Diyecekler ki; zamanıma ait
değildir. Nitekim buradaki Vekil Beylerden soruyoruz; hepsi diyor ki bunlar benim zamanıma ait değildir.
Bunu kimden soracağız? Bu, senin zamanına ait değildir ne demektir, bunu kim yutar? Neden senin za-
manına ait değil, senin zamanına ait değilse, geçmiş zamanı tahkik et ve nasıl olmuş bize söyle. Soruyoruz,
soruyoruz, alt tarafı yok. Zamanıma ait değil deyip çıkıp gidiyorlar. Bendeniz diğer bir arkadaşıma sordu-
ğum vakit o da diyor ki; bırak zamanına ait değil. Ya kimden soracağız efendiler? Efendiler çok rica ederim
biz İstanbul’daki Meclisi Mebusan azaları değiliz. Eğer kendimizi böyle zannediyorsak aldanıyoruz. Hayır
Beyefendiler öyle değiliz. Efendiler gittiğin zaman görüyorsunuz ki millet bizden hesap istiyor. Bütün
mukadderatı bizim elimizdedir. Biz eski Mebusan azası olsaydık, ey geldik bir şey yapamadık, başımızda
Padişah vardı, vükelâsı vardı derdik ve şimdi geldik, Padişah bizi kovdu derdik. Şimdi kim kovuyor, niçin
– 623 –
yapamıyoruz, sebebi nedir? Hüküm elimizde, ferman elimizde, hükûmetimiz elimizde, sermayemiz eli-
mizde, kuvvet elimizde. Fakat mesuliyet yok, hiçbirisinden bir şey sormak yok. Bazen bizim vekil beyden
kazara bir şey sorduğun vakit, oradan birisi, susma sorma diyor. Allah Allah, efendi ya ben dairei intihabi-
yeme gittiğim vakit beni tepelerler, ben kimseyi tepelemiyorum, beni öldürürler.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Hani bu millet o güne yetişse. Hani, hani, bu millet o güne yetişmezse
ölecektir.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Salih Efendi; on beş, on beş.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — On beş daha var. Bu millet öyle yapmazsa zaten ölecektir.
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Efendiler geri hidematında, meselâ üç seneden beri amele
taburları var. Çok rica ederim, bir iş yapıldığı zaman, kârını zararını gözümüzün önüne koyar, muvazene
ederiz. Elimizde hesap var. Rakam üzerine yürüyelim. Üç seneden beri amele taburları besliyoruz. Bundan
ne faide hâsıl olmuştur? Gelsin Nafia Vekili desin ki; biz şurada şu yolu yaptık, Müdafaai Milliye Vekili
Paşa Hazretleri desin ki; filân yerde amele taburu şu işi yapmıştır. Hayır efendiler, bir karış yol yapma-
mıştır. Pek iyi böyle ise memleketin iktisadiyatını ne için mahvediyorsun? Evinde bırakıp çalıştırmazsın,
ziraatını yaptırmaksızın getirip burada bir şey yapmazsın, getirip para yedirirsin. Ortada fol yok, yumurta
yok. Bu hesapları kim verecek? Millet bizden hesap istiyor.
Salâhaddin Bey demin bir şey daha söylediler. Bendeniz buna itiraz edeceğim. Efendiler dedi; geri
teşkilâtı için söylüyorsunuz, amma bu zabitanı geriden kaldırıp ileriye verirseniz, yine bunları besleyecek-
siniz, dedi. Hayır Salâhaddin Beyefendi böyle değil efendiler, memlekette belki pek az okur yazar insanla-
rımız kalmıştır. Bunlar da mekteplerde muallim, şunlar, bunlar. Bunları da yakalamışız, orduya getirmişiz,
ihtiyat zabiti diye sokmuşuz. Fakat geride yüzlerce, binlerce zabitan keyif çatıyor. Oturup rahatına bakıyor.
Efendiler biz bunları neye topladık? Bari bırak da memlekette maarife hizmet etsin. İktisadiyatına yardım
etsinler, biz neden beslemeye mecbur olalım. Evet bizimle fedakârlık edenleri besleyeceğiz ve besliyoruz
da.
İşte efendiler size bir hakikat söyleyeceğim; bakınız. Erzurum’da bir zabit gördüm. Efendiler ciğerleri
parçalar. Üç yerinden yara almış, bacak gitmiş, yüz gitmiş, ayak gitmiş. Bir gün arabaya koymuşlar hükû-
mete getiriyorlardı ve bunu halkı mütehayyiç etmek için yapıyorlardı. Zavallı harpte yüzünü, bacağını,
kolunu gaip etmiş, perişan bir vaziyetle. İstanbul’da bir müddet kalmış, Erzurum’a gelmiş, şimdi ona iki
yüz, üç yüz kuruş maaş tahsis etmişler, bunun maaşını vermiyorlar. Hâlâ gidip geliyor. Evrakı Maliye
Vekâletindedir. Bu defa da ben getirdim. Peki bu zabitanı beslemeye borcumuz varsa, benim uğrumda
öleni besleyeceğim.
Dün İstanbul’dan çıkıp, bugün geliyor diye iki yüz lira, üç yüz lira harcırah, Efendi İnebolu’ya çıkıp,
buraya geliyor, geliyor ve harcırahını alıyor. Bu neden böyle oluyor. Benimle beraber gel öleyim. Efendiler
Fahri namında bir adam, biliyorum Çanakkale harbinde ayağını vermiş, topaldır, bir sene evvel İstan-
bul’dan Erzurum’a gelmiş dileniyor. Maaş alamıyor, bütün memleketler böyledir. Bilmem neden sonra
gelmişmiş, bir kanun varmış, bilmem ne imiş. Bu millet uğrunda canını, hayatını feda etmiş bir adamın
parasını vermiyoruz da beslemiyoruz da bugün İstanbul’dan çıkan adamı beslemeğe ne mecburiyetimiz
vardır. Efendiler nereden vereceğiz? Bu parayı kime vereceğiz, kimin malını veriyoruz. (Kanun var sa-
daları) Tatbikinde belki hata olmuştur. Efendiler zannetmiyorum, hanginiz diyorsunuz ki harpte, başını,
kolunu, bacağını vermiş adama para vermeyeceğiz diyorsunuz. Tabii bunlara para vermek istiyorsunuz.
Bin türlü belâ ile çıkmış, Anadolu’ya gelmiş teşhir ediyorlar. Niçin kalmış zavallı orada, tedavide bulunu-
yormuş yahut parası yokmuş, gelememiş ve bin türlü belâ ile sürüne, sürüne gelmiş, arabalarla hükûmette
teşhir edip duruyorlar. Diyorlar ki; bakınız bunlara para vermiyorlar. Efendiler biz harbe razı oluruz, ar-
kadaşım Emin Bey’in buyurduğu gibi Ziraat Kanunu yaptık, ondan istifade edemedik. Efendiler askerlik
kim ediyor? Hepimizi gözümüzün önüne getirelim. (Çiftçi sesleri) Hep zengin çocukları değil, tüccar ço-
cukları değil efendiler, asker olanlar fukaralardır, efendiler. Bu meseleler pek mühimdir, bunlar üzerinde
çok oynayalım. Tüccarlarımız, zenginlerimiz bugün değil, dün de askerlik etmedi. Seferberlikte de etmedi,
hiçbir vakit etmiyor. Etse de şubelerde yazıcı kalır, depo hidematında kalır, kalemde kalır, levazımda kalır,
– 624 –
menzilde kalır. Efendiler Müdafaai Milliyenin bütçesinden bendenizce beş milyon değil, on, on beş milyon
kesmek çok kolaydır. Bu, işten bile değildir. Bendeniz bir şey demiyorum. Bir kere levazımdan başlayınız.
Bu vadide yürürseniz, bir kere levazıma süpürgeyi vurunuz... Süpürge ile süpür, süpür. Kökünden süpü-
relim, mubayaata süpürge vuralım, orduda ne lâzım. İğneden ipliğe kadar konturata versinler. Memleke-
timizin iktisadiyatı da mahvoluyor.
BİR MEBUS BEY — Ahzı askere değil.
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Ahzı askere geleceğiz efendim. Yoksa efendiler, bu levazım
varken siz, ne bütçeden bir şey tenkis edebilirsiniz, ne de bu suiistimalin önünü alabilirsiniz. Benim boy-
numu, kellemi kesiniz, size helâl olsun, alamazsınız. İmkânı yoktur, çaresi yoktur.
BİR MEBUS BEY — Mademki olmayacak fazla söze lüzum yok.
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Hayır yapacağını inşallah yapacağız.
BİR MEBUS BEY — Evvelâ kanunu ıslah edelim.
MUSTAFA DURAK BEY (Devamla) — Neyi ıslah etmek lazımsa, ne kabil ise, bütçe müzakeresinden
evvel bir kanun yapacağız. Ordu yalnız talimiyle, terbiyesiyle, topu ile tüfeği ile uğraşsın. Başımızın üs-
tünde yeri vardır. Canımızı, kanımızı feda ederiz. Zaten ediyorlar. Bu millet etmiştir efendiler. Cephedeki
zabitana karşı hiç kimse bir şey söylemiş midir? Katiyen ve katibeten ben duymamışım. Size ufak bir misal
arz edeyim; bendeniz harp zamanında Adana’-da bulunuyordum. Şark cephe ordusundan bir topçu alayı
geldi, Filistin’e gidiyor, isterseniz alayın ismini de söyleyeyim. Fakat lüzum görmüyorum. Alay Kumandanı
da bizim tanıdıklardan bir binbaşı. Gelmiş misafirden bizim eve. Evde buldum. Hoş geldin, beş geldin,
nasıl oldunuz, ne yapıyorsunuz dedim. İyiyiz dediler. Fakat o binbaşı dört senedir cepheden hiç ayrılma-
mış, o vakit cepheden zabitanıyla Filistin cephesine gönderiyorlar. Geriyi bu kadar görmüş. Dedi ki; neler
gördüm neler. Neler gördün dedim. Dedi ki; biz budala imişiz, cephede analarımızı ağlatmıştık, çekişe,
çekişe geriye geldim, geride neler varmış dedi. Hepsi bizim arkadaşlarımız. Gerideki, faytonlar, arabalar,
hademeler, haşmetler, debdebeler, daratlar gördüm. Kimi diyorsun, dedim. Dedi ki: filân, filân hepsini
tanıyorum. Yalnız bu şimdi bende ne kadar tesir etti, dedi.
Bakınız orduda idim. Ordunun ileri kıtaatiyle geride yaptığı tesiratı göstermek istiyorum. Dedi ki; bu
bize ne kadar tesir etti. Dedi ki; Gülek Boğazından geçiyorduk, orada arkadaşlarımızla bu meseleyi gö-
rüştük, konuştuk, yemin ettik, ölmeyeceğiz. Vallahilazîm, billâhilkerim yemin ediyorum gideceğiz. Fakat
orada ölmeyeceğiz. Neden ölmezsiniz dedim. Geride bunlar cayır cayır saltanatlar kursunlar, keyiflerine
baksınlar, karıları ile kızları ile, arabalarla, saltanatlarla yaşasınlar, ben cepheye gideyim, öleyim dedi. 19
zabitim var dedi, hiçbirimiz ölmeyeceğimize su başında konuştuk, yemin ettik ve bunlar cepheye gittikten
sonra geldiler ve hakikaten hepsi de ölmemişler. İşte onun için bu geri hidematlarını kaldıralım ve bu geri
hidematının, geri teşkilâtının orduya da büyük faidesi yoktur. Bakınız size misal göstereyim. Meselâ 10
tane asker. 10 tane araba alıyor, ot getirmek için. Birisi bir kısım alır, birisi bir kısım alır ve diğer bir parça
alır, derken bunların yarısı dökülür. Nihayet bu, 10 araba beş arabaya iner. Belki beş araba gitmez. Çünkü
askerlikte kırk arabada gider, fakat onun getirdiği ot bir arabadır. Halbuki onun masrafını hesap edersek o
otun bedeli on kere verilmiştir. Bire adam bırak bu senin işin değildir. Bırak onu da köylü götürsün. Leva-
zım için önüne koyun katarsın. Fakat onun şeyinden anlamaz efendiler, beceremez, yapamaz. Hatırınıza
getireyim efendiler; geçen sene söylemiştim, bir daha hatırınıza getireyim. Şarktaki harpte Kars’ı istirdat
ettiğimiz zaman, Şark ordumuz 146 bin hayvan aldı ve bu hayvanlardan ordu 44 bininden istifade etti.
Daha var söyleyeceğim. Yani ordunun defterine 44 bin geçmiş. Ne oldu şimdi. Bu hayvanların 300-400
ünü almış katmış Mehmet’in önüne Hasan’ın önüne, bundan Kars mebuslarının da haberi vardır. Burada
bulunan arkadaşlarım vardır. Meselâ üç yüz, dört yüz, beş yüz, sekiz yüz hayvanı bir araya katmış, kış
günü suya götürüyor. Anlayın ortalık kış, suyun üzeri buz tutmuş, hayvanlar suyun üzerine çıkınca, suyun
altına on tanesi gidiyor, Mehmed anlamıyor ki. Meselâ şurada elli paradan ibaret olan ottan ki; onu on
beş hayvan, beş yüz hayvan bir götürüyor. Birdenbire üzerine çok yük vuruyor hayvanın, hiçbir şeyinden
hayır kalmıyor. Bu suretle o yüz bin küsur hayvandan ordunun 44 bin hayvan defterine geçmiş, o 44 bin
de değişe, değişe onun yerine dana girmiş, şu girmiş, bu girmiş. Ancak ordunun istifade ettiği on, on iki
– 625 –
bin hayvandır. Bundan mesul kimi gösterelim? Hiçbir kimseyi. Bendeniz o vakit orada vali vekâletinde
bulunuyordum. Bir gece baytar bana bir tezkere yazmış. Diyor ki; bugün 1800 hayvan kesmek mecburi-
yetindeyiz, ne kadar kasap varsa bize gönderin. 1800 hayvan kesmek mecburiyetinde imişler, yani bunlar
kesilmezse ölüyor. Demek ki bunlar mutahassısları değilmiş.
Hulâsa olarak levazımda pek çok yolsuzluklar oluyor ve olacaktır. Bunda Kâzım Paşa Hazretleri de işin
içinden çıkamaz. Çünkü o bir adamdır, hepsi ile uğraşamaz. Çünkü burada otursa. Samsun’da bunlar ölü-
yor. Haber alamaz ve göremez, bunun imkânı yok. Bunun için geri hidematını, levazım teşkilâtını süpür-
mekten başka ve yeni bir kanun yapmaktan başka, bunu müteahhide devretmekten başka, bir çare yoktur.
Eğer orduyu kurtarmak istiyorsanız, eğer bütçeden bir şey kurtarmak isterseniz ve biz bu orduyu bugün,
yarın altı ay, bir sene sonra daha idame ettireceğiz ve düşmana mühim bir darbe indireceğiz diyorsanız;
efendiler bir kere bu levazım teşkilâtını yıkmalı ve ne lâzım ise hepsini konturatoya raptetmeliyiz. Çünkü
bundan yalnız ordu istifade etmiyor, memleketin iktisadiyatı da istifade etmiyor. İktisat Vekilinin nazarı
dikkatini celbederim. Eğer para kazanılacaksa, hususi ceplere, gayrı meşru ceplere girmesin, memleketin
tüccarı kazansın.
REİS — Durak Bey daha sözünüz var mı?
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Var efendim.
REİS — Efendiler Durak Bey’in daha epey bir sözü varmış, sonra 19, 20 arkadaşımız daha söz istemiş-
tir. Bu herhalde bugün bitmeyecektir. Heyeti Vekilenin bir tezkeresi vardır. Trabzon’a bir heyet gönderile-
ceğine dair Heyeti Vekilenin bir tezkeresi vardır. Şimdi bütçe meselesi pazartesine kalmıştır.
2. — Trabzon İskele Kâhyası Yahya’nın sebebi katli hakkında tahkikatta bulunmak üzere azayı kiram-
dan üç zatın intihabatına dair icra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi.
REİS — Tezkereyi okuyoruz...
Trabzon’da iskele kâhyası Yahya Efendi’nin katli hadisesi münasebetiyle mahallinden vuku bulan şikâ-
yatı biletraf tetkik etmek üzere ve mülki ve askeri ve adli bilumum memurinden bu hususta vazifelerini
bitarafane ifa etmeyerek tahkikatın semeresiz kalmasına sebebiyet verenler varsa haklarında tahkikat icra
eylemek ve memlekette mahsus olduğu anlaşılan ihtilâfat esbap ve sevaik ve evamilini meydana çıkara-
rak bunların tamamen izalesi için iktiza eden tenvirat ve irşadatı ifa etmekle beraber, lüzum gördükleri
tedabiri idariyenin neden ibaret bulunduğu muvazzahan bildirilmek ve masarifi seferiye ve zaruri; yeleri
Adliye ve Dahiliye vekâletleri harcırah tertibinden verilmek ve mercii muhabereleri icra Vekilleri Heyeti
Riyaseti olmak üzere Meclisi Âli azasından üç zat ile Adliye ve Dahiliye vekâletlerince tensip olunacak
birer zevattan mürekkep bir heyetin bu işe memuriyetleri icra Vekilleri Heyetinin 18.7.1338 tarihindeki
içtimaında takarrür etmekle Meclis azasından heyete terfik edilecek üç zatın işarına müsadei devletlerini
arz ve istirham eylerim efendim.
Hüseyin Rauf
(Ekseriyet yok sesleri)
REİS — Efendim müsaade buyurun. Heyeti Vekile Meclisi Âlinizden üç zatın yarınki günde intihabı-
nın icrasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Yarın intihap edilmesi kabul edilmiştir.
Yarın aynı saatte içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse: 6, 10
– 626 –
DEVRE : I CİLT : 3 İÇTİMA : 1II
TBMM
22 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat
Tezkereler
1. — Muş Mebusu sabıkı Kasım Efendi’ye dair Müdafaai Milliye Vekâletinden mevrut tezkere.
2. — Erzurum Mebusu İsmail Hakkı Bey hakkında darp maddesi ile alâkalı Adliye Vekâleti tezkeresi.
3. — Şarkikarahisar Mebusu Memduh Bey hakkında katil ve sair maddelerle alâkalı Adliye Vekâleti
Tezkeresi.
4. — Muş Mebusu Kasım Efendi hakkında tecavüzatı lisaniyede bulunmak maddesi ile alâkalı Adliye
Vekâletinden mevrut tezkere.
5 — Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey’in polisi tahkir maddesi ile alâkalı Adliye Vekâletinden mevrut
tezkere.
1 . — Kırşehir Mebusu sabıkı Bekir Efendi’nin istidası hakkındaki İstida Encümeni Mazbatasının tesrii
müzakeresine dair Dersim Mebusu Mustafa Bey ve rüfekasının takriri.
2. — Merkez Kumandanı Nihat Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatası.
Cilt: 21
78’inci İn’ikat – 1 ve 2’nci Celseler

YETMİŞ SEKİZİNCİ İN’İKAT 22 Temmuz 1338 Cumartesi Birinci Celse
YETMİŞ SEKİZİNCİ İN’İKAT

22 Temmuz 1338 Cumartesi
Birinci Celse
Açılma Saati 5.15
REİS: İkinci Reisvekili Adnan Beyefendi.
KÂTİP: Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Hafi Celse açılmıştır.

Efendim Nihad Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatasının hafiyen müzakeresi için Heyeti Vekile
canibinden bir teklif vaki oldu. Bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim mazbatayı okumadan evvel, müsaade buyursanız, celsei hafiyece havale edilecek evrak vardır,
bunları havale edelim. (Celsenin sonunda sesleri) Pekâla celsenin sonunda olsun. Evvela celsei hafiye zaptı
sabıkını okuyalım. (Zaptı sabık kıraat edildi.)

YETMİŞ ALTINCI İNİKAT
19 Temmuz 1338 Salı
İKİNCİ CELSE
Birinci reis vekili Vehbi Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad, zaptı sabık hülâsası kıraat
ve aynen kabul olundu. Müdafaai Milliye Bütçesinin heyeti umumiyesi hakkındaki müzakereye devam
olunarak teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Vehbi Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumi-
yesi hakkında müzakere cereyan etti. İskele kâhyası Yahya Efendi’nin esbabı katli hakkında tahkikatta
bulunmak üzere Trabzon’a izam edilecek heyete Meclis azasından üç zatın intihabına dair İcra Vekilleri
riyaseti tezkeresi kıraatle intihabın perşembe günü icrası karargir oldu ve perşembe günü içtima olunmak
üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Adnan Isparta
Hüseyin Hüsnü
Kâtip
Kayseri
Atıf
REİS — Efendim, zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı?.. Zaptı sabık aynen kabul edilmiştir.
2. — EVRAKI VÂRİDE
Tezkereler
1. — Muş Mebusu sabıkı Kasım Efendi’ye dair Müdafaai Milliye Vekâletinden mevrut tez-
kere.
– 628 –
REİS — Efendim havale edeceğimiz şeyler gayet kısadır. Müsaade buyurursanız bunları havale edelim.
Zaten celse yeniden açılıyor. Muş Mebusu sabıkı Kasım Efendi’ye dair Müdafaai Milliye Vekâletinden bir
evrak vardır. Kura çekip onu havale edelim. Kura üçüncü şubeye isabet etti.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Dördüncü şubede evrakı vardır, oraya gitsin efendim.
REİS — O halde müsaade buyurursanız, bilâkura dördüncü şubeye havale edelim. Dördüncü Şubeye
havalesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edilmiştir.
2.— Erzurum Mebusu İsmail Hakkı Bey hakkında darp maddesi ile alâkalı Adliye Vekâleti
tezkeresi.
REİS — Darp meselesi hakkında Erzurum Mebusu İsmail Bey hakkında Adliye Vekâletinden mevrud
evrak var. Ba kura birinci şubeye havale ediyoruz.
3.— Şarki Karahisar Mebusu Memduh Bey hakkında katil ve sair maddelerle alâkalı Adliye
Vekâleti tezkeresi.
REİS — Katil vesaireden mahkûm Karahisarışarki Mebusu Memduh Bey hakkında evrak vardır.
HASİP BEY (Maraş) — Onun evrakı üçüncü şubededir.
REİS — O halde müsaade buyurursanız bu evrakı da üçüncü şubeye havale edelim. Üçüncü şubeye
gönderilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
4. — Muş Mebusu Kasını Efendi hakkında tecavüzatı lisaniyede bulunmak maddesi ile alâ-
kalı Adliye Vekâletinden mevrut tezkere.
REİS — Tecavüzatı lisaniyeden dolayı Muş Mebusu Kasım Efendi hakkında diğer evrak vardır. Onu da
dördüncü şubeye havale ediyoruz.
5. — Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey’in polisi tahkir maddesi ile alâkalı Adliye Vekâ-
letinden mevrut tezkere.
REİS — Polisi tahkir maddesinden dolayı Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey’in evrakı vardır.
Üçüncü Şubeye havale ediyoruz.
1. — Kırşehir Mebusu sabıkı Bekir Efendi’nin istidası hakkındaki İstida Encümeni Mazbata-
sının tesrii müzakeresine dair Dersim Mebusu Mustafa Bey ve rüfekasının takriri.
REİS — Kırşehir Mebusu sabıkı Bekir Efendi’nin istidası hakkındaki istida encümeni mazbatasının
müzakeresi hakkında Dersim Mebusu Mustafa Bey’le rüfekasının tesrii müzakeresine dair bir takriri var-
dır, bunu okutacağım.
Riyaseti Celileye
Kırşehir Mebusu sabıkı Bekir Efendi’nin Riyaseti Celileye takdim edip istida encümenine muhavvel ve
Encümenden Heyeti Umumiyeye takdim olunup kıraat ve tasvip olunan istidasının müstaceliyetle müza-
keresini teklif eyleriz. 2 Temmuz 1338
Dersim Denizli Van Dersim Kütahya

Mustafa Mazlum Baba Tevfik Mustafa Besim Atalay
Kangırı Ergani Ergani İçel Tokat

Tevfik Hakkı Sırrı Lütfi Hamdi
– 629 –
Kars Kângırı Erzurum Malatya Erzincan

Cavid Ziya Salih Hacı Bedir Mehmet Emin
Mardin İstanbul Kırşehir Bitlis Erzurum

Esat Arif Yahya Galip Vehbi Asım
Kırşehir Kângırı Kângırı

Rıza Tahir Behçet
Kângırı Bitlis Muş Maraş Bayezid

Neşet Okunamadı Ahmet Hamdi Hasip Atıf
Ergani Hakkâri Muş Eskişehir Siverek

Mahmut Sait Tufan Kasım Mehmed Emin Lütfi
Ergani Canik Eskişehir İstanbul Amasya

Nüzhet Süleyman Eyüp Sabri Ali Rıza Rıza
Biga Sivas Malatya Kırşehir Karahisarısahip

Hamdi Ziyaeddin Feyzi Sadık Ali
Eskişehir Saruhan Çorum Saruhan Karahisarısahip

Hüsrev Sami İbrahim Süreyya Dursun Avni Ömer Lütfi
Edirne Niğde Niğde Kastamonu Konya

Şeref Mustafa Hilmi Mehmet Ata Hasan Sabri Arif

İstanbul
Ahmed Şükrü
REİS — Bunun ilk celsei hafiyede müzakeresini kabul edenler..

MEHMED ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hayır efendim; celsei aleniyeye aittir. Çünkü evvelce
celsei aleniyede mevzubahs olmuştur. İntihaba aittir. Bunun aleni müzakeresi lâzımdır.
REİS — Efendim istida Encümeninin mazbatası celsei hafiyede okunmasını işaret ediyor, onun için.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Celsei hafiye teklif eden arkadaşlar esbabını izah ettikten sonra riyaset
reye vazeder. Bir defa esbabını izah etsinler.
REİS — Esbabını şimdi izah edecek arkadaş var mı? (Yok sesleri) O halde celsei hafiyede olmasını
kabul ediyor musunuz? (Hayır sesleri) Kabul edilmedi. O halde celsei aleniyede müzakereye koyacağız.
2. — Merkez Kumandanı Nihat Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatası.

REİS — Nihad Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatası vardır okunacak.
Adliye Encümeni Mazbatası
Nüfuzu memuresini suiistimal ve hilafı kanun muamele icra etmek maddesinden dolayı işden el çekti-
rilen Elcezire kumandanı Nihad Paşa hakkında icra kılınan işbu evrakı tahkikiye lieclittetkik heyeti umu-
miyede Encümenimize tevdi kılınmakla mütalaa ve tetkik olundu.
İcra kılman tahkikata nazaran müşarünileyhin hilafı kanun olmak üzere icra eylediği beyan olunan
efâl, İslamlardan bedeli nakdi almak ve rüesayı aşair ile ağavattan hediye alıp ve hediye vermek ve hayva-
– 630 –
natını askerlere ray ettirmek ve mal sandıklarına zabit ikamesiyle memurine maaş verdirmemek ve bazı
kesanı memleketlerinden uzaklaştırmak ve gasbedilen nukudunu ahaliye tazmin ettirmek ve orduya odun
vereceği bahanemle Yümni Bey’i askerlikten tecil eylemek ve münakaşaya koymaksızın erzakı askeriyeyi
hanesinde ihale eylemek ve poliçe muamelâtında kayın biraderini dahi teşrik etmek ve sahte vesika ve-
rerek bir zabiti İstanbul’a göndermek ve Nusaybin kaymakamı Kadri Bey’i himaye eylemesi yüzünden
Gümrük varidatının tenakusuna sebebiyet vermek ve Mardin Mıntıka Kumandanı Hüseyin Bey’in bütün
suiistimalâtına karşı himaye eylemek ve esbabı cinayattan Haçor ve rüfekasını para mukabilinde affeyle-
mek maddelerinden ibarettir.
Evrakı mevcuda münderecatına ve müşarünileyhin vermiş olduğu cevaplara nazaran İstanbul’un dü-
veli mütelife tarafından işgali ve harekâtı milliye dolayısıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin
Anadolu’da teşekkülü üzerine tahrikatı ecnebiyeye pek müsait olan Elcezire kıtasını milli cereyana istina-
den hüsnü suretle idaresi vesaireyi mutazammın Heyeti Vekile kararı ile Büyük Millet Meclisi Riyasetinin
27/6/1337 tarihli talimatnamesi ahkâmına tevfikan Nihad Paşa birtakım vezaif ile Elcezire kıtasına me-
mur tayin edilerek izam kılınmış ve memuriyeti müddetince muamelâtı, mahallinin kabiliyeti ve zamanın
cereyan, efkârın icabatına tevfik hareket ederek temini asayiş ile, ordu teşkil ve teçhiz ve ilbas eylediğini
ve bütün icraatını halkın emniyeti mütekabilesine ve hükûmeti milliyeye merbutiyetlerini temine ve mali
muamelâtı dahi varidat nisbetinde idaresine ve ordunun teçhiz ve ilbası hususunda ittihaz ettiği tedabiri,
zamanın icabat ile tevfik eylemeğe hasrederek, usulü muvaffakiyeti temin eylediğini ve icraatı umumiye-
sini Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin evamir ve talimatına tevfik hareket eylemekten ibaret olduğunu
ifade eylemiş ve encümenimiz dahi, tahkikatı haziranın heyeti umumiyesi itibariyle mahiyeti meseleyi
tavzihce kâfi olduğu kanaatinde bulunmuş olmakla Heyeti umumiyeye arz olunur. 15 Temmuz 1338.
Adliye Encümeni Reisi Mazbata Muharriri

Canik Ertuğrul
Emin Mustafa Kemal
Kâtip Aza
Karahisarısahip
İsmail Şükrü
Aza Aza
Siirt Kırşehir
Mustafa Basri Sadık
Aza Aza
Karahisarışarki Niğde
Vasfi Mustafa Hilmi
Aza Aza
Kayseri Maraş
Sabit Mehmed Hasip
REİS — Encümen namına söz söyleyecek var mı?

MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Efendim Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa hakkında
vuku bulan ihbarat üzerine Müdafaai Milliye Vekâletince icra kılınan tahkikat neticesinde müşarünileyhin
mucibi mesuliyet bir hali olmadığına karar verilmiş. Meclisi Âli bu kararın bir kere de Encümeni Adliye-
de tetkikine lüzum göstermiştir. Bu suretle de Adliye Encümeni evrakı tetkik etti ve zabıtta da muharrer
olduğu on yedi, on sekiz kadar cürüm isnad olunduğu görüldü. Cürümlerin sureti ikaını tespit etmezden
evvel Heyeti Vekile kararı ile Reis Paşa Hazretleri tarafından müşarünileyhe verilen talimatı okuyacağım.
Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin Elcezire cephesi kumandanlığına talima-
tıdır.
– 631 –
1.Tedricen bütün memlekette ve vasi mikyasta doğrudan doğruya halk tabakatının alakadar ve mües-
sir olduğu surette idarei mahalliyeler ihdası siyaseti dahiliyemiz icabındandır. Kürtlerle meskûn menatıkta
ise hem siyaseti dahiliyemiz ve hem de siyaseti hariciyemiz noktai nazarından tedricen mahalli bir idare
ihdasını iltizam etmekteyiz.
2. Milletlerin kendi mukadderatlarını bizzat idare etmeleri hakkı bütün dünyada kabul olunmuş bir
prensiptir. Biz de bu prensibi kabul etmişizdir. Tahmin olunduğuna göre Kürtlerin bu zamana kadar idarei
mahalliyeye ait teşkilâtlarını ikmâl etmiş ve rüesa ve müteneffizanı bu gaye namına bizim tarafımızdan ka-
zanılmış olması ve reylerini izhar ettikleri zaman kendi mukadderatlarına zaten sahip olduklarını Türkiye
Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilân etmelidir. Kürdistandaki bütün mesainin
bu gayeye müstenit siyasete tevcihi Elcezire cephesi kumandanlığına aittir.
3. Kürdistanda Kürtlerin Fransızlar ve tahsisen Irak hududunda İngilizlere karşı husumetini müsellâh
müsademe ile gayri kabili tadil bir dereceye vardırmak ve ecnebilerle Kürtlerin itilâfına mâni olmak, ted-
ricen mahalli idareler tesisi esbabını ihzar etmek ve bu suretle kalben bize merbutiyetlerini temin etmek,
Kürt rüesasının, mülki ve askeri makamatla tavzif ederek, bize merbutiyetlerini tarsin etmek gibi hututu
umumiye kabul olunmuştur.
4. Kürdistan siyaseti dahiliyesi Elcezire cephesi kumandanlığı tarafından tevhid ve idare edilecektir.
Cephe kumandanlığı bu bapta Büyük Millet Meclisi Riyaseti ile muhabere eder. Vilâyetler tarafından takip
olunacak hattı hareketi tanzim ve tevhid edeceğinden rüesayı memurini mülkiyenin bu hususta mercii de
cephe kumandanlığıdır.
5. Elcezire cephe kumandanlığı, idari ve Adli veya mali tadilât ve ıslahata lüzum gördükçe bunun tat-
bikini hükûmete teklif eder.
Elcezire cephesi kumandanı Mirliva Nihad Paşa Hazretleri’ne.
Zata mahsustur.
Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyeti tarafından zatı devletlerine mahsus olmak üzere Kürdistan hak-
kında tanzim edilen talimat berveçhi belâ tebliğ olunur.
Büyük Millet Meclisi Reisi

Mustafa Kemal
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Bir şey soracağım efendim. Nihad Paşa’nın çalınan eşyası ne miktar
imiş? (O meseleye gelmedik daha sesleri)
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — Buyurduğunuz meseleyi diğerlerini arz ederken, arz edeceğim.
Şimdi efendim birinci maddeyi teşkil eden İslamlardan bedeli nakdi almak meselesi.
Hakikaten bir senelik müecceliyeti askeriye vergisi olmak üzere İslamlardan 300 lira bedeli nakdi alın-
mış ve bunun esbabını sormuşlar 1336 senesinde hükûmeti milleyenin vaziyeti maliye, vaziyeti askeri-
yesini nazarı dikkate alarak, her tarafta olduğu gibi paranın mevcudiyetine binaen müecceliyeti askeriye
namı ile mükemmel bir ordu teşkil etmiş ve orduyu ilbas ve iaşe etmiştir. (Hangi orduyu sesleri) Efendim
kendisi bu suretle yaptım diyor.
VEHBİ EFENDİ (Bitlis) — Hangi orduyu, kaç kişilik orduyu? Müştekileri niçin çağırmadınız?
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — Heyeti celileniz hakimsiniz. Bizim de fikrimizi almak lâzım
gelirdi (Gürültüler)
BİR MEBUS BEY — Encümenin noktai nazarım söyleyiniz, siz okumuşsunuzdur evrakını.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) (Devamla) — Müdafaasında; ordunun gösterdiği lüzuma binaen,
parası olmadığına binaen bu paraları aldım. Çünkü askerleri iaşe ve ilbas imkânı olmadığından lüzum
– 632 –
gördüğüm efradı aldım ve bu efrattan hem dahili ziraatı iaşeyi temin ettim, hem de dahilin inzibatını te-
min ettim. Hem de ordunun iaşesi için bir miktar para aldım, diyor.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Bir şey söyleyeceğim efendi. Arkadaşlar diyor ki; müdafaası okunmasın. İhtimal
ki şubede bulunan arkadaşlar görmüşlerdir. Fakat diğer şubedeki arkadaşlarımız meselenin şeklini bilmi-
yorlar. Onun için okunması lâzımdır ve hepsi okunsun, ki bizce kanaat hasıl olsun.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) (Devamla) — Pek çoktur efendim, bitmez tükenmez.
BİR MEBUS — İncir çekirdeği doldurmaz.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendim malumattar olmazsak ne üzerine karar vereceğiz.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim bunun emsali vardır. Nurettin Paşa hakkında da böyle
olmuştur. Sualler sormuşlardır, cevapları verilmiştir. Lâalettayin bir mazbata ile yahut mazbata muharriri-
nin söyleyeceği şeyle bir fikir hasıl olmaz. Böyle bir zatın lehinde, aleyhinde karar vermek doğru değildir.
Hakkı tasdik edeceğiz. Bir gün devam etsin, iki gün devam etsin tek netice hallolunsun.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Müdafaasını aynen dinleyelim efendim.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Heyeti Vekile Elcezire cephesinde ne gibi hususiyet görmüştür ve neden bu gibi
talimata lüzum görmüştür? (Sonra sadaları) Bunun hakkında encümen ne kanaat edinmiş? Bunu sormak
istiyorum.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) (Devamla) — O, hükûmete ait bir meseledir.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Şu halde Heyeti Vekile cevap versin efendim. Ne gibi hususiyet vardır? Biz böyle
bir hususiyet görmedik efendim.
REİS — Efendim bir kere hülâsayı dinleyelim.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Bu talimat hakkında Adliye Encümeni ne fikir edinmiştir?
REİS — Efendim müdafaanamesi bertafsil okunsun dinleyelim.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Evvelemirde Adliye Encümeni ne karar edindi, bu talimat hakkında? (Sonra
söyler sesleri)
MEHMED BEY (Biga) — Adliye Encümeni talimat hakkında söylüyor.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim Adliye Encümeni mazbata muharriri bittabi encümenin nok-
tai nazarını izah eder, bu izahat bittikten sonra kâfi gelmediği takdirde o vakit evrakın okunmasına lüzum
görülür.
REİS — Rica ederim, mazbata muharririnin söz söylemesine meydan veriyoruz, evrakı okutuyoruz,
mütemadi gürültü devam ediyor. Bir defa mazbata muharriri encümenin noktai nazarını söylesin, kâfi
gelmezse o zaman evrakı okuruz.
Müsaade buyuruluyor mu efendim, mazbata muharriri izahat versin kâfi gelmediği takdirde bütün
evrakı diğer bir celsede okuruz.
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — İdamlardan bedeli nakdi meselesini arz ettim.
İkinci mesele aşairden ve rüesasından ağavattan hediye alıp vermek meselesi. Nihad Paşa’nın bu bapta
vermiş olduğu ifadede; aşair rüesasına hükûmet namına hediye alıp vermek âdatı aşiret iktizasından
olduğu için bu suretle kendisine birtakım hayvanat verildiği ve kendisi de bilmukabele savatlı gümüş
olmak üzere tüfekler verdiğini söylüyor.
OSMAN BEY (Kayseri) — Ne tüfeği vermiş, kimin malı imiş ne suretle vermiş?
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — Efendim tüfekler, askeri tüfekleridir. Askeri deposundan alın-
mış verilmiştir. Miri maldır ve gelen malı da miriye vermiş. Bunu alıp verdiğini kendi ikrar ediyor.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Hayvanatın miktarı nedir?
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — Hükûmet namına alıyor. (Şiddetli gürültüler)
– 633 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim müzakere mi ediyoruz. Muhavere mi? (Gürültüler)
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Bu gürültüden ne mazbata muharriri bir şey ifade edebiliyor ve ne
de bir şey anlaşılıyor. Mazbata Muharriri Bey’in sözlerini anlayamıyorum. İşitemiyorum. Binaenaleyh
bu karışıklık, gürültü içerisinde karar vermek zannederim doğru olamayacaktır. Kararımızda isabet
olamayacaktır. Onun için Meclisi Âlinin sükûnetle dinlemesini rica ederim.
Sonra efendim; Müdafaaname okunup sonra müzakere edilmesini teklif ederim.
NECİP BEY (Ertuğrul) — Efendim; sualler sonraya talik edilsin.
OSMAN BEY (Kayseri) — Reis Bey; hiçbir şey işitemiyoruz.
REİS — Efendim susarsanız işiteceksiniz, rica ederim müsaade buyurun.
Efendim malumu âliniz encümen mazbatası gelmiştir ve mazbata muharriri beyefendi encümen namı-
na izahat vermek için burada söz söylüyor. Biraz sükûneti muhafaza ederseniz söylediklerini işiteceksiniz.
Bu izahatı kâfi gelmezse bütün evrakı okuyacağız.
MUSTAFA KEMAL BEY (Devamla) — Nasıl arzu ederseniz. Mazbatayı tekrar okuyayım mı? (Hayır
sesleri) (Müdafaayı dinleyelim sesleri)
EMİN BEY (Canik) — Müsaade buyurunuz efendim; encümen icap eden tetkikatı yapmıştır ve neticei
tetkikatında elde mevcut olan talimatnameye nazaran ve iddia olunan mesail ile ona karşı alınan cevaplar
nazarı dikkate alınarak binnetice ekseriyetle bu tahkikatın kâfi olduğuna karar vermiştir. Binaenaleyh
şurada izah veya müdafaa edilecek şu veya bu cihetin izah suretinde söylenecek sözler ihtimalki bu adam-
cağızın aleyhine bir fikir hasıl ettirir. Çok rica ederim, evvelâ müdafaanamesi okunsun, ondan sonra onun
üzerinde müzakere cereyan eder.
REİS — O halde efendim, Encümen Reisi müdafaanamenin okunmasını teklif ediyor.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Okunması lâzımdır, anlayacağız, hiç kimse günaha girmez hepsini
anlayacağız.
REİS — O halde müsaade buyurursanız müdafaasını okuyalım. (Hay, hay sesleri). Efendim baştan aşa-
ğıya müdafaanameyi okuyoruz. İsnat olunan şeyi okuyacağız. (Gürültüler) Efendim rica ederim sükûneti
muhafaza ediniz.
ATİF BEY (Bayazit) — Burada okunandan da yekten bir fikir hasıl edinilemeyecektir. Şubelerde okun-
sun. Beş şubemiz vardır, orada okunsun. (Şiddetli gürültüler)
REİS — Müdafaanameyi okuyoruz. (Nihat Paşa’nın müdafaanamesi okundu)
Nihat Paşa’nın Müdafaanamesi
“Cepheye memur olduğum tarihten itibaren bir sene zarfında 38 961 adet maa kasatura tüfek, ayrıca
38 402 muhtelifülcins kasatura ve süngü 11 000 000 on bir milyon piyade cephanesi, muhtelif çapta bü-
tün teferruatı ile 18 kıta obüs sahra, cebel ve tayyare topu (971 732) atım muhtelif çapta top mermisi, 79
kıta maateferruat makineli tüfek 2969 parça makineli tüfeklere ait imlâ vesaire makineleri, birçok bomba.
Sivas ve Maraş’a sevk olunmuş ve cephe mıntıkasındaki perakende mühimmat kamilen büyük depolara
celb ve ittihar edilmiştir. İmdi beher kilosuna 5-7 para ücreti nakliye verilen işbu mühimmatın vasi cephe
mıntıkasının her tarafından celb ve cemiyle Sivas ve Maraş’a sevkinin masarifi mecmuası ve bir de cepheye
nakliyat parası olarak banka ile gönderilen ve bir kısmı Sivas’ta onuncu kolordu ahzı asker heyetince tevkif
olunan 50 bin lira miktarındaki meblâğ mukayese buyurulursa, tecil ianesinin nasıl bir maksadı meşru ve
mübreme sarf edildiği takdir buyurulur ümidindeyim.
Cephenin vaktinde yetiştirdiği cephanenin İnönü Muharebatının kazanılmasında bir âmili müessir
olduğu Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinin cepheye vuku bulan işaratından anlaşıldığı cihetle cephe-
nin her tarafça zaten alınmakta olan tecil ianesinin sureti cibayetinin tanzim ve hüsnü istimali emrinde
müttehaz tedabiri idarinin derecei isabeti anlaşılır. Cepheye tarihi muvasalatımda tesellüm ettiğim çıplak,
perişan orduyu, tesis ettiğim imalâthaneler sayesinde en muntazam ordular derecesinde giydirmeğe ve
– 634 –
asker ve zabitanın ahvali ruhiye ve maneviyelerini yükselterek muntazam bir ordu vücuda getirmeğe ve bu
suretle yar ve ağyar karşısında hükûmeti maleyenin satvet ve şevketini iraeye muvaffak olduğumu tahdisi
nimet sırasında kemâli fahr ile arz eylerim.
Garp cephesine vuku bulan cephane ve mühimmat nakliyatının (11) numaralı bir kıta cetveliyle cep-
henin bir piyade, bir süvari ve bir nakliye bölüğünün fotoğraflarını ve tesis ettiğim imalâthanede dokunan
kumaşların birer numunesini de askerin derecei intizamına bir fikir peydası için leffen takdim ediyorum,
Hükûmeti milleyenin cephem mıntıkasını tesis ve takviyesi gayesine matuf ve berveçhi maruz müsmir
tedabiri idariyemin (tecil ianesi ahzı) -diğer cephelerde dahi tatbik edilmiş olması ile- yalnız bendeniz için
mucibi muahaze ve mesuliyeti ahvalden addedileceğine inanmak istemem. Hükûmeti adilei milliyemiz-
den böyle bir zühul sadır olamayacağına kaniim.
2. Tarafınızdan ahaliden bazılarına ve bilhassa rüesayı aşaire üzerinde “Elcezire kumandanı Nihad
Paşa’nın yadigârıdır” yazdı tüfekler ihda edilmiş ve birtakım kimselere de iftihar madalyaları ita olunmuş.
C: Mütarekeden itibaren Fransız ve İngiliz zabitanının cephe mıntıkasında cevelân ile bilhassa Fran-
sızların Urfa, İngilizlerin de Elcezire -çölünde, Mardin, Midyat, Diyarbekir, havalisindeki aşairi urban
ve ekrad rüesasını hükûmeti Osmaniyenin parçalandığına ve ordusunun silâhtan tecrid edildiğine ikna
ettiklerini gördüm. Cepheye muvasalatımla beraber Bağdat’a kadar Mabeynennehreynde dolaşan urban
ve İngiliz ve Fransızlarla temas etmiş olan aşairi ekrad rüesasına matbu ve gayrı matbu beyannameler ve
memurlar göndererek hükûmeti milleyenin ve Hilâfetin ahvalinden ve düşmanlarımızın İstanbul, Ana-
dolu, Adana, Suriye ve Irak’ta İslâma karşı yaptıkları mezalimden bahs ve hükûmeti milliyemizin amali
diyanetkâranesini şerh ve izah ve satveti hükûmetin harbi umumiden evvelkinden daha yüksek olduğunu
ve cepehatı muhtelifedeki muvaffakiyetleri neşir ve işaa ettirmeğe başladım.
Bunu müteakip her taraftan ve bilhassa çölden birçok rüesayı aşair Irak ve Musul’daki ihtilâl cemiyet-
lerinden murahhaslar bizzat hükûmetin mevcudiyetini görmek için Diyarbekir’e gelmeğe başladı. Hükû-
metin ziyaretine şitap eden rüesaya hilat giydirmek veya atiyye ile taltif eylemek hükûmetimizin asırlık
ananesi ve aşair ve kabailin mevcudiyeti kadar eski bir adetidir. Fakat Diyarbekir’de Rüesaya verilebilecek
ve hükûmetimizin şeref ve haysiyetiyle mütenasip düşecek kıymet ve nefasette kâfi miktarda meşlah ve
teferruatını tedarike imkân yoktu ve mevcut mesture akçasının gayet muktesidane sarfı mecburi idi.
Aşair nezdinde silâhın da kıymettar ve makbul bir hediye olduğunu bildiğim cihetle, rüesaya silâh
hediye etmeği her surette muvafık buldum. Verilen silâhların üzerinde “Nihad Paşa’nın yadigârıdır” değil,
meselâ (Şemmere şeyhulmeşayihi Asbini Ferhan Paşa’ya ordu namına yadigârdır) yazdı küçük birer gü-
müş levha vardır.
Evvelâ mevcut filintaları verdim, malum olduğu üzere halkın elinde bugün umumiyetle miri uzun
tüfekler olduğundan filintalar süvari kıtaatımıza bile verilemeyip âdeta teslihat kadrosundan hariç adde-
dilmiştir. Rüesadan bazıları uzun tüfekten daha ziyade memnun kalacakları söylendiği cihetle bu gibileri
dahi tebdile mecbur oldum. Verdiğim uzun tüfekleri hariçten vesaiti hafiye ile satın aldırdığım sürgü kol-
larını kullanarak cephede mevcut mekanizmasız muattal silâhlardan intihap ettirdim. Yalnız cephe esli-
ha tamirhanesinde cilalatarak zahiren müceddet hale koydurdum. Bu suretle ordunun esliha kuvvesine
nakise iras etmedim. Bilâkis mubayaasına devam ettiğim mekanizmalarla silâh mevcudunu tezyid ettim.
Bugün cephedeki silâh mevcudu esliha kuvvesindeki miktardan birkaç yüz fazladır.
Rüesaya verilen markalı tüfeklerin miktarı ise, bendeniz infisalen Sivas’a geldikten sonra Müdafaai
Milliye Vekâleti istifsarına cephe kumandanlığı vekâletinin cevabında 71 silâhtan ibaret olduğu kuyudata
müsteniden bildirilmektedir. Buna ait olan şifre sureti musaddakasını (mim) işareti ile melfufat meya-
nında takdim ediyorum. Bu miktara kırk ve azami elli kadar, markasız düveli ecnebiye muhtelif sistem
tüfekleri ilâve edilmelidir.
Sivas vilâyetinde serzedei zuhur olan Yenihan ve Ümraniye hadiseleri üzerine usattan silâh toplanmaya
başlanması, hükûmeti milleyenin Kürtlerin silâhlarını toplayacağız suretinde işaa edilmiş ve bu şayiat cep-
he mıntıkasında bir galeyan vücuda getirmiştir. Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti ile cephe arasında bu
– 635 –
bapta muhaberat mesbuktur. Erkânı Harbiyei Umumiye dosyalarından suretleri alınabilir. Bu hadisenin
1326 senesinde Arnavutluk’ta bilmeyerek ihdas ettiğimiz vakaya müşabehetini ve tevessü etmek istidadın-
da olduğunu görerek merkez ordusu mıntıkasında tatbikine başlanan bu icraatın cephe mıntıkasında teş-
milinden sarfı nazar buyurulmasını Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinden musırrane rica etmiştim. Bir
taraftan da mıntıkamda dünyaya gelen her erkek çocuk için ebeveyninin bir silâh tedarik ederek beşiğinin
başı ucuna asması hükûmeti milleyenin ehassı emeli olduğunu ve hükûmetin Müslümanların silâhını top-
lamak değil, bilâkis lüzumunu hissettikçe ve meselâ teşkil olunan kuvayı milliyeye ve hizmeti mesbuk ve
sadakati tebeyyün edenlere taltifen bittercih silâh vermekte olduğunu işaa ederek galeyan maruzu teskine
hizmet ettim.
“Şemmer aşireti şeyhulmeşayihi Âs ibni Ferhan Paşa’yı ve oğullarını birer silahla taltif ettim. Buna mu-
kabil mumaileyhin torunu bulunan ve mütarekeden beri İngilizlere hizmet edip Nusaybin’e kadar olan sa-
hada başı boş dolaşarak İngilizlere tabi olmak istemeyen urbana taslit edilen “Dehham bin Hadiyi Cebve,
Tayyı ve mıntıkamızda bulunan Kerkeri aşairi üzerine tasalluttan Çölde hükûmetin nüfuzunu tesis ettim
ve aşairi mezkûrenin bu vesile ile hükûmeti milliyeye merbutiyetini temin eyledim. Aneze aşireti rüesasın-
dan Müzvidi bini Kâşişi taltif ettim. Fakat çöldeki diğer küçük asair üzerine öteden beri merkumun vaki
olan gazve ve tecavüzlerini durdurdum. Ve kendisini bir kısım aşireti ile bizzat Diri zorda Fransızlara ve
taraftarları olan müchime karşı fiilen kullandım.
Dirizor’un şarkında ve Fırat vadisinde Ebukemâl ve Âne ve Rave taraflarında cevelân eden Akkidân
aşireti rüesasını birkaç tüfek, dört Osmanlı Sancağı ve birkaç madalya vesair hediye de taltif ettim. Lakin
bunları Fransızlarla dâimi surette muharip bulundurarak Fransızlar Fırat vadisinde üç defa ciddi hezimet-
lere uğratmaya (Erkânı Harbiyei Umumiyede cephenin harp raporlarına müracaat buyurulsun) ve ceman
üç dört yüz Fransız askerini katil ve imha ve bir kısım esir ettirerek iki topla 18 mitralyöz ve birçok esliha,
mühimmat ve nakliye hayvanlarını iğtinam, on tayyarelerini tahrip ettirmeğe muvaffak oldum. Bu veçhile
Fransızlara Anadolu hükûmeti ile uyuşmadıkça çöle hâkim olamayacaklarını acı tecrübelerle anlattım.
Cebve aşireti şeyhulmeşayihi Muslit Paşa’yı ve biraderi Alessultan maaş tahsisi ile ve oğullarının ve
ikinci derece kabail rüesasını birkaç silâhla taltif ettim. Fakat Nusaybin’den Dirizor’a kadar olan Habur
nehri vadisinde yaşayan Cebve aşairini Fransızların her türlü vadüvaitlerine ve meşayihe külliyetli maaşlar
tahsisine rağmen -bu baptaki Fransız vesaiki cephe dosyalarında pek çoktur.- Fransız tarafını iltizamdan
men ve hükûmeti milliye irtibatında tutarak Habur vadisinde nahiyeler tesis ile tekâlifi hükûmeti (Aşar)
tahsil ettirdim. Cepheden infikâkim sırasında Fransızlarla itilâf ettiğimizin her tarafta şüyuuna rağmen,
Cebve aşairi içinde aşar memurlarımız ifayı vazifeye devam ediyorlardı.
Habur vadisinde tesis olunan nahiyeler, Hasipce, Fedgami, Suver nahiyeleridir. Viranşehir ile Mardin
arasındaki aşairi ekradın maruf rüesasına Dirikli, Hacı Necim, Salih ve Davud ağalarla oğullarını ve ikinci
derecede birkaç agvatı birer silâhla taltif ettim. Fakat Mili rüesası 1336 ağustosunda Viranşehri raptederek
ilânı isyan ettiği zaman, Dirik aşairinin Paşa zadelere iltihakına mâni oldum ve Karaca dağdaki takibata
iştiraklerini temin ettim. Muahharan da Mili rüesası paşazadeleri cebeli Abdülaziz’de ikinci tediplerinde
ve 16 Haziran 1337’de Reyülayn kasabasına Fransızlarla beraber hini tecavüzlerinde silâhları ve iaşeleri
kendilerine ait olarak bu ağaların üç, dört yüz atlı ile Resülayın’da kuvayı askeriyeye iltihak ve hizmetlerini
temin ettim.
1336 senesi, nihayetlerinde Midyatlı Haço isyanının teskininde kuvayı mevcudei müsellahaları ile ta-
kip müfrezelerimize iltihak eden “şair rüesasından Çelebi, Gercüşlü İbrahim, Amerikan aşair rüesasından
Ahmed Süleyman, Habzi Bey’in aşiret reisi İzzettin ile birkaç ekaribini silâhlarla taltif ettim. Fakat bu saye-
de harbi umuminin tehcir devirlerinde üzerlerine iki alay asker sevk olunduğu halde hiçbir muvaffakiyet
ihraz edemeyen ve bu defa Haço ile birleşmiş olan Midyat kazası Süryani asilerini dağıtmaya ve bir daha o
mıntıkada baş kaldıramamalarını bu rüesa marifetiyle istihsâl ettim.
Midyat’la Sürt arasında Arapyan aşiret reisi Çelikli Abdülkerim’i celb ve tatyib eyledim. Fakat muma-
ileyh Dicle tarikiyle Musul’a yapılan ve mühim bir varidat teşkil eden kereste nakliyatının, mıntıkasından
– 636 –
YETMİŞ SEKİZİNCİ İN’İKAT 22 Temmuz 1338 Cumartesi İkinci Celse (Hafi)
selâmeti imrarını temin ettiği gibi, Diyarbekirli Cemil Paşa Zadelerden Ekrem’i Musul’daki Nemrud Mus-
tafa’ya iltihak etmek üzere firar ederken derdestle cepheye teslim ettim.
REİS — Efendim, okunacak evrak çoktur. Tensip ederseniz, beş dakika teneffüs için celseyi kapatıyo-
rum.
Adliye Encümeni Mazbatası: Nüfsai memuresini suiistimal ve hilafı kanun muamele icra etmek mad-
desinden dolayı işten el çektirilen ve kendine… 17-18 kadar cürm isnat olunan Elcezire Kumandanı Nihat
Paşa’nın Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin Anadolu’da teşekkülü üzerine tahrikatı ecnebiyele pek müsait
olan Elcezire bu havaliye Heyeti Vekile kararıyla ve Büyük Millet Meclisi Riyasetinin 27/6/337 tarihli talimat-
namesi ahkamına tevfikan memur izan edildiği zikredilerek bu zevatın ifa ettiği muamelatı varita nisbetinde
idare ve ordunun teçhiz ve ilbası hususunda ittihaz ettiği tedabiri icabatı zamana uyarak usulı muvaffakiyeti
temin ettiği kayd… Esas mazbata zapta geçti.
Kapanma Saati: 4,10 (sonra)26
İkinci Celse (Hafi)

Açılma saati: 4, 15
REİS — Efendim celse küşad edildi. Nihad Paşa’nın müdafaanamesinin kıraatine devam olunacaktır.
“Cephe mıntakasında müfrit Kürtçü tanılan ve İngiliz binbaşısı Tuvbel refakatinde kürt rüesasını zi-
yaretle ifsadeden ve Kürtçülük tohum ve fesadını saçan Ekrem’in bir Kürt aşiret reisi tarafından tutulması
siyasete mühim addolunabilecek, dahilî siyasetimiz vekayidendir.”
Siverek Belediye Reisi Mehmed Emin Efendi’yi bir filinta ve madalya ile taltif ettim. Çünkü mumaileyh
orduya üç, dört nakliye esteri teberru ettiği gibi. Garp cephesine vuku bulan efrat sevkiyatımızın Siverek
sancağı dahilinde iaşelerini tanzim ve teshil ve Siverek’te her levamımı ile mükemmel bir revir vücuda ge-
tirdi ve cephenin Siverek’ten sadeyağ, yün, çorap gibi mubayaatında ve teşkil olunacak süvari alayları için
hayvan tedarikinde hizmet ve fedakârlıkları meşhud olmuştu.
Nusaybin kaymakamı Kadurik’i bir madalya ile taltif ve Anadolu Ajansı ve vilâyet gazetesiyle ilân ede-
rek takdir ettim. Çünkü mumaileyh Habur vadisinde Ahsecebe mevkiine ikame ettiğim 200 insan ve 100
hayvan mevcutlu müfrezei askeriyenin bir aylık iaşesini teburru etti. Cephe askeri için otuz bin arşın yazlık
İngiliz kumaşını, beher arşınında madenî onar kuruş hazineyi müstefid etmek suretiyle Musul’dan celp ve
cephe için yirmi bin yapağıyı, beher okkasında madenî beşer kuruş nefi hazine ile temin ve tedarik etti.
Elâziz askeri müteahhidi Şedede zade Fehmi Efendi’yi bir filinta ile taltif ettim. Çünkü mumaileyh
senelerden beri askeri müteahhidi olup emsalinden hiçbiri kendi derecesinde fedakârlık göstererek asker
müteahhitliğini ifa edememiş ve kendisi verdiği erzakın nefaseti ile daima ciheti askeriyeyi memnun et-
miştir. Benim cepheye vusulümde Elâziz’deki taburla askeri hastanenin müteahhidi olan Fehmi Efendi’nin
yirmi beş bin lira matlubu teraküm etmişti. Bir taburla bir hastanenin idaresinde yirmi beş bin lira mat-
lubu teraküm etmek ne demek olduğu takdir buyurulur zannederim. -1336 ve 1337 senelerinde mukavele
– 637 –
şeraiti dairesinde tediyet yapılamadığından iflâs derecesine gelen bu müteahhit, benim tavsiyem üzerine,
taahhüdünü ifaya devam etmiş ve bu suretle orduya ve dolayısıyla hükûmeti milliyeye en nazik ve buhranlı
zamanlarında ibrazı fedakâri ve hizmet etmiştir. İnfikâkim tarihi olan teşrinisani 1337 de ciheti askeriye
Fehmi Efendi’ye yirmi bin lira yine medyun bulunuyordu.
Hizmet ve fedakârlıkların takdiri devletin muktezayı şen ve şerefi ve icabatı adaletidir. Bundan zühul
göstermek memlekette fedakârlık hissini imha eder. Âcizlerinin hep taltif ve takdir ettiğim rüesa ve eşhas
minküllilvücuh emsali meyanında sadakat ve fedakârlığı ile temayüz etmiş ve cümlesi hükûmeti milliye
hesabına kazanılmış kimselerdir.
1336 senesinde Anadolu’nun her tarafında Müdafaai Hukuk Cemiyetlerince vesair makamatça teşkil
olunan kuvayı milliye kıtaatına binlerce silâh veriliyordu. Alelekser ilk müsademeyi müteakip firarla da-
ğılan bu efrat bütün teçhizatı ile beraber silâhları da götürüyordu. Bendeniz rüesaya hediyeten verdiğim
bir miktar silâhla tesis ettiğim hüsnü münasebet sayesinde işbu rüesayı binlerle mevcudundaki müsellâh
aveneleri ile beraber fikri iftirak besleyen dahili asilerle harici düşmanlara karşı kıtaatı askeriye, kumanda
ve refakatte istihdama muvaffakiyetim ve bunun dahil ve hariçteki tesiratı siyasiyesi mukayese ve teemmül
buyurulursa işbu hedayanın mahalline masruf olduğu teslim buyurulur.
İftihar ve harp madalyalarını verebilmek ise ordu kumandanlarının dairei salâhiyetinde bir keyfiyet
olduğu gayrı kabili itirazdır.
3. Haziran ve temmuz aylarında mal sandıkları hilafı salâhiyet olarak murakabe altına alınmış.
C: Cephenin 1336 ve 1337 seneleri ahvali maliyesini gösteren ve (I) inci maddenin (I) numaralı mer-
butatı meyanındaki cetvelde görüldüğü veçhile 1336 senesi nihayetinde cephenin emvalden tahsil oluna-
mayan matlubatı (550) bin küsur lira idi.
1337 senesine mahsuben her ay verilen havalelerde emvalin derecei istitaatı nazarı dikkate alınmadan
tertip olundukları cihetle tahsil olunamayıp senei merkume ilk aylarında cephe bir seneden beri efradına
maaş verememiş, zabitanın beş aylıkları teraküm etmiş, buhranı iaşe haddi marufu aşmıştı. Şöyle ki -as-
ker, hayvanatın yemlerinden kat etme suretiyle nısıf istihkak arpa ekmeği yiyor, hastalar da pirinç yerine
buğday kırması ile iaşe olunuyordu. Fırka ve kıta kumandanları tesisi inzibattan izharı acziyle hizmetten
afüvlerini talep ediyorlar ve zabıtandan şevki zaruretle istifa edenler birbirini velyediyordlı. Bu ahvalin
tasviri sadedinde Müdafaai Milliye Vekâletine vuku bulan meyusane müracaatım vekâleti müsarünileyha
dosyalarının tetkikiyle tebeyyün eder.
1337 senesinin üçüncü ayında senei sabıktan müdevver mebaliğ ile cephenin matlubatı bir milyon
liraya reşide olmuştu ki o tarihlerde (Urfa livası hariç) cephe mıntakasının ağnam, Düyunu Umumiye,
gümrük rüsumu, cephe iaşesine hasr ve tahsis edildi. Malum olduğu üzere ağnam rüsumu çöl mıntaka-
sında daha şubat ayında tahakkuk ettirilir. İşbu rüsumu selâsenin, Düyunu Umumiye rüsumu da haizi
ehemmiyet bir yekûn tutmuyordu.
1336 senesinin nihayetlerinde Musul üzerine tertip olunup Midyat’ta Haço isyanı sebebiyle teehhür
eden ileri harekât hazırlıklarımıza İngilizler kesbi vukuf ettiklerinden Musul ile cephe mıntakasının mü-
nasebatı ticariyesini kat etmiş bulundukları cihetle, ancak kaçak suretiyle çölü dolaşıp gelen emtiayı ti-
cariye memurini rüsumiye ve mülkiyenin gevşekliklerinden bilistifade gümrük resminden kaçırıldıkları
sebebiyle Cezairei ibni Ömer, Nusaybin ve Mardin gümrük hasılatı da hiç mesabesinde idi. Musul tarafı-
nın kapanması ile muamelâtı ticariye Halep cihetine intikâl etmiş idi ise de Urfa sancağı gümrük hasılatı
Maraş’taki ikinci kolorduya tahsis edildiğinden bu rüsumu selâsenin tahsisi ile dahi buhran izale edileme-
miş idi.
Yeniden Müdafaai Milliyeye vuku bulan müracaatlarım üzerine 12 Haziran 1337 tarihinden itibaren
cephe mıntakasında yanlış leyli mektepler ve hapishaneler iaşe ve tenviriyesinden maada hiçbir tarafa tedi-
yat yapılmayıp varidatı mahallinin emre amade tutulması Maliye Vekâletinin bilumum mal memurlarına
ve Müdafaai Milliye Vekâletinden de cepheye tebliğ edildi.
– 638 –
Cepheye mahsus olan rüsumu selâsenin henüz cibayet edilemeyen miktarı neden ibaret olduğu bi-
linmek ve ona göre idarei askeriye tanzim kılınmak için cephe mıntakasındaki memurini maliyeden ma-
lumatı mevsuka talep ettim. Memurini maleyenin kısmı ekserisi bu talebi layıkıyla ısga etmediği gibi,
bazı yerlerde ve meselâ Lice mal memurunun ve Cezire, Nusaybin rüsumat memurlarının; maleyenin 12
Haziran 1337 tarihli tamimine rağmen sandıklarında mevcut mebaliği derhâl memurin maaşatına sarf
ettikleri ve bu tarihten itibaren de ekser yerlerde cepheye mürettep olan aklâm varidatın mal sandıkları
haricinde tahsildarlar üzerinde bırakılarak şahsi senetlerle memurin maaşatına sari edilmekte olduğu ahzı
asker şube rüesası ve mevki kumandanlıklarının raporlarından anlaşıldı.
Bu muamelei kanun sikânane üzerine şube rüesası ile mevki kumandanlıklarına muayyen zamanlarda
memurini maliyeden hasılat hakkında malumatı resmiye ve mevsuka alarak cepheye bildirmelerini tamim
ettim. Aynı zamanda cephe mıntakası muamelâtı maliyesinin tevhid ve tevcihine Maliye Vekâletince me-
mur edilen Diyaribekir deftardarlığına da bildirdim, işbu muamele, memurini mezkûrenin Maliye Vekâle-
tine vuku bulan nabemahaldir şikâyetleri ile mal sandıklarına vaziyed ve istiklâli maliye tecavüz suretinde
telakkiye mazhar oldu. Memurini maleyenin ahvali maruzaları hakkında Müdafaai Milliye Vekâletine de
sevk etmiş maruzatım çoktur.
İmdi, Halep ve Musul cephesinde harici düşmanlarla çarpışan ve dahildeki usatla, erbabı şekavete karşı
da dağlarda dolaşarak işarı hıyanet eyleyen evlâdı vatan zaruret ve sefaletin en edna derekelerinde puyan
olduğu ve marzayı askeriye hastahanelerin bakımsızlıktan bilâ mucip terki hayat eyledikleri ve beş aylıkla-
rı tedahülde kalan cephe zabitanının dürbün, tabanca, elbisei resmiye, kaput gibi eşyayı lâzimei askeriye ve
hatta ailelerinin çamaşırları çarşı ve pazarlarda sattırıldığı ve diğer cephelerdeki fedakâr zabitanın millete
emanet ettiği aileleri sipariş maaşlarını alamayarak sokaklarda dilendiği halde, kısmı azami yerli olup ev-
lerinde istirahatgüzin olan memurini mülkiye ve bilhassa emvale vazıulyed olan memurini maliye ve rü-
sumiyenin cepheye mahsus mebaliği mavusia lehinden gayriye sarf etmelerine mıntakanın âmiri mesulü
olmak sıfatıyla iğmaz edemezdim.
Mal sandıkları murakabesine dair Müdafaai Milliye Vekâletinin 4 Temmuz 1337 tarih ve muhasebat
4427/3533 numaralı şifre mahlulü ile buna cevaben cephenin 9 Temmuz 1337 tarih ve 3981 numaralı şif-
resi suretlerini (ayın) işaretiyle leffen takdim ediyorum. Mütalaası, ordunun içinde mezbuhane bir surette
çırpındığı buhranı müşkilâtın derecesini erbabı mütalaanın nazarı insafına arz etmeğe kâfi addedilerek
vesaiki mühimmedendir.
Cepheye hini memuriyetimde zata mahpus olarak Heyeti Vekilenin 27 Haziran 1336 tarihli Kürdistan
hakkındaki talimatının beşinci maddesi aynen söyledin
(Elcezire cephesi Kumandanlığı idarî, adlî veya malî tadilât ve ıslahata lüzum gördükçe bunun tatbikini
hükûmete teklif eder.)
İşbu madde delâletiyle mıntakamdaki bilumum memurin üzerinde cepheye bir vazifei murakabenin
teveccüh ve tahmil edilmiş olduğu şüphe edilecek ahvalden değildir. Cepheden tarihi infikâkim olan 6
teşrini sani 1337 tarihine kadar işbu talimatı feshedecek diğer bir emir telâkki etmediğim ise makamatı
aidesince malumdur.
4. Karpuz tepe (Kazık tepe olacak) kariyesine müfreze izamı ile Salih Efendi bilâ icabı kanuni derdest
ve tevkif edilmiş.
C. Cephe mıntakasında aşar iltizamı agavat ile şehirlerde mukim müteneffizana inhisar etmiş bir key-
fiyettir. Aşarın ihalesi her ne kadar kavanini mevzua dairesinde merkezi hükûmette müzayede ve intaç
edilirse de, müzayedeye herkes iştirak edemez. Ve o sebeple bedeli sabıktan dûn olmamak düsturuna isti-
naden köylerin aşarı kapatılır ve bu yüzden hazinei devlet milyarlarla zarar görür. Agavat ve mütegallibe-
den her birinin eli altında emrine tabi ve derecei nüfuz ve servetine göre miktarı mütebeddil ve hükûmetçe
hayyen, meyyiten istisaline emir sadır olmuş, cani, katil veya asker firarisinden müsellâh adamları vardır.
Ağanın iltizam etmek istediği veya kendisine zamanında emrindeki adamları ile mültezim tehdit, ızrar ve
köylüsü marifetiyle envai itiraya maruz bırakılır ve muztar kalınırsa itlaf edilir.
– 639 –
Agavat aynı muameleyi yekdiğerine karşı da yaptıklarından, zinüfuz olanlar diğerinin pey sürdüğü
kuraya el uzatmaktan ihtiraz ederler. Bu keyfiyet vilâyatı şarkiyemizin kavanini hazıraya göre reha bulmaz
bir feciayı idarisidir.
1336 senesinde maruz kalınan müşkülât dolayısıyla 1337 senesinde mıntakadan sekiz kazanın hububat
aşarının aynen ihalesi Müdafaai Milliye ve Maliye Vekâletlerine kabul ettirilmişti. Bu sebeple sinini sabı-
kada olduğu gibi «Aşarın kamilen kapatma suretiyle ihalesine mahal kalmamak için cephe, mültezimlere
müzaheret edeceğini evvelden mahalli hükûmetler marifeti ile ilân ettirmişti. Mıntakamda bu sene ki aşar
varidatının sinini sabıkadan pek fazlaya baliğ olmasının esbabı mucibesi budur. Ordunun bu vadi mua-
venetine rağmen, yine meselâ Diyarbekirli Cemil Paşazadeler ve Silvanlı Seyfettin Paşazadeler ailesi gibi,
birinci derecede eshabı servetin mülkü zatî köyleri ve etraf ve civarı kendi üzerlerine ihale olunmuş ise de
beş on katil besleyen kudretsiz agavata karşı birçok rakipler çıkıp aşar varidatını tezyide hadim olmuşlardı.
Bu cümleden olmak üzere Diyarbekir Mebusu Nakip zade Bekir Sıtkı Bey’in köyleri Dirildiler tarafından
senei sabıkın beş misli fazlasıyla iltizam olunmuş. Aşar zamanı Dirikli mültezimlerin korucuları Kazıktepe
kariyesine gedikte Bekir Sıtkı Bey’in muhtar zade Salih Efendi ismindeki adamı cinayetle müttehemen hali
firarda bulunan biraderi Ethem Diyarbekirli Recebi müstafisi ben mültezim korucularını darp ve kollarını
bağlayıp işkence ederek Nakibin köydeki köşkünde hapsederler ve üç kısrakları ile iki tüfeklerini ve eşyayı
sairelerini gasp ve harmanlardaki zahirelerini kaçırırlar. Mültezimin şikâyeti üzerine vakanın tahkiki için
vilâyet merkezinden gönderilen jandarmalar da, merkez jandarma bölük kumandanının (bölük kuman-
danı kambur Şevki Efendi isminde bir yüzbaşı olup suiistimalâtından dolayı ordu divanı harbinde üç ay
hapse mahkûm olmuş ve Diyarbekir dahilinde şeref ve haysiyetiyle gayrı mütenasip ahvale cüretinden do-
layı jandarmadan ihracı tarafımdan jandarma umum kumandanlığına işar edilmiş bir adamdır.) Nakibin
lütuf didesi Nakip de valinin gözdesi olduğundan dolayı zabıt varakasını, vakanın şahidi oldukları halde,
Salih Efendi’yi tebriye ettirecek surette tertip ederler. Bu suretle mültezimlerin hükûmete alelusul müraca-
atlarına rağmen izalei mağduriyetleri mümkün olamaz.
Mültezimler (12) numara ve 17 Eylül 1337 tarihli meltuf istida ile cepheye müracaat ettiler. Cephe Di-
yarbekir valisini ihkakı hakka sevk etti. Vali meselenin iç yüzünü bildiği halde vakadan biraz evvel kendisi
Ankara’ca azledilmek üzere iken tekrar ibkasını Ankara’da bulunan Mebus Sıtkı Bey’in temin ettiğini haber
aldığı cihetle bu meseleyi alâkadarane bir surette takip etmekten tevekki etti ve Diyarbekir eşrafından
birkaç zatı sulhen tesviyeye memur eyledi ise de evrakı melfufe meyanında mevcut (13 numaralı) zeva-
tı mezkûrenin raporundan anlaşılacağı veçhile hiçbir şey yapılamayarak mültezimler mağduriyetlerinde
terk edildiler ve bunun üzerine evrakı melfufe meyanında 14 numaralı ve 1 Teşrinievvel 1337 tarihli is-
tidaları ile tekrar cepheye müracaat ve orduyu infazı vade davet ettiler. O tarihte vali berayı devir hariç-
te bulunuyor ve bendeniz vekâleten vilâyete de bakıyordum. Vilâyetçe mukaddema intaç edilemeyen bu
meselenin takibine mecbur oldum. Asayişi ihlâl ve mültezimlere işkence eden, esliha, eşya ve hayvanlarını
gasbıyla aşar zahiresini kaçırdığı iddia olunan Salih Efendi hakkında ciheti askeriyece bir tahkikatı evveli-
ye icrası ile tekâsül ve taraftarlıkları tebeyyün edecek memurin hakkında icabatı kanuniyeye tevessül ede-
bilmek için mumaileyh merkez kumandanlığına celp ettirilerek evrakı melfufe meyanında görülen ifadei
evveliyesi aldırıldı. Evrak ordunun mahakim şubesince tetkik edilmekte olduğu sırada, iki gün kadar Salih
Efendi merkez kumandanlığında ve zabitan odasında tahtı nezarette kaldı. Bu sırada idi, Silvan’a gitmiş
olan Vali Mazhar Bey avdet eyledi. Miri mumaileyh daha geldiği gün yol haliyle ziyaretime gelerek, kemâli
telaşla Salih Efendi’nin tahliyesini rica etti. Nakibin biraderini ve icap edenleri çağırarak akşama kadar
meselenin behemahal intacı şartıyla muvafakat ettim ve Salih Efendi’yi valiye teslim ettirdim. Filhakika o
gün zarfında, öğleden akşama kadar meseleyi intaç etti.
Dirik kazasında berayı takibat bulunmakta olan müfrezeden istifade ile magsup eşya ve kısrakların
buldurulmasını ve duçarı tecavüz olanların izalei mağduriyetlerini evvelce Dirik Kaymakamına ve müfre-
ze kumandanına emretmiştim. Müfrezeye cani Etem ve refiklerinin derdesti için civar köylerde jandarma
refakatiyle bir cevelan yapmıştı ve hatırımda kaldığına göre, köyün muhtarım da Diyarıbekir’e gönder-
mişti ki, merhum ve vakit Hükûmeti mahalliyeye teslim olunmuştu. Mültezimlerin ikinci istidası üze-
rine keyfiyeti tekid eyledimdi. Evrakı melfufe meyanında Dirik Kazası Kaymakamının 15 numaralı ve 1
– 640 –
Teşrinievvel 1337 tarihli cevabı; mağsubatın tamamen iade ve meselenin sulhen hâl ve tesviye edildiğini
göstermektedir, ki mültezim korucularının yedikleri dayak ve çektiği işkenceler yanlarına kâr kalmış oldu.
Sinini âtiye aşar iltizamında Hazine zararına olarak bu vakanın sui tesiratı görüleceği tabiîdir.
İmdi merbut vesaikin mütalaası ve meseleyi teşrih sadedinde muhtasaran vuku bulan maruzatım Na-
kip’in adamı Salih Efendi’nin iddia olunan darp, gasp, işkence fiillerinin mütecasiri olduğunu ispata kâfi-
dir. Mıntakanın muamelâtı mülkiyesine hakkı murakabem olması ve o sırada vilâyeti vekâleten deruhte
etmiş bulunmaklığım ve jandarma vesair memurini inzibatiye dahi vilayet valisinin müddeialeyh Bekir
Sıtkı Bey’in tahtı nüfuz ve tesirinde olduğu muamelâtı cariye ile sabit olduğundan, tahkikatı iptidaiyeyi
asayişten aynı derecede mesul olan inzibatı askeri memurlarına bizzarur yaptırmış olmam hilafı salâhiyet
ve bilâ icabı kanuni bir hareket olarak telakkiye müsait değildir.
Cepheden infikâkimden sonra Dâhiliye Vekâletinin istizahına cevabında valinin bu meselede bana
taraf tadile isnadı, kendi kabahatinin setrine matuf bir fazihadır. Vah Hüseyin Mazhar Bey’in bu gibi mu-
amelâtı vesair muhilli şeref harekâtı Hükûmeti Milliyeyi Diyarıbekir efkârı umumiyesinde, maatteessüf,
gülünç bir mevkie düşürmüştür.
Ahiren Cemil Paşa zadelerle tesisi münasebeti sıhhiye eylediğinden dolayı o aileye mensup olan Mebus
Hacı Şükrü Bey’in 30 Teşrinisani 1337 tarihli telgrafında valiye methü sitayişte bulunmasına aldanmama-
lıdır.
Beş altı aydan beri Diyarıbekir’de bulunmakta olan ve bitaraflığında ve Hükûmete olan merbutiyetinde
şüphe olmayan Ziya Gökalp Bey’den, mumaileyh vali hakkında bir mütalaa sorarak vilayet hakkında ona
göre karar vermek menafii milliye mükteziyatındandır.
Kürdistan vilayetleri ancak pek afif memurlar elinde Hükûmeti Milliyeye ısındırılabilir.
REİS — Efendim bir takrir vardır. Cebelibereket Rasim Bey’le İstanbul Mebusu ve refiklerinin, okutu-
yorum.
Riyaseti Celileye
Otuz beş sayfa teşkil eden müdafaanamenin bir anda hafızada tespiti adimülimkân olduğundan hülâ-
sasının kıraatiyle iktifa edilmesi ve arzu eden bulunursa ayrıca izahat verilmesini teklif eyleriz.
İstanbul Cebelibereket Kozan

Arif Rasim Mustafa
REİS — Yani hülâsa okunsun deniyor. (Doğru sesleri.)

CAVİT BEY (Kars) — Mufassalan okunmasını isteyenlerden kimse yoktur, hepsi dışarıdadır.
REİS — Hulâsanın kıraatini kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir, efendim.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Reis Bey ekseriyet yoktur,
REİS — Hulâsasını okutuyorum efendim.
Telhis ve Netice
Hakkı acizanemde mevzuubahis edilen mevad telhis edilirse:
1. İslamlardan bedeli nakdî ahzı; ihdas edilmiş yeni bir vaziyet olmayıp 1336 senesinde Anadolu’nun
her yerinde hüküm süren bir taamül olduğu veçhile bunu gayrı mesul ellerden ve dâimi şikâyet bir şekil-
den kurtararak tevfik etmiş ve ordunun en mübrem ve hayati ihtiyacatına sarf ederek mukabilinde senedi
mahsusunu alelusul emvale vermiştir.
2. Aşaire silâh dağıtılması; 1336 senesinde her tarafta teşkil olunan Kuvayı Milliyeye binlerle silâh veril-
diği halde cephenin yalnız aşair ve kabail rüesasından bazılarına verdiği ve miktarı yüzü tecavüz etmeyen
bu esliha sayesinde binlerle müsellâh aşair efradını ordu emrinde istihdama ve aşairin Hükûmeti Milliye
– 641 –
hesabına kazanılmasına hadim olmuş, her yerde ve her an teşebbüs olunan tedabir zümresinden bulun-
muştur.
3. Mal sandıklarına murakabe vazı; 1337 senesi iptidalarında ordunun bir milyon liraya reside olan
havale matlubuna mukabil maliyeden tahsis olunan mıntaka rüsumu selâse varidatının miktarı hakiki-
sini anlamak ve o varidatın mal memurlarınca başka tarafa sarfını men için talep olunan resmi ve mev-
suk malumatı mumaileyhin bililtizam bu şekle ifrağ etmelerinden mütevellit bir keyfiyet olduğu ve zaten
Kürdistan hakkında verilen hususi talimatta cephe kumandanlığına bütün muamelâtı mülkiye, maliye ve
adliyede murakabe hakkı bahş buyurulmuş olduğu cihetle böyle bir sualin varit olması lâzım gelmeyeceği.
4. Kazıktepe’den Salih Efendi’nin bilâ icabı kanuni derdest ve tevkifi; Diyarıbekir Mebusu Nakipzade
Bekir Sıtkı Bey’in köylerini iltizam eden Dirik’li mültezimleri, darp ve işkence ederek, silâh, hayvan ve
eşyayı sairelerini gasp ve aşar zahiresini kaçırmak gibi efali cinaiye mürtekibi ve Mebusu mumaileyhin
adamı bulunan bu şahsı, vali vekili bulunduğum sırada gerek valinin ve gerek memurini zabıtanın mebu-
sun nüfuz ve tesiri ile hukuku ibadı ziyaa uğrattıklarına delaili ile muttali bulunduğumdan asayişten aynı
derecede mesul memurini inzibatiyei askeriye marifetiyle derdest ettirmiş olmaklığım hilafı salâhiyet ve
bilâ icabı kanuni bir hareket addolunamayacağı.
5. İzoli aşireti reisi Hacı Kaya’nın biraderi topal Mahmud ve refikinin Diyarıbekir’e celbiyle yerlerine
iade olunmaması: Topal Mahmud ve rüfekası 23 takım evrakı cinaiye üzerine adliyece takip olunan eşhas-
tan oldukları halde Elâziz Valisi Abdülkadir Beyin Hacı Kaya’ya tesahubu yüzünden, o vakte kadar Elâziz
adliyesindeki evraklarının mevkii muameleden kaldırılması ve merkumunun İzoli nahiyesinde eşkıya ya-
taklığı etmek ve ahaliyi birbiri aleyhine kıtale sevk eylemek cürmüne içtisarlarından dolayı derdest olunup
Diyarıbekir’e celbedilmeleri ve evrakı cinaiyelerinin maruzu tesirat olduğu sabit olan Elâziz adliyesinden
Diyarıbekir muhakimine celbine kadar kendilerinin Diyarıbekir’de ikamete mecbur tutulmuş olmaları
cephe kumandanlığı için hilafı salâhiyet ve daii mesuliyet bir hareket addolunamayacağı.
6. Külliyetli zati hayvanatın muhafazası için çadırlar dolusu asker istihdamı ve hayvan füruhtu.
Siyaseten kendileriyle münasebet tesis edilen bazı rüesayı aşairin ananatı milliyeye tevfikan cephe ku-
mandanına hediye ettikleri hayvanat, bizzarur, kabul olunarak bunların bir kısmı hediyeten ve bir kısmı
berayı tergip bazı zabitana mükâfaten verilip, on kadarı da yine icabında hediye edilmek üzere kendi namı-
ma alıkonmuş ve mütebaki bütün bu gibi teberrüatın gazetelerle ilânı ile beraber ordu kıtaaatına kaydet-
tirilmiştir. Cepheden infisâl ederken ihtiyaçtan fazla hayvanatımı eşyayı sairem misüllü füruht ettirmek
muhilli şeref ve daii mesuliyet olamayacağı. Kumandanlara at hediyesi âdettir ve emsali çoktur.
7. Elâziz erzakının konağıma celbolunan müteahhit Fehmi Efendi’ye hilafı kanun şerait dairesinde iha-
ta olunması:
Elâziz erzakı vilayet valisinin riyasetinde bir komisyon marifetiyle ve benim cepheden infisalimden
sonra ihale edildiği ve mukavelenamelerinin de üç ay sonra cephe kumandanlık vekâletince tasdika iktiran
eylediği vesaiki katiyesiyle sabit olduğu cihetle bütün bütün esastan âri bir isnad bulunduğu.
8. Elâziz müteahhidi Fehmi Efendi’nin Amerikalılara yaptığı poliçe ihtikârına kayınbiraderimi teşrike
teşebbüs ettiğim; Diyarıbekir at koşusuna valinin daveti ile gelen Fehmi Efendi’nin avdetinde oğulları ile
olan muarefesine mebni ticaret mektebi talebesinden olan kayın biraderimin, kendileriyle birlikte berayı
tenezzül Elâziz’e giderek on gün kadar kaldığı ve bu müddet zarfında Fehmi Efendi’nin oğulları ile beraber
ticarethanesine gelip gittiği ve bunun akabinde cepheden infisalen Elâziz’den geçerken henüz talebeden
olan kayın biraderimi de birlikte alarak Sivas’a getirdiğim doğru ise de Elâziz’e gidişte Fehmi Efendi tica-
rethanesine teşrik edilmek maksadının katiyen varit olmayacağı ve esasen böyle bir teşebbüsün bilhassa
o mıntakalarda bulunan bir ordu kumandanının şeref ve haysiyeti ile kabili telif bulunamayacağı, oralar
ahvaline vakıf olanlarca takdir olunacak bir keyfiyet bulunduğu.
9. Tekaüd vesikası ile İstanbul’a gönderilen bir zabit marifetiyle eşyayı ticariye getirtmek. Asker için
matra, telgraf ve otomobil bölükleri ve cephe imalâthaneleri için malzeme ve edevat mubayaasına gönde-
rilen bir zabit, cephe mensubu zabitan ve aileleri için de melbusat ve eşyayı beytiyeye müteallik bazı şeyler
– 642 –
almasına mezuniyet itasının ligarazin bu surette bir isnada esas tutulduğu cephe kumandanlık vekâletinin
Müdafaayı Milliyeye verdiği cevapla da sabit olduğu.
10- Eşkiya pususuna düşerek uğradığım zayiatı şahsiyenin ait olmayan köylerden cebren istifası.
Akçadağ kazasında Kaymakamın iştiraki ile yapılan takibata eşkıya ve yataklarının müsadere edilen
emvalinden evvelâ kaza halkının senelerden beri tenkil olunmayan bu çete yüzünden vuku bulan zayiat-
larının daha takibat esnasında ve mahallinde verdiği ve eşkıyanın benden gasp ettiği, mesture parasının
bir kısmını tavizan ve kendi arzuları ile daha akibi vakada veren kaza ağa vatının işbu tavizatının da yine
o vakit tesviye edildiği ve magsubatı şahsiyem en geri bırakıldığı ve halen bugün dahi tamamen istifa edi-
lememiş bulunması, isnadı vakiin butlanını ispat eylediği.
11. Karakeçi ve Milli hâdisesinde yoksuzluk vukuu
1336 ağustosunda zuhur eden Milli aşireti isyanı siyasi mahiyette ve tevessü etmek istidadında bir
hareket olup serian bastırılması için ancak pek yakındaki kıtaattan istifade edilebilmiş ve hâdisenin vüsa-
tine mebni aşairi sadıkanın muavenetine müracaat mecburiyeti hâsıl olmuştur. Milli âsileri Karacadağ’a
tahassun ettiklerinden, askerin bu takibatla meşgul bulunmasından bilistifade civar aşairin kadim düş-
manlıkları sevki ile ovada bulunan Mili köyleri mezkûr aşair tarafından yağma ve tahrib edilmiş olduğu
haber alındı ise de, buna mani olmanın ve o vakitki vaziyeti harbiye dolayısıyla imkânı görülemediği ve
çöle kaçan Mili rüesası tarihin delâleti ve eldeki vesaikin icabatıyla hain oldukları sabit ve kanunen huku-
ku medeniyeden sakıt ve emvali tarafı Hükûmetten haczedilmiş kesandan bulundukları cihetle bunların
tazmini zararlarının mevzuubahis olamayacağı.
12. Nusaybin Kaymakamı, Nihad Paşa’nın gazetelerle ilân suretiyle mazharı takdiri olmuş adamı oldu-
ğundan, Nusaybin gümrük hâsılatından Kaymakamın ihtilas ettiği ve Nihad Paşa’nın da bunda müşterek
bulunduğu.
1336 senesi nihayetlerinde maddei mahsusunda münderiç olduğu veçhile İngilizler Musul’dan ihracatı
menettikleri cihetle Nusaybin gümrük hâsılatının azalması istibad edilemez. Kaymakamın taltif ve gaze-
telerle mazharı takdir olması ise mumaileyhin askere külli miktarda erzak teberrüatında bulunmasından
ve yine orduya kumaş ve yün mubayaasında Hazinei Devleti yedi sekiz bin lira müteneffi eylemesinden
münbais bulunduğu.
13. Nihad Paşa bir Mebusu takibatta istihdam ederek müştereken menafii külliye temin ettikleri.
Bu Mebus, Musul Valisi Abdülkadir Bey tarafından cepheye beraber getirilmiş Urfa Mebusu Ali Saip
Bey olup Harbi Umumide Dizor Ester Süvari Taburu Kumandanı iken Elcezire çölünde icraat ve cesareti
ferriyesi ile aşair üzerinde ihrazı nüfuz etmiş bulunduğunu öğrendim. Cepheye asayişi dahilide kullanıl-
mak üzere teşkil olunan ester suvar müfrezesinin emri teşkil ve takibatında mumaileyhin kıymettar hide-
matından istifade edilmiştir. Hacı Şükrü Bey’in muhterem refiki aleyhinde açık telgraflarla vukuu bulan
ve hiçbir vakit ispatına kadir olamayacağı böyle bir isnatla daha ziyade Meclisi Âliyi Millinin şerefini ihlâl
eylediği.
14. Mardin Mıntaka Kumandanı Hüseyin Bey, Nihad Paşa’nın adamı olup, Mardin ahalisini soyduğu,
mıntaka kumandanlığı lağvedilmiş iken Nihad Paşa’nın yine ipka ettiği, Hüseyin Bey’in Musul’a gidecek
tacirlerden vesika mukabili para aldığı ve Nihad Paşa’nın Mardin hükûmeti nüfuzunu kırdığı ve Nihad
Paşa’nın Hüseyin Bey’in hırsızlığına iştiraki.
Hüseyin Bey mümtaz süvari ümerasındandır. Mili isyanı tedibatının kahramanıdır. Mardin’de hizmeti
mesbuk olup mükâfaten liva kumandanı olmuş ve Mardin kalemi teşekkül edinceye kadar Mardin Ku-
mandanlığında ipka edilmiştir. Mıntakai harp addolunan Mardin gibi hudut üzeri mevakide askeri po-
lis teşkilâtının tatbiki tarihinden beri, Mardin ve havalisi İslâm tacirlerinden ahvali daii şüphe olanların
hükûmeti mülkiyeden istihsal edebildikleri seyahat vesikalarına rağmen, Musul’a gitmelerine mümanaat
olunması ve hasılatı orduya ait olduğundan dolayı gümrük kaçakçılığına müsaade olunmaması ve birçok
casusların yakalanmış olması gibi memurini mülkiye ve inzibatiyenin aciz ve meskenetini meydana çı-
karan icraatı askeriye tacir ve memurini mülkiyeyi ordu aleyhinde isnadata sevk etmiştir. Bu keyfiyetin
– 643 –
mahallinde tatbiki ile anlaşıldığı ve Mardin’deki hamiyetsiz kimselerin Hacı Şükrü Bey’i iğfal ile kendisini
Mebusluk şerefiyle kabili telif olmayan bu gibi harekâta sevk eylediği.
15. Haço, Abdülkerim ve Tanzalı Osman, bunca fedakârlık ve takibat neticesinde ele geçmiş iken Nihad
Paşa tarafından alınan külliyetli para ve hayvanat mukabili affedildikleri ve silâh hediyesiyle taltif olun-
dukları.
İkinci fırkanın Musul üzerine şevki sırasında Midyat’ta isyan eden Haço tenkil edilmiş, fakat maat-
teessüf ele geçmemiştir. Devamı takibine de kış mevsiminde imkân görülmediğinden, kazada idamesine
muvaffak olacağı asayişsizliğin devamı vaziyeti harbiye ve siyasiye dolayısıyla tecviz edilemeyip vuku bu-
lan dehaleti kabul edilmiş ve müsadematta şehit düşen dost aşair efradına, âdâtı aşaire tevfikan, vermeğe
mecbur olduğu tazminat telifi Bey’in komisyonu tarafından daha mahallinde, vereseye tevzi edilmiştir.
Cephenin tarihi teşekkülünden beri Çelikli Abdülkerim hakkında bir taraftan şikâyet vuku bulmamış ve
aleyhinde takibatı askeriye de yapılmamıştır. Bilâkis mumaileyh orduya asayiş hususunda hizmet etmiş ve
Diyarıbekirli Cemil Paşazade casus Ekrem’i yakalayarak (Musul’a Nemrud Mustafa yanına kaçmakta iken)
orduya teslim etmiştir.
Tanzalı Osman’ın takibatı Everuh Kazası Kaymakamının Dahiliye Vekâletine işarı üzerine Erkânı Har-
biyei Umumiyenin emriyle icra edilmiş ise de kaymakamın işaratının Osman’ın rakiplerini himayeten
vaki olduğu bilahire anlaşılması üzerine kaymakam azledilmiştir. Osman askere mukabele etmeyerek firar
etmiş ve cepheye dehalet eylediğinden dehaleti kabul edilmiştir ve hiçbir vakit merkum ele geçmemiş-
tir. Bu üç şahsın hiçbirine cepheden tüfek hediye edilmemiştir. Cephe ve cephe kumandanı hakkındaki
bütün bu esastan âri müfteriyat delâili ile sabit olduğu üzere hep Elâziz’de valii sabık Abdülkadir Bey’in
mazharı teveccühü olan pespaye güruzundan ve cephenin darbei adilânesine hedef olmuş Hacıkaya nam
şahsın ahzı askerdeki ve cephe mıntakasındaki Kürtçülük cereyanlarının Kânunu fitnesi olan Cemil Paşa
ailesine iddiayı mensubiyet eden Hacı Şükrü Bey’in mahsulü isnadı olup casus Ekrem’in Hükûmeti Mil-
liyece istihsali affını teminen ve âcizlerinin cepheden uzaklaştırılmaklığım gayesini istihdaf eden isnadatı
mürettebedendir.
Netice; İmdi Erzurum vilâyetiyle Van vilâyetinin kısmı Şimalisinden maada bütün Kürdistan arazilini
ihtiva eden Elcezire cephesi mıntakasının askeri ve siyasi bârı mesuliyetini deruhte ile cephe karargâhı
ittihaz olunan Diyarıbekir’e geldiğim zaman karşılaştığım ahvali müşkilenin bir kısmını münasip düştükçe
baladaki mufassal mesrudatımda arz etmiştim. Bir buçuk sene kadar devam eden müddeti memuremde
güzeran olan vakayı hakkında dahi zatı devletlerini tenvir etmeyi lüzumlu gördüm.
Hemen umumiyetle Elcezire cephesi mıntakasının bundan iki yüz sene evvelki derebeylik hayatını elân
yaşamakta olduğu ve Müelmekin, Sason, Kulp, Garzan, Beşiri, Eruh, Biradi, Cezire, Midyat, Savur, Dirik
kazaları ile; kamilen Dersim Hakkâri ve Siverek sancaklarının ve Malatya sancağının bir kısmında Harbi
Umumiden evvel dahi henüz teessüs edememiş hakiki nüfuzu Hükûmet; Anadolu’nun Mondros Mütare-
kesini takip eden İngiliz işgali bakiyei ifsadatı ve (Sevr) Muahedesinin Kürdistan’ı cismi devletten tefrika
maltuf mevaddının fesatpişelere verdiği ümit ve İstanbul’un bu iptidai ve icabatı zamanı takdirden âciz
halk üzerinde Hilâfet nüfuzunu kullanarak Kürdistan’ın her tarafına saldırdığı, fesatçıların neticei mesaisi
olarak büsbütün mefkud bir hale gelmişti. Silâhtan tecrid edilen ordu kıtaatı kadro halinde bırakılmış ve
hizmeti askeriye lağvedilmiş ve hali sükûnu sulhte bile ihtiyacatı mahalliyeye tekabül edemeyen jandarma
kıtaatı efradının yerliden olması dolayısıyla, milli bir iftirak cereyanı karşısında vücudu, ademinden muzır
bir heyet idi. Kuvvei teyidiye ve icraiyesi jandarmaya münhasır olan rüesayı memurini mülkiye ahvalin
vehameti karşısında ancak kendi canını kurtarabilmek için imali fikriyle meşgul ve nüfuz ve tesirleri de
hükûmet binası dahilinde mahsur kalıyordu.
Vilâyet merkezi o vakte kadar kolordu karargâhı ittihaz olunan Diyarıbekir’de kahve ve kıraathane gibi
umumi mahallerde yerlilerin kolordu zabitanına “Türkler; sizin artık burada işiniz nedir, ne vakit defolup
gideceksiniz?” demeye cüretyap olabilmeleri nüfuzu Hükûmetin derecesiyle iftirak fikrinin şümulü ve
vüsatı hakkında bir fikir peydasına hadimdir.
– 644 –
Elcezire çölündeki seyyar aşair, urban ise İngiliz propagandası ile Hükûmeti Osmaniyenin parçalandı-
ğına ve Anadolu’nun işgal edildiğine ikna edilmişlerdi. Cephe mıntakası dahilinde seyri seyahatte halkın
eşkıya taarruzuna uğramaması bir eseri talih ve Hükûmetin posta, askerin cephane kafilelerinin vurulması
mükerreren vaki ahvalden idi. Cepheye dahil olduğum sırada bir çete müsademesiyle karşılanmış olmak-
lığım asayişin derecesine miyar addolunabilir.
Ahvali idariye ve siyasiyesi bu merkezde olan cephem mıntakası müntehayı şarkında Musul-Cezire
üzerinde İngilizler ve müntehayı garbinden Halep -Akçakoyunlu istikametinden Fransız askeri ve cenu-
bunu ihata eden çöl sahasından da yine İngiliz ve Fransız nüfuz ve tesirinde cereyan ile tehdit edilmekte
idi.
İngiliz ve Fransız kuvayı askeriyesiyle hali temas ve müsademeyi idare ve idame etmek, dahildeki siyasi
cereyanları tevkif ve şekaveti menederek Osmanlı İmparatorluğu’nun vahşet ve huşunetiyle müşarı bilbe-
nan dört vilâyetinde münderis olan satveti hükûmeti tesis için elimdeki kuvvetin bin beş yüz ilâ iki bin
silâhendazı tecavüz etmediği ve bu kuvvetin bir nısfı da yerli efrattan mürekkep bulunduğu nazarı insaf ve
teemmüle alınırsa deruhte eylediğim mesuliyetin derecei azameti takdir buyurulur.
Âcizleri bu vaziyet karşısında ürretül, tevekküle sarılarak iktihamı müşkülâta bilâ aram say ettim. Ana-
sırı muhtelifei devleti birleştiren ve hükûmeti Osmaniyenin umdei teşekkülü olan İslâmiyet siyasetini ta-
kip ederek hissiyatı iftirakcuyaneyi ref ile gayei maksadı bigai İslâmı âlemi küfrün tecavüzünden sıyanete
matuf bulunan hükûmeti milleyenin makasıdı ulviyesini her vesaite müracaatla halka ve rüesaya telkin
ederek, cihanın üç büyük kıtası üzerinde müesses muazzam Osmanlı İmparatorluğu elim ve hunin vekayi
ile on beş senelik bir lemhaibasar tarihide parça parça eden millet ve tefrika cereyanlarını mıntakamda
durdurdum. Çöldeki Arap ve dağdaki Kürt aşairi arasına saldırdığım memurlar ile hükûmeti Osmani-
yenin kemafissabık hükümran olduğunu ilân ve işaa ederek, bunun üzerine Diyarıbekir’e koşup gelen
aşair ve kabail rüesasının her cüma camiinde bililtizam bulundurduğum ve en güzide kıtaatı Osmaniye-
nin nümayişleriyle meşhur edip satveti devleti reyülayn kendilerine gösterdim. Şerzemmei fesatpişenin
mıntakamda son bir tecrübei talih kabilinden milli usatı ve Midyatlı Haçolar kıyafetinde karşıma çıkardığı
maniaları serian tarumar ve en ufak şekavet, vekayiini en biaman ve seri darbelerle perişan ederek hükû-
meti cedidei milleyenin tehdidini ikaa kadir bir kudrete malik olduğunu fiilen ispat ettim.
En ileri kıtaatımız Cerablus, Urfa, Mardin, Nusaybin ve Cezire’de bulunurken ve hattın 250-300 ki-
lometre cenuplarına kadar uzanan sahayı tekrar işgal ve akabi mütarekede buralara yerleşmiş olan Arap
Hükûmeti enkazını temizleyerek Dirizor şehrinin sur diplerine kadar Fırat’ın sol sahillerini kamilen ve
çöl urbanının mecmaı olan Habur nehri vadisini tamamen işgal edip Hilâli Osmaniyi, mütarekeden beri
husuf ettiği bu ehli tevhid diyarlarında temevvüç ettirerek Elcezire çölünü bütün seyyar aşairle beraber
Hükûmeti Osmaniye irtibatına dahil ettim.
Basra’ya kadar mabeynennehreynde İngiliz rîfei esaretine giriftar olmuş aşairin hissiyatı Osmaniyeleri-
ni ihya ederek, İngiliz aleyhindeki isyan ve kanlı müsademelerini idame ettirdim. Irak’taki İngiliz harekâtı
ancak tayyarelerinin urban üzerinde pervazına münhasır kaldığı devirler, avlarla devam etti. Bağdat ve
Musul’da İngiliz sansürü altında intisar eden Irak gazetelerinin cephe istihbaratında elân mahfuz olan
nüshaları sıdkı maruzatıma delildir.
Elcezire’de Osmanlı Hükûmetinin tecellisine şahit olan Irak Heyeti ihtilâliyelerinin bundan kuvvet ala-
rak Necef ’te bir hükûmeti muvakkatesi teşkiline kadar ileri gittikleri görüldü. Gerek bu hükûmeti mu-
vakkate ve gerek Musul cemiyeti ihtilâliyelerinden gelen heyat ve murahhasların hükûmeti milliyemize
olan maruzatnameleri tarafından Meclisi Âli riyasetine şifre ile mealen ve asılları posta ile mükerreren
takdim olunmuştu. Diyarıbekir’e gelen bu heyet ve murahhaslar ikna ve ırzâ edilerek Irak ve Musul’a şamil
ve hükûmeti Osmaniye irtibatında teşekkül edecek bir Irak Hükûmeti islâmiyesinin başına bir Osmanlı
şehzadesinin getirilmesi ve onun vüruduna intizaren niyabet tarikiyle Şeyh Sunusî Hazretleri’nin izamı
karargir olarak hükûmeti milliyeye tarafımdan ledelarz, Sunusî Hazretleri Diyarıbekir’e celbolundu. Fakat
müşarünileyhin muvasalatları dört ay kadar teahhur ettiği ve tarafımızdan maddi kuvveti ile Irak ihtilâli
beslenemediği cihetle, akıbet İngiliz vesayasına zebun düşerek Necef Hükûmeti muvakkatesi dağıldı ve te-
– 645 –
şebbüs akîm kaldı ise de Irak’ın merbutiyeti Osmaniyesi bugün Faysal hükûmetinin teşekkülüne rağmen,
urban ve aşair afakında elân her fırsat zuhurunda kendini göstermekten halî kalmadığı veçhile, esaslı bir
mevcudiyet bir haldedir. Mütarekeden beri her kazasına hâkim siyasiler göndererek İngilizlerin nüfuz
ettikleri Musul vilâyetinde (Zaho, Musul, Kerkük) gibi birkaç mevakı müstesna (garnizonlu) her yerdeki
İngilizleri ve İngiliz mensubu yerli memurları katil ve imha veya firara mecbur ettirerek, oralarda meclisi
idarelerin teessüsünü ve nihayet Süleymaniye’de Hükûmeti milliyemize tabi mahalli bir hükûmetin teşek-
külünü temin ve Revandizi’yi müfreze ile işgal ettirdim. Bugün Musul vilâyetinin bütün aşairi Anadolu’dan
daha sağlam ve hükûmeti milliyeye daha merbut Osmanlı’dır. Cepheden infikâkim tarihine kadar Musul
Vilâyeti Faysal hükûmeti tabiiyetini kabul etmediği gibi İngiliz himayesinde müstakil bir hükûmet teşkili
hakkındaki İngiliz tekliflerini de ret ederek, Hükûmeti Osmaniye camiasına girmekten başka sureti tesviye
kabul etmeyeceklerini İngilizlere bildirdiler.
Fransız cephesinde Fırat ile Halep arasında kıtaatı nizamiye ile takviye edilen Türk ve Arap aşairi aylar
Fransızları işgal etmiş, Babı Feye kazaları mükerreren kıtaatı askeriyemiz tarafından işgal olunduğu gibi,
keşif müfrezelerimiz Halep’in haricindeki, bahçelere kadar girerek iğtinamatta bulunmuşlar, Dirizor ve
Fırat vadisine teveccüh eden Fransız harekâtı defeatı mükerrere ile akamete uğratılmış ve Fransızlar an-
cak pek büyük telefat ve fedakârlıktan sonra Dirizor’a girebilmiştir. Dirizor şarkında Fırat vadisine nüfuz
etmek isteyen Fransızlar, içlerine Osmanlı zabitleri gönderilen Galbidat aşairi tarafından üç defa ciddi
hezimetlere uğratılarak, Türklerle uyuşmadıkça, ne Halep, Suriye’de ve ne de Elcezire çöllerinde yerleşme-
yeceklerini acı tecrübelerle anlamışlardır.
Mıntakamda haribi ve dahili bütün teşebbüsattımda aşair ve halk en müessir kuvvetimi teşkil ediyordu.
Aşair rüesasının kabiliyetlerine nazaran gördükleri lütuf veya unfile muamele onları hükûmeti milliyeye
o suretle raptetmişti ki, herhangi bir hizmet için vuku bulan teklifim hiçbir defa ret ile muamele görme-
miştir.
Muhtasaran arz ettiğim teşebbüsatın ilk zamanda 2000 silâh endazdan ibaret ve sonraları garbi Anado-
lu efradının celbiyle nihayet 4000’e kadar çıkan kuvvei askeriye (Beşinci fırka Ayıntap cephesindeki ikinci
kolorduya verilmişti) ile başarılmasına imkân mutasavver değildi. Cephe mıntakasında tatbik ettiğim İs-
lâmiyet esasına müstenit âdilâne siyasetim, bilumum aşairi kütlei vahide haline koymuştu. Binaenaleyh
dahili ve harici düşmana karşı teşebbüsatımın esası ve kuvvetini ordunun istinad ettiği Kürt ve Arap aşairi
teşkil ediyordu. Bu vaziyet karşısında bütün siyasî cereyanlar durdu. Kürdistan amaline hadim olan tanın-
mış simalar rüesayı ekrad ile tutularak hükûmeti âdilei milliyeye teslim olunmaya başladı. En zinüfuz bir
mütekallibenin hedeflediği gadri olmuş her âciz, en rehakâr ve müşfik himayeyi orduda görerek müracaat
ediyor ve mazharı adalet oluyordu. Fakat bu keyfiyet hiçbir vakit rüesa ve mütegallibenin hükûmetten
rugerda olmasını mucip olmayacak bir surette idare olunuyordu. Öyle ki, 1337 senesi martında Avrupa’da
inikad eden konferansta Kürdistan meselesinin de mevzubahs ve hararetle her taraftan takip olunduğu bir
sırada -Kürtler hakkında söz söylemeğe yalnız Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin salâhiyettar bu-
lunduğu- rüesayı aşair tarafından konferanstaki düveli mutelife ve Türkiye murahhaslarına telgrafname-
ler keşidesiyle iblâğ edildiği meşhud oldu. Kürdistan mıntakasında bilhassa cenup sahalarında büyük bir
salâhı idare hükümferma oldu. Tekâlifi hükûmet son akçasına kadar tamamiyle eda ediliyor, şekaveti âdiye
-mıntakanın vüs’at ve ahvâli hususiyesine nispeten hiç mesabesine tenezzül etmiş bulunuyordu. Henüz
muntazam ve şayanı itimad bir nüfus kaydından mahrum olan bu yerlerden peyderpey 7000 nefer firari
ve bekayanın derdesti ile garp cephesi ve merkez ordusuna şevki gibi bu mıntakalarca misli namesbuk
ahvâli mesude hayyizârayı husul oldu. Hükûmeti Osmaniyenin satvet ve mevcudiyeti bütün Arabistan şi-
bihceziresinde intişar etmiş ve şayi olmuş olacaktır ki, “Hail” deki ibnürreşit kasıdı mahsuslar göndererek
İngilizlere ve ibnissuuda karşı himayesini rica ediyordu,
Umman’daki Şerif Abdullah ile tesisi muhabere edildiği gibi Hint Hilâfet Cemiyeti’nin Basra’daki heye-
tine mensup kimselerle de görüşülerek Fransız ve İngilizlerin endirekt bir surette dahi işgaline hasrı mesai
edildi.
Görülüyor ki âcizleri; Kürdistan mıntakası gibi pek mühim olan bir yere intihap olunmak suretiyle,
hükûmeti milleyenin hakkımda gösterdiği eseri itimad ve teveccühe liyakatimi ispat için kudreti beşerin
– 646 –
taalluk edeceği derecede her vasıtaya müracaat ve teşebbüsle çalıştım ve “Haza min fadli Rabbi” muvaffak
da oldum. Bundan huzuru vicdani duymaktayım.
Arabistan ve Kürdistan’da memuriyet vermiş her fert hakkında varid olabilecek aleyhimdeki isnadatı
ahirenin kabulünü tazammun eden infisâl muamelesi ile izzeti nefsim cerihadar ve otuz senelik lekesiz
hayatı askeriyeme kasdedilmemiş olsaydı, din ve devletime karşı ahir ömrüme kadar medyun olduğum
dini hizmetinin bir cüzü lâyetecezzasına bile tekabül edemeyecek derecede naçiz olan bu mesaimi kendi
elimle yazmak güçlüğünü ihtiyar etmezdim. Hükûmetin resmî gazetesi addolunan Hâkimiyeti Milliye’de
Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinin Meclisi Milli huzurunda vuku bulan beyanatına atfen hürriyet ve
istiklâli millî için çalışılan böyle bir devri hamiyet ve guşeşi nihaide tahtı muhakemeye alındığımın bütün
cihanı İslâmda Tanin endaz olacak surette neşrü ilânı, şeref ve haysiyeti müktesebe ve vekarı zatımı talil
etti. Delail ve berahini katiaya istinad ettirilen mevaddı mahsusasında mesrud maruzatım vicdanı selimle-
ri üzerinde bir cayı kabul buldu ise cerihadar edilen izzeti nefsimin tamirine say edilmesini rica, aksi halde
gazetenin iddia ettiği veçhile Divanı Harb’e tevdiimi arz ve istirham eylerim.
5 Nisan 1338
Sabık Elcezire Cephesi
Kumandanı Mirliva
Nihad
REİS — Müdafaaname hülâsasının kıraatı sona erdi.

Buyurun Lütfi Bey.
LÜTFİ BEY (Siverek) — Muhterem efendiler; Nihad Paşa hakkında geçen sene bendeniz dairei inti-
habiyeme gidip geldikten sonra bir sual takriri vermiştim. Bendeniz sual takririni izah ederken Heyeti
Celileniz ittifakla bunun iztizaha kalbini rica ettiniz ve bendeniz de kabul ettim. İstizaha kalbolundu. Bu
takrirden 2, 3 ay sonra Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretleri geldiler ve dediler ki; Nihad
Paşa’nın vazifesine hitam verilmiş ve kendisi tahtı muhakemeye alınmıştır. Fakat efendiler istizah nedir ve
istizah kimden ediliyor? Bunlar, hepsi örtbas oldu gitti. Bendeniz şimdi kanaatimi izhar ediyorum ki, Ni-
had Paşa Hazretleri hakkında yapılan tahkikat noksandır, tahkikat ve tetkikat mahallinde yapılmak lâzım-
dır. Tahkikat noksan olmakla beraber şayanı teessüftür ki, Adliye Encümeni de onun müdafaanamesini
kabul ederek, alâkadaranı çağırıp ifadesini almamıştır. Yalnız onun müdafaanamesini okumuş, nasıl ki bu-
rada okunduğu gibi (pek doğru sesleri) zannedersiniz ki; o kanaat onun beraetinedir. Fakat öyle değildir.
Nihad Paşa müdafaanamesinin bir maddesinde diyor ki; o sırada rüesayı memurini mülkiye mütereddit
olduğu cihetle, mıntakada hükûmet nüfuzu hemen mefkuttu. Rica ederim, Diyarbekir var, Van var, Bitlis
var, vesaire var. Bu koca memleketi idare eden mülkiye memurları kamilen teşkilâtı hazıraya karşı demek
ki mütereddit imiş. (Değildir sadaları) bu memleket yalnız Nihad Paşa’ya mı idi? Efendim bendeniz o
günlerde orada idim, valisiyle görüştüm, memurini mülkiyeye mütereddit kelimesini söylemek ihanettir.
Daha doğrusu vatana ihanettir, efendim.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Doğrudur, tereddüt yoktur.
LÜTFİ BEY (Devamla) — İşte vilâyatı şarkiye Mebusu muhteremleri buyursunlar. Memleketlerimizde
memurini mülkiye adamlarından mütereddit var mı idi? (Hayır sadaları)
NACİ BEY (Elâziz) — Bu Meclisi Âlinin meşruiyetini tasdik etmemiş olsalardı, bizi buraya gönder-
mezlerdi. Nihad Paşa’nın atfetmiş olduğu bu sözü kendisine iade ederiz.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Memlekete tamamiyle inkıyat ettirilememiş olan bu Kürdistan mıntakasın-
da halk zaten askerlikten müteneffir iken İstanbul’un işgalini müteakip hizmeti mecburiyei askeriyeyi ihlâl
ederek şirazei askeriyi ihlâl etmiştir. Efendiler bugün bendeniz Kürdistan Mebusuyum, Kürdistan hakkın-
daki böyle bir telâkkiyi katiyen red ederim. Kürdistan ahalisi ihaneti, isyanı katiyen hatırına getirmemiştir.
Yalnız öteden beri hükûmeti işgal, Kürt aşair reisleri arasında hissiyattan ibarettir. Bundan dolayı, yoksa
– 647 –
değil hükûmete karşı isyan. Bunu da Kürdistan namına kemâli şiddetle red ederim. Bu katiyen varit değil-
dir. Kürdistan hakkında isyan kelimesi kullanmak günahtır ve vatana ihanettir.
Üçüncü maddesinde diyor ki; efradın müsellahan firarları. Rica ederim, bugün cepheden silâhla firar
etmiyor mu, onlar da vatana ihanet mi ediyor? Hayır bir neferin, bir kimsenin vatana karşı ihanetini kabul
etmem. Yalnız sui idare neticesi olarak o zavallı askerler ailesinden ayrılmış, ailesi de orada perişan oluyor,
kendisinin karnı doymuyor, ondan dolayı firar ediyor. Bunu da kabul etmem. Bir askerin memlekete iha-
net ettiğini katiyen kabul etmem ve Heyeti celileniz de kabul etmez.
Dördüncü maddesinde; külliyetli esliha ve cephanenin her tarafa saçılmış olup mıntakada hemen
Kürtçülük tesiriyle mühimmatı mezkûre tehlikeye maruz bulunuyordu. Efendiler, bunlar eğer hakikatte
olsaydı, Nihad Paşa bunun önünü alabilir mi idi? Efendiler, Fransız ordusunu Urfa’da mağlûp eden haki-
katte isyan telâkki ettiği Kürt askerleridir, hakikatte isyan telâkki ettiği Kürt aşiretleri sayesinde olmuştur.
Nihad Paşa’nın askerleri sayesinde değildir. (Kaç tane askeri vardı sesleri)
Beşinci maddesinde deniyor ki; Muş, Bitlis, Siirt havalisinden de celbine teşebbüs olunan bir kısım
mühimmatın celbine Kürtlerin mümanaata kalkışması. Tehlikei maruzenin derecesini ve aşairin buna te-
sahup etmek fikrinde olduklarını pek aşikâr bir süratte göstermektedir. Bunu da kemâli samimiyetle ret
ederim. Böyle bir keyfiyet olmamış ve olamaz. Bilâkis daima depoları muhafaza etmeğe bütün aşair ve
rüesa gayret etmişlerdir. Muavenet etmişlerdir. Değil ki, onlar hükûmete karşı isyan etsinler.
Altıncı maddede, gayri kanuni alman bedeli nakdilerin Nihat Paşa’nın mal sandıklarına itimad etmeye-
rek doğrudan doğruya senetlerle para alması. Müdafaaya karşı cevap veriyorum efendim. Usulü müzakere
hakkında bir şey söylemiyorum. Büyük Millet Meclisi bütün Müslümanlardan bedeli nakdi alınmasını ret
ettiği bir sırada, ne salâhiyette Nihat Paşa Müslümanlardan bedeli nakdi alıyor ve aldığı paraları mal san-
dıklarına yatırmış mıdır? Hayır. Hatta bendeniz birkaç tanesinin şahidiyim. Bedeli nakdi alınan efendiler,
makbuz için mal sandıklarına müracaat ettikleri vakit, bize para vermediniz ki bizden makbuz istiyorsu-
nuz. Kime verdinizse ondan isteyiniz diyorlar. Şimdi Nihat Paşa Müslümanlardan aldığı bedeli nakdiyi
mal sandıkları vasıtasıyla almış olsaydı, kendisini belki bir derece şayanı tesamüh görebilirdik. Ve hazinei
millete para girdi derdik. Halbuki Nihat Paşa böyle yapmamış, doğrudan doğruya bizzat kendisi almıştır.
Bu ise katiyyen kanun hilafıdır. Bunu kendisi de itiraf ediyor. Binaenaleyh mahkemeye şevki lâzım gelir.
Bu hususta bir takririm vardır.
Altıncı maddesinde diyor ki; bilhassa Kürdistan’da ihtikârın da fevkine çıkan galayı esar dolayısıyla
muhassasatı ile geçinmeye mecbur olan müstahdemini devletin şeraiti hayatiyesi nazarı dikkate alınır-
sa yüzlerce hayvan edinmeğe ve beslemeğe kimsenin kudretyap olamayacağı aşikârdır. Biz demiyoruz
ki; aşairden aldığı kısrakları Nihat Paşa kendisi kesesinden besliyor, bilâkis bunları yine milletin evlâdı,
Mehmetçikler iaşe ediyor. Filhakika bütün Siverek mıntıkasında birçok asker görürsünüz. Bunlar Nihat
Paşa’nın kısraklarını rayeden askerlerdir. Binaenaleyh Nihat Paşa’nın kesesine bir şey dokunmuyor. Za-
vallı milletin boynuna yük olmuştur. Onlar, yüzlerce, yirmilerce yahut onlarca kısrak saklayamaz. Fakat
Nihat Paşa saklamıştır. On kısrak da şeye gönderdi. Bunu kendisi ikrar ediyor. (Nereye gönderdi sadaları)
kendisi nereye gidiyorsa oraya... Müdafaanamesinde on tanesini sakladım, çünkü kendi malımdır diyor.
Sonra kısrak meselesini meşru bir hale sokmak için diyor ki; emsalim kumandanlar da bu gibi muameleler
yapmışlardır. Ezcümle 333 senesinde ikinci ordu kumandanlığı ile Diyarbekir’e geldiğim zaman gurup ku-
mandanı Ahmet İzzet Paşa Hazretleri’nin on beş hayvanını başında bir zabit olduğu halde Mardin-Halep
şimendiferiyle müşarünileyh namına bendeniz sevk ettim. Demek ki, İzzet Paşa’nın aşiretten hediye olarak
kısrak almaşım kendi hareketinin meşruiyetine delil olarak gösteriyor. İzzet Paşa’nın bu hareketi kendisi
için hediye almaya meşru bir sebep oluyor. İzzet Paşa almış ise o da kanun hilafı olarak almış, o da millete
ihanet etmiş. Sonra mebdei tarihe karışmış birtakım hunin vekayi ihdası ile her devirde Hükûmeti Osma-
niyeyi işgal etmiş olan Milli ve Karakeçi hareketleri Siverek’tedir. Paşa zadelerin tenkil ye çöle firarlarından
sonra riyasetten ıskatları ile Milli hadisatına hâteme verilmesi ve ahalinin muhtaç olduğu huzur ve sükû-
net icraatı katiyeyi milliye ile temin edilmiş olması Siverek’teki mütegallibenin menafiini külleyen ihlâl ve
o havalideki aşair üzerinde nüfuz ve tagallüplerini ref eylediğinden bendeniz hakkında diyor ki; Mebusu
Müşarünileyh mütegallibenin iğfalâtına kapılarak hakkı âcizide gayrı vasik isnadatta bulunmuştur. Halbu-
– 648 –
ki benim isnadatım gayri vasik değildir. Bütün vesaiki ile müsbettir ve Siverek’teki mütegallibenin iğfalâtı-
na kapılmamışım, kapılmam. Onun isnat ettiği mütegallibe ki demin müdafaanamesinde okunuyordu.
Siverek Belediye reisi Emin Bey, bu kadar hidematı görülmüş, bu kadar iane vermiş, hastahane açmıştır. O
adamı babası ile beraber 1336 senesinde Diyarıbekir’de aylarca tevkif ettirmiş ve neticede rivayete nazaran,
para alarak tahliye ettirmiş. Fakat o para hakkında ben birkaç defalar müracaat ettim. Gerek Mahmud
Beyler gerek Emin Beyler ve gerekse Südi Paşalar olsun kafiyen ademi malumat beyan etmişlerdir. Fakat
işin içerisinde herhalde para vardır. Çünkü yedi ay orada mahpus olmuşlar ve yedi ay sonra bunları tahliye
ettirdikten sonra, bunları vatan perverlikle tavsif ediyor. Nasıl tavsif ediyor ki; bu adamı Diyarıbekir’de
yedi ay babası ile beraber tevkif etmiştir.
EMİN BEY (Bursa) — Hep vesaikiniz böyle midir?
LÜTFİ BEY (Devamla) — Böyledir, evet hoşunuza gitmedi mi?
Mebdei tarihe karıştıran Nihad Paşa, Milli aşair harekâtını isyan telakki etti. Rica ederim o Mili aşiret-
lerinin babası, ki vaktiyle Abdülhamid ona oğlum demiştir. Hürriyetten bir sene evvel, iki sene evvel isyan
etti. Hürriyet ilân edildiği zaman takibat neticesinde vefat etti. Onun harekâtına isyan namını vermek gü-
nahtır. İsyan; bir devlete karşı isyan demektir. İsyan eden adam Sultan Hamid’in oğlu olabilir mi? Şimdiki
isyanlar da onun oğullarıdır. Milli aşairle arasında olan rekabet neticesinde buna isyan ruhu vermeyelim,
rica ederim. (Gürültüler) Hayır Kürdistanda isyan yoktur, Nihad Paşa sayesinde isyan ihdas edilmiştir.
Daha da isyan ihdas edilmiştir. İbrahim Paşa’nın oğlu Mahmud Bey neden Nihad Paşa’nın zamanında
Halep’te Fransızlara iltica etti? Nihad Paşa Hazretleri iyi bir adam olmuş olsaydı, neden böyle yaptı?
MUSTAFA BEY (Dersim) — Mahmud Bey yedi yüz deve ile üç sene çalıştı.
LÜTFİ BEY (Siverek) (Devamla) —Bunlar sui idare neticesidir. Gerek Milli ordu olsun gerek de aşiret
reisi olsun isyan katiyen hatırına gelmez. Yalnız birbirlerine karşı olan adavetten dolayı hükûmet memur-
ları ve Nihad Paşa istifade etmişti. Binaenaleyh benim takririm lütfen okunsun ve bir karara raptını teklif
ederim.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim; bu evrak Adliye encümeninde tetkik edildiği gün
bendeniz başka bir encümende meşguldüm. Bu evi akın tetkikinde bulunmadım. Müzakereye iştirak ede-
medim. Fakat anladığıma göre encümen tetkikatını yalnız, tahkikatta noksan var mıdır, yok mudur, yalnız
buraya hasretmiş ve verilen kararın muvafakati kanuniyesi olup olmadığından bahsetmemiştir. Halbuki
Heyeti Celile, Adliye encümenine havale edince, öyle zannediyorum ki; tahkikatta noksan olup olmadığını
tetkik ile beraber; verilen karar kanuna muvafık mıdır, değil midir? Bu cihet hakkında da mütalâa der-
meyan etmesi matlub idi. Binaenaleyh şurasını da arz ediyorum ki kararın kanuna muvafık olup olmadığı
hakkında Heyeti Celileye arz edilmiş muayyen bir noktai nazarı yoktur. Esnayı müzakerede. Heyeti celile-
nizin bu noktai mühimmeyi nazarı dikkate alarak müzakereyi ona göre idare buyurmasını teklif ederim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) — Efendim; bendeniz bu bapta söz söylemeden evvel Heyeti Celi-
leden rica edeceğim. Bendeniz esas hakkında mütalaamı beyan etmek için, evvelemirde Adliye encüme-
ninde iki fikir var olduğunu söyleyeyim. Mazbatayı takdim eden ekseriyet, bir de ekalliyettir. Binaenaleyh
ekalliyetin de kendi fikrini, mütalaasını, esbabı muhalefetini söyledikten sonra, kendi fikrimizi söyleyelim.
Müsaade buyurulursa fikrimi izah etmekliğimi rica edeceğim. Evvelemirde muhalif arkadaşlarımızı dinle-
yelim. Esbabı muhalefetleri nedir, niçin muhalefet etmişlerdir?
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Reis Bey; meselenin tenevvürü için encümen namına söz söy-
leyeceğim, müsaade buyurun mesele tenevvür etsin.
REİS — Efendim mazbatanın zeylinde bir muhalefet yoktur. (Var sesleri). Efendim varsa hini imzada
bulunmamışlar. Encümen reisi demin ekseriyetle karar verildiğini söylediler.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) —Heyeti Celile fikrimi muvafık görürse, muhalif kalanlar fikrini izah
etsinler. Ondan sonra sözümü söyleyeyim. Yok eğer dinlemeyecekseniz...
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Reis Bey; müsaade buyurun encümen namına söz söyleyeyim.
– 649 –
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntab) (Devamla) — Efendim Nihad Paşa’nın evrakını Adliye encümenine
havale ettiğimiz zaman tetkik edilse 2-3 cihet vardı. Bu cihetlerden birisi Nihad Paşa’nın ithamını mucip
esbap olup olmadığıdır. Diğeri de muhakemenin, tahkikatın usulünde devam edip etmediğidir. Bendeniz
zannederim; encümen şu iki noktanın her ikisine de temas etmemiştir. Nihat Paşa hakkında tutulan evrakı
tahkikiye bir evrakı tahkikiye mahiyetini haiz bir şekle girmemiştir. Evrakı tahkikiye, malumu âliniz, bir
şahsın hakkında dermeyan edilen ithamatı ve o isnad edilen ifadat alınarak ithamatı tespit etmek lâzımdır
ve ithamat tespit edildikten sonra ibraz edecekleri delâili sübutiyeyi cemetmektir.
Şikâyat edecek veyahut ithamat dermeyan edecek olan eşhasın şehadeti, ifadatı dinlenir, ondan sonra
evrakı tahkikiye heyeti tahkikiyenin veyahut müstantiğin vereceği bir karar ile ithama müncer olur ve ya-
hut meni muhakemesiyle neticelenir. Nihat Paşa hakkındaki evrak katiyen bu şekilde değildir. Nihad Paşa
Hazretleri hakkında vuku bulan şikâyetleri mahallindeki valilerden veyahut oradaki askerlerden sormuş
ve onlar mütalaalarını beyan etmiş, Nihad Paşa da bu kısmen okunan ve kısmen okunmayan itirazname-
sini vermiş, muhakemat dairesi Nihad Paşa’nın lüzumu muhakemesine mahal yoktur demiş.
Bendeniz zannediyorum ki; bu evrakı tahkikiye kanuni bir mahiyeti haiz değildir. Heyeti Celileniz mü-
dafaanamenin tamamını okumadı. Nihad Paşa’nın vermiş olduğu müdafaanameyi tamamiyle okumuş ol-
saydı, sayılan 18 maddenin kısmı küllisini zaten kendisinin ikrar ettiği görülür, hatta tahkikat evrakına bile
mahal kalmayacak derecede dermeyan edilen ithamat, kendisinin ikrarı ile sabit olmuştur. Binaenaleyh
bendeniz muhakemat dairesinin bunda lüzumu muhakemeye mahal yoktur diye cevap vermesini pek aca-
yip görüyorum ve bizim Adliye encümeninin de bu noktaya temas etmemesinin esbabını anlayamıyorum.
EMİN BEY (Canik) — Esbabını izah edeyim kanunidir ve zatı âliniz teklifi üzerinedir.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun arz edeyim. Nihad Paşa hakkında tutulacak tah-
kikat bir defa mahallinde kendisinin haklarında zulüm yapmış olduğu, cürüm ika etmiş olduğu, oradaki
insanların ifadesinden başlar ve ondan sonra mahallinde yine onların ibraz edeceği delâili beyyineleri
istima ve tetkik edilir. Ondan sonra muhakemat dairesi, veyahut heyeti tahkikiye fezlekesini yapar ve karar
verir. Binaenaleyh bendeniz bu evrakı tahkikiyeyi, evrakı tahkikiye haiz mahiyetinde değildir görüyorum.
Adliye Encümeninin de bu noktaya temas etmemesinin esbabını kendilerinden soruyorum.
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Reis Bey; bir kere Adliye Encümeni, noktai nazarını söylesin,
Heyeti Celile de ona göre mütalâalarını yürütsün.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Malumunuz, bendeniz doktorum. Fakat Mebus olduktan son-
ra, ara sıra vaktim oldukça hukuk kitaplarını biraz karıştırdım ve anlayabildiğim kadarını arz edeceğim.
(Gürültüler, handeler) Müsaade buyurulursa kısa söyleyeceğim. Hâkimiyet ile hükûmet bir araya geldiği
zaman adaletsizlik hemen mezcolurmuş. Hemen hemen bu noktaya benim de inanacağım geldi. Nurettin
Paşa ve Nihad Paşa hakkında böyle iki karar verdik. Kararların ikisinde de bir isabetsizlik gördük ve bu
verilen kararları biz hissiyatımıza kapılarak verdik. Şimdi bunu arz etmeliyim ki; fevkalâde zamanlarda,
fevkalâde şeyler olur. Bu adam olabilir ki ufak bir kusur, bir kabahat işlemiş. Olabilir ya. Fakat bunu fev-
kalâde zamana bağlamak vardır. Müdafaanamesini dinledikten sonra bu zatın mesul edilmesi değil, ancak
takdir edilmesi lâzımdır.
LÜTFİ BEY (Siverek) — Evet, hükûmetin verdiği talimat üzerine yapmıştır.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) (Devamla) — Rica ederim, vesaikiniz varsa çıkar burada söylersiniz.
Yalnız Nihad Paşa’yı muaheze etmek lâzım gelirse, kullandığı lisanın şiddetindedir. Bunu bendeniz asker-
liğine, saniyen (inna ye’sel insane..) diye başlayan bir beyit vardır. Bu beyit mucibince kullandığı... (Oooo...
O sesleri) Binaenaleyh efendiler biz bu işi uzatacak olursak, öyle zannediyorum ki; ilk defa uğradığımız
hatalara düşüreceğiz.
Efendiler; böyle üç dört adamımız vardır, onları da birer birer çürütmeyelim, yazıktır. Bir kumandan
30-40 senede yetişmez. En ufak bir kusurundan dolayı alıp alıp yere vurmayalım, dün yere vurduğunuz
Nurettin Paşa’yı unutmayalım ki bugün bir ordu kumandanı olarak gönderdik.
– 650 –
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; bendeniz müdafaat ve bu müdafaata karşı beyanı mütalâa
eden arkadaşlarımın mütalâatını karşılaştırmak istiyorum.
Esasat birer birer tetkik edilecek olursa, bendenize öyle geliyor ki; kâfi derecede nikat tenevvür ede-
cektir. Bir memleketin, hususiyle 1336 senesinde her tarafta yeniden hükûmet teşekkül etmek üzere bu-
lunduğu ve aşağı, yukarı birçok çarpışmalar ve kararsızlıklar ve zaruret dolayısıyla kuvvei askeriyeyi tahtı
silâha almak için gönüllü asker toplanarak büyük ve tehlikeli bir devreyi geçirdiği bir zamanda idare ba-
şında bulunan adamların herkesi memnun edememesi ve her tarafa adaleti tamamiyle tatbik edememeği
ihtimâli vardır. Fakat idare ve siyaset adamlarımız heyeti mecmuasının efaline bakılarak savabı hatasından
ziyade ise o veçhile hükmolunur. Yoksa mümkün değildir ki; böyle mühim işlerde bulunan zevatın kâffei
ahval ve efalinde doğrudan doğruya şikâyet olunmayacak vaziyeti temin edebilmek mazhariyeti müyes-
sere olabilsin.
İBRAHİM BEY (Mardin) —Sevaplarını da saysanız fena olmaz.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Sevaplarını da sayacağım, hatasını da... Ali Cenani Bey biraderimiz
buyuruyorlar ki, tahkikat usulü dairesinde mi olmuştur? Tabii Adliye Encümeni bu bapta mütalâada bulu-
nacaklardır. Meselâ; diyorlar ki, zulüm yaptığı eşhasın hepsinin ifadesi alınarak ona göre tahkikatı yürüt-
melidir. Efendiler; bir ordu kumandanı şahsen kimseye zulüm yapmaz, çünkü doğrudan doğruya kimse
ile temas etmez. Binaenaleyh bir zulüm olmuş ise kendisinin bir emri ile olmuştur, bu emir nerededir. Bir
zulüm yine bir memuru hükûmetle olur, bu memuru hükûmet kimdir? Meselâ diyorsunuz ki Malatya
civarında soyuldukları yerde bu paranın istihsali hususunda cebir ve şiddet gösterilmiştir. Bu, Malatya
Mebusu Feyzi Efendi biraderimizin buyurduğu bir meseledir. Efendiler o zaman Erge kaymakamı olan zat
tahkikat ve takibata çıkmıştır. Yanında iktiza eden kuvvet bulunmuştur, eşkıyanın üzerinde mestureden
olan bin liranın 600 lirası bulunması, 400 lirası bulunamamıştır. Bulunamayan bu parayı bir an evvel bul-
mak ve kendisini şu suretle memnun etmek için kaza kaymakamı, mütebaki parayı bir suretle temin etmiş,
senet almış. Bilâhare tahakkuk ettirdiği adamlardan bu parayı derhâl tahsil etmiş ve alâkadarana vermiş ve
zannediyorum ki şu evrakın içerisinde bu hususta para veren adamların bu paraları tekrar aldıklarına dair
senetleri vardır. Binaenaleyh; Erge kaymakamı, devletin bir memuru resmisi ve mülkisi elinde bir kuvvei
askeriye ile bu paralı tahsil etmiş ve ashabına vermiş olduğu tebeyyün etmiştir. Şimdi bana denecektir ki;
acaba Erge kaymakamı zulüm etti mi, acaba bu parayı cebir ve şiddet ile mi tahsil etti? Etmedi efendiler.
Bu, kime aittir, bundan dolayı vuku bulan kabahat, doğrudan doğruya kendisine mi aittir? Bu bapta...
YASİN BEY (Gaziantep) — Bizzat Nihad Paşa’nın gönderdiği zabit var.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Bendeniz diyorum ki, Erge kumandanı Emin Bey denilen zat taki-
be memur edilmiş ve eline bir fırka asker de almıştır. İşte bu suretle takibat yapılmıştır, diyorum. Bunun
hilafını ispat ederseniz bendeniz de sizinle olurum. Bu, böyle olmuştur. Bu zat buradadır. Hatta zanne-
derim kalemi mahsusta falan bir yerdedir. İşte bu bapta Erge Kaymakamı’nın takibatta yolsuzluk ettiği-
ni kendisi duymuş ve tahkikata Malatya mutasarrıfını memur etmiş ve bir de jandarma zabitini memur
etmiştir. Binaenaleyh yolsuzluk olduğu sabit olmuş zannediyorum ve kimlere zulüm edilmişse tahkikat
evrakı doğruca Dahiliye Vekâletine gönderilmiştir ve bir suretini Müdafaai Milliye Vekâletiyle, Erkânı
Harbiye ve Malatya mutasarrıflığına göndermiştir ve bir suretini de kendisi almıştır.
Kusur gördüğüm nikatı da açacağım, sevap gördüğüm nikatı da açacağım. Temyizi size aittir. Binae-
naleyh beyefendi biraderimizin buyurdukları gibi zulüm yapan eşhasın meselesini orta yere mevzu etmek
lâzım gelirse, efendiler bu on sene sürer, burası mahkeme kapısı değildir. Bu, bir meselei adliyedir, kimin
şikâyeti varsa mahkemeler açıktır. Bir istida verir, bugün muhakeme edebilir. Bir buçuk senedir kumanda
ettiği bir mıntakada siyasî ve idarî icraatı umumiyesi noktai nazarından ya kabahatli çıkaracağız veyahut
tebrie edeceğiz. Binaenaleyh mesele, esasat noktasıdır. Yoksa benim hatırımı incittin veyahut kusur yaptın.
Efendiler; muhakkaktır ki kusur yapmıştır ve bu adamın idarî kusurları olabilir ve bunu hiçbir fert inkâr
edemez. Lâkin bendeniz diyorum ki; biz burada alelade bir şahsın icraatı adiyesini murakabe etmek vazi-
yetinde değiliz. Elcezire kumandanı ki İstanbul’dan 1336’da tayyare ile kaçıp gelmiş, giderken soyulmuş,
yaveri şehit olmuş, kendisi yaralanmış ve kendisini bir can ile mıntakasına atılmış, orada iki piyade fırkası
– 651 –
ile 300 mevcutlu bir süvari fırkası bulmuş. Beş para yok. Beş yüz elli bin lira ordunun borcu var. Böyle bir
mıntakada idare başına geçmiş ve vazifesini -lehülhamd diyeceğim, çünkü kendi hulusi ile hulusu umum
millettir.- ifa etmiş ve bir vukuat çıkmamıştır. En ufak ve en hücra bir köşede kemâli sükûn ile bir buçuk
sene idare etmiştir. Bilirsiniz ki o vakit Karahisar’ın aşağısında, Adapazarı’nda vekayi varken ve bendeniz
Refet Paşa Hazretleri ile birlikte Sivas mıntakasında bir takipte iken kendileri bunların arasından geçerek
o mıntakaya can almış ve orada bir buçuk sene ifayı hizmet etmiştir. Binaenaleyh bendeniz diyorum ki;
icraatı idariye ve siyasiye itibariyle memleketimizin en uzak bir noktasında nüfusun geniş yayıldığı bir sa-
hada yanlışlık çıkmasın diye bir buçuk sene hoş bir surette halkı hükûmetle, hükûmeti halkla idare etmiş
ve geçinmiş, bir hükûmet, bir idare adamıdır.
Efendiler; meselenin bir kere bu noktai nazardan heyeti umumiyesini düşünmek lâzımdır. Yoksa filân
yerde zulüm yapılmış, tahkikat yapılmamış.
SELAHADDİN BEY (Devamla) — Zulmetmişse evrakını çıkarınız, şahsen kendisi muatep olsun. Ma-
latya’da eğer yapıldığı iddia olunan şeyler, kendisi tarafından vaki ise hükûmetten. Dahiliyeden, oranın
mebusu olan arkadaşlarımız bir takrirle sual ederler. O takrir üzerine hükûmet tahkikat yapar, bu suretle
hükûmet ne zaman olsa bu adamı mesul edebilir. Sorulmadı diye herkes bir parmak attıkça, dünyada bu
suretle kim tebrie edebilir ve bundan sonra hangi şekle koyabilirsiniz? Binaenaleyh efendiler; meseleyi
öyle ve böyle iki noktadan düşünerek, biz ne niçin karar vereceğiz? Bu meselede büyük esaslı hatası var
mıdır? Herhangi bir adam zimmetine para geçirmiş, vazifei askeriyesini ihlâl, şeref ve namusunu lekelemiş
midir? Efendiler söz söyleyiniz.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Evet olmuştur.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Hayır efendiler; bunu ispat edemezsiniz.
FEVZİ EFENDİ (Malatya) — Nihad Paşa’yı tanımam, burada gördüm. Memleketi soymuştur, burada
söyleyeceğim.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Efendiler; herhangi bir zat hakkında bu yolda iradı kelâm eden zatı
âliye soruyorum ki; iki senedir vazifei mebusiyetini ifa ederken neden mahkemeye müracaat etmemiş.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Beş yüz tane telgraf var. Hangi mahkemeye, hangi Heyeti Vekileye?
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) — Çünkü benim gibi Nihad Paşa mahkeme huzuruna çıkamaz.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Efendiler; herhangi arkadaşımız beni mazbata muharriri zannedi-
yorsa, değilim. Ben şahsi olarak fikrimi söylüyorum. Rica ederim, bildiğinizi zamanında burada söyleyi-
niz. Malatya Mebusu muhteremi böyle buyurduğu halde bendeniz, diğer iki Malatya Mebusunu dinledim.
Tamamen başka fikirde görmekteyim. Bizzat vakanın başında bulunan Hacı Bedir Ağa kendisini bana me-
sele hakkında kâfi derecede fikirlerini söylemiştir ve kendileri de buraya çıkar, buyurduklarının tamamen
makûsu olan nikatı söyler. Binaenaleyh hakikat nerede ise onu arayalım. Binaenaleyh efendiler, bendeni-
zin noktai nazarım budur. Biz burada neyi arayacağız? Tahkikat usulünde mi cereyan etmiş ve usulünde
cereyan etmesi için bütün o mıntakalardaki müştekilerin mütalâa ve ifadeleri alınmak lâzımdır, deniyor.
Bunun aklen ve mantıkan ne kadar muhal olduğunu Heyeti Celileniz takdir buyurur ve bunun neticesine
kadar ne mertebe muhal olduğunu takdir eden Heyeti Celilenin bir adamın şeref ve namusunun herhangi
bir şey önünde lekedar kalmasına zannederim ki; vicdanı selimi arzı olmaz. Beraet zimmet asıldır. Eğer
meselede delil varsa ortaya çıkmalıdır. Delail olmadığı halde hiç kimse sürünemez. Aleyhinde bulunan
adam mahkemeye gider. Burada bir buçuk senedir sizin emrinizle, sizin arzunuzla bir mıntakada asayiş
temin eden bir adamın efalinin yekûnu umumisini münakaşa ediyoruz. İslamlardan bedeli nakdi alındı
deniliyor. O zaman da hangi yerlerden müdafaai hukuklar para almadı, size sorarım.
MUSTAFA BEY (Dersim) — Buralardan da aldılar.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Endişeye mahal yoktur. Efendiler Elcezire cephesine teşrini evvele
kadar muhassesat olarak bir para verilmemiştir. Hükûmeti Celileniz burada teşekkül etmiştir, nisana ka-
dar bir para almamıştır. Ancak füruht olunan eşya ile geçiniyorlardı, biliyorsunuz. İzzet Paşa istasyonlara
ötede beride kezalik Malatya’da vardı, Diyarıbekir de. Oraların müdahharatını satarak marta kadar geçin-
– 652 –
diler. Mahiye yüz otuz bin lira havalesi var. Beş yüz elli lira para hükûmetten alacağı var. Zabitan perişan
bir vaziyette.
İBRAHİM BEY (Mardin) — Yüz otuz bin lira nereye sarf olunuyordu?
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Vallahi bilmiyorum, ordu kumandanı demiştir ki; para göndermi-
yorsunuz, asayiş istiyorsunuz. Efrat elimin altındadır. Ben ne yapacağım? Memleketin yalnız firarı yekûnu
aşağı yukarı yirmi otuz bin gibi gayet azim miktardadır. Bunlar hepimizin başında, biz de biliyoruz, aynı
meseleyi gördük. Binaenaleyh birçok kimseler vardır ki onlardan bedeli nakdi alınıyorsa, hem tevehhuş-
ları zail oluyor, hükûmete olan muhabbetlerine halel gelmez. Yani, yakalanacağız korkusu yoktur. Hem
de ordu para alır ve kendini idare eder. Bunu, makamına, merciine yazmıştır. Şimdi diyorsunuz ki, mercii
kendisini meni tahsil etmemiş, bu bapta bir kanun yapılıyor demiş. Binaenaleyh bu da bunun lehine doğru
oluyor diye bir paranın alınmasına karar vermiş, emir vermiş. Kabahat kimdedir? Sorun Müdafaai Milliye
Vekiline. Neye sormuyorsunuz? Hayır ortada bir isim vardır, onu asmak lâzımdır. Onun için bendeniz
görüyorum ki, bedeli nakdi meselesinde ortada kanuni bir esas kalmaktadır.
Şimdi efendiler bedeli nakdi ahzi suretiyle ne olmuştur. Beşinci fıkranın Ayıntab’a şevki bu sayededir.
Efendiler ben orada Sivas’ta idim. Benim vasıtamla kendi kolordumuzdan ve suveri muhtelife ile içimiz-
den para vermişiz. Keza yirminci kolordu kumandanı bulunan Ali Fuad Paşa o zaman vermiştir. Kırk beş
bin lira para gönderdik, cephe temin ettik, kuvvetimizi ve mevcudumuzu tahkim etmek için gönderdik.
Böyle parasız bir zamanda, insanın taşa saldıracağı bir sırada bu zat para vermiş ve göndermiş, bulmuş teç-
hiz etmiş, kolordu meydana germiş, Elcezire cephesine bir fırka göndererek müdafaaya iştirak etmiş, Garp
cephesine cephane sevk etmiştir. Müdafaayı Milliyeye böyle yapıyorum diye yakmış ve menedilmemiş. Siz
bunlardan mesul ve müttehim tutuyorsunuz. Binaenaleyh ve muhtacı mülâhaza değildir. Yani bendeniz
diyorum ki; bunlar mevaddı ithamiye meyanına dahil olur mahiyette değildir.
Şimdi efendim; tüfek ihdası meselesi. Beyler bilirsiniz ki harpte bu bir zarurettir. Bu zaruretleri yaptık,
tecrübe ettik. Bilhassa Garp cephesinde biz hep yaptık. O cihette biraz bulunmuştum. Mecbur idik ve ben
dahi mecbur idim, aşaire vesaireye yardıma. Kuvvetimizi bizzat kendileri üzerinde ki hissettirilmeyecek
yerlere nüfuzumuzu, para suretiyle, silâh suretiyle onlara hissettirecek onlar sayesinde mühim bir kuvveti
memleketimizin, devletimizin menlaa ne idame etmek lâzımdır. Bahusus Elcezire cephesi gibi bütün bü-
tün geniş ve sahası açık olan bir mıntakada lâzımdır. Ve kendi muhabbetleri dahi buna zimandır. Böyle bir
zamanda rüesayı aşairi talyib etmek lâzımdır. Tatyib ettiğiniz nedir? Verdiğiniz paradır, tahsisattı mesture
namıyla verdiğiniz paranın yekûnu bin liradır. Binaenaleyh, onlara verilecek olan ve hoşa gidecek silâhtır,
o da mevcuttur ve onu vermekle salâhiyeti haricinde bir şey yapmamıştır. Bu zaten harpteki salâhiyetleri-
miz meyanındadır. Miktarında yolsuzluk varsa, bu nazarı dikkate çarpabilir. Binaenaleyh dairei aidesi de
bunu tasdik ediyor, mahalline masruftur, diyor.
ALİ CENANİ BEY (Ayıntap) — Halep’te üç bin tane verdi.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Efendiler; yalnız ben söyleyeyim ki, Sivas mıntıkasında eşkıya ye-
dinde maalesef ellerindeki silâh miktarı bundan fazlasını fazladan işgal zuhur ederek bunun birkaç misli
fazlasını depolardan alsaydı daha mı iyi olurdu? Bilâkis aşairin silâhla, filânla tatyib edilmesi, acaba daha
hayırlı olmadı mı? Bendeniz Tokad’da yirmi neferli bir taburum, alimallah, elimde kalmıştı. Tokad’ı ussat
basacaklar, ne vaziyette idik biz? İşte Emir Paşa da orada idi, bilir. Yirmi yaşına gelmiş mektep çocukla-
rının eline silâh verdim. Halkın hamiyetlini tehyiç etmeğe ve kendilerinden istifade etmeğe çalıştım ve
nitekim kendilerinden, sonra dokuz sınıfı tahtı silâha alıp memleketi müdafaa ettik. Böyle ahval olduğu
zamanda herhangi bir yerde isyan vesair gürültülerden istifade edecek, menfaat kapmak isteyenler, neler
yapmaz? Binaenaleyh çok görmemelisiniz. Bir darül harekâta emniyet ettiğiniz ve salâhiyeti vasia verdi-
ğiniz bir adama şuna, buna silâh verdin veya olabilir nâehil olan adamların eline geçmiş ve binaenaleyh
bazılarını dilgir etmiş olursunuz. Bunda haklısınız ve ben de haklı görürüm. Fakat benim anladığıma göre,
belli başlı, Şemmer, Asir, Cezire gibi, Diyarbekirliler, Midyatlılar... İlâ gibi oraları birçok aşairin rüesasına
verilmiştir. Yani mahalline masruftur. Onun için bendenizce bu, idarî bir meseledir.
– 653 –
Efendiler; bunun neticesinde idarei memleket şurişten, halelden masun kalmış, kalmamış ve bunun
verilmesiyle çirkinlikler olmuş, olmamış, bunun yekûnunu düşününüz. Bunun yekûnunu pek çabuk gö-
rürsünüz. Amma mucibi tahtie olabilir. Adedini çok gören olabilir. Efendiler zaten atmışsınız vazifesinden,
bir senedir sürünmektedir. Yalnız bu ceza kâfidir, daha ceza varsa verin, hükmedin. Muahaze olabilirse de
esas itibariyle cürüm değildir. Vazifesidir, hakkıdır, yapmıştır.
Mal sandıklarını neye murakabe etmiştir deniyor. Arz ettiğim gibi bir milyon lira, yani cephe efradı
1337 senesinden beri bir sene maaş almamıştır, zabitan beş altı aydır maaş almamıştır. Yani yarı yarıya.
Bunlar bu vaziyetle bulunuyorlar, zannediyorum ki; 1336 senesinin temmuzlarına, haziranına doğru bun-
lar bizar olarak artık ne yapacaksanız yapınız, maaşımızı verin, demişler. Hükûmet demiş ki; ağnam, aşar,
bilmem bazı rüsum, teçhizatı askeriye gibi birkaç rüsum vardır. Onlar kabili tahsildir. Bunu tahsil edecek-
lerdi. Şimdi bunu cibayet, ihtiyacı idare için mecbur olmuş bu nıkattan cibayet olunan para doğrudan doğ-
ruya bana aittir demeğe. Bir adam ki; mıntıkanın idarei mülkiyesine de karışmaya salâhiyet vermişsiniz.
Ben de aynı şeyi yapardım efendiler. Diğer arkadaşlarımız da böyle yapıyorlardı. Yani bu mesele zaruridir.
Mal sandıkları murakabe olamaz. Olur efendim. Âmirdir, o salâhiyeti elinde vardır. Binaenaleyh mevzuu
münakaşa olacak şey bu da değildir.
Zati hayvan meselesi ben bunu teferruatı ile bilmiyorum. Aşairden gelen hayvanların birtakımlarını,
süvari takımlarına, bir kısmını da zabıtana vermiştir ve beş on rees hayvan da yanında kalmış. Binaenaleyh
bu mesele takdirinize muhavvel meseledir. Bu hususta söz söylemek istemem. Belki daha iyi olabilir şekil
vardır. Ben bunu bilmiyorum, hissi bir noktadır.
Efendiler Elaziz, bir müteahhit, bir adama erzak ihale etmiş. Haberi yok adamcağızın. Kaydına, tari-
hine baktığı vakit, kendisi Sivas’a muvasalat ettikten sonra erzakın ihale olunduğu görülüyor. Onun için
İstanbul’dan eşya celbetmişlerdir. İhtiyacatı almak için bir zabiti İstanbul’a göndermek lâzım. Ferid Paşa
Hükûmeti zamanında bir zabit İstanbul’a nasıl gidebilir? Mütekaiddir ve eline mütekaiddir diye bir vesika
veriyorlar. Bu suretle gönderiyorlar ve tüccar sıfatıyla mal alsın, getirsin ve bu mal bizzat ordunun ihtiyacı
için ve aynı zamanda zabitan için. Bilirsiniz ki, Diyarıbekir’de şimendifer filân da yok. Şu hâlde zabitanı bu
sefaletten kurtarmak için ordu böyle şeyler yapar.
Efendiler; elhasıl beyan ve zikredilen mevaddan benim anladığım nıkat bunlardır. Ben bunlarda mu-
cibi mesuliyet bir şey görmedim. Ben bu adamın vazifei resmiyesini suiistimal ettiğini görmüyorum. İda-
reten bu adam hata etmiş olur. Bazı aşiretleri tatyib etmiş ve bazı hususta cebri şiddet göstermiş olabilir.
Malatya’da kendisinin öyle lisebebin vaki olmuş birtakım mezalim varsa, her zaman muamele yapılabilir.
Bu evrak üzerinde tahkikat yapılabilir. Her zaman herkes şikâyet edebilir. Binaenaleyh böyle birtakım
şeyleri veya şunun bunun hakkı hususisile meseleyi senelerce uzatmak ve karşınızda size hizmet eden
adamların zelil, hâr süründürmek, zannederim Heyeti Âliyenin kalbi selimine yakışmaz. Hissiyat noktai
nazarı ile değil, mecmuu efâl nazarı ile bakınız. Herhalde hata olan nıkatta vardır, sevap olan nıkatta var-
dır. Siz yekûnuna bakınız ve kararınızı veriniz. Ben diyorum ki; müdafaada iltizam olunan bazı nıkattan,
bazı arkadaşlarımız mecruhu kalp olmuştur. İnanınız efendiler; sizin gibi bu arkadaşta memleketini sever
ve bununla herhangi bir şahıs bir şey kasdetmez. Fakat bendeniz de biliyorum ki makamı müdafaada bu-
lunan adam hukukunu müdafaa için bütün mevcudiyetini verir ve bu nıkat ile bazı nıkat fazla göstermiş
ise bendenizce esasa taalluk etmez. İnsanlıktır. Onun için bendenizce esasa taalluk etmez.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair bir takrir vardır.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Müzakerenin kifayeti nasıl olur, olmaz (ayak patırtıları, şiddetli gürültü-
ler) Beni buradan ölümüm indirir, müzakere gayrı kâfidir. Bu cinayet memleketimizde olmuştur. Eğer ci-
nayeti söyledikten sonra dayak vurmak, döğmek lazımsa emrediniz dışarıya gidelim. Burada halkın alâm
ve ekdarını söylemeyelim mi, halkın alâm ve ekdarını burada söylemek memnu ise ağzımızı kapayın.
Lütfediniz beni dinleyiniz. Efendiler vallahilâzim billâhilkerim ben Nihad Paşa’yı tanımam, ben onu iki
gün sonra gördüm.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Yemin noksandır hoca.
FEYZİ EFENDİ (Devamla) — Nihad Paşa bizim memlekete geldi, seksen tane asker, bir top, bir zabit,
bir kaymakam aldı. Kazaya çıktılar efendiler (Müzakere kâfi sadaları) müzakere nasıl kâfi olur? Cinayet
– 654 –
bizim memleketimizde olmuştur. Eğer bunu söyletmemek istiyorsanız, günahtır. Ben söz söyleyeceğim,
dinleseniz de söyleyeceğim, dinlemeseniz de söyleyeceğim. Beni burada öldürün,
REİS — Feyzi Efendi bir usul vardır. Müzakerenin ademi kifayeti hakkında söz aldınız. Müzakerenin
kifayetine dair bir takrir vardır. Evvelâ onu reye koyalım. Müzakerenin kifayetine karar verilmezse o za-
man yine söylersiniz.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Efendiler; cinayet bizim memleketimizde olmuştur.
REİS — Feyzi Efendi senden evvel söz alan çok zevat var.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Efendiler; eğer bunları söylemezsem müzakerenin kifayetine nasıl karar
verebilirsiniz? En mühim mesele mahvolursa, yazık değil mi?
REİS — Müzakerenin kifayetini reyi âlinize vazediyorum, on beş arkadaşımız söz almıştır. Müzakere-
nin kifayeti hakkında iki takrir vardır. Eğer gayrı kâfi görürseniz müzakere devam eder.
HASİB BEY (Maraş) — Müzakerenin kifayeti bir takrirle reye konabilir mi?
REİS — Reye konur.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — İlk kurşun benimdir.
REİS — Efendim, kurşun murşun yoktur.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Reye koyunuz. (Gürültüler)
REİS — Ben söz veriyorum demiyorum, cebren söylüyor. (Şiddetli gürültüler) Bundan evvel on beş
adam söz almıştır. Cebren söz veremem efendim. (Cebren değil sesleri), (Reye sesleri)
Efendim; müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Efendim ekseriyetle müzakerenin
kifayeti kabul edilmiştir.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Müzakerenin kifayetinden sonra bir kişi söz söyleyebilir. (Handeler)
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendim rica ederim karıştırmayınız.
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Müsaade buyurun. Lütfi Bey encümeni adliye karşı bihakkın
tahkikatı icra etmediğinden dolayı izharı teessüf etmişti. Encümen bu teessüfe cevap vermek mecburiye-
tindedir. (Doğru sesleri) çünkü zapta geçmiştir. Çünkü encümen tetkikatını yapmıştır.
REİS — Gaziayıntap Mebusu Şahin Efendi ve rüfekasının takririni okundu.
Riyaseti Celileye
Gerek Adliye encümeninin okunan mazbatasında ve gerekse mazbata muharriri tarafından verilen
izahatı şifahiyenin husule getirdiği, kanaate nazaran Adliye encümeni Nihad Paşa’nın müdafaanamesini
kıraat etmiş ve heyeti umumiyenin encümene tevdii hakkındaki kararını tahkikata tevessül ve tamik nok-
tasından kendisini vazifedar görmeyerek, heyeti umumiyeye iade eylemiş olduğu anlaşılmaktadır. Evrakı
tahkikiye münderecatına nazaran müşarünileyh hakkında mucibi iştikâ olan mevadda ait müştekiler isti-
ma olunmadığı gibi, esbabı sübutiyeleri de taharri ve tamik edilmemiş ve müdafaanamesiyle de müşarü-
nileyhin hilafı kanun muamelâtı tevessülü müevvelen itiraf etmiş olmasına binaen mevaddı müştekâbiha
hakkında yeniden ariz ve amik tahkikat icra ve esbabı sübutiyesini tespit ve neticei hasılanın Meclisi Âliye
arzı zımnında tekrar Adliye Encümenine havalesini teklif eyleriz.
Gaziantep Gaziantep
Şahin Yasin
Gaziantep
Ragıp
REİS — Siverek Mebusu Lütfi Bey’in takriri vardır, okundu.
– 655 –
Riyaseti Celileye
1. Nihad Paşa’nın Bedeli Nakdi Kanunu’nu red eden Meclise karşı orada bedeli nakdi ahz ve onu hazi-
nei beytülmale teslim eylemediği.
2. Hazinei milletten aşair rüesasına hediyeten ita eylediği mavzerler mukabilinde gelen ve kendi ikrarı
tahtında bulunan kısrakları ordu emvali meyanına konulmayarak etibbasından bazı zevata birkaç tane
hediye vermesi ve kısmı küllisini emvali zatiyesi meyanına ithal eylediği cevapnamesi münderecatıyla ta-
hakkuk eylediğinden ve bu iki nokta müşarünileyhin mahkûmiyeti için delili kavi teşkil edeceğinden,
herhalde heyetin yaptığı tahkikat noksan olup tavazzuh ve badettavzih evrakın lieclilmuhakeme, mahke-
meye şevkine karar verilmesi ve bu cihetler tamik ve tahkik edilmeyerek ve hiçbir ferdin ifade ve şehade-
tine müracaat edilmeyerek müşarünileyhin kavli mücerret ile meni muhakemesi yoluna gitmek muvafıkı
kanun olamayacağından noksan tahkikatının ikmali zımnında evrakın mensup olduğu mahkemeye sevk
buyurulmasını selâmeti vatan namına arz ve teklif eylerim. 22. 7. 1338
Siverek
Lütfi
İBRAHİM BEY (Mardin) — Reis Bey, Ali Sururi Bey’in bir teklifi vardı.
REİS — Var efendim. Şimdi Feyzi Efendi’nin takririni okundu.
Feyzi Efendi’nin konuşması, Riyaseti Celilenin üzerine yazılacak.
Riyaseti Celileye
Nihad Paşa Hasan Çelebi nahiyesinde şakiler tarafından soyulur, şakilerin üçü meyyiten, dördü hay-
yen tutulduğu ve aldıkları paraları aynen iade edildiği halde Nihad Paşa Akçadağ Kaymakamı Emin Bey’le
bir zabit gönderilir. Bunlar şakileri bırakarak, etraftaki zengin rençberleri toplarlar dayakla iki bin beş yüz
kırmızı lira cebren, kahren Sazlıca, Kurşunlu, Kızılyatak. Gürcan, Hekimhan ve daha sair kariyelerden tah-
sil edilmiştir ve yirmi beş hane ihrak ve birçok davar, öküz satılarak altmış hane kamilen mahvedilmiştir.
Bu cihetler hiç tahkikat yapılmamıştır. Bu ahaliden alınan paraların tahkikatını teklif eylerim.
Malatya Mebusu
Feyzi
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Efendim, takririmi izah edeceğim. (Reye sesleri, gürültüler)
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Adliye Encümeni mazbatasının kabuliyle ruznamei müzakerata geçilmesini teklif
eyleriz.
Mersin Dersim Reşid Hamdi
Salahaddin Mustafa Kütahya Genç
Malatya Diyarıbekir Besim Atalay Ali Vasıf
Ergani Denizli Sivas Trabzon

Sırrı Mazlum Baba Vasıf Ali Şükrü
Malatya
Hacı Bedir
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Meseleyi kapatırsanız İndallah mesul olursunuz. Kütahya Cemil Bey’in
takriri okundu.
Riyaseti Celileye
– 656 –
Nihad Paşa Mebus olmayıp bir askeri kumandanı olduğu cihetle müşarünileyh hakkındaki evrakın
Heyeti Celilece müzakeresine mahal olmadığı ve evrakın icrayı icabı zımnında Müdafaai Milliye Vekâle-
tine havalesini teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
REİS — Efendim; takrirlerin birisi evrakın, Adliye Encümenine iadesi, diğeri de mahkemeye tevdiidir
ki; Mustafa Lutfi Bey’in, Şahin Efendi’nin Adliye Encümenine tevdiidir. (Gürültüler) Takrirleri daha reye
koymadım.
… (Ayıntap) — Bu takrir hakkında iki lâkırdı söyleyeceğim.
REİS — Efendim; sonra söylersiniz. Reye koymadım. Sonra efendim, ikinci takrir, Ali Rıza Bey’in,
Salâhaddin Bey’in takrirleridir. (Okundu)
(Salâhaddin Bey ve rüfekasının takriri tekrar okundu.)
REİS — Bir takrir daha var, okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Adliye Encümeni mazbatasının reye konmasını teklif eylerim.
22. 7. 1338
İstanbul
Ali Rıza
REİS — Müzakerenin kifayeti ile Adliye Encümeninin mazbatasının reye vazını teklif ediyorlar. Adliye
Encümeni Reisi, encümene müteallik hususattan dolayı bir söz söylemek istiyor. Tasvip ederseniz söyle-
yecek. (Gürültüler)
EMİN BEY (Canik) — Şimdi efendim, Lutfi Beyefendi arkadaşımız Adliye Encümenini itham altında
bıraktılar ve beyanı teessüf ettiler. Lutfi Beyefendi bu meselede müddei sıfatındadır. Kendi arzu ve emelle-
rine karar verilmediği için mi teessüf ediyorlar? Böyle ise bu teessüfe karşı beyanı teessüf ederim ve ken-
dilerine ret ederim. Müsaade buyurunuz beyefendiler, izah edeyim. (Lutfi Bey’e hitaben) ben sizi kemâli
hürmetle dinledim, encümeniniz vazifesini yapmaktan başka hiçbir şey yapmamıştır. Ali Cenani Beyefen-
di arkadaşımızın imaen söyledikleri gibi, hiçbir zaman encümen bu meselede şahsi tesir altında kalma-
mıştır, kalmaz ve kalamaz. Hiçbir itibarla bu tesir mevzuubahis olamaz. Şahsım ve arkadaşlarım namına
söylemekten hiçbir vakit çekinmem. Beyefendiler, siz bize bu meselenin tetkiki için göndermediniz, rica
ederim. Okuyayım niçin gönderdiniz? Bu evrak buraya geldiği vakitte, uzun müzakere cereyan etti. Hattâ
Ali Sururi Bey biraderimizin bu meselenin tarafımızdan tetkik edilemeyeceğini ve çünkü meni muhakeme
kararı olduğunu ve bizim tetkik ve temyize salâhiyetimiz olmadığını beyan buyurdular, ki gayet doğrudur
ve kanunidir, o takrir de kabul edilerek encümene iade edildi. O takrirde Ali Cenani Bey buyuruyorlardı;
Meclis teşrii ve icrai salâhiyeti haiz olmasına binaen Nihad Paşa hakkında vaki olan ithamata dair tahkikat
icrası için vaki olan karar üzerine hâsıl olan netice bizzat evrakı tetkik etmek suretiyle kesbi ittilâ etmesi
lâzım olduğundan, encümene gönderilmesi... Evrakın celbiyle encümende tetkiki.
Rica ederim, kesbi ittilâ etmek üzere encümene gönderiyorsunuz ve binaenaleyh encümen, encümeni-
niz kesbi ittilâ etmiş ve tahkikatın kâfi olduğunu görmüş ve size arz etmiştir. Adliye Encümeninden başka
ne istiyorsunuz?
REİS — Efendim, Ayıntap Mebusu Şahin Bey’in takririni reyinize vaz ediyorum.
ABDÜLKADİR KEMÂLİ BEY (Kastamonu) — Efendim, aleni celsede takrir okunsun. Eğer bizim itti-
haz edeceğimiz kararlar indelicap Nihad Paşa’nın aleyhindeki ithamatı refedecekse tarihe karşı mesuliyet
altında kalacaksınız. Onun için rica ederim, düşünerek rey veriniz. Buna çok dikkat edip ona göre reyimizi
verelim.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Buna dair hiçbir kayıt yoktur. Meni muhakemeye karar verilebilir.
Ledelhace ittihaz edilen bu karar, meni muhakeme ve ademi mesuliyet tarzında. Fakat, encümen tayini
– 657 –
muameleye mahal olmadığına karar vermiş. Encümen, zannederim ki, tayini muameleyi mucip olmadı-
ğı... (Hayır sesleri) O zat hakkında eğer takibatı kanuniye icap ediyorsa ki böyle şey yoktur o zaman tayini
muameleye hacet kalmamış olur.
REİS — Adliye Encümenine iadesine dair Şahin Efendi ile rüfekasının takriri veçhile encümene iade-
sini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmedi, efendim.
Siverek Mebusu Lütfi Efendi’nin takriri vardır. Mahkemei aidesine verilmesini teklif ediyor. Kabul
edenler lütfen el kaldırsın… Ret edilmiştir efendim.
Efendim Malatya Mebusu Feyzi Efendi’nin takriri vardır tekrar okutuyorum
(Takrir tekrar okundu.)
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) Ayrı bir meseledir.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Takririmi arz edeyim.
REİS — Hayır efendim.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — İzahatım var, takririmi izah edeceğim.
Efendiler bir topçu zabiti, bir kaymakam, seksen tane asker alıp Nihad Paşa bir köye gidip, yirmi beş
tane köy yaparsa, ondan sonra, oranın en büyük ağalarını getiripte döve döve para alan adamı. Bugün ben
teker teker söylüyorum. Meselâ... üç yüz kırmızı lira aldılar döve döve.
BİR MEBUS — Kim aldı?
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Diktatör Nihad Paşa Hazretleri’nin seksen tane askerle gönderdiği topçu
zabiti.
REİS — Diktatör Hazretleri yoktur.
FEYZİ EFENDİ — Peki efendim, geri aldım. Nihad Paşa Hazretleri Kızılyatak’ta bir (Gülbahar) diyor-
lar. Bu adamı dört gün hapsettiler, ekmek su vermediler. Bin beş yüz lira aldılar. Şimdi bu bir cürümdür.
Bu cürmü söylüyorum. Eğer bu cürüm haksız ise ben iftira ediyorum. İftiramdan dolayı onun göreceği
cezaya razıyım, ben gideyim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Reis Bey yeniden müzakere açılmış ise biz de söyleyelim.
FEYZİ EFENDİ (Devamla) — Efendiler; bu iftira ise onun alacağı cezayı bana veriniz. Yoksa bu ada-
mın cezasını verin. O herifler üç senedir yazdılar, çizdiler, Dahiliyeye. Hiç kimse itibara almadı. Dahiliyeye
dosyalarla telgraflalar geldi, maalesef hiçbir şey olmadı. Efendiler siz de burada bugün nazarı ehemmiyete
almazsanız o milletin hali ne olacak efendiler? Efendiler; bugün bir yüzüğü vardır. İki yüz elli liraya almış-
lardır. Hırsızı da tuttular, hırsızdan aldılar, yine mahkemeye gönderdiler. Ben parasını aldım yüzüğü iste-
mem diyor. Elyevm yüzük mahkemededir. Rica ederim, iki yüz elli liraya aldığı bir yüzüğü kendisine iade
ediyorlar, ben yüzüğü istemem diyor. Bugün elli lira eden yüzüğe iki yüz elli lira aldı. (Kâfi sesleri, şiddetli
gürültüler). İsmet Efendi namında bir adamı getiriyor, hapsediyor. İki yüz seksen dört lirasını almıştır. Ben
tahkikatın ikmâl ve itmamını teklif ediyorum.
MUSTAFA KEMÂL BEY (Ertuğrul) — Efendim Feyzi Efendi’nin dediği mesele şahsı hakkındadır. O
mesele de Adliye Vekâleti geniş takibat yapsın.
REİS — Efendim, Adliye Encümeni mazbatasının tayini esami ile reye vazı hakkında takrir var. (Hayır
sesleri) Tayini esami ile reye vazediyorum. Efendim Adliye Encümeni mazbatasını kabul edenler, beyaz,
etmeyenler kırmızı versinler.
Efendim celsei hafiyeye ait bir şey kalmadı. Celsenin aleni olmasını reyi âlinize vazediyorum. Kabul
edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir.
– 658 –
DEVRE: I CİLT: 3 İÇTİMA: III
TBMM
24 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat

1. — Bütçe Kanunu Lahiyâsı
A) Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi
B) İktisat Vekâleti Bütçesi
2. — Adana Kuyudu Hakanisi hakkında Maliye Vekilinin izahatı ve mevzu üzerinde müzakerat
Cilt: 21
79’uncu İn’ikat – 2’nci Celseler

YETMİŞ DOKUZUNCU İN’İKAT 24 Temmuz 1338 Pazartesi İkinci Celse
YETMİŞ DOKUZUNCU İN’İKAT

İkinci Celse
REİS: İkinci Reisvekili Dr. Adnan Beyefendi
REİS — Efendim, celseyi küşat ediyorum. Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesine müzakeresine başlıyo-
ruz.
Evvelâ, celsei hafiye zaptı sabık hulasası okunacaktır.
Celsei hafiye zaptı sabık hülâsası okundu.

YETMİŞ SEKİZİNCİ İÇTİMA
22 Temmuz 1338 Cumartesi
Reisisâni Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad zaptı sabık hülâsası kıraatine ve aynen
kabul olundu. Muş Mebusu Kasım Bey’e ait iki evrak evvelki evrakla birleştirilmek üzere dördüncü şube-
ye, Karahisarışarki Mebusu Memduh Bey hakkındaki evrak üçüncü şubeye, Erzurum Mebusu İsmail Bey
hakkındaki evrak bâ-kur’a birinci şubeye, Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey hakkındaki evrak üçüncü
şubeye havale olundu.
Kırşehri Mebusu sabıkı Bekir Efendi hakkındaki istida encümeni mazbatası celsei aleniyeye bırakıldı.
Nihad Paşa hakkında müzakere ceryan etti ve teneffüs için celse tatil olundu.
İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikad Nihad Paşa hakkın-
daki müzakereye devam olundu. Müzakere kâfi görüldükten sonra Adliye Encümeni mazbatasının tayini
esami ile reye vazı on beş imzalı takrirle talep edilmekle mezkûr mazbata tayini esami ile reye vazedilip,
celsei aleniyeye geçildi. Aynen kabul edildi. 24 Temmuz 338
Reisisani Vekili Reisisani Kâtip

Adnan Musa Kâzım Âtıf
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalâa var mı? (Hayır sesleri)

Zaptı sabık hülâsası aynen kabul edildi.
2. — MÜZAKER EDİLEN MEVAD
1. — Bütçe kanunu lâyihası

A) MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKÂLETİ BÜTÇESİ
REİS — Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesi üzerindeki müzakerata devam ediyoruz.
– 660 –
Söz Mustafa Durak Bey’indir.

MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler geçen celsede sözüm levazım hakkında söylediğim
sözler üzerinde kalmıştır. Levazımdaki beceriksizlikler hepinizin malumudur. On seneden beri levazımda
yapılan yolsuzluklar, hatalar memleketi kasmış kavurmuştur. Bunun için levazım hakkında herhalde bir
komisyon teşkil ile levazımın kaldırılması ve askere lâzım olan herhangi bir şeyin mütaahhitlere verilmesi
lazımdır. Eğer biz bunu yapmazsak, imkânı yoktur, orduyu idare edemeyiz. Memleketi de idare edemeyiz
ve netice itibariyle yaptığımız işlerden hiçbir faide temin edemeyiz. Bugün Müdafaai Milliye Bütçesinde
bir kısmı tenzilat yapmak istiyoruz. Arkadaşlarımın bazıları diyorlar ki, belki biraz sıkışırsak 2-3 milyon
kadar tenzilat yapabiliriz. Bendeniz zannediyorum ki, üç milyon değil 20 milyon kadar bir tenzilat yap-
mak ihtimali mevcuttur. Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretlerinden bir şey soracağım. Lütfen bendeniz
sözümü bitirdikten sonra buna cevap versinler. Şark Cephesinde bir teşkilât vardır. Bir cephe teşkilâtı
vardır. Bendeniz şahıs hakkında söz söylemek istemiyorum. Yani şu kumandan, bu kumandan hakkında
söz söylemek istemiyorum. Efendiler emin olunuz ki maslahata uygun söz söylüyorum. Başka bir mak-
sadım yoktur. Erzurum’daki teşkilâtı bendeniz iyi biliyorum, Şark Cephesinde teşkilâtı efendiler. Bugün
oraya varınız bakınız bir fırka teşkilâtıdır. Evet bir kolordu teşkilâtı vardı. Fakat kolordunun bir iki fırkası
elbet bir lüzum görüldü, buraya geldi. Niçin geldiğine dair söz söylemek istemiyorum. Zaten malumdur.
Acaba orada ne gibi bir lüzum vardır ki bir cephe teşkilâtı vardır? Yani bir kolordu ki bir kısmı bu tarafa
gelmiştir ne gibi bir lüzum üzerine ihtiyaç görmüşler de cephe teşkilâtı yapmışlardır? Efendiler, bu cephe
teşkilâtının istihbaratıma nazaran, böyle midir, değil midir, Paşa Hazretleri’nden soruyorum, tabii buna
cevap verir, ayda 100 bin lira masrafı varmış. Senede ne eder? 2 400 000 lira eder. Niçin veriliyor ve sebep
nedir efendiler? Orada iki ordu, üç kolordu teşkilâtı varsa, evet biz bunu bir cephe teşkilâtı kabul edelim.
Başüstüne. Öyle bir teşkilâtımız yoktur. Bendeniz daha geçen gün oradan geldim. Aşağı yukarı bir fırka-
mız vardır. Aldanmayınız ki yeni hudut taburları, alayları teşekkül ediyor. Başka bir şeyimiz yoktur. Şimdi
bir kolordu karargâhı, bir de cephe karargâhı var. Birtakım teşkilât cephe levazım reisi, kolordu levazım
reisi cephe erkânı harp reisi, kolordu erkânı harp reisi ve daha bilmem nesi var. Efendiler nedir? Yani biz
nereye gidiyoruz. Orada eğer bir kolordumuz varsa, pekâlâ bir kolordu kumandanı gider, ne olur beyefen-
di; pekâlâ idare eder.
OSMAN BEY (Kayseri) — 17 bin kumandan nereye yerleşecek?
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Vallahi işimiz kumandan işi değildir ve mesele
idarei maslahat işi değildir. Geçen Maliye Vekili Beyefendi dediler ki, ya biz kendi yağımızla kendimiz
kavrulacağız. İşte böyle parayı keyif için serpmekle olmaz. Kendi yağımızla kavrulacaksak teşkilâtımızı
kısarız yorganımıza göre ayağımızı uzatırız ve ona göre hareket ederiz. Başka türlü çare yoktur efendiler.
Efendiler bu paraları kimlerden alıyoruz? Bu hepimizin bildiği bir şeydir. Efendiler Erzurum’da bir mev-
kii müstahkem vardır ve şimdi de o mevki müstahkemi ihya etmek istediler ve bir aralık, iyi bilirsiniz ki
Erzurum Anadolu’nun bir kapısıdır. Hepiniz bunu tasdik edersiniz. Mevkii müstahkemeye pek ufak bir
teşkilât lâzımdı. Belki ayda üç, dört yüz lira lâzımdı, bunu ihya etmek için. Onu düşünürken, orada bir
teşkilât yapalım derken bir daha bozduklarını işittim. Bendeniz Erzurum’dan çıkarken acaba niçin boz-
dular? Orta yerde 2 400 000 lira paramız sarf ediliyor. Ortada ne fol yok ne yumurta yok. Fakat bugün bu
ihya edilirse, ki yarın en mühim bir kapımızdır, bu yarın lağvedilmek isteniyor. Bunun sebebini, hikmetini
anlamıyoruz. Benim askerliğim yoktur. Askerlikten çakmam. Fakat bu iki kerre iki dört. Bunu bilirim ve
bunu bilmeyen yok. Erzurum, öteden beri asırlardan beri mevkii müstahkem olmuş ve mevkii müstahkem
vazifesini görmüştür ve binlerce zaman topların, güllelerin, kurşunların önünde kalmış ve o müstahkem
mevkiler mümkün olduğu kadar memleketi tutabilmişlerdir. Bugün bunu ilga etmek doğru mudur, değil
midir? Bunun sebebi hikmetini anlamıyorum. Tabii Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri buna cevap
verir.
Efendiler bizim bir de mühim bir yaramız, bir derdimiz vardır. Yani buna şimdiye kadar hiçbir çare
bulamıyoruz veyahut bulmak imkânını göremiyoruz. O da şubeler. Efendiler bendenizi mazur görünüz,
şubeler bu memleketin başına öyle bir belâdır ki, böyle bir belâ daha yoktur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Ahzı asker şubeleri mi?
– 661 –
M. DURAK BEY (Erzurum) — Evet efendim, ahzı asker şubeleridir. Ahzı asker şubelerinin senevi
masrafı ne kadardır, bilmiyorum. Fakat Allahâlem herhalde dört beş yüz milyon lira vardır. Efendiler ahzı
asker şubeleri öyle bir beladır ki herhangi bir kasabada varsa orada hükûmet yoktur. Efendiler, ahzı asker
şubeleri öyle bir belâdır ki, herhangi bir kasabada varsa, orada, etrafında kaçakçılık da vardır. Efendiler
ahzı asker şubeleri öyle bir belâdır ki, herhangi kasaba ve bir köyde varsa, o köy etrafında eşkıyalık da
çoktur. Çünkü istediğini cebreder, istediğini cennete, istemediğini cehenneme gönderen. Nerede bir şube
varsa, o da ahzı asker şubesidir. Efendiler bunun gördüğü vazife nedir? Bendeniz bilmiyor, asker değilim
fakat açık bir hesaptır. Künyeyi çıkarmak ve onu da doğrudan doğruya jandarmaya, kaymakama yazmak
ve onu teslim etmek, yine kaçırmak, bir daha teslim etmek, yine kaçırmaktır. Evet geçen sene buradan
Erzurum’a gittiğim vakit bir köyde tanıdığını, bildiğim bir şube reisi icap ettiğinde ismini de veririm. Fa-
kat ne faide zaman geçmiş. Kim yapacak, kim edecek? Zaten bizde geçmişe mazi derler. Mesuliyet yoktur;
geçen giden. Batum’dan ve esaretten bir nefer köyüne geliyor, mezuniyet veriyorlar. Şube reisi bu zaval-
lı neferin biraz idareli olduğunu anlıyor. Jandarma yüzbaşısı ile anlaşıyorlar. Bunu merkeze çağırıyorlar.
Bundan beş altın lira -banknota tenezzül etmez- hep altın lira alıyorlar. Ne ise beş altın para alıyorlar, yirmi
kile buğday alıyorlar.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Hangi şube reisi?
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Paşa icap ederse bendeniz zatı âlinize arz ederim. Çünkü
bu mesele geçmiştir. (Söyle sesleri) Efendim Erzurum’un Aşkale şube reisi. İsterseniz neferin de ismini
vereyim. Şube reisinin ismini vereyim ve iş de meydana da çıkar. Fakat olmuş geçmiş şeyler.
Sonra efendiler, bu paraları alıyorlar ve üç ay müddet veriyorlar. Fakat arasıra sıkıştırıyorlar. Kuzu geli-
yor, koyun geliyor. Bendeniz Erzurum’a gittim; biraz da neferler münasebetim vardır. Çocuk beni görünce
arkama düştü. Allah aşkına beni kurtar. 5 Altın mı aldılar dedi ki ağam şöyle böyle beş altın para mı, on
beş kile buğday mı aldılar. Yine şöyle ettiler, böyle ettiler. Netice itibariyle koyun getir, kuzu getir, diyorlar;
hâlâ kurtulamadım. Dedim ki; o şube reisini gidersin, o yüzbaşıya gidersin dersin ki, benim paralarımı,
benim şeylerimi verecek misiniz, vermeyecek misiniz? Yoksa ben felân mebusa gidip söyleyeceğim. Çünkü
düşündüm, kendim gitsem, tetkikat, tahkikat şu, bu senelerce geçecek, hiçbir şey ortaya çıkmayacak.
Çocuk gitti, müracaat etti, benim de akrabam olduğunu biraz biliyorlar. Nihayet parasını ve on beş kile
buğdayını verdiler. Elbette efendiler takip ederim ve icap ederse gider döverim. Ben de hakimiyet vardır.
Vazifemi müdrikim. Geçen gün burada İnebolu Kaymakamı hakkında bir şey söylediğim zaman demiş-
ti ki, kaymakamın yerinde ben olsaydım gitmezdim. Nasıl gelmez bende hâkimiyet var. Ben vazifeme
müdrikim. Kaymakamı gider, makamında döverim. Efendiler vallahi döverdim. Nihayet ne yapar benim
evrakım buraya gelir, arkadaşlar beni idam ederlerse iftihar ederim, tek beni arkadaşlarım idam ettirsin.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Dövmek icap etmezdi, kanun dövmek salâhiyetini sana katiyen ver-
mez. (Gürültüler.)
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Kanun buradan çıkar ve kanun ezmek için hiçbir zaman
salâhiyet vermemiştir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Meclis kürsüsünden söz söyleyen efendiler polisler döverler.
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Kimi? Arkadaşlarıma çok teessüf ederim ki o polisi vurma-
mışlar. Bir arkadaş kalkıp da o polisi orada öldürmüyor. Bu böyle beyefendiler. Efendiler çok rica ederim
vazifemizi müdrik olalım.
Biz burada hükümdarlıkla duruyoruz. Bize her şey zül gelir. Biz herhalde fena şeylere de gitmeyelim.
Kendimizi koruyalım. Fakat namus ve haysiyetimizi de muhafaza edelim. Ben kimseye kaşın üstünde
gözün var demem. Efendiler: bendeniz diyorum ki, hukukuma tecavüz ederlerse ve Büyük Millet Meclisi
namına. Hükûmetim namına, milletim namına, vatanım namına, memleketim namına fenalık ederse,
onları, döverim. Kötülük ederse valiyi de döverim. Beni de öldürürler. Ben demiyorum ki herkesi öldürü-
rüm, kurtulurum. Beni kurşun öldürmez. Kanun mu öldürür, kurşun mu öldürür, her ne yaparsa yapsın.
– 662 –
AHMET HİLMİ BEY (Kayseri) — Bu suretle bir mebus zihniyeti olamaz. Rica ederim hep böyle olursa
sizin fevkinizde birisi çıkar. Binaenaleyh hepimizin fevkinde kanun vardır. Rica ederim kanunu unutma-
yalım.
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Efendiler; sokakta her geleni dövmüyorum. Çok rica ede-
rim dinleyiniz. Ben diyorum ki vatanım, milletim, hükûmetim aleyhine bir şey işitirsem olursam, nerede
görürsem, kuvvetim yeterse gider döverim, öldürürüm. Belki beni bir kuvvet çıkar öldürür. Ben ona bir
şey demiyorum. Şahıs üzerine şu adamı bu adamı döveceğim diye böyle şeyler ağzımdan çıkmaz. Efendi,
ben kanunun çok büyük taraftarıyım. Acaba o günü görecek miyiz, ki kanun bu memleketle hâkim olsun.
Ve o gün Allah benim canımı alsın. Kanundan bahsediyorsunuz. Evet inşallah o gün olsun. O gün olduk-
tan sonra zaten bizim bugünkü gürültülerimize hacet kalmaz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Kanun uğrunda çok sopa yemiştir o. 5-6 ay her gün 200 sopa yemiştir.
M. DURAK BEY (Devamla) — İnşallah kanun hâkim olur. O günleri görelim.
Efendiler; bendenize öyle geliyor ki şubelere uzun boylu vazife kalmamıştır. Maslahata doğru gidelim.
Zaten olan olmuş, geçen geçmiştir. Bundan sonra kimden soracağız. Bu bizim boynumuza bir bârı sakil-
dir. Sonra sade bizim boynumuza. Bütçemize değil efendiler. Memleketin üzerinde de büyük bir yüktür.
Bugün bir şube reisi bir kazada oturduğu vakit odunumu getirin diyor, kömürümü getirin diyor, ineğimi
getirin diyor; diyor, diyor. Önüne çıkan, ona bir şey diyen yoktur. Halk müracaat ederse müracaatı seme-
resiz kalıyor. Bunlar beyhude şeylerdir. Bendenize kalırsa bütçemizi tevzin etmek için şubeleri ilga edelim,
kaldıralım, maslahata doğru gidelim. Hiç olmazsa bu suretle 10 kuruşumuz, orduya fayda temin eder.
Efendiler; geçen günde arz ettiğim gibi, bugün ne milletin ne heyeti muhteremenizin ne Hükûmetimizi.
Türkiye’yi teşkil eden insanların hiçbir tanesi ordumuz hakkında fena bir fikir beslemez efendiler. Buna
emin olunuz. Herkes ordumuzu başının üstünde gezdirir. Herkes ordumuzu takdis eder.
Herkes ordumuza en büyük, en samimi fedakârlıklarını göstermek ister. Çünkü bizim yaşamamız kı-
lıncımızladır. Başka şeyle değildir. Pek güzel takdir ediyoruz ki eğer Avrupa yapmış olduğumuz mua-
hedelere riayet etmiş olsaydı, bizim bugün ta ciğergâhımıza kadar sokulmazlardı. Bugün biz ordumuza
güvenerek, o kılıcımıza güvenerek bütün dünyaya isyan ettik ve bütün cihana karşı namusu millimizi mu-
hafaza etmek kastındayız. Elbet bunu beceren yavrularımız, kardeşlerimiz, ordumuzdur. Buna şüphe yok.
Fakat herkesin yüreğinin yandığı, bilfiil o parayı mahalline sarf etmeyip de halkın bazılarının ta ciğerine
kadar el attıklarıdır. İşte beyefendiler bunlar da usulsüzlükten ve birtakım idaresizlikten ileri geliyor. Ma-
demki maslahata doğru yürümek istiyoruz. Böyle hiçbir şeye yaramayan birtakım teşkilâtları ilga edelim,
kaldıralım ve bunun yerine faydalı şeyler koyalım. Efendiler; ordunun ilerisindeki kollarımıza, ilerisinde
bulunan kahramanlarımıza daha büyük yardımlar edelim. Efendiler; bu teşkilâttan bir parça kısalım. Bir
miktar keselim. O harpte fedakârlık eden zabitanın kestiğimiz maaşlarına zammedelim. O kahramanlar
kabadayıca orada kavga etsinler ve o kahramanlar evlât ve ayallerinden, istirahatinden, iaşelerinden emin
bir surette çalışsınlar efendiler. Fakat artık geri teşkilâtını yıkalım. Yetişir artık, illallah.
Geçen gün Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri buyurdular ki hariçte bulunan paralar mübhemiy-
yet içerisindedir. Geçen gün diyorlardı ki; öte beri almak için harice birtakım paralar gitmiş. Bu paraların
müphemiyyet içerisinde olduğunu buyurdular. Bendeniz istiyorum ki bu müphemiyetten maksatları ne
idi? Bunu lütfen bir daha izah buyursunlar. Buna dair iyi bir malumat edinelim. Böyle iki, üç seneden
beri paralarımız hariçte, şurada burada kalıyor. Paşa Hazretleri hâlâ müphemiyetten bahsediyorlar. Bu
nasıl iş, biz anlamıyoruz ki. Bunlardan kim mesul olacaktır? Avrupa muamelâtına da hâkim olamadık-
larını da beyan buyurdular. Mademki bir muameleye hâkim olamazsınız. Ne için onunla ifayı muamele
edersiniz? Bunlar da bir meselei mühimmedir zannedersem? Eğer gücünüz yetiyorsa bir yere sipariş verir
ve o işi yaparsınız? Gücünüz yetmiyorsa niçin yaparsınız? Sarfı nazar ediniz. Fakat siz diyeceksiniz ki bir
ihtiyacı mübrem üzerine biz bunları yaptık. Hayır efendiler; ihtiyacı mübrem üzerine öyle hususi adamlar
göndermekle şimdiki işleri yapmayınız efendiler. Eğer bunları müteahhitlere vermiş olsanız ne paranız
ne hâkimiyetiniz, müphemiyette kalır? Ve ne de böyle senelerce sürünür? Ne de birtakım suiistimaller
vücuda gelir.
– 663 –
Son sözüm hülâsa olarak; geri teşkilâtını ne kadar mümkün ise levazım teşkilâtını ne kadar mümkün
ise menzil teşkilâtını ne kadar mümkün ise bunları bir kere süpürelim. Şubeleri kaldıralım efendiler. Şube-
lerin yerine başka usul ikame edelim.
Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri’nden bir şey daha sorup sözüme hitam vereceğim: Gerek Av-
rupa’da bulunan paralar için ve gerek şimdiye kadar süveri saire ile yapılan yolsuzluklar için Paşa Hazret-
leri ne düşünüyorlar? Bunlar hakkında takibatta bulunacaklar mı, yoksa Paşa Hazretleri de bunlar benim
zamanıma ait değil deyip işin içinden çıkacak mı? Fakat çok rica ederim, Paşa Hazretleri de sorduğumuz
suallere bu benim zamanıma ait değildir diye kısa bir sözle cevap verip işin içinden çıkmasınlar. Bizi tat-
min edecek cevap ita buyursunlar.
REİS — Efendim, daha 15 arkadaşımız söz almıştır. Ali Fuat Paşa Hazretlerinin de müzakerenin kifa-
yetiyle maddelere geçilmesi hakkında takriri vardır. (Hayır, kâfi değil sadaları.)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Reis Bey, usul hakkında bir şey söyleyeceğim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Usulü müzakere hakkında müsaade buyurun. Efendim, malumu
âlileri müzakereye başlarken ahvali maliye hakkında müzakere cereyan etti. Ondan sonra Müdafaai Mil-
liye bütçesinin heyeti umumiyesine geçildi. Fakat ahvali maliye halledildi mi ki bunun kifayetini kabul
edelim. Bununla beraber burada çok söz söylendi. 20 milyon açık var dedi. Onun için bunları halletmek
ister. Maddelere geçildiğinde bunlar telafi edilmez. Yani bu mesele şimdi halledilmelidir.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Benim de celsei hafiyeye ait bir takririm var, onu veriyorum.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendiler; bu müzakere, zannediyorum ki, doğru bir şekilde cereyan
etmiyor. Celsei hafiye akdini istilzam eden mesail, zannederim, müzakere edilmiyor. Arkadaşların söyle-
diği sözlerin kısmi azami celsei aleniyeye ait şeylerdir. Zannediyorum ki Mazbata Muharriri Bey burada
izahat verirken müzakeresi icap eden ve anlaşılması lâzım gelen şeyler hakkında anlaşılması lâzımdı. Ziya
Hurşit Bey biraderimiz de açıkça söylemişlerdi. Şimdi bizim bu tarzda olan umumi sözlerle bütçe üzerinde
tasarruf yapmaklığımızın imkânı yok. Yalnız dert dinlemiş olacağız.
Bütçede yapılacak tasarruf ufak tefek tasarruflardır. Bunlar da ancak fasıllar ve maddeler müzakere edi-
lirken yapılabilir ve söylenilen sözlerin kısmı azamı da bunlara müteferri. Fakat esaslı bazı tekâlifler vardır.
Bu esaslı tekâlifi yapmak için zannediyorum ki Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri burada bize yalnız
başına cevap veremezler. Mesela bir harp arifesindeyiz. Ne olacağını bilmiyoruz ve meselâ pek haklı olan
Durak Bey’in talep etmiş olduğu ahzı asker şubelerinin lağvı meselesini şu anda Müdafaai Milliye Vekili,
ben karar veririm, diyemez ve bunun şu dakikada imkânı da yoktur. Zannederim evvelce arkadaşlarım-
dan bir kısmının söyledikleri gibi, burada mevzuubahis olan mesele umumi mesaildir. Bu vaziyeti maliye
hakkında Muvazenei Maliye Encümeninin bir raporu vardır ve o rapor okunmuştur. Heyeti muhtereme o
rapora kesbi ittilâ etmiştir, bu bir.
Sonra bu vaziyeti maliyeye karşı teklif etmişlik ve demiştik ki; Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
Paşa Hazretleri de teşrif etsinler, burada vaziyeti askeriye vesaire hakkında lâzım gelen izahatı versinler
demiştik. Eğer bu şekilde teşkilâtı umumiye üzerinde bir tasarruf yapmak imkânı varsa, umumi bir şey
yaparız. Yoksa biz böyle umumi göklerle fusul ve mevad üzerinde hiçbir şey yapamayız. Onun için bu sırf
dert dökmekten ibaret kalıyor. Bunun hiçbir faydası yoktur. Sonra umumi olan mesail ile bar ile bir tasar-
ruf meselesi mevzuubahisti. Burada Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri daha evvelce izahat verdiler.
Encümen Mazbata Muharriri de izahat verdiler. Teşkilâtı umumiye haricinde, yani Başkumandanlık ile
Erkanı Harbiyei Umumiye Riyasetini de müştereken alâkadar eden meseleden ayrı olmak üzere sırf Mü-
dafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri’nin yapabileceği tasarrufun miktarı beş milyon imiş ve onu da yaptım
dediler. Zannederim ki, onun kudreti ancak kendi sahası dahiline taalluk eden aksama müteallik olabilir
ve bunu da yapmıştır ve bunu da alıp tasarruf etmedim, bütçeye koymadım cepheye sarf ettim demiştir.
Cephedeki kuvveti artırmışım demiştir ve bunu Mazbata Muharriri Salâhattin Beyefendi de tasdik bu-
yurmuşlardır. Demek ki şimdi Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri kendi sahası dahilindeki teşkilâtın
esasına taalluk eden mesailde birçok şeyler yapmış ve yapabiliyor. Fakat olsa olsa bu bir milyon lira daha
tasarruf hakkında olabilir. Fakat asıl hepimizin arzu ettiğimiz büyük tasarruf söz söylemek ve buna karar
– 664 –
vermek için zannediyorum ki, yalnız başına Müdafaai Milliye Vekili salahiyettar değildir. Çünkü ordunun
esasına, Teşkilâtımızın esasına aittir. Bunun için Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi’nin ve hatta Başkuman-
danın bunda reyini almak lâzım gelir ve istişari bir şekilde müzakere etmek lâzımdır. Eğer Heyeti muhte-
reme şöyle bir vaziyete işi esasından düşünüp değiştirmek arzu ediyorsa, yapacağımız iş Erkânı Harbiyei
Umumiye Reisi ve hatta mümkün ise Başkumandanı çağırmak ve bu bapta müzâkere etmektir. Yok eğer
bu tarzda umumi teşkilâtı bugün değiştirmek imkânı bugün mevcut değilse, yapacağımız zannediyorum
ki, derhal celsei aleniyeye geçip fasıllar ve maddeler üzerinde mümkün olan tasarrufatı yaptırmaktan iba-
rettir. Onun için bundan bir netice almanın imkânı yoktur. (Mali mali sesleri) arz ettim efendim. Efendim
hali mali ve hali malinin karşısında bulunan vaziyeti arz ettim, teşkilâtı askeriye için lazım gelen mesaili
müzakere edeceksek yalnız Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri bunda bir muhatap olamazlar ve salâ-
hiyetleri haricindedir.
HASİP BEY (Maraş) — Geri teşkilâtı da mı Erkânı Harbiyeye aittir? Bizim istediğimiz geri teşkilâtıdır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri burada buyurdular ki Mazbata
Muharririnin de tahtı tasdikinde olmak üzere beş milyon mu, altı milyon mu tasarruf yaptım diyor. Fakat
bu tasarruf para olarak bir yere konmuş değildir, cephedeki kuvvete sarf edilmiştir.
Yani cepheye lazım olan bir şey için tahsisatı munzama istemedim. Yaptığım tasarrufattan bunu ben
temin ettim buyurdular. Fakat geride sizin dediğiniz gibi esaslı tasarruf yapmak için, meselâ ahzı asker
şubelerini kaldırmak icap ediyor. Başkumandan gelse dese ki; ben bu teşkilâtın bozulmasına taraftar deği-
lim ve bundan dolayı mesuliyet kabul etmem derse bozacak mısınız efendiler? Zannederim şu dakikada
hepimizin hakikaten arzu ettiği büyük tasarruf memlekette büyük suiistimalin önüne geçecektir. Bir tedbir
olmakla beraber bendeniz zannetmiyorum ki bunu yapabiliriz. Mademki yapamayacağız, beyhude yere
burada tazallümü hal etmeğe mana yok. Bunun için bizim yapacağımız şimdi celsei aleniyeye geçmek ve
celsei aleniyede fusul ve mevad üzerinde azami tasarrufatı yaparız. Sonra geri hidematta Müdafaai Milliye
Vekili Paşa Hazretleri’nin hatırına gelmeyen daha vesair yapabileceği tasarrufat vardır, ki bunları celsei
aleniyede söyleyeceğim ve bunda lâzım gelen azami tasarrufatın icrasını rica ederiz. Mesele bundan iba-
rettir zannediyorum.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili (Karesi) — Efendim Şükrü Beyefendi’nin buyurdukları pek
doğrudur. Bundan evvel arz ettiğim veçhile, teşkilâtımızı, kanunlarımızın istinat etmiş olduğu teşkilâtın
vüsatine binaen gerilerde yapılabilecek olan azami tasarrufla ancak bu hâle getirilebilmiştir ve bu tabii
teakup edecektir. İhtimal haftada, on günde, yirmi günde, bir zabıt terhis olunur. Mütekaidinden yüz za-
bit daha terhis olunur. Meselâ cephenin kuvveti arttıkça en eski senelerden gayri müsellâh olanlar terhis
olunur, bu suretle bunlardan tasarrufat yapmak ciheti takip olunacaktır. Şüphesizdir ki gayemiz cephedeki
silah ve ateş kuvvetini gün be gün artırmak için mecbur olduğumuz birinci sebep düşmanı bir an evvel
memleketimizden almak, yani bu düşmana taarruz etmek Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili Paşa Hazret-
leri’ne de vekâlet ediyorum. Onun için Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi sıfat ile de arz ediyorum. Bugünkü
teşkilâtımız cephede bulunan teşkilâtımız ve geride bulunan teşkilâtımızı esaslı bir surette düşmanla hali
temasta iken ve bugün yarın büyük bir muharebenin başlaması imkânı mevcut olduğu bir anda tadilatla
yeni teşkilât yapmak da pek büyük bir mahzurlar ve tehlikeler vardır. Bu hususta bu gibi esaslı teşkilâtı
daha sükutlu bir zamana bırakıp, şimdiki teşkilâtımızı harp kuvvetini, ateş kuvvetini mümkün olduğu ka-
dar tezyit edecek bir mahiyette idame etmek mecburiyetindeyiz. Bu hususta arz edeceğim mesele bundan
ibarettir.
Tam fırkalarımızın silah, top adedi düşman fırkalarının mevcudundan daha az olduğunu bazı arka-
daşlarımız söylediler ve binaenaleyh bu fırkaları birleştirip daha büyük cüzü tamlar meydana getirmek
ve gayri muharip kuvvetten, toptan ve tüfekten tasarruf yaparak, yeni bir teşkilât vücuda getirmek imkâ-
nından bahsettiler. Teşkilâtın bu kadar büyük tutulması esasen karşıdaki düşmanın kuvvetine nazarandır.
Yeniden elimize malzeme ve insan ve silah top geçtikçe fırkalar, taburlar teşkil etmeye mecburiyet hâsıl
olmaksızın bu teşkilâtın içine sokabiliriz. Nitekim bugünkü cephe teşkilâtının vasi olmasının pek çok fay-
dasını gördük. Ben Müdafaai Milliye Vekâletine yeni geldiğim zamandan beri yeniden hiçbir fırka teşkil
edilmemiş, hatta bazı muharip kıtaat lağvedilmiş olduğu halde, bu cüzi tamların içerisine mevcudun üçle
– 665 –
biri kadar silah ve nısfı kadar top ve makineli tüfek girmiştir. Binaenaleyh bu teşkilâtın bu kadar büyük
olması fayda bahsetmiştir. Bu da daha tezyide müsait ve müsteittir. Şimdi bir muharebenin arifesinde iken
bunu tadil edip başka şekle koymak, zannederim, tehlikeli ve mahzurludur. Binaenaleyh bu hususta söy-
leyeceklerim bundan ibarettir.
Şubeler hakkında söz alan ekseri arkadaşlarımızın arzuları şubelerin lağvıdır. Daha bazıları menzil ku-
mandanlıklarının levazımların lağvedilmesini ki söylediler. Bunların hepsi bir müessesedir. Memleketin
dahilinde bunların bazı kanunlara ve askeri kanunlara istinaden bunu tedvir ediyorlar ve bunlar cephedeki
kuvveti maddi bir surette takviye etmek ve onu idame etmek için Teşkilâtı Esasiyemize göre vücuda geti-
rilmiş şekillerdir. Şimdi bunun heyeti umumiyesinin birden kaldırılması tabii orada bir açık bırakır. Böyle
tehlikeli bir muharebe zamanında makineyi durdurabilecek büyük bir gedik açmak ve onun yerine başka
bir şey de ikame edebilmek mümkün değildir. Mesela şube; yalnız firarilerin ismini alıpta jandarmaya
vermekle mükellef değildir. Malumu âliniz bir şubeye birçok vazaif verilmiştir. Fakat olabilir ki bir şubeye
verilen vezaifin bir kısmı belediyeye, bir kısmı Hükûmete ve bir kısmı başka bir şubeye verilebiliyor. Fakat
bunun hepsi bunun üzerinde tevhid olunmuştur. Faraza, vesaiti nakliyei işte hayvan toplamak Tekalifi
Harbiye Kanunu’na tevfikan vesaiti nakliye bunlar sevk eder. Yalnız firarilerin künyelerini çıkarmak değil,
yeni toplanacak efradın sevk ediyor. Sonra Jandarma gayri kâfi geliyor. Birçok yerlere firari takibatına
gidiyor. Sonra bu şubeler üç ayda bir köylere çıkar, takip eder.
ATIF BEY (Bayazit) — Bir mülazımısâni bunu yapamaz mı?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Yapamaz efendim. Bazı yerlerde mülâzımsâni de vardır. Fakat bizde ufak
rütbeli zabıtan muharebelerde çok zayi olduğu için, bilhassa cephedeki muharebe edecek kıtaatı böyle
ufak rütbeli zabıtandan mahrum bırakacak olursak maksat kaybolur. Onun için biz bunları asgari miktara
tenzil etmek, mesela bir yerde bazı arkadaşlarımızın buyurdukları gibi 14 tane kumandanlık vardır. Evet;
mesela bir menzil, bir kumandanlık ihdas edebilir. Kanunen hakkıdır. Sonra ahzi asker; açıp bakarsanız
onun kanunen hakkıdır. Nakliyat Komisyonu açıp bakarsanız kanunen onun hakkıdır. Bunları arz ettim.
Bunların masrafının yekûnu 5 hatta 7 milyon liraya baliğ oluyor. Bunları lağvedip, mesela bugün İnebo-
lu’da hiçbir kumandanlık yoktur. Yalnız bir Merkez kumandanlığı ve kadrosu, yani bordro ile para alan
yalnız Ankara’da vardır. Bir de Konya’da vardır. Akşehir’de bir şey olduğu halde, orada bir cephe kuman-
danı kadrosu tesis edelim, dediler. Ona ihdasına müsaade ötmedik. Merkez Kumandanlığına hiçbirisi-
ne müsaade etmedik. Durak Beyefendi’nin buyurdukları Erzurum mevkii müstahkeminin lağvı, dediler.
Belki kendisine yanlış muamelat verdiler, yani tasarruf maksadıyla Erzurum mevkii müstahkeminin lağvı
Erzurum kalesini hiçbir zaman lağvedemeyiz. Her zaman Erzurum kalesi bizim kalemizdir. Yalnız oradaki
seyyar teşkilât kaleye merbut. Muharip kıtaatı tenzil ettik. Bu suretle nerede, bir tarafta bir şey kalmış ise
bunları tevhid ediyoruz, tenkis ediyoruz. Umumi olarak arz edeceklerim bunlardır. Böyle muharebe za-
manlarında, muharebenin şiddetli bir zamanında, bugün, her ihtimale karşı, düşmanla muharebeyi başla-
yabileceğimiz bir zamanda, makineyi birdenbire durduracak sarsıntılar doğru değildir. (Teşkilâttan iktisat
edelim sadaları)
İktisat ve tasarruf; Efendiler, arz edeyim. Bugünkü ordumuzun mevcudunu ve karşıdaki düşmanın
mevcudunu nazarı dikkate alırsanız, bu iki ordu için sarf edilen parayı düşünürseniz, biz düşmanın onda
birinden daha az sarf ediyoruz. Yani bu vesaikle müsbettir. Tasarrufun azamisini yapıyoruz. Hamdolsun
teşekkür olunur ki milletimiz çok gayyur ve fedakâr. Onların hizmetlerde ve gayretlerde meydana gel-
miştir. Eğer biz bunun topunu, tüfenkini, cephanesini para verip alsaydık, bu seneki bütçe kâfi gelmezdi.
Bunların hepsini tasarrufla şuradan buradan çıkarmak suretiyle yapıp temin ediyoruz. Dört buçuk kuruşa
buğday hesap edilmiş. Bugün tüccar 8-10 kuruşa alıyor. Azami miktarda tasarruf, nerede mümkün ise
orada yapılıyor. Fakat böyle makineyi durduracak vasi mikyasta tasarrufata ne biz ne de onlar girişebili-
yor. Oraya az veriyoruz, buraya çok veriyoruz, bu suretle asgari bütçeyi idame etmek istiyoruz. Bugün vasi
mikyasta bir şey teklif etmeye, zannetmem ki Meclisi Âliniz de muvafakat etsin. Bu umumi hususattan arz
edeceğim bunlardan ibarettir.
Arkadaşlarımızdan söz almış olanların sualleri bu umumi sözlerimde cevapsız kalmıştır. Müsaade bu-
yurursanız müzakereye devam edelim. Arzu ederseniz maddelere geçelim.
– 666 –
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Efendim, bendenizin hafi celseye ait mühim bir takririm vardır. Şimdi
okunsun cevap verin efendim.
Riyaseti Celileye
(Erzurum Mebusu Salih Bey’in dışarıya esliha ve mühimmat almak üzere giden şahıslar ve yapılan
siparişlerle ilgili takriri okundu.)
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Kaymakam Cemal ve Refet beyler doğrudan doğ-
ruya Fransa’ya gitmişlerdi. Bunların alacakları şeyler; makineli tüfek, top, tüfek. Velhasıl büyük mikyasta
eslihai harbiye. Ta bu ilk zamanda Fransızlar bize bazı şeyler vereceklerini vadetmişlerdi. Hükümet onun
için bu adamlara bir miktar para vererek oraya göndermiş, bunlar da bu eşyaları mubayaa etmek için
paraları bankaya yatırmışlar. Hükûmet de zaten bu paraları onların ellerine değil, bankaya verdi ve orada
Fransız Hükûmeti vasıtasıyla ne gibi şeyler mubayaa edilecekse alıp gönderin demiş. Fakat bunlara verilen
bu siparişatın haricinde yine Hükûmet ayrıca bir miktar tüfek için diğer bir nama, ki bu Cemal ve Refet
Beyler işinden gayri diğer bir nama bundan gayri bir nama 400 bin lira para verdi.
OSMAN BEY (Kayseri) — Kimdir bu adam?
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bulgur Palasta Habib Bey.
KÂZIM PAŞA (Devanda) — O evvelki iş. Bulgur Palastan evvel. İsmini bilmiyorum, belki Maliye Veki-
li sabıkı Hasan Bey bilir. İsmini unuttum. Bir adam demiş ki “Ben size 20 bin tüfenk getireceğim. O adam
vakti gelince taahhüdünü ifa etmemiş. İşte Bulgur Palas Habib Bey tekrar bir teklif yapıyor. Kendisi diyor
ki, “Benim elimde 20 bin tüfenk var ve fiyatı şundan ibarettir. Ben bunu şu kadar zamanda size teslim ede-
rim.” Bu Paris’teki komisyona kendi vazifesi haricindeki şu teklifi yazdık, çünkü böyle şey değil. Makineli
tüfenk filan başka siparişat da var. Vaktinde veririm. Şu kadar zamanda size teslim etmezsem mukabil
tazminat olarak 30 bin lira var. Bunu da bankaya yatırıyorum diyor. Bu şeraite baktık gayet müsait. Bir ay
zarfında gönderecek. Göndermezse 30 bin lira mukabil teminatı vardır. Bunu alacağız ve aynı zamanda di-
ğer tarafta da sipariş veririz ve para akreditif namıyla verilir. Yahut ta göndermek filan değil. Bu bir tüccar
sıfatıyla bize teklifte bulunuyor. Nitekim bize böyle teklif yapan günde 4-5 tane çıkar. Tüfenk getireyim, top
getireyim, her gün çıkar. Habib Bey de bunlardan biridir. Biz bunların hiçbirine karışmıyoruz. Aradan bir
ay geçti. Bu, ne oldu efendiler? Efendim, vapur hareket etti, şu oldu bu oldu dedi ve daha bir hafta oyaladı.
Bu cephane gelir dedik, biraz daha bekledik. Belki yola çıkmıştır, hazır... Daha bir hafta müsaade edelim,
gelmezse mukabil paraya vazıyed edeceğiz ve hakikaten bir hafta daha gelmedi. 30 bin liraya bizde vazıyed
ettik ve bankadan aldık ve Habib Bey’e de bir şey vermedik. Habib Bey de bunun üzerine bizi yine ümide
bağladı. Zararımızda banka tahvili olarak kaldı. Mamafih diğer teşebbüsattan da geri durmadık. Başka
taraflardan da yine siparişat temin ettik. Sonra İstanbul’dan aldığımız haberlere nazaran Yunanlılara da
böyle yapıyorlarmış. Yalnız Habib Bey değil, ben Habib Bey bunu yaptı diyemem. Kimsenin günahına
giremem ve kati olarak söyleyemem. Çünkü böyle herkes yapabilir. İhtimalki bu da böyle yapmıştır. Yu-
nanlılara diyorlar ki; Anadolu’dan şu kadar tüfenk için siparişatı vardır, 30 bin lira teminat da vardır. Buna
50 bin lira verirseniz. 30 bini bana kalır. 20 bini de gitmez diyorlar imiş. Bunu yapmış mı yapmamış mı
bilmiyordum. Fakat bunun gibi yapanların mevcut olduğunu söylüyorlar. Maddi bir vesika yoktur.
Diğer meseleye gelince: Cemal ve Refet Beyler meselesi. Bu zevat hakikaten 5-6 aydan beri bütün gay-
retiyle geceli gündüzlü gayret ederek, fedakârlık ederek kendilerine tevdi edilen vazifeyi ve verilen parayı
sarf ettiler ve istenilen malzemeyi getirdiler ve bugün en son kafilesi İskenderun’a çıkmıştır. Alabildiğimiz
en ziyade muhtaç olduğumuz malzemedir. Onlar da trenle cepheye geliyor. Habib Beyler yaptığı iş başka.
Bu Cemal Bey’in yaptığı iş başkadır.
(Salih Efendi takririnin... An asıl İzmirli İlaâhir fıkrası okundu).
KÂZIM PAŞA (Devamla) — İkamei dava etmek için elimizde vesika olmak lazımdır. Öyle vesika yok-
tur. Ben bunu hukukşinas arkadaşlarımıza sordum. Dedim ki, böyle bir şey yaparsak bu hususta tahakkü-
mat edebilir miyiz diye sorduk.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Paşam 30 bin lirayı aldınız mı?
– 667 –
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Aldık.

SALİH EFENDİ (Erzurum) — Ben hıyaneti vataniyeyi ispat edeceğim.
(Salih Efendi’nin takririnden okudu.)
KÂZIM PAŞA (Devamla) — O mehakime aittir. O orada halledilir. (Dört tahtelbahir iki nakliye gemi-
sini...)
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim, arz ettiğim gibi bize her gün işte nakliye gemisi, tahtelbahir
getirelim diyorlar. Fakat iki nakliye gemisi için hazır paramız olsa gemiden daha mübrem ihtiyaçlarımız
vardır. Buraya veremeyiz. 4 Tahtelbahir... Bunlardan daha mübrem ihtiyaçlarımız da vardır. Müteaddit
teklifler var. Bunların hepsini dinleriz. Bilhassa içinden şeraiti maliyeye nâfi teklifler varsa, yani 6 ay sonra
parayı almak şartıyla öyle faydalı şeraiti maliyeyi tercih ediyoruz. Çünkü masraf bir 2 aya girince yetişmi-
yor. Bu teklifler de onlardan birisi. 4 Tahtelbahir elimizde olsa iyidir ve ucuz alsak iyidir. Gayet ucuz almak
mümkün olsaydı bu epeyce bir para ediyor. Bize bedava tahtelbahir getirmeyi ve orada hizmet etmeyi de
teklif eden vardır ve biz dedik ki, hemen gel. Senin maaşını veririz ve o adam geleceğim diye yazıyor. Daha
böyle birtakım teklifler de vardır. Sonra silah, cephane, mühimmatı harbiye umumi bir şeydir. Bizim bu-
gün cephaneye hamdolsun hiç ihtiyacımız yoktur. Sonra daha birçok şeylere de ihtiyacımız yoktur. Böyle
umumi şeyler için hafif şerait teklif eden bir zat kendisi ihtimal İzmit’i söylemiş, İzmit’te Mevki kumanda-
nı, kendisine vaki olan müracaatı dinler ve bize yazar. Bu adam, der ki ya bu şüphelidir veyahut hakikaten
iş yapacak gibidir der. Ondan sonra İstanbul’dan biz tahkik ederiz. Bu adam, kiminle görüşüyor bu adam
bu işi yapabilir mi, yapamaz mı? Bu ariz ve amik tetkikattan sonra, yine işimize gelirse ve şerait hoşumuza
giderse o vakit gönder bir adam deriz. Konturata akdedelim. O suretle bu zatın da İzmit’teki mevki ku-
mandanına teklifatını mufassalan dermeyan etmek için haber gönderilmiş olması bu sebepten dolayıdır.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Acaba Paşa Hazretleri, bu tahtelbahirler vaktiyle müracaatı zamanında
gelseydi Samsun vukuatı olabilir mi idi?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim, malumu âliniz tahtelbahirler bir sahili temamiyle muhafaza
etmez. Düşman donanmasına karşı gider batırır. Fakat düşman donanması tahtelbahrin orada olduğu-
nu bilirse onu hemen topa tutar ve tahrip eder. Bu sahillerimizi 4 tahtelbahir ile muhafaza edeceğimize
kanaatimiz olsa hemen bütün masarife tercihen onu yaparız. O vakit en mübrem ihtiyaç bu olur. Meselâ
biz sahillerimizi muhafazası için yeni tedabir ittihaz ediyoruz. Bize tahtelbahir teklif eden var. Biz de gelin
demişizdir. Sonra faraza sahillere gelen düşman gemilerine tecavüz ediyor. Halbuki biz zarar görmeyecek
diğer vesaiti temine çalışıyoruz. Nitekim, geçenlerde bir iki tayyaremiz Karadeniz’de düşman donanma-
sına gidip bir iki bomba attılar. Ve zarar verdiler. O daha faydalı geliyor. Yoksa 4 tahtelbahir değil 10 tane
lazımdır. Yani bize zararı olmaz. Yalnız ortada para ve iktisat meselesi vardır.
SALİH FFENDİ (Erzurum) — Yalnız temenni ederim ki, bulgur palasın malına vazıyed etmememizi...
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim; arkadaşlarımızın bazı sualleri vardı. İşte arkadaşlarımıza ve-
receğim cevaplar arasında birisi de bu idi. Ziya Hurşit Beyefendi’nin beyanatı ki.. aittir. Yani arz ettiğim
umumi izahatım da mevcuttur. Ayrıca cevap arzına ihtiyaç kalmıyor zannederim. Ziya Hurşit Beyefendi,
mütevazın kuvvetlerden de bunları tevhit etmekle daha az uzuv ve daha büyük cüz’ü tamlar vücuda getir-
mek mümkün müdür, değil midir diye sual buyurdular. Ona umumi izahatım meyanında cevap verdim.
Dursun Beyefendi’nin bazı beyanatı vardır. Bu beyanatında Muvazenei Maliye Encümeni Müdafaai
Milliye bütçesini tevzin ettiği esnada, birincisinde 102 milyon, ikinci defasında 54 milyon olarak tevzin
ediyor. Bu kadar farktan mütehayyir olduklarını gördüm. Bunu zaten arz etmiştim ki Müdafaai Milliye,
kanunlarımızın istinat ettiği teşkilâtı esasiyeyi nazarı dikkate alarak kadroyu dolduracağına göre, bir bütçe
yapmıştır ki, o vakit bugünkü 54 milyona 102 milyonluk olabiliyor. Binbaşı, Kaymakam, efrat ilâve ettiler.
Kaymakam ilan ettiler. Efrat ilave ettiler. Yani mevcut kanunların istinad ettiği kadro miktarlarını tespit
etmiştir. Bu mübayenet bundan dolayıdır. Muvazenei Maliye Encümeni ve tetkik heyeti bunu bırakmıştır.
Yalnız mevcut üzerinde miktarları tespit etmiştir. Sebebi budur.
– 668 –
Sonra Dursun Beyefendi develerden buyurdular. Bu develer hakkında şimdiye kadar topladığımız ma-
lumatı arz edeyim. Amasya’dan, Samsun’dan devairi aidesinden hatıra olarak bu kadar bir malumat ala-
bildik. Mamafih Amasya’ya ve Samsun’a yazılan telgraflara daha cevap gelmemiştir. Yalnız bizim dairede
mevcut olan ve bu develer hakkında geçmiş olan kuyudat ve muameleleri arz ediyorum.
Oradan gelecek cevap Heyeti Celilenizi daha ziyade tatmin edecek vaziyet de ise onu da arz ederim.
(Amasya İstiklâl Mahkemesince...) (Develer hakkındaki notlarını okudu).
Efendim; şimdi anlaşıldığına göre Aleksandros’a ait 82 deve varmış. Bu 82 devreye Hükûmet vazıyed
etmiş, ciheti askeriye değil, Amasya İstiklâl Mahkemesi 13 Kânunusani 1337 tarih ve 967 numaralı telgraf
üzerine bunları serbest bırakmış. Bunu Müdafaai Milliyeye bildiren Çorum mutasarrıfıdır. Buradan, yani
Müdafaai Milliyeden Çorum mutasarrıfına sormuşlar. Orada deve var, cepheye göndermek istiyoruz. De-
miş ki burada vardır. Bu 18 Şubat 1337 de İstiklâl Mahkemesince serbest bırakılmıştır. Bizce cereyan eden
muamele budur. İhtimal orada bulunan arkadaşlarımız bu hususta daha fazla malumat verirler. Sonra
cephe hayvan istemiş, demiş ki bize deve, at, araba verin; vesaire nakliye vesaiti gönderin demiş. Bu hayvan
ihtiyacı üzerine...
HASAN BEY (Trabzon) — Acaba mahkeme tarafından Hıyaneti Vataniye ile idam edilen Aleksand-
ros’ya bu develerin ait olmadığını bittahkik anlayarak sahibi aslisine iade şeklinde mi olmuştur, yoksa
Aleksandros’ya ait olduğu sabit olduğu halde Amasya İstiklal Mahkemesi bu develeri serbest mi bırakıyor?
Müphem kalıyor tenvir edilsin.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Müsaade buyurun, bunu bize mutasarrıf yazıyor ve öyle anlaşılıyor ki
mahalli mutasarrıfı bu işe vazıülyeddir ve İstiklâl Mahkememle aralarında bir işar ve istişare olmuştur ki
bize ya bunları serbest bırakın veyahut vazıyed edin diyor. Bizim dairenin muttali olduğu mesele budur.
Sebebi; bu deve ve vesaiti nakliye istenildiği zaman oranın mutasarrıfının bize yazdığı bir tezkeresi üzerine
bir telgrafta, emir buyurduğunuz 82 deveyi serbest bıraktım diyor.
BİR MEBUS BEY — Neresi yazmış?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Amasya İstiklâl Mahkemesi Reisi... İhtimal ora mebusları bu hususta
daha fazla izahat verirler ve tenvir ederler. (Aleksandro’ya ait.) (Develer hakkında okudu.)
Bizim bundan hiçbir malumatımız yoktur. İstiklâl Mahkemesi develeri teslim ediniz diyor ve develer
teslim ediliyor. Hükûmeti mahalliye zaten vesaiti nakliyeye vazıyed etmez. Ciheti askeriye de vazıyed et-
mez. Emvali metrukeye, bu mülkiye yedile olur (Develer hakkında okudu.) (Cephe.)
Şimdi burada 76’ya indi. Çorum İstiklâl Mahkemesi bu develeri sahipsiz olarak gösteriyor. Bir defa
İstiklâl Mahkemesi bunları sahibine iade edin demiş. Ondan sonra, müruru zamanla Çorum menzil mü-
fettişi bu develerin sahipsiz anlamış. İhtimal o zaman idam mı edilmiş bilmiyorum. Aleksandros’a ait 76
deve imiş ve eşkâl defterlerde celbedilmiş ve cepheye sevk edilmiş. Yani oradan Aleksandras’a ait gelen
develerden gelen develer, eşkal defterlerde beraber buraya gelmiş ve buradan cepheye sevk edilmiştir (Kaç
deve sesleri) 76 deveden elli dokuz deveye vazıyed edilmiş olduğunu bildiriyor.
MUSTAFA BEY (Dersim) — Yüz küsur devedir paşam.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bizim dairede mevcut kuyudatta 82 deve diye bir macerası vardır. Fakat
Müdafaai Milliye Vekâletinden hiçbir muamele geçmemiş ve şimdi buradaki arkadaşların beyanatı üzeri-
ne Amasya Mutasarrıfına ve Samsun hat kumandanına yazdım, ki bu Arif yedindeki develeri kendisi mi
almıştır ve kaç devesi vardır ve ne zaman ve ne suretle tedarik etmiştir? Bunu tahkik edin ve bana bildirin
dedim. Bunun cevabını daha almadım. Bu cevap alınınca Heyeti Âliyeniz daha ziyade tenevvür eder ve bir
netice hasıl olur. Yalnız mevcut olan kuyudat, Müdafaai Milliyeden geçen muamelat budur. Yani bu deve-
ler hakkında mevcut olan malumat budur. Bu tabii kâfi değildir. Hatta beni de tenvir etmemiştir. (Emin
Bey Canik’e hitaben) Yalnız Amasya İstiklâl Mahkemesine ait olan kısım için zatı âliniz heyeti celileyi ten-
vir buyurun. Şimdilik kâfidir. Neticei tahkikat tabii tezahür edecektir. Bizde mevcut olan malumat budur.
– 669 –
REİS — Efendim, zati âliniz bu hususta izahat vermek istiyorsunuz. Aynı zamanda İhsan Bey de izahat
vermek işitiyor ve sözleriniz de vardır. Fakat Paşa Hazretleri izahatlarını ikmal etsinler de ondan sonra mı
söylersiniz, yoksa... (Şimdi izahat versin sadaları)
EMİN BEY (Canik) — Şimdi söyleyeyim efendim. Paşa Hazretleri henüz makamı âliniz bu meseleye
vakıf olmamıştır. Bu meselede Aleksandros tevkil edildiği vakitte... (İşitilmiyor, kürsüye çık sesleri)
REİS — Efendim. Paşa Hazretleri daha sözlerini ikmal etmediler. Bilahare İhsan Bey’le ikiniz izahatı-
nızı söylersiniz.
HASAN BEY (Trabzon) — Reis Bey, mesele daha hallolmadı. Paşa Hazretleri bu husustaki malumatın
kendilerini dahi tenvir etmediğini buyurdular. Bitmeyen mesele için söylemeye hacet yoktur.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Pek İyi efendim, öyle ise izahatlarından sonra
söyleyeyim.
EMİN BEY (Canik) (Devamla) — Şimdi efendim, bu Aleksandros tevkif edildiği zaman (işitilmiyor,
yüksek söyleyin sadaları) Aleksandros Pontus meselesinden dolayı tevkif edilmişti. Tahkikat başladı. Bu
esnada Çorum mutasarrıfından, mahkemeniz tarafından tevkif edilen Aleksandros’a ait develer vardır.
Ne yapalım dediler? Bittabi mahkeme serbestsin, dedi. Yani bu adam hakkında mahkemenin bir hükmü
yoktur ve develere dair de bir dava yoktur. Develer hakkında mahkemenin alakası yoktur. Serbesttir de-
dik. Adamın vekili varsa istediği muameleyi yapsın. Develer hakkında mahkemenin noktai nazarı yoktur,
istediğini yapsın serbesttir, demiştik. Ondan sonra mahkeme muhakemesini yapmıştır. Gerek bu adamın
gerekse İstanbul’da elyevm firaren bulunan biraderinin idamına mahkememiz karar vermiştir. Mahkeme
ittihaz ettiği bir karar vardır ki vicahi kararlarında müsadere kararı vermemiştir. Yalnız gıyabi kararlarında
hem idam kararı vermiştir, hem de bütün emval ve emlakinin müsaderesi kararını vermiştir. Demek olu-
yor ki biraderi hakkındaki karar üzerine biraderi ile müşterek olan bu develer mahkemenin kararı altına
girmiştir. Paşa Hazretleri henüz daha -çünkü bendeniz Hüseyin Bey’le temas etlim. O da- böyle kararınız
yoktur zannındadır. Mahkemenin kararını vermiyor. Mahkeme bu kararını biraderi ve dolayısıyla develer
hakkında bu kararını verdikten sonra, biliyor ki bilcümle emval ve eşyası satılıyor ve bunlar beytülmalin-
dir. Develer de nakliyat da istihdam olunuyor. Halbuki bilahire Dursun Bey’in söylediklerine nazaran bu
develer Arif Bey namında bir zatin eline geçmiş. Halbuki bendeniz burada itiraz etmiştim. Çünkü mesele-
nin şekli arz ettiğim gibidir. Buyurdukları emir daha mahkeme kararını vermeden Çorum mutasarrıfının
bunları sorması üzerine verilen emirdir. Fakat mahkeme kararını verdikten sonra dairei aidesini bunlarla
alakadar farz ediyordu. Fakat alakadar olmadıklarını şimdi anlıyoruz ve bunlar temamiyle Beytülmale
aittir. (Bu develer ne kadardır sesleri)
EMİN BEY (Devamla) — Ne kadar olduklarını kati olarak bilmiyoruz. 160 diyorlar, 180 diyorlar, 200
diyorlar.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Mutasarrıfın yazdığı 82 dir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bilahare Çorum mutasarrıflığında tahkikat yapılmış mıdır? So-
ruyorum.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet yapılmıştır.
HASAN BEY (Trabzon) — Mesele şimdi anlaşılmıştır. Develer kablelcürm Arif Bey’in eline geçmiştir.
Hükümden sonra develerin Arif Bey’in elinde olduğu ve onun malı zannedildiği için Aleksandras ve bira-
derine ait emval ve müsaderesi lazım gelen eşyadan addedilmeyerek Arif Bey’in elinde kalıyor ve Arif Bey
de bunun üzerine bu develer üzerine su içmiş oluyor.
EMİN BEY (Canik) — Tabiidir efendim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim, bunlardan 3 tanesi gelmiş ve cepheye gitmiştir.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Muhterem efendiler; Birkaç gün evvelki cereyan eden Bir celsei hafi-
yede bu deve meselesi mevzubahs olmuştu (İşitilmiyor sesleri). Efendim bu deve meselesi birkaç gün evvelki
– 670 –
cereyan eden bir celsei hafiyede mevzubahis olmuştur.27 O zaman bir refiki muhterememiz -ki ifadesinin
yanlış tetkikat üzerine olduğu bugün tezahür ediyor- Arif Arslan namında bir zat Ankara İstiklâl Mahke-
mesine iki defa çağrılmış, burada görüşülmüş. Anlaşılmış, uyuşulmuş, sonra Çorum’a bir telgraf çekilmiş,
Denmiş ki; Aleksandros namında bir adamın develeri vardır. Bu develeri Arif Arslan’a teslim edin denmiş
ve teslim edilmiş. Bu halde vakayı unutamazsınız. Zira bendenizden ziyade heyeti celilenizi bu mesele
teheyyüce düşürmüştür çünkü bir arkadaşınızın imalı sözler sarfından bendeniz ziyade sizlerin müte-
essir olacağınız tabiidir. Bunun üzerine ilk lâzım gelen müdafaada bulunduktan sonra, ilk işimiz Çorum
Mutasarrıfı sabıkına bir telgraf çekmek oldu. Dedikki, size bir şifre gelmiş bu şifrede Aleksandros’a aite
develer Arif Bey’e teslim edilsin denmiş. Böyle bir şifre size geldi mi? Ve geldi ise hangi makamdan gel-
miştir? Ve tarihi, metni nedir? Bildiriniz diye bir telgraf çek dik. Bu telgrafı şimdi aradım, fakat üzerimde
bulamadım. Fakat methi hatırımdadır. Cevabını da bazı arkadaşlarla beraber okuduk. Mutasarrıf diyor ki;
Aleksandros namında Amasya İstiklal Mahkemesi tarafından idama mahkûm edilen ve emvaline haciz
vaz edilen -yani burada Emin Beyefendi’yi bir noktada tenvir etmek istiyorum ki Mutasarrıf Bey’den gelen
telgrafta deniliyor ki nidama mahkûm edilen ve emvaline haciz vaz edilen Aleksandros’a ait burada deve
bulunduğunu bize ihbar ettiler diyor. Bunun üzerine biz de mahkemei müşarünileyha ile uzun uzadıya
muhaberemiz cereyan etti diyor. Telgrafın metnine göre hükümden sonra haber almışlar ve ondan sonra
haber göndermişler.
EMİN BEY (Canik) — Hayır, hayır.
İHSAN BEY (Devamla) — Telgrafın metnini zâtı âliniz de okudunuz ya.
EMİN BEY (Canik) — Okudum, amma metin böyle değildir.
İHSAN BEY (Devamla) — Metni aradım. Fakat yanımda bulamadım. Ama, benim hatırımda kalan
budur.
Sonra heyeti celilenize arz ederim. Bu herhalde tahkik edilecek bir meseledir. Sonra, uzun uzadıya
yapılan muhabere neticesinde mahkemei müşarünileyha develerle alakası olmadığını bildirdi ve biz de de-
veleri serbest bıraktık. Arif Arslan namında bir adamın ne ismi sebketmiş ve ne de ismi bizce malumdur,
diyor. Sonra bir tarihle Müdafaai Milliye Vekâletinden bir şifre aldık, diyor. Bu şifrede bu develer Müdafaai
Milliyeden soruluyor. 150 deve midir, yüzü mütecaviz yüz elliye yakın deve maslup ve mahkûm Aleksand-
ros’a ait iken Arif Arslan namında birisi tarafından vazıyed edilmiş. Bu muamele nasıl cereyan etmiştir
bize bunu bildirin diye bir şifre ile Müdafaai Milliye Vekâleti soruyor ve bu Müdafaai Milliye Vekâletinin
şifresine biz de berveçhi maruz cevap verdik diyor. Yani size verdiğimiz cevap gibi. 48 deve idi. Amasya
İstiklâl Mahkemesine bildirdik. Mahkeme ile vuku bulan muhabere neticesinde mahkemenin develerle
alakası olmadığını anladık ve serbest bıraktıklarını anladık, dedik.
BİR MEBUS BEY — 48 mi dediniz?
İHSAN BEY (Devamla) — Ya 48 veyahut 28 dir. Yani bunu arzdan maksadım, bir kerre daha Ankara
İstiklâl Mahkemesinin bu develerle alakadar olmadığını heyeti celilenize arz etmektir.
REİS — Efendim anlaşılıyor ki bu develer hakkında... (Mustafa Bey izahat versin sadaları)
MUSTAFA BEY (Dersim) — Beyler esasen Aleksandros’un işlerine bakan Arif Arslan’dır ve onunla da
gece gündüz oturan yine budur ve şimdi de defterleri yoklayınız, Aleksandros’un kendi malı olarak 10-15
bin liralık malı vardır. Hatta bu develer... Bu develer Alacada Dere fabrika zade Ateş Oğlunun develeridir
ve bunların takımlarına da ahali 2 000 liraya kadar taliptir. Bunlar nerededir, nereye gitmiş? Bendeniz
burada ihbar ettim. Merkez ordusu kumandanına da ihbar ettim. Hatta bu ihbar üzerine merkez ordusu
develeri alıp kaçtığından dolayı gerek mahkeme ve gerek ordu mahkûm ederek bir zabiti tardetti. Deve-
lerden yalnız 52’si Çorum’a geliyor. Burası emir veriyor, amma Müdafaai Milliye develerin Aleksandros’un
veya başkasının olduğunu bilmiyor. Menzil müfettişliğine emir veriyor, ki oradaki cephaneleri behemehal
ilk vasıta ile gönderiniz. Menzil müfettişi de 52 deveyi buraya gönderiyor. Develer de buradan cepheye
gidiyor. Develerin üst tarafı da bugün Arif Arslan Bey’in nezdindedir. İsterseniz Paşa Hazretleri vaziyeti
– 671 –
etsin. Bendeniz Aleksandros’un devecilerini getireyim. Bu develer nerede kalmıştır. Hükûmette mi kalmış,
ihtimal o zaman başkaları mı kaçırdı? O zaman develer sahipsiz kaldı ve yahut uçmuş mu? Torbaya mı
girmiş? Ne olursa olsun. Onun için devecilerini getirtelim. Kaç deve cepheye gitmiştir ve on sekiz deve bu-
raya gelmiş uyuz olmuş ölmüştür. O öyle gitmiştir. Üst tarafı da alan adamın yanında kalmıştır. Bendeniz
Paşa Hazretlerine devecilerin isimlerini vereyim, tahkikat yapsınlar, mesele hallolsun.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey müsaade buyurulur mu? Bu mesele de gayet mühim bir şey
arz edeceğim. Bu develer için bundan iki ay evvel 6 bin lira nakliye için bu Arif Arslan’a bir para veriliyor.
O halde demek ki, bu para da aharın devesini işlettiği için Hükûmeti dolandırarak para veriliyor. Bu adam
ahar bir adamın hem devesine vazıyed ediyor hem de hükûmeti dolandırıyor.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim; Mustafa Bey’in verdiği izahata göre,
ciheti askeriyenin, muttali olduğu halde kendisine Hükûmet tarafından tabi ücreti nakliye veriliyor. Doğ-
rudan doğruya biz bir şey almıyoruz. Hükûmetin gönderdiği develeri biz alıyoruz. Şimdi bu Arif Arslan’a
ait olup ciheti askeriyenin elinde para ile çalışan bazı develer varmış ve bu develerin -arkadaşlarımızın ri-
vayetine göre- beytülmale ait olması lazım gelirmiş. Acaba bu develer kanunen eytama mı aittir, yoksa yine
Arif Arslan’ın mıdır? Bunu burada tefrik etmek mümkün değildir. Ben mahalline mutasarrıfa yazdım. Bu
Arif Arslan’ın elindeki develer kimindir ve eline ne suretle gelmiş olduğunu sordum. Tabii neticeyi alınca
kendim tetkik edeceğim. Hukuk müşavirliğine evrakı verip tetkik ettireceğiz.
RIFAT BEY (Kayseri) — Hukuk müşavirine lüzum yoktur. Emir vereceksiniz. Hırsız, bu herif. Sâriktir,
bu herif. Emir verin gelsin bu adam.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bu işe vakıf olan, muttali olan arkadaşlarımız malumatlarını beyan eder-
ler. Kanunen, hukuken bu adamın elinden develer alınmak iktiza ederse develer alınır. O develer bizimdir,
alın derseniz. Derhal alınırsa, kendi kendinize ne suretle aldınız diye arkadaşlar hakkıyla muaheze ederler.
Eğer bu işin burada hal ve tespiti arzu olunuyorsa şimdi hüküm verin. Şimdi karar verin, şimdi mutasarrıfa
telgraf yazayım ve maalmemnuniye getireyim.
OSMAN BEY (Kayseri) — Develerle beraber gelsin.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Burada böyle mesailin halli mümkün değildir.
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Bu adam çalmakta gayet usta bir adam.
OSMAN BEY (Kayseri) — Bu adam şimdiye kadar 30-40 bin lira para almıştır, buna meydan verme-
mek lazımdır.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Tahkik ederiz, ona göre muamele yaparız. Şüp-
hesiz ben arzu eder miyim ki bize ait olan deveyi para ile çalıştırsın? Nasıl olur? Muameleye göre cezasını
veririz. Müsaade ederseniz efendim, cevaplarıma devam edeyim. (Devam sesleri) Oradan gelecek cevap
üzerine Meclisi Âliye yine netice hakkında malumat arz edeceğim.
OSMAN BEY (Kayseri) — Deve meselesi hallolmamıştır.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bu bizim ise, tabi bizim develer.
OSMAN BEY (Kayseri) — 10 bin 15 bin liralık malı vardır. Paşa Hazretleri.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim, Dursun Beyefendi’nin bu deve meselesinden gayri buyurduk-
ları bir keyfiyet vardır. Ordunun şimdiye kadar bir faidei ameliye temin etmemiş olduğunu beyan ettiler.
Bunun üzerinde fazla söz zail olur. Bendeniz zannediyorum ki. Ordumuz faidei ameliye temin etmiştir.
Eğer bundan maksatları düşmanı almaksa inşallah bu da yakında olur. Fakat faidei ameliye -ki düşmanı
da durdurmak bir faidei ameliyedir- düşmanın karşısında bulunmak ve onun önünde görünmek bir faidei
ameliyedir.
Mazhar Bey’in beyanatı da sureti umumiyede bazı teşkilatın lağvına ve bazısının azaltılmasına taalluk
ediyor. Bunun hakkında evvelce arz ettiğim gibi, azalttık. Sureti umumiyede lâğv hususundaki noktai na-
zarımı da arz ettim. Yalnız Adana’da müteaddit mubayaa komisyonlarının ve diğer mahallerde müteaddit
teşkilatın bulunduklarını söylediler. Mubayaa komisyonları Mersin’de falan kalmamıştır. Kamilen lağve-
– 672 –
dilmiştir. Mevki kumandanlıkları, havali kumandanlıkları kamilen lağvedilmiştir. Yalnız Adana havali ku-
mandanlığı mevcuttur ve karargâhı da geçen gün arz ettiğim gibi 6 zabitten ibarettir. Erkânı Harbiyesi de
falan da alınmıştır. Mubayaa komisyonları yalnız merkezde temerküz ettirilmiştir ve merkezin erzak mu-
bayaası için de daha salim olmak ve daha ucuz alabilmek için Levazım dairesinin değil, doğrudan doğruya
Valinin tahtı riyasetinde Maliye Vekâletinden, İktisat Vekâletinden ve Levazımdan birer zat olmak üzere,
bir komisyon teşkil ettik ve bu komisyon yapacağı mübayaatta daha ucuz alabileceği ve bu mubayaatın
daha nâfi olabileceği tasavvur edilmiştir. Memleket dahilinde, malumu âlileri olduğu veçhile, memurini
mülkiyenin tahtı riyasetinde teşkil edilmiştir. Hatta memleketlerini tanıyan bazı arkadaşlarımız da bunları
teftiş etsin. Fevkalade bir gadirlik yapılmasın diye kendilerine rica edilmiştir. Bu suretle biz askeri teşkilât
ile yapılan şeyleri zabitandan tasarruf etmek mübayaattan tasarruf etmek için ve bu maksatla hemen ço-
ğunu lağvedip bunları muhtelif komisyonlar vasıtasıyla tedarike çalışıyoruz.
Müteahhitlik meselesi, ki Durak Beyefendi’nin suallerine cevap esnasında arz edeceğim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mazhar Bey’in bahsettiği Söke meselesi de mühimdir.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Söke meselesi de vardır. Müteahhit meselesi vardı.
Mazhar Beyefendi zeytinyağlarının orada külliyetli miktarda bulunduğundan bahis buyurdular. Filha-
kika Zeytin yağları vardır. Bu Zeytin yağları hakkında tarihini hatırlamıyorum. Fakat burada kaydı vardır.
Bir hayli zaman evvel ve hatta ben daha Müdafaai Milliye Vekâletine geldiğim ilk sıralarında, ilk anlarında
külliyetli miktarda zeytinyağı mevcut olduğunu ve bunu maliyeye devredip satalım demiştik ve maliyeye
devredildi. Fakat mahallinden alacak zuhur etmedi zannediyorum ve müsait fiat da verilmedi. Bunun için
Maliye bunları satamadı. Bundan biz cebhe için 100 bin kilo aldıktan sonra, 10 bin kilo daha istedik. Onu
da cepheye alıp sevk etmiştir. Elyevm orada mevcut yağlar ciheti maleyenin elinde ve satılmaya arz edilen
bir maldır.
DOKTOR MAZHAR BEY (Aydın) — Zehair de vardır.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet Zehair de vardır. Zehair de aynı şekilde, vesaiti nakliye gayet az
bulunduğu için, Konya’dan 6, 5 kuruşa mal olan buğday o bize cepheye o cihetteki buğday 10-15 kuruşa
mal olur. Onun için ondan müstağniyiz. Memleket dahilinde zehaire miktarı az ve pahalı olduğu için onu
büsbütün elden çıkarmayalım, yalnız Konya menabinden iaşe edelim. Sonra büsbütün kıtlık derecesine
maruz kalacağımızı düşündük. Bunları sırf bu noktai nazardan Maliyeye devredip sattırmayı muvafık gör-
medik. Sahile indiriyoruz ve sahilde daha fazla mal olduğu halde hasat mahsulü alınıncaya kadar sahile
indirip fiatlı...
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Bunların sevki için neye emir verilmiştir? Hükûmet bundan haberdar
idi.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Şimdi Söke’nin ve Kuşadası’nın İtalyanlar tarafından tahliye edileceğini,
ki bu mesele Müdafaai Milliye Vekâletine aittir. Tabii Heyeti Vekileye dahiliz. Hariciye Vekâleti bu hususta
cereyan eden muhaberata daha ziyade vakıftır. O mahallerin tahliye edileceklerini ve bize cemiyle olmak
üzere, yani topraklarımızda gözleri olmadığını ve oradan çekileceğini Celâlettin Bey vasıtasıyla Heyeti
Vekileye bildirmişlerdi. İtalyanlar yazmamış idi. Bu meselenin esaslı olduğunu anlamağa vakit kalmadan
ve mamafih o esnada tahliye edileceği düşünülerek tedabir ittihazı Erkânı Harbiyei Umumiyece tevessül
etmesi için cepheye emir verilmişti. Erkânı Harbiyece de bize yarayacak olan şeylerin nakilleri için...
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Yalnız zabitan ailelerinin nakilleri için emir verilmişti Paşa Hazretleri.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet, zabıtan aileleri ve ahali ailesi ve orada duramayanların hepsi şüphe-
siz giderler ve elbette ki ailelerin tehlikede olan ailelerin tercihan nakli de zaruridir.
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Bundan maksadım işgalin vuku bulacağını ve tehlikenin hissedilmiş
olduğunu hatırlatmak lazımdı.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Hatta benim ailem de Kuşadası’nda idi. Ben aileme geliniz demedim.
Ailem Yunanlılar gelmezden iki gün evvel çıktılar ve ben o zamana kadar kendilerine bir şey yazmadım
– 673 –
ve düşündüm ki bu bir aksülamel hasıl ederek bir heyecan tevlid etmesin. Validem ve pederim tehlikeyi
görünce çıkarlar dedim ve nitekim, hamdolsun, öyle olmuştur. Bu esnada tahliyeyi Erkânı Harbiyenin ha-
ber aldığı zaman mümkün olduğu kadar nakledilebilecek şeyler nakledildi. Edilemeyenler maatteessüf...
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Hiçbir şey nakledilemedi. Hatta bir iğne bile.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Sonra...
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Oradaki levazım orduya sarf edilemez mi idi?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim nakliyat müşküldü. (Maliye sataydı sadaları) Tabii ve şüphesiz
maliye de satamamıştır.
Sonra Müecceliydi Askeriye Vergisi Kanunu’nun hüsnü tatbik edilmediğinden bahis buyuruldu. Müec-
celiyeti Askeriye Vergisinin ziraatçılar hakkındaki kısmı...
Filhakika bu kanunda anlaşılmayan bir cihet vardı ve bunu bendeniz daha iki ay evvel Meclisi Âliye
tefsir için arz etmiştim. Çünkü birçok halk birçok arazi ektikleri halde bize müracaat ediyorlar ve biz
ekiyoruz, fakat bizi tecili etmiyorsunuz diyorlardı. Filhakika bunların tecili lâzımdır. Fakat bir taraftan da
bazıları kendisinin hiç arazisi, zahiresi olmadığı ve çalışmadığı halde vasi arazisi olanlara müracaat ede-
rek, beni askerlikten kurtar diye üzerine 200 dönüm kaydettiriyordu. Bendeniz bu suretle tevellüt edecek
zararları düşündüm ve bu mesuliyetin derecesini nazarı dikkate aldım ve bu hale bu mesuliyetin yüküne
doğrusu tahammül edemedim. Çünkü, yarın bu adamın ziraatı yoktur. Nasıl oldu da tecil edildi diyecek-
ler. Onun için daha evvel Meclisi Âliye müracaat ederek dedim ki Meclisi Âli bu noktayı tefsir etsin. Bu
tecil araziye sahip olana mı aittir? Yoksa araziyi zeredene mi aittir? Bu tefsir Meclisi Âlide bir buçuk aydan
beri duruyor. Hatta bazı arkadaşlarımdan da bunun bir an evvel çıkarılmasını rica ettim. Tabii bu meseleyi
Meclisi Âli acele olarak müzakere eder ve çıkarırsa mesele de çabuk hallolur.
YASİN BEY (Gaziantep) — Paşa Hazretleri, ahzı askerler bu müecceliyet için efradı mezuneyi kabul et-
miyorlar. Kıtaat firarisini değil, bakaya kalmışları da kabul etmiyor. Şu hâlde bundan 1296 tevellütlüler mi
istifade edecek? Meselâ 1305’li, 1306’lı ve 1310’lu efrattan 200 dönümü olanlar müracaat ediyor ve şeraiti
teciliyeyi haiz olduğu halde terhis edilmiyor.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Firari olmazsa onları kabul eder.
YASİN BEY (Gaziantep) — Etmiyor Faşa Hazretleri ve etmemiştir.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — O zaman 200 dönümü olan herkes kurtulur.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) Burada bir sual soracağım: Bu tefsiri taşraya siz mi gönderdiniz? Bu me-
sele hakkında etraftan almış olduğum haber; 200 dönüm arazi zereden kimseler için müecceliyet varmış
ve siz buradan bir emir vermişsiniz, ki kanun varken, araziye bâtapu mutasarrıf olanlar müecceldir diye.
Bunun aslı var mıdır? Çünkü kanunda tapu kaydı yoktur. Fakat arazinin derecesini bilmek lâzımdır.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bu mesele Ziraat Encümeninde Müdafaai Milliye Encümeni ile beraber
görüşüldü ve yine bir karara raptedilemedi ve mesele Meclisi Âlidedir. Biz de bu cihetin Meclisi Âliden
tefsirini istedik. Müecceliyeti askeriye vergisi kanunundaki 200 dönümü 200 dönüm eken müeccel bulu-
nuyor diye düşünerek o suretle kabul ettik ve kanunu yaparken hepimiz bulunduk ve ben de onu o ciheti
tercih etmeği arzu ederdim.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Sualim o değil, tefsiri siz mi verdiniz?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — 200 dönüm eken ister malı olsun ister olmasın müecceliyet kanunundaki
bu meseleyi tefsir etmek lâzım gelir.
Sonra Mazhar Bey’in beyanatları arasında İbranosyan’a ait bir Turan vapuru meselesi var. Mazhar Bey
bu vapur işine içindeki adamlar şunu yapmış, bunu yapmış diyorlar. Bu İbranosyanlara ait Turan vapuru
bizim sahilimize geldiği zaman liman reisi tarafından tutuluyor. Maliye Vekâleti hu maleyenindir diyor,
emvali metrukenindir diyor. Vekilleri de müracaat ediyor ve diyorlar ki bu bizim hakkımızdır, hukuku
veresedendir ve sairedir. -Şudur budur. Daha birtakım sahihler de zuhur etmiş. Neticede meseleyi Şeriye
– 674 –
Vekâletine tevdi havale ve etmişler. Bizdeki son kayıt- şimdi hala bu vapur Şeriye vekâleti emrindedir. Yani
duran vapurunu sahillerimize geldiği zaman ilk defa zaptetmişiz ve ondan sonra Maliyeye devredilmiş.
DR. MAZHAR BEY (Aydın) — Maliyeye devredilinceye kadar bir sene geçti.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bu muamelenin tarihleri falan da vardır. Arzu buyurulursa arz ederim.
Sonra bu vapurun kapıları falan da satılmış imiş. Bu vapur elan harap bir halde iskelede, sahil de duruyor
ve onun adamları da vapurun şusunu busunu alıp alıp satıyorlar.
Durak Beyefendi’nin beyanatlarına cevap verirken; yine sureti umumiyede diğer arkadaşlarımızın teş-
kilat hakkındaki suallerine verdiğim cevabı tekrar etmek lâzım gelir. Yalnız bu ciheti uzun uzadıya arz
etmeyeceğim. Şu kadar söyleyeyim ki; teşkilatı umumiyenin böyle birdenbire makineyi bozacak ve durdu-
racak bir şekilde tenkisi doğru olmadığı kanaatindeyim.
Şark cephesinin lüzumsuzluğundan bahis buyurdular. Bendeniz Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Ve-
kili sıfatıyla arz ediyorum ki halen Şark cephesi yeniden teşkil edilmiş değildir. Eskiden esasen bu teşkilat
mevcuttur. Fakat bu cephe teşkilatından bahsetmekle Şark cephesi teşkilatının lağvını murad ediyorlar
zannederim. Bu da bu zamanda, bu sırada ve daha orada bir Ermeni tehlikesi varken- esasen oradaki kı-
taatı askeriyeyi almıştılar- bir de teşkilatı lağvetmek hiç doğru değildir. Şark cephesi yoktur, teşkilat kalktı
diye Ermeniler yeniden başlarını kaldırırlar ve sonra yeniden yeniye kuvvet şevki zaruretinde kalırız.
M. DURAK BFY (Erzurum) — Müsaade buyurulur mu Reis Bey; ruhlu bir mesele üzerinde bulunuyo-
ruz. Bir şey arz edeyim. Bendeniz, teşkilâtın lağvı taraftarı değilim. Eğer biz böyle teşkilat ile düşmanları-
mızı aldatmak istiyorsak, hayır biz aldanıyoruz. Oradaki Ermeniler de ve diğerleri de orada başka kuşetle-
rin mevcut olup olmadığını sizden yani zatı âlinizden ve bendenizden daha iyi biliyorlar Paşa Hazretleri.
Bunlar beyhudedir ve söylediğiniz söz bendenizin maruzatıma cevap değildir. Bir cephe teşkilatı teşkilatın
yüksekliği ile olur. Bir iki kolordu varsa...
REİS — Durak Bey, bu sual değildir bu mütalaadır efendim.
M. DURAK BEY— Peki öyle ise söylemekten vazgeçtim. (Devam sesleri)
REİS — Buyurun.
M. DURAK BEY (Devamla) — İzah ediyorum efendim. Bana cevap veriyorlar, ki teşkilata lüzum var-
dır, lüzum nedir? Lüzum Reis Beyefendi, bu teşkilatın mevcudiyetiyle olur. Eğer orada üç dört kolordu
varsa cephe teşkilatını kabul etmek zaruridir. Halbuki ben diyorum ki, orada bir fırkamız vardır ve onun
için burada bir cephe tesis etmek nedir? Bunu düşmanımız da biliyor, dostumuz da biliyor. Orada cephe
teşkilatı böyle iken, bu kadar masraftan maksat nedir? Bu, mühim bir meseledir. Soruyorum, bu sual değil
midir rica ederim?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim masrafı yapan oradaki kuvvettir. Cephe karargâhı masrafı yap-
maz ve bu buyurduğunuz gibi, bu cephenin gerisinde daha birtakım teşkilat vardır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Gerideki teşkilat (P) teşkilatından başka bir şey değildir.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — O teşkilat mülgadır efendim. Böyle (P- H) teşkilatı yoktur efendim.
Sonra efendim, Durak Beyefendi müteahhitlerle, müteahhitler vasıtasıyla işlerin sonra efendim Durak
Beyefendi müteahhitlere işin daha ziyade görülmesi taraftarı olduklarını beyan ettiler. Bendeniz bu fikre
tamamiyle iştirak ederim. Müteahhitlerle yaptığımız mübayaat hakikaten daha ucuz ve daha nâfi olu-
yor. Fakat ordunun kısmı küllisi olan cephe için müteahhit bulmak mümkün olamıyor. Cephede taahhüt
etmeğe kimse zuhur etmiyor, geriler için zuhur ediyor. Fakat onlar da bugünlerde azalmıştır. Zira bazı
esbap dolayısıyla parasını alamıyor ve diyor ki; ben mubayaa suretiyle alırım ve o suretle veririm. Bütün
bu müşkilata rağmen, hatta memleket halicinden getirttiğimiz otomobiller ve buna mümasil mübayaat,
müteahhit suretiyle temin ediliyor. Binaenaleyh bu fikirlerine tamamen iştirak ederim.
Sonra cephe zam kanununa...
– 675 –
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Reis Bey Makatım28 sözünden hatibin sözü işitilmiyor. Kahvehaneye
döndürdünüz yahu.
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Sözünü geri al. Burası kahvehane değil. Meclistir. Hoca Efendi,
sözünüzü geri alınız.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Burada hatibin sözünden başka söz çıkmaz, red ederim, sizin sözü-
nüzü. Hatibin sözü işitilmez oldu. Bu söz zatı âlinize hitaptır. Kahvehaneye benzetmeyiniz, diyorum. Kah-
vehane demiyorum. Efendim oradan kalktım, yakın diye buraya geldim yine işitemiyorum. Allah birdir
işitemiyoruz. Arkadaşlarım söylesin ben burada oturur muyum?
MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKİLİ KÂZIM PAŞA (Karesi) (Devamla) Durak Beyefendi’nin beyanatları
arasında hariçteki paralarımız müphemiyet içerisinde dediğimden dolayı bu müphemiyeti bir az muhtacı
tavzih gördüklerini anladım. Buna dair lüzumu kadar geçende izahat verdiğimi zannederim. Hariçteki
işlerimize, yani Avrupa menabiine hâkim değiliz. Lâkin hâkim değiliz diye, bütün ümitlerimizi kesmek de
doğru değildir. Binaenaleyh biz yine oraya, buraya her türlü teşebbüsatla bulunuyoruz. Her türlü teklif atı
kabul ediyoruz. Oradaki paralarımız hakikaten iyi yere mi sarf (edilmiştir, alınan mallar ucuz mu alınmış-
tır, pahalı mı alınmıştır? Tetkik ediliyor. Son zamanlar bazıları neticelenmiştir. Bu da mahallî hükûmetle-
rin adaletinden midir, yoksa ihdas ettikleri müşkülattan mıdır, bilmem vesait bulunamamasından mıdır,
ne gibi esbaptandır; bunlar buradan anlaşılacak bir keyfiyet değildir. Bunun için müphemdir. Buyurduk-
ları gibi hakikaten bir yolsuzluk vuku bulmuş ise, bunu zaten anlamağa azmü cezm etmişizdir. Böyle bir
sui istimal varsa bunu anlamak istemeyecek bir vicdan yoktur ve bu kadar yolsuzluk vaki olmuş ise bunu
herhalde tecziye edeceğimiz tabiidir. Benden evvel olmuş diyemem. Benim zamanımda olsun, benden ev-
vel olsun memleketin zararına vuku bulan herhangi bir işi takip etmek de mebus da olsam, vekil de olsam
vazifemdir ve bütün arkadaşlarımın da vazifei vicdaniyesidir. Maruzatım bundan ibarettir. (Suallerimiz
var sadaları)
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Şimdi Paşa Hazretleri sual soracağım. Muvazenei Maliye Encümeni
cepheyi daha ziyade takviye etmek üzere bütçeyi bize veriniz beş milyon lira tasarruf edeceğiz buyurmuş-
lardı. Zâtı âliniz de buyuruyorsunuz ki, bunu indirmek olmaz. Bunu tenzil etmek olmaz. Şimdi dört beş
ay sonra âlimiz, hakkında ne düşünüyorsunuz? Yani dört beş ay sonra ne ile idame ettireceğiz? Buna dair
cevap isterim.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Her hususta Meclisi Âli hâkimdir. Muvazenei Maliye Encümeninde cep-
hedeki kuvveti benim arz ettiğim nispet dairesinde ve arz ettiğim şekilde mütemadiyen tezyid ettirebil-
mek ve makineyi bozmamak ve durdurmamak şartıyla daha beş milyon tasarruf edeceğini beyan etmiştir.
Amma olur ki, belki muharebe daha erken biter veya bir hadise zuhur edebiliyor, kâğıt üzerinde, hesap
üzerinde yapılmış, faraza cepheye şu kadar bin tüfek, daha bu kadar bin top ve insan ilâve ettiğiniz halde
beş milyon da tasarruf ettirebiliyoruz derse, o vakit, söz de Muvazenei Maliye Encümeninin iş de Muva-
nenei Maliye Encümeninindir ve hakem de Meclisi Âlidir.
Efendim, muharebenin daha ne kadar devam edeceğini soruyorsunuz. Efendim muharebenin daha ne
kadar devam edeceğini kestirmek mümkün değildir. Fakat her zaman arz ettiğim gibi, bunu bir an evvel
bitirmek ve bir an evvel intaç etmek mecburiyetindeyiz ve bunu istihsal çalışıyoruz.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Hayır efendim, yanlış anlamışsınız. Bendeniz diyorum ki dört ay
sonra orduyu ne ile besleyeceğiz? Âti için para var mı?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bu Maliye Vekâletine ait bir şeydir. Biz karşıdaki düşmanı hesap ederiz.
ABDULLAH EFENDİ (İzmit) — Siz de Heyeti Vekiledensiniz.
HAFIZ HAMDİ BEY (Biga) — Bu sualinizi Meclisten sorarsınız. Müdafaai Milliye Vekilinden sorma-
yınız.
28 Yahya Galip Kargı’nın o zamanki lakabı.
– 676 –
REŞİT AĞA (Malatya) — Bizim şubede olduğu gibi, diğer şubelerde de vardır. Bizim şubede 4-5 tane
yazıcı neferi, bir şube Reisi, bir mülâzım ve daha mütekait ve misafir kaydolunan birtakım zabitler vardı
ki bunların vazifelerini yazıcı neferleri görüyordu. O misafir kaydolunan zabitler vazifelerine sevk edilmiş
midir, o mütekait ona zabitler orada elan beyhude yere maaş alıyorlar mı?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, şimdi bu yaptığımız tensikat meya-
nında evvel be evvel hizmeti maksure erbabından olan ihtiyat zâbıtanından hizmeti sabitede onları mem-
leketlerine bırakıyoruz. Onlara hiçbir maaş vermiyoruz. Son ay zarfında, icap eder sorulur diye yanıma
demin bir cetvel aldım. Yalnız 24 hazirandan 19 temmuza kadar iki kaymakam, dokuz binbaşı, yirmi iki
yüzbaşı, otuz iki mülâzım, yedi zabıt vekili, iki namzet, iki hesap memuru, iki kâtip tekaüde irca edilmiştir.
Bu suretle mütekaidini hemen umumiyetle memleketlerine sevk etmek istiyoruz. Sonra ihtiyat zabitleri-
nin de birkaç cins rapor alanları vardır. Hizmeti sabite raporu alanlarını tedricen memleketlerine gönder-
mek istiyoruz. Heyeti umumiyesini birden tabii tekaüt yapmak mümkün olamaz.
REŞİT AĞA (Malatya) — Misafir olacak.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — İhtimal oradan gelip geçerken ve yahut me-
zunen gelip kalan misafirlerdir. Hizmeti sabite ise raporu alıp da giden bir zabit geri gelmez. Fakat başka
suretle gitmiş ise misaferet yoktur.
REİS — Efendim reyi âlinize müracaat ediyorum.
ZAMİR BEY (Adana) — Efendim, 20-30 bin lira bu milletin parası gitmiştir. Niçin bunu sordurmuyor-
sunuz Reis Bey? 200 bin kilo Mersin’den Müdafaai Milliye hesabına benzin mubayaa edilmişti.
REİS — Müsaade ediniz. Sualiniz yazılıdır. Buyurun Yasin Bey.
YASİN BEY (Gaziantep) — Ahzi asker şubelerine gelen efrada tayinat bedeli bir nefere 60 kuruş verili-
yor. Bir şubede gözümle gördüm. Bin nefer gelmiş 60 000 kuruş tayinat bedeli verilmiş. Bu da asgari. Ahzı
Asker Şube Reisi, belki ayda olur ki 1500 kuruş olur dediler. Bir ahzi asker şubesi ayda 1 500, lira tayinat
bedeli sarf ediyor. Sonra ahzi asker şubesinden sordum. Senin burada kaç kıtaat vardır dedim. Bir nefer
yoktur, diyor. Bu ekmek yedirdiği 1 500 lira masrafa karşı, ahzi asker şubeleri, kıtaata ne gibi bir efrad
temin etmiş? Bunu Müdafaai Milliye Vekillinden soruyorum. Bu milyonlara baliğ oluyor. Bunu arıyor
musunuz?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, cephede on bin nefer değil şüphesiz
yüzbinlerce nefer vardır. Fakat bunlardan bir kısmı firar eder, bir kısmı cepheye gider. Bunlar geçtiği yer-
lerde yerler. İhtimal memleketten çıkarak cepheye gidinceye kadar yerler.
YASİN BEY (Gaziantep) — Neferler yemiyor. Ahzi asker kâtipleri, şube ahzi asker reisleri yiyor...
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Orada bulunanlar ve oranın kadrosuna tabi
olanlar orada yerler. Kendi istihkakları ne ise onu yerler. Miktarı tabii bordrolarla, icmallarla belli olur.
ZAMİR BEY (Adana) — Efendim, Mersin’de Müdafai Milliye hesabına 200 bin kilo benzin 33 kuruşa
mubayaa edilmişti. Halbuki bunu haber aldığımızda 22, 5 kuruşa talibi varmış. Aldığım malumat böyledir
ve tekrar 80 bin kilo benzin mubayaa edilmiş 25 kuruştan, buna da 17, 5 kuruşa talibi varmış. Paşa Hazret-
lerine geldiğimde arz ettim. Bunun hakkında paşa hazretleri cevap almışlar mı? Neticesini bildirmelerini
rica ederim. Çünkü 20-30 bin lira kadar bir para temin ediyor.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, malum benzin mubayaası burada bazı
müteahhitlerle oluyor. Mersin’de bidayette bir iki mubayaa yapılmıştı. Evvelce böyle teklif oluyor. Mubayaa
edildikten sonra diğer biri çıkıyor, ben bu kadara vereceğim, diyor. O zaman da talip zuhur etmiyor. Zamir
beyefendi oradan teşrif ettikleri zaman, ki üç dört gün evvel, olacak, bu meseleyi anlattılar. Yani daha ucuz
almak imkânı varken daha pahalı almışlar. Binaenaleyh herhalde ucuz verenden almayıp da daha pahalı
verenden almanın hiçbir manası yoktur. Bunun ben tahkikini emrettim. Hiç şüphesiz daha ucuz var-
ken daha pahalıdan almak doğru değildir. İyi hareket etmemişlerdir. Haklarında takibatı kanuniye yapılır
– 677 –
efendim ve birçok işler olur ki, takibatı kanuniyeyi istilzam eder. Şüphesiz onlar takip olunur ve tecziye
edilir, insanları daima doğru zannetmek muvafık değildir kanaatindeyim.
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Ordu ihtiyacatını temin etmek için müteahhitlerden
istifade edilmesi hususunda Durak Bey biraderimizin söylediği gibi, ordu ihtiyacatını temin etmek baha-
nesiyle Yüzbaşı Abdulkadir Efendi namında bir zat, her biri beşer yüz liralık olmak üzere on beş yirmi tane
banknotu halk içerisinde mütemadiyen çıkararak mübayaat için geldiğini söylediği halde, seferberlikte
olduğu gibi fasulye ve saire mubayaa ederek menzile sevk ediyor. 6,5 kuruştan fasulyenin okkasını almak
mümkün olduğu halde bu adam 8.5 kuruşa birçok fasulye mubayaa ediyor ve istihbaratıma nazaran bu da
çürütülerek denize dökülüyor. Buna dair malumatınız var mıdır?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Adana da mı?
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Adana da.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Müdafaai Milleyenin mubayaa komisyonu Va-
linin tahtı riyasetinde...
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Bu yeni Paşa Hazretleri.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Ben Konya’ya gittiğim zaman Valiye rica ede-
rek Valinin tahtı riyasetinde muhasebeciden ve Ticaret Odasından ve Belediyeden birer zatın iştirak ile
ve bir de zabıt olmak üzere bir komisyon teşkil ettik. Ondan evvel Müdafaai Milliye Vekaleti Adana’da
mübayaatta bulunmamıştır. Ancak cephe gördüğü lüzum üzerine mübayaatta bulunmak üzere bir memur
göndermiş olabilir.
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Garp cephesi veya menzil diye ayrı bir şey tasavvur
etmiyorum. Çünkü hepsi Müdafaai Milliye meselesidir ve ancak ona aittir. Sonra fasulyeler fazda miktarda
ve pek ucuz alınması kabil iken, pek pahalıya alınmıştır ve bunu Yüzbaşı Abdulkadir Bey isminde birisi
yapmış ve bilahare işe yaramayan fasulyeler denize dökülmüştür.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim bu ciheti bir kâğıt üzerinde lütfeder-
seniz meseleyi tahkik ettiririz.
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Menzilleri, şubeleri tutmak hususundaki ısrar yüzün-
den memleketin kaybettiği şeyler namütenahidir. Bu memleket her gün altun doğursa yine önüne geçe-
mez.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Bunun menzile taalluku yoktur efendim.
ABDULKADİR KEMALI BEY (Kastamonu) — Menzil mi, levazım mı ne ise bilmem.
HASİP BEY (Maraş) — Paşa Hazretleri, Ankara’da mevcut bilumum hastahanelerin et ve süt ihtiyaca-
tını temin için Ziraat Mektebi tarafından talep vuku bulduğu halde, bu husus bir Hristiyan kadına veril-
miştir bu bir.
İkincisi; cevabi âlileriniz sırasında teşkilatı askeriye kanunundan bahis buyurdunuz. Acaba bu bahis
buyurulan kanun ta Basra körfezinden Adriyatik denizine kadar imtidat eden hududumuz zamanındaki
kanun mudur? Yoksa şu bir avuç içinde bulunduğumuz yerler için olan kanun mudur?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) (Devamla) — Şimdiki bulunduğumuz zamana aittir.
HASİB BEY (Maraş) — Fakat o zamanki kanunlar gibi tatbik ediyorsunuz.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Etmiyoruz Etsek bütçe daha çok kabarır. Hasip
Bey biraderimizin sormuş oldukları birinci suali İktisat Vekili Bey arkadaşımız da söylemişlerdi. Bunun
üzerine hakikaten işi ehemmiyetli görerek tahkikat yaptım. Bilahare anlaşıldı ki mektep taahhüd yapa-
mazmış. Yani her gün muayyen bir miktarda şunu verebilirim diyemezmiş. Binaenaleyh hastalara her
gün şu kadar süt vereceğim diye taahhüt yapamayacağı için, ihtimaldir ki bir gün hastalar sütsüz kalabi-
lirler, işte bu noktai nazarından bir yolsuzluk, bir fenalık olur diye mektep taahhüde cesaret edememiş. Bu
mesele bana aksedince, bendeniz dedim ki, siz bunu yapın ve ben iki vekil arasında mütaahhüt şeklinde
meseleyi hallederim diyerek o suretle emir verdim.
– 678 –
HASİB BEY (Maraş) — Yani şimdiye kadar o Hristiyan kadını veriyordu değil mi?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Evet, amma Ziraat Mektebinin teklifi de bir
haftalıktır, eski değildir. Ben denize İktisat Vekili bir hafta evvel telefonla bu meseleyi söylemişti. Bunun
üzerine levazım dairesine “bu teklifat ve talebi neye nazarı dikkate almadınız” diye sordum. Biraz evvel arz
ettiğim esbabı söylediler.
CEMİL BEY (Kütahya) — Paşa Hazretleri’nden birkaç sualim vardır:
Birincisi gerek cephe ve gerekse cephe gerisi mesarifatı şehriyei askeriyesinin yekûnu nedir?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Anlayamadım efendim.
CEMİL BEY (Kütahya) — Gerek cephe gerekse cephe gerisi mesarifatı şehriyei askeriye miktarı nedir?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, bunu kalem kalem öğrenmek arzu
ederseniz muhasebat dairesinden sorar ve öğrenirsiniz. Zira bu paralar Maliye Vekâleti tarafından gön-
derilir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Takriben.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Takriben dört milyon liradır.
CEMİL BEY (Kütahya) — Pek âlâ. İkinci sualim; bugün cephede müsallah olarak mevcut kuvvetimizin
miktarı nedir? (O nasıl söylenir olmaz sadaları) Memnu ise bilmem.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim iki tane ordumuz ve müstakil iki de
fırkamız mevcuttur. (Cevaba hacet yok sadaları)
M. DURAK BEY (Erzurum) — İstanbul’da bir M. M grubu varmış, bir de silah.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Felah grubu.
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Evet bir de Felah grubu varmış.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Bunların mahrem olduklarını arkadaşlarımızın da bilmeleri lazımdır.
M. DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Bunlar bazı şeyler gönderirlermiş doğru mu?
KÂZIM PAŞA — Çok şey gönderiyorlar.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Evet gönderiyorlarmış. Geçen gün zatı âlinizle harbiye dairesi reisi ara-
sında bir münakaşa vaki olmuş. O gruplardan birisi bir malı 150 kuruşa gönderirken, diğer bir grup aynı
malı 300 kuruşa gönderiyormuş. Bu husustaki malumatı devletleri nedir?
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Evet olabilir. Bazısı gider kapucunun nöbetçisini bulur. Birisi ise, gider za-
bitini bulur. Bundan fark vukuu tabiidir. Orada bu grupların yaptığı işi size arz edeyim: Ordunun bugün-
kü en mühim âmili muvaffakiyetidir. Vazifeleri mühim ve aynı zamanda gizlidir ve kendilerine emniyet
edilmiştir ve hakikaten bu ameliyat derecesinde fevkalade ve mühim hidematta bulunmuşlardır. Bunların
yaptıkları mübayaat olmayıp sureti münasibede temindir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — 150 ile 300 arasındaki fark nedir?
KÂZIM PAŞA (Devamla) Arada farkın vukuu pek tabiidir. Bazısı kanaat eder, bazısı ise çok ister.
REİS — Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesi hakkındaki müzakerenin kifayetine dair bir
takrir vardır. Okuyorum.
Riyaseti Celileye
Müdafaai Milliye bütçesinin heyeti umumiyesi hakkındaki müzakere kâfidir. Maddelere geçilmesini
teklif ederim.
24 Temmuz 1338
Ankara Mebusu
Ali Fuat
– 679 –
REİS — Bu takriri, yani heyeti umumiyesi hakkındaki müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın...
HASİB BEY (Maraş) — Alenî celsede söylersek fena olur.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Alenî celsede hakkımız mahfuzdur.
REİS — Heyeti umumiyesi hakkında müzakere kâfi görülmüştür, efendim. (Hafi celsedeki kısmı, alenî
celsede söyleriz sadaları).
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) (Devamla) — Arkadaşlarımızın umumundan hassa-
ten rica ederim. Malumu alilerinizdir ki insanlar her şeyden mütehassis olurlar. Bugün düşman karşısında
bulunan ordunun hissiyatını rencide edecek...
M. DURAK BEY (Erzurum) — Orduyu takdis ederiz.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Ve bilhassa düşmanlarımızı kuvvetimizin miktarı hakkında malumattar
edecek beyanattan tevekki edilsin. Meselâ, bugün iaşe yekûnu ve tayinat faslı şu kadar kuruştur ve bir
neferin hissesine isabet eden dört buçuk kuruştur, dersem, o yekûn 4,5’a taksim edilince miktar meydana
çıkar ve bizim de kuvvetimizin yekûnu anlaşılır. Bunu casuslar anlarlar. Çünkü basit bir hesap neticesinde
zahire ihraç kolaydır. Emin olunuz, ki Ankara’da da casuslar vardır ve ihtimal haberdar olurlar. Arz ettiğim
gibi, 4,5 kuruş üzerinden hesap yaparlar.
HASİB BEY (Maraş) — Silah kuvvetinden, iaşe miktarından bahsetmeyeceğiz. Sırf suiistimalattan ve
arkadaki teşkilattan bahsedeceğiz. Cepheden katiyyen bahsetmeyeceğiz.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Efendim, Bendenizin arz ve rica ettiğim, düşmanın haberdar olabileceği
meselelerden, yani teferruat üzerinde oynamamalı ve teferruat hakkında çok izahat talep edilmemeli. Ez-
cümle bir nefer kaç kuruşa mal oluyor. Mesela: 21 kuruşa. Bütçemizin yekûnu da şu kadardır. Yekûn 21’e
taksim edildiği gibi, mevcudumuz meydana çıkar. Onun için arkadaşlarımdan çok istirham ederim. Aleni
celsede bu hususla beyanatta bulunulmasın. Daha izahat talep edecekler varsa şimdi burada söylesinler.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, öyle anlaşılıyor ki şu kâfi görülen müzakere celsei aleniye
için de kâfi görülsün deniliyor ve zannederim ki, bir kısım efkâr da böyle. Halbuki celsei hafiye şu esbaba
binaen istenmiştir. Celsei aleniyede söylenmesi caiz olmayan bazı hususatı mühimmenin celsei hafiyyede
zikir ve tadadı ve celsei aleniyeye geçildiği vakit bunlar mevzubahs edilmeyerek...
BİR MEBUS BEY — Bila münakaşa kabul edelim diye.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Rica ederim, Bilâ münakaşa kabul etmek de olamaz. Fakat celsei
aleniyede heyeti umumiyesi hakkında ordunun kuvvetini ve düşmana orduda suiistimal vardır. -Malu-
mu âliniz suiistimal her teşkilâtı yıkar.- Sui istimal vardır diye düşmanın kuvvei maneviyesini artıracak
mahiyette sözlerin söylenmesi de muvafık değildir. Efendiler celsei aleniyede ancak fazla teşkilât varsa şu
fazladır denir. Makamı aidi ise fennen fazla olmadığını ispat eder. Yoksa falan yerde 7 kuruşa iken, falan
yerden 10 kuruşa falan şey alınmıştır, gibi kirli paçavraları meydana çıkaracak olursak, içerden içeriye
kendimizin çürümüş olduğumuzu düşmana ifşa etmiş oluruz. Celsei hafiyenin akdinden maksat, bu gibi
mesailin hafiyen müzakeresinden ibarettir.
Binaenaleyh takrir celsei hafiyedeki heyeti umumiyesi hakkındaki müzakerenin kifayeti hakkındadır.
Celsei aleniyeye geçildiği zaman mutlak be mutlak heyeti umumiyesi hakkında birkaç sözün söylenmesi
lâzımdır. Bir taraftan tenkidatta bulunurken, diğer taraftan da milletin müttehiden ordunun arkasında
bulunduğunu ilan etmek lâzımdır. (Bravo sadaları). Ondan sonra maddelere geçilmesi lâzımdır. Yoksa
falan faslın yekûnunu kabul edenler şeklinde olmaz efendiler. Heyeti umumiyesi hakkında behemehal söz
söylenilmelidir. Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri’nin buyurdukları gibi, bütün arkadaşlar yekdiğeri-
mize rica ederiz ki, ordunun zaafını icap edecek herhangi bir kelimenin telaffuzundan sakınalım. Cidden
teşkilatta fazla tenkisat icra edileceğini anlasak bile, söylemeyelim. Celsei hafiyede lâzım gelenleri söyleye-
lim, fakat celsei aleniyede hiçbir şey söylemeyelim. Bendenizin maruzatım bundan ibarettir.
REİS — Efendim, takriri reye koyuyorum.
– 680 –
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Celsei hafiyeye ait sual varken celsei aleniyeye geçmek doğru değildir.
Söylenecek sözler herhalde hafi celsede söylensin. Yoksa aleni celsede söyleriz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Sualleri olan arkadaşlarım sözlerini söylesinler. Bu meselenin aleniye
kalması ben denizce doğru değildir. Bendeniz diyorum ki, meselenin yarım saat evvel yarım saat sonra
bitmesinde bir mahzur olmadığına göre, arkadaşlardan daha suali kalmış olanlar sorsunlar mesele bitsin.
REİS — Ali Şükrü Bey, buyurun.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Vazgeçtim.
REİS — Recai Bey, sözünüz var mıdır?
RECAİ BEY (İzmir) — Vazgeçtim efendim.
REİS — Buyurun Hasib Bey.
HASİB BEY (Maraş) — Efendim, ufak bir keşif kolu karşısında firar eden bir binbaşının kaymakam-
lığa terfi edilerek kalem riyasetine tayini doğru mudur? (Anlayamadık sadaları). Efendim cepheden firar
ettiğinden dolayı mahkûm edilen bir binbaşının kaymakamlığa terfian ikmali müddet etmeksizin kalem
riyasetine tayini doğru mudur? İsmi de Besalet Bey’dir.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, tard olunduğuna dair bir malumatım
yoktur.
HASİB BEY (Maraş) — Efendim, tard değildir. Üç seneye mahkûm olmuş ve mahkûmiyetinden sonra
kaymakamlığa terfi edilmiş ve kalem riyasetine tayin olunmuştur. Bu mesele doğru mudur?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, muharebeden firar ederse 3 ay ceza
tardı müstelzimdir. Muharebeden firar ettiğinden dolayı 3 ay mahpus olsa bir zabit tard olunur. Binaena-
leyh aslı yoktur. Herhalde buyurduğunuz bu zat halen müstahdemse ya mahkûm olmamıştır ve yahutta
cürmünden dolayı tekaüden istihdam edilmiştir. Binaenaleyh tetkik ederiz. (Gürültüler) yahut hüküm
kesbi katiyyet etmemiş olur. Bunu tahkik ederiz. Divanı temyize gelir evrakı.
HASİB BEY (Maraş) — Divanı temyiz teşekkül etmedi amma.
REİS — Hüseyin Avni Bey’in bir takriri var. Heyeti âliyenize arz edilecektir.
Riyaseti Celileye
Müdafaai Milliye Vekâletinin bütçesi hakkında hafi celsede cereyan eden müzakerenin kifayetiyle,
alenî celsede heyeti umumiyesinin müzakeresini teklif ederim.
Erzurum
Hüseyin Avni
REİS — Efendim, bir takrir daha var. Müzakerenin kifayetiyle maddelere geçilmesi hakkındadır. (Gü-
rültüler) Müzakerenin kifayetiyle celsei aleniyeye geçelim deniyor. Binaenaleyh celsei hafiyeye nihayet
verilerek celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Müdafaai Milliye bütçesindeki hafi celsenin kifayetini ve alenî celseye geçilmesini kabul edenler lütfen
el kaldırsın... Ekseriyetle kabul edilmiştir. Celsei aleniyeye geçiyoruz.
B) İKTİSAT VEKÂLETİ BÜTÇESİ

REİS — Hüseyin Avni Bey, buyurun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Celsei aleniyeye geçmeyelim. Bir maruzatım var. (Geçildi sa-
daları). Reis Bey, hususi bir maruzatım vardır. Efendim, memleketimizde maalesef vebayı bakari devam
ediyor. Bunun için İktisat Vekâleti müstacel bir teklif ile Muvazenei Maliye Encümenine geldi. Muvazenei
Maliye Encümeni bunu çıkardı. Heyeti umumiyeye gönderdi. Bir maddeden ibarettir. Celsei hafiyyede
– 681 –
müzakeresi zaruridir. Çünkü alenî celsede bunun müzakeresi doğru değildir. 5 dakika içerisinde bunu
çıkarabiliriz. Rica ederim, bunu çıkaralım. (Doğrudur, çıkaralım sadaları). Şimdiye kadar ki milyon liralık
hayvan telefatı vardır. Buna mâni olalım efendim.
REİS — Hüseyin Avni Bey’in teklifi veçhile tensip ederseniz mazbatayı okuyalım. Mazbatanın okun-
masını tensip edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Esbabı Mucibe
Memleketimizin hazaini servetinden en mühimmini teşkil etmesi lâzım gelen hayvanatı bakariyemi-
zin sinini vefireden beri vatanı muazzezimizin daimî seferberlik halinde bulunmasından nâşi esasen adet-
leri azalmış ve halen muhtelif menatıkta salgın bir şekilde tahribat yapmakta olan vebayı bakari bu neslin
menabiini kurutacak derecede mahuf bir şekil almış olmasına rağmen ve ıslah ve teksirlerini mucip ve ne
de vebanın kökünden izalesine ait tedabiri ciddiyenin esaslı olarak ittihaz edilememesi bu günkü avakibi
elimeyi tevlit etmiştir. Islah ve teksirden sarfınazar, mevcudun hederden vikayesi için izalei maraza matuf
tedabiri ve takyidatı fenniyenin ifasında biraz daha ihmal edilir ve geri kalınırsa pek ziyade tevsi ve intişar
istidadım göstermekte olan bu afetin tahripkâr savletleri yüzünden ırkı bakarın memlekette büsbütün
hüzal ve inkırazını görmek muhakkaktır.
Çiftçi olan memlekette Anadolu’da hayatı ziraiye ve iktisadiyatımızı bîrahimane hidematıyla kemiren
bu müthiş salgının temamiî indifaı için zayi edilecek vakit kalmamış ve hemen tedabiri şedide ve müsta-
cele tatbikine selâmeti memleket namına mecburiyet görülmekte bulunmuştur. Esbabı müdafaai vatan-
dan mühim âmili müessir olan bakaratımızın temini sıhhat ve selâmetleri uğrunda yapılacak her türlü
fedakârlık vatanî gayeleri istihtaf eyleyen en katî ve esaslı mesaildendir.
Hastalığın şu sıradaki pek buhranlı seyir ve intişarının şimdiden emri itfasının temini için, müfredatı
merbuten takdim kılınan mücadele teşkilâtına ait emrazı müstevliye masarifatından 40 bin, fazla serum
istihsali maksadıyla kadroları tezyid edilen serum darülistihzarlarının iki aylık fevkalade masarifatta kar-
şılık olmak üzere bütçeye mevzu tahsisattan maada on bin lira, ki ceman elli bin liranın faslımahsuslarına
ilâvesine mecburiyet hâsıl olmuş ve her iki tertipten şimdilik avans olarak yirmi beş bin liranın itası derecei
elzemiyette bulunmuştur.
Kanun Lâyihası
Madde 1. — İktisat Vekâletinin 1338 senesi bütçesinin 282’nci faslının birinci emrazı sâriyei hayvaniye
maddesine kırk bin ve 288’nci faslın üçüncü serum darülistıhzarları maddesine on bin lira tahsisat ilave
olunmuştur.
Madde 2. — İşbu Kanunun icrayı ahkâmına İktisat ve Maliye Vekilleri memurdur.
Madde 3. — İşbu Kanun tarihi neşrinden itibaren meriyulicradır.
18 Temmuz 1338
Türkiye Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri

Heyeti Reisi Şeriye Vekili
Hüseyin Rauf Abdullah Azmi
Müdafaai Milliye Vekili Adliye Vekâleti Vekili

Kâzım Behçet
Dahiliye Vekâleti Vekili Hariciye Vekili

Mehmet Ata Yusuf Kemal
Maliye Vekili Maarif Vekili
– 682 –
Hasan Fehmi Mehmet Vehbi
İktisat Vekili Nafıa Vekâleti Vekili

Mahmut Esat Reşad
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti Erkânı Harbiyei Umumiye

Vekili Vekâleti Vekili
Fuat Kâzım
Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatası

1338 senesi İktisat Vekâleti bütçesinin 82’nci faslının birinci emrazı sariyei hayvaniye maddesine 40 bin
ve 288’nci faslının üçüncü serum darülistıhzarları maddesine on bin lira ilavesi hakkında Heyeti Vekile-
den mevrut 18 Temmuz 1338 tarihli ve 1669, 6/971 numaralı Lâyihai Kanuniye 19 Temmuz 1338 tarihinde
heyeti umumiyeden encümenimize havale buyurulmuş idi. Encümenin 23 Temmuz 1338 tarihli içtimaın-
da mezkûr kanun lâyihası ve esbabı mucibe nazarı dikkate alınarak bütçesinin hini müzakeresinde tamiki
mesele olunmak üzere şimdilik, 282’nci faslın birinci emrazı sariyei hayvaniye maddesine teklifin nısfı
derecesinde olmak üzere 20 bin lira ve 288’nci faslın üçüncü serum darülistıhzarları maddesine de teklif
veçhile 10 bin Lira tahsisat ilâvesi kabul ve lâyihai kanuniye ona göre tadilen tanzim olunarak berayı tasdik
heyeti celileye takdim kılındı.
24 Temmuz 1338

Gaziantep Erzurum
Ali Cenani Hüseyin Avni
Aza Aza
Kayseri Yozgat
Osman Bahri
Aza Aza
Yozgat (Okunmadı)
Feyyaz Âli
Lâyihai Kanuniye
Madde 1. — 1338 senesi İktisat Vekâleti bütçesinin 282’nci faslının birinci emrazı sariyei hayvaniye
maddesine 20 bin ve 288’inci faslının üçüncü serum darülistıhzarları maddesine de on bin lira tahsisat
ilâve olunmuştur.
Madde 3. — İşbu Kanunun icrayı ahkâmına Maliye ve İktisat vekilleri memurdur.
REİS — Efendim mazbatanın heyeti umumiyesini kabul ile maddelere geçilmesini kabul edenler lütfen
el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Heyeti umumiyesi
Madde 1. — 1338 senesi İktisat Vekâleti bütçesinin 282’nci faslının birinci emrazı sariyei hayvaniye
maddesine 20 bin ve 288’nci faslının serom darülistıhzarları maddesine de on bin lira tahsisat ilâve olun-
muştur.
REİS — Efendim, birinci maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Birinci madde kabul edilmiştir.
– 683 –

REİS — Efendim müstaceliyetle kabul ediliyor. İkinci maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... İkinci
madde kabul edilmiştir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Paranın Maliye Vekâletince hemen verilmesini de rica ederiz.
Madde 3. — İşbu Kanunun icrayı ahkâmına Maliye ve İktisat vekilleri memurdur.
REİS — Üçüncü maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim kanunun heyeti umumiyesini katiyetle kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim celsei aleniyede tayini esami ile reyinize vaz edilecektir.
2. — Adana Kuyudu Hakanisi hakkında Maliye Vekilinin izahatı ve mevzu üzerinde müzakerat.
REİS — Müsaade buyurunuz Maliye Vekili Bey söyleyecek.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim Adana meselesi hakkında müsaade
ederseniz biraz izahat vereceğiz. Hakikaten Hüseyin Avni Bey’in aleni celsede beyan buyurdukları gibi,
kanun yapmaya lüzum ve ihtiyaç yoktur. Bu mesele için evvelen meseleyi kısaca arz edeyim.
Fransızlar vaktiyle Adana’yı işgal ettikleri zaman tapu idarelerine bir emir verilmiş ve bunda denmiş ki:
Harbi Umumi içerisinde Ziraat Bankasına merhun olup da icra dairesi ile bilmüzayede satılan ve esasen
gayri müslimlere ait olan ne kadar emvali gayrimenkule varsa bunların kayıtlarını sahibi evvelleri namına
tashih edeceksiniz. Adana’da kalan ve Hükûmet taslağı bulunan idare de aldığı bu emir üzerine kayıtları
sahibi evvel namına kayt ve tashih etmiş ve yedlerine de senedi hakanilerini vermiş. Hepsine değilse de
bir kısmına senedi hakaniyi doldurarak vermiş, bir kısmının da yalnız kayıtlarını tashih etmiş. Bir işgal
kuvveti kumandanının bu gayri kanuni verdiği emri bir kanun, Büyük Millet Meclisinin bir kanun kabul
etmesi suretiyle tadil etmesi, o emre, o gayri meşru emre bir kıymeti kanuniye atfetmiş oluruz. Bu tabiî
doğru değildir. Bu itibarla bendenizce bu mesele için kanun tedvinine lüzum yoktur. Fakat şaibei tezvirden
salim olması lâzım gelen kuyudu hakaniyenin emniyet ve masuniyetini temin için idarî bir emirle elde
bulunan senedi hakaniler, yani bu şerait altında Fransızların verdikleri emirle verilen senedi hakanilerin
hükmü yoktur, hükümsüzdür ve evvelce icra dairesi marifetiyle bilmüzayede satılıp da eshabı üzerinden
tadil ve tashih olunsun yolunda idari bir emir vermek de zannediyorum, kuyudu hakaniyenin selâmet ve
emniyeti noktasından muvafık görülmesi gerekir. Fakat böyle bir kapı açmak belki ileride herhangi bir
suretle bunun suiistimal edilmesi veyahut israf edilmesi vârid olabilir. Bunun en doğru bir şekli herhangi
bir suretle olursa olsun verilen senedi hakaninin feshi iptali için mahkemeden hüküm almak lâzımdır.
Halbuki bu adamlar hicret edip memleketlerinden çıkmışlardır. Kendilerinin bir sun’u taksiri olmaksızın
haklarında bir kanunsuzluk ve işgalden, istilâdan fevkalâde bir hadiseden tevellüt etmiş bir vaziyettedir.
Bendenizce evvelâ Maliye Vekili kanunu istirdad etmeli ve Meclisi Âli de o noktada icraî salâhiyetini is-
timal buyurarak, idari bir kararla Maliye Vekâletine emir vermelidir, ki Fransızların işgali zamanından
evvelki vaziyeti iade etsin. Bu suretle evvelki mahzur bu itibarla bertaraf edilmiş olur. Yani herhangi bir
emirle kuyudu hakaniye tashih edilmiş olmaz ve illâ Meclisi Âlinin idari kararı ile tashih edilmiş olur. Yal-
nız bu zaruret dolayısıyla tensip buyurursanız lâyihayı bendeniz istirdad edeyim. Meclisi Âli de kararını
versin, mesele bitsin gitsin ve kuyudat da ıslah edilsin.
VASIF BEY (Sivas) — Efendim Hükûmet oradaki Fransız Hükûmetinin icraatını tanımıyor mu?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır tanımıyor.
VASIF BEY (Sivas) — O halde bunu doğrudan doğruya Heyeti Vekile kendisi yapabilir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Arz ettim. Verilen senedi hakani Fransa’nın kul-
landığı senedi hakani değil, bizim orada bulunan senedi hakanilerdir. Bugün bizce her türlü tadil edilen
kuyud bizim kuyudatımızdır. Mamafih Meclisi Âli Heyeti Vekile hali sabıkı iade etsin diye havale etme-
siyle hali sabık iade edilsin demesi arasında bir fark yoktur. Zaten havale etmek arasında bir fark yoktur.
Zaten istenilen de bundan ibarettir.
– 684 –
REİS — Bunun celsei hafiyede müzakeresi Maliye Vekili Bey tarafından teklif edildi. Hafi celsede mü-
zakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim, mesele şimdi şu şekilde cereyan etsin. Maliye Vekili Bey diyorlar ki ayrıca bir kanuna lüzum
yoktur. Heyeti Celilenin bir kararına iktiran etmesi kâfidir. Bir kararla mı yapmak lâzım yoksa, kanun mu
olmalıdır? Yoksa Heyeti Vekile bu işi kendisi mi yapmalıdır? Buna bir karar vermek lâzımdır. Binaenaleyh
bu üç şık üzerine müzakere etmek lâzımdır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Bendeniz kanun yapmaya ihtiyaç olmadığı kanaatindeyim. Hükû-
met kendi memurları vasıtasıyla yapması icap ederdi. Şimdiye kadar durması hatadır. Meclisi Âlinin bu
mesele hakkında ayrıca bir kararı idari vermesine lüzum yoktur. Maliye Vekâleti eğer tereddüt ediyorsa,
azadan birisi buradaki muamelâtın böyle tebdil edilmesini Vekâletten sorar, Defteri hakani muamelâtını
ne yaptın diye bir sual sorar. Maliye Vekili buna cevap verir. Heyeti Celileniz de tasvip eder. Ayrı bir kararı
idari vermeye lüzum yoktur.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Şimdi efendim anlaşılamayan bir mesele vardır. Bir eşkıya gelmiş def-
teri hakani dairesinden Ahmet oğlu Mehmet’e falan yeri vereceksin demiş ve bir senet doldurtmuş. Binae-
naleyh bu senedin hükmü yoktur. Rica ederim bunların sahipleri yok mu? Gelip de Fransız kumandanının
emriyle ben bunu aldım, çık dediğiniz vakit ne der? Mahkemeye müracaat eder, mahkemede bir usul var-
dır. Bir adam iki tapu senedi ibraz ederse tarihi, mukaddem olan tarihi muahhar olana müreccahtır. Öte-
kinin kıymeti yoktur. Zaten yapılan muamelede defteri hakani senetleri memurları demişlerdir ki Fransız
kumandanının falan tarih falan numaralı emri mucibince veya emri tahriri veya emri şifahi. Mahkeme
bunu görürse bu mamulünbih olmaz. İstirham ederim, bunu Mecliste mevzuu bahsetmek doğru olmaz.
Ne bir Vekili takviye etmek suretiyle ne Heyeti Vekileye şöyle yapın diye bir emir vermek suretiyle yapmak
doğru değildir. Yapılacak bir şey varsa efendiler mercii emir verir, sabık senedi hakani muteberdir der.
Diğerlerinin itibarı yoktur. Ne bir karar ne bir kanun... Bunlar zaittir. Rica ederim ehemmiyeti hukukiye
vermeyiniz. Bu bir Vekilin yapacağı şeyden ibarettir.
HASAN BEY (Trabzon) — Bendeniz zannediyorum ki herhangi bir kıtanın işgali askeri altında kalma-
sı emlâki hukukiye ihdas etmiş ve bu yeni vaki olmuş bir muamele değildir. Her zaman bazı memleketlerin
bir kısım arazisi düşman tarafından işgal altına alınmıştır. Buradaki muamelât işgal kuvvetlerinin oradaki
o memleketin kavaninine tevfikan yürüttüğü muamelei hukukiye vardır. Acaba bu muamelei hukukiye
mahza işgal kuvvetlerinin zamanında yapıldığı için keenlemyekün müdür diyeceksiniz? Kavanini osmani-
yeye tebaan Adana’da Fransızların işgali askerisi cereyan ettiği zaman cereyan eden alım satım muamelesi
ve bilcümle muamelâtı hukukiye meri ve muteberdir. Bu ahkâmı umumiyedendir. Hukuku düvel bunu
böyle kabul eder. Bir buçuk sene işgal altında kalmış olan bir memlekette kavanini osmaniye ile idare ce-
reyan etmiş ve bizce de bu muamele makbuldür. Çünkü kendi kanunlarımıza tevfikan yapılmıştır. Bunlar
iptal edilsin demek, hukuku tasarrufiyei şahsiyeyi iptal etmek demektir. Bunun haricinde tashihi ikti-
za eden kısım işgal kuvvetlerinin kavanini mahalliyeyi nazarı itibare almaksızın ya arz suretiyle veyahut
kendi memleketlerinin kanunlarına tevfikan yaptırdığı ahkâm varsa, bunlar keenlemyekündur. Bu yahut
kendi memleketlerinin kanunlarına tevfikan ikinci kısım ahkâmdır.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Bu da odur beyefendi.
HASAN BEY (Trabzon) (Devamla) — Rica ederim, dinleyiniz, o değildir. Çünkü efendim, Fransız
kanununda öyle bir muamele yoktur. Gayrimüslimlere ait olduğu halde bey’ ile ferağ ile başkalarına ihale
olunan emvali gayrimenkulenin sahibi evvellerine iadesi ve bugün maalesef mevkii meriyette bulunan
İstanbul’un yapmış olduğu bir kararname iktizasındandır.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Meclis kabul etmemiştir.
HASAN BEY (Devamla) — Müsaade buyurursanız 16 Mart 1336’dan evvel olmak hasebiyle Meclisi
Âli de kabul etmiştir. Ne yapalım Heyeti Vekilede bir lâyiha var. O kararnamenin mevkii meriyetten kal-
dırılması için bendeniz tarafından yapılan ve Meclisi Âliye sevk edilen lâyihai kanuniye, hasbelicab tehir
edilmiştir ve o kanun bugün meriyülahkâmdır, mutadır. Bugün herhangi bir şahıs mahkemeye gidip de o
kanun mucibince müracaat ve hakkını talep edecek olursa mahkemeye iadeye mecburdur.
– 685 –
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — O ilga edilmiştir.

HASAN BEY (Devamla) — Edilmemiştir efendim, katiyen. Hatta hatırlarsınız ki, Hariciye Vekilinin
gösterdiği lüzum üzerine o kararnamenin ilgası hakkındaki lâyihanın müzakeresi tehir edilmiştir ve hâlâ
da duruyor. Binaenaleyh o kararnameyi tebliğ suretiyle muamele yapılmış ise, o da doğrudur. Ancak Zi-
raat Bankasına merhun olduğu halde müddetinin tecavüzünden dolayı satılan ve satılması iktiza eden
ahkâm için keenlemyekündur.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Biz de onu söylüyoruz.
HASAN BEY (Trabzon) (Devamla) — Keenlemyekün olan muamele için söz yoktur. Fakat keenlemye-
kün hükmünü verecek kimdir? Ortada tasarruf senedi vardır.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Mahkeme verecek beyefendi.
HASAN BEY (Devamla) — Sahibi senet, zilyed, vazıulyed diyor ki bu mal benimdir, işte senedi ha-
kanisi. Şimdi Hükûmet bu senedi hakaniyi bir kuvvei icraiye ile bir hükmü adli mevcut olmadıkça hayır
dışarı çık diye söyleyebilir mi? Bu mal senin değildir diye sahibi evveline mi iade edecek? Bizim vaziyeti
hukukiyemiz icabı iş tamamiyle mahkemenin eline düşer. O senedi hakaninin butlanını keenlemyekün
olduğunu, gayrı kanuni olduğunu tayin edecek mutlaka bir mahkemedir. Böyle hilafı kanun iade edilerek
bunun neticesi ne olur? Böyle işgal zamanında hilafı kanun olarak iade edilirse senedi hakani verilenlerin
yegân yegân senedi hakanilerinin iptal edilerek yani asıl sahiplerine iadesi için, herkesin, yegân yegân
mahkemeye müracaat etmesi lâzım gelir ve herkesin ayrıca bir hüküm alması icap eder ve bununla bin-
lerce adamı mahkemeye sevk mecburiyetinde kalınıyor. Kesbi istihkak etmek için mahkeme tarikini mi
ihtiyar etmeli, yoksa keenlemyekün olması lâzım gelen tasarrufatı, mahkemeye müracaata hacet kalmaksı-
zın, bir kanun yaparak ilga etmek suretiyle mi herkesi malına sahip edeceğiz? Mahkemeye müracaat etmek
için bu, Heyeti Vekilede müzakere edildiği zaman bu lâyihayı buraya sevk eden Hükûmetin ekseriyeti bu
ikinci tarikin daha makul olduğunu ve herkesi yegân yegân mahkemeye müracaattan kurtaracak bir usul
olduğunu kabul ederek bunu sevk etmişti. Eğer Heyeti Celileniz buna lüzum yoktur, elde mevcut bizim
defteri hakani idareleri tarafından verilmiş olan ve hilafı sabit oluncaya kadar tanınması lâzım gelen o se-
nedi hakanilerin butlanını herkesin mahkemeye müracaat ederek veya mahkemeye müracaat etmeksizin
kayda bakmak suretiyle Fransızların vermiş olduğu sabit olursa keenlemyekün addiyle idareten tashihini
tensip buyursanız o şekilde gider. Fakat bendenizin kanaatime göre, tariki adli ve kanuni mahkemeye
müracaat yoludur; buna lüzum kalmasın. Herkes umumî bir haksızlığın defaten ve bilâ zahmet ortadan
kalkmasını arzu ediyorsanız bu iki tarikten hangisini ihtiyar ederseniz ediniz, bizim senedi hakanilerimi-
zin keenlemyekün olmasına imkân yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Ben Hasan Bey’in şu lâyiha ile, söyledikleri sözleri bir türlü tevfik
edemedim. Biz Fransız kanunnamesini tercüme etmiş isek, Fransız hâkimiyetini memleketimizde ilan
etmiyoruz. Benim kanunum Türkiye’nin kanunu. Kendi hâkimiyetiyle tayin olunmuş memurlar ve onun
huzuru ile yapılan kanunlardır. Fransız devleti oraya bayrağını çektiği gün oradaki hâkimiyetimize hi-
tam verilmiştir. Biz hâkim olmadığımız için oradaki kuyudu hakani tezvir edilmiş. Bunda bilhassa bizim
memurumuz olmak şarttır. Ya izni sultani veyahut Büyük Millet Meclisinin memurları olmak lâzımdır.
Sellemehüsselam bizim kâğıtlar dolmasıyla hiçbir zaman senedi hakani kıymetini iktisap edemez. Sonra,
bu Fransızlar ne yapıyor efendiler? Ziraat Bankasına terhin edilmiş eşya, emval, Ziraat Bankasınca ucuz
satılmıştır, diyor. Rica ederim efendiler, madde buradadır. Biz bu manii izale ettiğimiz zaman avdet edecek
memnu hangisidir? Herhalde onu hali hazırına ircadan başka bir şey değildir. Hükûmetin yaptığı mua-
melâtın keenlemyekün addedilmesi ona mukabilinde ne olabilir? Fransızlar hangi kanuna tevfikan bu emri
vermişlerdir? Bu emir bizim karşımızda bir kanun suretinde mi arzı endam ediyor? Bunun imkânı yoktur.
Hâkimiyet böyle bir şeyi kabul edemez. Binaenaleyh, burada o bir buçuk seneyi haddi fasıl göreceksiniz.
Katiyen orada böyle bir muamele yapılmamıştır. Fakat ne var? Fransızlar zamanında oradaki muamelâtı
hususiye hukuku düvel kavaidine tevfikan yapılmamıştır. Şu mesele onun üzerine değildir. Hasan Bey
mütalâasını o yolda yürütüyor. Onun kavanini umumiyesine tevfikan işgal zamanında yapılan hukuku
düvel kavaidine riayetsizlik değildir. Bizim Devlet tarafından yapılan muamelenin keenlemyekün addidir.
– 686 –
Binaenaleyh Hasan Bey’in buyurduğu ile bunun yani bu dava arasında hiçbir münasebet yoktur. Biz bir
buçuk seneyi görmeyeceğiz. Dün işgal edildi ve dün yaşıyor gibi onun hükmü olduğu gibi iade edilecektir.
İşgal katiyen görülmez. Manidir o, zail olur. Avdet edecek memnu bu olur. Ahkâmı umumiyemiz gayet sa-
rihtir. Maliye Vekâleti bu hususta bir sual karşısında kalmamak için, bendenizce bir ihbar mahiyetindedir.
Bizden karar almaya da lüzum yoktur. Kendileri bunu yapsaydı ne diye sual soracaktık? Fransızların orada
yaptırdığı icraatını bizim Ziraat Bankasının müzayedede sattırdığı şu arazinin muteber değilken şu sual
karşısında kalacaklarını nasıl arkadaşlar tasavvur ederlerdi? Burası Yunan Meclisi değil efendiler. (Bravo
sesleri) Kalkıp da siz Fransızların yaptığı kanunu neden kabul etmediniz mi diyeceğiz? Binaenaleyh ben-
deniz kendilerinden istirham ederim, tereddüt göstermesinler. İşgal ettikleri gün. Şu mâni üzerine binayı
hükmeder. Herkesin hukuku tasarrufiyesini tanırlar. Bu hususta davaları varsa mahkemede hallü fasleder-
ler. Tereddüde lüzum yoktur, karara da.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim, evvelâ Hüseyin Avni Bey’in izahatına
cevap vereceğim. Bendeniz tereddüd ettiğim için bu lâyihayı buraya sevk etmedim. Zaten Meclisin ruz-
namesinde mevcut bulunan bir lâyihai kanuniyenin müzakeresi dolayısıyla kanun olarak tedvinine lüzum
olmadığını arz ettim ve ilâveten de dedim ki madem ki verilen senedi hakaniler bizimdir. Her ne kadar
bizim hâkimiyetimiz orada cari değilse de yine kavanini osmaniyeye tevfikan birtakım muamelât yapıl-
mıştır, ki bunlar tarafeynin rızasıyla yapılmıştır. Bunlar üzerinde bir ihtilâfı nazar yoktur. Bugün meridir
ve tashihi kuyud için de bir taraftan müracaat vaki değildir. Yalnız Ziraat Bankasıyla bir de eşhasa ait olan
deyinlerinden dolayı icra tarafından satılan emvali gayrimenkule üzerinde Fransız kumandanının emriyle
yapılan şu muameleyi tashih etmek icap eder. Bunu tashih ederken kuyudu hakaniyi tashih etmiş olacağız.
Bunda doğrudan doğruya herhangi bir zaman kuyudu hakaninin tashihi israf edilir, mülahazasına mebni
bunu Meclisi Âli tasviben Heyeti Vekileye veyahut Maliye Vekâletine emretsin. Bu suretle vereceği emirle
icrai salâhiyetini istimal etmiş olacaktır, dedim. Bendenizce işin en ameli şekli budur. Halkın mahkemeye
şevki hiç doğru değildir ve esasen mahkemeye gönderilmesi arzu edilseydi bu teklif yapılmazdı. Bundan
başka Adana’da işgal zamanında tahaddiis eden vaziyet, kuyudu hakaninin tashihi mesailinden ibaret de-
ğildir. Bunu takip edecek diğer birtakım mesail daha vardır. İcar ve isticar mukaveleleri vardır. Eshabı
orada olmadığı halde gıyabi olarak Fransızların 8-10 sene müddetle başkalarına emlâklerini vermişlerdir
ve bunların hepsi arz ettiğim gibi, fevkalâde kararlarla halledilecek mesaildir. Herhalde bunun hakkın-
daki kararı âlinizi verirseniz. Maliye Vekâleti mütereddid değildir. İcraatını yapacaktır. Fakat doğrudan
doğruya yapsın diye havale ederseniz yine yapacaktır. Fakat tercihan yapılsın diye gönderirseniz hukuku
tasarrufiyenin emniyet ve selâmetini daha ziyade temin etmiş olursunuz.
İSMAİL SAFA BEY (Adana) — Efendim, gerek Ziraat Bankası tarafından satılan ve gerek eşhasın ala-
cağından dolayı mahkemeden hüküm alınarak icra dairesi vasıtasıyla sattırılan birtakım Hristiyan emlaki
var. Fransızlar geldiği vakit bir emirle bunlar namına defteri hakanide yapılmış olan şeyin sahibi evvelle-
rine teslim ve iadesi gibi bu yolda tashihat yapılıyor. Mesele İstanbul’a aksediyor, İstanbul icra vasıtasıyla
satılan muamelenin doğru olduğunu, tashihi lâzım gelmeyeceğini Adana defteri hakani dairesine bildiri-
yor, vilâyete bildiriyor. Bu muameleden sonra Fransızlar tashihata devam etmiyor. Hatta Bremon evvelce
vermiş olduğu emri istirdat ediyor. Yani Adana’da gerek Ziraat Bankasının alacağından dolayı sattırdığı ve
gerek eşhasın mahkemeye müracaat ederek aldığı ilâm üzerine icra vasıtasıyla sattırdığı arazinin, emlâkin
hepsinin kaydı tahrif tashih edilmiş değildir. Bir kısmı edilmiştir. Bir kısmının İstanbul’dan gelen emir ve
Bremon’un vermiş olduğu emrini istirdadı üzerine alâhalihi kalmıştır. Şimdi yapılacak tashihat o bir kısım
üzerinde yapılan tahrifatı tashih etmektir.
Sonra en çok nazarı dikkate alınacak bir nokta var. Bizim mahkememiz, teşkilâtımız ve Devletin şubesi
vasıtasıyla yaptırdığımız bir muameleyi tashihte tereddüde ve birtakım içli yollara saparsak, bugün dahi o
muamele hâlâ devam ediyor. Bazı yerlerde Türkiye haricine çıkmış eshabı emlâkin emval ve eşyası aşara
borçlarından veya eşhasa yahut da Ziraat Bankasına borçlarından dolayı satılıyor. Eğer biz bugün bu me-
sele üzerinde tereddüd, müşkülât gösterirsek eşhasın alacakları, Hükûmetin alacağı müteessir olacaktır ve
kimse talip çıkmayacak, kimse almayacaktır. Binaenaleyh bunun neticesinde eşhas alacağını alamayacak.
Binaenaleyh, mahkemeye sevk etmektense, Meclisten idarî bir karar almaktansa Maliye Vekâletine veya
Heyeti Vekileye Meclisi Âli bir emir vermelidir. Onlar da tashih ettirmelidir. Meselâ bugün diyelim ki,
– 687 –
oradaki defteri hakani memuru herhangi bir adamın kaydı üzerinde tahrifat yaparsa Meclisten bir kanun
mu çıkarmak lâzımdır? Bir karar almak mı lâzımdır? Binaenaleyh doğrudan doğruya bunun tashihatı için
Meclisi Âli bir emir vermelidir. Meseleyi bitirmelidir. Bendenizin teklifim budur. (Müzakere kâfi sesleri)
REİS — Efendim daha söz alan birçok arkadaşlar vardır. (Söylesinler sesleri)
ZEKÂİ BEY (Adana) — Efendim Fransızların işgali zamanında Adana’da senetleri, kaydı yine Ermeni-
ler namına olan erazi ve emlâk meselesi, bendenizin içtihadımca, Maliye Vekili sabıkı Hasan Beyefendi’nin
buyurdukları gibi olmasa gerektir. Buyurdular ki Fransızlar tarafından yapılan tashihi kayıt muamelesi
İstanbul’da meri olan ve bizim tarafımızdan da feshedilmemiş bulunan kanun ahkâmına muvafık bir mu-
ameledir. Bendeniz zannediyorum ki bu kanun tasfiye komisyonları tarafından vaktiyle harp esnasın-
da tehcir edilmiş olan Hristiyanların satılmış emval ve emlâkinin iadesi hakkındadır. Adana’da vaki olan
hadiseler ise bu vakıalarla muamelerle münâsebettar olan mesailden değildir. Yani tasfiye komisyonları
tarafından tehcir edilmiş Ermenilerin emvali satılmış, şunun bunun eline geçmiş değil; onların borçlarına
mukabil ya eşhasın doğrudan doğruya bilmüracaa mahkemelerden hüküm alarak dairei icra vasıtasıyla
sattırdıkları emlâktir. Yahut Ziraat Bankasına olan borçlarından dolayı Ziraat Bankası tarafından, vakit
geldiği zaman satılmış olan emvaldir, ki mevzuu bahsolan kararnamenin veya kanunun dairei şümulünde
değildir. Kaldı ki bu emri veren Fransız, kumandanı bilahire emrini istirdat etmiştir. Yani Hükûmeti Mil-
leyenin İstanbul’a müracaat ederek ve İstanbul Hükûmetinin Fransız kuvvei işgaliyesi kumandanına vuku
bulan müracaatı üzerine Fransız kuvvei işgaliye kumandanı şöyle bir emirle Nisan 1919 tarihli kararname
istirdat edilmiştir. Kavanini Osmaniye bilâtadilât meridir, yolunda bir ikinci emir neşrederek ondan sonra
bu muameleyi durdurmuştur. Yapılmış olanlar da öyle kalmıştır. Binaenaleyh mesele buyurdukları gibi
İstanbul’da elyevm cari olan bizim tarafımızdan da feshedilmemiş bulunan, hatta bizim tarafımızdan da
hükmü muta olması lâzım gelen mezkûr kararname ile münâsebettar değildir. Borç mukabilinde esasen
Ziraat Bankasının veyahut şahsı diğerin kavanini vukuatı adliyei şahsı diğerin kavaninin tabiiyei osmaniye
dairesinde zaten sattırmak salâhiyeti mevcut olan emvaldir, ki sahibi uhdesine geçtikten sonra, bittabi,
hukuku adiyeye de sahip olur. Binaenalâzalik bu muamelenin tashihinin lâzım geleceği şüphesizdir. An-
cak bu muamele ne şekilde tashih edilsin? Bir kanun ile mi, yoksa Meclisten çıkacak idarî bir karar ile mi
tashih olunsun veyahut doğrudan doğruya Heyeti Vekile tarafından mahalline emir verilerek bu bâtıl mu-
ameleyi tashih suretiyle mi olsun? Maliye Vekili Hasan Beyefendi bu muamelenin Heyeti Vekile tarafından
tashih ettirilmesi emniyet ve mahfuziyeti icap eder. Tutulması lâzım gelen kuyudatı hakaniye için o emsal
teşkil edeceğinden dolayı yani âmir ve memur olan Vekillerin doğrudan doğruya hukuku tasarrufiyeyi ih-
lal eder veya tasarruf edebilir yolunda vaziyet ihdas edecekleri şekilde bir muameleye zemin açacağından,
münasip olmadığını beyan buyurdular, ki bu hakikaten hepimizi düşündürecek bir meseledir. Hukuku
tasarrufiyenin tamamii mahfuziyeti için mutlaka bu gibi senedatın tadili meselesini bir mahkeme kararına
tevfik etmek ve istihsal edilmiş bir ilâm hükmüne istinat ettirmek lâzım gelir. Ancak yine arkadaşlardan
bazılarının buyurdukları gibi, bu yüzden mağdur olan kimselerin ilâm istihsali için mahkemeye sevklerini
terviç etmek ve onları o suretle mahkemede süründürmek dahi doğru bir şey değildir. Binaenalâzalik
Meclisi Âlinin haiz olduğu kuvvei teşriiye ve icraiye itibariyle verilecek olan emrin de bir kanun daire-
sinde olacağına göre, bendeniz bu muamelenin tashihinin Meclisten verilecek bir kararla Heyeti Vekileye
emredilmek suretiyle hem muamelâtın temini süratı noktasından bunu kendi kendine yapmamaları için
kâfi görür ve hem de bu muameleyi tashih ettirmek için en kolay ve eshabını mağdur etmeyecek bir şekil
olmak üzere ve mahkemelerde eshabını süründürmeyecek en kabili tatbik bir şekil olarak teklif ederim.
Yalnız bir mesele daha var. Heyeti Âliyenizin nazarı dikkatine arz etmek isterim. İşittiğime göre Hükû-
met, Fransızlarla müzakere ederken, burada Fransız murahhasıyla müzakere ederken bizim murahhasları-
mız protokollerin birisinde Hükûmet tarafından bir sene zarfında, yani Adana’nın bize terkinden itibaren
bir sene sonra tebaai Hristiyaniye hakkında vaziyeti hukukiyelerinin hiçbir zaman tebdil edilmeyeceği
yolunda bir taahhüt altına girmiştir. Öyle böyle bir taahhüt varsa Hariciye Vekili veyahut Hükûmetin bunu
izah ederek bizi tenvir etmesi Meclisi de müşkül bir mevkie sokmaması lâzım gelir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Öyle şey yapamazlar,
ZEKÂİ BEY (Adana) (Devamla) — Böyle bir şey vardır. İzah etmek Hükûmete aittir. Tabii Meclisin
verdiği bu karar, Hükûmetin vermiş olduğu bu kararı öyle bir taahhüt altına girilmiş olmasından dolayı
– 688 –
Hükûmeti müşkül bir şekle sokmuş olmaz mı? Rica ederim. Meclisi fena bir vaziyette bırakır mı, bırakmaz
mı? Malûmu âliniz bir emvali metruke kanunu kabul ettiniz. Bu Adana Vilâyetinde tatbik edilmiyor. Ne-
den edilmiyor? Bu mühim meseledir. (Müzakere kâfi sadaları)
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair iki takrir var. Müzakerenin kifayetini reyi âlinize vaze-
deceğim. Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görülmüştür.
Takrirler vardır, birer birer okuyalım. Ondan sonra reyi âlinize arz ederim.
Riyaseti Celileye
Fransız işgali devam ettiği müddette usul ve kanunı mevzuamıza uydurularak yapılan herhangi mua-
melâtın keenlemyekün addiyle kuyudatı sabıka ve muamelâtı hazıraya itibar olunmasını ve bunun istirdat
olunan mahallere teşmilinin Heyeti Vekilece nazarı dikkate alınmasını teklif ederiz.
Gaziantep Gaziantep
Yasin Şahin
Riyaseti Celileye
Adana vilâyeti arazii meşgulesi baş adminstratörü tarafından kablettahliye neşredilen kararname ile
sahibi evvelleri namına iade kılınan emvali gayrimenkule hakkındaki kuyudu tasarrufiye şekli sabıkını
muhafaza etmek suretiyle, sahibi hakikileri uhdelerine tashihen irca edilmek üzere Maliye Vekâleti celile-
sine emir ve havale buyurulmasını teklif ederim.
Mersin
Ziya
Riyaseti Celileye
Teklif olunan işbu lâyihai kanuniye Fransız işgalinden mütevellit muamelâtı kabul ile bir şekli kanu-
nide ilgayı tazammun etmek noktai nazarından asla şayanı kabul değildir. Binaenaleyh mezkûr kanunun
İcra Vekillerine iadesiyle işgal kuvvetinin fuzuli bir surette ihdas eylediği muamelâtın keenlemyekün ad-
dine ve hali sabıkın iadesine karar itasını teklif ederim.
Kayseri
Ahmed Hilmi
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Mevzuubahis müzakere olan senedatı hakani meselesi hakkında Heyeti Vekileye
salahiyet verilmek suretiyle teklifin Heyeti Vekileye havalesini teklif eylerim.
Kütahya
Cemil
REİS — Efendim iki türlü takrir vardır, bu takrirlerin hepsi iki noktada birleşiyorlar. Birisi doğrudan
doğruya bunu Heyeti Vekile yapabilir. Meclise ait değildir tarzındadır. Yasin Bey’le Hüseyin Avni Bey’in
takriri bu kısma dahildir. Diğer ise Maliye Vekâletine veyahut Heyeti Vekileye emir tebliği şeklindedir.
Yani İcraî ve teşriî salahiyeti haiz olan Meclis azasının takrirlerininin...
– 689 –
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Müsaade buyurur musunuz, efendim? Ziya
Bey’in takriri maksadı kâfidir. Yalnız Adana vilayeti demiş. Oraya Adana vilayetiyle havalisi suretinde bir
kayıt konulabilir.
HASİP BEY (Maraş) — Antep’in de ilâvesi lâzımdır.
HASAN HÜSNÜ BEY (Trabzon) — Bilumum işgal olunan yerler diyelim, hepsini şâmil olur. (Doğru
sesleri.)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Takririme dair bir şey arz edeceğim. Bu teklif ve takririme menfi-
dir. Hükûmetin şunu kabul etmeye salâhiyeti yoktur. Vekil arkadaşlarımız bir hata yapmışlardır. Meclisin
bu hataya düşmemesi için bunun kabul edilmemesi lâzımdır. Meclisin hakimiyeti darbelenmiştir. Başka
medenî memleketlerde böyle bir meseleden dolayı Heyeti Vekile Divanı Âliye gider. Temenni ederim ki
biz de Divanı Âliye gönderelim. Bu hakimiyetimizi hırpalamaktadır.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Birincisi Hükûmet tarafından herhangi bir takririn reye vazını tercih
etmek hakkı ancak istizahlarda vardır. İkincisi; bu gibi müzakerelerde şu yolda verilmesini talep ederim,
mahiyetinde olan takrirler hepsine tercihan reye vazedilecektir. Hüseyin Avni Bey’in takriri bu mahiyette-
dir. Diğer takririn reye vazındaki hikmeti ben bilmiyorum.
REİS — Efendim, kim vazetti ki... Söylüyorum müsaade etmediniz ki... Maksadım, Hükûmetin fikri-
nin bunun olduğunu demekten ibarettir. Eğer müsaade etmiş olsaydınız, diyecek idim ki Hüseyin Avni
Bey’le diğer refiklerinin takriri tadil mahiyetindedir. Evvela bunları reyinize arz edeceğim. Neden istical
buyurdunuz?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim takriri tercih kastiyle söylemedim,
dedim ki Ziya Bey’in takriri maksadı temin eder.
REİS — Evet efendim, tercih yoktur. (Gürültüler) Müsaade buyurunuz efendim. Yasin Bey’in takririni
tekrar okuyorum. Bu da aynı mahiyettedir.
(Yasin Bey’in takriri tekrar okundu.) (Hüseyin Avni Bey’in takririni tekrar okudu.)
Diğeri de hemen hemen bunun aynıdır. Mamafih Yasin Bey’in takriri biraz daha muvazzahtır. Arzu
ederseniz bir daha okuyayım.
(Üçüncü defa Yasin Bey’in takririni okudu.)
Yani işi doğrudan doğruya Heyeti Vekileye bırakıyor. (Anlaşılmadı sadaları.)
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Müsaade buyurunuz usul hakkında söyleyeceğim. Mecliste ek-
seriyet yoktur beyefendi. Bugün Meclisi hataya sevk etmek ihtimali de vardır. (Ekseriyet vardır sesleri.)
Ekseriyet olmayınca bu takrirlerin herhangi birisini reye koymak hatadır.
REİS — Efendim Heyeti Vekileye havalesini teklif ediyorlar.
EMİR PAŞA (Sivas) — Keenlemyekün meselesi var.
REİS — Efendim, mesele o değildir.
HAKKI HAMÎ BEY (Sinop) — İstirham ederim. Usul hakkında söyleyeceğim. İki takrir okundu. Eğer
bunları Nizamnameye tevfikan muamele yapmak lâzım ise ilk okunan takriri reye koymak lâzımdır. Ev-
velkinin reye konup konmadığını bilmiyoruz ki...
REİS — Efendim; Hüseyin Avni Bey’in takriri o kadar muvazzafı değildir. Ahkâmı kanuniyeyi tatbik
diyor. O halde takriri tekrar okutuyorum.
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyetle kabul edildi.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Ahkâmı kanuniyenin tatbikinden Meclisi Âli-
nin maksadı nedir? (Gürültüler) Müsaade buyurun, mesele tavazzuh etsin. Elinde senedi hakanisi bulu-
nanı mahkemeye göndermek midir? Meclisi Âli bunu mu murad ediyor? (Evet sesleri) Rica ederim mesele
– 690 –
tavazzuh etsin. Tatbikatından mütevellit mesuliyet bana aittir. Kanunen elinde senedi hakanisi bulunanın
senedi hakanisi katiyen alınmaz. Fakat muhakemeye gider, mahkeme hükmeder, maksat bu mudur? Bu
değilse Fransızların işgal zamanında, evvelce verdiğim izahat veçhile, icra daireleri marifetiyle yapılan satış
muamelelerini keenlemyekün addetmek midir?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Mahkemeye aittir. Mahkeme halletsin.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — O halde takrir sahibi mahkemeye aittir diyor. Me-
selenin tavazzuhunu rica ederim. Vazıh bir karar verilsin.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Dediğim hataya geldiniz. Bu suretle davamı ispat ediyorum.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Reis Bey maksat anlaşılmadı.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in sualine cevap vereceğim.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Rica ederim kavanini osmaniyeye tevfikan yapılmayan muamelat keen-
lemyekündur ve sahibi takririn de maksadı budur. Keenlemyekün olan bir şeyin keenlemyekün olmasına
karar vermek fazladır.
REİS — Bu, bu kadar gürültüyü mucip olacak bir şey değildir. Arkadaşlar sözlerini söylediler. Rica
ederim gürültü etmeyelim.
Müfit Efendi Hazretleri takririn reye vazı hakkında söz söyleyecektir.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim Meclisi Âlinizin kabul etmiş olduğu husus Hüseyin Avni
Bey’in takriri üzerinedir. Maliye Vekili Hasan Beyefendi bunun tekrar izahını Meclisi Âliden istiyor. Bence
bu takririn meali ahkâmı kanuniye noktai nazarından şudur ki; evvelce mal sahiplerinin bankadan istikraz
etmiş oldukları paraya mukabil terhin etmiş oldukları malı parayı tediye edemediklerinden dolayı ahkâmı
kanuniyemize tevfikan Hükûmetin usulü dairesinde satması ve bunu iştira eden adamların yedine senedi
hakani vermesi ve bu senedi hakani ile tasarrufu usulen sabit olan eşhasın malının elinden hilafı kanun
olarak alınması keenlemyekündur, demektir. Şayet bu malın usulsüz satıldığını iddia eden varsa o şahsın
mahkemeye müracaat etmesi icap eder. Binaenaleyh bu iddiada bulunanların mahkemeye müracaat et-
mesi doğrudur. (Doğru sesleri.)
Avni Bey zatıâliniz takririnizi bu suretle verdiniz değil mi?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Tamamiyle böyledir efendim.
REİS — Meclisi Âli Hüseyin Avni Bey’in takririni kabul ederken meseleyi Müfit Efendi’nin izahı veç-
hile mi anlamıştır? (Evet sadaları.) Takririn bu meal de olmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın...
Kabul edilmiştir. Efendim celsei hafiye mesaili bitmiştir. Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın. Kabul edilmiştir.
– 691 –
DEVRE: I CİLT: 3 İÇTİMA: III
TBMM
26 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat
1.— ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

2.— MÜZAKERE EDİLEN MEVAD
1 . — Yeni bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dan İcra Vekilleri Heyeti tezkeresi.
Cilt: 21
80’inci İn’ikat, 2, 3, 4’ncü Celseler

SEKSENİNCİ İN’İKAT 26 Temmuz 1338 Çarşamba İkinci Celse
SEKSENİNCİ İN’İKAT
İkinci Celse
REİS: Reisisani Doktor Adnan Beyefendi.
REİS — Efendim; celsei hafiye küşat edildi. Hafi celse icrası hakkında buyurun Rauf Beyefendi.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, Heyeti Vekile Amasya’nın vaziyeti mahsusasını
nazarı dikkate alarak Heyeti Âliyenize müstacelen, saha ve hududu sabit olmak üzere bir İstiklâl Mahke-
mesinin intihap ve izamını teklif ediyor.
Bu babda bir tezkeremiz vardır. Bu müzakerenin hafi celsede müzakeresini teklif ediyorum. Eğer heyeti
celileniz kabul ederse hafi celsede ceryan etsin.
REİS — Müsaade buyurun efendim; bu meselenin hafi celsede müzakeresini kabul edenler lütfen el
kaldırsın... Hafi celsede müzakeresi kabul edildi.
Efendim, evvelâ hafi celsenin zaptı vardır. Onu okuyalım. (Okundu)
Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı? Zaptı sabık aynen kabul edildi. (Heyeti vekile tezkeresi okundu)29

YETMİŞ DOKUZUNCU İNİKAT
İKİNCİ CELSE (Hafi)
Musa Kâzım Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası aynen kabul olun-
duktan sonra Müdafaai Milliye Bütçesinin heyeti umumiyesi hakkında müzakere cereyan etti. Müzakere
kâfi görülerek celsei aleniyeye geçilmesi kabul edilse de celsei aleniyeye geçmeden evvel İktisat Vekâleti
bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki lâyihai kanuniyenin müzakeresi icra edilerek maddeleri aynen kabul
olundu. Bilâhara Adana vilâyetinde kuyudu hakaniyenin tashihine dair lâyihai kanuniyenin müzakeresine
geçilmiş ise de mezkûr kanunun reddiyle ahkâmı kanuniyenin tatbikinin emredilmesine dair Hüseyin
Avni Bey’in takriri kabul ve takriri izah eden Kırşehir Mebusu Müfit Efendi’nin beyanatı dahi tasdik edi-
lerek celsei aleniyeye geçildi. Zaptı sabık kabul olunmuştur. 26 Temmuz 338
Reisisani Kâtip
Doktor Adnan Kayseri
Atıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen var mı? Olmadığına göre zaptı sabık aynen kabul
edildi.
– 694 –
1. — Yeni bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dair İcra Vekilleri Heyeti tezkeresi.
REİS — Tezkereyi okutuyorum.
18 Temmuz 1338
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine Amasya ve havalisinde görülen lüzuma mebni bir
İstiklâl Mahkemesi tesis ve dairei kazanın sabık İstiklâl Mahkemesi hududu dahili bulunması hususunun
arzı İcra Vekilleri Heyetinin 18. 7. 1338 tarihindeki içtimaında takarrür etmekle, ifayı muktezasına ve ne-
ticesinin iş’arına müsadei devletlerini istirham eylerim efendim.

Hüseyin Rauf
REİS — Buyurun Ali Beyefendi.

ALİ BEY (Dahiliye Vekâleti Vekili) (Niğde) — Samsun, Amasya, Tokat, havalisinde eşkıya olduğu ma-
lumu âlinizdir, birçok eşhas derdest ediliyor, bunlardan bir kısmı Divanı Harb’e verilmek istenilmiş, bir
kısmı derdest edilmiş mehakimi nizamiyeye verilmek istenilmiş. (İşitmiyoruz sesleri) Muhabere ediyoruz,
bu eşkıyanın biran evvel cezalarını görebilmek için seri bir muameleye tabi tutulmak icap etmektedir.
Bu da birtakım merasimi kanuniyeye tabi olmayan bir mahkemei fevkalâde tarafından yapılması lâzım
geliyor. Bunun için Samsun mutasarrıfı ve Şark Cephesi kumandanı lüzum gösteriyor, tahtı tevkife alınan
eşhas nerede muhakeme edilecektir, yani tahtı tevkifine alınan eşhas ne gibi muamele görecektir? Bunların
işlerinin görülmesi pek uzamaktadır. İmkân yok, muamele de bunu gösteriyor. Bunun için Amasya merke-
zinde bu işlere bakmak üzere bir İstiklâl Mahkemesinin bulunmasını muvafık buluyoruz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bu eşkıya hangi sınıf eşkıyadır?
DAHİLİYE VEKALETİ VEKİLİ ALİ BEY (Niğde) (Devamla) — Pontus eşkıyaları. Bunu biran evvel
intaç etmek ve haklarında lâzım gelen cezayı tatbik etmek üzere ve Amasya şehrinde bulunmak üzere ve
sırf bu işlerle iştigal etmek üzere bir mahkemenin gitmesine lüzum göstermekteyiz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Sabık mahkemeyi dinleyelim, bir kanaatleri var mı?
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Şimdi efendim; Dahiliye Vekâleti Vekili Ali Beyefendi Amasya’ya bir İs-
tiklâl Mahkemesinin gitmesine lüzum gösteriyorlar ve diyorlar ki, Pontus komitesine mensup birçok eşhas
derdest edilmiştir. Bu eşhasın muhakemesini icra etmek için bir mahkemeye ihtiyaç vardır ve sonra tabii
bunda sür’at de lâzımdır. Derdest edilenlerin muhakemesi ve bu muhakemenin süratle intaç edilmesini,
zannederim, esbabı mucibe olarak gösterdikleri budur. Eğer Dahiliye Vekili Ali Beyefendi buyursalardı ki,
Samsun İstiklâl Mahkemesi Pontus Cemiyetine mensup, dağlarda dolaşan eşkıyayı evvelce derdestinde de
bir muvaffakiyet gösterememiştir dese idi ve bundan sonra da bunları takip edip derdest edecektir dese idi;
bir jandarma mahiyetinde ona bir diyeceğim yoktu. Fakat derdest edilmiş bir adamı mahkûm edecek bir
mahkeme yoktur, serian icrai muhakeme etmek lâzım geldiğine nazaran, muhakemenin serian intacıyla
matlup olan şeyi temin edecek kanunumuz yoktur demesini bendeniz katiyen muvafık bulmadım. Çünkü
bu kavanini mevzua ve mevcudeyi inkâr mahiyetindedir. Efendiler İstiklâl Mahkemelerinin tesis edildiği
tarihi göz önüne getirecek ve bu mahkemeleri faaliyete sevk edecek saiki düşünecek olursak yegâne asker
firarileri olduğunu göreceksiniz. Biliyorsunuz ki Meclisi Âliniz burada toplandığı zaman elinde kuvvet
olarak elinde beş, on çeteden başka kimse yoktu. Bilâhare kuvayı muntazamaya tahvil zaruretini hisseden
Meclisi Âliniz kuvayı muntazama tesis ettiği zaman, yanı başında gayri muntazam bir çete istediği zaman
işe giriyor, onları zabt ü rabtının temini gayri kabil olmakla beraber, bunların yanı başında muntazam bir
kıta tutmak gayri mümkün olduğu cihetle, şiddet göstermeye mecburiyet hissetmiştir ve bu şiddeti de kim
– 695 –
yapabiliyor? İşte kabul ettiğiniz İstiklâl Mahkemeleri kanuniyle o şiddet kayboldu. Bidayeten ve filhakika
İstiklâl Mahkemeleri ilk faaliyete geçtiği zaman asker firarilerinin firarına bulundukları mıntakada olduk-
ça mâni olunmuş ve faideleri de görülmüştür. Fakat sonradan sonraya itiraf etmek lâzımdır ki onlar da
maalesef hiçbir şey yapamamıştır. Yani bugün kemali teessürle ve teessüfle söylemek mecburiyetindeyiz ki
hâlâ İstiklâl Mahkemelerinin bulundukları memleket dahilinde muhtelif mıntakalarda hali faaliyette bu-
lunmalarına rağmen, iştigal edilmeyecek derecede asker firarileri vardır. Şu hâlde İstiklâl Mahkemesinin
hiçbir kıymeti yoktur ve tesiri kalmamıştır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Meğer ki jandarma da...
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) Sonra efendiler; İstiklâl Mahkemelerine takibata zamimeten, zannede-
rim 26 Ağustos 1336 tarihli bir zeyl ile bir vazife daha verilmiş ve maatteessüf mehakimi en ziyade ademi
muvaffakiyete sevk eden sebep bu zeyl olmuştur. Çünkü o kadar gariptir ki, bendeniz bu hususta İstiklâl
Mahkemelerini mazur görüyorum, kanun o kadar elastiki, o kadar şümullü, o kadar yani hukuka mugayir
tarzda tanzim edilmiştir ki; bir hareket vaki olduktan sonra o hareketin failine “senin yaptığın hareket bir
cürümdür” diyor. Canım bu kanunda da bunun bir cürüm olduğu yoktur. “Bilmem şu kanun ile Meclis
bana salâhiyet vermiştir. Ben diyorum ki bu bir cürümdür.” “Canım efendim kanunda bunun cürüm oldu-
ğuna dair bir şey yoktur.” “Ben orayı bilmem, işte salâhiyet” diyor. Hakikaten o cürüm bu salâhiyete binaen
cürmiyeti mevcut olmayanlar dahi cürüm olarak gösterilmiştir. İstirham ederim, cürüm olmayan bir hare-
ketten dolayı beni tecziye ve muahezeye kıyam ederseniz, benim ne kabahatim vardır? Sen dediğin halde
ben yaparsam tecziye edersin, sen yap yapma diye bir şey dememişsin. Böyle bir tabir mevcut değilken ben
buradan kalkıp gitmişim, sen buradan gittin diye bir cürümdür isnat ediliyor. Bu Devletin kuvayı mane-
viyesini kesreder. Binaenaleyh seni üç ay hapsediyorum, demek kadar mantıksızlık olamaz. Böyle verilen
bir zeyil ile İstiklâl Mahkemeleri maalesef tavuk hırsızlarına kadar el uzatmış ve bu dereceye gelmesine
sebebiyet vermiş ve en nihayet kıymetlerini sıfıra indirmiştir. Yani bunu İstiklâl Mahkemelerinde bulunan
arkadaşlarımızın kendileri de itiraf ederler. Ellerindeki kanun tamamen bu vaziyete kadar düşürmüştür.
Bendeniz bunun hakkında bir şey söylemiyorum.
Şimdi İstiklâl Mahkemelerine lüzum var mıdır, yok mudur? Cenabı Hakka hamdederek söylerim ki,
şimdilik memleketimizin hiçbir tarafında İstiklâl Mahkemeleri, belki teskini müteassir, fevkalâde heyecanı
teskin için ve fevkalâde ihtiyaçlar için saklanacak bir âlettir. Yoksa hiçbir tesiri olamayacaktır. Bu maha-
kimi alelade bir mahkeme gibi tutacak olursak, efendiler, bunun hiçbir hükmü kalmayacaktır ve sonraki
hadisat da bunu bize gösteriyor.
Şimdi mevkufiyeti süratle muhakemesi meselesine gelelim. Efendim, mevkufinin süratle muhakemesi
hususunda mahakimi nizamiye İstiklâl Mahkemelerinden daha elverişlidir. Derlerse ki mevkufini adliye
çoktur. Meselâ Samsun’da bin tane mevkufini adliye varsa efendiler bidayet mahkemesi buna daha süratle
bakar. Efendiler bir mahkeme varsa bir daha gönderiniz, İstiklâl Mahkemesi göndereceğimize. Bir ise iki
yapalım, iki ise üç yapalım. Süratle işlerini bitirsinler. Fakat böyle mahakimi seksen şekle sokmayalım.
Pontusçuların hareketine gelince; bunların hareketi hıyaneti vataniye kanununa tabidir. Hıyaneti vata-
niye kanunu ahkâmına tabi muhakemelerin size temin ederim ki İstiklâl Mahkemelerinden ziyade bidayet
mahakimi neticelendiriyor. Biliyorsunuz ki bidayet mahakiminde hıyaneti vataniye mücrimlerinin mu-
hakemesini yirmi günde intaç zaruridir. Binaenaleyh bidayet mahakimi yirmi gün zarfında muhakemeyi
neticelendirmek zaruretindedir. Neticelendirmediği takdirde, orada bir kayıt vardır, o kayıt mucibince
haklarında muamele yapılacaktır. Halbuki hıyaneti vataniye cürmünden dolayı iki senedir mevkuf olan-
ları gösterebilirim. Şimdi bidayet mahkemelerinde mi sürat bulunuyor yoksa İstiklâl Mahkemelerinde
mi? Sürat bidayet mahakiminde daha ziyadedir. İşte size maddi olarak arz ediyorum. Bidayet mahakimi
yirmi günde neticelendirmek mecburiyetinde olduğu halde, İstiklâl Mahkemeleri hiçbir kanunun tesirine
tabi değiliz diyerek, demek ki onlar da keyfî olarak uzatmışlardır, bittabi bazı nevakısı ikmal edeceğiz diye
bir buçuk sene uzatmışlardır ve zannederim ki bunu kimse inkâr edemez. Sürat İstiklâl Mahkemelerinde
midir, bidayet mahkemelerinde midir? Bidayet mahkemelerinin sürat itibariyle İstiklâl Mahkemelerinden
farkı yoktur. Sürat bidayet mahkemelerinden daha daha fazla mıdır? Bu itibarla Dahiliye Vekilinin mü-
talâası varit değildir efendiler. Sonra mevkufin... On gün evvel idam edilecek adamı on gün sonra idam et-
– 696 –
mesini on gün evvel Bidayet mahkemesi, idam edilecek adamın muhakemesini yirmi gün zarfında hükme
raptedecek. Halbuki, Samsun’dan mahkemenin Amasya’ya gitmesi ve gelmesiyle kırk günde neticelenecek.
Mücrim ele geçse anasının, babasının ismini sormadan maksat ipe çekmek ise İstiklâl Mahkemesine lü-
zum yoktur. Dört beş manga adam, asker gönderiniz, rast geleni vursunlar. Mahkemeye lüzum yoktur.
Diğer mahkemeye lüzum varsa, adalet noktai nazarından bunu gösteriyorsanız memleketin teşkilâtında ve
cihan nazarında adlî teşkilâttan olmak üzere mahkeme gönderilir. Yoksa İstiklal Mahkemelerinin esasen
ona da lâzım gelen kanun eline verilmiştir. Kanun vardır. Binaenaleyh buna İstiklâl Mahkemesi bakar.
Yoksa beş yüz mevkuf varid olarak esbabı mucibe olarak Samsun bidayet mahkemesi buna bakamıyor,
binaenaleyh bir İstiklâl Mahkemesi göndereceğiz demeyi esbabı mucibe olarak bendeniz muvafık görmü-
yorum ve demek zaittir. Bu itibarla bendeniz rica ediyorum. Eğer Samsun’daki bidayet mahkemesi kifayet
etmiyorsa oralarda miktarı kâfi bidayet mahkemesi tesis edelim. Kâfi ise İstiklâl Mahkemesi göndermeye
lüzum yoktur, istirham ediyorum, İstiklâl Mahkemelerini, Allah bizi fevkalâde ahval karşısında bırakma-
sın, fevkalâde hale karşı kullanalım, ahvali fevkalâdeye saklayalım; sonra lâzım olur.
Arkadaşlar, sonra ahvali fevkalâdeye karşı istimal edecek silâhımız yoktur. Bidayet mahkemelerinde
muhakeme cereyan etsin ve neticelendirilsin. Bendeniz Heyeti Celileden rica ediyorum, İstiklâl Mahke-
melerinin kıymetini mütemadiyen millet nazarında düşürmeyelim. İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten
ilgası hakkında bizim takririmiz vardır. Bu mahakim muvakkaten faaliyetten alınsın. Heyeti Vekileden
de istirham ediyoruz; onların maksadına muhalif değiliz, süratle bitirilmesi bizim de matlubumuzdur.
Oralarda bir iki bidayet mahkemesi daha teşkil edelim, o işleri süratle bitirsinler ve harice karşı da terör
yani tedhiş usulünün memleketten kaldırılacak kadar hali tabiinin avdet etmiş bulunduğu hissini vere-
lim, ki hiç olmazsa onlar da bizimle münasebatı iktisadiyede bulunsunlar. Efendiler İstiklâl Mahkemeleri
memleketimizde baki kaldıkça bizimle kimse ticari muameleye girişmez. İtiraf etmek lâzım gelir ki adeta
Rusya’daki Çekalara benziyor. Neden benziyor? Neden benzediğini söyleyeceğim. Rusya’da, biliyorsunuz
ki, herhangi bir yerde bir İstiklâl Mahkemesi cürüm olmadığına kanaat getirdiği halde, diğer yerde idam
ediliyor. Yine İstiklâl Mahkemeleri bir meseleden dolayı on sene küreğe koyduğu halde diğer taraftan
alelade bir teb’idle iktifa ediliyor. Rica ederim, bunlar nedir? Bu adeta Çeka mahiyetinde bir şeydir. Eğer
Rusya’da onların iyi bir hizmet ifa ettiklerine kani bulunuyorsanız ve Rusya’nın o halde devamı münasebatı
hariciyenin devamını temine medar olacağına kani bulunuyorsanız bunu biz de bırakalım. Fakat bendeniz
diyorum ki gerek münasebatı siyasiyenin tesisi ve betahsis münasebatı iktisadiyenin haricî cereyanının
sıkı bir surette temini için dahilde hali tabiinin avdetini gösterecek emareler gösteremezsek Avrupalılar da
bizimle münasebat peyda etmez. Onun için çok rica ediyorum, İstiklâl Mahkemelerini muvakkaten faali-
yetten alalım ve tekrar ediyorum oraya icap ediyorsa bir iki mahkeme daha gönderelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, birinci günden beri İstiklâl Mahkemelerinin aleyhin-
deyim. Bir kere Türkiye Büyük Millet Meclisi ne Allah’ın vermediği salâhiyeti kendisi başkasına verdiğine
hayretteyim. Yani Cenabı Hak Türkiye Büyük Millet Meclisi ne hiç kimsenin reyi hodiyle bir kimseyi
asmak ve kanaati zatisiyle asmak ve öldürmek için o salâhiyeti peygamberlerine dahi vermemiştir. Fakat
Türkiye Büyük Millet Meclisi bunun fevkinde her salâhiyeti vermiştir. Binaenaleyh aslen bâtıl olduğunu
iddia ederim.
Sonra, Amasya meselesine gelince; biz ahvali fevkalâde geçiriyoruz diye kendimize böyle bakarız.
Fransız bunu yapmıştır, filân bunu yapmıştır. Hayır efendiler onların milletleri bunu mecbur etmiştir. Biz
her türlü harekâtı teskin ettikten sonra, her türlü galeyanı teskin ettikten sonra asker firarisi dolayısıyla
fevkalâde bir mahkeme teşkil ettik.
Sonra şu casus geldi, bu geldi. Bugün İstiklâl Mahkemelerinin evrakını tetkik ederseniz Pontus mese-
lesi cidden ehemmiyetli, fakat ehemmiyetten sakıt birtakım köylüler, fakirler, kalaycılar iş edinmek için
mahkemelere doldurulmuş. Adliyemizi muattal bırakmış ve Adliye bunun gölgesinde kemali istirahatle
uyumuştur. Memleketin asayiş ve ehemmiyeti maddi ve manevi olarak artık namütenahi söz ki ne kanuna
girer ne hiçbir salâhiyete girmez. Hal böyle iken vasi mikyasta halka karşı bir itimatsızlık, uyuşmazlık.
Netice itibariyle zannediyoruz ki asayiş mahfuz. Bir Hükûmet kalktı, mütareke akdetti ve bununla hep-
sinin imzası tahtında mütareke akdettik diye bütün cihana ilân ettik. Demek ki bu millette isyan istidadı
– 697 –
olsa değil Türkiye Büyük Millet Meclisi, memleketin elli tarafına... hiç kıymeti yoktur. Bu, halkın kabili-
yetidir. Tezvirat ve tasniatı kırk günde anladı. Bütün sadakatle bize itaat eden, merbut kalan haklımıza
karşı itimatsızlık edip de daha doğrusu iş edinmek, iş görüyoruz diye görünmek, tarihte gülünç bir sahife
teşkil edecektir ve istikbalde bize ne iş gördünüz diye hesap sorarlarsa cevap vermekten âciz kalacağımıza
kaniim.
Pontus meselesine gelince; efendiler biz burada kuvvei adliye vardır diyoruz. Daha kendi milletini
idareden âciz, halkın da inkılap nerede? İstanbul’dan buraya kadar geldik yine o eski kanun, yine o millet,
o insanlar. Yalnız, kendimize bir fevkalâdelik verdik. Büyük bir inkılap yapıyoruz, asker topladık bununla
cepheyi tutuyoruz. Esasen muhtemel bir tehlikeyi anlamazsak sonra bunun üzerindeki fevkalâdelik nedir?
Cihana karşı bunu istimal edecek insan yok. Bizden adli teşkilât yoktur demek, bu da kapitülâsyonları va-
zetmek demektir. Herkes bir his altındadır. Samimi söylüyorum. Efendiler Ruslar’da görüyoruz. Tarihlerde
vardır. Fakat tarihteki bizim gibi değil. Sonra efendiler onlarda bir zaman içindi. Memleketlerinin istida-
dı ona göre idi. Memleketimiz üç İstiklâl Mahkemesiyle mi idare ediliyor? Efendiler her kazada bidayet
mahkemeleriniz vardır. Cinayet mahkemeleriniz vardır. Memleketin bir tarafında kanaati vicdaniyesiyle
üç adamı idam eder, diğer tarafında hayatını idame eder. Ne güzel müsavat ne güzel adalet... Buna insan
hayret eder. Bunlardan sonra millet bizden hesap sorduğu vakit cevaptan âciz kalırız. Efendiler; üç İstiklâl
Mahkemesi midir bu memleketi idare eden? Efendiler, senede 30 bin firari vardır. Üç İstiklâl Mahkeme-
sine ne isabet eder? Yanlış ve daha doğrusu hissî, az düşünce ile husul bulmuş şeylerdir. Temadisinde bir
kanaat edinecek delil yoktur. Belki o hissin esiri, o duygunun arkasından koşmaktan başka bir manası
kalmamıştır. Biz kendi hatalarımızı tashih edersek daha ziyade faziletkâr oluruz. Hıyaneti vataniye için bir
kanunumuz vardır. Eğer adlimiz kâfi değilse, bütün millet de seyyanen yapalım. On günde tatbik edilsin ve
neticelensin. Halbuki adaleti tatbik edecekseniz böyle mahkemeleri kaldıralım. Diğer Pontusçular sabitse
şurada hafi görüşüyoruz. Memlekette bir adam kalmayacak surette hepsini öldürmek kudretiniz varsa
bunu yapabiliriz. Eğer hükûmetiz diye sıyanet ediyoruz ve biz şu mahkemelerle iftihar ediyoruz diyorsanız
mahkemelerinizi her yere gönderin. Pontus’tan ne şikâyet ediyorsunuz?
Pontusçular hain imiş. İdare edin efendiler. Siz kelleyi Bey’inle idare edemediniz demek ki kabiliyet
yok.
RAGIP BEY (Kütahya) — Avrupa da böyle sizin gibi söylüyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Evet, ben Yunanlıyım, teşekkür ederim.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, Pontus’u biz mi çıkardık?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bunları terbiye edelim efendiler, rica ederim.
RAGIP BEY (Kütahya) — Kanaatinizi değiştiriniz, yanlıştır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Benim maksadım sizin düşünceniz gibi değildir. Jandarmanı tesis
et, hükûmetini tesis et. Daha kendimize itimatsızlık yapıyoruz. Adliyeye itimadım yok diyen bir millet...
(Gürültüler) Rica ederim, nasıl üç kişi ile bu memleketi idare edersin?
RAGIP BEY (Kütahya) — Pontus’un mahiyetini iyi anla.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben Pontus’un mahiyetini bilirim. Ermenilerin de mahiyetini
bilirim.
Şimdi efendiler; bendenizin kanaatime göre bu suretle kendi hukuku adlimizin olmadığını iddia et-
mektir. Bu millet umuru adliyesi için iki buçuk milyon lira sarf ediyor. Mekteplere para veriyor. Mektepte
okutuyor ve yetiştiriyor. Mebus olmakla her türlü evsafı âliyeyi, her türlü ilmi iktisap mı eder, rica ederim?
Efendim lalettayin üç kişiye kanaati zatiyenizle siz hükmü verin deyip salâhiyet veren millet, ilmi inkâr
etmek, hukukunu tepelemek demektir. İhtilâlin de bir hukuku vardır. Her milletin her zaman bir hukuku
vardır. Hüner isyan ettirmemektedir. İsyan ettirdiği zamanda onun bir kararı vardır. Kars’tan Ermenistan’a
hicret ediyorlar Beyefendi. Yarayı tedavi edin. Ben de bu milletin bir unsuruyum. Avrupalılar da böyle
diyor. Avrupalıların söylemesini ihtar etmek lâzımdır. Avrupalılara dedirtmemek hünerdir. Ali Kemal’in
sözlerini tasdik ettirmeyin.
– 698 –
RAGIP BEY (Kütahya) — Ali Kemal de sizin gibi söylüyor.

HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben biraz küçük kalmışım. Affedersiniz. İdareden siz memnun
musunuz Beyefendi? Rica ederim. İdaremizi tashih edeceğiz. Bundan ben de mesulüm. Yine kendinizi
başka görüyorsunuz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Sen devam et canım. Seni anlamadan ne görebilecek?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler, kanun hâkimdir. Büyük Millet Meclisi ordusunun
kuvvetini suiistimal etmemeli. Kanun hâkim olmalı. Şahısların hâkimiyeti payidar olamaz. Yarın gelirler
üzerimize kül ekerler. Samsun ve havalisinde lâakal 30-40 mahkememiz vardır. Bu mahkemeler ilimle
mücehhezdir. Bu mahkemeler hâkim hakkını bihakkın haizdir ve bu meslekte çalışan adamlardır. Bu vazi-
feyi meslek edinmişlerdir. Herhangi saati sanat yapamazsa mahkemeyi de yapamaz. Bu daha incedir, daha
dakiktir, daha mantıkidir. Sellemehüsselam adam seçmek, intihap etmek, gününü yaşıyorum zannetmek
ihtilâl doğurur efendiler. İhtilâli bastıracağız. Cihana asayiş getireceğiz. Hayır asayişsizlik değil, asayişe
doğru gidiyoruz. Asayişe ne derece takarrüp ederseniz efendiler, sulha da o derece takarrüp etmiş olursu-
nuz. Refaha da o nispette yaklaşmış olursunuz. Düşününüz ki efendiler, Türk olarak beş milyon nüfusu-
muz vardır. İslâm olarak yüz milyon nüfus vardır. Onun için hedefinizi isteyin. Elinizde bir kanun vardır.
Bunu seyyanen tatbik ile mükellefsiniz. İçinizde hususi emel taşıyan. Hükûmetinizi yıkmak isteyen bayra-
ğınızı düşürmek isteyen bu gibi kimselere kanunu cezamız gayet vasi cezalar tayin etmiştir. Bunları ehline
tevdi ile ve mütehassisini adaletle muvafık bir şekilde tatbikata muvaffak olursanız, hükûmet manası çıkar.
Yoksa onlara karşı muamele yaparsak hükûmet sisteminden ayrılmış oluruz, ki millet onu bizden istemez.
Millet hükûmetten adalet ister. O vakit meşru vekil olduğumuzu ispat edebiliriz. Müstacel olarak İs-
tiklâl Mahkemesini hükûmet namına vuku bulan şu ahvali fevkalâdeden haricin ne dereceye kadar müte-
essir olacağını Hariciye Vekâletinin neden haberi yok? Umuru dahiliyeden fevkalâdelik devam ettikçe bu
adaletsizlik artar mı, eksilir mi? Bu asayişsizlik artar mı, eksilir mi? Umuru Dahiliye, bunu nasıl telâkki
ediyor? Niçin bunun farkına varmıyor? Adliye Vekâleti neden böyle memlekette umuru adliyenin refi
manasında olan fevkalâde şeylere ehemmiyet vermiyor? Neden Şeriye Vekâleti böyle meşru olmayan ve
Kavanini Umumiyeye mugayir olan muameleye mâni olmuyor? Ledelhace hüküm verir diyerek siz bu
hakkınızı nasıl aharına veriyorsunuz? Allah, Peygamberlerine bile bu kudreti vermemiştir. Siz nasıl ve
hakkınızı hangi salâhiyetle veriyorsunuz? Onun için demin Hakkı Hami Bey’in dermeyan buyurduğu
mütalâatın ekserisine iştirak ediyorum. Herhalde memlekette artık İstiklâl Mahkemelerinin vazifeleri-
ne hitam verilmelidir. Memlekette kanunu hâkim kılmalıyız. Bütün âlemi medeniyete karşı medeni sima
ile lehçe ile atılarak onların bizim aleyhimizde propaganda etmesine, söz söylemesine imkân ve meydan
bırakmamaya gayret ermeliyiz. Milletimizin kabiliyeti gayet yüksektir. Öyle ihtilâl yapıyoruz zihniyetiy-
le, kendimizi iş görüyoruz zannıyla aldatmayalım. İş göreceksek cephede görelim. Bunlarda fevkalâdelik
göstermeyin. Bunlar hem memleketin siyasiyatına hem istikbaline azim bir darbedir. Bu darbeler telâfi
edilmez, zararlar doğurur. Herhalde Hükûmet müteyakkız olmalıdır. Bu fevkalâdeliğe nihayet vererek hali
tabiiyi iade kılmaya sai olmalıdır. Bunun aksi memleket içinde zararı mahz tevlit eder.
REİS — Efendim; Nizamnamei Dahilînin ahkâmınca, böyle çok söz alan olduğu takdirde, Heyeti Âli-
yenin reyine müracaat etmek Riyasetin vazifesidir. Yirmiyi mütecaviz arkadaş söz almıştır. Eğer muvafık
görüyorsanız söz alan zevatı lehte ve aleyhte olarak tefrik edelim, ona göre söylesinler. Sonra çok şey ola-
cak... Efendim Leh veya aleyh suretiyle tefriki kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Söz alan azayı kiramın Leh ve aleyhte söyleyecekleri tefrik etmek zarureti vardır. Söz alan arkadaşların
esamisini okuyorum. Lehinde ve aleyhinde olanlar lütfen söylesinler.
REİS — Salih Efendi; aleyhinde, Basri Bey, lehinde; İsmail Şükrü Bey (yok sesleri); Hamdi Namık Bey,
hakkında; Muhittin Baha Bey hakkında, Ziya Hurşit Bey, aleyhinde; Dursun Bey, aleyhinde. Ömer Lütfü
Bey.
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Bendeniz asayişin iadesi hakkında söyleyeceğim. İstiklâl Mahkemesi
ister gitsin ister gitmesin (o başka sesleri) (hakkında sedaları)
– 699 –
REİS — RIFAT Bey, hakkında, Nebil Efendi (Yok sesleri) geldiğinde sorarız. Mazhar Bey (Yok sesleri)
ona da sorarız. Durak Bey, aleyhinde: Ragıp Bey, hakkında; Hilmi Bey, lehinde; Hamdi Bey, lehinde. Müfit
Efendi, aleyhinde.
REİS — Reşit Ağa buyurunuz, usulü müzakere hakkında söyleyeceksiniz buyurunuz söyleyiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Arkadaşlarımız arasında sui tefehhüm var. İdaresizlik dememi-
şimdir, yalan söylüyorlar, ifadem vardır orada. Ben öyle demedim. İdaresizlik yüzünden Mekke’den de
kovulduk dedim. Yanlış anlıyorlar. Onu kabul etmiyorum, idare bilmiyoruz, onu söylüyorum. İyice an-
laşılsın ve arkadaşım tashih buyursun. Ali Kemal de böyle diyor bana arkadaşım. Bunu herhalde tashih
buyurmalarını şiddetle talep ederim.
REŞİT AGA (Malatya) — Efendiler, bu mesele hakkında söz isteyen rüfekai kiram çoktur. Zanneder-
sem bunun müzakeresi akşama kadar sürecek. Hakkı Hami Bey bir şeyler söylemişlerdi. O muvafıktır. O
da eski İstiklâl Mahkemeleri hakkında bir takrir vardı, onunla beraber birleşmelidir. Onunla beraber mü-
zakere edilmelidir. Ancak şu kadar var ki bu meselede Baş Kumandan Mustafa Kemal Paşa’da alâkadardır,
o geldikten sonra müzakere edilmek üzere tehir ediniz. Cepheden gelinceye kadar tehirini teklif ediyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Başkumandanlığın alâkası geçti, o ikindi madde uyudu.
REŞİT AĞA (Malatya) (Devamla) — Askerlik meselesi vardır efendim.
VASIF BEY (Sivas) — Müdafaai Milliye Vekili buradadır. (Gürültüler)
REŞİT AĞA (Malatya) (Devamla) —Yani onun huzuru şarttır. (Ordumuz ayrı yoktur sesleri) O yine
olsun. Ondan sonra müzakere olunsun. Sonraya kabul veya red edersiniz. Cepheden geldikten sonra her
ikisi birleşerek müzakere olunsun. Eğer Dahiliye Vekilinin teklifi müstacel ise Adliye oradaki mahkemele-
re emir verir. Diğer maddelere tercihan onlara bakar, onun için bendeniz teklif ediyorum. İsterseniz kabul
ediniz, isterseniz kabul etmeyiniz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Reis Bey usule dair bir kelime buradan söyleyeyim. Mevaddı
müstacele için ayrı olarak cumartesi günümüz vardır. Bugün bütçe günüdür. Niye bunu müzakere ediyo-
ruz? Bütçe daha mı az mühimdir?
REİS — Efendim; Hükûmet teklif ediyor.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Bütçe gürültüye gitti.
REİS — Bütçe gürültüye gitmemiştir, niçin böyle söylüyorsunuz?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkari) (Devamla) — Evet, ama biz bunu hafi celse deyince biz bunu zan-
netmedik ki İstiklal Mahkemesi içindir. Eğer İstiklâl Mahkemesi meselesi meydana çıksa idi belki böyle
olmazdı.
REİS —Nasıl olur efendim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkari) (Devamla) — Bunu cumartesi günü müzakere edelim.
REİS — Efendim; iki zat aleyhinde söyledi, onun için Basri Bey lehinde söyleyecektir. Buyurun Basri
Bey.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim, İstiklâl Mahkemesinin ilgası ve şu müracaatın reddini teklif eden
arkadaşlarımın dermeyan ettikleri bütün esbabı mucibeyi ben de tasvip eder ve bunlara tamamen iştirak
eylerim. Yalnız acaba bahsettikleri mahakimi nizamiye bu memlekette vukua gelen hadisatı fevkaladeye
karşı şimdiye kadar nâfi olabilmiş midir, olamamış mıdır? Zannediyorum ki olamamıştır. Şu müracaatın
aleyhinde idarei kelâm eden muhterem arkadaşlarımız inkâr etmezler ki bütün müessesatı resmiyemiz
gibi müessesatı adliyemiz de baştan başa muhtacı tensik ve ıslahtır. Fakat bu ihtiyacı mühimmi temcin
edebilmek oldukça uzun zamana mütevakkıftır. Bu uzun zamanı acaba hadisat bekler mi? Ve acaba mem-
leketimiz dahilinde davai millimizin aleyhinde çalışan birtakım anasır yok mudur? Efendiler; İstiklâl
Mahkemelerinin ilk teklifi zamanında bendeniz bu teşkilâtın ne lehinde ve ne de aleyhinde idim. Müsten-
kiftim. Katî bir kanaatim yoktu ve bugün şunu arz edeyim ki İstiklâl Mahkemeleri dahi memlekette arzu
– 700 –
ettiğimiz gayeyi tamamiyle temin edememiştir. Fakat bu gayeyi tamamiyle temin edememiş olan İstiklâl
Mahkemelerini bu mahzurdan dolayı ilga etmekte katiyen doğru değildir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Muvakkaten efendim; tamamiyle değil.
BASRİ BEY (Devamla) — Ben de itiraf ederim ki bu memleket cebir ile, zorla, sopa ile yürümez. Bu
memleketi hakkıyla idare etmek için memlekette yaşayan insanların ruhlarına göre idareyi temin etmek
ve ruhlarını kazanmak lâzımdır. Bu hususta tamamiyle arkadaşlarımla beraberim. Fakat bugün müessesatı
idariyemiz tamamen bozuk bir halde durup dururken bir de İstiklâl Mahkemelerini kaldırmak, zannede-
rim memleket için pek de hayırlı olmaz.
Heyeti Vekile Reisi ve Dahiliye Vekili diyorlar ki; memlekette ve bilhassa bahsettikleri mıntakada İstik-
lâl Mahkemesine lüzum vardır. Bu söz, zannederim ki salâhiyettar bir sözdür. Mesuliyeti icraiyeyi tekabül
eden bir Heyeti Vekile. Amasya mıntıkasında İstiklâl Mahkemesine lüzum vardır derse, bunun aksini,
daha vazıh, daha açık ve daha katî delail ile ispat etmek lâzımdır.
İstiklâl Mahkemeleri sürekli bir surette devam ederse acaba mahakimi adiyeden farkı kalır mı? Evet
kalmaz ve nitekim kalmamıştır. Fakat İstiklâl Mahkemelerini mahakimi sairei nizamiye ile mukayese ede-
cek olursak efendiler; herhalde tasdik ederiz ki, İstiklâl Mahkemelerinin tesiri öbür mahakimden çok
fazladır. Efendiler; köylerde bir söz vardır ve bilhassa köy ihtiyarları söylerler. Derler ki eskiden örf mah-
kemeleri vardı. Örf mahkemeleri anında cezaları verir, hainleri asar, esbabı mesalihi öyle aylarca gün-
lerce süründürmezdi. Örf mahkemelerine karşı köylünün ruhu tamamiyle ve öteden beri alışmış ve bu
mahakim e karşı köylü büyük bir aşk saklamıştır. Bu aşkın inkişafına hizmet eden şey de zannederim,
müessesatı idariyei adliyemizin şekli hazırıdır. Adaleti biran evvel tecelli ettirmek en mühim bir vazifedir
ve bu mühim vazifeyi köylü herhalde görmek istiyor ve bunu da istemekte de haklıdır. Eğer İstiklâl Mah-
kemelerinde aylarca, yıllarca kalan evrak varsa o evrakı çıkarmayan veyahut insanları hapseden, saklayan
arkadaşlarımız varsa bunlar hakkında bir muamelei intibahiye yapmak lâzımdır. Eğer böyle mahkemeler
varsa, heyetlerini değiştiririz; bunlar bizim elimizdedir. Hatta benim kanaatime göre, İstiklâl mahakimi-
nin mehakimi adiye menzilesine inmemesi matlub ise- ki matlubdur- derhal eski, yani mevcut İstiklâl
Mahkemeleri yerine, ya yine onlardan veyahut diğer rüfekadan olmak üzere yeniden intihabat yapabiliriz.
Bazı yerlerdeki İstiklâl Mahkemeleri hakikaten iyi bir tesir bırakmıştır. Bazı yerlerde de makûs tecelliyat
görülmüştür. Demek ki, İstiklâl mahakimine intihap ettiğimiz zevat, şeraiti matlubeyi haiz ve Büyük Millet
Meclisinin bihakkın mümessili olursa, memlekete daha çok müfit olabilir. Aksi halde Büyük Millet Meclisi
de bundan müteessir oluyor. Eğer bu nokta muhterem Meclisçe de şayanı nazar ise, derhal İstiklâl maha-
kimine tecdiden intihap ederiz. Ben buna taraftarım. Fakat İstiklâl mahakimini umumiyetle kaldırmak
lâzımdır, Amasya mıntıkasında da İstiklâl Mahkemesi zaittir denirse, bunun aksini ve bu iddianın doğru-
luğunu ispat edecek katî delâil göstermek lâzımdır.
HAMDİ BEY (Biga) — Hükûmet, oradaki İstiklâl Mahkemesini kaldırdıktan sonra bu ana kadar mah-
vetmenin lüzumu vardır diye bir teklifte bulunmamıştır.
REİS — Hatibin sözünü kesmeyin efendim.
BASRİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun; hatta ben de -açık söyleyeyim- kısmen İstiklâl Mahke-
melerinin aleyhinde idim. Fakat Fevzi Paşa’nın bir cümlesi vardır: “Ordudan bazı efrat köylere mektup
yazıyor. İstiklâl Mahkemeleri kalktı mı kalkmadı mı diye soruyorlar, eğer kalktı ise firar için bir fırsat
gözlüyorlar. Kalkmadı ise burada kalacaklar... demişti” Fevzi Paşa’nın bu sözü benim hâlâ kulağımdadır
ve hafızamdadır. Eğer böyle bir mahzur varsa İstiklâl Mahkemelerinin lağvıyla memlekete iyilik yapacağız
derken memlekete fenalık etmiş oluruz.
REİS — Efendim; on dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
İkinci Hafi Celsenin Hitamı
3, 12 sonrada
– 701 –
SEKSENİNCİ İN’İKAT 26 Temmuz 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
Üçüncü Celse
Küşat Saati: 3,37
REİS: Musa Kâzım Efendi
REİS — Efendim Celseyi küşat ediyorum. Söz Ali Şükrü Bey’indir.

MUSTAFA BEY (Dersim) — Reis Bey ekseriyet yoktur efendim.
RAGIP BEY (Kütahya) — Usulü müzakere hakkında bir şey arz edeceğim. Malumu âliniz lehte ve aley-
hte olmak üzere tasnif edilmişti. Şimdiye kadar aleyhinde söylendi. Bundan sonra da lehinde ve hakkında
söylemek lâzımdır.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendiler; İstiklâl mahakimi hakkında söz isteyen arkadaşların kıs-
mı azamı aleyhinde ve ben de aleyhinde söz istedim. Lehinde söz isteyenlerden yalnız Basri Beyefendi
söz söyledi. Görülüyor ki esas itibariyle aykırı bir fikirde bulunmuyorlar. Lehinde bulunan arkadaşımızın
nikatı nazarını istinat ettirmiş olduğu cihet İstiklâl Mahakiminin lağvıdır ve bütün mütalâatını bu esas
üzerine söyledi. Halbuki aleyhinde bulunanlar İstiklâl mahakiminin lağvını istemiyor ve bendenizde talep
etmiyorum. Biz muvakkaten tatil olmasını istiyoruz ve arkadaşlarımızdan birçoğu da bu muvakkaten tati-
lin icap ettiğine dair söz söylediler. Bunlardan en mühimini inkâra mahal yoktur ki İstiklâl mahakiminin
bugünkü tesir ve nüfuzu ile bidayeti teşekkülündeki tesir ve nüfuzu arasındaki şekildir. Çünkü bu uzun
müddet devam ettiği cihetle, bununla halk istinas peyda etmiştir. Bizim fevkalâdelik itibariyle istihdaf etti-
ğimiz gayeyi bugün iktitaf edemiyor. Kimse inkâr edemez ki memleket hali tabiiye avdet etmiştir, tedabire
lüzum yoktur, iddiasında bulunacak kimse yoktur. Yalnız fevkalâde ahvale karşı fevkalâde tedabir ittihazı
ve bunun müsmir olması lâzımdır. Halk üzerinde icap eden tesiri yapması lâzımdır.
Biz görüyoruz ki yapmıyor. Biz onun için İstiklâl Mahkemelerini şimdilik şöyle rafa koymak istiyoruz.
Dursun. İnşallah lüzum olmaz. Fakat lâzım olacak olursa muvakkaten tatil ettiğimiz mahkemeyi yeniden
hali faaliyete getiririz. Lâğvetmediğimizin sebebi Hükûmetin talep ettiği yerlerde tekrar açabilmekliğimiz
içindir. Yalnız bu hususta bendenizin söylemek istediğim bir iki nokta vardır. Bir defa İstiklâl Mahakimi
sırf asker firariler için, yani firarın önünü almak için teşkil edilmiştir. Eğer İstiklâl mahakimi kanununun
bidayeti neşrinden itibaren şu maksattan ayrılmayıp da kanuna sonradan yapmış olduğumuz bir zeyl ile
belli olmayan birçok vazaifi de kendisine vermeseydik, ihtimalki bugün İstiklâl mahakimine lüzum vardır,
yoktur meselesi mevzuubahis olmazdı. Biz hıyaneti vataniye cürmüyle askerin firarını birleştirdik. İstiklâl
Mahkemesine verdik. Efendiler, bu doğru değildir ve bu itibarla birçok yanlışlıklar yapılmıştır. Üç gün
evvel muttali olduğum birisini arz edeyim. Efendim, üç gün evvel bendenize kadit halinde bir asker geldi.
Tabiî tanıyamadım ve sordum. Ben sizin komşunuzum dedi. Bu ne haldir. Efendim, 11 aydır hapiste yatı-
yordum. İsticvap edildim. Hasta oldum. Zavallı verem olduğunu bilmiyor, ben raporunda gördüm. Şimdi
hastanede bunu terhis etmiş, gidiyor. Oğlum hapse girmene sebebi nedir diye sordum. Sebebi bu adam
yaralı olarak cepheden geliyormuş. Dikkat buyurun, hastaneye girmiş, tedaviden sonra hali nekahetteyken
bir çavuş gelir, okumak yazmak bilmiyor, bir tezkere yazar mısın der. Bu adam da yazmış. Sonra çavuş bu
tezkereyi bir liraya -fazla paraya değil- satmış. Vay sen bunun şeriki cürmüsün diyerek bunu hapse tıkmış-
lar. Bu arslan gibi adam cephede vazifesini ifa etmiş, yaralanmış, hastaneye gelmiş ve şu cürümden dolayı
bilâsual verem olmuş. On bir ay hapishanede kalmış, şimdi memleketine gidiyor. Şimdi bu muvafık mıdır,
rica ederim oldu mu bu?
RAGIP BEY (Kütahya) —Onu hapis edeni de dinlediniz mi?
ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz onu da arz edeceğim.
AHMFT HİLMİ BEY (Kayseri) — Hangi mahkeme onu hapsetmiş, kim hüküm vermiş?
– 702 –
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Hüküm yoktur efendim, yatıyor. Efendim bendeniz bunu sordum.
Acaba bu adam gidiyor, yine mahkûm olacak mı? Kesbi ifakat bulursa tekrar mahkemesine bakılmaya-
cağını öğrendim. Bilâ muhakeme yattığı müddet kâfi görülerek bilâ muhakeme affedilmiş. Yani 9-10 ay
yattığı müddet kâfi görülmüş. Bir kısmı verem olmuş. Diğer kısmı da bunlarla beraber affedilmiştir. Kim
affediyor, memleketlerine gidiyorlar, onu da bilmiyorum. Affedenleri de bilmiyorum. Bu mesail bu kadar
girift ve karışık oldukça ve bu yolsuzluklar devam ettikçe birçok gürbüz evlâdı vatanın verem olmasını ve
hatta daha birçok hastalıklara giriftar olmasını intaç edecektir.
Şimdi efendiler, bendeniz asıl meseleye geliyorum. Bugün Hükûmet geliyor, bize diyor ki Pontus eşkı-
yalarından bir kısmı yakalandı. Bunların muhakemelerinin süratle intaç edilmesi lâzımdır ve bunun için
de Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesi gönderiniz diyor. Pontus eşkıyasının cürmü bir hıyaneti vataniye
cürmüdür. Bizim şu mecmuai kavaninin ikinci maddesi de hıyaneti vataniye kanunudur. Hıyaneti vatani-
ye cürmünün mahkemesi de kaza bidayet mahkemesidir ve kanunun yedinci maddesinde hıyaneti vatani-
ye mücrimlerine ait muhakemat, bir sebebi mücbir olmadıkça, azamî yirmi günde hükme raptolunacaktır,
diyor. Bendeniz zannediyorum ki İstiklâl Mahkemesinin sürati de ancak iki gün olabilir, fazla olamaz.
Yalnız şu cihet kalıyor ki, acaba o havalide bulunan bidayet mahkemesi yakalanan eşkıyaların adedinin
çokluğu itibariyle bunları az zamanda hükme raptedecek miktarda mıdır? Değilse efendiler o mahakimin
adedini artırınız. Bunun en mühim faidesi, faidei siyasiyedir. Bir memlekette mahakimi fevkalâdenin vü-
cudu, şüphesizdir ki, o memlekette fevkalâde ahvalin cereyan ettiğine bir delildir. Biz bugün mesaimizi
yalnız harekâtı harbiyeye hasretmiş bulunmuyoruz. Tabii Hükûmetimiz birtakım siyasi işler de görüyor ve
görmek istiyor. Hükûmetin bu işlerde muvaffak olabilmesi için, zannediyorum ki memlekette fevkalâdelik
olması da bir engeldir. Binaenaleyh biz, bu istiklâl mahakimini memleketle devam ettirdikçe memlekette
fevkalâdelik olduğunu itiraf etmiş bulunuyoruz.
Sonra arkadaşlarımızdan birisinin işaret ettiği veçhile, memleketin ahvali iktisadiyesi, iktisadiyatı da
bundan müteessir oluyor. Çünkü böyle ahvali fevkalâde olduğu sabit olan bir memlekette hiçbir taraftan
on para girmez efendiler. Binaenaleyh harbin de darbın da hepsinin temeli para olduğuna göre, bu iktisat
noktai nazarından da böyledir. Bu mahakimi fevkalâdenin, delâletindeki fenalık itibariyle, hiç olmazsa bir
zamanı muvakkat için tatili lâzımdır.
Şimdi meseleyi bendeniz ikiye ayırıyorum ve diyorum ki; Hükûmetin bugün talep etmiş olduğu, fev-
kalâde ahval için talep eylediği İstiklâl Mahkemesi yerine bidayet mahakiminin zaten hıyaneti vataniye
kanuniyle bu gibi cürümleri rüyete salahiyettardır -ifayı vazife etmesini kabul edelim ve böyle yapalım.
Emin Bey biraderimiz söylüyordu ki, Samsun havalisindeki bidayet mahakiminden, zannederim ki, yalnız
Bafra mahakimi bu kanuna tevfikan icrayı hükmediyor ve hükmü de Meclise gönderiyor. Diğerleri yap-
mıyormuş. Yani diğer havalide mevcut bidayet mahakimi hıyaneti vataniye kanununa tevfikan muamele
yapmıyormuş. Bu suretle birçok masumların muhakemesi uzayıp gidiyor ve bunların temadii mağduri-
yetleri devam edip gidiyor. Halbuki Meclisi Âliye gelir ve Meclis de bunu tasdik eder. Binaenaleyh İstiklâl
Mahkemesindeki merasimi kanuniyenin uzun zaman devam etmemesi bunda da mevcuttur. Çünkü onda
da istinaf yoktur. Mesele yine buraya geliyor. Binaenaleyh bendeniz teklif ediyorum. O havalide hıyaneti
vataniye cürmüne bakmayan diğer mahakim de bu işlere bakar, bir tamim yapılır, bunlar maznunları
alarak mahkemelerine bakarlar. Şayet bunlar Muhakemat Kanunu’nun bahşettiği zaman zarfında intaç
edemezlerse, yani iş daha çok olursa bir iki bidayet mahkemesi daha gönderilir, muavin gönderilir ve bunu
bu şekilde halledelim.
Diğerlerine gelince: Aslına rücu etmelidir. Böyle birisine bir vesika yazdın diye evlâdı vatan hapsedilip
kalmamalıdır. Sırf firariler için İstiklâl Mahkemeleri teşkil edilmelidir ve zaten İstiklâl Mahakiminde teş-
kilinden maksat da firarilerin önünü almak içindir. Fakat bu firarilerin önünü almak meselesinden böyle
İstiklâl Mahkemelerinin fevkalâde işe yarayacağına bendeniz kani değilim. Fiilen belki bunların vücudu
iyi bir tesir yapar. Firarın önüne geçer.
Fakat geçende Mazhar Müfit Bey’in söylediği gibi, yalnız Kayseri mıntakasında 12 bin firari sevk et-
miştir.
– 703 –
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — 12 bin değil. 22 bin.

Al İ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bilmem. Kastamonu’dan geçerken de 15 bin firari sevk etmişlerdir.
Zannediyorum, bir mahkeme böyle 15 bin firarinin işine bakacak olursa iş göremez ve zannediyorum ki
bundan Müdafaai Milliye Vekil’i de müştekidir. Binaenaleyh İstiklâl Mahkemelerinin bakmış olduğu firar
cürümleri doğrudan doğruya cephe kumandanları veya amirlerinin elinde bulunan firarilerin muamelesi,
cephe kumandanlarının malûmatına müsteniden cereyan etmiyor. Yakalandığı zaman alelade bir firari
olarak geliyor ki, yolda bir adam öldürmüştür ve belki cephede bir adam vurmuştur ve firar etmiştir. Bu
şekilde İstiklâl Mahkemesi hüküm verip de tebriye ettikten sonra, o adam bir cürüm işlemiş bile olsa
Divanı Harb’e verilemiyor. Bu itibarla teklif ediyorum. Hükûmetin müstacel olan teklifine karşı bir cevap
olmak üzere derhal bidayet mahakiminin -Hıyaneti Vataniye Kanununa tevfikan- mevcut Pontusçuların
muhakemesine bakmasını Hükûmet tebliğ etsin, biz de karar verelim. Şimdiye kadar vazifesi olduğu hal-
de bu işlere bakmayan bidayet mahkemelerini de bu işe bakmalarını Adliye Vekili Bey tamim etsin, icap
ederse Hükûmet bizden istesin. İmkâna göre ve muavin olmak üzere bir veya iki bidayet mahkemesi teşkil
edelim.
RIFAT BEY (Tokat) — Hepsi beraat ederler sonra.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. İstiklâl Mahkemesine gelince; İstiklâl Mahkemele-
rinin aleyhinde ve lehinde bulunan arkadaşlardan bir arkadaşımız söylemişti. Ben de arada o kadar büyük
bir fark görmüyorum. Aleyhinde bulunan lağvını istemiyor ve lüzumu anında bunları kullanmak istiyor.
Yalnız bunların muvakkaten tatili faaliyet etmesini istiyor. Nitekim Meclis evvelce de bu şekilde bir karar
vermişti. Lâzım olduğu zaman tatili faaliyet etmiştir. Evvelce lâzım olduğu zaman Hükûmetin talebi üze-
rine icap eden mahallerde yine ihdas edebiliriz. İstiklâl mahakiminin şu iki şekilde reye konmasını teklif
ediyorum. (Müzakere kâfi sadaları)
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, cereyan eden müzakere Heyeti Vekilenizin Sam-
sun’a bir İstiklâl Mahkemesi gönderilmesi lüzumunun teklifi üzerine başlıyor, zannederim. Zevatı âliye
meyanında hiçbir kimse yoktur ki; hayli zamandan beri ve bahusus harekâtı milleyenin devamından iti-
baren memlekette bir Pontus isyanı vardır ve devam ediyor. Arasıra tahaffüf ediyorsa da fırsat buldukça
şiddetli surette devam ediyor. Malumu âlilerinizdir ki memleketin herhangi bir noktasında isyan zuhur
ederse, isyanın itfasını her medeni memleket kuvayı askeriyeye tevdi eder, kuvayı askeriye vazifeyi deruhte
ve idare ettiği anda derhal o mahalde idarei örfiye ilân eder, takibatını, isyanı teskine memur olan kuman-
danın emrinde bulunan kuvvet icra ve derdest olunan usatı İstiklâl Mahkemesine tevdi ederek bu suretle
asayişi iade eder. Hükûmetçe memleketin asayişini idare etmek üzere umuru inzibatiye idarei askeriyeye
tevdi edilir. Bidayette merkez ordusu mıntakası namıyla mevcut olan mıntakada bir idarei askeriye varmış.
Bendeniz son devirlerine bile yetişemedim ve o zaman âsileri de o ordunun Divanı Harbine sevk etmek
lâzım geldiği halde, aynı zamanda bir İstiklâl Mahkemesine lüzum görülmüş, fakat ahiren Meclisi Âlini-
zin gösterdiği lüzum ve kararınızla o mıntakadaki İstiklâl Mahkemesi ilga edilmiştir. Fakat isyan muntafi
değildir. Her ne suretle ifade edilirse edilsin, bugün Samsun havalisinde Pontus namı altında ve Devletin
hayatına kastetmiş bir güruh silâh bedest olarak milletle mücadele ediyor. Devletin mevcudiyetine isyan
etmiştir. Şu hâlde efendim, Dahiliye Vekili Beyefendi de izah ettiler, bugün asker usat ile hali mücadelede-
dir. Usat hakkında da bir yeni karar isdar ve ilân edilmemiştir. Çünkü bu bapta Heyeti Âliyenizin bir kararı
yoktur, İstiklâl mahakimi yoktur, divanı harp yoktur. Bidayet mahkemeleri, ifade edildiği gibi, hıyaneti
vataniye cürmüyle meşgul olamıyor. Şu hâlde Hükûmet vaziyeti ariz u amik tetkik etti. Birtakım rüfe-
kamız da esas itibariyle İstiklâl Mahkemelerinin bazı hususattan nâşi tesirlerini kaybettiğine dair beyanı
mütalâa ederek İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten tatili faaliyet ettirilmesi fikrinde olduğu halde, bil-
hassa Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesinin vücuduna Heyeti Vekileniz lüzum gördü. Heyeti Âliyeniz aksi
bir kanaate, yani maruzatımın kanaatine aksi olarak bunların tatili faaliyeti cihetine giderlerse herhalde
Heyetiniz bu arz ettiğim noksanı itmam için bir tedbir bulmalı, ondan sonra tatili faaliyeti de düşünmeli.
Sonra; arz etiğim gibi alelusul Pontus mıntakasında yapılacak takibat pek noksan kalır. İcraat çok nakıs
kalır ve zannederim idare memurlarını ve takibata memur olan kumandanları meyus edecek bir şekil alır.
– 704 –
Bundan başka bendenizce merkezde de bir İstiklâl Mahkemesine lüzum vardır. Çünkü müdafaai va-
tanla meşgul olan umum millet her noktasında casusluğa ve ihanete maruz olabilir. Bunlar hakkında ca-
susluk, hıyaneti vataniye müteşebbisleri hakkında müessir ve müstacel takibat yapabilmek için, Ankara’da
da bir İstiklâl Mahkemesi lâzımdır. Bendeniz bu kanaatteyim. Bu maruzatımdan sonra Müdafaai Milliye
Vekili Paşa Hazretleri de ordu noktai nazarından izahatta bulunacaktır. Heyeti Âliyenize, bir azanız olmak
itibariyle, arza mecburum ki bu hususta Heyeti Vekilede ittifak ile bir fikir yoktur. Hatta ekseriyet deni-
lecek derecede dahi bir fikir hasıl olmamıştır. Dün ariz ü amik müzakere ettik. Meclisi Âlinize nikatı na-
zarımızı arz ederek bittabi alacağımız karara riayetkar olacağız. Onun için bu hususta serbest müzakereyi
kabul ettik ve neticeye razı olacağız. Ancak meseleyi sarih ve ihata edebildiğim kadar Heyeti Celilenize
arz ettim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Heyeti Vekiledeki fikirleri anlayabilir miyiz efendim?
RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Arz edeyim: Heyetle birtakım rüfekanın fikri muvakkaten tatili fa-
aliyetle faidei azime elde edileceği kanaatinde, birtakım rüfekayı muhtereme de mahakimi adlî noktai
nazarından düşünerek sıfatları icabı adliye ile fevkalâde mahkemeleri telif edelim. Müdafaai Milliye Vekili
Paşa Hazretleri ve aynı zamanda Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili Paşa Hazretleri’ne vekâlet buyuruyorlar.
Kendileri de bazı tadilâtla muayyen ve müteaddit bazı noktalarda İstiklâl Mahkemelerine lüzum gösteri-
yorlar. Bendeniz de şahsen kanaatimi Heyeti Âliyenize arz ettim. Zannediyorum. Dört beş kanaat vardır.
Ekseriyet bile hasıl olmamıştır. Zannederim maksadımı izah ettim. İzah edemedimse sual buyurunuz arz
edeyim efendim.
OSMAN ZEKİ BEY (Kayseri) — Kıyamı vaki ne vakitten beri devam ediyor?
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) (Devamla) — Kıyamı vaki evvelce de arz ettim, harekâtı milli-
yenin bidayetinde başlamış ve devam ediyor. Bazan azalıyor, fırsat bulunca yine kıyam şiddet peyda ediyor.
Tamamiyle teskin edilmiş değildi.
OSMAN ZEKİ BEY (Kayseri) — Bundan on beş yirmi gün evvel Ali Şükrü Bey’in istizahına cevaben
Dahiliye Vekili Beyefendi Pontuslular tenkil edilmiştir.
Pontus meselesi kalmamıştır buyurdulardı. Demek ki o vakit imha edememişlerdir.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) (Devamla) — Efendim; bendeniz o vakit riyasette bulunuyor-
dum. Fakat bunda -hatırımda kaldığına göre- aynı istizahta deniliyordu ki, filân derede, Tokat veya Amas-
ya civarında, vaki olan müsademede 700 küsur kişinin itlaf edildiği söylenmiştir. Şu hale nazaran bunlar
Heyeti Âliyenize izah edilmiştir. Pontus meselesi henüz bitmemiştir. Bunu Meclis takdir etmeli ve başka
türlü olsaydı, arz ettiğim Amasya İstiklâl Mahkemesine Heyeti Vekileniz lüzum göstermezdi.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, zatı âlileri meseleyi kemali vuzuh ile izah buyurdular. Ben-
deniz bu bapta size bir sual soracağım. Bu İstiklâl Mahkemesi dünyanın her devletinde var mı? Dünyanın
her memleketi casus teşkilâtına, casus şebekesine karşı müdafaada bulunmuyor mu? Onlar buna karşı
nasıl bir silâh kullanıyorlar? Biz o silâhı kullanamaz mıyız? Neden bir İstiklâl Mahkemesini kullanalım?
RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Arz edeyim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yani biz Ankara’da ve Pontus teşkilâtı olan mahallerde idarei örfiye
teşkil eder ve orada mahkemelere adamakıllı mütehassıslar kor, iş yapılabilir.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — İstemiyoruz. Divanı harb istemiyoruz, divanı harbin
aleyhindeyiz.
RAUF BEY (Devamla) — Salâhattin Beyefendi arkadaşımızın sualine cevap vereyim: Efendiler; hariç
ve dahilde düşmanlarla hayat ve memat mücadelesi yapıyoruz. En kuvvetli ve en müfsit düşmanlarla hali
harpteyiz. Salâhattin Beyefendi’nin buyurdukları gibi, umum millet silâh bedest harice karşı hali harpte
olunca, milletin mübarek vatanının heyeti umumiyesinde de idarei örfiye ilân edilmek lâzımdır ve buna
taraftar mısınız?... İngiltere, adaları tehlikededir, diye vatan müdafaası yaptılar ve mahkemeler teşkil ettiler
ve bir kanunu mahsus neşr ettiler ve o kanunu mahsusla istedikleri yerlerde o adamları mahkemeye sevk
– 705 –
ederek onları cezalandırabilirler. Fakat bugün cepheye bu kadar yakın olan Ankara’da bile divanı harb
yoktur. Matbuat ve sairesi kavanini adiye ile meri olan kanunlarımıza teban ifayı vazife ediyor.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Öyle değil.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) (Devamla) — Harbi Umuminin, hatta bidayeti meşrutiyetten
harbi umuminin sonuna kadar ve alelhusus payitaht da dahil olduğu halde bazı aksamında uzun müddet
idarei örfiyeye tabi bulunmasından münkesir olmuş ve idarei askeriye hakkında iyi bir fikir peyda edilmiş
ve bu noktai nazardan yanlış veya doğru mütehassis olalım ve kabul edelim. Nitekim milletin vekili olan
Heyeti Âliyeniz kabul etmiyor. İdarei askeriye kabul edilmeyince ve idarei örfiye ilânı ve divanı harplerle
asayişin teskini imkânı yoktur. Yani Heyeti Vekile kabili telif göremiyor. Eğer Heyeti Âliyeniz memleketin
idarei askeriye menatıkına tefrikini (Hayır sadaları) ve Divanı harbi örfinin ilânını istiyor o başka. (Hayır
olamaz sesleri) Ve el’an bunun boşluğunu şimdiye kadar düşünebildiğimiz muayyen ve zaruri görülen
şeyleri İstiklâl Mahakimi vasıtasıyla muayyen bir zaman zarfında müstacel ihaneti vataniye ve isyan cü-
rümlerini teskin eder.
MÜFİD EFFNDİ (Kırşehir) — Bendeniz, bir şey sormak istiyorum Beyefendi: Bu kanunu mahsus
mucibince idarei örfiye usulü muhakemat haricinde olan muhakemeleri bidayet mahakimi göreceği halde
bunları diğer mahkemeye tevdi etmekte; İstiklâl Mahkemesine vermekte acaba hikmet ve faide ve o bir
nispetteki zararın hikmeti nedir? Lütfen izah ediniz.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Efendim, Müfit Efendi arkadaşımızın arzusunu tatmin
edemeyeceğimden çok müteessirim. Çünkü hukukta ve mesaili hukukiyede ihtisasım yoktur. Bu bapta
ihtisası olan arkadaşlarla görüştüm. Adliye Vekilini bundan murad etmiyorum bundan bendenizde hâsıl
olan kanaat birçok merasimi hukukiyeye tabi olacaktır. Hattâ bir şey tasavvur buyuruldu. Müteaddit bida-
yet mahkemeleri sevk etmek ve bu suretle bu meseleyi Pontus havalisindeki ceraimi bir an evvel bitirmek
için bütçe ve saire birçok mehazir gösterdiler. Buna imkân göremedik.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Kabildir, derhal tatbik ederler.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; bu hususta arkadaşlarım zatı âlilerini tenvir ederler.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Adliye Vekili Beyefendi’yi de dinleyelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Yeni teşkilât değil Beyefendi. Göndereceğiniz mahallerde otuz
kaza vardır ve otuz Hıyaneti Vataniye Mahkemesi var. Bir mahkemeyi bırakıp da otuz mahkemeyi muattal
bırakmak nasıl olur? Bunları dava rüyet imkânları sizin teşkil etmek istediğiniz bir mahkemeden bunlar
ziyadedir. 30 mahkemeyi faaliyete getirmeli, onları vazifelerine devam ettirmeli ve bu fevkalâdelik artık
sönsün meselesi vardır.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — (Sivas) — Efendim, arz ediyorum, eğer Müdafaai Milliye Vekili
Paşa Hazretleri’nin noktai nazarını istima buyurduktan sonra Adliye Vekili kabul buyururlarsa bizce de
kabul edilir ve Heyeti Celilenizin vereceği karar bizce muteberdir.
REİS — Efendim, on beş arkadaş söz almıştır. Sualler akşama kadar devam edecektir.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim, bendeniz esasen bu mesele mevzu-
ubahis olmamış olsaydı. Meclisi Âliye firariler hakkında İstiklâl Mahkemelerinin tarzı mesaisinin tadili
şeklinde bir teklifle bulunmak niyetinde idim. Malûmu âliniz olduğu veçhile, İstiklâl Mahkemeleri bi-
dayette firariler için teşkil edilmiştir. Ondan sonra diğer hususata teşmil edilmiş, tabii bu mahkemelerin
ilk teşkili zamanında herkes bu mahkemeleri fevkalâde kararlar ittihaz ederler, doğru hüküm verirler ve
her suretle tesirin altında kalmazlar, bizi idam ederler, ağır ceza yaparlar diye korkmuş ve bu suretle firar
etmekten içtinap etmiştir. Bittabi bidayette bu mahkemelerin tesiri pek fazla iken bilahire ilk tesiri zail
olmuş olabilir. Fakat bugün firarilere hiç tesiri yoktur diye de iddia edemeyiz. Bendeniz bir tadil teklifinde
bulunmak niyetinde olduğumu arz ettim. Efrattan bazıları cepheden firar ediyor ve bir kısmı da köylerde
devridaim yapıyorlar. Çünkü firarı sanat ittihaz edenler var. 20-30 defa firar ediyor. O daima gider, gelir.
Cepheden firar edenler. Ali Şükrü Bey’in buyurduğu gibi esnayı firarında daha birtakım kabahatler irtikâp
etmiş oluyorlar. Fakat firar azami cürüm olduğu için İstiklâl Mahkemesi ona ceza veriyor. Meselâ şu kadar
– 706 –
deynek, 15 deynek 30 deynek darp ve kıtasına iade ediyor. O kıtasına gidiyor, azami cürüm üzerinden
İstiklâl Mahkemesi tarafından ceza görmüş olan o adam cephede tekrar divanı harpler tarafından muha-
keme altına alınamıyor ve bu suretle bu mücrim cezasız kalıyor. Bendeniz şunu rica edecektim. İstiklâl
Mahkemelerinin şekli hazırda vazifelerine devam ettiği müddetçe orduda firariler hakkında -çünkü çok
olduğu için hepsini arizü amik tetkik edemiyorlar- cepheden soruluyor, bunlar ne yapmıştır diye. Cephe
firarilerinin cephede divanı harplerde ve diğerlerinin İstiklâl Mahkemelerinde rüyetini rica edecektim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Aleyhine oldu.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Bendeniz firariler hakkındaki şeyi söylüyorum.
Diğer hususattaki noktai nazarımı zaten söylemeyeceğim. Şimdi İstiklâl Mahkemeleri firarileri muhakeme
etmeli ve tatili faaliyet etmemelidir. Tatili faaliyet ederse ne olacaktır ve neden korkuyorum? Efrat cephede
diyor ki, acaba İstiklâl Mahkemeleri var mı? Bundan korkuyorlar ve korktuklarına katiyen eminim. Bina-
enaleyh, ben şundan korkuyorum ki, İstiklâl Mahkemeleri tatili faaliyet etmiştir diye birdenbire meydana
böyle bir şey çıkarsa bizim askerimiz malûm. Biraz da propaganda görecek olursa haydi bakalım firar ede-
cek. Firari mahkemeleri lağvedilmiştir diye birer ikişer firar başlayacaktır. Buna şüphe yoktur. Binaenaleyh
buna mahal kalmayacak bir kararın ittihazını Meclisi Âlinizden rica edeceğim. Eğer İstiklâl Mahkemele-
rinin muvakkaten tatili faaliyetlerine karar verilirse buna karşı ne olabilir? Gerilerde divanı harpler teşkil
edilir. Divanı harplerin vazifesi şimdi İstiklâl Mahkemelerindedir. Bu vazifeler divanı harplere verilir ve
divanı harpler teşkil olunarak muhakemeleri icra olunur divanı harpler hüküm verir, bunun o kadar tesiri
olduğunu ben zannetmiyorum. Daha müessir olacak ve daha vasi salahiyetli birer heyet, Meclis namına
icrayı faaliyet yapacak heyetler olsun, ismi yine İstiklâl Mahkemesi kalsın. Salâhiyeti bendenizce Meclisi
Âlinizin vekili icraisi olan Müdafaai Milliye Vekilinin o mahkemeye sevk edeceği firarilerin hükmünü ça-
buk versin, bence en seri ve en güzel usul budur. Cephede bulunan efrat orada İstiklâl Mahkemesi vardır
diye korkar. İsmi İstiklâl Mahkemesi vardır ve bu isim mevcut olsun, onlara bu mahkemeler kalkmış falan
fikri gelmesin. Salâhiyetine binaen tevdi edilen firarları onlara tevdi edilen firarileri onlar tecziye etsin ve
cephe firarilerini de cephe divanı harpleri faaliyete geçerler, bu suretle cephe firarilerinin hepsini cephe
divanı harplerine gönderirim. Diğer yerlerde tutulanları yazarım. İstiklâl Mahkemelerine tevdi ediniz de-
rim veyahut mahkemei fevkalâdeye gönderiniz derim. Bu suretle ceraim hem daha teferruatına varıncaya
kadar tahkik edilmiş olur. Tasavvur edilmiş olan mahzurlar bertaraf edilebilir. Bendenizin fikrim budur.
Esasen daha ziyade firarlar geride oluyor. Cephede bulunan temasta bulunmadığı için gidersem asarlar
diye korkuyorlar. Asıl firarlar keşif mıntakası, cephe gerileri arasıdır. Orada onlar gelip gidiyorlar, devri
daim yapıyorlar. Müsaade ederseniz arz edeyim; bu muvazeneyi tutmak çok faideli olabilir. Şimdi birden-
bire İstiklâl Mahkemeleri kalkmıştır dersek, korkarım ki arz edeceğim miktar fazlalaşacaktır. Martta cephe
gerisinden sevkiyat efradından %16 ve cephede % ’dir. Nisanda cephe gerisindeki sevkiyatta %13, cephede
%2’dir. Çünkü geri ile temas etmiyorlar. Çünkü korkuyorlar. Gidersek şöyle olur, böyle olur diyorlar. Ma-
yısta gerilerde %9, cephede % l’dir. Haziran sevkiyatını daha almadık. Cephede %2,5’tir. Bu ayda artmıştır.
O da bir kıta gelmiştir, söyle oldu, böyle oldu, bu %1-2 vakti hazarda bile olur, haizi ehemmiyet değildir.
Bendeniz, şimdi cephe gerisindeki firarileri İstiklâl Mahkemelerine, cephe firarilerini divanı harplere sevk
ve cephe gerilerindeki firarileri fevkalâde salahiyetli bir mahkemeye tevdi edebilmek için Meclisi Âlinizin
ittihaz edeceği fevkalâde bir karar en muvafık bir karar olacaktır. Arz ettiğim budur, firarlar hakkındaki
şeklin ve firarilerin çoğalmaması için herhalde tedbir olarak arz edeceğim şey budur. Yani gerideki firari-
lerin çoğalmaması ve mahkemenin lâğvedilmiş, takibat kalkmış diye bir fikir husule getirmek iyi değildir.
Arz ettiğim şekil en muvafık bir şekildir. Meclisi Âli bunu nazarı itibara alarak muvafık bir karar verirse
bu mahkemeler en münasip en adil mahkemeler olacaktır.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Paşa Hazretleri, buyurduğunuz İstiklâl Mahkemesi olmuyor. Bu
Müdafaai Milleyenin emrinde bir mahkeme oluyor. Arzu buyurduğunuzu vereceksiniz değil mi efendim?
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — İstiklâl Mahkemesi bir firariye vazıyed ediyor.
Sen ne günü firar ettin, nereden firar eltin? Niye gittin, niye kaçtın, ne olmuş? diyor. Ya idam ediyor veya
affediyor. Veyahut da on değneğe mahkûm ediyor. Bu firarinin kıtası içerisindeki muamelâtını tetkike
vakit bulamıyor, âmirlerinden soramıyor, binaenaleyh tahkikat noksan kalıyor. Bendeniz diyorum ki bu
– 707 –
mesele mevzuubahis olmuş idi. Firariler hakkında Meclisi Âliye gelip İstiklâl Mahkemelerinin firariler
hakkında şu şekilde muamele yapmalarını rica edecektim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Divanı harpler var.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Kâfi değildir. Hem tesiri kâfi değildir ve hem de nüfuzları olamaz. Salâ-
hiyeti vasia olursa daha iyidir. Bu emrimde değildir. Tabii Meclisi Âlinin emrindedir. Meclisi Âlinin icrai
vekili olduğum için vazifeyi namına ben ifa ediyorum, muamelâtını ben takip ediyorum. Neden emrimde
olsun?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bir şey soracağım. Gerideki firarilerin miktarı hakkında bir
haddi vasat buyurdunuz. Zannediyorum bu yollardaki sevkiyat firasisidir. Bu yollardaki sevkiyat firarisi
de yollardaki jandarma efradının bilerek bilmeyerek menfaat veyahut ademi iktidar dolayısıyla elinden çı-
kardığı adamlardır. Binaenaleyh ben böyle zannediyorum ki bu firarın miktarı elli tane de İstiklâl Mahke-
mesi var deseniz yine azalmaz. İstiklâl Mahkemesiyle azalmak meselesi başka bir meseledir. Böyle birkaç
mahkeme ile olamaz. Tekmil memlekette jandarma efradının ıslahı lâzımdır. Şu hâlde bu ihtiyacı temin
edecek İstiklâl Mahkemeleri olamıyor. Firariler yine zabıta mahallinden kaçar. En yakın yerlerde bakacak
mahkemeler bulunmadıkça bu iş olamaz, İstiklâl Mahkemelerine binlerce işler gelecek ve bakılamayacak.
Bendeniz fikir güzel olmakla beraber muvafık bulamıyorum. Kâzım Paşa zaten gerideki firariler gerideki
kıtaat efradından değil, sevkiyat efradındandır. Efendiler, bu gerideki firar eden neferler firarı sanat ittihaz
edenlerdir. Polatlı’ya kadar gidiyorlar, haydi firar ediyorlar ve jandarmayı kandırıyor veyahut görmeden
kaçıyor. Cephedeki askerlerin içerilerinde firar edecek askerler korkuyorlar. Geride takibata maruz kala-
caklarını zannediyorlar. Şimdi cephede bu kadar firari azken geride firari takibatına karşı şekle verilmesi,
korkarım ki firarı çoğaltacaktır ve bu %1, 2’yi gerideki nispete çıkarır. Benim korktuğum budur. Bende-
nizin kanaatim yine İstiklâl Mahkemesi ismi bulunsun. Öyle asacaklar, kesecekler diye cephede bulunan
neferler korkmalıdır. İnzibatın cepheye büyük tesiri vardır. İnsanlar üzerinde elbette bir zapt u raptın tesiri
çoktur, bir korkusu vardır.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Firar etmemesine zapt u raptın da tesiri varsa da
bu korkuyu idame etmek için bu korkunun mevcut olduğuna bendeniz kaniim Meclisi Âli bir çare bulsun.
Fakat alelade divanı harpler bu korkuyu indiremez. (Gürültüler)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Birkaç İstiklâl Mahakimi tesisini mi muvafık görüyorsunuz yoksa?
Jandarmanın maaşanı muntazaman vermek suretiyle doğru iş gördürüp efrattan para almamayı mı mü-
nasip görüyorsunuz? Mesele budur. Jandarmanın maaşını verirseniz... (Maliye Vekâletinden sorunuz sa-
daları.)
REİS — Efendim, müzakerenin kifayeti hakkında takrirler var. (Kâfi değil sadaları.)
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim, müzakere kâfi değil. Biz bu memleketle alâkadarız. Dinleyelim. Biz de
söz söyleyeceğiz. Yahu memleket kana batıyor. Harp oluyor, Yine bize söz vermiyorsunuz Reis Beyefendi.
BEHÇET BEY (Adliye Vekâleti Vekili) (Kângırı) — Evvelce söz söyleyen muhterem arkadaşlarım İs-
tiklâl Mahkemeleri fevkalâde bir mahkemedir, fevkalâde bir zaman doğurmuştur. Bendeniz de o kanaat-
teyim ki bizde fevkalâde bir mahkeme vücuda gelmiş, fakat 2-3 seneden beri bu devam etmek suretiyle
halkın buna istinas ettiğine kanaat ederim. Bendeniz bir adliyeci sıfatıyla olarak buradan arz ederim ki,
memlekette daima kanun, daima hükmü cari olan kanunun hükmü hükümrandır. O kanun daimî kullanı-
lan kanun hükmünde hükümran olur. Memleketinizde cari olan hükmü kanun olsun. Binaenaleyh gerek
hıyaneti vataniye ve gerek sairleri daima adliye mahakiminde halledilmesine taraftarım. İstiklâl Mahke-
mesine taraftar olamam. Fakat İstiklâl Mahkemesinde bir vazife daha vardır ki bunlar gerek zabitandan ve
gerek jandarma zabitanından ve gerek şube reislerinden de derhal tecziye suretiyle yalnız efrada değil, o
efrat üzerinde hâkim, nâfiz olanlar üzerinde de bir hüküm yürütüyorlar. Bugün her meseleyi mahkemeye
verdiğimiz takdirde, bunlar hariçte kalacaktır. Çünkü bir zabitin usulü muhakemesi ayrıdır ve keza bir
jandarma neferinin de vazifesinden neşet eden bir cürüm muhakeme edilmek lâzım gelirse İstiklâl Mah-
kemesine, mahkemei ibtidaiyeye lüzum vardır. Mahkemelerin bu vazifelerde de derhal bu madde muci-
bince yirmi günde hükmü ita etmek suretiyle anlar hakkında da hükmü nafiz olsun ve mecalisi idareden
– 708 –
lüzumu muhakemelerine karar verilmek ihtiyacı olmasın, derseniz, bu da olabilir ve mamafih muamelâtı
nâs mütekessirdir.
Şimdi Pontus meselesi hıyaneti vataniyeden farz olununca memlekette birçok ceraim daha vardır. Va-
zife mütekessirdir. Mahkemeler zaten kendilerine vazifeleri kâfi gelirken birçok vazaifi rüyet etmek mec-
buriyetinde kalacaklar, kifayet edemeyeceklerdir. Bunun için masarif fazla olacaktır. Mahkemelerin taad-
düdü iktiza eder ve bütçede bu sureti kabul ederseniz arzu ettiğiniz mahallerde veyahut Dahiliye Vekilinin
arzu ettiği mahalde biraz mahakimin adedini ziyadeleştirirseniz bendeniz bunu kabul ederim. Kanunen
bunu kabul ederim ve kanun namına da bunu kabul ederim. Daima kabul ettiğim, kanun nafiz olsun, fev-
kalâde muhakemeye hiçbir vakit taraftar değilim.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Reis Bey, müsaade ederseniz bir sual soracağım. Memleket
bugün ahvali tabiiyede midir, yoksa ahvali fevkalâdede midir? Bunu vekâleti âliyeleri ne suretle telâkki
ediyor? Bunu anlamak istiyorum. Size Adliye Vekili sıfatıyla soruyorum.
BEHÇET BEY (Adliye Vekaleti Vekili) (Kangırı) (Devamla) — Bendeniz evvelce arz ettim, bir Adliye
Vekili olarak bendenizin usul esas hareketim kanundur. Daima istediğim kanundur. Memleketin idarei
fevkalâdesini, ihtiyacatı fevkalâdesini ve siyasetini de düşünmek vazifemdir. (Gürültüler) Müstakillen
kendi vazifesi dahilinde bulunan zevatın göstereceği esbap üzerine fevkalâdeliği kabul etmek vazifemdir.
Bunda hepimiz sizinle beraber olabiliriz.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, bir noktayı izah etmek istiyorum. Adliye Vekili
Behçet Beyefendi’nin noktai nazarını istima buyurdunuz. Bendenizde bir fikir hâsıl oldu. Tabii adliyeci ol-
mak dolayısıyla ve bilhassa vazifesi olmak ve ihtisası bulunmak itibariyle de kanunun tamamii tatbikinde
Behçet Beyefendi’nin noktai nazarlarının isabet edeceğinden şüphe yoktur. Ancak, İstiklâl Mahkemeleri
gayri kanuni midir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Fevkalâde kanunidir.
RAUF BEY (Heyeti Vekili Reisi) (Devamla) — Müsaade buyurunuz. İstiklâl Mahkemeleri Kanunu da
her kanun gibi Heyeti Âliyenizin tasvibinden geçmiş ve tasdik edilmiş bir kanundur. (Fevkalâde bir ka-
nundur sadaları.) Müsaade buyurunuz.
Fevkalâde cihetine gelince. Heyeti Vekileniz Riyasetine intihap edilmek şerefine lâyık gördüğünüz
âcizleri vazifemi müdrik olarak dünya ve ahiretteki avakibini kabul ederek diyorum ki ahval ahvali fev-
kalâdedir. (Doğru sadaları) Yarın daha fevkalâde olacaktır. Bu milletin azim ve imanı inşaallah atiyütta-
rikte bunu yırtacak ve nura çıkacaktır. Bu ana gelinceye kadar ordumuz süngüsüyle düşmanın karnını
deşinceye kadar bu ahvali fevkalâde devam edecektir ve her memleketin her noktasında fevkalâde ahval
vardır. Kendimizi aldatmayalım. Şurada sükûnet vardır, burada sükûnet vardır demeyelim. Her şey vardır.
Fakat her şeyin fevkinde de memlekette malî bir darlık vardır. Diğer bir hafi celsede Meclisi Âlinize vazi-
yeti maliyemizi Muvazenei Maliye Encümeni sarahaten arz etmiştir. Jandarmadan bahsediyoruz. Sebebi
parasızlıktır. Memurin on ay para almamıştır, şu olmuştur, bu olmuştur. Bunların hepsi elim ve her beşerî
eritecek ıztırabattandır. Fakat milletimizdeki hamiyet, azim, din kuvveti istikbaldeki ümidi tutuyor ve bizi
bir arada yürütüyor ve muzafferiyet hakkındaki birliği yaşatıyor ve bir olarak yürüyoruz. Bu vahdetimiz ta
İran hududundan Rus hududuna kadar devam ediyor. Fakat efendiler, ta Irak hududundan Rus hududuna
kadar etrafımız düşmanlarla çevrilmiş ve her noktasından memleketimiz ifsadata maruz kalıyor. Mem-
leketin en genç güzide kahraman evlâtları cephede çalışıyor. Jandarmamızın hali malûmdur. Islahı için
milyonlar lâzımdır. Onun için millet vereceğini vermiştir. Demek oluyor ki bugün fevkalâde olduğu gibi,
yarın, o birisi gün daha fevkalâde haller olabilir. Binaenaleyh ona göre şey etmek lâzımdır. Düşünmek lâ-
zımdır. Behçet Beyefendi’nin bir ifadelerinde, bendenizin anlayabildiğim şekliyle, kendileri Heyeti Vekile
arasında muhakeme edeceklerimi beyan buyurdular. Tabii Behçet Beyefendi Heyeti Vekilede muhterem
bir arkadaşımız olmak itibariyle Devletin siyaseti umumiyesini de beraber tetkik ediyoruz. O noktai na-
zardan kanunun siyasetle telifi cihetini ifade buyuruyorlar ve buna kani oluyorlar. Tekrar ederim. Heyeti
Vekileniz sizden kanunsuzluk talep etmemiştir ve talebini kanunî biliyor.
– 709 –
BEHÇET BEY (Adliye Vekâleti Vekili) (Kângırı) — Muhterem Rauf Beyefendi Hazretleri, bendeniz,
onları bu noktanın izahı için söyledim. (Reye sadaları) Beynimizde bir noktai nazar ihtilâfı var gibi tas-
viri efkâr buyurdular. Bendeniz, mevcut bir fevkalâdelik yoktur demedim ve bu fevkalâdeliği itiraf ettim.
Fakat alelıtlak... (Otursunlar sadaları) müzakeratımız İstiklâl Mahkemelerinin lüzumu vücubuna ait idi.
İstiklâl Mahkemesinin lüzumuna kani olunup olunmadığını arz ettim. Başka bir noktai nazar arz etme-
dim bendeniz. Kanunun tamamii tatbikinin takibine memurum. Eğer Heyeti Celileniz bu vazifeyi kanuni
mahkemelere verirse bunu kabul edeceğim (Öteki kanun mahkemeleri değil midir sesleri) ve bence de
bunun mümkün olduğunu söyledim.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Adliye Vekilinin teşkilâtına dahil olmayan mahakimi Adliye Vekili ne
yapsın?
BEHÇET BEY (Adliye Vekâleti Vekili) (Devamla) — Bu, Heyeti Celileniz tarafından fevkalâde bir
kanunla teşkil edilmiş bir mahkemedir. Birinci madde ile usulü muhakemesi tespit edilmiştir, vazife ve
salâhiyeti binihayedir. Binaenaleyh bu itibarla adliye, usulü muhakemat noktai nazarından, buna müsaade
edemez. Adliyede usul vadidir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bravo Behçet Bey.
BEHÇET BEY (Adliye Vekâleti Vekili) (Devamla) — Bunda onu kıyas etmek doğru değildir. Vakıa
bunların ikisi de kanundur. İkisi de birdir ve aynı zamanda İstiklâl Mahkemeleri Meclisi Âliden intihap
ediliyor. Onlar da hariçten intihab olunuyor. Her ikisi de aynı vatanın evladıdır. Fakat vazife itibariyle
değişiyor. Vazifede şiddet var, vazifede kasıt var. Bunları iltizam etmek suretiyle İstiklâl Mahkemesi bir
mevcudiyet göstermiştir. Bu bundan ibarettir. Eğer noktai nazarımızda ihtilâf varsa bendeniz afvımı istir-
ham edeceğim.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Behçet Beyefendi ile aramızda noktai nazar ihtilafı yoktur.
Siyasette de müşterekiz. Vazifeye kendileri münasiptirler. Ve her zaman ifa edeceklerdir. Hiç şüphe yok.
Bendeniz gayri kanuni gibi şey ettiler diye anladım. (Hayır hayır sadaları) Bendeniz buna gayri kanuni
değildir diyorum. Ahvalin de fevkalâdeliği geçmemiştir. Eğer Behçet Beyefendi ahvalde sükûnet vardır
diyorlarsa (Öyle bir şey demedi sadaları) ahval fevkalâdedir ve bunu söylemeyeceklerine kaniim.
BEHÇET BEY (Adliye Vekâleti Vekili) (Kângırı) — Eğer öyle demişsem affımı rica ederim efendim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Ahvalin fevkalâdeliği olsa bile, ahvalin fevkalâdeliği olmak kabul edilse bile İs-
tiklâl Mahkemesi mahakimi fevkalâdeden addedilmiş ve ona tevdi edilmişti. Fakat İstiklâl Mahkemesinin
devam etmesi ve o fevkalâde zamanlara ait olan bu vazifeyi ifa edemeyecek bir hale gelmiştir, işte mesele
buradadır efendim.
RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, Emir Paşa Hazretlerinin ifadesine
nazaran İstiklâl Mahkemeleri o vazifeyi ifa edemez bir hale gelmiştir diyor. Zannedersem bundan maksat-
larının İstiklâl Mahkemesinin kuvveti kâfi gelmiyor gibi.
EMİR PAŞA (Sivas) — Hayır efendim. Devamından dolayı İstiklâl Mahkemeleri mahakimi âdiye şek-
line girmiştir diyorum.
RAUF BEY (Devamla) — Demek ki tesiri azalmış buyuruyorlar. Eğer lüzumuna kani iseniz başka su-
retle tedabir düşünelim. Binaenaleyh Emir Paşa gibi Heyeti Âliyeniz de tesirinin zail olduğuna kail iseniz,
tesiri fazlalaştıracak bir şey düşününüz.
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim, meselenin şeklini değiştirmeyiniz. Daha ortada İstiklâl Mahkemesi
meselesi yok ki. Efendiler tadil ifade ediyor. Bir kanun var mı, yok mu? Buna bir karar verin. Bu mahke-
meye lüzum var mı, yok mu? Bu kısmı, bu meseleyi halledin bitsin vesselam.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey, Vekiller, Heyeti Vekilede daha iyi düşünselerdi iyi olurdu
ve burada hep Vekilleri dinledik.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Bırakınız, çocukluk yapmayınız rica ederim.
– 710 –
ATA BEY (Dahiliye Vekili) — Efendim, memleketle hali tabii, yani hali sulhu sükûn avdet etmediği
ve hali harpte bulunduğu için görülen lüzumu fevkalâdeye binaen İstiklâl Mahkemelerinin teşekkül ettiği
malûmu âlileridir. İstiklâl Mahkemelerinin teşekkülü diğer mahkemelerin merasimi kanuniyesine tabi
olmayarak işleri seri çıkardığından dolayı tesis edilmişti. Binaenaleyh...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — O vakitler şerait böyle değildi.
ATA BEY (Devamla) — Binaenaleyh İstiklâl Mahkemelerinin sureti mutlakada daimî bir surette kal-
ması da sureti mutlakada bu da muvafık olmayabilir. Ancak ahvali fevkalâdenin devam etmesine göre bazı
menatıkta devam ederek diğer, mıntakadan da muvakkaten vazifelerinden geri çağrılarak, iktiza ettiği za-
man gönderilmesi daha muvafık olur. Binaenaleyh Samsun ve havalisinde takip olunmakta olan eşkıyanın
derdest edilenlerin bir an evvel tecziye edilmek üzere hakikaten işi süratle intaç eder bir mahkemeye katî
ihtiyaç vardır. Bu da emsaliyle müsbettir. Eğer bunu temin edecek elde bir usul mevcutsa iyi olur. Fakat
bu olmadığından dolayıdır ki bu talep edilmiştir. Binaenaleyh Amasya’da, Samsun ve Tokat havalisindeki
Pontusçuları muhakeme etmek üzere bir heyeti muhakeme gönderilmesi lâzımdır. Binaenaleyh bunların
muhakemesi intaç edilecek olursa asayişe de pek büyük hizmet edilmiş olacaktır. Binaenaleyh bunların,
yani memlekette fevkalâde hal yoktur diye bunların, bir an içinde kaldırılmasını bendeniz muvafık gör-
müyorum. Binaenaleyh Amasya’ya bir mahkeme gönderilebilir ve bir de Ankara havalisinde lâzım gelen
hususatı görmek üzere bir mahkeme kalabilir. Diğer yerlerde bulunan mahkemelerin muvakkaten faaliyeti
tatil edilerek getirilebilir. Binaenaleyh, bu şeklinde kabulünde hiçbir mahzur yoktur. Zaten kanunen teşek-
kül etmiş bir mahkemeyi kanunsuzdur diye tavsif etmez, o da doğru olamaz. Birçok arkadaşlarımız bazı
yerlere fevkalâde mahkeme göndermek istiyorlar.
Adana mebusları arkadaşlarımız Adana’da vukua gelen bazı hadisat ve ceraimi müstacelen görmek
üzere fevkalâde bir mahkeme istiyorlar ve buna da lüzumu katî gösterdiler.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Onlar muvakkaten birkaç gün için istiyorlar.
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Binaenaleyh bu Pontus ve havalisinde bulunan eşkıya mesa-
ilinin halli için müebbet suretle değil, muvakkaten olmak üzere bir mahkemenin gönderilmesini istiyoruz
ve gönderilmesine lüzum vardır. Binaenaleyh bundaki lüzum ve zaruret pek aşikârdır. Orada tahtı tevkife
alınmış ve işleri görülmemiş birçok eşhas mevcuttur. Mahakimi nizamiye ve mahalliye bunların muhake-
mesine müstacelen bakamıyor ve rüyet edemiyor. Vuku bulan müracaatla da tamamiyle teyid olunmuştur.
Binaenaleyh Amasya, Samsun ve Tokat havalisindeki eşkıyanın işlerini rüyet etmek ve cezalarını vermek
üzere bir mahkemei fevkalâde gönderilmesi ve Ankara ve havalisindeki fevkalâde bazı ahvali rüyet etmek
üzere mevcut mahakimin bırakılmasını ve bunun haricinde olan diğer mahakimin de muvakkaten tatili
faaliyet etmesini bendeniz muvafık görüyorum ve bunun münasip olacağı kanaatindeyim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Beyefendi Hazretleri, Pontus teşkilâtı Hıyaneti Vataniye Kanunu’ndan
evvel olduğuna kanisiniz değil mi? Hıyaneti Vataniye Kanunu yapılmazdan çok evvel Pontus teşkilâtı vardı
ve bunların muhakemelerini orada ki bulunan mahakimi adliye yapıyordu. Binaenaleyh Hıyaneti Vataniye
Kanunu’nun bir maksat üzerine yapılmış olduğunu bilirsiniz. Böyle ceraimi âdiye veyahut bu gibi eşkıya
üzerine değil, bizim mefkuremizin hilâfına içtihadatta bulunan herhangi bir rüesa zühul ederse, hıyaneti
vataniye telâkki ederek o adamı muhakeme ile mahkûm edecekti, idam edecekti. Halbuki mahkemenin
salâhiyeti haricine çıkarak birçok işler yapmıştır. Binaenaleyh bugün İstiklâl Mahkemelerinin hiçbirisine
lüzum yoktur. (Sual değildir sadaları) Âtiyen adlî kapitülâsyonu bir cürüm teşkil etmek... (Bu sual değildir,
gürültüler) bir cürüm teşkil etmek zarureti var mıdır, yok mudur?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendim, mesele hepinizce malûmdur. İstiklâl Mahkemeleri-
nin sebebi teşekkülünü hepimiz biliyoruz. Bendeniz bugünkü hale göre, ihtiyaca göre vaktiyle o havalideki
mesaili rüyet etmek için Samsun’a da bir mahkeme gönderilmiştir. Faidesi de görülmüştür. Bu faidesi gö-
rülen hususatın yeniden gitmesi herhalde faidelidir. Muvakkaten gitmesini temenni ediyoruz.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, hıyaneti vataniyedeki usulü muhakemeyi Vekâlet kâfi göre-
miyor, sürat için ve bundan daha ziyade sürati temin edecek kavanini mevzua meyanında hangisi vardır.
Bu ciheti lütfen söylesinler. Ankara merkezindeki İstiklâl Mahkemesinin devamı hakkındaki esbabı lütfen
– 711 –
izah buyursunlar. Hiçbir fevkalâde halin, iki buçuk senedir tecelli etmeyen ve bu mahkemenin devamı
nedir? Şu Ankara merkezindeki fevkalâde mahkemenin devamındaki sebep ve hikmet ne ise lütfen izah
buyurunuz da biz de ona göre şey edelim.
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Birinci sualinizin cevabı mahkemei nizamiyenin takip ettiği
usul, bu işleri süratle intaç etmediği meselesi muhtacı izah değildir. Yirmi gün zarfında mahkemeyi intaç
edemedikleri için müracaat vaki oluyor. Etselerdi zaten müracaat vaki olmazdı. Ankara ve havalisindeki
hususat için mahkemenin kalmasına lüzum ise vekâleti âciziye teşrif buyurursanız. Dahiliye Vekâleti ma-
kamından ve Erkânı Harbiye Riyasetinden aldığım malûmatı ve tutulan adamları zatı âlinize birer birer
arz ederim. Kanaat hasıl olmazsa o zaman şey edersiniz.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair takrir vardır. 15 yirmi arkadaşımız da söz aldılar. Mü-
zakerenin kifayeti hakkındaki takrirleri reyi âlinize vazedeceğim.
Efendim, Kırşehir Sadık Bey’in, Mustafa Kemal Bey’in, Genç Hamdi Bey’in müzakere kâfidir, onun
için müzakerenin kifayetini reyi âlinize arz ediyorum. Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kal-
dırsın... Müzakerenin kifayeti ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
REİS — Takrirler okunacaktır. Rica ederim dinleyiniz.
Takrirler
26 Temmuz 1338
Riyaseti Celileye
Pontus teşkilâtı lâyihası Hıyaneti Vataniye Kanunu’ndan yani Hükûmeti Milliyemizin teşekkülünden
mukaddemdir. Binaenaleyh Pontusçu Rumların teşkilatı adeta bir askeri teşkilatı olmakla beraber bugün
bunları takibe memur olanlar da muhterem askerlerimizdir. Bu halde bu mel’unların muhakemelerinin
askerî Divanı Harbi Örfide rüyeti daha münasip olacağından İstiklâl Mahkemesi gönderilmesinden sarfı
nazarla muhakemelerinin Divanı Harbi Örfilere tevdiinin kabulünü teklif eylerim.
Erzurum Mebusu
Salih
(Doğru sesleri, gürültüler)

REİS — Efendim; müsaade buyurun, okunsun reye koymadım. Hepsi okunsun ondan sonra reye ko-
yarız.
Riyaseti Celileye
1. Müzakere kâfidir ve İstiklâl Mahkemelerinin sureti umumiyede muvakkaten tatili faaliyet etmesini
teklif ederim.
2. Pontus meselesi için Meclisi Âli tarafından ayrıca Adliye Vekâletine tahkikatı lâzime verilerek ye-
niden o havalide Pontus işi ile iştigal etmek üzere bir veya müteaddit adliye mahkemesi teşkilini teklif
ederim.
26 Temmuz 1338
Lâzistan Mebusu
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Lüzum görülen yerlerdeki İstiklâl Mahkemesi azasının üç ayda bir tecdiden intihabını teklif eylerim.
Ertuğrul
Necib
– 712 –
Riyaseti Celiyeye
Müzakere kâfidir. Esasen mahkemesi baki olan Amasya İstiklâl Mahkemesi azalıklarının Heyeti Veki-
lenin teklifi veçhile yeniden intihap ve tespitini teklif eylerim.
26 Temmuz 1338
Genç Mebusu
Hamdi
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesinin teşkilini teklif
ederim.
26 Temmuz 1338
İstanbul
Arif
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Yeniden teşkili teklif edilen Amasya İstiklâl Mahkemesinin yalnız Pontusçuluk cera-
imi ile asker firarilerine ait deaviyi rüyet etmek üzere teşkilini teklif eylerim.
Ertuğrul
Mustafa Kemal
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. İstiklâl Mahkemelerinin şimdilik tatili faaliyeti hakkındaki makamı riyasete mevdu
takririn reye vazını teklif eyleriz.
27. 7. 1338
Hakkâri Kırşehir Sadık
Mazhar Müfit Sadık
Canik
Emin
Riyaseti Celileye
Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesi izamını ve mevcut İstiklâl Mahkemelerinin tecdiden intihabını teklif
eylerim.
Kayseri
Osman
Riyaseti Celileye
Yalnız Pontus meselesiyle iştigal etmek üzere Samsun ve Amasya ve havalisinde bir İstiklâl Mahkemesi
teşkil ve izamı ve diğer İstiklâl mahakiminin muvakkaten tatili faaliyet eylemelerinin tahtı karara alınma-
sını teklif eylerim.
Erzincan
Emin
– 713 –
Riyaseti Celileye
Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesinin izamı hakkındaki Hükûmet teklifinin reye vazını teklif eylerim.
İstanbul
Rıza
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Takrirlerin reye vazı ile ruznameye geçilmesini teklif ederim.
Mersin
Salâhattin
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten tatili faaliyet eylemesine dair mukaddeme verilmiş bir takrir de
mevcut olduğuna göre Hükûmetin Amasya mıntakasında yeniden bir İstiklâl Mahkemesi teşkili yolunda-
ki teklifinin mezkûr takrir ile tevhidini ve esasen bu mahkemelere ait kanunun mevzunu asker firarileri
teşkil ettiğine göre bir defa da Başkumandanlıktan ahzı malumat edilerek ona göre müzakeresi keyfiyet
olunmak üzere Cumartesi ruznamesine taliki müzakere olunmasını teklif eylerim.
Malatya
Reşit
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin mucibi şikâyet olan noksanı, mezkûr mahkemeler için bir usul muhakeme
olmamalıdır. İşleri sürat ve ehemmiyetle rüyet edebilmesini ihlal etmemek şartıyla bir usulü muhakeme
kanunu tanzim ve mahakimi mezkûreye tevdii lüzumunu teklif ederim.
Sivas Mebusu
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
Mevcut İstiklâl Mahkemelerinin lüzumunda tecdit edilmek üzere tatili faaliyetleri ve Heyeti Vekilenin
gösterdiği lüzuma nazaran şimdilik yalnız Amasya ve havalisine bir mahkemenin izamını arz ve teklif
eyleriz.
Sivas Mersin
Mersin Salâhattin
Kayseri
Rıfat
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin lağvı firarilere cüret vermek ihtimali vardır. Binaenaleyh idamesi maksadı
asliyeyi zayi etmekte bulunduğundan, Hükûmetçe lüzum görülüp Meclisçe tasvip olunduğunda faaliyete
geçmek üzere yeniden bir veya iki İstiklâl Mahkemesinin intihabını teklif eylerim. 26 Temmuz 1338
Eskişehir Mebusu
Mehmet Emin
– 714 –
Riyaseti Celileye
Ahvali fevkalâdenin doğurduğu İstiklâl mahakiminin bugün ahvali mezkûrenin zevaline binaen mu-
vakkaten terki faaliyet etmelerinin tahtı karara alınmasını talep teklif eyleriz.
İstanbul Karahisar İçel Canik Sinop
Arif Mehmet Şükrü Haydar Lütfü Emin Hakkı Hami
Tokat Kastamonu Yozgat Tokat Yozgat

Hamdi Besim Bahri Rıfat Feyyaz Ali
Kângırı Kângırı Sivas Batum Hakkâri

Tahir Ziya (Okunmadı) Edip Mazhar Müfit
Kayseri Maraş Lazistan Saruhan Canik

Osman Zeki Hasip Esat Ömer Lütfü (Okunamadı)
Mersin Mersin Ertuğrul Ayıntap Sivas

Salâhattin (Okunamadı) Mustafa Kemal Ali Cenani (Okunamadı)
Genç İçel Yozgat Erzurum Kayseri

Celâl Şevki Ahmet Hüseyin Avni Nüzhet
Karahisar Trabzon Erzurum Genç Van

Ömer Lütfü Ali Şükrü Mehmet Nusret Ali Haydar Tevfik
Karesi Hakkâri İzmir Siverek Lazistan

Abdülgafur Tufan (Okunamadı) Lütfü Ziya Hurşit
Kütahya Kütahya Konya Gaziantep Erzurum

(Okunamadı) Cemil Arif Ragıp Hazım
Erzincan Bitlis Denizli Karesi Kayseri

(Okunamadı) Hüseyin Hüsnü Hasan Vehbi Ahmet Hilmi
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Esası reye koyunuz.

REİS — Efendim; takrirler okundu. Takrirlerin bir kısmı Heyeti Vekilenin teklifini, yani Amasya’da bir
İstiklâl Mahkemesi teşkili içindir. Takrirlerin bir kısmı da doğrudan doğruya Heyeti Vekilenin teklifi, yani
Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi intihap ve izamı lüzumunun reye vaz’ı. Bir kısmı da Salâhattin Bey’in ve
rüfekasının İstiklâl mahakimi azalarının terki faaliyet etmesi ve yalnız Heyeti Vekilenin teklif ettiği Amas-
ya İstiklâl Mahkemesinin kabulü. Tekarriri saire de bu etrafta toplanıyor.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Reis Bey; yanlış oluyor zannederim. Ankara İstiklâl Mahkemesiyle
Samsun’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili hakkındaki bir teklif vardır, onu tebliğ buyurmadınız.
REİS — Heyeti Vekilenin talebi tahririsi Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkilidir. Başka bir takrir
yoktur. Mevzuu müzakere odur. Binaenaleyh bunu reye koyacağız.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Başka takrirler verilmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin terki
faaliyeti hakkında onunla birleştirilmesi hakkında bir takrir vardır. Evvelâ tadil takrirleri reye konur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey müsaade buyurulur mu? Bir şey arz edeceğim.
REİS — Müsaade buyurun, evvelâ ben sözümü ikmal edeyim.
– 715 –
M. DURAK BEY (Erzurum) — Hükûmetin teklifinin kabulüne dair bir takrir vardır. Önde onu reye
koyunuz. Kabul edilmezse, sonra bütün bütün gider. Reddedilirse tadil edilir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Evvelâ tadil takrirleri reye konur.
REİS — Efendim; müsaade buyurun. Ben hiçbir takriri daha reye koymadım.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Hükûmet herhangi bir takririn reye konmasını talep ederse o
takrir evvelâ reye konur. (Şiddetli gürültüler) (İstihzan değildir sesleri)
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendim; müsaade buyurun, bu itimat meselesi değil ki...
REİS — Efendim; müsaade buyurun. Efendim; yalnız bir takrir vardır. Bu bir dereceye kadar meselei
müstehire gibidir. Ama kabul olunur, olmaz bilmem. Malatya Mebusu Reşit Ağa’nın bir takriri vardır. De-
mek istiyor ki, Başkumandanın reyi alındıktan sonra... (Hayır sesleri) (Şiddetli gürültüler) Meselei müste-
hire olduğu için reye vazetmek mecburiyetindeyim. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
Efendim; Hükûmetin teklifini muaddel, Salâhattin Bey’le rüfekasının bir takriri vardır. (Kabul sesleri)
(Gürültüler) (Müzakere kâfi sesleri)
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim; celsei hafiyenin akdi. Heyeti Vekilenin vermiş olduğu
bir teklif üzerinedir. (Tevhit edildi sesleri) Efendim; müsaade buyurunuz. (Takrirleri reye koyun sadaları)
Mevkii müzakereye konulan teklif münasebetiyle beyan edeceğim mütalâatta, İstiklâl Mahkemelerinin
muvakkaten tatili faaliyette kalmaları dermeyan olundu. Bu müzakerattan görüldüğü... (Müzakere kâfi
sesleri) (Gürültüler) Usul hakkında söyleyeceğim. (Usul olmaz sesleri)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Söz lazımsa takrir sahipleri söylesin.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Neyi müzakere ediyoruz ki usul hakkında söz söyleye-
ceksiniz? (Şiddetli gürültüler)
REİS — Efendim İstiklâl mahakimi mevzuu bahis oluyor. (Reye sadaları) (Şiddetli gürültüler)
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim bendeniz heyeti Âliyenize arz ediyorum. Mak-
sadımız Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkilidir. Bunun hakkında reylerinizi istimal buyurun. Arzu
ederseniz diğer mesail için ayrıca görüşürüz. (Reye sedaları) (Hayır sesleri) (Gürültüler)
(Kayseri Mebusu Rıfat Bey’in ve Mersin Mebusu Salâhattin ve Sivas Mebusu Vasıf Beyler’in takriri
tekrar okundu.)
REİS — Efendim; rica ederim. Yerinize oturun, reyde müşkülât çekeceğiz. Belki ayağa da kalkacaksınız.
Şimdi efendim; takrirleri reyi âlinize koyacağım, anlamadım meselesi olmasın. (Susalım sesleri) Mer-
sin Mebusu Selâhattin Bey’in ve rüfekasının takririni tekrar okutuyorum.
(Salâhattin Bey ve rüfekasının takriri tekrar okundu.)
REİS — İstiklâl Mahkemelerinin tatili faaliyetleri ve Heyeti Vekilenin gösterdiği lüzuma nazaran şim-
dilik Amasya ve havalisinde bir İstiklâl Mahkemesinin teşkilini kabul edenler... (Katiyen olmaz sesleri)
(Şiddetli gürültüler)
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Reis Bey Nizamnamenin tatbikini rica ederim.
ALİ BEY (Karahisarısahip) — Bu ne edepsiz... (Şiddetli gürültüler)
HAMDİ BEY (Tokat) — Tahakküm mü, hâlâ tahakküm mü?
REİS — Efendim; sükûnetinizi muhafaza edin, yoksa Meclisi tatil edeceğim.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Yeter yaptığınız. Terbiyesizlik diye söylemiştir, öyle şey yok, sözünü geri
alsın.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Reis Bey; Nizamnamenin ahkâmı tatbik edilmedikçe vazifeye devamda
mazurum. (Hay hay, hep beraber sesleri) çünkü milletin hukukuna tecavüzdür.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey; terbiyesizlik dedi ise iade ediyorum.
– 716 –
SEKSENİNCİ İN’İKAT 26 Temmuz 1338 Çarşamba Dördüncü Celse
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun efendim; rica ederim reye koyun mesele bitsin.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Nizamnameye tecavüz vuku bulmuştur ve nizamname tatbik edilme-
dikçe... (Şiddetli gürültüler) (Oturun sesleri) (Nedir bu sesleri)
REİS — Efendim; bir dakika müsaade buyurun, reye vazedeyim.
Takrir iki fıkrayı camidir. Birisi; İstiklâl Mahkemelerinin terki faaliyetidir, diğeri Hükûmetin teklifi
veçhile Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili. Şimdi ayrı ayrı reye vazediyorum, rica ederim müsaade
buyurun.
Efendim; mevcut İstiklâl Mahkemesi azalarının terki faaliyetini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Efen-
dim; Meclisin mevcudiyetine nazaran bendeniz reyde tereddüt ediyorum. Tayini esami ile reye vazedece-
ğim. Zaten tayini esami ile reye vazolmasına dair şimdi bir teklif verilmiştir. (Hayır, hayır sesleri) (Tayini
esami ile koy sesleri)
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendiler; tayini esami ile reye koymakta muayyen bir usul vardır. Eğer
Riyaset şüphe etmiş ise ayağa kaldırmak suretiyle bir daha reye koyar. Yine şüphe ederse o vakit tayini
esami ile reye koyar. Rica ederim usul böyledir. (Doğru sesleri)
REİS — Tayini esami için takrir verilmiştir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Reis Bey; rica ederim o söyledi ben de söz söyleyeceğim. Bu laf de-
ğil, hayat memat meselesidir. Rica ederim, müsaade buyurun ben de söz söyleyeceğim. Efendiler bu hayat
memat meselesidir, kim ne rey vermiş ise o taayyün etmelidir. Bu mesele masal değildir, öyle şeyi Meclis
kabul etmez ve öyle hareket etmez.
REİS — Efendim tarafeyn hararetlidir; hakkı tayin için tayini esami daha muvafıktır. (Teneffüs yapalım
sesleri)
REİS — Beş dakika teneffüsten sonra tayini esami ile reye koyacağım.
Dördüncü Celse
Açılma Saati: 5, 30 (Sonra)
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim; celseyi açıyorum.

Geçenki celsede takririn reye vazı esnasında Mecliste biraz gürültü hâsıl oldu. Şimdi heyeti Âliyeniz-
den bir şey soracağım: Bu esnada arkadaşlar tarafından iki takrir verildi. Daha başka takrirler de verilmiş-
ti. Fakat bendeniz arz edemedim. Eğer muvafık görüyorsanız okuyalım. (Hayır hayır sadaları.) Müsaade
buyurun okuyalım ve arzu ederseniz reye koyalım, arzu etmezseniz... (Hayır hayır sadaları.) Nizamname-
ye de muhaliftir sadaları.) Evet nizamnameye muhaliftir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Öyle ise pekâlâ. (Mesele yok sadaları.)
REİS — O halde efendim takrirde mevcut “İstiklâl Mahkemelerinin tatili faaliyetleri hakkındaki” fık-
rayı tayini esamiyle reyi âlinize vazediyorum. (İkinci fıkra ne oluyor sadaları.)
REİS — İkinci fıkra kalıyor. (İkisini birden reye koyun sesleri.)
REİS — Müsaade ediniz, iki fıkrayı ayırmaktan bir şey çıkmaz efendim. Takriri kabul edenler beyaz...
– 717 –
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Yani tatili faaliyeti kabul edenler beyaz, etmeyenler kırmızı rey ve-
recektir.
REİS — Evet, takriri, yani tatili faaliyeti kabul edenler beyaz, etmeyenler kırmızı verecektir.
EMİN BEY (Erzincan) — Reyi hafiye lüzum yoktur Reis Bey.
REİS — Reyi hafi yapmıyoruz efendim.
(Isparta dairei intihabiyesinden başlamak üzere tayini esami suretiyle ârâ istihsal edildi.)
REİS — İsmi Okunmayan zevat var mı efendim? Başka rey vermeyen var mı? Olmadığına göre ârânın
tasnifine başlandı.
(Ârânın tasnifi yapıldı.)
REİS — Efendim; 163 zat reye iştirak etmiş, 8 zat müstenkif. 76 takrirde mevzubahs fıkrayı kabul eden-
ler; 79 takrirdeki mevzubahs fıkrayı reddedenler.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Şu hâlde müstenkiflerde leyhe olarak nazarı dikkate alı-
nacak olursa... (Handeler.)
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Reis Be, bu takrir reddolundu. Bendenizin takririni
reye koyunuz. Takririmin reye konmasını teklif ediyorum.
REİS — Mesele daha bitmemiştir efendim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Meclisi Âli namına ifayı vazife edecek mahkemelerde üç rey fazla ile
ifayı hizmet edilebilir mi?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır, hayır mesele o değildir. Arada nisap yoktur. Reis Bey mü-
saade buyurun... Efendiler; muamele tamam değildir. 163’ün yarısı 81 eder. Halbuki kabul 79’dur. Binaena-
leyh ârâda nisap yoktur. Takririn bir daha reye konulması iktiza eder. (Bravo sadaları, alkışlar.)
REİS — Efendim; malumu âliniz, müstenkiflerin adedi ârâya ithal edilmez. Hüseyin Avni Bey birade-
rimizin söyledikleri bu noktai nazardan doğru değildir. (Doğrudur, nisap yoktur sadaları.)
HÜSEYİN AVNÎ BEY (Erzurum) — Efendiler; arada müstenkif var. Müstenkifler reyini hangi tarafa
izhar ederse o taraf kazanmıştır. (Öyle değildir sesleri.) 163’ün yarısı 81 eder. Nisabın nısfından bir fazlası
olmazsa muamele de tamam değildir. (Gürültüler.)
REİS — Arkadaşlar; gayet mühim bir meseledir, dinleyelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; bir kanun yapıyorsunuz. Yapacağınız kanunlar ekse-
riyeti mutlaka ile olabilir. Bu meselede reye iştirak eden 163 olmasına göre ancak 82 kişi ekseriyeti temin
edebilir. (Müstenkifler var sesleri.)
REİS — Efendim; Nizamnamenin buna dair maddesini bulursunuz ve arkadaşlar ona göre söz söyler-
ler.
BİR SES — Müstenkifleri çıkarırsanız.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Müstenkifler çıkmaz efendiler. Müstenkifler çıkarsa
nisap kalmaz. (Hayır sesleri.) Efendim; ârâya iştirak eden 163 olmasına göre bunun nısfından bir fazlasıyla
ekseriyetin temini lâzımdır. Müstenkifler reyini bir tarafa izhar edecek. Yoksa ekseriyeti nasıl bulacaksınız
efendiler? (Gürültüler.)
REİS — Efendim; rica ederim herkes birden söylerse hiçbir netice çıkmaz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendiler; mesele gayet âdi ve basit bir meseledir. Mecliste mev-
cudun ekseriyetiyle hüküm ita edilir. Bahusus nisabın ekseriyetiyle olsa dahi yine nisap yoktur. Bu mese-
lede ekseriyet yoktur. Çünkü takriri reddedenler 79’dur, sekiz kişi de müstenkiftir. Müstenkifler lehte veya
aleyhte reylerini istimal ve izhar edeceklerdir. (Nizamname sarihtir sadaları.) Beni nizamname ile ikna
etmelidir.
– 718 –
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Müstenkif bir nevi ret midir?

HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ne sayıyorsunuz efendim? Ya nedir?
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Bittabi bir reydir. Leyh ve aleyhe verin diye müstenkif olan zevatı mı
edeceksiniz?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Evet efendim.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Hayır olmaz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz, ikinci defa reye konur beyefendi. Onun
usulü vardır. Mademki ârâda müstenkif vardır, o halde nisaba nazaran ekseriyet yoktur.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Nisabı müzakere vardır. Beyazlar kazanmamıştır.
MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa) — Nisabı müzakere vardır efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Hayır, mevcudun nısfının bir fazlası olmak meşruttur.
OSMAN BEY (Kayseri) — O da 82’den ibarettir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Şimdi efendim; Eğer arkadaş Beylerin dediği gibi müstenkifler dahil
değilse mevcut 155 eder ki nisab yoktur. Halbuki nizamname sarihtir. Müstenkiflerin reyi belli değildir.
Müstenkiflerin ne leyhte ve ne aleyhledir. Yani rey beyan etmeyen kimselerdir. Yalnız reye iştirak eden-
lerden leyh veya aleyhte sarahatan rey verenler muvazene edilir. Eğer sarahaten rey verenlerin adedi, ek-
seriyeti mutlakanın adedini bulmuş ise muamele tamamdır. Ekseriyeti mutlakayı bulmamış ise muamele
noksandır. 163 kişi reye iştirak etmiş, sekiz kişi müstenkif, 76 ret ve 79’u kabuldür. Halbuki ekseriyeti
mutlaka 82’dir. Eğer dört rey daha olsa idi ekseriyet hâsıl ve muamele tamam olacaktı. Ekseriyet olmadığı
için tekrar reye konulması lâzımdır ve zaruridir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Değildir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Değilse rica ederim mahkemeleri ekseriyeti izafeye ile mi
kabul edeceksiniz?
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendiler; asabiyet göstermekle, zannediyorum, doğru bir
şey yapmış olmuyoruz. İtidal ve sükûnet lâzımdır. Nizamnameye müracaattır ki şüphe olunan meseleyi
lâyıkı veçhile halle medar olur. Nizamnamei dahilinin yüzüncü maddesinden bir fıkra okuyorum: “Reyler
toplanınca reis muamelenin hitam bulduğunu ilan eder. Muamelenin hitamından sonra reye iştirak edile-
mez. Rey kutularını kâtipler açıp her ikisinin içinde bulunanları tasnif ederler. Müstenkiflerin miktarı re-
yin neticesi üzerinde icrayı tesir edemeyip bu lehte ve aleyhte bulunanların miktarına göre taayyün eder.”
Binaenaleyh 163 arkadaş reye iştirak etmiş bunun sekizi müstenkiftir. Binaenaleyh bu müstenkifleri ne
lehde ve ne aleyhte mal etmek caiz değildir. Şu hâlde lehde bulunanlar mı çoktur, aleyhte bulunanlar mı
çoktur? Sekiz kişinin vücudundan fayda yalnız nisabı müzakereyi teminden ibarettir. Başka bir mahiyeti
yoktur. Şimdi takriri kabul edenler 76, etmeyenler 79’dur. Binaenaleyh tekrar reye koyalım demek doğru
mudur? Nizamname sarihtir ve mesele bitmiştir.
EMİN BEY (Erzincan) — Nizamname meselesinde zannederim arkadaşımız haklıdır. Bu meselede
ekseriyeti mutlaka mevzubahs olmaz, ekseriyeti izafiyedir. Ekseriyeti izafiye de takrirle reddedilmiştir.
Fakat ben zannediyordum ki bu mesele itimat, ademi itimat meselesidir. Yani İstiklâl mahakimine itimat
ve ademi itimat meselesidir. Bunun vaziyeti hukukiyesini düşünecek olursak 3 rey ekseriyetle hiçbir aza
o mevkide kalmaz ve buna muttali olduğu dakikada istifa eder. (Bravo sadaları.) İdam meselesi gibi bir
ferdin hayatına hatime çekecek bir meseleyi, zannetmem ki 3 rey ile bir kimse deruhte etsin. Binaenaleyh
ekseriyet yok demektir. Mutlaka bu adamlar mevkilerimizde duracağız diyorlar mı efendim, rica ederim?
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Bendeniz müzakerenin devam etmesinin esbabını anlayamıyorum.
Makamı riyaset müzakereye hâkim değil midir? Bunun şüphesi mi vardır?
– 719 –
REİS — Bir mesele reye vazedilince Meclisi Âlide bir ihtilaf çıkıyor ve her zaman böyle oluyor. Bu böyle
oluyor. Bu bir tefsir meselesidir. Şimdi efendim; ekseriyeti mutlakanın hâsıl olup olmadığında tereddüt
ediyorlar. Halbuki şimdiye kadar makamı riyaset kırk defa böyle olduğunu söylemiştir.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — O halde müzakereye mahal yoktur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler; bendeniz tarafeynin çok asabiyet gösterdiğini görüyorum.
Bilmem bu ne dereceye kadar doğrudur? Biz maslahata doğru yürüyelim. Arkadaşım Emin Bey burada
çok güzel ifade etti. Bir taşrada mühim vazife verdiğimiz arkadaşlarımızı herhalde müşkil bir vaziyette
bırakacağız.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Müskirat Kanunu’nun kulağı çınlasın. Bir rey ile ekseriyeti kazandı.
M. DURAK BEY (Devamla) — Böyle Mecliste 76 rey ile 79 rey ile karşı karşıya gelen iki zümrenin
karşısında ifayı vazife edecek bir arkadaşa acırım. Efendiler; eğer taşrada kuvvet göstermek istiyorsanız
bu doğru değildir. Fena bir yola gidiyorsunuz. Binaenaleyh zaten ekseriyet yoktur. Sururi Efendi vakıa
nizamnameyi okudu. Fakat bendeniz zannediyorum ki aleyhinedir, lehine değildir. Çünkü 83 olacaktır ki
ekseriyet olsun. Rica ederim, müstenkif olan arkadaşlar itimat mı ediyorlar, ademi itimat mı? Hangi tarafa
diyorsunuz? (Gürültüler.) Herhalde yeniden reye konulmak zaruridir ve müzakereye mahal yoktur.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Ali Şükrü Bey’e söz veriniz Reis Bey. Çünkü Müskirat Kanunu’nu teklif
eden odur, güzel tefsir ederler.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Rakıyı beş yüz emi alıyor ki onun için bağırıyor?
REİS — Efendim; nizamname sarihtir. Rica ederim boşuna müzakere etmeyelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Mesele gayet yanlıştır.
REİS — Böyle bir şeyde itilaf vukuunda Divanı Riyaset halleder. Burada ihtilaf varsa Divanı Riyasete
gönderelim. Halletsin. Nizamname sarihtir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Zatı âlilerine bir hadise söyleyeceğim. Beş müstenkif, on beş ret, yirmi
kabul olduğu zaman kabul mü olur? (Kabul olur sadaları.) (Handeler.) Rica ederim demek ki siz idam
salâhiyetini haiz olan bir mahkemeyi beş rey ile mi yaparsınız?
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Evet; hatta bir rey ile.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Ben o bir reyi de vermem.
REİS — Efendim; nizamname sarihtir. (Gürültüler.)
REİS — Rica ederim; telaş buyurmayınız nizamname gayet sarihtir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; müzakere devam edecekse makamı riyaset reyini ihsas
buyurmuşlardır. Reis Bey tebdil olunmalıdır ve bu müzakere de öyle devam etmelidir.
REİS — Ben reyimi ihsas etmiyorum, nizamnameyi arz ediyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Nizamname gayet sarihtir. Ali Sururi Bey’in misali ile hak tezahür
etmiştir.
ALİ SURURİ BEY (Karahisarısahip) — Bir sualime müsaade buyurulur mu?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Buyurun.
ALİ SURURİ BEY (Karahisarısahip) — Yetmiş dokuzun yetmiş altıya hakkı galebesi bir hakkı riyaziye
müstenittir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; elimizde bir ölçü vardır. Mukarrerat ekseriyet ile olur.
Elimizde bunu tebdil ve tağyir edecek hiçbir şey yoktur. Ekseriyet de bunda yoktur. Nisap olmak için 83
rey olması lâzımdır.
REİS — Efendim; bu suretle katiyen bir neticeye vasıl olamayacağız.
MUSTAFA EFENDİ (Karahisarışarki) — Bir şey arz edeyim. Ali Sururi Efendi’nin burada…
– 720 –
MUSTAFA BEY (Karahisarışarki) — Ali Sururi Efendi’nin kürsüden okumuş oldukları madde müs-
tenkiflerin lehde veya aleyhte tesir olmadığına dairdir. Yoksa Meclisin ekseriyeti hâsıl olduğu manasını
ifade etmez. İşte 104’üncü maddenin buna dair olan fıkrasını okuyorum: “Kâffei müzakerat, sülüsan ek-
seriyetle meşrut olmayan hususatta, hazır bulunan azanın ekseriyeti mutlakası ile karargir olur.” (Bravo
sadaları, alkışlar.) (İyi okuyunuz sadaları.)
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Yanlış.
REİS — Müsaade buyurun, esasen bu hususta başka bir yol vardır. (Gürültüler.)
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Mustafa Efendi Hazretleri Hüseyin Avni Bey’in sualine de
cevap versinler. Seksen kişi olursa ekseriyeti mutlaka ne olur? (Reddolunur sadaları.) (Gürültüler.)
REİS — Çok rica ederim efendim; bu iş gürültü ile hiçbir neticeye vasıl olamaz ve bunun imkânı da
yoktur.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim; mesele elimizdeki nizamnamenin... (Gürültüler.)
REİS — Rica ederim, dinleyelim ve bu işi neticelendirelim efendim.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Elimizdeki nizamnamenin ilmi bir surette halli, icap ederse âtiyen de
tecelli edecek bu gibi hususatın üzerinde yürümesi lâzım gelen mechuliyetin müphemiyetin refine müs-
tenittir. Ali Sururi Bey biraderimiz bir madde bularak müstenkiflerin reylerinin neticeye tesiri olmadı-
ğından bahisle mütalaa dermeyan ettiler. Hacı Mustafa Efendi pederimiz de 104’üncü maddeye istinaden
diğer hususatı iddia buyurdular. Akıl ve mantıka şu iki maddeyi vuracak olursak. Mecliste müzakere edi-
len mevad ekseriyeti mutlakaya iktiran etmedikçe muteber olur mu, olmaz mı? (Olmaz sadaları.) Yalnız
Meclisin müzakere icrasına müsait olan müstenkiflerin vücudunun bulunması müzakerenin icrasına bir
müsadei kanuniye ve nizamiye demektir. Reye iştirak edince neticede lehde ve aleyhte tesiri olmayan,
muvakkiyeti tecelli eden tarafa katiyen tesiri olmayan müstenkifler müzakereyi idare ettirmişlerdir. Binae-
naleyh Meclisin mevcudunun 163 olmasına binaen bunun bir nısfından bir fazlası ki, 82 olması lâzım gelir.
Binaenaleyh 82 rey hangi tarafta tecelli ederse o taraf kazanır. Başka suretle buna mana vermeye lüzum
yoktur. (Bravo sadaları; alkışlar.)
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim; mesele 76 rey ile 79 reyin hiç olmazsa nizamnamei da-
hilin bahşedeceği bir istifade yani birisi, istihsal ettiği muvaffakiyeti idame etmek; diğeri, istihsal edeme-
miş olduğu muvaffakiyeti tekrar istihsale teşebbüs etmiş olmakla hakikaten ehemmiyetlidir. Şimdi burada
en son olmak üzere ve bilhassa mebusluktaki kıdemi itibariyle Mustafa Beyefendi’nin okumuş oldukları
104’üncü madde; evvelâ şunu arz edeyim ki efendiler, gayri kabili inkâr edecek olacak sarihtir. Fakat, ken-
dileri müsaade buyururlarsa: 104’üncü maddenin mukayyedi olmak üzere nizamnamei dahilinde birçok
defa vukuu vardır. Eğer “kâffei hususatta azanın ekseriyeti mutlakası lâzım gelir” kaydını mutlak olarak
kabul edersek o halde ikinci intihabın ve 3’üncü intihap ile ârâyı izafiyi temin eden şekle lüzum yoktur. Bu
bir misal 2’nci ve ehemmiyetli bir misal daha arz edeyim.
Şimdi ikinci olarak ehemmiyetli bir misal daha arz edeyim. O da kabul buyurulan misalin aynıdır.
Şimdi efendim; 104’üncü maddenin ekseriyeti mutlakaya lüzum gördüğü hususta eğer ârâ içerisinde müs-
tenkif bulunduğu takdirde ne suretle hareket lâzım geldiğini gösteren 100’ncü maddedir. Eğer bu olmasa
idi; Mustafa Bey’in mutalaatları gayet doğru olurdu. Diyor ki “Ekseriyeti mutlaka lâzımdır.” Fakat, nisap
hâsıl olmakla beraber, rey verenlerden müstenkiflerde bulunursa, nisap mevcut olmakla beraber, ancak
mevcut ârâya göre ekseriyet tecelli eder, diyor. Binaenaleyh 100’ncü madde 104’üncü maddeyi istinkâf reyi
verenler bulunduğu zaman takyit eden bir maddedir. (Hayır sadaları.)
ÖMER LÜTFÜ BEY (Karahisarısahip) — Muahher madde daha evvel gelen bir maddeyi tadil edemez.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mesele bitmiştir Reis Bey. Esasen gayet basittir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Şimdi efendiler; bir mesele vardır. Bazı arkadaşların buyurdukları gibi...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Sırrı Bey meselesini hatırlatırım.
– 721 –
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Bu nizamnameye muvafık olsa da gayri muvafık olsa da Meclisi Âli-
niz kabul etse de etmese de mutlaka kabul ve tatbik edeceğiz diye fikir mevcut ise o mesele ayrı ve başkadır.
Maattessüf arkadaşlarımızdan birisi diyor ki “bir rey ile dahi fazla olsa tatbik edilecektir” dedi. Ne demek
istediler, öğrenmek isterim. Eğer Meclisi Âli burada mevcut ise, Meclisi Âliye arz edilen şeyler ekseriyeti
mutlaka ile kesbi katiyet eder. Eğer mevcut değilse, o işi bir rey de beş rey de yapar. O zaman Hükûmet
olmaz. Bendeniz, iddia ediyorum ki, memlekette bir Meclis mevcuttur. Bu Meclis hâkim oldukça; Meclisin
ekseriyeti mutlaka kararına itaata, hürmete mecburuz. Bunun hilafında hareket edenlerin verilecekleri,
gidecekleri yer, İstiklal mahkemeleridir.
MUSTAFA BEY (Karahisarışarki) — Refik Şevket Bey’e cevap vereceğim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; mesele başka yola getirildi. Mecliste 163 kişi mevcut iken
şimdi rica ederim ve Reis Bey’den soruyorum: Bir meseleyi reyi işari ile reye vaz eylediğinde 79 el kalkmış
olsa idi, Reis Meclisi ekseriyeti görmediği gibi ne derdi? Tabiidir ki “reddolundu” derdi. Şimdiki mesele de
anın aynıdır. Yalnız o zaman müstenkifler, müstenkifiz diye bağırmazlardı, âdet böyledir. Tayini esamiden
maksat, Meclisteki mevcudun nısfından bir fazlası şarttır. Başka türlü olamaz. Yoksa şimdiye kadar tayini
esami ile reye konulmamış olan ne kadar mevad varsa, bunların da kabulünü inkâr lâzımdır. Reis Bey’e
tekrar soruyorum. Tayini esamiye müracaat etmeden bir şeyi reye vaz eylediğinde 183 kişi Mecliste varken
79 kişi kabul etmiş olsaydı ve geriye 80 küsur kişi, müstenkiflerle, kalmış olsa idi “kabul olundu” diyecek
mi idi?
MUHİTTİN BEY (Bursa) — Reddolundu derdi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) (Devamla) — İşte bu da reddolundu. Binaenaleyh mademki tayini esa-
miye müracaat olunmuştur, ekseriyeti mutlaka hasıl oluncaya kadar reye vaz’ mecburidir.
REİS — Efendim; bu tarzı müzakere devam ettikçe, öyle zannediyorum ki, hiçbir neticeye vasıl olama-
yacağız. Şimdi bendeniz de bir şey söylemek istediğimde arkadaşlar; Makamı Riyaset bir tarafı iltizam edi-
yor, diyorlar. Ne yapayım? Söyleyiniz, ona göre hareket edeyim. Şimdiye kadar yapılan muamele böyledir.
(Taamül yoktur sadaları) Taamül budur, efendim ve hep şimdiye kadar bu suretle olmuştur.
NUSRET EFENDİ (Erzurum.) — Usulü müzakere hakkında müsaadenizle buradan söyleyeceğim.
Tarzı müzakere 100 ve 104’üncü maddelerin tefsiri şekil ve mahiyetini almıştır. Binaenaleyh bu maddeler
mucibi tefsirdir. Çünkü arkadaşlardan bir kısmı ekseriyet kelimesinin ıtlakı. Bu maddeler muhtacı tefsir-
dir. Çünkü arkadaşlardan bir kısmı ekseriyet kelimesinin ıtlakı üzerine tefsir ediyorlar. Diğer bir kısmı
takyit ediyorlar. Halbuki takyitte bir delili cedide, bir delili kat’i ibraz edemiyor. Binaenaleyh bu hale göre,
ekseriyeti mutlakadır. Mutlak ıtlakı üzerine terk olunur. Takyit için bir delil zuhur etmemiştir. Halbuki
arkadaşlar bunu takyit ediyorlar ve fakat takyide bir sebep gösteremiyorlar. Heyeti Celile arzu buyurur ise
bu maddeleri Adliye Encümenine havale eder, orada hallolunur.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim; reye konulan şey İstiklâl Mahkemelerinin tadili
faaliyeti hakkında bir tekliftir. Mustafa Bey buyuruyorlar ki “Kâffei hususatı mevcudun ekseriyeti mutla-
kası ile olur. Çok güzel. Fakat bu teklif müzakere edilmiş ve reye konulmuş idi. O takrire beyaz rey verenler
ekseriyeti mutlakayı alamamışlardır diye bu ciheti tavzih buyurdular. Binaenaleyh mesele bitmiştir. (Hayır,
hayır sesleri)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Yeniden reye konulacak.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Binaenaleyh bir şeyin hali üzere kalması... (Gürültüler)
Öyle ise faaliyetlerine devam ederler. (Gürültüler)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisar Sahip) — İkincide de ârâ hasıl olmazsa üçüncüde reyi izafi ile olur.
REİS — O İntihabda olur.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Beyefendiler; rica ederim meseleyi sükûnetle muhakeme edelim. Bu-
gün bence istiklâl mahakiminin lağvı ve sairesinden ziyade Hükûmetin müstamel bir teklif ile buraya gel-
mesi mevzuu bahistir. Rica ederim; biz bu iki rey üzerinde oynayacak olursak, maksat hasıl olmaz. Kendi
– 722 –
kanaatimi söylüyorum. Eğer bu iki rey ekseriyettir, ki bendenizce bu yoktur, demin arz etmiştim. Eğer
vardır diye karar verilirse bile binnetice benim yapacağım arkadaşlar; ancak kırmızı vermektir. Arkadaş-
larımı bilmiyorum. Fakat ikinci şıkka kırmızı vermek lâzımdır. (Tehdid mi sesleri) Binaenaleyh çok yanlış
bir iş olur. Halbuki biz de iş görmek isteriz. Efendim esas itibariyle bu takrirde kimsenin ihtilafı yoktur.
Takrir diyor ki: “İcabında Hükûmetin gösterdiği lüzum üzerine tecdit edilmek üzere İstiklâl mehâkimi
tatili faaliyet eder...” (Hayır sesleri) Müsaade buyurunuz efendim, kısmî olmak üzere de diyor ki “Hükûmet
bugün Canik havalisinde İstiklâl Mahkemesini yapmağa lüzumu kat’i göstermiştir. Binaenaleyh bu takriri
veren arkadaşımız kanaatine istinaden ikinci fıkrada diyorlar ki; biz ona razıyız ve rey vereceğiz. Müsaade
buyurunuz, şimdi efendim. Eğer Hükûmet yine kalkar Ankara’da da lâzımdır derse, gelir Meclisten onu
talep eder ve Meclis onu yine yapar. Bir defa şekilde oynamayalım. Çünkü yaptığımız kavanini mer’iye
haricinde vicdanî hüküm verecek bir mahkeme heyetidir. Binaenaleyh o mahkemeye karşı arkadaşlarımız
buradaki reylerini istimal buyurdular. Rica ederim, bu hususta arkadaşlarımızın mevcudu, zannederim,
kendileri istifa ederler. Şimdi bu nokta üzerinde (Gürültüler) Şeklin tefsiri hususunda lüzumsuz yere her
iki taraf da ısrar edecek olursa, maslahat muğlak kalır ve hükûmetin teklif ettiği mesele bu akşam intaç
edilemez ve yarın, o bir gün de bayram tatili olacaktır. O zaman yapılamaz efendiler. Bu ise Hükûmete
lâzımdır. Memleketin menfaati bugün Amasya’da Hükûmetin talebi üzerine bu İstiklâl Mahkemesini gön-
dermek ise, her iki kanaat sahipleri de bunda ittihat ediyorlar ve bunu yapalım ve fakat iki rey için iki taraf
da ısrar ederek şöyle olsun, böyle olsun şeklinde bu işi geçirmeyelim efendim. Bunu da bitirelim. Müskirat
Kanunu’nun netayici hasenesini unutmayınız. (Cevaptan müstağnidir sadaları)
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendim; takririn birinci kısmı reye konulmuştur. Şıkkı
sânisi kalmıştır. Neticei arada şu kadar rey ile ret, şu kadar rey ile kabul taraftarı olmuş, fakat ârâ ekseriyeti
mutlakayı tutmuyor. Nizamnamei dahilimizde… tutmuyor. Nizamname Dahilide bir madde vardır ki mü-
zakerat behemehal ekseriyeti mutlaka ile kabul olunur, diyor. Diğer bir mesele var, o diğer bir maddesinde
de müstenkifler bulunursa lehte ve aleyhte itibar olunmaz, diğer bir madde daha var, ekseriyeti mutlaka
bulunmazsa bir daha konur. Üçüncüde ekseriyet kabul olunur diyor. Ekseriyeti izafiye, yeniden alelıtlak
kabul olunur diye bir madde gösterirseniz bu takrir reddolunmuştur. Takrir reddolunmuş demek için nıs-
fının, yani o müzakereye iştirak eden azanın nısfından bir fazlası kırmızı verirse reddedilmiştir. Bendeniz
esasen bu teklifin reddi taraftarı olduğum için, kırmızı verdim. Fakat bu noktada muhakeme teklifin kabu-
lünü iltizam edenlerindir, hak. Eğer varsa ki bir madde şu meselede ekseriyeti mutlaka caridir. Şu misüllü
meselelerde ekseriyeti izafiye caridir, diye nizamnamede bir şey varsa, siz doğrusunuz, fakat böyle bir şey
yoktur. Birinci şık ikinci defa, üçüncü defa reye konulmak lâzımdır.
Gelelim ikinci kısma: Şimdi ikinci kısmının reye konulması, yani Amasya İstiklâl Mahkemesi gönde-
rilmesi meselesi vardır. Şimdi tekrar ediyorum. İkinci şık reye vazolunsun. İkinci şık da bitsin. Birinci şık
da gelecek içtimada reye vazolunsun.
REİS — Arkadaşlar gitmeyiniz, bu meseleyi bitirmeden, mühimdir. Arkadaşlar nereye gidiyorsunuz.
Reye koyacağız efendim. (Ekseriyet yok sadaları) (Var sadaları)
REİS — Efendim; mevkii riyasetten bir şey söyleyeceğim. Mesele çok mühimdir ve meselede ihtilâf
hasıl oldu ve bendeniz bu meselede bir fikri sarih peyda edemiyorum. Rica ederim, diğer bir Reis gelsin,
geçsin de o söylesin. (Hayır sadaları). Anlamıyorum ki efendiler. O kadar müşkil. Bu mevkie göre nizam-
name sarihtir. Bu meselede Divanı riyaset yarın toplansın ve o fikrini söyleyerek halletsin.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Divanı riyaset kanun yapamaz mutâ değildir.
REİS — Tefsir eder ve kararını verir. Bunun kanunisi budur. Bu meseleyi Divanı Riyasete havale ede-
lim, neticeyi arz edelim.
REİS — Bu ciheti kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir. (İkinci şıkkı reye sesleri)
REİS — Rica ederim; bu ikinci şıkkı yarın, öteki meseleye karar verildikten sonra reye koyalım. (Pekâlâ
sesleri) (Ekseriyet yoktur sadaları)
REİS — Efendim celsei hafiyeye hitam verilmiştir. Celsei aleniyeye geçilmiştir.
– 723 –
İstiklâl Mahkemelerinin Tatili Faaliyet Etmeleri Hakkında Mersin Mebusu Salâhattin Bey ve Rüfekası
Tarafından Verilen Takririn Birinci Fıkrasına Dair Rey Pusulaları
Takririn birinci fıkrasını kabul edenler.
Mustafa Bey (Dersim) Şükrü Bey (İstanbul), Nusret Efendi (Erzurum), Mustafa Lütfi Bey (Siverek),
Şükrü Bey (Canik), Feyyaz Âli Bey (Yozgat), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), RIFAT Bey (Kayseri), Mazhar
Müfit Bey (Hakkâri), Hamdi Bey (Biga), Hakkı Hami Bey (Sinop), Müfit Efendi (Kırşehir), İsmail Bey (Er-
zurum), Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul), Ali Şükrü Bey (Trabzon), Mustafa Ağa (Dersim), Ömer Lütfü Bey
(Amasya), Emir Paşa (Sivas), Vehbi Bey (Bitlis), Şeyh Servet Efendi (Bursa), Nadir Bey (Isparta), Celâl Bey
(Genç), Nüzhet Bey (Ergani), Salih Efendi (Erzurum) Süleyman Bey (Canik), Rasim Bey (Elâziz), Emin
Bey (Canik), İbrahim Bey (Mardin), Abdullah Efendi (Bolu), Numan Usta (İstanbul), Hali Bey (Ertuğ-
rul), Akif Bey (Burdur), Haydar Lütfü Bey (İçel), Abdulgafur Efendi (Karesi), Abdulgani Bey (Muş), Rıza
Bey (Yozgat), Hamdi Bey (Tokat), Necip Bey (Ertuğrul), Mustafa Bey (Karahisarışarki), Abdullar Efendi
(Adana), Besim Bey (Kastamonu), Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Emin Bey (Erzincan), Ömer Lütfü Bey
(Saruhan), Ziya Bey (Kângırı), Ömer Lütfü Bey (Karahisarısahip), Sait Bey (Kângırı), Sami Bey (İçel),
Yasin Bey (Oltu), Durak Bey (Erzurum), Vasfi Bey (Sivas), RIFAT Bey (Tokat), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan),
Mehmet Şükrü Bey (Karahisarısahip), Sırrı Bey (Ergani), Cemil Bey (Kütahya), Sadık Bey (Kırşehir), Dur-
sun Bey (Çorum), Hasib Bey (Maraş), Hafız Abdullah Efendi (İzmit), Osman Bey (Lâzistan), Nebil Efendi
(Karahisarısahip), Mazlum Baba Efendi (Denizli), Asım Bey (Erzurum), Osman Bey (Karesi), Mustafa
Bey (Antalya), Yusuf Ziya Bey (Mersin), Salâhattin Bey (Mersin), Arslan Bey (Maraş), Hasan Tahsin Bey
(Antalya), Kasım Bey (Muş), Bozan Bey (Urfa), İsmail Remzi Bey (Isparta), Tevfik Bey (Erzincan), Tufan
Bey (Hakkâri), Doktor Mustafa Bey (Kozan), Cevat Ab-bas Bey (Bolu), Mehmet Bey (Biga), Hacı Atıf
Efendi (Ankara), Ali Fuat Paşa (Ankara), Atıf Bey (Bayazit), Hasan Bey (Trabzon), Şükrü Efendi (Karahi-
sarısahip), Ali Bey (Karahisarısahip), Hakkı Paşa (Niğde), Osman Zade Hamdi Bey (Ertuğrul), Operatör
Emin Bey (Bursa), Avni Bey (Saruhan) Doktor Mazhar Bey (Aydın), Kâzım Paşa (Karesi), Hamdi Bey
(Genç), Atıf Bey (Kayseri), Hüseyin Bey (Elâziz), Hüsnü Bey (Bitlis), Zekâi Bey (Adana), Zamir Bey (Ada-
na), Hacı Mehmet Efendi (Bayazit), Süleyman Sururi Bey (Bayazit), Abdullah Efendi (Sinop), Hüseyin
Hüsnü Efendi (İstanbul), Sabit Efendi (Kayseri), Ferit Bey (Çorum), Hamdi Namık Bey (İzmit), Hafız
Şahin Efendi (Gaziantep), Mithat Bey (Mardin), Halil İbrahim Bey (Antalya), Hasan Basri Bey (Karesi),
Emin Bey (Eskişehir), Rasim Bey (Cebelibereket), Enver Bey (İzmir), İbrahim Hakkı Bey (Ergani), Eyüp
Hayri Bey (Eskişehir), Hamdi Efendi (Diyarbekir), Muhittin Baha Bey (Bursa), Doktor Eşref Bey (Adana),
Mustafa Bey (Diyarbekir), Ali Sururi Efendi (Karahisarışarki), Hakkı Bey (Van), Yasin Bey (Gaziantep),
Ragıp Bey (Gaziantep), Besim Atalay Bey (Kütahya), Tevfik Efendi (Kângırı), Feyzi Efendi (Malatya), Ah-
met Bey (Yozgat), Tahsin Bey (Aydın), Halil İbrahim Efendi (Eskişehir), Haşim Bey (Çorum), Mehmet
Niyazi Efendi (Eskişehir), Âta Bey (Niğde), Cevdet Bey (Kütahya), Hacı Süleyman Efendi (İzmir), Rauf
Bey (Sivas) Nuri Bey (Bolu), Esat Bey (Mardin), Neşet Bey (Üsküdar), Ahmet Mazhar Bey (İstanbul),
Fevzi Efendi (Batum), Hacı Bedir Ağa (Malatya), Faik Bey (Edirne), Ali Rıza Bey(İstanbul), Halil İbrahim
Efendi (İzmit), Yahya Galip Bey (Kırşehir), Reşit Ağa (Malatya), Abdulkadir Kemali Bey (Kastamonu), Re-
fik Şevket Bey (Saruhan), İbrahim Süreyya Bey (Saruhan), Ahmet Hilmi Bey (Kayseri), Rasim Bey (Sivas),
Cavit Bey (Kars), İsmail Suphi Bey (Burdur), Hüseyin Bey (Kozan), Tunalı Hilmi Bey (Bolu), Yunus Nadi
Bey (İzmir), Hacı Arif Bey (İstanbul).
Müstenkifler
Hasan Efendi (Denizli), Mehmet Vasfi Bey (Karahisarışarki), Ali Rıza Efendi (Amasya), Ziyaettin Bey
(Sivas), Seyfi Efendi (Kütahya), Şeyh Hacı Fevzi Efendi (Erzincan), Mustafa Taki Bey (Sivas), Ali Vasıf Bey
(Genç).
– 724 –
TBMM
27 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat

1. — Yeni bir İstiklal Mahkemesi teşkiline dair İcra Vekilleri Heyeti tezkeresi
Cilt: 22
81’inci İn’ikat – 2’nci Celse

SEKSEN BİRİNCİ İN’İKAT 27 Temmuz 1338 Perşembe İkinci Celse
SEKSEN BİRİNCİ İN’İKAT

27 Temmuz 1338 Perşembe
İkinci Celse
Açılma Saati: 2, 20
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)
REİS — Efendim, dünkü hafi celsede mevzubahs bulunan meselenin mabadının hitamı için celsei hafi-
ye akdediyoruz. Celsei hafiye akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Söz Rauf Beyindir.
Efendim; evvelâ zaptı sabık hülâsasını okuyacağım.

SEKSENİNCİ İÇTİMA
Reisisâni Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline
dair İcra Vekilleri Riyaseti tezkeresi okunarak müzakeresinin celsei hafiyede icrası kabul edildi. Zaptı sabık
hülâsası kıraat ve aynen kabul edildikten sonra İstiklâl Mahkemeleri hakkında müzakere cereyan ederek
İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat İstiklâl Mahkemeleri
hakkında müzakereye devam olunup müzakere kâfi görüldükten sonra Mersin Mebusu Salâhattin Bey’le
rüfekasının ileride Hükûmetçe lüzum gösterildiği takdirde yeniden teşkil edilmek üzere bilumum İstiklâl
Mahkemelerinin tatili faaliyet eylemelerine ve Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili hakkındaki Hükû-
metin teklifinin kabulüne dair takririnin birinci fıkrası reyi iş’ari ile reye konmuş ise de, Riyasetçe ekseriyet
hususunda iştibah hasıl olmakla ve tayini esami ile reye vazı 15 imzalı bir takrirle talep edilmekle tayini
esami suretiyle reye vazolunacağı bittebliğ, teneffüs için celse tatil olundu.
DÖRDÜNCÜ CELSE (Hafi)
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat takririn birinci fıkrası tayini esami ile reye vaz olu-
narak 8 müstenkif ve 76 kabule karşı 79 rey ile red edildiği tebliğ kılındı ise de ekseriyet meselesinde ihtilâf
hasıl olduğundan mesele halledilmek üzere Divanı Riyasete havale edildi ve takririn ikinci fıkrasının reye
vaz’ı hususunun meselenin hallinden sonraya tehiri tensip edilerek celsei aleniyeye geçildi.
Reisisani Reisisani
Doktor Adnan Musa Kâzım
Kâtip Kâtip
Kayseri Van
Atıf Hakkı
– 726 –
REİS — Zaptı sabıkı reyinize arz ediyorum. Kabul edenler... Kabul etmeyenler... Kabul edilmiştir.
Tezkere
1 . — Yeni bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dair İcra Vekilleri Heyeti tezkeresi.
REİS — Söz Rauf Beyefendi’nin. Buyurun efendim.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, dün cereyan eden müzakere de ve bilahire
rüfeka ile temasımda anladığıma göre, heyeti umumiyece İstiklâl mahakimince mamulünbih olan kavani-
nin bir kere daha tetkiki kanaati izhar edildi ve bendenize Hükûmetçe Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesi
intihabı lüzumu gösterilmişti. Bendeniz bu intihabın tehirinde bir beis görmüyorum. Heyetçe icap eden
tetkikata nihayetine kadar intihabın teehhüründe beis yoktur. Bunu Heyeti Âliyenize arz ediyorum.
REİS — Efendim, bu meseleye dair meselei müstahara olarak bir teklif var. Müsaade buyurursanız, onu
okuyayım.
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerine sevk edilecek devainin envai ve mezkûr mahkemelerin usulü tahkik ve muha-
kemesi ve mahkemeler muamelâtının Meclise sureti şevkli ve ilâmı ve heyeti teşkil edecek zevatın müddeti
memuriyetleri hakkında azamî bir hafta zarfında bir talimatname ihzar etmek üzere bir encümeni mah-
susun teşkilini teklif ederim.
Saruhan Mersin
Refik Şevket Safa
(Muvafık sesleri)
REİS — Bu takrir hakkında söz söyleyecekler var mı efendim?
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim, geçen sene bu yeni İstiklâl Mahkemeleri gönderildiği
zaman ben Adliye Vekili olmuştum. İstiklâl Mahkemeleri gönderilirken arkadaşlara, bu mahakimin mua-
melâtını bir kayıt altına almak lâzımdır diye kendi hazırladığım mütalaatımı beyan ederken, en çok kendi-
me tesadüf eden kısımlardan tabiî ismini hatırlamıyorum, İstiklâl Mahkemelerinin salâhiyetini ne sıfatla
tenkit ediyorsun, Adliye Vekili sıfatıyla mı söylüyorsun, ne hak ile buna dair mütalaa beyan ediyorsun diye
adeta tehdit altında bu kürsüden inmiştim. Fakat...
M. DURAK BEY (Erzurum) — Tehditle indiğinize teessüf ederim. Adliye Vekili Beyefendi. (Handeler)
Çok teessüf ederiz. Büyük Millet Meclisinin Adliye Vekili tehditle kürsüden iniyor.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Tehdit kelimesi burada muahaze manasınadır.
Sonra efendim, iki günden beri ara sıra vukua gelen müracaattan ve Adliye Encümenine bazı evrakın
sureti şevkinden ve bilhassa pek hararetli cereyan eden müzakerattan tamamiyle tezahür ediyor ki hudud
ve salâhiyeti tespit edilmeyen, icrayı muhakeme ve tahkikatı bir perçin altına alınmayan, vazifedarlarına
bir müddet tayin edilen veya edilmeyen bu mahkemelerin bazı zamanda ve bilhassa bu zamanda bunla-
rın konulması lüzumuna kanaat olduğu tezahür etti. Fakat bunun şimdiye kadar devamında ise bir şekli
mazbuta girmesi hususunda dermeyan edilen şu takrirdeki mütalaat bendenizce şayanı tasviptir. Yalnız
memleketin mukadderatı üzerinde asayiş üzerinde, hayatı üzerinde tesir ettirir diye idame ettiğimiz ve
kendi aramızdan intihap edip gönderdiğimiz zevata ait bu müessesenin alelfevr bir takrirle tatili faaliyet ve
yahut tenkidi vazaif gibi hususa karar vermektense, asgari bir zamanda yine arkadaşlarımızdan hakikaten
ihtisaslarına itimat ettiğimiz zevatı bir hafta zarfında, yani asgarî bir zamanda bir encümeni mahsusta bu
– 727 –
işin bir şekli muntazam ve makule ifrağında hakikaten faide vardır. Bir hafta sonra müzakere edilmesi
kabil olan bir mesele üzerine dünkü asabiyetin ilâvesi bendenizce lüzumsuz idi ve buna lüzum yoktur.
Bendeniz o takririn kabulünü arz ve teklif ediyorum.
BİR MEBUS BEY — Bayram tatili geliyor.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Tatil zamanı içtimaa mâni değildir zannederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri dün, malumu
âliniz, buyurdular ki, İstiklâl Mahkemelerinin maksadı teşekkülü orduyu takviye etmek ve ordunun gerile-
rindeki ve bu ihtiyacatı temin edecek kifayette değildir. Bizde şimdi bunun tadilini istiyoruz. Anlaşılıyor ki
gerek ordunun ve gerekse dahilin inzibatı için fevkalâde bir tedbir ittihazında henüz devam etmek ıztırarı
vardır. İddialarına göre, arkadaşlarımızın bu teklifi de gayet makuldür. Çünkü hudut itibariyle bir kısım
insanlara böyle namahdut salâhiyet verilmesi katiyen doğru olmadığı gibi, tahkikat hakkında da Encümen
şey ediyor. Halbuki zannediyorum, bu, Adliye Encümeninde veya bir encümeni mahsusta müzakere edil-
miştir. Böyle encümeni mahsuslara lüzum kalmasın. Eğer asayişi ve askerî noktai nazarından şey ediliyor-
sa bunda en ziyade alâkadar dahiliye; Müdafaai Milliye ve Adliye kısımlarıdır. Halbuki, bunların üçünü de
demek, hiçbir şey yapmamak, iş görmemek demektir. Bunların üçünden de bir encümen teşkil olunursa;
alâka itibariyle yine o encümeni mahsus mahiyetine munkalip olur. Mümkün olursa bir de bunu teklif
ediyorum, süratle yapalım.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Bir haftada.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Bir haftaya haşir var efendim. Fakat bayram geliyor.
Heyeti Celile devam edemeyecektir. Eğer bayrama kadar tadilat yapılmazsa gayet münasiptir. Bu üç en-
cümenden mürekkep bir encümen bugünden işe başlarda yarınki cuma günü de çalışırsa mesele bir an
evvel bitmiş olur. Esasen de tadilat gayet mahdut ve basit meselelerden ibarettir. Meselâ devleti ızrar ede-
cek maddî ve manevî şeyler. Bunun hududunu gösterir. Bunun miktarının iki, üç, beş olduğunu müşir
teklifler olur. Bu bir veyahut iki günde neticelenecek bir şeydir. Müsaade buyurursanız bugünden faaliyete
geçsinler. Yarın da cumadır, çalışırlar. Herhalde bayrama kadar bitsin. Ondan sonra müzakereye vazede-
lim. Herhalde cumartesiye kadar bunu ikmal edelim. Samsun’da da böyle fevkalâde harekat varsa, onu da
düşünürüz. Bunu bir an evvel bitirelim ve bu meselede tatilden evvel pazar gününe kadar bitmiş olur.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, evvelce Amasya İstiklâl Mahkemesinin bir müd-
det tehirini Heyeti Âlinize arz ettiğim zaman, bayram ertesine kalmasını ifade etmek istemedim. Yani
mümkün olduğu kadar seri olmasını rica ettim. Bendeniz Hüseyin Avni Bey’in teklifini muvafık görüyo-
rum. Arkadaşlarımızın hamiyeti yarın için de çalışmayı kabul edecek derecededir. (Hay hay sesleri) Her-
halde cumartesi günü müzakeresi imkânı hasıl olsun ve Amasya İstiklâl Mahkemesi intihabı neticelensin.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, bu meselenin müstacelen intacı arzu ediliyorsa hakikaten
böyle yapmak lâzımdır. Adliye Encümeni İstiklâl Mahkemeleri kanunu üzerine epeyce uğraşmıştır ve bu
bapta zaman zaman Heyeti Celilenizce tanzim edilen birtakım lâyihalar da vardır ve bittabi Heyeti Celile
de cereyan eden müzakarattan da bir netice çıkarmışlardır. Adliye Encümenine tevdi edilsin. Ona icap
eden arkadaşlar Adliye Encümenindedirler. Bunun için bir encümeni mahsus teşkili lâzımdır. Eğer bunun
intacı matlup ise ve İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun tadili lâzım geliyorsa, bunun bir encümeni mahsusa
havalesi lâzımdır. İstiklâl Mahkemesi Kanunu haddi zatında doğrudan doğruya Adliye Encümenine ait bir
kanundur. Onun encümeni mahsusu vardır. Sürat matlup ise böyle, eğer süratle bitirmek istemiyorsanız
istediğiniz encümene gönderebilirsiniz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, meselenin ehemmiyeti derkârdır. Bendeniz bu
hususta uzun uzadıya söz söylemek isterdim. Fakat Meclisi Âlinizi işgal etmeyeceğim. Doğrudan doğruya
mevzua dair söz söyleyeceğim.
İcra Vekilleri Reisi Beyefendi buyurdular ki, bunun bir an evvel çıkması lâzımdır. Bütün arkadaşlar da
bu hususta müttehiddir. Zaten İstiklâl Mahkemeleri Kanunu, üzerinde oldukça işlenmiş ve mazbatalarla
esaslı hükümlere müsteniden yani vekayi ve hadisata müsteniden yapılmış raporlarla Meclisi Âlinize sevk
– 728 –
edilmiş ve Meclisin ruznamesinde müstacel mevat meyanında mevcuttur. Bunlardan arz edeceğim. İstik-
lâl Mahkemesi Kanunu’nda iki fıkra var. Birisi indelicap müstakillen icrayı hükmetmektir. Bunu hududu
yoktur. Hududu olmayan mevzuatı kanuniye (Meseleye dair söyleyiniz sesleri) Müsaade buyurun, rica
ederim efendim.
REİS — Efendim, mevzubahs olan mesele kanunun esası değildir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) (Devamla) — Müsaade buyurun, mevzua geliyorum. Bun-
lar hakkında mazbatalar vardır, vekayie mahsus mazbatalar vardır. Adliye Encümeniyle Meclisi Âlinizden
ehliyeti mahsusasına binaen, intihap edilecek arkadaşlar veyahut müstakillen intihap edilecek arkadaşla-
rın bugünden itibaren çalışıp mazbatasını ikmal ederek bunu cumartesi gününe çıkarması memleketin
menfaati icabındandır. Zaten mevaddı müstacele meyanında bu kabilden birçok evraklar vardır. Bunlar
elde kalmaktadır. Bu kavaninde lâzım gelen tadilât yapılamadığından dolayı buna dair birçok evrak Adliye
Encümenine geliyor ve Adliye Encümeni bunları intaç edemiyor, heyeti umumiyeye sevk ediyor. Bunlar
da ruznamede duruyor. Bu noktai nazardan da kanun üzerinde tadilât yapılması zaruridir. (Müzakere kâfi
sesleri)
REİS — Efendim, Hüseyin Avni Bey’in müzakerenin kifayetine dair takriri var.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Adliye ve Müdafaai Milliye ve Dahiliye encümenlerinden beşer azalık bir encümeni
mahsusta İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun müstacelen tadiliyle heyeti umumiyeye arzı için faaliyete geç-
melerinin tahtı karara alınmasını teklif ederim.
Erzurum
Hüseyin Avni
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile kabul
edilmiştir.
Takririn ikinci bir bahsi vardır ki tadil ve izahtır. Onu reye vaz edeceğim. Mâlumu âliniz ilik okuduğum
takrirde bir encümeni mahsus teşkili teklif ediliyordu. Bu da o bahsi izah ediyor. O da şudur: Adliye ve
Müdafaai Milliye ve Dahiliye encümenlerinden beşer azalık bir encümeni mahsusta İstiklâl Mahkemeleri
Kanunu’nun müstacelen tadiliyle heyeti umumiyeye arzı için faaliyete geçmelerinin tahtı karara alınma-
sını teklif ederim.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarısahip) — Verilen bu takrirde beş kişi deniliyor. Üçer kişi olursa iyi-
dir. On beş kişilik bir encümen iş göremez. Üç kişi kâfi. (Yok sadaları)
REİS — Efendim, müsaade buyurun; sizin teklifiniz bir kâğıt üzerinde değildir, ne yapayım?
Efendim, Dahiliye, Adliye ve Müdafaai Milliye encümenlerinden beşer aza ile bir encümeni mahsus
teşkilini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
Şimdiden hemen faaliyete geçeceklerdir.
Efendim, celsei hafiyenin lüzumu kalmamıştır.
HÜSEYİN AVNÎ BEY (Erzurum) — Reis Bey encümenler hemen intihabatını yapsın.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Dün usul noktasından bir mesele hasıl oldu. Bunun ilmî bir surette
halli lâzımdır. Bu bapta verilmiş bir takrir vardır. Bunu ya bir encümene havale edin, veyahut Divanı Ri-
yasete havale edilsin.
REİS — Bendeniz onu Divanı Riyaset namına teklif edeceğim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Bu mesele çok mühim bir meseledir. Bu meselenin halli
için Nizamnamei Dahilî Encümenine havale edilsin ve o mesele orada uzun uzadı ya münakaşa edilsin.
– 729 –
REİS — Efendim, Salâhattin Beyefendi’nin teklifleri muvafık mıdır? Muvafık görenler lütfen el kaldır-
sın... Muvafık görülmüştür.
Efendim, şimdilik celsei hafiyeyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Celse alenî olmuştur.
– 730 –
TBMM
31 Temmuz 1338 (1922)
Münderecat

2.— SUALLER VE CEVAPLAR
1 . — Cebelibereket Mebusu Rasim Bey ve rüfekasının İngiliz Generali Tavsent’ın Ankara’yı ziyareti-
nin manayı siyasisi hakkında Heyeti Vekile Riyasetinden suali ve Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in
cevabı.
2. — Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey’in: Yunanlıların İstanbul’u işgal edeceği ve Fransızların
buna karşı çıktıkları hakkındaki şayianın mahiyetine dair suali ve Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in
cevabı.
83’üncü İn’ikat – 3’üncü Celse

SEKSEN ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 31 Temmuz 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
SEKSEN ÜÇÜNCÜ İN’İKAT

Üçüncü Celse
Küşat Saati:
KÂTİPLER: Atıf Bey (Kayseri
İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim Heyeti Âli-
yenizden bazı arkadaşlar General Tavsend’in buraya gelmesi esbabını makamı âciziden sual buyurmuş-
lar. Bunun için alenî celsede maruzatta bulunmayı muvafık görmüyorum. Ancak hafi celsede maruzatta
bulunmayı daha münasip görüyorum. Heyeti Âliyenizde muvafık görürseniz hafi celsede arzı malumat
edeceğim. (Muvafık sadaları)
REİS — Celsei hafiye akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Kabul sadaları) Kabul edilmiştir.
Efendim, şimdi zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

SEKSEN BİRİNCİ İÇTİMA
27 Temmuz 1338 Perşembe
İKİNCİ CELSE (Hafidir)
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Amasya İstiklâl Mahkemesinin intihabının birkaç
gün tehirinde bir zarar olmayacağı İcra Vekilleri Riyasetince beyan olunarak İstiklâl Mahkemeleri vezaifi
hakkında bir kanun ihzar etmek üzere Dahiliye, Adliye ve Millî Müdafaai Milliye encümenlerinden mün-
tahap on beş kişilik bir encümeni mahsus teşkiline dair Mersin Mebusu İsmail Safa Bey’in teklifi kabul
olundu ve İstiklâl mahakimine dair bilumum teklifatın da mezkûr encümene havalesi karargir oldu. Mer-
sin Mebusu Salâhattin Bey’in bir içtima evvel arâ meselesinde hadis olan ihtilafa dair takriri Nizamnamei
Dahilî Encümenine havale olunarak celsei aleniyeye geçildi.
Reisisâni Kâtip
Adnan Van
Hakkı
Kâtip
Lâzistan
Ziya Hurşit
REİS — Zaptı sabık hülâsasını oylarınıza arz ediyorum. Kabul edenler... Kabul edilmiştir.
2. — SUALLER VE CEVAPLAR
1. — Cebelibereket Mebusu Rasim Bey ve rüfekasının, İngiliz Generali Tavsent’ın Ankara’yı

ziyaretinin manayı siyasisi hakkında Heyeti Vekile Riyasetinden suali ve Heyeti Vekile Reisi
Rauf Bey’in cevabı.
– 732 –
REİS — Efendim; İngiliz Generali Tevsend’in ziyareti ile alâkalı olarak Cebelibereket Mebusu Rasim
Bey’le Karahisarışarki Mebusu Mustafa Beylerin takriri vardır. Okunacak.
Riyaseti Celileye
İngiliz ricali askeriyesinden olup buraya gelip gitmiş olan General Tavsend’in seyahatinde elbetteki bir
manayı siyaset vardır. Bunun resmî olup olmadığını Heyeti Vekile Riyasetinden sual ederim.
Batum Karahisarışarki Mebusu

Fevzi Mustafa
Cebelibereket Mebusu
Rasim
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) Efendim; bu takrire cevaben arz ederim ki General Tav-
send’in Türkiye’yi ziyaretine dair bir mahiyeti resmiyesi yoktur. General Tavsend’in kim olduğunu telhisen
arz edeyim.
Malumu âliniz Harbi Umumide Kütülamare’yi müdafaa ederken ordumuza esir düşmüş ve İstanbul’a
getirilmiş idi, o zaman fevkalâde hüsnü muamele edilmişti. Harbi Umuminin sonlarına doğru Bulgar
ordularının mağlubiyeti ve onun o zaman müttefiklerimiz olan Avusturya ve Almanya devletlerinden ayı-
rırdı ve gayet vahim bir vaziyete düşürmüştü. Temas çareleri aranıyordu. Bu sıralarda General Tavsent o
zamanki Hükûmete müracaat etti ve gördüğü fevkalâde insaniyete karşı mukabelede bulunabilmek için
bana müsaade ederseniz gideyim, tavassut edeyim ve Harbe nihayet verelim diyor. O zaman Hükûmet
muvafakat etti ve hakikaten her tarafta vaki olan müracaatlarımız menfi ve hatta red cevaplarla mukabe-
le görürken, hakikaten bu adam İngiltere Hükûmetine müracaat etti ve muhabere kapısı açtı. O zaman
böyle bir hizmette bulunmuştu. Bilâhare memleketine avdetinde bir kitap neşretti ve İngiltere ile Türkiye
arasındaki muharebede kendisinin bu suretle bir hizmeti olduğunu ilân etti. Haklı haksız İngiltere efkârı
umumiyesi üzerinde bir mevki sahibi oldu. Bilâhire mebus intihap edildi. Bugün hepiniz biliyorsunuz ki,
İngiltere parlamentosunda bir mebustur ve aynı zamanda İngiltere parlamentosunda takriben altmışa ya-
kın mebusu olan müstakil muhafazakârlar namı alan bir fırkanın azasıdır. Bu fırkanın bir azası da Mareşal
Vilson isminde ve harbi umumide İngiliz orduları Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti vazifesini gören bir
zattır, ki geçenlerde İngiltere’de katledildi. Bunlar hemfikir olarak İngiltere matbuatına beyanatlarında ve
sırası düştüğünde parlamentodaki beyanatlarında İngiltere Hükûmetinin Türkiye ile makul bir sulh akdi-
nin elzem olduğunu ve bunun İngiltere’nin menafii hayatiyesinden bulunduğunu ifade ederlerdi. Her ikisi
de bugün mevkii iktidarda bulunan, Başvekil Loyd Corc’un hasmı görünürler. Buraya geldiğinde vuku
bulan ifadeleri de bunu teyit etti.
Hatta bundan bir müddet evvel efendim General Tavsent hatta Türkiye Ordusunda gönüllü olarak
hizmet edebilmek arzusunu izhar etmiş ve Paris’te iken bunu Paris mümessilimiz Ferit Bey’e ifade etmiş.
Ferit Bey kendisine Türkiye Ordusunda ecnebi zabitanın istihdamı muvafık olmadığını beyan etmiş eğer
arzu ederse Ankara’daki zevat ile sureti hususiyede görüşmeye lüzum görürse bunu Ankara’ya bildireceği-
ni söylemiş. Generalin bu arzuyu şiddetle izhar etmesi üzerine buraya yazılıyor. Buradan verilen cevapta
mahiyeti hususiyede görüşülmek üzere misafir edileceği kendisine söylenmiş. Bunun üzerine Hükûmetin
ademi müsaadesine rağmen -ki manzum âliniz olmuştur. Gazetelerde parlamentoda mesele vukuu buraya
geliyor. Geldiği vakit evvelâ Konya’da Reis Paşa Hazretleri’yle mülâki oluyorlar. Reis Paşa Hazretleri’ne
Avrupa’nın sulha pek arzukeş olduğunu ve Türkiye’nin de sulh taraftan olup olmadığını anlamak arzu-
sunda bulunmuştur diyor. Yine tekrar ediyorum, mahiyeti hususiyede olmak üzere görüşüyorlar. Kendisi,
kendi kanaatinin, ki Türkler itilâfgiriz değildir merkezinde olduğunu ifade ediyor ve bundan daha bir
kat fazla bu kanaati fazla oluyor. Bilâhire bendenizle eskiden olan muarefemiz üzerine buraya gelmek
arzusunu da izhar ediyor, kalkıyor, geliyor. Malumu âliniz olduğu veçhile burada mesken buhranından
dolayı arkadaşımız Refet Paşa Hazretleri büyük bir nezaket izhar buyuruyorlar ve köşklerine bir misafir
sıfatıyla kabul ediyorlar. Burada bulunduğu birkaç gün zarfında görüştük. Bu mükâlememizde kendisi
– 733 –
İngiltere İmparatorluğunun menafiini âlemi İslâm’ın hayatı mesabesinde olan makamı hilâfet ve saltanatı
haiz olan Türkiye ile bir an evvel akdi sulh etmesinde gördüğünü ifade etti, delâil serdetti. Bizim ne noktai
nazarda olduğumuzu anlamak istedi. Biz de Heyeti Âliyenizce malûm olan esasat dairesinde sulha hazır
olduğumuzu ve harbi harp olmak üzere yapmadığımızı ve sulhu istihsal gaye ve maksadıyla harbettiğimizi
ifham ettik. Bu meyanda kendisini İzmit’te bir iptidai mükâleme teklifini İngiltere Hükûmetinin reddet-
mesinden dolayı çok müteheyyiç olduğunu ve bu reddi İngiltere’nin menafiine mugayir gördüğünü ve
Parlamentoda ifade ettiğini söyledikten sonra dedi ki; sizin için ne gibi esas dairesinde sulh akdedilir? Biz
kendisine tekrar ettik ve dedik ki: “Bizim misakı millîmiz vardır, muayyendir. Halbuki bize notada göste-
rilen hudut, Boğazların bir kısmı bizce milliyet ve mukaddesat itibariyle ayrılması katiyen caiz olmayan
Edirne’yi hariçte bırakıyor. Böyle olmakla beraber sulh müzakeresine davetle bizi kayıt altına alıyor. Bu
suretle peşinen birçok fedakârlığı talep ediyor. Bunun muvafık görülmemesinin bir sebebi de mevaddı
mahsusa vardı, bu mevaddı mahsusanın ne olabileceği anlaşılamadığı için bunların ne demek olduğunu
anlamak ve sulh müzakeresine başlamak için istihzarî istişari bir mükâleme istedik. Yoksa hiçbir zaman
ret manasını mutazammın değildir” Evet dedi, ret manasını mutazammın değildir. Hata etmiştir vesaire...
Bu zemin üzerinde tamamen şahsi ve hususi mükâleme yapıldı. Buradan bir telgraf çekti. Telgraf çekme-
sinden maksat evvelemirde Parlamentoda Hükûmeti, Tavsent’in, gayri mezun olarak Türkiye’ye gitmiş
olduğunu bir mesele olarak yazmış ve aynı zamanda bunu düşürmeye çalışmış olduğuna kanaat etmiş ve
bunun önünü almak için İngiltere Parlamentosunun ikaz ve maksadı seyahatinden bir hayır ümit ettiğini
ima için çekti. Fakat telgrafında dedi ki; eğer Yunan ordusu derhal Anadolu’yu tahliye ederse mesaili saire
kolaylıkla hallolunabilir ve seri bir sulh akdolunabilir. Ortaya böyle bir söz attı. Bendeniz bundan mak-
sadını sordum. İngiltere efkârı umumiyesi harpten son derece usanmıştır. İngiltere Hükûmetinin Türkiye
müsallâhasında göstermiş olduğu müşkilâtı refte bir tesiri olacağını söyledi. Müşkilâtı refeden büyük bir
tesiri olacaktır. Bu telgrafın inşallah lehimizde ve İngilizlerin inadını kırmaya bâdi olacağı kanaatindeyim.
Hüsnü tesir yapacağına bizde bir fikir vardır. Fakat Tavsent’in yazmasından hiçbir vakit Hükûmetimizin
ne resmî ve ne gayrı resmî bir kayıt ve şart altına girmiş olduğu düşünülmemelidir. Tekrar ediyorum; tek-
mil görüşülen hususat bir İngiliz mebusunun hususi olarak bir arkadaşıyla müsahebesinden ibarettir. Bir
mahiyeti resmiyeyi haiz değildir. Bu hususta arkadaşlarımdan bazılarının suallerine maruz kaldım. Şimdi
iki arkadaşın suali üzerine bir nokta hakkındaki Heyeti Âliyenize malûmat arz etmiş oldum.
NECİP BEY (Ertuğrul) (Erzurum) — İngiltere Hükûmetinin muarız davranması bu ciddi mi, yoksa
ciddi değil mi?
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; bendenizde hasıl olan kanaat ciddidir. Filvaki bir muvazaa sure-
tiyle buraya gönderildiği hakkında da bazı havadisler vardır. Böyle bir haber İstanbul’dan da geldi. Fakat
hata etmiyorsam, temaslarımdan hasıl ettiğim İngiltere Hükûmetinin kendisi buraya hiçbir vazife ile gön-
dermediği kanaatindeyim. Yani bir mahiyeti resmiyesi olmadığı ve bir muvazaa gibi bir şekilde olmadığı
kanaatindeyim.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Beyefendi; Tavsent’in buraya hususi olarak geldiğini söylediniz.
Halbuki kendisine Hariciye memurlarının terfik edilmiş olması...
RAUF BEY (Devamla) — Arz edeyim efendim. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’i Londra’da sureti
hususiyede kendisi alıp misafir olarak götürmüştür. Tavsent kendisini izaz ve ikram etmişti, dost olmak
itibariyle. Kendisi buraya gelirken de Hariciye Vekili Beyefendi Kalemi Mahsus Müdürünü sureti hususi-
yede, hatta Müdafaai Milliye Vekili de kendi mahiyetinde bir zat vasıtası ile alıp kendisine misafir olarak,
sureti hususiyede, götürmüştür. Bu da mahiyeti resmiyeyi haiz değildir. Bu nezaketi dostaneden başka bir
şey ifade etmez.
2. — Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey’in; Yunanlıların İstanbul’u işgal edecekleri ve Fransızların
buna karşı çıktıkları hakkındaki şayianın mahiyetine dair suali ve Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in cevabı.
REİS — Mustafa Durak Bey, buyurun.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Beyefendi, Yunanlılarla Fransızlar arasında bir harb olduğu söyleniyor.
Bu hususta bize bir parça izahat lütfeder misiniz?
– 734 –
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (İstanbul) — Bu hususta Hükûmete resmî veyahut memurlarımızdan
nim resmî hiçbir haber gelmemiştir. Bugün matbuatta gördüğünüz malûmattan başka mevsukiyetine iti-
mat edilecek hiçbir malûmat gelmemiştir. Yalnız şimdi istihbaratın verdiği bir malûmat vardır. Onu Heyeti
Âliyenize derecei mevsukiyetini taahhüt etmemek üzere, arz edeyim: Bordo telsizinden alıyor, diyorlar ki:
Fransız Hükûmeti, İstanbul’un Yunanlılar tarafından işgalini Fransa-Yunan maslahatgüzarı Metaksas vası-
tasıyla vuku bulan müracaata menfi cevap vermiştir. Paris’teki Yunan maslahatgüzarı, güya İstanbul’u işgal
edeceğiz diye Fransız Hükûmetine bir nota vermiş, o da ademi muvafakat beyan etmiştir. Atina’dan alınan
bir telgrafta İngiliz maslahatgüzarı Yunanlıların İstanbul’a bir hareket teşebbüsü aleyhinde teşebbüsatta
bulunduğunu bildiriyorlar. Atina’daki maslahatgüzarı da bu teşebbüsün aleyhinde bulunmuştur. Mamafih
Yunanın bu teşebbüsü faal bir teşebbüsün mukaddemesi addediliyor tarzında bir şey telâkki edilmiş, bu da
Bordo telsizinin malûmatıdır. Başka bir noktanın izahı arzu ediliyor mu?
VASIF BEY (Sivas) — Tarihi kaçtır?
RAUF BEY (Devamla) — Tarihi 30 temmuzdur efendim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendenizin rica ettiğim nokta, bu gazetelerde görülen ve
buyurduğunuz mesele başka bir mahiyet alırsa Hükûmet ne vaziyet alacak ve bu mesele hakkında şimdi-
den İstanbul’u veyahut Düveli İtilâfiyeye bir suretle müracaat etmek icap etmiyor mu? Yani Hükûmet onu
düşünmüyor mu?
RAUF BEY (Devamla) — Efendim, bendenizi bu hususta alelferd cevap vermekte mazur görürsünüz.
Malûmu âliniz vaziyeti coğrafiyemiz ve askeriyemizi zatı âlileri benim kadar takdir buyururlar. Bugün
İstanbul’un Düveli İtilâfiyece işgali bizce merdut olmakla beraber, fiilen İstanbul İtilâf Devletlerinin tahtı
işgalindedir. Buna karşı İtilâf Devletlerinin alacağı vaziyet taayyün etmedikçe, zannediyorum ki; yani şah-
sî kanaatimi arz ediyorum, nota ile vesaire ile teşebbüs yapmanın ne dereceye kadar tesiri olacağı şayanı
teemmüldür. Maalesef arz ediyorum, Hariciye Vekilimiz fazlaca rahatsız olduğu için belki şimdi hastaha-
neye gitmek üzeredir. Bu babda fevkalâde bir hareket olursa Meclisi Âlinize arz ederiz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Meclis kapalı olursa!...
İBRAHİM SÜREYYA BEY (Saruhan) — İtilâf devletlerinin vaziyetini ne suretle tespit ediyorsunuz?
Onların bir vaziyeti vardır. İstanbul’da işgal vaziyeti vardır. Bunu ne suretle idare edecekler ve bu işgale
muvafakat edecekler mi, etmeyecekler mi?
RAUF BEY (Devamla) — Süreyya Beyefendi demek istiyorlar ki İtilâf Devletlerinin buna karşı vaziye-
tini tespit edelim. Pek âlâ bilirsiniz ki, İtilâf Devletlerinin İstanbul’u işgali bizce merduttur, yani makbul
değildir. Yani biz İstanbul’un Düveli itilâfiye tarafından işgalini kabul ederek münasebata mı girişelim?
Veyahut şu zamana kadar muhafaza edin mi diyelim?
İBRAHİM SÜREYYA BEY (Saruhan) — Sabit olsun ne yapacaklar?
RAUF BEY (Devamla) — Bu tarzda sabit olamaz. Tehlikelidir. Bu gayet mühim bir meseledir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendenizin arzımdaki maksat şudur: İstanbul fiilen kuvayı askeri-
yeden tecrid edilmiş olduğu için onun yerine oraya ikame edilen asker ile Düveli İtilâfiye bunu tekeffül
ediyorlar mı, etmiyorlar mı? Etmiyorlarsa o zaman bizim kuvvetimiz vardır, yani bu nokta üzerinde bir
muharebe açılabilir zannederim.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim, bendeniz bu babda şimdilik Heyeti Âliyenize bir noktai nazar bile
arzına cesaret edemem. Çünkü gayet mühim bir meseledir. Heyetçe düşünülecek bir meseledir. Harici-
ye Vekilinin tetkik ve teklif edeceği bir meseledir. Arz ediyorum, Hariciye Vekiliniz hastadır. Bendeniz
temasa girerim, icap ederse yapılacak bir işi yapacağız. Yalnız diyorum ki İtilâf Devletlerinin İstanbul’da
bulunan işgal kuvvetleriyle muameleye girmek, onlara bir salâhiyeti hukukiye vermek gibi olur. Bu da
endişelidir. Bunu Heyeti Celilenin nazarı dikkatini celbederim.
REİS — Efendim, celsei hafiyede Rauf Beyefendi’nin beyanatları hitam bulmuştur. Celsei hafiyeyi kâfi
görenler lütfen ellerini kaldırsın... Celsei hafiye kâfi görülmüştür. Celsei aleniyeye geçiyoruz.
– 735 –
TBMM
19 Ağustos 1338 (1922)
Münderecat
1. — İşgal esnasında Osmaniye Guvarnörlüğü yapan Fransız generalinin tercümanı Maraşlı İstepanoğ-
lu Emil Petezyan’ın muhakemesinin teciline dair esbabı mucibe lâyihası.
2. — Jandarma Umum Kumandanlığı Bütçesine tahsisat ilâvesi hakkında kanun lâyihası.
Cilt: 77
87’nci İn’ikat – 2, 3, 4’üncü Celseler

SEKSEN YEDİNCİ İN’İKAT 19 Ağustos 1338 Cumartesi İkinci Celse
SEKSEN YEDİNCİ İN’İKAT

19 Ağustos 1338 Cumartesi
İkinci Celse
REİS: Reisisani Doktor Adnan Beyefendi,
KÂTİPLER: Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim, Rauf Beyefendinin hafi celse akdedilmesi hakkında bir teklifi oldu. Bu hususta ken-
dilerine söz veriyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (İstanbul) — Efendim, Adana vilâyetleri Fransız kuvvetler tarafından
işgali esnasında tebaai gayri müslimenin bazı kesan kanuna muhalif hareketlerinden dolayı tahtı muhake-
meye alınmıştı. Bunlar meyanında bir Ermeni mevzubahs olacaktır. Bunun celsei aleniyede müzakeresini
Heyeti Vekile mahzurlu görüyor ve bunun için celsei hafiye akdini teklif ediyor.
REİS — Efendim, celsei hafiye akdini, Rauf Beyefendinin teklifi veçhile, kabul edenler lütfen ellerini
kaldırsın.. Celsei hafiye kabul olunmuştur.
Şimdi zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
(Hafi celsenin zaptı okundu)

SEKSEN ÜÇÜNCÜ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat General Tavsent’in Ankara seyahatine dair Cebe-
libereket Mebusu Rasim Bey ve rüfekasının sui takririyle Yunanilerin İstanbul’u işgal şayiaları hakkında
sorulan sualler İcra Vekilleri Reisi Rauf Beyefendi tarafından cevap ita olunduktan sonra celsei aleniyeye
geçildi.
Reisisani Kâtip
Doktor Adnan Ziya Hurşit
REİS — Zaptı hafi sabık hakkında söz isteyen var mı?. (Hayır sesleri) Zaptı sabık aynen kabul olundu.
1. — İşgal esnasında Osmaniye Güvernörülüğü yapan Fransız Generalinin tercümanı Ma-

raşlı İstepanoğlu Emil Petezyan’ın muhakemesinin teciline dair Heyeti Vekile kararı hakkında
Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in beyanatı.
REİS — Buyurun Rauf Beyefendi.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili) — Arz ettiğim mesele hakkında Heyeti
Vekilenin kararını aynen arz ediyorum: «İşgal esnasında Osmaniye Guvernörü olan Fransız kumandanın
– 738 –
tercümanlığında istihdam edilen ve işgal zamanındaki efalinden dolayı müttehem olup elyevm Adana
İstinaf Mahkemesinde muhakemeleri derdesti rüyet bulunan Maraşlı İstepan oğlu Emil Petezyan merbut
en takdim kılınan lâyihada gösterildiği esbaptan dolayı tecili muvafık görülerek, bu bapta hafi celsede
Meclisi Âliden müsaade kararı istihsali İcra Vekilleri heyetinin 30. 8. 1338 tarihindeki içtimaında takarrür
etmekle...»
Efendim; meseleyi hülasatan arz edeyim; Osmaniye havalisinde tercümanlık ederken Adana’da muka-
bil mücadele cereyan ediyormuş. Bu adam tebaai Osmaniyeyi yekdiğerine karşı teslih ve teçhiz ve teşvik
etmek cürmüyle itham edilmiş, evrakı temyize sevk olunmuş, orası nakzetmiş, bugün bir hükme ikti-
ran etmemiştir. Malumu âlileri bugün bir akalliyetler hukuku mevzubahs oluyor ve aynı zamanda emsali
tahliye edilen mıntakada bulunanlar affı umumiye mazhar olmuşlardır. Bu, mıntakanın biraz haricinde
kalması hasebiyle muhakemesine devam olunuyor. Bu şahıs hakkında Papa tarafından da Hükûmeti milli-
yemize rica yolunda müracaatlar vardır. Suriye’de Fransızlar tarafından mahkûm edilen bazı dindaşlarımız
hakkında gerek Adana vilâyeti vasıtasıyla ve gerek doğrudan doğruya hükûmetimizin vuku bulan müra-
caatlarını Fransızlar hüsnü telâkki ediyorlar. Bugüne kadar itham ettikleri birçok zevatı tahliye ettikleri
vakidir. Ümit ediyoruz ki, bu vesile ile metalibimize daha suhuletle muvaffak oluruz.
Hariciye Vekâletinizin Heyeti Celilenize arz etmek istediği en mühim nokta şu noktadır: Bunda Fran-
sızlar çok itilâfperverane hareket etmişlerdir. Bu da itilâfname mucibince affı umumiye mazhar olması
lâzım gelen bir Ermeni, hatta eseri olarak idam edilmişti, itilâfnamenin imzasından sonra. Bunu Fransız-
lar ehemmiyetle takip edip bir mesele olarak meydana çıkarmak lâzım gelirken, ufak bir tazminat ile işi
örtbas ettiler. Yani bu hususta hakikaten itilâfperverane hareket ediyorlar. Hariciye Vekâletiniz gerek bu
noktadan, gerek akalliyetler meselesi mevzubahs olduğu noktasından bugün memaliki Osmaniye dahilin-
de hükûmeti milliyenin hakkı kazası dahilinde bulunan bir yerde bir Ermeninin asıldığının dünyaya şayi
olması menfaat yerine mazarrat getireceği kanaatindedir. Bunu bir kanun ile ilânını da münasip görmedik
(Kabul kabul sesleri) Eğer reyi âlinize iktiran ederse bu davayı tecil etmek istiyoruz. (Münasip sesleri).
REİS — Hükûmet bu davanın tecilini talep ediyor.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarışarki) — Tecilin mahiyeti hukukiyesi nedir, hükûmet bununla ne
kastediyor?
RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun izah edeyim. Hükûmetin bundaki kastı bu işi takip etme-
mektir. Hükme iktiran etseydi hükmün tecili tatbikini isteyecekti. Hükme raptedilmemiş olmasına binaen
takibi davanın tescilini istiyoruz.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Arkadaşımız tecil kelimesine itiraz ediyorlar. Filhakika
tecil kelimesi bir mana ifade etmez. Yarın takip edilecektir, manasını taşır.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim, hükûmetin fikri, eğer Meclisi Âliniz muvafık görürse, takibi dava-
dan sarfı nazar etmektir. Hükme iktiran etmiş olsaydı affını talep edecektik. Fakat hükme iktiran etmemiş
olduğundan affını talep edemiyoruz. Takibattan sarfı nazar olunmasını talep ediyoruz. Daha kanunî bir
ifade ile takibatı kanuniyeden sarfı nazar edilmesini teklif ediyorum.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Bendeniz Adliye Vekâleti zamanında belki 10, 15 defa Hariciye
Vekâletiyle teatii efkâr ve muhaberatı mucip olan bu mesele hakkında Hariciye Vekâletinin verdiği iza-
hattan anlaşılıyor ki bu şahsın ehemmiyeti siyasiyesi vardır. Fransızlar buna pek ziyade ehemmiyet ver-
mişlerdir, hatta Papa bile müracaatla bulunmuştur. Binaenaleyh bu zatı, dermeyan edilen esbabı siyasiye-
ye binaen, serbest bırakmak menafii memleket icabatındandır. Fakat bendeniz iki noktai nazardan İcra
Vekilleri Heyetinin noktai nazarını celbedeceğim. Bir defa tecil olsun, af olsun, muayyen usuller mevcut
iken, bu şekilde bir karar ile herhangi bir şeklin tebdili bidatini ihdas etmeyelim. İkinci mesele Fransızlarla
itilâfnamenin akdinden şu kadar zaman geçtiği halde, kendileri tarafından bize teslim edileceklerini vaat
ettikleri zevatı Fransızlar hâlâ teslim etmemişlerdir. Hiç olmazsa bu mesele mevzubahs olurken bu şahıslar
hakkındaki mesaili halletmek için bu adam elimizde güzel bir vesile olsun, Gürzon’un kardaşı gibi. Zanne-
derim hükûmet de buna teşebbüs etmiştir. Bunu talep eylemiştir, ötekiler gibi bunlar da talep edilecektir.
– 739 –
Gelelim asıl meseleye; tecil mi, af mı? Bir kerre kesbi katiyet etmemiş bir cürüm affedilmez. Çünkü bu
adam henüz ilâm alarak mahkûm olmuş değildir ki affedilsin. Belki ledelmuhakeme beraat eder. Beraeti
melhuz olan bir adamı affetmek demek, kendisinin mahkûm olacağını kabul etmek demektir. Onun için
bu adamın hakkındaki davanın tecili takibi bizce daha doğrudur, yani hakkındaki takibattan ferakattir.
Sonra şurasını arz edeyim; bu zat Cebelibereket istinaf mahkemesince muhakeme ve idama mahkûm edil-
miş, sonra istinaf müddei umumisi tarafından vaki talep üzerine ve yahut resen kabili temyiz olduğundan
dolayı mahkemei temyize gitmiş, mahkemei temyiz de bu hükmü nakzetmiş. Bunun için muhakemesi
menkuzen icra olunuyor.
Binaenaleyh, bu malumatı da verdikten sonra, bendeniz bir karar ile herhangi bir şekilde muamele
ihdas edilmemesini teklif ediyorum ve bu şahıstan azamî istifade edilmesini Heyeti Vekileden temenni
ediyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, Refik Şevket Beyefendi’nin Fransızlarla itilâfname
akdedilirken bazı zevatın af ve tahliyeleri mevzubahs olduğu yolundaki ifadelerine cevaben Heyeti Âliye-
nize şu noktayı arz etmek isterim ki, bendeniz bu Penizyan’ın affı hakkındaki teşebbüslere maruz kaldığım
zaman tetkikatı lâzımede bulundum. Evvelce de arz ettiğim gibi, gerek Adana vilâyetinin ve gerek Hariciye
Vekâletinin bu baptaki müracaatlarının isaf edildiğini gördüm. Yani Refik Şevket Bey’in buyurdukları gibi,
bu hususta teşebbüsat vardır ve devam ediyor ve bundan sonra da ehemmiyetle devam edecektir. Yalnız
kendileriyle bir noktada ayrılıyorum, o da hükûmetin bu işi alışveriş şeklinde yapmasını pek muvafık gör-
müyorum, muvafıkı hal ve maslahat göremiyorum. Yani biz hakkımızı onlardan isteyelim, ısrar edelim.
Yalnız alışveriş şeklinde vaziyeti küçük göstermeyelim. Meclisi Âlinizin kanaati varsa bunlar af olsun ve
biz de arzumuzu lisanı münasiple musırran kendilerinden talep edelim ve temine çalışalım. Yoksa sizin
mühim bir adamınız vardır, onu bırakmak için şunu verirsiniz tarzında böyle bir teklifi muvafık görmü-
yorum. (Doğru sesleri)
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, tebaadan herhangi bir şahsı rehin tutmak, bu bir defa hatı-
rımdan geçmez. Bu adam esasen kendi tebaamız olmak dolayısıyla Fransızların bize bir muavenet etmesi
için bir sebep teşkil etmez.
Sonra tecil meselesine gelince; tecil iki suretledir. Yani mahkûm olan herhangi bir şahıs hakkında iki
tarik vardır. Birisi af, diğeri de tecil tarikiyle. Hakkında hüküm sadır olmamış olan bir adam hakkında
nasıl ki af kararı vermek caiz değilse, davasının takibini tecil ettik demek dahi caiz değildir. Davasını tecil
ettik demek ve bunun ifade ettiği mana ve sonra bu adam diğer bir cürme cesaret ederse bu suçundan
dolayı da muhakeme olunacak demektir. İkincisi bu cürümden dolayı, yani bunun hakkında tecziye cihe-
tine gitmek için cürmü evvelin sabit bulunması lâzımdır. Halbuki sabit olmuş bir şey yoktur.. Bu itibarla
eğer bir daireye dahil olacakların adedi çok olmayacağına heyeti vekile kani olursa -Fransızların teklifatı
burada görüldü- böyle affedildi tarzında bir sui şayiaya meydan bırakmamak için en doğru, en hukukî
ve yapılacak en iyi bir şekil cürme dahil olanlar hakkındaki mücazatın tecildir. Mücazatın tecili deyince;
bir kerre bunlar tahliye ediliyorlar. Fakat muhakemeleri devam eder. Evvelce İstanbul’da böyle bir kanun
ısdar edilmişti. Hiç olmazsa bu adamın ikinci bir hareketi için bir dizgin olur. İkinci bir defa daha cüret
ederse cürmü evvelle beraber kendisine ceza hükmedileceğini bilen bir kimse o vakit bundan sonraki ha-
rekâtında hiç olmazsa âdilâne ve kendisini koruyarak hareket eder. Yoksa böyle körü körüne hakkındaki
tahkikatın tevkifi dersek bunun bir mahiyeti yoktur. Biz tahkikatın tevkifine karar versek, yarın bir müd-
dei umumi tekrar bunun aleyhinde tahriki dava edebilir. (Öyle müddei umumî yok sadaları) Müsaade
buyurunuz arz edeyim,
Bir Papanın dediği, bir Fransız’ın dediği oldu tarzında şuna buna bir fikir vermemek, yani Papa ile,
Fransız ile değil, milletin takdiratı ile hareket eder menfaatini müdrik bir Meclis bulunduğunu cihana
göstermek için mahkûm olanların adedi çok değilse bendenizce şahıs tayin etmeyerek, umumî mahiyette
bir tecili mücazat kanunu neşretmek memleketin gerek siyaseten ve gerek idareten menfaati iktizasından
görüyorum. Bunun haricinde yapılacak karar ne mana ifade eder bilmiyorum. Bu şeklideki teklifi bende-
niz makul görmüyorum.
– 740 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bir noktayı arz edeyim, hakimiyeti milliye ile alâkadardır. Efen-
diler tasavvur buyurunuz ki Fransız mahkemesinde bir Fransız bu şekilde muhakeme olunuyor. Devleti
Osmaniyenin 30 milyon bir imza ile şunu çıkarınız diye bir talep vaki olsa istiklale adlî ve mahkeme is-
tiklaline karşı Fransızlar bunu kabul eder mi? Zannederim ki kabul etmezler. Bugün kuvveti adliyemizin
ellerinde oyuncak olduğunu gösterir ve yarın memlekette adalet vardır dediğimiz zamanda; susun efendi-
ler, bir rica ile, sizin mahkemenizde adam aldık, demezler mi? Siz bunu ne kadar hafi yaparsanız yapınız,
bunu bizim Türkiye tebaasından bir adam çıkacak ve hapishanede bulunan yüzlerce adamlara duyuracak.
Devlet benim kanunum siyasettir derse, rica ederim, o hapishanedeki bulunanların hali ne olacak, feryadı
ne olacaktır? Mahkemelerimize kadar siyaset sokmak nedir? Papanın ve bilmem neyin hüsnü nazarı yere
batsın. Onların hüsnü nazarları bu şekilde tecelli etmesin. Efendiler; onların teveccühü böyle tecelli et-
mesin. Hâkimiyetimizle, haysiyetimizle gayri münasiptir. Bizden eğer teveccüh bekliyorlarsa, lanet olsun
onlara. Hükûmet bunu hüsnü niyetle düşünmüştür. Belki bundan bir faide, siyasiye olacaktır. Böyle gele-
cek faidei siyasiyeyi reddederim. Bu selâmeti âtiyemiz için fenadır, yarın İngiliz parmağına bir şey dolamış
oluruz ve her ne vakit ağzımızı açarsak istiklâli mahakiminiz meydandadır. Bir selâmla hapishanenizden
adam çıkardınız ve evrakını mahkemeden aldınız dedirtmemek için, bendeniz bunun başka suretle hallini
rica ederim. Adliyeye bu şekilde siyasetler sokmayınız. Bu şekildeki siyasetler gayet muzırdır. Hâkimlere
de yeis verir ve bu binlerce emsaline sui tesir yapar. Bunun mukabilinde haysiyeti adliyemizin Avrupa na-
zarında oyuncak olmasına sebep olacak ve bu adam çıkar çıkmaz Ermeniler hem bu adamı kazanacaklar,
hem de aleyhimizde propagandaya vesile ittihaz edeceklerdir ve muzır cereyanlar yapacaktır. Binaenaleyh,
bendeniz bunun kabul edilmemesini rica ederim. Hâkimiyeti milliyemizi iyi düşününüz, ben kıskanıyo-
rum.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim, bu meseleyi hakkında eğer Hüseyin Avni Bey biraderimizin
buyurduğu noktai nazardan muhakeme yapmak icap ederse başka, Refik Şevket biraderimizin söylediği
noktai nazardan muhakeme edersek daha başka söz söylemek lâzım gelir. Fakat bugün ortada Hükûme-
timizin teklif ettiği bir mesele vardır ki, siyaseten bu adam hakkındaki takibatın durması lâzım geliyor.
Siyaset, biliyorsunuz ki icabında milleti kurtarmak için birkaç kişinin feda edilmesini de bize kabul ettirir
bir meseledir. Eğer İngiltere’nin, vesairenin bizim bilahare adliyedeki ıslahatımıza, adliyedeki şeyimize
karşı koymak suretiyle itirazından korkarak bu meseleyi şey edecek olursak, İngilizlere karşı da söyleyecek
çok sözler buluruz. Yalnız hükûmetin teklif ettiği mesele elimizdeki kanunların birisiyle telif mümkün mü
değil mi? Burasını teemmül edelim ve burasını muhakeme edelim.
Şimdi bendenizin hatırıma gelen bir nokta vardır. Hıyaneti vataniye cürmünü irtikâp etmiş ve vadii
firarda bulunmuş, arı firarı irtikâp etmiş, dağda gezen şakilere bir müddeti muayyene içerisinde istiman
ettikleri takdirde tecillerini bir kanun ile kabul ettik ve bu kanunu yaptığımız zaman dahilde icrayı şekavet
eden bu gibi şakiler gözlerimizin önünde gezdi deyu ve bilahire ihtimalki o istimandan istifade ettiği halde
bugün yine şekavet ediyor. Fakat bugün bir iki devlet bunun hakkındaki davanın tecilini iltimas ediyor, ki
bendenizce bu adamın Heyeti Vekilenin yazdığı cürmün şekline nazaran hıyaneti vataniye cürmüyle maz-
nun olduğunu zannediyorum. O kanunu neşrettiğimiz zamanda da bu adamı hükûmetin elinde görüyo-
rum. O vakit, hakkında bu kanunun tatbiki lâzım gelirken unutulmuş; şimdi o vakit neşredilen ve o vakit
mevcut olan bu adamın hakkında bu kanunun tatbiki mümkün olup olmadığını heyeti âliyeleri düşünür,
mümkünse, mümkündür der. O kanunun bahşettiği salâhiyetten istifade etmek şartıyla mehmamken si-
yasetimizi de kurtarmış oluruz ve illâ böyle olmayacak olursa bir maddei kanuniye vücuda getirmek ve o
suretle istifade ettirmek daha kanunidir. O şekle sokmanızı Heyeti Celilenizden istirham ederim. Meseleyi
bitirelim.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, Hüseyin Avni Bey arkadaşımızın beyana-
tını kemali ehemmiyetle dinledim. O noktai nazardan vaziyet mütalaa edilirse hakikaten çok hakları var.
Fakat efendiler, Hükûmeti milliyemiz bunu bir ecnebi tazyiki diye kabul etmiyor. Evvelce de arz ettim,
bizim Suriye’de bulunan bazı adamlarımızı Fransız mahakimi, mahakimi nizamiye ve askeriyesi bunları
mahkûm ettikleri halde, müracaat ettiğimiz zaman onları tahliye etmişlerdir. Bu suretle Fransız mahaki-
minin hukukuna veyahut Suriye mahakiminin ve hükûmetinin hakkı hâkimiyetine tecavüz edilmiş tar-
– 741 –
zında muhakeme edilmiyor ve edilmiş değildir. Eğer hükûmetiniz bu tarzı muamelenin, hükûmetimizin,
milletimizin hakkı istiklaline bir taarruz şeklinde telâkki buyuruluyorsa katiyen böyle bir fikir yoktur ve
böyle bir teklifte bulunulamaz ve hiçbir zaman bunu hatırına bile getiremez. Yani hükûmet böyle mütalaa
etmedi. Menfaati siyasiye gördü ve bittabi Adana’da affı umumî ilân edilmiştir. Bu, bu mıntaka haricine
kaldığından affedilmemiştir. Fakat hüküm mahkemei temyizce tasdika iktiran etmemiştir. Takibi davadan
sarfı nazar buyurulmasını teklif ediyorum.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair bir takrir var.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, temas edilmemiş en mühim bir nokta vardır
efendim.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetini reye koyacağım; ondan sonra söylersiniz.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Meselede tenevvür etmemiş en mühim bir nokta vardır,
arz edeceğim.
REİS — Efendim, Ali Sururi Efendi tenevvür etmemiş bir nokta vardır buyuruyorlar, buyurun efendim.
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, cereyanı müzakere meseleyi tavzihe kâfi gelme-
miştir. Mühim bir nokta, Refik Şevket Bey biraz temas etti. O da karıştı gitti. İlk müzakere başladığı zaman
tecili takibat tabiri istimal buyurulmuştu. Malumu âliniz tecili takibat, takibatın tehiri demektir ki bu,
mahiyeti muvakkatayı haizdir. Sonra bu tebeddül etti. Takibattan sarfı nazar ve feragat şekline girdi. Bu,
ebedi bir mahiyeti haizdir ve aftır. Hakkı Hami Bey biraderimiz buyurdular ki, mahkûmiyetten evvel af
olmaz. Nazariyatı hukukiyeye müracaat buyursunlar. Herhangi bir şahsı maznun hakkında takibattan sarfı
nazar etmek o şahıs hakkında affı kabul etmek demektir ve bu böyle bir aftır ki malumu âliniz herhangi
bir mahkûmun metni kanunda ismi musarrah olmak şartıyla yapılacak af, af fi hususi olduğu halde; kab-
lelmahkûm bir şahsı maznunun takibattan vareste kalması için yapılacak kanun ona affı umumî hakkını
bahşeder. Binaenaleyh, yalınız cezayı ıskat edip de cezaya müteferri olan ahkâmı iskatı ve ilga etmeyen affı
hususî, o adam hakkında affı umumî şeklinde tecelli eder ve binaenaleyh, o adam affı umuminin affından
müstefit olur.
Şimdi Rauf Beyefendi buyuruyorlar ki affedilsin, takibattan kurtarılsın. Asıl bendenizin dokunmak
istediğim nokta budur. Meclisi Âli böyle bir kararı idarî ile af demek olan tecili takibat kararını veremez.
Muvafıkı kanun bir şey değildir. Bunun ilânından ne için çekiniyoruz. Devletimizin siyasetçe birkaç şahsın
hakkını ilân edeceğiz ve bunun affı iktiza ediyor. Bunu gizlemekte ne fayda vardır. Bendeniz bunu anla-
mıyorum. Hüseyin Avni Bey buyuruluyor ki adlî kapitülasyonlar vardı, bilmem neler vardır. Bu fena tesir
yapmaz mı? Yani hâkimiyetimizi ihlâl değil midir? Hayır asla değildir. Eğer onlar mahkemeye tesir edip de
kanun nazarında sabit olan bir cürmü setretmek ve o adamı beraat ettirmeğe muvaffak olsalardı sözlerinde
hakları vardı. Fakat bugün öyle bir af icap etmiş, binaenaleyh kanun nazarında, anane dairesinde bir af çı-
kar; bunda hâkimiyeti ihlâl edecek ne vardır? Onun için heyeti celileden istirhamım mademki hükûmetin
siyaseti böyle bir şeyi istilzam ettirmiştir. Bir maddei kanuniye yaparız. Bunda çekinecek bir şey yoktur.
Bundan başka ne yaparsak gayri kanunidir ve kararı idarî af mahiyetinde değildir. (Böyle şey yok sadaları)
Vardır. Nazariyatı hukukiyede vardır, ispat ederim.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, Heyeti Vekilemizde bu mesele müzakere
edilirken af teklifine dair olan noktai nazar büsbütün başka idi. Mahkûm olmadığı içim af teklif edilemez
şeklinde Heyeti Vekilede bir kanaat hasıl oldu. Halbuki Ali Sururi Bey’in beyanatıyla bu tenakuz teşkil
ediyor. Eğer böyle lise ayrıca düşünülür. Mahkûm olmadığı için tecili takibat teklif ettik. Tekrar ediyorum
Heyeti Celilenizce tecili muvafık görülürse o şekilde yok af muvafık görülürse o şekilde maruzatımın ka-
bulünü rica ve teklif ederim.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetini reye koyacağım. Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın.
Müzakerenin kifayeti ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir. İki takrir vardır okuyoruz.
– 742 –
Riyaseti Celileye
Bu meselenin hıyaneti vataniye cürmünden dolayı takibatı tecil olunanlar meyanına ithali suretiyle
tecilden istifadesine karar verilmesini teklif eylerim.
19. 8. 1338
Kırşehir Mebusu
Müfit
Riyaseti Celileye
Ermenilerden bir Boğos’un, bir Halaçya’nın büyük belâlar getirdiğini, bu milletin elyevm ne facialar
yapmakta olduğunu pekâlâ biliyoruz. Fransızların ve Papa’nın fevkalade ehemmiyet verdiği bu adam da
işte bu kabildendir. Hakkında muktezayı adilin ifasını, tecilin reddini teklif ederim.
Karesi
H. Basri
REİS — Efendim evvelâ Basri Bey’in teklifini reyi âlinize vazediyorum. Basri Bey’in takririni kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edememiştir.
Binaenaleyh tadil teklifi olan Müfit efendimin takririni reye koyacağız.
REİS — Efendim, Müfit Efendi Hazretlerinin tadil teklifini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Ret
sadaları) (Anlaşılmadı sesleri)
Efendim Müfit Efendi Hazretlerinin teklifini kabul etmeyenler el kaldırsın... (Anlaşılmadı sesleri)
Efendim nasıl anlaşılmadı tekrar okunsun, rica ederim sükûnetle dinleyiniz. (Tekrar kıraat edildi.)
(Müfit Efendi’nin takriri üçüncü defa okundu.)
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Reis Beyefendi bir sözüm vardır.
REİS — Rica ederim. Hüseyin Bey susunuz. Müzakere kâfi görüldü, takrir reye vazediliyor. Efendim
Müfit Efendi Hazretlerinin teklifi şudur: Tecil Kanunu’ndan bunun da istifade ettirilmesi suretiyle tecilini
diliyor. (Olmaz sadaları) Bendeniz bilmem, reye vazedeceğim.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, takrir münderecatına nazaran bir şüphe hasıl oldu. Kanun
olmadığı için tereddüt hasıl oluyor. Binaenaleyh takririn manası yoktur. Evvelâ tecil kanunu olup olmadı-
ğının anlaşılması herhalde bu mesele halledilmedikçe bu takrir reye konamaz.
HACI EFENDİ — Tecilli takibat hakkında kanun mevcuttur, efendim.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Rica ederim, tecili takibat kanunu vardır. (Kanun var sadaları)
REİS — Efendim, olmazsa bir defa da Hükûmetin teklifini okuyalım ve reye vazedelim. Kabul olun-
mazsa ondan sonra..
İşgal esnasında Osmaniye guvernörü olan Fransız kumandanının tercümanlığında istihdam edilen ve
işgal zamanındaki efailinden dolayı müttehem olup elyevm Adana İstinaf Mahkemesinde muhakemesi
derdesti rüyet bulunan Maraşlı İstepan oğlu Emil Petezyan’ın merbuten takdim kılınan lâyihada gösteril-
diği esbaptan dolayı tecili muvafık görülerek, bu bapta hafi celsede Meclisi Âliden müsaade kararı istihsali
İcra Vekilleri Heyetinin 3. 8. 1338 tarihindeki içtimaında takarrür etmekle ifayı muktezasına ve neticesi-
nin işarına müsaadei devletlerini rica ederim efendim.
Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri Heyeti Reisi

Hüseyin Rauf
– 743 –
Esbabı Mucibe Lâyihası

Bağçe Kazasında bulunduğu esnada bazı zevatı nefettirmek, anasırı gayrı müslimeye silâh tezzi ve aha-
liyi mukateleye tahrik etmek gibi bazı ceraimden dolayı Osmaniye mahkemesince cereyan eden muhake-
me neticesinde Kanunu Ceza’nın elli altıncı maddesine tevfikan mahkûmiyetine karar verilen ve hakkında
şu suretle lâhik olan hüküm Heyeti temyizce nakzedildiğinden nâşi dava elyevm Adana İstinaf Mahkeme-
sine naklettirilen İstepan oğlu Emil Petezyan hakkında Fransız Hükûmeti tarafından müracaatı mütead-
dide de bulunulmak ve merkum hakkındaki takibatın idamesi Fransızlar yedinde bulunup tahliyeleri için
küllüyevmin teşebbüsat icrasından hali kalınmayan Müslümanlar üzerinde pek fena aksi tesirat vücuda
getireceği ve halbuki Fransızların terhisini talep ettiği Suriyelileri dahi sırf bir cemile olmak üzere tahli-
ye eyledikleri Adana Vilâyetinin tevarihi müteaddidede vukua gelen müracaatından müstefat olmuştur.
Merkumun tahliyesi hususunda Fransa Hükûmetinin marülbeyan teşebbüsatına Dersaadet’te Papa Vekili
Mösyo Sezarno tarafından Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine mektubu mahsus göndermek suretiyle
Papa namına dahi iştirak olunarak, Hristiyanlık noktai nazarından da alâka izhar olunmuştur. Petezyan,
irtikâp ettiği ceraim sahai işgal haricinde olmak haysiyetiyle Ankara itilâfnamesinin beşinci maddesinde
münderiç affı umumiden merkumun istifade edemeyeceği derkâr olmakla beraber, Adana Vilâyetince de
beyan olunduğu veçhile, terhisini talep ettiğimiz Suriyelileri Fransa Hükûmetinin tahliye etmekte olduğu-
na ve merkum hakkında vuku bulan müracaatın ademi isafı, mukabeleyi ve binnetice elyevm tahliyeleri
için teşebbüsatta bulunulan Müslümanların temadii mevkufiyetlerini istilzam edeceğine ve bundan başka
Patezyan hakkında Papa’ya varıncaya kadar bir alâka izhar edilmiş olmak hasebiyle akalliyetler hukuku
ehemmiyetle mevzubahis olduğu şu sırada merkum hakkında pek muhik olarak tatbik edilecek mücazatın
bile tevilât ve tefsiratı muzırrayı dai olması meczum bulunduğuna binaen, gerek Suriye’deki Müslüman-
ların hukukunu sıyanet etmek ve gerek berveçhi maruz propagandalara set çekmek üzere aleyhindeki
takibatı kanuniyenin tecili muvafıkı menfaat görülmüştür.
REİS — Efendim, bu bir tekliftir. Reyi âlinize vazediyorum. Hükûmetin teklifini kabul edenler lütfen
el kaldırsın... (Kabul sadaları) Kabul edilmiştir efendim. Şimdi efendim Müfit Efendi’nin takririni reye
koyacağız.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Reis Bey; hacet yoktur, takririmi geri alıyorum.
REİS — Efendim Müfit Efendi Hazretleri takririni geri almıştır. Binaenaleyh bendeniz Heyeti Celile-
nize bir şey arz edeceğim.
2. — Jandarma Umum Kumandanlığı Bütçesine tahsisat ilâvesi hakkında kanun lâyihası

REİS — Efendim Malatya Mebusu Sıtkı, Tokat Mebusu İzzet ve Mustafa Beylerle rüfekasının Amas-
ya’dan bir şifreli Pontus teşkilâtı hakkında bir şifreli telgrafları vardır. Bunu alenî celsede okumak ve karar
vermek muvafık olup olmadığına dair karar vermek de Heyeti Celilenizin hakkıdır. Binaenaleyh müsaade
buyurursanız okuyalım ve burada bunu halledelim. Uzun bir şey değil bir sahifeden ibarettir. Eğer celsei
aleniyede okunsun derseniz, alenî celsede okuruz. Binaenaleyh aynı şifreyi Dahiliye ve Adliye encümen-
lerine de vermişlerdir. Dahiliye Encümeni de Heyeti umumiyede okunsun diye bize vermişlerdir. İkisi de
aynıdır. Malatya Mebusu Sıtkı ve rüfekasıyla imzasıyla okundu.
27. 7. 1338
Büyük Millet Meclisi Riyasetine
Kolay ve kabil iken muktezi teskin tedabiri ittihaz olunamamasından cüret ve hunharlıklarını nihayet
dereceye vardıran Pontus teşkilâtına mensup eşkıyanın son günlerde Müslüman can ve malına yaptıkları
suikastlar halkın maneviyatını tamamiyle sarsmıştır. Bir iki alay askere de karargâh olan kaza merkezle-
rinden mütehayyizanı memleketin pervasız bir surette dağa kaldırılmaları, mehabeti Hükûmeti de izale,
esasen müteessir olan Müslümanları ye’se duçar etmiştir. Köyleri baştan başa yakılan zürra, çiftlikleri yağ-
ma edilen eşraf, emvali gasbolunan tüccar, velhasıl her sınıf halk antik cereyanın netayici tabiiyesine tevdii
mukadderat etmekten başka çare kalmadığını söylemeğe başlamışlardır. Vesaiti müdafaadan mahrum,
köylerin ise izlerini Hükûmete ihbar ve istimdat etmek ve istedikleri kışlık erzak ve levazımı hazırlamak
– 744 –
suretiyle, ancak tecavüzlerden masun alabilecekleri zeminde maruz kaldıkları eşkıya tehdidatını ister is-
temez kabul ve hükmünü infaza başlamalarını, vaziyetin ehemmiyet ve vahametini pek ziyade artırmış-
tır. Bu fecayii yakından gören bizler Büyük Millet Meclisinin şimdiye kadar muttali olmadığı ahvalden
haberdar ederek, kendi namına hareket ve icrayı nüfuz eden kuvvetler ellinde huzur, hukuku ahalinin
ne mertebe hıfız ve sıyanet edebilmekte olduğunun söylenilmesini sıfatı mebusiyetimize mürettep vezaif
cümlesinden gördük ve binaenaleyh vesaiti hazıraya karşı itimat ve emniyetleri münselip olan halkın de-
rinden gelen şikâyetlerini istima ve bu ana değin uhdelerine mürettep vezaifi ifa ve maslahatın istilzam
eylediği tedabiri tatbik edemeyen veya etmeyen zevatın makasıtı müfahhare ve müsbitlerini esbabı sevaik
ile izhar ve şekaveti imha ve sükûneti memleketi temin edebileceği mütalaatı, doğrudan doğruya Meclisi
Âliye arzıyla mükellef Pontus sahası mebuslarından mürekkep bir heyetin bilintihap heman cevelângâhı
eşkıya olan mahallere izamı lüzumunun Meclisi Âliye arzını vecibe bildik. Böyle bir heyetin Riyaset kalemi
mahsusunda dahiliye, Erkânı Harbiye, Müdafaai Milliye vekâletlerinde mevcut muhaberattan pek çok isti-
fade edebilecekleri zannındayım. İstimdat ve iltica makamatının sonuncu mertebesini teşkil eden Meclisi
Âlice ıztırabatı ahaliyi teskin ve izale edecek mesaile ledelhace bizzat ve bilâ vasıta vazıyed ile yakından alâ-
ka gösterilmesi, hikmeti teşekkül ve mevcudiyetinin netayici icabiyesi cümlesinden addedileceğine şüphe
olunamaz. Şu suretle musırran iddia edildiğine göre hadisatın cereyanı hakikatin gayri bir mahiyette Mec-
lisi Âliye iblâğına cüretyap olan zevat var ise, idarei memlekete pek muhlik tesirler yapacak şu şayanı esef
hareketin mütecasirleri meydana çıkarılarak, milletin bu yüzden tezelzüle uğrayan hissiyatını takviye ve
tahkim gibi vesaik diğerine yapılması müstehil pek lüzumlu tedbire tevessül buyurulmuş olur. Hükûmeti
metbuaya karşı muvaffakiyetle muhafaza olunan şekavet silâhları tarihin her devresinde celbi nazar etmiş,
müdafaaya sebebiyet vermiş olduğundan bu meseleyi bir an evvel nihayete erdirmek millet ve memleketin
mukadderatını bizzat yeddi iktidarında bulunduran Meclisi Âlinin takdiri musibine kalmıştır. Keyfiyet
Riyaseti Celile ile Dahiliye, Adliye, Müdafaai Milliye encümenleri Riyasetlerine ayrı ayrı arz edilmiştir.
Malatya Mebusu Tokat Mebusu

Sıtkı İzzet
Tokat Mebusu İzmir Mebusu

Mustafa Sırrı
REİS — Şifre muhteviyatına muttali oldunuz. (Fethi Bey’e havale sadaları) Şimdi efendim, müsaade
buyurun. Heyeti Âliyenizin vereceği bir karar var.
Bir kere celsei aleniyede müzakeresini kabul ediyor musunuz? (Hayır sadaları) O halde celsei hafiyede
müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Celsei hafiyede müzakeresi kabul edilmiştir.
Efendim; celsei hafiyede müzakeresi kabul edildikten sonra, malumu âliniz olduğu üzere, evvelki gün-
kü bir kararınız vardır. Asıl bugünkü ruzname bütçedir. Bugün bütçenin müzakeresine mi başlayalım,
yoksa bu şifreli telgrafın müzakeresine mi? Bendeniz onu buradan takdir hakkına malik olsa idim olurdu.
Binaenaleyh, bugün bu şifreli telgrafın müzakeresi devamını reyi âlinize vazedeceğim, bugün müzakeresi
zarureti varsa kabul buyurursunuz (Hay hay sadaları) Bu şifrenin bugün müzakeresini kabul edenler lüt-
fen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. O halde müzakereye başlıyoruz.
EMİN BEY (Erzincan) — Bu da Amasya ve Tokat havalisinde olan Pontus vekayiidir. Kaldı ki bunun
için hükûmetin de bir teklifi vardır, bir jandarma kadrosu meselesi var. Bunu onunla tevhit ederek müza-
kere edecek olursak ikisi de birden çıkmış olur ve hem de daha iyi olur.
RIFAT BEY (Tokat) — İptida jandarma mesailinin müzakere edilmesine zaten karar verdik. Onunla
tevhiden müzakere yapalım.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Reis Beyefendi, müsaadenizle bir kelime söylemek isterim. Ortada
bir teklif ve arkadaşlarımızın da bir işarı da vardır. Epey vakit oldu. Bunlardan bizim malumatımız kâfi
– 745 –
derecede yoktur. Binaenaleyh Dahiliye Vekili Beyefendi vaziyeti hazırayı bize izah ederlerse ne oluyor, ne
bitiyor, onu anlarız ve ondan sonra söz söyleriz. Herhalde bu ciheti anlamak ve bilmek lâzımdır.
REİS — Tabii efendim, zaten ilk söz Dahiliye Vekili Bey’indir.
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Niğde) — Tokat’tan çekilen (İşitmiyoruz sadaları) Benim sesim de çık-
mıyor efendim, bu şifre münderecatından benim anlayabildiğim, orada icrayı şekavet eden Rum eşkı-
yasının yapmış olduğu fenalık, bilmiyorum güya oradaki alâkadaranın hükûmetle lâyıkı veçhile bildiril-
memesinden şikâyet ediliyor. Öyle değildir. Orada ne vaka cereyan etmişse mutasarrıflık hakiki veçhile,
olduğu gibi meseleyi bildiriyorlar. Eşkıya hakikaten pek çok mezalim yapmıştır. Eşkıyanın orada yaptığı
fenalığı tamamiyle buraya bildiriyorlar. Yani yazıldığı gibi, oradaki hadisat katmedilmiyor. Yani benim
anlayabildiğim ve okunan şifre münderecatından böyle bir fıkra veya böyle bir maksat münderiç gördüm.
Anladığım böyle, hakikaten oralardaki züraa fenalık yapıyorlar. Dağlarda çalışan ahaliden fidyei necat
talep ediyorlar. Yolsuzluk vardır; intizamsızlık çoktur, fenalık bundan ileri geliyor. Oradaki o havalideki
jandarma kuvvetini hükûmeti kâfi görmediğinden dolayı, oradaki jandarma kuvvetini tezyid ve oradaki
eşkıyanın bir an evvel tenkil etmek ve buna bir nihayet vermek maksadıyla mevcut jandarma kuvvetine 3
bin jandarma kuvvetinin ilâvesini teklif ve talep ettim. Bu baptaki evrak heyeti celileye gelmiştir. Eşkıyanın
tenkili için onuncu fırka memur tayin edilmişti. Bu iş de hakikaten fırka da çalışmıştır. Fakat altı aydan
beri matlup derecede bir fayda temin edilememiştir. Fırkanın, güya tetkikat yapıyoruz, mahallinden vuku
bulan işarat böyledir, mahallinden iaşesi temin olunamamış. Biz bunları da nazarı itibara alarak burada
evvelce istediğimiz jandarma kuvvetinin verilip verilmeyeceğini bilmiyoruz. Yalnız orada 3 bin neferden
ibaret bir kuvvet verilmiştir. Bu kuvvetle Amasya, Samsun, Tokat dahilindeki eşkıyanın tenkili için lâzım
gelen tedabiri ittihaz ettik ve bunların iaşesine muktezi paranın verilmesine de Maliye Vekili Bey mahalli-
ne tebliğ etti, çalışılıyor, takip ediliyor, hükûmetçe lâzım gelen muamele yapılıyor ve hükûmetçe mümkün
olabilen tedbir yapılmıştır.
SAĞDAN BİR MEBUS BEY — Tokat, Amasya’ya kuvvet sevk olunmuş mudur, olunacak mıdır?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Olunuyor ve olunmaktadır.
HAMDİ BEY (Amasya) — Olunmaktadır değil mi efendim? Halbuki Rumlar altı yedi aydan beri ora-
da yapmadığı mezalim bırakmadılar. Bu olunuyor, olundu sözü nedir efendim? Olundu sözünü ne vakit
işiteceğiz?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendim, evvelce vardı. Olunuyor, olunmaktadır sözü yeni
tebeddülattan ileri gelmektedir. Yani aslında vardı, orada kuvvet vardı ve bu kuvvet de tezyid edilmiştir.
HAMDİ BEY (Amasya) — Tebeddülata uğrayacak bir kuvvetle Rum eşkıyalarının takibine imkân yok-
tur. Halk bitmiştir, mahvolmuştur.
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Eşkıya hakikaten böyle tebeddüle masruf kalan bir kuvvetle
tenkil olunabilir mi, olunamaz mı meselesini Dahiliye Vekâleti düşünerek Meclisi Âlinize üç bin nefer
jandarma kuvvetinin oradakilere ilâvesini talep etmiştir. Esbabı mucibesinde var. Takibat yapmak ve lâzım
gelen yerlere karakollar teşkil etmek, sonra bir kısım kuvvetle seyyar müfreze şeklinde bu teklifi yaptı.
Teklif kabul olunduğu surette bu üç bin jandarmayı bu üç liva dahilinde eşkıya tenkili hususunda istimal
edecektir.
NEŞET BEY (İstanbul) — Mesmuatıma nazaran orada (İşitilmiyor sesleri) Tokat ve havalisindeki kuv-
vetlerin bu işte istihdamı için tarafı âlinizden emir verilmiş ve bunun musip olmadığı da jandarma daire-
since zatı âlinize arz edilmiş ve bundan dolayı aranızda ihtilâf varmış. Böyle bir şey mevcut mudur?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim. Nasıl olabilir?
NEŞET BEY (İstanbul) — Tarafı âlinizden oradaki kuvvetlerin işe girişmemesi için, dağılması için emir
verilmiş midir?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Neredeki kuvvetler için? Hayır efendim, böyle bir ihtilâf yok-
tur. Amasya, Tokat oralardaki kuvvetler mi?
– 746 –
NEŞET BEY (İstanbul) — Evet efendim.

ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, öyle bir muamele yoktur. Jandarma Dairesi
Dahiliye Vekâletine merbut bir dairedir. Nasıl olabilir?
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Dahiliye Vekili Bey, bir fırka vardır orada buyurdular. Dahiliye Vekilin-
den soruyorum, bu fırka kaç ayda vardılar ve iaşesini kim temin etmiştir?
ATA BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendim, bu yeni fırka Dahiliye Vekâletinin emrine yeni ve-
rilmiştir. Yani benim zamanımda verildi. Fakat ben vekâlete geldiğimde anladım ki orada bir fırka vardır
ve oranın muamelâtını tetkik ettiğim zaman da fırka hareket etsin dendiğinde fırka kumandanı iaşesi için
şu kadar kuruş lâzım, verilmiyor diye söylemiş. Biz de tabii Maliye Vekâletiyle esbabını görüştük, Maliye
Vekâleti muktezi havaleyi verdiği halde, ora emvalinde para yokmuş denildi. Ona karşı Ankara’dan tekrar
olmak üzere iaşelerine muktezi mebaliğin ora emvalinden verilmesini Maliye Vekâleti tebliğ etmiştir.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Efendim, gerek arkadaşlarımızın şu halledilmiş şifresinden ve ge-
rek Dahiliye Vekili Bey’in ifadesinden anlaşılıyor ki, jandarma kuvvetinin kâfi miktara iblağı ile olacağı
anlaşılıyor. Teklif ettiği şey pek doğrudur. Evvelâ onu müzakere edelim, vakit geçmesin ve bu mesele hal-
ledilsin. Yoksa günlerce müzakereden bir faide temin edilemez.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Jandarmadan hiç istifade olamaz, para boşa gider.
REİS — Efendim, iki teklif vaki oldu. Jandarmanın tezyidi hakkındaki lâyiha gelmiş, bunun müza-
keresiyle beraber onu müzakere edelim. Eğer kabul ederseniz tevhiden müzakere ederiz. Bunu onunla
tevhiden müzakeresini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın...
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim, biraz müzakere edelim. Belki makul bir teklif dermeyan edilir.
REİS — Heyeti umumiyesinin müzakeresinde bunu müzakere ederiz. Reye koyacağım, bunun alenîde
veyahut hafide olması hiçbir vakit mahzur değildir. Hafide olması jandarma kuvvetinin tezyidi hakkındaki
kanunu Meclisi Âli isterse celsei hafiyede müzakere eder, sonra celsei aleniyede tasdik eder. Bu, mahzur
değildir. Şimdi buradaki teklif tevhiden müzakeredir. Bunu kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekse-
riyetle kabul edilmiştir. O halde onu da beraber müzakere edeceğiz.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Reis Bey şimdi müzakere edecek miyiz, yoksa...
REİS — Şimdi onu söyleyeceğim efendim.
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Efendim eğer hafi celseye devam edilmeyecek ise, para meselesini
ve bugün oradaki fırkaya verilmek üzere, Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu’nun Meclisi Âlinize sevkine
dair bendeniz de izahatta bulunacağım. Onun için hafi celsede cevap vermek mecburiyetindeyim.
REİS — Efendim müsaade buyurunuz, verilen karar mucibince...
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hafi celseye temas eden kısmı vardır.
REİS — Efendim, şimdi karar verilen mesele üzerine biz jandarmaya üç bin kişi ilâvesine dair olan
kanun lâyihasının müzakeresini kabul ettik. Bunun da şimdi müzakeresini kabul etmiştiniz. Jandarmaya
ait olan Tahsisatı Munzamma Kanunu’nun da müzakeresine başlayacağız. Şimdi celsei alenî de mi olsun,
celsei hafide mi olsun, mevzubahis oluyor? (Celsei alenîde olsun sadaları)
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Bu münasebetle Pontus meselesinden uzun uzadıya bahis
edilmesi tabiîdir. Celsei aleniyede, bilhassa bu zamanda teferruatıyla Pontus meselesini mevzubahis etmek
doğru değildir. Eğer Pontus meselesi mevzubahis olacaksa jandarma bütçesinin de celsei aleniyede müza-
kere olunmasına Hükûmet taraftar değildir.
REFET PAŞA (İzmir) — Evvelâ bilinmesi lâzım gelen bir mesele vardır. Orada bir fırka vardır, ben
Pontus meselesini biliyorum. Dahiliye Vekili Bey acaba üç bin nefer, yani jandarma ile yapacağını taahhüt
ediyor mu etmiyor mu?
REİS — Efendim müzakere esnasında konuşacağız.
– 747 –
REFET PAŞA (Devamla) — Efendim, bütçe meselesi değildir, jandarma meselesi değildir. Pontus me-
selesidir.
REİS — Efendim müsaade ediniz, söz isteyenleri kaydedeyim efendim. Şimdi tatil etmedik, müzakere
edeceğiz.
Efendim jandarmaya üç bin nefer ilâvesine dair olan lâyihai kanuniyenin müzakeresine başlayacağız.
Bunun hafiyyen olması için kararınızı alacağız. Hafiyyen olması teklif ediliyor. Hafiyyen olmasını kabul
edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Üç bin jandarma ilâvesine dair olan lâyihanın heyeti umumiyesinin müzakeresine başlıyoruz. Aynı
zamanda bugünkü şifre de müzakere edilecektir.
RIFAT BEY (Tokat) — Sekiz aydan beri Pontus meselesiyle uğraşıyoruz.
REİS — Müsaade buyurunuz, bir kerre lâyihai kanuniyeyi okunsun (okundu).
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim, Samsun ve havalisindeki Pontus me-
selesi, asayiş meselesi, şekavet meselesi hülâsa Rum meselesidir. Derhatır buyurulur ki, harbi umuminin
ikinci senesinden başlayarak mütareke devresi ve teşkilâtı milliye dahil olduğu halde bugüne kadar temadi
eden bir meseledir. Zaman, zaman fırkalar, alaylar, mühim kuvvetler orada bulundurulmuş ve fakat ta-
mamiyle bertaraf edilmemiştir. Bendeniz tahsisatı munzama hakkındaki teklife vazı imza etmedim. Bu
itibarla Muvazenei Maliye Encümeninde tetkik edildiği gün bendeniz hasta idim, yatıyordum ve bunun
müzakeresi o güne tesadüf etti, telefon ettiler, çağırdılar, hasta idim gelemedim. Bittabi bunu tehir etme-
diler, bunun için noktai nazarımı orada arz edemedim. Noktai nazarımı Heyeti Âliyenize arz ediyorum
ve hakem heyeti âliyenizdir. Böyle mühim kuvvetlerle sekiz seneden beri bertaraf edilmeyen bir işin, iki
bin jandarma ile yapılacağına kanaatim yoktur. İkincisi orada daimî bir fırka kadar askerî bir kuvvet bu-
lunduğu halde bu kuvvetin bertaraf edemediği bir işi jandarmanın bertaraf edeceğine ben ümitvar olama-
dım. Üçüncüsü; jandarmanın kemmiyetinden ziyade keyfiyet kıymeti vardır. Yani bendenizce ehemmiyet
verilmesine kanaat ettiğim bir şeydir. Yani bu mevcut olan 35-40 jandarmaya daha iki bin kişinin ilâvesi,
ki belki jandarmanın tensik ve ıslahı ile işe başlamak lüzumuna kanaat ettiğim içindir ki... Bunun daha
mühimmi, her birini ayrı, ayrı izah edeceğim.
Bir de şekil meselesi: Malûmu âliniz bütçe bir küldür. Varidat ile masraf arasındaki tevazün veyahut
açığın nispeti daima Maliye Vekâletinin gözünün önünde bulundurabilmek için Usulü Muhasebei Umu-
miye Kanunu her vekâlete bazı salâhiyetler bahsetmiştir. Her vekâlet masrafa ait cetvellerini bir zamanda
Maliye Vekâletine gönderir. Maliye Vekâleti onları tevhit eder, lâyihasını tanzim eder ve Devletin bütçesini
Heyeti Vekileye sevk eder. Heyeti Vekilede tetkik edilir, Heyeti âlinize gelir. Ondan sonra tahsisatı mun-
zamma lâzım geliyorsa ki, öyle tahsisatı munzamma... Herhangi bir dairenin bütçesinin tasdik edildiği gü-
nün ferdası, yani o ay zarfında tahsisatı munzama istemek şeklinde değil; belki aradan epeyce bir müddet
sonra ve bir ahvali fevkalâdelik zuhur ederse, ki bu mesele fevkalâde bir meseledir, fakat bu bugün hadis
olmamıştır. Jandarma bütçesi zaten Heyeti Celilenizde müzakere edilirken bu mesele zaten mevcut bir me-
sele idi. Tahsisatı munzama dahi yine Maliye Vekâletinden talep edilirdi. Maliye Vekâleti de ya karşılığını
bulur evet der veyahut karşılığını bulamaz menfi bir cevap verir. O vakit vekili aidi bunu Heyeti Vekileye
sevk eder ve Heyeti Vekile de karşılık düşünür veyahut karşılıksız olarak bütçe açığı olmak üzere heyeti
umumiyeye sevk olunur. Bu muamelede Maliye Vekâletinin rey ve mütalâası alınmadığı için, yani bu şekle
ait bir kısımdır, atiyen talep edilecek tahsisatı munzamalarda Usulü Muhasebei Umumiyelere tamamen
riayet edilmesi için vekâletleri bir de şekle ait noktadan bu lâyihai kanuniyeyi imza etmedim.
Orada kuvvetin parasızlık yüzünden bir şey yapmadığı ve yapamadığı yolunda bazı işaret vaki oluyor.
O işarata istinaden Dahiliye Vekili muhteremi Atâ Beyefendi arkadaşım da o işarata müsteniden Heyeti
Celilenize arz ettiler. Malumu âliniz bütçe esasına göre bir neferin bir günlük iaşesinin ne kadar olduğu
Heyeti Celilenizce malumdur ve orada mevcudun bir aylık iaşesinin miktarı da bizce malumdur. Esasen
asıl şekavetin müzmin olan kısmı Tokat, Amasya, Samsun, yani bu üç livadadır. Livanın bazılarının aşarı,
Düyunu Umumiyenin olduğu için varidatı sairesi bittabi hem mahalli masarifini, hem de fırkanın ve jan-
darmanın ihtiyacatı umumiyesini temine kâfi gelmiyor. İşte bunun içindir ki, Maliye Vekâleti 1338 senesi
– 748 –
zarfında ağustosun onuncu gününe kadar bu üç livaya sandık açığı olmak üzere orada eşkıya takibiyle
meşgul heyetlerin masarifine medar olmak, orada Pontus mesailiyle meşgul olan kuvvetin iaşe vesair ma-
sarifi umumiyesine medar olmak üzere rüsumat, reji, Düyunu Umumiye ki maliyenin mahallerinde ci-
bayet ettiği varidatın fevkindedir. Merkezin tensibiyle bu üç müesseseden yapılan muaveneti nakdiye 398
719 liradır. Garp Cephesi hesabına göre tam iki fırkanın iaşesine kâfi bir paradır. İşte bu paranın miktarı
da bendenizce malum olduğu için, bu para meselesi değil, jandarmanın azlığı meselesi değil, işi esasından
halledecek esaslı teşkilâta malik ve daha büyük bir kuvvet lâzımdır. Yani bir fırkanın fevkinde bir kuvvet
lâzımdır. Bu itibarla düşündüm ki, jandarmaya 3 bin nefer ilavesiyle zaten açık olan bütçenin içinde gayet
azim müşkülatla, idaresi müteassir bulunan bütçe masarıfımıza daha dört yüz küsur bin lira, yani yarım
milyona yakın bir meblâğ tahmili ile de bir fayda hasıl olmayacağı zannındayım. (Doğru sesleri) İşte bu
mülâhaza bendenizi o lâyihaya imza vazından menetti. Meseleyi esasından halletmek için iki, üç aylık
bir masrafı icra edip esasından işi halledebilecek, mümkün ise, bir tedbir düşünmek lâzımdır. Böyle değil
de mutlaka bunu tezyid edelim derseniz ve oradaki jandarma mevcudunun tezyidinde bir fayda melhuz
ise Adana gibi sahası küçük olan bir vilâyetin ve fakat dört vilâyetin jandarmasına tekabül edecek kadar
adedi 2 200 küsur mevcutlu bulunan Adana jandarmasının bin adedini buraya naklediniz, bu muvafıktır
ve münasiptir. Konya vilâyeti en vasî ve en geniş arazisi olduğu halde, 800 jandarması vardır, yalnız mer-
kez sancağın Adana’nın da arz ettiğim gibi 2 200 jandarması vardır. Oradan bin jandarma almak Dahiliye
Vekâletinin salâhiyeti dahilindedir ve diğer vilâyetlerden de bu 3 000 jandarmayı oraya gönderebilir. Bu
işin yapılması mümkün ise, bu jandarmaların oraya nakli zaten mümkündür. Fakat ben zannediyorum ki,
fırkaların yapamadığı bu iş 3 000 jandarma ile yapılamayacaktır. Eğer yapılacağı kanaati Meclisi Âlinizde
var ise ilâve buyurun. Parası için de bir çare düşünelim. Ya bir vergi tarh etmek veyahut bütçe açığından.
Bunu da kambur üstüne kambur diye koyalım. Son meselenin para meselesi olmadığını arz ettim. Bu
varidattan başka, fırkanın iaşesiyle bu işin bertaraf olması için, orada 398 000 küsur lira kadar bir meblağ
beş ay zarfında sarf edilmiş ve hiçbir netice hasıl olmamasına göre, işin para meselesi olmadığı anlaşılıyor.
İstenilen 3 000 jandarmanın ilâvesine mukabil, orada bir fırka mevcut olduğu ve o fırkanın daima mevcut
kalacağı ve oradan herhangi bir kıtanın, fırka alınırsa onun yerine diğer bir fırkanın ikame edileceği esbabı
Erkânı Harbiyei Umumiyece temin edilmeyeceğine nazaran, iş, acaba sevki idare noktasından bir mahzur
olup olmadığı teemmül edildi mi? ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi ve Başkumandan Paşa Hazretlerinin
muvafakatıyla son hafta zarfında bu Erkanın sevki idaresi de Dahiliye Vekâletinin emrine verildi. Eğer bir
iş yapmak mümkün olursa jandarma kumandanlığının ve Dahiliye Vekâletinin işi idare etmesi suretiyle
mümkün olabilir ve bu suretle de hallolmaz ise mesele, zannederim, iki bin jandarma meselesi değil daha
bir iki fırka, üç fırka asker meselesi şeklinde telâkki buyurmanız iktiza eder.
RIFAT BEY (Tokat) — Elhamdülillah sekiz aydan beri bu meseleye Meclisi alâkadar ettik. Bugün
minnettar ve müteşekkirim. Söylemedik, müracaat etmedik bir yer bırakmadık. Başkumandana da takrir
verdik. Gruplara da takrir verdim. Uzun uzadıya anlattım. Ne için bu Rumlar takip edilemiyor? Fakat
anlatamadım. Elhamdülillah bugün mevzubahis oldu ve Meclis alâkadar oldu, minnettarım. Rumların
mezaliminden bahsetmeyeceğim. Artık bunu bütün arkadaşlar biliyor. Son aldığım mektupta Maliye mer-
kezi olan bir köyü bastırmışlar, nahiye müdürü de korkaraktan gitmemiştir. Hükûmeti merkeziye de gelip
şehitleri tespit etmemişler. Çünkü oraya gitmeye korkmuşlardır. Çünkü Rumlar bir yere ayak bastılar mı,
Hükûmetten hiç kimse oraya gitmez. Ne Müddeiumumi, ne jandarma, kimse gitmez. İaşeler bir yığın teş-
kil eder ve çürür, kimse bakmaz. Bu bugün değil, dört beş seneden beri böyledir. Bugün Rumların yaktığı
vilâyetlerin hiçbiri aranamamıştır. Şimdi bu kadar kuvvet var iken bu Rumlar niçin takip edilemiyor? Bu
kadar alaylar, fırkalar, jandarmalar varken ve millet bu kadar para verirken bu Rumlar niçin takip edilip de
tenkil edilemiyor? Bunun esbabı nedir? (Gürültüler)
Esbabını arz edeyim: Dört arkadaş Tokat’tan yazıyorlar, ki, gelen raporlar yalandır. Bendeniz buradan
istizah ettiğim zaman bu raporlar yalandır, dedim. Meselâ gelen bir raporda sekiz yüz maktul şu kadar
mecruh vardır gibi katiyen mübalâğalı şeyler vardır. Bunların aslı esası yoktur. Bendeniz müsademeden
evvel gittiğim, 40 tane maktul var ve filân Rum evinde üç tane Rum maktul vardır, dediler. Gittim baktım,
ölen bir kadındır. Bu raporlar bu kadar mübalâğalı ve yalandır. Şimdiye kadar Rumlarla müsademe edip
bir bomba, bir silâh istirdat edilmemiştir.
– 749 –
Esbabına gelince: Çünkü bu Rumları takibattan haberdar eden eller vardır ve bunlara erzak filân cihe-
tinden yardım eden eller vardır, âmiller vardır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Müsaade buyurun efendim, biraz tasrihan söyleyin lütfen.
HASİP BEY (Maraş) — Bu eller mesul mu, gayri mesul mu?
RIFAT BEY (Devamla) — Bendeniz onu sonra söylerim. Evvel emirde bu âmiller meydandan kaldı-
rılmadıkça bu Rumlar katiyen takip edilemez. Çünkü tenkil kuvvetlerinin hareketinden haberdar edenler
vardır, öteden beri haber veren vardır.
Size filân noktadan şu kadar kuvvet geliyor diye haber gider. Onlar da başka yerlere giderler, sonra der-
ler ki, filân mıntakalar boştur, filân, filân evler boştur, basabilirsiniz. Onlar da geliyorlar o köyü basıyorlar.
Halbuki takip kıtaatı da onların kalktığı yerlere gidiyor. Onun için bunlara muavenet eden eller vardır.
Evvel emirde bunlar kaldırılmalı.
Diğer meseleye gelince...
REFET PAŞA (İzmir) — Bilmekliğimiz için bunları söylemeniz lâzım gelir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Âmillerin bilinmesi ve o yaranın tedavi edilmesi lâzım-
dır. Celse hafidir, kimdir onları söyleyin. (Gürültüler) (Âmilleri söyle sesleri)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Rıfat Bey söyle, meçhulât üzerine iş olmaz.
REİS — Efendim sözünü kesmeyin, muhavere olmasın rica ederim.
RIFAT BEY (Devamla) — Efendiler; bu Mecliste söyleyemem. Birkaç arkadaş intihap edin, onlara söy-
leyeyim. (A, A sesleri) Mahremane birkaç makama söyledim, aldıran olmadı. (Korkuyor sesleri) Neden
korkacağım, kâinatta kimseden korkmam. (Gürültüler)
REİS — Rica ederim, sözünü kesmeyin. Rıfat Bey muhavere etmeyin. Siz söyleyin dinlerler.
RIFAT BEY (Devamla) — Efendim evvelâ Tokat’tan gelen telgrafın münderecatını tahkik için İstiklâl
Mahkemesine bir suretinin tevdiini teklif ediyorum. En mühim mesele onun içerisinde. İkinci mesele:
(Birinci meseleyi anlamadık sesleri)
REİS — Söyletmemek için bir cebir yoktur. Deminden beri arkadaşlarımız söylediler. Devam edin
Rıfat Bey ve nutkuna devam edecektir, tabiî buyurun.
RIFAT BEY (Devamla) — Bu Rum meselesi, üç Sancakta, bugünkü mesele değildir efendim. Harbi
umuminin ikinci senesinde başlamıştır. Günden güne mütezayit bir surette bugüne kadar devam ediyor.
Bu böyle iken Tokat’ta silâh toplamak için ilk defa ilân ettiler ve üç defa silâh topladılar, kimin elinde silâh
varsa getirecek, getirmezse idam edilecek dediler. Fırka kumandanı Cemil Cahit Bey birisi. Tokat’ı müda-
faa eden o milli kuvvetlerin elindeki silâhları bile aldılar. Nezir Bey isminde bir alay kumandanı, kendisi
de eşkıya takibine memur olduğu halde, Tokat sancağı dahilindeki köylerin birinde bir adet silâh yoktur
efendim, gençler kollarını sallaya sallaya geziyorlar, Rumlar da köyleri gelip yakıp, yakıp gidiyorlar. Bir
kere Cemil Cahit Bey bu Nezir Bey’den niçin Tokat dahilindeki silâhları aldıkları sorulsun. Rica ederim,
niçin almışlar? Yani öteki yerlerde Samsun’dan almadılar, Sivas’tan almadılar, buradan niçin aldılar? Niçin
Tokat’ta üç defa silâh topladılar. Hem bunlar takibe memur oldukları halde silâh çıkanlarını idam edecek-
lerini ilân ettiler.
Sonra efendim, şimdi geleceğim jandarma teşkilâtı meselesine. Eğer şimdi bu istenilen 3 000 jandar-
ma, yedi silsilesinde bir cürmü olmayacak, mesele bununla bitmez. Çünkü şimdiye kadar bununla bir
şey çıkmadı. 25 yaşından yukarı 35 yaşından aşağı olmayacak diye birçok kayıtlar efendim. O kayıtlar
tahtında jandarma yapacaklarsa hiçbir şey çıkmaz, öteden beri asker takibinde kendi cesaretini göstermiş
adamlardan ve memleketin eşrafından jandarmaya yapılıp da bunlardan intihap edilirse, iyi para verilirse
bu iş iki ayda biter. Yoksa böyle umum jandarma kumandanının bilmem ne kumandanının emri altında
sevkulceyş, bilmem ne ceyiş ile yine askerle takip yapılmaz, böyle boru ile moru ile, Rumları tepeleyecek
adamları bilirler. Onlardan jandarma yapmalı, iki ayın içinde bitirirler. Canım Tokat’ın içinde yüz tane
– 750 –
silâhlı Rum var efendim. Fakat bütün köyleri yakıyor, Müslümanları korkutuyor. Hem kasabaya bir saat
mesafede, yarım saatlik yerlerde. Eğer bu jandarmanın da, şimdiki jandarmalar gibi 600 kuruş maaşı altı
ay verilmezse bu yapacağınız jandarmalar da milletin başına belâ olur, namlardan başka. Nitekim şimdi
olduğu gibi... Altı ay maaş almazsa yine öyle olur. Jandarma bir köye gitti mi efendim, bunu bir nimet
biliyor, şunu getir diyor, bunu getir diyor, eşkıyadan ziyade zulüm ediyor. Meclisi Âliden istirham edece-
ğim ki, eğer bu üç bin jandarmayı kabul edecek olursanız ya bankadan veya diğer yerlerden temin etme-
li. Bundan böyle maaşlarını vermeyecek olursanız, diğer jandarmalar gibi olacaksa bunun menfaatinden
mazarratı daha çok olur. Çünkü efendiler, aç kimse ölmeye gitmez. Çünkü benim evimde çoluk çocuğum
aç olduktan sonra, silâh çekte öl. Billahi de ölmem, tallahi de ölmem. Niçin öleyim efendiler? Aç efendim,
aç? Ha; evvelâ ver parayı, sonra ver eline silâhı. Bir jandarma bunun için gidip de ölmüyor. Parayı verdin
mi silâhı eline verirsin gider, vurur. Böyle veresiye iş olur mu? Sonra Maliye Vekili Bey buyuruyor ki, bu
üç sancağın varidatı mahalli masrafı idare etmiyormuş.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — İki sancağın aşarı Düyunu Umumiyenin oldu-
ğu için, maliyeye kalan diğer varidat masarifata kâfi gelmedi. Marttan Ağustos iptidasına kadar merkezden
yapılan kadro mucibince Düyunu Umumiyeden, rejiden rüsumattan 398 000 lira bu üç sancağa sandık
açığı olmak üzere verdik. Bunun sebebi de, yani bu kadar parayı sandık açığı olarak vermenizin sebebi o
fırkanın, oradaki jandarmanın iaşe ve paraya olan ihtiyacı için ve bu işin bertaraf olması için, iradı masra-
fına kâfi gelmiyor demedim. Aşarı, Düyunu Umumiyenin olduğu için dedim.
RIFAT BEY (Devamla) — Bir yerde asayiş olmazsa o memlekette para da olmaz. Meselâ odunun ol-
duğu yerde Rumlar var. Oduncu oraya gittiği zaman merkebini alıyor, kendisini de kesiyor. Bugün iki yüz
kuruşa odun yok. Asayiş mevcut olmayınca Rumlara yakın yerlerden odun alamayacak. Çünkü odunu
almak için cesaret edilemeyecektir, Rumlar hasılatı da gasbediyorlar. (Çareyi söyle sesleri) Çareyi söyleye-
yim efendim. Evvelâ âmirlerin kollarını, kanaatlerini kırmalı (Kimdir âmirler söyleyiniz sadaları) Söyle-
yemeyeceğim.
EMİN BEY (Erzincan) — Mevhum adamın kolu kanadı olmaz ki azizim, açıkça söyle ki anlayalım.
RIFAT BEY (Tokat) (Devamla) — Şimdi bu âmirler, bir de yapılacak jandarmaları (Âmirleri söyle ses-
leri, handeler) canım durun efendim.
REİS — Devam edin Rıfat Bey. Söyleyeceğim, söylemeyeceğim demeyin rica ederim.
RIFAT BEY (Tokat) (Devamla) — Jandarma kanununa tevfikan bilmem neli olmayacak değil, maaş-
larının her ay muntazaman verilmesi ve yerliden yapılmasıyla olur. Böyle olursa olur. Böyle olmayacak
olursa hiçbir suretle olmaz. Bundan başka türlü olamaz. Sonra bu üç sancağın hatta kendi sancağımız ne
vergi vermeye, ne de varidat vermeye vakti kalmamıştır, bütün mahvolmuştur. Köyün rençberleri kapıdan
dışarı çıkamıyorlar.
ATÂ BEY (Dahiliye Vekâleti Vekili) (Niğde) — Efendim, Maliye Vekili Beyefendi mütalâa dermeyan
buyururlarken, Usulü Muhasebe Kanunu’ndan bahis buyurdular. Hakikaten bütçesi çıkan bir vekâlet ve
bundan bir buçuk iki ay evvel bütçesi çıkan bir vekâlet bugün tahsisatı munzamma istememelidir, buyur-
dular ki, hakikaten bunda hakları vardır. Fakat amel, zaruret iktizaya müstenit olduğundan zaruret bizi
buna sevk etmiştir. Jandarma haddi kifayede olmadığından dolayı vekâlet o kısımdaki jandarma kuvvetini
tezyit etmek zaruretini gördüğü içindir ki, tahsisatı munzamma talep etmiştir. Kaideye muhalif olsa dahi
zaruret buna sevk etmiştir.
Buyurdular ki, Adana vilâyetinde ihtiyaçtan fazla jandarmamız vardır. Buradan veya başka yerlerden
alınarak oraya zammolunabilir. Adana vilâyetinin jandarmasının diğer vilâyetlerden fazla olmasının es-
babı cümlenizce malumdur. Oranın mevkien olan ehemmiyetine ve nezaketine binaen fazla jandarma
konmuştur ve bugün fazla jandarma konulmasındaki isabet vekayi ve hadisat ile sabit olmuştur. O havalide
birtakım vekayi ve hadisat oluyor ki, Adana’da bulunan jandarmamızdan kuvvet ifrazıyla takibat icrasına
mecburiyet hasıl oluyor. Binaenaleyh o havaliden kuvvet ifrazıyla jandarmanın tenkisine imkân yoktur.
– 751 –
Üç bin jandarma bu işi yapamaz buyurdular. Eğer siai malî buna müsait ise beş bin jandarma verin, on
bin jandarma verin. Oradaki jandarma kuvvetinin hali faaliyete gelebilmesi, kuvvetlerine göre takibat icra
edebilmesi için bu kadar kuvvetin ilâvesini muvafık gördük.
Askerin yapamadığını jandarma yapabilir mi? Bu da bir mesele. Şimdiye kadar fırkalar takibatı ifa
ettiği halde neden o havalideki takibat neticelenmemiştir? Sonra oradaki fırkalar eşkıya takibinde muvaf-
fak olur mu olmaz mı buyurdular? Bunlar hakikaten tetkik olunacak mesaildendir. Binaenaleyh vekâlet,
Tokat, Amasya, Samsun dahilindeki jandarmaları oraların temini asayişine kâfi gelmediği için bu üç bin
jandarmayı talep etmiştir. (İş görebilecek mi sesleri)
Rıfat Bey de buyurdular ki, buradaki işin bitmesi için birtakım avamil vardır, âmiller vardır. Onlar
kalkmalıdır dediler. Fakat o âmiller kimlerdir, onları söylemediler ki, ona göre bir cevap vereyim. Binaena-
leyh vekâlet; herhalde o havalideki jandarma kuvvetinin tezyidini ve jandarma maaşatını alesseviye 1 500
kuruş olmak üzere kati surette talep ediyor. Jandarmaya verilen maaşat kâfi gelmiyor. Hatta buna mütem-
mim olmak üzere. Adana ve havalisi jandarma maaşatına da zam istiyor. Çünkü. Adana jandarmasının,
İskenderun’daki fazla maaş alırken, müreffeh geçinirken; ona hemhudut olan bir vilâyet jandarmasının az
para ile geçinmesi katiyen mümkün değildir. Bundan dolayı da 128 bin lira talebini havi diğer bir lâyiha
vardır. Bunu da Adana, Maraş, Ayıntap, Urfa, Mardin havalisindeki jandarma maaşatının gönüllü jandar-
ma maaşatı nispetinde verilmesini Heyeti Celilenize arz ediyorum.
REFET PAŞA (İzmir) — Mücavir vilâyetteki..
DAHİLİYE VEKİLİ ATA BEY (Niğde) (Devamla) — Şüphesiz efendim. Onlara da bütçe müsait ise
verilmelidir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Yani bu üç bin jandarma ile Pontus eşkıya meselesini tamamen
ref ve izale edilebileceğine kani misiniz? Sureti karyede bunu söyleyin. Ondan sonra reyimizi verelim,
mesele de bitsin.
DAHİLİYE VEKİLİ ATA BEY (Devamla) —Efendim, hepiniz de bilirsiniz ki üç bin jandarma takibatı
temin edecektir. Bu evsaf meselesidir. İşe yarayacak surette birtakım adamlardan terekküp etmek üzere
jandarma tanzim olunursa ve maaşatı muntazaman verilirse, ehemmiyetle idare olunursa elbette ve elbette
tenkil edecektir. Fakat jandarma gittiği yerlerde maaş alamazsa, istediği adamların alınmasına müsaade
olunmazsa biz nasıl yapalım?
İBRAHİM BEY (Karesi) — Bundan birkaç zaman evvel, Amasya’dan bir adam bana geldi ve dedi ki;
Amasya mutasarrıfının Pontusçularla beraber teşriki mesai ettiğine dair Dahiliye Vekâletine, Başkuman-
danlığa müteaddit telgraflar verildi. Eğer bu baptaki maruzatım hilafı hakikat çıkarsa, beni idam edin
demiş duyuramamış. Bu adam İstiklâl Mahkemesinin intihabından sonra gitti. Ne oluyor? (Bu kim sesleri)
Hüdaverdi ismindedir. Bu ne oluyor?
HAMDİ BEY (Amasya) — O adam alçaktır, namussuzdur, müfteridir. (Muhavere oluyor sesleri)
REİS — Muhavere oluyor, efendim müsaade buyurun.
İBRAHİM BEY (Karesi) (Devamla) — Mademki bu adam müfteridir. Amasya mutasarrıfı hakkında
istinatta bulunan bu adamın tecziye edilmesi lâzım gelir.
ATA BEY (Niğde) (Devamla) — Zatı âlinizden ilk defa işitiyorum, yani böyle bir hale ilk defa vakıf
oluyorum. Elimdeki dosya da bu mevkie geldiğim günden beri yaptığım tahkikat meyanında böyle bir şey
duymamışımdır ve birçok müracaat katiyen vaki olmamıştır. Böyle mühim bir müracaat vuku bulur da
onu infaz ve tetkik etmeyecek bir makamı vazifedar telâkki etmem. Yalnız bildiğim bir şey varsa Amasya
mutasarrıfının eşkıyanın tenkilinde gösterdiği asabiyeti diğer arkadaşlar göstermemiştir.
REİS — Müsaade buyurun, daha çok sual var.
ATA BEY (Niğde) (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Bu tahkik edilecek olan...
FAİK BEY (Cebelibereket) — Bazı şerait buyurdular, vekil beyefendi, üç bin jandarma şu şeraitte ola-
cak olursa bu işi yaparım buyurdular. Halbuki... İstirdat edecek olan Dahiliye Vekâletidir. Binaenaleyh,
– 752 –
şartımız efendim, para meselesidir. Yani jandarmanın maaşı 1 500’den aşağı olmamak üzere verilirse, ta-
kibatı muntazama ile bu mesele hallolunur ve muvaffakiyet hâsıl olur. Bunu deruhte buyuruyor musunuz?
Esas jandarmaya ilâveten mi ve ilânihaye o mevkide o jandarmalar baki kalacak mı bu tarzda?
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Niğde) (Devamla) — Deruhte etmemek kabil mi?
ÂTIF BEY (Bayazit) — Diğerlerinden bir farkı olmayacak mı? Biz onlara fazla maaş veremeyiz.
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Onu âtî bize gösterecektir. Memlekette işi bitirdikten
sonra jandarmanın temadisine mecburiyet hâsıl olursa...
ATIF BEY (Bayazit) — Yalnız bu iş için mi tahsis edeceksiniz?
ATA BEY (Devamla) — Evet, bu iş için.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Müsaade buyurulur mu? Efendim, yeniden efrat yazmak meselesi
biraz zamana mütevakkıf meseledir. Meselâ üç bin efradın kaydı ne kadar sürecek? İstihdamına, toplan-
masına kadar geçecek müddet epey bir zamandır Sonra zabit bulacaksınız, bunlar memleketi iyice bir tet-
kikten sonraki müfit olabilsinler. O zabit oraları anlayabilinceye kadar üç ay geçer. Onun için bendenizce
bu tedbir faydalı bir tedbir olmakla beraber derhal netice verecek bir tarik değildir. Halbuki ordumuz üç
ay sonra oraya daha kuvvetler de gönderebilir. Bendeniz bunu hayırlı bulmakla beraber, takyit etmek is-
tiyorum. Fakat yalnız şunu sormak istiyorum. Jandarmanın umumî bütçesinde mukarrer olan miktardan
tasarrufla mevcudundan beş yüz bin lira gönderemez mi? Bu tarzda bu pek mühimdir. Takip alaylarını bir
parça sıkmalı sonra bu sene ağustos nihayetinde mektepten çıkacak veya çıkmış olan sınıf efradını oraya
göndermelidir. Evvelce bunu görüşmüştüm, gayri mümkün değildir zannederim.
ATA BEY (Devamla) — Tefriki mümkün değildir beyefendi.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Acaba bu suretle şimdiden beş altı yüz kişi tefrik edebilmez misiniz
efendim?
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Tefriki imkânı yok beyefendi.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Kayseri’den Giresun’a çıkan efrat ne oldu?
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Jandarmaya olan ihtiyacımız o kadar fazladır ki bir
yerden alırsak o bir yer boş kalıyor. Binaenaleyh böyle bir takibata 3 000 kişiden az giderse, iyi takibat
yapılmayacağına amik bir tetkikat neticesinde vekâlet kanaat hâsıl etmiştir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Müsaade buyurur musunuz? Kuvvetin faydası olduğunu inkâr et-
mem. Sevk ve idaresi hakkında dikkat nazarınızı celbederim. Bendeniz öyle arzu ederdim ki, jandarma
umum kumandanı bu meseleler hallolunmadan oradan gelmesin. Ne işleri var? Hangi memleketin jandar-
masıdır? Haydi zatı âliniz mesaili mühimme dolayısıyla merkezde bulunuyorsunuz ve ayrılamıyorsunuz.
Fakat umum jandarma kumandanı orada muayyen bir mıntıkai memlekette asayiş teminine başında bulu-
nup sarfı himmet edemezse, bendeniz anlayamıyorum, mahiyeti kalem efendisi mahiyetinde kalmaktadır.
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Devamla) — Beyefendi, yalnız jandarma kumandanlığının tesiri
olacaksa...
BİR MEBUS — Hayır tesiri var.
ATA BEY (Dahiliye Vekaleti Vekili) (Devamla) — İcap eden kuvvetler verilirde eğer, mevcut zevat ve
zabitan onu idare edemezse, kumanda edemezse bizzat jandarma kumandanı, bizzat Dahiliye Vekili gider
ve gitmesi lâzım gelen her fert gider. Fakat elde lâzım olan kuvvet bulunmazsa bir şahsın, iki şahsın gitme-
siyle ne gibi bir şey olabilir?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendeniz sizin yerinizde olsam yüz bin lira, seksen bin lira
Meclisten kredi alırım. Bu mesele hallolunur, mesele yalnız para meselesidir. Para ve adam meselesidir.
REİS — Efendim müsaade buyurun, tarzı müzakereye dair bir şey arz edeceğim. Yirmi iki arkadaş
daha söz almıştır. (Söz söyleyeceğiz sadaları) Müsaade buyurun efendim söylemeyeceksiniz demiyorum.
Bu yirmi iki arkadaş söz almıştır ve altı arkadaş sual diye söz söylemiştir. Bu sual meselesinde devam edip
– 753 –
gidecek miyiz? Nizamnamei dahilide hiçbir şey yoktur ki ona dair mütalâa dermeyan edeyim. Bu hususta
bu usulde devam edip gidecek miyiz? (Hayır sadaları) Meselâ, bakınız bunda ne var? Yirmi iki arkadaşın
sırasına taarruz olur. Meselâ, ikinci söz söyleyecek Ziya Hurşit Bey’dir. Şimdi bir sual sorulur veya sorul-
maz diye Nizamnamede bir sarahat yoktur. Teamül olmuştur.
MUSTAFA BEY (Karahisarışarki) — Nizamnamede bu gibi suallerin caiz olamayacağına dair sarahat
var demektir. Çünkü ayrıca sualin resmiyeti, adedi kanunu mahsusunda tarif edilmiştir. Sonra bütçe mü-
zakeresine gelirsek, orada diyor ki, bütçenin ait olduğu fasıllara ait Heyeti Vekileden, Mebuslar her şeyi
sorabilirler. Öyle her rast geldiği şeyi soramaz. Bütçede bile yalnız müzakere olunacak fasıl hakkında sual
sorulacak, bu salâhiyeti veriyor. Bundan başka bir salâhiyet yok, bu müzakereyi ihlâl eder.
REİS — Şimdi efendim, bendenizin arz ettiğim sorabilir, soramaz meselesi değildir. Yalnız bugün arz
ettiğim sırf tarzı müzakeredir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, bendenizce sual sormak isteyen arkadaşlar hangi noktaya
dair sormak isterse onları tespit etmek ve tespitinden sonra sırasıyla sual tevcih etmek icap eder. Yoksa
bunun haricinde olmaz.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim, geriden söz söylenmesin, kürsüden söylensin.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendim, söz başka, sual başkadır. Sual herhangi bir şeyi anlamak
için sorulacak bir şeydir. Fakat söz, diğer suretle mütalâa dermeyan etmektir ve bu itibarla sual soracak
arkadaşlar sırasıyla soracağını. Reis kaydettikten sonra ve söz söylendikten sonra mesele hallolunmazsa, o
zaman her şey bittikten sonra, bu mesele bittikten sonra Reise arz eder.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim Nizamnamei dahilide sual meselesi musarrahtır. Mus-
tafa Bey’in buyurduğu gibi, sual ya bütçede olur yahut tahriri olur, bir de bütçenin fasıllarında olur. Bunun
haricinde nasıl olur? Sual nasıl olacaktır. Nizamnamei dahilide bu yoktur. Benim söyleyeceğim sözden
ziyade söz söylüyor. Sual soracağım diye, Sebep?
TAHSİN BEY (İzmir) — Zatı âliniz de sordunuz beyim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Binaenaleyh bu gibi hususatta bunda yapılacak şey zannederim
ki bir karardır. Bu hususta sual sormak isteyenler söz sahiplerine tercih edilemez. Söz sahipleri söyler. Sual
sahiplerine sıra geldiğinde aynı söz alanlar gibi yazılsın sırası geldiğinde sorarlar.
REİS — Evet, efendim, bu sual meselesinde Meclis de o kadar ısrar etmiyor. Azayı kiramdan çok istir-
ham ederim, lâkırdı söylendiği zaman, sual sorulacağı zaman söz isteyin söz vereyim efendim.
On dakika teneffüs edelim, ondan sonra müzakereye devam edelim.
Teneffüs için içtimaa on dakika ara veriyorum.
Hitamı Celse Saat: 3.50 (Sonra)
– 754 –
SEKSEN YEDİNCİ İN’İKAT 19 Ağustos 1338 Cumartesi Üçüncü Celse
Üçüncü Celse
Küşat Saati: 4 (sonra)
REİS: İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri.
KÂTİP: Hakkı Bey (Van), Âtıf Bey (Kayseri)
19 Ağustos 338 Cumartesi 4 sonra
REİS — Efendim celseyi küşat ediyorum. Söz Ali Bey’in.

ALİ BEY (Karahisarısahip) — Hükûmetlerin hikmeti vücudu, halkın huzur, asayiş ve emniyetini temin
etmektir. Binaenaleyh bir Hükûmetin vücudu behemehal halkın huzur ve emniyeti ile mütenasiptir. Yani
huzur ve asayiş ve emniyet varsa Hükûmet de var demektir. Bizim memleketimizde halk, ahali öteden
beri mütemadiyen asayişsizlikten, huzursuzluktan şikâyet etmektedirler. Binaenaleyh haklıdırlar. Asayişin
vücudu için evvel emirde, malumu âlinizdir ki, Hükûmet teşkilâtının muntazam olması lâzım gelir. Bir
kere bizim memleketimizde teşkilâtı mülkiye gayet iptidai bir şekildedir. Yani sancaklar, kazalara ayrılmış,
kazalar da büyük mikyasta nahiyelere ayrılmış, nahiyeler de birçok köylerden mürekkeptir. Köylerde ale-
lade ayak yürüyüşüyle nahiyelere merbuttur. Tabiidir ki, asayiş teşkilâtı mülkiye itibariyle temin edilmesi
biraz müşkülcedir. Belki nahiye kanununun yapılmasından sonra asayişin başka şekilde temini çaresine
bakılabilir.
Fakat hali hazırda asayişin temini için ne yapılmak lâzım gelecektir? Bendeniz bu hususla biraz tecrübe
görmüş olmaklığım itibariyle hayatı askeriyem ve talii şahsım itibariyle, daima bu gibi işlerle uğraşmak-
la vakit geçirmişimdir. Zannederim bunun hakkında biraz vakıfane idarei kelâm edebileceğim. Malûmu
âliniz şekavet üç türlüdür. Şekaveti adiye, şekaveti müstemirren, şekaveti siyasiye. Şekaveti adiye alelade
birtakım kaçakların şurada burada saklanması ve fırsat düştükçe vukuat yapmasından ibarettir, ki bunu
adi jandarma kuvvetleri tenkil edebilir. Çünkü bunlar için yatak, kılavuz, emin bir melce bulunamaz. Bun-
ların tenkili kolaydır.
Bir de şekaveti müstemirre ashabı vardır ki birçok erbabı şekavetin onu, yirmisi, otuzu bir araya gelip
de icrayı şekavet etmesi. Bunların tenkili oldukça mühim bir meseledir. Çünkü bunlar her şeyden evvel
hayatlarının teminini nazarı dikkate alırlar ve o noktai nazardan kendilerine istikamet verirler. Hayatları-
nın temini için evvelâ emin yataklar lâzımdır. Dairei şekavetlerinde kendilerine hail olabilecek, kendileri-
ne tehlike teşkil edebileceklerinin imhası için çalışırlar. Jandarmadan, nahiye müdüründen, ağalardan ve
eşraftan, bu gibi kendilerine mani olmak isteyenlerin vücudunu kaldırmağı esas ittihaz eder ve bu suretle
daire şekavetinde kılavuz gibi kendilerine ihanet dolayısıyla vaki olabilecek fenalıkları bertaraf eder ve
ondan sonra yaşarlar.
Fakat bunların hiçbir zaman doğrudan doğruya kuvvayı takibiye ile müsademe etmek ve ona galebe
çalmak, vurmak hatırından geçmez. Bunlar yalnız tedafüi vaziyette kalırlar ve bu tedafüi vaziyette -şayet
mecbur edilirse- muharebelerini, müsademelerini uzatırlar, fırsat bulurlarsa savuşurlar ve bu suretle fırsat
buldukça yol kesmek, insan dağa kaldırmak gibi kendilerine müsait gördükleri vukuatı yaparlar.
Bir de şekaveti siyasiye vardır ki; şekaveti siyasiye, malumu âliniz, bir maksadı siyasi takip ederek ve o
maksadı maksadı siyasinin temini için müstemirren çalışmak. Bunun için de takibatın daha başka şekilde
olması ve bunların mahiyetinin o suretle nazarı dikkate alınması lâzımdır. Bunların evvel emirde mena-
biini nazarı dikkate almak lâzımdır. Silâh ve cephane nereden tedarik ediyorlar, iaşesini nereden tedarik
ediyorlar, kılavuzları nerededirler ve nasıl yaşıyorlar, ne türlü hareket elliyorlar? Bunlar nazarı dikkate
alınır ve ona göre de bir takibat tasavvur edilir. Şimdi bu gibi siyasi şekavetle hareket edenler için bitmek,
tükenmek, nihayete ermek yoktur.
Çünkü bir taraftan birtakımı vurulmakla beraber diğer taraftan o maksadı idame etmek için yerine
başkaları kaim olur ve mütemadiyen şekavet devam eder. Şimdi bizim meselemiz Pontus meselesi, bu
üçüncü nevi şekavettendir ve mahiyeti mahsusası vardır ve tabiatıyla fevkalâdedir. Binaenaleyh bunların
– 755 –
izalei vücudu için behemehâl fevkalâde tedabir ittihazı lâzım gelir. Şimdiye kadar dinlediğimiz ve aldığı-
mız malumata nazaran Pontus vukuatı alelade jandarmaya ilâveten alalede askeri kıtaatiyle takibat yapıl-
ması fevkalâde değildir. Âdeta jandarma kuvvetini bir yere kadar takviye etmekten ibaretti. Jandarma, bu
gibi kuvayı âdiye, acaba fevkalâde bir mahiyeti haiz bir şekaveti izale edebilir mi, edemez mi? Bunu nazarı
dikkate almak lâzım gelir. Jandarmalar malumu âliniz, bir defa çok vazife ile mükelleftir. Bunların vezaifi
mülkiyesi, maliyesi, idaresi vardır. Ve bilhassa memleketimizin vesaiti mahdut olduğu için mütemadiyen
bunlarla uğraşırlar ve hiçbir vakit vazaifi asliyesi olan asayişle iştigal edemezler. Asayiş meselesine memle-
ketimizin jandarma teşkilâtı kifayet etmez ve edemeyecektir.
Binaenaleyh jandarmalardan böyle fevkalâde ve sureti mutlakada asayişin teminini beklemek doğru
değildir. Yani onlardan semeresiz bir şey istemektir. Aynı zamanda jandarmanın bugünkü maişeti, idaresi
de bu gibi vazifeyi ifa etmeğe müşkülât ika etmektedir. Bu jandarma kısmını bırakıyorum.
Kuvayı takibiyenin yapabileceği takibata gelince: Malûmu âlileridir ki alay, tabur, bölük gibi kuvvetler
herhangi bir istikamete bir ormanı, bir mıntıkayı taharri etmek üzere sevk edilir, bölüklere istikamet veri-
lir. Bir bölük veyahut bir tabur bir köyden kalkıyor alelade bir yolu, muayyen bir istikameti takip ederek bir
yere vasıl oluyor. Akşam olunca tabii ya bir köyde kalacak veyahut bir ormanda, alelade bir asker ikameti
suretiyle geceyi geçirecektir ve ertesi gün de bir caddeyi, yolu takip ederek gidecektir. Diğer birisi de bu
suretle, yani pek açık bir surette eşkıyanın bir parça müteyakkız bulunmasıyla anlayabileceği şekilde kollar
açık hareket ediyor, eşkıya haberdar oluyor. Belki biraz dikkatsizlik dolayısıyla bir yerde tesadüf ederse
onu vurabilmek kalıyor. Yani askerin hareketi hiçbir vakit eşkıya hareketini tamamen ihata edebilecek bir
şekilde değildir.
Sonra şimdiki kıtaatta genç ve daha ziyade acemi ve müptedi zabitler vardır, asker dahi böyledir. Eş-
kıyayı takip etmek için maharetle, dikkatle, ihtisasla hareket lâzım olduğu gibi eşkıyaya tesadüf ettikten
sonra eşkıyayı öldürebilmekte ikinci bir meseledir. Çünkü eşkıya daha mahir, daha müteyakkız ve hayatını
ucuz satmak istemeyen adamlardan terekküp etmiştir. Binaenaleyh lâalettayin karşısına çıkacak bir kuvvet
eşkıyayı öldüremez ve ortadan kaldıramaz. Kısa söylüyorum. Bunun için ne yapmak lâzımdır? Bu takip
fevkalâde bir vaziyettir. Bunun için fevkalâde vaziyet almak, fevkalâde tedabir yapmak lâzımdır. Bu takiba-
tın bir merkezi, mercii ve aleddevam sevk ve idare edecek bir mercii olmadığı anlaşılıyor. Halbuki mercisiz
katiyen olamaz. Şu alelade kuvvetleri sevk ve idare edebilmek için mutlaka onların başlarına iaşelerine,
hareketlerine ve ahaliye karşı olan muamelelerine dikkat edecek ve eşkıyaya karşı vaki olacak harekâta
nazar addetmek için merci ve âmir lâzımdır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim adam vardır.
ALİ BEY (Devamla) — Bunun da olmadığı anlaşılıyor. Şimdi bir defa bu eşkıyayı takip etmek için mü-
tehassıs bir kuvvet ve mütehassız zabıtan lâzımdır ve sırf eşkıya takibine mahsus olmak üzere bir kuvvet
lâzımdır. O kuvvetin yanında vaktiyle Rumeli’de, şurada burada çalışmış, bu işle istinas hâsıl etmiş zabıtan
ve kumandanlar lâzım. Sonra; bu kuvvetleri iyi sevk ve idare edecek mahiyette bir heyet lâzımdır. Malûmu
âlinizdir ki, mülkiye mercileri, askeri heyetleri takibat gibi hususatı fevkalâdede yekdiğeriyle anlaşamazlar.
Mutasarrıf bir tarafa çeker, jandarma bir tarafa hareket ettirir. Onun için jandarma başka türlü hareket
ediyor. Onun için o mıntıkaya, memurini mülkiyesine ve memurini askeriyesine ve kuvayı takibiyesine
hâkim olacak bir heyet lâzımdır, bunu ben böyle düşünüyorum. Jandarma ümerasından bir memurini
mülkiyeden, mutasarrıf rütbesinden veya kaymakam rütbesinden bir, askeriyeden bir ki üç kişilik bir ka-
file takip heyeti teşkil etmeli. Fakat bunlar memleketin en namuskâr ve şayanı itimat ve ihtisası olan kim-
selerden ve uğraşabileceklerden teşkil edilmelidir.
HAMDİ BEY (Biga) — Bir mütehassıs da Meclisten olursa (Sözü kesmeyin sesleri).
ALİ BEY (Devamla) — Bu üç kişi aynı salâhiyet ve aynı reye malik olmak üzere müştereken ve mütte-
hiden sevk ve idare etmelidir. Meselâ Amasya’nın herhangi bir mıntıkasından hareket eden kıtaatı sevk ve
idare ederken Samsun’a bir emir vermek, Diyaribekir’e bir yere emir vermek... Yani bu üçü bir komisyon
halinde tebliğ etmeli ve o makamlar ve o mıntıkalar da bunların emirlerini kabul etmeli ve mukabil ha-
– 756 –
rekât yapmalı ve bunlar için de bir Divanı Harp veyahut bir İstiklâl Mahkemesi lâzımdır. Onlar doğrudan
doğruya oraya merbut olarak muamelei kanuniyeyi yaptırmalıdırlar.
Sonra bazı hususat hakkında oradan emir almalıdırlar. Sonra bunlara lâzım gelen kuvveti vermek için
şimdi Hükûmeti üç bin kişilik bir jandarma teşkilini istiyor. Bence üç bin kişilik jandarma yerine bir alay,
üç taburdan yani yedişer yüz mevcutlu üç taburlu bir alay teşkil edilirse ve bu taburların birer bölüğü sü-
vari mitralyöz filân verilmek suretiyle, yani Erkânı Harbiyei Umumiyeden veya Müdafaai Milliyeden onun
icabatına göre anlaşılarak taburlar teşkil edilir ve bunların başında da en iyi mütehassıs bir alay kumanda-
nı lâzımdır, ki bu heyeti takibiyeye merbut olarak onların emri altında bulunur. Bu heyeti takibiye isterse
taburları bir araya toplatır; şiddetli takibat yapar, isterse mıntıkalara ayırır mütekabilen karşılıklı harekât
yaptırır ve o suretle eşkıyanın esaslı bir surette takibini icra eder.
Yoksa, başka suretle bu jandarma ile ve vesaiti saire ile Hükûmetin bu işi başa çıkarabileceğine kani de-
ğildim. Öteden beri dinliyorum ve ısrar ediyorum. Eğer Heyeti Celileniz tensip ederse Hükûmetin talebi
Müdafaai Milliye Encümenine, Dahiliye Encümenine havale edilsin. Bu iki encümen birleşsinler, derhal
esaslı bir teşkilât, şu arz ettiğim şekilde veya ahvali mahalliyeye mutabık bir şekilde bu zeminde bir teşkilât,
yapsınlar. Fakat bu işe devam etmek şartıyla...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Dahiliye Vekili, Umum Jandarma Kumandanı gitti, bilmem ki ne
oldu?
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim hepimizin yüreğini yakan bir Pontus meselesi vardır. Çok
şükür ki bugün bu tamamiyle açılmıştır. Fakat ihtisasa hepimiz kanaat getirdik ki, bu meselenin kokundan
kal’ı meselesi tamamiyle bir ihtisas meselesidir. Bu mesele ihtisas meselesi olduğuna göre, bunun kökün-
den koparılması ve lâzım gelen hususatı temin için nitekim Ali Bey gibi mutahassıs zevatın mütalâalarına
ihtiyaç vardır. Kim olabilir bu mütahassıslar? İdare memurluğunda bulunanlar, safahatı askeriyede bu-
lunanlar ve yahut bu hususta mahallî vukufiyeti bulunanlara. Ali Bey’in teklifi veçhile; ki gayet musiptir,
salâhiyeti vasia ile kumandan tayini lâzımdır ve tayin edelim. (Yeni baştan mı sadaları)
REFİK ŞEVKET BEY — Evet yeni baştan. Bu meselenin Dahiliye, Müdafaai Milliye Encümenlerine
havalesiyle, diğer mütehassıs olan zevatın da mütalâası alınsın. Dahiliye Vekili de bulunsun, onlar bir fikir
elde ederek bize bir fikir versinler. Ona göre bir karar ittihaz edelim.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey, bugüne kadar bir şey yapılmamıştır. Bunları tamamiyle bıra-
kıp yüz üstü geçeceğiz değil mi? Anlayamıyorum, bu işi niçin bırakacağız? Müsebbipleri kimlerdir; hikmet
nedir, sebep nedir? Anlayalım.
RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, Refik Şevket Bey arkadaşımız
mevzuu müzakere olan Pontus meselesinin encümenlere havale suretiyle hallini teklif ettiler. Bendeniz
zannediyorum ki, Heyeti Celileniz meselei mezkûrenin esaslı bir surette hallini arzu ediyorsa, müzakerei
âlinizi istima eden Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleriyle Dahiliye Vekili Beyefendi bir proje tertip
etsinler. Hükûmetçe düşünülsün. Badehu Heyet Celilenize teklif edelim. (Hay hay, muvafık sesleri) Ondan
sonra icabına bakarsınız. (Hayır sadaları)
ABDURAHMAN DURSUN BEY (Çorum) — Efendiler, Pontus mesaili olanca netayici ve fecayii ile
bugün Meclisi Âlinizin malûmu oldu. Bu, Pontus meselesi üzerinde herkes bildiğini ve hususiyle alâkadar
olanlar gördüğünü burada arzi ve amik söylemeli, komisyonmu, her ne teşekkül edecek ise ondan sonra
olmalıdır. Efendiler, Pontus meselesi birkaç aydan beri en had bir şekle gelmiştir. İşte arkadaşlarımıza
gelen mektuplar ve hususi istihbaratımıza nazaran; Corum kısmen Amasya, Tokat, Samsun livaları ateşler
içinde yanıyor. Yine bugün bir arkadaşımız meseleyi kurcalamamış olsaydı Tokat’ta bulunan mezun arka-
daşlarımız bu meseleye dair bir ay evvel Hükûmetin nazarı dikkatini celb edecek olan o şifreyi gönderme-
miş olsaydılar, ihtimal ki Meclisi Âli bir sene daha Pontus meselesiyle alâkadar olmayacak ve bu mesele
de daha müzmin bir halde gidecekti. Şimdiye kadar hadisei mezkûrenin halledilememesinin esbabı jan-
darmaya maaş verilememiş olduğundan, şöyle veya böyle olduğundan bahsedildi. Zannedersem bu maaş
verilememek meselesi beş, altı aylık bir meseledir. Halbuki iki sene evvel dolgun dolgun maaşlar verildiği,
her türlü tahsisat ila edildiği halde yine Pontus meselesi halledilmedi. Çünkü hükûmet bu mesele ile alâ-
– 757 –
kadar olmadı. Hususiyle Dahiliye Vekâleti iki seneden beri memleketin asayişine lakayttır. Yalnız hariçten
olan vukuat Dahiliye Vekâletine ihbar edilir ve o ihbar ile bir malûmat peyda eder, dosyasına girer, işte o
kadar... Cümlemizin malûmu âlileridir ki, yakın vakitlere kadar lanetle andığımız devri istibdatın, o devri
istibdadın iki hassası var idi. Birisi adliyesi, diğeri de asayişi, ki bugün biz devri sabıkın adliyesini tesis et-
mek, devri sabıkın vücuda verdiği asayiş hususundaki zihniyeti vücuda getirmek için, asırlar demeyeyim,
senelere muhtacız. Yine devri sabıkta da memleketin en hücra bir mahallinde, alelade bir katil vücuda
gelir, katli mezkûrdan merkez, mabeyin haberdar edilir, gün aşırı telgraflarla misil oldu, faili tutuldu mu,
tutulmadı mı? Tutulmadı ise birkaç güne kadar azliniz mukarrerdir, denilirdi. Bunun üzerine o mesele
halledilinceye kadar jandarma zabitanı, mülkiye memurları o mıntakada katiyen kasabada durmazlar, fai-
lin peşi sıra giderler ve yakalayıncaya kadar uğraşırlardı. Acaba şimdi gerek jandarma kuvvetimiz, gerekse
mülkiye kudretimiz ve her ikisinin mercii olan Dahiliye Vekâleti bu gibi mesaildeki memleketin mevcu-
diyeti, istikbaliyle alâkadardır bu adi Pontus meselesi değildir; bu derece bir asabiyet göstermiyorsa da hiç
olmazsa istatistikini yapmak için etrafta olan vukuattan haberdar oluyor mu? Yine bu kürsüden en salâhi-
yettar Dahiliye Vekili Pontus meselesini halledeceğim dedi, gitti, aylarca oralarda dolaştı, acaba ne yaptı?
HÂMİT BEY (Trabzon) — Burada yaptım demişti ve beyanı itimat edilmişti.
DURSUN BEY (Devamla) — O Dahiliye Vekiline beyanı itimat edecek misiniz?.. (Edildi sadaları) Yine
onun tayin etmiş olduğu memurları yerlerinde bırakacak mısınız?
HAMDİ BEY (Tokat) — Onu bırakınız, burada mesele bitmiş demiştir.
DURSUN BEY (Devamla) — İdarei dahiliyemizde takip edeceğimiz zihniyet bu tarzda devam edecek
olursa daha pek çok vekayii azime karşısında kalacağız, ki onun çok uzak olmadığına kaniim. İşte Kângırı
hâdisesi. Efendiler rica ederim. Kângırı’ya iki üç saat mesafede yetmiş atlı bir eşkıya çetesi çıkıyor, yolcuları
tehdit ediyor, saatlerce tutuyor. Bu üç dört günlük bir meseledir. Orada mutasarrıf yok mu, jandarma kuv-
veti yok mu?.. Bu yetmiş atlı nereden gelmiş ve kimlerdir ve kimlerin hesabına geziyorlar? Acaba bunda
dair Dahiliye Vekaletinin ne malumatı vardır. Pontus’taki mesele ile bu yetmiş altının bir alâkası var mıdır,
yok mudur?.. Bunlar anlaşılmalıdır ve bu hâdiseleri tetkik etmek mecburiyetindeyiz.
Bu mesele malum olduktan sonra meselenin sureti halline gelince; bu ne asker meselesidir, ne kuvvet
meselesidir. Ancak bir idare ve zihniyet meselesidir. O idare, o zihniyet meselesidir ki iki seneden beri
fena yollara gittik ve bu, eşkıyalara kudret ve kuvvet verdi. Eğer mebdeinde bu mesele ile ve ciddi bir su-
rette alâkadar bulunsaydı ve vukuat baş gösteren yerlere de derhal ehemmiyetle kuvvetler sevk edilseydi,
bundan sonra da köylerde rahat ve sakin bulunan ve sırf köyü muhafaza için bulunan 50- 60 haneli bir
köyde 3-5 silah o namuslu ahalinin elinden zorla alınmamış olmalıydı. İşte bunun neticesidir ki, dağlarda
gezen ve köylere gelemeyen eşkıya, ahalinin silahı elinden alındıktan sonra köylere tecavüze başladı. Sonra
köyler boştur, köyü müdafaaya kadir zükûr kuvvet kalmamıştır. Müsellâh, gayri müsellâh, kör, topal, fakir,
genç, ihtiyar demedik hepsini topladık doldurduk, cepheye gönderdik. Köylerde altmışlık, yetmişlik bir-
kaç ihtiyar, sonra sabi ve sıbyandan başka kimse kalmadı. Köy açıktır. Değil 50-60 Rum çetesi, 200 haneli
herhangi bir köye müsellâh iki adam gelse o köyü yakar, yıkar gider. Nitekim ki böyle oluyor. Hükûmet
bu dahili asayişsizliğe bu derece lakayt kalırken, öyle emin olsun, ki ve bunu bilsin ki cephe de o nispette
zayıflıyor. Bendenizin cephenin kuvvetini efradın adedinde değil, nefsine kemali itminan ile itimat eden
ve gerisinde ailesini, çoluğunu, çocuğunu düşünmeyen ve çoluk çocuğunun köyünde emniyet ve rahat
içinde yaşayacağına emin olan kuvvei müsellahadan kuvvet ve kudret beklerim. Halbuki askerler köylerde
asker ailelerinin -ki hepsi asker ailesidir, hiç asker vermeyen hane yoktur- asayişin olmadığını, aileleri-
nin çocuklarının tehlikede olduğunu ve belki de tehlikeye düşmüş olduğunu biliyorlar. Rica ederim kuv-
vei maneviyesi bu derece endişe içerisinde bulunan bir askerden ne beklersiniz? Gözü daima arkadadır.
Önündeki düşmanı görmez. Binaenaleyh asayiş meselesi cephe meselesidir. Biz dahili asayişi ne derece
temine muvaffak olursak, ne derece inzibat altına alırsak o derece cepheyi kuvvetlendirmiş oluruz. Efendi-
ler, yine bu asayiş meselesidir ki Hükûmeti milliyemizin mevcudiyet ve vakası meselesidir. Bugün Pontus
meselesi diyoruz, olabilir ki bu mesele arkadaşlarımızdan bazılarının ima etmiş olduğu veçhile, daha başka
hadiselerle ihtilâl eder ve başa çıkamayacağınız anarşiler husule gelir. Pontus meselesi Sivas vilâyetinin ce-
nup cihetlerine sirayet ettiği gün sizi pek büyük, içinden çıkamayacağınız hadisatı dahiliye karşılayacaktır.
– 758 –
Mıntakai mezkûreye de elli altmış kilometre kalmıştır. Oraya geçti mi başka şekil alacaktır. Çünkü Meclisi
Âliniz bugüne kadar bile Koçgiri hadisesinin esbap ve mahiyetine vakıf değildir. O göründüğü gibi basit
bir mesele değildir. Meselei mezkûrenin derinliğine nüfuz edilmemiştir ve elanda bilinmiyor.
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — Dursun Bey tahkik memurları gönderdik rapor verecekler,
okuruz.
DURSUN BEY (Devamla) — Memlekette asayiş meselesini halledebilmek için -bendeniz açık söyle-
rim- bugün Anadolu’nun son vaziyetidir, bu hali ve bu vaziyeti tutabilirsek yaşayacağız ve bunu tutmak
için de son derece çalışacağız. Bu, Hükûmet meselesidir. Bunun içinde memlekette milletin ruhu ile muva-
fık bir kuvvet bir Hükûmet vücuda gelirseniz bu halledilmez bir mesele değildir. Bu ne komisyon mesele-
sidir, ne de asker meselesidir. Esaslı bir Hükûmet, halka istinat eden bir Hükûmet ve halka yeddi şefkatini
uzatıp onu okşayan; zalim şeklinde değil; şefkatkâr bir şekilde okşayan bir Hükûmet vücuda getirirseniz
bu mesele hallolur ve siz de burada yaşar ve ilelebet tarihin şükranına mazhar olursunuz. Aksi halde teh-
like yakındır, yani uzak değildir. Son maruzatım budur efendim.
HASAN BEY (Trabzon) — İzah ediniz, ki anlayalım.
DURSUN BEY (Çorum) — İki senelik hâdisatı takip ve tetkik ederseniz anlamış olursunuz.
REFET PAŞA (İzmir) — Bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşlarımın fikirlerine iştirak ederim.
Asayişi dahiliye meselesi cephe meselesinin esasıdır. Bendeniz Dahiliye Vekili iken de burada söylemiştim.
Cephede firar olursa, mesul, cephe kumandanı değil. Müdafaai Milliye Vekili değil, Başkumandan değil,
benim demiştim. Çünkü cephede askeri bağlamak hiçbir kumandanın, hiçbir zabitin kârı değildir. Şimdiki
muharebeler insanları zincirlemekle olmaz. Elverir ki nefer, geride hükûmetin kuvvet ve kudretini bilsin
ve geride yaşayamayacağını, yakalanacağını anlayarak ileriye gitsin ve elverir ki ilerideki nefer; geride
bulunan ailesinin ırz ve namusunun, can ve malının masun olduğunu bilsin ve orada dursun ve geniş bir
kalp ve vicdanla orada uğraşsın. Eğer neferin buna itikadı bulunmaz ve dahilde de asayiş olmazsa cephede
kuvvet kalmaz, olmaz ve bu noktai nazardan mesul olan yalnız ve yalnız Dahiliye Vekâletidir.
Beyefendiler; orta yerde mevzubahis olan mesele yalnız Pontus meselesi değildir. Memleketin baştan
aşağı asayiş meselesidir. Pontus meselesi alelade hallolunacak bir meseledir. Evvelki gün burnunuzun di-
binde Kângırı’dan buraya gelen yolcular soyulmuştur. Bendeniz iki defa Dahiliye Vekilliği ettim ve aynı
zamanda İstanbul’da Umum Jandarma Kumandanlığında da bulundum. Şimdi Umum Jandarma Kuman-
danlığı makamını ihraz eden zat ve onun etrafındaki Heyeti Vekile bendenizin emrinde idi. Umum Jan-
darma Kumandanlığında olan muamelâtı tamamiyle bilirim. Bu efendiler yazıcıdırlar ve yazıcıdan başka
bir şey değildirler. Otururlar, yazarlar, yazarlar. Telgraf çekerler çekerler. Nihayet sıkıldıkları zaman da bir
lâyiha yaparlar, ne dersiniz? Bir lâyihai kanuniye, bir bütçe, 3 000 jandarma isterler, bilmem ne kadar para.
Bilirler ki siz ne üç bin jandarma verirsiniz ve ne de... Onları yazım kaydederler.
OSMAN BEY (Kayseri) — Sen de yapamadın.
REFET PAŞA (Devamla) — Bu üç bin jandarmayı verseniz, ki bunlar bir defa altı aydan evvel topla-
namaz, giydirilemez, sevk edilemez ve bu efradı idare edecek zabit bulunamaz. Aynı zamanda jandarma
evsafını haiz üç bin kişi de bulunamaz. Bugünkü açılan mekteplerden üç bin jandarma değil, ancak üç
jandarma çıkıyor. Bu kolay bir şey değildir ve efendiler bu meselenin üç bin jandarma ile hallolunacağını
kabul ederseniz Pontus meselesi altı ay daha uyumuştur. Beyefendiler, Pontus meselesi bir buçuk seneden
beri vardı ve efendiler Pontus meselesi harbi umuminin ikinci veya üçüncü senesinde hadis olmuştur ve
ihdas edenler de -burada yabancı kimse yoktur, ben Pontus’ta bulundum ve bizzat çalıştım, bunu bura-
da söylemek kendimi methetmek için değildir- bunu ihdas edenler Türk Hristiyanlar değildir. Filhakika
orada patrikhanenin, şunun bunun eli vardır. Fakat daha büyük âmil bizim elimizde olmuştur. Efendiler,
orada benim ihraz ettiğim mevkide bulunan zat bu işin en büyük âmili olmuştur. Çalmak, çırpmak, ırza
geçmek için her şey yapılmıştır. Bu mesele İstanbul zamanına aittir. Bizim zamanımıza ait değildir.
Sonra beyefendiler mütarekeyi müteakip umum jandarma kumandanı olduğum zaman iki meselenin
karşısında idim. Birisi, Balıkesir, Bandırma meselesi, diğeri de Pontus meselesidir. Balıkesir, Bandırma
– 759 –
meselesi için gittim, hallettim. Pontus meselesini halletmeğe hayatım müsait olmadı, çekildim. Fakat bila-
hire kolordu kumandanı olarak oraya gittiğimde gördüm ki, yevmiye Sivas’tan, Samsun’dan Kavak’a giden
cadde üzerinde asgari 40 kişi soyuluyordu. Samsun mebusları buradadırlar, bilirler. Orada kaldığım 40-45
gün zarfında ittihaz olunan tedabir sayesinde o yol üzerinde bir tek vukuat olmamağa başladı ve etrafta da
aynı zamanda vukuat kesildi ve beyefendiler, bu hal bir sene devam etti. Bir sene zarfında orada bir hadise
olmadı.
Şimdi Pontus meselesini bu haliyle uyudu diye bırakmak doğru mu idi? Hayır bırakmak lazım değildi
ve doğru değildi ve nasıl ki ben orada istifa edeceğim gün halli katiye adım atacak idim. Fakat vaziyet
mani oldu, oradan ayrıldım yapamadım. Fakat halletmek mutlaka lâzım idi, ama yapamadım. Zira vaziyet
müsait değildir. Öpemeyeceğin eli kes derler. Kesmeğe karar verdiğin zamanda da tamamiyle kes derler.
Biz kâfi kuvvetle meseleyi halletmedik, işin içine gayri kâfi kuvvetlerle girdik ve gayri kâfi suretle hareket
ettik. Uyur yılanın kuyruğuna bastık ve uyandırdık ve sonra nihayet günün birinde Dahiliye Vekili ve
Umum Jandarma Kumandanı oraya gitti. Efendiler, zannediyorum, buradaki izahatı benden iyi bilirsiniz
fakat bu izahat hiç de doğru çıkmadı ve bu işi ben altı ay evvel biliyordum. Fakat vaziyet kendi kendine
tavazzuh etsin diye sesimi çıkarmadım. Orada maatteessüf Dahiliye Vekilinin bulunduğu müddetçe yedi
şahıs öldürülmüştür. Bunda Dahiliye Vekili mücrim değildir. Dahiliye Vekili aldığı tedbirleri, tetkik etsey-
di bu hataya düşmezdi. Dahiliye Vekili aldığı raporları buraya getirmiştir ve lüzum görmemiştir ki acaba
bu raporlar bedbinane midir ve yine tasdik lâzım mıdır, değil midir diye tetkike hacet görmemişlerdir. İşte
onun hatası bundan ibarettir.
BİR MEBUS BEY — Zaten bundan kendisi mesuldür.
REFET PAŞA (Devamla) — Ve o günden bugüne kadar vekayi tevali edip gidiyor.
Şimdi beyefendiler; altı aydan yahut sekiz aydan beri yeni bir değişiklik görmedim. Daha altı ay bu ha-
lin devamı muvafık mı değil mi? Buna, siz hükmedersiniz. Mesele iyi değildir, mesele çirkindir ve mesele
her gün daha ziyade büyüyor. Mesele gerilere sirayet ve intikal ediyor ve orası yalnız Pontusluğu Hristi-
yanlar için değil, Müslümanlar için de şuriş yuvası oluyor. Oradan intişar eden yeni kollar öteyi beriyi
fesada götürüyor. Üç bin jandarma ile bu meselenin hallolunup olunmayacağını münakaşa etmiyorum.
Zira ne vakit tensip olunacağım ve ne vakit toplanacağını bir türlü düşünemiyorum. Aynı zamanda ben
bu üç bin jandarmanın ne suretle istihdam edileceğini de biliyorum. Zira umum kumandanlığına kadar
jandarmalık etmiş bir kimseyim ve bittabi bu mevzuda herkesten ziyade hakkı kelama malik bir kimseyim.
Onun için diyebilirim ki bu kuvvetin üçü oraya gidecek, dördü beriye gidecek, diğeri kaymakamın evine
hizmetçi... Ondan sonra da mesele hallolunmayacak ve bu üç bin jandarma da arada gidecek. Eğer bun-
ların defterlerine bakarsanız aynı meseleyi görürsünüz (Çaresi sesleri) Çaresi beyefendiler, yine benden
evvel söz söyleyen hatibe iştirak edemeyeceğim. Bu bir idare meselesidir. Kuvvet bence ikinci derecede
âmildir. Belki bu adamlar silâh patlatılmadan aşağı indirilebilirler ve belki aşağı indirildikten sonra ifna
da edilebilirler. Fakat bu da doğru değildir. Onun için benden evvel söz söyleyen arkadaşımın yalınız bir
fikrine iştirak edemeyeceğim. Bu da yalnız kumanda, iştirak kabul etmez. Böyle Ali Bey arkadaşımızın
dediği gibi bir asker, bir mülkiye memuru, bir adliye memurundan müteşekkil bir heyet tarafından idare
edilsin, deniyor ki bu doğru değildir. Zira arz ettiğim gibi; kumanda iştirak kabul etmez. Kumandada vah-
det icap eder. Başkumandanlık kanununda da bağırmıştım ve kavga öyle nezaketle yürümez, kavga deli
bir pençe ile olur demiştim. Onun için ister askerden gönderin, ister mülkiye idare kısmından gönderin bu
mesele da asıl iş bir hâkim ve kuvvetli bir el, kuvvetli bir zihniyet ve tamamen haizi itimat bir şahsiyettir.
Eğer haizi itimat bir şahsiyet göndermezseniz, arkasından üç gün sonra kuyu kazacaksınız ve burada bir
İstiklâl Mahkemesi hazırlayacaksınız. Onun için adam akıllı itimat ediniz ve içerden veya dışardan bir
arkadaş bulunuz. Rütbesine, kıdemine bakmayın, sivil olsun, asker olsun, ne olursa olsun. Eğer askerden
korkarsanız, idare memurlarından olsun; bir adam bulun, oraya gönderiniz ve onu yalınız bir yere değil,
neresini tedip ve ıslah etmek isliyorsanız o menatıkın hududunu çiziniz. Meselâ Amasya Samsun. Tokat
sancakları gibi isyan ocağı olan bu üç yerine idarei mülkiye ve askeriyesini bu şahsiyetin eline veriniz ve
aynı zamanda asayişe taalluk eden idarei mülkiye ve askeriyeyi de tamamen o şahsiyetin eline veriniz. Be-
yefendiler, yaptığım işi işleri söylemek istediğim gibi, yaptığım fenalıkları da söylemek isterim. Benim bu
– 760 –
memlekete yaptığım fenalık şudur, ki o da, vaktiyle vilâyetler vardı. Bu vilâyet ne için Vilâyet olmuş, ben
bunu anlayamadım. Dahiliye Vekili olduğum zamanda düşündüm ki, eğer biz Isparta’yı Konya’dan ayırıp
başka yere verelim dersek Konyalılar kavga edecek. Onun için her sancağı müstakil yapmak prensibini
takip ettim. Maksadım evvela her sancağı müstakil yaptıktan sonra, makul bir tarzda bunları birleştirerek
yeniden büyük vilâyetler tanzim etmek idi. Başını yaptık, fakat nihayetini getiremedik. Günün birinde
buraya bir kanun ile geldim, çabuk dediniz hemen getirdim. Bilmiyorum ben de ne oldum, buradan bir
yere gittim, bilmem nereye gittim. Bu suretle Müfettişi Umumilik Kanunu kaldı. Efendiler böyle bizim
memleketimiz buradan idare edilemez ve bahusus bizde her şey vardır. Fakat Dahiliye Vekâletini yapacak
adam yoktur. Bunların içinde bittabi ben de dahilim. Çünkü ben de iki defa yaptım. Binaenaleyh, Dahiliye
Vekâletini ihraz eden zevat bana hiç darılmazlar. Zira ilk defa kendimden bahsediyorum. Onun için ben
Van’ı bilmiyorum, ben Bitlis’i bilmiyorum, ben Harput’u bilmiyorum, gitmedim. Benim bilmediğim yer
için benden nasıl fikir istersiniz? Bu, herhangi bir kimsenin bir doktora gidip de ben hastayım bana ilâç
verin, demesine benzer. Halbuki doktor benim hastalığımın ne olduğunu ne bilsin.
Şimdi efendiler, Samsun, Tokat, Amasya sancaklarının idarei mülkiye ve askeriyesinin bir ele verilme-
sinden bahsettiğim için bu meseleyi mevzubahs ediyorum. Bence mesele Pontus meselesi değildir. Mem-
leketin baştan aşağı yıkılan ve berbat olan asayişi umumisidir. Bugün bir tarafa adım atamazsınız. Asayiş
o kadar berbattır. Fakat Dahiliye Vekâleti ben bu işi buradan idare ederim derse hata eder. Siz bir ayak
evvel memleketin muhtaç olduğu Müfettişi Umumilik Kanunu’nu kabul edin, taksimatını yapın. Memle-
ketin kendine mahsus mıntakalarını ayırın. Meselâ Samsun, Tokat, Sivas, Çorum ve havalisinde, her nasıl
taksimat yapacaksınız, bugün elinizde bir müfettiş bulunmuş olsaydı bu iş böyle olmazdı ve zaten o adam
jandarmasını, polisini toplar ve tekmil etrafın kuvvetlerini celp ve cemeder. Herhangi bir hedefe doğru
kuvvetli bir yumruk indirir ve bu işi bizden evvel görür. Biz ise burada ne yapalım diye düşünüyoruz. Has-
talığı bilen var mı? Yoldan gelip geçen birkaç arkadaş vaziyeti görüp bize telgraf çekiyor. Yani Samsun’dan
geçerken yolda onları görüyor. Buna binayı efkâr ederek, burada karar verebilmek mümkün müdür? Tabi-
idir ki değildir. Esas itibariyle memleketin asayişi umumiyesini memleketin, hükûmetin kuvvetini, kudre-
tini ve hâkimiyetini temin etmek islerseniz müfettişi umumilik kanununu nazarı dikkate alınız. O kanun
berbat olabilir. O kanunun kimin tarafından yapıldığını münakaşa etmeyiniz. Mesele o kanunun filan zat
tarafından yapılması değildir. Varsın o kanun yapılsın. Bir şey arz edeyim ki geçen defada -bunun için
bozulmuş idi- müfettişi umumilik veya valii umumilik, ki bu tabiri kabul ederseniz daha doğru olur. Fakat
valii umumiliği içimizden mi yapalım diye düşünülmüş ve bunun için bu kanun şimdiye kadar teehhür
etmiştir. Bu bir idare memurluğudur. Nitekim orduların kumandasını lâalettayin birisine vermediğimiz
gibi, onlardan daha büyük olan umumî vilâyetlerin kumandasını ve idaresini dahi şunun bunun eline
veremeyiz. Hepimiz müsaviyiz; amenna. Fakat hakta müsaviyiz. Ben nasıl hukuki sahada hukuk tahsil
etmiş bir kimse ile iddiayı müsavat edebilirim, ki benim hukukta hiçbir malumatım yoktur. Bittabi böyle
bir iddia abestir. Şimdi onu da nazarı dikkate alalım ve memleketi şeyden kurtaralım. Ondan sonra bugün
için ise onları yapmaya kadar zaman geçirmemek için, oraya bir adam bulun ve gönderin? Oraya gitsin,
askeri ve mülki idareyi eline alsın. Ona vasi salâhiyet verin ve kendisine itimat edin. Bu adam orada hemen
işe başlasın.
Kuvvet meselesine gelince; oradaki iş üç bin kişilik nefer ile, belki bir fırka ile görülebilir ve belki de bir
tabur ile de olabilir. Bin nefer dahi bu iş için kâfidir. Biz Rumeli’de çok vaziyetler gördük.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Paşam bunların hepsi vardı ve kuvvet de vardı. Hatta 20 bin kişilik
bir kuvvet dahi vardı.
REFET PAŞA (Devamla) — Evet, fakat maatteessüf takip edilemedi. Her şey ehline verilmelidir, naeh-
line değil.
HAMDİ BEY (Amasya) — Zatı âliniz Samsun’da, Tokat’ta, Amasya’da bulundunuz ve bu meseleye va-
kıfsınız ve millet bugün bu işin hallini arzu ediyor. Rica ederim bu meseleyi siz kabul ediniz. Bu milletin
hayati meselesidir. (Bravo sesleri)
– 761 –
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Reis Efendi Hazretleri bir takririm vardır. Onu lütfen okuyunuz, çok rica
ederim.
REFET PAŞA (Devamla) — Teveccühünüze çok teşekkür ederim. Fakat ben çok hastayım.
YAHYA GELİP BEY (Kırşehir) — Tebdilihava olur Paşa Hazretleri.
REFET PAŞA (Devamla) — Müsaade buyurunuz sözümü ikmal edeyim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Hastalığınız burada boş durduğunuzdandır. (Doğru sadaları),
(Kabul buyurunuz).
REFET PAŞA (Devamla) — Müsaade buyurun beyefendiler; üç bin asker mi lâzımdır, jandarma mı
lâzımdır? Bu ancak orada bulunup vaziyeti görmekle olur.
Beyefendiler ben Dahiliye Vekili Bey’e başka bir sual irat edeceğim. Dahiliye Vekili Bey bütçesini yap-
tıktan sonra Pontus için üç bin jandarma lâzım olduğunu hissetmiş ve yeniden bir bütçeye fevkalâde tah-
sisat konması talebinde bulunmuştur. Pontus meselesi çıkalı, bütçe çıkalı ne kadardır? Bir buçuk seneden
beri devam eden Pontus meselesinin lüzumu hallini, çarei hallini... Vekili hazır Bey’e söylemiyorum çünkü
daha dün geldi ve yarın gidecektir. Vekil Bey’in şahsını murat etmiyorum. Vekil Bey esasen dün geldi,
ihtimalki vekilül vekildir, yarın gidecektir. Fakat orada bulunan kumandanlar, memurlar bu alâkadar olan
insanların yüzünden şimdiye kadar bu işi halledemiyoruz. Bize top gönderin, bize para gönderin. Biz de
bunları gönderdiğimiz halde bir şey yapamıyoruz, biz aciziz iş yapamıyoruz, dediler mi? Hayır öyle de-
meyipte bugün 100-500 kişi, yarın 300 kişi öldürdük, bu kadar kişi kestik diye bizi iğfal ettilerse, bu adamı
yakalayınız, ne için yalan söylemiştir, neye Heyeti Celilenizi iğfal etmiştir?
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İtimat reyi almak için bunlar söylenmiştir. (Beyaz rey almak için
sesleri) (Gürültüler)
REFET PAŞA (Devamla) — Bu işle alâkadar ve meşgul olan kimseler var ise ne için onlar bizi iğfal
etmişler? Bizden şimdiye kadar bir şey istediler mi, yoksa şimdiye kadar bize uzun boylu haberlerle Hükû-
metin tebliği resmilerinden, takip ettim her gün astılar, her gün kestiler. Ne bitmez tükenmez adam varmış
ve bu adam parasız bir şey yapamaz, oraya gidecek adama para ister, para ister, para ister... Parayı her şey
için ister ve havale değil, boş havale değildir. Oraya gitmek için para ister, maddî para ister. Daha buradan
çıkmazdan evvel bankaya onun hesabına 50-100 bin lira avans koymalı ve havalesi olmalıdır ve oraya
gittikten sonra Tiflis’teki hariciye mümessili gibi, öteden beriden para bulmak ile uğraşmasın. O zâta çok
rica ederim, her kim ise ister hariçten, ister Meclisten olsun, parayı bankada görmeden adımını atmasın.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Paşa Hazretleri kürsüden ifade ettiğim rakam
Düyunu Umumiyeden, rejiden, rüsumat varidatından, mal sandıklarının cibayetinden verilen paradan
başka nakden verilen paradır, hakiki paradır, havale değildir. 389 bin küsur liradır, marttan beri.
REFET PAŞA (İzmir) (Devamla) — Benim, söylediğim sahte havale meselesi Maliye Vekiline ait de-
ğildir. Havaleden bahsolunduğu için havale değil, paradır dedim. Sonra hu gibi işlerde tahsisatı mesture
kullanılır. Beyefendiler, geçen gün burada tahsisatı mesture için münazaa ettiler. Birisi gelip de benden beş
lira mükâfat aldıktan sonra ve benden senet aldıktan sonra bu suretle eşkıyanın mükâfatını kestirmek iste-
mem. Gidecek adama tahsisatı mestureden para veriniz. Ne yapın yapın, takviye edin, meseleyi halletsin.
Orada bu kuvvetini de bulur. Bence bu kuvvet az bir şey değildir fakat çok da değildir. İcap ederse daha
fazla kuvvet almalı, böyle üç bin kişi ile bu meselenin hallolunacağına aldanmamalı. Oraya evvelâ salâhi-
yeti vasia ile bir adam göndermeli, ondan sonra müfettişi umumilik kanununa bir netice vermeli. Çünkü
memleket baştan aşağı karışıklık içerisindedir ve mesele gittikçe artıyor arkadaşlar.
ALİ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, Paşa Hazretleri kumanda iştirak kabul etmez, bir heyetle taki-
bat icra edilemez, dediler. Heyeti takibiyeden maksat bütün Pontus havalisinde olan malûmatı toplamak
ve o malûmat dairesinde kuyayı takibiyeye bir istikamet vermektir ve böyle bir heyete ihtiyacı katiye var-
dır. Çünkü kumandan da nasıl olsa maiyetinde birçok zabitan filân heyetler toplamak mecburiyetindedir.
Ondan başka heyet, daima herkesin nazarında münezzeh kalmak için heyet lâzımdır. Çünkü görüyorsu-
– 762 –
nuz, daima bu bapta söz oluyor. Bir kumandan olacak olursa Nurettin Paşa’yı temsil edecektir, aynı şeraiti
haiz olacaktır. (Bravo sesleri)
REFET PAŞA (İzmir) — Efendim, bu meselede benim söylemek istediğim söz gayet basittir. Askerlik
hiçbir vakit iştirak kabul etmez. Başta kumanda bir olur. Onun maiyetinde istihbara heyeti de olur, mukar-
rerat heyetleri olur, müşavir olur. Her şey bulunabilir. Yalnız bir değil, daha başka birçok insanlar bulunur.
Fakat muhtelif insanların muhtelif kanaatleri içerisinde harekete geçmek meselesine gelince; bu tehlikeli
bir şeydir.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) — Efendiler bir buçuk saatten beri bu kürsüden pek acı hadisattan bah-
sediliyor ve bittabi biz bunlardan müteessir oluyoruz. Bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşlar bu me-
selenin Pontus meselesi değil, umumî asayiş meselesi olduğunu söylediler ve umumumuzun hiçbir sadayı
itiraz yükselmedi ve demek kabul edildi ki, memlekette asayiş yoktur. Binaenaleyh, bu feci hal karşısında
arkadaşlarımın vicdanen müteessir olduğu ve muazzep olduğu kadar bendeniz de müteesir ve muazzebim.
Yalnız memnun olduğum bir cihet varsa iki gün, iki gece burada uğraşıp söylediğim zihniyet meselesi
ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı bendeniz müteşekkirim. Beyefendiler; yangın başladıktan sonra o yangını
söndürmek lâzımdır. Eşyasını vesairesini araştırmak ikinci meseledir. Bunu ben kabul ediyorum. Fakat
aynı zamanda esbap ve avamil itibariyle söz söylenmeyecek olursa aynı hataya düşmemizin ihtimali ag-
leptir. Beyefendiler, en salahiyettar olan zat bu kürsüden demiştir ki; lâzım gelen tedabir bitmiş, açlıktan
ölmek üzeredirler ve pek az zamanda ele geçerler. Bendeniz de ne zaman biter diye sormuştum.
ÖMER LÜTFİ BEY (Karahisarısahip) — Müdafaa edildi, beyaz kazandı.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon) (Devamla) — Müsaade buyurunuz efendim, böyle dediği halde, bugün
görüyoruz ki, daha bu işin mebdeindeyiz ve daha feci bir şekilde. Bu mesele yalnız Pontus sahasında değil,
daha başka sahalara doğru da gitmektedir. Sonra şurada Maliye Vekili Bey’in gayet açık söylediği veçhile
gönderdiğiniz, munzam bütçe dahilinde bulunan masrafın haricinde nakit olarak da 390 bin lira para sarf
edilmiştir. Bu da heder olmuştur. Netice ne olmuştur? Sıfır. Neticede o arkadaşımız burada itimat reyini
almıştır. Söylemekten maksat efendiler, bu tarzda bir zihniyet devam edecek olursa, on gün bir ay sonra
Trabzon’da da aynı hal vuku bulacaktır. Cebimde mektuplar vardır. Fakat zamanı değildir. Maatteessüf
okuyamayacağım. Çünkü arkadaşlarımdan, mebuslardandır. Hepiniz bilirsiniz orada vuku bulan bir katil
münasebetiyle buraya çekilen telgrafları. Birçok arkadaşlar okumuştur. Hafız Mehmet Bey müddebbir bir
arkadaştır, namuslu bir zattır. Kendileri de şöyle ithamatta bulunmuştur ve demiştir ki; bunun önünü al-
mazsalar sonu vahimdir. Trabzonlular vazifelerini kendileri yapmak istiyorlar. Fakat Hükûmet vazifesini
yapsın, dediler. Fakat efendiler ne olmuştur? Trabzon’daki hadiseleri çıkaran zihniyetin tesiriyle vaktiyle
Trabzon’da kuvvayı milliyeye hizmet eden adamlardan birçoğu dağlara çekilmiş, neticeyi beklemektedir-
ler, intizar vaziyetindedirler. Sonra Rizeli mebuslara soruyorum, Mataracı Mehmet denilen adam bugün
nerededir? Dağdadır. Bugün şehre inmemektedir. Çünkü Yahya Kaptan öldürüldüğü gibi, sonra Tarsus’ta
bulunan Rıza öldürüldüğü gibi kendisinin de öldürüleceğine kani olmuş. Bu bir zihniyet icabatından sis-
tematik bir hareket olduğuna kanidirler ve kendisini korumak için yanındaki adamları almış köyünde
oturmuş, şehre inememiş dediler. Sonra Trabzon’da efendiler, rica ederim, Topçu parkı ile kışla arasındaki
karakolun arasında üç adam öldürülüyor ve her birisinin üzerinde on bin lira bulunuyor. O vakitten beri
iki ay geçtiği halde elan bir netice elde edilememiştir. Bu ne demektir efendiler? Bunu gören halk...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Asker elbiseli ve maskeli adamlar vurmuşlardır, vuranlar gözlerini
mendil ile kapatmışlar.
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim, halk bu tarzda feci bir cinayet yapanları
değil yakalamak, ufacık bir iz bile elde edilemediğini görüyor. Maatteessüf şimdi yeni bir usul müdür
nedir. Adana’da da birisini öldürmüşler, katil diye oğlunu tutmuşlar. Burada da birisini öldürmüşler. Sen
öldürdün diye evladı maneviyesini tutmuşlar. Şimdi tahkikatı taglik ve işgal etmek için başka bir yoldan
gitmek moda mıdır bilmem?
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Heyetiniz ne yapıyor?
ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Heyetin ne yaptığını bilmiyorum.
– 763 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Tahkikat vukuf ve kifayet meselesidir.

ALİ ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz efendiler, bugün benim korktuğum Pontus me-
selesi, malûm bir meseledir. Fakat bu meselede hükûmetin aczini görenler başka yerde başka mesail çı-
karmak isterler ev belki muvaffak da olabilirler. Şimdiye kadar söylemiyordum. Fakat bendeniz inanmı-
yorum. Nereden isyan çıkarsa hükûmetin idaresizliğinden çıkar diyorlardı. Buna inanamıyordum. Fakat
bu seferki Trabzon meselesinde buna kanaat getirdim. Eğer Trabzon ahalisinin dirayeti, metaneti olmasa;
eğer Trabzon ahalisinin şu Meclisin bir iş göreceğine kanaati olmasaydı efendiler Trabzon bugün kana
boyanmıştı, yapılan idaresizlikler yüzünden. Fakat elhamdülillah Trabzonlular müdebbirdir, durendiştir.
Aynı zamanda Trabzon meselesi hakkında müteaddit telgraflarıyla diyorlar ki: Büyük Millet Meclisine
itimadı tammımız vardır, her şeyi kemali adaletle tahkik edip hakikati meydana çıkaracaktır diyorlar ve
bu hale intizar ediyorlar ve onun için sükûnetle ve herkes muhterizane ve ihtiyatkârane duruyorlar ve
Trabzon’dan çekilenler birkaç kişi değildir, beş on kişidir. Bunlar da şu işin temelini kuranlardır.
Şimdi efendim, zannediyorum ki, bu mesele hakkında fazla söylenecek söz yoktur. Zihniyeti idare bir
kere anlaşılmalıdır. Biz hâlâ öteden beri şikâyet etmekte olduğumuz kırtasiyecilikle vakit geçirmekteyiz.
Hiçbir Vekâlet hakkıyla vazifesini düşünüp ifa etmiyor. Eline gelen evrakı havale ile vazifesini bitmiş ad-
dediyor. Binaenaleyh evvelâ bu zihniyeti kaldıralım ve sonra Refet Paşa Hazretlerinin teklif ettiği Müfettişi
Umumilik Kanunu yapalım ve bugünkü acil işleri görebilmek için de benim aklıma gelen tedbir, ahalinin
elinden silahlarını almak değil, bilakis ahaliye silâh vermektir. Efendiler; ahaliyi koruyamıyorsunuz, ahali-
nin evini yaktırıyorsunuz, ahalinin ırzını, namusunu müdafaa edemiyorsunuz ve güya nüfuz, yalnız onlar
hakkında cari imiş gibi, ellerindeki iki üç çakıyı da alıyorsunuz ve binaenaleyh ahali kendisini müdafaa
edemiyor. Siz herhangi bir kuvvet ihzar ederseniz ediniz ve ne gibi ıslahat yaparsanız yapınız her halükâr-
da sizin kuvvetiniz o kadar sahayı ihata edecek derecede ve tamamiyle iş görecek bir halde ve mahiyette
olamaz. Bu, tabiî, zamanla hâsıl olacaktır.
Siz ahaliye silâh vermelisiniz ki, bu köyün yanından kaçan eşkıya öteki köyün yanında da durama-
yacağını anlamalıdır. Köylünün ve ahalinin elinde silâh bulunmalı ve köyünün yanından veya ötesinden
geçecek olan eşkıyayı silâhı sayesinde oradan geçirmemelidir.
Eşkıya her tarafta mevcut böyle bir tedbire kani olursa, belki teslimi nefseder. Binaenaleyh bendenizce
eğer Hükûmetin elinde ahaliye tevzi edecek silâh yoksa, serbest bıraksınlar, ahali silâh bulur alır. Fakat
Hükûmetin elinden bu silâhı almayacağına emin olmalıdır, ahaliye bu emniyeti vermelidir ve ahali de
silahlanmalıdır. Efendiler, biliyorsunuz ki Nirısantos Pontusçuların. Pontus hükûmeti hayaliyesinin reisi
idi ve asılmıştı ve Trabzon’da idi. Fakat Trabzon’da ayağa kalkıpta bir rol oynayamamışlardı. Çünkü Müs-
lüman halk tepeden tırnağa kadar müsellâh idi. Binaenaleyh ahaliden silâh toplayacağımıza ahaliye silâh
tevzi edelim. Taki bir taraftan Hükûmet takibatını yaparken diğer taraftan ahali de lâzım gelen muaveneti
yapsın. Bu itibarla bugünkü acil vaziyete çare bulmak için bendeniz de Paşa Hazretlerinin teklifine iştirak
ediyorum. Bu havaliye salâhiyeti vasia ile bir zat gönderilmelidir ve fenalığın önüne bir an evvel geçme-
lidir. Fakat aynı zamanda bizi ve makamatı saireyi yalan yanlış havadislerle oyalayanlar ve milletin hiç
olmazsa yarım milyon lirasını bu yolda heba ederek çok kan dökülmesine sebebiyet verenler de herhalde
mesul olmalıdır. Eğer bunu aramaz isek biz de vazifemizi ifa etmemiş oluruz.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim, mesele zannederim ki oldukça tavazzuh etti. Bu meseleyi bugün de
iyi bir neticeye raptetmeden bırakacak olursak, saatlerden beri devam eden mesaimiz yine heder olmuş
olacaktır. Onun için rica ederim, bu mesele ne suretle halledilecekse behemahal bugün neticelensin.
Bendeniz, şimdiye kadar söz söyleyen rüfekayı kiramdan, yalnız bazılarının fikirlerine iştirak edece-
ğim. Vakıa Refik Şevket Bey bu meselenin bir salâhiyet ve ihtisas meselesi olduğunu söylediler. Bu hususta
bizim salâhiyetimiz ve ihtisasımız yok ise de, Refet Paşa Hazretlerinin beyan buyurdukları bir mıntakada
bulunmak itibariyle ve birçok meşhudatımız olduğu cihetle, onlara istinaden, burada bazı maruzatta bu-
lunacağım.
– 764 –
SEKSEN YEDİNCİ İN’İKAT 19 Ağustos 1338 Cumartesi Dördüncü Celse
Dahiliye Vekili Beyefendi Pontus teşkilâtını tenkil etmek üzere emirleri altında bir fırka bulunduğunu
söylediler. Sonra Refet Paşa Hazretleri de salâhiyettar bir kumandanın idaresi altında olmak üzere munta-
zam bir kuvvei müsellaha sevki suretiyle bu derdin önüne geçilebileceğini beyan buyurdular.
Efendiler; Refet Paşa Hazretlerinin bahsettikleri Bandırma, Balıkesir, Gönen havalisinde ve bilhassa
mütarekeyi müteakip devam eden müthiş şekavet ocağını söndürmek üzere bizzat Refet Paşa Hazretleri de
Balıkesir’e kadar teşrif ettikleri ve birçok kuvvetler sevk ettikleri halde maalesef hiçbir şey yapamamışlar-
dır. Hatta ben o vakit Kayseri’de gazeteci idim, belki Refet Paşa Hazretleri âdi ufak gazetelere ehemmiyet
veriyorlarsa hatırlarlar ki; kendilerinin bu kürsüde söylediklerinden dolayı ben Balıkesir’de bir şey yapa-
madıklarına dair gazetemde neşriyatta bulunmuştum. Böyle fırka, jandarma bizim memlekette eşkıyayı
tenkil edemez. Buna imkân yoktur. Bizim havalide vaktiyle toplar vardı, mitralyözler vardı, her şey vardı.
Fakat şekaveti teskin mümkün olamamıştı. Efendiler Samsun, Amasya ve Tokat mebuslarının...
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Hükûmetten kimse kalmadı, muzika çalıyor, herkes dışarıda...
HASİP BEY (Maraş) — Dahiliye Vekili yok.
EMİN BEY (Bursa) — Bu mesele ile alâkadar olmuyorlarsa o başka. (Biraz teneffüs sadaları)
REİS — On dakika teneffüs etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Üçüncü hafi celsenin hitamı saati: 5,8 (Sonra)
Dördüncü Celse
Bed’i müzakerat: 5, 10
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)
REİS — Efendim celseyi küşat ediyorum. Buyurun Basri Bey.

BASRİ BEY (Karesi) — Efendim demin livamız dahilinde evvelce cereyan eden hadisat hakkındaki
meşhudatımıza iptinaen bugün ne yapmak lâzım geleceğine dair olan kanaati acizanemi söylerken Refet
Paşa Hazretlerinin bu kürsüdeki beyanatlarına intikal etmiştim. Bu sırada Paşa Hazretlerinin burada ol-
madığını, bilahire anladığım için şimdi kısaca tekrar etmek istiyorum. Bendenizi tabiî tecrübe etti iseniz
ettiniz. Refet Paşa Hazretlerini severim. Fakat hakikati daha çok severim. Refet Paşa Hazretleri Umum
Jandarma Kumandanı bulundukları zaman, maksadım kendilerini tenkit değil, ahvali tenkittir; Umum
Jandarma Kumandanı bulundukları zaman, filhakika livamız dahilinde ve bilhassa Bandırma ve Gönen
civarında şiddetle devam eden şekaveti tenkil etmek üzere livamıza bir fırkai askeriye gönderdi. Amasya,
Samsun ve Tokat Mebuslarına hakikaten çok acıyorum. Biz de o vakit İstanbul Hükûmetine karşı bugünkü
halden daha elim olmak üzere yalvarıyorduk. Aman bu fırkayı buradan alınız diye. Anlatamadık, dinle-
temedik. Bugün bundan dolayı el’an İstanbul Hükûmetinden müteneffiriz. Efendiler, bu fırkada bulunan
bazı zabıtan vardır ki, bunlar düğün yaptılar, bütün eşkıyayı davet ettiler. Onlar birçok hediye getirdiler. O
adamlar müthiş surette zengin oldu.
REFET PAŞA (İzmir) — Fırkanın Kumandanı kimdi?
BASRİ BEY (Karesi) (Devamla) — Fırka Kumandanı değil, maiyeti idi.
REFET PAŞA (İzmir) — Demek ki fırkanın kumandanı yoktu. Refet Paşa ile münadebeti yanlış anla-
şılıyor.
– 765 –
BASRİ BEY (Karesi) (Devamla) — Hayır efendim.

REFET PAŞA (İzmir) — O vakit alay kumandanı idim.
BASRİ BEY (Karesi) (Devamla) — Zannediyorum, zâtı âlilerinin jandarma kumandanı olduğunuz
sırada idi.
REFET PAŞA (İzmir) — Zan mı ediyordunuz?
BASRİ BEY (Devamla) — Evet kuvvetle zannediyorum. Belki zatı âlilerinin malûmatı yoktur. Bende-
niz celsei hafiye olduğu için şey ediyorum.
Sonra efendim, bilhassa bizim havalide (Çepni) ler vardır. Refet Paşa Hazretleri bilirler. Bunlar daha
ziyade şekavete mütemayil adamlardır. Çepnilerin içinden şebekeler icat ve teşkil edildi. Bu şebekeler bir
taraftan eşkıyalık etti, bir taraftan zavallı masum köylüleri soydular. Bunu Mazhar Müfit Beyefendi de
bilirler. Bütün bizim Karesi Mebusları bu maruzatımın müeyyidesi olarak hazırdırlar. Efendiler, bizim
o vakitten beri yanan yüreklerimiz bugün yüzde bin kuvvetle ve kemali katiyetle iddia ediyorum ki, Ali
Beyefendi’nin tasvir buyurdukları veçhile, şekavetin kuvayı askeriye ile tenkil edileceğine kani değildir.
Filhakika millet Refet Paşa’nın teşriflerini âdeta bir müncinin teşrifi gibi telâkki ediyordu. Maalesef o usul
ile, kuvayı askeriye usulü ile eşkıyayı tenkil etmek istedikleri vakit, Balıkesir’e kadar teşrif buyurdular.
Bendeniz de gazeteci idim. Kendileri istasyonda bulunuyorlardı. Tabiî bizim gazete alelade bir gazete de-
ğildi. Ses gazetesi, belki hatırlarında ufak bir iz, bırakmıştır. Bazı nüshalarını takdim ettim. O nüsha liva
dahilinde devam eden hadisatı şekavete dair uzun uzadıya malûmat veriyordu. Fakat bu usul ile, kuvayı as-
keriye usulü ile şekaveti tenkil etmek isteyen o vaktin Umum Jandarma Kumandanı Refet Paşa Hazretleri
de muvaffak olamamışlardır. İstanbul, Balıkesir, Bandırma’da şekavet kesildi diye beyanatta bulundukları
zaman, bendeniz aynı surette ve fakat naçiz bir surette bu beyanata cevap vermiştim ve kendilerine de bir
nüsha göndermiştim. Hakikaten Refet Paşa Hazretleri haklı idi. Eşkıya tenkil edilmiş gibi idi. Çünkü Refet
Paşa Hazretlerinin maiyetlerinde bulunan Manyaslı Hasan Bey ismindeki bir zatın delaletiyle o meşhur
eşkıya istiman eder gibi görünmüş ve fakat istiman ettikten sonra en müthiş fenalığı yapmıştır. Efendiler,
bizim söyleye söyleye duyuramadığımız kati kanaatimize göre, eşkıya yalnız bir vasıta ile tenkil olunabilir.
O da, ahali kuvveti vasıtasıyla, ahaliyi teslih etmek suretiyledir. Ahaliden şakiyi tenkil edenlere mükafatı
nakdîye vermeli.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — En doğrusu budur efendim.
HASAN BASRİ BEY (Devamla) — Efendiler, soruyorum o havali mebuslarına, ki orada bulunan adam-
lara tecavüzat vaki oluyor mu, olmuyor mu? (İmkânı yoktur sesleri) Acaba en çok tecavüzat silâhtan tecrit
edilmiş olan masum kardaşlarımıza karşı olmuyor mu? Rica ederim ahaliyi, bilhassa o havalinin ahalisini
teslih edelim, bunlara salâhiyet verelim, şekavet tenzili mubahtır diyelim. Bunları tenkil ettikçe herkesin
hizmetine göre mükâfatı nakdîye verelim. Meclisimizde birçok idare memurları vardır. Zannediyorum ki
bunlar bu fikre taraftardır.
Efendiler, demin Dursun Bey pek acı bir ihtimalden bahis buyurdular. Bendeniz de bu ihtimal karşısın-
da titriyorum. Bugün davanın son safhasına geçmiş olan ve avni hakla bu davayı herhalde muzafferen intaç
edecek olan ordumuzun gerilerindeki bu vaziyetin devamı memleket için en büyük tehlikedir. Kuvvetli bir
hükûmet zamanın ve ihtilâlin mahiyetini layıkıyla takdir etmiş; idrak etmiş bir hükûmet lâzımdır. Daha
doğrusu mevcut hükûmeti tahrik etmek, faaliyete getirmek lâzımdır. Efendiler, ben bu şerait altında eşkı-
yanın öteden beri tenkil edileceğine kani değilim. Şaki İlyas’ın affı ve tecili mücazatı müzakere olunurken
ben burada söylemiştim. Böyle memleket dahilinde şekavet ediliyorken memleketi yakıp yıkarken Dahi-
liye Vekili Ankara’da oturamaz. Canlı bir Dahiliye Vekili burada duramaz. Bunun imkânı yoktur. (Berbat
etti sadaları) Ehli olmazsa hakikaten berbat eder ve öyle Dahiliye Vekili varsa hemen onu değiştirmelidir.
Katil İlyas af veya tecil edildiği ve kendisine tebliğ olunduğu halde soruyorum, bu ref veya tecili mücazatı
kendisi kabul etmiş midir? Hayır, reddetmiştir. Efendiler biz yaşamamalıyız. Böyle ciğeri beş para etmeyen
bir şaki karşısında izharı aczeden Hükûmet yerinde durmamalıdır. Hatta biz de durmamalıyız. (Doğru
sadaları) Hükûmet şekavet, asayiş hususunda asker iaşe edilemedi, tahsisat alınamadı; yahut alınacaktır,
bilmem teşkilât yapılacak gibi şeylerden bahsetmek isteyen cezri hareketlerle bu işe mübaşeret etmelidir.
– 766 –
Esaslı işler yapmalıdır. Bazı zavallı arkadaşlarımız bir heyet gönderin diyorlar. Rica ederim, birçok heyet-
ler gönderdik. Acaba bu heyetlerin raporları burada okundu mu ve bunların gösterdikleri lüzuma göre
burada mukarrerat ittihaz edildi mi? Acaba Heyet giderse bu heyetin fikri terviç olunacak mıdır? (Hayır
sadaları) Arkadaşlarımız bütün milletin mukadderatına vazıülyed olan Büyük Millet Meclisi diyorlar. Ben
de böyle diyorum, bu böyledir ve böyle olmak lâzımdır. Fakat efendiler, iş meydanda duruyor. Biz bu gibi
mesaili mühimmede ki bizim gayei teşekkülümüz budur, hikmeti teşekkülümüz bundan ibarettir; maale-
sef hep temenni mevkiinde kalıyoruz. Pek mühim anlarda, mühim mesail cereyan ederken affediyoruz ve
sonlarında affederken biraz ciddiyetimiz zail oluyor gibi oluyor. Bütün sözler temenniden ibaret kalıyor.
Hakiki icraat bugün fiilen Büyük Millet Meclisinin elinde değil. Hükûmetin elindedir. Binaenaleyh fiiliyat
Hükûmette, bütün icraat Hükûmetin elindedir. Herhalde bu Hükûmeti, velev teşrii bir mahiyette olsun,
faaliyete sevk etmek bizim elimizdedir ve bizim vazifemizdir.
Refet Paşa Hazretleri üç bin jandarma hakkında kemali ihtisasla cevap verdiler. Bundan fazla cevap, ve-
rilecek söz yoktur. Üç bin jandarmayı teşkil etmek için altı ay kâfi dediler. Belki öyledir. Fakat ben bu şerait
dahilinde altı ay değil, bir seneyi bile kâfi görmüyorum. Mütemadiyen sabrediyoruz. Acaba yarınımızın
ne olacağını biliyor muyuz, efendiler? Hülâsa şimdiki sistemle, şimdiki zihniyetle, şimdiki şeraitle şekave-
tin kalkacağına inanmak saffettir. İman edelim ki, bu şerait dahilinde şekavet kalkmaz ve iman edelim ki
ahalimizi teslih etmek, emin olunuz, bu işi Hükûmetten çok usta, çok kurnazca ve çok müdebbirane bir
suretle bitirir ve memleketi de kurtarırız.
REFET PAŞA (İzmir) — Bereket versin ki benim mevzubahis olan şeyim ne vekâletim zamanına ve ne
de Büyük Millet Meclisi zamanına aittir. Fakat biraz mevzubahis edeyim: Basri Beyefendi pek iyi buyurdu-
lar. Hakikaten harbi umumi esnasında pek fena bir hal alan Balıkesir ve havalisine 41’inci fırkayı memur
etmişlerdi ve mütarekeyi müteakip ben Umum Jandarma Kumandanı olduğum zaman bu kuvvetin yarısı
eşkıyaya verilmiş ve yarısının da dağılmış olduğunu öğrendim. Ben Umum Jandarma Kumandanı bulun-
duğum zaman askerin yarısı eşkıya takip etmiştir. 40 kişilik bir çete İzmir ve Balıkesir hattında Balıkesir’e
gelen şimendiferi durdurmuş, birkaç saatte 20 bin lira almışlardı. Şu kadar bir müddet zarfında yirmi bin
lira alan asakir, askerlik edeceğine eşkıyalık etmeyi tercih etmişlerdir ve onlar da eşkıyaya iltihak etmiş-
lerdir. Tarihin meçhul kalması lâzım gelen bir sabitesine temas ediyoruz. Mütareke gününe kadar memle-
ket makinesini idare eden Hükûmetin büyük çarklarından birisi, diğer büyük çarklardan birisi aleyhinde
Balıkesir mıntakasında bir fırıldak döndürmek istemiştir ve bu siyasî olan şeyin içine Reşit Bey’in kardeşi
Ethem Bey girişmiş ve orada asayişsizlikler başgöstermişti ve o dereceye varmıştı ki, burada çetelik me-
selesi ikinci derecede kalmıştır ve böyle bir zamanda oraya memur edildim. O zaman da Devletin elinde
tek bir asker, tek bir jandarma yoktu. Ben oraya gittiğim zaman her gün Bandırma’ya gelen insanların
onunun kulağını kesik buluyordum. Ben bir yaver ve bir nefer ile bu şerait dahilinde işe başladım ve her
gün dağa kaldırılmak tehlikesi mevcut iken -çünkü kasabanın içinde de eşkıya geziyordu- sırf şahsiyetimi-
zin tesiriyle, nasıl ki insan şahsiyetinin tesiriyle Demirci Efe’ye hâkim olur, nasıl ki şahsiyetiyle asi Ethem
Bey’e hâkim olur, nasıl ki zihniyetiyle zeybeklere hâkim olur. Ben de yalnız 700 lira sarfı ile vaziyete hâkim
oldum. 400 tane Arnavut şakiyi vapura doldurdum, İstanbul’a götürdüm. Belki Basri Beyefendi bunu da
bilir. Birçokları istiman ettiler. Ben orada jandarma ve askerlik teşkilâtı tesis edinceye kadar, hiç olmazsa,
insanların kulaklarının kesilmesine muvakkaten mani oldum ve hükûmete verdiğim raporda eşkıya ile
mütareke akdettim, mütarekeden sonra harbe girişeceğiz, bana para veriniz, bana para verip de kuvvet
teşkil ve memleketin asayişini temin edeceğim bir sırada Umum Jandarma Kumandanlığından çekildim.
Mesele bu tarzdadır. Basri Bey’in bunda kısmen değil, belki tamamen hakkı vardır. Fakat söylediğim gibi,
ben işe başladığım zaman, eşkıya ile mütareke akdettim, tedip etmedim. Eşkıyayı dağdan indirdikten son-
ra çekildim. Sonra deminki söylediğim sözlerle Basri Bey’in sözleri arasında bir... ahaliyi teslih etmek
vesaire yapmak... Bunların hepsi mümkündür. Fakat bunların hiçbirisi için buradan karar vermek doğru
değildir. Bu, ancak mahallinde olur.
Basri Beyefendi bir şeyden bahsettiler; memur gönderiyoruz, tahkikat yaptırıyoruz, raporlar geliyor,
raporları okumuyoruz bile dediler. Efendiler; heyet raporlar yapacak, raporlar buraya gelecek, burada oku-
nacak; sonra burada bir şey bilmeyen bizler yanlış kararlar vereceğiz, mesele halledeceğiz. Efendiler, bu
– 767 –
merkeziyetten biraz ayrılalım. Biraz işi mahallerinde hallettirmek cihetine ehemmiyet verelim. Gelecek
raporlar üzerine binayı ef ’al ve amal etmektense Müfettişi Umumilik Kanunu gibi kanunlar kabul edelim.
Bu suretle merkeziyetten biraz ayrılalım. Ademi merkeziyetle iş görelim, mahalline fazla salâhiyet verelim
ve Pontus meselesi için de mahallinde iş görecek insanlar bulalım.
BASRİ BEY (Karesi) — Bir cümle arz edeceğim; evet istiman eden o Arnavutlar tekrar şekavete başla-
mış ve tekrar memleketi ateşlemiştir. (Geçmiş bu mesele sesleri)
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim, bizim hükûmetimizin, bir şiarı var. O da ahaliye karşı zulüm ile
muamele yapmak, zalimlere karşı mülayimane davranmaktır. Efendiler, şu Meclis teşekkül etmezden evvel
ahali tamamiyle müsellah idi. Bunu hiçbirimiz inkâr edemeyiz Efendiler, bizi bu Meclise onlar sevk etti,
onlar bizi intihap etti. Biz onların nesinden korktuk ki elinden bilahare silahlarını toplarken neden eşkı-
yanın, ellerinden silahlarını toplamak esbabına tevessül etmedik? İşte hastalığın en büyüğü budur. Dikkat
ediniz, her nerede silah toplanmış ise ora halkı üzerine birçok eşkıya musallat olmuştur ve orada şekavet
her yerden ziyade artmıştır. Fakat her nerede ahali müsellah kalmıştır, oraya bir fert tecavüz edememiştir.
Çünkü ahali kendisini müdafaa etmiştir.
Sonra eşkıyayı tenkile hiç zannetmem ki muntazam kuvvetler muvaffak olabilsin. Bunu Rumeli’de tat-
bik etmişler, muntazam kuvayı askeriyeler teşkil etmişler fakat en nihayet çete teşkilâtı yapmak mecburi-
yetinde kalmışlardır. Eşkıyayı tenkil edecek ancak eşkıyadır. Bunu da yapabilecek mahallin ahvaline vakıf
olan halktır. Asayişi buradan temin etmek iddiasından bir dakika sarfı nazar edelim. O salahiyeti tama-
miyle mahallerine tevdi edelim. Ahalinin ellerinden aldığımız silahları kendilerine iade edelim ve ahali-
yi, Basri Bey’in buyurdukları gibi, eşkıyayı tenkile memur edelim. Bakınız o memlekette şekavet kalacak
mıdır? Bugün buradan Kayseri’ye, Kayseri’den Sivas’a, Sivas’tan Erzincan’a bir fert gidemiyor. Kimin haddi
ki kafile halinde olmaksızın Sivas’tan Harput’a veya Mardin’e gitsin. Fakat ne oluyor, biliyor musunuz?
Oradan birimiz geçiyoruz, daha büyük olduğumuz halde, eşkıyayı takip ederek elinden gasbetmiş olduğu
eşyayı almıyoruz, o civar halkın üzerine bir de biz musallat oluyoruz. Bir defa da biz soruyoruz. Bunları
eğer birer birer tadat etmek lâzım gelirse hepsini tayin edebiliriz. Bence yapılacak tedbir ne kuvvei askeri-
ye; ne kuvvei askeriye ne jandarma... Ha jandarma meselesi efendiler; pekâlâ bilirsiniz ki; memleketin her
tarafında jandarma karakolları vardır. Fakat nedir bu jandarma karakolları bilir misiniz?
VEHBİ EFENDİ (Konya) — En büyük hırsızlık orada oluyor.
EMİN BEY (Erzincan) (Devamla) — Efendiler, jandarmaya karakol derler, orada bir bina yaparlar ve
o binanın içerisine beş, sekiz nefer korlar, oraya gelen eşkıya ise 58, 68 hatta 158’dir. O eşkıya akşam kara-
kola gelir, selamünaleyküm der, onbaşı veya çavuş hatta zabit mecburdur ona eyvallah der demeye. Şimdi
efendim, bakınız bizim jandarma nasıl eşkıya oluyor? O 158 kişi açtır, onbaşı birkaç nefer alır, civar köye
gider. Oradan on okka bulgur, beş okka yağ, iki koyun getirir. O eşkıyanın güzelce karnını doyurur. İşte
jandarma da bir şaki oldu. Çünkü hiç hakiki olmadığı halde köylerden yağ, koyun topladı, vesaire yaptı
getirdi, eşkıyanın karnını doyurdu. Eşkıya karnı doyduktan sonra oradan gider. Ertesi günü mıntaka ku-
mandanı kazadaki jandarma kumandanına veya livadaki jandarma kumandanına bir rapor verir. Hamdol-
sun mıntakamda asayiş mükemmel ise de filan taraftan bir eşkıya kuvvetinin geçtiği istihbar edilmiştir der
ve vazifesini ifa etmiş addedilir. (Çare, çare sesleri) Binaenaleyh, çare mahalline salâhiyet vermek, asayişi
mahalline bırakmaktır. Eğer mahallinde, Emin Bey kardeşimizin buyurduğu gibi, eli silah tutacak adam
yoksa yine jandarmalara verip o mahallin âmirinin emrine terk etmek ve işi bitirmek lâzımdır, başka çare
yoktur. (Müzakere kâfidir sesleri)
EMİN BEY (Bursa) — Müzakerenin kifayeti aleyhinde bendeniz söz söyleyeceğim.
REİS — Müsaade buyurun, müzakerenin kifayeti hakkında takrirler vardır, reyi alinize arz edeceğim.
EMİN BEY (Bursa) — Bendeniz kifayeti müzakerenin aleyhinde söylemek istiyorum. Müsaade bu-
yurun. Efendiler bendeniz esasata değil. Pontus meselesi dolayısıyla muttali olduğum bazı hakayiki arz
etmek istiyorum. Bundan hem hükûmeti, hem de Meclisi Âlinizi haberdar etmek istiyorum. Müsaade
buyurursanız, söylerim, müsaade etmezseniz söylemem. (Söyleyiniz sesleri)
– 768 –
REİS — Efendim, kifayeti müzakereyi reyi âlinize arz ediyorum.

FEYZİ EFENDİ — (Malatya) — Müzakerenin kifayeti aleyhinde söz söyleyeceğim, Hoca Efendi Haz-
retleri.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Efendi Hazretleri, umum memleketin asayişiyle, ordu ile hayatı-
mızla alakadar olan bir meseleyi neden iki gün müzakere etmeyelim? Bu nasıl olur? Rica ederim, müzake-
re kâfi değildir, mesele tenevvür etmemiştir, müzakeremize devam edelim.
REİS — Efendim, müsaade buyurun, takriri reye vaza mecburum. Ben vazifemi yapıyorum kabul edip
etmemek Heyeti Celilenize aittir.
Riyaseti Celileye
Mesele tenevvür ettiğinden müzakere kâfidir, takrirlerin kıraati ile müzakerenin intacını teklif eylerim.
19 Ağustos 1338
Kütahya
Cemil
Burada bir de Osman Bey (Lâzistan) takriri yazılacaktır.

Riyaseti Celileye
Pontus meselesi hakkında Meclisi Âli esasen malumat sahibi olduğundan müzakerenin kifayetiyle halli
mesele için tedabiri atiyenin ahzedilmesini teklif ederim.
1. — Müdafai Milliye ve Dahiliye Vekillerde Meclisi Âliden mutahassıs olmak üzere takibi eşkıya hu-
susunda mahareti mesbuk olan Refet Paşa Hazretlerinden mürekkep bir komisyonun üç gün zarfında
vereceği kararın Meclisi Âliye iblağıyla ona göre karar verilmesini teklif ederim.
20 Ağustos 1338
Lâzistan Mebusu
Osman
REİS — Efendim şimdi kifayeti müzakere kısmını reyinize arz ediyorum. Kabul edenler lütfen el kal-
dırsın. Kabul edilmemiştir efendim.
MEMDUH BEY (Karahisarışarki) — Muhterem efendiler; Anadolumuzun mühim bir kısmını gerek
halen, gerek âtiyen mühim bir surette tahtı tehditte bulundurmakla olan Pontus meselesi için bendeniz söz
aldım. Vaktiyle o havalide üç buçuk sene kadar oldukça mühim bir kuvvet arasında mühim bir mevkide
bulunduğum için -Allah sayesinde- ve bu kere de dairei intihabiyemden avdet ederken mazideki ahval
dolayısıyla oradaki tahkikat ve tedkikatım, neticesi olarak, bu mesele hakkında söz söylemeğe mecbur
kaldım. Müsaade buyurursanız meşhudatımı ve orada yapılması lâzım gelen tedabiri arz edeyim. Evvel
emirde orada bulunan Pontusçuların takibi için hali hazırdaki kıtaatı askeriye kâfi değildir. Bu iş askerin
bugünkü vaziyetiyle halledilemeyeceği gibi, âtide de bu vaziyet devam ettikçe halledilemez. Esbabı ise; bu
bapta bazı rüfeka kıtaatı askeriyenin bu işte istihdamı elverişli olmadığı hakkında bazı sözler söylemiş ise-
ler de bir tabur eşkıyanın teşkilâtı dahiliyesi iktizası 30-40 kişiden ibaret olan çeteleri tenkil edemez. Zira
bunlar ufak ufak kıtalar halinde bulunurlar ve kapalı arazi dahilinde herhangi hâkim bir noktada askerin
harekâtını teftiş ederler. Halbuki asker ise bir tabur harekete geldiği zaman, yalnız patikadan ibaret olan
yollardan geçmek için o arazide bir yürüyüş koluna geçiyor ve yarım saatlik uzun bir zincir teşkil ediyor
ve bunu eşkıya her taraftan istediği gibi görüyor ve şüphesiz kaçıp kurtuluyor ve askerin harekâtı akamete
mahkûm oluyor. Sonra da keşif tahkikatı için verilmiş hiçbir tabur kendini mıntakasının haricinde eşkıya-
yı takip edemiyor. En ziyade mühim olan ciheti söylemek lâzım gelirse, eşkıyayı takip edecek kuvvetlerin
bazı mezayayı askeriyesi göz önüne getirilmesi lâzımdır. Bilhassa burada zabitan ve efradın kıymet ve me-
– 769 –
ziyeti göz önüne getirilmeli ve o suretle bu mezaya husule geldikten sonra bu asker eşkıyayı takip edebilir.
Bugünkü zabitan, ve efradın vaziyeti bu işi görebilecek bir surette değildir. Binaenaleyh bunun yerine; o
mahalde vaktiyle bendeniz de bulunduğum zaman, zaptı raptı yerinde bir askere kumanda ediyordum ve
bu kuvvet azdı ve fakat o kuvvet ile bugünkü bir Fırka Kumandanından ziyade şöhretim vardı. Hatta, bir
Fransız zabiti geldi, beni o şöhretimden dolayı alıp Malta’ya götürmek istedi. Takibat, ufak bir kıta ile yapıl-
mış olduğundan muvaffakiyet hasıl oldu. Siz böyle büyük fırkalarla iş yaparsanız böyle olur. Binaenaleyh,
böyle daha büyük kıtalar daha büyük masraflar ihtiyar etmektense mahallinde; bazı arkadaşların söylediği
üzere, oralarda silâhlar alınmamıştır mazide ve bugün halen de gösterilmiş ve gösterecekleri fevkalâde
hizmetleri Meclisli Âli görecektir, ki bunlar yerli ahalidir. Bunlar kendi köylerinde müsellâh bir çetedir.
Bunlar ırzlarını, kendilerini kendileri müdafaa ediyorlar.
MEMDUH BEY (Karahisarışarki) — Hissi milli vardır. Bunlar orada bir teşkilâta tabi tutulur da Pontus
aleyhine takibata sevk edilirse, emin olunuz ki, üç bin jandarmadan daha çok iş görürler. Sonra efendiler
asayişini Karahisarışarki, Ordu ve kısmen Tokat livasının Reşadiye kazası civarındaki asayişi ihlâl eden
bir çete vardır. Bu çete vaktiyle Pontusçular aleyhine istihdam edilmiştir ve Jandarma Kumandanının ve
o havalinin ahalisinin tazyiki üzerine bu çete vaktiyle Rumlar aleyhine çalışmış ve birçok muvaffakiyetler
temin etmiştir. Bu Sonyarioğlu Çetesi. Müsaade buyurunuz bendeniz yolda gelirken..
HAMDİ BEY (Tokat) — Vazgeçiniz, çete meselesinden, İzzet’i biliyoruz.
MEMDUH BEY (Devamla) — Ben söyleyeyim, siz de vazgeçiniz. Neden vazgeçiyoruz? (Gördük efen-
dim, gördük sadaları)
HAMDİ BEY (Tokat) — Gördük efendim, biliyoruz mevzubahis ettiğiniz İzzet’i biliyoruz.
MEMDUH BEY (Devamla) — Tanınan bu çete vaktiyle Rumlar aleyhine çalışmış, muvaffak da ol-
muştur. Fakat bu adamı onlar köyüne gittiği vakit o jandarma kaymakamı, asker kaçağı bahanesiyle bunu
bilâ lüzum baştan çıkarmış; gitmiş, evinde otururken, evini basmış, dağa fırlatmış, şimdiye kadar Rumlar
aleyhinde çalışmış ve Karahisar livasında Mesudiye kazası vardır ki bu kaza bilhassa Pontusçular aleyhine
çalışan maruf bir kazadır. İşte bu kaza yani, Mesudiye kazası ihmal edilmiştir. Bu kazanın aleyhine bazı
harekât almıştır. Orada bulunan bazı idare memurları Rumlara himayekâr vaziyette bulunduklarından bu
çetenin takibine gitmişlerdir. Bu çeteyi ufak kuvvetlerle imha etmeğe çalışmışlardır. Elinden geldiği kadar
muannidane bir suretle Pontusçuların imhasına çalışan bu çetenin ufak kuvvetlerle imhasına çalışılmış-
tır. Halbuki bu çete oldukça mühim bir kuvvettir. Hemen aşağı yukarı 150 mevcudu vardır. Binaenaleyh
hükûmetin her an için işine yarayan bir kuvvettir. Gerek bunun ve gerek o civarda bulunan daha ona ben-
zer üç, beş yüz kişiden mürekkep o havalide yalnız firarilerin, sonra Havza, Samsun havzasında bulunan
teşkilata tutularak Pontus aleyhinde atılması fevkalade fevaidi temin eder.
Bir de bir mesele daha vardır. Bunların birisi de bu şaki denilen kuvvetler iyi kumandan ve müdebbirler
tarafından idare edilirse bunların hali salâha ifrağı mümkündür ve tedricen muntazam bir kıta halini de
alabilir. Birgün bakarsınız ki, muntazam ve bir hissi intikamla memlu olduğu halde müthiş işler yapar.
Nitekim bunun için bazı tedabir alınır ve alınmakta imiş.
SAĞDAN BİR MEBUS — Kış gelince öyle imiş efendim.
MEMDUH BEY (Devamla) — Söz söylüyorum, siz de gelin söyleyin. Bu çetelerden birçokları Pontus
çetelerine karşı sevkulceyş noktalarına ikame edilebilir ve oralardaki ikame edilmek istenilmiş ve traktörle
arazisi sürülmek istenilmiş. Razıdırlar. Bugün Pontus havalisi bir hükûmet halindedir. Bunların arazisi
vardır, teşkilâtı büyüktür. Bugün Pontusçuların hududu vardır. Bunu bilmek lâzımdır. Nisan dahilinde
ahali kuvvetlerini ve bu cesur kuvvetleri oraya götürüp... Asker bugün bakıyorsunuz ki, hepsi birden ha-
rekete geliyorlar, üç gün sonra eşkıya -yani o hudud dahilide istediği gibi iaşesini temin ediyor, her şeyi-
sini buluyor. Binaenaleyh bir de takrir veriyorum; Sonyarioğlu’nun ve diğer rüfekasının -ki bunların hali
salâha avdetleri de mümkündür- gerek bunlarla ve gerek köy ağalarıyla de görüştüm, anladım bunlar bu
teşkilâta âmededirler ve anladım ki güzel bir teşkilât yapılır da işe başlanırsa emin olunuz ki üç bin kişilik
kanundan daha iyi bir iş görülmüş olur.
– 770 –
REİS — Efendim, daha beş kişi söz almıştır. Saat altıya geliyor. Pazartesi günü içtima etmek üzere cel-
seyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse
Saat: 5, 52
– 771 –
TBMM
21 Ağustos 1338 (1922)
Münderecat

1. — Jandarma Umum Kumandanlığı bütçesinde tahsisat ilâvesi hakkında kanun lâyihası.
2. — Pontus meselesi hakkında müzakerat.
Cilt: 22
88’inci İn’ikat – 2, 3’üncü Celseler

SEKSEN SEKİZİNCİ İN’İKAT 21 Ağustos 1338 Pazar İkinci Celse
SEKSEN SEKİZİNCİ İN’İKAT

21 Ağustos 1338 Pazar
İkinci Celse
Grup: 1
REİS: Musa Kâzım Efendi
KÂTİPLER: Enver Bey (İzmir), Atıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim celseyi küşat ediyorum. Zaptı sabık hülâsası kıraat olunacaktır. Zaptı sabık hülâsası
okundu.

SEKSEN YEDİNCİ İÇTİMA
İKİNCİ VE ÜÇÜNCÜ CELSE (HAFİ)
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat, evvelce Fransızlara tercümanlık etmiş olan İstepan
oğlu Emil Penizyan hakkındaki davanın teciline dair Heyeti Vekileden mevrut esbabı mucibe lâyihası
kıraat ve müzakere edilerek aynen kabul olundu. Pontus eşkıyası hakkında Malatya Mebusu Sıtkı Bey ve
rüfekası tarafından mevrut şifreli telgraf kıraat edildikten sonra, o havalideki Rum eşkıyasının tenkili için
tezyit edilecek jandarma kuvveti için jandarma bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki lâyihai kanuniye ile
bittevhid müzakeresine geçilerek teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ VE DÖRDÜNCÜ CELSELER
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat jandarma bütçesine tahsisat ilâvesi hak-
kındaki lâyihai kanuniyenin müzakeresiyle iştigal edildi. Söz alanların kesretine ve vaktin geç olmasına
mebni mabadına pazartesi günü devam olunmak üzere içtimaa nihayet verildi.
Reis Kâtip
Musa Kâzım Kayseri
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında mütalaa var mı? (Hayır sadaları) Zaptı sabık aynen kabul edildi.
Zaptı sabıkı kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1 . — Jandarma Umum Kumandanlığı bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki kanun lâyi-

hası.
REİS — Mevzu üzerinde söz Maliye Vekili Beyefendi’nin. Buyurun efendim.
HASAN FEHMİ BEY MALİYE VEKİLİ (Gümüşhane) — Efendim bugün Pontus mesailine dair olan
müzakerenin mabadına devam edileceğine göre bundan üç gün evvelki aleni celsemizde Maliye bütçesi-
nin müzakeresi dolayısıyla harp kazançları vergisi hakkındaki kanunun adalete muvafık olmadığından
ve fazla miktarda bulunduğuna dair uzun bir münakaşa açılmıştı. Bendeniz netice olarak arz etmiştim
ki, mevcut kararname tadil edilmedikçe bu kararnameye tevfiki muamele yapmak zarureti vardır ve bu
– 774 –
tadilâtı da. Muvazenei Maliye Encümeninin lieclilmüzakere Heyeti Celilenize sevk etmiş olduğu mazbata
tadilâtından bahsetmiyor. Gerçi bazı esasına temas ediyor. Fakat herhalde elde mevcut kararnamenin ta-
dili iktiza eder. Tensip buyurursanız bugün hafi celse devam edileceğine göre kanunun dört maddesinin
tadilini havi bir müsvedde kaleme aldım, bugün bunu müzakere edemeyeceğimize göre vakit kazanmak
için çarşambaya kadar Muvazenei Maliye Encümeniyle görüşerek matbaaya verelim. Arzu buyurursanız
şimdi matbaaya verelim. Muvazenei Maliye Encümeniyle de görüşülsün çarşamba günü müzakere eder-
ken, meçhulât üzerine müzakere etmeyelim. Yani nasıl arzu ederseniz, isterseniz yeniden matbaaya gön-
derelim, diye beyhude vakit geçirilmesin. Muvazenei Maliye Encümeniyle bir kere görüşüldükten sonra
matbaaya verip tab ettirip, çarşamba günkü ruznameye yetiştirmekte faide tasavvur ediyorum. Şimdiden
Heyeti Celilenize mal olduğundan tab ve tevzi ve müzakere edemeyiz. Heyeti Celileniz tensip buyurur-
sanız mazbatayı tab ettirelim ve Muvazenei Maliye Encümeniyle de yarın sabah birleşelim. Orada muza
kereden sonra matbaaya gönderelim, çarşambaya yetiştirelim.
REİS — Efendim. Muvazenei Maliye Encümeniyle görüşüp tab ve tevzi ve çarşamba günü müzakere
edilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
2. — Pontus meselesi hakkında müzakerat.
REİS — Söz Müfit Efendi’nindir.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim, Pontus meselesi hakkında birçok arkadaşlarımız kendi vu-
kufu tammına ve birçok zamanlarda idarei umurda, inzibatta ve asayişte hizmet etmelerine müsteniden
Meclisi Âlinize bazı beyanatta bulundular. Ezcümle Karahisar Mebusu Ali Bey biraderimiz, memleketin
içerisinde daimi surette cereyan etmekte olan şekaveti ilmi bir surette taksim ederek, bunların itfası hak-
kındaki kendi kanaatlerini de Meclisi Âlinize arz ettiler ve dediler ki; şekavet üç kısımdır. Birisi şekaveti
adiye, birisi şekaveti müstemirre, birisi de şekaveti siyasiye. Bendeniz Ali Beyefendi’nin taksim etmiş oldu-
ğu bu üç kısım şekavete memleketin, halkın ahalinin hepsini müteessir kılan bir meseleden daha bahisle
bir şey ilâve edeceğim, ki onun adına da maalesef şekaveti resmiye diyeceğim. Malumu âlileri, adı şekavet,
haşa huzuru âlilerinden, bazı ufak, tefek, bazı eşek hırsızlarının yapmış olduğu şekavettir. Şekaveti müs-
temirre denilen. Kanun Ceza’da kendine bir cinayetle kendilerine bir şekavet cürmü isnat edilen şekaveti
müstemirre esbabıdır. Şekaveti siyasiye.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Ne Dahiliye Vekili var, ne Heyeti Vekile Reisi var, Hükûmete aittir.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Şekaveti siyasiye doğrudan doğruya bir emel, bir maksat takip etmek
hususunda ittifak etmiş yüz, iki yüz, üç yüz kişinin daimi surette Devleti izaç etmek suretiyle birtakım
gayelerini husule getirmek için, emellerini meydana getirmek için yaptıkları şekavet, şekaveti resmiyedir.
Şekaveti resmiye diye arz ettiğim meseleyi Heyeti Celilenize birer birer madde göstermek suretiyle arz
edeceğim, ki asıl milletin bugün kurtulmak istediği mesele o şekaveti resmiye meselesidir.
Şekaveti siyasiyeyi bütün millet kendi askeriyle, kendi jandarmasıyla, mevcudiyeti ile, varlığı ile defet-
mek mecburiyetindedir. Çünkü kendisinin vatanından bir kısmını ayırmak veyahut kendisinin istiklaline
darbe vurmak veyahut kendisinin mevcudiyetini hitama erdirmek emelleriyle toplanmış birtakım kitle-
lerin takip ettikleri mesleklerdir. Bunu her fert uhdesine terettüp eden bir vazifei vataniye addederek def
ve tenkil eder. Fakat şekaveti resmiye noktai nazarından arz edeceğim maddelerden bir tanesini Heyeti
Celilenize arz etmek isterim ki bugün orduyu iaşe eden. bugün Devletin teşkil etmiş olduğu Devlet ma-
kinesindeki memurinin maaşatını temin eden Devletin masarifi mübremesini tedarik hususunda geceli,
gündüzlü, kadınlı erkekli, çalışan, bize paralarını veren halkın asayiş noktai nazarından köyden şehre ge-
lememesi, evinde ailesiyle huzuru tam içinde yatamaması, ondan sonra Devlete vermeğe mecbur olduğu
borcunu verirken bir de o borcu tahsil eden muhassılların ve o malı alan mültezimlerin elinde, bu halkın
malı hatta ırzı, canı daimi surette tehdit altında bulunduğunun isbatı meselesidir ki, bu mesele bizi en zi-
yade alakadar edecek mesaildendir. Meselâ âşârı iltizam suretiyle Hükûmet satıyor. Aşarı iltizam eden bir
mültezim meselâ bir kasabayı bin beş yüz liraya iltizam ettikten sonra, o kasabada âşârı rüyet için adamı,
kolcuları o köye gidiyor. Bedeli iltizamı olan bin beş yüz veya iki bin lirayı doğrudan doğruya köylünün
kasabadan getiremeyip kendi kariyesinde, kendisinin idaresini temin edebilmek için almış olduğu birkaç
– 775 –
parça bağından ve birkaç parça ağacından ve buna (güveri) veya tabiri âmiyanesiyle (hazar) bedeli de-
diğimiz bedelden bedel iltizamı almak, hububat noktasından bırakmak, bir kısmını doğrudan doğruya
alacağı hububatı sırf temettü noktai nazarından bırakmak noktasına hasrediyor. Halkın üzerine bu ver-
giyi tarhediyor. Halk bu tarhedilen vergiden dolayı elinde mevcut bulunan kanun mucibince Hükûmete
müracaat ediyor ve diyor ki bize (Hazar) bedeli olarak şu kadar lira tarhettiler. Bunu keşfettirin, tahmin
ettirin, bu bizim için bir zulümdür. Bunu tahmin etmek için Meclisi idare azasından iki mahammin, kendi
taraflarından da iki muhammin bulunmak suretiyle keşfolunuyor. Doğrudan doğruya köylünün aleyhine
ve hatta evvelki keşfinin fevkine çıktığını pek çok defa tesadüf edilmiştir. Bu suretle köylülerimiz bağlarını
sökmüş, ağaçlarını yıkmış, köylerinde kendisini gösterecek bir manzarai umumiye teşkil eden ağaç vesaire
de bırakmamış ve bundan eser kalmamıştır. Bundan dolayı vuku bulan müracaatlarına karşı yine acaba o
mültezimlere karşı ne gibi bir kanunun ahkâmı tatbik edilmiş ve halk bu gibi şekavetlerden kurtarılmıştır?
Almış olduğu buğdayı, arpasını kaldırmak ve yine Hükûmete karşı borçlu olduğu miktarı seve seve evinde
bırakacağı fazla miktarı satmağa acaba neden dolayı... Bugün koynunda evrakı resmiyesi belki mevcuttur.
Efendiler onu da Heyeti Âliyelerine arz edeceğim.
YASİN BEY (Ayıntap) — Aşar faslında bunu dinleriz.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Âşâr meselesine kadar dinlemeğe mecbur değilsek, köylünün o suret-
le parasını, aşarını, malını alırsak ve bu suretle harp ettireceğim dersek, zulümden başka bir şey yapmış
olmayız. Yalnız mevcudiyeti siyasiyesini tehlikeye koyan Pontusçularla uğraşmak lâzım değildir. Onun
bütün mevcudiyetini muhafaza etmek için, onun bütün malını, canını, ırzını muhafaza etmekle mükel-
lefiz. İşte bu mesele mademki burada mevzubahs oluyor. Mademki memleketin emni asayişi mevzubahs
oluyor. Asayişin muhtel olmasına sebep zannederim ki bu gibi meselelerde yine atfı nazar etmeyip köylüyü
ve köylünün üzerinde sülük gibi yapışıp onların kanlarını emmek isteyen memurlar olanlar hakkında ya-
pılacak muameleyi ifadaki gösterdiğimiz tekâsüldür.
Efendiler; şimdi birisi tekâlifi milliye suretiyle. İstanbul mebusu arkadaşımız Rıza Bey de Kırşehir’de
bulunduğu bir zamanda idi. Bir kariyenin %40’ı daha mahsulü idrak edilmeden evvel Hükûmete (Sadet
sesleri.) Köylü vasıtasıyla...
REİS — Efendim; rica ederim Pontus hakkında söyleyiniz.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Ben maksadımı Heyeti Celileye misallerle arz etmeyeceksem buradan
ineyim. Bendeniz bu kürsüden şöyle yaparım, böyle yapmağa muktedirim, diye bahsedecek değilim.
REİS — Efendim Pontus meselesi mevzubahistir.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Rica ederim Pontus meselesi nasıl mevzubahs ise, Anadolu meselesi de
böyle mevzubahistir. Halkın tekâlifi milliye suretiyle vermiş olduğu %40 zahire bilahire mültezimin köylü-
ye mahsup ettirmesi lâzım geldiği halde mültezim ben %40 borcumu mahsup ettiremedim, diye köylüden
ayrıca %40 bedel olarak köylüye zulmettiği ve köylü Hükûmete müracaat ettiği zaman köylünün müracaa-
tı nazarı itibara alınmalıdır. Bu mahsulü mültezim kendi alacağına mahsup ettirdiği halde köylüye katiyen
mültezimden kendisinin fazla verdiğini diyerek, köylüye fazla mahsup, zahireyi tahsil ettirmeyerek kendi-
sinden tahsil ettirmediği halde... Efendi bu zulümdür. Köylü bize itaat etmezse hakkı var mıdır, yok mudur
efendiler? (Doğru sesler.) Öyle ise şekaveti resmiye meselelerini doğrudan doğruya, halkın hukukunu
kendilerinin eline verilen kanun dairesinde idare etmeyen birtakım memurini idare ve adliyeyi, eğer He-
yeti Celileniz, Hükûmeti merkeziyemiz, onları ıslah etmeyecek olursa emin olunuz ki, geride o köylünün...
Zira o köylü eşkıyayı gelip de sana, Hükûmete haber verdiği zaman sen şakinin, Hükûmet onun hakkında
cezayı kanuniyi tamamiyle vermediği halde o şaki bilahire gelir, köylünün malını, canını gasbeder. Bir şey
yapamazsın; sen de böyle asayiş beklersin.
Evet Pontus meselesi hakikaten mühim, bizim bütün hayatımıza kastedilmiş ve bizim mahvımıza ye-
gane çalışılmış bir mesele olduğunda hepimiz müttefikiz. Bundan kurtulmak için jandarma mı, asker mi,
başka kuvvet mi ne sarf edilmek icap edecekse Hükûmetin düşünmesi lâzım gelir. Hükûmet buraya bir
proje ile geliyor. Diyor ki bana üç bin jandarma tahsisatını veriniz, ben bu üç bin jandarma tahsisatı ile
Pontus denilen meseleyi mahvedeceğim, söndüreceğim diyor. Bu tahsisatı, üç bin jandarmayı istemekle
– 776 –
beraber, heyeti umumiye Hükûmetin bu talebi bu şekli, bu tariki muvafık görmeyerek diyor ki, sen bu usul
ile Pontus meselesini öldüremezsin. Bir arkadaşımız bir şekil gösteriyor. Diğeri başka bir şekil gösteriyor.
Şimdi Hükûmet diyor ki; falanın gösterdiği şekli müzakere etmek için teklifi geriye veriniz, biz alalım. Bu
neden neşet ediyor? Doğrudan doğruya Hükûmetin bu suretle teemmül ettiği, itfasına çalıştığı bir mesele-
yi ya kendisi bir meselei mahsusa addederek, düşünmeyerek, vakit bulmadan buraya geldi, alelimya söyle-
diği veyahut bunları müzakere etmeden doğrudan doğruya bir mesele olarak verdiği anlaşılıyor. Hükûmet
meselesi olmamalıdır. Hükûmet böyle bir şey mevzubahs eylediği zaman bunu kendisine mal etmemelidir.
Çünkü bizimle Hükûmet arasında asla fark yoktur. Şimdi Hükûmet düşünürken ben, düşüncemi terviç
ettireceğim diye katiyen ısrar etmelidir. Bizim düşündüklerimizi tespit makul bir şekle ve onunla beraber
meczederek tazyika çalışmalıyız ve ona kudreti, kuvveti vermeliyiz de. Şimdi üç bin jandarma on beşer lira
maaş vermek suretiyle, acaba Pontus meselesini, Anadolu’da bulunan diğer şekavet meselesini söndürebi-
lecek mi, söndüremeyecek mi? Yani asayiş temin edilecek mi, edilmeyecek mi? Bunu muhakeme edelim.
Bendeniz geçen seneden beri şahidi olduğum jandarmaların yapmış olduğu takibat ve vaziyetleri bu
işin üzerine gitmemek, gidememek meselesidir. Yani jandarmalar gitmiyor, gidemiyor efendiler. Şaki bir
tarafta bulunduğu zaman, jandarma öbür tarafa gidiyor. Binaenaleyh jandarma ile bu meselenin halline
imkân yoktur. Hükûmet kuvvei askeriye istihdam etmek suretiyle oradaki fenalığı itfaya çalışıyorsa, nite-
kim çalışıyor ve elan de orada mevcuttur. Onu o şekilde ifa etmek için serbest bırakmalı ve kendisine sureti
katiyede harekâtında serbest olduğunu bildirmeli ve Pontus meselesinin hallini istemeliyiz. Fakat Pontus
meselesi öyle zannediyorum ki, beş güne, beş aya hasredilmiş bir mesele değildir. Bu esaslı bir teşkilâttır ve
senelerden beri devam ediyor. Bunu mütemadiyen devam etmek ve tazyik etmek suretiyle halledebiliriz ve
illa bir ayda, on beş günde söndürülebilir demekle yapamayız. Binaenaleyh jandarmaya ilâve edeceğimiz
para bu suretle heder olmuş olacaktır. Jandarma bu meseleyi halledemez.
Gelelim diğer efkâra; o da bu işi ahaliye gördürmek meselesidir. Bendeniz bu meselede biraz tereddüt
edeceğim ve tavakkuf edeceğim. Evlâdının eline silah veren baba, evlâdı ihtimal ki o silahı hüsnü istimal
edemediğinden dolayı kendisini bir tehlikeye koymak meselesi mevzubahs olabilir. Köylülerimize tevdi
edeceğimiz bu silah, öyle, zannediyorum ki, yarın karşısında husumet ettiği bir adam aleyhinde istimal
ederek başka fenalıklarda tevlid edebilir. Ahaliyi tamamiyle teslih edip bu işi gördürmek imkânı yok-
tur. Bunun sureti katiyede aleyhindeyim. Yalnız, ahali ile iş gördürecek dereceye kadar inmiş isek o vakit
Hükûmete lüzum yoktur.
BASRİ BEY (Karesi) — İnmek değil çıkmaktır, o.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Eğer ahalinin bu meseleyi kapatacağını ve bu vazifeyi deruhte edece-
ğini ve bu seviyede olduğunu biliyorsan kabul ediyorum ve biz o seviyeye geldiğini kabul ediyorsak, hata
ediyoruz. Bunda da hata ediyorum zannediyorum. Çünkü ahaliden vaktiyle kendisinde mevcut bulunan
silahları toplamak için bu Mecliste dur u diraz müzakere ve münakaşa cereyan etti ve zannediyorum ki
o vakit bütün arkadaşlarımız müttefikan ve müttehiden düşünerek silahları almağa karar verdi ve gidip
o silahları alabilmek ve lazım gelen nesayihi vermek için heyetler de çıkardık. Biz bundan iki sene evvel
vaziyetimizi, halimizi gözümüzün önüne getirirken, belki soba borularını top diye gösterdiğimiz, iğne ile
kuyu kazdığımız zamanda burada elimizde silah olmadığı bir zamanda silahlarını toplayıp cepheye gön-
derilmesine müttehiden, müttefikan karar vermiş olduğumuzu unutmayalım. O silahları alıp cepheye ver-
diğimiz halde, bugün ahaliye silah tevzi ederek bu meseleyi söndürmek için, acaba bu fikir bize nereden
neşet ediyor? Ahali iki sene zarfında bu meseleyi halletti ve Hükûmetimiz bugün bütün askerini, silahını
bütün vesaiti harbiyesini elindeki silahlarını alıp, artık bu silahlara ihtiyaç kalmadı ise bunları sahiplerine
iade etmeğe taraftarım bendeniz. Fakat bu silahlar vasıtasıyla bunlara asayiş temin etmek noktasından
biraz mütereddidim. Yalnız olsa olsa bizde kır bekçileri tabir ettikleri, köy bekçilerine silah veririz. Zaten
bir kanun vardır, böyle. İki, üç tane bekçi daha ilâvesi suretiyle Hükûmetin nezareti tahtında birkaç adam
bulundurulursa o köy bekçileri de köylerine gelen şekaveti adiyeden dolayı gidip de malların, çalan hırsız-
lara mukavemet edebilirler.
MEMDUH BEY (Karahisarışarki) — Köylerde altmış, yetmiş kişi vardır.
– 777 –
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Ben zannediyorum ki köylerde altmış kişi kalmamıştır. Zannederim
altmış kişi dediğimiz kadınlardan ibarettir.
MEMDUH BEY (Ergani) — Altmış kişi firari vardır.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Eğer sen firarilerle bu memleketi müdafaa ettirmek ve o firarilerle
eşkıyayı takip ettirmek ve o firarilerle Pontus’u söndürmek istiyorsan, firariler mücrimdir. Mücrim ile bir
cürüm söndürülmez efendi. (Bravo sesleri.) Biz emin olalım ki bugün hizmetini, vazifesini ifa etmeyen
herhangi bir sebepten dolayı vazifesinden ihtiraz ederek kaçmış olan adamlar nazarı kanunda, nazarı mil-
lete, nazarı şeriatta mücrimdirler. Bu mücrimlerle gidip diğer mücrimi tedip etmek gibi fena bir şeyden
daha büyük bir şey olamaz. (Doğru sesleri.) Daha büyük bir dert çıkarmak demektir.
REFET PAŞA (İzmir) — Hükûmet mefhumuna mugayirdir.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Şimdi efendim bu mesele hakkında pek çok söz söylendiği için ben-
denizin yalnız rüfekayı muhteremeden istirham edeceğim bir nokta vardır. Bu meseleyi Hükûmetin revşi
hamiyetine tevdi etmeyi ve Hükûmetin kendisinin yapacağı bir tedbir ile bu meselenin önüne ve bütün
memleketlerimizdeki böyle fena birtakım şekavetin, hırsızlıkların menine ve arz ettiğim şekaveti resmi-
yenin de kökünün kesilmesine karar verilmelidir. Hükûmet bu suretle maksada muvaffak olur ve her şey
biter ve illâ katiyen ve katıbeten bu keşmekeşten kurtulmak için gidip gelmek meselesinde bile kendimizi
müteyakkız bulundurmaktan başka imkânı yoktur. Bendenizin söyleyeceğim budur. Bunu Hükûmete terk
etmeliyiz.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim Müfit Efendi’nin buyurduğu gibi, pek çok söz söylendi. Yalnız
benim söyleyeceğimin birincisi; bu bir şahıs meselesidir. İşinizin başına iyi bir adam bulun ve o adam
bu meseleyi halleder gelir. Öyle bir şahsiyet bulunuz ki bu adam gitsin bu meseleyi halletsin gelsin ve o
şahsiyet bunun ehli ve erbabı olsun. Birinci mesele bu, ikinci mesele; efendiler, bu gibi şekavetleri asker
bastıramaz. Bunun imkânı yoktur. Çünkü dokuz taşı birden sıçrayan bir herife karşı sağ dur, selâm dur
mukabele edemez. Bunlar merasim işidir. Halbuki bu iş merasim işi değildir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Askerlik merasim işi değildir.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Rica ederim askerlik merasimleridir. Onun için asker karşısında başı
bozuk lâfı istimal olunur.
REFET FAŞA (İzmir) — Bir sual soracağım. Acaba Vehbi Efendi Hazretleri Konya’ya Demirci veyahut
Ethem çetelerinin Konya isyanını bastırmalarına muvafakat eder mi idi? Yoksa muntazam bir asker mi
isterdi?
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — O başka meseledir, Paşa Hazretleri. O buraya mukayyet değildir. Onlar
dağa çıkmış değildi, karşı geliyordu. Bu mesele başkadır.
Şimdi efendiler jandarmanın da bu meseleyi halledemeyeceğine bendenizin kanaatim vardır. Zanne-
dersem ekser rüfekayı kiramın da kanaati bu yoldadır. Bu da olamaz. Şimdi ne kalıyor. O bulacağımız
şahsa salâhiyeti vasia vermeli ve o şahsiyet dahilde kanallar açarak ve dahilden teşkilât yaparak buna karşı
ne gibi tedabir lazımsa başıbozuğu, başıbozukla karşılaşmaktan başka çare yoktur.
ÖMER LÜTFİ BEY (Karahisarısahip) — Hiç kimse gitmez.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Gider efendim gider. Efendiler burada üç söz söylesek söz tükenmez,
bitmez. Bunu münasip ise, dünden bir arkadaşın teklif ettiği gibi, Dahiliye, Müdafaai Milliye Encümen-
leri birleşerek şu kürsüden söylenen sözlerden bir hülâsa alarak bir şey yapsınlar, getirsinler bize. Ondan
sonra halledelim. Yoksa böyle akşama kadar, sabaha kadar söyleyelim. Halbuki memleketin o tarafı yanıp
gidiyor. Bu tarafı başka bir şey oluyor. Anın için bunu encümene havale edelim. Şu iki encümenin birleşip
de bunu halletmesini muvafık buluyorum.
İLYAS SAMİ EFENDİ (Muş) — Efendim; bu mesele üzerinde zannederim epi lâf söylendi. Benim bi-
raz seyahatim itibariyle hâsıl ettiğim pek acı hatıralar, alâkadarları, daha ziyade lâyık olduğu ehemmiyetle
nazarınızda tecelli ettirecek beyanatta bulundular.
– 778 –
Bu mesele vesilesiyle diyeceğim ki, bütün mesaili içtimaiye, hatta en nazik hayatı mesaile bile, maalesef
arz edeceğim, aflarınızı istirham ederim; bütün acı safahatıyla ne kadar acı söylenirse söylensin, evvelce
de tekrar etmiştim. Yine tekrar ediyorum. Bunların iki makesi vardır. Bunun birisi şifahi, birisi de zabit
ceridesidir. Bütün bu sözler. Müfid Efendi Hazretlerinin heyeti umumiyesine, yani Pontus’u vesile ad-
dederek, o bahse girdiler. Meclis rüfekayı kiramı söze davet ettikleri vakit boşa gidiyor sözleri. Bu sakfı
Meclise aksedecek rakamları ve sadaları bırakarak şu kürsüden vazifemizi ifa etmiş addedelim. Bir kopya
halinde eski zihniyetlerle bütün mesaili hallederek Büyük Millet Meclisinin icrayı ve teşriî salahiyetini
haiz ve büyük kelimesiyle artık kendisini görmesi meselesiyle mükellef olan ve artık vazifesini kopya gibi
şöyle dönerek işleri halletmeğe, şöyle taraftar olmak bir netice istihsaline imkân vermez. Bendeniz, affınıza
mağruren, yegâne bu hakikati nazarlarınızda tecelli ettirmek için söylüyorum. Bu bapta hem oradaki aldı-
ğım şifahî haberler ve hem de buraya vürud ettiğim zaman aldığım mektuplar, onu maazziyade söylendiği
için hiçbirisinden bahsetmeyeceğim. Yalnız şu marazı içtimainin şimdiye kadar teşe’up eden muzdarip...
Çaresini söyledikten sonra sözüme hatime vereceğim.
Efendim bundan bendeniz o kadar mustaribim ki; bu mesele ki en basit, idarei mülkiyenin en basit
asayişi umumiye ve memleket noktai nazarından yapması icap eden vazifesidir. Büyük Millet Meclisinin
sahai iştigaline giriyor.
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Hükûmet kendisi de kanı olmadığı bir teklif ile geliyor. Zaten hep mazi-
den ibret alıyoruz. Maalesef ölüler dirilere daima tesirini yapıyor. Ölülerle sağlar yaşayamaz. Yeni yeni
hatveler karşısında atmak lüzumu karşısındayız. Daima günleri böyle geçirmişiz. Asıl ben ona acıyorum.
Bu Meclise nasıl giriyor, asıl ben onu arz edeceğim iki, üç arkadaşım esnayı seyahatte iki üç şey görüyor.
Şimdiye kadar vesile olmasaydı söylemeyecektim. Fakat şu biraderinizin, memleketinizin idarei dahiliyesi
hakkında o kadar dolgun ve bir diritnavt gibi mücehhez bulacaksınız, ki o bahse şimdilik geçmek zamanı
değildir. O arkadaşlarınız da müteessir olarak yazmışlar bir kuvvet gönderiniz diye yazmışlar. Bunların
buldukları çare bir kuvvet göndermekten ibarettir. İşte bu kadar. Bütün söylenen sözler, çareler hep bunun
üzerindedir. İşte şu kürsiye çıkan çareden bahsetmeli. Madem ki bu bahse girmişiz, esasa girmeli.
İşte size gayet amiyane telâkki edeceğiniz ve bendenizce gayet ciddî ve müceddidane ilk yapacağımız
iş, Büyük Millet Meclisinin oradaki bütün memurların azletmek. Yapabilir misiniz? Bakınız ben bu me-
murların hiçbirisini tanımam. Hiçbirisi ile alakam yoktur. Büyük Millet Meclisinin alakasını işgal eden
bu asayiş meselesiyle iki seneden beri... (Gürültüler) asıl çare bu değildir. Asıl çareyi söyleyeceğim. Bu,
benim zihnime geliyor, ki iki seneden beri Meclisi bu Pontus meselesiyle iştigal ediyor. Hükûmetin oralar-
da Mutasarrıfı var mı? Var. Valisi var mı? Var. Muhtelif livalarda mühim memurları var. Yalnız memurlar
sandalyelerde oturmak için memurlar var. Yoksa gel Ahmed, Mehmed şu meseleyi halledeceksin hiçbirisi
demiş de, makamı aidinden ne yaptın diye sormuş mu? Yaptığım lâyihada budur. Ben bu meseleyi hal-
ledeceğim. Ben bunu gördüğüm vakit, ben bu meseleyi gördüğüm zaman havaliî şarkiyeyi bunun büyük
bir mikyası addederek aldığım ilhamlarla söylüyorum. Efendiler; bu yapılmamış. Binaenaleyh yine söy-
lüyorum. Söylediğim halde yapamazsınız. Çünkü ölülerin sağlar üzerine icrayı tesir etmesinden feragat
edemeyiz. Daima anane ile yürümeği ayağımıza bağlamışız. Başka türlü hareket edemeyiz. Lakin ben asıl
çare nedir, diyorum. Ben artık on dört senelik tarzı kadim hayattan, tefrikalı hayattan, Hükûmetten bıkmış
bir arkadaşınızım. Bendeniz söylüyorum ki çok ben meyusum ve Meclisin aldığı vaziyete göre ilhamatıma,
sözlerime razıyım, beni âsi telakki ediniz ve ben diyorum ki, biz halı mücadelede miyiz? Evet. Hali harpte
miyiz? Evet. Bu üç yüz kişi zaten memleketin ancak üç yüz kişi münevveri, mütefekkiri çıkar. Bunlara
hali cihatla yalnız kürsüye çıkıp söz söylemek düşmüştür. Eyvah... Yazık; bize eğer üç yüz mebusa, böyle
hepimize, burada Hükûmetten gelecek yollar üzerinde mi yürümek düşmüş? Ordu orada vazifei mukad-
desesini ifa ederken, bizde şurada işimizi yaparız ki şu dahilî emniyeti tutalım, demek için içimizde askerî
teşkilatçı var, mülki teşkilatçı var, hepsi var. Pontus mevzubahs olduğu zaman gariptir; size bir hikaye arz
edeceğim; fakat iki kelimelik bir hikayeciktir. Bendenize Tunuslu bir arkadaşım dedi ki, İstanbul’a ayağımı
bastığımdan itibaren benliğimi unutuyorum. Çünkü kendi kendine müteferrik ayrı söz söyleyen çok...
Efendim bendeniz dünden bugün iyiyim. Ben diye ortaya kendisini atan, yüksek nasiyesi ile, ben bu işin
ehliyim diyecek adam yok. Ben Meclisi Âlinize hitap ediyorum. Meclisi Âlinizden bir şahıs çıkıp, da bir
– 779 –
fert ki üç yüz adamı işhat edecek bir adam, esiri ruha malik olmazsa işgal edemez. Bunları defterine kayde-
decek adam mesuliyet de yapamaz. Onun isteyeceği parayı vermeli, böyle bir adam, ki Dahiliye Vekilinden
daha ziyade iş yapar. Binaenaleyh burada bu suretle halen ve âtiyen zabıtlarına akisler bırakacak, ben bu işi
deruhte ediyorum ve şu şeraiti istiyorum diyecek bir adam yoksa, biz de bu davaya bu işe paydos diyelim,
gidelim.
HAFIZ HAMDİ EFENDİ (Biga) — Pontusçular tenkil edilmiştir dedi, Dahiliye Vekili.
EMİN BEY (Canik) — Efendim; bendeniz dertten bahsetmeyeceğim. Çünkü o kâfi derecede hepimize
malûm oldu. Beyefendiler bilir misiniz ki bu jandarma tahsisatı Meclise nasıl gelmiştir? Demek istiyorum
ki Hükûmet bu mesele ile meşgul olmamıştır ve olmuyor, olmayacaktır. Bu kanaati sizde hasıl etmek için
müsaadenizle bir iki söz söyleyeceğim. Rica ederim, arz ediyorum; Dahiliye Vekili Fethi Beyefendi bura-
dan itimat reyi aldıktan sonra, çok isterdim ki, burada bulunsunlar ve aradan yirmi gün geçtikten sonra
tevali eden feryatlar, müracaatlar üzerine tekrar Amasya, Tokat ve Sivas mebusları içtima ederek kendi-
lerini de davet etmişler ve lütfen gelmişlerdir. Hatta bendeniz söyledim, dedim ki; mazi mamuzi... Zatı
âliniz itimat reyi aldınız, ekseriyetin vermiş olduğu itimattır. Bizi de itimat vermiş telakki ediniz. Fakat
itimat almakla bu mesele halledilmiş demek değildir, dedim. Rica ederim şu mektupları zatı âlinizle biraz
okuyalım ve siz de bundan sonra olsun bir çare düşünürsünüz. Biraz tenvir ediniz ve arkadaşlardan bazı
zevatın biraz asabiyetle beyanı mütalaası üzerine bu zatı muhterem şunu demiştir: «İstizah yaparsınız,
heyeti umumiyede.» Dedik ki; Beyefendi çok rica ederiz, istizah falan demiyoruz, lütfen bundan sonra
memleketi kurtaracak isen bunun hakkında bize izahat veriniz. Vazgeçtik bir ümit vermesinden. Aynen
şunu söyleyeyim ki: «Hükûmet acizdir ve esefle şunu da söyleyeyim ki oradaki fırkada alınacaktır, yarın,
öbür gün gelecektir, ordu kadrosuna dahildir, vaziyet budur»
Aman Beyefendi, biz bunu bilmiyorduk, eğer fırka da oradan alınacak olursa ne olacaktır? Bunun için
bir şey düşünmediniz mi? «Hayır düşünemeyiz. Çünkü elim kolum bağlıdır, başka şey yapmak imkânı
yoktur dediler. Orada bulunan arkadaşımız jandarma vesaire ile burasını takviye etseniz nasıl olur? Dedik.
O da: «Düşüneyim bakayım; pek alâ bir proje yapayım» dedi. Dedik ki; bu kadar yapılacak bir şeyi kabul
ettiremezseniz, çok rica ederiz lütfen bir an evvel, bir hafta zarfında, bunu tertip ediniz, arkadaşlara rica
ederiz elbette onların da bizim kadar yürekleri sızlıyor, bu meseleye vakıftırlar. İşte malum olan şekilde en-
cümenlere gittik. Arkadaşlara rica ettik, niyabet bunun üzerine bir proje buraya kadar gelmiştir efendiler.
Beyefendiler, eh ne yapacağız, her gün mektup, her gün telgraf, her gün feryat... Sonra bize diyorlar
ki; «bizi düşünmüyorsunuz» bizim derdimize çare yok mudur? Ne yapalım, nereye müracaat edelim, diye
feryat ediyorlar ve soruyorlar. Beyefendiler acaba şimdiye kadar bu eşkıya şimdiye kadar niçin tenkil edil-
memiştir? Buna dair malumatınız var mıdır? (Hayır sesleri) Binaenaleyh bunu anlamadıkça bundan sonra
da tenkil edileceğine kani değilim beyefendiler. Bendenizin bildiğim, malûmatım budur. Amasya İstiklâl
Mahkemesine gittiğimiz günden itibaren, orada bulunan fırka kumandanı ile mutasarrıfı ile Samsun’da
keza Mutasarrıf ile Kumandan ile müştereken Riyaseti Celileye arzu buyurursanız okuyabilirsiniz, her gün
müracaat ettik. Her gün vaziyeti izah ettim, her gün şu, şu, şu yapılırsa önüne geçilebilir diye tabiî ihtisas
sahibi olan fırka kumandanı birçok şeyleri buraya arz ettiği halde hiçbirisine cevap dahi alınmamıştır.
Beyefendiler eğer mahallinde vuku bulan müracaatları mahallinde tetkikatı müstenit mütaalaatı buraya
dinlettiremezsek, faide yoktur. İster heyet gönderelim, ister içimizden gitsin, kim giderse gitsin esas bura-
dadır Beyefendiler. Oranın, Beyefendi kardeşimizin buyurduğu gibi, oranın memurlarını, kumandanlarını
değiştirmekle mesele hallolmaz buradaki ataletin, bu zaafın önüne geçebilir misiniz?
Şimdi esas bu olduktan sonra, yani yazılan şeyler terviç edilmedikten sonra vaktü zamanıyla askerin
iaşesi temin olunmadıktan sonra her kim giderse gitsin, hiçbir tesir yapamayacaktır ve bu hal devam
edecektir. Binaenaleyh bendeniz öteden beri şöyle düşünüyordum. Oradaki kumandanın her bir işarını
Dahiliye Vekili Beyefendi her ne şekilde olursa olsun, her ne his ile mütehassıs olursa olsun kabule mecbur
olsun. Böyle bir zat gönderebiliyor musunuz? O vakit dava halledilmiştir. Yahut bilmem fırka kumandanı-
nın, Dahiliye Vekilinin veyahut Erkânı Harbiye Reisinin bu işin şeyini dinlemezse bundan daha büyük bir
mania yoktur. Fakat acaba bugün böyle bir zat da gitse onu tatmine kâfi olabilir mi? Olamaz Beyefendiler.
Çünkü Dahiliye Vekili de gitmiştir ve gider iken bu işide bitireceğim demiştir ve halka bunu söylemiştir,
– 780 –
fakat bitirememiştir. Halk ne diyor Beyefendiler, aldığımız mektuplarda ne diyorlar, bitirmişiniz Beyefen-
diler? Biz bu meseleden ümidi kestik ve biz bu Rumların kurbanı olacağız. Çünkü Dahiliye Vekili dahi
bunu bitirememiştir ve bu kanaat umumileşmiştir.
Efendiler bu kanaati herhangi bir zat gitmiş olsa bunu silemez. Binaenaleyh Beyefendiler eğer böyle
bir zat bulabilir veyahut Meclisi Âliniz herhangi bir arkadaşa bu kudret ve kuvveti verebilirse ya şahsiyet
sahibi olup bizatihi dinlettirebilir veyahut bu işe Meclisi Âliniz müttehiden bir arkadaş bulup gönderirse,
bu işi halle doğru giderse ikinci bir mesele kalıyor. O da halkın bize karşı olan ademi itimadını izale et-
mektir. Bunu da zannım itibariyle söylemiyorum. Buraya gidecek arkadaşlar tahsisat ister, falan hatırıma
getirmiyorum. Herhalde o muhitin mebuslarından kısmen oraya gitmelidirler. Oranın ayan ve eşrafıyla
halk ile temas etmelidirler ve artık onlara karşı ve daha doğrusu mazi mamazi onları şöyle bir suretle ten-
vir etmeli, ki onlar da dört el ile bu işe sarılabilsinler ve burada Heyeti Âliyeniz de o işi tamamiyle takip
etsinler. Bendeniz başka türlü imkânı hal bulamıyorum. Tabiî birçok sureti hal bulundu.
Bendeniz demiyorum ki, mutlaka şu veya bu hal yapılsın. Bendeniz diyorum ki artık -yani katî olarak
anlaşılmasına nazaran- Meclisi Âliniz nam ve hesabına hareket etmek üzere bir zat, bir heyet göndermek
suretiyle kendinize bu meseleyi mal ederseniz, bu mesele hallolunur ve illâ felâdır ve çok yazıktır. Yani
memleketimizin biliyorsunuz en güzel bir muhitididir. Feyzu bereketi, her şeyi varken oradan maalesef ne
tütün alınabilir, ne ziraat yapılabilir. Hiçbir şey yapılamıyor. Gece halk uyuyamıyor. Her şey bütün mahvo-
luyor. Rica ederim, o halde biz neyi kurtaracağız? Biz şurada ne için çalışıyoruz? Ne için burada toplandık
rica ederim? Şurada üç buçuk Rum’u tenkil edemezsek biz niçin buraya geldik, niçin para alıyoruz, maaş
alıyoruz? Rica ederim, bendeniz bir de takrir veriyorum. İster encümene gitsin, ister Heyeti Vekileden de
bir iki zatın iltihak ile Meclisi Âliden üç beş zat ayırarak bir esasat dairesinde bir şey halledip ve bu mese-
leye herhalde netice versin çok yalvarırım.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti hakkında bir takrir vardır. (Hayır sesleri, kâfi sadaları).
REİS — On beş arkadaş söz almıştır.
REŞİD AĞA (Malatya) — Müzakerenin kifayeti aleyhinde söyleyeceğim.
REİS — Buyurun.
REŞİD AĞA (Malatya) — Beyefendiler; şimdi müzakere olunan Samsun, Amasya, Tokat’taki Pontus
meselesidir. Fakat bu asayişsizlik her tarafta vardır. Hatta benim dairei intihabiyemde, Behisni kazasına
130 tane eşkıya gelmiş idi. Yolları kesmişti. Hükûmete ültimatom gelmişti. Yazdılar, çizdiler. Şimdi orada
eşkıya kalmamış, İsa toprağına gitmiş, İsa toprağı oraya on iki saatlik, sanki Avrupa toprağına gitmiş. Yani
bunu arz ettiğimden maksat, bunları janma ile askerle tenkil mümkündür.
Yalnız oraya gidecek, yani bunların üzerine gidecek zabit bilmelidir ki bu vazifeyi ifa edemediği halde
tardolunacak, idam olunacak, katlolunacak. Bunu katiyyen bilmelidir. Seferberlik içinde beyefendiler elli
tane çete üzerine iki tabur asker geldi, topu ile tüfengi ile dört ay orada oturdular, müzikalar çaldılar. Rakı
içti ve asker ötede beride gezdi. Köylerde dolaştı tenkil edemedi. En nihayet Şam Bayatı tenkil etti. Dört
tanesi mecruhen, sekiz tanesi meyyiten derdest edilmiştir diye telgraf çekti.
Şimdi efendiler bihakkın vazife ifa edecek olursa bu iş olur. Yalnız Dahiliye Vekili jandarmanın tezyidi
için müracaat ediyor. Yani bu işin yapılıp yapılmayacağını bilmem. Yalnız kadro noksandır, kadro noksa-
nın ikmal etmeyi rica ediyor. Madem iki asayiş, inzibat kadronun noksanlığından ileri geliyor. Bundan do-
layı kabul buyurunuz, ama olur olmaz. Bunu bilmem. (Gürültüler) Ahalinin canını, namusunu muhafaza
noktai nazarından üç bin jandarmanın masarifini kabul edelim. (Gürültüler).
REİS — Ademi kifaye hakkında söyleyecek idiniz. Halbuki asayişten bahsediyorsunuz.
Ademi kifayesi hakkında söylemek için asayişten bahsedeceğim. (Gürültüler; ayak patırtıları).
İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Maksadın ne ise onu söyle.
– 781 –
REŞİD AĞA (Malatya) (Devamla) — Maksadım müzakere kâfi değildir. (Ha sesleri) Benim arz et-
tiğim, yani bunların üzerine giden zabit namuslu olmalıdır. Böyle olursa hepsi de tenkil olunur. Pontus
meselesi yeni çıkmamıştır, geçen sene çıkmıştır... (Gürültüler; ayak patırtıları).
REİS — Takrirleri okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Müdafaai Milliye ve Dahiliye encümenlerinin müştereken, Heyeti Vekile huzuru ile
bu meseleyi tetkik ederler bu bapta ittihaz edeceği tedabiri Meclise arz eylemesi lüzumunu teklif ederim.
İstanbul
Ali Rıza
REİS — Efendim, daha on beş kadar takrir var. Bunları ahkâmı hemen hemen hepsi de birdir. Şimdi
yalnız müzakerenin kifayeti hakkındaki fıkrayı reye koyuyorum. Müzakerenin kifayetini kabul edenler
lütfen el kaldırsın. Etmeyenler... Ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Pontus eşkıyasının esbabı tenkilini bitteemmül Meclisi Âliye arzı teklifat eylemek
üzere Maliye ve Dahiliye Vekilleriyle rüfekadan üç zattan mürekkep bir komisyon teşkilinin tahtı karara
alınmasını talep ve teklif eylerim.
Canik Canik
Emin Süleyman
Amasya Canik
Hamdi Şükrü
Riyaseti Celileye
Cümlenin malûmu ve Hükûmetin de tahtı itirafındadır ki memleketin her tarafında asayişsizlik vardır.
Bu halin devamı maazallah amali milliyemizde bir aksülamel vücuda getireceğinden bunun bir an evvel
önüne geçilmek için bervechi âti teklifatımın müstacelen tahtı karara alınmasını teklif eylerim:
1. Samsun, Tokat, Amasya civarındaki asayişi temin etmek ve bilhassa bu mesele ile alâkadar olmak
üzere Meclisi Âliden bir heyetin heman intihabiyle havalii mezkûreye izamı ile ve bu heyetin mahallinde
göstereceği lüzum üzerine lâzım gelen tedabirin ittihaz ile intacı esbabının istikmali;
2. Memleketin dahilî ve haricî mukadderatıyla bilfiil alâkadar olup icraî ve teşriî kuvveti haiz bulunan
ve yegâne mesulü olan Meclisi Âli memleketin her tarafına müfettişler izamı, yani memleketin mıntaka-
lara tefriki ile, Meclisi Âliden üçer kişiden mürekkep birer heyetin intihap ve izamı sükûn ve istirahati
umumiyenin temini;
3. Meclisi Âliden gönderilecek heyeti teftişiyelerin vazife ve salâhiyetleri hakkında bir lâyihai kanuniye
tanzim etmek üzere Müdafaai Milliye, Dahiliye, Adliye encümenlerinden dörder kişinin intihabıyla on
iki kişiden mürekkep bir encümeni mahsus teşkil ve nihayet üç gün zarfında lâyihai kanuniyenin heyeti
umumiyeye takdimini selâmeti umumiye namına rica ederiz.
– 782 –
Erzurum Mebusu İçel Muş Mebusu Bursa Mebusu Gaziantep

Mustafa Durak Ali Sabri İlyas Sami Şeyh Servet Ragıp
Kangırı Bayezid Maraş Karahisarışarki Canik

Ziya Süleyman Sudi M. Hasip Mesut Süleyman
Dersim Kayseri Antalya Antalya Urfa
Mustafa Atıf Mustafa Hasan Tahsin Pozan
Isparta Mardin Çorum Mardin Bayezid

Mehmet Nadir Derviş Dursun İbrahim Mehmet
Oltu Mardin Mardin Yozgat Mardin

Yasin Necip Mithat Feyyaz Ali İbrahim
Kastamonu Malatya Kırşehir Karahisarısahip Ergani

Abdulkadir Kemali Reşit Rıza Ömer Lütfi Rüştü
Ergani Yozgat Sinop Erzincan Genç

Nüzhet Bahri Abdullah Tevfik Celal
Malatya Bitlis Elaziz Genç Sivas

Feyzi Vehbi Rasim Fikri Faik Taki

Elaziz Muş
Hüseyin Kasım
REİS — Rica ederim efendim, iyi dinleyin çok mühim ahkâm var.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Takririm hakkında izahat vereceğim Reis Bey.
REİS — Efendim müsaade buyurun bir kere takrir okunsun da söz vereceğim.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Pontus şekavetinin süratle itfası ve asayişin temini için lâzım gelen tedabiri kırk sekiz saat zarfında
bilmüzakere takarrür ettirmek ve Meclise arz eylemek üzere Müdafaai Milliye ve Dahiliye encümenlerince
Meclis azası meyanından mütehassıs dörder kişinin intihabı suretiyle sekiz kişilik bir encümeni muvakkat
teşkilini ve keyfiyetin oraya havalesini teklif eylerim. 15 Ağustos 338
Burdur Mebusu
İsmail Soysallı
Riyaseti Celileye
Tokat, Amasya havalisinde Pontusçuların ahaliî İslâmiyeye vuku bulan feci tecavüzleri malûmdur.
Ahaliî mahalliye ise yedinde lüzumu kadar esliha ve cephane bulunamadığı cihetle kendini tamamiyle
müdafaa ve muhafaza edememekte ve bu ahvalin tahtı tesirinde kura mezruatı cayır cayır yakılmakta ol-
duğu mevsukan istihabar olunmuştur. Binaenaleyh oradaki kura için telâfisi gayri kabili feci bir âti ihzar
etmekte bulunan bu hale karşı eşkıyanın tecavüzüne maruz mahaller ahalisine herhalde Hükûmeti mahal-
– 783 –
liye vasıtasıyla tevzi edilmek üzere Meclisçe tensip buyrulacak kâfi miktar esliha ve cephanenin Müdafaai
Milliye Vekâletinden mahallerine tesrii sevkinin tahtı karara alınmasını teklif eylerim. 18 Ağustos 338
Mardin
Necip
Riyaseti Celileye
Dahiliye ve Maliye Vekillerinin teklifat ve beyanatıyla söz söyleyen rüfekayı muhteremenin mütalâatını
tetkik ve binnetice yapılacak muameleyi tespit ve heyeti umumiyeye sevk etmek üzere mevzuu müzakere
olan meselenin Dahiliye ve Müdafaai Milliye encümenlerine mevcut takrirlerle beraber havale edilmesini
teklif ederim. 19 Ağustos 338
Gaziantep
Yasin
Riyaseti Celileye
Pontus meselesinin halli sureti mahsusada mütehassısları tarafından tespit ve ita olunacak mütalâata
istinat edebilir. Meclisimiz şekavetin imhasında devlet ve millete hizmetler etmiş mücerrep zevata malik-
tir. Şu takdirde bu müzmin ve milletimiz için gün geçtikçe felaketli olan derde seri ve katî bir tedbir ittihaz
etmek ve önümüzdeki pazartesi içtimaında arz edilmek üzere bu hususun Dahiliye ve Müdafaai Milliye
encümenlerinin içtimaıyla müzakeresinin tahtı karara alınmasını teklif ederiz.
İçel Afyonkarahisar
Ali Sabri İsmail Şükrü
Saruhan
Refik Şevket
Riyaseti Celileye
Pontus eşkıyası takibatında, arazinin ahvali ve şakilerin teşkilâtı dahiliyeleri iktizası mahallinde yapıla-
cak çete teşkilâtı daha semere verir. Binaenaleyh Pontus havalisindeki Türk şakilerin Pontus havalisindeki
Türk şakilerinin istimanı kabul edilerek, buna o civardaki müsellah firariler dahi iltihak edilmek üzere bir
teşkilât yapılmasını arz ve teklif ederim.
Şarkikarahisar
Memduh
(Red, red Allah göstermesin sadaları)
Riyaseti Celileye
Pontus meselesini sureti katiyede halletmek üzere Dahiliye Vekâleti emrine mücehhez bir fıkrai as-
keriye verildiği ve yüzbinlerce lira masarif ihtiyar edildiği halde hiçbir şey yapılamamasına, bilâkis Pon-
tusçuların mezaliminin pek acıklı bir surette devamına sebebiyet verenlerinde şekavetin itfası için icap
eden tedabirin Dahiliye ve Müdafaai Milliye encümenlerinde tespit ve berayı müzakere heyeti umumiyeye
arzını teklif ederim. 19 Ağustos 338
Gaziantep
Yasin
– 784 –
Riyaseti Celileye
Pontus meselesi hakkında Meclisi Âli esasen malumat sahibi olduğundan müzakerenin kifayetiyle,
halli mesele için tedabiri âtiyenin ahzedilmesini teklif ederim.
1. Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekilleriyle Meclisi Âliden mütehassıs olmak üzere ve takibi eşkıya
hususunda mahareti mesbuk olan Refet Paşa Hazretlerinden mürekkep bir komisyonun üç gün zarfında
vereceği kararın Meclisi Âliye iblağıyla, ona göre karar verilmesini teklif ederim. 20 Ağustos 338
Lâzistan Mebusu
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Pontus yarasının kapatılması hakkında berveçhi âti maruzatımın nazarı dikkate alınmasını teklif ede-
rim. 21 Ağustos 338
Bursa Mebusu
Operatör Emin
1. Bilaifatei zaman Pontus haritasına dahil mahallere şâmil bir valii umumilik ihdasıyla ve salâhiyeti
kâmile ile münasip bir zatın izamı;
2. Efradı ailelerini Rum intikamına terk etmemek gibi bir his ile son defa silahlarıyla firar eden efradın
affedilmelerini ve bunlardan teşkil edilecek bir iki alayın mahallinde istihdamı,
3. Pontus meselesine yardım edenlerin derhal İstiklâl Mahkemesine tevdii;
4. İstiklâl Mahkemesine salâhiyet itası:
5. Ahalii müslimeden bazılarının kefaleti müteselsile ile teshili. (Red, ret böyle şey olmaz sesleri sada-
ları)
Riyaseti Celileye
Pontus eşkıyasının tenkili ve imhasını temin etmek üzere derpişi mülâhaza olunan tedabiri muhtevi
olup kaleme alınan merbut lâyihanın tetkik ve müzakeresini teklif ederim.
Ali
Riyaseti Celileye
Gerek eşkâli sabıka ve gerek şekli hazırıyla bir mahiyeti mühimmei askeriyeyi haiz olan Pontus teş-
kilâtının imhası için buradan tedabir icrası yine bî-sut olmak ihtimalinden tecerrüt edemeyeceğine bina-
en, mahallinde tetkikatı lâzime icra etmek ve ne gibi tedabir icrasına lüzum olduğunu Meclise ba rapor
bildirmek ve ona göre hareket edilmek üzere Samsun, Tokat ve Amasya havalisine Heyeti Celile meyanın-
dan mütehassıs iki Erkânı Harbin izamını teklif ederim. 21 Ağustos 338
Kütahya
Cemil
– 785 –
Riyaseti Celileye
Mütehassıslarıyla (Karahisarısahip Ali Bey ve emsali) o havali mebuslarından mürekkep bir encümen-
de icap eden tedabirin tespit ve heyeti umumiyeye sevkini teklif eylerim.
Kozan
Mustafa
Riyasete
Pontus meselesinin sureti halli hakkında cereyan eden müzakerat ve verilen takrirleri tetkik ve hülâsa
etmek ve bu bapta yapılması lâzım gelen hususatı kararlaştırarak perşembe günü Heyeti Celileye arz etmek
üzere Dahiliye ve Müdafaai Milliye encümenlerinden müntehap üçer aza ile Müdafaa ve Dahiliye Vekili-
nin iştirakiyle teşekkül edecek komisyona havalesi keyfiyet buyrulmasını teklif ederim.
Erzurum
Hüseyin Avni
Riyaseti Celileye
Pontus eşkıyasının tenkili hakkında şaki ve canilerden mürekkep hiçbir kuvvetin hizmet edemeyeceği
on senelik tecrübelerden anlaşılmıştır. Binaenaleyh bu meseleye Meclis bizzat vazıyed ederek ve sahibi
salâhiyet bir kumandan izamı ve bu zatın lüzumunun Heyeti Vekilece tasvip edilmesini teklif eylerim.
Batum Mebusu
Edip
VEHBİ BEY (Bitlis) — Efendim; hepsinin meali birdir. Encümene gitmesini teklif ediyorum.
Riyaseti Celileye
Tokat, Amasya, Samsun havalisinde icrayı faaliyet eden Rum eşkıyası bilhassa şu sırada kışlık yiye-
cek ve levazımatlarının temini tedariki için ikama mütecasir oldukları pek hunharane ve melânetkârane
tecavüzat ve cinayetleri tevali ve temadi etmektedir. Her gün bir türlü fecayiin saik ve müvellidi olan bu
hanümansuz vukuatın temadisine artık millet ve memleketin sabır ve tahammülü kalmamıştır.
İki gündür Meclisi Âlide mevzuu müzakere olan bu husus hakkında Heyeti Vekilece bir kararı katî
ittihaziye hemen fiiliyatına başlanılmak üzere bu hale bir netice verilmesini selâmeti memleket namına
Tokat
Hamdi
REİS — Efendim; takrirler bazı farklarla iki kısımdır. Birisi doğrudan doğruya Dahiliye, Müdafaai
Milliye ve Muvazene Encümenlerinden mürekkep bir heyette tayin ve tensip etmektir. Birisi de o havali
mebuslarından bazılarının malûmatlarından istifade olunmak üzere orada bulunmaları hakkındadır. Tak-
rirlerin hemen kısmı küllisi...
M. DURAK BEY (Erzurum) — Takririmi izah edeceğim Reis Bey..
REİS — Bendeniz evvelâ arz edeyim, ondan sonra izah edersiniz efendim.
Takrirlerde encümen olduğu gibi Refet Paşa veyahut Ali Beyefendi gibi bazı şahıslarda gösteriliyor ve
binaenaleyh takrirlerin hemen kısmı küllisi bu meselenin herhalde encümende tayin ve teshiline müte-
dairdir. Bir de Karahisar Mebusu Ali Bey’in bir teklifi vardır ki evvelki günkü müzakere üzerine ve vuku-
– 786 –
funa binaen bir lâyiha ihzar etmiştir. Bu layihanın da encümene gitmesi lâzım geldiğinden o husulün da
nazarı itibara alınmasını talep ediyor. O da encümene gitsin. Yalnız Durak Bey’in bir takriri var, ki çok
fark vardır. Durak Bey doğrudan doğruya her gün hiçbir karar ittihaz etmeksizin ve takrirleri encümene
vermeksizin Meclisten bir heyet intihap edelim, o havaliye gitsin, tetkik etsinler, icap eden tedabiri buraya
bildirsinler; ondan sonra karar verilsin diyor.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Öyle değil efendim, öyle değil. Efendiler müsaade buyurunuz izah
edeyim. Kabul ve ademi kabulü Heyeti Âliyenizin kararına mütevakkıftır.
Biz buraya bir takrir verdik. İmzamız kırk bir refik ile beraberdir. Efendiler, biz bu Hükûmeti teşkil
ettiğimiz gün buraya toplandığımız gün acaba kanun ihzarından başka bir karar ittihaz ettik mi? Hayır
efendiler, katiyyen böyle bir karar ittihaz etmedik ve böyle bir kararımız da yoktur. Memleketin inziba-
tından, asayişinden, iktisadından, nafıasından, harhından velhasıl her şeyinden mesulüz. Bundan başka
bir şey yoktur Padişah biz, kuvvet biz, hakim biz, her şey biziz. Kuvvet bizim; kudret bizim, her şey bizim.
Fakat hiçbir şey de yaptığımız yok. Burada gözlerimiz kapalı olarak oturuyoruz. Mesuliyeti idrak edelim
efendim. Affınıza mağruren biraz da kaba da olursa benim kusuruma bakmayınız. Mesuliyetimiz çok bü-
yüktür. Çok büyük bir yük altında bulunuyoruz. Fakat bendeniz maatteessüf anlayamıyorum. Mesuliyeti
idrak mi edemiyoruz, yoksa ediyoruz da kale mi almıyoruz? Nasıl olur da böyle oluyor? Efendiler rica ede-
rim. Memleketin her tarafında asayişsizlik meşhut. Bu, Hükûmetin de tahtı itirafındadır. Bunu inkar ede-
cek hiçbir cihetimiz kalmamıştır. Bilhassa Pontus meselesi bir buçuk seneden beri devam edip gelmektedir
Efendiler diyorsunuz ki, mesele tenevvür etmiştir.
Rica ederim, hanginizin esaslı malûmatı var? Çıkınız buraya da malumatınızı söyleyiniz. Hiçbirinizin
yok efendiler. Eğer Dahiliye Vekili Beyefendi burada Pontus meselesi hakkında kati ve tam bir izahatta
bulunursa ben mücrimim. Orada ne olduğunu o da bilmiyor. Orada mevcudu ve yapılan işleri ve hiçbir şeyi
o da bilmiyor.30 Bunu hali hazırdaki Dahiliye Vekili de, ondan evvelki Dahiliye Vekili de bilmiyor. Nitekim
Refet Paşa Hazretleri bu kürsüde itiraf buyurdular, bundan evvel Dahiliye Vekili Fethi Beyefendi de bu
kürsüden dedi ki, 1 700 kişi öldürdük. Bin bilmem kaç kişi açlıktan öldü ve bilmem ne oldu ve altı ay sonra
hepsi açlıktan ölecekler, dediler. Mübayenete bakınız, rica ederim. Heyeti Vekilede bazı arkadaşlarımız,
efendiler, bize bu gibi mesailde efsun okuyorlar ve bizi aldatıyorlar.
HAMDİ BEY (Canik) — Biz de zahir oluyoruz.
M. DURAK BEY (Devamla) — Efendiler, dünyevî ve uhrevî biz mesulüz. Allah da, kul da bunları
bizden soracak.
HAMDİ BEY (Tokat) — Efsun okuyanlara itimat ettik.
M. DURAK BEY (Devamla) — Efendiler; biz bugün çok büyük mesuliyet altındayız. Memleketin
asayişini, inzibatını, sükûnetini yerine getirmek için her fedakârlığı, her şeyi yapacağız. Fakat biz yapa-
cağız. Bizden başka bir kuvvet yok. İşte efendiler; görüyorsunuz ki, bu gibi işleri Heyeti Vekileye tevdi
ettiğimiz halde yapamıyorlar. Çok rica ederim; üç seneden beri memlekette yapılan yolsuzluklardan do-
layı şimdiye kadar kaç kişiyi tecziye etmiştir ve tecziye ettikleri bir adamı gösteriniz, meydana koyunuz.
Memleket baştan ayağa kadar yanıyor. Efendiler; biz buradan kalkıyoruz, Memaliki Osmaniyenin, yani
bugün işgalimizde olan memleketimizin yarısını katederek memleketin ta öbür tarafına gidiyoruz. Yani
memleketin hemen ikide bir kısmıyla temas ediyoruz. Buradan kalkıp elviyei selâseye kadar gidiyoruz.
Bazı arkadaşlarımız Van’a kadar gidiyoruz. Bitlis’e, Diyarıbekir’e kadar gidenler de vardır. Efendiler; emin
olunuz doğru söylüyorum. Acı gelmesin, çünkü doğru söz acıdır. Halk bizden mutazarrırdır, bir saat evvel
ölüp gitmemizi istiyor. Çünkü işe sahip değiliz, milletin istinatgahı yoktur, milletin müracaatgâhı yoktur,
şikâyet edecek bir yeri yoktur. Bunu size ispat edeyim. Hepimiz dahi bu dert ile malulüz. Hanginiz dairei
intihabiyenize gitmiş olsanız ve kendilerine bir şey sormuş olsanız hiçbiri cevap vermek tenezzülünde bu-
lunmuyor efendiler. Hanginiz memleketin yarası hakkında bir şey yazmışsınız da cevabını almışsınızdır?
Söyleyin, halk bağırır, memleket bağırır, mebus bağırır, belediyesi bağırır, o memleketi temsil eden meclisi
– 787 –
umumisi de bağırır, fakat buradan çıkar çıkmaz kimse cevap vermez ve kaale almaz. Fakat, mesuliyet bi-
zim omuzumuzdadır. Efendiler, Türkçede meşhur bir söz vardır; ve doğrudur: Davul bizim boynumuzda,
çomak başkalarının elindedir.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Nasıl yapalım, onu söyleyin.
M. DURAK BEY (Devamla) — Yapmak kolaydır. Şimdi bendeniz teklif ediyorum; kabul veya ademi
kabul heyeti âliyenize aittir. Efendiler, bugün memlekette bir yolsuzluk, bir asayişsizlik görüyoruz. Bilhas-
sa Pontus meselesi. Bir buçuk senedir mutasarrıf bir kumandan, alay kumandanlarından bir kumandan,
bölük kumandanları bir kumandan, jandarma kumandanları bir kumandan. Velhasıl ne başı belli, ne ayağı
belli. Ne dahiliyenin haberi var, ne bilmem kumandanın haberi var. Ne kaymakamın, ne mutasarrıfının...
Ne yapmak lâzım gelir? Efendiler, çok rica ederim; vazifemizi müdrik olalım. İçimizden güvendiğimiz
arkadaşlardan, itimat ettiğimiz arkadaşlardan üç kişi intihap edelim, gitsinler, bizzat orada bulunsunlar.
Aynen vakayı takip ve tahkik etsinler. Ne gibi tedabire ihtiyaç vardır, onu görsünler ve o tedabiri orada itti-
haz etsinler. O arkadaşlarımızın buraya yazacaklarını ve orada müracaat edeceklerini biz de nazarı itibara
ve dikkate alalım. Yoksa oradan bağırsınlar, bağırsınlar; da kimse cevap vermesin, biz de cevap vermeye-
lim, sonra onlar da müteessir ve meyus olsunlar ve dönüp gelsinler. Bu daha bir meseledir. Fakat herhalde
mademki dışarıda yapılan her bir kötülük bizim namımıza. Büyük Millet Meclisi namına yapılıyor. Büyük
Millet Meclisi bunu kanıyla temizlemelidir, böyledir; başka türlü çaresi yoktur. Efendiler; jandarma teş-
kilâtı hakkında, 3 000 jandarma teşkilâtı hakkında buraya bir kanun geliyor. Bendeniz bir şey soracağım.
Orada bir fikrimiz var, acaba o fırkai askeriyemiz orada, nerede müsademe yaptılar? Pontusçularla nerede
müsademe yaptı ve nerede bozuldular, nerede bizimkiler muvaffak oldular? Dahiliye Vekili Bey buna dair
izahat versinler, hiçbir şey yapıldığı yoktur. Yapamazsın ki... Herkes kendisine bir mıntaka ayırmış, orada
duruyor. Pontusçuların adedini 30 000 kişi diyen var. Yirmi bin kişi diyen var, elli bin diyen var, on bin kişi
diyen var. Yani adedi muayyen değil. Bendeniz bunları biraz mübalâğalı görüyorum.
İSMAİL SAFA BEY (Mersin) — Benim işittiğime nazaran Tokat havalisinde de altmış kişi var imiş.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Samsun’dan geçtiğimde bununla alâkadar oldum.
Hükûmetin Pontusçularla bir mütarekesi vardı ve bu mütarekeyi de orada bulunan bir zat, salâhiyettar bir
zat bana söylemişti ve demişti ki bu, dahiliyede dosyada mevcuttur.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Dahiliye Vekili bunu inkâr etmiyor ki..
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Bilmiyorum. O zat diyordu ki Çarşamba cihetinde
250, Bafra cihetinde 250 silah var. Silahın mevcudu bundan ibarettir, beş yüzdür. Şimdilik Çarşamba cihe-
tinden mütareke ettik. 250 silahın 150’sini bunlardan aldık. Geriye kalan silah bunlarda kalacaktır. Bunlar
köylerine gidecek, oturacaklar, bir fenalık yapmayacaklar. Hatta o zaman şehre gelmelerine müsaade edil-
mişti. Jandarma, askeri nöbetçileri altında şehre geliyorlar, erzaklarını ve sairelerini de tedarik ediyorlardı.
Mütareke akdedildiğinde efendiler, eğer bu makamı resminin bendenize söylediği doğru ise, silah 250
olduğu halde niçin telâş ediliyor? Demek ki ortalıkta kim vurduya gidiyor. Ortalıkta bir şey yoktur, buna
bir netice verelim. 390 bin lira masraf edilmiş. Bu para yarım milyon liraya yakındır. Ortalıkta fol yok,
yumurta yok.. Bu ne iş, bu nasıl idaredir, Allah aşkına?.. Evet efendiler; bu sözleri burada çok söylüyoruz.
Fakat tesiri olmuyor. Allah tesirini halk etsin. Bu kürsüden indiğimiz vakit bunu diyoruz, sonra hepimiz
gidiyoruz. Fakat halk böyle düşünmüyor; halk soruyor, soruyor ve bizden soracaktır ve neticede daha fazla
soracak ve bizi mesul edecek. Bu işi yapalım ve bir an evvel bunlara çaresaz olalım. Şimdi efendiler, ben-
denizin çarei acil olarak düşündüğüm -demin arz ettiğim gibi- müstacelen içimizden üç arkadaş intihap
edelim. Fakat niçin üç arkadaş diyorsunuz diye bendenize sorarsanız, efendiler bir arkadaşa olarak kime
umuru tevdi ettik isek başa çıkaramadı. Bendeniz bir kimseye emin değilim. Kendime de emin değilim.
Bendenize de hiçbir vazife vermeyin. Zaten benim bir vazife falan istediğim yok. Yani bendeniz kendime
emin değilim ki başkasına emin olayım. Heyeti Âliyenizden üç kişi intihap edersiniz, gönderirsiniz. Bu ar-
kadaşlarımız orada tetkikatta bulunurlar. Mahallinde nasıl bir tedabir ittihazı lâzım gelirse o icra edilir ve
Hükûmete bildirilir. Hükûmete ve bize yazarlar, icap ederse burada onun için bir encümen olur. Onların
yazdıklarını nazarı dikkate alırlar. Bir saat evvel bu eşkıya tenkil edilir. Bunun başka ilâç ve çaresi yoktur,
bu bir.
– 788 –
Efendiler; takririmin ikinci maddesi Pontus’un haricinde memleketin her tarafındaki yolsuzluklar,
her tarafındaki asayişsizliğe aittir. Bu asayişsizlik bugün, dün değil; hayli zamandan beri devam ediyorlar.
Efendiler; bizim memurlarımız -yine bu kürsüde söylediğim gibi- bizim bugünkü memurlarımız dünkü
memurlarımız, ta yirmi seneden beri birçok inkılâplara maruz kalmış; çeşit, çeşit hükûmetlerin kudreti al-
tında kalmış memurlarımızdır. Efendiler; bunların içinde ihtimal iyi simalı, temiz simalıları vardır. Bunlar
memlekette inzibat ve asayişi temine kadir değillerdir, bunlar memlekette ihtilas ve irtişanın önünü ala-
mazlar. Ekserisi hırsızdır, ekserisi namussuzdur, halkı ezicidir. Ekserisi gece ve gündüz halkı mahvetmek
taraftarıdır, ona çalışır. Bir köyü mahveder, fakat oradan on kuruşluk bir menfaati kendine faide addeder,
iyilik addeder; ekserisi böyledir. Bunların yanında kontrol lâzımdır. Kontrolsüz bu işi idarenin imkânı
yoktur. İster istemez o şekle gireceksiniz. Yarında o şekle gireceksiniz, altı ay sonra da o şekle gireceksi-
niz. Fakat bugünden itibaren içine girer de önünü almış olursak, belki memleketimize daha iyi hizmet
etmiş oluruz. Bunun için yine takririmizin ikinci maddesiyle ve arkadaşlarımızla beraber teklif ediyoruz
ki, memleketin her tarafına müfettişler izam ediniz. Çünkü halk Meclisi Âliden giden arkadaşlara itimat
eder. Fakat taşradaki memurlara emniyet ve itimadı yoktur. Çünkü çok aldanmıştır ve daima aldanıyor.
Memleketi mıntakalara ayırınız ve üç kişi intihap ediniz, bu mıntakalara gönderiniz. Bunlar halk ile temas
eder, memurların başında bir kontrol olur. Halkın dertlerini anlar, şikâyetlerini buraya yazar ve mümkün
olduğu kadar dertlerine bir çare bulur. Bunun için de şu veya bu şekli söylemiyorum. Arkadaşlarım da
söylemiyor. Diyoruz ki Samsun, Tokat, Amasya ve havalisine gidecek heyet; ki Pontus meselesiyle uğra-
şacak ve gerek bunun haricindeki memleketlere gidecek arkadaşlarımız hakkında bir lâyihai kanuniye
kaleme alırsınız. Bu lâyihai kanuniyede Müdafaai Milliye, Dahiliye, Adliye encümenlerinden dört kişi
intihap edilsinler. On iki kişilik bir encümeni mahsus vücuda getirilsin. Üç gün içinde bunların vazife ve
salâhiyetlerine dair bir lâyihai kanuniye yapsınlar ve heyeti umumiyeye sevk etsinler. Tabii heyeti umumi-
yede, hangisini kabul ederse o suretle iş cereyan eder.
Efendiler, hülâsaten şurayı arz edeyim; sözüme hitam vereyim. İlk söze başlarken demiştim ki, ilk defa
buraya geldiğimiz vakit, burada ne gibi kanunlar tanzimi ile meşgul olacağımıza dair bir karar ittihaz
etmedik. Biz, yeni bir inkılap vücuda getiriyorduk. İnkılap Hükûmetinde her şeyi yapacağız, her şeyi ede-
ceğiz diye gözümüze almış ve buraya gelmiştik. Fakat üç senelik tecrübe neticesi şimdiye kadar yapmış
olduğumuz şekillerdeki neticeler nâfi neticeler vermedi. Bilâkis muzır aksülameller şeyler vücuda getirdi
ve getiriyor ve getirecek de.. Onun için bizim 250 kişimiz burada gece gündüz oturup memleketin mena-
fiine tatbik edilemeyen birtakım kanunları ve saireyi yapacağız. Birçok kanunlar yapmışız ki dolaplarda,
köşelerde çürüyor, fareler yiyor. Bunlarla uğraşacağımıza içimizden on on beş kişi, yahut 15-20 kişi arka-
daşımız çıksa da memleketin yaralarını görseler, raporlarını tanzim etse ve Meclisi de bundan raporlarla
haberdar etseler fena mı olur, bunda fenalık var mıdır? Çok rica ederim, bunu nazarı itibara alınız. Bizim
felahımız buradır, başka türlü çare yoktur. Yoksa vebali azîm vardır ve vebal cümlemizin boynundadır,
vesselam.
REİS — Efendim İzmir Mebusu Tahsin Bey’in bir takriri var.
Riyaseti Celileye
Hükûmet halkın masuniyeti canu malü ırzına memur ve bundan şiddetle mesuldür. Gerek Pontus
ihtilâli ve gerek bütün memleketteki asayişsizlik Hükûmet için mucibi mesuliyeti âzimedir. Mutasarrıfları
dağa kaldıracak, sıhhiye memurlarını öldürecek kadar ibtizale düşen şekavet. Hükûmet hakkında mucibi
eseftir. Memleketin mukadderatına hâkim olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, köyler yanarken, köylünün
malı ve canı heder olurken, Allah’a ve millete karşı deruhte ettiği vazife ve mesuliyeti vicdaniye muvace-
hesinde meşiyeti idareyi yedi iktidarlarına tevdi ettiği İcra Vekilleri Heyetine bir ay müsaade ve Pontus ve
asayişi umumiye mesailinde istediği salâhiyeti kendisine bahşediyor.
Ne yapmak lâzım ise yapıp, şu bir ay zarfında Pontus meselesini bitirmez ve asayişi umumiyeyi temin
etmezse heyeti hükûmeti katiyen ve şediden mesul ve tecziye edecektir.
İzmir
Tahsin
– 789 –
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim; zannedersem bu arkadaşınıza da bu samimi has-
bihale iştirak hakkını verirsiniz. (Hay hay sesleri) İki gündür devam eden bu müzakerenin esası. Dahiliye
Vekili arkadaşınız Atâ Beyefendi’nin, üç bin mevcutlu bir jandarma kuvveti masarifini teklif etmesi ile
başlamıştır. Rüfekanın bu husustaki beyanatının kısmı mühimmini kemali dikkatle dinledim.
Efendiler; Pontus havalisinde, hakikaten elim bir vaziyet vardır. Fakat bu, yakın bir zamanda hadis
olmuş bir vaziyet değildir. Bu havalide sekiz, on senedir devam eden ve fakat maatteessüf bugün daha elim
safahat gösteren bir şekavet, siyasi bir hıyanet ve memleketin bir kısmını vatandan ayırmaya müteşebbis
bir şenaat teşkilâtı vardır. Bunu hepiniz biliyorsunuz ve bunun izalesi esbabını ittihaz etmek hususundaki
müzakerat da, arz ettiğim gibi, Atâ Bey’in teklifi üzerine başlamıştır. Fakat müzakeratın eşkalini değiştir-
miş olduğunu hissediyorum. Zannediyorum ki, ve hepimiz müttefikiz ki memlekette bugün hakim olan
şey hali harptir. Mesainin %75’inin, vatanımızı kuvvetli bir ordu ile istilâya etmeye çalışan düşmanı hâk ile
yeksan etmek hususunda olduğuna zannederim arkadaşlarım benimle müttefiktir. Hali harp memlekette
devam ettikçe. Durak Bey’in biz buraya geldiğimiz zaman her şeyi yapmayı deruhte ederek ve müteahhit
olarak geldik. Fakat bir şey yapamıyoruz yolundaki ifadelerini kabul ediyoruz. Biz bir şey yapamıyoruz
efendiler: o da, para yapamıyoruz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Asayiş de yapamıyoruz.
RAUF BEY (Devamla) — Asayişin de istinat edeceği en mühim nokta paradır, zannediyorum. Durak
Bey biraderimizin ifadelerindeki bazı nıkata; fikren ve hissen iştirak etmediğimi arz ve ifade etmek iste-
rim. Durak Bey’in memurin hakkındaki söyledikleri sözler çok ağırdır. Memleketimizde on aydır maaş
almayan memurin, yine fartı hamiyetle ve fedakârlıkla vazifesine çalışmaktadır. Bu memurinin heyeti
umumiyesi hakkında memleketi, milleti ezmek ve tahrif etmek için çalışıyorlar demek, zannederim Du-
rak Bey’in insaflarıyla kabili telif değildir. Memurin içerisinde böyle bir iki kişi olabilir. Fakat -rica ede-
rim Durak Beyefendi- bugün sizin hükûmetinizin. Meclisinizin memuru olarak bu vatanda fedakârane
bir surette çalışan memurinin heyeti umumiyesine milleti eziyorlar, mahvediyorlar demek doğru mudur?
Zannederim hiç doğru değildir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Heyeti umumiyesine demedim. (Ekserisine dedin sesleri) Ekserisine
söylemedim, istisna ettim.
RAUF BEY (Devamla) — Hükûmetiniz Pontus fecayiinin safahatı muhtelifesine muttalidir. Yine
Hükûmetiniz; Dahiliye Vekili Atâ Bey’in teklifi üzerine 3 000 kişilik bir jandarma kuvveti ile orada mevcut
kıtaatın takviyesini münasip görmüş ve Heyeti Âliyenize arz etmiştir.
Yine arz ettiğim gibi, evvelce orada mevcut ve daha kuvvetli olan kıtaat kış esnasında takibat yapmış ve
fakat maalesef muvaffakiyat hâsıl olamamıştır. Bugün -yine tekrar ediyorum- her şeyden evvel karşımızda
büyük bir ordu ile memleketimizi istilâ etmek ve memleketimizi esaret altına almak isteyen bir düşman
vardır ve daima nazarı dikkatte bulundurulacak o düşmandır.
Asayişi dahiliye meselesine gelince: Efendiler; birbirimizden saklamaya hacet yoktur. Bu, para mese-
lesidir. Çünkü on, on iki aydır maaş alamayan jandarmamız vardır. Mamafih bu yoksulluk nispetinde ve
imkân dahilinde gece ve gündüz çalışıldığına da bendeniz kaniim. Eğer bunun hilâfında falan mutasarrıf
falan memur, falan jandarma kumandanı vazifesini yapmıyor ve derseniz sözünüzü kemali dikkatle nazarı
itibare alacağız, bu dakikadan itibaren en şiddetli takibatı yapacağız. Fakat efendiler, eşhas tayin etmeden
umumiyetle söz söylenecek olursa, bugünkü halin icabatının çok fevkinde bir arzu izhar edilmiş olur ve
bu bir zabıt ceridesinde kayıt ile kalır, ileriye geçemez. Çünkü imkânsızlık vardır. Biz imkânı olan şeyleri
düşünelim. Jandarmalar eşkıya ile müsademe etmiyor, kaçıyor diyorlar, ahali de böyle yapıyor diyorlar.
Ahalinin eşkıya ile müsademe edeceğini kim temin eder ve bunu ahaliden nasıl isteyebiliriz?
TAHSİN BEY (İzmir) — Maliye Vekili de yalnız şu havali için 390 000 küsur lira verdim diyor.
RAUF BEY (Devamla) — Evet, müsaade buyurun; o para verilmiştir ve orada kıtaata sarf edilmiştir.
Çünkü orada büyük bir kuvvet vardır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Demek para veriliyor. Mesele o değil mi?
– 790 –
RAUF BEY (Devamla) — Hayır efendim, oradaki takibat azami derecede yapılmıştır.
Tahsin Beyefendi de takrirlerinde, bir ay zarfında bu eşkıyanın tenkilini Hükûmet taahhüt buyursun
diyorlar.
TAHSİN BEY (İzmir) — Evet efendim, öyle istirham ediyoruz.
RAUF BEY (Devamla) — Eğer bu işi bir ay zarfında bitirmeyi ve eşkıyanın tenkilini deruhte eden
varsa, bendeniz bu işin kendilerine tevdiini Heyeti Âliyenize teklif ederim. Efendiler bir kimse diyemez
ki, bir ay içerisinde, iki ay içerisinde, üç ay içeresinde veya muayyen bir zamanda bu işi tamamiyle izale ve
bertaraf etmek mümkündür.
Efendiler; Tahsin Beyefendi zannederim bu gibi hususatta birçok zevattan daha fazla tecrübelidir. Ru-
meli’de şekavet senelerce devam etti ve 100 000 kişilik bir ordu Rumeli’de bu şekavetle uğraştı ve binnetice
yine bir şey hasıl olamadı. Bunu Tahsin Beyefendi pekâlâ bilirler. Onun için bu iş bir ayda hitam bulur ve
bu kadar bir müddet zarfında eşkıya behemahal tenkil edilir demek, temennii muhal olur. Bir ay zarfında
Pontus meselesi hal ve fasledilemez ve oradaki şekavet izale olunamaz.
TAHSİN BEY (İzmir) — Tabir gayet yanlıştır. O, şekavet değildir, ihtilâldir. Pontus meselesi bir ihtilâl-
dir. İhtilâller de bir aydan fazla devam etmez.
RAUF BEY (Devamla) — Bu hal sekiz senedir devam ediyor.
TAHSİN BEY (İzmir) — Bu ihtilâldir efendim.
RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun, siz de teşrif buyurur ve buradan söylersiniz efendim.
Yine Heyeti Âliyenizden muhterem arkadaşlarımızın ifade ve beyan buyurdukları veçhile ve benim de
bildiğim gibi, bu hal harbi umuminin bidayetinden beri devam eden bir şekavettir. İsterseniz ihtilâl deyin.
Tahsin Bey ihtilâl bir aydan fazla devam etmez buyuruyorlar. İhtilâlin bir aydan fazla devam etmeyeceği
düsturunu ben de biliyorum.
TAHSİN BEY (İzmir) — Fakat fena oluyor.
RAUF BEY (Devamla) — Tabii fena oluyor. Fakat ne yapalım da bunu buyurduğunuz gibi bir ay zar-
fında halledelim? Eğer Tahsin Beyefendi bu şekaveti bir ay zarfında tenkil etmeyi deruhte buyururlarsa,
bendeniz bu hususu kabul buyurmalarını kendilerinden rica ederim.
TAHSİN BEY (İzmir) — Yalnız bendeniz kabul etmem. Bendeniz Mecliste iki gündür arkadaşlarımızın
geçirdiği âlâmı söylüyorum.
RAUF BEY (Devamla) — O âlâmı Hükûmetiniz de, bu vazifeyi deruhte ettiği andan itibaren hissedi-
yor. Hükûmetiniz bu vaziyete karşı gayri mütehassistir farz buyurmayın.
TAHSİN BEY (İzmir) — Hayır efendim; fakat bir şey yaptığı da yok.
RAUF BEY (Devamla) — Dahiliye Vekilinin fikrine Hükûmetiniz iştirak ediyor. Maliye Vekili Beye-
fendi de para yoktur diyor. Dahiliye Vekili Beyefendi de bana 3 000 jandarma verin, bu hususta azami
faaliyetle çalışacağım diyor. Fakat hiçbir zaman şu kadar zamanda imha edeceğim demiyor ve diyemez,
çünkü imkânı yoktur. Vaziyet budur, bunun için daha etraflı düşünelim.
Bazı rüfeka kuvvetler bir ele verilsin, bazıları rüfeka da kuvvetler daha hususi bir teşkilâta tabi olsun ve
istihbaratı takviye edilsin buyuruyorlar. Bunlar yapılacak ise o da düşünülsün ve bir karar ittihaz edilsin.
Fakat her şeyden evvel Dahiliye Vekilinin teklifi ortadadır, bunun için bir şeye karar veriniz. Mevcut kuv-
vete 3 000 jandarma ile muavenet istiyor. Bunun hakkında heyetiniz bir karar ittihaz etsin.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Kullanacak kimdir paşam.
RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Müsaade buyurunuz efendim; son Erkânı Harbiyei Umumiye ile
Dahiliye Vekâletinin görüşmeleri üzerine tahakkuk eden bir keyfiyet vardır ki, Pontus havalisindeki takip
kıtaatından asker olsun, jandarma olsun tamamiyle Dahiliye Vekâletinin emrine verilmiştir, vaziyet budur.
Bundaki sebep, bundaki zarureti Meclisi Âliniz, salâhiyeti fevkalâdenin aleyhindedir. İdarei askeriyenin de
aleyhindedir. Bendeniz buna vakıfım. İdarei askeriyenin aleyhindedir; nitekim idarei askeriye o mıntaka-
– 791 –
da ilga edilmiştir. Salâhiyeti fevkalâdenin aleyhindedir; salâhiyeti fevkalâde sözünü ağıza almaya kimsenin
cesareti kalmamıştır. Şu halde bu iki şık bir tarafa bırakılırsa ne varidi hatır olabilir? İdarei mülkiye yani
memurini mülkiyenin takibatı için en büyük mülkiye memuru bulunan Dahiliye Vekili Beyefendi’nin
dairei emirlerinde hüsnü suretle idare etmektedirler.
HAMDİ BEY (Tokat) — Bugün üç bin tane değil, beş bin jandarma verelim. Pontus meselesinin bir
senede, iki senede arkasını alamazsınız. Yalnız bir şey olabilir. Milli bir teşkilât yapılır, verilecek bu üç bin
tüfengin 1 500 tanesi yine halkın namuskâr kısmına tevdi edilirse mevzii müdafaa yapılmış olur. Sonra
eşkıyaya karşı da bin veya bin beş yüz mevcutlu bir de umumi teşkilât ile eşkıyanın bulunduğu mahaller ta-
kip edilirse o vakit halk da kurtulur ve zannederim Pontus eşkıyaları bir sene zarfında tenkil edilmiş olur.
RAUF BEY (Devamla) — Halka emirlerle falan yerde, falan karakolda bekleyeceksin, sonra taarruz
edeceksin şeklinde idare edemeyeceğine hükûmet kanidir. Buyurduğunuz tarzda Dahiliye Vekili 3 000
jandarma ile karakollar tesis etmek ve takip müfrezeleri teşkil etmek ve bu suretle işe başlamayı ahali yeri-
ne bunu daha mazbut, daha müessir bir surette kullanmak istemiştir. Sizin söylediğinize Hükûmet olarak
iştirak edilemez. Bu bapta kâfi derecede zannederim söz teati edildi. Hükûmetin fikri de malumdur.
Takrirler de okundu, çok rica ediyorum; Hükûmet bu meselede aynı Meclisi Âli kadar çok mütees-
sirdir. Düşündüğünü, Dahiliye Vekilinin noktai nazarını Heyeti Âliyenize arz etmiştir. Meclisi Âlinin de
daha müessir bir teklifi olur. Hükûmetin noktai nazarını temin eder. Daha kati ve daha seri neticeler vere-
ceğine kani olur ve onu tatbik eder.
Riyaseti Celileye
üzere Dahiliye ve Müdafaai Milliye encümenlerinden müntehap üçer aza ile Müdafaai Milliye ve Dahiliye
vekillerinin iştirakiyle teşekkül edecek komisyona havalei keyfiyet buyurulmasını teklif ederim.
21 Ağustos 1338
Erzurum
Hüseyin Avni
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Efendim; takririmde meskût olan bazı noktalar vardır. İzah edece-
ğim, müsaade buyurunuz.
REİS — Efendim; 21 takrir vardır. Hepsinin izahatına başlanacak olur ise...
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Efendiler; içimizde Pontusçuları himaye edenler vardır. Söylet-
mezseniz günahı boynunuzadır. (Geri al sedaları) Hayır almıyorum, ispat edeceğim. Neden hakayiki din-
lemek istemiyorsunuz? (Gürültüler) (Devam buyurun sadaları)
Arkadaşlar, lakırdımı gayet kısa keseceğim, demin müteheyyiç oldum, bir şey söyledim. Şimdi ifademi
tasrih edeceğim. Rica ederim, söylediğimi Heyeti Âliyeniz, Hükûmet ve Amasya’da işe başlayacak olan
İstiklâl Mahkemeleri lütfen nazarı dikkate alsın.
Şimdi efendim; asıl söylemek istediğim nokta, gayet ağır bir lakırdı sarf ettirdiniz, evvela onu tasrih
edeceğim. Pontusçuları her taraftan, dahilden, hariçten himaye ediyorlar. Hariçten malumu âliniz oldu-
ğu üzere, İngilizler Samsun’dan silah tevzi ediyorlar. Dahilden de bunların pek çok kuvvetli müzahirleri
vardır. Nurettin Paşa’nın dosyasını tetkik etmek salahiyetini lütfen veriniz, birçok hakayik meydana çıka-
caktır. Dahiliye Vekili Fethi Bey Samsun’a gittiği zaman misafir olduğu hanede birtakım Rum hizmetçi
kızları varmış, hepimizin evinde olduğu gibi. (Hah sesleri) Bir hafta orada dur u diraz müzakereler cere-
yan etmiş, şuradan takibe çıkacağız, buradan çıkacağız gibi birçok planlar tertip edilmiş, şöyle yapacağız,
böyle yapacağız denmiş. Hep bu planlar Rum eşkıyasına o Rum kızları vasıtasıyla gitmiş. Sonra efendim,
Samsun veya Amasya mutasarrıfının -affediniz, memleket işidir, açık arz edeceğim- haremi bir mühtediye
imiş. Bu hanım vasıtasıyla -herhalde milletine merbut imiştir ki- dakikası dakikasına eşkıyaya haber verir
– 792 –
imiş. Bunu da Hükûmetin nazarı dikkatine arz ederim. Sonra eşkıyadan meşhur Kör Vasil isminde bir
herif varmış. Hükûmetin beyannamesi üzerine Kör Vasil’in kızı istiman edenler meyanında şehre indikten
sonra jandarma dairesi bunu tebit etmek üzere iken -burada bulunduğu için söyleyeceğim; Samsun Me-
busu Süleyman Bey’in müdahalesi üzerine kör Vasil’in kızı jandarma dairesinden alınmış ve sonra serbest
bırakılmıştır ve doğrudan doğruya babasına gitmiş ve bütün harekâtı tezahür etmiştir. Bu madde bir.
Binaenaleyh ikinci madde: Eşkıyaya bir kayık silah gelmiştir. Kızılırmak nehrine girmiştir ve jandarma
tarafından yakalanmıştır. Sonra efendim; bu silahlar müdafaai hukukundur, değildir diye birçok müzake-
rat cereyan etmiş, Müdafaai Hukuk azasından birisi, reis veya azası benimsenmiş ve arkadaşlarını topla-
mış, aman arkadaşlar bu silahları kendimize mal edelim, ahalinin falan diyelim demişlerse de arkadaşları
katiyen muvafakat etmemişlerdir. Yine arkadaşımız Süleyman Bey’in müdahalesi üzerine mesele meskût
kalmıştır. Nazarı dikkati âlinize arz ediyorum. Ne yapmak icap ediyorsa yapın. Eğer fazla söyletmek ister-
seniz söyleyeyim. (Söyle sesleri) Son defa cephei harbe dahil olması itibariyle, iki alay cepheye sevk edilen
efrattan birçoğu Bafralı ve Çarşambalı imiş. Bu efrat bugün Pontusçulara karşı silah istimal ediyorlar. Tabii
onların oradan ayrılmasıyla beraber en evvel Rum eşkıyasının hedefi intikamı olacak onların aileleridir.
Bunun üzerine bunlar da silahlarıyla beraber firar etmişler ve bugün hali firardadırlar. Şu firar halini ma-
zur görün. Bunlar hakkında bir affı umumi ilan ediniz. Bunlar yine Müdafaai Milliye emrine verilerek yine
oralarda istihdam edilmelidirler.
Sonra arkadaşlar; Refet Paşa Hazretleri dün kesemediğiniz eli öpün demişlerdi. Bu pek doğrudur. Bu,
Refet Paşa Hazretlerinin sözü değil, fakat tekrar elliği bir sözdür. Mebus Salâhattin Beyefendi orada ko-
lordu kumandanı idi. İşte Salâhattin Bey’in yaptığı, kesemediği eli öpmüştür. Yani teşkilâtı ikmal edeme-
miş, hali tedafüide kalmıştı. Sonra Nurettin Paşa’ya az veya çok salâhiyet verildi, işe vaziyed etti. Pontus
meselesini bu zatın hakikaten bastıracağına imanım vardı. Fakat her nasılsa o zaman bazı arkadaşlarımız
bizi yanlış yollara sevk ettiler. Nurettin Paşa aleyhine bir karar verdik; o adamı ezdik. Pontus meselesi de
uyudu. Pontus meselesinde -burada bulunmadığı için ismini söylemeyeceğim- yüz bin lira ücreti vekâlet
aldığım, emvali menkule ve gayrı menkule olarak söyleniyor. Binaenaleyh o zatın suizan altında kalması
doğru değildir, binaenaleyh İstiklâl Mahkemesine tebligat yapılsın, salâhiyet veriniz; gerek Nurettin Paşa
dosyalarını tetkik etsin ve gerek Süleyman Bey arkadaşımızı şayet bunu bana ihbar eden yalan söylememiş
ise ben de bunu Heyeti Âliyenize mücrim olarak teslim ederim ve ben de yanlış söylediğimden dolayı
Heyeti Âliyenizden af dilerim. Beni mazur görünüz. (Alkışlar)
REİS — Süleyman Bey’in şahsına dair söz söylenmiştir, söz veriyorum.
SÜLEYMAN BEY (Canik) — Şimdi rica ederim; buraya bendeniz devam ettiğim günden beri ikinci
defadır çıkıyorum. Rica ederim sükûnetle dinleyiniz.
Şimdi bir kör Vasil hemşiresinden bahsettiler. Samsun’un jandarma kumandanı gayet afif ve namuslu
bir zattır. Bu meseleyi onun namusuna tevcih ediyorum.
Bakınız mesele nasıl olmuştur: Bendeniz, buradan mezunen gittiğimde ahaliyi ve askeri dinledim ve
gözümle askerlerin eşya sattıklarını gördüm. Eşyayı getirip alenen meydanda satıyorlar, gördüm ve bir
nefer Eizze’nin resmini almış, adi ağaç üzerine yapılmış yaldızlı ve yağlı boya bir resim satıyor. Bunları
bir Samsunlu polis ile yakaladık, İsmail Bey’e gittim. Bak isim ile söyleyeceğim. Çünkü isim diyorsunuz,
söyletmiyorsunuz. Bu bilmem nedir, teferruattır diyordunuz, maziye karışmış diyorsunuz, hiçbir şey söy-
letmiyorsunuz. Mübhem hiçbir şey kalmasın. Çünkü ben gayet namuslu bir adamım.
EMİN BEY (Canik) — Süleyman Bey gayet namuslu bir arkadaşımızdır. Bu mesele hakkında Rumların
aleyhine çalışanların birisi budur. Nasıl olur da böyle itham ediliyor?
SÜLEYMAN BEY (Canik) (Devamla) — Fırka Kumandanı İsmail Bey’e gittim. Memleket nasıldır.
Pontusçular ne şekildedir, dağlarda ne var? O bir şey yok, bir şey yok. İnşallah bir iki aya kalmaz diyordu.
Ben de inşallah ama birtakım şeyler oluyor. Ahali böyle diyor, dedim. O emin olunuz onlar edepsizdir,
tezvirat yapıyorlar, dedi. Sonra Müdafaai Hukuk Reisi ile beraber yine gittik. Ha 8-10 gün mü geçti -yalan
söylemeyeyim- bir akşam saat bir buçukta çiftlik tarafından bir silah patırtısı, yani Çarşamba cihetinden.
Bir de anladık, dinledik. Sekiz çete müsellah gelmiş, sekiz ev yanmak suretiyle mesele hallolmuş. Bereket
versin ki o esnada Bafra’dan takipte bulunanlar olmasa idi önü alınamayacaktı. Bu suretle 4-8 ev yanmak
– 793 –
suretiyle sekiz eşkıya elde edilmiştir. Bunu takip buyurunuz; fırka kapısındaki neferi geliyorlar, vuruyorlar.
Sonra nöbetçi silahı karıştırırken kazaen patlamış diyorlar. Bunu da siyaseten kabul edelim. Fakat o jan-
darma ve fırka kumandanına ait değil midir ki o çeteyi, o vuranı niçin tutmuyorlar? Fırka kumandanına
Beyefendi; bu nedir dedim? Vallahi efendim, işte böyle oldu falan derken Nurettin Paşa geldi. Müdafaai
Hukukta görüştük. Müdafaai Hukuk heyeti vesaire de var. Efendim dedi, Pontusçulara ahaliden yardım
edenler vardır. Vardır dedim. Nasıl olur efendim, dedi. Çünkü sizin sevk ettiğiniz kumandanlar eşkıyanın
malını, parasını yağma ediyorlar, ellerine geçeni alıp götürüyorlar. Bunu gören halk bunlardan bize fayda
yoktur. Petro Nikoli benim komşumdur, onlar bana bir şey yapmaz, ne isterse veririm diyor, dediğim va-
kitte lakırdıyı kesti. Ferdası günü gittiğimde Nurettin Paşa dedi ki, Süleyman Bey; siz kumandanlar için
şöyle böyle dediniz, isimlerini veriniz deyince; cevaben dedim ki, benim söylediğim umum kumandanlar
için değildir. Namus ve haysiyetiyle cephede çalışan kumandanların cümlesini biz biliyoruz. Hatta efra-
dına varmaya kadar. Fakat onların say ve iftiharını kendisine medar ittihaz eden bazı namussuzlar oraya
dahil değildir. Nasıl ki siz benden isim istiyorsunuz. Benden çete ismi isteyiniz dedim. Söyleyiniz dedi.
Madem ki istiyorsunuz. O halde buyurun: Size Demir Ali Bey’in ismi dedim. Demir Ali Bey Samsun ve
havalisinde almış olduğu hayvanatı Ankara’ya kadar getirmiş, satmıştır ve o vakit arkadaşım Şükrü Bey’le
Fevzi Paşa’ya gittik. 18 beygir de Demir Ali Bey’in maiyetinde idi. O taburun binbaşısı idi. Taburun bin-
başısı idi. Taburun binbaşısı beni burada gördü, gel Bey dedi; şu Çavuş’u görüyor musun? Bu umumi bir
derttir, yalnız Pontus meselesi değildir, müsaade buyurunuz -150 liraya Çarşamba’dan Kavak’a gelirken bir
at almıştır ve bu adamın o efrattan tanıdıkları... harekette iken Fırka Kumandanı İsmail Bey bunun tevkif
emrini veriyor. Demir Ali Bey; Kaymakam, gel bizim evde yat diyor ve bu tarafa gelirken gidiyor, evinde
yatıyor. Rica ederim efendiler; hangimiz şurada 150 liraya bir at satın alırken düşünmeyiz. Acaba bir çavuş
bu parayı nasıl buluyor ve bu Çavuş’u bu adam nasıl kaçırıyor ve bu çavuş zabit olmuştur efendiler. Şükrü
Beyle, Fevzi Paşa’ya birlikte gittiğimiz vakit Kâzım Paşa, Fevzi Paşa; tevkif edelim dedi. Yok Paşa dedim, ih-
timalki bize söyledikleri yalandır, tevkifini Samsun fırka kumandanlığından sual ediniz ve bu adama his-
settirmeyiniz. Çünkü bu hissederse kaçar ve bir az müsamahakâr bulunursanız Demir Ali Bey bunu zabit
yapacak demiştim ve hamdolsun ki en sonra zabit olarak ve eli kelepçeli olduğu halde Samsun’a gelmiştir.
Bilahare bura İstiklâl Mahkemesi mesele adi olduğundan beraet ettirmiştir. Bendeniz nasıl beraet etmiştir,
anlayamadım? Hatta bu adamın şahitleri vardır hâlâ, Trabzon Mebusunu vuranların Hasan Çavuş’un ar-
kadaşları olduğunu söylüyorlar. Samsun’a Fethi Bey’le gittiğimizde. Baktım çarşıda biri geziyor. Ahaliden
bazısı şikâyet etti. Kumandan Cemil Cahit Bey’e dedim; o da dedi ki mahkemeye müracaat edin. Askeri ise
askeriye, nizami ise nizamiye dedi. Hiçbir yere müracaat edemezler, bu meseleyi yapan askeridir denildi.
Çünkü cepheden gelen bir zabit bugün mevkuf, hatta burada kimse ile ihtilal ettirmemişler, halbuki bura-
da serbest geziyor, dedim. Binaenaleyh bir mahkemeye müracaat ettiremezsek nasıl olur dedi? Evet dedim,
kendisine kefalet edildiğinden, emniyet ve itimat edildiğinden bir de sivil muhafız veriniz, bunun üzerine
haberim olmayınca bir şey daha yapamazsın, dedi. Ben yalan soyuyorsam buradayım.
Sonra Kör Vasil’in hemşiresi meselesini arz edeyim: (Asıl mesele o sesleri) Bendeniz mezunen Sam-
sun’a gittiğimde -ora halkı bendenizi daha küçükten beri ceddimi, babamı hepsi tanır- bazı adamlar var
sizi görmek istiyorlar, dediler. Bunun üzerine Halil Bey’le birlikte konuştuk ve gittik ve bu adamlarla Çu-
kurpınar denilen yerde görüştük. Yalnız gitmedim efendiler. Şimdi Adana’ya gitmiş ve bu işleri havsalası
almadığından gitmiştir. İsmi Topçu yüzbaşısı Cemal Bey’dir. Onunla birlikte gittik. Bu yüzbaşı ile fırka
kumandanının nezdine gittiğimde de demiştim ki bu efendiyi hizmetinize alırsanız çok büyük hizmet
edecektir, dediğimde; aman bunlar şarlatandır, demişti. Bunun üzerine rica ederim, bir de bu şarlatanı
tecrübe ediniz, demiştim. Nurettin Paşa’nın 164 firariyi meydana çıkardım diye iftihar ettiği muvaffakiyet
bu zabit sayesindedir.
Haksızlık yapmasınlar, günahtır. Evet dikkat buyurunuz bu da nasıl çıkmıştır? Kör Vasil meselesi, bu
esasen Kör Vasil değildir. O eşkıyanın ismi Sava’dır. Binaenaleyh o tahliye ettirilen Kör Vasil’in değil, Sa-
va’nın hemşiresidir. Şimdi Cemal Bey’le beraber gittik, Cemal Bey sivil idi. Hatta Abdülkerim isminde bir
de neferi vardı. O dahi sivil idi, Cemal Bey dedim, siz askeriyle görülecek yerlere dikkat ediniz. Peki dedik
ve gittik. Eğribel’de Gürpınar denilen bir dere içerisine. Bağırdık, çağırdık; bunun üzerine bir kadın çıktı.
Anlattılar, görüştüler. Nihayet çetenin bulunduğu köyden üç el silah atıldı, onu takiben birer el daha atıldı.
Fakat o vakit fark ettik ki etrafımız nokta ile sarılmış bulunuyordu. Bundan sonra 40-50 kişi bize doğru
gelmeğe başladılar, hepsi de müsellâh... Bizim elimizde ise hiçbir şey yoktu. Yakına gelin, dedim. Ben sizin
– 794 –
hepinizi biliyorum, bizim silahımız falan yoktur, dedik. O arkadaşlara söyleyin, onlar gelmesinler. Kendi-
leriyle görüşmeğe başladık. Kendilerinden iğfal edildiklerinden ve Samsun’un idam edilen tüccarları bun-
ları iğfal ettiklerinden ve o zamana kadar rahat yaşamakta olduklarından ve buna sebep olan medeni zan-
nettikleri İngilizlerin -hatta böyle söyledi- size de bize dinsizlik getirdiğinden bahsettiler. Bunun üzerine
Samsun’a İngilizlerin çıktığında artık sahibimiz geldi diye Hazreti İsa’yı bile unuttunuzdu dediğim vakitte
hüngür hüngür ağladılar. Bu hali Adana’da bulunmakta olan Cemal Bey de görmüştür, içerisinden birisi
silahını attı. Efendi seninle ben şimdi gideceğim, dedi. Yok dedim, şimdi ben seni götüremem. Hükûmetle
konuşmalıyım, oradan alınacak emri size söylemeliyim, biri birimizi aldatacak bir şey yok, dedim. Bunun
üzerine tekrar görüştük. Bunlar arkadaşlarımızla görüşelim dediler; pek alâ dedim. Bunları arkadaşları-
nıza anlatın. Ben de sizin için, insaniyete hizmet için -çünkü bu şekilde Hükûmet bir tebea kabul etmez-
çalışacağım dedim. Bir ihtiyar çayırı koparmak bahanesiyle eğildi, konuşturmuyorlar -çete reislerinden
halk korkuyor- çayırı kopardı. O da ağlamağa başladı. 1293 harbinde de böyle olmuş, evvela anlamamışlar,
sonra gelmişler, toprağı oymuşlar. Hükûmet bak bize tarla verdi, biz meydana geldik. Allah senden razı
olsun. Birtakım böyle şeyler daha.. Sözünü tamamlayamadı, o sıra birisi ne yapıyorsunuz, dedi. Demir Ali
Bey işte buradan geçti. Ben şu çalının içinde idim. Niye vurmadın dedim. Niye vurayım, geliyor, kime rast
gelirse ona fenalık yapıyor, mal eline geçirirse alıp gidiyor, dedi. Ne vurayım, fişenk atayım dedi. Cemal
Bey yanımızda olduğu halde akşama bir köye indik. O gece o köyde kaldık. İhtiyar bir adam, baba dedim,
bu takip müfrezesi geldiğinde niçin yardım etmiyorsunuz? Ah efendi dedi, gelenler bize çete nerede diye
sormuyorlar ki.. Bize, gâvurun parası var mı? -Bu tabirle- Kızı var mı? Bunu soruyorlar. Baba yanımızda
bir asker olsaydı bu sözü söylemezdin ya, dedim. Allah belasını versin dedi. Sonra efendim, yine Cemal
Bey’le Samsun’a geldik. O vakit Sava demişti ki benim hemşirem vardı-Bunlar Samsun’da hiç kimse kal-
madığını zannediyorlar- Samsun’da hiçbir Hristiyan bırakılmamış doğru mu, dedi? Hayır dedim. O halde
hemşiremin ismini yazayım, arayın, dedi. Peki yaz dedim, kimse ise anlayalım, sana haber veririz dedim.
İsmini yazdı, geldik Halil Bey’e söyledik. Bunun üzerine kadını çağırdılar. Kadının gözüne baktığımda
göze benzemiyor. Bunu gönderme dedim. Ben geldikten sonra Halil Bey göndermiş, ve Halil Bey demişti
ki adam giderse bir gâvur daha gider, gitsin; ne olacak falan dedi. Bendeniz, buraya geldikten sonra gönde-
rildiğini haber aldım. Mesele budur. Daha başka bir şey varsa söylesinler, bendeniz buradayım.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — 100 000 lira meselesiyle, dava vekili arkadaşlarımızdan biri var, ismini
isteriz.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Yüzbaşıdan Hükûmet izahat istesin. İstiklâl Mahkemesi izahat
alsın. (Bir de silah meselesi vardı sedaları)
SÜLEYMAN BEY (Canik) — Silah meselesini anlayamadım, söyleyiniz.
ABDULKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Yunanlılar namına silah gelmiş, sözde siz kurtarmış-
sınız.
EMİN BEY (Bursa) — İbrahim Bey isminde Samsun’dan bir jandarma zabitinden sual edilecek. Baf-
ra’ya gelen bir kayık silah meselesini müdafaai hukuk vasıtasıyla bu meseleyi kapatmışsınız.
SÜLEYMAN BEY (Canik) — Demek bu meseleyi bendeniz, kapatmışım.
EMİN BEY (Bursa) — Evet.
SÜLEYMAN BEY (Canik) (Devamla) — Şimdi silah meselesini size arz edeyim: Biz Fethi Bey’le be-
raber gittiğimizde Habil Bey isminde birisi silah kaçırttırmış ve bu adama mezuniyet vermişler. Trabzon’a
gidiyor diye işittim. Trabzon’a değil İstanbul’a gitmiş ve silah da gelmiş diye bir lâkırdı olmuştur. Bendeniz
fırka kumandanı İsmail Bey’e dedim ki, asker ahaliye, ahali askere atıyor. Birbirlerine isnadatta bulunu-
yorlar. Bendeniz takibe gideceğim, dedim. Gidecek misin dedi, evet gideceğim dedim. Müdafaai Hukuk
Reisi de beraberdi. Müdafaai Hukuk adamlarından 12 kişi hazırladık ve bunlara dedim ki, ne bulursanız
Müdafaai Hukuka getireceksiniz, para bulursanız helâl olsun. Ufak bir kurşun kalemi de bulursanız geti-
receksiniz. Müdafaai Hukukta cephane yoktu. Fırka kumandanı dedi ki, Osmanlı yoktur. Size Rus silahı
vereyim dedi. Biz de pek alâ dedik. Batum’dan bir motor gelmişti, cephane getirmişti. O adamları gön-
derdik. Gittiler, ertesi günü de sekiz tane kestiler ve kulaklarını getirdiler. Ciheti askeriye gördüğü vakitte
bir iki gün sonra, hatta birisi kolundan vurulmuştu, hastahanede yatıyordu. Bunu gördüğü vakit, bunu
gönderdiğimiz zabit odun ticareti yapıyor. O gün bir jurnal yapar, bunlar şekavet yapıyor diyerek Müdafaai
– 795 –
Hukuk adamlarından 4 adama atarlar sopayı, atarlar içeri. Müdafaai Hukuk reisi haber alır ve biz haber
aldık, söyledik bıraktırdık. Halil Bey adi bir meseledir, mündericatı. Bu silah meselesi bu kadardır, âdi bir
meseledir. Bunun haricinde bir şey varsa ben yine buradayım. Halil Bey Hükûmetin karşısında bakkallık
eden bir Ermeni. İçeride çete de mevkuf bulunan bir Ermeni ile bundan haber alır. Gardiyan yanında
görüşüyor. Bir zabit bunları içeri atıyor. Halil Bey görüyor. Hilafı usul hapis ve tevkifi hiç kimse yapamaz.
Bendeniz lâzım gelen muameleyi yaptım; haydi git oğlum, işine bak diyor. Giderken tekrar çağırıyor, gel
oğlum buraya diyor. Dinleyiniz ki bunlar esasa aittir. Eğer mümkün ise dağdaki çetelere yazınız bu adam-
lara anlasın.. Ben de kurtulmaları için gayret edeyim diyor, yazıyor. Ermeni çetesinden bir mektup geliyor.
Efendi sizi bize birisi anlattı, emrinize amadeyiz diyor ve Ermeni çeteleri takibe amade iken, bu kere, öbür
tarafı, ki zabit diyor ki Rum çetelerine silah veren Ermeni çeteleri olduğu tahakkuk etmiştir ve o tarafta-
ki Rumlar gelip Çarşamba’ya teslim olmakta iken İsmail Bey bunu haber aldığından merkezde Nurettin
Paşa’ya haber veriyor. Oradan harekâtı askeriye de bulununuz diyor. Biz diyoruz, aman İsmail Bey. Hayır
emir aldım. Mademki teslim oluyorlar, gelsinler bana teslim olsunlar, diyor. Gelenler bakıyor ki iş berbat-
tır; tekrar dağa kaçıyorlar ve tekrar mektup yazıyorlar. Süleyman Bey’e diyorlar ki Süleyman Bey, eğer sen
insaniyet için çalışmak istiyorsan kendi namıma size tavsiye edeyim..
YUSUF ZİYA BEY (Kâfi efendim kâfi. Namına izah etsin sesleri)
SÜLEYMAN BEY (Devamla) — Ankara’ya gidiniz çalışınız, demiş. Halbuki bendeniz o Rumlarla gö-
rüştükten sonra Rumlar demişlerdi, ki Hükûmet isterse harice gidelim; isterse..
TAHSİN BEY (İzmir) — Bunları can kulağıyla dinlemek lazımdır, ademi muvaffakiyetin esrarı işte
buradadır.
SÜLEYMAN BEY (Canik) (Devamla) — Hükûmet bizi isterse harice gidelim, isterse asker olanları
askere alsın ve mevkuf bulunanları tebit etsinler. Hükûmet bizi kabul ederse biz istiman ederiz. Bendeniz
şifre ile bunu Meclisi Âlinize yazdım ve cevabını Çorum’da aldım. Dahiliyenin ve Heyeti Vekilenin içti-
maında kabul edilmediğini buradan Paşa Hazretleri bildiriyordu ve bu da Nurettin Paşa bunların imhası
lazım gelir demişti. Bendeniz, de bunlarla o vakit görüştüğüm zaman, sulh meselesi vardı. Eğer sulh olsay-
dı Yunanlılarla bunlar silah omuza Samsun’a ineceklerdi. Birinci madde bundan ibarettir. (Kâfi sedaları)
Yalnız Pontusçuluğu bize isnat eden kimse Emin Bey’dir. Herhalde onu iyice dinleyiniz. (Gürültüler) (İsmi
mevzubahis oldu, söylesin sedaları) (Şiddetli gürültüler)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mademki bir mesele ortaya atılmıştır. Muhakkak bir
şubeye havale edilir ve tahkikat yapılır. Başka türlü olamaz. (Gürültüler.)
REİS — Efendiler; bu şekilde müzakere edilemez, rica ederim gürültü yapmayınız.
FEYZİ EFENDİ (Malatya) — Reis Efendi, müzakere kâfidir. Akşam oldu, yarın müzakere edelim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Reis Efendi; herhalde bir şubeye havale etmek lâzımdır.
Bu şube meselesidir. Şubeye verilir. Bunun için burada muhbir de dinlenecek, hepsi de dilenecektir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendim, mesele pek çirkindir. Bir arkadaşımız itham ediliyor. Bunun
bir şubeye havalesi doğru ve lâzımdır. (Şiddetli gürültüler).
EMİN BEY (Canik) — Arkadaşlar; rica ederim, ya Canik Mebuslarını buradan kovarsınız ve yahut ta
bu mesele halledilecektir. Binaenaleyh ya bunu hallediniz, ya heyetten ihraç edilelim.
MUSTAFA BEY (Dersim) — Umum milletin mukadderatıyla uğraşılıyor.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Ne bağırıyorsun be herif. Ben de bağırırım. Sen ne oluyorsun?
susunuz. (Şiddetli gürültüler)
MUSTAFA BEY (Dersim) — Hiçbir Anadolulu yoktur böyle.. (Sürekli gürültüler).
REİS — Efendim; sükuneti muhafaza elemezseniz celseyi tatile mecbur kalacağım.
Celseyi beş dakika tatil ediyorum.
– 796 –
SEKSEN SEKİZİNCİ İN’İKAT 21 Ağustos 1338 Pazar Üçüncü Celse
Üçüncü Celse
REİS: Reisisâni Adnan Beyefendi
KÂTİPLER: Enver Bey (İzmir), Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim celseyi açıyorum. Müzakerata devam ediyoruz. Buyurun Müfit Efendi.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Beyefendiler, istirham ederim. Hasbihal kabilinden demin de arz ettim.
Fakat şimdi huzuru âlinizde resmen arz edemiyorum. Burada bulunan rüfekayı kiram yekdiğerinden fark-
lı olmayan bir vücuttur. Bu bir vücuda karşı yapılan bir taarruz demektir. Elimizde bir kanunumuz var.
Hukuku umumiye noktai nazarından bir mücrime bir cürüm isnat edildiği zaman, eğer isnadatını ispat
edecek delili, emaresi olmayacak olursa müddeiumumiler onun hakkında takibi davada muhayyerdir, is-
terse takibi dava yapar, isterse yapmaz ve fakat mümeyyizin iddiası kuvvetli ise, bittabi takibi davaya mec-
burdur. Bugün burada bizim gibi muhterem olan Emin Bey, arkadaşlarımızdan Süleyman Bey’e ve ismini
beyan etmediği bir arkadaşımıza böyle bir cürüm isnat etti, ki bu cürüm hepimize aittir. (İsnattır sadaları.)
İsnat kelimesi tabiri kanunidir. Binaenaleyh bu isnat edilen mesele ve bu madde Emin Bey biraderimiz
tarafından söylenirken... ve kendisine ihbar vuku bulduğu zamanda esbabı sübutiye tamamiyle elde ederek
Meclise arz etmeli. Meclis esbabı sübutiyeyi bir şubede tahkik ettirerek o arkadaşımız hakkında icap eden
muameleyi kanuniyeye tevessül ettirmeli idi. Ben diyorum ki, şimdi Emin Bey biraderimizin istihbar ettiği
isnat malemyekûn kabilindendir. Çünkü elinde esbabı sübutiyesi yoktur. Esbabı sübutiyesi elinde olmadı-
ğından dolayı müsnedünileyh olan arkadaşlarımız umumun nazarında müteberridir. Ancak ortada bir şey
isnat eden bir arkadaşımızı lekelemek isteyen bir arkadaşımız vardır. Emin Bey kendisini kurtarabilmek
için, bugün arkadaşlarının haysiyetini muhafaza edebilmek için, bu davasını ispat edebilmek için Heyeti
Umumiye halinde değil, bir şube veya bir heyeti mahsusa intihap edilir ve orada davasını ispat ettikten
sonra, Meclis meselesi yapar, şubeye veririz. Rica ederim serinkanlılıkla şu teklifi kabul buyurun da mesele
halledilsin. Her iki taraf da kendisini temizlesin.
OPARATÖR EMİN BEY (Bursa) — Deminki teheyyücüm oldukça zail oldu. Onun için size serinkan-
lılıkla maruzatta bulunacağım. Bu kürsüye çıktığım zaman nasılsa gürültü içinde ve teheyyüç içinde arz
etmiştim. Zabıtlarda duruyor ve okunacak kadar zaman geçmemiştir. Söylediklerimi hatırlıyorum. Yüz
bin lira ücreti vekâlet aldı denilen arkadaşımız ve gerekse diğer arkadaşımıza vuku bulan isnadat inşaal-
lah tahakkuk ve taayyün etmez. İnşaallah bendeniz de kendisine tarziye veririm. O bana söyleyen adamı
da size teslim ederim. İtham ettiğim yoktur. Meclisi Âlinize iblağdır. Çok rica ederim tahkikat yapılsın.
Şubede ben bu ifadelerimi tekrar edeceğim ve bir taraftan da aynı zamanda Hükûmet takibatta bulunsun.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İçimizde himaye edenler var, dedin.
OPERATÖR EMİN BEY (Devamla) — Vatana ihanet eden kim olursa olsun, Nazır olsun aynı zamanda
ceza görmelidir. Bu mesele memleket meselesidir. Eğer vaki ise Süleyman Bey arkadaşımızın ipini ben çe-
kerim. (Değilse seni ne yapmalı sadaları.) Değilse yine huzuru âlinizde kendisine tarziye veririm. (Şiddetli
gürültüler.) İcabını siz yapın. İsterseniz ipimi çekin, isterseniz tardedin. (Öyle ise mesele yok sadaları.)
REİS — Müsaade buyurunuz efendim. Bu kadar gürültü ile hiçbir iş yapmak imkânı yok. Böyle nice
celseler geçirdik. Biraz sükûnetinizi muhafaza edin. Rica ederim bilirsiniz ki telâş buyurmayın, burada
söylenenler anlaşılsın. Biliyorsunuz ki, bir arkadaş, diğer arkadaş hakkında bazı beyanatta bulunmuş; son-
ra arkadaş da çıktı, evet ben böyle duydum, bu tahkik olunsun diyor. Şubece kendisi de kabul ediyor. Ha-
kikaten Nizamnamemiz ahkâmınca böyle bir isnat vaki oldu mu bir şubeye havale olunur. Bunun Meclis
arzu ederse, tabii Meclisin kararıyladır. Şubeden o tahkikatın neticesi gelince; o neticenin hallini yapacak
yine Meclisi Âlinizdir. o arkadaşı eder, onu… eder. O zaman müzakere edilir. Bendenizce bunun bakur’a
bir şubeye havalesidir icap eder.
– 797 –
HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) — Reis Beyefendi; imza altında bir şikâyetname olmayınca şubeye
verilemez. (Şiddetli gürültüler) Diğer birisini daima... (Şiddetli gürültüler.)
REİS — Hasan Beyefendi; rica ederim susunuz. İmza atılacak bir şikâyetname yoktur. Burada ağzı ile
söyledi. (Zapta geçmiştir sadaları.)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; müsaade buyurun. Emin Bey arkadaşımız bir arka-
daşımız hakkında fena muamele haber alıyor. Şimdi bu arkadaşlarımız halen mahiyeti mesele tezahür
etmediği için, o muhbirler kimse, Emin Bey’e söyleyenler hakkında bu zevatın ifadelerinin kâzip veya
sadık olduğuna dair bir emare olmadığı takdirde, arkadaşlarımız suizan altındadır. Bunun aksini kimse
iddia edemez.
Sureti halle gelince; Emin Bey bu sözü söylemekle şimdi zannediyorum, ki bir mecburiyeti katiye kar-
şındadır, ki ihbar eden zat kimse o adamı meydana vermelidir. O adam hakkında tahkikat yapılacaktır.
Acaba böyle bir adam mevcut mudur, yoksa Emin Bey, bunu bizzat mı icat etmiştir. Eğer mevcut değilse
Emin Bey müfteri mevkiine düşecektir. Emin Bey’in o adamı meydana vermek kendi menafii icabın-
dandır. Şahsı sâlis denilen kimse bir mebus arkadaşımız hakkında söylediği sözü kendiliğinden mi icat
etmiştir, yoksa aslı var mı? Mesele buradadır. Şimdi Emin Bey bu adamı pençei kanuna verecektir. O
adam ya tebrie zimmet edecektir. Söylemedim derse o vakit Emin Bey müfteri mevkiine düşecektir ve
mesele nezaket kesbetmiştir. İddiasını ispat ederse o ispat evrakını haiz gelecek muamele o zaman diğer
arkadaşlarımızı şubeye çıkaracaktır. Bugün arkadaşlarımız yoktur. Bugün ortada beriyyüzzimme olmakla
beraber, onlar suizan altındadır. Herhalde Emin Bey de hali hazır itibariyle bu adamı ele verinceye kadar
müfteri mevkiindedirler. Binaenaleyh tahkikata başlayacağımız nokta bu olacaktır. Emin Bey o adamı ya
verecektir, yahut müfteriliğini kabul edecektir. O adam verildiği takdirde hakkında tahkikat yapılacaktır.
O adam ya söyleyecektir veya söylemeyecektir. Süleyman Bey’e karşı Emin Bey «ispat ederim» demiştir.
İspat etmesine göre şimdi o adam meydana atılmalı. Zabıta tahkikatını yapar, o adamların davası sabit
olursa o zaman arkadaşlarımız maznun olur, şubeye verilir. Verilecek kimse yoktur, mesele vardır. Emin
Bey müfteridir. Emin Bey adamı meydana çıkardığı takdirde müfteri mevkiinden çıkar, muhbir olur. O
adam da davasını ispat ederse kurtulur. Veyahut da Emin Bey’e söylediğini ispat edemez. Emin Bey ispat
edemediği takdirde bu meselenin sureti halli budur. Şubeye gidecek, adam yoktur; yalnız o adam vardır.
ZİYA HURŞİT (Lazistan) — Emin Bey’dir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Emin Bey muhbir olmak dolayısıyla.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Muhbir değil beyefendi, muhbir değil. «İçimizde Pontusçuları müdafaa
edenler vardır» diye kanaati kâmilesini söylemiştir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu ikinci bir mesele. Bu bir isnat olur.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Sarahaten söylenmiştir,
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Sarahaten söylemiştir. Falan şununla müttehemdir veyahut bu-
nunla müttehemdir, maznundur diye bu dakikada ispat edecektir. Bu dakikada hallolmazsa herkes ağzına
geleni, işittiklerini söyleyerek, âlemi suizan altında bırakacaktır. Belki de vakidir efendiler. Çok hata olabi-
lir. Belki suiistimal olabilir, belki sirkat olabilir. Kanuna mebuslar için şu tarik ne için konmuş. Bendenizce
soğukkanlılıkla yapılacak şudur, başka şey yoktur.
REİS — Efendim; söz Şükrü Bey’indir.
ŞÜKRÜ BEY (Canik) — Efendim; Emin Bey Süleyman Bey arkadaşımızın ismini tasrih ederek isna-
datta bulundu. Hüseyin Avni Bey’in izah ettikleri gibi, hep istirham ederiz; bu iddialarını ispat etsinler.
Bundan başka demişlerdir ki; «aramızda Pontusçuları muhafaza edenler» var. Süleyman Bey’in ismini
tasrih etmekle beyler isimler meskût kalmıştır. Müslümanlar da Pontusçuları himaye ediyorlar demiştir.
Biz Samsun mebusları tamamiyle, katiyen temin ediyoruz. Samsun muhitinde ve İslam sıfatında bir fert
yoktur bu namussuzluğu kabul edecek. Bunu katiyen kabul etmeyiz. Yani kim iddia edecek olursa onları
onun üzerine reddederiz. Bunları da söylemelidir. İsim tayin etmelidir. Yoksa bir memleket halkı böyle
alelimya namussuzlukla itham edilemez.
– 798 –
Sonra efendim. Emin Bey bir evrakı tahkikiyeden bahsettiler. Eğer arzu ediyorlarsa bu bahsi tekrar
edelim. Bu evrak üzerinde Mecliste haftalarla müzakere cereyan etmiştir. Bilmiyorum şimdi zamanımız
buna müsait midir? Binaenaleyh biz memleketimizi bu gibi isnadattan tenzih ederiz ve çok istirham ederiz
Emin Bey bu isnadatı ispat etsinler. Kimdir, kimin tarafından söyleniyor? Böyle ortaya çıkıp da falanca
şöyle yapmış, böyle yapmış... Rica ederiz bu ahval karşısında ne sıfatla şey edeceğiz? Vaziyetimiz, ne ola-
caktır? Süleyman Bey pek namuslu ve muhterem tanınmış bir adamdır. (Çok namusludur sadaları) Buna
bu kürsüden her arkadaşımı da şey ediyorum. Bütün Samsunlular bunu söyleyecektir. Bütün Canik ahalisi
Süleyman Bey lehinde burada bendenizin söylediğim sözleri söyleyecektir. Bu böyledir.
Sonra efendim; Samsun veya Tokat mutasarrıflarının birisinin bir mühtedi kadın tuttuğu söylenildi.
Fakat her ikisi de yok. Samsun mutasarrıfı bekârdır. Evli değildir. Amasya mutasarrıfının ise İslâmdır,
Samsunludur. Musa Paşa’nın kerimesidir zevceleri. Böyle şunun, bunun aleyhinde söz söylemek doğru
olamaz efendiler. Herkesin namusuyla, haysiyetiyle uğraşılmasın; istirham ederiz. Bu takip edilmelidir. Ta
ki bu mesele ispat edilmedikçe biz şimdi mazuruz, bilmiyoruz.
EMİN BEY (Canik) — Dün Pontus meselesi mevzubahis olduğu esnada muhterem Ali Beyefendiye
müracaat etmiştim ve istirham etmiştim. Ledelhace, yani arkadaşlarımız musip görürse ve biz rica edersek
teşrif eder misiniz demiştim. Bana bir arkadaş demişti ki, Ali Bey’i de mi lekeleyeceğiz? Rica ederim; pek
hakları varmış. Rica ederim bu memlekete hizmet edenler hep böyle mi olacak? Bu memleketin evlâdını
daima lekeletmek midir vazifemiz, rica ederim? Samsunlu Süleyman Bey kendisi söylememiştir ve söyle-
mez. Çünkü onun kalbi pek temizdir, vicdanı pek yüksektir. O söylememiştir. Müsaadenizle ben söyleye-
ceğim.
Samsun’da iken, daha Kuvayı Milliye teşkilâtı hiçbir tarafta yok iken. Süleyman Bey çalışmış ve Süley-
man Bey Rumlar tarafından idama mahkûmdur ve bu uğurda her türlü fedakârlığı gözüne almıştır. Bütün
ticaretini ve servetini bu uğurda mahvetmiştir. Böyle bir adama Pontusçu demek nasıl olur da kabul olu-
nabilir? Beyefendiler; kemali cüretle söylüyorum ki eğer Süleyman Bey’e dair bir şey varsa ben istifa edip
gideceğim. Bana lüzumu yoktur bu vazifenin. Süleyman Bey katiyen münezzehtir, böyle şeyden. Sonra
efendim Hafız Mehmet Bey meselesi var. Rica ederim şu veya bu zatın veya herhangi bir zatın dostu vardır,
düşmanı vardır. Beni sevmeyen bir zatın sözleriyle şu kürsüde söylerse namussuzdur. Hafız Mehmet Bey
para almamıştır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Namusun kıymetini bilmeyenler söyler.
EMİN BEY (Devamla) — Hafız Mehmet Bey Rumlardan on bin lira, yüz bin lira para almamıştır. Ben-
deniz daha buradan giderken bu sözü işitmiştim.
Bazıları propaganda yapıyorlardı. Bendeniz gittim tahkik ettim, sormuşumdur, anlamışımdır ki kati-
yen yalandır. Olan ve herkesçe bilinen mesaili burada söyleyenleri kirletmek için mi geldik buraya? Her-
halde bu mesele halledilmelidir, ispat edilmelidir. Biz Samsun mebusları, zannederim. Şükrü Bey namına
da söylüyorum. (Hay hay sesleri.) Biz Samsun mebusları istifa edeceğiz. (Trabzon mebusları da istifa ede-
cek sesleri.)
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, mesele asabiyet gösterecek bir şekilde olduğu için tabii biraz
asabiyet gösteriliyor. Bence şu kürsüden söylenecek söz arkadaşlarımızdan herhangi birisinin hıyanetle
itham edecek bir mahiyette söylenmese idi çok doğru idi ve doğrusu da budur. Yani burada öyle şey söy-
leyenler hakkında Riyaset Nizamnamesiyle tayin eder. -Mademki bir madde, iki madde tayin ve tasrih
ederek iki arkadaşımız hakkında isnadatta bulunulmuştur ve bu isnat tabiri Müfit Efendi Hazretlerinin
buyurduğu gibi, bir tabiri kanunidir ve isnadatta bulunmuşlardır. Gerçi bu kürsüden söylenen sözlerden
dolayı bir kimsenin mahkemeye sevki doğru değildir. Fakat hıyanet itham edilirse gerek Mecliste ve gerek
hariçte isnat edilsin; Hıyaneti Vataniye Kanunu’nun zannederim 3’üncü maddesinde iftira edenlere aynı
cezayı tertip eder. Eğer Hıyaneti Vataniye Kanunu mucibince eğer isnat olunan cürüm bir mebus olduğuna
göre, Kanunu Esasi mucibince muamele neticesinde mahkemeye sevki lâzım gelirse -ki bu hıyaneti vata-
niye cürmüdür- İstiklâl Mahkemesine veya hıyanet mahkemesine gönderilmesi lâzım gelir. Bu herhalde
– 799 –
halledilecektir. Çünkü bir cürmü mahsustur. Fazla vakit zayi etmek, fazla münakaşa ve asabiyet gösterme-
ye bendeniz mahal görmüyorum. Bunun en doğrusu şubeye havale etmektir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Kimin aleyhine şubeye havale etmek?
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendim. Emin Bey buraya ilk çıktıkları vakit
hepiniz de dinlediniz ve zabıtnamelerde mevcuttur. Efendiler, Pontusçuları muhafaza edenler vardır, dedi.
(İçimizde dedi sadaları.) Müsaade buyurunuz; bidayeten kendisine söyletilmemiş gibi müsaade ediniz
de, biraz daha izah edeceğim dediler. Himaye edenler var diye müphem tabirini Süleyman Bey ile diğer
burada bulunmayan bir arkadaşını ortaya sürmüş ve her nasılsa isnat etmiştir. Şu halde Pontusçuları mu-
hafaza etmek isnadıyla tahtı zanda bir Süleyman Bey, bir de Hafız Mehmet Bey arkadaşımız vardır. Bunlar
hakkında isnadat vuku bulduğundan bu isnadat ya billahi vakittir veya değildir. Bu herhalde bittahkik
anlaşılacaktır. Onun için yapılacak en basit ve en doğru bir şekli hukuki, bunun doğrudan doğruya, zaten
Reis Bey de evvelce söylediler, bakur’a bir şubeye havale edilmesidir. Bittabi kimin hakkında değil? Emin
Bey, Süleyman Bey ve Hafız Mehmet Bey için isnadatta bulunmuştur. Bunlar hıyaneti vataniyede bulun-
muştur, diyor. Bittabi bu davayı halletmek için ispat edecek vesaik ibraz edecektir ve demiştir ki, ihbar et-
tiği şey çıkmayacak olursa ben tarziye veririm dedi. Efendiler bu adam, bir adama idam edilecek derecede
bir cürüm isnat ederse tarziye ile kendisinin affedilemeyeceğini bilebilir. Fakat, kanunun maddesinde der
ki: «Eğer isnat edilen cürümün biasıl ve esas olduğu tebeyyün ederse, müfteri dahi aynı cezayı görür.» Şu
halde bu bir vakıadır. Doğru, doğru değil, onu bilmem. Sabit olursa, memlekete fenalık yapmak isteyen
bazı zevat varsa çıkarmak suretiyle hizmet ederler ve ipini çekerse hizmeti vataniyelerini ifa etmiştir. Fakat
aksi çıkarsa hilafı hakikat beyanatta bulunmak isteyen arkadaşların cezasını kanun temin eder. Bendeniz
arz etmek istediğim mesele zaman zaman birbirimizi hıyanetle itham etmeyelim.
Ve sonra da efendim, «itham ettim ama sözümü geri aldım» şeklinde haysiyetimizi kesretmeyelim.
Onun için ya vakidir veya değildir. Vaki ise efendiler, cezayı da kanun tayin eder. Süleyman Bey’i idam
etmek bu kanunen bu milletin hakkıdır ve Süleyman Bey için bir kanunun tatbikine kendisinin hedef ol-
duğu için bunu şeref bilmelidir. Çünkü kanuna herkes mutidir. Değilse aynı cezayı müfteriye tatbik etmek
suretiyle adalet tecelli etmelidir. Efendiler, memlekette hakimiyeti kanuniye demek işte budur. İstirham
ederim, Reis Bey’in teklifi evveli mucibince bir şubeye havale edilsin. Müfteri, muhbir vaziyetinde bugün,
Emin Bey’dir. Müddeiyatını Emin Bey de ispat etsin.
REİS — Bendeniz demin havale olunacak filân Bey, filan Bey demedim. Mesele havale olunacak filân
bey, filân bey yoktur. Ne olursak olalım, ister teşrii olalım, ister icrai vaziyette olalım, bu gibi meseleler bir
günde, beş günde yüz elli, iki yüz kişilik Meclisin içinde hallolunamaz. Mesele evveliyatlı bir meseledir.
Bir heyeti tahkikiyeye ben ne Süleyman Bey’i, ne de Emin Bey’i havale etmek istemiyorum. Bilmiyoruz ki
hiçbir şey...
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bir nokta hakkında söyleyeceğim. Hüseyin Avni Bey biraderimiz bir
nokta üzerine mütalâa dermeyan ettiler, ki bu gayet doğrudur ve gayet mühim bir noktadır. Bizim eli-
mizdeki Nizamnamei Dahili mucibince, mebus arkadaşlarımız hakkındaki yapılacak tahkikat, tahkikatı
teşriiyeden ibarettir. İsnat dediğimiz kelimenin esbabı sübutiyesi elimizde olmalıdır. Emin Bey biraderi-
miz bu meseleyi doğrudan doğruya filân yerden istihbar ettim, bu böyledir diye söylemesi itibariyle bu
iddialarının sahibi olmuştur. (Men sebbeke men bellaga) Sana kim tebliğ ediyorsa söven odur. Başka bir
şey değildir. Bu müddeiyatını Emin Bey ispat edebilmek için, buyurduğunuz meseleyi Heyeti Celilece
tahkikatını icra ettirmek lazımdır. Öbür arkadaşlarımız daha tahtı zanda değildir. Çünkü beraeti zimmet
asıldır. Sübuttan sonra onların havalesi lazımdır. Onlar hakkında muamele icap eder. Binaenaleyh Emin
Bey’in bu iddiasının sabit olabilmesi için şubeye gitmelidir.
REİS — Efendiler, esasen bendeniz bu noktayı, aynı şeyi arz ettim.
HASİP BEY (Maraş) — Müfit Efendi Hocanın sözünü cerh edeceğim. Hoca Efendi Hazretleri yahut
Hüseyin Avni Bey buyurdular ki, şubeye gitsin, bu mesele halledilsin. Ne için beyefendi şubeye gitmeli?
Emin Bey burada isnadatta bulundu. İspat etmeli ki, Süleyman Bey ile diğer arkadaşlar gitmelidir. Yoksa
diğer arkadaşları tebrie için Emin Bey gitsin.
– 800 –
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Beraberiz öyle ise.

HASİP BEY (Maraş) — Müsaade buyurun, Emin Bey davasını hiçbir delile ve emareye istinat ettirme-
di.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Canım, bizim söylediğimizi söylüyorsun.
HASİP BEY (Maraş) — Hariçten işittiğini söyledi. (Bizim söylediğimizi söyledi sesleri.)
REİS — Hasip Bey’in söylediği şeyde ayrı bir şey yok. Aynı şeyi söylüyorlar. (Gürültüler) Müsaade bu-
yurun, rica ederim. Arkadaşlarımız arasında böyle bir şey olmuş, bunun tahkiki lâzım olduğunda herkes
müttefiktir. Şimdiye kadar burada, ispat eder, etmez meselesi yoktur. Böyle kabil değil yapamayız.
Efendim, şimdi bu meselenin bir şubeye havalesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Emin Bey’in
aleyhinde sesleri.) Meseledir, mesele... Kabul edilmiştir.
Bakur’a şubeyi tayin edeceğiz.
(Kur’a çekimi yapıldı.)
REİS — Beşinci Şubeye çıktı. Beşinci Şubeye havale edelim, efendim.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Diğer meseleleri reye koyunuz, asıl mesele kaldı Reis Bey.
REİS — Efendim, asıl mesele bu araya girmiş bir mesele idi. Asıl mesele Pontus meselesi idi. Hüseyin
Avni Bey’in takririni tekrar okuyalım.
REİS — Dahiliye ve Müdafaayı Milliye encümenlerinden mürekkep üç azanın iştirakiyle müntehap bir
komisyon teşkil ederek, perşembeye kadar yetiştirilip ve Meclise arz edilmesini...
RIFAT BEY (Tokat) — Biz de bulunalım.
REİS — Rica ederim, müsaade buyurun bu takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime
ile kabul edildi.
Müsaade buyurursanız, diğer takrirleri de o encümene havale edelim. Encümende müzakere edilsin.
Bunu kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir efendim..
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Reis Bey bu encümenin yarın içtimaını ilam buyurunuz ki, yarın
gelsinler, içtima edelim.
REİS — Çarşamba günü saat bir buçukta içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
(DOSYADA MEVCUT TAKRİRLER)

Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti
Adet: 18/1363-1364
22 Ağustos 1338
Dahiliye Vekâletine
Müdafaai Milliye
Vekâletine Pontus meselesini tetkik ve perşembe günü Heyeti Umumiyeye arz edilmek üzere bir neti-
ceye raptedecek olan Encümeni mahsusta zatı âlilerinin de bulunmaları heyeti umumiyece kabul edilmiş
– 801 –
olduğundan bugün inikat edecek olan Encümene teşrifleri rica olunur efendim ve bu bapta heyeti umumi-
yece kabul edilmiş olan takrir sureti musaddakası leffen takdim kılınmıştır efendim.
Recep
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti
Adet: 18 1365-1366
22 Ağustos 1338
Dahiliye Encümeni Riyasetine Müdafaai Milliye Encümeni Riyasetine
Pontus meselesi hakkında cereyan eden müzakerat ve verilen takrirler tetkik edilerek bu hususta yapıl-
ması lâzım gelen hususatın kararlaştırılması ve neticenin önümüzdeki perşembe günü heyeti umumiyeye
yetiştirilmesi heyeti umumiyece kararlaştırılmış ve bu bapta kabul edilen takrir sureti leffen takdim kılın-
mıştır.
Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encümenlerinden intihap edilecek üçer azadan mürekkep bir encümeni
mahsus teşkili ve Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekillerinin iştirakiyle içtimaları Encümen ve Heyeti Ve-
kileye yazılmıştır.
Takrir suretleriyle bu hususa ait zabıtlar Başkitabetten alınacaktır efendim.
Riyaseti Celileye
üzere Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encümenlerinden müntehap üçer aza ile Müdafaai Milliye ve Dahiliye
Vekilinin iştirakiyle teşekkül edecek Komisyona havalei keyfiyet buyurulmasını teklif ederim.
21 Ağustos 1338
Erzurum
Hüseyin Avni

Başkitabeti Zabıt ve Kavanin Müdüriyeti
Adet: 18/1367
22 Ağustos 1338
Beşinci Şube Riyasetine
Bursa Mebusu Operatör Emin Bey’in Pontus meselesinin esnayı müzakeresindeki beyanatından tahad-
düs eden meselenin Şubenizde tetkiki heyeti umumiyece kararlaştırılmış olmakla muktezasının ifası rica
olunur efendim.
Recep
Encümeni Mahsusa intihap edilen aza.
Müdafaai Milliye Encümeninden intihap olunanlar:
Vasıf Bey (Sivas).
Ömer Lütfi Bey (Karahisarısahip).
Ali Bey (Karahisarısahip).
– 802 –
Dahiliye Encümeninden intihap olunanlar:

Tahsin Bey (İzmir).
Âtıf Bey (Kayseri).
Mustafa Durak Bey (İzmir).
Heyeti umumiyeye tebliğ edilmiştir. 14/2 numarada intihabat defterine muamelei kaydiyesi ifa kılındı.
24 Minh.
Riyaseti Celileye
Ankara: 22/8/1338
22. 8. 1338 tarih ve 1366/3520 numaralı tezkerei riyaset penahileri üzerine Meclisi Âliye Pontus mese-
lesi hakkında ittihazı teklifat eylemek üzere teşekkül edecek Encümeni mahsusa aza olarak Sivas Mebusu
Vasıf, Karahisar Mebusu Ömer Lütfi, Karahisar Mebusu Ali Beyler ekseriyetle intihap olunmuşlardır efen-
dim.
Müdafaai Milliye Encümeni Reisi Mazbata Muharriri
Sivas Namına
(İmza yok)
Aza Karahisarısahip
A. Hamdi Ömer Lütfi
Trabzon Gaziantep
Ali Şükrü Kılıç Ali
İstanbul
Ahmet Şükrü
14/2 numarada intihap defterinin 67’nci sabitesine muamelei kaydiyesi ifa kılındı. 22 Minh.
Rıfat
Pontus meselesini tetkik için teşekkül edecek heyete Dahiliye Encümenince İzmir Mebusu Tahsin,
Erzurum Mebusu Mustafa Durak ve Kayseri Mebusu Âtıf Beyler tefrik edilmiştir.
14/2 numarada intihabat defterine müceddelen cetvel küşat ve muamelei kaydiye ifa kılındı. 22 Minh.
Rıfat
Riyaseti Celileye
Asayişin teminine ait tedabiri Müdafaai Milliye Encümeni ile birlikte müzakere etmek üzere Dahiliye
Encümeninden Tahsin Bey (İzmir), Atıf Bey (Kayseri), Mustafa Durak Bey (Erzurum) intihap olunmuş
oldukları arz olunur efendim.
22 Ağustos 1338
Dahiliye Encümeni Reisi Aza
İmza İmza
(Okunamadı) (Okunamadı)
Aza Aza
İmza Hamdi
(Okunamadı)
Aza
Kayseri
Âtıf
– 803 –
14/2 numaralı intihabat defterine kayıt muamelesi ifa kılındı.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkitabeti Zabıt ve Kavanin Müdüriyeti
Adet: 1366/3520
Ankara, 22. 8. 1338
Müdafaai Milliye Encümeni Riyaseti Âliyesine

Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encümenlerinden intihap edilecek üçer azadan mürekkep bir Encümeni
mahsus teşkili ve Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekillerinin de iştirakiyle Pontus meselesi hakkında cere-
yan eden müzakerat ve verilen takrirler tetkik edilerek bu hususta yapılması lâzım gelen hususatın karar-
laştırılması ve neticenin önümüzdeki perşembe günü heyeti umumiyeye yetiştirilmesi heyeti umumiyece
kararlaştırılmış ve bu bapta kabul edilen takrir sureti leffen takdim kılınmıştır. Encümenlere ve Heyeti
Vekileye yazılmıştır. Takrir suretleriyle bu hususa ait zabıtlar Başkitabetten alınacaktır efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisisanisi

Doktor Adnan
Riyaseti Celileye
üzere Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encümenlerinden müntehap üçer aza ile Müdafaai Milliye ve Dahiliye
Vekilinin iştirakiyle teşekkül edecek Komisyona havalei keyfiyet bulunmasını teklif ederim.
21. 8. 1338
Erzurum Mebusu
Hüseyin Avni
Aslına mutabıktır.
22 Ağustos 1338
(Resmi Mühür ve İmza)
Riyaseti Celileye
Pontus meselesinin halli, sureti mahsusada mütehassısları tarafından tespit ve ita olunacak mütalâata
istinat edebilir. Meclisimiz şekavetin imhasında devlete, millete hizmet etmiş mücerreb zevata maliktir.
Şu takdirde bu müzmin ve milletimiz için gün geçtikçe felaketli olan derde seri ve kati bir tedbir ittihaz
etmek ve önümüzdeki pazartesi içtimaında arz edilmek üzere bu hususun Dahiliye ve Müdafaai Milliye
Encümenleri içtimaiyle mazbatasının tahtı karara alınmasını teklif ederiz.
İçel Afyonkarahisar
Ali Sabri İsmail Şükrü
Saruhan
İsmail Hakkı
– 804 –
Riyaseti Celileye
Pontus meselesi hakkında Meclisi Âli esasen malûmat sahibi olduğundan müzakerenin kifayetiyle halli
mesele için tedabiri âtiyenin ahzedilmesini teklif ederim.
1. Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekilleriyle Meclisi Âliden, mütehassıs olmak üzere ve takibi eşkıya
hususunda mahareti mesbuk olan Refet Paşa Hazretlerinden mürekkep bir komisyonun üç gün zarfında
vereceği kararın Meclisi Âliye iblağıyla ona göre karar verilmesini teklif ederim.
20 Ağustos 1338
Lâzistan Mebusu
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Mesele tenevvür ettiğinden müzakere kâfidir. Takrirlerin kıraatiyle müzakerenin intacını teklif eyle-
rim.
19 Ağustos 1338
Kütahya
Cemil
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh etmiştir. Müzakere kâfidir. Hükûmetin teklifinin reye vazedilmesini teklif eylerim.
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encümenleri müştereken Heyeti Vekile huzuruyla bu
meseleyi tetkik ederek bu bapta ittihaz edeceği tedabiri Meclise arz eylemesi lüzumunu teklif eylerim.
İstanbul
Ali Rıza
Riyaseti Celileye
Pontus meselesini sureti katiyede halletmek üzere Dahiliye Vekâleti emrine mücehhez bir fırkai askeri-
ye verildiği ve yüzbinlerce lira masarif ihtiyar edildiği halde hiçbir şey yapılamamış, bilâkis Pontusçuların
mezaliminin pek acıklı bir surette devamına sebebiyet verenlerin de Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encü-
menlerince tespit ve berayı müzakere heyeti umumiyeye arzını teklif ederim.
19 Ağustos 1338
Gaziayıntap Yasin
Riyaseti Celileye
Mütehassısları ile Karahisarısahip Ali Bey ve emsali o havali mebuslarından mürekkep bir Encümende
icap eden tedabirin tespit ve heyeti umumiyeye sevkini teklif eylerim.
Kozan
Mustafa
1. Kura muhafaza bekçi teşkilâtının tevsiiyle eşkıya taarruzuna maruz, halkın teslihi,
– 805 –
2. Eşkıyanın takibi maksadıyla Müdafaai Milliyece üç taburluk Kuvayı Takibiye teşkili ve deruhte ede-
ceği işe göre zabitan ve efradının hüsnü intihabı ve teçhizi,
3. Pontus şekavet mıntıkasında istikrarı asayişe memur olacak zatın, üç kişilik heyeti istişarenin Hükû-
metçe bilintihap Meclisçe mezun addedilmeleri,
4. Pontus şekavet mıntıkasında bulunan bilcümle memurini mülkiye, askeriye ve jandarmanın asayiş
hususunda ve buna ait kâffei tedabir ve hususatta fevkalâde memurun tahtı emir ve nehyinde bulunması,
5. Fevkalâde memurun tehcir hususu ve sair tedabiri fevkalâdede salâhiyeti kâmileyi haiz ve Dahiliye
Vekâletine merbut bulunması,
6. Tahsisatın maliyece tesviyesi.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Pontus eşkıyasının esbabı tenkilini bitteemmül Meclisi Âliye arzı teklifat eylemek
üzere Maliye ve Dahiliye Vekilleriyle rüfekadan üç zattan mürekkep bir Komisyon teşkilinin tahtı karara
alınmasını talep ve teklif eyleriz.
Canik Canik
Emin Süleyman
Amasya Canik
Hamdi Şükrü
Riyaseti Celileye
Pontus eşkıyasının tenkili hakkında şaki ve canilerden mürekkep hiçbir kuvvetin hizmet edemeyeceği
on senelik tecrübelerden anlaşılmıştır. Binaenaleyh bu meseleye Meclis bizzat vazıyed ederek mesul, sahibi
salâhiyet bir kumandan izamını ve bu zatın lüzumu heyeti vekilece tasvip edilmesini teklif eylerim.
Batum Mebusu
Edip
Riyaseti Celileye
Gerek eşkâli sabıka ve gerek şekli hazırıyla bir mahiyeti mühimmei askeriyeyi haiz olan Pontus teş-
kilâtının imhası için buradan tedabir icrası yine bi’sut olmak ihtimalinden tecerrüt edemeyeceğine binaen
mahallinde tetkikatı lâzime icra etmek ve ne gibi tedabir icrasına lüzum olduğunu Meclise ba rapor bil-
dirmek ve ana göre hareket edilmek üzere Samsun, Tokat ve Amasya havalisine Heyeti Celile meyanından
mütehassıs iki Erkânı Harbin izamını teklif eylerim.
21 Ağustos 1338
Kütahya
Cemil
Riyaseti Celileye
Dahiliye ve Maliye Vekillerinin teklifat ve beyanatıyla söz söyleyen rüfekayı muhteremenin mütalâatını
tetkik ve binnetice yapılacak muameleyi tespit ve heyeti umumiyeye sevk etmek üzere mevzuu müzakere
olan meselenin Dahiliye ve Müdafaai Milliye Encümenlerine, mevcut takrirlerle beraber, havale edilme-
sini teklif ederim.
– 806 –
19 Ağustos 1338
Gaziayıntap
Yasin
Riyaseti Celileye
Pontus eşkıyası takibatı, arazinin ahvali ve şakilerin teşkilâtı dahiliyeleri iktizası mahallinde yapıla-
cak çete teşkilâtı ile daha semere verir. Binaenaleyh Pontus havalisindeki Türk şakilerinin istimanı kabul
edilerek buna o civardaki müsellah firariler dahi ilhak edilmek üzere bir teşkilât yapılmasını arz ve teklif
ederim.
Şarkikarahisar
Memduh Necdet
Riyaseti Celileye
Bursa Mebusu Emin Bey’in Mebus arkadaşlarımıza hıyaneti vataniye gibi en mühim bir cürmü is-
nat ettiğinden aleyhlerine cürüm isnat olunan arkadaşlar hakkında tahkikat yapmak üzere ve şayet Emin
Bey’in iddiaları muvafıkı hakikat çıkmaz ve edillei subutiye ibraz edemezse Emin Bey hakkında tahkikat
yapılmak üzere bir Şubeye havalesini teklif ederim.
Lâzistan Mebusu
Ziya Hurşit
Riyaseti Celileye
Tokat, Amasya havalisinde Pontusçuların ahaliî islâmiyeye vuku bulan feci tecavüzleri malûmdur.
Ahaliî mahalliye ise yedinde lüzumu kadar esliha ve cephane bulunamadığı cihetle kendini tamamiyle
müdafaa ve muhafaza edememekte ve bu ahvalin tahtı tesirinde kura ve mezruatı cayır cayır yakılmakta
olduğu mevsuken istihbar olunmuştur. Binaenaleyh oradaki kura için telâfisi gayri kabil feci bir anı ih-
zar etmekte bulunan bu hale karşı eşkıyanın tecavüzüne maruz mahaller ahalisine herhalde Hükûmeti
mahalliye vasıtasıyla tevzi edilmek üzere Meclisçe tespit buyurulacak kâfi miktarda esliha ve cephanenin
Müdafaai Milliye Vekâletinden mahallerine tesrii sevkinin tahtı karara alınmasını teklif eylerim.
18 Ağustos 1338
Mardin Mebusu
Necip
Riyaseti Celileye
Ermenilerden bir Bogos’un, bir Hallaçyan’ın, bir Noradokya’nın... Millet ve memleketimizin başına ne
büyük belâlar getirdiğini bu milletin elyevm ne fedalar yapmakta olduğunu pek alâ biliyoruz. Fransızların
ve papanın fevkalâde ehemmiyet verdiği bu adam da işte bu kabildendir. Hakkında muktezayı adlin itasını
tecilin reddini teklif ederim.
Karesi
Hasan Basri
Reddedildi.
– 807 –
19. 8. 1338
Kâtip
Riyaseti Celileye
Hükûmet halkın masuniyeti can ve mal ve ırzına memur ve bundan şiddetle mesuldür.
Gerek Pontus ihtilâfı, gerek bütün memleketteki asayişsizlik Hükûmet için mucibi mesuliyeti âzimedir.
Mutasarrıfı dağa kaldıracak, sıhhiye müdürlerini öldürecek kadar iptizale düşen şekavet Hükûmet
hakkında mucibi eseftir.
Memleketin mukadderatına hâkim olan Türkiye Büyük Millet Meclisi köyler yanarken, köylünün malı
ve canı heder olurken Allaha, millete karşı deruhte ettiği vazife ve mesuliyeti vicdaniye muvacehesinde
meşiyeti idareyi yeddi iktidarlarına tevdi ettiği İcra Vekilleri Heyetine bir ay müsaade ve Pontus ve asayişi
umumiye mesailinde istediği salâhiyeti kendisine bahşediyor. Ne yapmak lazımsa yapıp şu bir ay zarfında
Pontus meselesini bitirmez, asayişi umumiyeyi temin etmezse heyeti hükûmeti kat’iyyen ve şediden mesul
ve tecziye edecektir.
İzmir Mebusu
Tahsin
Riyaseti Celileye
Pontus yarasının kapatılması hakkında berveçhizir maruzatımın nazarı dikkate alınmasını teklif ede-
rim.
21 Ağustos 1338
Bursa Mebusu
Operatör Emin
1. Bilâ ifatei zaman Pontus haritasına dahil mahallere süratle bir valii umumilik ihdasıyla ve salâhiyeti
kâmile ile münasip bir zatın izamı.
2. Efradı ailelerini Rum intikamına terketmemek gibi bir his ile son defa silâhlarıyla firar eden efradın
affedilmeleri ve bunlardan teşkil edilecek bir iki alayın mahallinde istihdamı.
3. Pontus meselesine yardım edenlerin derhal İstiklâl Mahkemesine tevdii.
4. İstiklâl Mahkemesine salâhiyet itası.
5. Ahalii müslimeden bazılarının kefaleti müteselsile ile teslihi.
Encümeni Mahsus Riyasetine
Müfreze kumandanları veya askerleri tarafından takibat dolayısıyla tekâlifi milliye vesaiti nakliye veya
iaşe suretleriyle halktan herhangi bir talep memnu olduğundan bu bapta vaki olacak şikâyetten kumandan
mesuldür.
Balâdaki maddenin yapılan lâyihai kanuniye müsveddesine ilâvesini teklif eylerim.
23 Ağustos 1338
Erzurum Mebusu
Mustafa Durak
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Pontus şekavetinin süratle itfası ve asayişin temini için lazım gelen tedabiri 48 saat
sarfında bilmüzakere takarrür ettirmek ve Meclise arz eylemek üzere Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encü-
– 808 –
menlerince Meclis Azası meyanından mütehassıs dörder kişinin intihabı suretiyle sekiz kişilik bir Encü-
meni muvakkat teşkilini ve keyfiyetin oraya havalesini teklif ederim.
21 Ağustos 1338
Burdur Mebusu
İsmail Suphi Soysal
Riyaseti Celileye
Tokat, Amasya, Samsun havalisinde icrayı faaliyet eden Rum eşkıyası bilhassa şu sırada kışlık yiye-
cek ve levazımatlarının temini tedariki için ikama mütecasir oldukları pek hunharane ve melânetkârane
tecavüzat ve cinayetleri tevali ve temadi etmektedir. Her gün bir türlü fecayiin saik ve mevludu olan bu
hanumansuz vukuatın temadisine artık Millet ve memleketin sabrü tahammülü kalmamıştır. İki gündür
Meclisi Âlide mevzuu müzakere olan bu husus hakkında Heyeti Vekilece bir kararı kafi ittihazıyla hemen
fiiliyatına başlanılmak üzere bu hale bir netice verilmesini selâmeti memleket namına arz ve teklif eylerim.
Tokat
Hamdi
Cümlenin malûmu ve Hükûmetin de tahtı itirafındandandır ki memleketin her tarafında asayişsizlik
vardır. Bu halin devamı mazallah âmâli milliyemizde bir aksülâmel vücuda getireceğinden bunun bir an
evvel önüne geçilmek için berveçhiâti teklifatımın müstacelen tahtı karara alınmasını teklif eyleriz.
1. Samsun, Tokat, Amasya ve civarındaki asayişi temin etmek ve bilhassa bu mesele ile alâkadar olmak
üzere Meclisi Âliden bir heyetin hemen intihabiyle havalii mezkureye izamı ve bu heyetin mahallinde
göstereceği lüzum üzerine lâzım gelen tedabirin ittihazı ile intacı esbabının istikmali.
2. Memleketin dahilî ve haricî mukadderatıyla bilfiil alâkadar olup icraî ve teşriî kuvveti haiz bulunan
ve yegâne mesulu olan Meclisi Âli memleketin her tarafına Müfettişler izamı, yani memleketin mınta-
kalara tefriki ile Meclisi Âliden üçer kişiden mürekkep birer heyetin intihap ve izamı sükûn ve istirahatı
umumiyenin temini.
3. Meclisi Âliden gönderilecek heyeti teftişiyelerin vazife ve salâhiyetleri hakkında bir lâyihai kanuniye
tanzim eylemek üzere Müdafaai Milliye, Dahiliye, Adliye encümenlerinden dörder kişinin intihabıyla on
iki kişiden mürekkep birer Encümeni mahsus teşkil ve nihayet üç gün zarfında lâyihai kanuniyenin heyeti
umumiyeye takdimini selâmeti umumiye namına rica ederiz. 21 Ağustos 338
Erzurum Mebusu İçel Gaziantep Kangırı Bayazit

Mustafa Durak Ali Haydar Ragıp Ziya Süleyman Sudi
Muş Bursa Maraş Karahisarışarki Canik

İlyas Sami Osman Hasip Ali Sururi Süleyman
Dersim Kayseri Antalya Antalya Urfa

Mustafa Atıf Mustafa Tahsin Esat
Isparta Mardin Çorum Bayazıt Oltu

Mehmet Nadir Derviş Ali Rıza Muhittin Rüstem
Mardin Mardin Yozgat Mardin Kastamonu

Necip Mithat Feyyaz Ali İbrahim Abdulkadir Kemali
Malatya Kayseri Karahisarısahip Ergani Ergani

Reşit Rıza Ömer Lütfi Rüştü Nüzhet
Yozgat Sinop Erzincan Genç Malatya

Bahri Abdullah Tevfik Celal Feyzi
– 809 –
Bitlis Elaziz Genç Sivas Elaziz

Vehbi Muhittin Kadri Taki Hüseyin
Muş
Kasım
Büyük, Millet Meclisi Riyaseti Âliyesine
Pontus eşkıyasının tenkil ve imhasını temin etmek üzere derpiş ve mülahaza olunan tedabiri muhtevi
olup kaleme alınan merbut lâyihanın tetkik ve müzakeresini teklif ederim.
Ali
Takibi eşkıya hakkında Kanun lâyihası

1. Huzur ve asayişi memleketi ihlâl eden şekavet çetelerinin takip ve tenkil ve imhası maksadıyla mü-
tehassıs erkân veya ümerayı askeriyeden bir Reisin tahtı riyasetinde güzide bir mutasarrıf ve bir jandarma
ümerasından mürekkep olmak üzere üç kişilik bir «Takip Heyeti Fevkalâdesi» teşkil olunmuştur.
2. Heyetin vazifesi:
Asayişi muhtel olan şekavet mıntakalarında bulunan bilcümle jandarma, polis, bekçi gibi inzibat ve
asayiş kuvvetlerini ve derdesti teşekkül takip kıtaatını şekavetin sureti tekevvün ve cereyanına ve bu bapta
vesaiti muhtelife ile cem ve istihsal olunacak malûmat ve tahkikatın icabına göre sevk ve idare ve eşkıyanın
tenkil ve imhasını temin edecek esbaba tevessül etmektir.
3. Takibi eşkıyaya hasredilen kıtaatın kumandanı takip noktai nazarından heyeti takibiyenin harekâtı
takibiyeye dair mühim kararlar ittihazında kıtaat kumandanı heyetin müzakerelerine iştirak edebilir. İn-
deliktiza gerek mumaileyh ve gerekse heyeti fevkalâdenin reis ve azasından her biri dahi takip kollarıyla
hareket ve bilfiil takibi idare ve nezaret eder.
4. Takip heyeti fevkalâdesi; icrayı vazife ve faaliyet edeceği mıntakalarda asayiş noktai nazarından ata-
leti ve idaresizliği vesair esbap ve avamil tahtında eşkıyanın tenkiline ve devamı şekavetine sui tesiri olan
bilcümle idare vesaire memurlarıyla takip jandarma zabitan ve efradından esnayı takipte sui hareketleri
ve masum ahaliye mazarratları meşrut ve mahsus ve mütezahir olanları hareketlerinin icabına göre derhal
tebdil veya İstiklâl Mahkemelerine tevdi ederler.
5. Ahaliden menfaatleri veya hususî mülâhaza ve maksatları dolayısıyla eşkıyanın icrayı faaliyetine
manen maddeten tesir ve imhasına mania teşkil edenler, esliha, cephane, mekulât, melbusat, teçhizat ve-
saire tedarik ve tav’an yataklık, kılavuzluk, muhbirlik ve merkezlerle muhabere ve münasebetine ve hariçle
irtibatına delâlet ve alâkaları hissedilenlerin hareketlerinin ve haklarında istihsal olunan malûmatın dere-
cesine göre derhal İstiklâl Mahkemelerine tevdi edilirler;
6. Takip heyeti fevkalâdesi, takip noktasından faaliyette bulunduğu müddetçe takip mıntakaları dahi-
linde bulunan bilcümle rüesayı memurini mülkiye ve inzibatiye ve askeriyenin asayiş noktai nazarından
merciidir. Heyet namına riyasetle muhabere edilir. Memurini mumaileyhim eşkıya hakkında istihsal ede-
ceği bilcümle malûmat ve vukuatı ve icra edeceği teşebbüsat ve harekâtını heyeti fevkalâdeye iş’ar ve bu
bapta ahiz ve telâkki edecekleri evamir ve talimatı icra etmekle mükelleftirler.
7. Takip heyeti fevkalâdesinin mercii Dahiliye ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletleridir. İşbu ma-
kamat heyeti fevkalâdenin vazaifi mevdualarına müteallik hususat ve müracaatlarını ehemmiyetle nazarı
dikkate almaya mecburdur.
8. Takip Heyeti fevkalâdesi; eşkıyanın tenkil ve imhası maksadıyla ahaliden şayanı istifade ve emniyet
olanları istihdam edebileceği gibi, indeliktiza aynı maksat dahilinde bazı köyler ahalisini teslih edebilir.
– 810 –
9. Takip Heyeti Fevkalâdesi; eşkıyanın tenkil ve imhası hususunda ve ihbarat ve kılavuzluk icrasında
hidematı mühimmesi mesbuk olanları mükâfatı nakdiye ve suveri saire ile taltif ve bunlardan daha büyük
taltife müstahak gördüklerini mercilerine arz ve inha ederler.
10. Heyeti Fevkalâdenin faaliyette bulunduğu mıntakalarda eşkıya ile vaki olan müsademelerde şehit
olanların eytam ve eramiline fevkalâde mükâfat veya maaş tahsis olunur. Mecruh ve malûl olanların dere-
celerine göre münasip birer suretle taltif ile beraber kanunu mahsusuna tevfikan muamele yapılır.
11. Takip Heyeti Fevkalâdesi Reis ve Azasının her birine masarifi seferiye ve harcırahlarına mukabil
olmak üzere şehrî... lira ve takip kıtaatı kumandanına ve takip zabitanına muhassesatı şehriyelerine zami-
meten şehrî... lira ve seyyar takip efradının muayenatı şehriyelerine zamimeten şehrî... lira maaş verilir.
Vazaifi asliyesi sırasında takibata iştirak eden mahallî jandarma zabitan ve efradının takibata iştirak ettik-
leri müddetleri aynı veçhile nazarı itibara alınır.
Kılavuzluk vesaire suretiyle ihtiyaç üzerine takibatta istihdam edilen sivillere seyyar jandarmalar gibi
muamele olunur.
1. Bervechi bala muhassasattın Takip Heyeti Fevkaladesinin tasdikiyle meşruttur.

2. Takip Heyeti Fevkaladesinin muhaberat ve kuyudatını temin ve harekât ve takibat esnasında emir
zabitliği vazifesini ifa etmek üzere maiyetlerine üç zabit verilir. İşbu zabitan dahi takip kıtaat zabitanı gibi
muhassasat verilir.
Ali31
– 811 –
TBMM
26 Ağustos 1338 (1922)
Münderecat

2. — BEYANAT
1. — Vaziyeti askeriye hakkında Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in beyanatı.
1 . — Pontus meselesi hakkında lâyihai kanuniye.
Cilt: 22
91’inci İn’ikat – 2’nci Celse

DOKSAN BİRİNCİ İN’İKAT 24 Ağustos 1338 Cumartesi İkinci Celse
DOKSAN BİRİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Küşat Saati: 02
REİS: İkinci Reisvekili Vehbi Efendi
REİS — Efendim, celse küşat edildi.

İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendi’nin bir maruzatı var. Buyurunuz efendim.
RAUF BEY (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — Efendim; bugün içinde bulunduğumuz va-
ziyeti askeriyi Meclisi Âlinize hafiyen arz etmek istiyorum. Hafi celse akdini talep ediyorum.
REİS — Hafi celse akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Ekseriyeti azîme ile kabul edilmiştir.
Şimdi, bundan evvel akdedilmiş bulunan zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
1—ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

SEKSEN SEKİZİNCİ İÇTİMA
21 Ağustos 1338 Pazartesi
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat Harp Kazançları Kanunu’nun tadili
hakkında Maliye Vekili Bey tarafından izhar edilmiş olan lâyihai kanuniyenin Muvazenei Maliye Encü-
meni ile görüşüldükten sonra tabı ve müzakeresi karargir oldu. Bilahare Pontus meselesinin müzakeresine
geçildi ve teneffüs için celse tatil olundu.
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerin de bilinikat Bursa Mebusu Operatör Emin Bey tarafından vaki
olan beyanat üzerine tahaddüs eden meselenin tetkiki bakura beşinci şubeye havale olundu.
Pontus meselesi hakkındaki müzakere kâfi görüldükten sonra aza tarafından verilen takrirlerle cereyan
eden müzakerenin tetkiki ve perşembe günü Heyeti Umumiyeye arz edilmek üzere bir teklif kaleme alın-
ması için Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekillerinin de huzuru ile Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encümen-
lerinden üçer zattan müntahap bir encümeni mahsusun teşkiline dair Hüseyin Avni Bey’in takriri kabul
olunarak çarşamba günü içtima olunmak üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Reisisâni İzmir
Musa Kâzım
Kâtip
Kayseri
Atıf
REİS — Zaptı sabık hülâsası üzerinde mütalaa var mı?... Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
– 814 –
2. — BEYANAT
1. — Vaziyeti askeriye hakkında Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’in beyanatı.

REİS — Vaziyeti askeriye hakkında beyanatta bulunmak üzere buyurunuz Rauf Beyefendi.
RAUF BEY (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — Efendim; Heyeti Âlinizce malûmdur ki,
geçen sene düşmanın Hükûmeti milliyemizin merkezini işgal ile kuvayı umumiyemizi dağıtmak kastıyla
vaki olan taarruzu Sakarya boylarında defi kahır ve tehdit edildikten sonra bugüne kadar katî netice istih-
sali için ordumuz ikmali nevakıs ile meşgul idi ve düşman ile yakın temas halinde bulunuyordu. Bugün
Erkânı Harbiyei Umumiye Vekiliniz Fevzi Paşa Hazretlerinden aldığım telgrafı aynen Heyeti Âlinize arz
edeceğim.
(Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi. Fevzi. Zata mahsustur. Gayet aceledir... İlh okudu.)
RAUF BEY (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — (Allah muvaffak etsin sesleri) Efendiler;
Milletimizin ve alelumum fedakâr halkımızın her türlü müşkilâtı iktiham ederek vücuda getirdi kahra-
man ordumuz dünyada misli bulunmayan kabiliyetli ve fedakâr insanlardan mürekkeptir. Kendilerine
cevaben Hükûmet namına ve Heyeti Âliniz namına ve millet namına maruzatta bulunduğum gibi, bu ta-
arruzlarından dolayı millet ve memleketin tamamiyle hemfikir olduğunu arz ederim. (Şüphesiz sadaları)
Davamız haktır, arzumuz adaleti ilâhiyenin yerine gelmesine sa’ydan başka bir şey değildir. Milletimiz her
türlü istiklâle hak kazanmıştır. Behemehal istiklâl hakkımızı, düşmanlarımızın yeddi gazabından istihsal
edecektir. Cenabı Hak her türlü takdirin fevkinde bulunan kahraman ordumuza her türlü muvaffakiyet
ihsan buyursun. (Âmin sesleri) Muvaffak olacağız. (İnşallah sesleri). Ordumuzun, azamî fedakârlık gös-
teren ordumuzun en yakın bir zamanda katî muzafferiyete nail olmasını Cenabı Haktan niyaz eylerim ve
bu hususta dua edilmesini, nusret ve muzafferiyet için teklif eylerim. Efendim müsaade buyurursanız bir
noktayı da Heyeti Âliyenize arz etmek istiyorum,
O da ordumuzun biiznillâhi tealâ tevfikatı subhaniyeye istinaden taarruz ettiğini arz ettim. Bizim taar-
ruzumuzun son derece mahrem tutulması icabatı katiyei askeriyedendir. Yalnız harp başlamıştır, şeklinde
ifade zarureti katiyesi vardır, birkaç gün için de taarruzu işaa etmemek lâzımdır. Bunu da Heyeti Âliyenize
arz ediyorum. (Pek doğru sesleri) (Kaimen İzmir Mebusu Süleyman Efendi tarafından dua kıraat edildi.)
REİS — Efendim celsei hafiye bitmiştir, celse alenîdir.
1. — Pontus meselesi hakkında lâyihai kanuniye.

SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Pontus meselesi vardır efendim, hafi celsede müzakere edilecektir.
REİS — Efendim; ruznamede, fakat bugün müzakere edilmek üzere kararlaştırılmıştı, zannediyorum.
Şu halde celsei hafiye devam etsin. Pontus meselesinin müzakeresine başlayalım, münasip görüyorsanız...
(Muvafık sesleri)
Efendim esasen heyeti umumiyesi hakkında birçok sözler söylendi, başka söz söyleyecek var mı efen-
dim?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Lâyiha hakkında söyleyeceğiz, efendim.
YASİN BEY (Ayıntap) — Lâyiha okunsun.
REİS — Daha başka söz isteyen var mı? (Bir kere lâyiha okunsun sadaları) (Layiha okundu)
Esbabı Mucibe Mazbatası
Meclisi Âlice cereyan eden müzakerat ve kabul buyrulan takrirler neticesi teşekkül eden Encümenimiz,
Meclisi Âlinin nikatı nazarını, tekarrir ve evrakı muhavveleyi tetkik, Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekille-
rinin izahatını istima, ile icabını müzakere ve teemmül etti.
– 815 –
Evvelen - Pek mühim masarifat ihtiyar edilmiş, pek çok da emek sarf olunmuş iken şekavetin sene-
lerden beri devam edip pek çok hanümanın sönmesinin ve ağır zayiatı maddiyeye meydan verilmesinin
esbabını tetkik ve tahkik etmeği.
Saniyen - Şekavetin sürati izalesiyle asayiş ve emniyetin istikrarı esbabının temin etmeği nazarı itibara
alarak esas olarak mevaddı atiyeyi münasip görmüştür.
1. Taaddiyat ve tecavüzatı eşkıyaya karşı tehlikeye maruz kura ve halkın temini masuniyeti için icap ve
lüzum deresinde ahalinin kefaletle teslihi.
2. Şekavetin senelerce devamında eşkıyanın bazı taraflardan müzaheret görmeleri başlıca müessir ol-
duğundan bu bapta zan ve şüphe tevlit eden eşhasın gerek münferiden ve gerekse müçtemian muvakkaten
ve idareten şekavet mıntakası haricine tebidi.
3. Fiilen hali isyan ve şekavette bulunup istiman ve dehalet etmeyenlerin şiddetle takip ve sürati ten-
killeri.
4. Şekavetin senelerden beri devamı esbap ve avamilinin derinden derine tetkiki ile müdellelen zahire
ihracı.
İşbu mevaddı esasiyenin tatbiki hem şekaveti izale, asayişi iadeye hadim olacak, hem de veliyülumûr
nazarlarında şekavetin esbab ve avamili devamını bunca masarifat ve emeklere, bunca zayiat ve fevayia
rağmen dahilen ve haricen Hükûmeti mevkii acze düşüren müessiratı meydanı sübuta çıkararak ibretbîn
olmağı istilzam edecektir kanaatindeyiz. Encümenimiz pek mühim olan bu meseleye bizzat Meclisi Âlinin
vazıülyed olmasını bu bapta en semerebahş bir yol telâkki ettiği ve Meclisi Âlinin bu baptaki tezahüratını
nazarı itibara alarak tanzim ve takdim eylediği lâyihai kanuniyede mevaddı atiyeyi bilhassa esas ittihaz
etmiştir.
Evvelen - emri takip ve tenkil bir kumanda meselesi olduğu için şekavet hükümferma olan Canik,
Amasya, Tokat sancaklarında muvakkaten bir kumandanlık ihdası ve bu memuriyete doğrudan doğruya
Meclisi azası meyanından bir zatın intihap ve tayinini refakatine berayı istişare ve muavenet Meclis azasın-
dan Meclisi Âlice müntahap üç zatın memur edilmesi,
Saniyen - İşbu kumandanlığa 1, 2 ve 4’üncü maddelerin tatbiki için salâhiyeti tamme itası ve 3’üncü
maddenin tatbiki için umuru takibiyede temeyyüz etmiş mükdim ve faal zabitandan ve müntehap efrattan
mürekkep olmak ve maksada göre hususî teşkilâtı ve sunufu muavene ve fenniye ilhakıyla tam kudreti haiz
takip kıtaatı teşkil etmek hakkının bahşı,
Sâlisen - Kanunen muayyen kumandanlık vezaifinin suhulet ve sürati ifasını teminen şekavet mınta-
kasındaki bilcümle memurini Hükûmeti işbu vezaife müteallik hususatta kumandanlık emrine tabi kıl-
mak ve memurini mumaileyhimden gerek kabiliyet ve kudret, gerek suihal ve hareketi vesaire ile vazifeye
müsait olmayanlarının icabında bilâ istizan, icabında talep ve teklifiyle makamatı aidesince azli tebdile ve
lüzuma göre mehakimi aidine tevdiine salahiyettar bulunmak.
Râbian - Takip kıtaatının ve şekavet mıntakasındaki kuvayı müsellehai Devletin müsmir faaliyetlerinin
temin ve idamesi istihbarat ve istitlâatta muvaffakiyet ve hüsnü gayret ve fedakârlığı mesbuk olanların
nakden de taltifi maksadı âlinin sürat ve suhuleti husulünü temin edeceği için son derece mühim. Bunlar
ise para hususunda katiyen müzayakaya mahal verilmemek ile kabil olacağından kumandanlık bütçesinin
sürati temin ve tesviyesiyle beraber her türlü fırsat ve imkândan hemen istifade zımmında kumandanlık
emrine peşinen avans olarak münasip bir miktar para tevdii ile ve meselâ Samsun Rüsumat ve Reji İdare-
lerine havale verilmesiyle kabil olduğu.
Hâmisen - Kumandanlığın işbu kanunla muayyen salâhiyetin temaiî istimaliyle muamelâtı Hükûmetin
selâmeti cereyanı zımmında bir gûna ihtilâfa mahal kalmamak üzere icap eden nikatı esasiyeyi ve bilhassa
takip dolayısıyla ahalinin vesaiti nakliye ve iaşe namlarıyla izaç edilmemesini izahen İcra Vekilleri He-
yetince ayrıca bir talimatnamei esasî tanzim ve kumandanlığa tevdii ancak Encümenimiz aynı zamanda
kumandanlığın serbestii harekât ve idaresinde doğrudan doğruya İcra Vekilleri Riyasetinin tahtı emrine
vazı suretiyle kuvvei icraiyenin vazife ve mesuliyeti icraiyesine müdahale etmiş olmaktan içtinap etmiş ve
şu halde gerek kumandanı gerek üç refikini Meclisi Âlice mezun addedilmek münasip olacağı kanaatinde
bulunmuştur.
Lâyiha
– 816 –
1. Canik, Amasya ve Tokat sancaklarında vatanın tecazzisi gayei hainanesini takiben icrayı şekavet
eden erbabı fesadın tenkiline ve huzur ve asayişin temin ve istikrarına müteallik umur ve vezaifle mükellef
olmak üzere (Amasya ve Havalisi Kuvayı Takibiye Kumandanlığı) unvanıyla muvakkaten bir kumandanlık
ihdas olunmuştur.
2. İşbu Kumandanlığa doğrudan doğruya Büyük Millet Meclisince azası meyanından mücerreb bir zat
re’yi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile intihap olunur ve kumandanlık doğrudan doğruya İcra Vekilleri Riya-
setine merbut bulunur.
3. Büyük Millet Meclisince azası meyanından reyi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile müntehap üç zat işbu
Kumandanlık refakatine memur edilir. Bu zevatın vezaifi bervechi atidir:.
A) Umuru tenkiliye ve istikrarı asayişe ait tedabir ve mukarrerat ittihazında istihbarat ve istitlâat husus-
larında sırf istişarî mahiyette olmak üzere kumandanlığa fikir ve rey ile muavenet ifası.
B) Kumandanlık evamir ve mukarreratının tatbikatına nazaret, vakayı ve hadisatı tetkik ve tahkik,
kıtaatı takibiye ve memurini Hükûmetin vazifeye müteallik icraatını murakabe ve teftiş gibi icraî umurda
Kumandanlıkça tevdi edilecek vezaifi fiilen deruhte ve ifa etmek.
4. Kuvayı Takibiye Kumandanlığı emrine vazifei mevduanın istilzam ettiği teşkilâtı hususiye ve kuvayı
müntehibeyi haiz lüzumu kadar takip kıtaatı tevdi olunur. İşbu kıtaatın vezaifi Kumandanlıkça tanzim ve
Heyeti Vekilece tasdik edilecek ayrıca bir talimatnamei mahsus ile tasrih edilir.
5. Kuvayı Takibiye Kumandanlığı men ve tenkili şekavet ve temini istikrarı asayiş için şüpheli eşhası
münferiden veyahut müçtemian mıntakası haricine tebit ve ahalii mazlumeyi ve taaddiyata maruz kurayı
eşkıyaya karşı muhafaza ve siyaneten lüzum gördüğü tedabiri teslihiyeyi de ittihaza salâhiyettardır.
6. Kuvayı takibiyenin teşkili ve acilen vazifeye mübaşereti ve devamı faaliyeti ve bu bapta muktezi ma-
sarifat Müdafaai Milliye bütçesinden hemen tefrik ve tesviye olunacağı gibi istihbarat ve mükâfatı nakdiye
vesairenin istilzam edeceği mebaliğ dahi tahsis ve münasip bir miktarı daima avans olarak kumandanlık
emrine tevdi olunur.
7. Kuvayı Takibiye Kumandanlığı mıntakasında ve mücaviri olup umuru takibiyede tevhidi mesaisi
tabiî bulunan liva ve kazalardaki bilcümle memurini Hükûmet takip ve tenkili eşkıyaya, temin ve istikrarı
asayişe, kıtaatı takibiyenin teshili harekât ve vezaifine, nefi ve tebit ve teslih ve teçhizi umuruna müteal-
lik Kumandanlık evamir ve mukarreratını bilâteahhür ifaya mecburdurlar. Kumandanlık evamir ve mu-
karreratını infaz ve temamiî tatbikte ihmal ve imhali, vazifede tekâsül aczi veyahut sui harekâtı görülen
memurini Hükûmet Kumandanlığın talebiyle hakkında lüzuma göre takibatı kanuniye ifa edilmek üzere
derhal azil veya tabdil olunur ve kumandanlık ahvali fevkalâdede bu gibilerine derhal işten el çektirmek
salâhiyetini haizdir.
8. Kumandanlığın teshili vezaifini muamelâtı Hükûmetin selâmeti cereyanını teminen lüzum görüle-
cek bir talimatnamei esasî Heyeti Vekilece tanzim ve Kumandanlığa tevdi olunur.
9. Kumandanlığın icraatına dair İcra Vekilleri Riyasetince Meclise her on beş günde bir malûmat ra-
poru takdim olunur.
10. İşbu kanun tarihi neşrinden muteberdir.
11. İşbu kanunun icrasına İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
Encümen Reisi Mazbata Muharriri

İzmir Sivas
Tahsin Vasıf
Aza Aza
Erzurum Karahisarısahip
Mustafa Ömer Lütfi
Durak
– 817 –
Aza Aza
Karahisarısahip Kayseri
Ali Atıf
REİS — Buyurun Hurşit Beyefendi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; Meclisi Âli Tokat mebuslarının çektiği telgraf üzerine Pon-
tus mesailine vaziyet ettikten sonra bu Pontus meselesi için bir çarei hal bulmak üzere Dahiliye ve Müda-
faai Milliye Encümenlerinden müntehap üçer zat ile yapmış olduğu Encümene bu işi havale etti. Encümen
de lâyihayı heyeti umumiyeye alıp getirdi. Biz bu lâyihayı tetkik etmiş olursak bazı kısmında Encümen
haklı hareket etmiş olmakla beraber, birçok kısmında Hükûmet, icra işlerine karışmış ve bu suretle idarede
teşevvüş vukua getirecek istidat görülmüştür. Bu lâyiha tatbik edilmek lâzım gelirse şimdi bendeniz bunu
birer birer münakaşa edeceğim.
Evvelâ; esbabı mucibe mazbatasında deniliyor ki; pek çok ve mühim masarif ihtiyar edilmiş ve şeka-
vet senelerden beri bastırılamamış, devam etmiş, bu suretle birçok Müslüman, Türk hanümanı yanmış
harap olmuş, bu kadar zayiatı maddiyeye sebebiyet verildi. Bu neden bu kadar devam etti?.. Bu kangren
neden üretildi?.. Bunda tabiî Hükûmeti mahalliyenin, Hükûmeti merkeziyenin birçok hataları vardır. Ya-
hut askerî veya mülkî Hükûmetin kabahatidir. Bunu tahkik etmelidir, bunda doğrudan doğruya Meclisi
Âli de ben de dahil olduğum halde hepimiz müttefikiz, tamamiyle müşterekim, değil bizim gibi icraî ve
teşriî, yalnız teşriî bir Meclis bile bu tahkik işini, yapabilir. Bunda bütün aza müttefik olabilir. Bu hususta
Hükûmet söyledi; bazen iki fırkaya, bazan bir fırkaya 389 000 lira mahallî varidatından, rejiden ve ayrıca
gümrükten para veriliyor. Bazan iki, bazan bir fırkayı mütemadiyen takipte istihdam edildiği halde, ne-
den bu muvaffakiyet elde edilemiyor? Bu muvaffakiyeti temin edememesi esbabını tahkik etmek Meclisi
Âlinin vazifesidir. Binaenaleyh burada bendeniz Encümenin fikrine iştirak ediyorum. Fakat ancak burada
takip işine girişildikten sonra başka bir işe daha girişiyor, diyor ki; bu işi Hükûmeti hazıra ifadan âcizdir.
Binaenaleyh biz yapacağız «yani Encümen doğrudan doğruya kendisi yapacak, Hükûmetin fikri görül-
meden Meclis şey edecek, ayrı ayrı iki tane Hükûmet teşekkül edecek. Encümen mazbatasında iki türlü
şey gösteriyor. Esbabı mucibe mazbatasıyla maddeler arasında, son satırlarında büyük bir tezat vardır.
Encümen diyor ki; esbabı mucibe mazbatasının son satırını okursak diyor ki: İcra Vekillerinin işine karış-
maktan içtinap etmek için Meclisi Âlice mezun olmasını kabul eder, yani biz bunu münasip gördük diyor.
Yani oraya gidecek Heyeti tahkikiyenin -halbuki heyeti tahkikiye değil- pekâlâ böyle olursa mesuliyet İcra
Vekillerinde kalıyor» Halbuki bu lâyihayı okursak görürsünüz ki Büyük Millet Meclisi azası meyanından
re’yi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile intihap olundu mu aynı icra Vekilleri Reisi gibidir, Reisin aynı salâhiyeti
haiz olur. Bu Reis İcra Vekilleri Reisinin emri altına giremez. Dahiliye Vekâletinin emri altına giremez.
Bu suretle o mıntıkada birkaç türlü Hükûmet teessüs eder. Bendeniz tabiî Encümenin bu baptaki fikrine
iştirak edemem. Encümen tabiî Hükûmetin de izahatını alır. Bu Hükûmetin yani Heyeti Hazırai Vekilenin
serdetmiş olduğu mütalaat, Dahiliye Vekilinin de göstermiş olduğu tedabir kendi makbulüne gitmedi ise
Heyeti Hükûmet ahvali hazıraya bir veçhe verecektir, çalıştırmak için; veyahut değiştirmek için çalışacaktı.
Demek ki bu adamlar âcizdirler. Bunlar kâfi değil acaba bu adamları göndersek bunlar mı yapacak, onları
yapacak, Encümen buralarını düşünmemiştir. Heyeti Vekileyi hiç görmeyerek ayrıca mesuliyetin taayyün
edileceği hiç şimdiye kadar teşkilâtı Devlette yeri görülmemiş bir heyet ayırarak oraya gönderecek, Hükû-
met ne suretle icra Vekilleri Reisine tabi olacak? İcra Vekilleri Reisinin ayrıca bununla yapacağı muhabera-
tı ne ile yapacaktır? İcra Vekillerinin ayrıca Erkânı Harbiyesi yoktur. Ayrıca mektupçusu yoktur, istihbarat
şubeleri yoktur. İcra Vekilleri yine kendisine havale edilecek evrakı Dahiliyeye ait ise. Dahiliyeye, Erkânı
Harbiyeye ait ise Erkânı Harbiyeye gönderecek.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Kalemi Mahsusları var efendim.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Kalemi mahsusu da ait olduğu vekâlete gönderecek, onu Dahiliyeye
ait ise Dahiliyeye, Maliyeye ait ise Maliye gönderecek. Bu heyet de teşkilâtı devletin kadrosuna dahil ola-
cak. Bir vali de bu muhabereyi yapabilir. Hem Dahiliye ile, hem Maliye ile bir muhabere yapabilir. Yahut
böyle müstakil bir kumandan. Bendeniz bu bapta Encümenin fikrine iştirak edemem ve zannederim ki;
Heyeti Vekile de bunu kabul edemez. Çünkü iki Hükûmet demektir. Yani bir geminin iki kaptanı kabilin-
– 818 –
dendir, birinci maddede yani Encümen tahkik maddesinde pek haklıdır, pek musiptir. Buna ne gaye ile
başlanıldı ve ne netice verdi ve Hükûmet buna ne suretle istihdaf etti?. Bendeniz anlayabildiğim surette arz
edeceğim. Pontus meselesi ne suretle başladı, gayesi ne idi ve ne oldu?
Efendiler; Pontusçuların kendilerinin haritaları pek büyüktü. Büyük bir saha dahilinde müstakil bir
Karadeniz Cumhuriyeti tesis etmek isteyen Rumlar 1900 tarihinden beri propagandalar, teşkilâtlar mek-
tepler, köy taburları, filan hepimiz biliyoruz. Bunlar 330 senesinden beri hali faaliyettedirler. Bunlar o
zamandan bu zamana kadar tenkil edilemedi. Nihayet geçen sene bu Pontus ocağını tamamen söndürmek
için işe başlanıldı. Fakat bu Pontus köylerinin yanmasına ve Pontusçuların dağa çıkmasına rağmen yine
bendeniz diyorum ki; Pontus ocağını Hükûmet söndürememiştir. Bilakis başka bir yara açmıştır.
Çünkü Amasya, Tokat Mebusları bilirler ki Samsun ve havalisinde tehcir edilen Rumlar ve Rum aile
yalnız Tokat ile Amasya arasında taarruza uğramışlarıdır. O zaman onların orada malları, canları vardı.
Belki kadınları falan vardı. Efendiler darülamandır. Bunlar 30 bin hanedir ve bunlar Divrik’te, Arapkir’de.
Kebanmadenin’de vesairede birleşmişlerdir. Para kazanıyorlar, ticaret ediyorlar. Samsun’da ailelerine gön-
deriyorlar, yaşıyor ve yaşayacaklardır ve yarın harp bitince yine köylerinde oturacaklardır ve emin olunuz
ki bunların zayiatından fazla bizim zayiatımız vardır. Hükûmet asıl Pontus ocağını söndürmeğe muvaffak
olamamıştır. Hatası vardır ve işte bu giden heyeti tahkikiyeye bu iş havale edilebilir. Hükûmet bu ocağı
söndüremedikten maada orada bir yara açmıştır ve milyonlarca lira kıymetinde Türk ve Müslüman malı
ve aynı zamanda birçok Türk kanı gitmiştir ve aynı zamanda bu mesele Avrupa’ya karşı tuhaf bir şey... Bu-
gün buraya gidecek heyeti tahkikiyeye birtakım vezaif tevdi ediliyor. Bir defa bu vaziyeti tahkik ederseniz,
bir kere oraya gidecek olan heyeti icraiye... Bu üç kişilikle Kumandanlığa lüzum göstermez.
Efendiler; bugün Pontus işi ile meşgul olan Heyeti Vekilei haziranın bir Hariciye Vekâleti vardır. Da-
hiliye Vekâleti vardır. Erkânı Harbiyesi vardır. Yani hem dahilî, hem haricî ve hem askerî vaziyeti bilir ve
ona göre emir verir. Bugün oraya bir tahkik heyeti gitmesi mevzubahistir. Oraya gidecek tahkik heyeti ki,
Heyeti Vekile her şeyden evvel haberdardır. Bütün vesait haberleri, havadis ve saire onlarda toplanıyor.
Ona göre bir hattı hareket tayin etmiştir. Halbuki oraya gidecek heyet Hükûmete sormadan her şey ya-
pacak, -çünkü elinde kanun vardır.- burada müçtemian, münferiden tebitler yapacaklardır. Hükûmetin
bunlardan haberi olmayacaktır. Bu siyasetle nasıl kabili telif olur. Heyeti Vekilenin vaziyeti ne hale gelir?
Çünkü buradan gidecek olan heyet İcra Vekillerinden değil doğrudan doğruya Meclis tarafından re’yi hafi
ile intihap edilecek ve bir Vekil kadar ve İcra Vekilleri Reisi kadar salâhiyeti haiz bir adam gidecektir. Bi-
naenaleyh bu meseleye fevkalâde dikkat etmeliyiz. Çünkü vakıa şimdiye kadar tahkik heyeti Devletlerden
gelmemiştir, fakat bir gün olup gelecektir. Bu heyet gelirse Hükûmet ne suretle hazırlanmıştır? Bunlara
karşı Hükûmet ne suretle cevaplar verecektir? Şimdi asıl Hükûmeti tahtiye ve itham edeceğim noktalar
var. Bu tehcir neden yapılmıştır ve bu suretle yapılan şeyler Avrupa’ya birçok yaygaralarla gitmiştir ve aynı
zamanda tehcir yapılırken. Hükûmet birçok masraflar ihtiyar etmiştir. Sonra fırkalarla asker bulunduğu
halde köyler yakılmıştır ve Maliye Vekili Beyefendi de 349 bin lira sarf edildiğini söylüyor. Yani kıymetli
bir para sarf edilmiştir, evler yakılmış ve birçok şeyler olmuş bu sarfiyat niçin yapılmıştı. Ancak Pontus
ocağını söndürmek içindi. Acaba Pontus söndürülebildi mi? Samsundular bilirler 1293 muharebesinde
Rumlar birçok şeyler yapmışlar ve kalkıp Rusya’ya gitmişlerdir ve bir müddet sonra gelmişlerdir ve tekrar
yerleşmişlerdir. Şimdi tehcir ettiğimiz adamlar ne oldu? Şimdi gitti, Malatya’ya şuraya, buraya.. Binaena-
leyh tehcir gayet acele ve hiçbir tecrübe görmeden, tecrübesiz olarak. Âdeta görmemişçesine yapılmıştır.
Bunun mesulü ve faili kim ise bunun cezası verilmelidir ve Meclisi Âli bunu tahkik edip bu kadar yanan
can ve malın müsebbibi kim ise bunu bulup tecziye etmelidir. Bu memleketin icraatı ve adaleti nokta-
sından lâzımdır ve bu tahkikatı Meclisi Âliniz yapar. Fakat orada yalnız bir hadise vardı. Birçok köyler
yanıyor. Rum eşkıyası taarruz ediyor. Bunu ne suretle şey edeceğiz. Göndereceğimiz tahkik heyeti bunları
yakından görüyor Hükûmete söylemelidir. Herhalde bendeniz diyorum ki Beyefendiler, orada vaziyet o
kadar kolay değildir. Takip işlerini gördük, kumandanlık vardı, başıbozuk alaylar, müfrezeleri vardı ve ta-
kibatta yapılıyordu. Hakikaten buna rağmen yine muvaffak olunamamıştır. Çünkü güçtür efendiler. Büyük
ve sarp, kayalık ve dağlık bir mıntıka dahilinde malını ırzını kaybetmiş bir halk ve hayatını da her zaman
– 819 –
tehlikede görüyor. Elinde de silâhı vardır. Bunu öldürmek gayet güçtür. Geçen de Süleyman Bey arkadaşım
anlattı. Samsun’un içerisine sekiz tane şaki girmişti. Bütün Samsun halkı uğraştı. Jandarması, polisi hepsi
uğraştı, eşkıyanın bulunduğu evlere ateş verdiler kırk elli tane ev yaktılar, nihayet eşkıyalar ateşin içinde
yandılar. Fakat birçok Müslümanlar da öldüler. Ateşler içerisinde mukavemet ediyorlar ve dehşetli bir
harpcağız yapıyorlar. İrlanda da misalini görüyoruz.
Efendiler, emin olunuz bir memleketin nüfuzu Hükûmetini tesis eden kuvvet iyi değildir. Yani bir ka-
zanın kırk tane jandarması var, kaymakamı var. Bu sayede değil Hükûmet satveti maneviyesiyle idare eder
bu memleketi. Yoksa bir kere halk artık son dereceye gelip elinde silahıyla dağa çıkarsa artık onu bir daha
mağlup etmek için fevkalâde uğraşmak lâzımdır. Tarihte bütün bu misaller görülüyor. Bir eşkıya çetesinin
ne kadar uzun zamanlar şakilik ettiği görülüyor. Bendenizce en ziyade lâzım olan şey ibret olmak... Me-
suliyet tesis edebilmek için bu teşebbüse kalkındığı vakit bunun neden neşet ettiğini, yani yapılan hataları
tahkik etmektir. Çünkü efendiler, yalnız Samsun’da Rum yoktur, Giresun’da da vardı. Orada tehcir yapıldı.
Acaba onlar dağa neden çıkmadı? İşte bunu Heyeti Tahkikiye tahkik edip meydana çıkarmalıdır ve o
zaman eşkıyalığın ve yanan köylerin sır ve hikmeti çıkar. Orada dağa çıkamadılar. Hepsi oradan defolup
gitmişlerdir ve orada hiçbir Müslümanın burnu kanamadı. Samsun mıntıkasında aynı olmamıştır. Ol-
mamasının sebebi; (meselâ sesleri) baştan kumanda edilmemesi gibi. Meselâ Dahiliye bir adam gönderir
mutasarrıf, dahileyeden bir talimat alır, bir zabit Erkânı Harbiyei Umumiyeden ayrı bir talimat alır. Birisi
çıkar ben kumandanım, benim daha fazla salâhiyetim var, ben yapacağım der. Çıkan başka bir adamı
Komite teşkil eder. Adamın biri (Meselâ sesleri) Meselâ o da tutar «Transifera» ile meşgul olur. 4000 balya
tütünü transfera olarak diğerlerine satış yapar, Amerika Konsoloshanesinin önünde adam öldürür. Tabiî
Hükûmet o zaman Hükûmet olarak vazifesini idare etmemiştir. Çete olsaydı daha iyi idare edebilirdi. Beş
altı elden iş yapılırsa işler böyle olur. Mesele meydandadır. Binaenaleyh Meclisi Âliden herhangi bir He-
yeti Tahkikiyenin bu işe vazıyed etmesi lâzımdır. Tenkil ve takip işlerine gelince; Hükûmet vaziyeti tebdil
etmelidir ve Heyeti hazırai Hükûmet bizi tenvir etmelidir ve bize demelidir ki, şu suretle elimizden geldiği
kadar çalışıyoruz ve bizi kanaatbahş bir surette tenvir etmelidir, sözüm bundan ibarettir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; Hükûmetimizin şekle göre vaziyeti hukukiyesine göre,
vakıa Meclis teşriî, icraî salâhiyeti cami fakat icra hususunda veçhe vererek, memurlar, Vekiller istihdam
edegelmektedir. Vekiller ya vazifesini hüsnü ifa eder, muvaffak olamaz, vazifesini hüsnü ifa edip muvaf-
fak olamadıkları da harekâtı ile sabittir. Şurada azami iki, üç bin kişilik dağa fırlamış insanlar vardır. Bu
adamlar hakkında tulü müddet takibat yapıldı ve fakat maalesef hüsnü istimal edilemedi. Düşmanın iki
üç misli kuvvet gönderildi, giden kuvvetler düşmanın tahribatından başka o memleketi kül haline koydu.
Bugün ittihaz edilmesi lâzım gelen tedabiri Hükûmet oraya eski sistemden başka bir şey yaptığı yoktur.
Bir program çizip de Meclise gelmemiştir. Şu vadiden gideceğiz, bize üç bin jandarma verirseniz, biz bu işi
yapacağız mahiyetinde dedi ki, tabiî bu Meclisi ümitsiz bıraktı. Çünkü Meclis size sekiz bini de vardı. Üç
bin ile ne yapabilecektir.
HAMDİ NAMIK BEY (İzmit) — Reis Bey; usulü müzakereye dair biz söz söyleyeceğim. Müsaade
buyrulur mu?
REİS — Buyurun...
HAMDİ NAMIK BEY (İzmit) — Malumu âlileri söz alan arkadaşlardan bir kısmı lehte, bir kısmı aley-
hte söyleyecektir. Bunlar tefrik edilirse zannederim sıra ile söylemiş olacağız.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; malûmu âliniz bu müsaadeleriyle şimdi söylenmezdi.
Bendeniz söz almadan evvel veya netice söylenirdi. Usulü müzakerenin en mühimmi söz kesmemektir.
Heyeti Celilede teşekkül eden Encümen bize teklifte bulunuyor. Bunda bizim şekli Hükûmetimize bi-
raz tearuz ediyor. Şimdi bu teklifin mana ve hakikati itibariyle bizde bir itimatsızlık vardır. Bunda da haklı
mıyız, haksız mıyız? Bu meseleyi tefrik etmeyeceğim. Çünkü Meclisi müspet ikna edecek Hükûmetin
bir teklifi yoktur. Ancak bir program tespit ederek Heyeti Celileye arz ediyor. Şimdi bunda merasimden
sarfınazar bir şekil düşünülüyor. Bir hayali kumandanı gitsin, bu havali kumandanı Meclisten de intihap
olunsa veyahut Meclisin intihapgerdesi olan İcra Vekilleri tarafından dahi intihap olunsa onun mahiyeti
– 820 –
çok değişmez. Mesuliyet her kime tevdi olunan vezaiften dolayı o kimse o hususta hasıl olacak mesuliyeti
bizzat kabul etmiş ve kendi imtiyazını bu hususa feda etmiştir. Vekil arkadaşlarımızla kemali serbesti ile
doğrudan doğruya, bu sıralarda oturan arkadaşlarımızın mesuliyeti arasında zannediyorum, bir fark var-
dır, kendileri hem mesuliyeti cezaiyeyi bir an için kabul ediyorlar bir vazifeden dolayı, hem de mesuliyeti
siyasiyeyi. Binaenaleyh içimizden böyle bir memuriyeti kabul eden kimse Vekiller gibi birçok mesuliyeti
üzerine almıştır. Fakat ne olacaktır? Böyle tefriki kuvada yani Devletin taksimi vezaif hususundaki bu
salâhiyettar mercie karşı bunun mevkii ne olacaktır? Düşünülürse bu cihet yanlıştır. O seçeceğiniz ada-
mı Dahiliye Vekili yapınız. Bu hususta kudret göstermedi. Yani kudret göstermeyen Dahiliye Vekiline
itimatsızlık hasıl olduğu zannını veriyor. Bu böyle olursa, o kudreti gördüğünüz başka adamı Dahiliye
Vekili yapmakta serbestsiniz. Bendeniz bundan daha evvel başka bir şey hatırıma gelmişti. Bu ciheti arz
edeceğim.
Efendiler; iki bin adam ahzı - sar için müntekim, mefkûrevî insanlar dağa çıkmış ve kendi ihtiyacatı-
nı; İslâm ırzını paymal etmek, malını yağma etmekle teskin eden canavar gibi insanlar dolaşmaktadırlar.
Bunlar her şeyden tecerrüt etmiş yalnız intikam hissiyle yaşıyor. Hiçbir emelleri kalmamış hatta kendileri
için takip ettikleri emellerinin söndüklerine dahi kanidirler, ki orada Pontus Devleti teşkil etmek imkân
haricindedir. Bunlar Hükûmet teşkil edemez. Yalnız bugün onlar bir işle bunu yapıyorlar ki o da intikam
hissiyle. Hem gayesi sönmüş, hem emeli sönmüş sonra her şeyden mahrum, mücerret kalmış müntakim,
silah elde onda emel yok artık. Belki istikbal için hayaldiler. Şimdi böyle kimseler dağ başında ne dereceye
kadar Türk kanı içmekle yaşayabileceğine hasretmiştir. Bugün bunlar üzerine yürüteceğimiz kuvvetler,
burada fikir olarak mahallî kuvvetler teşkil edilecektir. Biz biliyoruz ki teşkil edeceğimiz kuvvetler ne ka-
dar füsunkâr olursa olsun ne kadar intikam altına soksanız ölmezler. Onlar da gitse yine böyle yanmış,
yakılmış insanları soyarlar. Nitekim bunun takipte bulunan misalleri vardır. Jandarma gönderiyorsunuz
bunlar da böyle yalnız her taraftan anî bir kudretle bir hücum tertibi yapılmak için bugüne kadar bir plân
yapılmamıştır. Ufak ufak kuvvetler gittiği zaman o iki üç bin kişi köylere dağılmış, yağmaya başlamışlar,
filan işte böyle bir vaziyet. Elbette bunu idare edecek ihataya kudretli bir kumandan istiyor. İtiraf ederim
ben bunu kabul ediyorum. En ziyade nazarı dikkati celbedecek bir nokta vardır ki, o da harici vaziyettir.
Hariç Rumların iki misli Türk öldüğünü hiçbir zaman kimse duymak ve işitmek istemiyor ve imkân da
vermiyor. Akıl da bunu icap ettirmez. Jandarma kudreti, Hükûmet kuvveti olan bir Hükûmet içerisinde
böyle birtakım çıkan iki bin şaki (bunlar öldürülememiştir) diye bir şey kabul edilemez. İki bin kişi üçer
yüz, beşer yüz taksim olunarak her gün on köy yakmak suretiyle ve hissi intikamla bütün insanları orada
kesmektedir. Ben bugün buna kaniim ki bir Rum’a mukabil iki Türk ölmüştür. Fakat böyle hakikat olduğu
halde Avrupa bunu bilmiyor. Feryat ediyor ve bir de heyet göndermek istiyor. Bu vaziyet karşısında Hükû-
met bizi daha ziyade siyasî cereyanlardan haberdar etmelidir. Buna karşı münasip ise hali hazır itibariyle
düşüncem vardır ki onu arz edeceğim. Bizim için maddeten zararı yalnız bu iki bin kişiye inhisar eden bir
kuvvet kalmamıştır. Bunların için o muhitte bir muvaffakiyet istihsal edecek istikbal yok. Geçen senenin
vaziyetinde değildir bunlar. İhtimal ki yani takibat yapacağım diye daha birçok köylere mezalime imkân
kalmadan sureti halli var mıdır, yok mudur? Bendenizce esasen halk itibariyle kalanları usanmış ve eski
zihniyete nefret etmiş bir kitle mevcuttur. Herhalde o iki bin kişiye müzahir olamazlar. Herhalde biz harice
karşı bir vaziyet almak ve Meclis bu işe yeniden müdahale etmiş gibi bir beyanname ile memleketimizin
bir cüzünü ayırmak maksadıyla hareket edenler, vatandaşlık hakkından mahrumdurlar. Onlar için bu
memlekette ebediyyen yer yoktur. Onlar bu memlekette yapılacak takibatta zarara meydan kalmamak için
şu limanlardan şu müddet zarfında defolup gidecekler.
HAFIZ HAMDİ EFENDİ (Biga) — Bunun hatasını gördük Hüseyin Avni Bey.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bu adamlar yine dağın başına çıkmazlar mı? Efendiler dağlarınıza
sahip olun, dağlarınızın başını serbest bırakmayın. Bir de şu sulh anında bir avuç kalmış insanların, bir
avuç kalmış insan kütlesinin Avrupa’ya fena tesir yaparak sulhta bizim de amalimize tesir yapmasın. Bunu
yapmakla beraber bir taraftan da dört kişilik bir heyet gönderelim. Oradaki İslâm ve Hristiyan köylüler
arasındaki münafereti itfa etmek ve köylere yerleştirmek için üç kişilik bir heyet gitmiştir. Diğeri de efen-
diler ister Meclis tarafından, ister Hükûmet tarafından bir heyet gönderilsin. Fakat bunda muvaffakiyet
– 821 –
hasıl olmadığı gün tepelerine binmek için cihan davasında Büyük Millet Meclisi şu vazifei insaniyesini şu
suretle yaparken imkân verilmemesini kendisini mesuliyetten çıkarmak ve gelecek heyete bundan başka
ne suretle muamele yapılabiliyordur. Bunun ebediyyen her şeyden mahrum kalması... nasıl benim karde-
şim olur? Bunun ebediyyen kalması bir iş değil midir?
İkinci şık aceze kısmıdır. Aceze kısmının benim halkımla anlaşabilmesi için aradaki münafereti sön-
dürmek için Meclis vaziyed etmiştir. Bu insanî hizmetleri yapan heyetler gönderilmiştir. Tabiî bunların
içinde Papazlardan falan ikinci, üçüncü derecede adamlar olur. Bunun aceze kısım mı köylere yerleştirmek
ve sonra bir adam geldiği zaman İslâmlara karşı yapılan mezalimi daha iyi tecessüm ettirmek, daha iyi söz
söylemek için bizim lisanımızı serbest bırakmaktır. Bunu ikinci derecede telakki buyurunuz. Asıl telâkki
buyuracağınız mesele tenkildir. İnşaallah ordumuzun yakında temin edeceği muzafferiyet bunların hep-
sini söndürecektir. Fakat bir de siyasî ciheti, bu da herhalde hakimiyet iddia eden milletler için elzemdir.
Hüd’ada lâzımdır, efendiler. Fakat bendeniz hakikat namına söylüyorum ki yapacaktır. Yani bunların yanı-
na müzahir kalmış Rumlarla bu adamlar kaçacaktır. Çünkü onlar da böyle usanmış, onlar da istihsalâttan
mahrum, yoksa böyle hayatı bahasına İslâm köylerini yakmak ve yağma etmekle bunun hududu yoktur.
Onlar da usanmıştır. Onlara müzahir olan Rum kitleleri de usanmıştır. Bunda en ziyade, bu Rumları tarzı
defe hizmet edecek kendi arkadaşları olacaktır. Bugün bu dağa çıkmış insanları dağıtıp da memleketimize
ve dağlarımıza sahip olup üçünü, beşini bir araya getirip teşkilâtımızı millî mefkuremizi vermeliyiz. Ma-
alesef oradaki Rumların üç misli fazla olan yani halen... maalesef Rumların aldığı hayali alamamış buna
ait hiçbir fikir edinememiştir. Hükûmet de böyle silahıyla üç misli adam olmuştur. Hükûmetin bundan
sonraki takibatında muvaffakiyetini bilmiyorum. Fakat bu takibat uğrunda birçok hanüman söneceğine
kaniim ve bu herifler her gün için daha ziyade mezalimini teşdit edecekler. Görüyorsunuz ki bir seneden
beri üç bin denilen şey yine bugün beş bin üzerinde yaşıyor. Yapılan tenkillerin mahiyetini bilmiyorum.
Yalnız o üçünün mahiyetini düşününüz ki müdafaadan mahrum köylere savlet ettikçe o köylerin hali ne
olacak ve her gün efendiler bizim himayesizliğimiz neticesi olarak orada Müslüman kardeşlerimiz yanıp
yıkılıyor ve malları gidiyor, mahvoluyor. Mahvolan köylerin adedi burada tespit edilirse pek çok tesir ya-
pacaktır. Cihanı siyasete ve bize çok tesirli olacaktır. Birçok kardeşlerimiz kesiliyor, arz ettiğim gibi buna
nihayet vermenin bir çaresine bakalım.
REİS — Efendim on beş arkadaş söz istemiştir. Bazı teklif vardır ki leh ve aleyhte söyleyecekleri ayıra-
lım diyorlar. Münasip görürseniz söz alan zevatın esamisini okuyayım. Leh ve aleyhte olanlar söylesinler,
ona göre söz vereyim. Refik Şevket Bey;
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Aleyhte.
REİS — Şeref Bey.
ŞEREF BEY (Edirne) — Aleyhte.
REİS — Salâhattin Bey (Dışarda sesleri) Hakkı Hâmi Bey
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Hakkında..
REİS — Hakkında olmaz efendim ya leyhte ya aleyhte..
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Var efendim, nizamnamede var.. Hakkında.
REİS — Zekâi Bey.
ZEKÂİ BEY (Adana) — Aleyhinde..
REİS — Şükrü Bey.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip — Hakkında
REİS — Yahya Galip Bey.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Lehinde.
REİS —Cemil Bey.
CEMİL BEY (Kütahya) — Hakkında
– 822 –
REİS — İsmail Safa Bey.

İSMAİL SAFA BEY (Mersin) — Aleyhinde.
REİS — Ragıp Bey.
RAGIP BEY (Kütahya) — Lehinde.
Mabadına diğer grup devam etmiştir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Reis Efendi Hazretleri; Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekilleri de hazır bulun-
salar daha iyidir, çünkü bu Hükûmet meselesidir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — En mühim bir meseledir, bulunmalıdırlar.
TAHSİN BEY (İzmir) — Esasen aleyhinde söyleyecekler de, maksat üzerinde söyleyeceklerdir. Binae-
naleyh Hükûmetin bulunması herhalde icap eder.
REİS — Söz Refik Şevket Beyindir, aleyhinde.
YASİN BEY (Gaziantep) — Reis Efendi Hazretleri, mazbata okundu. Bu meselenin müzakeresinde en
ziyade alâkadar olan Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekilleri mevcut değildirler.
REİS — Çağrıldılar efendim.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim; bendeniz bu kanunun bir kanun mahiyetinde olmadığına
kaniim. Memlekette bir Pontus meselesi vardır. Bunun şimdiye kadar olduğu gibi birçok emsali şekavet-
ten farkı yoktur. Arnavutluk’ta, Arabistan’da olsun, memleketimizin diğer aksamında olsun, müstemir ve
bir maksadı mahsus tahtında olan şekavetten hiçbir farkı olmadığına göre ve zaten Hükûmetin maksadı
tesisi, memlekette inzibat ve asayişin temini maksadına matuf olduğuna nazaran, sırf asayişin temini ve
eşkıyanın imhası için kanun ihzarının katiyen aleyhindeyim. Çünkü buna ait olmak üzere Türkiye kanun
koleksiyonu, emsaliyle birçok tehditkâr cezaları muhtevi kavaninle doludur. Saniyen bir kanun amali mil-
liyenin tercümanıdır. Buradaki vukuat tedabiri idariyeyi kanun şekline sokmuştur. Memurinin azli, aha-
linin teslihi, bilmem muzır eşhasın teb’di, bilmem vekayi ve hadisatın tahkiki gibi birtakım şeyler vardır
ki, esasen Hükûmetin manasında mündemiç olan şeylerdir. Bunlar şimdiye kadar yapılmış olduğu halde,
yapıldığını ne görmüşüz ve ne de işitmişizdir.
Yapılmaması meselesi; kanunların noksan olduğundan değil, kanunu tatbik edenlerin hüsnü vazifele-
rinin noksaniyetinden ileri gelebilir. Onun için bunun muhteviyatı itibariyle kanun olmaması lâzım gelir.
Sonra efendiler, Harbi Umuminin mesuliyeti içerisinde, Türk Milletine atfedilen kabahatlerin en büyüğü
nakil ve tehcir gibi hadisedir. Bütün milletin şahsiyeti maneviyesini kendisinde cem ve vaziyeti hukukiyesi
cihanşümul olan Meclisi Âli teb’id gibi Harbi Umumî mesuliyeti şeklinde üzerimize yüklenmiş ve fakat
millet tarafından her zaman falan veya filan şahsa tahmili kolay olan bu mesuliyeti hiçbir zaman millet
üzerine almaz. Heyeti Âliyenize arz ediyorum. 1338 senesinin ağustosunda bulunuyoruz. Tebit olmuyor
mu, oluyor. Fakat Meclis bundan mesul değildir. Tebid eden falan veya filân zevat, vekiller mesuldür. Bunu
böyle bırakınız. Tarihte kendi imzamız tahtında kanun mahiyetinde bunu üzerimize almayalım. Çünkü
ebediyyen bizim için mucibi mesuliyet bir ittihamname olur.
BASRİ BEY (Karesi) — Hem de aciz eseri olur.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Evet çok büyük aciz eseridir. Efendiler, memleketim, hepinizin
bildiği, Çakırcalı’nın memleketidir. Bu sebeple muhtelif tedabiri imhakâranenin sahai tatbiki olmuştur.
Gözümüzle eşkıyaya yataklık edenlerin bazılarının mahkemeye, bazılarının Selânik’e vesair yerlere tedi-
bini gördük. Bu gibi mesailde mesainin neticesine bakılır. Hüsnü neticeye iktiran ederse o vakit aferin
denilir. Hüsnü neticeye isal edilemezse o vakit mesul olunur. Onun için hüsnü neticeyi istihsali melhuz
zevatın eline, uhdesine vazifeyi tevdi edelim. Emniyetimiz ona berkemal olsun. Onun ittihaz edeceği te-
dabirin şeklini tespit için kanun yapmaya kalkmayalım. Hadisat, bazan düşünemeyeceğimiz tedabiri icap
ettirir ki, elini bağlamak zarureti hasıl olur. O noktai nazardan tedabiri imhakâranenin bir kanun mahiye-
tinde sayılamayacağından sarfınazar, bunun kanun haline girmesi ve o kanunu tatbik eden zevatın husule
getireceği mesuliyetin bütün millete şamil olacağı da varittir. Meclisi Âlinin bu mesuliyeti kabul etmesi,
– 823 –
eşhasın harekâtından hasıl olan mesuliyeti de kabul etmek demektir ki, düşünülmelidir. Meclisi Âlinin
icraî ve teşriî salâhiyeti haiz olması, umuru Hükûmete müdahalesini istilzam etmez. Yani Hükûmet içinde
Hükûmet tesisini icap ettirmez. Heyeti Celileye şunu arz etmek isterim ki; nerede ki salâhiyeti fevkalâde
meselesi mevzubahistir. Efendiler hiçbir zaman o salâhiyeti fevkalâdenin içerisinde ev yakmak, ev yıkmak
kasten adam öldürmek ve adam tebit etmek salâhiyeti yoktur. Dikkat etmek lâzım gelirse efendiler, bütün
salâhiyeti fevkalâdenin manası, memurin üzerinde hâkim olmakta kullanılır. Filân kumandanın salâhiyeti
fevkalâdesi vardır, denildiği zaman o kumandan hilafı kanun iş yapar demek değildir. Salâhiyeti fevkalâde
demek; en çok memurin üzerinde azamî nüfuzunu haiz olmak demektir. Yani o memurin üzerinde en
büyük makamı aidinin haiz olduğu salâhiyeti haiz olmaktır. E bunu yapmakta ne mana var? Herhangi bir
kumandan kendi maiyetindeki zabiti derecesine göre açığa çıkarabilir. Bir alay kumandanı derecesine göre
bölük veya tabur kumandanını açığa çıkarabilir. Keza bir vali bir mutasarrıfa, bir kaymakama, kanunu
mahsusuna tevfikan hini hacette işten el çektirebilir. Bir vekil bunu evlabittarik yapabilir. Binaenaleyh
salâhiyeti fevkalâde meselesi mevzubahs olduğu zaman memurlar üzerinde yüksek derecedeki zevata ve-
rilmiş olan azil ve tebdil salâhiyeti o zevata tevdi edilmek demektir. Onun için bu salâhiyeti kanunen tevdi
etmektense, kanunen o salâhiyeti istimal eden zat tarafından temin edilmesi hem daha kanunî olur ve hem
de muvaffakiyet daha çok olur.
Efendiler; bu kanun mucibince mutlaka işi Meclisten bir zata ve mutlaka Meclisten üç kişilik bir heyete
havale edersek öyle zannediyorum ki, müsavi hukuka malik olan ve yekdiğeri üzerine amirlik, memurluk
mevkiinde bulunmayan bu zevat arasında zuhur edecek herhangi bir ihtilâfın halli, bir Pontus meselesi
kadar ehemmiyetli olacaktır. Ve bu ihtilâfat pek tabiî olarak tahaddüs edecektir. Sonra o Heyetin makamatı
muhtelife ile zuhur edecek ihtilâfatını hal için zannederim ki burada epeyce meşgul olacağız. Bir tarafın
verdiği, diğer tarafın yazdığı cevaplarla meseleyi halletmekten, zannederim ki esas davayı kaybedeceğiz.
Halbuki biz, meseleyi kökünden bitirmek istiyoruz. Bunun için ne yapmak lâzım? Bendenizce; vezaifi
icraiye için Vekillerimiz vardır. Onlara birer veçhe vererek (sen bu işi ifa edeceksin, veçhen bu olacaktır)
diyebilirsek zannedersem vazifemizi esas surette yapmış ve teferruata da girmemiş oluruz. Hüseyin Avni
Bey biraderimizin de pek doğru söylediği gibi, eğer bunu Meclisi Âliden bir zat yapacak diye diğer vekâlet
kuvvetlerini istihlâf edecek olursak bunun zımnında değil, sarahatinde ademi itaat vardır. Diyelim ki bu
işin imhasında üç vekâlet alâkadardır. Topu, tüfengi malzemei harbiyesiyle, Müdafaaai Milliye, parasıyla
Maliye, sevk u idare ve nezaretiyle Dahiliye.. Bu üç vekâletin bu işin hallinden müştereken mesuldür.
Diyeceğiz ki bu işi hal için ittihaz ettiğiniz tedabiri bize bildirin ve taahhüt ediniz, bunun üzerine bize
diyeceklerdir ki biz bu işi halledeceğiz fakat şu kadar paraya ihtiyaç vardır.
-Onlar da anlamışlardır ki bu işin görülmesi jandarma ile imkân haricindedir- Bu şekil de vuku bula-
cak teklif üzerine bu üç vekâleti sıkı teftişatımız ve dikkat; intibahımızla takip edersek ve onların Meclisin
mazharı itimadı olan Heyeti Vükelâi saireden de istifade edeceklerini tasrih edersek ve zannederim her-
hangi bir arkadaşa tevdii vazife hususunda serbest bırakılırlarsa ve o arkadaşın mesuliyetini o vekil kabul
ederse tam Hükûmetçe ve lâyıkıyla iş görülmüş olur, kanaatindeyim. Yoksa bu şekilde bir lâyiha demiyo-
rum. Bir talimatname ile, Meclis kararnamesiyle -ki bu kanun olamaz. Bu davanın hallolunamayacağın-
dan katı nazar hallolunmadığı takdirde büyük bir mesuliyetin Meclise teveccüh edeceği ve tarih nazarında
mesul olacağımızı zannediyorum. Efendiler esasen bu kanun..
REİS — Cemil Bey.
Esasen efendim, bu kanun kabahati eşhasta bulmuştur. Sonra elendim. Umum Kumandanlığın irti-
batını Dahiliyeden almış da bilmem Riyaseti ulâya vermiştir. Aynı zamanda memurların azil ve tebdilini
de düşünmüştür. Ahaliyi teslih gibi birtakım tedabir dahi düşünmüştür ve fakat itiraf ve tasdik etmek
lâzımdır ki mesuliyet herhalde en küçük ve asıl işe temas eden zevattadır. Asıl o zevatın kollarının işle-
mesidir ki, yukarı ki zatın mevzikini tahkim eder. Bunların iyi istenmemesidir ki yukarı ki zatın mevkiini
düşürür. Hangi kudreti sehhare ve ne gibi bir feyizdir ki Meclisten gidecek bir zatın veyahut bir heyetin
tesiriyle bütün küçük memurlara jandarma neferinden en büyük memura kadar herkesi bir elektrik ce-
reyanı ile kuvvet alarak hareket edecektir. Onun için bendenizce üç dört seneden beri farz bir hale gelen
ve suiistimal ede ede kaşarlandıklarını işittiklerimiz adamların suiistimali yapmaktan mütevellit mehaziri
– 824 –
idariyelerinin böyle Meclise matuf olması endişesini doğrusu kendi hesabına kabul edemem. Onun için
Heyeti Hükûmete katî tebligat yapalım, bu işi halledecek ve halletmesi için muntazam bir program ile bize
gelsinler. Alelıtlak üç bin jandarma ile bu işin başarılamayacağını Heyeti Vekile de anlamıştır zannederim.
Gelsinler biz kendilerine para ve salâhiyet verelim. Onlar da çalışsınlar. Bu kanun bir kanun olmaz. Bunlar
tedabiri idariyedir. Böyle bir kanunun, yani vazifesini hüsnü ifa etmesini bilen bir zat, kumandan olsun,
sivil olsun. Bunu hüsnü ifa edebilir.
BASRİ BEY (Karesi) — Hatta Meclis bundan haberdar bile olmamalıdır.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Evet efendim doğrudur. Onun için bendeniz bir takrir takdim
ediyorum.
REİS — Efendim aleyhinde söylendi, lehinde Yahya Galip Bey var. Buyurun efendim.
YAHYA GALİP (Kırşehir) — Efendim; bu meselenin lehindeyim. Fakat lehinde olduğum ciheti tama-
miyle tasrih edeceğim. Bugün milletin mukadderatıyla alakadar olan doğrudan doğruya Meclisi Âlinizdir.
Heyeti Vekileyi tayin eden Meclisi Âlinizdir. Hatta diyeceğim ki hücra bir mahalde bir fakire yapılan ufacık
bir hakaretten dolayı mesul yine Meclisi Âlinizi teşkil eden zevatı kiramdan her biridir. Demek oluyor
ki Hükûmetin tekmil sikleti, milletin tekmil metalibini bu Heyeti Celile duşu hamiyetine almış... Şimdi
bir Pontus meselesi işitiyoruz. Bu Pontus meselesi pek çok evvel başlamış, fakat zannederim ki bizim
Meclisimiz ta Nurettin Paşa meselesi mevzubahs oluncaya kadar Pontus meselesinden haberdar değildir
ve Mecliste buna dair bir müzakere cereyan etmemiştir. Pontusçular bir teşkilât yapacaklar, bir hükûmet
teşkil edecekler, şunu yapacaklar, bunu yapacaklar diye bunları işitiyorduk. Fakat eşhas tehcirini ve bu
meselenin ortadan kaldırıldığını işitemedik. Bendeniz öyle görüyorum ki buna Meclis doğrudan doğruya
vazıyed etmesinde yerden göğe kadar haklıdır. Çünkü Hükûmet izharı aczetmiştir. Ama şimdiki Hükûmet
mi? Hayır evvelki, ondan evvelki, hepsi, heyeti umumiyesi. Çünkü bu işi bir an evvel ortadan kaldıra-
mamışlar, ıslah edememişler ve selâmeti memleketi temin edememişlerdir. Yalnız encümeni mahsusun
yapmış olduğu lâyihai kanuniyenin bazı mevaddını tenkit edeceğim. Efendiler: Emin olunuz ki her ne
fenalık çıkmış ise salâhiyeti fevkalâde sözünden çıkmıştır. Ben anlamıyorum, bir memleketi ihya edecek
o memleketteki kanunlardır. İmha edecek de kanunsuzluktur. Salâhiyeti fevkalâde demek mutlaka keyfen
adam asmak, bilâdı tahrip etmek, önüne gelen evleri yıkmak, kâinatı felâket içinde bırakmak demektir.
Çünkü bunu emsali adidesiyle gördük. İşte Pontus’un neticei seyyiesidir ki şekaveti mütemadiye halini
iktisap etmiştir. Buna sebebiyet veren de fevkalâde salâhiyettir. (Aleyhinde oluyor sesleri) Hayır lehinde-
yim efendim ve buna Meclisin vazıyed etmesi taraftarıyım. Şimdi efendim Kumandan Pontusçuları takip
edenlere emir veriyor. Şöyle yapmayın, böyle yapın diyor. Halbuki burada bir İstiklâl Mahkemesi var. Bu
gibi işlere o mahkeme vazıyed etmelidir. Halbuki orada tehcir yapılıyor, ev yakılıyor. Bu neden oluyor?
Çünkü o işlerle meşgul olanlar çaldığı eşyanın hesabını vermemek için o evleri yakıyor. Bunlar emsali
adidesiyle görülmüştür. Birkaç günden beri Meclisi Âliniz doğrudan doğruya bu mesele ile meşguldür.
Hüseyin Avni Bey biraderimizin dediği gibi bendeniz de diyorum ki Pontus’u ihdas edenlere ve Pontus
için fenalık çıkartanlardan daha çok bizim içimizde telefat olmuştur. Bizim kendi içimizden onların eşya
ve mevaşisinden on misli daha çok gitmiştir. Pontusçuları tehcir edeceğim diyerekten yanı başındaki köy-
lerin emval ve eşyasını da gasp etmişlerdir. Bu mesele mühim bir şeydir. Evet Meclis bu işe behemehal
vazıyed etmeli. Meclis oraya bir heyet göndermeli. Fakat şekli böyle mi olmalı, başka türlü mü olmalı?
Ben bu şekli beğenmiyorum. Rica ederim takip kumandanı ve salâhiyeti fevkalâde ne demektir? Bunun
da manası yoktur. Evet Meclis bunu ya içerisinden tefrik eder veyahut Heyeti Vekile tensip edip Meclisi
Âlinize arz eder. Veyahut Meclisi Âli doğrudan doğruya zabıtası, maliyesi, mülkiyesi bulunan bir heyet
intihap eder. Fakat bu Heyette adiye yoktur ha. Adliye katiyen bu heyete koyamayız. Zira Adliye hiçbir
heyetin tahtı tesirinde olmaz. Adliye hariç olmak üzere maliyesi, askeriyesi da biyesi, polisi jandarması
nesi varsa o heyete verilir ve o heyetin vereceği emre ittiba eder. O heyet gider, hem vereceği emrin aslını
tetkik eder, hem meseleyi ortadan kaldırmağa çalışır. Bir mesele tahaddüs edince para meselesi tahaddüs
ediyor. Ben bunu anlamıyorum. Bu heriflerin maksatları nedir? Mutlaka Pontus’u ihya mı edeceğiz diye
icrayı şekavet ediyorlar. Şimdiki yaptıkları vaziyet bu mudur? Hayır herifler yaşayacağım diyor, ölecek isen
ben de karşımdakini öldüreceğim, yaşayacaksam, karşımdakilerini soyacağım, diyor. Şimdi iki cihet var
– 825 –
ya onları Hüseyin Avni Bey’in dediği gibi; siz bizim noktai nazarımızla beraber değilseniz. Çünkü vatanda
sizinle beraber oturuyoruz. Yahut biz sizler gibi vatanımızı parçalayacak hainler ile birleşmeyeceğiz deme-
li. Veyahut menafiî vataniyede müşterekiz, namuskârane oturursanız buyurun demek lâzım gelir. Onun,
bunun ile iktifa etmiyorlar. Çünkü Hükûmet verdiği sözü tutmalıdır. Bunlar arzı istiman ettikten sonra,
onların kafasını kesmek alçaklıktır. Bunu Hükûmet kabul etmez, bunu ortadan kaldırmalıdır. Bu işi kim
yapacaktır? Bugün tamamiyle tavazzuh etmiştir ki Dahiliye vazifesini ifa etmemiştir. Eğer ettim der ise
ben kendisine soruyorum. Bir haftadan beri bu mesele burada müzakere ediliyor. Acaba bu müddet zar-
fında mahalleri ile ne şekilde muhaberatta bulunmuşlardır? Acaba Mutasarrıfın, Jandarma Kumandanının
fikri nedir? Oradaki heyetin eşrafı memleketin vaziyeti nedir? Bunu sormuşlar mı? Hayır sormamışlar,
anlamamışlar. Maatteessüf bizim Encümenimiz de karanlıkta ittihazı mukarrerat etmiştir. Çünkü Dahili-
ye Vekili bir şey göstermemiş, eğer bunun nereden başlamış, ve ne muamele yapılmış olduğunu sorarsak,
bilmiyorum ama Heyeti Celilenizi ikna edecek bir söz söylemeyeceklerdir.
Efendiler, kabahat nerededir? Kabahat âmir olan zatın binnefs tefurruatı umura kadar kendisinin mü-
teveggil olmamasıdır. Biz ne yaparsak yapalım bizim değirmenlerimiz kendi kendilerine dönmez. Mutlaka
o el onun sapına yapışacak ki çevirebilsin. Böyle olmadığı takdirde seksen tane memur, doksan tane müs-
teşar olsun faide vermez. Dahiliye Vekili, Maliye Vekili ve daha ne kadar vükelâ varsa hepsi dairelerinde
cereyan eden vukuatın müfredatına kadar vakıf olmalıdırlar Binaenaleyh netice itibariyle bendenizin bul-
duğum şekil ister Heyeti Vekile intihap etsin, arkadaşlarımızın esamisini vermek üzere, onun üzerinde
intihap yapılsın, ister doğrudan doğruya yapılsın. Dört kişilik bir heyet gitsin, bu heyetin Riyaseti de tama-
miyle taayyün etmesin. Onlar kendi içlerinden birisini bir ay reis yapsınlar. Birisini bir ay reis yapsınlar. Bu
suretle bu mesaili tetkik etsinler. Kendilerine daha kuvvet icap ederse, kuvayı askeriyeden istedikleri kadar
kuvvet alsınlar. İcap ederse jandarmaya müracaat etsinler. İcap ederse ahali ile temas etsinler. Velhâsıl bu
meseleyi her ne şekil ve suretle olursa olsun ortadan kaldırsınlar.
Beyefendiler; benim tahkikatıma nazaran bugün Rumların bir köyü kalmadığı gibi onlar da müteaddit
köyleri yakmıştır. Bugün Rumlara tamamiyle müsaadetkâr vaziyet alan birtakım perişan olan köylerdir.
Onlar da böyle yapmazlarsa köyleri yanmağa mahkûmdur. Kesilmeğe mahkûmdurlar. Şimdi ne yapaca-
ğız? Üç bin jandarma isteniyor. Zannedersem bu üç livadaki kurayı tetkik ederse üç bin köyden fazladır.
Her köye bir jandarma mı konacak ki üç bin jandarma isteniyor? Bana öyle geliyor ki Jandarma Kuman-
danı üç bin jandarmaya lüzum görmüş? Dahiliye Vekili bu lüzum üzerine bunu takip ediyor. Binaenaleyh
bu böyle değildir. Meclis, Heyeti Vekileye sen bunu böyle yapacaksın demesi de salâhiyeti icabatıdır. Fakat
netice itibariyle Meclis behemehal buna vazıyed etmeli ve meseleyi tamik ve tetkik etmeli. Velhasıl haricen
gönderilecek memurlar; kemali sarahatle söyleyeceğim ki bizim noktai nazarınızı bozan memurlardır. Ben
buna taraftar değilim. Meclis behemehal buna vazıyed etmelidir. Heyeti Vekile de bu meseleyi pişirmeli ve
bunu yapıp bize arz etmelidir ve bunu bir an evvel neticelendirip bu heyeti göndermelidir. Bu «Heyet bü-
tün mukarreratını yine Heyeti Vekileye söylesin, beis yok ha bu kardeşine söylemiş, ha o kardeşine söyle-
miş. Bunda katiyen beis yoktur. Sonra Meclisin Heyeti Vekileye şöyle yapacaksın demesi Heyeti Vekilenin
onuruna dokunmamalı. Heyeti Vekile Meclisi âmir alarak kabul etmesi dolayısıyla oraya; o mevkie çıkmış-
tır. Herhalde onun âmiri, zabiti hâkimi Meclistir. Bunu kabul etmeyen arkadaşımız bizim sıralarımızdan
ayrılmaz. Ayrıca oraya birisini göndermek ve ona salâhiyeti fevkalâde vermek cihetine taraftar değilim.
Sonra tehcir meselesine gelince; herkes şahit olsun bendeniz kimsenin tehcirine taraftar değilim. Çün-
kü on bir on iki sene kadar menfada kaldım. Menfa memleketin içine büyük bir bombadır. Müthiş bir
infialdir. Bunun asarı seyyiesini bilmiyorum. Kaç sene sonra ödeyebileceğiz. Bir heyet gönderelim de ister
mecmu olarak, ister münferit olarak adam nefyetsin. Ben buna katiyen taraftar değilim. Mücrim olanları
da mahkeme seçmeli, masum olanları da mahkeme seçmelidir. Benim noktai nazarım budur.
REİS — Aleyhinde söyleyeceklere söz verdim, lehinde söyleyeceklere de söz veriyorum. Buyurun Hak-
kı Hami Bey...
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim; bendeniz hakkında söyleyeceğim diye işaret ettirdiğimin
hikmeti; evvelâ mühim masarifat ihtiyar edilmiş filan diye birinci maddede muharrer heyeti tahkikiyenin
taraftarı olduğum için bittabi bunun lehindeyim. Hususatı saire itibariyle aleyhinde bulunduğum için şüp-
– 826 –
hesiz hakkında söyleyeceğim. Şimdi efendiler; tehcir yapılır mı, yapılmaz mı? Tehcir yapılabilir, fakat bi-
zim yaptığımız gibi tehcir yapılırsa maalesef diyeceğim, bizim gibi daima yüzü kara olur. Eğer tehcir cana
kastetmek için yapılacak olursa işte efendiler o gayet çirkin bir meseledir. Bütün dünya nazarında bizleri
lekedar eder. Zira o zaman Hükûmet kendini müdafaa edemez ve maatteessüf bize bugün bir heyeti tahki-
kiye gelecek bu heyeti tahkikiyeyi kabul edelim mi diye mütereddit bir vaziyete, şeyine vazedilen ikinci bir
meseledir. Bendenizce bu katiyen doğru değildir. Bendenizce, Heyeti tahkikiyeyi kabul etmek doğru değil-
dir, muzırdır. Çünkü gözümle gördüm. Hem öyle fenalık yapılmıştır ki -efendiler- bugün memurlarımızın
yaptığı fenalığı emin olunuz, İngilizler yapmaz. Kavaklı vakasını biliyorsunuz. Bu hadisede yaralanmış
olanlar, Sivas’a geldiği zaman yaralılarla yaralı olmayanları bir köye doldurmuşlar. Orada bulunan Ameri-
ka mümessili Jandarma Kumandanına gidiyor ve bu yaralıları, buradan alıyor hastahaneye götürüyor. Te-
davi ettiriyor ve her suretle yapılan fecayiin icap eden fotoğraflarını vesairesini eline alıyor ve bunu orada
bulunan ve evvelki jandarma kumandanını istihlâf eden bir zat söylemiştir. Sonra ben gözümle gördüm.
Kasten yapılıyor gibi azamî on beş yaşında asgarî on yaşında ve hatta altı yedi yaşında olmak şartıyla (Ab-
dülkadir Kemali Bey biraderime de buradadır) kadınlar ayrı, ihtiyarlar da ayrı olmak üzere ve her birisi de
öğle üzeri şiddetli ve en fırtınalı, karlı, rüzgar zamanında Osmanlı Bankasıyla bizim oturduğumuz daire
arasında bir çeyrek, yarım saat durduktan sonra, envai işkence yapmak suretiyle Bankanın (belki bu ciheti
temin için) fotoğraflarını alıyorlar. Bunu maalesef bilemiyorum. Bunu telefonla Mutasarrıfa söyledim,
polis müdürüne söyledim. Siz İngilizler nam ve hesabına mı çalışıyorsunuz ne olur yarım saat rahatınızı
kaybetseniz de, şafak sökmeden bunları yerleştirseniz dediğim halde maatteessüf bu hal devam etmiştir.
Efendiler, isterse Heyeti Celileniz, heyeti umumiyenizin mecmuu oraya gidiniz, onlarla beraber gide-
cek misiniz? Tabiî gidemeyeceksiniz. Emin olunuz onlar soyulacaktır, dökülecektir, her şey yapılacaktır.
Irzlarına tecavüz edilecektir öldürülecektir ve hem de götürülüp bizim hasımlarımızın önüne atılacaktır.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Öldüreceğiz ya. Tohumluk diye mi besleyeceğiz.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Rica ederim. Hoca Efendi ben de zatı âliniz gibi bunların muzır oldu-
ğunu bilirim. Fakat heyeti tahkikiye göndereceğiz deniliyor. Cevap veriniz efendi.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Memurlar İngilizler kadar fenalık yapmış sözünü geri alınız.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendiler. Yahya Galip Beyefendi’nin bir sözü var. Tebit ve tehcir yap-
mayalım diyor, rica ederim İstiklâl Mahkemesi var. Mahkemelerimiz vardır, tehcir niye yapılır. Bittabi bir
şahsın tebidini icap edecek bir şey olmalı ki, tebit edilsin; mutlaka mahkemeye verilsin, bir ilâmı kanuni-
yeye rabtedilsin. O suretle nefyedilsin.
İBRAHİM SÜREYYA BEY (Saruhan) — Hangi mahkeme kanunuyla.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Yoksa böyle Süreyya Beyefendi sizin dediğinizi ben de söy-
lerim. Fakat rica ederim maziyi unutmayalım, üç yüz kişi oturup da ve hissiyat üzerine söz söylesin, hu-
susunu bendeniz de zatı âliniz kadar bilirim. Fakat rica ederim memleketi yıkan bu hale getiren kimseler
Avrupa’da ve bilmem nerelerde dolaşıyor. Bu zavallı millet onun yaptığı fenalığı izale için çalışıyor, onların
seyyiesini çekiyor.
RAGIP BEY (Kütahya) — Onlar yapmaya idi sen bu kürsüde oturamazdın. (Gürültüler)
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — (Sinop) Efendiler; bendeniz diyorum ki, bu tarzı hareket memleket
için muzırdır. Bu bendenizin de kanaatimdir. Herkes buna iştirak mecburiyetinde değildir ve Herkes zaten
o kanaatte değildir. Biz, maziden ders almak istemiyoruz. Sizin kanaatinize de hürmet etmek vazifemdir.
Fakat efendiler rica ederim gözümüzü yummayalım. Bendeniz mazi üzerine söz söylüyorum.
RAGIP BEY (Kütahya) — Hakkı Hâmi Bey siz de maziyi kurcalamayın maddeye ait mütalâatta bulu-
nunuz.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Ahfada ikinci bir şey mi terk edeceğiz? Onun için efendiler,
Refik Şevket Bey ve diğer rüfeka meseleyi bihakkın izah ettiler. Filhakika Meclisi Âli icraî ve teşriî salâ-
hiyeti haizdir. Fakat böyle yapılacak olan bir tenkilde ne kadar itina edilse mutlaka yolsuzluk olacaktır.
– 827 –
Meclisin bizzat el sokması fenadır. Sonra kim kimi tahkik edecek? Onun için kumandan tayin etmek ve bu
hususta lâzım gelen tedabiri ittihaz etmek için kavanîni mevzua beleğan mabelağ kâfidir.
Efendiler; herhangi bir yerde isyan zuhur ederse jandarma kuvveti kifayet etmediği takdirde, jandarma
en yakın bir kıtai askeriyeye müracaat eder ve bu kıtai askeriye de ona itaate mecburdur, diyor. Rica ederim
bu kanun meydanda varken filan kanun vardır, fakat o tatbik edilmedi diye ikinci bir kanun mu yapalım?
Demek kadar bir adam tayin edin demek kadar mantıksızlık olmaz. Bendeniz bugün eminim ki kavanini
mevzua tatbik edilsin, sizin bu kanunu neşretmek suretiyle yapacağınız tedabir kadar orada tedabiri asayiş
icra edilir. Fakat rica ederim. Üç kişi göndereceğiz, orada ne yapar, efendim. Göndereceğiniz bu üç kişinin
hakikaten bu ateşi söndüreceğine kani iseniz istirham ederim Dahiliye Vekili buradadır. O yerimde dura-
yım diye ısrar etmiyor. İş orada değildir. Kângırı’da. Ilgaz’da vukuat oluyor. Oraya da bir heyet gönderin
rica ederim. Orayı söndürmeye üç kişi gönderiyoruz. Diğer tarafa da mı bir heyet gönderelim? Beri tarafta
bir şey olsa bir kumandan oraya, diğer tarafta bir şey olsa bir kumandan oraya gidiyor. Öyle ise Dahiliye
Vekâletini lağvedelim Hükûmetin manası yoktur. Hükûmeti kaldıralım.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Hükûmet Meclistir. Meclis...
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Beyefendi Hükûmet Meclistir demek bir manayı ifade et-
mez.
Bendeniz diyorum Hükûmet yok ise, fakat Hükûmet varsa böyle bir kanun yapmak zaittir. Ben bunun
aleyhindeyim. Ben Hükûmetin vücuduna kailim. Şahsı değil efendiler, herhangi bir vekâlet vazifesini ifa
etmiyorsa çekil deriz. O yeri ona tapu ile vermedik. Emin olunuz ve o işi yapacağına iktidar ve kiyaseti
olduğuna kani bulunduğumuz herhangi bir arkadaşı oraya getiriniz. Hem asayişi umumiye, bilmem ne
olacak değil, emirle yapacaktır. Hem de orayı temin eder. Rica ederim ne için asabiyet gösteriyorsunuz?
Tehcir mi lâzım, nakil mi lâzım her ne icap ederse sonra o adam yapar. Salâhiyet verildikten sonra içiniz-
den kim olsa bunu yapar. Benim arz etmek istediğim mesele; mutlaka Meclisten gönderilen adam yapar
ve vekâlete intihap edeceğiniz adam yapamaz, demek değildir. O adamı o vekâlete getiriniz, o salâhiyeti
veriniz yapar. Yapamayacaksa diğer birini getiriniz. Eğer kendi kanaati vicdaniyesi muvafık görürse tatbik
eder, yapar, görmezse oradan çekilir. Yerine başkası gelir. Bittabi o tahkikat yapar. Fakat, tenkikat mesele-
sini Meclis sureti katiyede üzerine almasın. Encümeni mahsusun beşinci maddesinde ve hatta icraî mese-
lesini karıştırmanın pek doğru olmadığını düşün Meclis sureti katiyede üzerine almasın. Endüğümüzden
dolayı şu yolda muamele yapılması muvafık görüldü diyor. Hatta Encümen bile Meclis icraya karışmaz
diyor. Halbuki beşinci madde mucibince karışması manasızdır. Yukarıda karışır diyor, aşağıda karışmaz
diyor. Binaenaleyh maddelerde tezat vardır. Son fıkrayı tayyetmiştir. Binaenaleyh Encümen dahi burada
beyanatta bulunan arkadaşlarla birliktedir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Değildir.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Rica ederim, fikrindedir.
TAHSİN BEY (İzmir) — Değil, değil...
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Rica ederim, değil diyorsunuz, fakat yazdığınız burada, yu-
karıda Meclisi Âli karışmaz deniliyor. Tekrar ediyorum sureti katiyede Meclisin buna müdahale etmesini
memleketin selâmeti namına ve Meclisin atiyen yapacağı hizmet namına rica ediyorum.
TAHSİN BEY (İzmir) — Reis Beyefendi Hazretleri, bendeniz, Encümen namına ayrı ayrı heyeti umu-
miyesine cevap vereceğim. Fakat müsaade buyurur musunuz? Şimdiye kadar olan beyanata iki üç kelime
ile cevap vermek isterim.
REİS — Hepsine bir cevap verirseniz.
TAHSİN BEY (İzmir) — Hepsine bir vereceğim. Fakat iki üç kelime ile bir meseleyi arz edeceğim. Bu
mesele üç dört gün burada mevzubahs olduğu sırada; Meclisi Âlinizde başka bir haleti ruhiye görülüyordu.
Hatta doğrudan doğruya mutasarrıfların azline kadar gidildi. Bu mesele hakkında son içtimada yirmi üç
takrir verilmişti. Bu takrirlerden on yedi tanesi doğrudan doğruya Meclisi Âlinin bu meseleye vazıülyed
olması hakkındadır. Bilhassa Durak Bey ve rüfekasının takriri ki kırk bir imzalıdır, bu hususu teklif ediyor.
– 828 –
Meclisiniz, eğer Dahiliye Vekilinin üç bin jandarma ile bu işin uhdesinden geleceği hakkındaki teklifi-
ni; Meclisi Âliniz kabul edeydi, buyurun yapın der idi. Mesele de biterdi.
Hüseyin Avni Bey’in takririnde ise; Dahiliye ve Müdafaa Encümenlerinden üçer zat birleşsin ve bu En-
cümene Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekilleri de iştirak etsin ve bu mesele hakkında ariz ve amik tetkikat
yaparak bize bir talimatname veya bir kanun, bir şey tanzim ederek versinler, tarzında bir teklif vardı. Biz
de bunun üzerine toplandık ve bu lâyihai kanuniyeyi meydana getirdik. Halbuki şimdiki müzakerattan
bendeniz anlıyorum ki, efkârı umumiye; bu iş Hükûmete verilsin merkezine dönüyor. Evvelce verilen 23
takrirde arz ettiğim gibi, bu fikrin aksine idi. O günkü takrirler meyanında bendenizin de bir takririm
vardı. Takririm de diyorum ki:
Bu iş Hükûmetindir ve bundan Hükûmet mesuldür. Yalnız bendeniz takririmde Hükûmetin bu işi bi-
tirmesi için bir ay müddet tayin ediyordum. Bir ay zarfında Hükûmet asayişini temin etsin; bu bapta salâ-
hiyet verelim, ne yapacaksa Hükûmet yapsın. Meseleyi bitirsin. Biz karışmayalım, demiştim. Bendenizin
bu mealdeki takririm nazarı itibara alınmadı. Bilâkis bu işe Meclis vazıülyeddir. Bu işi Meclis yapacaktır.
Artık Hükûmete emniyetimiz yoktur, zira şimdiye kadar bir şey yapmamıştır, demiştiniz. Şimdi de eğer
yine o fikirde iseniz zaten bu lâyihai kanuniyede o noktai nazardan tanzim edildi. Meclise geldi; değil mi
efendim?
Bunun tanzimi için biz de işimizi gücümüzü iki gün bırakarak hayli uğraştık. Encümene Dahiliye,
Müdafaai Milliye Vekillerini çağırdık, geldiler ve uzun tahkikat yaptık. Samsun’da seksen bin Rum varmış.
Tokat’ta on bir bin Rum varmış; Amasya’da şu kadar varmış... Sekiz bin firarî varmış. Bunun şu kadarı
müsellah imiş filan... Sonra 25 Teşrinievvele kadar 500 kişi öldürülmüş, ondan sonra da beş bin küsur kişi
meyyiten ve diğer 4 400 kişi de hayyen elde edilmiş 4 461 kişi dehalet etmiş ve 17 281 kişi de bu erbabı
kıyam arasından ayrılmış... Bu tarzda birçok malûmat aldık ve ondan sonra bu lâyihai kanuniyeyi tanzim
ettik. Şimdi onu arz etmek istiyorum ki biz takrirlerin kabul edilen noktai nazarlarına göre bu iş için çalış-
tık. Eğer tekrar bu tarzın aleyhinde bir cereyan varsa; beyhude yere müzakere ile uğraşmayalım.
YASİN BEY (Gaziantep) — Efendim; mesele gayet basittir. Burada ne kadar söz söylenmiş olsa, müza-
kere zaittir. Hükûmet; noktai nazarı teklif etti. Meclis kabul etmedi. Encümeni yeni bir noktai nazar buldu.
Hükûmet bu noktai nazarı kabul ediyor mu, etmiyor mu? Jandarma teklifinde ısrar ediyor mu, etmiyor
mu? Bu anlaşılsın, mesele çabuk biter.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler; Hükûmeti meşruasına karşı silâh bedesti tuğyan dağa çıkmış bir
eşkıya çetesi var. Meselenin ruhu bu...
Sonra bu eşkıya meselesi memleketin asayişine müteallik bir meseledir. Bunun için ne yapalım? Me-
selesi mevzubahistir. Benim anladığım bunun ikinci bir şıkkı yoktur. Yalnız orada Rumlar kıyam ve isyan
etmiş...
Bu meselenin iki safhasını görüyorum. Evvelâ birincisini arz edecek ve sonra lâyihaya müteallik mü-
talâamı beyan edeceğim ve esaslı bir noktayı da arz edeceğim. Dinlemenizi rica ederim.
Efendiler: Biliyorsunuz ki; inşaallah şu ümmetin halâsı günü gelmiş, bunu görüyorsunuz. Yevmülhesap
geldiğinde bütün hukukumuzu istihsal edeceğim. Ona da şüphemiz yoktur. Hesap meydanına alnı açık
çıkmak da en iyi bir şeydir.
Pontus meselesini ben de istiyorum ve işittim. Tokat, Amasya ve Samsunlu arkadaşlarımı ve bütün rü-
fekamı dinledim ki, o civarda kül ateş saçan bir isyan var. Ne islâm köyü bırakmışlar, ne Hristiyan köyü bı-
rakmışlar. Bittabi «elbadi ezlem» olmasına mebni Müslümanlar durup dururken o Hristiyanların köyünü
yıkmış değil, ortada bir taarruz olmuş; Hristiyanlar Müslümanların köyünü yakmış onlar da o köyü yak-
mış, bu köyü yakmışlar. Hasan veya Hükûmet yakmış yıkmış; onu bilmem. Şimdi bilinen bir mesele varsa
o da; Hükûmeti milliyenin tahtı idaresinde bulunan Pontus’ta şu kadar yıkılmış köy var, şu kadar insan
taktil ve tehcir edilmiş diye birçok lâflar var. Bütün bunlar; bu sözler bize karşı sorulacak, sual edilecektir.
Bu sözlere karşı bu milletin, yani Hükûmeti milliyenin tarihi; cevap vermek mecburiyetindedir. Bu cevabı
verebilmek için de ilk vazife; vesaik toplamak ve hazırlamaktır. Nitekim efendiler misal ile arz edeyim: Ce-
– 829 –
neral Tutleben Dağıstan köylerinden sekiz yüz tanesini tıraş etmiştir. Fakat tıraşını ne yapmıştır? Vesikaya
raptetmiştir. Bu iş sorulduğu zaman işte vesikası demiştir. Yine Ceneral Hofman Buhara’da binlerce Tatar
ve Kırgızları topa tutmuş, köylerini yakmış, yıkmış, fakat vesikaya rabtetmiştir. Sebebi: Efendiler; malûmu
âlinizdir ki âdeta bir hanede zuhur eden koca bir yılanı o hane halkı toplanıp da nasıl ezerse böylece mem-
leketin içerisinde meşru bir Hükûmete karşı isyan edenlerin de kafasını, Hükûmet öylece ezer. Bu hususta
rahim ve şefkatin yeri yoktur.
Binaenaleyh evvelâ bendenizin Meclisi Âliden ricam; Meclisi Âli ve gerek Hükûmet erkânı olan zeva-
tı muhtereme; icra Vekilleri arkadaşlar bizi ileride meydanı hesaba ak yüzle çıkaracak tarzda bu irtikâp
edilen vekayiin faili onlar olduğunu ve Hükûmeti milliyenin, durup dururken taktil ve tehcir yaptığını,
evlerini veya köylerini yaktığını göstermeyecek surette vesaikini ve dosyasını ihzar etmelidir. No bir. Bu
şartı azamdır efendiler. Cihan efkârı umumiyesine karşı bu mesailden dolayı biz hesap vereceğiz. Bu he-
sabı verirken elimizde vesaik bulunmalıdır. Bu hususu İcra Vekilleri arkadaşlardan çok çok rica ederim.
Gelelim şekavet meselesine: Şekavet meselesinde en ziyade kefalete maruz kalan bizim memleketi-
mizdir. Oradaki; memleketimizdeki şekaveti takip eden, tenkil eden ve emin olunuz ki bu hususta büyük
dirayetler büyük varlıklar, büyük himmetler gösteren arkadaşlarımız içim izdedir, işte sayıyorum: Tahsin
Beyefendi, Ali Beyefendi... Bu zevat; şekavet bizim memlekette nasıldır ve nasıl başlamıştır pek iyi bilirler.
İşte Tahsin Bey Nahiye Müdürlüğünden başlamış. Valiliğine kadar şaki takip etmiştir. Elinde silâhı ve
ayağında çarığı ile... Ve eşkıya nasıl tenkil edilir onu bilirler. Şaki denilen şey efendiler; öyle mübahasat ile
müzakârat ile şöyle yapalım, böyle yapalım ile tenkil edilmez; böyle şaki öldürülmez. Nerede şaki bulursan
kafasını ezersin, tepelersin. Bunun ikinci bir şekli yoktur. Şimdi orada eşkıya türemiş; bu meseleyi bitir-
mek Dahiliye Vekâletinin vazifesidir. Evet efendiler; bakınız orada eşkıyayı tenkile memur olan kumanda-
nın burada bir arkadaşımıza yazdığı sözlere işte aynen okuyorum: “Dahiliye Vekili benden bu iş hakkında
tedbir soruyor, ben de Dahiliye Vekilinden bunlar hakkında takip ettiği siyaseti soruyorum.”
YASİN BEY (Gaziantep) — O kumandan Cemil Cahit Bey değil mi?
ŞEREF BEY (Devamla) — Ben isim söylemiyorum, ben bir arkadaştan okuduğum mektubu söylüyo-
rum.
TAHSİN BEY (İzmir) — Nasıl efendim? Bir daha okur musunuz?
ŞEREF BEY (Devamla) — “Dahiliye Vekili benden bu iş hakkında tedbir soruyor. Ben de Dahiliye
Vekilinden bunlar hakkında takip ettiği siyaseti soruyorum.» diyor.
DURAK BEY (Erzurum) — Allah hayırlı etsin.
ŞEREF BEY (Devamla) — Efendiler, bu şekavet memlekete bir bela... Vatanın orta yerinde alevlerini
göğe saçarak çıkan bir yangındır. Bu yangını herkes gidip sopası ile söndürmek mecburiyetindedir yahu...
Bunun şekli diğeri yoktur. Sonra bu yangın kendi kendine bırakılınca müzminleşen bir yangındır. Yangı-
nın bir manayı elim diğeri vardır ki o da, yangının bir mili mefkure şekline girmesidir. Millî boya altında
tahrikatı hariciyeye müsteniden, mefkureyi bir şekil altına girmiştir. Binaenaleyh bu iyi midir, fena mıdır?
Bunu bir misal ile izah edeyim ki dehşettir. Yani istiskâr etmeyiniz. Gayro var da yalnız bir tek iptidai mek-
tebi açılmıştır. 62 sene sonra Bulgaristan teşekkül etmiştir. Romanya’dan yalnız bir tek kuvvet geçmiştir. 62
sene sonra bütün Bulgaristan’da mefkure teşekkül etmiştir. Onun için bu yangın da bir mefkure yangınıdır.
Bu mefkure yangınını söndürüp İslâm diyarından atmalıdır. Sonra diyorlar ki bunları öldürmek ezmek şey
etmek efendiler, Tutleben Dağıstan köylerini muhasara ettiği zaman toplarını tevcih etmişti üç yaşında, iki
yaşında ve anasının memesinde bulunan çocuklara kadar hepsini öldürmüştür. Keza Kırgızların içerisinde
yine böyle yapmıştır. Bunlar, tarihî vekayidir. Bunları kimse soramaz ve hiç kimse diyemez ki bir devlete
sen bunları ne için öldürdün tepeler, mahveder.
SOYSALLI İSMAİL SUBHİ BEY (Burdur) — Kırgızlar hakkındaki mütalâatınız yanlıştır. Onlar isyan
etmemişler harp etmişlerdir. Tarih havufhane sorar.
ŞEREF BEY (Devamla) — Yani yapmıştır, binaenaleyh efendiler daha ötesi şimdi isyan etmiş bir adamı
tehcir etmeyelim, öldürmeyelim, bunları ben dinlemem. Harbi umumî senesinde yapılan tehcirde isyan
– 830 –
edenlerin kâffesini öldürmeli idik. Fakat öldürdükten sonra kapılarına bir kilit koymalı idik. Neticede şöy-
le demeli idi ki; bunlar Hükûmete isyan etmişti, işte vesaiki. Fakat iğneden ipliğine kadar malları burada-
dır, demeli idi. Böyle lâzımdı. Şu halde bu meselede biz Dahiliye Vekiline mi işi verelim, Millî Müdafaaya
mı havale edelim? Demek manasızdır. Hükûmeti milliyenin bir heyeti icraiyesi vardır, o heyeti icraiye
oraya gitmiştir. Dahiliye Vekili şu kürsünün üzerinden ben Pontus meselesini halledeceğim demiştir. Siz-
den tahsisat almış, oraya gitmiştir. Maiyetindeki adamlarla bu işe vazıyed etmiştir. Fakat Dahiliye Vekili ne
yapmıştır? Bir şey yapmamıştır ve yaptığını da anlayamadım. Binaenaleyh şimdi Hükûmeti icraiye durur-
ken, Meclisin buna vazıyed etmesi doğru mudur? Bendeniz Meclisin yalnız ve yalnız gayet bitaraf olarak
ve hiçbir şeye taalluk etmeyen bir mevcudiyet olması itibariyle tahkikatın Meclis tarafından yapılması
taraftarıyım, vesaikin toplanmasına taraftarım. Fakat bu işin doğrudan doğruya bir kumandana verilmesi
taraftarıyım. Çünkü o kumandan demir elini bu işe koyduktan sonra -Kumandan deyince bir asker murat
etmeyiniz, bu işi yapabilecek, müdebbir olacak adam- bu yangın söndürülemez. Fakat efendiler; Meclisin
kararıyla bu işin, Hasan Efendi arkadaşımız, Mehmet Bey arkadaşımız gitsin demek, doğru değildir. Çün-
kü cevap verecek olan Meclistir. Vakıa deniliyor ki, Meclis icraî ve teşriî kuvveti haiz olmak itibariyle, icraî
ve teşriî kuvveti haiz bulunduğu için oraya gitmesi lâzım gelirdi. Binaenaleyh giderse ne çıkar?
Efendiler; Durak Bey arkadaşımızın bir sözünü tekrar ediyorum. Müfettişi Umumilik Kanunu yapı-
lırken ta Müfit Efendi Hazretlerinin oturduğu yerden kalkarak bağırdı ve dedi ki: Bu Müfettişi Umumilik
Kanunu’nu vaktiyle çıkarınız. Sonra bu kanunu çıkarmadığınızdan dolayı çok, çok belâlar göreceksiniz,
demişti. İşte o meydana geldi. Eğer o kanun vaktiyle çıkmış olsaydı hiç bunlara lüzum kalmaz ve çıkmış
kanun ile veçhe ve istikamet vardı. O veçhe ve istikamet dairesinde bu iş halledilirdi. Bunun için efendiler
Tahsin Bey’in burada yerden göğe kadar hakkı vardır, burada takrir verirken -kim bilir kanaatleri itibariyle
vermişlerdir- ve burada Heyeti Vekile dururken; ey Hükûmet sen bunu yapamıyorsun ben bunu yapaca-
ğım demek iki noktai nazardan, icraî noktai nazardan doğru değildir. Haysiyeti Hükûmet meselesidir.
Hükûmetin haysiyeti vardır. Hükûmetin kahrı tedmire kuvveti vardır. Hükûmetin vesaiti icraiyesi vardır.
Teşriî sıfatıyla karışmak hakkını haiziz bulunuyoruz. Kuvvei icraiyemizi takyit etmişiz. Yalnız Hükûmet
bir programla gelir ve der ki; ben şu işi yapacağım ve şu kadar müddet zarfında bu işi şu suretle tenkil
edeceğim, der. Biz onun tayin ettiği veçheyi dinleriz. Ona mülâhaza ve mütalâa kabilinden yardım ederiz.
Bu doğrudur. Buna sözüm yoktur. Yoksa buradan Hasan Bey gitsin, Hüseyin Bey gitsin. Bu doğru değildir.
Buna taraftar değilim. Fakat asıl benim müdahale etmek istediğim efendiler; tarihimiz itibariyle yapılmış
ve yapılacak olan ve hepimizce az çok dedikoduları mucip olan bu Pontus denilen işin müdellel surette
vesaikinin cem ve derci ile yarın icabında bu vesaiki işte diyerek göstermeliyiz.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim; malûmu âliniz Pontus meselesi hadisatı fevkalâde hükmüne geç-
miştir. Fevkalâde hadisata, fevkalâde tedabir ittihaz etmedikçe önüne geçmek imkânı yoktur. Nitekim
Hükûmet şimdiye kadar doğrudan doğruya tedabiri adiye ile hareket ettiğinden ve fevkalâde tedabir itti-
haz edemediğinden ancak zaman zaman yaparak daha ilerisine gitmesinden dolayıdır ki bir iş yapama-
mıştır. Dahiliye Vekili Fethi Bey bizzat oraya gitmiş ve takibat ve tetkikat icra ederek bize gelmiştir. Pontus
meselesini bitiriyorum ve bitireceğim demişti. En son Pontus meselesi cidden siyasî ve asayiş noktai na-
zarından feci bir manzara almıştır. Binaenaleyh buna Hükûmetin kavanîni mevcuttur. Kavanînde her şey
vardır. Hükûmet şöyle yapmalıdır, böyle yapmalıdır, filan şöyle yapmalıdır, böyle yapmalıdır. Usul gerek
Hükûmet ve gerek Meclis yine muhafazakârlıkta şudur, yol budur, diyerek anane perestlik ederek devam
eder de bu fevkalâde hadiseye karşı, fevkalâde tedabir ittihazını nazarı dikkate almazsa maalesef bu hadise
cidden beklemediğimiz netayici verir. (Ya muvaffak olamazsan sadaları) Binaenaleyh Meclisi Âli Hükûmet
başka başka şeyler olmamakla beraber ortadaki hadiseye bir tedbir koyması lâzımdır. Orta yerde bir hadise
vardır. Pontus hadisesi, Hükûmet bu hadiseyi itfa etmekle mükelleftir. Bugün Meclisi Âlinin bunu başkala-
rının üzerine atması ile mesuliyeti âmme şöyle gelecekmiş, böyle olacakmış gibi birtakım lüzumsuz anane
perestane mülahazat ile ihmâl ederse, vazifenin en mühim kısmını ihmâl etmiş demektir. Çünkü hadise
yalnız dahilî bir hadise mahiyetinde değildir. Aynı zamanda Avrupa’yı da alâkadar etmektedir. Binaena-
leyh bir an için dahilî ve haricîyi tatmin etmek mecburiyeti vardır. Bu kadar mühim bir hadise karşısın-
da İcra Vekillerinin vazifesi şudur; Meclisin vazifesi şudur. Meclis tarih nazarında böyle bîsut ve bîmana
– 831 –
mütalâa ile hadisatı ihmâl etmek çok feci bir meseledir. Binaenaleyh bu hadiseye karşı tedabiri fevkalâde
ittihaz ederek bir an evvel bunun halli lâzımdır. Fakat şeysine göre hadiseye muvafık gelir veya gelmez.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Hepsine muvafık gelir.
RAGIP BEY (Devamla) — Hatta bu itibarla yani şu lâyihai kanuniye; Meclisi Âlinize geçenlerde veri-
len kanunların bir zübdesi olmak itibariyle müzakerat için esastır. Ancak muhterem arkadaşlarımızdan
birçokları gayet mühim bir meseleye temas ettiler. Hükûmetle muhabere vaziyeti nasıl olacaktır? Tehcir
bunun içerisinde nasıl olmalıdır? Binaenaleyh İstiklâl Mahkemesinin salâhiyeti ne olacaktır? Bu kadarı
salâhiyeti fevkalâdeyi haiz bir kumandan gittiği için... Bütün bunlar maddeler üzerinde kumandanın salâ-
hiyeti, tehcir mesaili, kumandanın İcra Vekilleriyle aralarındaki muhaberat, yani İcra Vekilleri arasındaki
münasebat... Bunlar maddeler üzerinde muvafık ve münasip bir şekilde tadil edilebilir. Fakat öyle zannedi-
yorum ki; şu lâyihai kanuniye, memleketin geçen seferki; tezahüratına, temayülâtına karşı yapılmış değil,
hadisei fevkalâdeye karşı, fevkalâde tedabir ittihazı olmak itibariyle lâzımdır. Müzakere zemini budur,
maddeler müzakere zeminidir. Meclisi Âliniz maddeler üzerinde istediği kadar oynayabilir. Şimdi tedabiri
fevkalâde dedim. Yalnız bir noktaya nazarı dikkati âlinizi celbederim. Burada bazı arkadaşlarımız ahalinin
teslihinden bahsettiler. Efendiler; bu takibi müessir eğer millete istinat etmezse, millet bu takip kudretinin
müzahiri ve muavini olmazsa, Hükûmetin yapacağının ve fevkalâde salâhiyeti haiz kumandanın yapacağı-
nın zerre kadar tesiri olmaz. Herhalde Hükûmet takibatında, icraatında doğrudan doğruya milletin maddi
kuvvetlerine dahi istinat etmelidir. Sebebini izah edeyim: Bugün efendiler; öyle zannediyorum ki o muhiti
bilmem, fakat kendi muhitindeki hadisatı maziden intikalen söyleyeceğim. Orada Pontus eşkıyasını mu-
hafaza eden, onları gizleyen, onlara ekmek veren, onları hiç sevmeyen yerli ahali ile köylülerdir. Çünkü
onların şerrinden tahaffuz için, onların şerrinden sıyanet için, onlar fenalık yapmasın diye mecburdur.
Sebebi ise Hükûmetin takibatından şimdiye kadar netice çıkmamış ve Hükûmetten kat’ı ümit etmiştir.
Binaenaleyh bunlar kafi ümit edince, onlara ilticayı ve onların zararından kendisini muhafaza ve sıyane-
ti evlâ bittarik ihtiyar etmiştir. Alelumum eşkıya menatıkında da hal böyledir. Hükûmetin takibatından
kat’ı ümit eden ahali eşkıyayı sıyanet eder, eşkıyaya muavenet eder. Ta ki eşkıyanın şerrinden kendilerini
masun bulundursunlar. Bugün Pontus hadisatının cereyan ettiği mahallerde mesele bundan başka bir şey
olmadığı kanaatindeyim. Fakat kendileri bilirler. O mıntaka ahalisi herhalde bunlara müzahirdir. Binae-
naleyh evvelemirde ahaliyi tatmin ederek bu mesele ile alâkadar kılmalıdır. Takip kuvvetleri ahali arasında
muntazaman vücuda getirilmiş teşkilâtın müzaheretine de istinat etmelidir. O zaman ahaliye emniyet gelir
ki, Hükûmet bunları tenkil edecektir. O vakit ahali onlara muavenet etmez. Takip kuvvetleriyle birleşir ve
bir an için bu mesele de halledilir. Tekrar ediyorum, bu lâyiha bir müzakere zeminidir. Maddelerde ayrıca
uzun uzadıya izah ederim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Muhterem arkadaşlar, Pontus hadise ve vekayii cidden
memleketimizi üç livamızı bihakkın bizar etmiş, ateş ve felâket içinde bırakmıştır. Bunun içindir ki bugü-
ne kadar oradaki şekaveti, oradaki yangını söndürmek için yapılan tedabir müessir olamamıştır. Bunun
müessir olamamasını bendeniz Hükûmeti bu işleri ciddiyetle takip etmemesinde görüyorum. Yani bugüne
kadar Dahiliye Vekâleti bu mesele hakkında layık olduğu veçhile malûmat edinememiş ve lâyık olduğu
derecede bu işleri takip edememiştir. Demin Şeref Bey arkadaşımız bir fıkra okudu. Dahiliye Vekâleti ted-
bir soracak değildir. Bugüne kadar anlamış ve lâzım gelen şeyleri bildirmek vaziyetinde iken henüz bugün
ne yapılmak lâzım geldiğini söylemiyor ve siyasetini bildirmiyor. Sonra birtakım adamlar gönderiyor. O
adamlar Pontus meselesini tenkil için giden adamlar tenkili şöyle bir tarafa bırakıyor. Evvelemirde kese-
sini dolduruyor, yağma yapıyor. Sonra yapmış olduğu cürmün delâilini mahv için memlekette yangınlar
yapıyor. Bundan fiilen memleketin serveti milliyesi müteessir oluyor. Bu fenalığı yapan adamlar hakkında
Dahiliye Vekâleti soruyorum ne yapmıştır ve kimi mesul etmiştir? Bir zaman sormuştuk buradan, o ma-
kamın Müsteşarı demişti ki; onun hakkında biz tahkikat yapıyoruz. Tahkikatımızın neticesinde o adamı
mesul edeceğiz. Bilmiyorum, bu tahkikat nasıl tahkikattır ki henüz bitmedi? Bugüne kadar o adam mesul
edilmedi? Bu adam gözümüzün önünde koca bir ticarethane açtı. İşte bunun esbap ve evamilini böyle
şeylerde aramalıdır. Yani Dahiliye Vekâleti fenalığı yapanları mesul etmemesinde aramalıdır. Fenalık ya-
panlar, bu memlekette mesul edilmedikçe ve onların mesuliyeti tahtı temine alınmadıkça her giden adam
– 832 –
kesesini dolduracaktır. Yangın sönmeyecektir ve bu suretle raporlarla Dahiliye Vekâleti ve biz iğfal edilmiş
olacağız. Nitekim şimdiye kadar böyle cereyan etmiştir. Pekâlâ hatırlarsınız Dahiliye Vekili Fethi Bey’in
istizahı esnasında demiştim ki; istihsal ettiğiniz malûmat yanlıştır, size yalan söylüyorlar. Hayır demiştir,
bilahire yalan olduğu tezahür etmiştir. Bendeniz bu noktadan işin ciddiyetle tutulmasını bu yangının sön-
dürülmesi için en mühim mesele âmil farz ediyorum. Ciddî tutulmak için görüyorum ki, bu işe Meclisi
Âlinin vazıyed etmesi lâzımdır. Ne vakit ki; Meclisi Âli -ki Meclisi Âlinizle Hükûmet ayrı ayrı şeyler de-
ğildir- yapmış olduğumuz Teşkilâtı Esasiye Kanunu meydandadır. Yani Büyük Millet Meclisi Hükûmettir,
Vekilleri vasıtasıyla icrayı hükûmet ediyor. Bunun mesuliyeti indallah ve indelnas Meclisin üzerindedir.
Hükûmet yapamamıştır, mesulü Meclistir, niçin yaptırmamıştır? Niçin o fenalığı yapanları mesul etme-
diğinden dolayı Dahiliye Vekâletine bir şey yapmamıştır? Niçin Meclisi Âlinin malûmatı olmadan, hatta
Büyük Millet Meclis Hükûmetinin ve hatta vekillerimizin malûmat ve rızasına muhalif birtakım adam-
lar kesilmiş, evler yıkılmış, onun fecaati, onun istirahatı karşısında hepimiz titriyoruz. Niçin o adamları
Hükûmet mesul etmemiştir? Niçin biz onları mesul etmediğinden dolayı Hükûmeti mesul etmek cihetine
gitmemişiz? Bundan kim mesul? Hükûmetin mesul olduğu kadar biz de mesulüz. Bizim mesuliyetimizi
refedecek hiçbir şey yoktur. Kim elimizi ayağımızı bağlıyordu? Binaenaleyh işi ciddî tutmak lâzımdır. İşin
ciddî tutulması için de bu meseleye herhalde Meclisi Âlinizin vazıyed etmesi icap eder. Meclis işe vazıyed
edince işi ciddî tutunca zannediyorum ki, yapılacak fevkalâde tedabir ile bu işin önüne geçilebilir. İşte
bunun içindir ki, Encümenin yapmış olduğu şeye iştirak etmiyorum.
Maddelerdeki fikirlerimi ayrı ayrı söyleyeceğim. Fakat esas itibariyle o proje üzerinde müzakere ce-
reyan etmelidir. Yalnız bu bir kanun mahiyetinde mi olmalıdır, yoksa bir talimat şeklinde mi olmalıdır?
Bendeniz kanun şeklinde olmasına taraftar değilim. Şekavet gibi şeyler için Büyük Millet Meclisi kanun
yapmaz. Onun kanunları vardır. O kanunlara göre şey eder, yani o eşkıyanın tenkili için elimize de beleğan
mabelağ vesaiti kanuniyemiz vardır. Oraya bir İstiklâl Mahkemesi gönderdik, onun fevkalâde salâhiyeti
vardır. Oraya gidecek kumandan tutsun, işte bu mücrimdir desin, mahkeme vazifesini yapsın. Binaena-
leyh kanunî olmamalıdır. Burada müzakere edeceğimiz proje Heyeti Vekileye verilecek bir veçhe olmalı-
dır. Biz o veçheyi müzakere etmeliyiz ve tamamen o mahiyette olmalıdır. Yani tamamen o şekli müzakere
ve kabul edildikten sonra Hükûmete işte bu veçhe dahilinde ifayı vazife etmenizi emrediyoruz. Bu suretle
hareket edeceksiniz demeliyiz. Ondan sonra bu dairede yapılıp yapılmadığını yakından ve muhitinde ta-
kip ve murakabe etmeliyiz. Eğer yakından takip ve murakabe etmezsek yine aldanırız, yine aldatılırız.
Çünkü vekillerimiz verilecek raporları gelip burada oturacaklar, yakından murakıplarımız olmadığı için
kabul edeceğiz. Mesele berakis çıkacak. Meclis bu vekâyiî takip için bir murakıp, iki murakıp gönderebilir.
Bu murakıplar aynı zamanda pek mühim olan bu fecayiin sevaik ve avamilini takip ve tetkik etmek salâhi-
yetini verir. Böyle bir hazırlığa bugün olduğu kadar yarın da fevkalâde lüzum vardır. Lüzumu siyasî vardır.
Eğer bu vesait bugünden ihzar edilmezse yarın herhangi bir sulh masasına oturduğumuz zaman önümüze
çıkacak ille meselenin bilhassa ekalliyetler meselesi olacağını bendeniz bugünden görüyorum. Onun için
iyi vesait tedarik edilmelidir. Şeref Beyefendi’nin buyurdukları gibi, efendiler bunu yaptık fakat onlar da
bunu yaptı, demek lâzımdır. Yoksa Hükûmet öyle bir vaziyettedir ki; ne yapalım bizim rıza ve malûma-
tımız haricinde yapılmış, kuzum sizin rıza ve malûmatınız haricinde yapılmış. Siz niçin yapanları mesul
etmediniz? Bunlara mahal kalmamak için onun esbabı vesaikini, sevaikini ne gibi mecburiyet dolayısıyla
yapıldığını ve mademki bugüne kadar mesul edilmemiş isticvap ve tahtı muhakemeye alınmamış, onun
yaptığı bizim üzerimizdedir. O yapılmıştır. Fakat şunun için yapılmıştır. Şu zaruret karşısında yapılmıştır,
işte vesaik demek lâzımdır. İşte gidecek heyeti tahkikiyenin bu esas üzerinde vesaiki lâzıme ihzar etmesi ve
aynı zamanda mesul edilmesi lâzım gelen eşhasın millet nazarında tarih nazarında, Büyük Millet Meclisi
nazarında, Hükûmet nazarında sabit olması lâzım. Bu noktai nazardan bu heyetin orada hem bu vazifeyi
yapmasını ve hem de Meclisi Âlinin murakıbı sıfatıyla yapılan takibatın Meclisi Âlinin maksadına muvafık
olup olmadığını tetkik ve tahkik etmesini Meclisi Âlinizin menfaati iktizasından görüyorum.
Yalnız kumandan meselesi ki ikinci maddedir. Eğer Heyeti Celilenizce bu projenin müzakeresi kabul
edilirse bunu orada söyleyeyim daha muvafık olur. Benim söyleyeceğim bu kadardır.
– 833 –
REİS — Efendim, rüfekayı kiramdan bir şey rica edeceğim, evvelce Pontus meselesi hakkında malûmu
âliniz, birçok arkadaş söz söyledi. Bugün müzakere ise şu lâyihai kanuniyenin kabul ve ademi kabulü için-
dir. Yoksa şu mesele şöyle gelmiş, böyle gitmiş gibi şeyler zannederim zaten söylenildi. Şu daire dahilinde
söz söylenilmesini ve bir de rüfekayı kiramın söylemiş olduğu sözlerin tekrar olunmamasını rica ederim.
Çünkü biz burada günlerce vakit geçiriyoruz. Orada yangın yanıyor. Bunun için boşa zaman geçirmeye-
lim.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Efendim bir kere Hükûmet bu mesele hakkında noktai nazarını söylesin.
Dahiliye Vekili kürsüye çıksın. Bunu kabul edip etmediğini beyan etsin. Beyhude yere söz söylenmesin.
Dahiliye Vekili ya kabul ediyorum veya etmiyorum desin. Herkes de ona göre söz söylesin. İstirham ede-
rim, evvelâ bu cihet taayyün etsin.
REİS — Sizden mütalâa istiyorlar buyurun Atâ Bey.
ATÂ BEY (Dahiliye Vekili) (Niğde) — Efendim bu mesele Meclisi Âlinizde Tokat’tan gelen bir şifre
münasebetiyle mevzubahs olmuştu. (Daha evvel sesleri) efendim son defa mevzubahs edilmesine o telgraf
sebep oldu. Meclis arkadaşlarımızın Dahiliye Vekâletiyle Adliye ve Dahiliye Encümenlerine hitaben yaz-
mış oldukları bir şifre telgrafname burada hafi bir celsede okundu. O münasebetle bu mesele mevzubahs
oldu. Maksadım evvelden mevzubahs olmadığını iddia etmek değildir. Yani son defa olarak bu meselenin
açılmasına bu telgraflar sebep oldu... Dahiliye Vekâleti oradaki eşkıyanın tenkili için Vekâletçe gördüğü
ve tetkik ettiği hususatı ki jandarma kuvvetinin tezyit ve takviyesinden ibaret idi. Bunun için tanzim ettiği
lâyihai kanuniyeyi de heyeti celileniz sevk etmiştir. Bunun üzerinde birçok müzakere cereyan etti. Nihayet
keyfiyet bir encümeni mahsusa havale edildi. Encümeni mahsusun tanzim ettiği lâyihai kanuniye esasatı
hakkında Dahiliye Vekili sıfatıyla mütalâamı söyledim ve dedim ki; bu gibi vezaifi doğrudan doğruya
Hükûmet ifa eder ve salâhiyettar olan vekâlet ifa eder. Meclisin böyle bir işe vazıülyed olması doğru ola-
maz dedim ve tafsilen fikirlerimi dermeyan ettim. Her madde üzerine Hükûmet ittihaz edeceği tedabiri
zaten lâyihai kanuniyede tafsilen arz etmiş ve istediği şeyi lâyihai kanuniye ile Meclisi Âlinizden istemiştir.
Burada cereyan eden müzakeratta birçok hususattan bahsedildi. Bu hususta birçok fenalık husule gelmiş
tesamüh ve terahi vaki olmuş. Hiçbir vakit Hükûmet yapılmış olan fenalığın tahkik ve tetkiki cihetine
gidilmesin diye bir mütalâada bulunamaz. Her vakit için Heyeti Celile herhangi bir şekilde tahkikat icra-
sını emredebilirler. Hiçbir vakit Hükûmet ona muarız bulunamaz. Fakat asıl mesele orada şekavet eden
adamların tenkili meselesidir. Hükûmet bunun için düşündüğü tedabiri Meclisi Âlinize arz etmiştir. Şeref
Beyefendi bir şey buyurdular. Güya oradaki kumandandan Hükûmet tedbir soruyormuş. Dahiliye Vekâleti
böyle bir şey bilmiyor. Dahiliye Vekâleti o kumandandan tedbir sormamıştır. Eğer bu sözü benim zama-
nımdan evvel şifahî veyahut başka tarzda vaki olmuş bir söze matuf ise bilmem. Yalnız elime geçen muha-
bere esasına nazaran böyle bir şey yoktur. Kumandan tarafından da böyle bir sual sorulmuş ve telgraf da
alınmış değildir. Hükûmet oradaki kumandana ki zaten bu meselenin mevcut jandarma kuvvetiyle tenkil
olunamayacağı mülâhazasıyla bundan birkaç sene evvel onuncu fırka bu vazife ile muvazzaf kılınmış ve
Dahiliye Vekâletinin emrine verilmişti. Fırkanın bilahire değiştirilmesi, benim Vekâlete geldiğim zamana
müsadifti. Orada jandarma kuvvetinin tenkili eşkıyaya kâfi olamayacağını gördüğümden dolayı herhalde
jandarmaya kuvvetüzzahr olacak bir kuvvetin lüzumu hususunda ısrar ettim. Zannederim bir fırka kuvvet
bulunduracaklarını temin ettiler ve sonra zannederim ikmal ettiler.
BİR MEBUS — Zan ile söz söylenir mi?...
ATÂ BEY (Devamla) — Efendim; emir verilmiştir. Fakat fırka bir yerden, emir verilir, hareket eder.
Zannederim bugüne kadar onu ikmal ettiler. Malûmu âliniz olduğu üzere bir fırka teşkili bir dakika içinde
olamaz. Çünkü askerlerin yeri değiştirilmesi vakte muhtaçtır. Şimdiye kadar yapılan takibatın acil ve kati
bir netice vermemesi esbabını araştırarak bilhassa iaşe meselesine ehemmiyet vererek, bu hususta muha-
bere ettim, fırka kumandanına dedim ki hatta Erkânı Harbiyei Umumiyeden cetvelini kuvvei umumiyeye
istedim ne kadar kuvvet veriyorsunuz diye liste istedim ve Dahiliye Vekâletinin yapacağı tebligata katiyyen
mutavaat etmesini, o dairede hareket etmesini tekiden ve tevsiken kumandanlığa tebliğini rica ettim ve
malûmu âlileridir ki, askerî kuvvet askerî makamatın emrinde daha dikkatle ifayı vazife eder. Dahiliye
Vekâletinin emrine verilir, fakat birçok hususatın yine makamatı askeriye ile yapılacağını bilirsiniz. Böyle
– 834 –
bir teahhürata mahal kalmamak için işin tevsikan ve tekiden emir verilmesini rica ettim. Emri de verdiler.
Fırkanın şehrî iaşesi miktarını ve neye ihtiyaçları olduğunu sordum, ki tespit edeceğim. Aynı zamanda
Maliye Vekâletinden bir itiraza mahal kalmamak için havale varidi yoktu gibi mazeretler serdine mahal
kalmamak için buradan verilecek emir ile iaşelerine kâfi miktarda paranın teahhür kabul etmez bir yerden
tesviyesi esbabını istikmal eyledim. O cihete de tevessül ettim. Aynı zamanda Müdafaai Milliye Vekâletin-
den de orada mevcut fırkanın masarifi iaşesini sordum. İki cevap arasında büyük bir tehalüf vardı. Mü-
dafaai Milliye Vekâletinin Muvazenei Maliye Encümenince kabul edilen şekil ve surete göre tespit edilen
miktar ile fırkanın gösterdiği miktar arasında nısıf nısfa fark vardır. Bu da pek tabiî ve zarurîdir.
Burada tespit edilmiş bir fırka şu kadar ile idare olunur. Bilfarz 28 bin lira ile yani hatırımda kaldığına
göre Müdafaai Milliye Vekâletinin gösterdiği miktar 28 bin lira idi. Halbuki fırka kumandanı 60 bin lira ile
şehrî idare olunabileceğini söylüyordu. Esbabını sordum. Oradaki fiyatların buradaki fiyatları tutmadığını
ve seyyar bulunduklarından her şeyi pahalı aldıklarını dermeyan ediyorlar ve binaenaleyh buradaki fark
ve tefavütün de Müdafaai Milliye Vekâletince teminini rica ediyorlar. Binaenaleyh Hükûmetin bugüne
kadar yaptığı tedabir bundan ibarettir. Fakat cümlenizin de malûmudur ki kuvvei askeriyenin icabında
kaldırılmasını düşünen Dahiliye Vekâleti oradaki menatıkı kuvvetsiz bırakmayı hiçbir vakit tecviz etme-
diğinden dolayı esas jandarma kuvvetinin bir an evvel tezyit ve istikmalini ve üç bin jandarmanın ilâveten
bilhassa Rum eşkıyasının tenkilinde istihdam edilmek üzere Heyeti Âliyenizden üç bin jandarma tahsisatı
istedik ve bunun için muktezi tedabiri de Meclisi Âlinize arz ettik.
MİRALAY RASİM BEY (Cebelibereket) — Reis Bey müsaade buyurunuz bir şey soracağım. Bütün bu
söyledikleriniz malûm şeylerdir. Bunların hiçbirisi sadre şifa vermiyor. Yapılan lâyihai kanuniye hakkında
noktai nazarınız nedir? Meclisi Âli bunu istiyor. Bunu bildiriniz, yoksa söyledikleriniz masaldır. Oradaki
kıtaatın iaşesi şudur, falan budur, bunlar masaldır.
DAHİLİYE VEKİLİ ATÂ BEY (Devamla) — Benim söylediklerim masal değildir.
RASİM BEY (Devamla) — Evet masaldır.
ATÂ BEY (Devamla) — Reis Bey söylediklerim masal değildir. Dahiliye Vekâletinin sözleri masal ola-
maz. Bunlar hakikate müstenit sözlerdir, resmîdir. Eğer masal söylüyorsam, eğer burası masal söylenecek
mahfel ise... rica ederim... (Geri alsın sadaları)
ATIF BEY (Beyazıt) — Geri alıyor efendim, masaldan maksadı muamelâttır. Yoksa Vekil Bey’in söyle-
dikleri değil... bunlar fuzulîdir. Esasa ait sözler söyleyiniz diyorlar.
ATÂ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Efendim, esasa taallûk eden sözümü başlarken ilk cümlede
söyledim. Dedim ki Meclisi Âli keyfiyeti Encümeni mahsusa havale etti. Dahiliye Vekâleti bu işin mesul
kılındığı Vekâlet ile yapılabileceğine kanidir. Binaenaleyh Meclisi Âli bu işe vazıülyed olamaz şeklinde
söze başladığımı hatırlıyorum. Fevaidi esasiyeye mugayirdir dedim. Binaenaleyh Dahiliye Vekâletinin bu
mesele hakkında gördüğü tedbir ve mütalâa bundan ibarettir. Bunu evvel ve ahir Heyeti Celilenize arz
ediyorum. Heyeti Celile bu tedbiri nakıs görüyorsa, bununla bir iş görülemeyeceğine kani ise ne yapıl-
mak lâzım geldiğini bir lâyiha ile Heyeti Vekileye bildirmesi, yani İcra Vekilleri Heyetine tevdi buyrulan,
ona göre hareket ederiz. Çünkü bu mesele Dahiliye Vekâletinin işi olmaktan çıkıyor. Binaenaleyh böyle
yapılıyor. Yoksa Heyeti Celile herhangi bir mevkide tahaddüs eden bir meseleye dair bir kanun yaparsa,
bunun için ayrı ayrı tedbirler ittihazına kalkışacak olursa Heyeti Vekilenin mana ve mefhumu kalmaz,
kanaatindeyim. Bunun daha mufassalını Encümeni mahsusa arz ettim. Bir noktayı daha arz edeceğim ki;
galiba arkadaşlardan Şeref Bey dedi ki, bu mesele gayet mühim bir meseledir. Buna müteferri mesail ve
delâili cem’ etmeli, cihana ilân etmeli ve yaptığı harekâtın meşruiyetini ispat etmeli buyurdular. Hükûmet
buna dair olan vesaiki cem’ etmiştir ve icap ettiği gibi lâzım gelen tafsilâtı da bütün etrafıyla neşir ve tab
edecektir. Yani hiçbirini ihmal etmemiştir. Başka söyleyeceğim söz yoktur.
EMİN BEY (Canik) — Efendim; Dahiliye Vekili Beyefendi bendenizin anladığıma göre, demek istiyor
ki; benim teklif ettiğim lâyihayı kanuniyeyi kabul ederseniz ben bu işi ikmal edeceğim. Ben Beyefendiye
soruyorum ki; Meclisi Âli Dahiliye Vekili Beyefendi’nin lâyihai kanuniyeyi kabul ederse ne kadar bir müd-
– 835 –
det zarfında bu meseleyi intaç edeceklerdir ve intaç edemediği takdirde şahsen mesuliyet kabul ediyor
mu?.. Soruyorum.
DAHİLİYE VEKİLİ ATÂ BEY (Devamla) — Efendim, hiçbir Dahiliye Vekili tasavvur edemem ki ben
bu işi şu müddet zarfında ikmal ederim, başa şu kadar müddet zarfında çıkabilirim, diyebilsin. Heyeti
Celilenizden tekrar tekrar istirham ederim, katiyen yanlış yola gidiyoruz. Bu mesele bir itimat meselesidir.
Bu mesele hepimize taalluk eden bir meseledir. Vekilliği, Dahiliye Vekilliğini nazarı itibara almayınız.
Bunu bertaraf ediniz. Demir pençeli, kuvvetli, kudretli muktedir zat aranıyor. Anlıyorum ki bütün bu
muhavere, müzakerenin heyeti umumiyesi bu noktada cem oluyor. Heyeti Celilenin içinden reyi hafi ile
intihap edeceği kuvvetli bir arkadaş kim ise, ihdas ettiği umuru dahiliyeyi, yani emniyet ve asayişi dahili-
yenin temini ile mükellef olarak ihdas ettiği veyahut tesis ettiği Dahiliye Vekâleti makamına o zatı getirsin
de böyle hukuku esasiyeye mugayir hadisatın zuhuruna imkân hâsıl olmasın. O kuvvetli arkadaş kim ise
ben şu dakikada Heyeti Celilenizden istirham ediyorum, mevkiimi o zata terk etmekle en büyük vazifemi
ifa etmiş olurum. Heyet ile, birçok şeylerle, müşavere ile asayiş temin olunamaz. Heyeti Âliyenize bil-
hassa istirham ederim. Kimi bu mevkie lâyık görüyorsanız heman getiriniz. Bu meselenin harekâtı ahire
dolayısıyla ehemmiyeti izahtan müstağnidir. Buna bir karar verin. Ne suretle olacak, veçhe mi olacak, ne
olacak, içimizde en ehil kim ise bendeniz de rica ediyorum o zata, gelsin bu işle iştigal etsin ve bu maka-
ma otursun. Hemen icap eden işi yapsın. Dahiliye Vekilinden sen bu işi kaç ayda yapacaksın diye sormak
doğru değildir. Vesait lâzımdır ve o vesaitin matufu ileyhi lâzımdır. Evvelâ onları vermelidir. Gün tayin
olunamaz. Bir kuvvei kutsiyeye taalluk eden bir meseledir.
REFET PAŞA (İzmir) — Vekil Beyefendi’nin sözlerinin bir noktası nazarı dikkatimi celbettiğinden, o
noktanın diğer bir celsede mevzubahs olmasını ve o vakit söz söylemek üzere hakkımın mahfuz olmasını
bilhassa rica ederim. O da Müdafaai Milliye Vekâletinin hesabatına nazaran 18 bin lira ile (28 bin sadaları.)
Pekâlâ 28 bin lira ile idare edilebileceğini zannedilen bu fırkanın altmış bin lira ile idare edilmesi mese-
lesidir. Herhangi bir müzakerede Müdafaai Milliye bütçesinin mevzubahs olduğu bir zamanda söylemek
üzere hakkımın mahfuz kalmasını istirham ediyorum. Bunu arz etmek istiyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Heyeti Âliyenizi böyle bir zamanda fazlaca tasdik etmek
istemem. Bendenizi bu mesele için söz söylemeğe ancak bir noktai nazar sevk etti. Bu da bu meselenin bir
ehemmiyeti mevkiiye ve hususiyesi olduğu değil, başlıca bir meselei siyasiye olduğu ve memleketimizde
yüz seneden beri zaman zaman her tarafta türeyerek nihayet o kıtaların fekkine mucip olacak şeylere ben-
zediğini, binaenaleyh bundan 26-50 sene evvel Hersek için, Girit için yüz sene evvel Mora için, 45 sene
evvel Epir için, Bulgaristan için ricali sabıka neler düşündüler ve fakat bunların hiçbirisi kâr etmeyerek o
kıtalar nasıl birer birer ayrılarak, ayrı bir idareye mazhar oldularsa, korkuyorum ki; Pontus meselesi de iki
seneden beri işin müzmin bir hale getirilmesi ve işe yalnız mevziidir denilerek, ne yaparsak yanımıza kâr
kalır denilmesi zannederim ki elimizden bu kıtayı kayıp ettirecektir. Elimizde tarih var efendiler, tarihe
bakalım. 150 seneden beri nereden kalktık; nereye geldik. Nereye gidiyoruz. Tam bundan yüz sene evvel
Epir meselesine, daha doğrusu Yunanistan’a temel atılmıştır. Vücuda gelen ve ufak bir fikir nüvesinin
büyüyerek bir milleti idare etmesi yüzünden bugün vücuda gelen Yunanistan Hükûmeti hali hazırda Ana-
dolu’nun göbeğinde bizimle harp ediyor.
Efendiler bu bizini ataletimiz ve bizim mesaili ademi kabuldeki bazı hususatın yani dar zihniyetimizin
mucip olduğu felâketler şimdiye kadar yalnız böyle bir Yunanistan’ı vücuda getirmesi değildir. 1821’de
Odesada (….) nüvesini görüyoruz. Aynı sene içinde Eflak’a giriyorlar. Asakiri müslimeyi katlediyorlar.
O zaman Romanya bize ait bir yerdi. Bugün 1922’dir. Yüz senedir, 1820’de bu Devlet Belgrat’ta Miloş’a
bir Prenslik verir. Belgrat kalesi de bizim olduğu halde bugün orada bir İslam Hükûmeti vardır. Biz ne-
reden nereye gidiyoruz. Ufak bir Mısır meselesi 1831’de başladı. Yedi sene içinde Kütahya’ya kadar geldi.
Az kaldı Hükûmeti ortadan kaldırıyordu. Bu Hükûmet başka vaziyetlere yani bu tarihte pek fena vazi-
yetlere girdi. Lehülhamd ora da kurtuldu. 1861’de Hersek isyanı oldu, biliyorsunuz efendiler. Hükûmet
bu işi bastırmak için o zaman Ali Paşalar, Server Paşalar, Gazi Ahmet Muhtar Paşalar gibi birçok ricale
malikti. Bunlar işin ne olduğunu biliyorlardı. Fakat nedir o işleyen makine? Bünyemizde bir maraz var.
Tedavi edemedik, hâkim oldular. En nihayet anı müteakip başlayan Bulgar muharebatı bu yerleri elimiz-
– 836 –
den aldı, götürdü. Yüz seneden beri zaten zayıflamış ve asri ihtiyaçtan azade kalmış olan milletimiz mü-
temadiyen Avrupa’nın tazyikatına maruzdur. Bu adamlar diyorlar ki; sizden ıslahat bekliyoruz. Bunlar
bahanedir efendiler. Bendeniz de görüyorum, fakat efendiler istemekte haklıdırlar. Biliyorsunuz emniyeti
ırz, mal ve namus, mahfuzuyeti ırzı mal 1831’de ilân olundu. Halbuki bizim 1300 senelik kanunumuz
var. Saltanatı müstebite ve mutlaka ahlak üzerinde neler yapmıştı. Biz kavaninimizin ıslahı esasını güya
1831’de vadettik. Tebaamızdan kimsenin malı yağma edilmeyecek, rüşvete asla itibar olunmayacak. Bun-
ların tarihimizin karasıdır. Şu hakikat meydandadır ki iyi bir idare tesis edememişizdir. 1878, 1890, 91,
92, bu tarihlerde memleketin her tarafı cayır cayır yanıyordu. Bulgaristan içinde de bu ateşler vardı. Sır-
bistan’da da vardı. Bosna ve Hersek’te de vardı. Yani memleketin her tarafı müsteidi ateş bulunuyordu.
Anadolu vesair yerlerdeki idarede müzmin bir maraz vardı. Hükûmet bu vaziyet karşısında memleketi
ıslah etmekten başka çaresi olmadığını söyledi. Memleketin vükelası evvelâ Kırım muharebesinde buna
başvurdular. Daha evvel Sultan Mahmut baş vurdu. Ordu vücuda getirmek ve şunun bunun elinden ida-
reyi almak ve Hükûmeti tahkim etmek ondan sonra sair yerleri düzeltmek istedi; yapamadı. Daha evvel
bir Padişah bunun için şehit oldu. Yani 100-120 senedir bazı mertebe ıslahata tekâmüle gitmek istendi ise
de matlup derecede idare husule gelemedi. İdaremizdeki kusur bu suretle görüldükçe bizim üzerimize
Avrupa Devletleri hücum edeceklerdir. Islah ettirmek isteyeceklerdir. Bunda hakları var mıdır? Vardır.
Tebaa diye bize dört el ile sarılan halkın seyyanen ırz ve namus ve malını muhafaza hususunda vazifemizi
kâfi derece yapamamışızdır. Fenalık edenler başkadır, onları öldürmek hakkımızdır. Efendiler, tedibatı
istediğiniz kadar yapınız. Şimdiye kadar Samsun’da bir şey var mı idi? Ne oldu bu kendiliğinden mi oldu?
Elbette biz biliyoruz ki bunlar Yunanlılar tarafından işleniyor. Bunların teşkilâtları mefkureleri var. Har-
bi Umumide, 32’de tedibat gördüler. Mütarekede şımardılar, İngilizler geldi daha şımardılar. Fakat sonra
bunların önüne biraz geçildi. Bunlar yüz bulamıyordu ve nihayet bunlar durdu. Bir şey yapılmıyordu. Ne
oldu da bu yılan ayağa kalktı. Demek ki bunlar kaldırıldı. Buna sebep... Bunlar bilinmelidir. Acaba Büyük
Millet Meclisinin arzusu mudur ki bütün gayrimüslimler kalmasın, köküne kadar gitsin. Dünyanın karşı-
sında böyle bir vaziyette yaşar mıyız ve kalabilir miyiz? Yani ben ortada hallolunacak iki esas görüyorum
ve bu işi esastan ibaret olduğu için bu esası ortaya koymak istiyorum. Mazur görünüz bizim hayatı mil-
liyemiz bu noktanın hallidir. Efendiler bir Hükûmet, bir Hükûmeti İslâmiye, bir Hükûmeti Osmaniye ne
derseniz deyiniz. Bir Türkiye Hükûmeti, kendisinin emri altında bulunan bilâtefrik din ve cins ve mezhep
ve bütün tebaanın Hükûmetidir. Yoksa yalnız Müslümanların Hükûmeti midir? Seyyanen adaleti yama-
yacak mıdır? Biz niçin imha siyaseti ortaya koyuyoruz. Yani imha şekilde başka türlü olur. Bunun şekilleri
vardır. Bunların yolları vardır.
OSMAN BEY (Kayseri) — Yağma siyasetidir, imha değil.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Efendiler evet yağma siyasetidir. İmha siyaseti değildir. İmha siya-
seti böyle olmaz. Binaenaleyh ortada lekelenen kimdir efendiler? Zavallı millet. Bırakınız onları bakınız
işte Loyd Corc’un bize karşı ithamnamesi. Yüz sene evvelki, iki yüz sene evvelki Türklerden bahsetmi-
yorum. Bundan yirmi, otuz sene evvelki Türklerde bir zihniyet vardır. Onların yegâne siyasetleri katil ve
tehcirdir. Hristiyanları bunların eline tevdi edemeyiz. İzmir’i onların eline artık veremeyiz diyor. Yuna-
nistan’ın Türkiye’nin İzmir’i tahliyesi hakkındaki teklife icabet etmemesi doğrudur diyor. Çünkü oradaki
beş yüz bin Hristiyan’ı kimlere bırakacak. Ve oraya kimler tarafından girmişti. Hepimizin tarafından birer
heyet olarak girmişti, sulh için Pontusçular meselesinden dolayı icra olunan harekâtın ortaya verdirilen
yaygarası, ihtimal ki öyle değil, fakat ortaya verilen yaygara ile siz orada böyle yaptınız. Orada da böyle
yapacaksınız, diyorlar. Muhtariyet kabil midir? Yunanistan bunu üç yüz seneden beri niçin yapmadı. Kabil
mi? Neden onların eline bu delâili ve bu vesaiki verdik. Efendiler hangi milletin tarihinde öldürmek ne
derece kadar medarı fahr olabilir. Bu, böyle değildir. İlimle, vesaire idarenin muhtelif yolları vardır. (Yu-
nan da yaptı sadaları.) Onlar medeni surette yapmışlardır ve böyle yağlı boya şeklinde yapılmamıştır. Yani
efendiler mesele budur ki...
TAHSİN BEY (İzmir) — Efendim; Bulgarlar, Sırplar, Yunanlılar böyle mi yaptı?...
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Efendim, bendeniz anladığım kadarını ve atiyen bu noktadan dola-
yı başınıza örülecek çorabı gösteriyorum. Çünkü biz bugün dünyaya hâkimiz. Sulhumuzu kendimiz teşkil
– 837 –
edeceğiz. Kendimiz yaşayacağız ve bütün asri vesaiki kendimiz yaparız. Kimseyi bırakmayınız, hepsini
öldürünüz. Bunlara hiçbir diyeceğim yoktur. Bendeniz de size iştirak edeceğim. Ben de beraber aletiniz
olacağım. Fakat ya siz böyle değilseniz, hayat ve mematınız onların elinde ise ve sizin bütün ihtiyacat
ve bütün vesaitiniz oradan gelirse yaşamanız için, harp etmeniz için iğnenizi bile oradan alıyorsunuz.
Efendiler siz dinen, ırkan, vicdanen, ilmen acilen, kâffeten, Avrupa medeniyetinin merbutu kalmışsanız,
yani Avrupa’nın alâtı itibariyle bu haliniz nedir? Bu suretle dünyadan ayrı nasıl yaşayabileceksiniz? Seddi
Çin mi çekeceksiniz, etrafınızda bir Avrupa medeniyeti gibi bahrisefidin kenarında bir Hükûmeti adile
ve muntazama kuracak bir millet mi olacağız, yoksa biz mıntıkamızda gayrimüslim olarak bir ferdi hariç
bırakmayarak, gayrimüslim itibariyle hepsini mahvedecek bir insan kümesi miyiz? Binaenaleyh biz birin-
cisini yapmak, ikincisinden mücanebet etmek istiyoruz. İkincisinin yolunda yapılan bu fecayii sizin arzu-
nuzla, rızanızla mıdır? Değilse bu arzunuz ve rızanız hilâfına bu hareketi kim yaptı? Mesele budur. Meclisi
Âli daha bunu bilmiyor. Bu Pontus vesaikini ve bu isyanda gösterilen haksızlık, yolsuzluk ve kudretsizliği,
herhangi ciheti alırsanız alınız.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hükûmet bile bilmiyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Ha demek ki kitap yazılmamıştır. Acaba birçok senedir,
bu kitabın neşrolunmamasındaki kusur nedir? Rica ederim, bütün dünyanın Amerikalıların raporlarıyla,
onların ellerine kavi deliller verdik. Efendiler, bizim memleketimiz hakkında bundan otuz, otuz beş sene
evvel metot, iki usul ortaya konmuştu. İki Avrupa Devletinden biri Türkiye’yi tutmak ve himaye etmek
lâzımdır demiştir. Bunun için bu Hükûmete muavenet diğeri buna imkân yoktur. Bu zihniyet meselesidir.
Hristiyanlara bulundukları mıntıkalarda ayrı idare vermelidir, demişti. Tarihe bakacak olursanız yüz sene-
dir Bulgaristan’da, şurada, burada, ötede, beride yaptıkları şey nedir? Yarın Pontus’ta yapmak isteyecekleri
nedir? Efendiler size bu mesaili siyasiyeyi söyleyerek, yani muallak umumi nikatı izah ederek vazifemizin
ne kadar dakik olduğunu ve meseleyi ne gözle ve nasıl yapmak ve nereye gitmek lâzım olduğunu arz etmek
istiyorum.
TAHSİN BEY (İzmir) — Şey tedbirini de lütfen...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Tedbirini de söyleyeceğim. Hükûmetin en esaslı olarak
ittihaz edeceği bir noktayı kendi kanaatimce söylemek istiyorum. Efendim tedbir hususunda ancak bittabi
elinde bulunan Meclisin kendisine verdiği vesaikin elinde olması dolayısıyla, Encümenin fikri olmak üzere
bir kanaati esas ittihaz etmiştir. Bendeniz bunu tenkit etmeyeceğim. Yalnız birçok arkadaşlarımızın burada
söylediği gibi bir kanun ile bir mıntıkada asayişin temini için bir Hükûmetin, bir Meclisin muhik gördüğü
bir işte Hükûmetin serbest hareket etmesini elzem görenlerdenim. Bir de şunu düşününüz ki kanlı ve aza-
cık geri bir safhadır. Bu safhaya Meclisin biraz temas etmesi bilmem nasıl olur? Meclisin vaziyeti ne hale
gelir. Avrupa yarın sulh meselesini müzakere esnasında itminannameleriyle kiminle konuşacak? Sizlerle
mi? Hayır. Eğer Hükûmet şu zevattan ibaret ise ve herhangi bir eşhas ise, bunu yapmayın. Onları bulup
mesullerini verdiğiniz zaman divanı adalete millet bundan... Binaenaleyh meselede Ali, Veli gitsin diye
tarafınızdan tayinde isabet olabilir. Bu isabet Hükûmette de olabilir. Bunu biz Hükûmete de gayri resmi su-
rette de ifham ve ihsas edebiliriz. Binaenaleyh esasta Hükûmetle birleşip kendisine iraei tarik ederiz. Fakat
icraatta anı serbest bırakırız. Onun için bendeniz üç nokta üzerinde Meclisi Âlinizi celbetmek istiyorum.
Bunun için de bir takrir yazdım. Esbabı mucibe mazbatasında tavzih olunan esas dairesinde, yani esbabı
mucibe dairesinde tedip için güzel esasları ve ittihaz olunacak hattı hareket hakkında her şeyi muhtevidir.
Bu işi böyle üç bin jandarma ile yapmak, meseleyi altı ay sonraya bırakmaktır. Bunun için de vaktimiz
yoktur. Hükûmetin mesuliyetine verilmelidir. Yani Hükûmet bir Kumandan tayin etsin, ona muayyen
bir salâhiyet versin, yaptırsın. Yalnız mazbatada tenkil ciheti gösterilmiştir. Halbuki efendiler veliyülemr
olan Hükûmettir. Halkın izalei tevahhuşunu tatmin Hükûmetin vazifesidir. Binaenaleyh suveri saire ile
de Hükûmet çalışmalıdır. Dağlardan birçok adamları şayanı emniyet bir ifade ile ve şayanı ehemmiyet bir
takibin tesiriyle inebilir. Bu meselenin halli yalnız kanla değil, kılınçla değil, siyasetle de olur. Mümkün
olduğu kadar Hükûmet iki noktadan çalışmalıdır. Kan dökmeğe meydan bırakmamalıdır. Vatandaş kanı
dökülmesin. Bendenizin kanaatim budur. Fakat eğer bu olmazsa silâhbedest olarak dağdan inmeyenlere
süratle mukabele ve muamele edilsin, şu halde Hükûmet dünya efkârında da hakkı göstermiş olsun. Yapa-
– 838 –
cağı işi sonuna kadar bitirmeli ve harbin netayicine kadar orada hiçbir şey kalmamalıdır. Şu halde asayiş
meselesinin Hükûmete bırakılması lâzımdır. Bendenizin bu husustaki fikrim bundan ibarettir.
İkincisi; bendenizin arz ettiğim gibi jandarma ile değildir. (Hükûmet de jandarma ile yapar sadaları.)
Öyle değil Beyefendiler, esbabı mucibe dairesinde, izah olunan esas dairesinde olacağı musarrahtır. Ben-
denizin dediğim beyan olunan murattır. Hükûmetin yapacağı şey hakkında Hükûmete bunu yap diyoruz
dediler. Burada kendileri de buyurdular ki; Meclisi Âli bize herhangi bir veçhe verir biz onu yaparız. Filha-
kika pek doğrudurlar. Veçhe hususunda Vekillerin Meclisi Âli ile jandarma meselesinde hemfikir olmaları
bütün bütün boş bir söz değildir. Fakat bu kendilerinin hali hazırı da reyidir. Büyük görüyoruz. Hakikaten
büyüktür, bendenizin o hareket mıntıkasında bulunan yerlerden gelen tanıdığım kimseler vardır. Onlar-
dan anlıyorum ki bakılmazsa fena olacağını açık bir surette söylüyorlar.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Esbabı mucibe mazbatasında tebidde vardır, mazbatanın aleyhinde
bulundunuz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Efkâr dairesinde diyorum. Fakat bendeniz noktai naza-
rımı arz ettim. Hükûmetin izalei tevahhuşa tavassut etmesi lâzımdır. Bu hususta çalışmalı ve mümkün
olduğu kadar vatandaşların kanlarının dökülmemesine mahal verilmemeli. Gönderilen harekâta karşı da
silâhbedest olanlarla da şiddetle mücadele edilmemesi hususu veçhe ittihaz olunmalıdır. Bu Meclisten
çıkabilecek bir sözdür. Binaenaleyh ancak Hükûmet bu şekilde olursa bir şeye karar verebilir. (Esbabı mu-
cibe yaz sadaları.) Yani ben öyle uzun esbabı mucibe yazamıyorum. Af buyurunuz. Efendim ikincisi; bu
meselenin ne olduğunu bilmek bu Hükûmet için bir veçhedir. Gerçi buyurdular ki, istihbarat ve matbuat
dairesinde bunun klişelerini toplamışlar, basacaklar. Elendiler geç kaldık. Bu geç kalmamızın seyyiesi ola-
rak İzmir’de bir muhtariyet teşekkül etmiştir. Bunlar aleyhimizde böylece daha bir müddet, aleyhimizde
daha neler teşekkül edecektir? İşte sulhu tehir ettiren esbap bunlardır.
Efendiler; sulhu daima aleyhimize yaptıracak ve ekalliyetlere verilecek teminat diyorlar. Burada Loyd
Corc’un konferansında, ekalliyetlerin himayesine müsaade istiyoruz diyorlar. Yani memleketin istiklâline
bir adımı daha istikbalimizin önüne set olarak atıyoruz. Kendimizi anlatmağı bilmemekliğimiz, harekâtı-
mızı vesikaya istinat ettirmemekliğimiz, dahası meseleyi karanlıkta bırakmamızdır. Biz de karanlıktayız
efendiler. Müslüman köyleri kim bilir ne olmuş. Biz bu vekayi hakkında ne biliyoruz? bir beyaz kitap, bir
kırmızı kitap elimizde olsun, yani bir şey bilelim. Bu Hükûmet kayıt ile, kuyut ile, muamele ile hiçbir iş
yapamaz. Hükûmet rast geldiğinin elinden ateşini alır öteyi, beriyi yakabilir mı? Bu milletin, bu camianın
bir şeysi yok mu? Bunları bilmek isteyen ben, bunları görüyorum. Hükûmette yoktur. Bunu asıl Meclis
bilmeli ve anlamalıdır. İki sene evvel orada bir tavuk hırsızlığı olamazken bu ateşi kim yakmıştır? Bunu
anlamak lâzımdır. Bu Hükûmet niye yapamadı? Bu meydana çıkmalıdır. Ancak bununla sulh masasına
oturduğumuz zaman vaki olan ithamata karşı ben bunu yapıyorum. Eğer Hükûmet daha evvel bunu de-
mezse mesuldür. Bu denmezse, acze mahkûmdur. Onu tanımazlar efendiler. 93’de onların karşısına ıslahat
ile çıktık ve yapacağız dedik, hepsini söyledik yapamadık. Yapamadığımızın sebebi ise ilme ve hakayı-
kı ilmiyeye iktisap eden bir kitlei ilmiyeyi yetiştirmeğe ehemmiyet vermemekliğimizdir. Esaslarda ihtilâf
üzere bulunup hâlâ halletmediğimizdendir. Şu Meclisi Âli de bazı ihtilâfatta bulunuyor. Ve hâlâ bunları
halletmeğe ehemmiyet vermiyoruz.
TAHSİN BEY (İzmir) — Salahattin Beyefendi müsaade buyurur musunuz, Loyd Corc’un şu nutku
memleketimizdeki ekalliyetleri himaye etmek değildir. Bu bir kozdur. Eğer koz olmasa idi bir tarafta İz-
mir, Aydın havalisinde, öte tarafta, beri tarafta binlerce yüz binlerce masum kanı dökülürken İngilizler de
onun için bir kelime sarf edebilirlerdi. Koz üzere konuşalım. Binaenaleyh müteessir olmayınız. Beyefendi
Bugünkü vaziyet, o günkü vaziyeti değildir. Onu bendeniz nutkunuza başladığınız zaman başka türlü te-
lakki ettim, sonra başka türlü söylediniz. Zatı âliniz buyurursunuz ki Mora’da şöyle bir hal vardı, dikkat
edilmedi, idare edilmedi, evet efendim. Halet Efendi hınzırı o zaman Hükûmet vazifesine karışmasa idi
Hüsrev Paşa Yunanlıları bırakıp da Tepedenlilerle uğraşmasa idi bu hal olmayacaktı. Mısırlı İbrahim Paşa
İstanbul’a gel emrini almasa idi bu iş çabuk biterdi. Rica ederim. Yani buyuruyorsunuz ki; bu işler olmasa
idi, böyle olmazdı. Ve iş de bu vaziyete gelmezdi. Hiç kimse gidip de çoluk çocuk katilliği yapmaz Beyefen-
di. Bugün o vaziyette değildir. Loyd Corc’un nutku ile olmaz, onlar pozdur, efendim.
– 839 –
SELAHATTİN BEY (Mersin) (Devamla) — Rica ederim, bendenizin istinat ettiğim nikat tarihidir, ve-
kayidir. Şimdi efendim üçüncü meseleyi nasıl idare edeceğiz. Bu memlekette iyi bir idare tesis meselesidir.
Asıl şu üçüncü mesele en mühim ve esaslıdır. Efendim evvelce Refet Paşa Hazretleri beyanatta bulunmuş
ve meselemin en canlı noktasına temas buyurmuşlardı. Meclisi Âliniz de iki üç senedir aynı fikirde oldu-
ğu halde meydana bir şey getirilememiştir. İdarei umumiye teferruatıyla yeddi vahit eliyle idare ediliyor
Vekillerimiz çok meşagile maruzdurlar. Çabuk değişiyor, idaremizde devam ve istikrar yoktur. Filhakika
Amasya’da bir kumandan bu işleri takip ediyordu. Çektik aldık, sonra yabancı bir kimse geldi, bu işi im-
kânı kadar kavrayamadı. Birçok adamların eline bıraktı. Halbuki bu mesail münferit değil hepsi birden ve
bir el ile idare edilmesi lâzımdır. Böyle merkezden idare edilemezdi. Sonra oraya gitti, sekiz gün oturdu
geldi, böyle olamaz. Bunun gitmesi ve gelmesi de hatadır. Neden biz bu işin başında bulunarak bu meseleyi
azimeyi halledecek bir adam bulunduramıyoruz? Neden buraya bir müfettiş göndermiyoruz? Bunun için
uzun bir kanun çıkmasına vesaireye hacet yoktur. Memleketi esasen böyle bir merkezden idare edecek ve
Heyeti Umumiyeye ve Dahiliyeye karşı mesul olacak bir yeddi vahidi neden bulundurmuyoruz? Bendeni-
zin buradaki teklifim, o mıntıkaya sahibi nüfuz münasip bir zatın intihabıdır. Bu suretle verilecek salâhi-
yeti muayene, ne ise o da tasrih edilir. Bu suretle bu zat mesuliyeti üzerine alır ve bu işlerle uğraşır. Hem
de Hükûmet oraya tenkil için adam gönderir. Tedibat yapar ve siz de burada bir heyetiniz vesaiki toplar bir
araya getirir ve bir eseri mükemmeli vücuda getirerek bunların mesulleri hakkında muamele yaparsınız
Efendiler eğer bu meselenin noksanı var ise onlar ikmal edilir. Milleti, Hükûmeti tebrie eder. Bunun en
iyisi bunlar Meclisi Âlice yapılmalıdır. Meclis öyle bir şeye karar verirse biliyorsunuz ki efendiler Ame-
rikalıların müşahedatı üzerine buna Avrupa Devletleri aralarında karar vermişlerdir. Benim anladığıma
göre Fransızlar «cümlei menafiimizden bulunduğundan» diyerek bunun reddedilmemesini teklif etmiştir.
Halbuki bazı zevattan anladığıma göre onların hükümleri doğru değildir, deniliyor. Bendeniz iki senedir,
oralardan uzaklaştım, bilmiyorum. Şu hale göre bu meseleye Meclisi Âliniz vazıülyed olsun.
O tahkikat yaparsa, bunun üzerine geçilmiş olur. Onlara mütekabilen deriz ve zannederim ki, İzmir’e
Söke’ye, Trakya’ya, Makedonya’ya hemen göndeririz. Biz de razıyız. Hali harekette biz ve Meclisi Âli gön-
dermiştir deriz. Bu suretle bunun önüne bir set çekilmiş olur. Zannederim Salibi Ahmer vasıtasıyla vaki
olan bu teklifat Hariciyede zannederim birkaç ay yatmıştır ve ne olduğu da lâyıkı veçhile takip edileme-
miştir. İşte bu suretle kapanır tedibatı efkârı maruza dairesinde Hükûmete bırakmak bir müfettişi umumî
tayini ile bu salâhiyeti bir maddei kanuniye ile ona bırakmak ve binaenaleyh bütün bu fecayiin ne olduğu-
nu bütün vesaikiyle gösterilerek yapılan icraatın ve buna Meclisi Âlinin memur edilmesi taraftarıyım ki,
bu suretle sulh masasına bir şekil hazırlayalım. Teklifimi de takdim ediyorum.
TAHSİN BEY (İzmir) — Meclisi Âli vazıülyed olsun efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim; Salâhattin Beyefendi arkada-
şımız, kıymetli beyanatı arasında İngiltere Hükûmeti Başvekili Loyd Corc’un nutkuna atfen kürsüden
Heyeti Celilenize maruzatı ne derece samimi ve memleketin selâmeti atiyesi için ne derece esaslı sözler
olduğunu takdir etmekle beraber bendeniz de, Hariciye Vekâleti Vekili sıfatıyla şunu arz ederim ki; Loyd
Corc’un nutku o derece gayrı samimi ve o derece gayri varittir. Efendiler, mütarekeden bugüne kadar
memleketimizde cereyan eden hadisatın membaı zannederim memlekette şurada burada sui idareden
ziyade memleketimizi bir an evvel mahva çalışan ecanip tesiratında aramak lâzım gelir. İzmir de Harbi
Umumide bile Hristiyanlar belki lüzumundan ziyade denecek derecede sıyanet edildiği halde mütareke
şeraitine külliyen mugayir olarak İzmir’e saldırdılar ve binaenaleyh mütarekeye vazıülimza olan Amiralin
idaresinde Yunanlıları saldırttı. Bu suretle Müslümanları boğazlatan kimlerdir? Bunun için bir katil tehli-
kesi vardı. Hıristiyanlar için bir tehlike mi vardı? Hayır katiyyen böyle bir şey yoktu. Bunun böyle olmadığı
bitaraf mümessiller raporları ile de sabittir.
Efendiler, Müslümanları boğazlattılar, onların namuslarına itimat eden bu millet silâhını mütarekeye
vazettiği imzaya sadık kalmak için eli kolu bağlı olarak üzerine saldırttılar. Bu millet bu kadar faciaya
şahit olduktan sonra içindeki, onların haricinde olduğunu bildiği insanlara karşı eli kolu bağlı olarak ır-
zını, namusunu teslim edebilir miydi? Edemezdi, etmiyor ve etmeyecektir. Bundan maksadım Salâhattin
Beyefendi’nin yapanlardan, memleket dahilinde de yanlışlık varsa tahkikat yapılıp tecziye edilmek için
– 840 –
müsebbiplerinin tecziye edilmemesi değildir. Söylemek istediğim, Loyd Corc’un beyan etliği şey -bir ma-
dalyon tasavvur ederseniz- bu bir cephesi ise öteki cephesi de vardır. Bugüne kadar efendiler, Türk milleti
yalnız istiklâlini istedi, yalnız ırz ve namus ve mukaddesatının muhafazasını istedi ve bunda ısrar etti.
Fazla bir şey istemediği halde sulhu tehir ettiler ve meşum vasıtalarla aramıza nifak sokmağa çalıştılar.
Mukaddes tanıdığımız menabii aleyhimize teşvik ettiler. Milleti ondan bihakkın tenfir ettirdiler. Bunlara
biz lâyıkmı idik. Katiyyen; nihayet efendiler, biliyorsunuz ki sükunet arzu ettiğimiz Pontus meselesinde
hiç arzu etmediğimiz halde donanmalarıyla gelip bombardıman etiler. Efendiler, bu kadar şenayie maruz
bırakılmak istenilen bu millet de insandır, herhalde insan olarak muhakeme etmelidir ve hak sarihtir. Nef-
sini müdafaadan başka bir şey yapmıyor. Milyonlarca, namütenahi silâh ve ordusuna malik bir düşman
ordusunu buraya saldırttıktan sonra hatta içerlere kadar bırakan ve hatta kalpgâhında casus teşkilâtıyla
müsellah kuvvetlerle cebir ve tazyike çalışırken tabiidir ki cebir ve şiddet kullanılacaktır. İngiltere tarihini
tetkik buyurun, asrı medeniyet denilen, yirminci asırda tatbik edilen Hükûmet tedbirlerini göz önüne
getiriniz. Efendiler Hindistan’daki vekâyiden bahsetmeyelim. Hemcinsleri olduğunu ve yalnız aralarında
dil farkı olduğunu iddia eden İngilizlerin İrlanda meselesini tetkik edelim: Çiftlik binalarında birbirlerini
yakıyorlar. Kiliselerini tahrip ediyorlar, herkes birbirlerini öldürüyor ki; İngilizler istiklâlini tamamiyle
muhafaza etsin ve İngiliz hakimiyeti altında kalsın diye yapıyorlar. Yoksa dört beş milyondan ibaret olan
İrlanda’nın istiklâlini niçin vermiyorlar? Bugün İrlandalı olarak Amerika’da on beş milyon nüfus varsa,
İrlanda adasında 4.5, 5 milyon insan vardır. Mütebakisi Amerika’ya kaçmıştır. Bu on beş milyon neden
Amerika’ya kaçmıştır, adaletten mi kaçmışlardır? Muhakkak olarak zulümden kaçmışlardır, imha siyase-
tinden kaçmışlardır. (Çok doğru sadaları)
İngiltere kuvvetiyle, satvetiyle dünyaya hâkim olmak için, bu zulmü yapması haklı görülür de biz, ırzı-
mızı, malımızı müdafaa için tedabiri lazımede bulunmakta neden haklı olmamalıyız.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendeniz tedabiri mania aleyhinde söylemedim.
RAUF BEY (Devamla) — Size söylemiyorum. Loyd Corc’un nutkuna karşı söylüyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Çok arzu ederdim ki; bu beyanatınız alenî celsede olmalı idi. (Alenî
celsede söylenseydi sadaları)
RAUF BEY (Devamla) — Efendim, müsaade buyurunuz. Biz inşallah gayemizi sözle değil, efalimizle
istihsal edeceğiz. (İnşallah sadaları) Efendiler Loyd Corc işte sözü uzatarak vakti uzatarak hedefe vasıl ol-
mak istiyorlar. Biz ise dairemizi esaslı olarak tespit ederek ve hiçbir tehlikeden yılmayarak mukaddes saydı-
ğımız haklarımızı istihsal etmeye çalışacağız. (İnşaallah sadaları)32 Meşru hakları istirdat edinceye kadar
söze ehemmiyet vermeyerek haklarımızı ve inşallah milletin azmi ve zeval bulmaz imanı bu hakkı bize
gösterecektir. Ordumuzun elindeki silâh bu hakkı bize verecektir. Bu hakkımızı istihsal ettiğimiz zaman,
Türklerin asaleti, Türklerin medeniyeti hep meydana çıkacaktır.
Efendiler. Allah muhafaza etsin o günü idrak etmekten bizi menedecek herhangi bir sebep hasıl olma-
sın. Öyle bir vaziyet hasıl olursa ne kadar mert, ne kadar şeci ve ne kadar da adil olsak, öyle bir vaziyete
düştüğümüz zaman her türlü şey bizim aleyhimizdedir. Her türlü vesaiki insanlar meydana çıkarır. Onun
için bendenizin arkadaşlarımdan niyazım şudur; vahdetimizi gayıp etmeyerek, gayemizde tereddüt et-
meyerek yürüyelim. Aralıkta fenalık yapılmıyor değil, yapılıyor. Bu bizim, aile fenalığınızdır. Mücrimleri
bulacağız, tepeleyeceğiz. Asıl düşmanlar ki, herhalde bizi yurtlarımızdan, vatanımızdan cüda bırakmak
istiyorlar. Her türlü vesaitle bizi yurdumuzdan koparıp atmak, şimendifer istasyonları boyunda hamal gibi
çalıştırmak istiyorlar. Bizi birliğimizden, mukaddesatımızdan alarak hayvan sürüsü haline koymak istiyor-
lar. Bunların tezviratı bunlardır. Bunların sözüne, tesvilatına ehemmiyet vermeyelim. Muvaffak olacağız,
ondan sonra inşallah müddeiyatımızı onlara ispat edeceğiz. Mazur görünüz, belki biraz uzun söyledim.
Zannederim ki; tercümanı hissiyatınız oldum. Salâhattin Beyefendi’nin hakikî ve samimî ifadeleri vardır,
bunları da nazarı dikkate almalıyız. Vaki olmuş fenalıklar varsa bunlara mahal vermemeliyiz. Müsebbip-
– 841 –
lerini tecziye etmeliyiz. Ecnebilerin katiyen hakkı müdahaleleri olmamalıdır. Bir noktayı daha söylediler.
Arz etmek istiyorum. Salahattin Beyefendi bir noktayı daha o da tahkikat meselesine temas buyurdular.
Efendim; tahkikat meselesinin bir mukaddemesi vardır. Malumu âliniz yine İngilizlerin zaman kazan-
mak ve mesaili uzatmak siyaseti icabatı konferanslardaki akamet oldukça, müzakerat akim kaldıkça veya
akameti matlup oldukça, ortaya bir mesele atarak fenalığı şey ederek ve kati netayiç almaktan mahrum
edilerek esasatı siyasiye bu veçhe ile devam ederken, ekalliyetler hukuku mevzubahs olurken, İstanbul’da,
Trakya’da şikâyet üzerine, Hilâli Ahmere bir müracaat vaki olmuş ki, Trakya’da tahkikat yapılsın. Bura-
da fecayi vardır, müsebbibleri bu suretle tecziye edilsin. Meselenin tamamı budur. Diğer taraftan Heyeti
Âliyenizce matbuat vasıtasıyla olan mütalaa da malum olmuştur. İngilizler nezdinde muhtelif devletlerin
yani itilâf devletlerinin zabitanından müteşekkil bir heyeti tahkikiye emelini ortaya atmışlardır. Bizde gör-
dükleri ve hissettikleri vazı muhalefeti fiilen ret vaziyetine düşmemek için tekliflerini tabir caiz ise, öğün-
düler. Bilahire bitaraf devletler mümessillerinden ibaret bir heyet göndermek -efendim Heyeti Celilenize
tafsilatıyla arz etmek zamanı gelince dosyasıyla gelip arz edeceğim- Efendim bunlar bazı muayyen olan
noktalarda tahkikat yapalım dediler. Bizim tarafımızdan yine temayül hissetmeyince, ondan da sarfınazar
ettiler. Resmen tebligat yapmadılar. Binaenaleyh meseleyi merkezi İsviçre’de bulunan Salibi Ahmer Mer-
kezi Umumisine tevdi ettiler. Bu merkezin, bundan takriben on gün mukaddem, bu merkeze mensup bir
murahhası İstanbul’daki mümessilimize geldi, müracaat etti. Fakat müracaatı resmî ve tahrirî telakki etme-
dik. Çünkü imza konmuş bir teklif mahiyetinde değildi. Güya şifahî beyanatta bulunmuş ve cereyan eden
muameleye nazaran güya İtalya ve Fransa Hükûmetleri bu şekli kabul etmişler, azasının ekserisi İsveçli ol-
mak ve içerlerinde İsveç ve Amerikalı birer de aza olmak üzere İzmir’de, Trakya’da ve Anadolu’da tahkikat
değil, bilâtefrik cins mezhep muaveneti lâzımenin tetkiki için heyet namı altında memleketimize ve işgal
edilen araziye girmek için müracaat ettiler. Hülâsaten; Salibi Ahmer muavenet şeklinde ve yapacağı mu-
avenetin miktarını şeklinde zımmında, memleketimize gelip işgal sahası da dahil olduğu halde tetkikatta
bulunmak istemişlerdir. Tabiî bundan maksat hakikî bir rapor meydana gelecektir. Bu sulh meselesinde
tabiî bir sureti müteliflere verilmezse ellerine geçmiş olacaktır.. Ekalliyetler hukuku mevzubahs olunca
tabiî bu bir vesika olarak ortaya, hakikat olarak ortaya konacaktır. Şimdi bu kabul edilmiş mi, edilmemiş
mi? Daha muhaberat tamam olmadığı için Hükûmetin katî fikridir. Tamamiyle ve katiyetle karar verilme-
den Meclisi Âliniz değil böyle bir şey ittihaz etmek, hiç şüphe yok böyle mühim bir meselede müstakillen
hareket edemez. Vesaik tamam edilince Heyeti Celilenize arz edilecektir. Yalnız şunu söyleyebilirim ki;
resmî bir tebligat gibi gösterilmiştir. Aynı mümessil Yunanistan’a da gitmiştir. Aynı teklif ile bir malûmat
daha vardır. İstanbul’daki bir cemiyetin Trakya fecayiinden bahsetmesi üzerine Salibi Ahmer Yunanistan’a
müracaat etmiştir. Yunanistan’dan ademi muvafakat cevabını almıştır ve bunu resmî ceridesiyle de beyanı
teessüf zımnında yazmıştır. Tahkikat meselesi bu safhadadır. Bunun üzerinde bundan fazla söz söylemeği
zait addederim. Çünkü bir faide tasavvur etmiyorum ve mahrem olarak arz ediyorum.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Arz ettiğim teklifata zati âlileri muvafakat buyuruyorlar mı? Birincisi
Meclisi Âlinin bu şeye..
İkincisi; Hükûmetin mazbatadaki veçhile asayişi Hükûmete bırakması, üçüncüsü oraya muayyen bir
salâhiyetle bir müfettiş izamı, muayyen salâhiyetle bir kumandan tayinini düşünerek, asayiş hususunda bir
lâyihai muvakkatin Heyeti Vekileye havale buyrulmasıdır. Bu üç noktayı zatı âliniz kabul buyuruyor mu?
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; bu hususta bendenizin fikrim, malûmu âliniz, ahiren Meclisi Âli-
niz ahiren Amasya’ya bir heyet intihabıyla İstiklâl Mahkemesi gönderdi. Mahalline azimet etmek üzeredir
zannediyorum. İstiklâl Mahkemeleri bu gibi mahallin icap ettirdiği hususatı da tetkik salâhiyetini haizdir.
Eğer ayrıca İstiklâl Mahkemesinden başka bir heyet gönderilirse, arada vazife itibariyle zannederim tearuz
olabilir. Bu nokta son derece şayanı teemmüldür.
İkinci bir noktai nazarım var; bugün Pontus’a gidecek heyet tahkikatını serbest olarak tamik edebilecek
bir mahiyette midir? Malumu âlileri tahkikat meselesi emin, salim ve sükûnetle icra edilir. Ya mesele orada
tamamiyle halledilmelidir veyahut şekavetin muzır olamayacağı menatıkta tahkik edilmelidir.
– 842 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendeniz gitmek meselesini arz etmiyorum. Merkezde ve burada üç
kişilik bir heyet burada, merkezde matbuat istihbarat başında bulunsun; baksın bu, efkârı âleme şayanı arz
bir şekilde midir? Mesail ve vekayiin kâffesinin esbabı bulunmuş mudur ve vesaik noksan mıdır? Sonra bu
işin tutması ne yoldadır? Binaenaleyh büyük bu nikatı tamamiyle cami olacak bir şey vücuda gelmiş mi?
Bendenizin arz ettiğim, Samsun’da iş göreceğine kani değilim. Burada bulunup icabında gider, bendenizce
böyle bir encümenin teşkiliyle olabilir.
RAUF BEY (Devamla) — Şu halde tahkikat heyeti değildir. Bu vesaiki cem’ edip hakikî cereyan ve
hadisatı tespit etmek için bir encümen şekli verilebilir. Bendenizce bunda bir mahzur yoktur. Meclisi Âli
aramızdan bir encümen teşkil eder ve vesaiki derceder tespit eder, mukabil müdafaatı ihzar eder. Bendeniz
bunu kemali teşekkürle kabul ederim. Sonra bir şey daha buyurdular.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Asayiş meselesini Hükûmetin eline bırakıyoruz. İcraatı lâzimei tenki-
liyeyi bu harbin nihayetine kadar bitirmek, meseleyi yalnız teskin değil, tatmin etmektir. Fakat meselenin
yalnız taktil olduğunu dahi nazarı dikkate almak lâzımdır.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; zannetmem ki Heyeti Celileniz de tasavvur buyursun. Hükûmet
mutlak ve mutlak orada önüne gelen her insanı asidir diye tepelemek için düşünüyor, hayır katiyyen pren-
sibimiz bu değildir. Prensibimiz Hükûmeti milliyemize, teşkilâtı milliyemize müsellehan muhalefet ve
mukavemet eden ve vatanımızın bir cüz’ünü vatandan ayırmağa çalışan bir hizbe karşı yapacağı bu insan-
ları bu memlekette yaşatmak demek, memleketin kalpgahında yılan beslemek demektir ki; bu millete ve
memlekete ihanet demektir. Noktai nazarımız budur, bunun gayrı Meclisimizin kanunlarına ve milletimi-
zin ananatına ve vatanperverlik hissine, bizimle iştirak eden kimselere karşı aynı muhabbet ve hissi uhuv-
vetle mütehassisiz. Bu hissi gördüğümüz zaman kendilerine silâh yerine kucak gösteririz. Fakat şu şartla ki
arz ettiğim gibi memleketin, kanunlarına milletin kendilerine gösterdiği kardeşliğe fiilen iştirak etmelidir.
Bendenizin Meclisten ayrıca bir heyet intihabı ve bir kumandan ve diğer bir zatı yerine bir müfettiş
izamı zannediyorum vahdet yerine ikilik husule getirir. Şunu arz etmek isterim ki; Heyeti Vekile Meclisi
Âlinin intihap ettiği rüfekanızdır. Diğer bir heyet yine Meclisi Âliniz tarafından intihap edilirse mesuliyet
ve mercii heyeti âlinizdir. Şu halde memleketin heyeti umumiyesi, Amasya mıntıkası hariç olmak üzere bir
Heyeti Vekileye mevdudur. Samsun, Tokat ve Amasya mıntakası da diğer bir Heyeti Vekilenize mevdudur.
Heyeti Celileniz de dahil ve harice karşı tezahür eder. Sonra diğer mahzurlarını da arz edeyim: Eğer ihtilâfı
nazar olursa gerek harekâtı idare edecek; zat ile heyeti umumiye arasında veyahut üç dört kişilik tasavvur
buyrulan bir heyetin arasında ihtilâfı nazar olursa mercii hal neresi olacaktır? Yine Meclisi Âliniz burada
hakem olacaktır. İyi zannediyorum. Eğer hata etmiyorsam böyle bir tedbir pek iyi olmayacaktır. Evvelce
de bilvesile arz ettiğim gibi böyle katî ve müessir bir harekâtı idare etmek için efkârı siyasiyesini ve bu gibi
işlerdeki iktidarına itimat olunan memur ve mesul addetmektir. Tabiatıyla bu zat itimadınız baki kaldıkça
Heyeti Vekilenize aittir. Eğer bu zat alelusul askerî bir mıntıka olarak tefrik edilecekse askerden bizzat ol-
malıdır. Yok idaresi mülkiye vesaitiyle tedvir edilecek olursa mülkiyeden olmasıdır ve Dahiliye Vekâletine
merbut bulunmalıdır. Bendeniz kanaatimi halisane düşündüğüm gibi arz ediyorum.
Şu halde lâyihada zikir buyrulan Heyetinizin Meclisten intihabında bendeniz ikilik görüyorum. Bu
Hükûmetçe şayanı kabul bir teklif olamaz. Bunu Heyeti Âliyenize arz etmek mecburiyetindeyim ki; Mec-
lisi Âlinizin haricinden bir zat olursa, evvelki hadisat dolayısıyla bazı rüesayı memurinin vazifeden çekil-
mesini intaç ettirir.
Takyide hakkım yoktur, kararlar ittihaz buyurulmuştur ve bu -mecburum arz etmeğe- hariçten her-
hangi bir kumandanın icraatındaki zaafı olabilecek bir misal teşkil eder. Nurettin Paşa hadisesini doğru
veya yanlış olarak muhakeme etmiyorum. Bunun arzı vazifemdir. Heyeti âliyenize arz etmeğe mecburum.
Bir Kumandan mesuliyeti üzerine almıştır. Harekâta başlamıştır. Yaparken belki bazı harekât bazı yanlış
malûmat üzerine Meclisi Âlinizin ittihaz ettiği karar üzerine bugün bir zihniyet vardır. Meclis haricinde
bulunan zevatın hariçte kendilerini müdafaa edememek mecburiyeti güya kendilerini mazur bir vaziyette
gösteriyor.
– 843 –
Onun için nefislerine katî bir itimatı tamme ile hareketlerinde katî olarak devam edeceğine bendeniz
de şahsî olarak arz ediyorum tereddüt vardır. Meclisten intihap ise affı âlinize mağruren söylüyorum;
bunun intihabında tam isabet göremem. İntihap edilen böyle bir kumandandan tam olarak isabet ola-
cağında bendenizce şahsen tam kanaat yoktur. Onun için bendeniz Heyeti Celilenize teklif ediyorum,
Encümeniniz tetkik etsin, neticeyi Heyeti Âlinize arz edelim, tensip buyurursanız, kabul edersiniz, tensip
etmezseniz, kabul etmezsiniz. Bir şekil alır. Yani bendenizin hülasaten arz etmek istediğim. Meclisi Âli bu
işe vazıülyed olursa bu işten çekilmek lâzım gelir. Bu gayet basit bir kaidei esasiyedir.
VASIF BEY (Sivas) — Beyefendi; bendenizin bir sualim vardır. Anket meselesidir. Komisyonu âliniz
de zannederim çalışıyordu. Matbuat müdüriyetinde bir telif yapmak ve neşretmek istiyorlardı. Hükûmet
bunlara tevdi etmişti ve Hükûmet bu hususta çalışıyordu.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; buyurduğunuz vazife Matbuat Müdiriyeti Umumiyesine tevdi edil-
miştir. İcap edenleri kendilerine tevdi olunmuştur. Matbuat Müdiriyeti bazı vesaikin fotoğraflarını aldırıp
kitaba dercetmesini münasip görmüştür. Bunları son tahkikatım neticesi kiliseleri ihzar edilmiş ve buraya
gönderilmek üzere İzmit’e kadar gelmiş olduğunu anladım. Binaenaleyh böyle bir risalenin tabedilmesi
için icap eden tedabir ittihaz edildiğini anladım. Fakat henüz taba başlanmamıştır. Sonra Salâhattin Beye-
fendi’nin buyurdukları bendenizce gayet mühimdir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Çünkü o eksiktir.
RAUF BEY (Devamla) — Evet efendim; bunu Meclisi Âlinize mensup bir heyetin bu hususta müste-
mirren ve müttefikan takip ve tespit etmelerinde atiyen inşallah muzafferen sulh konferansına bile gittiği-
miz bir zamanda bile fevaidi azimesi görülür. Bendeniz de hemfikirim ve çok münasiptir.
VASIF BEY (Sivas) — Meclisin Pontus meselesine vazıyed etmesini sırf umuru takibiye noktai naza-
rından bir ikilik meselesi gibi telâkki edileceği ve bunun doğru olamayacağını ve böyle bir Meclisin doğ-
rudan doğruya umuru adliyeye vazıyed etmesini ve bu suretle İstiklâl Mahkemelerini teşkil etmesi ve aynı
zamanda umuru harbiyeden mesul olan ve Heyeti Vekileye karşı Başkumandanını bizzat Meclisin tayin
buyurulmasını nasıl telif buyurursunuz efendim.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; müsaade buyrulursa bu Başkumandanlık intihabında malûmu âli-
leri hukuk ve salâhiyeti hükümdarı doğrudan doğruya Meclisi Âlinizdedir. Yani o salâhiyeti istimal edecek
bir vaziyette değil, ve o salâhiyeti haiz değildir, o itibarla Meclisi Âlinize teveccüh etmiş bir vazifei esasiye-
dir. İstiklâl mehakimi mesailine gelince; malumu âlileri efendim kavanîni mevzuanın başka şeklinde, yani
aksarı tarikten gitmek üzere ittihazı karar edecek bir heyetin milleti bihakkın temsil eden Heyeti Âlinizin
intihabıyla vücut bulmasıyla teşekkülünde efkârı umumiyesi bihakkın tatmin edeceği mütalaası zanne-
derdim zihinlerde hâkim olmuştur. Bendeniz şahsen de isabet edildiğine kaniim. Yoksa idarî bir mesele
olarak telâkki edilmemiştir. Meclise merbutiyeti hüküm itasında değildir efendim, şikâyetlerini Meclisi Âli
vasıtasıyla icap eden makama bildirir. Fakat hükmünü itada Meclisten rey almaz. Takibat ve tenkilât me-
selesi ise büsbütün başkadır. Harekâtı tanzim etmek, mukarreratı ittihaz etmek ve binnetice tatbik etmek;
Meclisi Âlinizi tatmin etmekle doğru olacağı kanaatindeyim. Hatta Encümenin tertip buyurduğu lâyihada
buraya gidecek heyetin İcra Vekilleri Riyasetine merbut olması münderiçtir. Bu da doğru olamayacağı
kanaatindeyim. Malumu âlileri İcra Vekilleri Riyasetinin idarei askeriye muamelâtını tanzim için şuabatı
mevcut değildir. Umuru vilâyatı keza muamelâtı tetkik ve tanzim için keza şuabatınız mevcut değildir. Bu
kabul buyrulduğu takdirde İcra Vekilleri Riyaseti bir vasıta ve muhaberatı tevzi merkezi olabilir. Başka bir
şey olamaz. Bu suretle muamelât taahhur eder.
TAHSİN BEY (İzmir) — Beyefendi Reise değil, Hükûmetin şahsiyeti maneviyesinedir.
RAUF BEY (Devamla) — Şahsi manevî Hükûmettir. Zannediyorum telgrafın başına İcra Vekilleri Ri-
yasetine diye bana telgraf gelecektir. Ben ne yapacağım, iş Dahiliyeye ait ise, Dahiliyeye havale edeceğim.
Ondan gelen cevabı makamına tebliğ edeceğim. Ben bundan başka ne yapabilirim. İsterse şahsiyeti ma-
neviye olsun, isterse cismi beşer olarak ben olayım, yani yapacağım başka bir şey değildir. Halbuki böyle
katî harekâtta velev kısa da olsa bir cevaz verilebilir, bu itibarla diyorum. Eğer askeri noktai nazarından
düşünülecekse, bir askerî kumandanın mercii askerî olmalıdır. Mülki noktai nazardan düşünecek olursak
– 844 –
memurini mülkiyenin mercii mülki olmalıdır. Bu meyanda Heyeti Vekilece mukarrerat ittihaz edilirken
tabiî mesuliyeti müşterekemiz vardır. (Hükûmet yapabilecek mi sesleri) Kemali iftiharla Meclisi Âlinizin
arzu ve amalini istihsal etmeğe çalışırız, efendim.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Beyanatı âlinizden anladım ki; müzakere etmekte bulunduğumuz ka-
nuna Hükûmet taraftar değildir.
RAUF BEY (Devamla) — Öyledir.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Ancak Hükûmet Pontus meselesinin halli için Meclisten bir veçhe
talebinde bulunduğunu hissettim. Rica ederim Pontus’un itfası hakkında başka veçhe vermeye lüzum var
mıdır? Maksat anlaşılmamış mıdır?
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; malumu âlileri mesele, Meclisi Âlinizde iki suretle tahaddüs etti.
Amasya’daki rüfekamızın çektikleri telgraf, diğeri Dahiliye Vekilinin Pontus’ta kullanmak için istediği üç
bin jandarma muhassesatını istemesi yüzünden çıkmıştır. Encümeni Âlinizin de maksadı, herhalde mu-
ayyen miktarda takip taburları ve muayyen para vesaire suretinde olmuştur. Bu da uzun zamana tevakkuf
eder. Efendim bugün mesele kuvvet ve para meselesidir. Bugün oraya salahiyetli ve kudretli gönderilecek
şahsiyet meselesidir. Bu halde efendim Meclisi Âlinizin, bu parayı Encümen vasıtasıyla tespit ederse mik-
tarı kuvveti vekilleriyle beraber görüşüp tespit eder ve veçhe verir. Evlâbittarik muvafık görür, maaliftihar
kabul eder, tatbika geçer. Eğer bunu muvafık görmüyor iseniz Hükûmete tevdi edersiniz. Biz şunu şunu
istiyoruz. Bunu yapın dersiniz ve mademki mesele Hükûmete intikal etmiştir, Hükûmet hututu esasiye
üzerinde düşünür, yapabileceğini Heyeti Âliyenize arz eder.
DURAK BEY (Erzurum) — Beyefendi, bir şey soracağım, fakat bu sualime ne zatı âlileri hayeret bu-
yurun, ne de arkadaşlarım, birdenbire bir heyecan göstersinler. Fakat şunu biraz anlamak isterim. Affı âli-
lerine mağruren ihtimal ki bunda böyle düşünmeğim vakit bu yolda düşüneyim de, bu yolda söyleyeyim.
İhtimal ki arkadaşlar bu hususta tenevvür edeceklerdir. Hükûmetimizin şekli nedir, tespit edilmiş midir?
RAUF BEY (Devamla) — Hükûmetimizin şekli; Meclisi Âlinizin icrai ve teşrii hususatta vekillerinizdir.
DURAK BEY (Erzurum) (Devamla) — Hayır böyle değil; Hükûmetimizin şekli meşruti midir, yoksa
başka bir şekil midir? (Gürültüler) Dünyanın hangi memleketindeki şekilde... (Gürültüler, o da var sa-
daları) Rica ederim heyecan göstermeyiniz, bendeniz şahsıma ait soruyorum. Bunu anlamak işiyorum.
(Gürültüler) Daima Meclisten filan arkadaş, filan yere gönderelim.
RAUF BEY (Devamla) — Sual buyrulan şey Hükûmetin ne şekilde olduğudur. Vazifesini arz ettim.
Hükûmetimiz icraî hususatta Heyeti Âlinizin vekildir, icraî hususatta iştirak kabul etmez. İtimat buyur-
mazsanız o başka. Yalnız şekli icraîsi itibariyle tarz ve şekli Hükûmet, yani manayı hukukisiyle arz etmek
için Meclisi Âlinizin kabul ettiği bir Teşkilâtı Esasiye Kanunu vardır. O Teşkilâtı Esasiye Kanunu veçhile
memleketi idare etmeye imkân ve zaman buldukça çalışıyor.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Nev’i şahsına münhasır.
DURAK BEY (Erzurum) — Şimdiye kadar emsali yok bu şeyin...
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Nevi şahsına münhasır diye şimdiye ka-
dar bir şeyden bahsetmedik. Yalnız Meclisi Âlinizin kabul buyurduğu bir Teşkilâtı Esasiye Kanunu vardır.
Hükûmetiniz o imkân dairesinde çalışıyor.
DURAK BEY (Erzurum) — Bendeniz bu hususta birkaç söz söylemek isterim, müsaade ediniz...
REİS — Efendim; müsaade buyurun beyefendiler. On iki arkadaşımızın sözü var. Şimdi bir de Durak
Bey söz istiyor, on üç. Müzakerenin kifayetine dair de bir takrir vardır.
DURAK BEY (Erzurum) — Bendeniz bu meselenin tenevvürü için söz istiyorum. Bu meseleyi hallet-
mek için birkaç söz söyleyeceğim.
REİS — Efendim: Durak Bey on üç arkadaş söz istediler.
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim; ademi kifayesi hakkında söyleyeceğim.
– 845 –
REİS — Beyefendiler; kifayet takriri var. Ademi kifayet için söz istiyorsunuz. Sonra gelen takrirler var.
Olacak mesela malûmdur, rica ederim, buyurun Emin Bey.
DURAK BEY (Erzurum) — Efendim; Efendi Hazretleri bu mesele için söz vermediniz mi?
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim mesele tenevvür etmemiştir. Daha doğrusu neticelenmemiştir. Es-
babı da şimdi elde bir lâyihai kanuniye var. Bu lâyihai kanuniye mucibince takibatı Meclise alalım diyoruz.
Ben bu esas hakkında söz söylemeyeceğim. Vakıa söz almıştım. Lâyihai kanuniyenin aleyhinde idim. Bir
de Hükûmete tevdi edelim meselesi vardır. (Gürültüler) Ademi kifayesi hakkında söylüyorum. Hükûmete
verilmemesinin esbabı da geçen gün bahsolundu. Dediler ki; üç bin jandarma birden yazılmaz. Efendiler
üç bin jandarma birden yazılamaz, fakat bin beş yüz ve iki bin jandarma birden ihzar edilebilir. Bunu da ne
suretle ihzar etmek lâzım gelirse onu da ufacık bir misal ile arz edeyim: Bugün mevcut seyyar alayları var,
bir de benim dairei intihabiyemde var. Daha başka yerlerde, Harput’ta da var. Oralardan bir alayın teşkili
emredilir ve alay süratle tahrik olunur. Onların yerine de İcra Vekilleri Reisi Bey’in ve Salâhattin Bey’in
tavzih etmiş olduğu veçhile üç unvanın idarei mülkiye ve askeriyesi tevhit edilerek, oraya gönderilecek bir
zat vasıtasıyla, bu iş tedabir edilir. Yani jandarma yazılmasının imkânı vardır ve mevcuttur. Ve o alaylar
oraya tahrik edilir. Oralarda yeniden mevcut olursa ondan sonra alayları teşkil ediniz, denir. Bu alayların
mevcut olduğu yerlerde askerlik buraları gibi değildir. Oralarda 312’liler bile mezundur. Mezun da jandar-
mada bulunabilir. Bu meseleye nazarı dikkatinizi celbetmek istiyorum.
REİS — Ademi kifaye için söyleyiniz.
EMİN BEY (Erzincan) (Devamla) — İşte bunu ademi kifaye için söyledim, söyleyeceğim söz budur.
RIFAT BEY (Tokat) — Ademi kifaye hakkında söyleyeceğim.
REİS — Ademi kifaye hakkında bir kişi söz söyler.
RIFAT BEY (Tokat) — Evvelce ben söylemiştim, alâkadarım...
REİS — Rıfat Bey, rica ederim...
RIFAT BEY (Tokat) — Biz bu memleketle alâkadarız Hoca Efendi...
REİS — Kim söylerse söylesin, benim için menfaat var mı? Senden evvel Emin Bey söz istedi.
RIFAT BEY (Tokat) — Müzakere kâfi değildir.
REİS — Müzakerenin ademi kifayesi hakkında Emin Bey sizden evvel söz istedi, söyledi.
RIFAT BEY (Tokat) — Müzakere kâfi değildir, çünkü ben söylemedim.
REİS — Müzakerenin ademi kifayesi hakkında bir takrir var, evvelâ onu reyinize koyacağım. Ondan
sonra birkaç tane takrir var. Hepsinin meali bire varıyor, isterseniz okutturayım. (Hacet yok sesleri) Şimdi
evvelâ bu müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Müzakere kâfi görülmüştür. Ondan sonra efendim
birkaç tane takrir vardır. Hülâsası: Salâhattin Beyefendi’nin takriri, müzakere esnasında anlaşıldı. Hepsi
bir meale varıyor ki; Pontus meselesinin hallini Hükûmete verelim. Meclis buna vazıyed etmesin. Şimdi bu
ciheti kabul edenler el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Başka bir cihet var Reis Bey.
REİS — Şu halde şu lâyihai kanuniyenin mahalli kalmamıştır. Ondan sonra Hüseyin Avni
Bey ve Salâhattin Bey’in, Refik Şevket Bey’in ve İbrahim Bey’in takrirleri var. Bunların dör-
dü de aynı mealdedir. Dördünde bazı noksan var ise de, esas şu meselede birleşiyor. Mamafih
okunsun.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Mademki Hükûmete meselenin tevdiine karar ver-
dik, takrirleri de verelim.
DURAK BEY (Erzurum) — Altı ay devam eder. Yazınız, tarihe geçsin. Hükûmet bu işi
yapamaz,
– 846 –
REİS — Efendim; nazarı dikkate alınmak üzere bu takrirlerin Hükûmete havalesini kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendiler sabahtan beri siz söylüyorsunuz, Riyasetten de iki kelimecik dinleyiniz. Se-
ferberlik ilânında ismini söylemeyeceğim, Avrupa Krallarından birisi dedi ki «haydi ahali
kiliseye gidiniz, kapanınız secdeye, yalvarınız Allaha» dedi. Şimdi zannederim saat ona geldi.
Bundan sonra başka müzakereye bakmayacağız. Haydin camiye gidin, kapanın secdeye. Al-
lah’ın inayetini isteyin. (Alkışlar)
Pazartesi günü içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse: 5.10
(DOSYADA MEVCUT TAKRİRLER)

Riyaseti Celileye
Pontus meselesi gibi müzminleşen ve bilhassa siyaseti dahiliye ve hariciye ile alâkaî külliyesi bulunan
bir marazın tedavisi vazifesini doğrudan doğruya Meclisin deruhte etmesi hikmeti vücudumuzla ve ka-
vanini hazıramızla kabili telif değildir. Memleketimizde şekavetin envai asırlardan beri zuhur etmiş ve
bunların imhası için hep kuvvei Hükûmet istimal olunmuştur. Sahavetin had veya müzmin olmasına göre
muhtelif şekil ve suretlerin Hükûmetçe tatbiki gayet tabiidir. Kuvvei icraiyenin vazifesine müdahale mahi-
yetinde olan bu teklifi kanuninin kabulünden ise, şekavetin bir an evvel imhası için Maliye ve Dahiliye ve
Müdafaai Milliye Vekâletlerine tebligat ifası ve bu maksada vusul için bu üç Vekâlet tarafından dermeyan
olunacak mütalaat ile bu mütalâatın istilzam edeceği masarif hakkında teklifte bulunulmasını teklif ede-
rim.
Saruhan
(Okunamadı)
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Pontus meselesi için Hükûmet tarafından teşkili talep olunan üç bin jandarmanın
bulunması uzun zamana ve hayli masrafa ihtiyaç bulunduğundan ve meselenin kesbettiği nezaket ve büt-
çemizin müzayakası dolayısıyla uzun zaman intizara ve fazla masarifat ikame zaman ve mekânın taham-
mülü olmadığından buralara mahal kalmamak üzere orada mevcut nizamiye fırkası mevcudunun üç bine
iblâğıyla doğrudan doğruya Dahiliye Vekâletinin emrine itası ve meselenin Dahiliye Vekâleti vasıtasıyla
hal ve faslettirilmesini arz ve teklif ederim.
Mardin
İbrahim
Adet
18/1338 26. 8. 1338
– 847 –
İcra Vekilleri Heyeti

Riyaseti Celilesine
Pontus meselesinin halli için Encümeni Mahsusça vücuda getirilen lâyiha bugünkü içtimada müzakere
edilerek nazarı dikkate alınmamış ve bu müzakere esnasında verilmiş olan takrirlerle beraber meselenin
Heyeti Vekileye tevdii ve Meclisin bu işe vazıyed etmesinden sarfınazar olunması ekseriyetle kabul edil-
miştir. Bu müzakere esnasında verilmiş olan dört takririn suretleri de leffen takdim kılınmıştır.
Kâtibi Umumî
Recep
Riyaseti Celileye
Beminelkerim bugün harbin başlaması hasebiyle Heyeti Vekileyi teşkil eden arkadaşlarımızın vazife-
leri başında bulunabilmeleri için cereyan etmekte olan Pontus meselesini hal hususunda tedabiri âtiyenin
ittihaz buyurulmasını teklif ederim.
1. Vatanın bir kısmında Pontus devleti teşkil etmek gayesiyle silâha sarılarak icrayı mezalim ve şekavet
eden âsilerin vatandaşlık hukukundan ıskatı ve bunların Türkiye’yi ebediyen terk ettirilmesi çaresini teem-
mül ve isyana ihtiyarî ile iştirak etmeyenleri itaate davet etmek ve ahalii İslâmiye ile aralarında mütehaddis
münafereti gidermek ve köylerine iskân eylemek üzere, Meclisi Âlice müntehap bir heyetin izamı yolunda
bir beyanname neşrinin nazarı dikkate alınmasını,
2. İsyanda devam etmek isteyenler hakkında gerek askerî ve gerek jandarma ve ledelhace gönüllü kıtaat
teşkil etmek suretiyle acilen tenkil eylemek üzere İcra Vekillerine salâhiyeti kâmile itası;
3. İşbu icraatta lâzım gelen sarfiyatta bulunulmak üzere Dahiliye bütçesine yüz bin lira zam kabul bu-
yurulmasını teklif ederim.
26 Ağustos 1338
Erzurum Mebusu
Hüseyin Avni
(Hükûmete havale edildi. 26 minh.)
Riyaseti Celileye
Meclisi Millinin son zamana kadar hatıiyatı icraiyeden heyeti umumiyesini muhafaza etmesi, icraata
umumî esas ve istikamet vererek tatbikini mesullere bırakması ve fakat murakabe ve indellüzum tebdil
eylemesi esastır. Bu noktai nazarla:
1. Esbabı mucibe mazbatasında tavzih olunan efkâr dairesinde izalei şekavet ve temini asayiş Hükûme-
tin mesuliyetine bırakılmalı ve bunda yalnız tenkilât ciheti gözetilmiş olup, halbuki veliülemr olan Hükû-
metin halkın izaleî tevehhuş ve tatminine suveri saire ile de çalışması ve mümkün oldukça fazla bir damla
vatandaş kanı dökülmesine mahal verilmemesi ve gösterilecek tatminata karşı da silâhbedest kalanlara
şiddetle ve süratle muamele edilmesi veçhi ittihaz olunmalıdır.
2. Şekavetin uzun müddet devamında tarafeynin ve Hükûmetin tasavvurları olabileceğine nazaran
İdarei Mülkiye ve Askeriyenin kuyudat ve icraatına ve eşkıyanın mezalimine ve teşkilâtı fesadiyelerinin
mahiyetine dair mevcut ve ele geçmiş vesaikin cem, tasnif ve neşri ve binnetice Meclisi Âlinin marzisi-
ne muhalif harekete tevessül edenlerin, kim olursa olsun, meydana çıkarılarak tecziye ve tedibi ile cihan
enzarı umumiyesine karşı masum ve mağdur milletimizin tebriyesi, Meclisi Millinin birinci derecedeki
vecaibinden olmakla bu baptaki bütün vesaike vazıyed edilerek nezareti altında bu işi cem ve tefrik için
– 848 –
merkezde Meclisi Âliden üç zatın bilintihap memur edilmesi ve Komisyonca indellüzum havalii mezkûre
ile temasla Hükûmeti mahalliye ile ve mahakimi mevcude ile doğrudan doğruya muharebesine müsaade
olunması,
3. Şekavet mıntakasında idarei umumiyenin yeddi vahitle tedviri lüzum ve menfaatine mebni müfettişi
umumilik meselesinin ya bir an evvel intacına veya şimdilik mıntakai mezkûreye Hükûmetçe bir münasip
zatın intihap ve teklifine ve salâhiyeti beyyinesinin teklifatı vakıada derç ve tasrihine karar verilmesi.
Mevaddı maruzatım emri kabulünü arz ve teklif eylerim.
Mersin
Salâhattin
Riyaseti Celileye
Mevcut İstiklâl Mahkemelerinin lüzumunda tecdit edilmek üzere tatili faaliyetleri ve Heyeti Vekilenin
gösterdiği lüzuma nazaran şimdilik yalnız Amasya ve havalisine bir mahkemenin izamını arz ve teklif
eylerim.
Sivas Mersin
Mustafa Salâhattin
Kayseri Karahisarısahip
Rıfat Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. İstiklâl Mahkemelerinin şimdilik tatili faaliyeti hakkındaki Makamı Riyasete mevdu
takririn reye vazını teklif eyleriz. 26. 7. 38
Hakkâri Kırşehir
Mazhar Müfit Müfit
Canik
Nafiz
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Takrirlerin reye vazıyla ruznamei müzakerata geçilmesini teklif eylerim.
Mersin
Salâhattin
Riyaseti Celileye
Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesi izamını ve mevcut İstiklâl Mahkemelerinin tecdiden intihabını teklif
eylerim.
Kayseri
Osman
– 849 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Yeniden teşkili teklif edilen Amasya İstiklâl Mahkemesinin yalnız Pontusçuluk cera-
imi ile asker firarilerine ait deaviyi rüyet etmek üzere teşkilini teklif eylerim.
Ertuğrul
Mustafa Kemal
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten tatili faaliyet eylemesine dair mukaddema verilmiş bir takrir de
mevcut olduğuna göre, Hükûmetin Amasya mıntakasında yeniden bir İstiklâl Mahkemesi teşkili yolunda-
ki teklifinin mezkûr takrir ile tavhidini ve esasen bu Mahkemelere ait kanunun mevzuunu asker firarileri
teşkil ettiğine göre, bir defa da Başkumandanlıktan ahzı malûmat edilerek ona göre müzakerei keyfiyet
olunmak üzere cumartesi ruznamesine taliki mukteza olunmasını teklif eylerim.
Malatya
Reşit
Riyaseti Celileye
Amasya’ya bir İstiklâl Mahkemesinin izamı hususundaki Hükûmet teklifinin reye vazını teklif eylerim.
İstanbul
Ali Rıza
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Esasen mahkemesi baki olan Amasya ve havalisindeki İstiklâl Mahkemesi azalıkları-
nın Heyeti Vekilenin teklifi veçhile yeniden intihap ve tespitini teklif eylerim. 26 Temmuz 38
Genç Mebusu
Hamdi
Riyaseti Celileye
Lüzum görülen yerlerdeki İstiklâl Mahkemesi azasının üç ayda bir tecdiden intihabını teklif eylerim.
Ertuğrul
Necip
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesinin teşkilini teklif
ederim.
26 Temmuz 1338
İstanbul
Arif
– 850 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir ve İstiklâl Mahkemelerinin sureti umumiyede muvakkaten tatili faaliyet etmesini
teklif ederim.
Pontus meselesi için Meclisi Âli tarafından ayrıca Adliye Vekâletine tahsisatı lâzime verilerek yeniden
o havalide Pontus işi ile iştigal etmek üzere bir veya müteaddit Adliye Mahkemesi teşkilini teklif ederim.
26 Temmuz 1338
Lâzistan Mebusu
Osman
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin mucibi şikâyet olan noksan, mezkûr mahkemeler için bir usulü muhakeme
olmamasıdır. İşleri süratle ve ehemmiyetle rüyet edebilmesini ihlâl etmemek şartıyla, bir usulü muhakeme
kanunu tanzim ve mahakimi mezkûreye tevdii lüzumunu teklif eylerim.
Sivas Mebusu
Mustafa Taki

Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerinin lağvının firarilere cesaret vermek ihtimali vardır. Binaenaleyh idamesi maksa-
dı asliyi zayi etmekte bulunduğundan. Hükûmetçe lüzum görülüp Meclisçe tasvip olunduğunda faaliyete
geçmek üzere yeniden bir veya iki İstiklâl Mahkemesinin intihabını teklif ederim.

26 Temmuz 1338
Eskişehir Mebusu
Mehmet Emin
Riyaseti Celileye
26 Temmuz 1338 Pontus teşkilâtı leimesi, Hıyaneti Vataniye Kanunu’ndan yani Hükûmeti Milliyemi-
zin teşekkülünden mukaddemdir. Binaenaleyh Pontusçu Rumların teşkilâtı adeta bir askerî teşkilât ol-
makla beraber, bugün bunları tasfiyeye memur olanlar da muhterem askerlerimizdir. Bu halde bu melun-
ların muhakemelerinin askerî Divanı Harbi Örfide rüyeti daha münasip olacağından İstiklâl Mahkemesi
gönderilmesinden sarfınazarla muhakemelerinin Divanı Harbi Örfilere tevdiinin kabulünü teklif eylerim.
Erzurum Mebusu
Salih
Riyaseti Celileye
Yalnız Pontus mesailiyle iştigal etmek üzere Samsun, Amasya ve havalisine bir İstiklâl Mahkemesi teş-
kil ve izamı ve diğer İstiklâl mahakiminin muvakkaten tatili faaliyet etmelerinin tahtı karara alınmasını
teklif eylerim.
Erzincan
Emin
– 851 –
Riyaseti Celileye
Amasya İstiklâl Mahkemesi hakkında Hükûmetin teklifinin kabulünü, merkezdeki İstiklâl Mahkeme-
sinin azalarının vazifelerine hitam verilerek yerine her üç ayda bir tebdil edilmek üzere yeniden aza inti-
habı suretiyle ibkasının reye vazını teklif ederim.
26 Ağustos 1338
Karahisarısahip
İsmail Şükrü
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahakiminin tesiri kalmadığı Yozgat, Kayseri, Ankara İstiklâl Mahkemesi mevcut iken Katil
İlyas macerayı malûmu cereyan etmiş olduğuna göre İstiklâl Mahakiminin kamilen lağvı ile yeniden icap
eden yere icap eden tedabiri fevkalâdenin yeniden ittihaz edilmesi şimdilik mahakimi istiklâlin geri alın-
ması icap eder.
Temmuz 1338
Sivas
Emir
Riyaseti Celileye
Amasya ve havalisi İstiklâl Mahkemesi mıntakasında Sivas sancağı dahi dahil idi. Bu defa iadeten teş-
kili Heyeti Vekilece teklif edilen İstiklâl Mahkemesinin Pontus meselesi dolayısıyla teşkili esbabı mucibe
olarak gösterilmesine binaen, Sivas sancağının Amasya ve havalisi İstiklâl Mahkemesi mıntakasından ha-
riç bırakılarak Samsun, Amasya, Tokat sancaklarına inhisarı lâzım geleceğini arz ve teklif eylerim.
Temmuz 1338
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Red veya kabul reylerine göre nizamnamei dahilî üzerinde tetkikatta bulunmak ve
neticeyi Meclise arz etmek üzere ikinci şıkkın, yani Amasya İstiklâl Mahkemesinin kabulünü ve intihap
icrasını teklif eyleriz.
Gaziantep Gaziantep
Yasin Şahin
Riyaseti Celileye
Mesele nizamnamenin sarahati dahilindedir. Binaenaleyh müstenkifler reyinin bermucibi nizamname
keenlemyekün addiyle hasıl olan 29 reyin ekseriyet kabulünü ve takririn diğer fıkrasının reye vazını teklif
ederim.
Karahisarışarki
Ali Şükrü
– 852 –
Riyaseti Celileye
Ahvali fevkalâdenin doğurduğu İstiklâl Mahakiminin bugün ahvali mezkûrenin zevaline binaen mu-
vakkaten terki faaliyet etmelerinin tahtı karara alınmasını talep ve teklif eyleriz.
Canik Mebusu Sinop Mebusu İçel Mebusu Karahisarısahip Tokat

Emin Hakkı Hami Haydar Lütfi Mehmet Şükrü Rıfat
Yozgat Yozgat İstanbul Kastamonu Canik

Bahri Feyyaz Ali Arif Besim Şükrü
Tokat Sivas Kângırı Kayseri Batum

Hamdi Ali Rıza Tahir Osman Zeki Edip
Kangırı Mersin Mersin Hakkâri Yozgat

Ziya Salâhattin Yusuf Ziya Mazhar Müfit Rıza
Maraş Lazistan Saruhan İçel Genç

Mehmet Esat Ömer Lütfi Mehmet Celâl

Sivas Ayintap Ertuğrul Erzurum Trabzon

Şemsettin Ali Cenani Mustafa Kemal M. Nusret Ali Şükrü
Karahisarısahip Kayseri Erzurum Siverek İzmit

Ömer Lütfi Rıfat H. Avni Lütfi Ali Ali
İzmit Hakkari Karesi Van Genç

Halil İbrahim Mehmet Tufan Abdulgafur Tevfik Ali Vasıf
Erzurum Karesi Gaziayntap Konya Kütahya

Asım Mehmet Vehbi Ragıp Arif Cemil
Denizli Lazistan Kütahya Bitlis Erzincan

Hasan Ziya Hurşit Vehbi Hüseyin Hüsnü Mehmet
Kayseri
Sabit
Riyaseti Celileye
Ankara İstiklâl Mahkemesi azaları yeniden intihap edilmek şartıyla Ankara İstiklâl Mahkemesinin ib-
kası ve Heyeti Vekilenin teklifi mucibince Amasya ve Samsun havalisinde bir İstiklâl Mahkemesinin tesisi
ve diğer İstiklâl Mahakimi varsa bunların vazifelerine hitam verilmesini teklif eder ve işbu teklifin reye
vazını talep eylerim.
26 Temmuz 1338
Kütahya
Cemil
– 853 –
Riyaseti Celileye
Tayini esami ile reye vaz edilmesini teklif eyleriz.
26 Temmuz 1338
Saruhan Menteşe
(Okunamadı) Yunus Nadi
İsmail Hasan
Çorum
Ferit Muhittin
Bolu
Genç (Okunamadı)
Hamdi
Bolu
Ergani Burdur
Hakkı İsmail Suphi
– 854 –
TBMM
6 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — Garp Cephesindeki muharebatın kemali muvaffakiyetle devam ettiğini bildiren Erkânı Harbiye
Umumiye Riyasetinden mevrut şifre ve buna dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi.
Cilt: 22

DOKSAN YEDİNCİ İN’İKAT 6 Eylül 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
DOKSAN YEDİNCİ İN’İKAT

6 Eylül 1338 Çarşamba
Üçüncü Celse
Saat 4.10
REİS: İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri.
KÂTİPLER: Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van).
REİS — Efendim; Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin bir tezkeresi var; onu oku-
yacağız. Celsenin hafi olması icap ediyor. Celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul
edilmiştir.
Zaptı sabık hülâsası var, okunacaktır.

DOKSAN BİRİNCİ İÇTİMA
İkinci Celse (Hafidir)
Birinci Reis Vekili Vehbi Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat ve İcra Vekilleri Reisi Rauf
Beyefendi tarafından harekâtı askeriye hakkında malûmat ita edildi. Bilâhare Pontus meselesi hakkındaki
lâyihai kanuniyenin müzakeresine geçilerek müzakere kâfi görüldükten sonra lâyihai mezkûreden sarfı
nazarla mezkûr meselenin halli keyfiyetinin heyeti Vekileye terkini ve müzakere esnasında verilmiş olan
takrirlerin nazarı dikkate alınmak üzere irsallerine karar ita olunarak pazartesi günü toplanılmak üzere
içtimaa nihayet verildi.
Reis Kâtip
Reisvekili Kayseri
Musa Kâzım Atıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı Sabıkı reylerinize arz ediyorum. Kabul edenler.. Etmeyenler.. Kabul edilmiştir.
Tezkere
1. — Garp Cephesindeki muharebatın kemali muvaffakiyetle devam ettiğini bildiren Erkanı

Harbiyei Umumiye Riyasetinden mevrut şifre ve buna dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezke-
resi.
– 856 –
DOKSAN YEDİNCİ İN’İKAT 6 Eylül 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
REİS — İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi kıraat olunacaktır.

Garp cephesinde Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili Fevzi Paşa Hazretlerinden neşrolunmamak kaydıy-
la şimdi aldığım şifreli telgrafname sureti musaddakası rapten takdim edilmiştir. Paşayı müşarünleyhanın
arzuları veçhile Meclisi Âlinin keyfiyetten haberdar edilmesini rica ederim efendim.

Hüseyin Rauf
Suret
Heyeti Vekile Riyasetine: Afyonkarahisar, Dumlupınar Büyük Meydan Muharebesinde düşman ordu-
yu aslisinin imha safhasını teşkil eden 30 Ağustos 1338 muharebesi Aslıhanlar, Çal, Eminören mıntıkasın-
da ve Çal köy şarkında bizzat birinci hatta, on birinci fırka nezdinde bulunan Başkumandan Gazi Mustafa
Kemal Paşa Hazretlerinin nezareti tahtında cereyan ve neticei katiyeye iktiran eylemiştir. Bu muharebe
harbin cereyanı umumisini mukaddes davamız lehine katiyetle tebdil etmiş ve Trikopis ve Anesti gibi en
büyük kumandanları başlarında olduğu halde, düşman, orduyu aslisinin enkazı tarumarını mütemadi-
yen; her taraftan kıtaatımızın ağuşu teslimiyetine atmıştır. Ordularımız için bir hatırai tarihiye olmak ve
Başkumandanımıza muhabbet ve merbutiyet ve lâyetezelzel itimadımıza yeni bir delil teşkil etmek üzere
mezkûr 30 Ağustos 1338 muharebesine Garp Cephesince Başkumandanlık muharebesi namı verilmiştir.
Arzı malumat eder ve keyfiyeten Meclisi Millimizin de haberdar edilmesi ve maruzatımın şimdilik neşre-
dilmemesini rica ederim efendim. 87 numaralıdır.
Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi

Fevzi
REİS — Efendim; bunun için Diyarıbekir Mebusu Kadri Bey bir takrir veriyor. Onu da okuyalım.
Riyaseti Celileye
Başkumandanlık Meydan Muharebesinin icrası neticesinde düşman kuvayı külliyesinin imha edilmiş
bulunduğu Kızıltaş deresinin «Yunan Sındığı» namı tarihisiyle tevsimi ve haritalarda bu suretle tashihat
icrası için makamatı aidesine tebligat ifasını arz ve teklif ederim. 6/9/38
Diyarbıbekir Mebusu
Kadri
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; bu harbi dimağ yapmıştır. Doğrusunu söyleyince tarih
kendilerini altın yazı ile yazacaktır. Bu ihtisas, dimağ meselesidir. Lütfen anlayamadım. Daha doğrusu
(Bu ihtisas meselesidir sadaları) (İtiraz olmasın sadaları) Erkânı Harbiyesi böyle isim verilmesinde ittifak
ediyor. Fakat bendeniz anlayamadım. (Bir dua edilsin sesleri)
(NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Tarafından bir dua kıraat edildi.
REİS — Efendim, müzakere hitam bulmuştur. Perşembe günü içtima etmek üzere celseyi tatil ediyo-
rum.
– 857 –
DEVRE : 1 CİLT : 3 İÇTİMA : 1
TBMM
7 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1 . — İtilâf Devletlerinin mütareke teklifi.
Cilt: 22

DOKSAN SEKİZİNCİ İN’İKAT 7 Eylül 1338 Perşembe Üçüncü Celse
DOKSAN SEKİZİNCİ İN’İKAT

7 Eylül 1338 Perşembe
Üçüncü Celse
REİS: Birinci Reisvekili Vehbi Efendi
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Asaf Bey (Kayseri)
REİS — Celse küşat olundu.

İcra Vekilleri Heyeti Reisi Hüseyin Rauf Beyefendi, mütareke mevzuunda İstanbul’da ifayı vazife eden
Hamit Bey’den aldığı bir telgraf üzerinde hafi celse akdini talep etmişlerdir.
Hafi celse icrasını kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul olundu.
Geçen hafi celse zabıt hülâsası okunacaktır.

DOKSAN YEDİNCİ İNİKAT
Üçüncü Celse
Musa Kâzım Efendinin tahtı Riyasetlerinde bilinikat icra edilen muharebata Başkumandanlık muha-
rebeleri unvanının Garp Cephesince ita olunduğuna dair Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Haz-
retlerinin şifresi tebliğ olunarak celse tatil olundu.
Reis Kâtip Kâtip
Musa Kâzım Atıf Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen var mı?.. Kabul edenler… Etmeyenler... Kabul edildi.
1. — İtilâf Devletlerinin Mütareke Teklifi.

REİS — Söz Rauf Beyefendi’nin. Buyurun efendim.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (İstanbul) — Efendim, ahiren Hükûmeti
Milliye namına İstanbul’da ifayı vazife eden Hamit Bey’den mütareke meselesine dair bir telgraf aldım. Bu
hususta Heyeti Âliyenize arzı malumat edeceğim. Malumu âlileri birkaç günden beri gerek matbuatta ve
gerek İstanbul’dan hususî istihbaratımızdan Yunan Hükûmetinin İngilizlere mütareke teklifinde bulundu-
ğunu -bu telgraf da onu teyit ediyor- Heyeti Vekilenizce ariz ve amik tetkikat neticesinde bunun mealinin
aynen ve bu hususta en ziyade salâhiyettar zat olan Ordu Başkumandanlığına nakledildi. Ordunun noktai
nazarı anlaşıldıktan sonra Heyeti Vekilece tekrar müzakere edilecek ve ittihaz olunacak karar Heyeti Âli-
yenize arz edilecektir. Gelen telgrafı Heyeti Âliyenize aynen okuyorum:
– 860 –
Hariciye Vekâleti Celilesine

Bugün, 7 Eylül 1338 saat on bire çeyrek kalarak nezdi acizaneme gelen İngiliz, Fransız ve İtalyan Baş
tercümanları berveçhi ati ifadede bulunmuşlardır.
Yunanistan Anadolu’yu tahliye etmek şartıyla mütarekeye amade olduğunu İngiltere Hükûmeti vası-
tasıyla düveli itilâfiyeye bildirdiğinden bu hususa dair İstanbul’daki fevkalâde mümessillerle Hükûmetleri
arasında muhabere cereyan etmekte bulunmuş ise de ahvalin kesbettiği şekle göre Anadolu’nun bazı yerle-
rindeki ve betahsis İzmir’deki telaş ve heyecana ve sivil ahali beyninde muhtemel sefdikimaya mani olmak
için fevkalâde mümessiller kemali süratle teşebbüsatta bulunmaya mecburiyet görmüşlerdir. Binaenaleyh
İzmit civarında hattı bitarafi üzerinde Hükûmetimizce tayin edilecek askerî mütehassıslarla Yunan askerî
mütehassısları arasında bir meclis akdi ve bu Mecliste müzakerede hazır bulunacak General Harington
ile bir Fransız ve bir İtalyan Generalinin de tarafeynin itilâfına hizmet ve muavenet eylemesi teklifinin en
seri bir surette huzuru sâmilerine arzına ve yine en seri bir surette cevap ita buyurulması ricasına tavassut
eylemekliğimi talep ve teklif etmişlerdir. Ferman.
Hamit
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler; rica ederim, dinleyelim ondan sonra söyleyiniz.
RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — (İcra Vekil Reisi, Hariciye Vekaleti Vekili) Efendiler; Yunan’ın İngil-
tere Hükûmetine Anadolu’nun tahliyesi esası üzerine mütareke teklif ettiği muhakkaktır. Ancak bu teb-
liğin İstanbul’daki itilâf mümessillerine de geldiği anlaşılıyor. Fakat bu tebligatın mümessilleri ile Hükû-
metleri arasında da muhabere cereyan ediyormuş. Aynı zamanda bazı heyecanlardan dolayı sefkidimaya
mani olmak için bu misafirperverler (handeler) müstacelen bir karar ittihazına mecbur olmuşlar. Yine
muhaberelerine devam ededursunlar. Kocaeli şibiceziresinde bir mıntakai bitarafî olan yerde bir mütareke
komisyonu teşkil edecekler ve bizim mütehassıs ve Yunan mütehassısı askerileri gidecekler. Yine mutavas-
sıt olarak müzakeratı teshil edecekler ve Anadolu’nun tahliyesi esası üzerine bir mütareke akdedecekler.
Bittabi efendiler, Cenabı Hak her türlü teşebbüslerinde ordumuzu muvaffak etsin. Anadolu’nun kahraman
ordusu yurdumuzun tahliyesini teyit etmiştir. (Hamdolsun, bravo sadaları.) Bugüne kadar bizde hâsıl olan
kanaat mütareke, müsaleha esasatını aşağı yukarı ihtiva etmesi meselesidir. Evvelce de arz ettiğim gibi
aynen naklediyorum. Heyeti Vekileniz alacağı cevap üzerinde müzakere edecek ve neticei müzakeratını
Heyeti Âliyenize arz edecektir. Tasvip buyurulduğu takdirde mukabil cevap olarak İstanbul’a arz edeceğiz.
Aynı zamanda şunu da Heyeti Âliyenize arz mecburiyetini hissediyorum ki telgrafta bahsedilen heyecan-
dan ve sefkidimaya sebebiyet vermek ihtimalinden ordumuz noktai nazarından endişe edilmemesi, kahra-
man ordumuzun her ayak bastığı mahallerde asayişi temin ettiği ve bu eracifin aylardan beri aleyhinde bin
türlü tertibatta bulunan menabiden mütevellit işaatı bedhahane olduğunu ve icap edenlere bunların bil-
dirilmesini Hamit Bey’e Hariciye Vekiliniz namına yazdım. (Teşekkür ederiz sadaları) Heyeti Vekileniz de
muvafık gördü. Tebliğ etlik ve icap ederse ileride -Ordu Başkumandanlığı ile de muhabere ediyoruz- ilân
edilebilir. Bugün hamdolsun ihtiyacımız yoktur. Evleri yıkan, memleketleri yakan, emval ve hanümanları
söndüren, zelilâne kaçan düşmanlarımızdır. Ordularımız nereye ayak basmış ise can kurtarmış, hanüman
kurtarmıştır. Kahraman dilaver insanlardır.
EMİN BEY (Bursa) — Efendim, sa’yimizin semeresini iktitaf edecek kanların hulul ettiğini görüyoruz.
(Müzakere yok sadaları) Tabiî konuşacağız efendim. Vaktiyle biz boğazlanırken -Rauf Beyefendi Hazretle-
rinin buyurdukları gibi- efendiler hazeratı karşısında seyirciler idi. Fakat kuvvetlendiğimiz zamanı intikal
edince hemen meyancılığa kalkıştılar. Binaenaleyh hatırıma gelen bir şeyi bu münasebetle arz edeceğim.
Bugüne kadar bütün Meclis azayı kiramı gibi bendeniz dahi hiçbir şeyden korkmayarak, ölümü kabul
ederek buraya gelmiştim ve bugüne kadar hiçbir şeyden korkmadığım halde bugün sulh kelimesinden
korkuyorum, titriyorum. İşte desiseler başladı. Sulhun kendisinden değil, sulhun muhat olduğu tehlike-
lerden korkuyorum. Binaenaleyh uzatılacak, samimî namlar altında uzatılacak ellerden, güzel yüzlerden
çok korkuyorum. Bize bugün bir vazife terettüp ediyor. Biz bir misakı millî etrafında toplandık. Bu hususta
– 861 –
hiçbir ihtilâfımız olmadı. Bugün bize terettüp eden vazife içtimaî, siyasî, ahlâkî, ne derseniz deyiniz misakı
millî yapalım ve yürüyeceğimiz yollarda doğru yürüyelim. Şu münasebetle düşünelim, taşınalım, bir hattı
hareket tayin edelim.
REİS — Efendim müzakere edilecek bir mesele yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Efendi; bendeniz de bazı hususatı Hükûmetin
nazarı dikkatine arz etmek isterim. (Sonra sadaları) Rica ederim, bugün mühim kararlar
ittihaz olunuyor. Arkadaşlarımızın hatırına gelen şeyleri arz etmesini bir vecibe telakki ede-
rim. Malumu âlileridir ki Avrupa hilelerini kuvveden fiile çıkarmak için bin türlü yola sap-
mışlardır. Biz Yunan muharebesi yaptığımıza kani değiliz. Herhalde bu Avrupa harbidir. Biz
lehülhamd ordumuzu taarruz ettiği günden daha kuvvetli olarak Anadolu’nun müntehasına
gönderdik. Şimdi Yunanlılar bir mütareke istiyorlar. Bu düveli itilâfiyeden midir, değil mi-
dir? Düveli itilâfiyeden ise bizim ta şuraya kadar -bize ilanı harp edip- memleketimizin içine
kadar işgal ettiklerine göz yuman itilâf devletleri, hatta bitaraf menatıkı bile işgal ettiler.
İzmit’e bile geldiler, Kocaeli’nde şenaat yaptılar. Bunlara da bigâne kaldılar. Bunların harp
pişdarı olan Yunanlılardır. Düşmanımız perişan oldu, muzmahil oldu ve düşmanlarımızın
eğer başka kuvvetleri olsa idi herhalde bir sene evvel, iki sene evvel getirecekti. Düşman aczi
mutlak içerisindedir. Böyle sefkidima için memleketimizin içerisine bir köşesine dritnavut
göndermek veya şunu bunu göndermek bizi vahşi tanımaktır, biz medenî bir Hükûmetiz.
Değil İzmir’de buradaki anasırı Hıristiyaniyenin hâkimi ve onların hayatlarını idame ettir-
mekteyiz. Bunlar ahali arasında, nereye sancağımızı dikersek onların hayatlarını kurtaran
bir Hükûmetiz. Hükûmetin nazarı dikkatine arz edeceğimiz bir şey varsa biz İzmir’in asa-
yişini elimize alacağız dedikleri zaman bizim nazarımızda İngilizlerle Yunanlıların hiçbir
farkı yoktur, demeliyiz. (Bravo sadaları) Biz İstiklâl mücadelemizi arz ettiğimiz gibi bir mü-
tarekeden bahsedemezler. Mütarekeden bahsettikleri zaman o mütareke çürümüştür. Yalnız
Anadolu topraklarını tahliye için değil, aynı zamanda İstanbul, aynı zamanda Trakya vardır.
Yalnız şunu diyeceğim ki bu adamlar bizi böyle siyasî müşkülâta sokmak isteyeceklerdir. Ya-
rın bir mütareke şeraiti koymak mecburiyetindeyiz deyip düşmanımız olan Yunanlıların ye-
niden toplanmasına -gerçi bence ihtimal yoktur- ufak bir kuvvet ihzar ederek veyahut başka
bir entrika çevirerek gün kazanmak isteyeceklerdir. Tabiî Başkumandan askerî vaziyete göre
düşünür. Fakat Başkumandanın düşünmesi kâfi değildir. Meclis de karşısında kim ile uzlaşı-
lacağını bilmeli ve şimdiden bunu ariz ve amik müzakere etmelidir. Yoksa intizar vaziyetinde
kalmamalıdır. Meclis bugünden kararını vermelidir. Tabiî ordunun kuvvetine, kudretine ve
Başkumandanından alacağı haberlere göre lâzım gelen malumatı bize verir. Yarın için itilâf
devletlerinin kuracağı entrikaya, bugünden hazırlanacağız ve Hükûmete bugünden şey ver-
mek lâzımdır. Efendiler, şunu düşünmek mecburiyeti vardır. Karşımızda ya onlar mücadele
edecekler veya sahile firar edeceklerdir. Buna karşı Meclis Hükûmete karşı daima hâkim bir
vaziyette devam etmelidir. Hükûmet cevap verdiği zaman buna karşı Meclis de başbaşa ve-
rerek kendi kararını vermeli ve Hükûmet ani cevap karşısında kaldığı bir zamanda Meclisin
fikrinden mülhem cevaplar vermesini daha münasip görüyorum.
İLYAS SAMİ EFENDİ (Muş) — Bendeniz müzakere edilecek şey olmadığını, mühür kimde
ise Süleyman o olduğunu ve meselenin ordunun süngülerine bağlı bulunduğunu arz ederim.
Heyeti Vekile Reisi Beyefendi pek güzel söylediler. Yalnız Hükûmetin, bilhassa Hükûmet
Reisinin nazarı dikkatini celbedecek bir iki nokta görüyorum. Yunanistan’ın mütareke tekli-
finde bulunduğu şayiasını birkaç gün evvel gazetelerde de görmüştük. Yunanistan mütareke
için Anadolu’yu tahliye etmek suretiyle Düveli İtilâfiye mümessillerine müracaat etmiştir.
Yalnız böyle bir tahribat ile onlardan alınan bir haber ile bu şekilde böyle bir şey olmamıştır.
Yani Yunanın müsaleha işlerinde İstanbul’a meydan verilmemesini Hükûmetin ve Meclisi
Âlinin nazarı dikkatine arz ederim. En mühim şey budur.
– 862 –
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim; vakıa ortada mevzubahs ve müzakere hiçbir şey
yoktur. Fakat arkadaşlarımız bu hususta bazı malumat dermeyan ettiklerinden bendeniz de
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendi Hazretlerinin bazı noktalara nazarı dikkatlerini
celbetmek isterim. Malumu âlileri aklımda kaldığına göre hukuku düvel dedikleri bir Kanun
vardır. Bu kanun mucibince muharip devletler harp yaptıkları esnada kendisini zayıf gören,
mağlup gören devlet diğer bir devleti tavsit ederek galip tarafa bir sulh teklifi yapar. Fakat
bunda da kaide bir devletin mümessilinin tercümanlarını göndermek suretiyle değil, onların
mümessilleri doğrudan doğruya veyahut tercümanlarıyla bizzat beraber gelerek anlatmak
suretiyle olur. Bunu biz resmî bir mahiyette olarak telakki etmeyiz. Binaenaleyh böyle resmî
bir mahiyette olmayan bir meseleyi gazetelere düşürüp de ilân etmek bizim de sulha teşne
olduğumuzu harice işrap ettirir mülâhazasında bulunduğumdan bunların gazetelere geçiril-
memesini ve milletin sayei şeriat ve millette kavi olduğunu. Yunan’ı Anadolu’dan kendi ken-
dine çıkaracağını zaten yazmışlardır. Bunun gazete sütunlarına geçmemesini rica edeceğim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (İstanbul) — Efendim; müsaade buyurursanız
Müfit Efendi’nin sözlerine cevap vereyim. Evet bu gibi haberlerin vakitsiz ve nabemevsim
intişarı birtakım dedikoduları mucip olur. Yalnız şunu Meclisi Âlinize arz edeyim ki hafi cel-
se istirhamımdan maksat da bu idi. Bunun neşrinin caiz olmadığı kanaatinde bulunduğumuz
için Heyeti Vekile arkadaşlarınız hafi celsede olmasını muvafık gördü. Şunu da Heyeti Âliye-
nize arz etmiş olayım ki hamdolsun ordumuzun ve milletimizin maneviyatı tasavvurun pek
fevkinde bir derecei kemaldedir. Bize düşen ise mahremiyetini kendi aramızda muhafaza
edelim. Tabiidir ki gazeteciler de kendilerine isabet eden vazifei hamiyeti ifa ederler. Hükû-
met kendisinin malumatı olduğu her şeyi Meclisi Âlinize arz etmeyi bir vazifei vicdaniye ve
diniye ve uhdesine tevdi ettiğiniz vazifenin esası telakki eder. (Müzakere kâfi sesleri.)
VASIF BEY (Sivas) — Efendim; bu teklif bir sulha esas olmak için ciddi bir teklif değildir.
Bizim Hariciye Vekâletimiz ve İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti aynı zamanda bir hafta kadar
oluyor ki devletlere müracaat etti. Yunanlıların yaptığı fecayii protesto etti, bunların insa-
niyet namına önüne geçilmesi için teşebbüsatta bulundu. Fakat hiçbir cevap alamadı. Ancak
Yunanlıların inhizamı İngilizleri derhal bize böyle bir müracaatta ve teklifte bulunmaya
sevk eden mümessillerdir, mümessiller Hükûmetlerine müracaat etmişlerdir. Talimat almak
için... Şu halde hükûmetleri ne diyebilecektir? Bu bizce malum değildir. Onun için bu bizce
malum olmayan esasat dahilinde Yunanlılarla karşılaşarak, hem de «hattı fasıl» tabiri gibi
bir tabir kullandıkları bu mealde yapmak bizim için doğru değildir. Bu, vaziyete tabidir, biz
buna karar veremeyiz. Ordu vaziyeti askeriyesine göre hükmünü verebilir. Kendi kararına
göre karar verebiliyor. Hattı fasılın da bizce hükmü yoktur. Hattı fasıl tabirini bizim kabul
etmemize imkân da yoktur. Hattı fasih kendileri icat etmişlerdir. Biz yalnız eski vahdeti ta-
nırız ve memleketimizin vahdeti tam olarak tanırız. Hakikaten hattı fasıl bir parça imiş ve o
parçanın da bir hattı fasih varmış, biz ona riayet ediyormuşuz, ondan ileri gidememişiz gibi
bir zannı kabule biz muvafakat edemeyiz. Böyle bir vaziyeti zımmen ifade eden bir tabiri de
kabul edemeyiz. Binaenaleyh biz ordudan soracağız, ordu karar verecek ve biz de devletle-
rin doğrudan doğruya müracaatlarını bekleyerek ondan sonra bir şey söyleyebiliriz. Şeraiti
esasiye de o zaman düşünülebilir. Bu şimdiden düşünülecek ve şayanı kabul bir şey değildir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, gerek Muş Mebusu arkadaşımızın ve gerek Vasıf Bey’in
beyanatına bir iki sözle cevap vermek zaruretini hissediyorum. İtilâf devletlerinin tercümanlarının İstan-
bul’da Büyük Millet Meclisi umurunu nîmresmî bir surette tedvire memur olan Hamit Beyefendi bir İs-
tanbul entrikası meselesi şeklinde olduğunu tasvir ediyorlar, ihtimali vardır. Efendim; fakat takip ettiğimiz
meslek, intihap ve itimat buyurduğunuz Hükûmetinizin takip ettiği meslek ve böyle mesaili mühimmeyi
Heyeti Âliyenizle daima istişare eder, gördüğünüz kusurları ikaz ettiğiniz anda kemali hürmetle hüsnü
kabule müheyya arkadaşlarınızız. (Teşekkür ederiz sadaları) Ondan sonra buyurdukları gibi hattı fasıl ve
saire gibi böyle imaen kabul ettirilmeye çalışılan hususatı da Heyeti Vekileniz kabul edecek değildir. Allah
– 863 –
hatadan hepimizi tamamen muhafaza etsin. Çalıştığımız hataya sebep ve vasıta olmamaktır. Hakkı kela-
mın ordunun olduğuna dair olan mütalaatına tamamen iştirak ediyoruz ve demin aldığım telgrafı aynen
Başkumandan Paşa Hazretlerine arz ve ordunun noktai nazarını anladıktan sonra Heyeti Vekile noktai
nazarını tespit edecektir. Ve Heyeti Âliyenize gelecektir. O itibarla bidayette de söylediğim gibi şimdi de
tekrar ediyorum, son hakkı kelam ordunundur, ve son sözü ordu söyleyecektir ve orduyu her türlü istih-
baratımızdan muntazaman haberdar ediyoruz. Mümessillerimizden gelen haberlerden İstanbul’dan istih-
baratımızdan ve memleketin vaziyeti umumiyesinden muntazaman ordu karargâhı umumîsini haberdar
ediyoruz. Onlar da bizim kadar vaziyeti siyasiye ve idareye bizim kadar vakıftırlar. Binaenaleyh şu halde
itimat buyurun, inayeti Hak’la inşallah hatasız bir karar ita ederiz, (İnşaallah sesleri.)
REİS — Efendim; celsei hafiye bitmiştir.
– 864 –
TBMM
11 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanunun üçüncü maddesi mucibince bilumum memurin ve mensubini
askeriye maaşatından kat’ edilmekte bulunan %20’lerin bundan sonra kesilmemesine dair kanun
layihası ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
Cilt: 22
100’üncü İn’ikat – 2’nci Celse

YÜZÜNCÜ İN’İKAT 11 Eylül 1338 Pazartesi İkinci Celse
YÜZÜNCÜ İN’İKAT
11 Eylül 1338 Pazartesi
İkinci Celse
REİS: İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Efendi.
KÂTİPLER:
REİS — Efendim, celseyi açıyorum.

Celsei hafiye akdi hakkında söz Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyefendi’nin. Buyurun efendim.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; hafi celse yapılmasını arz etmekten
maksadım, üç teklif karşısında bulunuyoruz. Biri Zabitan, mensubini askeriye ve esnafı askeriyeye bir ne-
fer tayını verilmesi hakkında, diğeri yalnız ordu maaşlarından evvelce martta kanunu mahsusla kat’ edilen
yüzde 20’lerin iadesi hakkında; üçüncüsü de bütün tahsisatı mülkiye ve askeriyeden kat’ edilen yüzde
20’lerin badema kat’ edilmemesi hakkındadır. Bu üç meseleyi müzakere ederken hali malî, borcumuz,
vaziyeti hazıramız, belki âtimiz hakkında ihtimal ki birçok noktalara temas etmek lâzım olacaktır. Tensip
buyurursanız bu mesaili evvelâ hafiyen müzakere edelim. Tespit ettiğimiz şekil ne ise alenî celsede onun
üzerinde tevakkuf edelim. Hafi celseyi kabul buyurduğunuz takdirde bendeniz izahatımı arz edeceğim.
REİS — Efendim; Maliye Vekili Bey’in izahatı veçhile hafi celseyi kabul edenler lütfen ellerini kaldır-
sın... Celsenin hafi olması kabul edilmiştir.

DOKSAN SEKİZİNCİ İÇTİMA
Üçüncü Celse
Birinci Reis Vekili Vehbi Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat mütareke teklifi hakkındaki
telgraf Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey tarafından Mecliste kıraat olundu ve celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Birinci Reis Vekili Van
Vehbi Hakkı
Kâtip
Kayseri
Âsaf
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında mütalaa var mı?.. Zaptı sabıkı kabul edenler... Etmeyenler...
Kabul edilmiştir.
1 . — 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanunun üçüncü maddesi mucibince bilumum memurin
ve mensubini askeriye maaşatından kat’ edilmekte bulunan %20’lerin bundan sonra kesilme-
mesine dair kanun lâyihası ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
REİS — Söz Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in.
– 866 –
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim, birinci teklif zabitan; esnaf ve men-
subîni askeriyeye bir nefer tayini zammı hakkındaki rüfeka tarafından verilen teklifi kanunînin Müdafaai
Milliye ve Muvazenei Maliye Encümenlerinin müştereken tetkik ederek Heyeti Celilenizce müzakere edi-
leceği sırada lieclittetkik Maliye Vekâletine tevdi buyrulan tekliftir. Bunun üzerine Muvazenei Maliye En-
cümeninde Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri de dahil olduğu halde biliçtima tetkikatta bulunduk.
Bunun tesiri malisini nazarı dikkate aldık. Hesaplar yaptık, neticede bazı tadilât ile Encümenden çı-
kan şekil, Heyeti Celilenizin arzusu dahilinde bazı takyitler ilâvesiyle, tesiri malisi de mümkün olduğu
kadar yapılmak üzere heyeti umumiyenize arz edilecek şekil tespit edilmiş idi. Onu arz edeceğim esnada
yalnız ordu mensubinine yüzde 20’lerin iadesi hakkında teklif vaki oldu. Bunun diğeri ile birleştirilerek
Muvazenei Maliye Encümenine iadesi kararı zuhur etti. Bu suretle o teklif hakkındaki mütalaatımı arz
edemedim. Üçüncü teklif olarak da ordu da dahil olduğu halde umum memurinin yüzde 20’lerinin iadesi
meselesi karşısında kaldık. Bugün Muvazenei Maliye Encümeninde toplandık. Müzakere yapıldı, neticede
zannederim ki; Heyeti Celilenize şu veya bu şekil diye müspet bir karar arz edemedi. Çünkü âra teşettüt
etti, ihtilâfı ârâ hasıl oldu. Encümen üç noktai nazar olarak tehalüf eden ârânın hepsini birden arz edi-
yor. Muvazene Encümeni Heyeti Umumiyede ne takarrür ederse o suretle olsun dedi. Müsaadenizle bu
lâyihaların mahiyetini tahlil etmeden evvel, kısaca evvelce arz ettiğim gibi hali malimiz hakkında kısaca
malumat arz edeyim. Derhatır buyurulur ki ve evvelce de arz etmiştim ki 1336 senesinden 1337 senesine
mühim miktarda düyunu devlet devrettik. Keza 1337 senesinden 1338 senesine de devrettik. 1338 senesi
için de bütçemizin varidatı umumiye cetvelleri arasındaki fark heyeti celilenizin tamamen malumudur.
Bizim için hariçten istikraz yapmak mümkün olmadığını, olamadığını, mümkün olsa bile Heyeti Celileni-
zin tecviz etmeyeceğiniz şeraiti maliyeyi ihtiva edeceğinden kabul etmeyeceğiniz tabiidir. Bunun en doğru
yolu yine milletimizin hamiyetine istinat ederek düyunumuzun böyle sulha kadar seneden seneye devret-
mek suretiyle -nasıl ki üç senedir yaptık- sulha kavuşmak, yani kendi yağımızla kavrulmak suretiyle sulha
kavuşmak cihetini iltizam etmek lazım geldiğini arz etmiştim. Hakikaten «Haza min fadlı Rabbi» Anado-
lu’da Yunan ordusu bitmiştir. Fakat zannederim mesele bitmemiştir. Biz sulhun kuvvetle mevzubahs ol-
duğu zamanlarda hali hazırdaki kadar ve belki de ondan daha kuvvetli bir orduyu elimizde bulundurmak
mecburiyetindeyiz ki döktüğümüz kanların semeratını elde edebilelim. Bunun için daha bilhassa misakı
millimizi temamen istihsal için daha göreceğimiz birçok hizmetler vardır. Yani Müdafaai Milliye bütçesine
bugün için tahaffüf etmiş nazarıyla bakmayalım. Bu cümleyi arz etmek için diğer nukatla temas ettim. Me-
murine mülhakatta oldukça mühim denecek derecede Hükûmetin borcu vardır. Ahaliye mühim miktarda
borcumuz vardır ki bunlar gerek mübayaattan, gerek taahhüdattan gerekse suveri saire ile mühim borçlar
teraküm etmiştir. Şimdiye kadar halkın sabrı ve tahammülü vardı. Bahusus düşmanın böyle ta Ankara
kapılarında bulunduğu zamanda bizden para isteyenler belki sıkılarak istiyorlardı. Fakat bundan sonra
herhalde eshabı istihkak matlubunu islemekte kendisinde bir hak görecektir. Bendeniz düşünüyorum ki
ordu masraftan, düşmandan elde edilen ganaim dolayısıyla tahaffüf edecek kısmi, düyunu hakikiyeye has-
rıyla yani memurinin mütedahil maaşatının bir kısmını birkaç ay zarfında tesviye etmek suretiyle hiç
olmazsa onların da yüzlerini güldürmek ve onlara da mümkün olduğu kadar yaşamak hakkı verebilmeği
temin etmek icap eder. Halbuki bu üç teklifin ihtiva ettiği esaslar ciddi esaslardır. Çok şayanı arzudur ki,
memurinimizi hakikaten maişette hiçbir suretle müşkilât çekmeyecek ve hiçbir vakitte muhtaç olmayacak
bir surette ikdar edelim. Fakat zannediyorum ki dün yapamadığımız gibi bugün de temamen yapamaya-
cağız. Belki memleket hali tabiiye avdet edip, yaralarımızı sarmaya kadar bunu bir müddet daha yapmak
mümkün olmayacaktır, istihsal ettiğimiz varidatın kısmı mühimmi biliyorsunuz ki ukuda, taahhüdat ve
belki muahedata müstenit birtakım müessesata ait paralardır. Gerçi onların hepsini masarifi harbiyeye
sarf ediyoruz. İhtimaldir inşaallah ki bunların bir kısmını biz sulhta üzerimizden atabiliriz. Fakat herhalde
bunların tamamen bize ait olduğunu iddia edemeyiz. Onun için ihtiyatkâr bulunmak mecburiyetindeyiz.
RIFAT BEY (Tokat) — Yeniden memleketler aldık.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Evet, derhatır buyurulur ki 1337 senesi nihayet-
lerine kadar olan vergileri istihlâs edilmiş ve edilecek memleketlerin bilâ vasıta cibayet edilecek vergileri-
ni Meclisi Âliniz Sakarya Muharebesini müteakip kabul buyurduğunuz bir kanun ile atfetmiştir. İstihlâs
– 867 –
edilmiş ve edilecek tabiri altında olan o kanun bütün memlekete şamildir. Elimizde aşar ile gümrük ka-
lıyor. Herhalde bu varidat oralara sarf edeceğimiz paralara tekabül eder. Belki biraz da artar. Fakat bu-
nun için sahih ve salim olarak bir rakam ifade etmek zannederim bugün için mümkün değildir. Bilhassa
bu memleketler, yanmış, yıkılmış; henüz ordu tarafından iaşe edilmek zarureti olan insan kitleleri çok
mühimdir. Onların iaşelerine ve yardımlarına koşmak mecburiyetindeyiz. Senei haliyei yani 1338 senesi
martında yüzde 20’leri ne gibi esbap ve şerait altında tevkif ettiğimizi ve o kanunu kabul ettiğimizi bir an
için derhatır buyurunuz. Bunun bu sene içinde iadesi, belki şeklen doğru olabilir. Yani bendeniz o kadar
şekilperest olmayacağım. Fakat diğer taraftan böyle harikalar izhar edecek surette muvaffakiyetler temin
eden ordunun bendenizin zan ve tahminime göre umumi bir derece terfi etmek ve ayrıca da fevkalâde
yararlıkları görülenlere takdirname verilmek suretiyle karar kılınacağına göre, gerek bu terfilerin, gerek
bu takdirnamelerin tesiri malisini bir an için göz önüne getirelim ki bütçe üzerine yeni bir masarif ilâvesi
mecburiyetindeyiz. Eğer bütün memurinin ordu da dahil olduğu halde %20’lerini iade ettiğimiz takdirde
bütçe üzerine altı ay için yani Eylül’den Şubat nihayetine kadar maliyeye yapacağı tesir iki buçuk milyon li-
radır. Bittabi bunda arazii müstahlasa memurini de dahildir. (Değil efendim, değil sadaları) Bendeniz indi
söylemiyorum. Bütçedeki tahsisatı fevkalâdeye ve istihlas edilen mahallerin teşkilâtını da nazarı dikkate
alarak arz ediyorum.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Bu tahsisatı fevkalâdenin aslı on üç buçuk milyon lira değil mi?
Bunun yüzde yirmisi ne eder?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Beyefendi yalnız bir nefer tayınının zammı hak-
kındaki teklif ki, o teklifi ahiren Müdafaai Milliye Vekili Paşa da hazır olduğu halde Muvazenei Maliye
Encümeninde tadil ettiğimiz şekle göre hasıl olan miktar dört yüz bin liradır. O da yine bu altı aya mahsup
edilmek şartıyladır ve yalnız nefer tayını zammı her tarafla müsavi surette beş yüz kuruş olmak. Tahtı mu-
hakemeye alınan ile mezun olanlara verilmemek üzere onun tesiri malisi de dört yüz bin liradır. Yine der-
hatır buyrulur ki yüzde yirmileri kat ederken biz ordu için elbise bedeli diye yeni bir zam kabul ettik. Şimdi
bu vaziyet karşısında bendenizce zaten bütçe de zaten böyle otuz milyon açığı olan ve belki bütçe tasarru-
fatından -ki arazii müstahlasada evvelki tediyat bütçesini yirmi milyon lira olmak üzere arz etmiştim- yine
o miktarda sabitim. Fakat 1336, 1337 senelerinden müdevver olan düyun miktarını da buna ilâve edersek
gayet mühim bir borç karşısında kalırız. Arazii müstahlasanın fazlai varidatını bu sene için kendi teşkilâtı-
nı yaptıktan ve muhacirini memleketlerde iade ettikten sonra hiç olmazsa bu sene için onları yaşatabilecek
bir surette yapılacak muavenete sarf edersek zannederim bundan sonra yapılacak ve bize verebileceğini
ifade edebilecek elimizde hakiki bir şey yoktur. Çünkü derecesi yakından bilinmedikçe alınacak varidatın
derecesi de tahmin olunmaz. Bendenizce memlekette hidematı umumiyei devlette ifayı vazife edenler
bu mücadelenin birinci gününden nihayetine kadar aledderecat hepsi mükâfata müstahaktırlar. Fakat bu
mükâfatın tevzi zamanı bugün gelmiş midir? Bunu düşünüyorum. (Gelmiştir sadaları) Bu mükâfatın tevzi
zamanını arz ediyorum ki, umumi terfi olacağına göre -ki tabii onlar bundan hariçtir. Fakat ayrıca yüzde
yirmilerin ya orduya veya umum memurine şamil olmak üzere yeniden verdiğimiz surette bunları senenin
nihayetine kadar muntazaman tesviye etmek imkânı malisi olmadığını Heyeti Celilenize arz etmek ben
değil, herhangi bir Maliye Vekili için bir vazifedir. Eğer şimdi Mümkün olduğu kadar işlerimizi toplamak
ve yine tasarruf ve iktisada riayetkar olmak suretiyle mütedahil olan maaşatı tesviye etmekte bendeniz
nefsülemre daha muvafık görüyorum. Fakat Muvazenei Maliye Encümenince tespit edilemeyen bu üç
noktai nazardan Heyeti Celinenizce hangisi tespit edilecek? Eğer arz ettiğim gibi tesiri malisi dört yüz
bin liradan ibaret olan şekil kabul buyurulduğu takdirde bütçenin bu kadar açığı içerisinde belki ona bir
çare bulunabilir. Fakat hem o, hem de yüzde yirmiler iade edilsin, derseniz (olmaz sadaları) gayet mühlik
bir rahne açmış olursunuz. Zaten, berbat olan bütçemiz büsbütün fena bir hale gelmiş olur. Yalnız yüzde
yirmisini iade edelim derseniz bunun tesiri malisini arz ettim. Yani iki buçuk milyon lirayı bu açık bütçe
üzerine koymak hakikatte tedahül eden maaşlara bir ay daha ilâve etmek demektir. Hakikatte, zevahirde
zammetmek, hakikatte bir ay daha maaşları tehir etmek demektir. Binaenaleyh yeni vergi hususundaki
noktai nazarı acizanemi daha evvelce de arz ettim. Bendeniz artık halkın sabrı ve tahammülü tükendiğine
kaniim. Yalnız şehir ve kasabalara bakmayalım. Köylerin ahvalini pekâlâ biliyorsunuz. Köylünün vermek
arzusu olsa bile memlekette alınacak para yoktur. Nakit para kalmadı. Onun için gayet nazik bir vaziyeti
– 868 –
iktisadiye içerisinde az bir para ile dönmek mecburiyetindeyiz. Memurine fazla para vermek, müstehlik
olan şehirlerin istihlâkâtını tezyit etmektir. Bunun için, bunun da doğru olmadığına kaniim. Mamafih
takdir sizindir. Bendeniz her üç teklifin tesiri malisini arz ettim. Bunun da tediyatı sırasında müşkilât ile
tediye edileceği belki, bir ay daha maaşlarının tedahülde kalmamasına sebebiyet vereceğini söylemek vazi-
fem idi. Bunu da söyledim, takdir Heyeti Celilenizindir. Nasıl arzu ederseniz öyle olacaktır.
HACI İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Bütün şekilleriyle beyan ettikleri hali maliye nazaran netice Meclisin
nazarında tecelli etmiştir. Netice itibariyle acaba fikrinizi söylemiyorsunuz. Yani buna müsait midir? Onu
arz etmediniz. Bir milyon arasında zaferin umumu güldürmesi lazım gelen bir anda ikiye ayırarak böyle
söylenmesi, hali malinin müsait olmadığı malum. Bu husustaki kanaatinizi söyleyin.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Efendim bendeniz ikiye ayırmadım. Zannederim
ki ordu zabitanın terfii ve bir de bir nefer tayını zammı hakkındaki talebi de Meclisi Âliye anlatmış oldum.
Bir nefer zam tayini hakkındaki kanunun tetkiki için bir defa isledim. Bu da tetkik için Meclisi Âlinin
asabiyetle gösterdiği hale binaen ve bir an evvel müzakere edelim yolundaki arzuyu şedide istinaden ben-
deniz kanunu takyit etmek suretiyle hiç olmazsa sekiz bin lirayı veyahut yedi yüz elli bin lirayı dört yüz
bin lira tenzil edebilecek bir şekil olmak üzere tespit ettim. Yoksa Maliye Vekilinizin noktai nazarı tevzii
mükâfatının zamanı gelmemiştir. Sulh kati olarak akdedildikten sonra bu herkesin hakkıdır. Ama orduya
verilecek olan hak da terfidir, takdirdir. Terfiin, takdirin tesiri malisi ne olursa olsun mevcut bir kanundur,
onu bozmak tabi muvaka değildir.
REİS — Efendim; bir de Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası okunsun.
Riyaseti Celileye
Cidali millinin istilzam eylediği masarifata kısmen karşılık olmak üzere 28 Şubat 1338 tarihli avans
kanununun üçüncü maddesi mucibinde muvazenei umumiye dahil ve haricinde maaş ve ücurata zami-
meten verilmekte olan tahsisatı fevkalâdei şehriyeden %20 kat’ edilmekte olduğu malumdur ve fevkalâde
zamanların ihdas eylediği birçok müşkilât ve mahrumiyetler karşısında memurini mülkiye ve askeriye-
mizin ifa etmekte oldukları hidemat şayanı takdirdir. Ezcümle Türkiye Büyük Millet Meclisi ordularının
son harekâtı taarruziyesi pek az bir zaman zarfında muvaffakiyetler ve muzafferiyetlerle tetevvüç etmiş ve
milleti necibemizin istiklâl ve istikbalini tehdit eden mehaliki parçalamak için sarsılmaz bir kitle olduğunu
bir daha göstermiştir. Bu itibarla ordularımızın ihraz ettikleri bu parlak muzafferiyet vesilesiyle (memurini
mülkiye şimdilik müstesna olmak üzere) bilumum ordu zabitan ve mensubinin maaşlarından kat’ edil-
mekte olan %20’lerin badema tevkif edilmemesi için berveçhi ati teklifi kanuninin müstaceliyetle müza-
kereye kabul olunmasını arz ve teklif eyleriz. 3 Eylül 1338
Erzurum Erzurum Van Biga Siirt

Asım Vasfi Durak Hasan Hamdi Mustafa Sabri
Kangırı Saruhan Bolu Bursa Erzincan

Tevfik Refik Şevket Tunalı Hilmi Şeyh Servet Mehmet Emin
Elaziz
Mehmet Emin
Maddei Kanuniye
Madde 1. — 28 Şubat 1338 tarihli avans kanununun üçüncü maddesi mucibince bilumum memurini
Devlet meyanında ordu, zabitan ve mensubîni maaşatından kat’ edilmiş olan %20 1 Eylül 1338 tarihinden
itibaren tevkif olunmayacaktır.
Madde 2. — İşbu kanun 1 Eylül 1338 tarihinden itibaren meriyülicradır.
– 869 –
Madde 3. — İşbu kanunun icrasına Maliye ve Müdafai Milliye Vekilleri memurdur.
Van Mebusu Burdur Mebusu

Tevfik İsmail Suphi Soysallı
Tokat Maraş
Rifat Mehmet Hasip

28 Şubat 1338 tarihli avans kanununun üçüncü maddesine tevfikan bilumum memurini devlet meya-
nında ordu zabitan ve mensubini tahsisatı fevkalâdelerinden kat’ edilmekte olan %20’lerin iadeten itası
hakkında Erzurum Mebusu Asım Bey ve rüfekasının teklifi kanuniyesiyle işbu teklif memurin ve men-
subîni askeriyeye teşmili halinde memurini mülkiyenin de nazarı dikkate alınmasına dair Tokat Mebusu
Rifat Bey ve rüfekasının takriri ve zabitana bir nefer zam tayini itasına dair olup işbu tekliflerle tevhiden
tekrar müzakeresi zımnında Encümene havale olunan lâyiha mütalaa ve tetkik olundu.
Maliye Vekili Beyefendi’nin huzuru ile bu bapta cereyan eden dur u diraz müzakerat ve münakaşat
esnasında berveçhi ati muhtelif nukatı nazar dermeyan olunmuştur,
1. — Gerek bir nefer zam tayini ve gerek %20’lerin iadesi hakkında tekliflerin tamamen reddi.
2. — Zabitana bir nefer zam tayini hakkındaki teklifin terkiyle gerek zabitan ve gerek memurini saire
tahsisatından kat olunan %20’lerin iadesi.
3. — Bir nefer zam tayininin kabulü ile zabitan ve gerek memurinin %20’lerin in iadesine dair olan
teklifin reddi.
Encümeninizce işbu nikatı nazarın hiçbiri üzerinde ekseriyet temin edilememiş ve binaenaleyh keyfi-
yetin Heyeti Celilelerince halli tabiî bulunmuş olmakla bu baptaki evrak merbuten takdim kılındı.
Gaziantep Hakkari
Ali Cenani Mazhar Müfit
Kâtip Aza
Yozgat Kayseri
Feyyaz Ali Osman
Aza Erzurum
Muş Aza
İlyas Sami Asım
REİS — Buyurun Hüseyin Avni Bey.

HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; mukaddema usulü maliyemiz icabatı % 20leri kat’ et-
tiğimiz zaman orduda birtakım dedikoduları mucip oldu. Ali İhsan Paşa’nın burada okunan takriri de o
cümleden idi. Bunu dinledikten sonra ordudan elli imzalı bir mektup almıştım bendeniz Büyük Millet
Meclisinden istirham ediyorlardı ve bir hesapta veriyorlardı. O hesaba nazaran ben de kanaat ettim ki cep-
hede bulunan ve geride ailesi olanlara aldıkları para yetişmiyor, bunun üzerine Heyeti Âliyenize bir takrir
vermiştim. Bu takrir de Heyeti Celilenize sevk olundu. Lehülhamd zafer üzerine arkadaşlarımız de %20
’yi teklif ettiler. Bu da tabiî Encümene geldi. Burada nazarı dikkate alınacak birkaç mesele var. Ordunun
lehülhamd ahvali evvelki gibi değildir, efendiler. Dar bir yere sıkışmış her şey pahalı, geçinmek müşkil...
Bu muzafferiyet üzerine zannederim ki ordu için her türlü vesait mebzul oldu ve inayeti hakla galebede
– 870 –
onları dereceten terfie müstahaktır. Kısmı azamı takdir edilerek terfi olunacaklardır. Takdir olunacaktır.
Bir de şimdi zam vermek meselesi geldiği zaman mutlaka herkes haklı olarak ciheti mülkiyede göz önüne
getirilir ciheti mülkiye de göz önüne getirilince vaziyeti maliye, ahvali maliyeyi düşünmemek için de le-
hülhamd birçok ganaim elde edildi.
Ordunun levazımına, ihtiyacına medar oldu. Fakat efendiler. Mazhar biraderimizin burada tadat bu-
yurduğu gibi o memleketler bize geldi ama yanık geldi. Şehirler harap olmuş, pek çok mezalim yapılmış,
bütçemizde belki oraların aşarı dolayısıyla istifade ederiz. Fakat onun iki misli sarfiyat ihtiyacı da hasıl
olur. Bendenizce bunun müzakeresini bugün yapmaktan ziyade birkaç gün tehir edelim. Bir kere oradaki
masarifatımız ne olacaktır? Ganaim ordunun ne derece ihtiyacını temin etmiştir? Sonra bütçemizde artan
para ile sefil olan ailelere, kardeşlerimize ne dereceye kadar muavenet yapabileceğiz. Bunları düşünüp he-
sap edildikten sonra bu neşeli zaferle hatalı bir şey yapmak ihtimali vardır. Beş milyon lira deniliyor, belki
üç milyon olsun. Daha Çanakkale’ye gittiğimiz zaman vaziyeti askeriyemizin ne olacağını da bilmiyoruz.
Bendenizce inşaallah bir şey olacağı yoktur. Muvaffakiyatımız daha ziyade tevali edecektir. Memurlarımız
bir ay daha sıkıntı çeksinler. Hatta mümkün olduğu kadar ordunun şöyle inkişaf eden, vaziyeti hazıra
dolayısıyla kendilerinin kalbindeki sürur bu maaşı bile unutturmuştur. Müddeti muvakkate için bugünkü
ganaim suyunu falan çekerse, orduya o zaman bir nefer tayini veyahut heyeti umumiyeye yüzde yirmi
vermek meselesini bu hesaplardan sonra yapılması lâzımdır. Bir ay daha tehir edelim. Vaziyeti askeriye
ve maliyemiz on beş günde anlaşılacaktır. (Ahval anlaşılır sesleri) Bu şüyu bulmasın ve alenî celselerde de
red gibi inkisarı mucip olacak şeyler de yapılmasın. Bunu meskûtunanh bırakalım, müzakeresini on beş
gün sonraya bırakalım. Vaziyeti maliye, vaziyeti askeriye inkişaf etsin. O vakit paramız artarsa bihakkın,
cidden zabıt kâtipliği yapan, üç yüz kuruş maaşı olan bir efendi, on yedi lira alıyor. Bununla yaşamak
adimülimkândır. Bugün bir zabit bugünkü sururiyle bu terfide sevinir. Fakat emin olunuz ki ilâve edece-
ğimiz terfi filan da onun fedakârlığı nispetinde refahı temin edemeyecektir. Bu hesap taktında belki yarın
Müdafaai Milliye bütçesinden, beş on milyon lira tasarruf olur. Elbette bunu sarf edeceğimiz bir zabit ve
memurinin terfihidir. Belki askerimizde tenkis icap eder bundan da istifade edeceğiz. Fakat hali hazırda
ve şu an için bir his ile memurlar alsın deriz. Fakat yarın sıkışırsak orada evleri yanmış, zavallı insanları
düşünürsek, bu gibi insanları göz önüne getirdiğimiz gibi apışıp kalacağız ve geriden bir şey alamayacağız.
Onun için o sıkıntıya da düşmemek üzere bu meselenin bir ay kadar tehirini rica ve teklif ediyorum.
BEYNAMLI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Doğru... (Evvelce sahibi teklif idiniz sadaları)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Evvelce bendeniz teklif eylediğim halde bugün vaziyet değişmiş-
tir, efendiler. Zabitanın evvelki vaziyeti ile bugünkü vaziyeti arasında azim fark vardır. Bendeniz de ma-
aşlarının azlığını itiraf ediyorum. Daha ziyade refaha muhtaçtırlar. Fakat bu mesele şimdilik bir ay kadar
tehir edilmelidir.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Efendim; bu zam meselesinin mevzubahs olması-
nın, bir ihtiyaçtan tevellüt etmiş olduğu malumu âlinizdir. Zabitanın maaşının gayri kâfi olduğu, almakta
oldukları yirmi beş, yirmi altı lira para ile ne kendilerini ve ne de ailelerini besleyemediklerini ve hatta
şurada, burada köşede bucakta zeytin, ekmek yiyerek perişan olduklarını gören arkadaşlarımız ve bu me-
yanda bizzat Hüseyin Avni Bey biraderimiz; meseleyi takrirle Meclisi Âliye arz ettiler. Meclisi Âli de derhal
ve müstacelen bu iş neticelensin diye bir karar ittihaz, etti ki; bu kararın ittihazı bir aydan ziyade oluyor.
Yani bu meselenin müstacelim hal ve intacı için Meclis bir karar ittihaz ettiği halde ve karar tarihi
üzerinden bir ay da geçmesine rağmen bir şey yapılamadı. Arz ettiğim gibi zabıtanın zarureti düşünülerek
bu mesele mevzubahs olduğu için; bu işin bir müddet daha tehir ve taliki müzakeresi iyi bir şey olamaz.
(Olamaz sadaları) Meclisi Âli bu meseleyi, müstacelen neticelendirmelidir ve mesele büyük bir iş de de-
ğildir, büyük para da tutmaz.
Malumu âliniz elli dört milyon liralık bir bütçemiz vardır. Fakat muzafferiyatı ahire dolayısıyla düş-
mandan birçok ganaim elde etmişizdir. İhtimal bu ganaimin mütealliki olan faslı mahsuslardan -ve in-
şallah- tenzilât yapacağız bu faslı mahsuslardan bir iki milyon lirayı başka şeylere verebiliriz. Bu itibarla
verilecek olan para çok bir yekûn tutmaz ve zabitan da, Meclisi Âlinizin gösterdiği hissiyatı meserretper-
– 871 –
veraneye rağmen hepsi bize bir şey verecekler diye intizar ediyorlar. Bendenize kalırsa Meclisi Âli bu işi
bugün neticelendirsin. Bu mesele bütçeye fazla bir bar olmayacaktır.
BEYNAMLI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Ama parayı da neferlerin ailesi verecektir.
KÂZIM PAŞA (Devamla) — Parayı verecek de millettir, alacak da millettir. Zabitan da bu milletin
evlâtlarıdır ve kardeşlerinizdir. Burada Mebus olan arkadaşlardan o ordunun içinde, kardeşi, evladı zabit
olan yok mudur? Bittabii vardır. Efendiler, bin müşkülât ile yetiştirdiğiniz ordunuz, bugün vatanı kur-
tarmıştır, düşmanı mahv u perişan etmiştir. Meclisi Âlinizin bugün ordu hakkında yapacağı şu himmet,
onların hizmetlerini takdir mahiyetini dahi geçer. Herhalde arkadaşlarımın bunu esirgemeyeceğini ümit
ediyorum. Zaten bendeniz hesap ettim. Nefer tayını itası veyahut yüzde iadesi; esas itibariyle büyük bir
yekûn teşkil etmiyor. Eğer yüzde yirmiler iade olunacak olursa, bundan aletderecat pek ziyade maaşatı
kesilmiş olan, tenkihata uğramış olan büyük rütbeli zabitan da istifade edecektir.
Malûmu âliniz büyük rütbeli zabitan; diğerlerine nispetle pek azdır. Küçük rütbeli zabitana nazaran
da bunlardan, bu son tenzilâtta pek çok para kesilmiştir. Esasen senenin nihayetine de altı ay vardır. Al-
dığımız yerlerden gelecek olan varidat da, bu yapacağımız zamların pek çok misli fazladır. Elimize geçen
ganaim belki de bu hususta fazla bir masrafa hacet bırakmayacaktır. Binaenaleyh muvafakatinizle %20’ler
iade edilirse çok muvafık olur. (Hay hay sadaları)
MAZHAR MÜFİT BEY (Muvazenei Maliye Encümeni Mazbata Muharriri) (Hakkâri) — Efendim;
Hüseyin Avni Bey biraderimiz ordu muzaffer olduğundan eskisi kadar -öyle diyelim- paraya muhtaç de-
ğildir Alelhusus hepsi terfi ediyor. Onun için bu kanunun müzakeresi bir ay kadar geri kalsın dedi. Bir
kere acaba bu zaferden dolayı, bütün zabitan terfi mi ediyor? Hayır. Hepsi terfi etmiyor. Rica ederim 16 bin
zabitan hep birden bu terfiden müstefit oluyor mu? Hayır.
Şu halde terfiden hepsi, müstefit olmuyor ki, müstefit oluyorlar diye bunu yapmayalım ve bu kanun
geri kalsın. Abdülhamit zamanında bir atifet defteri çıkmıştı. Şimdi de demek onun gibi her zabit terfi mi
ediyor? Hayır. Terfi böyle değil... Muharebatta fevkalâde fedakârlığı görülenler terfi ediyor. Belki böyleler
terfi ediyor diye maaşı, münhal vukuunda verilecektir. Onu da bildiğimiz yoktur ha. Binaenaleyh Hüseyin
Avni Bey’in buyurduğu gibi bu zaferden dolayı ordu maaşatını temin etmiş, filân değildir bir.
İkincisi; celsei hafiye olduğu için ismini söylemekte bir beis yoktur. Bir yerden gelirken Yakup Şevki
Paşa Hazretlerine misafir oldum. Bu mesele hakkında bendenize gayet güzel şeyler söylediler.
— Efendim siz bizim %20’leri kestiniz; âlâ... Biz bir şey dedik mi, hayır demedik. Sonra anladınız ki bu
iyi olmadı. Ne yapalım dediniz bir ricat yapalım. Haydi bir elbise bedeli... Arkadan baktınız bu da olmadı.
Azcık durdunuz ne yapalım dediniz; haydi bir tayın zammı yapalım... Ya bu kararınızda, ilk kararınızda
-böyle söyledi- lök gibi duraydınız. Veyahut elbise bedeli, yem bedeli diye bir şeyler yapmaya idiniz, dedi.
Ne için Paşa Hazretleri dedim. Dediler ki bana; kırtasiyeciliği artırdınız ve biliyor musunuz ki bizde maaş
almak için ne muameleler vardır? Bir zabit maaş almak için birçok muamele; muayenattan muayenata,
melbusattan melbusat kısmına, maaşattan maaşat kısmına... Nedir bu Allah aşkına. Ve ilâveten dedi ki;
siz eğer bunları bizi memnun etmek için yapıyorsanız -ki elbise bedeli ile muayyenatın mecmuu- yüzde
yirmiden fazla tutuyor ve bu ordunun lehine olmakla beraber yüzde yirmilerin katından dolayı hasıl olan
inkisarı telafi edemiyorsunuz
Ne için dedim; bunlar daha fazla tutuyor...
Bilmem dedi, orduda böyle bir zihniyet var...
Siz bize bir şey yapacak iseniz; yüzde yirmileri kaldırınız, dedi. İşte bu sözlerim Yakup Şevki Paşa’nın
aynen ifadesidir. Küçük zabitan da keza böyle söylüyor. Zabite bu elbise bedeli ve tayın bedelinin daha çok
tuttuğunu ispat ettim ve birader senin bu zamların yüzde yirmiden fazla tutar dedim. Neme lâzım benim
yüzde yirmi mi kesmeyin diyor. Rica ederim şimdi bu yüzde yirmiyi iade edersek -ki Müdafaai Milliye
Vekili Paşa da iadenin muvafık olacağını söyledi- ne olur?
Efendiler; Maliye Vekili Bey’in yaptığı tayın bedeli kanununa göre; tayın bedeli diye gerek geride ve
gerek ileride, cephede olanlara maktuan beşer yüz kuruş verilecek... Acaba bunu böyle her tarafta maktuan
– 872 –
beşer yüz kuruş olarak vermek doğru mudur? Bu usulü kabul edersek bir münakaşa olacak. Tayın bedeli
deniyor, fakat bakalım her yerde buğday fiyatı bir mi? Bunu aynen vermeye kalkarsak bilmem o de ne
dereceye kadar doğrudur?
Yakup Şevki Paşa’nın dediği gibi; Harbi Umumide zabitanın pek kavi olan ahlâk ve necabetini bozan;
bu tayın kanunudur, dedi. Meselâ bir memlekette şekerin kiyyesi beş kuruşa, diğer bir yerde yüz kuruşa
oldu mu ve beş kuruştan bir şeker verdin mi, haydi herkes tüccarlık yapmaya kalkışıyor, ve bir orduda
zabit; şeker, buğday satmaya kalkarsa, o orduda intizam ve inzibat kalmaz dedi. Sözleri bilmiyorum ne
kadar doğru...
Şimdi 14 ve 16 bin zabitimiz varsa, ve siz bunlar için maktuan beşer yüz kuruş tayın bedeli kabul eder-
seniz, yekûnu 480 bin lira mı ediyor, pekâlâ... Bu yüzde yirmileri umuma verirsek...
OSMAN BEY (Lâzistan) — Umumdan maksat nedir? Memurini mülkiyede dahil mi?
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Evet memurini mülkiye de dahil olmak üzere yüzde yirmilerin
iadesi; 1 300 000 lira ediyor. Çünkü umum tahsisatı fevkalâde yekûnu 13 milyon lira tutuyor. Bunun yüzde
yirmisi ne eder, rica ederim, hesap edin.
Dün Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleriyle görüştüm; yüzde yirmiler iade olunursa bunu tabiî
geride bulunan zabitan da alacak fakat memurini mülkiye de geride bulunan zabitan kadar çalışmıştır. Ne-
den memurini mülkiye bunu almasın; bu, doğru değildir, dedi. Bendeniz de Paşa Hazretleri karşılık yoktur
dedim. Faslı mahsusundan üç milyon lira kesin. Yalnız bu bir milyon altı yüz bin lirayı veriniz dedi. İşte
Paşa Hazretleri buradadır, benim bütçemden kesiniz, bu ikiliği yapmayalım. Bu harpte beraber çalışmış
olan bir zabitle, bir mülkiye memurunu ayırmak, yalnız mülkiye memuru zam almasın, bunu ben muvafık
görmüyorum. Benim bütçemden üç milyon lira kesiniz, bu işi bitiriniz, buyurdular. Zannederim ki, bunu
Heyeti Âliyeniz kabul eder. Paşa Hazretleri diyor ki, bunu benim bütçemden kesiniz, ikilik olmasın diyor.
RIFAT BEY (Tokat) — Efendim benim söyleyeceklerimi Mazhar Müfit Efendi Hazretleri söylediler.
Yalnız nefer tayinini bırakalım, çünkü bu nefer tayinini yaparsak, bilahire yüzde yirmilerin de zammı tabi-
idir. Sonra iki defa olmak üzere bütçeye bar olur. Nefer tayini kalksın yüzde yirmileri memurin ile beraber
verelim. Yirmi milyon açık var diyorlar. Varsın yirmi milyon lira açık olsun birader.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim, müsaade buyurun, burada düşünülecek iki mesele var, birisi;
yüzde yirmiyi kat etmek zarureti, bugün mündefi oldu mu ki, bunun zammına kalkışıyoruz. (Oldu sesleri)
O günkü zaruret bugün mündefi olmuş ise pekâlâ hep beraber... Ben zannediyorum ki o zaruret bugün
mündefi olmamıştır. O zaruret ziyadesiyle vardır. Bu bir, ikincisi; yüzde yirmiyi kestiğiniz, halde ay be ay
maaş verebiliyor musunuz?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Öyle de verilmiyor, böyle de verilmez.
VEHBİ EFENDİ (Konya) (Devamla) — Eğer yüzde yirmiyi kesmek şartıyla verebiliyorsanız, zararı yok
kesmeyelim. Fakat rica ederim zaruret evvelkinden daha ziyadedir. Bununla beraber, üç ay, dört ay, beş ay
müterakim kalıyor. Efendiler; cephe zammı yapmaya idiniz de keşke zabitanın her ay maaşını verse idiniz
daha memnun olurlardı. Fakat maaşa cephe zammı ilâve ettik ve daha birçok esbap üzerine masraflar
meydana geldi, maliyemiz hakkından gelemedi. Üç ay, dört ay ve hatta beş ay, marttan evvel maaşı mütera-
kimde kalan zabitan vardır. Bugünü bilmiyorum, rica ederim. Bunu çok verip de birkaç aylar vermeyerek,
memurini arada sefil düşürmektense, vereceğimiz kadar verelim fakat her ay verelim. Vermeyeceğimiz
maaşı tahsis etmek, tezyit etmek -ben zannetmem ki- iyi bir şey değildir. Bu fena tesir ediyor. Bununla be-
raber Mazhar Müfit Bey bir şey söyledi. Paşa Hazretleri de buradadır. Paşa Hazretleri demiş ki: «Zabitanın
ve memurinin yüzde yirmisini verin, benim bütçemden üç milyonunu tenzil edin demiş. Eğer bu böyle
ise Paşa Hazretlerinden soruyorum, böyle fazla bir parası vardı da, ne için Meclise o bütçeyi getirdiler.
(Muzafferiyet dolayısıyla sesleri) Madem ki sonradan geriye verecekti.
KÂZIM PAŞA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Top ve cephane mubayaasına ait fasıldan verilecek.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Top ve cephane Hacı Anesti’den bedava alındı.
– 873 –
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Sonra efendiler, mesele mühimdir. Zabitan için evet, bir nefer tayınına
ben kendi şahsım namına muvafakat ediyorum. Fakat efendiler, memurinin yüzde yirmisinin iadesine
gelince; nasıl ki zabitanın maaşında ve bir nefer tayininde paranın alındığı yeri düşünürsem, memurinin
yüzde yirmiyi iadesinde daha ziyade düşünürüm. Efendiler, bugün cephede muharebe ve mücahede eden
ve o zabitandan daha evvel kurşun karşısına geçen neferatın ailelerinin sırtında pazara getirmiş olduğu bir
okka yoğurt, iki okka peynir, üç okka zahireden alıyoruz. Rica ederim onları yalın ayak, başı açık, bugün
iğneden ipliği bulamayanların malını melalini satıp da kendi evladı cephede kurşuna karşı can verirken
onlardan kırkar para toplayıp da böyle kırkar lira vermek doğru bir şey ise cümlenizin vicdanına müracaat
ediyorum.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Muhterem efendiler; Heyeti Celilenize evvelâ kendimin ordu mensu-
bininden bulunmadığımı arza lüzum görüyorum. Bundan başka bütün hissiyatıma hâkim olarak zaferin
verdiği neşelerden mütevellit hissiyata kapılmayarak ve Maliye Vekili muhtereminin vaziyeti maliyemiz
hakkındaki beyanatını da bir ehemmiyeti mahsusa ile daima göz önünde tutmaya da -beyanatta bulunur-
ken- karar vermişim.
Efendiler; ordu zabitanı hakkında yüzde yirminin iadesi veyahut bir elbise bedeli veyahut bir nefer
tayını zammı mevzuu müzakere olurken, zabitana mükâfat edilmek sırası değildir. Mükâfatı vakit ve za-
manına talik lâzımdır; sözü kadar -affınıza mağruren- bendenizce doğruluktan uzak bir söz yoktur.
Efendiler; bir yüzbaşı, mektepten Mülâzimisani çıkan, kırk ilâ kırk beş yaşında ancak yüzbaşı olabil-
miştir. Bu yüzbaşının mutlak ve mutlak bir karısı, Allah’ın ihsanına göre bir veya iki de çocuğu var. Bu yüz-
başı efendiler; on beş sene mütemadiyen vazifei askeriyesini yapmış ve mütemadiyen harp sahnelerinde ve
talimhane meydanlarında vücudunu yıpratmış olan bu yüzbaşıya verdiğiniz maaş iki bin sekiz yüz seksen
kuruştur. Maaşı aslîsi üç bin dört yüz doksan kuruştur. 610’unu da kesiyorsunuz, iki bin sekiz yüz seksen
kuruş kâğıt veriyorsunuz. Müsaade ediniz hepsini hesapla görüşelim. Bu yüzbaşı bugün cephede düşman
karşısında, ailesi de geride bir kiralık evdedir. Efendiler hafi olduğu için alenen arz ediyorum ki, zabitan
ailesinden tanıdığı olan bir mebus var mıdır ki, o aile kızararak, utanarak ona gelip ondan borç almamış
olsun. (Yoktur sadaları) Öyle ise tanıdığınız zabit arkadaşınız da yoktur. İsim tasrih etmek, vaka göstermek
doğru değildir. Bendeniz cephede öyle zabitana tesadüf ettim ki; bana ağlayaraktan İstanbul’dan gelen
ailesinin mektubunu gösterdi. Karısı diyor ki; “Artık ben hizmetçi oldum” diyor. Tahtı nikâhında bulunan
bir kadının hizmetçilik ettiğini gören; tahsili âli görmüş on beş senelik bir askerde ne şevk ve ne de mane-
viyat görebilirsiniz ki, bunların yüzde yirmilerinin kat’ı hususunda bir merhametsizlikte bulunuyorsunuz.
(Doğru sadaları) Ya ufak rütbeliler böyledir, fakat büyük rütbeliler nasıldır? Kolordu kumandanı olan bir
Miralaya misafir olduk. Malumu âliniz askerlik tuhaftır. Topçu kumandanı kıtaatı teftiş edeceğim diye
karargâhta misafir olur. Yani bunu Salâhattin Bey biliyor. Yediği ekmeğin parasını almak yoktur.
Bu kolordu kumandanına otuz bin kişi muharip asker teslim ediyorsunuz. Topçusu ile, süvarisi ile, gay-
rı muharipleri de kaale alırsanız, bunun zekâsına, eline dimağına teslim ettiğiniz elli altmış bin candır. Bu
can memleketin en genç canıdır. Yalnız bundan ibaret midir, bundan başka o kolordu kumandanının eline,
Türkiye’nin istikbalini ve tarihini, şerefini, namusunu tevdi ediyorsunuz. Bu adam cephede karargâhtadır.
Mülâzımının vaziyetine acıyor ve belki mülâzımından da para almıyor. Misafirinden de par almıyor. Ka-
rısı da ya Ankara’da kiralık bir evde, yahut da başka bir yerde kiralık bir evde bulunmaktadır. Efendiler
Ankara’da kiralık bir evde bulunmaklığın ne demek olduğunu lütfen nazarı dikkate alınız.
BİR MEBUS BEY — Doğru...
İHSAN BEY (Devamla) — Veyahut da bir han odasında bulunuyor. Bu miralay veya kolordu kuman-
danına ne maaş veriyorsunuz? Efendiler bu miralay veya kolordu kumandanına cephe ve makam zammı
da dahil olduğu halde hepsi 78 kâğıt veriyorsunuz. Şimdi bendeniz -affınıza mağruren arz ediyorum- müs-
rif bir adam değilim. Zevk u safa ile de ünsiyet edecek sinni geçmişim. Böyle bir adam olduğum ve ayda
160 lira maaş aldığım halde sizin temin ederim -temine de lüzum yoktur hepiniz biliyorsunuz- ay başını
güç tutuyor, Emir Paşa nerededir, diye arayıp duruyorum. (Handeler) Rica ederim efendiler, elinizi vicda-
nınızın üzerine koyunuz, her şeyin fevkinde bir hak vardır. Mükâfat istemiyorum, fakat bunların şerefini
– 874 –
hayatını, namusunu muhafaza da Heyeti Celile için mukaddes bir vazifedir. Arzu eder ve ister misiniz ki;
ölen ve öldüren bu zavallı zabitanın aileleri hâlâ hizmetçilikte istihdam edilsinler. İster misiniz ki, kendile-
rini dilendiresiniz? Çünkü aldıkları maaşla dilenecek vaziyettedirler.
BİR MEBUS BEY — Her sınıf öyledir.
İHSAN BEY (Devamla) — Değildir, efendiler. Eski bir ordu mensubininden olduğum için söylemeye
utanıyorum. Her sınıfın maaşı bir nispette değildir. Bir polise 35 lira verdiğiniz halde diğer tarafta bir
yüzbaşıya 28 lira veriyorsunuz. Efendiler; ve yüzbaşı ailesinin yanında da değildir. Ailesi hizmetçi midir
efendiler? Onun için arkadaşlar vicdanınıza elinizi koyalım, bu memleket bu din bu millet, bu tarih için
sabır ve mütevekkil hiç şikâyet etmeyen ve dedikoduya kulaklarını kapamış olan bu zabitanın ailelerini hiç
olmazsa hizmetçilikten ve belki de fena yollara sapmak ihtimallerinden kurtaralım. Bu, bizim için namus
vazifesidir. (Bravo sadaları) (Müzakere kâfi sesleri)
REİS — Efendim söz isteyen birçok arkadaşlar vardır. Aynı zamanda müzakerenin kifayetine dair de
bir takrir vardır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey kifayetin aleyhinde söyleyeceğim.
HACI İLYAS SAMİ EFENDİ (Muş) — Kifayet var ise var, yok ise zannederim söz vermezsiniz.
REİS — Kifayetin aleyhinde bir mebusa söz veriyorum.
ÂTIF BEY (Beyazıt) — Bu beyanat esasata taalluk etmesin. Zira Meclisi Âli tenevvür etmiştir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Mühim bir meseledir, müzakere ediyoruz. Mesele ne kadar tenevvür
ederse o kadar iyi olur.
ÂTIF BEY (Beyazıt) — Herkese kanaat gelmiştir.
M. DURAK BEY (Devamla) — Bidayette de arz etmiş olduğum veçhile yapmış olduğumuz müzâkere
mühimdir. Bendeniz de İhsan Bey arkadaşımızın fikrine tamamiyle iştirak ediyorum.
ÂTIF BEY (Beyazıt) — Pekâlâ...
M. DURAK BEY (Devamla) — Verilen takrirler meyanında bizim de takririmiz vardır. Bendenizin de
o takrirde imzam vardır. Fakat bendeniz Heyeti Celilenizden bir ricada bulunacağım.
Bunu ordu ve memurin diye ayırmayalım. Çünkü, memurlar da bu memleketin evladıdırlar. Memurlar
da bu harpte hizmet ve fedakârlık etmişlerdir. Sonra vereceğiniz bu para da esasen memurların hakkıdır.
Evvelce bu hakkı görülen lüzuma mebni kesmiş idik. Halbuki bugün vaziyetimiz, Cenabı Hakka binlerce
hamd u sena ederim ki, dünkü vaziyetimiz gibi değildir. Yüzde yirmilerden verilecek para Maliye Vekili
Bey’in hesabına nazaran iki milyon lira kadar imiş. Bendeniz bunun esas miktarını bilmiyorum. Mazhar
Müfit Beyefendi de, bir milyon liradır, dedi. Sonra Maliye Vekili Beyefendi altı aylık hesap etti. Zaten
eylülün birkaç günü geçmiştir. Beş aylık bir müddet kalmıştır. Demek ki, aşağı yukarı 7-8 yüz bin lira
arasında bir para tutuyor. Buna mukabil ise efendiler elhamdülillah varidatımız çoğalmıştır. Yarın yalnız
İzmir gümrüklerinden 10-15 milyon lira gümrük alacağız. Bunu bu milletten bu ordudan mı esirgiyoruz.
Yine hamdolsun ki Bursamız da elimize geçti. Acaba oradan da iki, üç milyon lira varidat temin etmeyecek
miyiz? Çok rica ederim efendiler şu zafer üzerine ordu ve memurinimizi de memnun edelim. Hepsinin de
yüzde yirmilerini verelim Allah bize verecektir.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair bir takrir vardır. Okuyoruz.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Verilen takrirlerin reye konulmasını teklif ederim.
Mardin
Mithat
REİS — Müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın. Müzakere kâfi görülmüştür efendim.
– 875 –
ABDÜLGAFUR EFENDİ (Karesi) — Heyeti Celilenize arz etmek üzere uhdemde bir emanet var efen-
dim; (Müzakere kâfi görüldü sesleri)
REİS — Efendim; Abdülgafur Efendi Hazretleri uhdemde bir emanet vardır, maruzatta bulunacağım
diyor. Halbuki müzakere kâfi görüldü. Tensibi âlinize iktiran ederse söz vereceğim. (Dinleriz sadaları)
ABDÜLGAFUR EFENDİ (Karesi) — Gayet muhtasar maruzatta bulunacağım. Heyeti Celilenizin emir
ve tensibi veçhile Kurban Bayramından birkaç gün evvel Ali Fuat Paşa Hazretlerinin riyaseti altında ben-
deniz de dahil olduğum halde cephe kumandanlarının kurban bayramlarını tebrik etmek üzere cephe-
ye gönderilmiştik. Cephe karargâhına muvasalatımızda ismet Paşa Hazretleriyle mülakat ettik. Ali Fuat
Paşa Hazretlerinin bulunmadığı bir sırada Akif ve Atıf Beyler de olduğu halde ordunun ahval ve vaziyeti
umumiyesinde malumat istedik. İsmet Paşa Hazretleri ordumuzun ahvali hakkında uzun uzadıya izahat
verirken söz yüzde yirmilerin kat’ı meselesine intikal etti. Bunun üzerine Paşa Hazretlerinden bu katiyat,
ordu üzerinde nasıl bir tesir yaptı diye soruldu. Bu sualimize cevaben İsmet Paşa «Ordunun üzerinde iyi
bir tesir yapmadı; orduyu münkesir etti, ordunun inkisarını mucip oldu.» Fakat zabitanımız, başta en
büyük kumandanımız olduğu halde en küçük neferimize kadar kendisinde azmi zafer mevcut olduğu için
bundan dolayı o inkisarını izhar etmedi dedi. Buna ilâveten dedi ki; arkadaşlarımızdan bazılarının her bir
zabite bir nefer tayini itası hakkında lâyihai kanuniye vermiş olduklarını işitiyorum. Bir de elbise bedeli
kabul ettiniz. Fakat bu kabul edilen elbise bedeli kanunu ancak yüzbaşılara kadardır. Mafevke ait değildir.
Nefer tayinine gelince; bu gerçi, umuma ait olacak ise de ben cephede bulunan ümera ve erkânı aske-
riyenin kat’ olunan tahsisatı fevkalâdelerinin %20’lerini hesap ettirirdim Azamî 5-6 yüz bin lira kadar bir
şey tutuyor. Heyeti Celilece kabul edilecek olan gerek nefer tayini zammı hakkındaki kanun olsun, gerekse
elbise bedeli -ki, elbise bedelinden ikinci derecede bahsetti- asıl nefer tayini zammını hesap etti. Ve arada
mühim bir fark yoktur. Bütün zabitan, erkân ve ümerayı askeriyeye ya elbise bedelini teşmil edin veyahut
da ehemmiyetsiz bir farkı nazarı dikkate almayarak yüzde yirmileri iade edin. Bu, zabitan üzerine fevkalâ-
de tesir yapacaktır, dedi. Bunun üzerine arkadaşlarla birlikte münasip bir zamanda bunu Heyeti Celileye
arz edeceğimizi vaadettik. Bu bizim için bir emanetti. Onu arz için buraya geldim.
REİS — Efendim, takrirler okunuyor.
(Mardin Mebusu Mithat Bey’in takriri tekrar okundu.)
Mardin
Mithat
Riyaseti Celileye
Bilumum ümera ve zabitanı askeriyenin cümlemizce tebarüz eden ihtiyacatını temine medar olmak
üzere bir nefer tayin zammının kabulünü yüzde yirmi meselesinin şimdilik reddini teklif ederim.
11. 9. 1338
Gaziantep
Yasin Sani
Riyaseti Celileye
Yüzde yirmi zammın yalnız askerlere değil umum memurin ve tahsisat erbabına teşmilini teklif ede-
rim.
Erzurum
Mustafa Durak
(Muvafık, kabul sesleri)
– 876 –
REİS — Müzakere gayet ciddidir. Halbuki gürültü ile duymak imkânı yoktur.
Riyaseti Celileye
Cereyan eden müzakerattan mütehassıl kanaate göre nefer zammından sarfı nazarla, umumiyetle me-
murini devletten kesilmekte olan yüzde yirmilerin badema kat’ edilmemesi gerek askerî ve gerek mülkî
memurinin terfihi maksadını daha ziyade temin edeceğinden teklifi atinin kabulünü rica ederiz.
11 Eylül 1338
Mardin Urfa
Necip Bozan
Malatya Kırşehir
Hacı Bedir Sadık
Muş Mardin
Rıza Esat
Karahisarışarki
Mesut
Madde 1. — 28 Şubat 1338 tarihli ve 198 numaralı 1338 senesi avans kanununun üçüncü maddesi
mülgadır.
Madde 2. — İşbu kanun 15 Eylül 1338 tarihinden muteberdir.
Madde 3. — İşbu kanunun icrasına İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
REİS — Efendim, Durak Bey’le, Necip Bey’in teklifleri hemen birbirinin aynıdır. Yasin Bey’in takriri
tadil mahiyetinde olduğundan evvelâ onu reye koyuyorum. Yasin Bey’in takririni kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın... Yasin Bey’in takriri reddedilmiştir.
Şimdi efendim; Durak Bey’le Necip Bey’in takrirleri aynı mealdedir. Yalnız bir şekil farkı vardır, evvelâ
Necip Bey’in takririni...
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Müsaade buyurunuz Reis Efendi. Bir kanunun aynı sene için-
de reye vaz’ı doğru değildir. Nasıl reye vazedersiniz. (Gürültüler)
YASİN BEY (Gaziantep) — Maliye Vekilinin müdafaasını dinleyelim. (Dinledik sesleri) (Maddeyi reye
koyunuz sesleri) (Gürültüler)
REİS — Efendim müsaade buyurunuz, birinci maddeyi okuyoruz.
Madde 1. — 28 Şubat 1338 tarihli ve 198 numaralı 1338 senesi Avans Kanunu’nun üçüncü maddesi
mülgadır.
REİS — Efendim biz %20 tenkihat hakkındaki kanunun ilgasına dair olan şu maddeyi kabul edenler
lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Madde 2. — İşbu kanun 15 Eylül 1338 tarihinden muteberdir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; madde kabul edildi. Alenî celsede ta-
yini esami ile reye koruz. Yalnız, (Tayini esamiye mahal yok sesleri) (var, var sesleri) Efendim, rica ederim.
Yalnız iki madde daha lâzım. Kanunun tarihi meriyetini gösteren... (vardır. 15 eylüle sadaları).
Efendim, ya ayın mebdeini alınız, veya nihayetini alınız.
(İkinci madde tekrar okundu)
REİS — Efendim; ikinci madde okundu. İşbu kanun 15 Eylül tarihinden itibaren meriyülicradır, mea-
lindedir. (1 Eylül sesleri)
– 877 –
ATIF BEY (Beyazıt) — 1 eylülden itibaren olsun.

ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Kanunlarda numara göstermek taamülümüze muhaliftir.
Binaenaleyh birinci maddedeki filan numaralı fıkrasının tayyedilmesi lazım gelir.
REİS — Efendim; ikinci madde hakkında söz isteyen var mı? (1 Eylül olsun sadaları)
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; biz yüzde yirmileri keselim, bir tasar-
ruf yapalım derken, fazla olarak martta yaptığımız bir kanun ile bir de elbise bedelini yükledik. O da üze-
rimizde kaldı. Binaenaleyh hiç olmazsa bu kanunun tarihi meriyetini 1 teşrinievvel olarak kabul ediniz,
hiç olmazsa şey olsun; 1 teşrinievvel olmak üzere teklif ediyorum. (Muvafık sesleri)
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Efendim; bu %20’lerin katından mütehassıl iğbirarın önüne geç-
mek için yaptığımız bu kanun inşallah arzu ettiğimiz hüsnü tesiri ifa edecektir. Yalnız bu gibi kanunların
makabline teşmilinden ise, mabada ait olması daha doğrudur. Makabline teşmil edilebilecek kanunlar
affa mütedair olan kanunlardır. Binaenaleyh ne bendeniz bu kanunun teşrinievvel iptidasından muteber
tutulmasını teklif ederim.
MAZHAR BEY (Aydın) — Arkadaşlar; biz de yüzde yirmileri keserken, biz büyük bir zaruretin tahtı
tesirinde idik. Biz o zaman kalben bir azap hissederdik. O kanunu kabul ettik. Bugün bu zaruret tamamen
mündefi olmamışken fedakâr arkadaşlarımızın duçar oldukları dıyk maişetleri dolayısıyla duyduğumuz
tesirat, teessürat tahtı tesirinde bulunduğumuz zarurete galebe çaldığı için bu kanunun ilgası cihetine
gittik. Meclisi Âliniz bu hususta büyük bir eseri insanî göstermiştir. Fakat bu eseri insanîyi gösterirken
daha mühim menafii baltalayacak bir surette yüksek sehavet göstermek de doğru değildir. Binaenaleyh biz
%20’leri keserken, elbise bedeli mevzubahs değildi. Elbise bedelini sonradan kabul ettik. Daha sonra bir
nefer zam tayini ilâvesi fikri hasıl oldu. Bu ikisini cemettiğimiz zaman %20’lerden fazla oluyor. Demek ki
elbise bedelini verirken bu fikirden mülhem olarak verdiğimiz anlaşılıyor. O zaruret zail oldu da33 %20’leri
iade ettiğimiz zaman elbise bedelinin ibkası lehinde olmayacak bir fikir tahaddüs edebilir. Binaenaleyh
mesele böyle iken yine elbise bedelini ibka etmeye Heyeti Celileniz razı oluyor. Şimdi yalnız bir 15 gün,
bir ay meselesi kalıyor. Artık herhalde 15 gün ileriye gidilmek lâzımdır ve şu tezahürattan olarak bende-
niz bir kelime daha ilâve edeceğim. Böyle olmak vaziyetinde olmayıp da yalnız dıyk bir maişet içerisinde
bulunduğundan dolayı hallerine müteessir olduğumuz zabitan ve memurini mülkiyenin maaşatına kabil
olduğundan fazla vermeye çalışırken elbette bunları doğrudan doğruya mallarıyla, canlarıyla, fertleriyle,
temin eden bu fedakâr insanlara, diğer ölüm vaziyetinde bulunan arkadaşlarımıza, vatandaşlarımıza da
yardım için para vereceğinizden dolayı çok müteşekkirim.
KÂZIM PAŞA HAZRETLERİ (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Bu %20’lerle beraber mevzubahs
olan elbise bedeli dört yüz kuruştur. Bir mülâzim yüzbaşıya kadar dört yüz kuruş elbise bedeli alıyor. Yani
maaşına ayda dört yüz kuruş zammetti. Bugün burada yapılan müzakere de elbise bedelini kaldırmak ve
%20’leri ilâve etmek mevzubahs oluyor ki, bu doğru değildir. (Hayır hayır sadaları)
REİS — İkinci madde hakkında müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Müzakere kâfi görül-
müştür.
Efendim; ikinci madde hakkında tadilname var. Asım Bey’le Refik Şevket Beylerin tadilnameleri var.
1 Teşrinievvel olarak tadilini teklif ediyorlar. 1 Teşrinievvel olarak tasrihini kabul edenler lütfen ellerini
kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Madde 3. — İşbu kanunun icrasına İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
REİS — Efendim maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Üçüncü madde kabul edilmiştir.
KÂZIM PAŞA HAZRETLERİ (Müdafaai Milliye Vekili) (Devamla) — Efendim Meclisi Âlinin yapmış
olduğu bu muamelei lütufkâriden dolayı bütün zabitan namına arzı teşekkür ederim. Kendilerine de Mec-
lisi Âli namına yazıyorum. (Selâm yazınız sadaları)
– 878 –
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; Başkumandan Paşa Hazretle-
rinden İzmir’in işgaline dair resmî telgrafı şimdi aldım, okuyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bu telgrafa Meclis tarafından bir cevap yazılsın. Meclisin
selâmı vardı. Bu telgrafa cevaben yazılsın.
REİS — Efendim bu telgrafa cevap yazılmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir. Efen-
dim celsei aleniyeye geçiyoruz.
– 879 –
TBMM
14 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1 . — 8 Kânunusâni 1336 tarihli kararnamenin ref’i hakkında lâyihai kanuniye.
Cilt: 23

YÜZ İKİNCİ İN’İKAT 14 Eylül 1338 Perşembe İkinci Celse
YÜZ İKİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
REİS: Reisisâni Dr. Adnan Beyefendi
KÂTİPLER: Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Celse açıldı. Maliye Vekili Beyefendi, akdini talep ettiği celsei hafiyenin esbabı mucibesini arz
edecektir.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Harbi Umumi içinde yapılan tehcire ait bazı
kararnameler mevcut idi. Gerek o kararnamelerin mevkii meriyetten ref ’i ve gerekse tehcir edilen eşhasın
tasfiye edilen menkul ve gayrimenkul emvaline ve tehcire tabi tutulan eşhasa Devlet namına tazminat
itasına dair ve hususatı saireyi muhtevi olmak üzere Düveli mutelife mümessillerinin İstanbul Hükûme-
tine vaki olan tazyiki üzerine 8 Kânunusani 1336 tarihinde bir kararname neşredilmişti. Onun, mevkii
meriyetten ref ’i zamanı gelmiştir. Yani bu kararname, Büyük Millet Meclisinin tarihi küşadından evvel,
İstanbul’un resmen işgalinden evvel olduğu için.. (1335 sesleri) Evet, 1335... Senei maliye itibariyle arz
etmiyorum. Sene itibariyle 1336’dır. 8 Kânunusâni 1336 tarihlidir. Bu kanun maalesef bugüne kadar ka-
nunlarımız arasında mevcut kaldı. 23 Nisan 1336 tarihinde reddedilip ve kaldırılıp atılacak kanunlardan
birisi de bu idi. Bundan iki ay evvel zannederim Maliye Vekâleti tarafından, bu kanunun mevkii meriyet-
ten ref ’i için bir lâyiha tanzim edilerek Heyeti Vekileye arz edildi. Oradan da tasviben Heyeti Celilenize
takdim olundu ve Adliye Encümenine havale edildi. Elyevm Adliye Encümenindedir. Fakat bendeniz zan-
nediyorum ki bunun bir dakika tehiri caiz olmayacak, zaman artık hulul etmiştir. Vaziyet şudur efendiler,
akalliyetler meselesi mevzubahis olduğu zaman bize deseler ki...
REİS — Müsaade buyurun Hasan Bey; Heyete, bu mesele hakkında bir celsei hafiye olup olmamasını
teklif etmedik.
MALİYE VEKİLİ HASAN FEHMİ BEY (Gümüşhane) (Devamla) — Efendim, bu mesele hakkında bir
celsei hafiye teklif ediyorum.
REİS — Efendim, Hasan Fehmi Beyefendi, arz ettikleri mesele hakkında bir celsei hafiye istiyorlar.
Celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Celsei hafiye kabul edilmiştir.
Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

YÜZÜNCÜ İNİKAT
İkinci Celse
İkinci Reis Vekili Musa Kâzım Elendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikad ve tevhiden müza-
keresine karar verilmiş olan zabitana bir nefer tayini itası hakkındaki teklifle zabitan maaşatından yüzde
yirmi katledilmemesine dair teklif müzakere ve reddolunarak Mardin Mebusu Necip Bey’in 28 Şubat 1338
tarihli Avans Kanunu’nun üçüncü maddesinin ilgası hakkındaki teklifi kanunisi müzakere ve kabul olu-
narak celsei aleniyeye geçildi.
Reis
Musa Kâzım
– 882 –
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalaa var mı?. Zaptı sabıkı reylerinize arz ediyorum; Kabul edenler...
Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1 . — 8 Kânunusâni 1336 tarihli kararnamenin ref ’i hakkında lâyihai kanuniye.

REİS — Buyurun Hasan Fehmi Beyefendi.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Akalliyetler meselesi mevzubahis olduğu za-
man bu mesele hakkında kabul ettiğiniz ve bugüne kadar tatbik ettiğiniz ahkâmı yine tatbik edin, başka
bir şey istemiyoruz derlerse, buna karşı zannederim ki vereceğimiz hiçbir cevap kalmaz. Çünkü bu, bütün
kavanin ve ahkâmı esasiyemizi çiğneyerek, tehcir edilen eşhasa yeni birtakım hukuk bahşediyor. Meselâ
herhangi bir suretle Müslümanların uhdesine geçmiş olan emval ve emlâki derhal ve bilâmuhakeme sahip
olana veriyor ve bu kanun mucibince bundan tevellüt eden maddi ve manevî bütün mesuliyeti maliyeyi de
hazine ödemek mecburiyetinde kalıyor. Bunun ahkâmı kısmen tatbik edildi, kısmen de tatbik edilmedi.
Fakat kanunun hükmü bakidir. Yine bu kanun mucibince mahlulat esası dahi kabul olunmayarak tehcir
edilenlerden nesli münkati olanların emval ve emlâki, cemaate veriliyor. Gerçi bu kararname Meclisin
tasdikine iktiran etmiş bir kanun değildir. Fakat mevcut kararnamelerin ahkâmı fesih ve reddedil inceye
kadar, bu da kanun hüküm ve kuvvetini haizdir ve kanunlarımız meyanında mevkii meriyette bulunuyor
ve bu bapta müracaat edenlere de kanunun bazı mevaddı üzerinden muamele yapıyoruz. Bunun için 23
Nisan 1336 tarihinden itibaren bu kanunun ahkâmı mevkii meriyetleri refolunmuştur demek pek doğru
değildir. Bunun hükmünün ilgasını üç sene evveline tevcih etmek belki bazı teşevvüşatı mucip olur. Onun
için şimdiye kadar ne olmuşsa olmuştur. Fakat hiç olmazsa hakkımızda sulh ciddiyetiyle mevzubahis ol-
mazdan evvel bu kanunu özümüzden atalım ve müdevvinatı kanuniyemiz meyanından çıkaralım. Ondan
sonra tasfiye kanunu üzerinde ne yapacağımızı düşünürüz. Bu kanun ahkâmının ref ’i hakkındaki şekil de
şu olabilir: «Ahar mahalle nakledilen eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkında 11 Rebiyülahir 1338
ve 8 Kânunusani 1336 tarihli kararname mevkii meriyetten refedilmiştir.
2. İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren meriyülicradır.
3. İşbu kanunun icrasına Heyeti Vekile memurdur.
Yani ufak bir lâyihai kanuniye ile bu uzun kararnameyi mevkii meriyetten refetmek lâzımdır. Bunu
bendeniz çok mübrem ve müstacel bir husus olarak görüyorum. Hattâ bu kararnamenin şimdiye kadar
mevkii meriyette kalmasına da kendi hesabıma müteessir ve müteessifim. Bu, zaten bir kararname olmak-
la, mevkii meriyetten kaldırılması için bir maddei kanuniye kabul etmekle mesele bitiyor. Bu kararname
ne gibi mevaddı ihtiva ediyor?
Düveli mütelife mümessillerinin tazyiki ile İstanbul’da yapılan bu kararnamenin münderecat ve muh-
teviyatı hakkında zannederim bendenizden fazla izahat istemezsiniz. Eğer arzu buyurursanız izahat vere-
yim. Şunu da arz edeyim ki bu kararnamenin tatbikatı, kanunda mevcut olan ahkâmın onda biridir. Yani
birçok mevaddı tatbik olunmamıştır. Fakat bu kararname kanun olarak mevcut oldukça, halli tabiî de
bulundukça, tabiî ahkâmını bize tatbik ettirirler. Onun için ahkâmının bir an evvel reddi icap eder.
REİS — Hasan Fehmi Beyefendi, teklif ettiğiniz bu lâyihai kanuniye. Adliye Encümenindeki lâyihai
kanuniyenin aynı mıdır?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Kelime itibariyle belki bir kelime aşağı, bir kelime
yukarı olabilir. İşin ehemmiyetine binaen eğer Meclisi Âli arzu ederse Adliye Encümenindeki lâyihai ka-
nuniyeyi de getirtebilir ve ondan sonra müzakereye devam ederiz. Yapılacak olan muamele esas itibariyle,
o kararnameyi bir madde ile mevkii meriyetten kaldırmaktan ibarettir. Bendeniz meselenin ehemmiyet ve
müstaceliyetini Heyeti Celilenize arz ediyorum. Adliye Encümenine lâyihai kanuniye iki ay evvel gelmiştir.
İster bugün Encümenden onu celp buyurun, isterseniz bugün Encümen, bu lâyihayı müzakere etsin. Bu,
– 883 –
artık Heyeti Celilenizin bileceği bir iştir. Fakat herhalde bu meseleyi daha uzun müddet daha tehir etme-
yelim ve bir an evvel intaç edelim.
REİS — Maliye Vekili Beyefendi...
HASAN FEHMİ BEY (Devamla) — Reis Bey bir kelime daha müsaade buyurun. Şunu da arz edeyim
ki eğer bu mesele etrafında uzun müzakerat yapacak isek, müzakereyi hafi yapalım. Alenî bir müzakere
ile harice başka bir his ve şekil ve fikir vermeyelim. Celsei hafiyede ne şekil tespit edilecek ise ondan sonra
celsei aleniyede de onu bir kere okur, geçeriz.
REİS — Efendim, Maliye Vekilinin iki teklifi var. Bir kere bu kanunun bugün, yani hemen şimdi müza-
keresini teklif ediyorlar. Evvelâ bunun hafî celsede müzakeresini reyinize koyacağım. (Gürültüler)
HASİP BEY (Maraş) — O kararnamenin kalkması için böyle bir kanun teklif edilemez. O kararname
esas itibariyle Meclisi Âlinin ruznamesine alınır, ondan sonra müzakeresine geçilir.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntap) — Efendim; bu mesele dolayısıyla Heyeti Celilenin bir mesele hakkın-
da nazarı dikkatini celbetmek isterim. Nizamnamenin 90’ıncı maddesinde, neşrolunan kanunu muvakkat-
lerin, Meclisi Umumînin ilk içtimaında vükela tarafından lâyihaları ihzar edilerek Meclise tevdi edilmesi
ve badettevdi müzakere edilmesi hususu musarrahtır. Her Meclis yenilendikçe; o vakte kadar mevcut olan
muvakkat kanunların listesi, Heyeti Vükela tarafından tertip ve tanzim olunarak Meclise tevdi olunur,
Meclisin ruznamesine girer. Halbuki Heyeti Celilenin içtimaından beri, mevcut kanunu muvakkatlerin
böyle bir listesi, Heyeti Vükeladan Meclise tevdi edilmemiştir. Bugün bu kanunu muvakkat gibi belki yüz
tane kararname vardır. Bunların hepsi de meriyülicradır. Binaenaleyh herhalde bunların lâyihaları Mec-
lise gelerek Heyeti Celilece müzakere edilmek icap eder ki bu da onlardan birisidir. Bunun için ayrıca bir
kanun yapmağa lüzum yoktur. Muvakkat kararname lâyihalarını Heyeti Vükela Meclise gönderir, onlar
üzerinde Heyeti Celile müzakere yapar: Arzu ettiklerini kabul eder, muvafık görmediklerini reddeder.
Reddedilecek kararnameler için de bir usul vardır: Bu hususta ayrıca bir kararname yapılır ve bu kararna-
menin Meclisçe kabulü tarihinden itibaren, reddedilen kararnameler mevkii meriyetten kaldırılmış olur.
Binaenaleyh bunun için ayrıca bir kanuna ihtiyaç yoktur.
REİS — Usul hakkında başka söz isteyen var mı?..
ALİ SÜRURİ BEY (Karahisarışarki) — Maliye Vekili Bey’in teklifi yolundadır. Meclisin kararı vardır ki
16 marttan evvel Devletçe merî olan gerek kavanîn ve gerek kanun hükmünde olan kararı muvakkatler...
(yoktur sesleri) Binaenaleyh bunu ıskat etmek için böyle maddei kanuniyeye ihtiyaç vardır. Şimdi Heyeti
Vekile Ali Cenani Bey’in teklifi veçhile işini gücünü bıraksın ne kadar kararname varsa hepsini toplasın
teklif etsin. Yani bunun imkânı tatbiki var mıdır?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim, gerek İstanbul’da 24 senesinden ta
Ankara’da Büyük Millet Meclisi teşekkül edinceye kadar yani 23 Nisan 1336 tarihine kadar neşredilen
kararnamelerin adedi kadar çoktur ki Heyeti Celilenize mevcut kanunlarınızın yirmiden on dokuzu ka-
rarnamedir desem yanlış söylemiş olmam. Bir kere en esaslıları, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu, Mü-
kellefiyeti Askeri Kanunu, Temettü Kanunu ve saire ve saire.. Bunların şekli, mahiyeti kanuniyesi. Kanunu
Esasi’nin tarifi veçhile kararnamedir, herhalde Meclisten tetkiki lâzımdır veyahut Meclisin 23 nisanda kü-
şadını müteakip 26 veya 27’nci günü bir karar ittihaz etmiş idi ki 16 nisandan evvel mevcut olan kanunlar
ve bilumum kararnameler meriyülicradır diye. O kararnamelere kanun şekli mahiyetini verdi mi vermedi
mi? Bu ayrı bir mesele ve geniş bir mevzudur. Meclisi Âlinin onların o gün için kanuniyetini kabul etmiş
olsa da olmasa da her gün tadil ve tasfiye salâhiyeti dahilindedir. Bu esaslı mesaili bugüne kadar halletme-
dik, bunu halledelim dersek, en mübrem olan bu meseleyi bırakmış oluruz. Şimdiye kadar mevcut olan
ve bundan evvel yine derhatır buyurursanız ki gümrük kanununun iadei meriyetini bendeniz teklif et-
tim. Heyeti Âliyeniz iadei meriyetini kabul etmiştir. Bütün kanunlarımız, İstanbul’un mütarekeden sonra
mevkii meriyetten kaldırıp ta bizim burada iadei meriyet için yaptığımız muameleler bu esas üzerinedir.
Esas mesele hakkındaki Meclisi Âlinin noktai nazarı ayrıca geniş bir müzakerede tespit olunmak üzere
bu meselenin tehire tahammülü yoktur, bunun hakkında bir karar verelim. Şimdiye kadar yaptığımız gibi
Heyeti Vekile kararnameleri yine mevkii meriyette kalmak ve yeniden tetkik edilmek üzere Meclisi Âliye
– 884 –
teklif etsin, zaten mevcuttur. İstediği vakitte Meclis tetkik eder. Fakat bütün kararnameler mevkii meriyet-
ten ref ’ olunur dersek bütün muamelâtı deviririz. Arz ettiğim gibi bütün kanunların yirmide on dokuzu
kararnamedir.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntap) — Niçin şimdiye kadar kalmış?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Kalmış ve şunu da arz edeyim ki kararname ma-
hiyetinde telakki etsek bile Meclisi Âliden reddedilinceye kadar o yine hüküm ve tesirini icra eder. Ka-
nundur, mevkii meriyette kalır. Bendeniz de Ali Cenani Bey arkadaşımıza derhatır ettiririm ki İstanbul’da
kararnameleri Meclis birkaç defa açılıp kapandığı halde bir kere tetkik ve intaç edemedik, onlar mevkii
meriyetten kalktı mı? Hayır yine tatbik edildi. Meclis tarafından reddedilirse o zaman o tarihten itibaren
kalkar. Yalnız Mecliste böyle kalırsa -ki böyle olmuştur. Bütün Meclislerde teselsül ettirerek kalmıştır-
mevkii meriyette kalır. Bütün kararnamelere ait mesaili bu mesele ile karıştırarak halledelim dersek işin
içinden çıkamayız ve bu mesele de teahhur eder.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; bu gibi mesailin müzakeresine badi olan Meclisi Âlinizin
hüsnü niyetidir. Meclisi Âliniz teşekkül ettiği zaman bilmecburiye mevcut olan kavanînin meriyyülcra
olması meselesi geçti. Bilâhare Maliye Vekili harp kazançları kararnamesini kabul ettireceğim diye fena
bir çığır açtı. Meclisin bu baptaki efkâr ve amali, maliyeye taalluk eden birtakım kararnamelerin tabiî
meriyyülcra olması idi. Fakat hangileri idi, isimleri ne idi? Tespit edemedi. O vakit Heyeti Hükûmeti idare
eden zevat da bunu düşünmedi. Daima kendisine nafi olacak kararnameleri ileri sürdü. Fena bir çığır açtı.
İstanbul Hükûmetinin mütarekeden sonraki zamana ait kararnameleri o kadar mülevves, o kadar pistir
ki insan eline bile almağa tenezzül etmez. Halbuki Meclisi Âliniz öyle rezil bir idareyi devirdi, üzerinden
çiğnedi geçti. Şimdi bunun hakkında bir kanun vaz’ ederseniz, bunu tevali edecek kim bilir kaç tane karar-
name çıkacak. Bendenizce bir kanun yapıpta bu kararnameleri ilga etmektense -çünkü esası Meclisi Âli-
den geçmemiştir- hangi kararnamelerin kabiliyeti icraiyesi varsa onların listesini Meclisi Âliye vermeli ve
kararnameleri Meclis müzakere ettikten sonra kanun şeklinde çıkmalı. Bu şekil atiyen bize yine mazarrat
ika edecektir. Binaenaleyh bu meselenin bu şekilde müzakeresinin aleyhindeyim. Bu surette müzakeresine
taraftar değilim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntap) — Efendim, gerek Ali Sururi Efendi, gerek Hasan Fehmi Bey arz
ettiğim şekilde müzakerenin meseleyi tehir edeceğinden bahsediyorlar. Halbuki katiyen varit değildir.
Bendeniz diyorum ki gerek bu lâyiha ve gerek bundan maada olan muvakkat kanun lâyihaları Meclise
tevdi olunur, fakat bunların hepsinin birden çıkmasına hacet yoktur. Bu müstaceldir madem, evvelâ bunu
müzakere ederiz, hatta bugün getirirler. Bendenizin arz ettiğim kararnameler hiçbir zaman kanuniyetini
haiz değildir. Heyeti Celilenizden tasdik olunmadıkça kanun mahiyetini kesbedemez, zaten muvakkattir,
kararnamedir. Heyeti Celilenin burada 16 Mart tarihinde kabul etmiş olduğu karar, mevcut olan kavanîn
ile muvakkat kararnamelerin yine muvakkat olarak tatbik edilmesi içindir. Muamelâtı Hükûmet durmasın
diye Heyeti Celileniz böyle bir karar kabul etmekle mevcut kararnamelerin hepsini kanun haline koymuş
mudur? Hiçbir zaman bu olamaz. Çünkü mahiyetine vukufu olmadığı bir şeyi Heyeti Celile kabul eder
mi? Tasdik eder mi? Binaenaleyh bu kararname esas lâyihadır, bunlar ya kabul olunur, yahut reddolunur.
Onun ilgası için yeniden kanun yapmağa lüzum ve ihtiyaç yoktur.
İLYAS SAMI BEY (Muş) — Efendim ortada bir esas vardır ki Ali Cenani Bey ve Meclisi Âli kamilen
onun taraftarıdırlar. O da behemehal şu tasfiye kanununa müteallik maddenin bugünlerde herhalde kalk-
ması meselesidir. Buna Meclis herhalde karar vermelidir. Şu esas bir kere tespit edilmeli ve kararlaştırılma-
lı. Her iki fikir de bir gayeye vasıl olur. Bir maddei kanuniye ile ref etmek için şu tarih ve numaralı lâyiha
merfudur demek ki olur, yoksa buraya getirip müzakeresini yapmak mı lâzımdır? Bu kavanin mademki
mevcuttur. Heyeti Vekile bunların hepsi ile meşgul olabilir mi. Defi mazarrat celbi menfaatten ehvendir.
Binaenaleyh bunun fevkalâde lüzumu olduğu Meclisi Âlice tahakkuk ediyor. Bu lâyiha şeklinde gelerek
reddedilmesinin bir maddei mahsusa ile kabul edilmesi bin kere daha iyidir. Bütün kanunların getirilmesi
lâzım gelmez efendim. Netice itibariyle iki teklif birdir. Makul olan reddi cihetidir.
– 885 –
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; bendenizce bunun için kanun yapar ve diğer kararna-
meleri de Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin tefsirine bırakırsanız daha esaslı olur. Şimdi bu kanunu
lağveder bir kanun yapmış olduğunuz gibi bu kanunun bugüne kadar meriyetini kabul etmiş. Bugüne ka-
dar meriyetini kabul etmek ve muzır kanunları da kabul etmiş olursunuz. Halbuki bizim için zararlı olan
kanunları tefsir mahiyetinde Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesi müfadına göre bu kanunlar yapılabilir mi
yapılamaz mı? işimize gelen kanunları, yapılabilir deriz. İşimize gelmeyen kanunlar için ise şu ve şu ahval
dolayısıyla tatbik edilemez derseniz daha salim bir yolda gitmiş olursunuz. Bu suretle kanunun tesirini
zail etmiş oluruz. Başka bir ahkâm da tevellüt etmez. Bendenizce bilhassa bu noktada, Adliye Encümeni,
Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulünde midir, değil midir, bunu tetkik etsin. Dairei şümulü
dahilde değildir dedi mi o kararname zaten merfudur.
Çünkü öyle müşevveş bir vaziyete gireceğiz ki bugünden itibaren bu kararnamelerin lağvını kabul
ederseniz bugüne kadar o kararnamelerle ihkakı hak etmiş insanlar vardır. Şimdiye kadar olmuş, bundan
sonra olmasın demek esbabı mucibenin içerisine giremez. (Doğru sesleri) Halbuki tefsir olduğu zaman
ledelhace yapılmış olan bir meseleyi bozmak mümkündür. Ben sizi temin ederim ki: Kanunu Esasi’nin
36’ncı maddesinin ruhu da budur. Efendiler, hata edilmiştir, tecavüz edilmiştir. Mazinin hatasını biz yük-
lenmeyelim ve tasdik edilmemiş nice kanunlar vardır ki bunları da tasdik etmiş olmayalım. Nitekim Harp
kazançları Kanunu da aynı şekildedir, geçenlerde müzakere edilerek neticelendirilmişti ve isabet edilmiş-
tir. Bunun da başka suretle değil, tefsir şeklinde olması ve menafii vataniye için, böyle kapanması daha
hayırlıdır.
HASAN BEY (Trabzon) — Usulü müzakere hakkında söz alındığı halde herkes fikrini izah ediyor.
REİS — Efendim, usulü müzakere hakkında söz söylenmektedir, rica ederim, açık söyleyiniz.
HASAN BEY (Trabzon) — Hiçbirisi usulü müzakereye dair değildir.
REİS — Rica ederim, yerinizde söylemeyin. Kalkın ve siz de söyleyin.
REİS — Bütün arkadaşlar bu kanunu mu, yoksa başka bir kanunu mu müzakere etmekliğimiz hakkın-
daki noktai nazarlarını izah ediyorlar, bu usulü müzakere değil midir efendim?
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim; şimdiye kadar söz söyleyen rüfekayı muhteremenin mütalaaları bir-
kaç kısma ayrılıyor. Bazıları; kararnameler kanununu esasinin maddei malumesi mucibince Meclisi Âliye
sevk edilsin ve bundan sonra tasvip veya reddedilsin, diyor. Bazıları ise; iki türlü mütalaa dermeyan edi-
yorlar. Evvelâ birinci mütalaayı nazarı itibara alalım. Kararnamenin doğrudan doğruya Meclise sevki ve
Meclisçe tetkiki ki; hakikaten Kanunu Esasi’nin ruhuna pek muvafık bir şekildir. Fakat ben hiçbir Heyeti
Vekilenin böyle memlekete mazarratı sabit olan bir lâyihayı Meclisi Âliye arz edeceğine kani değilim ve
Meclisi Âlinizin de böyle hatta muhtacı tetkik bile olmayan bir lâyihayı bir iki saniyede olsun müzakere
edeceğine ihtimal veremem. Onun için bendeniz herhalde ehveni şer olarak Maliye Vekili Bey’in mütala-
atına iştirak ediyorum. (Doğru sadaları)
Lâyihanın gerek hafi ve gerekse celi herhangi bir celsede müzakeresi eski bir şeyin tazelenmesi demek-
tir ki bu katiyen doğru değildir ve belki de mahzuru vardır. Sonra Hüseyin Avni Bey’in bu gibi kararna-
melerin Meclisi Âliye sevkini ve bu gibi meselelerin bilhassa tefsirini talep ediyorlar ki, bendeniz bilhassa
tefsire ait olan mütalaalarına iştirak edemiyorum. Diyorlar ki işimize gelen yerlerde, işimize geldiği gibi;
gelmediği yerlerde de gelmediği gibi tefsir yapalım. Efendiler, eğer dünyada hukuk namına bir şey mevcut
ise Meclisi Âliden böyle bir gün müspet, ertesi gün menfi, makûs kararnameler çıkması doğru olamaz ve
böyle mütenakıs kararlar çıkmasına ihtimal yoktur.
Binaenaleyh bu mütalaa da doğru değildir. Bundan başka kararnameleri büsbütün keenlemyekün ad-
dedelim diyenler de vardır. Efendiler, zennederim ki şimdiye kadar neşredilen kararnameleri tamamen
keenlemyekün addedersek -zannederim- müşevveş bir vaziyet almış oluruz. Şimdiye kadar bu kararna-
melerin Meclise sevki lâzımdı. Fakat senelerce memlekette tatbik edilmiş olan bu kararnamelerin tatbik
olunduğu zamanları da nazarı dikkate alarak o vakitlerden beri keenlemyekündur diye bağırmak lâzımdır.
– 886 –
Meselâ kararnameler içinde İdarei Umumiyei Vilâyat Kararnamesi var. Bugün o kararname ile icraat
yapıyorlar, sarfiyat oluyor, varidat cibayet ediliyor. Yine meselâ Tedrisatı İbtidaiye Kararnamesi vardır. İşte
böyle birtakım kararnameler mevcuttur ki bugün memlekette kanun gibi meridir ve tatbik olunagelmek-
tedir. Eğer bütün kararnameleri toptan keenlemyekün addedelim ve bundan sonra umumî bir kanun ya-
palım dersek zannederim ki birçok borçlu kısım da kalmış oluruz. Bunun en iyisi sırası geldikçe icap eden
kararnameleri ortadan kaldırmak ve umumunu birden feshetmemektir. Bendenizce Hasan Beyefendi’nin
teklifleri diğer bütün teklifata nazaran şayanı tercihtir.
Şimdiye kadar bu kararname maalesef tatbik olunmuştur. Hiç olmazsa bundan sonrası için vaziyeti
kurtarabilmek lâzımdır ve bir an evvel böyle kapalı bir madde ile bu kararnameyi mevkii meriyetten kal-
dırmak en doğrudur zannındayım, esasen teamül de vardır. Yani bundan evvel Meclisi Âlice tadil edilmiş
kararnameler mevcuttur. Bendeniz Maliye Vekili Bey’in fikirlerine iştirak ediyor ve diğerlerinin mütalaa-
larını doğru bulmuyorum.
HASAN BEY (Trabzon) — Efendim; bendeniz de mütalaatımı usulü müzakere tarzında söyleyeceğim.
Kanun mahiyetini haiz olan kararnameler ve muvakkat kanunlar meselesi ki: Bu mesele İstanbul Meclisi
Mebusanında da mevzubahs olmuştur. Kanunu Esasi’nin maddei malumesi mucibince; Hükûmete mu-
ayyen mesail üzerinde bazı ahval ve husasatı müstacelede Meclisi Millîye Kanuniyeti teklif edilmek üzere
muvakkat kararname ile ahkâm vazetmek salâhiyetini veriyor. Fakat bu mukayyettir. Ahkâmı esasiyeye ve
hukuku esasiyeye mugayir olmamak gibi hususat şartıyla. Bir iki misal arz edeceğim. Meselâ muvakkat ka-
rarname ve kanunlarla Hükûmet hiçbir vakit vergi tarhedemez ve böyle kararnameler hiçbir vakitle kanun
mahiyetini haiz değildir. Bizim hayatı meşrutiyetimizde bunun birçok emsali vardır. Maalesef yanlıştır.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Hasan Beyefendi, maalesef zatı âliniz de ve
bendeniz de üç seneden beri bunları tatbik edecektik.
HASAN BEY (Devamla) — Maruzatımın zatı âlinize taalluku yoktur. Sonra ahkâmı siyasiyemize, hu-
kuku medeniyemize mugayir olmak üzere kararname vazının imkânı yoktur. Hakikat böyle olunca mev-
zubahs olan kararname veya kanunu muvakkattaki emvali metrukeye tazmine müteallik, Hristiyanların
emvali metruke kanunu mucibince; harp içinde yağmaya uğrayan mallarının kendilerine iade için düş-
manlarımızın tazyikiyle İstanbul Hükûmetinin yaptığı mevzubahs olan kararname bizim ahkâmı mede-
niyemize tamamiyle muhaliftir ve Mecellemizle taban tabana zıttır. Maliye Vekili Beyefendi’nin ret veya
ilgasını teklif ettikleri kararname yeni bir şey değildir? Bundan tam bir sene evvel yine Heyeti Vekile kar-
tonlarında böyle bir madde vardı. Adana’nın istirdadı zamanlarında idi. O zaman bu kararnamenin ilgası
ve mevkii meriyetten kaldırılması daha doğrusu reddi zımnında bir madde mevcuttu.
Bunun müstacelen müzakere ve intacını bendeniz Heyeti Vekilede rica etmiş idim. Bunun üzerine
Hariciye Vekâleti, o zamanki münasebatı siyasiyemize nazaran mahzuru siyasîsi olacağından bahsiyle bir
müddet tehirini ve Heyeti Vekile kartonlarında uyutulmasını teklif etmişti. O zamandan beri bu mesele
uyumaktadır. Bilmem ki; Maliye Vekilinin mevzubahs ettiği maddei kanuniye o maddei kanuniye midir?
Yoksa onu nazarı itibara almayarak yeniden tanzim ettiği bir lâyihai kanuniye midir? Bu mesele arz etmiş
olduğum veçhile bundan birçok sene evvel mevzubahs olmuş bir meseledir. Bendenizce Ali Cenani Bey’in
hakkı vardır. Gerek kararnameler gerekse, muvakkat kanunlar Meclisi Millî küşat edilir edilmez, resen
Meclisin ruznamesine dahil olur. Yeni bir teklife ihtiyaç yoktur. Bu itibarla...
YASİN BEY (Gaziantep) — Biz de, o şekilde toplandık.
HASAN BEY (Devamla) — Bu esas itibariyle kararnamelerin ve kanunu muvakkatlerin kâffesi bizim
ruznamemizdedir. Yeniden onun teyidi hükmü veya mevkii meriyetten ilgası için Hükûmetten bir teklif
vaki olmasını beklemek mecburiyetinde değiliz. Bu hususta Ali Cenani Bey’in yerden göğe kadar hakkı
vardır. Ancak;
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Meclis ne zaman müzakere edebilirdi? Elzemi, lâzıma tak-
dim etmek suretiyle çalışmıştır. Bundan yapamamıştır.
– 887 –
HASAN BEY (Devamla) — Belki daha mühim işleri vardır, yapamamıştır. Bu zaman meselesidir. Yal-
nız Maliye Vekilinin bahsettiği bir hakikat var. Bu kanunun ifade ettiği ahkâm esasatı hükmiye ile alâka-
dardır. Sulh yakındır. Sulh mesailine başlamazdan evvel bu gibi şeyleri temizlemek lâzımdır. Bendeniz
de bu hususta Maliye Vekili Beyefendi’nin fikrine tamamiyle iştirak ederim. Ancak teklif buyurdukları
madde gibi ve şekli ref ve ilga gibi olacak olursa o kararnamenin bidayeti tanziminden bu ana kadar olan
muamelâtın o kararname mucibince mukayyet olması icap eder ki; ahkâmı medeniye... «onu reddederiz,
reddederiz sadaları» bir kararname olmak itibariyle esasen bu doğru olamaz. Çünkü kararname kanunu
muvakkat şeklinde yapılması için kanunu Esasimizin cevaz verdiği sahada değildir. Binaenaleyh bu karar-
nameyi kökünden çürütmek lâzımdır.
Binaenaleyh maddenin şeklini bendenizce filan tarihli kararname bittetkik Büyük Millet Meclisince
reddedilmiştir demek lâzımdır. Daha müstacel kararnameler daha vardır ki; bunları da Maliye Vekili Be-
yefendiden istirham edeceğim. Çünkü onlar da sulh mesaisi ile alâkadardır ki o da bazı şimendiferlerin
Hükûmetçe iştirasına dair yapılan kararnamelerdir «ki bu da sulhun mevzubahs edildiği bir zamanda
Hükûmetin malı olarak görülmesi -o kararnameler mucibince- bizim menafimizin aleyhinedir.
Çünkü o kararnameler mucibince Hükûmet malı olarak, Hükûmet yedinde bulunan bütün şimendi-
ferlerin bilâbedel onların ellerine geçmesi neticesi çıkar. Binaenaleyh o kararnameleri dahi müstacel en
mevkii meriyetten kaldırılmalı. Eski şirket şeklinde, eski vaziyetlerine sokulmalıdır ki; orada vaziyetimiz
sahih olabilsin.
Böyle bir iki kararname daha vardır ki onları Meclise bir an evvel sevk etmeleri lâzımdır. Bendenizce
mesele şundan ibaret kalıyor. Maliye Vekilinin şu fikrine tamamiyle iştirak ediyorum. Fakat ref ve ilga
şekliyle değil. Esasen Kanunu muvakkat yapılması inkâr olunmayan kararnamelerdir. Binaenaleyh reddi
lâzımdır.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; maksat bu kanun değildir, demek-
ten ibarettir. İster ret kelimesi kullanılsın, ister ref kelimesi kullanılsın, isterse müzakere ettik de kabul
etmedik denilsin. Fakat bunun heyeti umumiyesi hakkında müzakere açmaklığını muvafık olmadığını
takdir buyurursunuz. Maksat budur. Hasan Beyefendi buyurdular ki, red kelimesi kullanalım ki kanunun
bidayetinden nihayetine kadar tesiri hukukîsi de zail olsun. Hayır efendiler, olamaz. Kanunu Esasi muci-
bince ahkâmı refedilinciye kadar tesiri hukukisi bakidir. Birçok emvali metruke vardır ki bendeniz onları
da düşündüm ve arz ettiğim veçhile maddede yazılıdır. «İşbu tarihli kararname 23 Nisan 1336 tarihinden
itibaren mevki meriyetten refedilmiştir» demiştim. Bidayeten bu şekilde yazdığım halde sonradan bu kıs-
mı çizdim. Bunun tesiri hukukisini, tesiri kanunisini düşündüm ve bu hususta ahkâmı kanuniyenin mü-
saadesini göremedim. Şu tarihten itibaren mevkii meriyetten merfudur dediğimiz zamanda fazla olarak
birçok da teşevvüşat meydana gelecektir ki o vakit daha mütebariz bir surette haricin nazarlarını üzerimize
celbetmiş olacağız. Halbuki bugüne kadar iade ettiğimiz emval pek cüzîdir. Binde yarım nispetinde olma-
dığına göre, bunun için de yeniden birtakım teşevvüşat husule getirmekte bir mana görmedim. Onun için
bu cümleyi çizdim. Mutlak olarak o güne kadar tesiri hukukîsi tamamen mahfuz ve mazbut kalır. (Değil-
dir sadaları) Müsaade buyurun efendim, şimdi mesele şimdi bu kanunun kanun olmadığını ifade etmektir.
Ne şekilde ifade ederseniz ediniz.
Şimendiferler meselesine gelince: Şimendiferler meselesinde bendeniz zannediyorum ki...
REİS — Sonra söylersiniz.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Hayır efendim, kürsüden bu mesele de söylendi.
İki kelime ile cevap vereceğim. Biliyorsunuz ki bir tarife meselesi vardır. Bunun için de bendeniz Nafia
Vekâletinin birkaç defa nazarı dikkatini celbettim. Zannederim. Nafia Vekâleti yakın bir zamanda böyle
bir lâyiha ile gelecektir. Şirkete ait olan tarifeyi biz kendi kendimize yaptığımız bir kanun ile altı misline
iblağ ettik. Bundan dolayı Hazineyi yarın sulhtan sonra, beş altı milyon lira borç altında bırakacağız. Di-
ğer birtakım mesail vardır ki, mahrem kararnamenin dairei şümulünde bulunan birtakım rüsumu tezyit
ettik fakat hatırımıza gelmediği için bunlar bir madde ile 1336 senesinde yapıldı, ki bunları fevkalâde harp
masrafı karşılığıdır demeyi ihmal ettik. Bugün Düyunu Umumiye varidatı karşılığı bulunuyor. Muvazenei
– 888 –
Umumiye lâyihasına da o yolda da bir madde arz ettim. Çok rica ederim ki o da bir an evvel kesbi kanu-
niyet etsin. Eğer bütçelerin müzâkeresi uzayacak olursa ve Muvazenei Umumiye Kanunu sene nihayetine
kadar teahhur edecek ise o maddeleri de Avans Kanunu’na zeyl olmak üzere Muvazene Encümeninden
rica ederiz, yaparlar, getirirler, kesbi kanuniyet eder. Şimdi bendenizin istediğim bunun kanun olmadığını
ifade etmektir. (Hay hay sadaları)
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) Hasan Beyefendi bu meseleyi ruznamemizde imiş gibi soyu-
yorlar. Mütalâalarında esasen ruznamemizde mevcuttur diyorlar.
REİS — Müsaade buyurursanız bendeniz de söyleyeyim. Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyefendi bu
mesele için geldiler. Birlikte baktık. Anladık ki bu lâyihai kanuniye henüz Adliye Encümenindedir. Bilmi-
yorum kendileri hangi lâyihadan bahsediyorlar.
ALİ SURURİ EFENDİ (Devamla) — Aslından bahsediyorlar.
REİS — Evet efendim aslı Adliye Encümenindedir. Şimdi efendim, ortada bir lâyihai kanuniye vardır.
Bir de bu lâyihanın bugün müstacelen müzakeresi teklif olunuyor. Ali Cenani Beyefendi’nin sözleri üze-
rine mesele bir usulü müzakere bahsi açtırdı ve iş bir meselei müstehire şekline girdi. Burada bu meselei
müstehire şeklinde söz alan birçok arkadaşımız vardır. İsterseniz bu meselei müstehire kararname mi ol-
sun veyahut olmasın diye müzakereye devam edelim veyahut arzu ederseniz Hasan Beyefendi’nin iki tekli-
fi vardır. Bunları reyi âlinize koyayım. Sonra asıl meselenin müzakeresine başlayalım. O zaman kararname
gibi mi nedir anlaşılır. Efendim, bendenize kalırsa bu meselei müstehirenin müzakeresinin kifayetini reye
koyalım. Eğer tasvibi âlinize iktiran ederse diğerlerini reyinize koyayım.
Efendim; meselei müstehirenin müzakeresinin kifayetini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Mü-
zakere kâfi görülmüştür,
Şimdi Maliye Vekili Bey’in iki teklifi vardır. Birisi bugün müstacelen bu meselenin müzakeresidir.
Bugün müstacelen müzakeresini reyi âlinize arz edeceğim. Bugün şimdi müstacelen müzakeresini kabul
edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Bu meselenin ilk defa hasbellüzum hafiyen müzakeresini teklif ediyorlar. Bunu kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
O halde müzakereye başlıyoruz. Teklif buyurduğunuz maddei kanuniyeyi lütfen veriniz. Efendim, bir
defa kanunun heyeti umumiyesini okuyalım.
Kanun Sureti
Madde 1. — Ahar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkındaki 6 Rebiyüla-
hir 1338 ve 8 Kânunusani 1336 tarihli kararname mevkii meriyetten refolunmuştur.
Madde 2. — İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren meriyülicradır.
Madde 3. — İşbu kanunun icrasına Heyeti Vekile memurdur.
REİS — Efendim, müsaade buyurursanız bir şey daha arz edeceğim. Malumu âliniz geçen gün bunun
gibi bir şey çıkmış idi ki bütün hüküm bir madde idi.
Bunda da arzu buyurursanız heyeti umumiyeyi ve maddeyi birlikte müzakere edelim. Binaenaleyh
heyeti umumiyesini...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Öyle olmaz, heyeti umumiyesi kabul edilmiş olur. Bu suretle reye
koymayınız.
REİS — Şimdi maddelere geçilmesini reye koyacağım.
Maddelere geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. (Maddelere geçilmiştir.)
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim, ahar mahallere naklolunan eşhas hakkındaki muvakkat ka-
rarnamenin ilga edilmesine dair Maliye Vekâleti tarafından teklif olunan bir maddei kanuniyeyi bendeniz
– 889 –
hiçbir suretle varit göremiyorum. Çünkü teklif olunan kanun ya bir meseleyi âmirdir veya bir meseleyi na-
hidir. Ya bu meseleyi bu kanun mucibince yapacaksınız veyahut yapılmakta olan iş yapılmayacaktır. Müs-
pet menfi iki teklifi havidir. Şimdi Maliye Vekili Bey’in teklifi bu kararname hükmünün ilgasının kabulü
ve onun ortadan kaldırılmasını muciptir. Bendeniz diyorum ki ortada hükmünün ilgasına ve kendisinin
kaldırılmasına dair bir kanun yoktur.
YASİN BEY (Gaziayntap) — Vardır efendim.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Merhamet ediniz efendim. Çünkü hukuku tasarrufiyeye taalluk eden
kavanin, vergilere taalluk eden kavanin vergilere taalluk eden kavanin Kanunu Esasi’nin otuz altıncı mad-
desi mucibince Meclisi Mebusanca, Meclisi Âlice müzakere edilmedikten sonra kanun şeklinde ortaya
konulamaz ve kararname ile tatbik edilemez.
BİR MEBUS BEY — Edilenler ne oldu?
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Efendim, diğerleri böyle yapıldı diyerek bunlar da böyle yapılamaz ve
biz böyle bir hataya düşemeyiz. Şimdi...
REİS — Muhavere oluyor, müzakereyi kesmeyin, rica ederim.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Meri olan Kanunu Esasi’nin otuz altıncı maddesi ahkamının bir kıs-
mı… meri olan Kanuni Esasi’nin 36’ncı maddesi «Meclisi Umumi münakit olmadığı zamanda Devleti bir
muhataradan veya emniyeti umumiyeyi halelden vikaye için bir zarureti mühimme zuhur ettiği veya bu
bapta vazına lüzum gördüğü kanunun müzakeresi için Meclisin celbine vakit müsait olmadığı halde Kanu-
nu Esasi ahkâmına mugayir olmamak şartıyla muvakkat bir kararname çıkar. Bu da Meclisin ilk içtimaında
tasdik ettirilmek üzere kendisine verilir,» diyor. Şimdi ahar mahallere naklolunan eşhasın emvalini idare
etmek hususunda 1338 Rebiyülahir ve 1336 Kânunusani tarihli olan bu kararname rica ederim devleti bir
muhataradan mı kurtarıyor? Rica ederim, Devletin siyaseti hususunda siyasi bir ehemmiyeti mi haizdir?
(Elbette sesleri.) Müsaade buyurun; Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesi hüküm ve kuvvetinde ve onun da-
irei şümulünde olduğuna Meclisi Âli karar verirse elbette benim mütalaatımı dinlemeğe mecburdur. Ben
diyorum ki mu mesele Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulünde değildir. Efendiler, emvali
metruke kanunu varken yani gaip hakkında ahkâmı umumiye bizim elimizde mevcut iken tegayyüp eden
bir adamın malı ne suretle idare edilecek ve ahkâmı medeniyede ve kitabülmefkut ismiyle bir babı mahsus
varken ve ahkâmı umumiye meydanda iken, bu ahkâmı umumiyeye muhalif olarak ve Devletin menafiine
mugayir ve ayrıca Devletin zararını tazminini mucip olan bir kararname var diye kabul edecek bir şahıs
tasavvur edemem. Hatta efendiler, edilmiş edilmemiş olduğunu yine ispat edeceğim.
Bu Meclisi Âlide geçen sene emval üç encümenin iştirakiyle Emvali Metruke Kanunu’nu müzakere et-
mek üzere Hükûmet bir kanun daha teklif etti. Tasfiye Kanunu’nu, Emvali Metruke Kanunu’nu müzakere
etmek için Hükûmetin teklif ettiği o lâyihayı üç encümen bir araya gelerek müzakere etti ve dedi ki ahkâmı
umumiye mevcuttur, bu gibi mevkuflar hakkında ve onların emvali hakkında cereyan edecek muamele,
mahakimdeki ahkâmı umumiyeye tabidir. Binaenaleyh böyle bir kanunun mevcudiyetini Meclis zabıtları-
na geçirip te böyle muhalifi esas kanunlar kabul edemez dedi. Bilâhare Hükûmet bu kanunun müzakere-
sine lüzum yoktur, dedi ve aldı götürdü. Maliye Vekili sabıkı Hasan Bey’den sual ettim. Belki bendenizin
burada bulunmadığım bir zamana tesadüf etmiştir. Böyle Emvali Metruke Kanunu’nu Meclise getirdik ve
kabul ettirdik dedi. Böyle bir kanun vardır diyor. Rica ederim, emvali metrukeye dair, tasfiyeye ait olan
kanun bu meclisçe kabul edildikten sonra rica ederim bu kararnamenin hükmü kalır mı, kalmaz mı? Bu
Meclis bir Emvali Metruke Kanunu bir Tasfiye Kanunu kabul etmiş, ortaya koymuş. O kanuna muhalif
olan bir kararname vardır diye tekrar verir de onu ilgaya tasaddi ederse onu rica ederim, evvelce verdiği
kararları tetkik etmeyerek, düşünmeyerek yeniden karar vermiş olur. Binaenaleyh kararname yoktur. Yok
olan bir meseleyi ilga etmek esasen caiz değildir. Binaenaleyh vücudu olmayan şeyin heyeti umumiyesinin
reddi lâzımdır.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Siirt) — Mahkeme ilâm vermiş, meseleden Haber mi yok? Nasıl olur?
– 890 –
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, kararnameler Meclise ne yolda gelir diye bir şey arz etmeye-
ceğim. Çünkü rüfekayı kiram bu hususta lâzım gelen şeyleri söylemişler. Ancak 16 marttan sonra İstanbul
Hükûmetince mevkii meriyete vazedilen kararnamelere nazaran bundan evvel mevcut kararnameler Mec-
lisçe tasdik edileceği bir defa ilân edilmiş demektir. Yani 16 Mart 1336’dan sonraki kararnameler ne olursa
olsun yani Büyük Millet Meclisinin malumatı haricinde olan ve arzusuna mugayir ve esasen gayri meşru
olarak ifayı vazife ettiğine karar verdiği İstanbul Hükûmetinin kararlarım gayri mevcut addetmiştir. Bir
kanun ile bunu bütün dünyaya ilan etmişti. O vakit tasdik etmemekle onların yani kararnameler hakkında
Kanunu Esasi ahkâmı dairesinde muamele icra edileceğini söylemiştir. Şu halde bizim yapacağımızı Mec-
lisi Âliden geçmemiş olan kararnameler hakkında Kanunu Esasi’nin gösterdiği yol dairesinde muamele
yapmaktır. Kararnamelerin kâffesi ruznamede dahildir. Fakat Meclis şimdiye kadar bunlarla iştigal edeme-
miş. Pekâlâ biliyoruz ki Meclisi burada teşkil ettiğimiz zamanda bu gibi kararnamelerle uğraşacak zaman-
da değiliz. Ordu vücuda getirecek, düşmanı atacak gibi mesaili hayatiye ile uğraşırken yapılmış olan bazı
kararnamelerle uğraşmak için bittabi zaman bulamamıştır. O zaman vakit bulmamıştır diye kararnameler
kanun değildir demek de doğru değildir. Bu itibarla o kararnameler Kanunu Esasi mucibince ruznamede-
dir. Maliye Vekili Bey de bugün böyle bir kararnameden bahsediyor. Ruznamede Kanunu Esasi mucibince
bulunması lazım gelen bütün bunların mutlaka mevkii meriyetten refi lâzım gelir. Şimdi bunu ne suretle
refedelim, mesele buraya geliyor. Bendeniz bunun için yani intacı için bir takrir verdim. Fakat ne yolda
intaç edilmelidir? Mesele buradadır. Kararnameler mevkii meriyetten refedildi denemez. Malumu âliniz
kararname unvanını taşıyıp kanun olmak için lâzım gelen eşkâlden geçmemiş yani merasimi kanuniye-
si tamamiyle ifa edilmemiş ve kanuniyeti tasdik edilmemiş olduğu cihetle kanun şeklinde olmayacaktır.
Bittabi henüz Meclisin tasdikine iktiran etmeyen ve fevkalâde ahvalin icap ettirdiği bir kanun kararname
suretiyle ifade ediliyor ki bu veya kabul edilir ya reddedilir.
Bu kararnamelerin bir kısmı vardır ki kabulü zaruridir. Bu gibi kararnameler yapılır. Kararnamenin
neşri ile mesele biter. Mesuliyet doğrudan doğruya Heyeti Vükelâya aittir. Meclisçe kararname kabul edilir.
Fakat mesuliyet ne ise doğrudan doğruya o Heyeti Vekileye tevdi edilir. Kararnamelerin bir kısmı vardır
ki tadil edilir veya reddedilir. Ne yapılırsa yapılır. İşte bu da reddedilmesi lazım gelen kararnamelerden
birisidir. Bu kararname denilecek ki şimdiye kadar tatbik edilmiş, şimdiye kadar tatbik edilmek suretiyle
yapılan bir fenalık varsa doğrudan doğruya bu kararnameyi neşreden Hükûmete aittir. İnşallah ne vakit
İstanbul’u ve Trakya’yı da ele geçirir misakı millî dahilinde istiklâlimizi elde edersek bu kararnameleri
neşrederek fenalık edenlerin hukukunu onlardan isteriz. Mesele budur. Onun için bunu bu suretle reddet-
mekten ise böyle bir maddei kanuniyeyi refetmekten ziyade şu tarihli kararname tetkik edildi. Bu ahkâmı
esasiyemize mugayir ve millete birçok mazarratlar ika ettiği anlaşılmıştır, diye esbabı mucibe dermeyan
edilerek kanun reddedilir ve hem de usulüne muvafık bir surette kanunun orta yerden kaldırılmış olması-
na kaniim. Bendeniz bir takrir verdim. Bunun intacı ve buna benzer memleketin menafiini muhil ne gibi
kararnameler varsa bunlar listesi ile beraber tetkik ve intaç edilmek üzere Meclise bildirilmesini istirham
ettim. Bu takririmin reye vazını ve kabulünü rica ederim.
NECATİ BEY (Erzurum) — Meselenin nevakısı noktai nazarından bendeniz maruzatta bulunacağım.
Biz bu kararnameyi ortadan kaldırmakla bunu acaba sulh masasında refetmiş olacak mıyız? Şüphesiz ola-
mayacağız. Onun için şu şekilde, şu usuldeki kararname müfit değildir diye bununla uğraşacak mıyız? Me-
nafii memleketin hallini müşir bir kanun teklif olunsun, o da tetkik edilsin (müntic bir teklif alsın gelsin
ve o da sulh esnasında mukabil teklifatımızı müşir bulunsun.) Ancak bu şekilde olursa müsmir bir netice
verebilir. Yoksa haydi bir kararla kaldırdık, bundan ne olacak? Mademki beyneddüvel bir mesele olmuş,
sulh masasında mevzubahs olacaktır. Herhalde bu mukabil teklifatımızdan biri olmalıdır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, Basri Beyefendi maruzatımı iyi anlayamamışlar. Bende-
niz 36’ncı maddei kanuniyeyi keyfimize göre tefsir edelim demiyorum. Ancak Devlet ve Millet için mahzı
zarar olan kanunların bugünden tefsiri lüzumunu dermeyan etmiş ve bunların 36’ncı madde dahilinde
olmadığını arz etmiştim. Halbuki buyurdular ki istediğimiz gibi kararnameyi kullanalım, yanlış anlama-
mışlar, bunu tashih etsinler. Sonra bu emvali metruke kanununun hangi hisle yapıldığını biliyoruz.
– 891 –
Maliye Vekili de bugün bu kanunun ilgasını teklif ediyor. Halbuki ilga itibariyle bugüne kadar bu ke-
makân devam edecektir ve bunun tahtında diğer kavaninle 36’ncı maddenin dairei şümulünü tevsi et-
miş oluruz. Bu maddenin, 36’ncı maddenin, dairei şümulünde değildir, diye reddedersek evvelce yapılan
muameleyi kabul etmekle beraber kendimizi bağlamayız. Tashih edeceğimiz birtakım kavanin vardır. O
kanunlarla bağlanmamaklığımız için demin de arz etmiştim, bunu şu şekilde reddetmekten başka bir şey
yoktur. Bu kanun 36’ncı maddenin dairei şümulü dahilinde olmadığı halde yapılmıştır. Tabiî Meclisin
ruznamesi meyanında bulunması dolayısıyla reddetti. Daha buna mümasil ileride pek çok şeyler çıkacak-
tır. Kendinizi bununla bağlamayın. Bundan evvelkini bir hukuk diye tanıdığınız zaman 36’ncı maddenin
dairesini kabul etmiş olursunuz ve azîm bir hataya düşmüş olursunuz. Manası kalmaz. Fakat ne var? İdarei
Umumiyei Vilâyat… Belki memleketin faidesi icabatındandır. Bugün buna göz yumarak belki kalmıştır,
belki unutmuşuzdur, yahut sırası gelmemiştir. Buna göz yumarız. Fakat hakimiyetimizi darbeyleyecek hu-
susatta ecnebilerin tesiriyle yapılmış kanunları herhalde reddederiz. Herhalde arz ettiğim noktadan dolayı
reddini teklif ederim. Bu hususta bir takririm de vardır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntap) — Efendim, Hüseyin Bey’in bahis buyurduğu mevcut kararnamelerin
hemen kısmı küllisi 36’ncı maddeye muhaliftir. Halkın sureti tasarrufiyesine, emvali metrukeye taalluk
eden kanunlar neşrolundu. Bunlar kamilen Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulü haricinde-
dir. Evvelki kavaninin mukayyet olması kaydıyla bu kanunları kabul etmiş oldu mu, verecek mi bunlara?
Bu katiyen varit olamaz, bunlar katiyyen muvakkattir. Yine nizamnamei dahilî mucibince Meclisin ruzna-
mesindedir, istenildiği zaman müzakeresi icra edilir, kabul veya reddolunur. Reddolunacak kanunlar için
evvelce bir usul ittihaz edilmiştir. Herhangi kanunun Heyeti Celilece reddi takarrür ederse bir kararname
yazılır, falan kanun reddedilmiştir, denilir. Bugün mevcut düsturların içerisinde belki böyle 40-50 tane
kararname vardır. Reddolunmuştur, maddei kanuniyeye lüzum yoktur. Buna dair bir takrir yazdım. Ka-
rarnamenin şeklini gösterdim, takdim ediyorum. Bir de Erzurum Mebusu Necati Bey’in bir fikri vardır ki
bendeniz o fikre de taraftar değilim. Diyorlar ki bu kanunu mevkii meriyetten kaldırmakla bunu kaldırmış
olamayız, mesele beyneddüvel bir şekle gitmiştir. Binaenaleyh esasen burada müzakere edilmesi doğru de-
ğildir. Bendeniz bu meselenin doğrudan doğruya milletin menafiine müteallik bir mesele olduğuna kani-
im. Hiçbir zaman düveli itilafiye ile sulh masasında böyle bir şeyi müzakere edemeyiz. Çünkü istiklâlimize
manidir ve katiyen beynelmilel bir mesele değildir. Bu katiyen sulh masasına giremez. Hâkimiyetimize
münafidir. Binaenaleyh bu fikir de katiyen merduttur.
ZEKÂİ BEY (Adana) — Efendim; bendeniz de Ali Cenani Bey’i teyiden beyanı mütalaa edeceğim.
Müfit Efendi Meclisçe kabul edilmiş bir emvali metruke kanunu bulunmasından dolayı ayrıca mevzubahs
olan bir kararnamenin bir kararname ile veya bir maddei kanuniye ile refine hacet olmadığını ve bunun
zaten kendi kendine mefsuh olduğunu söylediler. Halbuki mevzubahs olan Emvali Metruke Kanunu, yani
geçenlerde Meclisi Âlinin kabul ettiği Emvali Metruke Kanunu, evvelce mevcut olan tasfiye kanununun
yerine kaimdir. Bu şimdi refi istenilen kararname ise bütün bütün başka şeydir. Yani Meclisi Âli bu em-
vali metruke kanununu kabul etmiş olmakla mevzubahs olan kararnameyi refetmiş değildir. Bunlar ayrı
ayrı şeylerdir. Malumu âlileri evvelce bir tasfiye kanunu vardı. Bu tasfiye kanununa tevfikan o emvali
metruke müzayede edilmiş ve satılmıştı. Sonra ihtimal ki bir tazyiki haricî ile İstanbul Hükûmeti o em-
vali metruke kanunu mucibince satılmış, ahalii İslâmiye yedine geçmiş olan emvalin her kimin yedinde
bulunursa bulunsun bilâbedel elinden alınarak sahibi evvellerine iadesi hakkında Hükûmetin neşrettiği
kararnamedir ki şimdi mevzubahs ediliyor. Binaenaleyh o tasfiye kanununun yerine kaim olmak üzere
Hükûmetin bu defa ahvali harbiye sebebiyle mevkilerinden uzaklaştırılmış olan eşhasın emvali metruke-
lerinin ne suretle müzayede edileceğine dair kabul olunan kanun şimdi mevzubahs olan kararnamenin
refini mucip değildir. Çünkü o başka bir kanundur. O bütün bütün bilamüzayede satılmış olan emvale
zilyed bulunanların ellerinden alınarak sahibi aslilerine bilâbedel verilmesine dairdir. Kararname olmakla
Meclisin ilk teşekkülünde Hükûmet tarafından teklif olunan kanuniyeti tasdik veyahut da reddedilmesi
lâzım gelirdi. Şimdiye kadar bu teklif edilmedi ve Hükûmet de bittabi kararnameyi kanun olarak da teklif
edemez. Ancak kararname mevcut olduğuna ve mevkii meriyette bulunduğuna ve bazı yerlerde tatbik de
edilmiş olduğuna göre refi lâzım gelir. Bendenizce ahseni tarik Ali Cenani Bey’in buyurdukları gibi bir ka-
rarname ile falan tarihli kararname bilmüzakere reddedilmiştir demek lâzım gelir. Zaten Hükûmet bunu
– 892 –
teklif etmeye mecbur idi. Elyevm mevcut bulunması Meclisi Âliye teklif edilmesi mevkiindedir. Bittetkik
refedilmiştir demekle mevkii meriyetten kalkmış olur. Yoksa böyle bir şekilde ıskat edilmeden yani demin
buyurmuş oldukları veçhile emvali metruke kanununu kabul etmiş olmakla Meclisi Âli bu kanunun refini
de şey etmiş olmuyor. Onlar ayrı ayrı şeylerdir. Elyevm tehcir kabul edilmiş olan ve bundan sonra edilirse
ve edilecek olanlar ve ahvali harbiye ve siyasiye ile me’valarını terk etmiş olanların emvallerinin sureti
müzayedesine veyahut sureli idaresine dair evvelce mevcut olan tasfiye kanununun yerine kaim oluyor. Bu
tasfiye kanunu ise o gibi emvalin sahipleri yedinden bilâ bedel alınarak sahibi aslilerine iadesi hakkındadır
ki bunun tabiî refi lâzımdır. Kararname olduğuna göre yine buyurdukları gibi bir kararname ile refedilmiş-
tir diye Hükûmete tebliği lâzım gelir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Ret için esbabı mucibe ne olacak?
YASİN BEY (Gaziayntap) — Hakikaten Maliye Vekili Beyefendi teklifi bu kanunu yaparken bir de
esbabı mucibe göstermeli idi. Fakat herhangi bir vekilin, herhangi bir arkadaşın hakikaten böyle siyaseti
devleti, menafii devleti zarardide eden ve böyle bir kanunun ref ve ilgası teklif olunur olunmaz birtakım
hukukçu arkadaşlar efendim, falan kanunun şu maddesinde şöyle bir şey vardır, şu şekilde gidilmesi lâzım
gelir? Falan kararnamede böyle gidilmesi lâzım gelir diye çıkarlar burada söylerler. Şu kararname ile bir
çök emvali metruke satılmaktadır. Hakikaten bu hususta birçok muamele yapılmıştır. Bir de Maliye Vekili
kendi parası gibi almış vermiştir. Hatta birçok köylerde bililtizam birçok kimselerin toptan yekûn alınmış
ve toptan da Maliye Vekili almış ve sarf etmiştir. Bazı arkadaşlarımız şimdi bunu refedersek bundan ev-
velki muamele ne olacaktır, diyorlar. Bu olmuştur efendiler. Ayrı buna dair müzakere cereyan etse içinden
yine çıkılmaz. Maliye Vekili de senelerce uğraşsa yine içinden çıkamaz. Bunu bir şekle, usule bağlamaktan
ise bunu falan usulde, falan şey de deyipte müzakere etmektense Maliye Vekilinin göstereceği kararname
veya esbabı mucibe ile şundan dolayı, yani şu kararnameyi, şu emvali metrukeyi daha salim bir mecrada
yürütmek için mazarratı görülen şu kararnamenin reddi veya ilgası yolunda maddei kanuniyeyi Maliye
Vekili Beyefendi tasrih ederler ve bu da ortadan çıkar. Yoksa bir usule bağlarsak bir şey intaç edemeyiz.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayetini reyi alinize arz ediyorum. Kabul edenler lütfen ellerini kal-
dırsınlar... Kabul edilmiştir. Efendim, bu maddeye taalluk etmek üzere iki takrir vardır. İkisi de aynı meal-
dedir. Gaziayntap Mebusu Ali Cenani Bey’in takririni okuyoruz:
Riyaseti Celileye
Ahar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkındaki 16 Rebiyülahır 1338 ve
8 Kânunusani 1336 tarihli kararname Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulü haricinde oldu-
ğundan reddedilmiştir. Balâda muharrer kararnamenin kabulünü teklif ederim.

Gaziayntap Mebusu
Ali Cenani
REİS — Efendim, Mardin Mebusu Necip Bey’in takririni okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Cereyan eden müzakerata nazaran zirdeki maddenin kabulünü teklif eylerim.
16 Eylül 38
Mardin Mebusu
Necip
Ahar mahallere nakledilen eşhasın emvaline dair 8 Kânunusani 1336 tarihli kararname Kanunu Esa-
si’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulünde olmadığından reddedilmiştir. 14 Eylül 1338
REİS — Görüyorsunuz ki ikisi de ayni mealdedir, efendim.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Reis Bey; müsaade ederseniz bu iki takrir hak-
kında iki kelime söyleyeyim. Bendeniz reddedilmiş, refolunmuştur kelimeleri üzerinde tevakkuf edecek
– 893 –
değilim. Refedilmiştir, reddedilmiştir kelimeleri kullanılsın. Yalnız her iki takrirdeki esbabı mucibe üze-
rine celbedeceğim Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin Heyeti Vekileye, Hükümdara verdiği salâhiyete
tevafuk etmediği için reddedilmiştir diye bunu esbabı mucibe olarak kabul edersek ki asıl tehcir meselesi
ve binaenaleyh tehcirden sonra yapılan tasfiye kararnamesi ki tasfiye kanunu makamına kaim olmak üzere
onların dahi gayri meşruiyetini bu esbabı mucibe ile kabul etmiş olursunuz. Bunun için arkadaşlardan
çok rica ederim, esbabı mucibeyi değiştirsinler. Çünkü tehcir için bizim elimizde götürü olarak şu veya bu
kumandanın, Hükûmet veya millet veyahut memur bir tehciri yapmış şeklinde gösterilmemiştir. Doğru-
dan doğruya gösterilen lüzum üzerine Hükûmet kanun vazederek Kanunu Esasimize istinaden bir kanun
vazederek tehciri yapmıştır, yolundadır. Müdafaatımız, Avrupa’ya karşı böyledir. Bunun için davamızı çü-
rüten esbabı mucibeyi burada kullanmayalım. Esbabı mucibenin değişmesini teklif ediyorum. Bendeniz
dairei şümulünde midir, değil midir? Esbabı mucibede İstanbul’a düveli ecnebiye girdikten sonra Hükû-
mete şöyle bir şey yapacaksınız. Hıristiyanların hukukuna taalluk eden mesail, Devletin emniyeti dahiliye-
sine ait bir mesele olduğunu hepimiz takdir ediyoruz. Kararnameyi salâhiyeti kanuniye noktai nazarından
tetkik ettiğimiz vakit esbabı mucibe yoktur. Esbabı reddi, esbabı mucibeyi başka yerden arayalım veyahut
bu kanun mevkii meriyetten kaldırılmıştır veyahut reddedilmiştir, diyelim. Esbabı mucibeyi geri alalım.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim; müsaade buyurursanız bir sual soracağım.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu davaya bundan başka esbabı mucibenin imkânı yoktur. (Var-
dır sadaları)
Hüseyin Bey’in buyurduğu diğer kararnamelere gelince: Acaba diğer kararnamelerin Heyeti Celilece
reddedilmeyeceği ne malum? Bugün olan ruznamemizde muallaktadır onlar. Bizim işimize bugün bu ge-
liyor, onu da reddederiz. Esbabı mucibesiz bu kanunun çıkmasına imkân yoktur. Bahusus bu kanun demin
Hoca Müfit Efendi’nin buyurdukları gibi heyeti umumiyemizde böyle bir kanunun yapılması merduttur.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Abestir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Arz ettiğim gibi bu kanuna bu esbabı mucibeden başka bir esbabı
mucibe bulmak da imkânı yoktur. Sonra buyurdukları meseleleri de belki onları da refedeceğiz.
REİS — Efendim; müsaade buyurunuz. Takrirler okunduktan sonra Maliye Vekili Bey de gayet de-
rin bir şey izah ettiler. Hakikaten bu mesele herkesin fikrini kurcaladı. Bendeniz usulü müzakereye ait
söylüyorum, af buyurursunuz. Mesele tavazzuh etmemiştir. Encümene gitmesi lâzım olan bir meseledir.
Bendeniz nizamnameyi hatırınıza getireyim de ondan sonra müzakereye devam edelim. Buyurunuz Refik
Şevket Bey.
REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan) — Hüseyin Avni Bey’in istinat ettiği nokta Hasan Bey’in de izah ettiği
veçhile bizim için katiyen bu kanunun reddine esbabı mucibei hakikiye olamaz. Hüseyin Avni Bey bir
nokta tutuyor, diyor ki: Bu kanun Heyeti Vekileye verilen salâhiyet mucibince çıkarılmıştır. Bir madde
değildir ve bu mevad bizatihi esbabı mucibede bendeniz çok temenni ederim ki reddini veya refini veya
ilgasını müzakere ettiğimiz bu kanun elimizde olsa idi...
HASAN BEY (Trabzon) — Uzundur.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — Uzun olduğuna nazaran bendeniz Hasan Bey’den aldığım bir fikri
ibtidaiyeye binaen en kuvvetli esbabı mucibeyi bulabilirim. Maatteessüf bendeniz bunu okumadım. Onun
tecarübünden istifade ederek söylüyorum. Eşhasın emvali Hükûmet tarafından alınmış ise bu kanun mu-
cibince mercilerine, sahiplerine iade olunacak. Eğer sahipleri yoksa o adamların mensup olduğu cemaate
verilecek tarzında böyle bir kayıt varmış. (Vardır sadaları) Efendiler eğer bu kanunda mevcut ise, eğer
buna kanaatiniz varsa «ki -vardır- o halde ahkâmı esasiye ve şeriyemize ve bütün muamelâtı idariyemize
muhalefetinden dolayı gayri kabili tenfiz ve icra bir kanundur. Çünkü bilâvelet vefat edenlerin emvali
umumiyesi doğrudan doğruya bizim esasatımıza nazaran beytülmale verilir. Bu kanun ahkâmı esasiyemi-
ze bizatihi muhaliftir, ahkâmı esasiyemize muhalefetinden dolayı da merduttur.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayntap) — Esasını bilmediğimiz bir kanun nasıl müzakere olunur.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Esasa girmiyoruz.
– 894 –
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — İşte ret için esbabı hakikiye bunlardır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) — Kanunu reddetmek için esbabı aramıyoruz. Bunu bulmak için
kanunu bilmek lâzımdır. Onun için bir kanun getirelim veyahut maddelere girmeyelim.
REFİK ŞEVKET BEY (Devamla) — İkinci madde; Necip Bey’in verdiği takrirle Hüseyin Avni Bey’in
izahatı, Heyeti Vekilenin salâhiyeti dahilinde değildir. Efendiler; Kanunu Esasi’nin o maddesinde ki mu-
hatara tabiri vardır. Kanunu Esasi’yi tefsir salâhiyetini haiz olan Ayan Meclisi veyahut herhangi bir Meclis
muhataranın neden ibaret olduğunu tespit etmiş olsaydı Hüseyin Avni Bey der idi ki; bu kanun esbabı
muhatara teşkil etmez. Çünkü muhataranın manası şudur, demek lâzım idi. Halbuki onu demiyor. Muha-
tara tabirini Heyeti Vükelânın nazarı itibara alarak kararname çıkaramaz, diyoruz. Bendenizce muhatara
üzerine mesuliyet alan Vükelânın takdirine vabestedir. Bilmüzakere kararname çıkaran Heyeti Vükela,
Heyet huzurunda ispat ederse kararnamenin meriyeti iktiza eder. Edemeyecek olursa reddi lâzım gelir. Bu
esbabı mucibe zayıftır. Diğerlerine de şâmil olmak lâzım gelir. Bunu kabul edersek her birisini o noktadan
muhakeme ederek ilgası lâzım gelir. Bendenizce esasatı hukukiye noktasından bunun reddi lazım gelir.
Hukuku esasiyemize münafi olmasından dolayı bu kanunun reddi lâzımdır. Esbabı mucibeye lüzum yok-
tur. Esbabı mucibesini gelsinler zabıttan öğrensinler.
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Esbabı mucibe mecburiyeti nereden geliyor? Rica ederim.
BASRİ BEY (Karesi) — Efendim, müzakere çok uzadı. Bendeniz bir şey anlamak istiyorum. Memaliki
meşgule -ki şimdi lehülhamd ihtihlas edilmiştir- bilhassa Yunanlılar geldikten sonra bu menhus karar-
name hem de pek şiddetli bir surette Yunan hükûmeti tarafından oradaki Hükûmet namı altında çalışan
adamlara tatbik ettirilmiş. Bilhassa bizim livamızın bu yüzden fevkalâde zarar gördüğünü işitiyoruz. Şimdi
dedik ki böyle bir kararname yoktur veya ilga edilmiştir. Pek âlâ. Yoktur diyecek olursak fena bir surette
tatbik olunan yerlerden daha fena bir surette bu kararnamenin tatbik olunduğu yerlerde bugünkü Müslü-
manların vaziyeti ne olacak?
HASAN BEY (Trabzon) — Ahkâmı umumiye mucibince mallarına sahiptir.
BASRİ BEY (Karesi) — Benim sualim budur. Yani birtakım müthiş tatbikat yapılıyor. Bu kanun muci-
bince, Müslümanların hakkı yoktur mu denilecek? Buraya bir şey daha yapmalı ki bu tatbikat keenlemye-
kün addedilsin. Eğer buna imkân varsa bunu yapalım.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; bendenizin anladığım Basri Bey ar-
kadaşımız düşman işgalinden sonra bunu elinde bir serrişte ittihaz ederek müthiş bir surette Müslümanlar
üzerinde tatbikat icra edilerek Müslümanlardan alıp gayrimüslimlere bu kanun namı altında vermesinden
ibarettir. Bendeniz zannediyorum ki işgal altına geçen bir memlekette idaremiz durduğu zaman kanunla-
rımız da durmuştur. Düşman bizim kanunumuza istinaden her ne yapmış olsa dahi hükümsüzdür.
BASRİ BEY (Karesi) — Bu mütalaaya Meclis de iştirak eder değil mi?
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Devamla) — Pek tabiî değil mi efendim. Düşmanın girdiği
memlekette yaptığı muamelâtın meşruiyetini kabul etmek değil, meşru kelimesini telaffuz edecek bir ar-
kadaş bile tasavvur edemiyorum.
REİS — Efendim; Ali Cenani Bey takrirlerini tashih ettiler. Yani bu maddenin tadiline dair. Öteki de
aynı mealdedir. Yalnız birisini reye vazedeceğim. Tekrar okuyorum:
Riyaseti Celileye
Ahar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkındaki 16 Rebülahir 1338 ve 8
Kânunusani 1336 tarihli kararname reddedilmiştir.
Balâda muharrer kararnamenin kabulünü teklif ederim.
Gaziayıntap Mebusu
Ali Cenani
– 895 –
REİS — Efendim; kabul edenler lütfen el kaldırsın. Takrir ekseriyeti azime ile kabul edil-
miştir.
Bu takrir kabul edilmekle kararname reddedilmiştir. Şimdi meselenin şekli kalıyor.
REİS — Henüz celsei hafiyede olduğu için tamamen kesbi katiyet etmiş değildir. Demin
Maliye Vekili Bey’in gösterdiği lüzum üzerine müzakereyi celsei hafiyede kabul etmiştiniz.
Tabiî celse aleniyeye intikal edince kararnameyi bir arkadaş teklif etmiş alacak, kâtip Bey
tarafından okunacaktır. Bendeniz de reye vazedeceğim, kabul edeceksiniz; mesele bitecektir.
(Doğru sesleri) Bu suretle mi olacak?
ALİ SURURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Karar şeklinde mi çıkacak?
REİS — Karar şeklinde.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; aleni celsede bir arkadaş
bir teklif verir, o arkadaş falan tarihli kanunun müzakeresini teklif ederim der, okunur, reye
konur, arkasından da bu takrir okunur, kabul edilir veya reddedilir gider. (Teklifi kim ede-
cek sesleri)
REİS — Efendim; teklifi kim edecek deniyor.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; bendeniz teklif ederim.
REİS — Şimdi celsei hafiye için olan mesele bitmiştir. Celsei hafiye bitip, aleniye geçilmesini kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Efendim; celsei aleniyedir.
Riyaseti Celileye
Cereyan eden müzakerata nazaran zirdeki maddenin kabulünü teklif eylerim.
14 Eylül 1338
Mardin Mebusu
Necip
Madde 1. — Ahar mahalle nakledilen eşhasın emvaline dair 8 Kânunusani 1336 tarihli
kararname Kanunu Esasi’nin 36’ncı maddesinin dairei şümulü dahilinde olmadığından red-
dedilmiştir.
14 Eylül 1338
Madde 1. — Ahar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkındaki 16 Rebiyüla-
hir 1338 ve 8 Kânunusani 1336 tarihli kararname mevkii meriyetten ref olunmuştur.
Madde 3. — İşbu kanunun icrasına Heyeti Vekile memurdur.
– 896 –
TBMM
18 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin, vaziyeti umumiye üzerinde müdavelei efkâr da
bulunmak ve tedabiri lâzime için Heyeti Vekileyi cepheye daveti.
Cilt: 24

YÜZ DÖRDÜNCÜ İN’İKAT 18 Eylül 1338 Pazartesi (Hafi) İkinci Celse
YÜZ DÖRDÜNCÜ İN’İKAT

18 Eylül 1338 Pazartesi (Hafi)
İkinci Celse
Açılma Saati: 2
REİS: Reisisâni Adnan Beyefendi
REİS — Celse küşat edildi.

Başkumandan Paşa Hazretlerinin, vaziyeti umumiye üzerinde müdavelei efkârda bulunmak ve tedabiri
lâzime ittihazı için Heyeti Vekileyi daveti ile alâkalı beyanatta bulunmak üzere söz ve bunun için bir celsei
hafiye akdini talep etmişlerdir.
Evvelâ celsei hafiye akdini reyinize arz ediyorum: Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.

YÜZ İKİNCİ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Reisisâni Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat; 8 Kânunusâni 1336 tarihli kararnamenin
refi hakkındaki lâyihai kanuniye üzerinde cereyan eden uzun müzakerelerden sonra takrirler okundu ve
Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey’in teklifi aleni celsede kararname şeklinde müzakere olunmak üzere
kabul edilerek celseye hafiye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Adnan Kayseri
Atıf
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen?... Yok. Zaptı sabık hülâsasını kabul edenler... Etme-
yenler... Kabul edilmiştir.
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin, vaziyeti umumiye üzerinde müda-

velei efkârda bulunmak ve tedabiri lâzime ittihazı için Heyeti Vekileyi cepheye daveti.
REİS — Söz Rauf Beyefendi’nin. Buyurunuz efendim.
RAUF BEYEFENDİ (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — Efendim; malumu âliniz eylül on
tarihinden düne kadar muhaberenin imkânsızlığı yüzünden karargâhı umumi ile muntazaman muhabere
edememiştik. Şu geçirmiş olduğumuz altı günlük tecrübe ve hali harbin bugün memleket muamelâtı umu-
miyesine hâkim olması Hükûmetinizin ittihazı mukarreratta behemehal ordunun noktai nazarını bilme-
siyle kabil olabileceğinden azim müşkilâta maruz kaldık. Bu esnada Paşa Hazretleriyle vaziyeti umumiye
hakkında görüşmek zaruretini yazdım ve bir noktada buluşarak muamelâtı umumiyeyi tetkik ve ordunun
– 898 –
noktai nazarını anlamak istediğimizi bildirdim. Ahiren Başkumandan Paşa Hazretlerinden aldığım telg-
rafta zarureti harbin kendilerini elyevm bulundukları mevkiden ayıramadığını ve binaenaleyh kendisinin
de Heyeti Vekile ile müdavelei efkâr lüzumunu bizim kadar hissettiklerini bildiriyorlar. Kendilerine mü-
laki olmak üzere bizim bir müddet için hareketimizi arzu ediyorlar. Tekrar ediyorum, Hükûmetçe Baş-
kumandanlığın, yani ordunun noktai nazarını bilmek zarureti katiyesi vardır. Harbin zarureti dolayısıyla
ittihazı mukarrerat hususunda ordunun noktai nazarını bilmek şüphesiz pek kıymettardır. Binaenaleyh
burada ittihaz edilecek mukarrerat çok hatalı olur. Bu vaziyeti Heyeti Vekile arkadaşlarımla müzakere
ettim. Kendileri de az bir zaman için Başkumandan ve Kumanda Heyeti Âliyesiyle görüşmek ve vaziyeti
umumiyeyi tetkik edip ona göre neticei mukarreratı ittihaz eylemek ve Heyeti Âliyenize arz etmek husu-
sunda mantikulreydirler. Bunun için muvafakat buyurursanız bir müddeti muvakkate için gidip gelmek
üzere Meclisi Âlinize arz ve teklif ediyorum.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; yalnız siz mi, yoksa heyet beraber mi?
RAUF HÜSEYİN BEYEFENDİ (Devamla) — Hayır efendim, Heyeti Vekile: Berayı malumat arz ede-
rim ki bazı istihbaratımıza göre düveli itilâfiye, bazı nikatı izah etmek için Başkumandanlık nezdinde
teşebbüsatta bulunmak üzere imişler. Bu yüzden bir an evvel vaziyeti umumiyeyi tetkik zaruretini görüyo-
ruz. (O halde Meclisi kapatalım sadaları.)
REİS — Efendim, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendi celsei hafiye akdini talep etmişlerdi. Evvelâ
celsei hafiye akdini kabul edenler, lütfen el kaldırsın... Celsei hafiye akdi kabul edilmiştir.
Şimdi söz alan arkadaşlar vardır. Buna dair tabii müzakere cereyan edecektir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; İcra Vekilleri Reisi Rauf Beyefendi Hazretleri vaziyeti ha-
zırada Hükûmetin, ordunun kuvveti ve harekâtı muhtemelei atiye hakkındaki imkânları Başkumandan-
lıkla müzakere etmek için bir mülakiye, şifahen müdaveleye lüzum gördüklerini ve müdavele hususunda
muhabere imkânsızlığı yüzünden Başkumandanlığın davetnamesini aldıklarını beyan buyurdular. İzaha
hacet olmadığı üzere Hükûmet Meclisi Âlinizdir. Heyeti Vekile Meclisi Âlinizin birer vekili umurudurlar.
Binaenaleyh görüşülecek mesail Heyeti Âliyeye ait mesaildir. Heyeti Vekilenin görebilecek iş hususunda
salâhiyeti muayyeneneleri derkârdır. Fakat acaba görülecek iş nedir? Bu işi görmek için Heyeti Vekilenin
müçtemian orada bulunmalarını müstelzim olan esbap nedir? Evvelâ bendeniz vaziyeti şu noktadan al-
mağı hissediyorum. Hükûmetin düşünmesi ve yapması lâzım gelen iş ve vazifesi nedir? Anadolu seferi
yoktur, bitmiştir. Bundan sonra iş; aksamı memalikimize ait işlerdir. Hükûmet ise burada mevcuttur! Ve
Meclisi Âlinizdir.
Yalnız ikinci iş için biz iki suretle hareket edebiliriz. Birisi kuvvetle, diğeri siyasetledir. Binaenaleyh
merkez Hükûmetinizdir. Kuvvetinize gelince, bunu anlamak lâzımdır. Bunun istimali icap ederse ne rad-
dede istimal olunur, sorulacak ve anlaşacak nokta budur. Kuvvei icraiye reisinin anlamak istediği nokta
bu ise pek güzel anlaşılabilir bir noktadır. Bunun için bir Heyeti Hükûmetin Meclisi bırakarak ve zimamı
idarei havaya alarak. Heyeti Vekilenin oralara gidip gezmesi bendenizce ve bir şekli Hükûmetçe muva-
fık değildir. Bendenizce bu hem manasız ve hem de asılsızdır. Bendeniz bunun manasını anlamıyorum.
Esasen İzmir ile Ankara arasında sekiz günden beri her nasılsa muhabere tesis edilememesi bir eseri mu-
vaffakiyet değildir. Muhtelif telsiz istasyonlarımız, muhtelif otomobillerimiz, tayyarelerimiz velhâsıl sair
vesaiti müteaddide ile Merkezi Hükûmeti orduya raptetmek imkânı vardır. Binaenaleyh şimdiye kadar
bir iki ufak tefek firarilerin telgraf hatlarını kat etmesi veyahut yolda birkaç otomobili tevkifi yüzünden
muhabere münkati gibi esbap seri, muamelesine mani oldu ise lehülhamd bunlar zaildir ihtimal ki bugün
doğrudan doğruya İzmir’le muhabere vardır. Bu ciheti herhalde Hükûmet izah eder mi? Şu hale nazaran
hikmeti Hükûmet olan emri muhabere tesis olunduğuna nazaran bir kere gitmek, bu külfet zaittir zan-
nederim. Muhabere temin edemedi ise bunun yolu vardır? Bu kadar vesaite malik olan Hükûmet birden
izah etmek külfetine maruz kalmaz. Bu pek basit bir iştir. Zaruri olarak birkaç günlük bir inkıta olabilir.
En mükemmel memleketler de de bu vakidir. Bazı manialar olabilir. Binaenaleyh zail olmuştur. O birkaç
günlük muhaberesizlik geçmiştir. Fakat bugün vakti zamanı değildir. Heyeti Hükûmetin buradan gitmesi-
– 899 –
ne imkân yoktur. Tezekkür olacak mesail acaba nedir? Hükûmet Meclisi Âlinizdir ve bu mesail hakkında
heyeti Hükûmet bir karar vermiş midir?
İptidai olarak bu kararı vermek için de âmil olan esbaba gelince bu, bir kelime ile anlaşılmıyor mu?
Acaba efendiler; kuvvei askeriyenin (idaresi ve memleketin müdafaa noktai nazarından bunu bilecek bir
zat bulunmuyor mu? Bunun mesuliyeti muayyene olarak ordu işlerini anlayacak bir zat bulundurulmuyor
mu? Bulundurulamaz mı ve bu zat anlamağa muktedir değil mi?... Bendeniz bunun Hükûmetin hikme-
tiyle kabili telif bir şekilde görmemekteyim ve bilhassa teşkil ettiğimiz Hükûmetimizin içerisinden Heyeti
Vekilenin kalkıpta doğrudan doğruya bilfiil kuvvei icraya vazıülyed olan Meclis elinden mahrum etmek
kadar garip bir şey olamaz. Heyeti Vekile bizim elimiz, kolumuzdur. Bizi kollardan mahrum mu ediyorlar
İcra aletleri nereye gidiyorlar? Hükûmet burada işleyecektir. Kalkıp gidemez. Bir meselenin anlatılması
için teati efkâra lüzum olur. Heyeti Vekile arkadaşlar içinden bir zat memur eder, gider, gezer anlaşır. Fakat
Heyeti Vekilenin hepsi birden kalkıp gitmesi kabili kabul bir hikmete istinat edemez. Bunun için Reisi
Muhterem Beyefendiden de bu mesail hakkında... Gayet basit mesail olabilir. Meselâ Hasan Beyefendi’nin
buyurdukları gibi -fakat bendenizce basit bir mesele değildir- binaenaleyh bu hususta hangi meseleyi an-
lamak istediklerini ve bu meselenin ne olduğunu ve imkân olup olmadığını bertafsil dinlemek isterim.
Bize izahat versinler, bir sıfat gösterebilirlerse febiha, Hükûmet buradadır. Veçhei hareket bittabi buradan
verilir. Ordudan alınacak şey ise ati için kuvvetle ihtiyaç hâsıl olacak olursa bu da kabili haldir. Esasen
Anadolu meselesi bitmiştir. Başka meseleler vardır. Bu meseleler ancak Hükûmetin merkezinde ve ancak
Hükûmet ile kabili haldir. Ecnebiler ise, onlarla temas etmek şeylerine gelince, onlar herhangi bir yerden
bir delik bulsalar, onlar girmek isterler.
Fakat onun tariki vardır. Binaenaleyh turuku tathiriyeden geçirerek onları dinlemek için yol vardır,
imkân vardır. Telgraflar da vardır. Bendeniz bu şeyi beca görmemekteyim. İptida harekâtı askeriye es-
nasında Hükûmet biraz sıkıştı, muhabere edemiyordu. Tesisi muhabereye çalıştı, anlaşmak istedi. Pek
tabiîdir mazur görürüm. Binaenaleyh hattı tesis etti ümidindeyim. Etmedi ise bu husustur... Evvel be evvel
tesis etmektir. Hükûmetin gitmesini zait görmekteyim. Hükûmet burada çalışması lâzımdır ve Hükûmetin
burada Meclis ile beraber ve çok işler karşısında bulunduğumuza nazaran Hükûmet de burada bir arada
gece, gündüz vaktini kaybetmeyerek âti için esaslı hatlar çizmek lâzımdır. Kaybedilecek zamanımız yoktur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar, İcra Vekilleri Heyeti Reis ve azası olan muhterem ar-
kadaşlarımızı bugün bu mühim karara sevk eden mühim âmiller olduğunu arz etmek mecburiyetindeyim.
Basit değildir. Gerçi sıkı temasımız -bu son günlerde bilhassa- sıkı temasımız olmadığından dolayı yeni
mevzubahs olan meseleleri öğrenmek cihetine nail değilsek de her gün gazetelerin hepimizin gözünün
önüne koyduğu vekayii tetkik edince onları düşündüren sebepler ne olduğunu bugün Meclisin her aza-
sının vukufu olduğu Hükûmetin yapmakta iktidar gösteren Meclis bunu bilfiil her zaman ispat etmiş ve
bunu burada teşrih edebilir kanaatindeyim. Binaenaleyh ordularımız tevfikatı süphaniye ile hakkı galebe
ettirdi, Anadolu tahliye olundu. Ajanslar bize haber veriyor ki bitaraf bir mıntaka ile Elcezire gibi iki mü-
him mesele bizim kadar düşmanlarımızı da alâkadar edecek surette her tarafı işgal edildi. Yine şüphesiz
düne kadar biliyorduk ki üç beş günden beri tebliği resmilerin arası kesilmiş, vazıh, nevvar tebliğ alınama-
mış, bittabi malumat karargâhtan alınamıyordu. Tabiîdir ki İcra Vekili olan zat bugün muzafferiyetimize
mağruren önümüze açılan sahada her zamankinden daha ziyade mühim meseleler karşısında olduğunu
idrak eden bu arkadaşlarımız bilhassa bu iki mesele karşısında katî kararlar ittihazının yaklaştığını değil,
geçmekte olduğunu görmekle müteessir olduklarını zannetmekteyim. Binaenaleyh düşündüler, böyle bir
karar verebilmek için Başkumandan ile temas etmek ve ordu Kumandanlarıyla temasta bulunmak, yani bi-
zim her birimiz kadar bu memleketin mesuliyetini deruhte eden ve aledderecat birbirleriyle rekabet eder-
cesine çalışanların kanaatlerini bilmek istediler. Bugün bu noktalarda kendilerine hak veriyorum. Aynı
zamanda düşünüyorum ki bizim milletin sinesinden çıkan Misakı Milli gibi bir de Teşkilâtı Esasiye Kanu-
numuz vardır ki muhtelif rivayetlere göre noksanlarının şu veya bu şekilde olduğu iddia edilse de herhalde
esasatı ve Meclisin icraî ve teşriî olduğu ve Hükûmetin kül olduğu, burada inkisamı kuva bulunmadığı ha-
kikatinin ve kanunun elyevm merî olmasına istinaden katiyet vardır diyebilirim. O halde bu kadar mühim
mesele hakkında karar alabilmek hakkı ancak kül olan bu Hükûmete aittir. Onun cüz’leri olsa olsa ancak
– 900 –
istiknahda bulunduğu tetkikte görüşmekte daha ziyade malumatı tetkik edip karar almak ve alacak heyete
etraflı malumatı toplamak, getirmekle -işte bu esaslı malumatı toplamakla iştigal zarureti vardır.- Şu halde
Hükûmetin kül içinde bir Heyeti Vekileyi ayrı bir kuvvei icraiye ve kabine gibi görmemekteyim. Vakıa
hürmeti mahsusa ile yadettiğim Rauf Beyefendi müsaade ederlerse her vakitten beri sual sorulan bir Veki-
line ait suale kendileri, cevap vererek, siper olarak Heyeti Vekile şeklinde biraz nazik bir şekle ifrağ ediyor
gibi görünüyorsa da bu arkadaşlar yine muavenet içindir. Bu zahirîdir. Yoksa bizim Vekillerimiz devletin
inkisam ettiği devairin icra Vekilleridir ve heyeti umumiyesiyle Hükûmeti teşkil ederler.
Bu takdirde mevzubahs olan meselenin taalluk ettiği vekâletleri düşünmek isterim. Pek tabiîdir ki bu
hapta en ziyade alâkadar olan zat Heyeti Vekile Reisidir. Müteakiben Hariciye Vekili gelir ve şüphesiz
hükûmet ne kadar istical ile şark ve garpten gelecek haberleri almak istiyorsa, harekâtı askeriyeyi muzaf-
feriyetle tetviç eden Başkumandandan karar almadan onları bilmek isterse becadır. Hiç hayret etmem.
Rusya’dan gelmiş olan Rıza Nur Bey arkadaşımızın ve Avrupa’dan gelecek olan Fethi Bey arkadaşımızın
vazifelerini itmam etmek ve buraya avdetlerinde, diğer Vekil arkadaşlarıyla buraya gönderdikleri ve Mec-
lise sevk edecekleri kararı itmam etmek arzusu meşru ve makbul olabilir. Yine isterdim ki Heyeti Vekile
arkadaşlarımız buraya geldikleri vakit bize desinler ki uzak ve yakında masa başında oturduğumuz gün
tamirat ve tazminat meselesi mevzubahs olduğu zaman tarumar olan memaliki meşgulemizdeki tahribatı
tetkik ve tespit için birini memur ettik. Şöyle acele ediyoruz. 20-25 günde bütün felâketlerin hesabatı
maddiyesini huzurunuza arz edeceğiz ve siz, ey Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, siz yarın sulh masası
önüne oturduğunuz zaman indî hesabat ile değil, mevsuk ve muteber hesabat ile, defterlerle gitmek esba-
bına tevessül etmiş bulunacağız. Bu kelimeleri de işitmek isterdim. Çünkü filan yerden gelen elli milyon
zarar ve ziyanı telafi, filan yerden gelen yirmi milyon zarar ve ziyan hesabı, yarın hesap masasında harap
olan vilâyetlerimizin temini mamuriyetini bize kaybettirir. -Eğer iyi hesaplarla insanlığın önüne çıkamaz-
sak- Binaenaleyh bütün bu noktalar için alâkadar olan üç, dört vekil arkadaşlarımızın Başkumandanlığın
etrafında toplanmalarını, meselenin azamet ve ehemmiyeti ile mütenasip bütün malûmatları toplayarak
düşünmelerini ve buraya gelip Heyeti Vekile arkadaşlarına, duyduklarını, gördüklerini, anladıklarını arz
ederek, yeni kararlara nakledilerek, karar alıp Meclise sevk etmelerini pek makbul bulacaktım ve bu en-
dişelerle kendilerini de tebrik edecektim; her zamanki tebrik ettiğim gibi... Fakat bugün Heyeti Vekile
arkadaşlarımız, heyeti umumiyesiyle gidiyor... Ne oluyor? Hükûmet inkısama mı uğruyor, Meclis burada,
Hükûmet orada... acaba ne oluyor? Yoksa acaba bendenizin haberim olmayarak geçen gün verilen bir
takrir mucibince şer kararı verildi de onun için mi toplanacağız? (Öyle bir karar yok sesleri) Eğer öyle bir
karar yoksa ancak Heyeti Vekileden bir kısmının gittiğini ne kadar makul buluyorsam, heyeti umumiye-
siyle gitmesini de pek çok sui tefsire meydan vereceği itibariyle o kadar gayrı makul görüyorum. Bilhassa
her vakitten ziyade metanetimizi muhafaza etmek icap ettiği bir zamanda harekâtımızı dikkatle takip eden
Avrupa’nın önünde bizim için fena vaziyetler icap etmekten ürkenlerdenim. Bütün bunlara rağmen itiraf
ediyorum ki Heyeti Vekile Başkumandanlıkla görüşmedikçe karar alamaz ve almamakta haklıdır. Fakat
hepsinin birden gitmesi de makul olmaz. Onun için ifrat ve tefrite lüzum yoktur. Bi kısmı gider ve görüşü-
lür, avdet edilir, o zaman icap ederse Heyeti Vekile ile yekvücut olan Meclis de ileri kararını verir ve gideriz
hak yükselir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bundan bir hafta mukaddem Avrupa’dan vuku bulan bir müracaat
üzerine Rauf Beyefendi buyurdular ki; bu meseleler için en salâhiyettar olan Başkumandan ile anlaşmak
lâzım gelir. Binaenaleyh oraya tebliğ ettik. Şimdi Hükûmet burada zannediyorum ki bir tavassut vazifesi
yapıyor. Avrupalılar merkezi Hükûmete müracaat ediyor. Hükûmet Başkumandanlığa tebliğ ediyor. Baş-
kumandanlık muhaberenin tesis olunmaması hasebiyle, fikrini buraya bildiremiyor. Avrupalılar ta Av-
rupa’dan bizimle muhabere ediyor. Biz cephede Başkumandanlıkla muhabere tesis edemiyoruz. Bu acip
bir şeydir. Medeniyetin bahşettiği telgraf ve telefon teşkilâtına malik olduğumuz halde ve vaziyeti harbiye
bundan on beş gün evvel hitam bulduğu halde Heyeti Vekile vaziyeti siyasiye hakkında şimdiye kadar ne
gibi müracaat vuku bulmuştur ve ne gibi cevap verilmiştir? Ortada hiçbir şey yoktur, bunlardan malûmat-
tar değildir. Bendeniz de diyorum ki; inayeti süphaniye ile Anadolu’da muharebe bitmiş, ordu, levazım ve
ihtiyacatını ihzar ve ikmal ediyor. Başkumandanlığın cephede bulunmasıyla, burada bulunması arasında,
yani orada oturması ile burada oturmasında bir beis yoktur.
– 901 –
Demek İzmir’de oturmak ile, Ankara’da oturmanın birdir, ikisi de birdir. Bugün mühim bir karar ittihaz
edeceksiniz. Ordumuz Anadolu harbini ikmal etti, Çanakkale’ye dayandı. Çanakkale’de veyahut Kocaeli
mıntakasında karşımıza bir İngiliz jandarması çıktı. Ağzımız misakı milliye kavuşuncaya kadar, ordumuz
faaliyetine devam edecek, Meclisi Âli çalışacaktır. Misakı millînin istihsali için benim kanaatime göre,
düşmanlarımız bugün askerî acz içerisindedir. Bunlara zaman kazandırmak doğru bir şey değildir. Bugün
Yunanlıların muzmahil olmasından dolayı tabiî bu anlar pek kıymetlidir. Ordu İzmir’i tuttuğu gün Baş-
kumandan burayı tutacaktı. Gelecek vazifei askeriyemizi şan ve şerefle ifa ettik, şimdi ikinci vaziyet hadis
oluyor. Bunun halli için de şu fedakârlık lâzımdır, diyecekti. Biz de kararımızı ta o gün verirdik. Esasen
Karahisar’da bozulan düşman bize İzmir’in haberini vermişti. Biz İzmir’e gittiğimiz gün Çanakkale me-
selesi meydana çıkacaktı. Çünkü orada bir düşman vardır, İngiliz vardır. Biz harekâtımızı, programımızı
ona göre tertip etmek icap ederdi. Buyurdular ki; Başkumandanlık ile devletlerin mümessillerinin teması
vardır. Olabilir, Kumandanlık ile askerî vaziyetler için temas olabilir. Siyasî vaziyetler için tabiî Başkuman-
dan Paşa Hazretleri cevap veremez. Vaziyeti siyasiye hakkında İngilizler şu şu daire dahilinde bir teklifte
bulunurlarsa diyecektir ki, Hariciye Vekâleti vardır. Bundan daha mantıki bir şey yoktur. Bu adamlar ora-
ya müracaat ederken, Hariciye Vekâletimize müracaat etmiyorlar mı veyahut oradaki, temas hakkında
buraya malûmat verilmiyor mu? Buraya iblağ edilmiyor mu?.. Buraya iblağ edilmiyorsa Hariciye Vekili
niçin oturuyor burada? Hariciye Vekâleti bu milletin münasebatı hariciyesinde yegâne ağız ve her türlü
müdahaleden masun bir makamdır. Bunun ordudan alacağı ilham vardır. İlham şudur: Yarınki vaziyette
biz İngilizlere bir nota vereceğiz, memleketlerimizi tahliye edecek misiniz? Ya üç güne kadar memleket-
lerimizi tahliye ediniz veyahut da harbi kabul ediniz. Düşmanın yarın Romanya’yı, o bir gün daha başka
birisini karşımıza çıkarmayacağı ne malûm? Buna neden imkân bulsun.
Biz cihanın beklemediği bir surette berki hatif gibi yetiştik. Onlar birdenbire sendeledi. Bunun üzeri-
ne on beş gün daha geçerse İngilizlere yeni bir vaziyet aldırmadan, karşımıza bir kuvvet getirmesine mi
intizar edeceğiz? (Çok doğru sadaları) Ben yalnız; benim tahmin ettiğim gibi İngilizler bir parça mülayim
hareket edeceklerdir. Fakat ordunun, düşmanın hazırlanmasına meydan vermesi ne kadar fenadır. Artık
bendeniz, sonra Hükûmetin gitmesi ki buradan havadis alamaz. Rica ederim Hükûmet gidip mukarrerat
icra edemez. Buradan posta ile mi görüşülecek? Buradan gideceklerin iş, başbaşa vereceklermiş, müzakere
edeceklermiş... Orduda aledderecat kumandanlar var, idare ederler. İaşe, ihzarat, talim ve terbiye, bunların
hepsi efendiler; vaziyeti siyasiye ve ikinci defa hazırlığını yapsın orada. Bir emir şu tevellütten şu tevellüte
kadar alacaksınız ve ordunun emrine intizar edeceksiniz. Bugün bu kadar görüyorum. Bunun bir şıkkı
vardır. Meclisle beraber Hükûmet lüzum görüyorsa oraya gider. Fakat bunun harice karşı ne dereceye
kadar doğru olduğunu arkadaşlarıma terk ediyorum. Heyeti Vekilenin gitmesi lâzım gelirse, Heyeti Veki-
lenin Meclissiz, dimağsız, bir karar vermez, çünkü dimağları Meclistir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) HÜKÛMET — Bizim dimağımız yok mu?..
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Hayır efendim. Tabiî dimağınız vardır, maksadım o
değildir. Heyeti Vekilenin dimağı Meclistir; diyorum (Handeler) kül Meclistir, karar Meclisten çıkacaktır.
Harp kararı da, nota kararı da. Ne olursa olsun efendiler; yeniden açacağınız cidalin azametini düşünmek
lâzımdır. Ne yedi adam ne de beş adam verebilir bunun cevabını.
Arkadaşlarımız ne kadar iyi düşünürlerse düşünsünler, ne kadar vatanperver olurlarsa olsunlar, bizim
düşündüğümüz kadar düşünemezler. Meclisin düşündüğü herhalde iyidir, biz kötü düşünemeyiz, mu-
haldir. Çünkü hak bizimdir. Eğer arkadaşlarımız, bu hakkın muvakkaten kendilerine devrini istiyorlarsa
buna da bir karar veririz. İttihazı mukarrerat etmemizi düşmanımız beklemez. Yirmi dört saat sonra He-
yeti Vekilemiz yolda otomobil ile gidecek, Başkumandan ile görüşecek. Neticeyi gelip bize bildirecek. O
meyanda geçen müzakere için yeni bir müzakere açılacak günlerce uzanıp gidecektir. Heyeti Vekile oraya
gider, müzakere eder, yarım saat sonra bir İngiliz merci burası imiş şunun hakkında, şunun hakkında ne
diyorsunuz, efendim müsaade buyurunuz. Heyeti Vekile burada yoktur, bu gayet çıkmaza gider.
Heyeti Celile müstacel mukarreratta Heyeti Vekileyi salâhiyettar kılarsa olabilir. Bilmem ki bu salâhi-
yeti Meclis verir mi? (Meclisin veçhesidir sesleri) Bu veçhe değildir, bu memleketin mukadderatına taalluk
eder bir meseledir. Sonra iki üç arkadaşın gitmesine bütün bütün muarızım. Oradan buradan havadis ge-
– 902 –
tirmek için, buradan Hariciye Vekilinin, şunun, bunun ayrılması doğru değildir, lüzum yoktur, bendeniz
Meclis namına müracaat edilsin. Vaziyetin vahameti dolayısıyla Başkumandanlığın vaziyeti ya vaziyeti
siyasiye veyahut vaziyeti askeriye noktai nazarındandır. Hariciye Vekâleti ve Meclis Heyeti Vekile vasıta-
sıyla yapmak lâzımdır. Kendi makamına gelir, askerî vaziyet için ihtiyaç yok. Siyasî mesailin halli için Paşa
Hazretlerinin burayı teşrif etmeleri lâzımdır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; meseleyi uzatmadan bir karar verelim. Bendenizin fik-
rimce Heyeti Vekile gideceğim diyor, pekâlâ git dersek ne yapacak Heyeti Vekile. Burasını müsteşarlara mı
bırakacak? Devair ne ile, kim ile ifayı vazife edecek?
OSMAN BEY (Kayseri) — Meclis ne yapacak?
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Şimdi Vekiller Vekili tayin olunacak ise o zaman mesele belki bir
derece anlaşılacak. Fakat Heyeti Vekile oraya giderse Mustafa Kemal Paşa ile görüşecek ve neticeyi gelip
heyeti umumiyeye arz edecektir. Neticeyi Heyeti Vekile mi getirecek? Haydi farz edelim ki telgrafla muha-
bere yapılsın. Şimdi Heyeti Vekile dört gün asgarî bir zaman içinde gider, dört günde de gelir. Orada dahi
iki gün görüşülür ve iki gün zarfında karar istihsali ile çalışırlar. On iki gün olur. Binaenaleyh on iki günlük
mesaî bir günde telgrafla yapılabilir. Heyeti Vekilenin oraya gitmesi büyük bir zahmetten ibaret kalıyor.
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin buraya gelmesini bilmem belki mühim vazifesi vardır. Bunu hiç kale
almayacağım. Anadolu seferi de henüz bitmemiştir. Arkadaşlarımızdan bazıları, Anadolu seferi bitmiştir
diyorlar. Halbuki Üsküdar da Anadolu’dan maduttur. Eğer oraları da istirdat edilirse, o vakit Anadolu sefe-
ri biter, şu itibarla Anadolu seferi bitmemiştir. En kestirme tarik Heyeti Vekile buradan telgrafla muhabere
eder ve Başkumandan ile meseleyi telgrafla halleder veyahut Meclisi Âliniz Heyeti umumiyesiyle kalkar
gider ve heyeti umumiyesiyle meseleyi orada halleder.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Heyeti Vekilenizin müttefikan karar verdiği mesele Meclisi Âlinizce ya
kabul veya reddedilecek. Bendeniz kabul edilmek ihtimalini nazarı dikkate alarak zuhura gelecek mahzu-
ru Heyeti muhteremeye arz edeceğim. Elimizde mevcut bulunan kanunlarımızda Vekillerden birisi vazife-
sinden ayrıldığı zamanda, diğer Vekil Heyeti Vekile meyanından ona vekâlet edebilmesi için, ona müsaade
vardır. Eğer Vekillerden bir zat memleketten harice giderse onun yerine bir Vekil intihap edilmesi için de
kanunda sarahat vardır. Fakat Heyeti Vekile, heyeti umumiyesiyle buradan kalkıp da diğer bir mahalle git-
tiklerinde yerlerine Vekil tayini hususunda Kanunda bir sarahat göremiyorum. Kanunda bu sarahati göre-
meyince, Ankara’nın eski tarihî vekayii hatırıma geliyor. O zaman bir fasılai saltanat vuku bulmuştu. Acaba
yine mi fasılai saltanat vuku bulacak? Fasılai saltanatı bir saniye bu millet kabul edemez. Binaenaleyh müs-
temirren devam eden bu Meclisi feda edemez ve evet katiyen kabul edemez. Burada müstemirren devam
etmekte bulunan Meclisin bugünkü umdesine, bugünkü maksuduna Cenabı Hakkın müyesser kılmasına
müteşekkiren burada şimdi yapacağımız iş müsaleha akdedeceğiz. Evet Başkumandanlık makamı Celi-
linin askerî noktasından vazifesi başka, Meclisi Âlinin riyaseti noktasından başkadır. Kendisiyle makine
başında teatii efkâr edilerek yekdiğerini ikna etmeye imkân var mıdır? Yoktur. Şu halde Heyeti Vekilenin
de kamilen gitmesine imkân olmadığına nazaran bir veya iki arkadaşın gitmesi kalır. İcra Vekilleri Reisi
Beyefendi’nin gitmesini de düşündüğümüz de, bizde makamı Sadaret dediğimiz Heyeti Vekile Reisi yerine
bir kaymakam mı koyacak? Eskiden Sadaret Kaymakamı vardı. Bu olamaz. Olsa olsa Hariciye Vekilini
göndereceğiz. Hariciye Vekilimizin yanına bir arkadaş refakatiyle gidilip noktai nazarlarını anlayıp buraya
gelmek ve burada bize anlatmak ve oraya gidip şu müşkül olan meselenin yine mutedil bir noktasını arz
etmek üzere bu iş halledilebilir. Ne İcra Vekilleri Reisi ne de Heyeti Vekile buradan ayrılabilir ve ne de
Meclis bırakır, bırakamaz. Gidecek isek de beraber; kalacak isek de beraber. Binaenaleyh gitmelerine ve
gitmemize şimdilik imkân yoktur. (Aferin sadaları) Şu halde bir kişi götürsünler.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim; Başkumandan Paşa Hazretlerinin bugünlerde buraya gelmesi
doğru değildir. Herhalde işler tamamen bitmemiştir. Binaenaleyh Paşa’nın bir müddet daha orada kalması
lâzımdır. Şimdi kalıyor, Heyeti Vekilenin Paşa ile orada görüşmesi. Evet ordunun bazı hususatta reyine
müracaat etmek zarurîdir. Bu da inkâr olunur bir hakikat değildir. Heyeti Vekilenin mecmuunun görüş-
mesi bu da kabul olunur bir mesele değildir. Şu halde demek olur ki; arkadaşlardan bazılarının dediği gibi
– 903 –
Heyeti Vekileden bir veya iki arkadaşın gitmek, her ciheti ariz ve amik görüşmek ve buraya gelip arz etmek
suretiyle halletmek en salim tarik olduğunu arz ediyorum.
REİS — Buyurunuz Rauf Beyefendi.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; bundan evvel maruzatta bulunurken. Baş-
kumandan Paşa Hazretlerinin esbabı askeriyei zaruriyeden dolayı bulundukları mevkiden müfarikat ede-
meyeceklerini ve vaziyeti umumiyei hariciyemiz bir kere, ordu kumanda heyeti âliyesiyle görüşüp esas
hatları tespit etmek zaruretini Heyeti Vekile arkadaşlarınız hissetti, dedim. Salâhattin Beyefendi buyurdu-
lar ki; Anadolu seferi bitmiştir. Fakat efendiler; istihsal etmek istediğimiz Misakı Milli hudutlarıdır. Bugün
ordu muvaffak olmuştur. Bunu söylemekle Trakya’yı almakta tereddüt mü edeceğiz?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Öyle bir şey yok...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bu harekât böyle devam ederken belki birtakım teşebbüsatı si-
yasiye yapılacaktır. Binaenaleyh bugünkü derecei kuvvet ve kabiliyeti telgraf hututu üzerinde açık muha-
bere ile ve belki ekser zaman inkıtaa uğrayacak olan telgraf hatları üzerinde olur diyerek bugün Heyeti
Vekile bir tarik tutabilir mi? Buna bendeniz kani değilim. Heyeti Vekile arkadaşlarınız da kani değildir.
Bu noktayı arz ederken, bir noktayı Heyeti Âliyenize arz etmek isterim. Tevfik Rüştü Bey arkadaşımız He-
yeti Âlinize beyanatta bulunurken, bendenizin Heyeti Âlinizin teşkil ettiği Hükûmet şeklinden başka bir
şekilde görünür gibi bazı arkadaşlara siper olduğumu söylediler. Böyle bir şey hatırlamıyorum. Vekillerin
mesuliyetleri ve sahai hudut ve salâhiyetleri muayyendir. Meclisi Âlinizce her zaman murakabe edile-
bilirler. Fakat aynı husus hakkında müştereken ittihazı karar ettikçe zannederim, benim de bu hususta
hakkı kelâmım vardır. Bunu rica ederim başka tarzda telâkki etmeyiniz. Yani refakatine mazhar olduğum
arkadaşlardan birisi bir meseleden dolayı Heyeti Âlinize beyanatta bulunması ve ondan sonra benim aynı
mesele ile müşterek olduğumdan dolayı gelip müdafaada bulunmaklığım hususunu tenkit etmiş olursanız
çok haksızlık etmiş olursunuz. Sonra Müfit Efendi Hazretleri bana tevdi ettiğiniz makam dolayısıyla bana
bazı sıfatlar tevcih ettiler. Bendeniz öyle de telâkki etmiyorum. Bana verdiğiniz vazifeyi ve her mesuliyeti
müdrik olmakla beraber gayet müşkül ve hududu gayri muayyen bir vazife ile tavzif ettiğinizi ve Heyeti
Celileyi meşgul etmemek için her türlü tazyikten dolayı hiçbir şey söylememek için beni tavzif ettiğiniz
zaman Heyeti Vekile müzakeratını idare eder bir şekilde idi.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Kanunumuz vardır, ama istemiyorsunuz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İstememek meselesini açmayalım şimdi. Bununla beraber her
türlü mesuliyete mütehammil olarak çalışıyorum. Onun için Sadaret Kaymakamıdır, yok Sadaret makamı-
dır, meselesini döküp de şekil üzerinde oynamayalım. Mesele makamı salâhiyet meselesi değil, bu fedakâr
millete uhdemize teveccüh eden vazifeyi imkân dairesinde ifaya çalışıyoruz. O da milletin heyeti umu-
miyesinin emniyetidir. Bunu siz temsil ediyorsunuz, sizin... Bilâkaydü şart ifaya mecburuz. Rica ederim
böyle düşünelim. Sıfat ve salâhiyetler ve makamlar üzerinde, eşkâl üzerinde oynamayalım. Bunlar benim
aklımdan geçmemiştir. Yarın emredersiniz, filan yerde nöbet bekleyeceksiniz dersiniz, bu emrinizi kemali
şerefle telâkki ederim. Giderim nöbet beklerim. Rica ederim bunun için bu eşkâl üzerinde işi uzatma-
yalım. Muhabere meselesi emindir, buyurdular. Bendeniz bundan emin değilim. Belki bir saat emindir,
on beş saat sonra inkıta eder. Vaziyetin nezaketini arz etmek lüzumunu görmüyorum. Fakat tekrar arz
ediyorum. Kumanda heyeti âliyesinin bilhassa ileriden beri bize rehberlik eden Başkumandan Paşa Haz-
retleriyle görüşmek, muhavere etmek zaruretini görüyorum. Başkumandan zarureti askeriye dolayısıyla
gelemiyorum diyor. Ben kendimde niçin geliniyorsun, vaziyeti askeriye tehlike değildir, demeye salâhiyet
görmüyorum. Binaenaleyh efendiler açık olarak arz ediyorum, meseleyi bitmiş olarak telâkki etmiyorum.
Mesele bitmemiştir. Boğazlar mıntakasına yaklaşmış olan ordunun karşısına beki de daha başka vaziyet-
ler çıkabilir. Hangi salâhiyetle Başkumandana kendisinin iş başında bulunduğu ve gelemeyecek vaziyette
olduğunu söylediği halde öyle yapma, şöyle yap diyeceğim. Ben hiçbir vakit bu kadar ağır bir mesuliyeti
üzerime ferden alamam. Bitaraf mıntıka ve Elcezire buyurdular. Efendiler; itimat buyurduğunuz Heyeti
Vekileniz vatanınız üzerinde hiç bitaraf mıntıka tanımıyor. Vatanımız dahilinde bulunan her nokta Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin irsen malik olduğu mukaddes topraklardır. Birçok ecanip gel-
– 904 –
mişlerdir. Kendi menfaatleri noktasından şurası bitaraftır, burası bitaraftır, demişler. Biz hiçbirisini kabul
edemeyiz. Biz gidersek vatanımıza gideriz. Fakat İstanbul Meclisi Mebusanında söylediğim gibi cihana
kılıç sallayıp da beyhude tehditlerde bulunmayacağız. Sulhen kabil olursa müreccahtır. Fakat efendiler;
eğer ecanip tehditlerle gayri kabil ve hicabıaver ve müstakil bir Hükûmetin kabul etmeyeceği şekillerle bizi
mukaddes memleketlerimizden ayırmak isterlerse tabiîdir ki; Heyeti Âliyenizin kanaati bu cidalin bizlerin
yaşaması için; bizlerin mesudiyeti için değildir. Biz bu uğurda öleceğiz ve fakat bundan sonra geleceklere
hür ve müstakil bir memleket bırakacağız. Bunu kabul ettik ve bu yoldan gideceğiz. Arkadaşlardan biri de
beyanatları arasında Hükûmet telâşa düştü, dediler. Efendiler Meclisi Âliniz hali içtimada iken Hükûmet
hiçbir zaman telâşa düşmez. Eğer dersek ki müşkülâta maruz kalmadık, bu da doğru değildir. Hakikaten
müşkülâta maruz kaldık. Bugün Heyeti Âliyenize bilmüracaa atiyen aynı vaziyetin tekrar etmemesini te-
mine çalışıyoruz.
Hüseyin Avni Bey arkadaşımız; beyanatı âliyeleri şuasında, siyasetimiz... diyorlar. Benim resmî ve gö-
rülen mütareke şeraitini Heyeti Âliyenize arz etmiştim. Ondan sonra bir teşebbüs bilmiyorum. Yalnız
efendiler; demin arz ettiğim gibi istihbar ediyoruz, ki ecnebi mümesillerinden biri Mustafa Kemal Paşa ile
temas etmek ve bazı teklifte bulunmak istemişler. Bu, bizce malûm değildir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu kabil değildir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Müsaade buyurunuz kabili kabuldür, değil-
dir, meselesine gelince; Mustafa Kemal Paşa Meclisi Âliniz tarafından intihap edilmiş Başkumandandır.
Ordu hali harptedir. Ordunun hedefi malûmdur. Misakı millî hudutlarına karşı yürüyor. Onu istihsale
doğru yürüyor. Bir teklifte bulunmak veyahut sulhen tesviye edelim diyecek bir ecnebi, Başkumandan
ile görüşebilir. Görüşmekle ittihazı karar edip neticeyi tespit edecek değildir ve hiç kimse buna tabiî gö-
rüşmeyeceksin diyemez. Binaenaleyh arz ve izah etmek mecburiyetindeyim ki; Başkumandanımız millî
ordularımızın Başkumandanıdır. Herkes gider görüşür ve kendisi herkes ile görüşür. İttihazı mukarrerat
Meclise aittir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Görüştüğü hususatı Meclise arz eder. Bunu da ilâve ediniz bu
esastır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Evet... Bendeniz maruzatımı tekrar edi-
yorum. Efendiler, Heyeti Vekile Reisi olarak söylüyorum, iki defa müzakere neticesinde hututu esasiye
üzerinde konuşarak müstakbel harekâtımızı tespit ederek, neticei hâsılayı Meclisi Âlinize arz etmek için,
Heyeti Vekileniz Kumanda Heyeti âliyesiyle behemahal görüşmek mecburiyetindedir. Heyeti Vekile arka-
daşlarınız esnayı müzakerede müçtemian bulunulması lüzumuna kail oldular. Namlarına olarak Heyeti
Âliyenize arz ediyorum ki bu zaruret vardır. Heyeti Âliniz mukadderata hâkimdir. Fakat ben diyorum ki,
muhabere ile bu kabil değildir, mutlak görüşmek lâzımdır.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Heyeti Vekilenin Başkumandanla görüşmek üzere İzmir’e gitmesini
müttefikan kararlaştırmış olduklarını evvelce Heyeti Celileye söylediniz. Devairi merkeziye o müddet zar-
fında terki faaliyet edecek midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Hayır...
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Terki faaliyet etmeyeceğine göre Heyeti Vekilenin kâffesi İzmir’e gitmiş
olmasına nazaran ne şekilde ve elde mevcut İcra Vekilleri Kanunu’nun hangi fıkrasına tevfikan devairi
merkeziyenin hali faaliyette bulundurulacağı hakkında Heyeti Vekile karar vermiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Heyeti Vekilenin kararı, Heyeti Celilenin
tasvibiyle kabili icradır. Biz zannediyoruz ki; bir heyet olarak karar ittihazında da şey değiliz. Eğer bu tarz-
da muhakeme ederseniz, tabiî Hüseyin Avni Beyefendi’nin murat etmeyerek dediği gibi bizi cismi camit
yerine koyarak her taraftan nakledilen... Nakil ile mükellef addetmezsiniz. Biz buna lüzum gördük, Meclisi
Âlinize arz ediyoruz. Kabul ederseniz kabili icradır. Etmediğiniz takdirde mutlak yapacağız diye söylemek
haddimiz de değildir. Arz edeyim diye geldim.
– 905 –
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Heyeti Vekilenin kavanini mevcude hilâfında kanunu tadil ederce-
sine bir karar ittihaz etmesi doğru mudur?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Kanunu tadil eder bir mahiyette karar
vermemiştir ki; kendisinde öyle bir salâhiyet görsün.
Efendiler; noktai nazarımızı izah ettikten sonra diyoruz ki, mühim mesaili yine takiben gelir. Heyeti
Vekile arkadaşlarınızın malûmatı olur. Evamirini mafevk rütbeye tebliğ ederler. Heyeti Âliniz muvafık
görürseniz bu bir defa olmuştur. Heyeti Vekile müçtemian bir kere daha aynı vaziyetin tesiriyle ve aynı
vaziyetin icabatı olarak Sivrihisar’a kadar gitmiş, 36 saat kadar tegayyüp eylemiş. Bendeniz o vakit Heyeti
Âlinizin Riyaseti saniye makamında idim. Burada kaldım ve Meclis namına lâzım olan nikata temasta
budundum ve idareyi temin ettim. Aynı surette Reis Beyefendi, Müsteşarlar, icra memurları aynı vazifeyi
görürler. Mühim mesailde yine vekâletler ile muhabere edebilirler.
REŞİT AĞA (Malatya) — Heyeti Vekile hep beraber gittiği zaman bu vazifeyi kim ifa edecektir? Heyeti
Vekilenin tamamen gitmesi haricen ve dahilen suitesir yapmayacak mıdır?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Efendim; biz en büyük mahzurun izalesini
şu tarzda düşündük. Ondan sonrası ferî kalıyor. Biz hututu esasiyesini tespit edip atiyen yine böyle bir
müşkülâta maruz kalmamak için bu kararı verdik. Heyeti Âlinize arz ediyoruz. Bunu teemmül ederken
tabiî haricî ve dâhilî tesiratı muhtemelesini de düşündük. Fakat daha mühim olarak Başkumandan Paşa
Hazretleriyle içtima edip esas üzerinde bir karar vermek lüzumuna kail olduk.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Bir kısmınızın giderek, diğer kısmınızın burada kalması olmaz mı?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim; ariz ve amik düşündük.
Heyeti Vekileyi teşkil eden arkadaşların salâhiyeti aynıdır. Onlar da vaziyeti umumiyeyi müştereken mü-
zakere ve münakaşa etmek arzusundadırlar.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Heyeti Vekile Meclisi Âlinin İcra Vekilleridir. Heyeti Vekile namına iki
veya üç zat gitse bunda bir mahzur telâkki ediyor musunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Şimdi arkadaşımız sordu, cevap verdim. Heyeti Vekilenin İcra
Vekilleri Reisi de dahil olduğu halde salâhiyeti aynıdır. Her Vekil diğer arkadaşı gibi vaziyeti tetkik etmek
ve hâsıl ettiği fikre göre karar ittihazında serbesttir ve bu noktaya göre muhakeme edildi ve İcra Vekillerini
teşkil eden her zatın bu içtimada bulunmasına karar verildi.
TAHSİN BEY (İzmir) — Efendim; bu mülakat ve müzakerat ihtiyacı Başkumandan Paşa Hazretleri
tarafında mı teklif edildi, yoksa, Heyeti Vekile mi bu mülakata lüzum gördü. Bunu anlamak istiyorum.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bidayette celsei hafiye talep ederken arz ettim. Tekrar edeyim, bu
kadar mı efendim?
TAHSİN BEY (İzmir) — Bu kadar. Heyeti Vekile lüzum gördü ise başkadır, Paşa Hazretleri lüzum
gördü ise başkadır.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla)— Tahsin Beyefendi, zannedersem evvel-
ki içtimada hazır değildi. Beş, altı günlük muhaberenin inkıtaı bize bir vaziyet tevlit etti. Müşkül göründü,
bunun üzerine Başkumandana müracaat ettim. Kendilerine esasat hakkında görüşmeyi teklif ettim ve bir
mahalli münasip intihabını rica ettim. Cevaplarında vaziyet ve icabatı askeriye dolayısıyla, bulundukları
mevkiden ayrılamayacaklarından bizim bulundukları mahalle gelmekliğimizi teklif buyuruyorlar.
HACI İLYAS SAMİ EFENDİ (Muş) — Efendim; şu maddenin bir cihetinde bir şey vardır ki;... beya-
natında tahakkuk eden bir şeye göre o da esas seyahat teatiî fikir... vaziyeti hazıramız itibariyle ne kadar
mantıkî ve ilmî esaslara istinat ediyorsa da külün, kül olarak gitmesi esasını dermeyan etmek kâfi gelecek
kanaatindeyim. Evet fikir mecburiyeti ve zarureti katiyyen sabittir... O cihet Heyeti Vekile arkadaşlarıyla
karardan evvel Paşa Hazretleriyle muhabere ederken bu iki, üç kişi ile görülmez mi? Şimdi düşünsünler.
Benim sualim budur. Kamilen burayı ihmal ederek gitmek gayet fenadır.
– 906 –
Binaenaleyh ordu, kuvayı milliyenin başında bulunan Başkumandan ve Meclisin Reisi tabiîsi de şu
mahzuru nazarı dikkate almak itibariyle, şu mahzuru hallettiği dakikada onun da kani olacağı...
... üç dört kişinin kâfi geleceğine kaniim. Şu cihet Başkumandanlıkça mı tespit edilmiştir... İki üç kişi
kanaat etsin.
REİS — Efendim; sual halini geçti. Ne sordunuz efendim?
HACI İLYAS SAMİ EFENDİ (Muş) — Sordum ki; esas seyahat ilim seyahatine müstenit. Lâkin kül’ün
kül olarak gitmesini dermeyan etmediler.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — İlyas Sami Efendi Hazretleri rica ederim, zannede-
rim, üç defa tekrar ettim. Ben diyorum ki; vaziyeti arkadaşlarımla tetkik ettim ve arkadaşlarımla müzakere
neticesinde Heyeti Vekile arkadaşlarımla müzakere neticesinde, Heyeti Vekile arkadaşlarımızın müçte-
mian gitmesi takarrür etti ve tekrar ediyorum. Heyeti Vekile arkadaşlarınızın hiçbirinin diğerinden fazla
salâhiyeti yoktur. İttihazı mukarrerat için de salâhiyeti yoktur, efendim. Heyeti Vekile Reisi olmak... Heyeti
Âliyenize Rauf ’un kararı, Heyeti Vekile Reisinin kararı ile değildir. Hakkı yoktur. Heyeti Vekile Reisinin
kendi kararını buraya arz etsin.
SAFA BEY (Mersin) — Bu mesele üzerinde...
RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — İşitmiyorum efendim.
REİS — Rica ederim efendim, oturun işitilmiyor.
RAUF BEY (Devamla) — Delilimi de arz ettim, vaziyet müzakere edildi. Bu karara vasıl oldu. İcabat
neden tevellüt ettiğini de arz ettim zannederim. (Kâfi sesleri)
SAFA BEY (Mersin) — Bu mesele üzerinde Hükûmetin katiyyen taalluku yoktur. Çünkü bu mesele...
Hükûmetin Başkumandanlıkla teması zarurîdir. Şüphesiz ki bu mesele üzerinde için en katî kararı vermek
için hepsinin gitmesine lüzum yoktur. Sonra Rauf Beyefendi’nin buyurdukları gibi en katî ve en son kararı
Meclis verecektir. Biz mademki Heyeti Vekilenin Başkumandan Paşa Hazretleriyle temas ederek vaziyet
hakkında verecekleri işe itimat ediyoruz. Heyeti Vekile de içlerinden iki arkadaş göndererek, onların söy-
lediklerini öğrenmeye... üç kişi gitmeli kâfidir.
H. RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Bu sual değil, değil mi efendim?
SAFA BEY (Devamla) — Sonra Rauf Beyefendi’nin buyurdukları gibi bu mesele üzerinde Heyeti Vekile
erkânının haiz olduğu salâhiyet gibi biz de salâhiyeti haiziz. Çünkü mesele umumîdir, binaenaleyh üç kişi
gitmeli kâfidir. Bu hiçbir Vekilin kendi işi değildir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Yahut iki zatın gitmesine taalluk eder efendim. (Gürültüler) Bu karar
verildiği vakit...
REİS — Müsaade buyurursanız müzakerenin kifayetine dair dört takrir vardır.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Reis Beyefendi; müzakere kifayeti aleyhinde söz söyleyeceğim. Rica
ederim müsaade buyurun.
REİS — Buyurun efendim.
REFİK BEY (Konya) — Efendim bendeniz de söz almıştım, eğer söz söylenecekse ben de söyleyeceğim.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Arkadaşlar Meclisin temayülâtı Heyeti Vekileden üç dört zatın gitme-
sine taalluk eder. (İki sadaları)
REİS — Efendim şimdi kifayet aleyhinde Tunalı Hilmi Bey söz söylediler... Şimdi müzakereyi...
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) (Devamla) — Efendim bu karar verildiği takdirde Müfit Efendi Hocamı-
zın da… bir mesele var, o meselenin…
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) (Devamla) Muhalifi hakikat olduğunu söylemek zaruretindeyim. Müsa-
adenizle ya söyleyeyim, yahut evvelâ buna karar verin.
– 907 –
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Ademi kifaye hakkında söyleyecek.

REİS — Rica ederim, ademi kifayesini reye koyacağım. Efendim şimdi kifayeti müzakere aleyhinde
Hilmi Beyefendi söylediler. O halde reye koyuyorum. Müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın.
Ekseriyeti azîme ile müzakere kâfi görülmüştür. Takrirler var, efendim birer birer okunuyor. (Takrirler
yazıyla hafidir.)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hakkı Bey biraz hızlı okuyunuz.
REİS — Efendim; konuşuluyorsa işitilmez.
Riyaseti Celileye
Başkumandan Paşa Hazretleriyle görüşmek üzere Heyeti Vekilenin gitmesine lüzum yoktur. Heyeti
Vekile Reisi Beyefendi ile, Hariciye Vekili Bey’in gitmesi kâfidir. Bu suretle karar ittihazıyla ruznamei mü-
zakereye geçilmesini teklif eylerim.
18 Eylül 1338
Beyazıt
Doktor Refik
Riyaseti Celileye
19.9.1338
Heyeti Vekilenin Meclisi Âliyi terk ile İzmir’e kadar seyahat icra etmesi Teşkilâtı Esasiye ve İcra Vekil-
leri kanunlarının ruh ve maksadıyla kabili telif olmadığı gibi, Hükûmetin şekli ve mahiyeti hakkında hariç
ve dahilde muhtelif suitefelıhümlere de meydan verebileceğinden Heyeti Vekilenin Meclisten uzakta ve
ayrıca çalışmasına imkân bulunmadığının ve istizahı muktezi mevaddın bilvasıta kabili hal bulunduğunun
tahtı karara alınmasını teklif ederiz.
Mersin Erzurum
Salâhaddin Süleyman
Sinop Dersim
Hakkı Hâmi Mustafa
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekile memleketin herhangi bir noktasında ifayı vazife edebileceğinden Başkumandan Paşa
Hazretleriyle müdavelei efkâr zımnında, Başkumandan Paşa Hazretlerinin nezdine gitmek için vuku bu-
lan tekliflerinin kabulünü teklif eylerim. 18 Eylül 1338
Biga Mebusu
Mehmet
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin heyeti umumiyesiyle İzmir’e kadar gidip gelmesi muvafık olmayacağından ve yalnız
Heyeti Vekile Reisi Beyefendi’nin Hariciye Vekili Beyefendi ile beraber İzmir’e kadar gidip gelmesi matlup
vazifeyi ifaya kâfi ve kâfil olacağından olveçhile keyfiyetin reye konulmasını teklif eylerim.
18 Eylül 1338
Kütahya
Cemil
– 908 –
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekile Reisi Rauf Beyefendi ile Hariciye Vekili Yusuf Kemal ve İktisat Vekili Mahmut Esat ve
Muaveneti İçtimaiye Vekili Rıza Nur Beyefendilerin Başkumandan Paşa Hazretleriyle mesaili mevzuai
mühimme hakkında müdavelei efkârda bulunmak üzere karargâhı umumîye azimetleriyle ve Avrupa’da
bulunan Fethi Beyefendi’nin İzmir tarikiyle avdetinin kendisine izbarı o taraftan gelecek malûmatın da
süratle karargâhı umumîde istimaını teshil edeceği cihetle matlup hâsıl olmuş bulunacağından Vekiller
Heyetinin hepsinin birlikte Ankara’dan infikâkine lüzum kalmayacağı ve bu mesele de bu suretle karar
ittihazını teklif ederim.
Menteşe
Dr. Tevfik Rüştü
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Başkumandan Paşa Hazretleriyle ve Kumanda heyeti âlisiyle görüşmek ve noktai
nazarlarını anlayıp Meclise arz ve iblağ eylemek ve en seri zamanda avdet etmek üzere İcra Vekilleri Heyeti
Reisiyle Hariciye Vekilinin Başkumandan Paşa nezdine azimetlerine karar verilmesini teklif ederiz.
İzmir Mebusu Burdur

Yunus Nadi Veliyüddin
Riyaseti Celileye
Mesele lâzım olduğu kadar tenevvür etti. Heyeti Vekilenin ceman gitmesi velev ki muvakkat olsun kül
halinde bulunan ve mesaili mühimmei devletin müzakere ve intacında yegâne sahibi salâhiyet ve merci
olan Meclisten ayrılması caiz değildir.
Ordu Kumanda heyetiyle yakından temas etmek mesaili hazıra ve davayı esasimiz hakkında noktai
nazarlarını öğrenmek zarureti de mevcuttur. Binaenaleyh Heyeti Vekile Reisi ve Hariciye Vekili ve Sıhhiye
Vekilinden mürekkep bir heyetin azimeti maksadı temin edeceğinden bu şıkkın reye vazını teklif eylerim.
Kayseri
Ahmet Hilmi
Müzakere kâfidir.
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilinin gitmesine lüzum yoktur. Reis Beyefendi ile Hariciye Vekili giderlerse kâfidir.
Burdur Mebusu Mersin

İsmail Suphi Soysallı İsmail Safa
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh ettiğinden müzakere kâfidir. Heyeti Vekilenin cümlesinin gitmesinde dâhilî ve haricî
mahzur olacağı bedihiyatına göre Heyeti Vekile Reisiyle Hariciye ve Sıhhiye Vekillerinin Başkumandan
Paşa Hazretleriyle telakisi ve vazifelerinin burada kalacak Vekil arkadaşlarına tevdiini teklif ederim.
Bitlis
Vehbi
– 909 –
Riyaseti Celileye
Hariç veya dahilde bir vazife ifası için makamından ayrılacak İcra Vekilinin intihabı kanunu İcra Ve-
killeri Riyasetine de şamil olduğundan Reis Rauf Bey’in de merkezden infikâk edebileceğinin kabulünü
teklif eylerim.
Bolu
Tunalı Hilmi
Riyaseti Celileye
Başkumandan Paşa ile vaziyet hakkında müzakere etmek üzere gidecek Vekil arkadaşlarımıza Meclis
azasından da beş zatın bilintihap terfiini teklif ederim.
Mardin
İbrahim
REİS — Şimdi bütün teklifler iki mühim noktada birleşiyorlar. Birisi dört takririn birleştiği bir nokta-
dır ki, Heyeti Vekile Reisi Rauf Beyefendi’nin arz ettikleri noktadır.
H. RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, bir noktayı arz etmek isterim. Heyeti
Vekile noktai nazarını umumiyet itibariyle Heyeti Âlinize arz etti ve daha başka esasatı Heyeti Âlinize arz
etmek isteyerek, izahat vermek isti yen vekil arkadaşlarım var. Rica ederim Heyeti Âliyenizden biraz daha
vaktinizi hasretseniz de diğer arkadaşlar da söylesinler. (Müzakere kâfi sesleri)
REİS — Rica ederim müzakereyi kâfi gördük. (Hayır sesleri) sonra arzu buyurursanız tekrar müzakere
ederiz. (Hayır sesleri)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Emsal açmayınız rica ederim.
BİR MEBUS BEY — Takrirler dolayısıyla dinleyebiliriz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim. (Gürültüler)
REİS — Rica ederim takririniz olsaydı, izah edebilirdiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hayır efendim, Heyeti Vekileye havale edelim diyecektim. (Reye
sesleri, gürültüler)
REİS — Efendim rica ederim dinleyelim.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Bizim takrir o mahiyettedir, (Gürültüler)
REİS — Efendim, rica ederim; bu suretle karar vermeyiniz. Gürültü oluyor.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim Meclis Âli bir defa Heyeti Vekilenin, heyet halinde gitmesine
taraftar değil. Bizim verdiğimiz takrir de ancak bu mahiyettedir. Ancak diğer takrirlerden farkı iki zatın
gitmesini tasrih ediyor. Diğer takrirler de iki zatın gitmesi kâfidir diye, gidecek olan arkadaşlar tasrih edi-
liyor. Bizim takrir ise Heyeti Vekilenin Meclisi Âlinin arzusu dairesinde keyfiyeti halletsin. Heyeti Vekile
Hariciye Vekilini gönderir, Müdafaai Milliye Vekilini gönderir, yahut Maliye Vekilini gönderir.
REİS — Efendim; Hakkı Hâmi Beyefendi’nin demek istedikleri Heyeti Vekileye bırakalım, bizim tak-
ririmizle iki zatın, üç zatın gitmesidir, yani aynı meseledir. Yalnız isim tasrih edilmemiştir. İki kişi, üç kişi
gitsin. Heyeti Vekileye bırakıyoruz, bunu söylemek istiyorlar. Şimdi esas madde Heyeti Vekilenin heyetiyle
gitmesi idi. Buna dair bir takrir var. Bittabi bunu en sonraya bırakacağım. Diğerleri tadil takrirleridir sıra-
sıyla reye koyacağım. (Beyazıt Doktor Refik Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Efendim takriri reyi âlinize vazediyorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Ekseriyeti azime
ile kabul edilmiştir.
– 910 –
Diğer takrirlere de mahal kalmamıştır. Efendim celsei hafiye akdedilmişken arkadaşlarımızdan Erzin-
can Mebusu Emin, Tokat Mebusu Rıfat Bey, Canik Mebusu Süleyman Bey, Erzurum Hüseyin Avni Bey,
Mersin Mebusu Salâhattin, Kastamonu Besim ve diğer arkadaşlar -isimlerini okuyamıyorum- af buyurun
bu arkadaşların imzasıyla takrir var, okuyoruz.
Riyaseti Celileye
18 Eylül 1338
Hal ve mevkiin haiz olduğu ehemmiyet muhtacı arz ve izah olmadığından ve vaziyeti umumiyei siya-
siyenin gayet humul bulunduğu şüpheden beri olduğundan bir celsei hafiye akdiyle, Hükûmetin izahatı
lazımede bulunmasını ehemmiyetle arz ve teklif ederiz.
Erzincan Tokat Yozgat Erzurum Kastamonu

Emin Rifat Feyyaz Ali Süleyman Necati Besim
Canik Erzurum Mersin Erzurum Batum

Süleyman Hüseyin Avni Salâhaddin Mehmet Nusret Edip
Kayseri Canik Maraş Kırşehir Lâzistan

Osman Emin Mehmet Hasip Sadık Osman
Canik
Şükrü
REİS — Celsei hafiye esasen akdedilmiştir. Bugünkü mevzubahs olan şey de bu meseleden ibarettir. Bu
meseleye aittir. Hükûmetin bu bapta söyleyecekleri var mıdır?
H. RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; lütfen ne soruyorlarsa, takrir sahibi
lütfen sorduklarını tasrih etsinler ona göre cevap vereyim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; vaziyeti siyasiyenin malûm olan ehemmiyeti ve bu vazi-
yet hakkında hiçbir malumat alınamaması suretiyle Hükûmetin şimdiye kadar seli ıttılaına varabilmiş
olan malumatından Meclisi Âliyi de tenvir buyurmasını rica ediyorum. Bir kere temenniyatım, alelıtlak
umumîdir. Bize vaziyeti siyasiye hakkında, askeriye hakkında bize bildirilecek...
MUSTAFA EFENDİ (Siirt) — Anadolu tertemizdir.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Anadolu seferi bitmiştir. Anadolu seferi İngilizlerin sevk ettiği Yu-
nan ordusu idi. Anadolu seferi bitmiştir.
REİS — Efendim Anadolu seferi dememiştir.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Pek âlâ efendim; bendeniz Hükûmetten bir sual sormak istiyorum.
Evvelâ arz ettiğim vaziyet hakkında bizi tenvir edebilirler mi? Vaziyeti umumiye hakkında alelıtlak ne bi-
liyorlarsa, on beş günden beri ne geçmiş olabilir. Mühim mesail arifesindeyiz. Bu mühim mesail hakkında
Heyeti Vekile ne gibi bir fikir tertip etmiştir ve meselâ Heyeti Vekile şimdi ordu nezdine Başkumandanla
müzakere için bir iki arkadaşı gönderiyor, soracağı ve görüşülecek mesaili tespit etmiş midir? Bunu soru-
yoruz.
TAHSİN BEY (İzmir) — Salâhattin Beyefendi tabii tespit etmiştir ki görüşmeğe gidecek, Hükûmet...
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Hayır efendim, öğreneceği şeyi tespit için değildir. İkincisi halli
menfaat olan mesele; vaziyeti siyasiye olduğuna göre bu da doğrudan doğruya Hükûmet meselesi değil
midir? Soracağım başka bir şey değildir.
– 911 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim; demin Reisimiz Rauf Beyefendi’nin
arz ettiği veçhile şüphesiz Başkumandanlıkla görüşüldükten sonra, burada buyurdukları sualleri inşallah
mufassalan izah edecek cevaplarla Heyeti Celilenize geleceklerdir. Yalnız müsaade ederseniz Hariciye Ve-
kili olmak hasebiyle şimdiden ne gibi şeylerin mevzubahs olacağı hakkında sizlerin de zaten malumu olan
bir iki şey arz edeyim. Şimdiki halde meselelerin başında bitaraf mıntaka denilen mıntıkaya bizim ordu-
nun gidip gitmemesi meselesidir. Veyahut daha doğrusu, boğazların bundan sonra yine Türk kuvvetiyle
seddedilip edilmemesi meselesidir. Bu mesele malumu âliniz gayet ehemmiyetli bir meseledir. İngiltere
hayatî ehemmiyeti veriyor. Fransa istikbalini düşünüyor. Yine belki Türkler Almanlarla birleşir ve şöy-
le kapatırsa, böyle kapatırsa diye. Yani şimdi mevzubahs olan meselelerden en harı budur. Sonra bizim
noktai nazarımıza göre bu müstakil. Onların noktai nazarına göre bu mesele ile mürtabıt Trakya meselesi
var. İkinci mesele bu meseledir. Bizce Trakya meselesi yoktur. Onlarca Trakya meselesi vardır. Fakat bizde
Trakya meselesi dendiği vakitte fiilî, amelî, bir mülahazai askeriye var zannediyorum. Fiilî, amelî, tabiî Ha-
riciye Vekili bu noktaların teferruatına giremez. Sonra şu hale nazaran devletimiz tarafından Hükûmeti-
miz tarafından sulh için bir teşebbüste bulunmak muvafık mı? Yani diğer devletleri tahrik etmek muvafık
mıdır, değil midir? Yoksa onlar tarafından daveti mi beklemelidir?
Sonra Yunanistan’a karşı muamelemiz, Yunanistan’ı müstakil tanıyarak onu diğer devletlerle gayri mü-
tesanit tanıyarak mı, hareket etmek menfaatimize muvafıktır? Yoksa diğer devletlerle mütesanit olduğunu
iddia ederek ve bunu ispat ederek mi hareket etmek muvafıktır? Çünkü malumu âliniz bazı hadiseler
cereyan ediyor… Yunanistan’ın İstanbul’daki komiserini kabul etmemişlerdir. Yunanistan’ın İstanbul’daki
Komiserliklerini çıkartmışlardır. Sonra bu gibi, yani misakı millî vesaire meselelerine geçmiyorum. Şimdi
mevzubahs olan meselelere geçiyorum. Sonra tabiî bu meseleleri ihzar ederek mümessilerimiz nezdinde
teşebbüsatta bulunmaktır. O teşebbüsatta şimdi burada, şöyle böyle demek pek muvafık değildir. Zaten
Hariciye Vekâletine tevdi ettiğiniz vazife odur. Başka bir şey değildir. Ha yalnız şurasını arz ediyorum ki,
Heyeti Vekile bu meselelerde muayyen ve mukarrer cevaplar ihzar etmiştir, demiyorum ve Salâhattin Be-
yefendi’nin ikinci sualine de cevap olmak üzere -zannediyorum bu- daha muvafık harekettir. Heyeti Vekile
bütün malumatı topladıktan sonra karar verir. Bütün malûmat o malumat içinde ordunun hali, ordunun
mütalaası da dahildir ve hiçbir kimse, hiçbir fert, şimdiye kadar nihaî kararların Büyük Millet Meclisin-
den hariç bir yerde bir karar verdiğine dair bir söz söylememiştir, bir fikirde bulunmamıştır. Binaenaleyh
Salâhattin Beyefendi’nin, ikinci sualine cevap olmak üzere diyorum ki; bu suale cevap vermek bile zaittir.
Çünkü nihaî karar Meclisi Âlinizindir. İdarî, ihzarî karar da Heyeti Vekilenindir. Salahiyettar olan husu-
satta da nihaî kararlar Heyeti Vekilenindir ve bunlar zaten kavaninimizde muayyendir.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Beyefendi 26 Mart teklifinde gerek tadilen ve gerek İngiltere Hükû-
metinin sarfı nazar eylediğine dair Loit Corc’da bir emare mevcut mudur, değil midir?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendim; istikbal hakkında hüküm vermek doğ-
ru değildir. Fakat malumu âliniz siyaset daima bir muadele gibidir. Malumlar üzerine müesses meçhuller
aranır. Bugün 26 martta tanzim edilen muadelenin malumları değişmiştir. Binaenaleyh muadele değişmiş,
onun, yani onun sureti halli de elbette değişmiştir, İngiltere gibi, amelî, pratik hareket eden bir Hükûmet
elbette ve elbette bunu görür.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Beyefendi, sualin birincisine verdiğiniz cevap -ki ortada bir şey tenev-
vür etti- mucibi şükrandır. Binaenaleyh biz de bir şey düşündük. İkincisi; soracağınız şeyler bir Hükûmet
meselesi değildir, dediniz. Yani ona cevaben daha evvel müteayyin olacak mesail nedir? Yani buna da
cevaben hazırladığınızı söylediğiniz. Mucibi şükrandır. Pek âlâ, bizce lâzım olan, ne ile iştigal ediliyor.
Binaenaleyh biz de iştigal edelim. Şimdi bendeniz görüyorum ki, ta oraya kadar ihtiyarı zahmet etmek
yapılabilirse de bir kere bîtaraf mıntıkaya girilip girilmeyeceği meselesi, yedi gün evvel halledilecek bir
mesele idi. Çünkü ordu bugün bitaraf mıntıkanın ya üstündedir, ya altındadır. Bu mesele çok geç kalmıştır
ve İzmir’e kadar giderseniz bîtaraf mıntıka zaten yapılmış olur. Binaenaleyh zaten bu kısım zaten zait kalır.
Esasen bîtaraf mıntıka hakkında Meclisi Âlinin karar vermesi lâzım idi. Fakat istiyordu ki bu bapta Meclise
bir şey teklif etsin. Çünkü bunun için her geçen zaman memleketi tereddüde sevk edebilir. Ordularımız
muzafferdir. Çanakkale’ye, sahile yanaşıyorlar. Pek âlâ gelip kolordu kumandanına diyecekler, bu bayrak-
– 912 –
lardan geçmeyen diyecektir. Ben tanımam derler ve oraya girerler. Sonra onun neticesi Allah’a kalır. Onun
için bîtaraf mıntıka meselesi daha evvel halledilmeli idi. Bunun şimdiye kadar kalması doğru değildir. Çok
geç kalmıştır. Neden müdahale etmediniz, derseniz hakkınız vardır. Bu noktada siz beni muaheze edin,
ben de sizi muaheze edeyim. Fakat vakit geçmiştir, Trakya’ya gelince; bu uzun bir meseledir. Yani bunun
için verilecek karar bir kararı askeridir, bir zaman meselesidir. Bugün hallolunacak mesele değildir. Hatta
bunun için istihzaratı askeriyeye teşebbüs etmek lâzım gelir. Buna ait teşebbüsatı ben görmemekteyim.
Binaenaleyh bu kısmı dahi sathîdir. Yani bunun dahi yeri neresidir, bilmiyorum. Bunu Heyeti Âliyenin
fetanetine terk ediyorum.
Sulh meselesi hakkındaki teşebbüsat meselesine gelince; bu da Hükûmet meselesidir, mahaza Heyeti
Celile tasvip buyurmuştur. Bendeniz, başkasını da arz ederim. Yani fikri acizanemi arz ediyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) (Devamla) — Vakıa mütalaatınız doğru, fakat
zamanı geçmiştir. Reisi muhterememiz Beyefendi’nin demin mufassalan arz ettiği veçhile biz, çektiğimiz
telgraflara beş gün cevap alamadık. Dün cevap aldık. İlk telgrafı aldık. Bitaraf mıntıka meselesine gelince,
henüz biz cevap vermedik ve veremeyiz ve bugün söz veremeyiz. Mesuliyetimi müdrik olarak söylüyorum.
Bugün hadise cereyan etmektedir, bugün mühim şeyler cereyan etmektedir. Mesele kapanmış değildir.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — İşte onun için söylüyorum.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Açık bir haldedir, sonra Trakya meselesi de açıktır. Kapanmış
değildir; uzak da değildir. Zatı âlinize sorarım, mütareke teklifi vaki oldu. Ona, mütareke teklifine ce-
vap veriliyor suretinde değil, Devletlere cevap suretinde cevap verirseniz, Trakya’dan bahsetmeyeceksiniz.
(Tabii sesleri) O halde, evvelemirde müzakere edilecek Trakya meselesidir. Siz Yunan Hükûmeti ordusu-
nun himayesi suretiyle sizden istenilen herhangi bir fedakârlığa karşı mukabilinde neler isteyeceksiniz?
İsteyeceklerinizin birincisi, Trakya’dır. Binaenaleyh geçmiş mesele yoktur. Yani bitaraf mıntıka meselesi,
geçmiş mesele olmadığı gibi, Trakya meselesi de her zaman mevzubahis olan bir meseledir. İleri meselesi
değildir. Yalnız demin arz ettim; bana ait bir mesele, yani benim anlayabileceğim bir mesele olmadığı
için teferruatına girmedim. Trakya meselesi, bitaraf mıntıka meselesi; -zannediyorum- askerlik noktai
nazarından pratik, ameli malumata mütevakkıf bir meseledir. Onun için onun tafsilâtına girmiyorum. Bu
hususata, bu meseleler için bize şimdiye kadar bu iki meselenin haricinde bir müracaat olmadığı için, bu
meselelerden başka -ezcümle dedim- daha birçok meseleler olacaktır. Sulh için müracaat vuku bulduğu
zamanda -zannederim- mesele bu notalara münhasır kalınmayacaktır. Daha ihtivalı olacaktır. Şimdi zaten
zannediyorum, bunu mevzubahs edemiyorum.
NEBİ ZADE HAMDİ BEY (Trabzon) — Bitaraf mıntaka hakkında vuku bulan müracaatımız resmidir,
bu ne şekilde vaki olmuştur?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Bitaraf mıntakalar hakkında devletlerin mü-
messilleri, Hamit Bey’e gelmişler, Devletlerin baş tercümanları Hamit Bey’e müracaat etmişlerdir. Hemen
aynen bu sözleri söylemişlerdir. Tamamıyla hafızamda yok, Devletler, müttefik Devletler geçen sene ma-
yısının on dokuzunda İstanbul ile Çanakkale’den bazı yerlerin bitaraf mıntıka olduğunu ilân etmişlerdi,
bundan bir buçuk ay evvel bu bitaraf mıntıkaya Yunanlılar tarafından vaki olan bir taarruzda müdafaa
etmek istemişlerdir. Bunda Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin malumatı vardır. Değil mi sual bu? Yoktur..
Yani pek diplomatik bir lisanla, son bir ifade ile yazılmış bir notadır. Meclis, ona cevap vermeği takarrür
ettirirse, biz de ona inşallah lazım gelen cevabı veririz. Şimdi arz ediyorum ki; bitaraf mıntaka yoktur.
Yunanlılar oraya girdikleri vakitte habersiz olarak, şaki olarak girmişlerdi. Biz evimize gireceğiz. Bitaraf
mıntıka olsa olsa, devletler biz buraya işgal ediyoruz, kuvvetlerimizi sokmayız derler, biz burayı kuvveti-
mizle işgal ediyoruz. Sizi sokmayız derler.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim bendenizin sualime cevap verdiler onun için sormayacağım.
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Vekil Beyefendiden bir noktayı rica edeceğim. Fakat
soracağım şey doğrudan doğruya Hariciye Vekili Beyefendiye ait değil..
– 913 –
OSMAN BEY (Lazistan) — Hariciye Vekili Beyefendi buyurdular ki; bitaraf mıntıka hakkında bu da-
kika için bir karar ittihaz edemeyiz.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Edemeyiz demedim.. Bitaraf mıntıka meselesi,
Trakya meselesi, amali mülâhazatı askeriyeye bağlı bir meseledir, dedim. Şu halde mülâhazatı askeriye,
cereyanı tabiisinde giden, kendi kendine hallolunabilecek herhangi bir şekilden mütevellit mesuliyeti, Hü-
kümet, muterif ve kabul ediyor demektir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; bitaraf mıntıkalar bilemem Trakya meseleleri mi Mond-
ros mütarekesiyle, meselesiyle taayyün etmiştir. Hatta Trakya da dahil değildir. Rica ederim, biz misakı
millide Mondros mütarekesini kendilerinin teşebbüsü neticesi olarak yırttık, kendileri yırttı. Çünkü İs-
tanbul’u işgali askeri altına alan, mütareke ilân eden düşman, bizim de ilanı harp edip namuslu bir surette
müdafaa ettiğimiz Misakı Milli tahakkuk etmek üzeredir. Her an için Trakya’yı, İstanbul’u işgal eden, İn-
giliz olsun, Yunan olsun kim olursa olsun, bizimle halledecek meseleleri yoktur. Bitaraf mıntıka üzerine
Hükûmetin vereceği cevapta, Misakı Milli dendikten sonra, bitaraf mıntıka filan, bunlar mevzubahs ola-
maz. Şunun bunun kanaatiyle olacak şey değildir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) (Devamla) — Zamanı gelir müzakere ederiz
efendim. (Gürültüler)
REİS — Efendim, müsaade buyurun.
FAİK BEY (Cebelibereket) — Efendim; Trakya’da pek çok mezalim yapılıyormuş? Fakat son zamanlar-
da teşdit etmişler. Bunun için Hükûmetin ne gibi teşebbüsatı varsa bizi tenvir buyurunuz efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendim, biz bunu düşündük. Buradan doğru-
dan doğruya bir protesto vermeği münasip görmedik. Çünkü şimdi bizim olan ve bizim olacak olan şeyler
hakkında karar ittihaz edeceğimiz Trakya hakkında, orada şöyle oluyormuş, böyle oluyormuş, siz bunları
himaye edin diye buradan yazmağı muvafık görmedik. Yalnız buradan, Anadolu’dan oraya kaçan Rumlar
orada iskân edilerek ahalinin nüfusunun teksirine çalışılmış ve bunların Müslüman ahaliye ikai mezalim
ettiği hakkında Hamit Bey’e kendisi tarafından lâzım gelen yerlere protesto edilmesini..
REİS — Efendim mesail bitmiştir. Celsei hafiyenin, celsei aleniyeye tahvilini kabul buyuranlar lütfen
el kaldırsın..
Celsei alenidir efendim on dakika teneffüs.
Hitamı Celse Saat: 3.10/S: 3, D: 10
(Dosyada Bulunan Takrirler)

Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Reye vazını teklif eylerim.
18. 9. 1338
İstanbul
Ali Rıza
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin gidip gitmemesine Meclisi Âli karar verir ancak:
1. Her vekil yerine bermucibi kanun ve teamül intihap yapılabilecek mi?
– 914 –
2. Müsteşarlar, Vekiller gibi salâhiyeti haiz midir?

3. Heyeti Vekileden biri bir memuriyete gitse bile aharı tevkile salâhiyeti yok iken bu ciheti nasıl hal-
ledebileceklerdir.
Edirne
Mehmet Şeref
18.9. 1338
Mahremdir
TBMM Meclisi Riyaseti Başkitabeti

Zabıt ve Kavanin Müdiriyeti
Adet
1/41
İcra Vekilleri Heyeti

Riyaseti Celilesine
Başkumandan Paşa Hazretleri ile görüşmek üzere gidecek heyet hakkında Beyazıt Mebusu Doktor Re-
fik Bey tarafından verilip heyeti umumiyece celsei hafiyede kabul edilen takrir sureti musaddakası leffen
takdim kılındı efendim.
Umumi Katip
Recep
Yazıldı.
18/9/38
Riyaseti Celileye
18 Eylül 338
Hali muvakkatin haiz olduğu ehemmiyet muhtacı arz ve izah olmadığından ve vaziyeti umumiyei siya-
siyenin bi kasiyeti humul bulunduğu şüpheden beri olduğundan biri celsei hafiye akdiyle hükûmetin izahatı
lazımede bulunmasını ehemmiyetle arz ve teklif eyleriz.
Erzurum Kayseri Canik Kastamonu

Süleyman Osman Süleyman
Yozgat Batum Kırşehir Tokat

Feyyaz Ali Edip Sadık Fehmi
Erzurum Canik Maraş Mersin

Mehmet Nusret Okunamadı Mehmet Tahsin Hüseyin
– 915 –
Erzurum Canik Lâzistan

Hüseyin Avni Süleyman Osman Nuri
Cevap verilmiştir. 18 minhu

Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Başkumandan Paşa Hazretleriyle görüşmek üzere Heyeti Vekilenin gitmesine lüzum yoktur. Heyeti Vekile
Reis Beyefendi ile Hariciye Vekili Bey’in gitmesi kafidir. Bu suretli karar ittihazıyla ruznamei müzakereye
18 Eylül 38
Bayezid
Refik Saydam
Kabul edildi. Hafi
Riyasete
Hariç veya dahilde bir vazife ifası için makamından ayrılarak İcra Vekilinin Vekilenin de İntihabı Ka-
nunu İcra Vekilleri Riyasetine de şamil olduğundan Reis Rauf Bey’in de merkezden infikâk edebileceğinin
kabulünü teklif ederim.
Bolu
Tunalı Hilmi
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh ettiğinden müzakere kafidir. Heyeti Vekilenin cümlesinin gitmesinde dahili ve harici
mahzur olacağı bedihatına göre Heyeti Vekile Reisiyle Hariciye ve Sıhhiye Vekillerinin Başkumandan Paşa
Hazretleriyle mütelakisini ve vazifelerinin burada kalacak vekil arkadaşlarına tevdiini teklif ederim.
Bitlis
Vehbi
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekile memleketin herhangi bir noktasında ifayı vazife edebileceğinden Başkumandan Paşa Haz-
retleriyle müdavelei efkar zımnında Başkumandan Paşa Hazretleri nezdine gitmek için vuku bulan teklifle-
rinin kabulünü teklif eylerim.
18 Eylül 38
Biga Mebusu
Mehmet
– 916 –
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekile Reisi Rauf Beyefendi’yle Hariciye Vekili Yusuf Kemal ve İktisat Vekili Mahmut Esat ve Mua-
veneti İçtimaiye Vekili Rıza Nur Beyefendilerin Başkumandan Paşa Hazretleriyle mesaili mevzuai mühimme
hakkında müdavelei efkarda bulunmak üzere karargahı umumiye azimetleri ile ve Avrupa’dan kendisine
izbari o taraftan gelecek malumatın da süratle karargahı umumiyede istimaını teshil edeceği cihetle matlub
hasıl olmuş bulunacağından vekiller heyetinin hepsinin birlikte Ankara’dan infikakına lüzum kalmayacağını
ve meselede bu suretle karar ittihazını teklif ederim.
Menteşe
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin heyeti umumiyesiyle İzmir’e kadar gidip gelmesi muvafık olmayacağından ve yalnız He-
yeti Vekile Reisi Beyefendi’nin Hariciye Vekili Beyefendi ile beraber İzmir’e kadar gidip gelmesi matlubu vazi-
fei ifaya kafi ve kafil olacağından ol veçhile keyfiyetin reye konulmasını teklif eylerim.
18 Eylül 38
Kütahya
Cemil
Yazıldı
Riyaseti Celileye
Başkumandan Paşa ile vaziyet hakkında müzakere etmek üzere gidecek vekil arkadaşlarımıza Meclis
azasından da beş zatın bilintihap terfikini teklif eylerim.
Mardin
İbrahim
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Heyeti Vekilenin gitmesine lüzum yoktur. Reis Beyefendi ile Hariciye Vekili Bey gider-
lerse kafidir.
Mersin Burdur Mebusu
İsmail Safa İsmail Suphi Soysallı
Yazıldı.
Bihi
Riyaseti Celileye
– 917 –
Müzakere kafidir. Başkumandan Paşa Hazretleriyle ve kumanda Heyeti Âliyesiyle görüşmek ve noktai
nazarlarını anlayıp Meclise arz ve iblağ eylemek ve en seri zamanda avdet etmek üzere İcra Vekilleri Heyeti
Reisiyle Hariciye Vekilinin Başkumandan Paşa nezdine azimetlerine karar verilmesini teklif ederiz.
Burdur İzmir Mebusu

Veliyyüddin Yunus Nadi
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Mesele lazım olduğu kadar tenevvür etti. Heyeti Vekilenin cem’an gitmesi velev ki muvakkat olsun, kül
halinde bulunan ve mesaili mühimmei devletin müzakere ve intacına yegane sahibi salahiyet ve merci olan
Meclisten ayrılması caiz değildir. Ordu kumanda heyetiyle yakından temas etmek mesaili hazıra ve Divanı
Esasımız hakkında noktai nazarlarını öğrenmek zaruretten mevcuttur. Binaenaleyh Heyeti Vekile Reisi ve
Hariciye Vekili ve Sıhhiye Vekillerinden mürekkep bir heyetin azimeti maksadı temin edeceğinden bu şıkkın
reye vazını teklif eylerim.
Kayseri
Ahmet Hamdi
Yazıldı.34
– 918 –
TBMM
20 Eylül 1338 (1922)
Münderecat
1 — ZABTI SABIK HULÂSASI

2 — MÜZAKERE EDİLEN MEVAD
1. — Düyunu Umumiyeye muhassas varidat matrahlarına harp masrafları karşılığı olarak yapılan
zammiyatın Düyunu Umumiyeye hesaplarından tefriki ile muvazenei umumiyeye intikaline dair
Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
Cilt : 23

YÜZ BEŞİNCİ İN’İKAT 20 Eylül 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
YÜZ BEŞİNCİ İN’İKAT

Üçüncü Celse
Küşat saati: 4. 45
REİS: Reisisâni Doktor Adnan Beyefendi
REİS — Celse küşat olundu. Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyefendi celsei hafiye icrasını talep ve esbabı
mucibesini arz etmek istiyor. Sözü kendilerine veriyorum.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; cibayeti Düyunu umumiyeye muhav-
vel rüsum ve varidattan Büyük Millet Meclisinin zamanı küşadı olan 23 Nisan 1336 tarihinden itibaren
birçok kanunlarla zamaim icra edildi. Tuza, aşara, ağnama ve saireye... Halbuki Düyunu Umumiyenin
kanunlarla mutlak olarak Heyeti Celilenizden çıktı. Halbuki Düyunu Umumiyenin istikbali sulhu umumî-
den sonra alacağı şekle göre taayyün edecektir. Şimdiden esas hakkında bir şey arz etmiyorum. Fakat biz
bu rüsum ve varidatın tezyidini, kanunlarla kabul ederken lâzım gelir idi ki, o kanunların her birisine işbu
zamaim, masarifi harbiye karşılığı olmak üzere doğrudan doğruya Muvazenei Maliyeye aittir. Böyle bir
fıkra veya bir madde ilâvesi lâzım gelirken her nasılsa zühulen yapılmamış, şimdi Muvazenei Umumiye
Kanunu ile Maliye Vekâleti bir madde teklif etti ve bunun 23 nisandan itibaren vaki olan bu zemaimin
arz ettiğim şekilde harp masarifi olmak üzere ve bu nam altında hazineye ait olduğunu tespit etmek iste-
riz. Halbuki Muvazene Kanunu’nun ne vakit şekli kanuniyi iktisap edeceği malum olmadığından Avans
Kanunu ile tekrar ettik. Muvazenei Maliye Encümeniniz bunu, kanun şeklinde değil, tefsir suretinde ya-
pılmasının daha muvafık olacağı yolunda bir mazbata tanzim etti. Bu mazbatanın hafiyyen müzakere
edilerek Heyeti Celilenizce kabul buyurulacak şekil taayyün ettikten sonra alenî celsede yalnız bir okuyup
merasimi kanuniyesini ifa etmek lâzım gelir. Bir hafi celse akdini teklif ediyorum.
REİS — Efendim hafi celsenin mevzuunu Maliye Vekili Bey arz ettiler. Hafi celsenin akdini kabul eden-
ler, lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edilmiştir. Hafi celse akdedilmiştir.
Zaptı sabık hülâsası kıraat olunacaktır.

YÜZ DÖRDÜNCÜ İÇTİMA
İKİNCİ CELSE
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat, İcra Vekilleri Heyetinin Başkumandan Paşa ile gö-
rüşmek üzere cepheye azimetleri edecekleri Rauf Beyefendi tarafından Meclise arz ve bu bapta müzakere
cereyan ederek neticede yalnız Heyeti Vekile Reisi ile Hariciye Vekilinin azimetleri karargir oldu ve ahvali
siyasiye ve harbiye hakkında sorulan suallere Rauf Beyefendi tarafından cevap ita edilerek teneffüs için
celse tatil olundu.
Reis Kâtip
Reisisâni Van
Adnan Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen var mı?.. (Yok sadaları) Zaptı sabık hülâsasını reyle-
rinize arz ediyorum. Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
– 920 –
Şimdi esas mevzua geçiyoruz.
1. — Düyunu Umumiyeye muhassas varidat matrahlarına harp masrafları karşılığı olarak

yapılan zammiyatın Düyunu Umumiye hesaplarından tefriki ile muvazenei umumiyeye intika-
line dair Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası.
REİS — Efendim şunu da arz edeyim ki; bu mazbata esasen ruznameyi müzakerattan hariç bir şey
değildir. Çünkü avans kanununa merbuttur. Avans Kanunu’nu demin çıkartmıştık, yalnız bu kalmıştı.
Binaenaleyh esasen ruznamei müzakerata dahil bir şeydir.
Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatasını okuyoruz.

Harbi hazırın istilzam ettiği masarifi fevkalâdenin temini için bazı rüsum ve tekâliften masarifi harbiye
karşılığı olmak ve harp müddetince devam etmek üzere muhtelif nispetlerde vuku bulan zamaim meya-
nında cibayeti Düyunu Umumiyeye muhavvel varidattan damga, tuz, saydı berrî ve bahrî rüsumlarına ve
Reji idaresinin satmakta olduğu tütün ve sigaraların fiyatlarına bazı zamaim icra edilmişti. Encümenimiz
işbu zamaimi daima harp karşılığı olarak kabul ve muhtelif mazbatalarda bu hususu kayıt ve işaret etti-
ği halde her nasılsa Düyunu Umumiye ve Reji idareleri esasen varidatlarını hazinei maliyeye vermekte
olduklarından, harp karşılığı olan işbu zamaim için ayrıca hesap tutmadıkları ve cibayet ettikleri harp
karşılığı varidatı fevkalâdei, varidatı asliye meyanında hazineye teslim ettikleri ve işbu zamaimin esas
varidattan ayrıca olarak istifade edilip edilmeyeceğinde tereddüt eyledikleri görülmüş ve elhaleti hazahi
düşmandan istirdat olunan vilâyat ve Elviyedeki Düyunu Umumiye idarelerinin de badema cibayet ede-
cekleri mezkûr rüsumu munzamma için ayrıca hesap tutmakta tekâsül göstermeleri melhuz bulunmuştur.
Binaenaleyh Encümenimiz mevzubahs rüsum ve tekâlife zamaim icrasına dair 23 Eylül 1336 ve 29 Eylül
1336 ve 16 Nisan 1338 tarihli kanunlar ve tütün ve sigara fiyatlarına zam icrasına dair Teşrinisani 1336 ve
Şubat 1337 tarihli Heyeti Vekile kararnameleriyle cibayet edilen munzam rüsumun harp karşılığı olarak
vaziyet edildiği suretinde tefsir eylemekte olduğundan Heyeti Celileye bu şekli tefsirin kabulünü ve şim-
diye kadar cibayet edilen rüsumu munzamma hesabatının tefrikiyle, miktarının tespiti, badema cibayet
edilecek rüsumu munzamma için de ayrıca bir hesap tutulması ve zamaimi saire miski tütün ve sigaralara
yapılacak zamaimin de herhalde Meclis kararıyla olması hususuna itina edilmesi ve bunlardan hasıl olacak
mebaliğin varidat bütçesine harp karşılığı, varidatı fevkalâde namıyla küşat edilecek 61 A faslına irat kaydı
hususunun Maliye Vekâletine tebliğini teklif eyleriz.
Reis Mazbata Muharriri Ali Cenani Mazhaf Müfit

Gaziantep Hakkari Kâtip Aza
Yozgat Erzincan
Mehmet Emin
Heyeti Vekilenin hod be hod zamaimi mucibi mesuliyettin. Bu ciheti işaretle imza ediyorum.
Feyyaz Âli Mehmet Sami

Aza İçel
Feyyaz Âli Bey’in fikrine iştirak ediyorum.
– 921 –
Mehmet Emin
Aza Aza Ziyaeddin
Sivas Yozgat Aza
Bahri Kayseri
Aza Osman Lazistan
Ziya Hurşit
REİS — Mazbata üzerinde buyurun Hüseyin Avni Bey.

HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; tarzı ifade bugüne kadar hesap yapılmamasının yanlış
sebebini yanlış göstermiştir. Yani bu hususta memurin tereddüt etmiş değil de bütün Düyunu Umumiye
varidatı hazineye geçmiş olmakla hesap tutulmamış denirse zannederim daha iyi olur.
HASİP BEY (Maraş) — Bu hesabı ayırmalı.
ALİ CENANİ BEY (Muvazenei Maliye Encümeni Reisi) (Gaziantep) — Efendim; Düyunu Umumiye
varidatı üzerine zannedilmiş olan rüsumu munzamma, her nasılsa kanunların hini tedvininde zühul edil-
miş, bunun harp karşılığı olarak konulduğu tasrih olunamamış. Encümenimizin bundan üç dört ay evvel
bu ciheti nazarı dikkate aldı. Düyunu Umumiye İdaresiyle muhavere ettik, ayrı hesap tutuyor musunuz,
tutmuyor musunuz ve bunun miktarı ne kadardır diye sorduk. Ayrı hesap tutmadıklarını anladık. Fakat
takribi bir hesap görmek imkânını gördük. 1336 senesi için 6 Eylül 1337 senesi için bir senei rüsumu
munzammanın miktarı hakkında Düyunu Umumiye mazbatasına bir cetvel raptettik. Heyeti Celileniz
o cetvelde miktarını görebilir. O cetvelde her nasılsa varidat bütçesinde bir faslı mahsus açılarak o faslı
mahsusa kaydolunmamış. Bu hususta hem kanunda sarahat yok. Hem de bir faslı mahsus olarak o fasla
irat kaydolunmadığı için Düyunun Umumiyenin umum varidatı meyanında mahruç olarak kalmış reji
paketleri üzerine zammedilen miktar da aynı şekildedir. Onların da miktarı hakikisini bulmak için ben-
deniz çok uğraştım. Fakat bulamadım. Şimdi efendiler, Düyunu Umumiyenin vaziyeti malumu âlileridir.
Bunun için zannederim uzun uzadıya bahsetmek biraz külfet olur. İnşallah ordumuzun kazandığı zaferi
Heyeti Celilenın şimdiye kadar ibraz buyurmuş olduğu siyaset sayesinde bir sulha nail olabiliriz. Sulh
akdolunduktan sonra veyahut sulhun esnayı akdinde Düyunu Umumiye meselesi, herhalde mevzubahs
olacaktır. İstihzaratı sulhiye komisyonunda Heyeti Celileniz diğer rüfeka ile bendenizi de memur etmiş-
lerdi. Orada Düyunu Umumiyenin miktarını ve bunların sureti tevziini ayırıyoruz. Herhalde tevzi edildik-
ten sonra Düyunu Umumiyenin bir miktarı bizde kalacaktır. Çünkü mamuldür ki, Avrupa Hükûmetleri
Düyunu Umumiyenin ellerinde mevcut olan mukaveleler mucibince Frank veyahut Siterling olmak üzere
tesviyesini talep edecekler. Hükûmetimizin göstereceği esbap meyanında Düyunu Umumiyenin karşılığı
olarak rehin olmak üzere gösterdiği varidattan fazla olarak bir şey tahsis olunamayacağı, çünkü devletin
diğer varidatı kendi masarifatını kapatamadığı esbabı mucibe olarak göstermek zarureti vardır. Bu rüsumu
munzammanın şekli sabıkında kalması onların elinde senet olabilir. Bize derler ki Düyunu Umumiyenin
varidatını tezyit kabil olabilir. Nitekim siz bunun kimisini beş misli, kimisini üç misli tezyit etmişsiniz. Da-
yinlerimizin elinde ve bizimle hali harpte bulunan ve henüz akdi sulh etmemiş olan Hükûmetlerin elinde
böyle bir senet bulunması bizim için muzır olabilir. Binaenaleyh bunu encümen, gerek varidat mazbata-
sında, gerek Düyunu Umumiye mazbatasında harp karşılığı olarak telâkki etmiştir ve harp karşılığı olarak
göstermiştir. Yalnız kanunlarda bu sarahat yoktur ve tayin olunmamıştır. Hali harbin hitama ermesiyle
bunun hali sabıka iadesini lüzumuna kanaat ediyoruz. Maliye Vekili Beyefendi bir maddei kanuniye teklif
etmişlerdi. Bunun için Encümen dedi ki; teklif olunacak bu madde eski kanunun bir defa vücudunu tasdik
gibi olabilir. Sonra kanunun tarihi neşrinden muteber olması lâzım gelir. Tarihi neşrinden muteber deme-
yerek maziye ait olarak kabul etsek hem kavaidi hukukiyeye muhalif, hem de sümmettedarik yapılmış gibi
bir şey gibi olur. Binaenaleyh biz dedik ki; gerek Düyunu Umumiyenin tezyidine ve gerek varidatı umu-
miyenin tezayüdüne ve tütünlerin üzerine zammeddilen miktarı harp karşılığı olarak biz bunu vazettik ve
harbin hitamıyla beraber bu vergiler kalkacaktır. Bir tefsir kabul edilirse ve varidat bütçesinde buna dair
– 922 –
ayrıca bir fasıl açılır ve o fasla irat kaydolunursa bu mahzur bertaraf edilmiş olur. Binaenaleyh bu tefsirin
kabulünü teklif ediyorum.
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — Efendim; Encümeni mali ile esasatta müttefikiz.
İster maddei kanuniye şeklinde olsun, ister tefsir suretinde olsun, ihtilâf edilecek mesele değildir. Yalnız
maksadı temindir. Bendeniz bunda da bir şey görmüyorum. Encümenin tefsir halindeki noktai nazarına
iştirak ediyorum. Yalnız Encümen mazbatanın sonunda bir fıkra ilâve etti ki, bunun tatbikatta münasip
ve muvafık olamayacağını arz edeceğim. Malumu âliniz tütün paketlerinin satılışı hakkındaki tarifesini
Maliye Nezareti tayin ederdi. Beşinci neviden başlayarak ekstra ekistra ekistraya kadar olarak yedi nevi
üzerine tertip edilmiştir. Onun fevkinde yeni olarak çıkarılacak sigaraların fiyatı tarife haricinde, fiyatı
tarife haricidir. Onlar muayyen bir fiyata da tabi değildir. Tarifenin fevkinde böyle lüks olarak sigara imali
mukavele mucibince, imtiyazname mucibince mahut şirkette müsaade edilmişti. Asıl bendenizin ilişmek
istediğim nokta; Encümeni Âli diyor ki; hodbehot yapılmıştır. Evet; 1336 senesinde Ferit Bey’in Maliye
Vekâleti zamanında bu tarife ufak bir nispette tezyit edildi. Bu tezyit elde mevcut bulunan İnhisarı Du-
han Kanunu mucibince Maliye Vekili Ferit Beyefendi’nin salâhiyetini istimal etmesinden ileri gelmiştir.
O kanun tadil edilmedikçe o salâhiyet yine bakidir. Şimdi Encümeni Âli bu mazbata ile İnhisarı Duhan
Kanunu’nun o maddesini takyit etmek istiyor. O madde bunun satış fiyatlarının terfi veya tenzilinin He-
yeti Celileye getirilmesinin her zaman için münasip olmayacağını izah eder. Malumu âliniz satış tarifesini
tanzim etmek, için yaprak tütün imaline ve ücreti nakliyelere dair masarifi imaliye nazarı dikkate alınarak
bir tarife tanzim edilir. Halbuki son -evvellerinden bahsetmeyeyim- son iki sene zarfında tütün batman
ile alınıp satıldığı için ekseri piyasalarda beşten on sekize, yirmiye kadar çıkmıştır. Şimdi böyle senede
muhtelif şekillerde piyasadaki şümullerine göre senede on defa Meclisi Âliden satış tarifesi almak müm-
kün müdür ve doğru mudur? Yalnız mazbatada denilebilirdi ki; tenzil veya zam mevcut tarifenin %20
’sini veya ellisini tecavüz etmemek üzere Maliye Vekâleti yapar. İnhisarı Duhan Kanunu’yla de bir taarruz
teşkil etmezdi ve böyle senede birkaç defa da satış tarifesi için Meclisi Âli tasdi edilmiş olmazdı. Yani bu-
nun fevkinde tanzim edilecek, tayin edilecek yüzde tenzilât fevkinde bir tenzilât veya zemaim icrası iktiza
ederse Meclisi Âliye arzı tensip edilir deseydi, belki mesele biraz daha basitleşmiş olsaydı, bu itibarla zaten
mevcut olan bir kanunu tefsir ile takyit etmek olamayacağından bendenizce bu yolda icra edilen zemaim,
tütünlere icra edilen zamaimdir. Doğrudan doğruya ait olmak üzere olan kaydı baki kalmak, yani Düyunu
Umumiye varidatı gibi baki olmak, yalnız tarifenin ileride tenzil veya zammı icap ettiği takdirde, mutla-
ka kanunla olacaktır, yolundaki fıkrasının tayyedilmesi muvafıktır. Bununla inhisarı Duhan Kanunu’nu
takyit etmiş oluruz. Fakat takyit etmekle meseleyi iğlak etmiş oluruz. Mütemadiyen iki ayda bir, üç ayda
bir tarifenin üzerinde zam, tenzil kanunu almak zarureti hasıl olacaktır ki; bu hem doğru değildir, hem de
muvafık olmaz. Zamaim hazineye aittir, bunda müttefikiz. Hatta bundan sonra yapılacak zamaim değil,
daha evvelden yapılmış Büyük Millet Meclisinin yevmi küşadından sonra yapılan bütün zamaim doğru-
dan doğruya hazineye aittir ve zaten şimdi varidatı umumiyesini alıyoruz ya... O başka, ilerdeki tasfiyei
zamaim esnasında hazineye ait olanını irat olmak üzere tefrik edeceğiz; bunda müttefikiz. Yalnız bir zam
icap ederse tarife üzerinden, bunun Heyeti Celilenin kararına talik edilmesini muvafık görmüyorum. Bu,
İnhisarı Duhan Kanunu ile taaruz teşkil eder.
MUSA KÂZIM EFENDİ (Konya) — Efendim; bendeniz iki kelime ilâve edeceğim. Bunun tefsiren
olması, hukukan da muvafıktır. Ayrıca bir maddei kanuniyeye hacet yoktur. Maliye Vekili kabul ediyor.
Bendeniz bunu izah etmek isterdim, tefsir meselesi kâfidir.
ALİ CENANİ BEY (MUVAZENEİ MALİYE ENCÜMENİ REİSİ) (Gaziayntap) — Efendim; mesele
yalnız, Rejinin tütün tarifesinin tezyit veya tenkisine ait olsaydı, refiki muhteremim, Maliye Vekili Beye-
fendi’nin fikrine bendeniz de iştirak ederdim. Filhakika reji idaresinin tütün tarifesi üzerinde yapacağı
zammiyat ve tenzilât, Maliye Nazırının muvafakati ile tatbik etmek tarafı, buyurdukları gibi İnhisarı Du-
han Kanunu’nda mevcuttur. Fakat mazbatanın esası tütün ve sigara paketlerine zammedilen miktarın harp
karşılığı olmak üzere tayin edilmiş olduğu sarahatinde bulunduğumuz için biz bunun takyidine lüzum
gördük. Kanunla ancak bir vergi tarh olunabilir, esası üzerine kanunsuz bir vergi tarh olunamaz. Bunu
Maliye Vekili Heyeti Vekile yapamaz demeğe mecbur olduk.
– 923 –
Esasen biliyorsunuz, doğrudan doğruya bu cihetler düşünülmeyerek, bunun tarifesi Maliye Vekili ve
Heyeti Vekile tarafından yapılmıştır. Fakat biz onu Reji idaresinden bir varidat olmak üzere kabul etmedi-
ğimiz için, harp karşılığı telakki ettiğimiz için bunu hodbehot yapamazlar, demek zaruretinde bulunduk.
Binaenaleyh bundan sonra yapılacak zamaimin de yine bu şekilde yapılması için kanun teklif etmek lüzu-
muna kani olduk. Binaenaleyh zannederim Maliye Vekili Beyefendi bizimle ittifak buyururlar.
REİS — Efendim; söz alan kalmadı.
NECİP BEY (Mardin) — Müzakere kâfidir.
REİS — Bir tadil teklif tahririsi de yoktur. Mazbatayı reye koyacağım, efendim mazbatanın tekrar
okunmasını arzu ediyor musunuz? (Hayır sesleri) O halde mazbatayı reyi âlinize vazediyorum.
Mazbatayı aynen kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın... Mazbata aynen kabul edilmiştir. Efendim bu
mazbata şimdi tekrar celsei aleniyede müzakere mevzuu yapılacaktır. Zannediyorum ki verdiğiniz karar
mucibince, bilâmünakaşa reye vazedilecektir. O halde celsei hafiyeye lüzum kalmamıştır. Celsei hafiyenin
hitamını kabul edenler Lütfen el kaldırsın… Celse alenîdir.
– 924 –
TBMM
23 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — Düşman işgalinden kurtulmuş bulunan Bursalıların Meclise vaki davetinin kabul veya ademi kabu-
lü hakkında kırk beş imzalı takrir.
2. — Hariciye Vekili Rıza Nur Bey’in; ahvali siyasiye hakkında beyanatı.
3. — Başkumandanlık karargâhı ile irtibat tesisi ve alınacak malumattan Meclisin haberdar edilmesi
hakkında Burdur Mebusu İsmail Suphi Sosyallı ve Mersin Mebusu Salâhattin
Beylerin takrirleri.
Cilt : 23
107’nci İn’ikat – 2 ve 3’üncü Celseler

YÜZ YEDİNCİ İN’İKAT 23 Eylül 1338 Cumartesi İkinci Celse
YÜZ YEDİNCİ İN’İKAT

23 Eylül 1338 Cumartesi
İkinci Celse
Küşat Saat: 2
KÂTİPLER: Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Atıf Bey (Kayseri)
REİS — Takrir okunuyor.

Riyaseti Celileye
Ahvalin fevkalâdeliğine ve dört, beş gündür Meclisçe hiçbir haber alınamamasına binaen Hükûmetçe
izahat verilmek üzere hafi celse akdini teklif ederiz. 23 Eylül 1338
Karahisarışarki Burdur İzmir Bolu

Mesut İsmail Suphi Soysal Enver Nuri
Kozan Malatya Maraş Genç

Doktor Fikret Reşit Mehmet Hasip Celal
Erzurum Kayseri Batum Erzurum

Mustafa Durak Osman Edip Süleyman Necati
Isparta Bayezid Mardin Mardin

Mehmet Nadir Süleyman Sudi Necip A. Mithat
Cebelibereket
Rasim
REİS — Efendim bu hususta bir hafi celse teklif ediyorlar. Hafi celse akdini kabul edenler lütfen el kal-
dırsın... Hafi celse kabul edilmiştir. (Hükûmetten kimse yoktur sesleri.)
Efendim Hükûmetin olmadığı bana ait değildir. (Gürültü.) Arz edeceğim, müsaade buyurun efendim.
Şimdi Hükûmet burada yoktur, tabii şimdi ihbar edilecektir ve geleceklerdir. Veyahut Tedrisatı İptidaiye
Kanunu vardır, onu müzakere edelim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hafi celsede okunacak diğer bir takrir vardır. Emrediniz, getirsinler
efendim. Bursa’ya dair bir takrir vardır efendim.
Müsaade ederseniz şimdi zaptı sabık hülâsasını okuyalım.

YÜZ BEŞİNCİ İNİKAT
ÜÇÜNCÜ CELSE
Reisisâni Doktor Adnan Beyefendi’nin riyasetlerinde bilinikat; Düyunu Umumiyeye muhassas varidat
matrahlarına harp masrafları karşılığı olarak yapılan zammiyatın Düyunu Umumiye hesaplarından tefriki
– 926 –
ile Muvazenei Umumiyeye intikaline dair Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası kıraat ve badel müza-
kere aynen kabul edilerek celsei hafiyeye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Adnan Lâzistan
Ziya Hurşit
REİS — Zaptı sabık hülâsasını reylerinize arz ediyorum. Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1. — Düşman işgalinde kurtulmuş bulunan Bursalıların Meclise vaki davetinin kabul veya
ademi kabulü hakkında kırk beş imzalı takrir.
REİS — Efendim; celsei hafiyede okunmak için birçok imzalı bir takrir vardır. Okuyalım da celsei
hafiyede müzakeresini tensip ederseniz müzakeresine başlarız. Bursa seyahati hakkındaki kırk beş imzalı
takriri okutuyorum.
Riyaseti Celileye
Evvelemirde celsei hafiyede müzakere edilmek üzere Bursa ahalii muhteremesi tarafından vuku bulan
davete icabet lazımdır. Bu meselenin bugün müzakeresini ve tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
Trabzon Gümüşhane
Nebizade Hamdi Mustafa İzzet Mustafa
Tokat Tokat Diyarıbekir Şarkikarahisar
Kadri Mesut Hasan Hüsnü Mustafa Sabri

Sinop Kars Trabzon Siirt
Mehmet Şevket Cavit Derviş Yahya Galip

Mardin Kırşehir Cebelibereket Muş
Rasim İlyas Sami Nuri Cevdet

Bolu Kırşehir Bitlis Burdur
Hüseyin Hüsnü Soysallı İsmail Suphi Mehmet Tufan Mehmet Rifat
Hakkari Tokat Ergani Ertuğrul
Nüzhet Halil Halil İbrahim Reşit

İzmit Malatya Beyazıt Urfa
Süleyman Sudi Okunamadı Rüştü Mehmet Nadir

Ergani Isparta Isparta Antalya
Remzi Mustafa İbrahim Naim

Mardin İçel Siirt Sinop
Halil Hulki Abdullah Ahmet Abdulgani

Yozgat Muş Van Ertuğrul
– 927 –
Hakkı Mustafa Kemal Ali Cenani Kılınç Ali

Gaziantep Gaziantep
Karahisarısahip Adana
Ali Eşref
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bunun manası

YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Niçin manası yok efendim, sizin için manası yoksa, bizim için, yani
imza edenlerce manası vardır.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim; Bursa’ya gitmek meselesi, usulü müzakere hakkında arz
edeceğim.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Reis Beyefendi bu takrir hafi olarak müzakere edilecek mi?
REİS — Efendim; bir defa bu takrir okundu, celsei hafiye malumu âliniz. (Gürültü) rica ederim efen-
dim; müsaade buyurun efendim. Bir defa bu takrir celsei hafiyeye ait olan takrir okundu ve celsei hafiye
ait olarak, malumu âliniz bunun için akdolunmuş değildi. Yalnız Hükûmet gelinceye kadar boş durmamak
için bir takrir vardı onu okutturdum. Bunu bir kere kabul edip etmeyeceğini reye koymak lâzım.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Evet; evet...
REİS — Müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim; geçen günü Bursalıların daveti üzerine Bursa’ya gitsin mi;
gitmesin mi diye mevzubahis oldu. Mesele reye kondu ve reddolundu. Reddolunan bir mesele senesi geç-
medikçe tekrar müzakere olunamaz. Böyle bir kanun var. (Hayır kanun değildir sesleri) (Gürültüler) Ni-
zamnamede böyledir. Binaenaleyh Meclisin seyahat yapacak vakti yoktur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey; bugün müzakeresini reye koydunuz. Böyle reye konmamıştı,
buyurmuştunuz ki o gün müzakeresi reye konmamıştı.
REİS — Efendim; arz edeceğim. Bir defa o gün idi müzakeresi reye konan; ikincisi de bu takrirler için
bir defa reddolunursa bir daha reye konmaz diye bir kayıt yoktur. Meclis de, nizamnamede ne, kanunlar
da..
Efendim; sonra birçok arkadaşlar söz almıştır, rica ederim (Aleyhte söyleyeceğim sesleri) (Gürültüler)
bu kadar gürültü içinde müzakereye imkân yoktur efendim.
REİS — Yunus Nadi Bey; aleyhinde mi, lehinde mi?
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Aleyhinde.
REİS — Selâhattin Bey aleyhinde mi, lehinde mi?
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Aleyhinde.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Lehinde.
OSMAN BEY (Lazistan) — Lehinde.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Aleyhinde.
VEHBİ BEY (Konya) — Lehinde.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hakkında.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Hakkında
M. DURAK BEY (Erzurum) — Hakkında.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Aleyhinde.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Hakkında.
– 928 –
TAHSİN BEY (Aydın) — Aleyhinde.

EMİN BEY (Erzincan) — Lehinde.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Aleyhinde.
BASRİ BEY (Karesi) — Aleyhinde.
MUSTAFA LÜTFİ BEY (Siverek) — Müzakereye hacet yok, her kes tabii aleyhinde.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) Hakkında (Gürültüler).
REİS — Rica ederim; nizamnamei dahili ahkâmını mı tatbik edeyim, ne yapayım; birinci defada ayağa
kalkacağım, ikinci defada Meclisi tatil edeceğim. Bu kadar gürültü içinde müzakere yapamayacağız.
REFİK BEY (Konya) — Aleyhinde.
EMİR PAŞA (Sivas) — Lehinde.
MUSTAFA SABRİ ELENDİ (Siirt) — Lehinde.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Hepsi böyle lehinde mi, aleyhinde mi diye reye konmaz ki.. Bir
şey kalmamıştır, kimi lehinde, kimi aleyhinde.. Bunu nasıl yapacaksınız?
REİS — Rica ederim efendim, öyle bir usul yoktur ki; müsaade buyurun.
Niçin böyle söylüyorsunuz Mustafa Bey?
HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Reis Bey beni yazmadınız.
REİS — Buyurun Yahya Galip Bey.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; meselenin şekline nazaran burada (Gürültüler).
REİS — Arkadaşlar, rica ederim sükûneti muhafaza edelim, yoksa bu suretle müzakere edemeyiz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Aleyhinde dermeyanı efkâr edilmesini bendeniz bait görürüm, affı
âlinize mağruren. Bursa eyadü düşmandan tabiisi nefsediyor. Teşekküren Meclisi Âlinize bu telgrafı yazıp
davet ediyorlar. Bilmiyorum ki alelade bir davete bile icabet lâzım gelirken, senin bu davetini ben kabul
etmem denecek mesailden mi bu? Bunu anlamıyorum. Bursa ahalisinin Meclis Azayı kiramını davet et-
mesi tabii bir meseledir. Meclisin de buna Cumhuren icabet etmese bile, hiç olmazsa arkadaşlarından iki
üç kişiyi tefrik ederek göndermesi ve onlara karşı siz hepimizi birden davet ettiniz; ama biz işleri bırakıp
şimdilik gelemeyeceğiz. Binaenaleyh bu arkadaşlar Meclis makamına kaim olmak üzere dört beş kişi tefrik
ederek gönderelim. Sonra buna ne fena bir şey deniyor. Bunun aleyhinde, arkadaşlarımız söz alıyor, bunu
anlayamadım. Arkadaşlarımızdan herhangi birisi bir fikir dermeyan edecek olursa, derhal bazı arkadaş-
larımız tarafından saçma olur, lüzumsuz olur, manasız olur, münasebetsiz olur, olur deniliyor. Neden lü-
zumsuz olsun efendim? Her zat fikrine hutur eden, menafie mutabık olduğunu hissettiği bir şeyi müzakere
eder. Meclisi Âlinize arz eder Meclisi Âli ya kabul eder, ya reddeder. Şimdi mesele; Meclisin buradan kaldı-
rılıp Bursa’ya gitmesi meselesi değildir. Bursa’nın davetine karşı bikaydi kalmamak lazımdır. Yoksa onların
cerihadar olan kalplerini mi, tatmin etmek icap eder. Meclisi Âlinize bunu sormak istiyorum.
YUNUS NADİR BEY (İzmir) — Efendim; ortada bir Bursalıların Meclisi Âlinizi Bursa’ya davet etmele-
ri meselesi var. İkinci olarak, bazı arkadaşlarımız da Meclisi Âlinin Bursa’da müzakeresine devam etmesini
arzu edenler vardır ve celbi de denebilir. Açıktan açığa görünmektedir. Meclisi Âliye gelmiştir, bendeniz
de bir telgraf aldım, İzmir’den de davet ediyorlar. Meclisi Âli müstahlas olan memleketlerimizin cümlesini
görmekle bahtiyar olmak ister, ona şüphe yoktur. Ancak Meclisi Âlinizin ifasına meduv bulunduğu veza-
ifin en nazik zamanlarında bulunduğumuzu da unutmamak icap eder. Bizim için Bursa’ya gidip ziyaret
etmek ve onların rencide hatırlarını tatyip etmek filhakika muazzez olursa da bundan daha mühim vazaifi
vataniyenin olduğuna da hiç şüphe yoktur. Binaenaleyh Meclisi Âli, bir vazifei nezaket ve bir vazifei vata-
niye ile ve bir vatandaşlarını görmek için gösterdiği, lâzım addolunabilecek bir vazifeyi ifaya gitmek için,
vezaifi asliyesini ihmal edemez. Biz biliriz. Bursa’da ikinci bir meseleyi mevzubahs etmeğe bilmem mahal
var mı? Bursa’da olsun.. Ona mahal yoksa bendenizce Meclis heyeti umumiyesi, Bursa’ya seyahat etmesi,
– 929 –
şeraiti müşkile içinde geçireceği on on beş gün zarfında tahaddüs edecek hadisatı fevkalâdeyi müzakere
etmek belki içtimaa vakit bulamaz. Bundan tevellüt edecek mahzirde olabilir. Bilâhare telafiye imkân bu-
lunamaz. Dahilide ve hariçte Meclisi Âlinin bu davayı milliye atfettiği ciddiyetle kabili telif görülmem diye
belki korkulabilir. Onun için bendeniz kendilerine münasip cevap verilmesini ve bizi burada tutan vezaifi
vataniyenin de kendilerine anlatılması lâzım gelir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; herkes gibi ben de yeşil Bursa’nın manzarasına hasre-
tim. Kardeşlerimizle kucak kucağa sevişelim, anlaşalım, dinleyelim, fakat bu sevişmek günleri takarrüp
etmemiştir. Zannediyorum ki sulh olmadan.
BİR MEBUS BEY ( ) — Aleyhinde söylüyorsunuz..
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Evvelâ gitmek istiyordum; bendeniz şimdi gitmemek için, söylü-
yorum, yani hem gitmek, hem gitmemek, yani hakkında söylüyorum. Bitaraf demek.. Efendiler bunu Yu-
nus Nadi Bey çok güzel buyurdular. Efendi bugün yarın, biz yolda iken ne gibi hadisata maruz kalacağız?
Her an için sulh teklifi var. Yalnız efendiler bizim burada bir şeyden haberimiz yok, havadisten haberimiz
yok. Demin arkadaşlarımızın verdikleri takrir gibi acaba uhdemize terettüp etmiş bu an için müstacel
vezaif nedir? Bunu bilmek lâzımdır. Bizi bu yola sevk eden, havadisten habersizliktir. Daha doğrusu yapa-
cağımız işleri bilmemezlikten ileri gelmektedir, efendim. Yani şunu istirham edeceğim ki Bursa’ya gitmeyi
bendeniz de arzu ederim. Fakat bunun saati vardır, bu bizde kalsın efendiler. Fakat bugün mü, yarın mi,
bir hafta sonra mı, gidelim, bunu sonra görüşürüz. Bu da muayyen değildir. Heyeti umumiyemiz mi gide-
ceğiz, birer birer mi gideceğiz? Bu da yine başka bir meseledir. (Aleyhinde söylüyor sadaları) Efendim, bu
iki taraflı bir sözdür. Bugün bununla vakit geçirmeyelim. Yunus Nadi Bey’in buyurdukları gibi kendilerine
münasip bir cevap yazarız. İnşallah işlerimiz, hafifler, artık bizim yollarda geçireceğimiz zamanda telafisi
gayri kabil zarar tevellüt etmeyeceğine Heyeti Celile karar verirse -ki bugün vermez- hadisatı bilmiyorlar.
Onun için bugün bununla vakit geçirecek zamanda değiliz. Yakında mühim mesail çıkacaktır. Yarın, o bir
gün netayiç çıkacaktır. Herhalde bunun müzakeresini bile on, on beş gün sonraya tehir ederek hadisata
göre karar verelim.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair üç tane takrir var.
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim; bendeniz yalnız Bursa’ya değil. İzmir’e de gitmek lüzumunu hissedi-
yorum. Vakit dardır, bilmem nedir?
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti aleyhinde söyleyiniz.
EMİR PAŞA (Devamla) — Meclisi Âlinizin bir kısmı aleyhinde, bir kısmı lehindedir. Şimdi daha lehin-
de söz söyleyecekler sözlerini söylemeksizin kifayet kararı vermek doğru değildir. Binaenaleyh bendeniz
diyorum ki, burada merkezi Hükûmet tesis etmiş değiliz ve bir şey yapmamışız. İzmir, Bursa, Anadolu’nun
her tarafı bizim için, merkezdir, yani biz seyyar bir meclisiz. Binaenaleyh demin Avni Bey’in dediği gibi
biz burada vakit ve zamanında haber alamıyoruz diye vaktin nezaketinden bahseden efendileri; günü gü-
nüne haberdar etmek lâzımdır. Halbuki Bursa’da İzmir’de her şeyden ziyade günü gününe haber alırız
aynı zamanda, geçen gün de bir müzakere cereyan etti. Heyeti Vekilenin İzmir’e davet olunması meselesi
uzun uzadıya müzakere edildi, ne netice verdi? Nihayet iki zatın gitmesi kararlaştırıldı. Meclisimiz orada
bulunursa bu gibi şeylere hacet kalmaz. Bu gibi müşkilât olmaz. Binaenaleyh bendeniz diyorum ki, Bur-
sa’ya gidelim, orada kalalım. Yahut İzmir’e gidelim, orada kalalım demiyorum. Sebükbar bir halde gidelim.
Tarihi bir meseledir? Meclisi Âlinin Bursa’ya gidip Meclis kurması tarihi bir meseledir. Tarihi bir mesele
olduğu için gitmek elzemdir. Burada oturup ne yaparsınız, burada ne yapacaksınız? Mühim mesele ora-
dadır. Avrupa oraya yakındır, sulh meselesi yapacağız, orası daha yakındır. Tarihi böyle bir şey yapılması
elzemdir. Burada oturup ne yapacağız. (Şiddetli gürültüler) herhalde Bursalıların davetine değil, davetsiz
de olsa bile gitmek lâzım gelir. Bendeniz bu fikirdeyim. Rica ederim leh ve aleyhtekiler fikirlerini söylesin.
Ondan sonra bir karar verelim. Yalnız şurası var ki; burada ailesi olan arkadaşlar vardır. Maaile Bursa’ya
gidemez. Ailesini bıraksa olamaz. Bir yere gidemez ailesini götürmesin. Gerçi bu adamlar için zordur, bu
inkâr edilmez. Fakat siyasiyata, içtimaiyata hiçbir tesiri yoktur. Yalnız şahsi bir menfaat meselesidir.
– 930 –
REİS — Efendiler; müzakerenin kifayetine dair takrir altı tane oldu. Arz ediyorum Meclisi Âlinize.
Daha buradan on dokuz tane söz alan vardır. Arzu buyurursanız takrirleri reye vazetmeyeyim. Bu on do-
kuz kişi söz söylesin? Bendeniz yalnız takrirlerin geldiğini haber veriyorum. (Reye sesleri) Müzakerenin
kifayetini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görülmüştür.
EMİN BEY (Erzincan) — Seksen beş imzalı bir takrir vardır, onun okunmasını teklif ediyorum. Şimdi
aleyhte bulunan zevatın imzalarını havi bulunan bir takrirdir. Onu okuyunuz.
REİS — Basri Bey’le Abdülgafur Efendi’nin takriri.
Riyaseti Celileye
2. Meclisi Âlinin Bursa’ya kadar gitmesini, oradan sevgili memleketimize de lütfen geçmesini çok arzu
ederiz. Fakat en mühim vecdi mesailin mevzubahis olacağı şu sıralarda Meclisin seyahatini doğru bula-
mayız. Eğer Meclis mutlaka Bursa’yı teşrif eder de Balıkesir’e gelmezse gücenmeye hakkımız vardır. Bunu
da arz ederiz.
Karesi Karesi Karesi

Abdülgafur H. Basri İbrahim Cevdet
Riyaseti Celileye
Bursa hakkındaki müzakere kâfidir. Meclisin şu sırada geçirmekte olduğu mühim anları bu gibi seya-
hatlerle geçirmek muvafık olmadığından ruznameye geçirilmesini talep ederim. 23 Eylül 1338
Genç Mebusu
Ali Vasıf
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Bursalı hemşehrilerimize münasip bir teşekkür telgrafı çekilmesini teklif eylerim.
23 Eylül 1338
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Mesaili mühimmenin mevzubahs olduğu şu sırada bir dakika bile vazifeden ayrılmak caiz değil iken
herhalde birkaç ay Hükûmetsizliği icap ettirecek şu teklifi kabul etmek bu anı mühimme layık olduğu
kıymeti vermek ve binnetice memleketin menafii âliyesini ihlâl eylemek olacağı cihetle Bursa ahalii muh-
teremesinin davetine icabet etmek yolundaki teklifin reddini arz ve teklif eyleriz.
23 Eylül 1338
Sinop Mebusu Ergani Dersim
Hakkı Hâmi Sırrı M ustafa
– 931 –
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin Bursa’ya gitmesini vakti münasibe talik edilmesini teklif ederim.
Adana Mebusu
Zamir
Riyaseti Celileye
Vaziyet tamamiyle malum olmamasından beş on gün kadar tehirini teklif ederim.
Malatya Mebusu
Reşit
Riyaseti Celileye
Müzakere Kâfidir. Takrirlerin reye vazını teklif eylerim.
23 Eylül 1338
Maraş Mebusu
Mehmet Hasip
Riyaseti Celileye
Bursa’ya, yahut başka bir mahalle gidip gitmemesi meselesinin müzakere ve takriri hususunun yirmi
gün sonraya talikini teklif eyleriz.
23 Eylül 1338
Karahisarışarki Erzincan
Ali Sururi Tevfik
REİS — Efendim, aynı meseleye müteallik birçok imzayı havi bir takrir daha vardır. Onu da okutuyo-
rum.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Onun ayrıca müzakeresi icap eder. (Okunmayacak eskidir sesleri)
EMİN BEY (Erzincan) — Okunsun. Onda Suphi Bey’in de imzası var.

Milletimizin büyük mücahedesinde rehberi olan Meclisimizin kurtarılan yurtlarımızı yakından gör-
mek ve zulümdide halkımızla temas ederek dertlerimizi anlamak için Eskişehir’den ve Bursa’dan başlaya-
rak düşman tırnağından kurtarılmış sevimli şehirlilerimizin başlıcalarında tarihi celseler akdetmek üzere
İzmir ve Adana’ya kadar hemen bir cevelân icra etmesini teklif ederiz. 10 Eylül 1338
Mersin Mebusu Erzincan İçel Adana

İsmail Safa M. Emin M. Sami Zamir
Beyazıt Genç Genç Kangırı

Atıf Fikri Faik Celal Tevfik
Muş Bursa Van Yozgat

Abdulgani Muhittin Baha Hakkı Feyyaz Ali
– 932 –
Genç Mardin Bitlis Tokat

Doktor Haydar Esat Vehbi Mehmet Rifat
Adana Hakkari Tokat Diyarbekir

Zekai Mazhar Müfit Hamdi M. Atıf
Kangırı Bitlis Cebelibereket Saruhan

Neşet Hüsnü Rasim Mustafa Necati
Siirt Biga Siverek Gaziantep

Mustafa Sabri Hamdi Lütfi Kılıç Ali
Karesi Sinop Hakkari Kayseri

Mehmet Vehbi Abdullah Mehmet Tufan Atıf
Üsküdar Canik Canik Kırşehir

Hüseyin Hüsnü Şükrü Emin Müfit
Cebelibereket Bolu Kırşehir Sivas

İhsan Cevat Abbas Rıza Ziyaettin
Yozgat Eskişehir Lazistan Kastamonu

Bahri Hüsrev Sami Esat Besim
Bursa Maraş Bolu Kayseri

Operatör Emin Mehmet Hasip Nuri Sabit
Kangırı Mardin Biga Ardahan

Tahir Necip Mehmet Server
Sinop Ertuğrul Karahisarısahip Diyarbekir

Mehmet Şevket Osmanzade Hamdi Ali Kadri
Beyazıt Trabzon Siverek Cebelibereket

Doktor Refik Nebilzade Hamdi Sırrı Faik
Konya Kırşehir Mersin Karahisarışarki

Hacı Bekir Yahya Galip Yusuf Ziya Mesut
Urfa Sivas Konya Elaziz

Pozan İmzası yok Arif Hüseyin
– 933 –
YÜZ YEDİNCİ İN’İKAT 23 Eylül 1338 Cumartesi Üçüncü Celse
Antalya Isparta Erzurum Isparta

Mustafa Mehmet Nadir Asım Remzi
İzmit Kozan
Halil İbrahim Mustafa
REİS — Efendim; rica ederim sükûnetinizi muhafaza buyurun. Meseleyi halledelim, gürültüler.
EMİR PAŞA (Sivas) — Nahiye kanunu çıkaracaktık...
REİS — Rica ederim Paşa Hazretleri idare memurusunuz, şimdi efendim iki takrir de aşağı yukarı aynı
mealdedir. Birisi daha evvel verilmiş, diğeri de şimdi verilmiştir. Yalnız bir mesele mevzubahistir. Takriri
veren arkadaşlarımız, bunu tayini esami ile reye vazedilmesini teklif ediyorlar.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bendeniz de alenî celsede tayini esami ile reye vazını teklif ediyorum.
REİS — Efendim; müsaade buyurun. Alenî, hafi celse yok. Meclisi Âliniz hafi celseyi kabul buyurmuş-
tur. Bendeniz de hafi celsede yapmağa mecburum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, müsaade buyurun; bu meselenin müzakeresinin tehirini
teklif eden arkadaşlarımız vardır. Bu takriri evvelâ reye vazetmek lâzımdır.
REİS — Efendim; iki takrir vardır ki, tadil mahiyetini haizdir. Bu iki tadil takririni şimdi tekrar okuta-
cağım. Eğer bu takrirler kabul edilirse tadili kabul edilmiş olur. Binaenaleyh tayini esami ile reye vazetme-
ye hacet kalmaz. Eğer kabul edilmezse asıl takriri tayini esami ile reye koyacağım.:
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim, müzakerenin kifayeti ile ve şu suretle kabul edilmesini teklif
eden takrirler diğer takrirlere tercihen okunur. Bendenizin takdim etliği takrir de müzakerenin kifayetiyle
takririn reddini teklif ettim. (Gürültüler) Nizamname de bu ciheti âmirdir.
REİS — Rica ederim; Hakkı Hâmi Beyefendi: Ret takrirlerine tadil takrirleri daima tercih olunur. (Ka-
rahisarışarki Mebusu Ali Sururi Efendi’nin takriri tekrar okundu) (Adana Mebusu Zamir Bey’in takriri
tekrar okundu.)
REİS — Efendim; şimdi müsaade buyurun, bu takrirlerden birisi kabul edildiği takdirde teklif tadil
olunmuş demektir. Tadil olunca artık diğerlerinin tayini esami ile reye konmasının lüzumu yoktur. Tekrar
ediyorum. Sonra itiraz buyurmayın.
Adana Mebusu Zamir Bey’in takririni reye koyuyorum. Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldır-
sın... Kabul edilmiştir efendim.
Efendim; Hariciye Vekili Bey dosyaları getiriyormuş, beş dakika teneffüs edelim.
– 934 –
Üçüncü Celse
Açılma Saati: 3 (Sonra)
KÂTİPLER: Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Atıf Bey (Kayseri)
REİS — Efendim, Meclis açılmıştır. Söz Hariciye Vekili Beyefendinindir. Dinleyelim.
2. — Hariciye Vekili Rıza Nur Bey’in; ahvali siyasiye hakkında beyanatı.

DOKTOR RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim; yeni ahval ve vaziyetten o
kadar malumatımız yoktur. Bu da, işte ahval ve vaziyet malumdur, yollar iyi işlemiyor, çok zaman telgraf
muhaberatı olamamıştır. Bu başlıca sebep teşkil ediyor. Onun için bizde mevcut olan muamelatı arz ede-
ceğim: Şimdi birden olduğu için belki bir derece nakıs olur. Arzu buyurursanız bildiğimi ve elde mevcut
olanı arz edeyim. İsterseniz yarın daha tafsilâtlı dosyaları tetkik edeyim. Öyle arz edeyim. (Şimdiki kâfidir
sadaları) bugün olanları söyleyeyim:
Şimdi efendim; muzaffer ordumuz takibatına ve vatanımızın bütün eczasını istirdata devam ediyor.
Nihayet Çanakkale tarafından mıntıkai bî nüfuz mıntakai bî tarafı denilen yere kadar vardı.
FAİK BEY (Cebelibereket) — Mıntıkai bî nufuz daha doğru oldu.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Dil dönmüyor. Reis Paşa Hazretleri İzmir’de bulunuyorlardı. Bende-
niz de henüz yeni gelmiştim. Heyeti Vekile muhaberatı olamamasından telaşta idi. Bundan dolayı İzmir’e
kadar seyahat etmek fikrinde bulunuyordu. Nihayet Meclisi Âlinin tensibi üzerine Heyeti Vekile Reisi ve
Hariciye Vekili gittiler. İzmir’e alelacele General Pelle gitti ve gelen malumatta bir heyetten bahsediliyor.
İhtimal Pelle’nin yanında bir heyet te vardı. Fakat bu heyetin mahiyeti, mevcudiyeti hakkında henüz sarih
bir malumat bizde yoktur. Orada Reis Paşa Hazretleriyle aralarında müzakere cereyan etti. Bu müzakere-
nin bütün safahatını bilmiyoruz. Fakat bu hususta bazı malumat mevcuttur. İptida; ordumuz Çanakkale’ye
yaklaştığı vakit İngilizler bir büyük telaş ve heyecan gösterdiler. Bu hususta aldığımız malumata göre İn-
giliz Kabinesinde âdeta geceli gündüzlü müzakere cereyan etti. Bir taraftan İngilizler vesaiti hususiye ve
resmî şeyleriyle bütün âlemi kendi etraflarına toplamak için lâzım gelen her şeyi yaptılar, propagandalar
yaptılar. Resmi tebliğler ile, telsiz telgraflarla malumat verdiler. Sefirleri vasıtasıyla öteye beriye müraca-
at etliler. En ziyade uğraştıkları da Fransa’yı ve İtalya’yı kendilerine bendetmek ve maksatları da kuvvei
müsellahaya müracaat etmek ve karşımıza bir kuvvet koymaktı. Fikirleri anlaşılan bu idi. Bu hususta do-
nanmalarına emir verdiler, takviye edeceğiz dediler. 60 bin kişi göndereceğiz dediler. Velhasıl çok şeyler.
Sonra eski Sırbistan olan Yugoslavya’ya müracaat ettiler. Boğazların serbest olması sizin de menafiiniz
iktizasındandır dediler. Hatta İstanbul’daki Sırp Sefiri oradaki Hükûmeti milliyenin mümessili olan zatla
görüşür ve ona der ki; biz de bulunmalıyız. Temin ederiz ki Türkiye aleyhinde bir karara iştirak etmeyiz,
burada bulunmalıyız. Ona mümessilimiz sorduğu vakit cevaben derki; Tuna bizim elimizdedir, der. (Han-
deler) Çin de, tabiî kendine göre elbette böyle bir bahane bulabilir. İngilizler Romanya’ya der ki; siz harbi
umumide boğazların kapanmasından büyük bir felâkete uğradınız ve kanınızla bunun serbestisini temin
ettiniz. Binaenaleyh bu serbestinin muhafazası için silâhınızla iştirak etmelisiniz, dedi. Hâsılı bu tarzda,
birçok şeyler yaptılar. Fakat aldığımız malumat şöyle ki: Fransa Hükûmeti bu işe katiyen karışmıyor.
Bu mesele müsalemetle halledilebilir, diyor. Bu fikrinde ısrar ediyor. Bu bapta Fransa ile birtakım no-
talar teati edilmiştir. İtalya da böyle bir silâhla müdahaleye iştirak etmiyor. Fakat bunların her ikisi de
boğazların serbest olmasında mısırdırlar. Zaten o dava bizimdir, biz de aleyhinde değiliz. Herkesten evvel
bunu dünyaya biz ilân ettik. Ahval bu merkezde iken Lord Gürzon Paris’e geliyor. Orada Puankare ile gö-
rüşüyor. İtalya’nın oradaki sefiri de bu müzakerede bulunmuş, mevzubahs mesele yine bu. Son aldığımız
malumata göre orada Fransa’nın noktai nazarı galip olmuş. Yani katî değil, katiye yakın bir halde ve bu-
gün bu meselenin sulhan tesviyesine düveli mütelife karar vermiş bir halde bulunuyor. Hatta onlar resmî
– 935 –
beyanatlarında bu meseleyi sulhan tesviye edeceğiz ve yakında bunun için bir konferans teşkil edeceğiz
diyorlar. Yine resmîdir. Konferansta Fransa, İngiltere ve ondan sonra Yugoslavya, bilmem Japon’a kadar
çağırıyorlar (Rusya var mı? sesleri) Rusya yoktur. Onların fikrince böyledir. (Yunan sesleri) Yunan’dan
malumat yoktur. Bir malumatta Yunan’dan bahsediliyor.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Yunan’ın ne alâkası vardır?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Onlar öyle düşünüyorlar. Fakat bir defa da Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükûmetinin düşüncesi lâzımdır, değil mi efendim. Bir taraf onlarsa, bir taraf da burasıdır. Bakalım ne
diyeceğiz tabiî onların, demeleri kendilerine aittir. Ve bizim tarafımızdan kabul edilmiş demek değildir.
Onlar ne vakit ki, bize bir nota verecekler, ona göre elbette bir cevap tabiî verilecektir. Mesele nihayette
şu raddeye gelmiştir. En son malumatı söylüyorum. Reis Paşa Hazretlerinin İstanbul tarikiyle bize verdiği
malumattan anlaşılıyor ki; telgrafların İstanbul tarikiyle gelmesi daha kolay oluyor öyle geliyor. Fakat ben-
deniz hayret ediyorum. Rusya’dan ve bizim sefaretten Hariciye Vekâletine ve yine Rusya’dan Rus sefirine
gelen birtakım telgraflar İstanbul’ca tutulmuş, sansür ediliyor. Fakat, bunlar nasıl oluyor da oradan geçmiş
bilmiyorum. Bu hususta lâzım gelen tedabiri ittihaz ediyoruz. Reis Paşa Hazretleri Pelle’nin seyahatinin
neticesini şu veçhile söylüyorlar. General Pelle iptida bitaraf mıntıkaya riayet edilmesini ve girilmemesini
şey etmiş. Paşa Hazretleri de buna lâzım gelen cevabı pek güzel bir surette vermişlerdir. (Ne demiş sada-
ları)
FAİK BEY (Cebelibereket) — Telgraf aynen okunamaz mı?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Hay hay efendim; zaten buraya getirdim, heyeti umumiyeye arz ede-
ceğim, heyeti umumiye işitirse tabiî başka türlü olur. Baştan isterseniz mühimlerini seçtim, sıra ile oku-
yayım. Birtakım ajans haberleri vardır, birtakım malumat vardır. Hatta bugün ordumuzun Çanakkale’ye
girdiği ve müsademe olmadığı ve daha birtakım, şeyler vardır. Fakat ajans haberlerine ne kadar itimat
edilebilir, cayı sualdir. Onun için onları arz etmiyorum. Ajans haberlerini bir malumatı resmiye telakki
etmekte mazurum, bunların bazısı doğru, bazısı yalan çıkıyor. Asıl elimizde vesaiki resmiye mümessilleri-
mizin, adamlarımızın verdiği telgraflar ve malumatı resmiyelerdir.
SOYSALLI İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — İzmir’le henüz telgraf yok mudur ki, telgraf İstanbul
tarikiyle geliyor.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Vallahi bilmiyorum.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Hâkimiyet var diye yazıyor.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Evet, biz de gördük, oldu ise dünden beri olmuştur. Elimizde bakınız
Paşa Hazretlerinin son telgrafları 22 eylüldür. Son telgrafları 22 eylülde geliyor. Bugün 23 değil mi efen-
dim? Demek ki birtakım mevani mevcuttur. Muhabere muntazam olamıyor. Bu kadar teahhür de yoktur.
Bu kadar harp edildikten sonra İngilizler bize bir nota vermişlerdi. Gazeteler daha evvel neşrettiği için arz
etmedim. Eğer isterseniz onu da burada aynen okuyayım. Ve ajansla da neşredilmiştir. Çünkü İstanbul
gazeteleri daha evvel neşretmiş ve ajans da almıştır. Vesaiki resmiye o kadar çabuk malumat veremiyor.
Buradan Paris mümessili Ferit Bey’den bir şey vardır. 15 Eylül 1338 tarihlidir. (Paşa’nın telgrafı sesleri) O
nihayette olduğu için en son telgraftır. Onun için şurada beş on telgraf vardır, sırasıyla okuyayım. «Boğaz-
lar ve Trakya hakkında Fransızlarla görüşmek hususundaki emirnameleri 15 eylülde vasıl oldu.» Müsaade
buyurursanız isimleri zikretmeyeyim. (Hayhay sadaları) «Görüştük boğazlar, İstanbul ve Trakya hakkın-
da, Fransa’nın Türkiye hakkında boğazlar için metalibatını bulunduran sureti halle taraftar olduğunu, bo-
ğazların serbestisi prensibine sadık kalmakla beraber bu hususta Londra’ya da bildirdiğimi söyledim. Ve
bu mesele hakkında her birinden malumat istedim. Kendisinden her bir mesele hakkında ayrı bir tafsilât
istedim. Bu baptaki kararlarını ilân etmek, konferans masasında muhafaza etmek istedikleri vaziyeti bî-
tarafiyi muhil ve binaenaleyh nüfuzlarını ihlâl edeceğinden, bundan içtinap etmiş olduklarını ve fakat
bugüne kadar olduğu gibi Türk menfaiinin muhafaza edileceğine itimadımızı rica etmiştim. Mamafih
mükâlememizin tarzı cereyanından boğazların serbestisini temin için Türkiye hakimiyetinde kalacağını
ve Gelibolu’da bizim de dahil olacağımızı bildirdikleri bir garnizon bulundurulacağı, bir kıtai askeriye-
mizin de dahil edilmesi fikrinde olduklarını, boğazların derhal tarafımızdan kapatılmaması arzusunda
– 936 –
İngiltere’ye katiyen iştirak ettikleri ve bunun haricinde aleyhimizde kuyudat ve tedabir ittihazında ısrar
etmeyecekleri anlaşıldı. Kuvveti karalarda olan Fransa’nın boğazları bahren açmaktan ziyade bir köprü
makamında bırakarak rakibi İngilizlerin karşısında Fransa’yı Asya’ya rapteden yolu muhafaza olduğunu,
binaenaleyh boğazlar üzerinde bizim hakimiyetimizi azamî derecede takviye, kendilerinin menafii kati-
yelerinden bulunduğunu iddia ettiler. İngiltere ile hali hazırda mevcut münasebetlerimizin unutulması ve
tamamen ayrı bir meslek ihtiyarı kabil olamayacağını söyledim. Trakya için Meriç hududundan bahsolun-
du. Dedeağaç Bulgarlara verildiği takdirde üzerinden serbest transit hakkını kabul edip etmeyeceğimizi
sordu. Meselâ on sene sonra ilerde bir hat yapmaları şartıyla kabul edebileceğimizi söyledim. Bu mükâ-
lemeden Fransa’nın bütün şarki Trakya’yı Türkiye’ye iade etmek fikrinde olduğu anlaşıldı. İtalyanların da
bu hususta Fransa’yı tekit ve teyit ettiklerini ilâve etti. Konferansın tacili hususunda üç defa olmak üzere
İtalya da ısrar ediyor. Gerek İtalyanları, gerek Fransızları konferans hakkında istifsar ettim. Vekayiin sureti
inkişafı, vekayiin inkişaf ettiği ve binaenaleyh konferansın tacili iktiza ettiğini ve İngiltere’yi tazyik ettik-
lerini söyledi. Bugün Cuma, İngiliz kabinesi mukarrer mesailin ittihazı için inikat edecektir. Konferansın
günü henüz tespit edilmemiştir.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Bunlar bir malumattır, zapta geçmesine lüzum var mı? (De-
vam devam sadaları)
RIZA NUR BEY (Devamla) — Konferansa diğer küçük devletlerin iştirak meselesini görüştüm. Bizim
bir konferans akdetmeyeceğimizi ve hatta mümkün ise her devletle ayrı ayrı muahede akdetmek istediği-
mizi söyledim. Müşterek muahedeler hakkındaki zararlarımızı tecrübe ettiğimiz ve herhalde küçük dev-
letlerin alâkadar olmadıklarını beyan ettim. Bendeniz, İngilizlerin hakimiyeti kabule icbar edilmelerini ve
hakkımızın kabulü için İngiliz kuvayi azîmesinin yerleşmeden Çanakkale’nin işgalini lüzumlu gördüğüm-
den. Çanakkale’nin düveli itilâfiye tarafından işgali meselesini görüştüm. Matbuat, Fransız kıtaatının geri
alınması emrinin verildiğini yazmıştı. Dün gece Mösyo Puankare Fransız gazetelerine bu yolda emir verdi.
Mamafih işin hakikatini sordum. General Pelle’ye verilen emir şu tarzdadır.
Katiyen lâzım olmayan mevakiden kıtaatı, mümkün suretle geri alınız. «Ve bu hususta da bazı malumat
var. Fransızlar bazı yerlerden kıtaatı geri almışlardır.» bu emrin katiyen işimize kâfi gelmediğini ve bütün
Asya sahillerinin derhal Fransızlar tarafından tahliyesinin muvafık olacağını söyledim. Bu meselenin ken-
disiyle son derece hüsnü münasebet, idamesini arzu ettiğimiz Fransa ile araya girmemesi için, General
Pelle’ye emir verilmesi lâzım geldiği hususunda ısrar ettim. Fransa meselenin sulhan halline son derece
taraflar olmakla beraber, İngilizlerin sui niyetlerini üç senedir, tecrübe ettiğimizden söz ve hareketlerine
itimadımız olmadığını ve hukukumuzu muhafaza zaruretinde olduğumuzu ve binaenaleyh arazimizi işgal
hakkı sarihimizi söyledim. İstical etmemekliğimiz lâzım geldiğini ve İngiliz mizacını yirmi beş senedir
tetkik ettiğinden hiçbir şeyi süratle anlamak kabiliyetinde olmadıklarını ve fakat anladıkları dakikadan iti-
baren süratle hareket etmek ve işi cebir etmemek ve İngilizlerin anlaması zamanına kadar bırakmak lâzım
geldiğini söyledi. Bugün «Deylmeyl muhabirinden naklen Paşa Hazretlerinin neşredilen beyanatlarından
bu hususa ait fıkrayı İngilizlerin anlayacakları, meselâ 2-3 haftalık bir müddet bekleyeceğimiz ve ondan
sonra harekete mecbur olacağımızı ve binaenaleyh bu müddete intizar etmeksizin, Fransa askerlerinin
Anadolu sahilini tahliye etmelerini rica ettiğimi, bildirdim. Mükâleme esnasında mıntıkai bitarafı kelime-
sini kullandı. Bunun nereden çıktığını, bizim böyle bir şey tanımadığımızı, eğer Devletlerin, aralarındaki
kararlar muta olmak lâzım gelirse Paris konferansında mıntıkai bitarafı hükmedildiği halde Yunanlıların
niçin Meriç’ten öteye çıkarılmadıklarını söyledim. Dedi ki; evet hakkınız vardır. Esasen bugün kullandı-
ğım mıntıkai bîtarafî tabirinin hiçbir taahhüdü müstakbeli tazammun etmediğini İngilizlere de bildirdim.
Bunun resmen bize de bildirilmesi lâzım olduğunu söyledim. Balkanlıların, bizim Edirne’ye geçmemize
resmen itirazı olup olmadığını sordum. Ve bugüne kadar hiçbirisinden itirazname almadıklarını, mesele-
nin Londra’dan çıktığını ve hatta taaccüp ettikleri için, bu bapta küçük Hükûmetlerden, istilâmı keyfiyet
eylediklerini söylemiştir.» Şimdi bunlar 17 tarihli şeylerdir.
«Tirbuna Gazetesinin neşrettiği nim resmî tebliğ aynen maruzdur.» Boğazların serbestisini temin için
İtalya daima müttefikleriyle mütesanit bulunacaktır fakat müzakeratı sulhiye açarak men’e çalıştığı bir mü-
cadelenin vukuu anında kıtaatının, mukabelesine razı olamayacaktır.» «Sırbistan Hariciye Nazırı siyaseti-
– 937 –
mizi müdafaa edeceklerini, Trakya’da, hududu sabıkamızın işgalinden memnun olacaklarını, Bulgarlarla
uyuşmayıp kendileriyle beraber çalışacaklarını, Yunanlıları sevmediklerini fakat Yunan ve Bulgarların
münafereti daimesi için garbî Trakya’nın Yunanda kalmasını menafii müştereke iktizasından bulundu-
ğunu, muhaberatın şimdilik Paris’te iki Sefaret arasında tesis olunmasını, falan diye bir şey vardır.» Yani
Sırplılar pek taraftar değillermiş. Bir derece bize iyi ve taraftar imişler.» Ajans Royter tebliğinin mühim
nukatı aynen maruzdur.» Malumu âlileridir ki bu, İngiliz ajansıdır ve İngilizler o ajansla bir tebliğ yapmış-
lardır. İngiltere Hükûmeti Boğazların fiilî ve daimî serbestisini bir lüzumu hayati addederek, bunun için
mesaî sarfına müheyya bulunmaktadır. Mesaili saire şayanı kabul bir surette halline fasl edildikten sonra
İstanbul Türkiye’ye iade edilecektir.
Nazarı dikkati âliniz celbederim. İşin içinde Trakya yoktur.
BEHÇET BEY (Kângırı) — Lütfen bunu bir defa daha okuyunuz.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Mesaili saire şayanı kabul bir surette hal ve fasledildikten sonra İstanbul
Türkiye’ye iade edilecektir. «İngiltere süratle bu konferansın akdini arzu eder. Fakat İstanbul ve Çanakka-
le’yi muhafaza eden mıntıkai bîtarafîye Kemal kuvvetlerinin taarruzu mevzubahs olmadıkça bu konferans
ne işe başlar. Ne de cüzî muvaffakiyet ile devam edebilirler. İngiltere, Fransa ve İtalya mıntıkai bîtarafîye
tamamen riayet için, boğazların serbestisini temini için komiserlere emir verdiler.»
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Bunları gazete de yazdı.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Doğru, fakat bunu nota ile söylediler. Devam ediyorum. «Fakat Ke-
malîlerin heyecanı ve metalibi müfrideleri karşısında yalnız diplomatlık faaliyeti gayri müfide teşkil eder,
ve tehlikelidir.»
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Bu gazete neşriyatıdır.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Cihana karşı propaganda yapıyorlar, devam ediyorum. «Kuvvei aske-
riye lâzımdır ve boğazları müdafaaya müheyya olmalıdır. İngilizlerin bu suretle kuvvetle İstanbul’dan çık-
ması büyük bir hezimet olacak ve Türklerin na memul olan bu muvaffakiyetleri bütün İslâmları ve mağlup
Devletleri, harekete sevk eder. Bundan maada galip Türkler Balkanlarda bu suretle gayet ciddi bir vaziyet
ihdas eder. İhtimal ki; son derece tahrip edilen menatık da, vâsi derecede kan dökülmesiyle neticelenecek-
tir.» «Romanya boğazlarla alâkadardır. Türkler, Bulgar itilâfı Yugoslavya ve bahusus Sırbistan için netayici
mühlike ile malîdir. Bilhassa bu meselede Yunanlıların, menafii alâkadardır. Binaenaleyh İngiltere mın-
takai bîtarafînin müdafaasına bu Devletleri davet etmiştir. Boğazları müdafaaya çağırmıştır. İngiltere’nin
İstanbul’u işgal kuvvetleri Başkumandanı, General Harington’u derhal icabında kuvayı külliye ile takviyeye
karar vermiştir ve General de mıntıkai bîtarifideki her harekete ve Avrupa’ya geçmek teşebbüsüne her
vasıta ile mümanaata emir almıştır.
Şimdi okuyacağım, on sekiz tarihlidir.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Beyefendi; bunlar nereden geliyor, ajanstan mı?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Ben size resmî malumat söylüyorum dedim. Ajans okumuyorum.
Resmî vesaik diyorum, Ajansların bir kısmı da buna benzer. Binaenaleyh bunlar vesaiti resmiye ile gelen
şeylerdir. Bizde de bundan başka bir havadis, yok. Okuyorum efendim. «İngiltere İmparatorluk aksamına
vaki davetine karşı vaziyet berveçhi atidir.»
FAİK BEY (Cebelibereket) — Bu nereden bu da ajans mıdır?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Hayır efendim; resmî memurlarımızın malumatıdır, ajanstan bahsetmi-
yorum. Okuyorum efendim. «Avustralya, İngiltere’ nin bitaraf mıntıkanın müdafaası için vaki olan dave-
tine karşı vaziyeti berveçhi atidir: Avustralya, Gelibolu’daki Avustralya mezarlığının Türk eline geçmemesi
için İngiltere’ye muaveneti askeriyede bulunacağını bildirmiştir.» «Kanada kabinesi; müzakereye lüzum
yoktur. Fakat» Şifrede burası iyi çıkmamıştır. Alt tarafını okuyorum. «Bu suretle memleketin iki defa harbe
düşeceğini söylemiştir.»
– 938 –
Yani onun niyeti yok gibi demek. «Yenizeland; hali müzakerede imiş. Hindistan ve cenubî Afrika’nın
muavenet etmeyecekleri matbuat tarafından tahmin olunuyor. İtalyanların Türklere karşı tecavüzî ve te-
dafüî hiçbir harekette bulunmayacağını bildiren notanın Londra’ya vusulünü ajanslar yazmıyor. İngiltere
ile yalnız boğazların serbestisi meselesinde müşterek olan ve bunun yalnız siyaseten hallini isteyen Fransa
Londra’nın dün gelen harpcuyane notasından memnun olmamıştır. Matbuat Londra’yı tasvip etmemek-
tedir. Bu baptaki malumatı resmiyeyi çarşamba günü zevatı resmiye ile müzakereden sonra arz edeceğim.
Matbuat ve ajanslardan muktebes malumat işe yarar mülahazasıyla takdim edilmektedir.»
İstanbul’dan aldığımız, yine resmî ve bizim için şayanı itimat olan şey... on sekiz tarihlidir, okuyorum.
«Bugünkü ajans telgrafnamelerinde bitaraf mıntıka hakkındaki malumatı okuyacaksınız. Yalnız İtalya’nın
noktai nazarını sansür çıkarmıştır ki, o da şudur: Boğazların serbestisi için İtalya diğer devletlerle müt-
tehittir. Sulh konferansı mesaîsine rağmen eğer itilâfı müsellah tahassül ederse ordularını bu işe karıştır-
makta mazurdur. Diğer taraftan gayet mevsuk bir mahalden haber aldığımıza göre, İngiltere 60 bin kişilik
bir ordu göndermeğe karar vermiş ve Londra’da silâh altına asker almağa başlamakta bulunmuştur.»
Bu hususta İstanbul’a ya dün, ya evvelki gün yazdım. Dedim ki; İngilizlerin muharebe hazırlıkları var
mı, varsa nerede, ne yapıyorlar, donanmaları ne haldedir? Kuvvet sevk ediyorlar mı? İstanbul ve boğazlar-
da vaziyet nasıldır diye yazdım. Ve acilen bildirmelerini de kaydettim. Daha bir haber almadım, şimdi 19
tarihli malumata geliyorum, okuyacağım.
«Paris’ten: İngiliz notası akamete mahkûm gibidir. Bir memuru resmî onu gülünç diye tasvir ediyor.
Bu notadan İngiltere Hariciye Nezaretinin bile haberi olmadığını Fransa’nın Londra Sefirine ihbar etmiş-
lerdir.»
Yani bunları demek ki; İngiliz kabinesinin arayı umumiyesinden, hariç olmak üzere Loit Corç bu nota-
yı kendi kendine yazıyor demektir ve öyle yapmışlardır.
«Fransa Kabinenin fikri alınmadan, umum namına neşrolunan bu mukarrerata, iştirak edemeyeceğini
ve sulhan yapılacak sehil bir mesele için bu kadar askerî hazırlıkların talep edilmesine taaccüp ettiklerini
bildirmişlerdir.»
Fransızlar da o notaya böyle cevap vermişlerdir. Alt tarafını okuyorum. «Fransa»nın fikrince Loit Corç
mağluptur. Boğazların serbestisini esasen kabul ettiğinizi resmen beyan ettikten sonra, Hükûmetinizin, bu
beyanatı resmiyesi, İngiliz Hükûmetini hezimete kalbedebilir.»
Şunu da arz edeyim ki, Heyeti Vekilede böyle umumî bir beyanname neşrolunması mevkii tezekküre
konuldu. Muhteviyatında denildi ki; zaten meseleyi sulhan bitirmek istiyor idik, bu kadar müddet bekle-
dik, fakat sulhan meselenin bitmeyeceğini anladık, notalarla oyalandık. Sulhun elde edilmesi başka suretle
mümkün olmayacağını, anlamak suretiyle taarruzumuzu yaptık ve bugün de boğazların serbestisi için,
birtakım yaygaralar koparılıyor. Halbuki herkesten evvel bizim prensibimiz boğazların serbestisidir. Bunu
tekrar ilân ediyoruz, bunu ihlâl eden ise İngiltere’dir. Yani lisanı münasiple bu ruhta bir şey düşünülmek-
tedir.
HACİM MUHİTTİN BEY (Karesi) — Rıza Nur Beyefendi, İzmir’de neşredilen beyannameden Hükû-
metin haberi var mıdır?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Hangi beyannameden...
HACİM MUHİTTİN BEY (Devamla) — İzmir’de böyle bir beyanname neşredilmiş, Heyeti Vekilece
malumat yok mudur?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Benden evvel oldu ise onu bilmiyorum ve malumatım yoktur.
HACİM MUHİTTİN BEY (Karesi) — Bu malumat bugün işitilmiştir.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Bize öyle resmî bir şey gelmemiştir.
HACİM MUHİTTİN BEY (Karesi) — Hükûmetin resmî bir beyannamesi İzmir’de neşredildiği söyle-
niyor. Bundan demek Heyeti Vekilenin haberi yok.
– 939 –
RIZA NUR BEY (Devamla) — İptidaden beri arz ettim ki; muhaberat doğrudan doğru olamıyor. Vazi-
yet malûm. Burada Reis Paşa Hazretlerinin iki telgrafı var ki, burada şimdi yirmi bire geldik, yirmi tarihli
yok... Okuyorum,
Hariciye Vekâletine; aşağıdaki telgraf Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi. Başkumandan Müşavir Gazi
Mustafa Kemal Paşa Hazretleri tarafından bendenize yazılmıştır ve bir sureti tarafı devletlerine işarı müşa-
rünileyh tarafından emir buyurulmuştur, ferman imzası Hamit İngilizlerin sureti zahirede boğazların ser-
bestisini ileri sürerek hakikatte İstanbul’da kalmaları... Gelibolu da bir Cebelüttarık, vücuda getirmelerini
tekrar eylediklerini icap edenlere tekrar söylemekliğiniz lâzımdır. Esasen, boğazların serbestisine bizden
ziyade taraftar olan yoktur. Fransa ve İtalya’nın noktai nazarına zerre kadar ihtilâf olmadığı gibi, herkes
gibi seyyanen... Serbesti temin etmek isteyenler, bizimle beraber, olmalıdırlar. Serbestten bahsederek ha-
kikaten boğazlarda... tesis ederek ve İstanbul’u elde bulundurarak, İslâm ve Türk âlemini, desti tazyikleri
altında bulunduran. İngilizlerin siyasetimi de maske etmek (yani iç yüzünü ortaya koymak) Hükûmetin
bu siyaseti tasvip etmeyeceği ümidindeyiz. Binaenaleyh bütün vesaitlerle bu hakikatleri neşretmeliyiz! Ve
bu hakikatlerle bizim sulhperver olduğumuzu ve boğazların, gayet meşru ve mutedil, bulunduğunu ve
boğazların serbestisine mani olan biz olmadığımızı ilâve etmek muvafıktır, İngiliz Hükûmeti boğazlarda
ve İstanbul’da işgali idame etmek ve bizi metalip ve amali milliyemize kavuşmaktan meneylemek, siyaseti
istimal edildiği halde bu siyasetin bütün mesuliyetine katlanması ve fakat boğazların, serbestisine mani
tahakkümü kabul edemeyeceğimizi bilmesi, lâzımdır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu neye cevabendir acaba.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Bu efendim, hepiniz biliyorsunuz ki İstanbul’da Hamit Bey’e düveli
itilâfiye komiserleri müracaat ediyorlar. Onunla temastadırlar. Ya kendileri çağırıyorlar, ya kendileri gidi-
yorlar. Veyahut kendileri adam yolluyorlar. Hamit Bey’e onlara söylenmek üzere, yazılmış bir şeydir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bir teklifi veyahut sözlerine delâlet eder, bir şey varmış ki...
RIZA NUR BEY (Devamla) — İngilizler diyorlar ki, bu mıntıkaya girmeyiniz şöyle yaparız, böyle ya-
parız, asker sevk edeceğiz diyorlar. Fakat şu hakikati bilmeliyiz ki; İngiltere evvelâ bu işe silâhla mukabele
etmek istemiştir. Bu muhakkaktır, Fransa ve İtalya’yı, kazanmak ve ondan başka bütün dünyayı kazanmak
için, çalışmıştır. Fakat muvaffak olamadığı görülüyor. Ondan iş taslamağa başlamıştır. Diğer ajanslara ba-
kacak olursanız. İngiltere bugün sulha yanaşıyor. Müdafaa etmeyecek ve çabucak bir Konferans akdiyle,
orada bize hatta Trakya’yı da iade edebileceklerdir. Yine Hamit Bey’in bir malumatı vardı. İngiliz Generali
Harington görüşmek üzere çağırtmış Hamit Bey’i. Demiş ki sakın girmeyiniz, girerseniz harp edeceğiz,
İngiltere her türlü esbaba tevessül edecektir. Bugün kazandığınız o şanı şeref gidecektir. Birçok kan dökü-
lecektir. Bu işi yapmayınız, pişman olursunuz demiş, o da bu tarzda ve bizim bildiğimiz esaslar dairesinde
güzel cevaplar vermiş ve ayrılmışlar! Ve bir şey hâsıl olmamış, giderken, onun Erkânı Harbiyesi Firpin
arkasından koşmuş, yakalamış, gel filân demiş, odasına sokmuş, orada tekrar demiş ki yapmayın, etmeyin,
o da demiş ki; nasıl olur, olmaz Misakı Millimiz vardır. Yunandan memleketimizin tathiri lâzımdır. Filan,
nihayet şu şeye varmışlar ki Hamit Bey siz eğer İstanbul’u Trakya’yı bizim memurlarımıza teslim ederseniz,
biz şimdiki halde mıntıkai bitarafiye tecavüz etmeyiz, demiş ve bunun için de acilen Üsküdar’da bir konfe-
rans inikat etsin demiş. Harington demiş ki bu kadar acele etmeyin bunlar olur, mümkündür. Ondan tabii
pek bir şey çıkmaz. Aldatmak için söylerler.
KADRİ BEY (Diyarbekir) — Yalancı millet.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Zaten diplomaside yalan söylemeğe cevaz vardır. Bilhassa bunlar İngi-
liz. (Handeler.) Hamit Bey’in diğer malumatı bu, 22 tarihlidir.
Hariciye Vekâletine: Bir sureti zâtı sâmilerine gönderilmesi emir buyurulan, malumat berveçhi zir ma-
ruzdur. Hamit.
Suret: General Pelle ile mülakat neticesinde zannediyorum ki; hepsinin hülâsası ve sahibi şudur. Me-
vaddı atiye tavazzuh etmiştir. General İngilizlerin boğazlara tekarrübümüzü vesilei harp addedeceklerini.
(İşitmiyoruz sesleri.) Ben korkuyorum ki, dışarda birtakım adamlar var işitirler.
– 940 –
1. General Pelle ile mülakat neticesinde mevaddı atiye tavazzuh etmiştir. General İngilizlerin boğazlara
tekarrübümüzü vesilei harp addedeceğini ve müttefiklerini de harbe sürükleyeceğini ve Türkiye’nin uzun
tehlikeye maruz kalacağını ifade etmiştir. Baştan başa zulme maruz kalan milletimizin kardeşlerinin elan
düşman elinde bulunduğuna tahammül edemeyeceklerini, binaenaleyh Yunanlıları Edirne’ye kadar takip
etmek mecburiyetinde bulunduğumuzu söyledik. Boğazlara gelince; bunların serbestisi Fransa ve İtalya
tarafından olduğu kadar, Türkiye’nin de arzu ettiğini ilân ettik. Boğazların serbestisi değil, bütün cihana
karşı zaptını ve şeddini isteyen İngiltere Hükûmeti vardır, dedim. Fransa’nın ve İtalya’nın iddia ettikleri
prensip, onların bizim aleyhimize değil, bizim ile hareket etmeleri, istilzam edeceğini gösterdi. Hali harbe
gelince; biz esasen, Kilikya İtilafnamesi mucibince, hali muhasamatın hitama erdiğini ahden ifade etmiş
olduğumuz Fransa’dan maada Hükûmetlerle hali harpte bulunmaktayız.
Çünkü bir şey vardı, oradaki İngilizler, İzmir’de İngiliz konsolosu hallolup olmadığımız meselesini
mevzubahs etmişti. Reis Paşa Hazretlerine, bundan çıkıyor, bu. Yani esir mi edeceğiz filân gibi...
İngiltere’nin yeniden hali harp ikamdan bahsetmesi bizimle Fransa’yı yeniden hali harbe sevk etmek
niyetinden başka bir şeye matuf olamaz. Boğazları seddetmek, İstanbul’u elde bulundurmak ve Trakya’yı
bize vermemek, kararında musır bulunan İngiltere Türkiye’yi imha etmek, fikrinden zerrece vazgeçmemiş
olduğu gibi bundan sonra da yeddi iktidarımızda bulunan vesaitle kendimizi müdafaa etmek mecburiye-
tindeyiz. Binaenaleyh belki yeni bir tehlike karşısında bulunduğumuzu zannetmiyoruz. (Handeler) Fakat
bilmukabele serbest kalan vesaiti harbiyemizle her yerde faaliyet aramağa ve düşmanlarımızı, sulha icbar
etmeğe çalışacağız. General Pelle beyanatımızın muhik ve makul olduğunu teslime mecbur oldu. Vaziyet
bundan ibarettir, sonra şikâyetimiz; İngilizler boğazları seddetmek. İstanbul’u ilelebet işgal etmek ve Yu-
nanlıları Trakya’da ibka eylemek ve Türklerle ilânihaye sulh yapmayarak, onları imha etmek fikrinde mu-
sırdır, zemininde olacaktır. Biz ise bir an evvel sulh yapmak istiyoruz. Bunun için ise Yunanlılara, harekâtı
askeriyesiz. Trakya’nın ve İstanbul’u Türkiye Büyük Millet Meclisine teslim eylemek şartıyla Boğazların
serbestisini şimdiden katiyetle ilân ediyoruz. Herhangi Devlet arzu ederse bu serbestinin şekli ve tarzını
müzakereye başlayabilir. Türkiye harekâtı askeriyesiz, Trakya’nın ve İstanbul’un tahliyesini ve boğazların
serbestisini emin edecektir. Hülâsai efkâr bundan ibarettir. Demek ki, efendim İzmir’de şöyle bir müzakere
filan bir şey oluyor ve bir müzakere devam ediyor. Paşa Hazretleri buradan Hariciye Vekâletinin Hukuk
Müşavirini de istemişlerdi. O da buradan hareket etmiştir, bildiğimiz bunlardan ibarettir. Mesele de zan-
nederim ki oldukça tavazzuh ediyor. Başka bir şey arzu buyurulursa sorulsun.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Beyefendi, bendeniz Hariciye Vekâleti sıfatıyla zatı âlinizden
bir sual soracağım. Fakat soracağım suale, arkadaşlarımın da bilhassa nazarı dikkatlerini celbederim.
Soracağım sual şudur: Ordumuz lehülhamd muzafferen ilerliyor ve bugünkü ajans malumatına nazaran
Çanakkale’ye de girmiştir. Girmemiş ise de inşaallah sabaha akşama girecektir. Çanakkale’nin zaptı neti-
cesinde bizim tevcih edeceğimiz istikamet, tabiî İstanbul’dur. Çanakkale bizim elimizde olduktan sonra
İstanbul’a üç gün beş gün on gün sonra gireceğimizde hiç şüphe yoktur. Zaten bugün cereyan eden müza-
kerenin neticesi de bunu gösteriyor. Şimdi ben soruyorum ki; ordumuz İstanbul’a girdiği vakit Büyük Mil-
let Meclisinin ve Hükûmetinin vazifesi nedir? (Oo, Oo sadaları) Efendiler, O’yu çıkın da burada söyleyin
oho diye burada araba sürmüyoruz. Oho nedir rica ederim.
Ben mühim bir meselenin etrafında dolaşıyorum, rica ederim. Dikkat edin ve hem de bu meseleyi
müzakere ve münakaşa ediniz. Beyefendi, ordu İstanbul’a girdiği vakit, Bursa’ya girdiği gibi bir vaziyet
karşısında bulunmayacaktır. İzmir’e girdiği vakit gibi bir vaziyet karşısında bulunmayacaktır. Onun için
ordumuzun muzafferen İstanbul’a girdiği gün -ki inşaallah pek yakındır- Büyük Millet Meclisinin ne ordu
ile beraber bulunması lâzımdır. Çünkü o zaman İstanbul’da hatır ve hayale gelmeyecek vaziyetler ve vakayı
hasıl olacaktır.
DOKTOR RIZA NUR (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim, vakıa Hariciye Vekili Heyeti Ve-
kile azasındandır. Fakat bu mesele Hariciye Vekâletinden ziyade Heyeti Vekilenin umumuna aittir. Umu-
muna taalluk eder bir meseledir ve cidden mühimdir. Şimdiden bunu düşünmek lâzımdır. Bendeniz şimdi
Heyeti Vekile namına bu husus hakkında bir şey diyemem. Mazur görün..
– 941 –
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Bendeniz de çok rica ederim bu mesele çok mühimdir. Ehem-
miyetini zatı âlîniz de takdir buyurursunuz. Bunun için Heyeti Vekile de bu meseleyi müzakere eder ve bu
bapta bir şey kararlaştırır ve bizi tenvir buyurursunuz, bunu çok rica ederim, mesele mühimdir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Beyefendiden şunu soracağım ki acaba Hükûmet Garbî Trakya ve
Musul havalisi için, şayet İzmir’de görüşülüyorsa (ki görüşülüyor buyurdunuz) bir şey müzakere olunuyor
mu?.. Malumu âliniz misakı millîde bu husus hakkında maddeler vardır. Biz misakı millî ile Şarkî Trak-
ya’nın doğrudan doğruya bize ait olduğunu ve Garbî Trakya’da da arayı umumîye müracaatı kabul etmişiz-
dir. Bu iki mesele hakkında yeni bir malumat var mı?
RIZA NUR BEY (Sinop) — Hiç malumatım yoktur ve bir malumatı resmiye mevcut değildir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Fakat Beyefendi; şimdiye kadar bizim tarafımızdan vaki olan ifadatta,
yalnız Şarkî Trakya mevzubahs edildiği ve Garbî Trakya’dan bahsolunmadığı için; bu vaziyet zannederim
bir emri vakii kabul şeklinde telâkki edilir. (yo sadaları.)
RIZA NUR BEY (Devamla) — Daha resmen bir şey konuşmadık efendim, bir defa sulh masasına otu-
ralım, böyle bir emri vaki filan katiyen olamaz.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Bu bapta teşebbüsatımız yok mu?..
RIZA NUR BEY (Devamla) — Heyeti Vekilece hiçbir teşebbüs yoktur.
TAHSİN BEY (Aydın) — Beyefendi; zatı âliniz aylardan beri siyasi bir maksatla, siyasi birtakım vezaif
ile Rusya’yı gezdiniz, dolaştınız ve günlerden beridir avdet etmiş bulunuyorsunuz. Zannedersem, bu Mec-
lisi Millî zatı âlinizin Rusya’daki müddeti seyahatiniz esnasında hâsıl ettiğiniz, intibaat ve malumatı din-
lemek ve öğrenmek salâhiyetini haizdir. Bunu teslim buyurmaklığınızla beraber; bugünler zarfında zatı
âlinizin oraca hasıl ettiğiniz intibaat ve kanaatleri ve ezcümle boğazlar meselesi ve mesaili saire hakkında
Rus ricalinin nukatı nazarına dair ihtisasatınızı Meclise arz etmeniz lâzım gelir. Binaenaleyh zatı âlinizi bu
vazifenin ifasına davet ederim.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Efendim; bir kere bendenizce Meclisi Âlinin bu gibi şeyleri bilmek hak-
kıdır ve vazifesidir. Çünkü her şeye hâkim olan odur ve onun bütün ahval ve etrafıyla muhakkak surette
bilmesi lâzımdır, zarurîdir. Bendeniz geçen defa Rusya’ya seyahatimizde, o seyahat dolayısıyla elde ettiğim
malumatı, olan ahvali Meclisi Âliye hikâye etmek istiyorum. Fakat öyle bir zaman geldi ki; Eskişehir ricatı
oldu ve tabiî her şey unutuldu. O vakit müdafaa düşünceleri her şeyin fevkinde idi. Onun için bu izahat
geri kaldı.
Bu sefer Rusya’da tekrar bir seyahat yaptık ve bize bu hususta para verildi ve orada birtakım tetkikat ya-
pıldı, birtakım işler ve mükalemeler oldu ve şüphesiz bunların da Heyeti Celilenin bilmesi lâzımdır. Fakat
bendeniz kendim doğrudan doğruya bir şey söyleyemem. Heyeti Celileniz bu hususta bir karar verir ve bir
gün tayin olunur ve bendeniz de o gün; seyahatimizin bütün sefahatini arz ederim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Zannedersem bu hususta bir karara falan ihtiyaç yoktur. Zaten Hariciye
Vekâletinin her on beş günde bir gelip, Meclise ahvali siyasiye hakkında izahat vermesi Meclisin cümlei
mukarreratındandır.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Bendeniz Hariciye Vekâleti Vekilliğini birkaç gündür yapıyorum ve çok
iş içindeyim, meşguliyetim pek fazladır. Rusya seyahati hakkında vereceğim izahat da öyle beş on dakika-
da bitecek şey değildir. İki, üç ve belki de dört saat devam eder. Onun için ayrı bir celse tahsis buyurur ve
emrederseniz, bu izahatı vereceğim tabiîdir.
REİS — Efendim; müsaade buyurursanız bu meseleye ait bir şey arz edeceğim. Tahsin Bey mühim bir
meseleden bahis buyurdu. Bu hepimizin arzu ettiği bir şeydir. Münasip görürseniz Rıza Nur Bey’i pazar-
tesi günü dinleyelim. (Hay hay sadaları.)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; gününü kendileri tayin etsinler.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Suali anlamadık ki…
– 942 –
REİS — Efendim Tahsin Bey Rıza Nur Bey’e diyor ki, beyefendi biz size para verdik, harcırah verdik,
Moskova’ya gittiniz, birçok malumat öğrendiniz, bizim onlardan hiçbir haberimiz yoktur. Ne için bizi
haberdar etmiyorsunuz? Diyor.
Rıza Nur Beyefendi de diyor ki: Ben buna her gün hazırım Meclisin arzu ettiği bir gün gelir izahat veri-
rim. Fakat bu izahatı kısa bir zamanda vermek imkânı yoktur. Herhalde birkaç saatlik bir celse ister diyor.
Ben de arkadaşlarıma diyorum ki; münasip ise pazartesi günü kendilerini dinleyelim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Malumu âliniz mühim birtakım safahat önünde bulunuyoruz. Belki beyefen-
diden alacağımız malumat, bu safahat üzerine daha iyi bir tesir yapar. Bu izahatı çarşambaya, perşembeye
atmakta bir mana yoktur. Beyefendi teşrif edeli on gün oldu. Elan bir şeyden malumatımız yok. Hiçbir
izahatta bulunmadılar. Biz ne için bu gaflet içinde vakit geçirelim.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Ben izahattan kaçınmıyorum. Tahsin Bey... Bu
izahatı ben kendi kendime veremem. Heyeti Celile karar verir ve şu gün izahat vereceksin derse bu olur.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Bendeniz zatı âlinizden iki sual soracağım. Birisini Tahsin Bey sordular.
Fakat bendeniz. Reis Beyefendi’nin buyurdukları gibi, pazartesi celsesinde diye izahat için Meclisi böyle
bir gün tayin etmesine taraflar değilim. Yalnız Meclisi Âli tarafından zatı âlinizin buraya gelip, izahat
vermesinin tahtı karara almasını teklif ediyorum. Çünkü olabilir ki vereceğiniz izahat, şümulü itibariyle
Heyeti Vekileye de ait olabilir.
TAHSİN BEY (Aydın) — Onu o vakit düşünürüz.
OSMAN BEY (Devamla) — Heyeti Vekile Reisi ve Hariciye Vekili ise İzmir’dedir. Onun için Meclis
yalnız, zatı âlinizin bu bapta izahat vermeniz hususunu tahtı karara alır, bir...
İkincisi: İzmir’e giden Heyeti Vekile Reisi ile Hariciye Vekili Bey’in ne zaman avdet edeceklerini so-
ruyorum. Eğer zamanı avdetlerini bilmiyorsanız mümkün mertebe seri bir hareketle teşriflerini yazınız...
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim; ne zaman avdet edeceklerine dair bir
haber yoktur. Fakat mümkün mertebe seri dönecekleri şüphesizdir. Bendeniz müstakillen çarçabuk gelin
diye nasıl diyebilirim. Bu benim salâhiyetim dahilinde değildir ki;
OSMAN BEY (Lâzistan) — Mümkün olduğu derecede…
RIZA NUR BEY (Devamla) — Meclis karar verirse o başka...
HACİM MUHİDDİN BEY (Karesi) — Oradaki işleri, kalmaklıklarını icap ediyorsa ne yapsınlar...
OSMAN BEY (Lâzistan) — Cebren buraya gelsinler ve emir verilsin demiyoruz ya...
RIZA NUR BEY (Devamla) — İzahat kâfi mi efendim?..
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Rusya’nın vaziyeti hakkında bir şey söylenmedi. Bu mesaile
karşı, Rusya ne vaziyet almaktadır?
RIZA NU RBEY (Devamla) — Arz edeyim efendim; malumu âliniz bu bapta, boğazların serbestisi
meselesinde pek ziyade alâkadardır. Fakat şimdiye kadar bu husus hakkında Rusya’dan resmî bir şey de
varit olmamıştır. Zaten biz ahden Rusya’ya merbutuz ve boğazların statüsünde, Rusya’nın ve diğer sahil
devletlerin, vaziyetleri hakkındaki mevad da malumu âlinizdir. Statüde mevcut mevad dahilinde bu mese-
le halledilecektir diye kabul etmişizdir. Rusların bu konferansta bulunması, bizim menafiimize muvafıktır.
Ama bunu İngilizler hesaba katmıyorlar. Bakınız beyanatlarından bu da anlaşılıyor. İhtimal konferansta
Rusların da bulunmasını da teklif ettiğimiz vakit bunda müşkilât zuhur edecektir. Malumu âliniz Ruslar
Cenevre Konferansına bizim de iştirak davetimiz hakkında müracaat etmişlerdi. Ondan dolayı bizim de
onları davet etmemiz lâzımdır. Fakat bu davet yeni bir müşkilât daîdir ve yeni bir hâdise de çıkarırız zan-
nındayım.
VASIF BEY (Sivas) — Doğrudan doğruya Fransızların bir teklifi mahiyetinde buraya intikal eden, İz-
mir’deki o mesele nedir?..
– 943 –
RIZA NUR BEY (Devamla) — Orada resmen bir müzakere cereyan ettiğine dair bir şey yoktur. Fakat
General Pelle’nin İzmir’e gittiği malum ve kendisiyle görüştüğüne dair Paşa Hazretlerinin de beyanatları
vardır. Anlaşılıyor ki İzmir’de birtakım görüşmeler falan oluyor. Fakat öyle resmî bir konferans mahiyetin-
de değildir. Öyle olduğuna dair hiçbir malumatımız yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; Hariciye Vekili Bey’in bir saatten beri verdiği malumatı
yekun ettim, cihanın kendisiyle ve mukadderatıyla uğraşan bir milletin emellerini tamin edecek bir ma-
hiyette bulmadım. Sefirlerimizin verdiği adi havadis ajansları resmî bir mahiyeti haiz değildir. Yalnız birer
imzalarını haizdir. Anlaşılıyor ki Türkiye milletini temsil eden o mümessil beylerin temayülleri sokaklarda
ve kahvelerde dolaşan ajans kâğıtları mahiyetinden başka bir şey değildir. Sonra vaziyeti siyasiyenin yeku-
nunu bilmiyorumdan ibarettir. Bizi tatmin eden şey Paşa Hazretlerinin İstanbul’a yazdığı bir muhtıra bir
mektup ve mahiyeti malum olmayan bir şeydir. Siz Pelle’ye veyahut İngilizlere söyleyiniz ki; Türkiye Büyük
Millet Meclisi mukadderatını şu suretle tespit etmiştir. Siz söyleyiniz ki; biz İngilizlerin dolabına düşme-
yeceğiz. Bu dolaba ehemmiyet vermeyeceğiz. Bunlar bin defa söylenmiş sözlerdir. Bunlar siyasî mahiyette
sözler değildir. Sonra siyasî bir ağızdan çıkmış sözler de değildir, efendiler. Böyle üç dört sene kan dökmüş,
Allah’tan başka kimseden imdat görmemiş...
KILINÇ ALİ BEY (Gaziantep) — Hariciye Vekili burada yok.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hariciye Vekili gibi bilmiyorum, diyen arkadaşa ben, hiçbir şey
söylemem ki, bana ajansı tebliğ eden müvezzi mahiyetinde ifadede bulundular. Başkumandanın ifadesi de
Hamit Bey’den gelen bir mektup da, siz şöyle söyleyin, böyle söyleyinden ibaret.
Efendiler, cihan siyaseti vardır ve bir âlemdir. Sonra efendiler, bunun binlerce şubesi vardır. Böyle
sellemehüsselâm bir millet nam ve hesabına söz söylenemez. Bir millet namına kimseye vesaiki tarihiye
verilemez. Sonra insanlar ne kadar hayırlı iş görürse görsünler, yekdiğerine kademe kademe, her kese bir
vazife verilmiştir. Hariciye Vekili Başkumandan olamayacağı gibi, Başkumandan da, Hariciye Vekili vazi-
fesini yapamaz. Ne kadar kudreti siyasiyeyi haiz olursa olsun, milletin siyasî ağzı ancak Hariciye Vekâleti-
dir. Münasebatı hariciyedir, münasebatı siyasiye o kanaldan idare edilir. Yusuf Kemal Bey’e bir ordu testim
etmem. Evet; Hariciye de Paşa Hazretlerine, siyasiyatta bir söz söylemeye müsaade ve salâhiyet vermedik-
çe söz söylemek lâzım gelmez. Salâhiyet vermelidir. O vakit söyleyebilir. Bugün İzmir’de muhabere olu-
yormuş. İzmir’den buraya henüz muhabere tesis olunamamış imiş. İstanbul’dan bazı telgraf ve mektuplar
geliyormuş ve ajanslarda da şu havadisler varmış. Ey muzaffer ordu; muzaffer millet! Bütün cihan bizimle
uğraşıyor. Mehmed’in buğzuyla kazandığı bu zaferi maazallah kaybetmeye mi, sarf edeceksiniz? Kuvvet ve
kudretinizi kime verdiniz? Büyük Millet Meclisi bu şeyi tatbik etti mi?
Efendiler; Büyük Millet Meclisi için bu kâfi midir? Müjen diyor ki; eskiden Türkiye’de iki Hükûmet var-
dı, şimdi, bugün üç Hükûmet oldu. Vuku bulan teşebbüs ve söylenen sözler bize daha iblâğ edilmemiştir.
Ben bilmiyorum bir söz benim kulağıma girdiği halde Heyeti Vekilede Hariciye sandalyesinde oturan bir
zat nasıl bilmiyor. Hariciye Vekili o sandalyada nasıl oturuyor? Bir söz benim kulağıma girmeden, başkası-
nın kulağına girerse ben orada oturmam. Oturursam namerdim. Bizim Hariciye Vekâleti böyle şeylerden
bihaber mi olacak? Sonra bizim vekâleti meşruamızı haiz olan bu zat vazifemi yapıyorum mu diyecek?
OSMAN BEY (Kayseri) — Geldiğinde söyle...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben Meclise söylüyorum. Meclisi Âli kudretine sahip olsun, rica
ederim. İzmir’de bir müzakere oluyormuş. Hukuk Müşavirine naklediyor da ne müzakere edildiği Meclise
arz edilmiyor. Ben hayret ediyorum, bunda Meclis kendisini nasıl tatmin ediyor. Avrupa’dan gelen adam
kimdir? Bizden ne istiyor, ne söylüyor? Bize iblâğ etmek için ihmal mi edeceğiz, bu nasıl vaziyet? Nasıl
siyaset? Büyük Millet Meclisi vekilleri vaziyeti siyasiye ve hariciyenin ne mahiyette olduğunu bilmiyorum
demekten başka elinizden ne gelir, şahsiyeti maneviyenize diyorum. Ben de içinde dahilim, bilmiyorum.
Efendiler, rica ederim herkes bu memlekette haddini hududunu bilmezse iş şirazeden çıkar. Memleketin
âtisini yine müşkilâta sokarız. Onun için buradan giden arkadaşlarınız bize malumat vermek için gittiler.
Onlarla biz muhabere edemiyoruz, Avrupa bizimle muhabere ediyor. Biz İzmir’le muhabere edemiyoruz.
– 944 –
Dahiliye Vekili nerede? Hani bu Devletin postası... (Uyuyor sesleri.) Devlet milleti gönderiyor ve ordusu-
nu sevk ediyor da nasıl...
VEHBİ BEY (Karesi) — Muhabere başlamıştır. Hüseyin Avni Bey..
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Yirmi günden beri vaziyeti siyasiye hakkında bize haber yok.
REFİK BEY (Konya) — İnsan bize haber yok demeye sıkılır efendim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Heyeti Vekile Reisi bana burada ne söylerse beyhude. Bugün on
beş gündür iş bitmiş, İzmir’e girilmiş ve onlar ne söylüyor, siz ne söylemişsinizdir diyorum. Belki gelmiş
söylemiştir. Çünkü Hamit Bey’den gelen kâğıttan şu mana çıkıyor. «Son vaziyeti siyasiye budur, herkesin
vazifesini kendisine tevdi edelim.» Herkesin vazifesini kendisine tevdi ediniz. Herkes kendini ve kendi
milletini düşünsün. Sonra bu muzafferiyetler sizi müşkilâta sokar. Bununla neşveyap olmayınız, Cenabı
Hak herkesin hakkını verir. Fakat her şeyden mukaddes olan kendi salâhiyetinizi...
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Kimse söylüyorsunuz, bu dertleri biz biliyoruz. Heyeti Vekileyi
çağıralım da onlara söyleyelim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Biz emrivaki karşısında ve müşkilât karşısında bulunmamak için
bugünden söylüyorum ve söyleyeceğim, vazifemize müdahale ettirmeyelim. O hürmetler aksiye munkalip
oluyor.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Kimsenin verdiği yok.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Lütfen siz haber verin ne söylediler. Vadiyeti siyasiyeden ve Hari-
ciye Vekilinin on beş günlük siyasetinden bizi lütfen tenvir buyurunuz. Ben ihmal etmiyorum. Meclis ve
bu Hükûmet ihmal edilmektedir. Bunun neticesi vahimdir, bu kadar söylüyorum.
REİS — Efendim; müsaade buyurun Hariciye Vekili Bey’in beyanatı üzerine Hüseyin Avni Bey burada
söz aldılar. Söyledi ve tekrar söz söylemek üzere Tevfik Rüştü Bey var. Osman Bey var, Ziya Hurşit Bey
var. Yasin Bey var. Fakat müzakere açacaksak, kime karşı? Hariciye Vekili gitti, kime karşı söz söylenecek?
Münasip ise başka gün müzakere edelim. (Heyeti Vekile yoktur sadaları) Rica ederim beyefendi kime söz
söyleyeceksiniz? Münasip görürseniz müsaade buyurursanız iki takrir var, onları okutuyorum.
3. — Başkumandanlık Karargâhı ile irtibat tesisi ve alınacak malumatları Meclisin haberdar

edilmesi hakkında Burdur Mebusu İsmail Suphi Soysallı Mersin Mebusu Salâhattin Beylerin
takrirleri.
Riyaseti Celileye
Böyle hayatî dakikalarda her şeyi günü gününe ve hatta saati saatine Büyük Millet Meclisinin vâkıf
olması lâzım geldiği halde İcra Vekilleri Heyetinin Reis Paşa ile telgraf muhaberesi henüz temin edeme-
dikleri Hariciye Vekâleti Vekili Beyefendi’nin ifadesinden hayretle anlaşıldı.
Mukadderatı memlekete vazıülyed ve hakiki Hükûmet olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin asla ka-
ranlıkta bırakılmamak ve vazifei âliyesini ifa edebilmek üzere İzmir’le hemen ve her ne suretle olursa olsun
muhaberenin temini hususunun Heyeti Vekileye havalesini teklif ederim.
23. 9. 1338
Burdur Mebusu
REİS — Efendim bu takriri Heyeti Vekileye gönderiyor musunuz? Münasip görenler lütfen ellerini
kaldırsın... (gürültüler) Efendim, telgraf hattı tesis etsinler diyor.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Heyeti Vekileye havale edilsin.
– 945 –
Riyaseti Celileye
İzmir’le muhaberei telgrafiye iki haftaya karip müddetten beri teessüs etmiş olacağından günü gününe
vaziyeti siyasiye hakkında malumatı kâfiye istihsal ve teminiyle icabına göre Meclisin tenvirinin Hariciye
Vekâletine tebliğini teklif eylerim.
Mersin
Salâhattin
REİS — Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. Hariciye Vekâletine gönderiyoruz.
Efendim celsei hafiyeye ait mesail bitmiştir. Celsei aleniyeye tahvil olundu.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Beyefendi; belki, Hariciye Vekili Bey ifadatımı dinlemek
istiyorlar.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Bir daha mı büyüyeceksiniz?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hayır.
REİS — Efendiler rica ederim, celsenin aleni olmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edil-
miştir. Celse alenîdir.
Bihi
105’inci içtima
Reisisani Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetinde bilinikat harp karşılığı olan zamaim hakkındaki Muva-
zenei Maliye Encümeni mazbatası müzakere ve kabul edilerek celsei aleniyeye geçildi.
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Bursalı hemşerilerimize münasip bir teşekkür telgrafı çekilmesini teklif eylerim.
23 Eylül 38
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Yazıldı
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Takririn reye vazını teklif eylerim.
22 Eylül 38
Maraş Mebusu
Mehmet Hasip
Yazıldı.
Bihi
Riyaseti Celileye
Bursa hakkındaki müzakere kafidir. Meclisin şu sırada geçirmekte olduğu mühim anları bu gibi seya-
hatlerde geçirmek muvafık olmadığından ruznameye geçilmesini talep eylerim.
23 Eylül 38
Genç Mebusu
Ali Vasıf
– 946 –
Yazıldı
Bihi
Riyaseti Celileye
Bursa’ya yahut başka bir mahalle gidip gitmemesi meselesinin müzakere ve takriri hususunun yirmi
gün sonraya talikini teklif eyleriz.
23 Eylül 38
Karahisarışarki Erzincan
Ali Sururi Tevfik
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Vaziyet tamamiyle malum olmamıştır. Beş on gün kadar tehirini teklif eylerim.
Malatya Mebusu
Reşit
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Heyeti Celilenin Bursa’ya gitmesinin vakti münasibe talik edilmesini teklif ederim.
Adana Mebusu
Zamir
Yazıldı.
Bihi
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Mesaili mühimmenin mevzubahis olduğu şu sırada bir dakika bile vazifeden ayrıl-
mak caiz değil iken her halde birkaç ay hükûmetsizliği icap ettirecek şu teklifi kabul etmek bu anı mühim-
meye layık olduğu kıymeti vermek ve binnetice memleketin menafii âliyesini ihlal eylemek olacağı cihetle
Bursa ahalii muhteremesinin davetine icabet etmek yolundaki takririn reddini arz ve teklif eyleriz.
23 Eylül 38
Sinop Mebusu Ergani Dersim
Hakkı Hami Sırrı Mustafa
Yazıldı.
Bihi
Riyaseti Celileye
1. Müzakere kafidir.
2. Meclisi Âlinin Bursa’ya kadar gitmesini, oradan sevgili memleketimize de lütfen geçmesini çok arzu
ederiz. Fakat en mühim vecdi mesailin mevzubahis olacağı şu sıralarda Meclisin seyahatini doğru bula-
mayız. Eğer Meclis mutlaka Bursa’yı teşrif eder de Balıkesir’e gelmezse gücenmeye hakkımız vardır. Bunu
da arz ederiz.
Karesi Karesi Karesi

Abdulgafur H. Basri Cevdet
– 947 –
Bihi
Riyaseti Celileye
Kararı mezkurun tayini esamiyle reye vazını teklif eyleriz.
Erzincan Karesi Mersin
Okunamadı Hacim Muhittin Okunamadı
Genç Kastamonu İzmit

Okunamadı Hulusi Hamdi
Menteşe Yozgat Kangırı

Kasım Feyyaz Ali Behçet
Kastamonu Beyazıt Menteşe

Besim Okunamadı Okunamadı
Erzurum Mersin
Okunmadı Okunmadı
Riyaseti Celileye
Ahvalin fevkaladeliğine ve dört beş gündür Meclisçe hiçbir haber alınamamasına binaen Hükûmetçe
izahat verilmek üzere hafi celse akdini teklif ederiz.
23 Eylül 338
Karahisarışarki Burdur İzmir

Mesut İsmail Suphi Soysallı Enver
Bolu Kozan Malatya

Nuri Doktor Fikret Reşit
Maraş Genç Erzurum

Emir Mahmufoğullarından Celal Mustafa Durak
Mehmet Hasip
Kayseri Batum Erzurum
Osman Edip Süleyman Necati
İzmir Isparta Beyazıt

Tahsin Mehmet Nadir Süleyman Sudi
Cebelibereket Mardin Mardin

Necip A. Mithat Rasim

Kabul edildi. (Kâtip)

Yazıldı.
– 948 –
TBMM
23 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şeriye Vekili Abdullah Azmi Efendi Hazretlerinin ahvali siyasiye hak-
kında beyanatı.
2. — İçel Mebusu Naim Bey ve rüfekasının; muğtenem eslihadan mebusana birer adet filinta verilmesine
dair takrir.
Cilt : 23
108’İnci İn’ikat – 2’nci Celse

YÜZ SEKİZİNCİ İN’İKAT 25 Eylül 1338 Pazartesi İkinci Celse
YÜZ SEKİZİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Bed’i Müzakerat: 3,55 (Sonra)
KÂTİP: Hakkı Bey (Van) Âtıf Bey (Kayseri)
REİS — Celseyi küşat ediyorum.

ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şeriye Vekili) (Eskişehir) — Efendim; celsei
hafiye akdine dair olan teklifimize sebep, Rauf Beyefendiden aldığımız telgrafı, verdiğimiz cevabı, tekrar
aldığımız cevabı... (İşitmiyoruz sesleri.)
Efendim; celsei hafiye akdindeki sebebi arz ediyorum. Rauf Bey’den aldığımız telgrafı kendisine müsta-
celen yazdığımız cevabı, tekrar aldığımız cevabı Heyeti Âliyenize okumak içindir ve sebebi teklif de budur.
REİS — Efendim; celsenin hafi olmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Celse hafi olarak inikat etmiştir.
Bundan evvelki celsei hafiye zabıt hülâsası okunacaktır.

YÜZ YEDİNCİ İÇTİMA
İKİNCİ CELSE (HAFİDİR)
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat, ahvali hazırai siyasiye hakkında Hükûmetten ma-
lumat alınmak üzere hafi bir celse akdedilmesine dair on beş imzalı takrir kıraat ve kabul olunarak Heyeti
Vekileye haber gönderildi.
Bursa’ya bir seyahat icrasına dair takrir kıraat ve müzakere olunarak neticede meselenin münasip bir
zamana taliki karargir oldu ve celse tatil edildi.
ÜÇÜNCÜ CELSE (HAFİDİR)
Vehbi Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat Hariciye Vekâleti Vekili Doktor Rıza Nur Bey
tarafından ahvali siyasiye hakkında izahat ita olundu.
Mersin Mebusu Salâhattin Bey’in Başkumandanlık karargâhı ile tesisi muhabere edilip, alınacak ma-
lumattan her vakit Meclisin haberdar edilmesine dair takriri kabul edilerek Hariciye Vekâletine tevdi olu-
nup, celsei aleniyeye geçildi.
Reis Reis Kâtip Kâtip

Birinci Reis Vekili Reisisani Van Lâzistan
Vehbi Adnan Hakkı Ziya Hurşit
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında mütalaa var mı? Kabul edenler... Etmeyenler... Zaptı sabık hülâ-
sası kabul edilmiştir.
– 950 –

25 Eylül 338
Reis Vekili
Kâtip
Hakkı
1. — Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şeriye Vekili Abdullah Azmi Efendi Hazretlerinin ahvali
siyasiye hakkında beyanatı.
REİS — Buyurun Abdullah Azmi Efendi.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şeriye Vekili) (Eskişehir) — Efendim; Rauf
Beyefendi’nin bundan evvel iki telgrafı daha vardır. Fakat o yoldaki intibaatlarına ile, memurların bir an
evvel izamlarına dairdir ve kanunun dahi bir an evvel çıkmasına mütedairdir. Bunları mahallerine tebliğ
ettim. (İşitemiyoruz sesleri.)
Efendim; Rauf Beyefendi’nin yoldaki intihalarına dair bir iki telgrafları vardı. Birisinde memurini da-
hiliye ve adliyenin bir an evvel gönderilmesini, diğerinde kanunun bir an evvel çıkarılmasını yazıyor;
Bunları mahallerine tebliğ ettim, telgrafı okuyorum.
«Muzaffer ordumuz Misakı Millî ile muayyen olan millî gayelerimizi istihsal edinceye kadar vazifei
vataniyesini kemali emniyetle ifadan geri kalmayacak ise de her vakit olduğu gibi bu safhada dahi vesaiti
sulhiyeyi istimal etmesini ve silâha müracaat zarureti katiyesi olmadan ordumuzu tahrik etmemek Başku-
mandanlıkça vacibürriaya velmukaddes bir düstur ittihaz edilmektedir. Ahiren Paris’ten Başkumandana
Franklen Büyyon imzasıyla varit iki telgrafnamede mumaileyhin iki güne kadar İzmir’e muvasalat edeceği
bildirilmektedir. Cereyanı sulhtan Mösyo Franklen Büyyon’un elyevm Paris’te Mösyo Puankere ile, İngiliz
Hariciye Nazırı ve İtalya sefirinin Fransa Hükûmeti ile birlikte ittihaz edecekleri mukarrerat hakkında
itayı malumat edeceği, vazifei resmiye ve itilâfcuyanesini deruhte eylediği tahmin olunmaktadır. Amali
umumiyemizi tatmin edecek bilcümle siyasî teklifleri kemali ehemmiyetle nazarı dikkate almak lazıme-
den olduğundan mumaileyhin getireceği teklifatı berayı tetkik acizleri ile, Hariciye Vekili Yusuf Kemal ve
ahiren Avrupa’da teşebbüsatta bulunmuş olan Dahiliye Vekili Fethi Beylerin İzmir’de temdidi ikametlerine
zaruret hasıl olduğunu ve neticeden itayı malumat edileceğini arz ederiz.» diyor. (Tarihi nedir sesleri)
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — 23 Eylül akşam üzeri verilmiştir. Dün Heyeti Vekileyi
sabahleyin 11’de çağırdım, müzakere ettik. Badelmüzakere tahtı karara aldığımız şeyi kendilerine makine
başında tebliğ ettik. Bu sabah erken aldığımız cevabı da ve bizim yazdığımız cevabı da okuyacağım. Hari-
ciye Vekili Bey’den de ayrıca Hariciye Vekâletine bir telgraf vardır. Onu da Vekil Bey okuyacaklardır.
HARİCİYE VEKİLİ RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — İzmir 23: Hukuk Müşaviri Münir
Bey, Franklen Büyyon ile görüşüldüğü zamanda tercümanlık etmek ve zabıt tutmak için istenilmişti.»
RIZA NUR BEY —Evvelce de ayrıca bir telgrafla istemişlerdi ve hareket etmişlerdi. Okumaya devam
ediyorum. Franklen Büyyon’un muvasalatından evvel burada bulunması lâzımdır. Hemen hareketinin
kendisine tebliğini rica ederim. Başkumandanlıktan icap edenlere emir verilmiştir.
2. Hamit Bey’den bugün Başkumandana gelen telgrafnamede Fransız asakirinin çekilmesi için resmen
emir aldıklarını ve İtalyanların da aynı emri aldığını istihbar eylediğini, ilâve ettiğini bildiriyor. Bu gibi
haberleri oraya da yazacağı tabiî olmakla beraber berayı malumat maruzdur.»
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Cevap olarak yazdığımız şeyi okuyacağım efendim: «He-
yeti Vekile mukarreratı olmak üzere müzakeratı siyasiyenin Ankara’ya nakli hususunda Heyeti Vekile müt-
tehidülrey bulunmaktadır. Mecliste ahiren vaki olan talep üzerine… talep üzerine verilen izahat esnasında
bu cihet muhtelif tarzlarda ve vaziyeti hazırai Hükûmet noktai nazarından tamamen tatbik edilmiştir. Di-
ğer taraftan orada vaki olacak teklifatın tetkiki ve bir neticeye raptı Heyeti Vekilenin kararıyla olacağından
– 951 –
muhaberatın hali hazırı bu müzakeratın muhaberatla idamesi mümkün olamayacağını gösterdiğinden

Franklen Büyyon’un Ankara’ya gelerek müzakeratın burada cereyanı lâzım olduğunu ve binaenaleyh der-
hal merkeze avdet buyurulmasını, bu müzakerat esnasında Reis ve Başkumandan Paşa Hazretlerinin de
müddeti muvakkate için de bulunmalarını zarurî ad ve telakki ettiğimizi arz ederiz. Mamafih müzakeratı
ibtidaiyei sulhiyenin İzmir’de icrası teklif ve tarafımızdan teklifi vaki kabul ediliyorsa bu müzakerata mu-
rahhas olarak bulunacak zevatın Heyeti Vekilece gibi tayin edileceği ve her vakit ki gibi Meclisçe tasvibi
icap edeceğinden o cihetin işarı rica olunur.»
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Yani böyle bir teklif varsa bunu makine başında sual ettik.
Bu sabah aldığımız cevabî telgrafı da okuyacağım:
«İcra Vekilleri Reisi falan Beyefendiye: Şifre cevabıdır.
Malumu âlileri olduğu üzere İzmir’e hareketimizden maksat Başkumandan Hazretleriyle vaziyeti har-
biye ve siyasiyeyi tetkik ve neticei tetkikatı Heyeti Vekileye ve Meclise arz etmek idi. Evvelki telgrafnamede
arz ettiğimiz veçhile buraya vusulümüzde doğrudan doğruya bir dost sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa Haz-
retlerine bir telgraf çekmiş olan Franklen Büyyon’un İzmir’e gelmek üzere bulunduğu anlaşıldığından ve
sebebi vürudu da buraya azimetleri icap eden vaziyeti siyasiye ve hariciyemizle mutlak olarak alâkadar
olduğu kaviyyen memul bulunduğundan Hariciye Vekili Yusuf Kemal ve Avrupa’nın son siyasî kararlarına
vakıf bulunan Dahiliye Vekili Fethi Beyefendi ile intizara mecburiyet gördük. Aksi takdirde seyahatimiz-
den maksut olan şeyden istifade edilemezdi. Ancak Franklen Büyyon’un Ankara’ya kadar seyahatinin mu-
vafık olup olamayacağının mumaileyhin buraya muvasalatında anlaşılacaktır.»
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Ki son fıkramıza cevap veriyor. Sulh için henüz bir taraf-
tan teklif edilmiş değildir. Şu halde murahhas meselesi mevzubahs olamaz. Franklen Büyyon İtilâf Dev-
letleri namına bir teklifte bulunursa temhidatı evveliyede bulunarak malum metalibi milliyemize muvafık
görülürse berayı tetkik bittabi evvelâ Heyeti Celilei Vekileye ve Meclisi Âliye arz edilecektir. Başkumandan
Paşa Hazretleri rüfekayı kirama ve bilumum Meclisi Âli azayı muhteremesine kalbî ve samimî selam ve te-
mennilerini takdim eyler. Bir an evvel Ankara’ya gelmek emelinde bulundukları ve fakat bugünkü vaziyet
henüz arzuyu şedidelerini tatmine müsait bulunmadığını, inşaallah Franklen Büyyon ile görüşülmesini
müteakip birlikte Ankara’ya avdeti mümkün olacağından kuvvetle ümitvar bulunduğumu ve intizar olu-
nan zatın buraya vusulüne kadar bizim burada bulunmaklığımızın menafii memleket noktai nazarından
zaruri olduğunu arz ederim.» (İmza kimin sesleri)
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — İmza Rauf Bey’indir, efendim. Zaten muhaberemiz bütün
Rauf Beyledir. Bunları aldığımızı müteakip saat 11,5 de telsizle. İstanbul’da bulunan mümessilimiz Hamit
Bey tarafından, telsizle bir nota tebliğ olunduğunu söylediler. Bir az bekledik, nota tercüme olundu. Heyeti
Vekilece aramızda hiçbir müzakere sebkat etmeksizin Meclisi Âlinize arz etmek üzere Vekil Beyefendi
tercümesini arz edeceklerdir.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Rauf Beyefendinin bu telgrafı üzerine hiçbir müzakere cereyan etme-
di mi? Ne onun üzerine, ne nota üzerine müzakere cereyan etmedi mi?
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Devamla) — Bu sabah aldık efendim.
DOKTOR RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim; telsizle son gelen bir no-
tadan sonra, arz olunan malumatın o kadar ehemmiyeti kalmıyor ve her şey bu notada tekasüf ediyor.
Anlaşılıyor ki Fraklen Büyyon da bir şey getirmemiştir, belki de hususî birtakım şeyler getiriyor.
Bugün alınan telsizle bir nota geldi; fakat bu notanın bir kısmını iki üç dakika kadar telsiz alamamış ve
nota nakıs kalmış. Nihayet o nakıs kısmı tel ile almağa teşebbüs ettik ve o kısım da geldi, nota itmam edildi
ve tercümesi yapıldı. Şimdi Heyeti Âliyenize arz edeceğim. Evvelâ okuyacağım şey Hamit Beydendir:
«Hariciye Vekâletine: 24. 9. 1338
Jeneral Pelle’ye bugünkü notayı tebliğ eden Puankare’nin telgrafnemesi berveçhi ati idi: Konferansın
hülâsai mukarreratı olarak gönderilen notayı»
– 952 –
RIZA NUR BEY (Devamla) — Yani üçler konferansı içtima etmişti ya, bu, o konferan-
sın hülâsai mukarreratı. «Hülâsai mukerreratı olarak gönderilen notayı, İstanbul’da Büyük Mil-
let Meclisi Hükûmeti mümessiline vererek, birer nüshasını İngiltere ve İtalya komiserlerine tev-
di ediniz. Lüzum gördüğünüz takdirde bir nüshasını da Babı Âliye verebilirsiniz.» (Handeler)
İmza; Hamit.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Bu telgraf Puankere’den Jeneral Pelle’ye gelen bir telgraftır. Şimdi oku-
yacağım kısım da yine Hamit Bey’dendir.: «İzmir’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine; Ankara’da Hariciye Vekâletine: Bugün vakti zevalde, Fransa Devleti
fahimesi fevkalâde komiseri Jeneral Pelle tarafından bendenize tevdi edilen nota berveçhi ait maruzdur.
Vusulünün işarını istirham ederim; ferman.
24. 9. 1338
İmza
Hamit
RIZA NUR BEY (Devamla) — Nota da şudur:
Üç müttefik Hükûmet salâhiyeti tammeyi haiz bir mümessili Venedik’te veya sair bir mahalde vuku
bulacak bir içtimaa balâteahhur göndermeğe muvafakat edip etmeyeceğini kendilerine işar eylemesini
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinden rica ederler. Bu içtimaa Türkiye mümessilleriyle beraber Büyük Bri-
tanya, Fransa, İtalya, Japonya, Romanya, Sırp, Hırvat ve İslovan….
RIZA NUR BEY (Devamla) — «Yani Çekoslovakya,» ... İslovan devleti ve Yunanistan’ın murahhasla-
rı dahi meduv bulunacaklardır. Bu içtimaa alâkadar Hükûmetler tarafından tertibatı lâzıme alınır alın-
maz vuku bulacaktır. İçtimaın gayesi Türkiye ile Yunanistan ve Düveli Müttefika arasında bir muahedei
sulhiyei katiyenin müzakere ve akdi ile iştigal etmek olacaktır. Üç müttefik devlet, Türkiye’nin Meriç ve
Edirne’ye kadar Trakya’yı tekrar tesahup arzusunu hüsnü nazarla telâkki eylediklerini beyan için bu fırsatı
vesile ittihaz ederler. Müzakeratı sulhiye esnasında, Ankara Hükûmeti, Düveli müttefikanın muvakkaten
bitaraflığını...»
RIZA NUR BEY (Devamla) — Muvakkaten kelimesine nazarı dikkatinizi celp ederim. Eskiden bu
tabir yoktu, bu notada ilâve etmişler. (Muvakkaten bîtaraflığını ilân ettikleri mıntakaya, ordusunu gönder-
memesi şartıyla, üç devlet konferansta, mezkûr hudutların Türkiye’ye verilmesini maalmemnuniye mü-
dafaa edeceklerdir.
EMİR PAŞA (Sivas) — Bu cümleyi lütfen bir daha okur musunuz?
RIZA NUR BEY (Devamla) — Peki. «Müzakeratı sulhiye esnasında. Ankara Hükûmeti; Düveli Müt-
tefikanın muvakkaten bîtaraflığını ilân ettikleri mıntakaya, ordusunu göndermemesi şartıyla, üç Devlet,
konferansta; mezkûr hudutların Türkiye’ye verilmesini maalmemnuniye müdafaa edeceklerdir. Esasen
şurası mukarrerdir ki muahedede; Türkiye ve komşularının menafiinin vikayesi, sulhun muhafazası için,
bilahire tayin edilecek, bazı menatıkın gayrı askerî bir hale vaz’ı, Türk hâkimiyetinin muntazam ve mus-
lihane bir surette yeniden teessüsünün istihsali… bir surette yeniden tesisi ve nihayet Cemiyeti Akvamın
himayesi altında Boğaziçi’nin serbestisini ve ırk, din ekalliyetlerinin emniyeti için muahedede bilittifak te-
dabir ittihaz edilecektir. Zaten üç devlet Türkiye’nin Cemiyeti Akvama duhulünü memnuniyetle müdafaa
edeceklerdir. Muahede mevkii icraya vaz olunur olunmaz İstanbul’daki Müttefik kıtaatının geri çekilmesi
hakkında geçen martta verilmiş olan teminatı tekrarda üç Devlet müttefiktir. Üç Hükûmeti müttefika
konferansın küşadından evvel Türk ve Yunan memurini askeriyesi ile bilitilaf Müttefik Hükûmetler jene-
ralleri tarafından tespit edilecek olan bir hat üzerine Yunan kuvvetlerinin çekilmesini temin etmek üzere
nüfuzlarını istimal edeceklerdir...» (Tekrar sadaları).
«Bu müdahale mukabilinde Ankara Hükûmeti, ne konferanstan evvel ve ne konferans esnasında mu-
vakkat bitaraf ilân olunan mıntıkalar dahiline asker gönderrnemeği, ne boğazları ve ne de Marmara de-
nizini geçmemeği taahhüt edecektir. Yukarıda mevzubahs olan hattı tayin ve tespit için Mustafa Kemal ile
müttefik jeneraller arasında Mudanya ve İzmir’de derhal bir içtima vuku bulabilir. Müttefik Hükûmetler
– 953 –
davetlerinin semi itibara alınacağına ve bütün insaniyeti mütemeddinenin arzukeş bulunduğu bir sulhun
tesisi için müttefikleri ile olduğu gibi Türkiye ile de teşriki mesaî edeceklerine kanidirler.»,
Paris, 23 Eylül 1922

Puankara Gürzon
Hof Sforza Keybiston
HARİCİYE VEKALETİ VEKİLİ RIZA NUR BEY — Efendim, bu henüz yeni geldi. Arz ettiğimiz veç-
hile Heyeti Vekilece bir müzakere cereyan etmemiştir. Tabiîdir ki bir müzakere cereyan edecek ve Heyeti
Âliyenize arz edilecektir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hangi Heyeti Vekile? Buradaki mi, yoksa İzmir’deki mi?
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendim, bir çaresi düşünülecek ve çalışılacaktır. Zan-
nederim ondan sonra mevzuu müzakere olunur. Yalnız arzı malumat kabilindendir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Biz Heyeti Vekileyi burada biliriz, başka yerde olduğunu
bilmiyoruz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Elyevm mıntıkai bîtarafi denilen mıntıkanın Anadolu’da bulunan aksamı
bizim tahtı işgalimize geçmiş midir, geçmemiş midir?
RIZA NUR BEY (Sinop) — Bu hususta bir malumatı resmiye yoktur. Ne merkezdedir bilmiyoruz.
TAHSİN BEY (Devamla) — Bunun tahkikini rica ederim.
ETHEM FEHMİ BEY (Menteşe) — Çanakkale’ ye mutasarrıf tayin olunduğunu bugün gazetelerde
gördük.
RIZA NUR BEY (Sinop) — Yok efendim. Orası işgal olunduğundan dolayı değil, oraya bendeniz de
bir doktor tayin ettim. Fakat eskiden de biliyorsunuz ki Çanakkale’de Düveli Müttefika vardır. Yine bizim
her türlü memurlarımız vardır. O Çanakkale’de olabileceği gibi merkezi başka tarafta da yapabilir ve orada
-umuru muamelatı haleldar etmemek için- ifayı vazife ederler.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu mesele hakkında zatı âlileri ne zaman müzakere yapmak ve ne su-
retle müzakere edilmesi cihetini aranızda takarrür ettirdiniz? Bunu anlamak isterim. Yani rüfekayı saireniz
de buraya gelecekler ve bu işi müzakere edecekler mi? Bu husus için Heyeti Vekile onları celp ve davet edi-
yor mu? Yahut Meclisin yarından sonra ittihazı karar etmesi mi daha doğrudur? Bu hususta Heyeti Vekile
arasında bir şey takarrür etmiş midir? Bunu anlamak isterim.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Henüz Heyeti Vekile arasında bir fikir teati olunmak için lâzım gelen
zaman bulunmamıştır, henüz yeni aldık. Yarısı gelmemişti onu ikmal ettik, tercüme ettik ve Heyeti Celile-
nize arz ediyoruz. Bittabi evvelce İcra Vekilleri Heyeti Reis Vekili Efendi Hazretlerinin de arz ettiği veçhile,
buradaki Heyeti Vekile istiyor ki Heyeti Vekile tamam olsun ve bir an evvel müzakereye başlanılsın. Onun
için daha henüz ne vakit müzakere edileceği hakkında bir karar ittihaz edilmemiştir.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Efendim; Hükûmet gecikirse niye gecikti diye burada çençen ederiz...
(Gürültüler) (Çençen nedir; geri al sadaları). (Gürültüler). Geri aldım.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; bu notanın tarihini lütuf buyurmadınız.
RIZA NUR BEY (Sinop) — Okudum efendim, dikkat buyurmamışsınız. Paris: 23 Eylül 1922, dedim.
Hatta imzalardan evvel okuyacak iken sonra okudum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Fraklen Büyyon’un olacak. (21) de İzmir’e geldiğini gazeteler ya-
zıyor. Bugün 4 gündür İzmir’de olmasına, nazaran...
HÜSEYİN AVNİ BEY — Müsaade buyurun, İzmir’e gelmiştir. Fraklen Büyyon Paris’ten hareket ettiği
vakit henüz Paris’te içtima etmiş olan Düveli mutelife konferansı hitam bulmamıştı ve mukarreratını itti-
haz etmemişti. Bendenizce keenlemyekün hükmündedir. Asıl mesele notadır, budur.
– 954 –
TAHSİN BEY (İzmir) — Efendim; bu notada, konferansta İngiltere, İtalya, Japonya, Sırp, Çekoslovak-
ya, Hırvatya, Yunan bulunacağına nazaran acaba Ruslar boğazlar meselesinde mevzubahs oldu mu?
RIZA NUR BEY (Sinop) — Bu tabiî mevzubahs değil. Fakat evvelce arz edebilirim. Biz misakı millîde
Boğazlar statüsünün yani şeraiti ne ise -malum ona statü derler, umumileşmiş bir tabirdir- bunu bütün
sahil Devletlere şâmil olarak kabul ediyoruz. Sonra Rusya ile bir muahede yaptık. Arada bir muahedei
mahsusa vardır. Rusya’nın da dahil olduğu halde sahil devletler beyninde yapılacaktır. Rusya’nın kon-
feransa davet edilmesinde zaten ahden de borçluyuz ve Hükûmetimiz bu Düveli mutelifeye, Rusya’nın
da davetini teklif edecektir. Amma ben şimdi zannediyorum ki; onlar Rusya’nın davet edilmesini kabul
etmez. Bendeniz cidden biliyorum ki; Rusya’yı kabul etmeyeceklerdir. Fakat biz vazifemizi yapacağız. Ni-
tekim bu, bize bir taraftan lüzumlu olduğu gibi diğer taraftan da Rusların Ceneve konferansında bizi davet
etmelerini teklif etmek itibariyle de nezaketen lâzımdır. Amma o zaman Rus’lar teklif ettiler, onlar kabul
etmedi. Şimdi de Rusları kabul etmezlerse nasıl ısrar edebileceğiz? Aynı meseledir. Fakat davet etmeğe
mecburuz ve edeceğiz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendim; Ceneve konferansında Ruslar...
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Müzakere yok ki; bu sualler nedir?
TAHSİN BEY (Aydın) — Efendim; Ceneve konferansında müzakerata iştirak etmek için bizim de iş-
tirakimizi temin etmiş değillerdir. Rusların bizimle olan muhadenet ahitnamesinde bilahire vukuu muh-
temel olmayan Ceneve konferansında bizim de temsil edilmemizi teklif etmeyi bize taahhüt etmedikleri
halde bizim o konferansa iştirakimizi talep ettilerdi. Bize gelince; biz bu muahede mucibince bazı mesailde
Rusların muvafakati olmadıkça ve onların muvafakati inzimam etmedikçe bir muahede kabul etmeye-
ceğimizi onlara karşı taahhüt ettik. Binaenaleyh bu yapılacak. Konferansta Rusların vücudu olmadıkça,
bizim de o muahedat ve müzakerata iştirak etmemiz lüzumunun muahede iktizasından olduğunu nazarı
dikkatten dûr…
TAHSİN BEY (Aydın) — Muahede iktizasından olduğunu nazarı dikkate almaklığımız tutmamaklı-
ğımız lâzımdır. Aksi halde biz muahedemize riayet etmemekliğimizi göstermiş oluruz. Sonra o muahede
de yalnız…
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendim; bu müzakereye dair bir şey arz edeceğim müsaade
buyurunuz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim; henüz müzakere etmemişler.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Efendim; daha bu nota yeni gelmiş. Vekil Beyefendi diyorlar
ki; biz bunun üzerinde hiçbir müzakere ve münakaşa etmedik. O halde bizim burada sözümüz beyhude
gidecektir, açılacaktır. O vakit bunu inşallah müzakere ederiz. Yalnız bendeniz bir şey rica edeceğim. Şim-
diye kadar gelen notalar ne kadar kapalı geliyordu. Elhamdülillah bugün bir ışıklı nota gelmiştir. (Işıklı
değil sesleri). Cenabı hakka hamd ü dua edelim, şükürler ederim.
BOZAN BEY (Urfa) — Musul için bu notada bir şey yoktur.
DOKTOR RIZA NUR BEY (Sinop) — Şimdi efendim Musul için bir şey yoktur, buyuruyorlar. Bu,
bizim tarafımızdan yapılmış bir şey değildir. Onlar tarafından yapılmış bir şeydir. Onlar Paris’tedir. Fakat
efendiler buna tabiîdir ki; buna emin olunuz Hükûmet her tarafı düşünecektir. Bu notaya verilecek cevap
ta tabiîdir ki Heyeti Celileden geçecektir ve arz edilecektir. Biz yalnız ne düşündük? Acilen Heyeti Celile-
nin haberi olsun diye arz ettik.
REİS — Hariciye Vekili Bey izah ettiler efendim. Tabii bunun için müzakereye lüzum kalmadı. «Hayır
sesleri».
OSMAN NURİ BEY (Lâzistan) — Başka bir meseleye dair bir temennimiz var.
SALÂHATTİN BEY (?) — Rüfekayı muhteremelerini bir an evvel davet etsinler. (Celsei aleniyeye ge-
çilsin sesleri).
– 955 –
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Rüfekayı sairemizi davet ettik, tekrar edeceğiz. Çünkü
mühim meseledir.
HASİP BEY (Maraş) — Efendi Hazretleri bunun berayı malûmat gelmesi de nazarı dikkatinizi celbet-
sin.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Burada müzakere edilecek, davet ediniz.
OSMAN BEY (Lâzistan) — O vakte kadar cereyan eden mesele için hareketlerini tehir etmişlerdi. Bu
düşünceleri makul idi. Fakat bu nota geldikten sonra Franklen Büyyon’u beklemek için mana yoktur. Bu-
rayı teşrif etsinler, arzu ederse buraya gelir.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir) — Efendim öyle zannediyorum ki bu nota aynı zamanda her
iki tarafa da tebliğ edilmiştir. Herhalde arkadaşlarımız bizim kadar düşünürler. Binaenaleyh hareket ettik-
lerini zannediyorum. Fraklen Büyyon’un bu notaya karşı kıymeti kalmamıştır efendim.
REİS — Efendim; bu mesele kapanmıştır. Celsei hafiyeye dair bir takrir var.
2. — İçel Mebusu Naim Bey ve rüfekasın; mugtenem eslihadan mebusana birer adet filinta
verilmesine dair takrir.
Riyaseti Celileye
Lehülhamd velminne muzaffer ordumuz düşmanı laini mübarek Anadolu’muzu temizlemiştir. İşbu
zaferimizin vahibi cenabı vahibülataya ve âmili milletimizin ordusu ve hamisi de Büyük Millet Meclisidir.
İşbu Meclisi Âli azayı kiramına bir hatırai zafer olmak üzere düşman yunanından iğtinam edilen tüfenk-
lerden bir adet filinta ile beşer yüz fişenk ihdasının Müdafaai Milliye Vekâletine tasviben tebliğini teklif
ederiz efendim.
25 Eylül 1338
İçel Mebusu Malatya Mebusu

Naim Reşit
Kayseri Mebusu Burdur Mebusu

Osman İsmail Suphi
Tokat Mebusu Siirt Mebusu

İzzet Mustafa Sabri
REİS — Müdafaai Milliyeye tasviben gönderelim. Takririn tasviben Müdafaai Milliye Vekâletine gön-
derilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsınlar... Kabul edilmiştir.
Celsei Hafiye bitmiştir. Celsei aleniyeye geçilmesini reyinize vaz ediyorum. Celsei aleniyeye geçilmesi-
ni kabul edenler lütfen el kaldırsınlar... Celsei aleniyeye geçilmiştir efendim.
Hitamı Celse Saat: 4, 30
– 956 –
TBMM
27 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

1. — İzmir’de bulunan Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ve orada bulunan Vekillerin Ankara’ya
avdetleri ve mesaili siyasiye, İngilizlerin Trakya ve İstanbul’daki hareketleri ve üsera mübadelesi
hakkında müzakerat.
Cilt : 23
109’uncu İn’ikat – 2’nci Celse

YÜZ DOKUZUNCU İN’İKAT 27 Eylül 1338 Çarşamba İkinci Celse
YÜZ DOKUZUNCU İN’İKAT

İkinci Celse
Açılma saati: 2.30
REİS: İkinci Reis vekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri
KÂTİPLER: Atıf Bey (Kayseri): Hakkı Bey (Van).

Hafi celse yapılması hakkında buyurun Abdullah Azmi Efendi.
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi Vekili ve Şeriye Vekili) (Eskişehir) — Efen-
dim; Başkumandan Paşa Hazretlerinden Meclisi Âliye gelen bir telgraf vardır. Bize berayı malumat geldi,
asıl Meclisi Âliye gelmiştir. Tabiî Meclisi Âli namına geldiği için Meclis kâtipleri okurlar. Sonra Hariciye
Vekâletine de ayrıca mevrut Çanakkale’ye ait bir telgraf vardır. O da okunacaktır.
REİS — Efendim; celsei hafiye talep ediliyor. Celsei hafiyeyi kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın... Ka-
bul edilmiştir.
Sabık zabıt hülâsası okunacaktır.

YÜZ SEKİZİNCİ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen ka-
bul olundu. Heyeti Vekilenin mesaili siyasiye hakkında İzmir’de bulunan İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf
Beyefendi ile vuku bulan muhaberatiyle Hükûmetimizin konferansa davetini mutazammın düveli müteli-
fe Hariciye Nazırlarının telgrafları Meclise arz edildi. Bir hatırai zafer olmak üzere düşmandan müğtenim
eslihadan Meclis azasına miktarı kâfi fişeğiyle birer filintanın itası hakkındaki takrir kabul olunarak Mü-
dafaai Milliye Vekâletine tebliğ edildi ve celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip Kâtip

Musa Kâzım Âtıf Hakkı
REİS — Zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı? Kabul edenler...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Meclisi Âlide geçen hafi celsede kararı alınan bir meselenin
aynının gazetelerde alenî olarak yazıldığını görüyorum. Bunu Divanı Riyasetten soruyorum.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Divanı Riyaset bunu tahkik etmeli ve mesullerini bulup
tecziye etmelidir. (Çok doğru sesleri)
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reis Vekili) (Eskişehir) — Efendim; herhalde biz
vermedik.
– 958 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bilmiyorum efendim, nereden olursa olsun. Divanı Riyasetten bunu
sual ediyorum. İcra Riyasetinden değil, bunu Divanı Riyasetten soruyorum. Hususatı mahreme ve gayri
mahreme fâş olunmuş. Bu niçin fâş olunmuştur, soruyorum.
REİS — Efendim; bendenizin bu hususta malumatım yoktur. Salâhattin Bey söylediler, şimdi vâkıf
oldum.
REFİK BEY (Konya) — Hepimiz de okuduk efendim,
REİS — Efendim; tahkikat yapacağız. Divanı Riyaset bunu şey eder. Efendim; zaptı sabık hülâsası hak-
kında başka mütalâa var mı?... (Tashih edilsin sesleri) Zaptı sabık kabul edilmiştir efendim.
1. — İzmir’de bulunan Başkumandan Mustafa Kemal. Paşa ve orada bulunan vekillerin

Ankara’ya avdetleri ve mesaili siyasiye, İngilizlerin Trakya ve İstanbul’daki hareketleri ve üsera
mübadelesi hakkında müzakerat.
REİS — Reis Paşa Hazretlerinden gelen telgraf okunacaktır.
1/846 26. 9. 1338
Makine başında
Harekâtı askeriyemiz İzmir havalisine. Marmara sevahiline, ve Boğazlar menatıkına dahil olduğu gün-
den itibaren sathî veya ciddî harekâtı siyasiye ile memzuç ve mütedahil bir vaziyete girmiştir. 9. 9. 1338 tari-
hinden itibaren hemen her gün kıtaatımız itilâf kıtaatıyla ve konsoloslarıyla temas etmekte ve mütemadiyen
harekâtı askeriyemizin tehirine matuf teşebbüsata maruz kalmaktadır. Başkumandanlık bir taraftan ha-
rekâtı askeriyeyi tehirden ve bu suretle kazanılan muvaffakiyetlerin askerî netayici katiyesini ziya’dan vikaye
endişesinde bulunmakta ve diğer taraftan harekâtımızı askeriyemizi durdurmaya matuf itilâf teşebbüsatı
siyasiyesini herhangi bir oyuna girmemeye harekâtı askeriye sebebiyle aleyhimize bir gûna cereyan ihdasın-
da ve hadisatı ciddiye zuhurundan içtinabı umumîyi temin etmeye çalışmaktadır. Hükûmete tebliğ olunan
resmî notadan maada Başkumandanlığı vuku bulan temaslar münhasıran harekâtı askeriyeye müteallik
mevaddır. Harekâtı askeriyeyi tesiratı muzırrai siyasiyeden kurtarabilmek için ittihaz edilen askerî kararlar
gayrı kabili tehir olduğundan Heyeti Vekilenin birkaç gün için kamilen burada bulunmasına ihtiyacı katî
mevcut olmakla beraber Meclisi Âlinin Heyeti Vekile Reisi ile Hariciye Vekili o esnada Başkumandanlık
nezdine gönderilmek suretiyle gösterdiği muaveneti samimeyi de lisanı şükran ile tezkâr ederim. Son itilâf
notasında münderiç ve Yunan ordusunun Trakya’ya çekileceği bir hududun tayini maksadına matuf olarak
Mudanya’da kumandanlar arasında inikadı mevzubahs olan askerî konferansın mübtenialeyhi olan mülâ-
hazatı bir defa Mösyo Franklen Büyyon’dan dinlemek askerî ve siyasî vaziyetin tenviri için faidei esasiyeyi
haiz olduğu kanaatindeyim. Perşembe günü vürudu memul olan mumaileyh ile mülakattan sonra Başku-
mandanlığın vaziyeti askeriyeyi mütalâasında küşayiş hasıl olacağından Rauf ve Yusuf Kemal Beyefendile-
rin ondan sonra Meclisi Âliye avdetleri lüzumu tasvip buyurdular. Mahaza hali hazır vaziyeti umumiyesi
harekâtı askeriye netayicine mübteni olup harekâtı mezkûre ise lehülhamd her gün cihan nazarında daha
ziyade şayanı hürmet bir surette tecelli etmekte olduğundan vaziyeti siyasiyenin Büyük Millet Meclisi ile
onun Hükûmeti tarafından amali milliyeye muvafık bir surette halledileceğine ümidi katî mevcut olduğunu
arza müsareat ederim. Celsei hafiyede Meclisi Âliye kıraat olunmak üzere Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Celilesine ve berayı malumat Heyeti Vekile Riyaseti Celilesine takdim olunmuştur.

Reisi
Başkumandan
Mustafa Kemal
– 959 –
ABDULLAH AZMİ EFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reis Vekili) (Eskişehir) — Efendim; Rauf Beyefen-
diden de bir şey vardır. Biz geçen celseden sonra arkadaşlarımızı davet etmiştik. Buna cevap veriyorlar.
Diyorlar ki, mühim kararlar ittihazı mecburiyetinde bulunduğumuzu biz de tamamiyle takdir ediyor ve
bir an evvel avdet etmek istiyoruz. Fakat Puankare’nin malumatı tahtında Franklen Büyyon İzmir’e geli-
yor. Paşa Hazretlerine çektikleri başka bir telgrafla kendisiyle görüşmeksizin hiçbir karar ittihaz edilme-
mesini Başkumandan Paşa Hazretlerinden menafii umumiye namına rica ediliyor. Franklen Büyyon ile
vuku bulacak mülakat bizi son nota hakkında tenvir edecektir ki, bunun ehemmiyeti Heyeti Celilenizce de
takdir buyurulur. Mumaileyh en seri vasıta ile perşembe günü gelecek. Muvasalatında en sarih bir surette
görüşülerek o gün akşamı olamazsa cumartesi sabahı hareket edeceğimizi arz ve bu suretle iki gün daha
müsaade buyurulmasını rica ederim.
Bu ana gelinceye kadar biz üç defa telgraf çektik. En son gelen cevap budur. Bunu Meclisi Âlinize bıra-
kıyoruz. Çünkü başka cevap gelmedi. (Muvafık sadaları) Sonra Hariciye Vekili Beyefendiye gelen telgraf
da vardır.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — İstihbarat olarak şöyle bir haber almıştık. 26. 9.
1338 İstanbul’dan bu sabah General Harinkton’un Hamit Bey’e gönderdiği mektubun hülâsasıdır. «İki bin
Türk süvarisinin Çanakkale civarında ve bîtaraf mıntakada bulunan Türk süvarisinin Erenköyü’ne geldi-
ğini ve Çanakkale’deki İngiliz kumandanı Türk kumandanına bitaraf mıntakadan çekilmesini teklif ettiği
halde henüz çekilmediğini, kezalik Biga’dan da bin Türk süvarisinin bitaraf hatta tecavüz eylediğini beyan
ile Çanakkale İngiliz kumandanının verdiği notada her türlü vesaite itina ile bitaraf mıntakanın gerisine
çekilmek ihtimali kalmadığı takdirde bahrî, berrî, havaî kuvvetlerden istifade etmek hususunda kendisine
salâhiyeti tamme verildiğini bildirmiştir. Ondan sonra şu telgrafı aldım. Gayet aceledir.
Ankara Hariciye Vekâleti Vekili Doktor Rıza Nur Bey’e
İmza Başkumandan Mustafa Kemal. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi taraflarından -sırası ile
okumak için öyle şey ediyorum.- Dersaadet’te General Harinkton’dan İzmir’de Başkumandan Mustafa Ke-
mal Paşa Hazretlerine yazılan 26. 9. 1338 tarihli nota ikinci maddede müşarünileyh tarafından yazılan
cevap maruzdur. Üçüncü madde de berayı malûmat maruzdur.
Madde 2. — İzmir’de Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine:
26. 9. 1338 Erenköy ve Biga’nın garbinden süvarinizi geriye celb için sizinle derhal muhabere etmesini
Hamit Bey’den rica ettim. Herhangi bir hadiseden içtinap için pek ziyade endişenakim. Binaenaleyh mü-
zakerata taliken kıtaatınızı bitaraf mıntıka haricine çekmenizi rica ederim. General Harington.
Üçüncü madde İstanbul’da General Harington’un 26. 9. 1338 mahreci İzmir.
Bitaraf bir mıntıkanın şimdiye kadar Büyük Millet Meclisi Hükûmetiyle alâkadar Hükûmet arasında
takarrür ettirilmiş olduğundan haberdar değilim, (Bravo sesleri) süvarilerimizin ve kıtaatımızın harekâtı
mağlup Yunan ordusunun Harekâtı takibiyesinden ibarettir. Malumu Devletleridir ki Anadolu’yu baştan
başa tahrip ve ihrak etmiş ve yüzbinlerce nüfusu melcesiz ve gıdasız bırakmış olan Yunan ordusu Trak-
ya’da bir taraftan aynı zamanda mezalime devam ederken diğer taraftan her geçen günden istifade ederek
yeniden teşkilâta ikdam etmektedir. Yunan kuvvei harbiyesinin bir mıntıkai bîtarafî kuyudu altında bulun-
madığına en yakın bir misal olarak 23. 9. 1338 zevalde Yunan tayyarelerinin Ezine civarında Türk topra-
ğında faaliyeti harbiyede bulunduklarına ve Yunan donanmasının daha 25 Eylül’de bile İstanbul limanında
demir atmış olduğunu zikredebilirim. Hadisat vukuuna meydan vermemeğe bizim gayretimiz hakiki ve
samimidir. Çanakkale’deki Britanya kıtaatı tarafından Erenköyü ile Çanakkale arasında arazimiz üzerinde
tahribat yapılmış. Çanakkale kasabamız civarında binaların hedmi, bize ait olan esliha ve mühimmatın
imhası, kıtaatımız civarında top, bomba endahtları bizi Yunan ordusuna isal eden yol üzerinde tahkimat
yapılmakta olması ve bu tahkimatta ahalii İslâmiyenin çalıştırılması gibi harekâtın esbabını anlamakta cid-
den duçarı müşkülât oluyoruz. Türk milletinin boğazların serbestisine riayeti daima ilan etmiş olduğunu
ve bu vesile ile de tezkâr eder ve samimi olarak netayici müsbite ümit ettiğimiz müzakeratı karibeye kadar
sui tehehhüm husulüne mani olacak vaziyet ihdasını zatı devletlerinden rica ederim.
Başkumandan
Mustafa Kemal
– 960 –
Son vaziyet budur efendim.

REİS — Efendim, Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey’in bir takriri var, okuyalım da eğer celsei aleniyeye
intikal olunsun denirse ona göre hareket edelim.

Düveli mütelife tarafından Büyük Millet Meclisi Hükûmetine verilmiş olan sulh teklifatını havi son
notaya cevap verilinceye kadar bir hafta zaman geçmek mecburiyeti olduğu görülmektedir. Halbuki İngiliz
kuvayı berriye ve bahriye ve hayaiyesinin bitaraf mıntıka dedikleri boğazlar havalisinde cem ve tahşidine
devam edilmekte olduğu gibi Türkiye’nin payitahtı İstanbul şehrinin emniyet ve masuniyeti aleyhinde
Rum patrikhanesi başta olarak bazı anasırca mehinane istihzarat ve tertibat alınmakta bulunduğu işitil-
mektedir Şu hallere nazaran Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin cevabı varıncaya kadar her türlü
tahşidat ve tahkimatı askeriyeden sarfı nazar olunması ve İstanbul şehrinin emniyet ve masuniyetine itina
edilmesi hususlarının düveli mutelife İstanbul mümessillerine hemen iblağ edilmek üzere keyfiyetin Hari-
ciye Vekâletine havalesini rica ederim.
Burdur Mebusu
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Efendim, takrir sahibi muhterem arkadaşları-
mızın arzularını zaten yapmıştık. Bundan iki gün evvel Heyeti Vekilede müzakere edildi. Bendeniz Hamit
Bey’e şöyle bir telgraf verdim. «Atideki hususatın Büyük Britanya Hükûmeti şifahen tebliği, matbuata tev-
dii ve bundan Fransa, İtalya mümessillerine malumat itası Büyük Britanya Hükûmeti tarafından Çanak-
kale ve İstanbul’da yapılmakta olan tahşidatın arzu etmekte olduğumuz sulhu işkâl mahiyetinde olduğunu
beyan ederim.
Zaten böyle bir şey yapmıştık.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Rıza Nur Beyefendi; yalnız takririmde yalnız ikinci bir hüküm vardır.
Bendenizin takririmdeki İstanbul’da bazı tertibatı mehinane yapılıyor.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Devamla) — Şimdi biz onu da nazarı dikkate aldık ve dedik
ki tahşidat kelimesini hepsini camidir. Çünkü İstanbul’dan haber aldık. Resmî değildir, bunlar ajans haber-
leridir. 40 000 kadar Rum ve Ermenilerden mürekkep asker cemediyorlarınış. Birtakım tertibat, yangın,
katliam ve falan yapacaklarmış. Ne dereceye kadar mevsukiyeti olduğunu bilmiyoruz. Tahdişat kelimesi
o tertibata falan hep mani olacak bir kelimedir, işte bu vesile ile arz edeyim ki, bendenize bunu söylemek
vesile oldu. Demin hatta Abidin Bey biraz itirazatta bulundu. Geciktik falan denildi. Halbuki Yunan’ın
Trakya’da mezalim icrası hakkındaki fikrini de takrir sahihlerine bendeniz verdim. O arkadaşlarda itiraf
etsinler.
REİS — Efendim, İzmit Mebusu Hamdi Bey’in üsera hakkında da bir takriri var? Tensip ederseniz
celsei aleniyede yapalım.
HAMDİ NAMİK BEY (İzmit) — Efendim, aleni celsede okunması icap eden bir takrirdir. Mamafih arz
edeyim? Heyeti Celileniz; nasıl arzu ederse öyle olsun.
Takririni aynen okuyorum.
Müddeti esaretleri iki seneye baliğ olan sağlam üseranın memleketlerine terhisi veya bitaraf bir devlet
arazisine nakilleri beynelmilel Salibi Ahmer Heyetinin 1907 talimatnamesine zeyl olan 1921 martında Ce-
nevre’de ittihaz, olunan mukarreratın 7’nci maddesi ahkâmından bulunduğu cihetle ve ihanet neticesi ola-
rak Edirne’de esir olan ve 25 Temmuz 1338 tarihinde iki senelik esaret müddetlerini ikmal etmiş bulunan.
– 961 –
Kolordu Kumandanı ve Edirne Mebusu Miralay Cafer Tayyar Bey’le diğer ümera ve zabitan ve efradın ya
terhisleri ile memleketimize iadeleri veyahut bitaraf bir devlet arazisine nakilleri için Yunan Hükûmeti
nezdinde bilvasıta teşebbüsatı lâzımede bulunulması ve bu suret kabul edilmediği takdirde mukaddema
Heyeti Celilerince tasvip buyurulan teklifi acizi veçhile Yunan üserasına nispetle kemiyet itibariyle hiç
mesabesinde bulunan esirlerimizin bir kısmiyle mübadelesi esasının istikmali hususunun Heyeti Vekileye
tebliğini teklif ederim efendim.
İzmit Mebusu
Hamdi
HAMDİ NAMIK BEY (İzmit) — Efendim, şimdi malumu âlileridir ki Trakya’da esir olan arkadaşları-
mız 25 temmuzda iki senelik esaret müddetlerini ikmal ettiler. Beynelmilel Salibi Ahmer Cemiyetinin itti-
haz ettiği kararın 7’nci maddesine göre iki sene müddeti esaretini ikmal eden zabitan ve efradın ya mem-
leketlerine terhisi ve iadesi veyahut bitaraf memleketlerden birine nakilleri bu kararın iktizasındandır.
Geçen defa yine tarafı acizîden vuku bulan istirham üzerine Heyeti Celilece bunların mübadele edilmesi
tebliğ edilmişti. O zaman Hükûmet yalnız Cafer Tayyar Bey’i ancak bir Kolordu kumandanıyla mübadele
edebileceğini söylemişti. Halbuki bu beynelmilel Salibi Ahmer Cemiyetinin ittihaz ettiği mukarrerat sureti
katiyede meriyyülcra olmakla beraber malumu âlileri olduğu üzere beynelmilel Salibi Ahmer heyetlerinin
hükümatı medeniye üzerine manevî bir nüfuzu vardır. Binaenaleyh böyle muharip iki hükûmet tarafından
velev ki bir protokol ile teyit edilmemiş olsa bile ve Yunanistan’ın bugünkü vaziyetine göre Hükûmeti mil-
liyemiz tarafından bilvasıta yapılacak bilvasıta bir tebliğ üzerine bunları ya memleketimize iade eder veya
bitaraf bir devlet arazisine nakleder. Binaenaleyh bu cihet İstanbul’daki itilâf komiserleri vasıtasıyla Yunan
hükûmetine tebliğ edildikten sonra şayet bu husus kabul edilmezse esasen oradaki esirlerimiz Yunan üse-
rasına nispeten kemmiyet itibariyle dahi hiç mesabesinde olduğundan iki seneden beri ve daha doğrusu
26 aydan beri elim bir vaziyette bulunan oradaki esirlerimizin mübadele edilmesini teklif ediyorum. Bina-
enaleyh bu takririm Heyeti Vekileye gitsin. Eğer bu beynelmilel Salibi Ahmer Cemiyetinin kararı veçhile
bizim memleketimize gönderilir veyahut bîtaraf bir memleket arazisine naklederlerse ne âlâ veyahut bun-
ları kendi memleketimize göndersinler. Onlardan da şimdi bir kısım gönderilir.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekâleti Vekili) (Sinop) — Bugüne kadar Yunanla hali harpte bulundu-
ğumuz müddet epeyce uzundur ve bugün ise sulh kapıları açılmış gibi görünüyor. Bu iş en ziyade sulh
müzakeresinde yapılacaktır. Bizim Yunanın elimizde bulunan esirleri sulh müzakeratı zamanında bir kuv-
vettir ve bunu bırakamayız ve sonra bu esirler canidir, katildir. Belki de bunları mesul edeceğiz. Cinayat
müthiştir. Memleketi tahrip etmişlerdir. Bunları nasıl bırakırız? Yani bırakamayız. Yani bendenizce de
Hükûmetçe de bunları bırakamayız. (Doğru sadaları) Bu mevzubahs olamaz. (Kâfi sesleri)
HAMDİ NAMIK BEY (İzmit) — Efendim; Rıza Nur Beyefendi yalnız bir noktasına cevap verdiler.
Bendeniz de kabul ediyorum. Fakat bendeniz de diyorum ki birinci fıkrasında beynelmilel Salibi Ahmer
Cemiyetinin kararları vardır. İki sene esaret müddetini ikmal edenler bitaraf bir memleket arazisine ve-
yahut da memleketlerine terhisleri lâzım. Bitaraf bir mıntıka dahilinde bırakmak lâzım. Heyeti Vekileden
istirham ediyorum. Yani bir teşebbüs yapmak bir şey midir? (Gürültüler) Rica ederim. Heyeti Vekileye
gitsin. Bu kısım için Heyeti Vekilede mümkün ise bir şey yapılır. Gayri mümkün ise istemiyorum.
REİS — Efendim; bu takririn Heyeti Vekileye havalesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Reye lüzum
yoktur sesleri) Kabul edilmemiştir efendim.
Efendim: celsei hafiyeye müteallik evrakımız kalmadı. Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lüt-
fen el kaldırsın... Celsei aleniyeye geçilmiştir.
Efendim; celse alenîdir. Beş dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.
– 962 –
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkitabeti 27. 9. 1338

Zabıt Kalemi
Şifre
Müstaceldir
Başkumandan Paşa Hazretlerine
Rauf ve Yusuf Kemal Beyefendilerin Mösyo Franklen Buyyon ile görüşüldükten sonra Ankara’ya gele-
cekleri hakkındaki telgrafnameyi devletlerinin ve kıtaatımızın mıntakai bitarafiye girmesi meselesi hak-
kında Ceneral Harinkton ile icra edilen muhaberat suretlerinin heyeti umumiyede okunarak Meclisçe
hüsnü telâkki edildiğini arz eylerim efendim.
İmza
25. 9. 1338

Müddeti esaretleri iki seneye baliğ olan sağlam üseranın memleketlerine terhisi veya bitaraf bir devlet
arazisine nakilleri; beynelmilel Salibi Ahmer Heyetinin 1907 talimatnamesine zeyl olan 1921 Martında
Cenevre’de ittihaz olunan mukarreratın 7’nci maddesi ahkâmından bulunduğu cihetle bir ihanet neticesi
olarak Edirne’de esir olan ve 25 Temmuz 1338 tarihinde iki senelik esaret müddetlerini ikmal etmiş bulu-
nan Kolordu Kumandanı ve Edirne Mebusu Miralay Cafer Tayyar Bey’le diğer ümera ve zabitan ve efradın
ya terhisleri ile memleketimize iadeleri veyahut bitaraf bir devlet arazisine nakilleri için Yunan Hükûmeti
nezdinde bilvasıta teşebbüsatı lazımede bulunulması ve bu suret kabul edilmediği takdirde mukaddema
heyeti celilenizce tasvip buyrulan teklifi eazi veçhile Yunan üserasına nispetle kemmiyet itibariyle hiç me-
safesinde bulunan esirlerimizin Yunan üserasından bir kısmı ile mübadelesi esbabının istikmali hususu-
nun Heyeti Vekileye tebliğini teklif ederim efendim.
İzmir Mebusu
Hamdi

Düveli mutelife tarafından Büyük Millet Meclisi Hükûmetine verilmiş olan sulh teklifatını havi son
noktaya cevap verilinceye kadar laakal bir hafta zaman geçmek mecburiyeti olduğu görülmektedir. Hal-
buki İngiliz kuvayı berriye ve bahriye ve havaiyesinin bitaraf mıntıka dedikleri boğazlar havalisinde cem
ve tahşidine devam edilmekte olduğu gibi Türkiye’nin payitahtı İstanbul şehrinin emniyet ve masuniyeti
aleyhinde Rum Patrikhanesi başta olarak bazı anasırca mehinane ihtihzarat tertitabat alınmakta bulun-
duğu işitilmektedir Şu hallere nazaran Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin cevabı varıncaya kadar
her türlü tahşidat ve tahkimatı askeriyeden sarfı nazar olunması ve İstanbul şehrinin emniyet ve masu-
niyetine itina edilmesi hususlarının düveli mutelifiye İstanbul mümessillerine hemen iblağ edilmek üzere
keyfiyetin Hariciye Vekâletine havalesini teklif ederim.
26 Eylül 338
Burdur Mebusu
– 963 –
Hariciye Vekili cevabını verdi.

Yazıldı.
Makine başında
Harekâtı askeriyemiz İzmir havalisine. Marmara sevahiline, ve Boğazlar mıntakasına dahil olduğu
günden itibaren sathî veya ciddî harekâtı siyasiye ile memzuç ve mütedahil bir vaziyete girmiştir. 9. 9.
1338 tarihinden itibaren hemen her gün kıtaatımız itilâf kıtaatıyla ve konsoloslarıyla temas etmekte ve
mütemadiyen harekâtı askeriyemizin tehirine matuf teşebbüsata maruz kalmaktadır. Başkumandanlık bir
taraftan harekâtı askeriyeyi tehirden ve bu suretle kazanılan muvaffakiyetlerin askerî netayici katiyesini
ziya’dan vikaye endişesinde bulunmakta ve diğer taraftan harekâtı askeriyemizi durdurmaya matuf itilâf
teşebbüsatı siyasiyesini herhangi bir oyuna girmemeye harekâtı askeriye sebebiyle aleyhimize bir gûna
cereyan ihdasında ve hadisatı ciddiye zuhurundan içtinabı umumîyi temin etmeye çalışmaktadır. Hükû-
mete tebliğ olunan resmî notadan maada Başkumandanlığı vuku bulan temaslar münhasıran harekâtı
askeriyeye müteallik mevaddır. Harekâtı askeriyeyi tesiratı muzırrai siyasiyeden kurtarabilmek için ittihaz
edilen askerî kararlar gayrı kabili tehir olduğundan Heyeti Vekilenin birkaç gün için kamilen burada bu-
lunmasına ihtiyacı katî mevcut olmakla beraber Meclisi Âlinin Heyeti Vekile Reisi ile Hariciye Vekili o es-
nada Başkumandanlık nezdine gönderilmek suretiyle gösterdiği muaveneti samimeyi de lisanı şükran ile
tezkâr ederim. Son itilâf notasında münderiç ve Yunan ordusunun Trakya’ya çekileceği bir hududun tayini
maksadına matuf olarak Mudanya’da kumandanlar arasında inikadı mevzubahs olan askerî konferansın
mübtenialeyhi olan mülâhazatı bir defa M. Franklen Büyyon’dan dinlemek askerî ve siyasî vaziyetin tenviri
için faidei esasiyeyi haiz olduğu kanaatindeyim. Perşembe günü vürudu memul olan mumaileyh ile müla-
kattan sonra Başkumandanlığın vaziyeti askeriyeyi mütalâasında küşayiş hasıl olacağından Rauf ve Yusuf
Kemal Beyefendilerin ondan sonra Meclisi Âliye avdetleri lüzumu tasvip buyurdular. Mahaza hali hazır
vaziyeti umumiyesi harekâtı askeriye netayicine mübteni olup harekâtı mezkûre ise lehülhamd her gün
cihan nazarında daha ziyade şayanı hürmet bir surette tecelli etmekte olduğundan vaziyeti siyasiyenin Bü-
yük Millet Meclisi ile onun Hükûmeti tarafından amali milliyeye muvafık bir surette halledileceğine ümidi
katî mevcut olduğunu arza müsareat ederim. Celsei hafiyede Meclisi Âliye kıraat olunmak üzere Büyük
Millet Meclisi Riyaseti Celilesine ve berayı malumat Heyeti Vekile Riyaseti Celilesine takdim olunmuştur.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan

Mustafa Kemal
– 964 –
TBMM
30 Eylül 1338 (1922)
Münderecat

2 — SUALLER VE CEVAPLAR
1. — Burdur Mebusu İsmail Suphi Soysallı’nın; Buhara sefirinin vazife mahalline gidemeyerek Trab-
zon’da kalması esbabına dair suali ve Hariciye Vekâleti Vekili Rıza Nur Bey’in cevabı.
TELGRAF
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ve İzmir’de bulunan Vekillerin Ankara’ya müteveccihen hare-
ket ettiklerine dair telgraf.
1.— Türkiye Büyük Millet Meclisi Bütçesi.
Cilt : 23
111’inci İn’ikat – 2 ve 3’ncü Celseler

YÜZ ON BİRİNCİ İN’İKAT 30 Eylül 1338 Cumartesi İkinci Celse
YÜZ ON BİRİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Mebdei Müzakerat Saat: 2
REİS: Birinci Reis Vekili Vehbi Efendi Hazretleri
REİS — Celse küşat okundu. Rıza Nur Beyefendi celsei hafiye esbabını arz edecektir.
İSMAİL SUPHİ SOYSALL1 BEY (Burdur) — Reis Beyefendi evvelâ müsaade buyurun. Sual takriri
okunsun.
RIZA NUR BEY HARİCİYE VEKÂLETİ VEKİLİ (Sinop) — Efendim, İsmail Suphi Bey’in verdikleri
takririn mefadı, Buhara sefareti neden şimdiye kadar Trabzon’da kalmıştır. Bu kadar masraf neden boşuna
ihtiyar edilmiştir? Meselenin birtakım yerleri vardır ki aşikâr söylenemez. Onun için rica ederim ki celse
hafi olsun.
HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Celsenin hafiliğine biz de razıyız. Lâkin bize şimdiye kadar yap-
tırdığınız celsei hafiyeleri buradan dışarı çıktığımızda yahut buradan dışarı çıkmazdan evvel herkesin
lisanında ve ertesi gün de matbuatta aynen görüyoruz. Celsei hafiyeye muttali olmamak kabil değildir.
Lâkin memleketin resmi, nim resmi gazetelerinde bunlar görülecek olursa iyilik teşkil etmez ve iyi netice
vermez. Matbuat Müdüriyeti, Hariciye, Dahiliye Vekâletleri bunları nazarı itibara alarak bunların neşre-
dilmemeleri esbabını düşünsünler ve temin etsinler.
REİS — Efendim, evvelâ celsei hafiye akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Efendim, celsei hafiye
kabul edilmiştir; devam edeceğiz.

YÜZ DOKUZUNCU İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen
kabul olundu. Başkumandan Paşa Hazretlerinden mevrut ve İzmir’de bulunan İcra Vekilleri Heyeti Reisi
ve azasının muhtemel bulunan Mösyö Franklen Büyyon ile görüştükten sonra Ankara’ya hareket edecek-
leri hakkındaki şifreli telgraf kıraat olundu. Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey’in İngilizlerin Trakya ve
İstanbul’daki vaziyetleri hakkındaki takriri kıraat olunarak Hariciye Vekâletince cevap ita kılındı. Hamdi
Namık Bey’in mübadelei üsera hakkındaki takriri okunarak kabul edilmedi ve celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip İkinci Reisi Vekili

Kayseri Musa Kazım Kâtip
Van Hakkı
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkındaki söz isteyen var mı?... Kabul edenler... Aynen kabul olundu.
Buyurun Rıza Nur Beyefendi.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — Efendim, Tevfik Efendi Hazretlerine cevap vereyim.
– 966 –
Resmi şeyler mutlaka Hariciye Vekâletinden matbuata tebliğ edilir. Verilmezse yazamaz. Eğer matbuat
yazıyorsa mutlaka başka türlü çıkar. Yani Hariciye Vekâletinden doğrudan doğruya verilmiş ve matbuata
yazılmış olanlar çıkar. Sureti hususiyede yazdırılmış olamaz. Fakat bunun imkânı yoktur. Fakat sureti hu-
susiyede geçer. Bunun için ne diyeyim, bir şey söyleyemem.
HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Matbuat müdüriyetinin manası zannediyorum ki Hükûmetin
hafi tutması lâzım gelen şeyleri...
2. — SUALLER VE CEVAPLAR
1. — Burdur Mebusu İsmail Suphi Soysallı’nın; Buhara sefirinin vazife mahalline gidemeye-
rek Trabzon’da kalması esbabına dair suali ve Hariciye Vekâleti Vekili Rıza Nur Bey’in cevabı.
REİS — Buyurun Rıza Nur Beyefendi.
RIZA NUR BEY HARİCİYE VEKÂLETİ VEKİLİ (Sinop) — Efendim; bundan altı ay kadar evvel Bu-
hara’ya bir heyeti sefaret tayin olunduğu malumu âlileridir. Bu sefarete de Galip Paşa...
İSMAİL SUPHİ SOYSALLI BEY (Burdur) — Takririm okunsun, arkadaşlarımdan bir kısmının haber-
dar değildir.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Okuyayım efendim: «Aylardan beri Buhara sefaret
heyetinin mahalli memuriyetine gitmeyerek Trabzon’da kalmaları ve tahsisat almaları gayri muvafık oldu-
ğundan bu mesele hakkında Hariciye Vekâletince ne düşünüldüğünün ve ne yapıldığının Vekâleti müşa-
rünileyhadan izahını teklif ederim.»
Altı ay kadar evvel Buhara’ya bir heyeti sefaret tayin edilmişti. Sefir olarak da Galip Paşa tayin edilmişti.
Galip Paşa buradan kalktı ve Trabzon’a kadar gitti. O vakit Buhara’da Basmacılar ihtilali denilen şiddetli
bir ihtilâl hâsıl oldu. Buhara hanlığında kısmı şarkide Fergana da denilen bir yer mevcuttur ve arazisi dağ-
lıktır. Şarki ve garbi Fergana diye iki kısma ayrılır. Bunların garp cihetinin bütün ahalisi Türk’tür. Bunlar
Ruslar aleyhine kıyam etmişlerdir. Seneler vardır bunlar milli istiklâl isterler ve Ruslarla müsademe de
bulunuyorlardı. Bunlar. Basmacı, zaten basamak mastarından burada biz baskıncı diyoruz orada baskı
yani eski Türkçeyi kullanıyorlar. Bu adamlar 20 ilâ 30 bin raddelerine kadar bir aralık çoğalmışlardı. Etrafa
hücum ediyorlardı ve yakın zamanlara kadar Rusları izaç ediyorlardı. Nihayet son zamanlarda Enver Paşa
oraya gider ve bunların başına geçer, teşkilât yapar ve bunlardan dört beş bin kadarını asker haline kor ve
orada burada baskın yapar. İlk zamanlarda, Enver Paşa orada miktarı kâfi Rus kuvveti bulunmadığı için
ileriler. Bu muntazam kuvvetlerini bir taraftan, çetelerini de bir taraftan dağıtır ve hatta Buhara’nın mer-
kezine kadar girerler.
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) — Şehrin birçok yerlerimi bizzat zabteder. Hatta pişdarları Hive’nin
merkezine kadar ilerlerler. Fakat Ruslar çarçabuk bunların karşısına muhtelif cihattan altı bin kişilik bir
kuvvet sevk ettiler ve Enver Paşa’yı büyük bir mağlubiyete duçar ettiler. Nihayet yine şark tarafta Pargana
dağlarının en sarp yerlerine kadar çekildiler. İptidaları Afganlılar Enver Paşa’ya yardım edeceklerini söyle-
dikleri halde sonra bırakıvermişler, yalnız kalmışlardır. Onlar da ayrıca bir bahis teşkil ediyor. İşte bu esna-
lara tesadüf etmişti ki Galip Paşa o zaman Trabzon’da falan bulunuyordu. O vakit ki muamelâtı pek iyi bil-
miyorum. Yusuf Kemal Bey herhalde daha iyi bileceklerdir. Ruslar teşebbüsatı siyasiyede bulunmuşlardır.
FAİK BEY (Edirne) — Vekâlet bilmiyor mu efendim?
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Hususi surette, falan kim bilir ne türlü yapılmış...
Derken efendim; Buhara sefirinin gitmesine mani olmuştur. Yani bizimkiler. Buhara sefirinin Trabzon’da
kalmasını kabul etmiştir. Buhara heyeti Trabzon’da kalmıştır. Binaenaleyh bunlardan bir kısmı kâtibi ve
yanında bir adam daha Batum’a geçmiş, fakat Batum’da da duramamış, avdet etmiştir. Mesele böyledir.
Şimdi altı aydan beri sefirimizin bir defa mahalline gidemeyip de orada kalması, hakikaten Devletin hay-
siyeti namına pek fena bir şey, diğer taraftan da bunlara az veya çok bir para verilmesi -çünkü millet pa-
rayı hizmet mukabili veriyor- bunlar bir para alıyorlar. Hakikaten fena bir şey. Bilmem neden kalmışlar,
– 967 –
bendeniz henüz beş altı gün oluyor: vekâlet ediyorum ve bu sual takriri henüz verilmemişti. Bendeniz bu
meseleyi tetkik ettim ve şu suretle hallettim. Şimdi Buhara Sefaretini ilga etmek olamaz. Tabii o da Devlet
namına iyi bir şey teşkil etmez. Bir gün gitmelidir. Halbuki şimdiye kadar gitmemiştir, gidemiyor. Bina-
enaleyh orada durması da muvafık değildir. Bendeniz şöyle bir sureti tesviye buldum ve Heyeti Vekileye
müracaat ettim ve orada şu suretle karar ita edildi. Buhara Sefareti kadrosu baki kalmak üzere mevcut me-
murin şimdilik hizmetlerinden affedildi. Sefir Galip Paşa’ya da esbabı sıhhiyesinden dolayı istifa edilmesi
lüzumu teklif edildi ve kendisi de kabul etti. (Çok güzel sadaları.)
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Kadro baki kalmak şartıyla, değil mi Vekil Beyefendi?
RIZA NUR BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Evet efendim. İlerde yine gider. Kadro baki kalmak
üzere. (Pekâlâ sadaları.)
REFİK BEY (Konya) — Yalnız geç kalmış.
RIZA NUR BEY (Devamla) — Kabahat benim değildir.
REİS — Efendim kâfi görüyor musunuz?
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Bendeniz söyleyeceğim Reis Efendi. Arkadaşlar Türkistan’ın en mü-
him kısmı olan Buhara ile Türkiye arasında münasebatı dostanenin vücudu pek lüzumludur. Bendeniz
de buna taraftarım. Hatta Buhara’da Türk Sefaretinin tesisini iptida bendeniz teklif ettim. 1337 senesinde.
Onun üzerine burada nazarı dikkate alınmıştı. Ancak bizim sefaretin şimdiye kadar oraya gidememesi ve
Trabzon’da kalması hem haysiyeti Devlet namına ve hem de hazinenin zararı namına tecviz edilmeyecek
bir şeydir. Bunu Hariciye Vekâleti sual takririnden daha evvel nazarı dikkate almış, halletmiş. Bendeniz
bu hususta kendisine teşekkür ederim. Fakat Buhara ile ve alelumum Türkistan ile bizim münasebetimiz
gayet mühim bir meseledir. Temenni ederim ki Hariciye Vekili her an için bunu nazarı dikkatte bulundur-
sun ve anı müsait hâsıl olur olmaz derhal sefareti göndersin ve önümüze çıkan manileri daha izale etmeğe
çalışsın. Çünkü zannederim ki daha ziyade mevani ihdas ediliyor.
REİS — Mesele bitmiştir efendim. Hafi celsede müzakere edilecek de bir şey yoktur. Celseyi aleniye
tahvil edeceğiz. (Meclis bütçesi var sesleri.)
Telgraf
1. — Başkumandan Mustafa Kemal Pasa ve İzmir’de bulunan Vekillerin Ankara’ya mütevec-

cihen hareket ettiklerine dair telgraf.
REİS — Efendim; Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın İzmir’den hareketine dair bir satırlık bir şey
var; o okunacaktır. Lütfen dinleyelim.
Makine Başında İzmir
29/9/1338

Başkumandan Paşa Hazretleri ve Dahiliye Vekili Fethi ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendilerle
beraber 29/30. 9. 1338 nısfülleylde İzmir’den Ankara’ya müteveccihen trenle hareket edilmiştir. Afyonkarahi-
sarı’ndan hangi tarikin takip edileceği bilahire arz edilecektir, efendim.

Hüseyin Rauf
– 968 –
REİS — Berayı malumat arz edilir.35
1. — Türkiye Büyük Millet Meclisi Bütçesi

REİS — Hafi celsede müzakere olarak ruznamede Meclisin bütçesi varmış. Meclis bütçesi malumu
âlinizdir hafi celsede müzakere olunur. Münasip görürseniz şimdi hafi celsede onu müzakere edelim.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Ruznamede dahil değil. (Gürültüler)
REİS — Efendim; bu celsede Meclisin bütçesinin müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın.. Kabul
edilmiştir. Muvazenei Maliye izahat verecek mi?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim; sorarlarsa o vakit izahat veririz.
REİS — Efendim maddelere geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın.. Kabul edilmiştir. Maddeleri
okuyoruz.
Altıncı fasıl:
Merbut bütçe buraya dercolunacak
Türkiye Büyük Millet Meclisi Bütçesi 1337 senesinde Muvazenei
Maliye Encümenince kabul olunan:
1 073 363
1338 senesi için Divanı Riyasetçe teklif olunan 997 065
Encümence tasarruf olunan 19 690
1338 senesi için Encümence kabul olunan 977 315 Büyük Millet Meclisinin 1338 senesi bütçesi balâda
da gösterildiği veçhile Divanı Riyasetin teklifine nazaran 19 690 lira tenzili ile 977 375 lira olarak kabul
edilmiştir. 1337 senesine göre tenzilât 95 988 liradır.
30 Ağustos 1338
Muvazenei Maliye Encümeni namına Mazbata Muharriri
Mazhar Müfit
1338 senesi için

1337 Muvazanei Muvazenei Maliye
Maliye Encümenince Divanı Riyasetçe Encümenince teklif
Fasıl Madde Nevi muhassesat kabul olunan teklif olunan olunan
6 Büyük Millet Meclisi
1 Riyaset tahsisatı 12 000 10 800 10 800
2 Azalar tahsisatı 770 000 693 000 693 000
3 Harcırah ve yevmiye 103 265 80 000 103 265
4 İstiklal Mahkemesi masarifatı 25 000 50 000 17 471
5 Riyaset masarifi mütenevviası 15 000 15 000
6 Memurin maaşatı 13 383 14 817 14 637
7 Memurin tahsisatı fevkaladei şehriyesi 30 350 26 056 25 810
8 Müstahdemin ücuratı 7 350 8 280 8 280
– 969 –
9 Memurin inzibatiye melbusatı 800 800 800

10 İnşaat ve tamirat 10 000 10 000 10 000
11 Mefruşat 5 000 5 000 5 000
12 Tenvir ve teshin 4 000 5 000 5 000
13 Müteferrika ve kırtasiye 12 000 10 000 15 000
14 İcarat 500 500
15 Müstahdemin melbusatı 600 1 000 1 000
16 Matbaa müstahdemin ücuratı 34 615 36 812 36 812
17 Matbaa tesisat ve masarifi daimesi 30 000 30 000 30 000
Yekûn 1 073 363 997 056 977 375
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; madde madde reye konsun iş bitsin.

HACI BEKİR EFENDİ (İdare Memuru) (Konya) — Efendim; 10 800 lira 12 000 lira idi. %20 kat olundu
da ondan bu kadar kaldı. Şimdi teşrinievvel ibtidasından %20’ler kat edilmeyeceğinden buranın ona göre
tashih edilmesi lâzım gelir, (pek âlâ sadaları) Bu madde 11 300 lira olacaktır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Etendim: malumu âliniz bu bütçe Hükûmet bütçesi olmadığı için söz
söyleyebiliriz. Azalar tahsisatı 770 000 lira olarak hesap edilmiştir. Bilâhire %20’1er kat edildi. 693 000 lira
olmuştur. Halbuki teşrinievvel ihtidasında %20’ler verileceğinden üç yüz kırk azaya bu beş aylık verilecek
%20’ler 347 000 lira tutacak. Bunun için bu madde 727 700 lira olacaktır.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim, üçüncü madde harcırah ve yevmiye 103 265 liradır.
Geçen sene ne ise bu sene yine aynını koyuyoruz. Fakat malumu âliniz 18 Mart 1338 tarihli celsede Heyeti
Âliyeniz vergi mesaili mevzubahs olduğu zaman maaşımız yüz liradır, tahsisatımız yüz liradır diye karar
verdiniz. Bugün harp vergileri, müecceliyeti askeriye, tarik bedelatı o karardan itibaren yüz lira üzerinden
kesiliyor. Halbuki harcırah kırk lira üzerinden veriliyor. Ya harcırah da yüz liradan verilir veyahut vergiler
yüz lira üzerinden alınmaz. Harcırah kırk liradan vergiye gelince yüz liradan, Encümen düşündü ve idare
memurları da muvafakat etti. Mademki vergiyi yüz liradan veriyoruz ve bu sene maaşınızın 100 lira olma-
sına karar vermişisiniz. Binaenaleyh harcırahı da 100 lira üzerinden almak lâzımdır. (Öyle öyle sadaları)
HACI BEKİR EFENDİ (İdare Memuru) (Konya) — Efendim; buyurmuş oldukları doğrudur. Şimdiye
kadar verilmiş olan harcırahlar 40 liradan verilmiştir. Yani şimdiye kadar böyledir. Kamilen kırk liradan-
dır. Teşrinievvelden itibaren 100 liradan veriniz. (Öyle şey olmaz sadaları) 1338 bütçesi teşrinievvelden
itibar edilmiştir. Başka türlü hesabın içinden çıkılmaz. Teşrinievvelden itibaren heyeti idare namına kabul
ediyoruz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Zaman zaman Meclisli Âli tahsisatıyla oynadığı ve yek-
diğerine muhalif ve mütezat kararlar verdi. İlk devrede malumu âliniz 1 250 lira tahsisat kabul edilmişti.
Sonra bu miktar 200 lira olmak, üzere yani şehri, maaş gibi 200, lira olmak üzere tespit etti ve bir memur
gibi maaş yaptı ve iki yüz liraya iblağ etti. Halbuki Mebusun muhassesatı maaş değildir, tahsisattır. Bunun
hepsi tahsisattır. Binaenaleyh maaş sıfatıyla tevkifat yapılması katiyen doğru değildir. Yalnız Kanunu Esa-
si’nin eski bir maddesinde beş bin kuruş maaş alan mamurlar gibi (dört bin sadaları) evet dört bin kuruş
alan memurlar gibi harcırah dört bin kuruş üzerinden verilir kaydı olduğu için biz de harcırahın dört
bin kuruş üzerinden olmasını kabul etnik. Sonra geçenlerde maaşımız yüz liradır diye -Mazhar Müfit
Bey biraderimizin izah ettiği üzere- 100 lira üzerinden harp vergisi, müecceliyeti askeriye ve sairesi tevkif
edilmektedir. Bu suretle kırk lira üzerinden de harcırah hesap edilmektedir. Bu da doğru değildir efen-
dim. Yekdiğerine mütezat iki şekildir. Bu iki şeklin tevfiki tazimdir. Ancak bendenizce Kanunu Esasi’de
muayyen olan 4 000 kuruş üzerinden harcırah alacaktır şekli baki kalarak yüz lira maaşın tadilini teklif
ederim. Mebusların aldığı maaş değildir; tahsisattır. Yüz lira maaş değildir. Esasen hepsi talimattır. Çünkü
ne tekaüdiye ve ne saire...
– 970 –
HASAN FEHMİ BEY (Maliye Vekili) (Gümüşhane) — İsterse verir.

ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz efendim, memur olanlar evvelce tekaüdiye ve saire
verdikleri için, kaybı etmemek için onlar isterlerse verirler. Kayıt bunun içindir. Mebusların hepsi memur
değildir. Doğrudan doğruya halkın içerisinden çıkmış, ticaretle şununla bununla uğraşmış kimselerdir.
Onların sıfatı resmiye ile alâkaları yoktur. Binaenaleyh tekaüdiye maaşları yoktur ki tevkifat versin. O tev-
kifat verebilirler kaydı memurlar içindir. Binaenaleyh Mebusların şehri maaşları yoktur, tahsisatları vardır.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Maaşım yoktur beyim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) (Devamla) — Vardır 18 tarihli bir karar verilmişti evvelce.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Maaş diye değil, tahsisatı asliye, tahsisatı munzamma diye karar vermiştin.
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Tahsisatı asliye, tahsisatı munzamma; buna da kimsenin aklı erme-
miştir. Ben bu tefriki anlayamıyorum ve kimse de anlayamaz ya.
İSMAİL SUPHİ SOYSALLI BEY (Burdur) — vaktiyle sen de karar vermiştin.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hayır ben karar vermedim. Bu tevkifatın 100 lira üzerin-
den yapılması doğru değildir. Binaenaleyh harcırah misillu 40 lira üzerinden tevkifat yapılması lâzımdır.
Eski şeyin tashihi lâzımdır.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Ben söyleyeyim Reis Bey. Altmış lira rabaya verdim, seksen lira da kâr
ettim. 40 lira üzerinden bile fazladır. Yazık değil mi milletin parasına. Neden millet fazla para versin. Ben
seksen lira kâr ettim. Giderken 60 lira verdim. Yağma yok, öyle fazla para olmaz. Hayır hayır ben bir kere
gittim, bana seksen lira fazla kaldı.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim; bendeniz başka bir safahattan bahsedeceğim. On bin kuruş
şeysine karışmam. Meclisi Âli nasıl kabul ederse öyle olur. Ancak bir mesele vardır. Kanunda deniyor ki
her aza senede bir defa izinli gider ve kendisine de bir defaya mahsus olmak üzere harcırah verilir. Bir defa-
ya mahsus olmak üzere azimet, avdet harcırahı verilir, diye kanunda bir kayıt yoktur. Fakat Divanı Riyaset
bilahire -bilmem hakkı tefsiri var mıdır, yok mudur- bu kanunu tefsir etmiştir. Azayı muhtereme dairei
intihabiyesine giderlerse alırlar, gitmezlerse almazlar diyorlar. Bazı misaller arz edeyim. Faraza bende-
niz; Amasya Mebusuyum. Dairei intihabiyem olan Amasya’ya gidersem bana harcırah verirler, Amasya’ya
gitmeyip de Çorum’a gidersem harcırah vermezler. Daha az olduğu halde harcırah vermezler. İllâ ve illâ
Amasya’ya git ve ondan sonra al derler. Sonra bu dairei intihabiyeye gidiş meselesini eğer Meclisi Âliniz
bir memuriyet ad ve telâkki edip de ona göre harcırah veriyorsa o zaman giden azanın buradaki yevmiye-
sinin de katedilmemesi ve gittiği yerde de arâm yevmiyesi alması lâzım gelir. Şu halde dairei intihabiyeye
gidiş meselesi hususatı umumiye için addolunmuyor demektir. Hususatı zatiye için gidiyoruz demektir. O
halde hususatı zatiyesi dairei intihabiyesinde olan zat gider ve işini tesviye eder ve harcırah alır. Hususatı
zatiyesi için başka bir mahalle giden zatın da dairei intihabiyesine gitmediği için harcırahtan mahrum
kalmaması icap eder. Ancak dairei intihabiyesi faraza Kângırı. Kângırılı bir mebus buradan kalkıp da baş-
ka Şam’a kadar giderse bittabi Şam’a kadar harcırah verilmez. Kângırı harcırahı tesviye olunur. Gideceği
yer Kângırı değil, Keskin olursa o zaman Keskin’e kadar verilir, Kângırı’ya kadar verilmez. Bendeniz öyle
düşünüyorum ki harcırah itasının behemahal dairei intihabiyeye gitmek suretiyle takyit edilmesi hususatı
zatiyesi başka yerde olan azaların diğerlerine nazaran mağdur bırakılmıştır. Kanunda alelıtlak her mebus
gittiği zaman harcırah alır denmiştir. Divanı Riyaset fuzulen tefsir etmiştir. Kanunda her mebus gider ve
harcırah verilir denmiştir. Divanı Riyaset bunu tefsir etmiştir. Kanunu açar bakarsınız. Ben derdi ortaya
koydum. Verirsiniz, vermezsiniz, o başka mesele. Ben gittim ve harcırah almadım ve almazdım. Yalnız
yapılan muameleyi biraz yolsuz görüyorum.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; yalnız yapılan muamele her neden ibaret olursa olsun
bunu keyfî yapmamak lâzımdır. Mebusanın aldığı şey esasen tahsisattır. Temini maişet için verilen bir pa-
radır; maaş da denilebilir. -Tarihi hatırımda değil- bu sene içerisinde mevzubahs edildi, denildi ki bunun
yüz lirası tahsisatı asliyedir, yüz lirası da munzammadır. Bu karar verildikten sonra heyeti idare mecbur idi
arkadaşlarımızdan intihap edildikleri mahalle gitmek isteyenlere behemehal 100 lira üzerinden harcırah
– 971 –
vermeğe. Bir kere Meclisimiz Meclisi Mebusan değildir. Meclisi Mebusan kırk liradan verecektir diye karar
vermesi bu Meclise ait olamaz. Bu Meclis Büyük Millet Meclisidir. Heyeti idare bunu ne salâhiyetle tefsir
etmiştir, kendi keyfine. Hiçbir vakit de hakkı yok. Madem ki bu meseleyi halledemedi. Meclise vermesi
lâzımdı. Binaenaleyh hangi tarihte 100 lira tahsisatı asliyedir, hangi tarihte tahsisatı munzammadır kararı
verilmiş ise o tarihten sonraya ait olan ve yalnız dairei intihabiyesine giden arkadaşlara o para üzerinden
harcırah verilir. Sonra harcırah behemahal dairei intihabiyeye aittir. Çünkü gidecek olan mebus dairei inti-
habiyesindeki ahalinin ahvalini, etvarını tetkik edecek, vazifesi odur. Sonra bir şey oldu, bunu heyeti idare
katiyen nazarı itibara almamıştır. Meselâ dairei intihabiyesine gitmek üzere harcırah almıştır ve dairei
intihabiyesine gitmemiştir. O harcırahı sarf etmiştir. Nereye kadar gitmişse oraya kadar harcırahı hiç ol-
mazsa hesap etmek icap ederken bunu da nazarı itibara almamışlardır. Elan arkadaşlarımızda mevcuttur.
Buna dikkat etmek de vazifei esasiyesi icabatından iken buna da dikkat etmemiştir. Netice itibariyle hangi
arkadaşımız dairei intihabiyeme gideceğim diye harcırah almış ve gitmemiş ise onun istirdadı lâzım gelir,
bir. İkinci: O karar verildikten sonra hangi arkadaşımıza kırk lira üzerinden harcırah verilmiş ise onun yüz
lira üzerinden tashih edilmesi lâzımdır. (O olamaz sesleri) Böyledir, hiçbir vakit de tagayyür etmez. Ama
keyfî muamele yapılacakmış; bunu Meclisi Âli kabul ederse kimse itiraz etmez. Benim de ittiba etmekten
başka çarem yoktur efendim.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Heyeti idare namına mı soyuyorsunuz?
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Hayır efendim; kendi namıma. Efendim; harcırah ve yevmiye faslın-
da bundan iki sene evvelki seneler Mecliste başka bir usul ve başka bir hesap üzerine harcırah veriyorlardı.
Heyeti idare bu senenin martından itibaren tatbika başladı. Aynen Nafia Vekâletinden haritaları getirterek
Nafia Vekâletince yazılmış usullerle memleketi muhtelif mıntıkalara ayırarak o suretle harcırah vermeye
başladı. Filhakika geçen senelerde verilen harcırah fazla düşüyordu. Fakat bu sene verilen harcırah da
eksik oldu. Bazı yerlerde temamiyle eksiktir. Geçen sene faraza bizim Rize’ye giden bir arkadaşımla 267
lira harcırah veriliyordu. Fakat bu sene 123 lira kadar tenzil edildi. Üzerine 30 lira daha ilâve edilse birinci
mevki vapur parası 70 liradır. Ona göre hesap ediniz. Bu suretle harcırah ve yevmiye faslı mademki ge-
çen sene 103 000 lira kabul edilmiş bu 103 bin lira çok fazladır. Yani boşuna Meclis bütçesinin yekûnunu
kabartmamak için 103 000 lira çok fazladır. Divanı Riyasetçe 83 000 lira kabul edilmiştir. Bendenizce bu
daha çok tenkis olunabilir. Ondan daha çok tasarruf edeceğiz. Bol harcırah zamanında 103 000 lira ile bu
mesele olmuş ve bu kadar memurin gitmiş ve birçok para yine artmıştır. Bu daha aşağıya indirilebilir. Bir
de harcırahın verilmesi hususundaki usul çok yanlıştır. Her mebus meselâ meşgul memalik mebusları var-
dır. Harcırahı buradan dairei intihabiyesi ne doğru gittikleri zaman meselâ bir Amasya Mebusu buradan
Çorum’a giderse Çorum’a kadar harcırahını alırdı. Fakat bir Amasya mebusu buradan Antalya’ya giderse
hiçbir harcırah alamaz.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Çorum’a giden alır da Antalya’ya giden neden alamaz?
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Sebebi: Bunun hesabı ne kadar teşviş edeceği zahirdir. Uzun uzadıya
tetkik yapılacak. Bu pek tabiî olamazdı. Harcırah faslı da giden zat dairei intihabiye istikametine doğru
giderse, yani o istikamette harcırah alırdı. Bir de 100 lira üzerinden harcırah almak meselesi var. Şayet
harcıraha yüz lira üzerinden verilmesi lâzım gelirse ki bendeniz taraftar değilim.
MAHZAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Neden taraftar değilsiniz? Burada imzan var.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Arz edeceğim. Çünkü bu yüz lira sonradan çıkmış bir şeydir. Meclisi
Âli İstanbul’da Meclisi Mebusan iken bile 500 lira olan senevi tahsisatını bir kararla ne memurine verilen
tahsisatı munzammaya tevfikan, ne de bir kanunda olmayarak 500 lirayı 1250 liraya çıkarmıştır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) (Devamla) — Harbi umumîde alınarak altın almışlardır.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Harbi umumîden bahsetmiyoruz. 500 lirayı 1250 liraya çıkardı.
Meclisi Âli Ankara’da teşekkül ettikten sonra tazminat namıyla 100 lira verdi. Görüyoruz ki Meclisi Âlinin
aldığı maaş ne tahsisat ne de harcırah ve ne de tazminattır ve Muhasebei Umumiye Kanunu’na ve ne de
diğer memurine verilen maaş misullu bir muameleye tabi değildir. Demek ki Büyük Millet Meclisinde bu
suretle istisnaî bir şekil verilmiştir. Hatta Kanunu Esasiye’de bile dört bin kuruş üzerinden harcırah verilir
– 972 –
diye tasrih edildiği zamanda bile 4 000 kuruş maaş alan memurlar tahsisatları ile beraber yüz lira alırlarken
biz iki yüz lira alıyorduk. O vakit onu çok alıyorduk. Şimdi de az almamıza razı olmalıyız. (Hangi Kanunu
Esasi’de sadaları) Hele bu tahsisatın marttan itibaren 100 lira tahsisat vermek, yani bunu makabline teşmil
etmek gayet az olacaktır. Tabiî idare memuru Hadi Bekir Efendi izahat verecektir.
REFİK BEY (Konya) — Kanunu Esasi buyurdunuz. Halbuki Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda 200 lira ola-
rak tasrih ediliyor.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuzda onu da arz edeyim. Teşkilatı Esasiye Kanunu
henüz senin mebusluğunu temin etmemiştir. Senin masuniyeti teşriiyen Kanunu Esasî sayesinde temin
ediyorsun. Henüz onu ikmal etmemişsiniz. Beyefendi onu açıp bir kere bakınız. Masuniyetiniz vardır diye
elan daha Kanunu’nu Esasi’nin 48’inci maddesi sayesinde serbestsiniz. 48’inci maddeye medyunsunuz,
onu da nazarı dikkate alınız. Bu nevakıs ikmal edilsin ondan sonra…
REFİK BEY (Konya) — Masuniyeti temin etmiştir.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Efendim; bendeniz cevap vermekten kendimi müstağni addediyo-
rum. Yine böyle ötede beride kendimizi azametli yapacak isek o başkadır. Fakat bendeniz bilhassa bu sözü
Refik Bey arkadaşımızdan işitmek istemezdim. Ne ise bazı İstiklâl Mahkemeleri Meclisten hiçbir karar
çıkmadan bu takririn kabulü üzerine, halbuki takrir kanun mahiyetinde olmamakla beraber, Muhasebe
Kanunu’na girmez. Hacı Bekir Efendi söylediler. 100 lira üzerinden harcırah almışlardır, yani bu vaki ol-
muştur. (Kime sesleri) Bu yüz lira üzerinden harcırah alanlardan bunun istirdadı lâzım gelir. Sonra nerede
kaldı ki kendi harcırahlarımızdan, kendi tahsisatımızdan geçmiş şeyden dolayı mümkün mertebe teşmil
fazla bir şey almak için Meclisi Âlinin makabline teşmil etmeği bendeniz kendi şerefimle kabul etmiyo-
rum. (Bravo sesleri) Meclisi Âlinin de şerefi buna müsait değildir. Şayet teşrinievvelden itibaren olacak
olursa -ki bendeniz kabulüne taraftar değilim- bu 80 bin lirayı 103 bin liraya Encümen çıkarmıştır, idare
heyeti de 60 bin lira kabul ediyor. Buna idare memurları cevap versin. Bu sene memur az gideceği için 60
bin lira iktifa edecektir. Harcırahları bir misli aşağı tenzil etmişlerdir. Evvelce 220-260 lira harcırah alı-
yordu. Fakat bugün 123 bin lira çok aşağıya indirilebilir; efendiler. Bunun hakkında idare memuru gelsin,
izahat versin. Binaenaleyh bendenizin fikrimce teşrinievvelden itibarla mahlara bu 100 lirayı teşmil etmek
doğru değildir ve olmaz. Ondan sonra senede bendeniz taraftar değilim. Kanunu Esasi’nin 4 000 kuruş-
luk maddesi dururken, bendeniz de Mehmet Şükrü Bey’in buyurduğu gibi böyle 100 liralık takrir kabul
edilmiş olduğu için kabul edilmemiştir. Zaten bizim aldığımız para hariçte hiçbir memurun ne maaşında
görülmüştür...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Maaş değil tahsisattır, bu diğerlerine teşmil olunamaz.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Bu dört bin kuruş pekâlâ kâfi gelir ve harcırah da pekâlâ idare eder.
Binaenaleyh Encümenin teklif ettiği 103 bin liranın 60 bin bin lira olarak kabulünü teklif ediyorum.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkari) — Efendim; Ziya Hurşit Bey’in sözlerinden birine hayretle cevap
vereceğim. 100 liradan harcırah verilmesine taraftar değilim diyorlar. Encümende 100 liradan harcırah
verilmesini hararetle kabul eden ve burada imzası bulunan Ziya Hurşit Beyefendi’nin şimdi burada 100
liradan taraftar değilim demesini anlayamıyorum, (alkışlar) Rica ederim, imzanız buradadır. İşte Muvaze-
nei Maliye Encümeni azaları buradadırlar. En ziyade hararetle söyleyen sizdiniz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) Ben söyledim mi ki marttan itibaren 100 lira harcırah verilsin, soruyo-
rum.
MAHZAR MÜFİT BEY (Devamla) (Hakkari) — 100 liradan harcırah verilmesine taraftar değilim
dediniz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Amasya İstiklâl Mahkemesi azalarının aile harcırahı için de itiraz
eden ben idim. Mugalata yapıyorsunuz.
MAHZAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Böyle dediniz, mugalata değildir. Teşrinievvelden daha evveline
taraftar değilim buyurdunuz, taraftardınız.
– 973 –
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — En çok Encümende uğraşan bendim. Encümen azaları söylesinler.
Şimdi burada muhakeme mi edeceğiz. Sen kendinden bahset.
MAHZAR MÜFİT BEY (Hakkâri) (Devamla) — O başka mesele; tekrar ediyorum efendim; Ziya Hur-
şit Bey biraderimiz şimdi burada buyurdular ki teşrinievvelden itibaren 100 lira, harcırah verilmesine ta-
raftar değilim buyurdular. Böyle değil mi? (Evet sadaları) Encümende teşrinievvelden itibaren verilmesini
hararetle müdafaa eden ve burada da imzası bulunan Ziya Hurşit Bey’dir. (Handeler)
HASAN BEY (Trabzon) — Efendim; müzakere harcırah meselesi üzerine cereyan ediyor. Bendeniz
zannediyorum ki meseleyi salim bir tarzda halletmenin yegâne çaresi harcırah ahkâmına müstenit olan
esasatı tespit etmektir. Bir kere şunu arz etmek isterim ki bizim ahkâmı maliyemizde, mevzuatı kanuniye-
mizde mezuniyet ile harcırahın imtizaç ettiği vaki değil. Bunun biz geçenlerde bir istisnasını yaptık. Tebdi-
li havaya muhtaç zabitana Müdafaa Milliye Vekâletinin bir teklifi üzerine bir maddei kanuniye ile harcırah
kabul ettik. Bendeniz bunu pek hatalı görüyorum. Çünkü tebdili havaya muhtaç zabitanı mahallere gön-
dermek için Müdafaai Milliye Vekâleti onları harcırah kanunundan geçirmekten müstağni olabilir. Pekâlâ
nakliyat tertibinden nasıl ki mecruh zabitan ve efradı tedavi ve mahallerine nakledinceye kadar sarfiyat
yapabiliyorsa tebdili havaya muhtaç zabitanı da gidecekleri yere kadar nakliyat tedbirinden icra ederdi
ve kanuna muhalif olmazdı. Mezuniyet hakkında bu veçhile ahkâm yapılmadı. Tebdili havaya gidecek
zabitan için mezuniyet verilerek harcırah esası kabul edildi. Meclisi Âlinize hatırlatırım ki, böyle bir tefsir
vaktiyle Enver Paşa tarafından Meclisi Mebusana sevk edilmiş, fakat birçok müdafaaya rağmen bilhas-
sa Muvazenei Maliye Encümeninin müdafaası karşısında lâyihayı geri almaya veyahut yırtmaya mecbur
olmuştu. Hülâsa bizim ahkâmı esasiyemiz harcırah ile mezuniyeti imtizaç ettiremez. Eskiden mebuslara
senede bir defa gelip gitmeleri için dört bin kuruş üzerinden harcırah verirlerdi. Çünkü o zaman devrei
teşriiye senede dört ay idi. Dört ay bittikten sonra her mebusu Meclis açılınca vazifesine kadar getirmek.
Meclis kapanınca dairei intihabiyesine evine kadar iade etmek tabiî bir vazife idi. Bunun için kabul edilmiş
bir harcırahtır. O zaman verilen harcırah mezuniyet harcırahı manasında değildir.
MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum) — Bu mezuniyetler gayri tabiî midir?
HASAN BEY (Trabzon) — Müsaade buyurun efendim, fikrimi iyi izah edenlerdenim. Yani eski za-
manlarda da mebuslara verilen harcırah, mezuniyetle harcırah verilir mahiyette değil; muvakkat zamanlar
için içtima ettiğinden mebusları toplamak için, kapandığı vaktiyle de mebusları dairei intihabiyelerine
kadar göndermek için bir vazife şeklinde, bir hizmeti umumiye şeklinde cereyan ettiği için harcırah veri-
lirdi. Vakta ki senede dört ay, altı ay içtima etmek şekli burada zail oldu. Meclisin, Büyük Millet Meclisinin
içtimai müstemir oldu, mütemadiyen burada içtima etmek lâzım geldi. O vakit de her mebusun gerek
hususatı zatiyesi için ve gerek dairei intihabiyesine müteallik hususatı teşriiyesi için memleketlerine kadar
gitmek mecburiyeti hasıl oldu. Yine bizim verdiğimiz harcırah, mezuniyet alan mebusa mezuniyet olduğu
için harcırah değil, Nisabı Müzakere Kanunu’nun 7’nci maddesindeki sarahate tevfikan dört bin kuruş
üzerinden bir mebusa senede bir defa dairei intihabiyesine kadar avdet ve azimet harcırahı kabul ettik.
Demek ki Meclisi müstemir yapmakla beraber vazaifi teşriiyeleri icabı dairei intihabiyeleriyle temasını
muhafaza etmek mecburiyetini nazarı itibara alarak sarahaten Nisabı Müzakere Kanunu’nun bir madde-
siyle yine harcırahı kabul ettik ve miktarını da tespit etmek üzere şimdi Nisabı Müzakere Kanunu’nun 7’nci
maddesinden başka mebusanı kiramın ancak Büyük Millet Meclisinin azayı kiramının harcırahı için baş-
ka bir madde yoktur. O maddede diyor ki; dört bin kuruş üzerinden senede bir defaya mahsus olmak üzere
avdet ve azimet harcırahı verilir diyor. Dairei intihabiye kaydına gelince; öyle bir madde yok efendim.
NURİ BEY (Bolu) — Var efendim.
HASAN BEY (Devamla) — Nisabı Müzakere Kanunu’nda biz tahsisatı tefrik edip de 1337 senesinde
tahsisatı 200 liraya çıkardığımız zaman ve üç ay mezuniyeti kabul ederek gidiş ve geliş için geçecek müdde-
tin haricinde, üç ay zarfında Nisabı Müzakere Kanunu’nda nısıf tahsisat kabul ettiğimiz bir madde vardır.
Nisabı Müzakere Kanunu’nun 6’ncı ve sekizinci maddeleri yerine kaim olarak iki madde kabul ettik. Ne
diyor; onda dairei intihabiyelerine azimet ve avdet için yolda geçecek zaman müstesna olmak üzere nısıf
tahsisat veriyor. Demek ki nısıf tahsisatı almak mezuniyeti zarfında nısıf tahsisata kesbi istihkak etmek,
– 974 –
dairei intihabiye ile mukayyettir. Dairei intihabiyesine mezunen gitmeyen aza, nısıf tahsisata da müsta-
hak değildir. (Bravo sesleri) Kanun gayet sarihtir. Nısıf tahsisata müstahak olmayınca harcırah nerede
kalır efendiler. Bundan daha büyük karine, bundan daha büyük sarahat mı istiyorsunuz? Bendenizce değil
harcırah, dairei intihabiyesine gitmeyen mebus arkadaşların, nereye giderse gitsin, hususatı zatiyesi için
gitsin nısıf tahsisata dahi istihkakları yoktur. 6 ve 8’inci maddenin yerine ikame ettiğimiz iki maddelik
kanun 1337 tarihlidir. Açılsın, okunsun ve oradaki dairei intihabiye kaydı bariz bir surette madde içerisine
sıkışmış duruyor. Nısıf harcırah dahi dairei intihabiyesine gitmekle mukayyettir. Binaenaleyh harcırah
evleviyette kalan bir hükümdür. Maruzatım bundan ibarettir.
REİS — Söz Hacı Bekir Efendi’nindir.
İzmir
29/9/38
Başkumandan Paşa Hazretleri ve Dahiliye Vekili Fethi ve Hariciye Vekili Paşa Hazretleri ve Dahiliye
Vekili Fethi ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendilerle beraber 29/30. 9. 38 nısfülleylde İzmir’den Anka-
ra’ya müteveccihen trenle hareket etmiştir. Afyonkarahisarı’ndan hangi tarikin takip edileceği bilahire arz
edilecektir efendim.
İcra Vekili Heyeti Reisi

Hüseyin Rauf
REİS — Berayı malumat arz edilecektir.
HACI BEKİR EFENDİ (İdare Memuru) (Konya) — Fakat Paşanın hareketine dair bir satırlık bir şey var-
dır. O okunacaktır. Lütfen dinleyelim.36 Efendim, Ömer Lütfi Bey biraderimiz dairei intihabiyeye gitmekle
mukayyet değildir, buyurdular. Hasan Bey biraderimiz onun cevabını verdiler. Bendeniz oradan geçece-
ğim. Yahya Galip Bey buyurdular ki dairei intihabiyesine gitmek üzere buradan harcırah alıp da dairei
intihabiyesine gitmeyip başka yerde oturuyorlar ve idareden de harcırah alıyorlar buyurdular. Bendenizin
bildiğim birkaç beyler gitmemişler ve gelmişler. Demişlerdir ki, biz oraya kadar yani dairei intihabiyesine
gitmeyerek falan yerde kaldık ve oraya kadar Divanı Riyasetçe de verilmesi mani mahzurdan dolayı gide-
medikleri tahakkuk ettiğinden fazla aldıkları paraları iade ettiler. Bizim fazla malumatımız yoktur. Mebus
beyler de zannederim irtikâp etmez. Eğer ki, bizlere böyle bir şey isnat ve iftira edenler ya bu kürsüde bu
sözü ispat etmeli ya değilse sözü geri almalı. İdare katiyen böyle bir sözü kabul etmez. Biz bilmiyoruz ve
böyle bir şeyi de mebus beylerin irtikâp etmeyeceklerini biliyoruz. Yapanlar kim ise onları burada söyle-
medi, göstermeli, ibraz etmeli, ispat etmeli. Zannederim Heyeti Celile de bunu kabul etmez.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Yüz liradan harcırah alan var mı?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Ya İstiklâl Mahkemeleri?
HACI BEKİR EFENDİ (İdare Memuru) (Konya) — İstiklâl Mahkemelerinin de henüz hesabını alma-
dık ki cevap verelim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey, dördüncü madde hakkında şimdiden söz istiyorum.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim; harcırahın on bin kuruş üzerinden verilmesi hak-
kında iki noktai nazar vardır. Birisi mebusanın maaşı aslîsi on bin kuruştur diye Meclisçe ittihaz olunacak
karar tarihinden itibaren verilsin denildi. Diğeri hayır ondan verilmesin, Teşrinievvelden itibaren verilsin
diyor. Nisabı Müzakere Kanunu’nun 7’nci maddesi Hasan Beyefendi’nin söyledikleri veçhile gayet sarihtir.
Maddede şöyle diyor: Büyük Millet Meclisi azasına senede bir defaya mahsus olmak üzere dört bin kuruş
üzerinden azimet ve avdet harcırahı ita olunur. Şimdi bu sarahati kanuniye meydanda iken Meclisi Âlinin
mahza tahsisatından katolunacak miktarı tayin imkânını hasıl etmek için verdiği kararı serrişte tutarak bu
maddei kanuniyeyi mühmel ve muattal bırakmak asla caiz değildir. (Doğru sesleri) Meclisin verdiği karar
– 975 –
ne mahiyettedir? Eğer bir kararı tefsiri derseniz tefsiri kararlar makabline de şâmil olur. Şu halde Meclisin
ta iptidayı küşadından beri verilen harcırahları yine on bin kuruş üzerinden vermeli ve bunu lâğv etmeli.
Buna imkân var mı? Yine malumu âlileridir ki tefsiri kararlar ancak sarahati katiye olmamakla makbul
olabilir. Bu ise maddei kanuniyede sarahati katiyeyi muhtevidir. Şu halde bu tarihe kadar harcırahların
on bin kuruş üzerinden itasına cevazı kanunî yoktur. Bu böyle. Bundan sonra verilmesi hususuna gelince:
Bendeniz bu sene mezun gitmedim. Fakat giden arkadaşların birçoğu zannederim ki, geçen seneki mik-
tarda verilmiyormuş. Daha az mı, daha amudî tarik mi itibar ediyorlarmış, ne imiş. Onun için harcırahın
idare etmediğini arkadaşlardan bazılarından işitmiş idim. Filhakika harcırahlar idare etmiyorsa Kanunî
Esasi Encümenini memur ederseniz bu maddei kanuniyeyi onlar tadil eder ve tadilden sonra tarihi meri-
yetinden sonra onar bin kuruş verirsiniz ve illâ bu madde mevcut iken tekrar arz ediyorum, on bin kuruş
üzerinden harcırah alalım ve Marttan itibaren teşmil edelim derseniz pek ayıp bir şey olur.
REİS — Söz Hacı Mustafa Efendi’nindir.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Benim söyleyeceğimi Ali Sururi Efendi Hazretleri söylediler.
Yani on bin kuruşa nasıl karar verdiğimizi Heyeti Âliyye pekâlâ bilir. Bildiği için yine dört bin kuruştan
verilmesi lâzım gelir. Efendi Hazretleri müdellelen arz ettiler.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim Ali Sururi Bey biraderimizle Hasan Bey biraderimizin sarahati
kanuniyeye müsteniden vuku bulan beyanatına bendeniz de iştirak ederim. Mademki kanunda mebuslar
için verilecek harcırah esası dört bin kuruş olmak üzere kabul edilmiş, bu sarahat var iken bunun fevkin-
de, bunun dûnunda harcırah verilmesi ayrıca bir kanun yapmak iktiza eder. Fakat mebusların tahsisatı
şehriyesinden alınması lâzım gelen müecceliydi askeriye vergisi ile diğer vergiler var. Onlar hangi esastan
alınmak icap eder? (Yüz lira üzerinden sesleri)
HASAN BEY (Trabzon) — Dört bin üzerinden.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Devamla) — O halde yüz lira üzerinden alınıyor. Düzeltmek lâzım gelir.
(Gürültüler) Eğer...
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Müecceliyet vergisi zaten maaşı aslî ve tahsisatı fevkalâdesi
dahil olduğu halde alınır. Bu umum memurinden alınır. Onun için bu medarı istinat olamaz.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Tahsisatı fevkalâdesinden alınmayan vergiler, alınması lâzım gelmeyen
vergiler vardır. Onun üzerinden de alıyorlar. Yüz lira üzerinden de alıyorlar. Kanunun bir tarafı işimize
yarıyor, onu tatbik ediyoruz. Diğer tarafı yaramadı mı, orayı meskût bırakıyoruz. Binaenaleyh bu maddeyi
Kanunu Esasî Encümenine göndermek ve orada hallettirmek lâzım gelir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim, Ali Sururi Efendi Hazretleri davasını ispat için Nisabı
Müzakere Kanunu’nun yedinci maddesini gösterdiler. Fakat şu bu kadar kavi olan Nisabı Müzakere Kanu-
nu’nun yedinci maddesi var iken nasıl Heyeti Âliyyeniz, 18 martta tahsisatı şehriyeniz yüz liradır denildi.
Binaenaleyh bundan kesilecek diyerek düşünüp de o vakit Kanunu Esasî Encümenine havale etmediniz?
Vergiye gelince niçin Kanunu Esasî Encümenine havale etmediniz de o vakit yüz liradan kabul edip karar
verdiniz? (Bravo sadaları, gürültüler). Eğer müsaade buyurun deve kuşu gibi olmaz efendim. Bu vergiye
gelince, yüz lira, şuna gelince otuz, buna gelince şu kadar lira olacağını... Ittıradsızlık oluyor. Eğer böyle
olacak idi ise bizim harp vergilerimizi, tarik bedelâtımızı bilmem ne vergilerini hep bu maaş üzerinden
kesindi idi. Madem ki sarih bir karar vardı, niçin derhal yüz lira yapıyorsunuz? Bugün neden yapamıyor-
sunuz? Yüz lira harcırahı o vakit nasıl yapamadınızsa, neden Kanunu Esasî Encümenine gitsin? O zaman
nasıl yaptınızsa şimdi öyle yaparsınız.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hatadır, onu tashih etmek lâzımdır.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Efendim, müsaade buyurursanız bir nokta hakkında arzı mütalâa
edeceğim. Zahire bakılırsa bütün söyleyen arkadaşlarımız her biri bir maddeye veya bir vakaya veya bir
hadiseye istinat ederek noktai nazarını müdafaa ettiler. İşte yalnız şu vakıanın vücudu bizim mebuslara
taalluk eden hususatın neden gaşyi umumî içinde olduğunu gösteriyor. Harcırah için yedinci maddede sa-
rahat var deniyor, fakat o sarahat maaş miktarına hiç taalluk etmez. Binaenaleyh Meclis kalkmış harcırah
hakkında da ayrı bir karar vermiş.
– 976 –
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Aferin, aferin.

TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Müsaade buyurun. Binaenaleyh ortada mevcut olan hata şudur ki
mebusların maaşları miktarı, harcırahı miktarı, tahsisatı miktarı hakkında yekdiğeriyle telif edilmesi lâzım
gelen münferit mukarreratın önündeyiz. Binaenaleyh üç gün üç gece burada bir hatip söz söylese kendi
noktai nazarını ispat için ya bir esasatı kanuniyeye müstenit olmalı veyahut bir hâdiseye veya bir vakaya
istinat edecek bir şey bulabilecektir. Bu da gösteriyor ki maaşların ve harcırahların kifaye ve ademi kifayesi
ayrıca mevzubahis olmak üzere evvelemirde bunları telif etmek için mesele müstacelen Kanunu Esasiye
Encümenine gitmelidir. Yoksa her vakit Meclis kendi şahsına taalluk eden bir meseleden dolayı ucu bu-
cağı çıkmayan bir müzakereye maruz kalacak ve bundan böyle hepimiz görüyoruz ve muhtelif hatiplerin
sözleriyle işhat ediyorum ki azamî fedakârlığa hazır olduğumuz halde ve hepimiz bunun eksilmesine çalış-
tığımız halde istemeyerek Meclisi böyle milletin indinde hacil ve kabahatli göstereceğiz. Çünkü diyecekler
ki illallah bu mebusların harcırahı ve maaşı bitmez mi? Bunların başka işi yok mü? Çünkü çok rica ederim
arkadaşlar bu mesaile nihayet vermek ve hiçbirimizin böyle günahkâr olmadığımız halde böyle millet hu-
zurunda taan ve teşni ile günahkâr olmamak için berayı telif maddeler Kanunu Esasi Encümenine gitmeli
ve önümüzdeki hafta burada müzakere edip bir kararı katiye iktiran etmeli. Yoksa müzakerenin nihayeti
gelmez.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair bir takrir var. (Müzakere kâfi sesleri)
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim; ben Hacı Bekir Efendi’ye cevap vereceğim. Efendiler; ben
burada meseleyi tasvir ettim. Dedim ki Heyeti İdare keyfî bir vazife yapamaz. Bilmem Meclisi Mebusanda
cari olan bir usulü burada tatbik etmek için yüz lira tahsisatı esasiyedir, diye Meclis karar verdikten sonra
bunun üzerine kırk lira üzerinden hesap edip harcırah vermesi doğru değildir. Heyeti İdarenin yapacağı
bir muamele dairei intihabiyesine gidecek arkadaşlarımızdan parayı alıp da gitmeyenlerden istirdat etmesi
lâzımdır. Bunu yapmış mıdır? Diye sual ettim. Bununla maksadım bu işin yapılıp yapılmadığını anlamak-
tı. Ben burada yok iken Hacı Bekir Efendi buna cevap vermişler. Buyurmuşlar ki bazıları böyle yaptılar ve
bunları sonra iade ettiler. Bendeniz şu eşhas bu zat bunu yapmıştır demedim.
BEKİR SITKI BEY (Malatya) — Ama isimlerini söylemelisiniz.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — İsim tasrih etmek hiçbir vakitte ahlâkını iktizasından değildir. Bil-
sem de söylemem ve kimse de beni söyle diye ısrar edemez. Yalnız Hacı Bekir Efendi diyorlar ki, belki
birkaç zat aldı reddetti. Soruyorum alan zat, reddeden zat her kim ise dairei intihabiyesine kadar aldığı
harcırahın heyeti umumiyesini mi reddettiler, yoksa bakiyesini mi reddettiler? Buna cevap versinler. Ce-
vaplarına cevap vereceğim.
HACI BEKİR EFENDİ (İdare memuru) (Konya) — Gittiği yerlere kadar harcırah verilmesi Divanı
Riyasetçe takarrür etmiştir. Biz de o yolda muamele yapıyoruz.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Efendim mazeret mevzubahis değildir. Harcırahı iade etmek lâ-
zımdır. Yine Heyeti İdare yanlış muamele yapmıştır. Benden istediğiniz nedir? İzah edin de ben cevabını
vereyim. Ben usulden bahsediyorum. (Gürültüler) (Müzakere kâfi sesleri)
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim Hasan Bey’in bir sözüne cevap vereceğim. Hasan Beyefen-
di buyurdular ki dairei intihabiyesinin haricine gidenler harcırah almak şöyle dursun nısıf tahsisat bile
alamazlar... Böyledir. Fakat o maddede diyor ki mebuslara mezuniyetleri zamanında nısıf tahsisat verilir.
Bu müddet hangi müddettir? Bu müddeti tahdit edebilmek için kanun diyor ki, dairei intihabiyesine gi-
deceği zamanla geleceği zaman hesap edilerek müddeti hizmetlerine göre nısıf harcırah verilir. Efendiler
ben yalnız Amasya’nın Mebusu değilim. Ben bütün memleketin mebusuyum, badelintihap. Binaenaleyh
ister isem Kângırı’ya giderim, ister isem Adana’ya, Adapazarı’na giderim. Her yerde benim hakkı irşadım
vardır. Her yerde vazifei teftişim vardır. Hangi hak ve salâhiyetle benim tahsisatımı diğerine şey ederek
nasıl kesersiniz? (Bravo sesleri) Farkımız nedir? Ben ihtimal ki dairei intihabiyeme gidemeyeceğim. Belki
de harcırah almadım. Fakat mutlaka beni dairei intihabiyeme gideceksin diye beni takyit edemezsiniz. Ben
istediğim yere giderim. Hele tahsisat meselesi şöyle dursun.
– 977 –
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, ne kadar arzu eder idim ki Mazhar Müfit Be-
yefendi arz ettiğim mütalâayı haklı bir suretle tenkit etmiş olsun. Fakat maalesef öyle olmadı. Bendeniz
yedinci maddeyi okuduğum zaman, yedinci maddede Büyük Millet Meclisinin maaşatı asliyesi dört bin
kuruştur, diye bir fıkra okumadım. Öyle bir şey de yoktur. Yalnız o maddede Büyük Millet Meclisi azasına
dört bin kuruş üzerinden harcırah verilir diyor. Bendeniz iddia ettim. Mazhar Müfit Bey buyuruyorlar ki
niçin Meclis böyle bir karar vermiştir. Yani on bin kuruştan, Meclisin kararı gayet mantıkîdir. Meclis şöyle
hesap etmiştir. Bir Hükûmet memuru tahsisatı munzamma ve maaşı aslî ile beraber yirmi bin kuruş maaş
alan bir Hükûmet memurunun maaşı aslîsi nedir? Esas tutarak Meclisi Âli şu kararı çok makul olarak ver-
miştir ve mantıkî olarak on bin kuruş hesabı bulmuştur. Binaenaleyh tenkidi âlinizin varit olmadığını arz
ediyorum. Bendenizden evvel de Ziya Hurşit Bey’i tenkit buyurmuştunuz. Fakat onda haklı idiniz. Ziya
Hurşit Bey encümende kanaatlerini istimal etmişler, fakat burada kanaatlerini değiştirmişlerdir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Ziya Hurşit Bey zatı âlinizi dava vekili mi tuttu?
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrir vardır. (Kâfi sesleri) Müzakerenin kifayetine dair
takrirler var. Onu okuyacağız.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Maddenin reye vazını teklif ederim.
30. 9. 1338
Mardin
Esat
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Dördüncü maddeye geçilmesini teklif eylerim.
Isparta Mebusu
Mehmet Nadir
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Muvazenei Maliye ve Divanı Riyasetin kabulü veçhile on bin kuruş üzerinden har-
cırah itasını teklif eylerim.
30 Eylül 1338
Menteşe Ethem
Riyaseti Celileye
Derdesti müzakere harcırah meselesini Teşrinievvel iptidasından itibaren yüz liradan harcırah veril-
mesinin kabulünü teklif eylerim.
Malatya Mebusu
Reşit
Riyaseti Celileye
Harcırah ve yevmiyenin kemakân kırk liradan hesap edilmesi müecceliyeti askeriye ve saire vergilerin
dahi kırk lira üzerinden icrası suretiyle muamelenin tevhidini teklif eylerim.
30 Eylül 1338
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
– 978 –
Riyaseti Celileye
Yüz liradan tahsisat kabulüne mademki 18 Mart 1338 tarihinde kanun tanzim edilmiştir. Harcırahların
o tarihten yüz lira üzerinden hesap ve itası muktezidir. Ona göre harcırahların hesap ve tesviyesinin tahtı
karara alınmasını teklif eylerim
30 Eylül 1338
Mardin Mebusu
Necip
REİS — Müsaade buyurun Beyefendiler; bir kere müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın.
Müzakere kâfi görülmüştür. Bundan sonra Karahisarısahip Mebusu Şükrü Bey’in takririni tekrar okutup
reyinize vaz edeceğim.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Bu takrirler reye vaz olunmaz. Fasıl hepsi birden reye vazolu-
nur? (Hayır sesleri) (Karahisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. (Anlaşılamadı sesleri) efendim tekrar ediyo-
rum. Şükrü Bey’in tekâlifi askeriye ve sairenin hepsinin kırk liradan hesabının icrasını teklif ediyor. Kabul
edenler lütfen ellerini kaldırsın. Tayin edemedim.
Kabul edenler lütfen ayağa kalksın. Oturunuz efendim. Kabul etmeyenler ayağa kalksın. (Böyle şey
olmaz, böyle şey yok sesleri) (Gürültüler) (Tayini esami ile sesleri)
REİS — Efendim hâlâ tefrik edemedik. Tayini esami ile tefrik edeceğiz.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Ekseriyet vardır. Rica ederim Hoca Efendi. (Şiddetli gürültüler).
ZAMİR BEY (Adana) — Tayini esami ile reye koymak zarureti vardır.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Şimdi yüz lira üzerinden maaş olarak kabul edip de yevmiye
ve harcırahı da bunun üzerinden vermek lâzım gelirse -ki bu yeni bir tekliftir.- tezyidi masarif demektir.
Bunun herhalde tayini esami ile reye vazı şarttır, lâzımdır. Kabul edilmediği surette de tenzili masariftir.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Hangi nizamname ile yapıyorsunuz?
REİS — Efendim tefrik edemedik. Tayini esami ile reye vaz edeceğiz.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Makamı Riyaset kendisi yaptırmak isterse yapalım. Böyle olmaz.
REİS — Efendiler, şu takriri kabul edenler beyaz, kabul etmeyenler kırmızı rey vereceklerdir. (Ârâ
toplanmaya başlandı.)
REİS — Efendim reyini istimal etmeyen arkadaşlar varsa istimal etsin. Aranın istihsali hitam bulmuş-
tur.
Efendim kabul eden (71), reddeden (79), bir de müstenkiftir. Reye iştirak eden yüz elli bir oluyor ki
muamele tamam değildir. Tekrar reye koymak lâzım gelir.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Nisap yok ki müzakere olsun.
REİS — On dakika teneffüs etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
– 979 –
Üçüncü Celse
REİS — Celse küşat edildi. Yoklama ile reyleri toplayacağız.

ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Yarın reye konulması lâzımdır. Nizamnamei Dahilî musarrahtır.
(İstanbul Dairei intihabiyesinden istihsali araya başlandı).
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Bu tayini esami harcırah meselesi için değil mi?
REİS — Evet efendim.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — O halde muamele doğru değildir. Malumu âliniz nizamnamei
dahilînin hilâfındadır. İçtimai âtide reye konulması zarurîdir.
REİS — Bu da içtimai âti değil mi beyefendi?
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarısahip) — Nizamnamede sarahat vardır. Aradan bir içtima geçecektir.
CEMİL BEY (Kütahya) — Reis Bey; muamele doğrudur. Çünkü bu celsei âtidir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey, bir defa nizamnameye bakınız.
REİS — «Ertesi» tabiri nizamnamede olduğundan pazartesi günü içtimaa tehir ediyoruz. Üçüncü mad-
de pazartesi günü tekrar reye konacaktır. Mehmet Şükrü Bey’in takriri bilahire reye konmak üzere dör-
düncü maddeye geçiyoruz. Dördüncü madde okunacak.
Madde 4. — İstiklâl Mahkemeleri masarifi 25 000 50 000, 17 471.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim. İstiklâl Mahkemeleri masarifi olarak verilecek paraya kar-
şılık gösterilen parayı bendeniz lüzumsuz görüyor ve bu maddenin tayyı taraftarı bulunuyorum.
(Ekseriyet yok sadaları) — Bendeniz, bu sene İstiklâl Mahkemelerinin lüzumuna yani önümüzde kalan
beş ay için İstiklâl Mahkemelerine lüzum olmadığı fikrindeyim. Kanaatimi arz etmek ve Meclisi Âliyi bu
hususta tenvir edebilmek için bendeniz diyeceğim ki: İstiklâl Mahkemeleri yeni kabul edilen şekil mu-
cibince, yani şekli muaddel mucibince eski 1336 senesinde asker firarilerine mahsus olarak yaptığımız
İstiklâl Mahkemeleri şeklinden çıkmıştır. Yeni İstiklâl Mahkemeleri birçok hususta kanunlar içerisine sı-
kıştırılmış, eski salâhiyeti vasiası kaldırılmamış, heyete bir de müddei umumi ilâve edilmiş ve bundan
başka pek tabiî olarak bir de avukat ilâve edilmiştir. Bu suretle mahkemei mezkûra intihap edeceğimiz
azalara, kendilerinin meslekleri itibariyle başka bir şekil verilmiştir. Hatta öyle bir şekil almıştır ki; İstiklâl
Mahkemelerine intihap edeceğimiz Reis ve Müddeiumumi ve hatta azaların mutlaka hukukla müteveggil
olmuş zevattan intihabı iktiza edecektir. Çünkü icra edilecek herhangi bir mahkemede bir avukat çıkacak
ve belki dört saat mütemadiyen söz söyleyecek, mevzuatı kanuniyeden bahsedecek, bilmem ne edecek.
Büyük Millet Meclisi azasından olan bir arkadaşımız ona göre karar ita edecek. Bunları pek tabiî samiin
de dinleyecektir. Meclisi Âli arkadaşlarımızdan muktedir rüfeka vardır. Fakat, bir ekseriyet teşkil edemez.
Ancak 5-6 arkadaş vardır. Lâkin harbin nihayetine yaklaştığımız, gayeye doğru yanaştığımız, mühim ve
tarihî kararlar ita edeceğimiz ve harbe tesir icra edecek kararlar vereceğimiz bir anda Meclisi Âliyi bu
gibi kıymettar arkadaşlardan mahrum etmek zannedersem doğru değildir. Kezalik zevatı muhteremenin
fikrinden, mütalaatından istifade etmemek ve Meclisi Âlide hukukla müteveggil böyle fevkalâde temyizin
de fevkinde bir mahkemede reislik edecek, müddei umumilik edecek, azalık edecek arkadaşların Meclisi
Âlinin içinden ayrılmasına hiç razı değilim. Zannederim ki: Hiçbir arkadaş da buraya hâkimlik için de-
ğil, koca bir Milletin mukadderatı ile uğraşmak için gelmiştir. Bu mukadderatın mevzubahs olduğu bir
zamanda o arkadaşlar da bırakıp gideceklerdir. Böyle hukukiyyundan olan arkadaşımız böyle intihaba
razı olmayacaklardır zannederim. Başka arkadaşlardan ise katiyen intihap edemeyiz. Hukukla müteveggil
– 980 –
olmayarak vekillik etmiş, bilmem nelik etmiş arkadaşlardan ise intihap etmekliğimiz imkân dahilinde
değildir. Çünkü arz ettiğim gibi avukatlar kabul edildikten sonra ve avukatların müdafaaları nazariyatı
hukuka ve kanuna müstenit olan uzun mütalaatlarına karşı karar verecek hâkim isterim ben... Böyle bir
hâkim bilhassa Büyük Millet Meclisi Azalığı da uhdesinde bulunursa rica ederim müthiş bir tesir ya-
par memleket dahilinde. Büyük Millet Meclisinin gönderdiği hâkime bakınız derler. Çünkü eski İstiklâl
Mahkemesi Kanunu’nda -ki Müddei Umumî- yok idi. Mahkeme, kendi kendine sekiz satırlık bir kararla
mühim bir meseleyi halleder giderdi. Fakat, şimdi öyle değildir. Mahkemede bir de avukat bulunacaktır.
Avukat çıkacak... Yarın Meclisten Reis ve Müddeiumumi seçersek Meclisi en kıymetli arkadaşlarımızdan
böyle mühim anlarda mahrum bırakacağız. Bu Mecliste mühim bir rahne açacaktır. Bendeniz tekrar sebat
ediyor ve diyorum ki: Mukadderatı milletin halli anı geldiği bir günde, böyle kıymeti ilmiyesi, kıymeti
hukukiyesi ve tabii hukuk ile iştigal ettikleri için hukuku düveliye ve hukuku esasiyede ve memleketin
temel taşı olan Teşkilâtı Esasiyesini, Kavanîni Esasiyesini kuracağımız bir zamanda böyle yüksek ilimli
arkadaşlar içimizden ayrılmaya esasen kendileri razı olmayacaklardır. Eğer kendileri gitmeye razı olsa-
lar bile, bilmem ki millet nazarında dairei intihabiyesi nazarında, koca bir dairei intihabiyenin vekâletini
ne derecede deruhte etmiş bulunacaklardır. Bu sene bu mühim anda İstiklâl Mahkemeleri masrafı diye
Meclis bütçesinde böyle bir faslın kabulüne bendeniz taraftar değilim. Yalnız şimdiye kadar üç, dört ay
müddetle İstiklâl Mahkemeleri vazifelerine devam ettiklerinden bunların bu zamana ait masrafları bittabi
Meclis muhasebesinde tespit edilmiştir.
O masraf bil mecburiye kabul edilir. Fakat, yeniden İstiklâl Mahkemesi göndermeye lüzum yoktur.
Çünkü böyle mühim bir zamanda milletin işlerini bırakarak böyle mühim arkadaşları içimizden bittef-
rik göndermeye kim cesaret edecek? Böyle hâkimler ve müddeiumumiler göndererek Meclisin kudreti
ilmiyesini tenkise hangi bir mebus arkadaşımız razı olacak ve ayrılan hangi bir arkadaş böyle mühim
bir zamanda bu mahkeme işleriyle iştigal edecektir? Sonra bu mesele gayetle mühimdir. Bu kanun kabul
edildiğinde Meclisten lâakal beş mahkeme gidecektir. Ve bu mahkemeler için de hukuktan anlayan en iyi
arkadaşlarımızı seçmek mecburiyetindeyiz. Eğer böyle yapmazsak Meclisi Âlinin şerefi de tezelzül edecek-
tir. Hangimiz ister ki Meclisi Âliden bu mahkemeler için müntehap herhangi bir arkadaşımızın vereceği
kararı, arkadaşımızın karşısına çıkacak olan bir avukat darmadağınık edecektir. Kim bilir bu mahkeme
heyeti ne gibi hadiseler görecek ve matbuat sütunlarına neler geçecek...
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Müddeiumumi de müdafaa eder.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Doktor raporu yazmıyoruz. Rica ederim Mustafa Bey... (Devam ses-
leri) Şimdi yalnız bir şey kalıyor. Bendeniz bu anı mühimde İstiklâl Mahkemelerinin azalarının Meclisten
tefriki imkânsız, olduğundan gönderilmesi aleyhinde bulunduktan sonra, ikinci defa söyledim ki, o da
şimdiye kadar yapılan masarif tespit edilip bütçeye geçirilir. Fakat idare memuru beyler buradadırlar. Bu
masarif tespit olunabilir mi? Şimdi arz edeceğim: Hepimiz şahit oluyoruz ki filân vekâletten, falan zat, filân
yere giderken dört buçuk lira fazla almış, on sekiz lira eksik almış... Falan vekil de yüz lira vermiş bu gibi
yolsuzluklardan dolayı milletin bir santimini müdafaa etmekle iftihar ediyoruz. Bu gibi sebeplerden dolayı
arkadaşlarımız burada saatlerce söz söylüyorlar. Fakat efendiler, idare memurları bu paranın hesabını he-
nüz vermemişlerdir. Bundan dolayı idare memurlarının şahıslarına karşı bir şey söylemiyorum. Şimdi ida-
re memurları İstiklâl Mahkemeleri masarifatının hesabatını şu ana kadar vermediklerine nazaran bizler
nasıl olup da yarın vekillerden herhangi birisini siz filân yere para verdiniz, şu kadar para fazla sarf ettiniz
diye bileceğiz? Rica ederim, Meclisi Âliyi gerek heyeti vekilemiz nazarında ve gerek millet nazarında kü-
çük mü düşüreceğiz? Soruyorum idare memurlarına bu para nerededir? Bu paranın hesapları yoktur. Yine
soruyorum İstiklâl Mahkemelerinden açık olarak yirmi bin lira vardır. Bunu da Hacı Bekir Efendi bizzat
söylemişlerdir ki tabiatiyle bu paranın hesabını herhalde vereceklerdir. Meclisi Âli ki hepsi teşriî ve icraî
salâhiyeti haizdir ve milletin burada bir santimi müdafaa etmek en büyük bir hakkıdır ve bunun için bizler
buraya toplanmışızdır. Değil böyle Meclisi Âlinin sekiz yüz bin liralık bütçesi Divanı Muhasebat olmadı-
ğına göre doksan milyon liralık masarif bütçesi ve altmış milyon liralık varidat bütçesini hesap edecek ve
bunu santimine kadar düşünecektir. Bunun için Encümenler geceli gündüzlü çalışıyorlar. Sonra Meclisin
saati millete bin liraya mal olan celseleri bu paralar için inikat ediyor. Kuvvei teşriiyenin en büyük vazifesi
– 981 –
murakıplıktır. Efendiler, dünyada Hükûmetin şan ve şerefini yükseltmek için, dünyanın hiçbir tarafında
malî bir müfettiş Meclisin hesabatına karışamaz ve umuru maliyesine müdahale edemezler. Fakat bugün
mademki idare memurları vardır ve Meclisi Âlinin kendisinden müteşekkil tetkiki hesabat heyeti vardır,
divanı vardır ve Mecliste böyle bir para hesabı kimsenin hatırından bile geçmez. Meclisi bu para işlerinde
firar ve mahkeme işleriyle uğraşacak kadar ufaklık gösteremez. Meclis, fevkalâde münezzeh ve yüksek
bir makamdır ve Milletin son istinatgâhıdır. Meclis, kendisi hem müddeiumumi, hem de hâkim olamaz.
Bütün hukukiyun bunu, böyle düşünmüşlerdir. Halbuki görüyoruz ki biz kendimiz, herhangi bir vekilin
idarei umurunda yirmi bin lira kadar açığını görsek ne yaparız? Bittabi hemen ademi itimat lâzım gelmez
mi? Böyle yirmi bin lirayı bir vekile kim bağışlar? Halbuki Meclis, kendisi yirmi bin liranın hesabını bula-
mamıştır. Bulundu ise nerede? Şimdi yeniden İstiklâl Mahkemeleri göndereceğiz. Bu suretle yeniden para
açıkları ve yeniden Meclisi Âli namına bilmem neler. Bu hallerin devamı belki de Meclisin şan ve şerefini
nakisedar edecektir. Bendeniz teklif ediyorum.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Bu para kimin üzerindedir? Onu söyle.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Bilmiyorum. Bendeniz arz ettim ve teklif ediyorum. Bu sene için
şimdiye kadar İstiklâl Mahkemelerinde sarf olunan parayı bittabi kabul edeceğiz. Onun için söz yok. Fakat
bundan sonra kabul etmeyiz ve İstiklâl Mahkemesi de göndermeyiz. Yalnız şimdiye kadar olan açığı kim
kapatacaktır? Bunun sarifi kimdir? Bunu kim temin edecektir? Bendeniz teklif ediyorum şimdiye kadar
hesabını vermeyen İstiklâl Mahkemesi azalarına ne tahsisat, ne harcırah, ne de para vermeyeceğiz. Bu
arkadaşlarımız gelip idare memurlarına hesaplarını versinler. Yoksa efendiler biz bir daha hiçbir vekili ne
tenkit edebiliriz, ne de istihza edebiliriz, ne de ademi itimatta bulunabiliriz. Buna hakkımız olmaz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim, Muvazenei Maliye Encümeninin takdim ettiği şu büt-
çede bir İstiklâl Mahkemesi masrafı var. Bu masrafı Muvazenei Maliye Encümeni kendi kendine koymuş
ve icat etmiş değildir. Zannederim ki; Divanı Riyasetin teklifi dahi Heyeti Âliyemizin Amasya İstiklâl
Mahkemesinin kabulünden sonradır. Siz, bir Amasya İstiklâl Mahkemesi kabul buyurdunuz ve intihabatı
da icra buyurdunuz ve o adamlara da Heyeti Vekilenin arzusu üzerine «serian mahallî memuriyetinize
gideceksiniz» dediniz. Heyeti idare de, sizin bu kararınız üzerine bilmecburiye bu Mahkemenin masrafını
bütçeye koyunuz demiştir ve yine Heyeti idare her ihtimale karşı Ankara’da da bir İstiklâl Mahkemesi te-
şekkülünü nazarı dikkate alarak o mahkemenin de masrafını tahminî olarak bütçeye vaz etmiştir. Biz de
iki mahkemenin masrafını tahminî olarak bütçeye koyduk. Fazla koymadık. Şu halde Ziya Hurşit Bey’in
kanaati bana ait bir mesele değildir. Fakat Encümen noktai nazarından beyanatımın bir kıymeti yoktur,
yalnız başka itibarla vardır. Kıymeti ne için yoktur, arz edeyim. Kendileri de pekâlâ bilirler ki: Şimdi oku-
yacağım bütçenin müfredatını, kâtiplerine varıncaya kadar maaşatını tespit etmiş ve Encümenle beraber
bunu kendileri de kabul etmiştir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Encümene bir şey demiyorum efendim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Demek oluyor ki: Encümeninize sizin kabul ettiğiniz bir mah-
kemenin masrafı gelmiş ve Encümen de onu koymaya mecbur olmuştur. Yoksa Heyeti Âliyenizin bir ka-
rarı olmasa idi ve bunu Meclisi Âliniz kabul etmiş olmadığı halde buraya koysa idik o zaman denebilirdi
ki; Encümen bunu neye kendi kendine koymuş ve neden bunun tayyı cihetine gitmemiştir? Meselâ, Ziya
Hurşit Bey biraderimize soruyorum. Buradaki beyanatı âliyelerini Encümende -şu nokta mevzubahs olur-
ken- ve kadro tespit edilirken, ne için bizi lütfen ikaz etmediler? Ve neden bunu orada imzaladılar? Demek
ki: Yirmi dört saat zarfında bugünkü güzel fikri hasıl ettiler. O günkü fikrinden rücu ettiler. Olabilir efen-
dim. Şimdi...
MUSTAFA BEY (Tokat) — Bu mesele başkadır rica ederim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Neden bağırıyorsunuz Mustafa Efendi.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Yirmi bin lira var.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Ne anlarsın sen. Ne söylemek istiyorsan çık da burada söyle.
Bunu anladığın da yok, okuduğun da yok. Ne söylüyorsun?
– 982 –
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkari) — Beyefendi pek haklısın buraya çıkar söylersiniz. Zatı âliniz ni-
zamperestsiniz. (Gürültüler)
MUSTAFA BEY (Tokat) — Evet, nizamperestleri görüyoruz. Hazineyi de görüyoruz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Şimdi efendim, bize teklif olunan kabul ettiğiniz Amasya İstiklâl
Mahkemesiyle belki kabulü muhtemel olan Ankara İstiklâl Mahkemesi masrafıdır. Bu masraf nedir? Bi-
zim yaptığımız budur. Kabul buyurduğunuz Amasya İstiklâl Mahkemesi için bir başkâtip koyduk, 25 lira
maaşla. Çünkü bunu da Encümende müzakere ettik. Bazı yerlerde maaşat muhtelife veriliyor, şöyle oluyor,
deniliyor. Bunlara hacet kalmasın diye bu maaşatı da tespit ettik. Bir başkâtip koyduk 25 liraya, bir zabıt
kâtibi 20 lira, tabiî bir müddeiumumi ilâve buyurduğunuzdan 20 liraya bir kâtip on liraya da bir mukayyit
koyduk. Evvelce üç kâtip ve daha fazla vardı. Yani Encümen tasarrufa riayet etti. Evvelki İstiklâl Mahke-
melerinin kırtasiye vesair masraflarının miktarı yoktu. İstediği kadar alırdı. Biz onu da tahdit ettik. Ayda
otuz lira koyduk. Beş lira müteferrika, on lira da bedeli icar koyduk. Bazı yerlerde icar veriliyormuş. Tenvir
ve teshin için de elli lira koyduk. Ona göre bu hesabatı tespit ettik. Buradaki yekûn heyetinizin kabul ettiği
bir mahkeme ile kabul edeceği muhtemel olan bir mahkemenin masarifidir ki şu esbabı maruza üzerine
yapılmış bir yekûndur. Ama Heyeti Âliyeniz kabul olunan mahkemeye de lüzum yoktur deyip onun üze-
rine tayyederseniz bütçeden çıkar o sizin bileceğiniz bir iştir.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim; bundan evvel müzakeresi derdest olup ikmâl edil-
meyen, istirdat olunan memleketlere gönderilecek, olan İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun yekdiğeriyle
alâkadar olduğunu görüyorum. İstiklâl Mahkemeleri aleyhinde bendenizden evvel söz söyleyen Ziya Hur-
şit Bey arkadaşımızın kanaatlerini da bendeniz şey ederim. Yani ona itiraz edecek değilim. Yalnız biz istir-
dat olunan memleketlere gittik. Burada muvakkat bir zaman için biz İstiklâl Mahkemesini elzem gördük.
Arkadaşlar, üç kişi düşman amaline hizmet etmiş, üç yüz kişi dama tıkılmış, bunları bizim şimdiki mah-
kemelerimizin şekli hazırıyla mahkemeye verirsek bir seneye kadar bicürüm adamların mevkuf kalmaları
lâzım gelecek. Askerî Divanı Harplerin de hali bellidir. Biz İstiklâl Mahkemesini istedik. Malumdur ki İs-
tiklâl Mahkemeleri fevkalâde mehakimdir. Bunlar fevkalâde ahvale sebebiyet veriyor. Bendeniz fevkalâde
zamanın geçtiğine kanaatim yoktur. Yalnız buna aleyhtarlık eden arkadaşlarımın da söyledikleri lakırdıları
da gayet mantıkî ve makul buluyorum. Başartıan ki, ben de bazı menatıkta İstiklâl Mahkemelerinin lüzu-
muna dair olan kanaat tezelzül etmemiştir. Binaenaleyh biz istesek de arkadaşlar, mademki Meclisin yarı
yarıya bir taraf istiyor, bir tarafta istemiyor. Her iki taraf da içtihadından doğuyor. Biz bu maddeyi kabul
etsek, esasen bu madde azdır. Ziyadeleştirmek lâzım. Kabul etsek, ziyadeleştirsek de aza intihabı mesele-
sinde müşkilât çekeceğiz zannediyorum. Arkadaşlarımdan istirham ediyorum. Bizim mahakimin şeklini
değiştirelim. Biran evvel değiştirmek lâzım. Bu hususta mümkün ise ittifak edelim. İstiklâl Mahkemelerini
istiyoruz. Lüzum vardır. Dairei intihabiyeme de. Fakat anlıyorum ki aza intihabında muvaffak olamayaca-
ğız ve intihap de edemeyeceğiz. O noktada arkadaşlarımın dediği de doğrudur. Bunları kaldıralım. Fakat
mahkemelerimizin şeklini değiştirelim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim, dördüncü madde İstiklâl Mahkemeleri masarifi diyor. Bu
itibarla İstiklâl Mahkemelerine lüzum olmadığı mevzubahs ediliyor. Bendeniz bu cihetten bahsetmeye-
ceğim. Meclis isterse lüzum görür, gönderir. İstemezse kaldırır. Yalnız bu masarifatı İstiklâl Mahkemeleri
masarifatı diye koymaya lüzum yoktur. Masarifi mütenevvia ve fevkalâde denirse daha birtakım masraflar
var ki yapılıyor, fakat Meclis bütçesinden değil. Diğer devair bütçesinden yapılıyor. Meselâ Hasan Bey’i
Trabzon’a gönderdik. Kim verdi masarifini? Meclis verdi.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Vekâlet verdi.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — E, nasıl olur, onun masarifatını Vekâlet verir mi?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Onu Hükûmet gönderdi. Meclis göndermedi. Onun için
oradan alır.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — O Meclisten alır. Tahsisatını başka yerden almaz. Onun için burada
İstiklâl Mahkemeleri masarifi demeden ise masarifi mütenevvia ve fevkalâde demek daha evlâdır. Sonra
Ziya Hurşit Beyefendi buyuruyorlar ki İstiklâl Mahkemeleri elan hesap vermemiştir. Bendeniz bu beya-
– 983 –
natı âliyelerine hayret ettim. Acaba Meclisin ciheti idariyesi, ciheti maliyesi, Usulü Muhasebatı Umumiye
Kanunu’na tabi midir, değil midir? Eğer tabi değilse mütalaa doğru olabilir. Ben diyorum ki Meclisin
muamelâtı maliyesi de, Usulü Muhasebatı Umumiye Kanunu’na tabidir. Öyle olunca verilen para avans
mahiyetindedir. Üç ay nihayetinde Heyeti İdare avans verdiği takdirde hesabını isteyecek idi. Üç aya kadar
hesap vermezse, onlara badema avans vermeyeceklerdi. Hiç kimse darılmasın. Bendenizin şu mütalaatım-
dan hiçbir kimseye zerre kadar tecavüz yoktur. Yalnız kanundan bahsediyorum. Mademki Meclisi Âliniz
kanun üzerine binayı muamele ediyor, eğer üç ay nihayetinde verilen parayı aramadı ise, Usulü Muhase-
batı Umumiye Kanunu mucibince Heyeti İdarenin tazmin etmesi lâzım gelir. Yoksa bu hesabı vermiyor
diye vermeyenlerden maaşını katetmek salâhiyeti yoktur. Bu hesap niye alınmamıştır? Demek anlaşılıyor
ki idare vazifesini yapmıyor.
EMİR PAŞA (Sivas) — Beyefendi Meclisi Âlinizin azalarını muhasebe ketebeleri gibi zannetmiş.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Estağfurullah o sözünüzü geri alınız.
EMİR PAŞA (Sivas) — Sen sözünü geri al.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Azaların cümlesi gayet muhteremdir. Milletin vekilidir. Her bir
şahıs milletin vekilidir.
EMİR PAŞA (Sivas) — Çok rica ederim, siz öyle kabul ediyorsunuz. Bir memuru memuriyetinden
azletmek gibi bir şey mi zannettiniz?
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Kanunda tazmin var.
EMİR PAŞA (Sivas) — Tazmin etmek lazımsa, tazmine hükmedersiniz idare heyeti kendine ait olan
vazifeyi pek âlâ bilir. Eğer idareye ait bir mesele varsa, tazmine her vakit hazırdır. Yoksa bu bir tecavüzdür.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Ziya Hurşit Bey’e söyleyiniz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Tazmini vukuu muhtemel bir mesele varsa idare her zaman tazmine hazırdır.
Fakat bir Tetkiki Hesabat Encümeni tayin ettiniz siz.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Esasen vardır.
EMİR PAŞA (Sivas) — Zaten o zatı muhteremler gelip işlerine bakmamışlarsa...
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Yazaydınız.
EMİR PAŞA (Sivas) — Tetkiki Hesabat Encümeni azaları Meclisin hesabatını tetkik etmek için tayin
edilmişlerdir. İdare Heyetinin vazifesinden çıkmıştır o. Hesabatını vermeyen arkadaşların tahsisatından
kesmek, avans vermemek meselesini o vakit tavsiye ederiz beyefendi.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Ben kanundan bahsettim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Rica ederim. Kanundan bahsettiniz ama siz idare heyetini memurlar gibi telâk-
ki ettiniz.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Arkadaşlarımıza bunu tecavüz addederim.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Tetkiki Hesabat Encümeni hangi tarihe kadar hesabata
bakmıştır. 1336-1337 senelerine ait hesapları olsun görülmüş müdür?
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim bunu tayin ettiğiniz Encümen azalarına sorarsınız. Onlar cevap verir-
ler.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Siz İdare Heyetinden değil misiniz? İdare Heyeti namına
söylemiyor musunuz?
EMİR PAŞA (Devamla) — Evet İdare Heyeti namına söylüyorum. Fakat Heyeti Celileniz onları intihap
etmiştir. Onlar cevap verirler.
HALİL İBRAHİM EFENDİ (Antalya) — Kim onlar?
EMİR PAŞA (Devamla) — İşte Heyeti Celile kimler olduğunu pekâlâ biliyor.
– 984 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar, vaziyet değiştiği vakit her mantık sahihi olan mahlukat
kararını değiştirmek lüzumunu da eğer o hadise icap ettiriyorsa tebdil eder. Binaenaleyh Amasya İstiklâl
Mahkemesini Meclis kabul ettiği günleri hatırlayınız ve bittabi İstiklâl Mahkemesi kabul olununca Muva-
zene Encümeni de Müfit Bey biraderimizin dediği gibi tahsisatını koymak mecburiyeti var idi. Fakat bu-
gün pek büyük memnuniyetle görüyoruz ki o gün ile bu tarih arasındaki fark azimdir. Ordularımız bütün
Anadolu’yu düşmandan tathir etmiş. -Ve tekrar ediyorum- memleket dahilinde hikmeti vücudu, Büyük
Millet Meclisinin ve onun Hükûmetinin tesisine matuf olan İstiklâl Mahkemeleri ve kanunları da dahilî ve
haricî düşmanlarla beraber sakıt olmuştur. (Bravo sedaları) O kanunu ilk defa müdafaa edenlerden birisi...
REFİK BEY (Konya) — Hatta ilk teklif eden.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — Evet... ve hatta arkadaşlarım hatırlarsa o kanunu ilk teklif eden
ben idim. O vakit kendi kanaatimce düşünmüştüm ki: En haklı bir davayı deruhte eden Büyük Millet
Meclisi, evvelemirde umuru dahiliyesinde kanaat ve azmini bir taraftan telkin ederken diğer taraftan da
tethiş vesaiti ile hareket ederek memleketi ihtilâllerden ve dahilî kıtallerden kurtarsın. Tedhişin kendisine
bahşettiği faydalarla dahilî büyük müsadematın ve ihtilâfatın önünü alsın.
Filhakika bu tarzı harekette musip düşünen Meclis; tasavvuratını bir kanun şeklinde meydana getirdi
ve şimdiye kadar da bunun faidei ameliyesini gördük. Fakat hikmeti vücudu, ancak Büyük Millet Mec-
lisinin ve Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin tesis ve takarrürüne matuf olan bu kanun, bir devayı kül
değildir. Şu halde memaliki müstahlasamızda mevcut acil ihtiyaçlara, elimizde bulunan kanunlarımızın
birçok eşkalinden veyahut teşkilâtı mehakime ait noksanlardan dolayı, bir cevap veremiyor isek bu hu-
susta, evvelce iyiliği dokunan bir vasıtayı, bir aleti, devayı kül gibi kullanarak onun da şiddet ve heybetini
mahv ü berbat etmeyelim.
Hepimiz biliyoruz ki; bu ihtiyacatın her biri için icap ve istilzam eden tedabire tevessül olunursa çaresiz
olunmuş olur. Eğer memaliki müstahlasadaki müstacel dertler için, onları bilmeden, anlamadan, ezbere
bir karar ittihaz etmek suretiyle, veyahut bu hususla faidei ameliyesi görülüp ve fakat devayı kül olmadığı
her birimizce muayyen olan bir şekli tatbika kalkışırsak yanlış hareket etmiş oluruz. Bu bapta en iyi bir
çare bir an evvel üç beş arkadaştan mürekkep bir heyeti tetkikiyeyi oralara göndermek ve onların ihti-
yacatını kâfil olacak çareleri Meclise teklif etmek veyahut bu çareler hükûmetçe teklif olunmak suretiyle
ittihaz edilecek tedbirlerdir ki iyi bir hareket yapılmış olabilir. Binaenaleyh memaliki müstahlasada ittihaz
olunacak tedabir ve çare meselesini; bugün bütçede mevzubahs olan İstiklâl Mahakimi masarifinden ayırı-
yorum. O İstiklâl Mahakimi masarifi de; onun matuf olduğu mahkemeler hakkında Meclis karar verirken;
başka bir tarihte ve başka şerait altında alındığı için ve bütçe müzakeratı doğrudan doğruya teşkilâttan bir
kısmının kabul veya ademi kabulüne ait mukarreratın da zemini müzakeresi olduğu cihetle rica ediyor ve
arkadaşlarıma arz ediyorum ki; artık hikmeti vücudu zail olan bu mahkemelerin masarifini kaldıralım.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Efendim, İstiklâl Mahkemeleri masarifi olarak bütçeye konulan; on
yedi bin dört yüz yetmiş bir lirayı; Meclisi Âli Amasya İstiklâl Mahkemesini kabul ettiği için buraya koy-
maya mecbur olduk. Fazla konulmuş bir para yoktur. Eğer şayet ilerde diğer İstiklâl Mahkemeleri teşkili
lüzumu hasıl olursa onların masarifi için de, Meclisten verilmek lâzım gelirse Meclisten ayrıca tahsisat
isteyeceğiz. Yok, eğer hariçten verilmek lâzım gelirse masarifini hariçten vereceğiz. Bu mesele için bu ka-
dar vakit zayi oldu. Halbuki bu para, Heyeti Celile Amasya İstiklâl Mahkemesini kabul ettiği için mecburî
olarak konuşmuştur. Başka bir şey yoktur. Herhalde bu maddenin kabulü ile diğer maddeye geçilmesini
teklif ederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, evvel be evvel, tetkiki hesabat meselesinden arz ede-
ceğim. Bendeniz 1336 senesinde bir şubeden Tetkiki Hesabat Encümenine memur edilmiştim. Diğer üç
arkadaş bugün mezun bulunmaktadır. Biz ilk evvel tetkikata başlarken bize, beş bin liralık eşya gösterdiler.
Fakat bu eşyanın nerede olduğunu bulamadık. Tabiî o mesele kaldı. Sonra vazifemiz, 1338 senesi martın-
dan itibaren, her ay için vaki olan masarıfatı tetkik olduğundan -sarfiyatın kanun dairesinde olup olmadı-
ğını tetkik olduğundan- biz iki üç ay kadar tetkikatımızı yaptık. Fakat İstiklâl Mahkemeleri hesabatı henüz
gelmemişti. İstiklâl Mahkemelerinin hesabatı, arkadaşlarımız geldikten sonra idareye verildi zannederim.
Tabiî idare, verdiği avanslar kararı için vesaik alacaktır. Bu vesaik bugün bile daha toplayamamıştır. Hatta
bugün iki arkadaş idareye gittik. Bu hesabat daha yeni çıkarılıyor ve vesaiki aranıyor.
– 985 –
İstiklâl Mahkemeleri için verilen avansların sureti sarfı idarece anlaşılıp da bize raporu verilmedikçe;
biz bir şey yapamazdık. İdare bu mesele ile halen meşguldür, hesabatını yeni tetkik ediyor. İdare daha
sarfiyata ait vesaiki elde edememiştir. Tetkikatı ikmal ettiği zaman tabiî neticesi Heyeti Âliyenize arz edile-
cektir. İşte Tetkiki Hesabat Encümeninin vaziyeti budur. İstiklal Mahkemelerinin...
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Arkadaşlarınız kimlerdi?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Arkadaşlarım Şemsettin Efendi ve Yusuf Ziya Bey, Ragıp Bey idi.
Bu zevat şimdi mezundur.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Şu halde Encümen tamam değildi.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Evet, tamam değil.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Şimdiye kadar söyleseydiniz olmaz mıydı?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Biz bir heyet halinde vazifemize bakacak idik. Tabiî bizim reisimiz
falan malum değildi.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bu noksanı bir aza sıfatıyla haber verebilirdiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Sonra efendim, İstiklâl Mahkemeleri hakkında arkadaşlarım ga-
yet vazıh surette mütalaalarını beyan buyurdular. Bu mesele efkâra en ziyade hâkim olan nokta; memleket-
ten düşman tard edilirken hasıl olan galeyan esnasında ciheti askeriyenin şu veya şu kimseleri, bir lüzum
görerek hapsetmesidir. Fakat bugün oralara ilk mahkeme gittiği zaman tabiî müddeiumumisi bu adamlar
için hapsedilmiştir diye soracaktır. Eğer mevkuf adamlar hakkında mevkufiyeti müstelzim bir delail ve
emmare varsa tabiî onlar mevkuf kalırlar. Olmayanlar da tahliye edilir. Arkadaşlarımızı tethiş eden mesele
şudur: Karahisarısahip’te veya Eskişehir’de birçok cinayet olmuş, şu olmuş, bu olmuş diye bir galeyandır
gidiyor. Sonra ekseriyetin ne suretle tecelli ettiği de malum. Gruplar dolayısıyla tahakküm vardır. Çoğu da
kani olmadan bu reyi vermektedir.
Şimdi efendiler; cidden aranılacak bir mesele var. Memaliki müstahlasaya, evsafı matlubeyi haiz bir
heyeti hâkime göndereceksiniz. Bunu hepimiz ilân etmeliyiz. Ben asker değilim, doktor değilim. Ben avu-
katım. Herkesin de böylece kendi ihtisasını bilmesi lâzımdır. Her arkadaşım iddia edemez ki; ben hâkimlik
yaparım. Sonra hâkimlik yapacak zevatın da bu Mecliste daha ziyade kendilerinden istifade etmek isteriz.
Şimdi mesaili mühimmei siyasiye, sulhiye ve hayatiye mevzubahs olurken, böyle arkadaşlarımızın içimiz-
den ayrılarak hariçte hâkim vaziyetinde ifayı vazife etmesi doğru değildir.
Efendiler; adlî kanunlarımızda noksan varsa, İstiklâl Mahkemeleri kanunlarını diğer mahkemelere de
verebilirsiniz. Çünkü o mahkemeler de adam asmaz, adam mahkûm eder. Eğer mevcut mahkemelerimi-
zin usulleri bozuk ise, usulü muhakematta noksanlar varsa, bugün İstiklâl Mahkemelerinde olan usullerin
tatbiki hususunda diğer mahkemelere de salâhiyet verebiliyorsunuz. İhtisası olmayan için... yalnız mu-
kaddes bir sıfat olan mebusluk; şahıslara fazla bir imtiyaz bahşetmez. Mecliste öyle arkadaşlarımız vardır
ki; onların, bugün hayatı mesaili mühimme mevzubahs olurken aramızdan ayrılmamaları lâzımdır. Siz,
yarınki devletin şeklini çizeceksiniz. Seksen tane şaki, bunlarla uğraşacak zamanda değiliz. Siz ölmüş bir
tarihi meydana getirdiniz. Bu tarihin istikbalde yaşaması için tarikini çizeceksiniz. En mühim bir anda
bir arkadaşımız burada sekiz şaki için kalkıp gidecek. Efendiler böyle zamanda zararı aramayınız. Çünkü
oralarda ordumuz var. Eğer hak aramak istiyorsanız bir milletin hakkını gözetiniz. Yoksa beş şahsın hakkı
böyle gözetilmez. Sekiz şahsın hakkı bununla ölçülmez. Sonra arkadaşlarımızın buyurdukları gibi en na-
zik meseleler geçiyor. Bize Avrupalılar; sulh masasında siz kapitülasyonları kaldırdınız, kendi mahkeme-
lerinize kendi itimadınız kalmadığı halde içinizden üç beş mahkeme ayırıp da onlardan adalet beklerken,
nasıl olup da siz bize kapitülasyonların ilgasını teklif ediyorsunuz demezler mi?
Biliyorsunuz ki bu Pontus meselesi için müzakere edilirken müttefikan oraya İstiklâl Mahkemesinin
gitmesine karar verdik. İkinci intihaba konduğu halde bugün bu mahkemelerin ademi lüzumuna kail ol-
maya başladık. Demek: bu mahkemelerin lüzumu azaldı ve bunu herkes takdir etti. Yana Pontusçular de
hissetmişlerdir ki; burada Yunan ordusu bitmiştir ve esasen Pontus meselesi de kalmamıştır.
– 986 –
O hapse girsin de altı ay sonra yapılacak yapılır. Bunu artık reddetmelidir. Ne tethiş ve ne tazyikin
manası kalmamıştır. Sizi temin ederim ki; adliyemize çok yanlış nazarla bakıyorsunuz. Cihan nazarında
adliyemiz en mümtaz nazarla yaşayan mahkemelerdir. (Bravo sesleri) Mahkemelerimizin kararını takdir
etmemek zannederim kadirşinaslıktır. İlim ve hukukta vesairede müterakki bir milletiz, tıbbı ile, hukuku
ile bu millet iftihar eder. Ondan sonra bendenizce askerliği gelir. Bu bir hakikattir. Böyle bir milletin mu-
kaddes bir hakkına taalluk eden ve bu kadar fedakârlık ederek adalet mahkemeleri olan bir millete, adalet
yoktur diye bağırmak bilmem hangi histir. Gayet yanlıştır. Eğer bizim adliyemizin ufak bir hatası varsa
adliyemizin o kusurlarını bugün güzelce tadil ve tashih etmeliyiz. Usullere gelince: Efendiler bizim usu-
lümüz gayet basit şeylerdir. Yalnız bir şey varsa istinaf ve temyiz müddetlerinin fazlalığıdır. Bu madde ile
onları da tenkis ediniz, isterseniz İstiklâl Mahkemeleri salâhiyetini veriniz, İstiklâl Mahkemeleri Kanunu
ile hareket etsin. Şimdi 17 bin lira 2 mahkeme için konmuştur. Hepimizin de kanaati vardır ki; bunun ne
Ankara’da manası kalmıştır, ne Pontus muhitinde ve ne de işgal ettiğimiz sahada fevkalâde mahkeme teşkil
edecek ortada bir şey yoktur. Fevkalâde tedabir ittihazından vareste olan şu masrafı çıkarmak millete karşı
azîm hizmet edilmiş demektir. Şu esbaptan dolayı efendiler, hâkimiyeti milliyeniz ve öteden beri iddia
ettiğiniz istiklâli adliniz, evet efendim, salabeti adlîmiz namına şu 17 bin lirayı çıkarınız. Efendiler açık
söylüyorum; grup hisleriyle istiklâli millimizi darbelemeyiniz Ekalliyetin ekseriyete tabi olması vicdanı
tazyik altına almak demektir.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Bu nerede?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Dünyanın her yerinde, bizde de...
REŞAT BEY (Saruhan) — Tarif ağırdır, biraz tasrih buyurunuz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Ben umumî söylüyorum, sözlerim umumidir. Ben de dahilim.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Zatı âliniz, herhangi bir vazife sahiplerinin zaman, zaman
vazifelerini tetkik etmiştiniz. Zatı âlinizden şahsım itibariyle soruyorum: Tetkiki Hesap Encümeni hesabı-
nı kaybettiği halde aylardan beri bunu Meclisi Âliye haber vermemek...
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Belki tetkik edememişimdir.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Bu belki bir kusurdur. Hangi aya kadar baktınız?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Mart, nisan. İki ay hesaba bakıldı ve mayısta da kapattık, şeysini
imza etmedik. O hesapların kapanması için yani marttan itibaren hesapların kapanması için bütün İstiklâl
Mahkemeleri hesabatının gelmesi lâzımdır. Her ay İstiklâl Mahkemelerinin masarifi var idi. Bunlar gelme-
dikçe hesabatının tespitine imkân yoktur. İstiklâl Mahkemelerinden idare hesap istiyordu. İstiklâl Mah-
kemeleri de oralardan hesaplarını gönderiyordu. 1336-1337 senelerine ait hesabat, iki senenin hesabatı
görülmemiştir. 1338’den başladığımız zaman iki senelik hesap kalacak. Bunlar yüzüstü kalmıştır. Henüz
bunun bile kararını vermedik. Sebebi de arkadaşlarımızın mezunen gitmesidir. Arkadaşlarımızın dediği
gibi biz eskilerine mi bakacağız, yenisine mi? Vazifemize, nizamname itibariyle 1338’den bakmak lâzım.
1338’i bulabilmek için 1336-1337 senelerine ait olan hesabı bulmak lâzımdır. Bu da böyle muallaktır. Ben
de arkadaşlarıma haber vermekiğimden dolayı kusurumu itiraf eder ve affınızı istirham ediyorum.
REFİK BEY (Konya) — Hüseyin Avni Bey, biz her ay hesap göndermişizdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bunu tetkikine koyulduğumuz zaman verip vermediğiniz an-
laşılır. Yani bize idare cetveller gelmemiştir, diyor. Çünkü her ay için muntazam hesap lâzımdı, cetveller
gelmemişti. Biz de hesabatın tetkikini tamamlayamadık.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Mecliste dahi ekalliyet ekseriyete tabi değil midir?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — O değildir efendim. Burada aleyhinde olup da lehine reyini isti-
mal etmez. Aleyhinde ise aleyhine rey verir. Benim arkamdan sürükleneceksin, demez.
FİKRET BEY (Kozan) — Fakat o kanun muta’dır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Müsaade buyurunuz, efendim kanun cebir ifade eder. Esasen bu
mesele mevzu değildir.
– 987 –
REİS — Efendim, dördüncü madde hakkında şimdiye kadar müzakere cereyan etti. Daha söz söyleye-
cek çok arkadaşınız vardır. Şimdi kifayet takriri de yoktur. Yarından sonra arkadaşların sözü baki kalmak
üzere, pazartesi günü içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
Hitam: 4.35

İzmir: 29.9.1338
(Makina başında)
Başkumandan Paşa Hazretleri ve Dahiliye Vekili Fethi ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendilerle
beraber 29/30. 9. 1338 nısfülleylde İzmir’den Ankara’ya müteveccihen trenle hareket edilmiştir. Afyonka-
rahisarı’ndan hangi tarikin takip edileceği bilahire arz edilecektir etendim.
İcra Vekilleri
Heyeti Reisi
Hüseyin Rauf
Açtım
30. 9. 1338
İmza
Okunamadı
Heyeti umumiyeye arz edildi.
30. 9. 1338
– 988 –
TBMM
4 Teşrinievvel 1338 (1922)
Münderecat

2. — Düveli mutelifeye verilecek cevabi notanın müzakere ve kabulü.
Cilt : 23

YÜZ ON İKİNCİ İN’İKAT 4 Teşrinievvel 1338 Çarşamba İkinci Celse
YÜZ ON İKİNCİ İN’İKAT

4 Teşrinievvel 1338 Çarşamba
İkinci Celse
Küşat Saati: 4.45
REİS: Reisi Sani Adnan Beyefendi.
REİS — Celseyi açıyorum efendim. Buyurun Rauf Bey...

HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; bir meselenin müzakeresi için
hafi celse talep ediyorum.
REİS — Samiin salonu tahliye etsin efendim. (Salon samiinden tahliye edildi.)
REİS — Devam buyurunuz Rauf Beyefendi.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim İtilâf Devletlerinin 23 tarihli gönderdiği notaya verile-
cek cevap
Meclisi Âliye arz edilecektir. Bunun hafiyen mütalâasını talep ediyorum.
REİS — Efendim, Malumu âliniz celse aleni idi. Hafiye tebdil ettik. Bundan evvel birkaç arkadaş Paşa
Hazretleri’nin beyanatı dolayısıyla söz almışlardı. Şimdi Rauf Bey celsenin hafi olmasını teklif ediyorlar.
REİS — Efendim; rica ederim hafiyi mucip bir şey yoktur.
REİS — Celsenin hafi cereyanını kabul edenler. Kabul etmeyenler... Kabul edilmiştir.

YÜZ ON BİRİNCİ İNİKAT
Vehbi Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey’in Buhara
sefaret heyetine dair sual takriri Hariciye Vekâleti Vekili Bey tarafından cevap ita olunduktan sonra Meclis
bütçesinin müzakeresine geçilerek birinci, ikinci maddelerinin müzakeresinden sonra bütçenin harcırah
maddesine dair Karahisar Mebusu Şükrü Bey’in takriri tayin esami ile reye konuldu. Başkumandan Paşa
Hazretleri’yle İzmir’de bulunan Vekil Beylerin hareketlerine dair Rauf Beyefendiden mevrut telgraf berayı
malumat kıraat olunarak teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Vehbi Efendi Hazretleri’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat bütçenin üçüncü maddesi hakkındaki takririn
reye vazında reye iştirak edenlerin nisabı ekseriyeti doldurmadığı ve içtimai atide tekrar reye konulacağı
tebliğ edilerek dördüncü İstiklâl Mahkemeleri maddesi müzakeresine geçilip mabadına pazartesi günü
devam olunmak üzere içtimaa nihayet verildi.
Reis Kâtip Kâtip

Birinci Reis Vekili Kayseri Van
Vehbi Atıf Hakkı
– 990 –
REİS — Zaptı Sabıkı reylerinize arz ediyorum: Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
1. — Düveli Mutelifeye verilecek cevabi nota

REİS — Buyurunuz Yusuf Kemal Beyefendi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — Efendim; üç müttefik Devletin 23 Eylül 1338 veya-
hut 1922 tarihiyle Hükûmetimize teklif etmiş oldukları Notaya Heyeti Vekilece hazırlanan cevabi notayı
Meclisi Âlinize arz ediyorum. (Tab) olundu mu sesleri) Efendim; makinada imiş, şimdi tabı ve tevzi olu-
nacaktır.
REİS — Beş dakikaya kadar, nota okununcaya kadar tevzi edilecektir efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Notayı arz ediyorum, efendim. Okuyorum: (Cevabi nota merbut-
tur)
Türkiye Büyük Millet Meclis Hükûmeti üç müttefik Hükûmete tebliğ ettikleri 23 Eylül 1922 tarihli
notadan dolayı beyanı teşekkür ve bu notaya menşe olan fikri, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükû-
metinin İstiklâl mücadelesine başladığı andan beri izhar ve ilândan hali kalmadığı azim ve iradata o kadar
tam bir surette tekabül eden adilâne ve müstemir bir sulh arzusunu kemaliyle takdir eder.
Nota iki nevi mevadda matuf bulunmaktadır: Vaziyeti hazırai askeriye; bir sulh muahedesi akdi için
müzakerat icrası.
Vaziyeti askeriye hakkındaki noktai nazarımız 9 Eylül 1922 tarihli nota ile tebliğ edilmişti. Bu notanın
neticesi olan Mudanya konferansı 3 Teşrinievvelde inikat etmiştir. Bu konferansın ittihaz eyleyeceği mu-
karreratın, anı imza eden Hükûmetler tarafından temamiyle icra edileceği tabiîdir.
İkinci noktaya gelince: Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, Türkiye ile Düveli müttefika ve Yu-
nanistan arasında sulhu katî muahedesini müzakere ve akdetmek gayesiyle vuku bulacak olan içtimaa
murahhaslarını göndermeyi müsaraaten kabul eder.
Hükûmetim, üç müttefik Hükûmetin notalarında içtimain Venedik’in gayrı bir şehirde de vuku bu-
labileceğini kabul etmiş olmalarından bilistifade ve müzakeratı sulhiyenin daha ziyade teshil ve teşriini
temin edeceği mülahazasıyla konferansın İzmir şehrinde inikadını pek faydalı telâkki ettiğinden bu şehrin
mahalli içtima olmasını ve tarihi akit olarak teşrinievvelin yirmisini teklif eder.
Üç müttefik Hükûmet tarafından konferansa davet olunan devletlere gelince; Hükûmetim mülahazatı
atiyeyi dermeyan etmek mecburiyetini hisseylemektedir.
Düveli erbaai muazzama ile Yunanistan’dan maada devletlerden yalnız ikisi içtimai müstakbelde hazır
bulunmağa davet edilmişlerdir. Bundan istidlâl edilir ki, mezkûr iki Devlet muharip olduklarından değil,
belki yalnız Türkiye sulhiyle hallolunacak bazı mesaile sureti mahsusada alâkadar addedildiklerinden do-
layı iştirak ettirilmek isteniliyor. Bu mahiyette bulunan yegâne mesele ise boğazların atiyen tabi olacağı
usulden ibaret olmakla bu iki Devlet müstakbel konferansa davet edildikleri halde sahillerinin imtidadı
itibariyle maruzzikr usulün tespitinde büyük bir alâkası bulunan Rusya’nın ve keza Ukrayna ve Gürcis-
tan’ın unutulmuş olmasını Hükûmetim hayretle müşahede etmekten menî nefsedemez.
Marülbeyan usulün tanzimine bu Cumhuriyetlerin iştiraki usulü mezkûreyi daha ziyade müstemir
kılmağa ve her gûna ihtilâfatı müstakbele esbabını izale etmeğe hadim olacağı şüphesizdir.
Binaenaleyh Düveli müttefikanın filhal davete karar vermiş olduğu iki Hükûmet gibi mezkûr cumhu-
riyetler murahhaslarının da mutesavver olan konferansa davetini Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
sureti mahsusada teklif ve konferansın karip olan içtimaına kadar bu davetin vuku bulacağını ümit eder.
Hükûmetim; Trakya üzerindeki na kabili münakaşa olan hukukunun teslim edilmiş olmasını memnu-
niyetle kayıt ve bu münasebetle Hükûmeti müttefikaya beyanı teşekkür eyler. İstanbul’un ve Marmara de-
– 991 –
nizinin temini masuniyeti şartıyla boğazların serbestisi ve ekalliyetlerin hukukunun Türkiye’nin hâkimiyet
ve istiklâli ve şarkta sükûn ve müsalemeti hakikiyenin tesisiyle kabili telif olacak bir surette temini bizce de
mültezem olduğundan bu hususta esas itibariyle ihtilâf görülmemektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Cemiyeti Akvama kabulü hususunda vaat buyrulan müzahe-
retten dolayı Hükûmeti müttefikai selâseye teşekkür ve bu hususa ait noktai nazarını vakti münasibinde
bildireceğini ilâve eder.
Hükûmetim, Hilâfeti İslâmiyenin makam olan İstanbul’un asakiri müttefikadan tahliyesine müteallik
teminatın tecdidini memnuniyeti azîme ile senet ittihaz eder. Mahaza bu vaadin bir an evvel tahakkuku-
na ne derece sabırsızlıkla intizar olunduğunu Develi müttefikanın takdir etmekte olduğuna, Hükûmetim
kanidir.
Hükûmeti müttefikanın notası nihayetindeki hitap Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetini şiddetle
mütehassis eylemiştir. Metalibi meşruası tatmin edilecek olan Türkiye’nin bütün beşeriyeti mütemettinece
matlup bir sulhun tesis ve idamesi hususunda her veçhile muavenet edeceğine ve muharebenin açtığı ya-
raları tedavi etmek için herkesin deruhte etmek mecburiyetinde bulunduğu faaliyeti müsalemetkâraneye
anında kemali sıdk ve ihlâs ile iştirak eyleyeceğine Devletler itimat ve kanaat edebilirler.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Mesele, malumu âliniz ehemmiyetli ve
müstaceldir.
REİS — Celse hafi olunca bittabi bu sözlere mahal kalmayacak. (Yarın devam ederiz sesleri). Efendim
celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Müdafaai Milliye Encümeni de Paşa Hazretleri’nin bu lüt-
funa karşı iki kelime ile beyanı teşekkür etmek isterdi. Binaenaleyh bilahire bu hakkın geçilmemesini rica
ederim. (Celse hafiyen devam etmiştir.)
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Şimdi arkadaşlar; notayı alalıdan beri epey vakit geçti. Cevabın bu
zamana kadar teehhürünün esbabı cümlenizce malumdur. Araya siyasî olmaktan ziyade askerî, daha doğ-
rusu doğrudan doğruya askeri eserleridir. Demin Başkumandan Paşa Hazretleri bu ciheti izah buyurdular.
Paris’te inikat eden konferansta Düveli müttefika murahhaslarıyla hemfikir olarak Mösyo Franklen İzmir’e
geldi. Kendisi ile görüşüldü. Aynı zamanda demin, Paşa Hazretlerinin izah ettikleri veçhile ordumuz da Ça-
nakkale’ye dayandı. Binaenaleyh bir an evvel Mudanya konferansını toplamak, davet etmek icap etti. Baş-
kumandanlık Ordunun harekâtının tevkif emirini vermekle beraber İzmir’de icra Vekilleri Heyeti Riyase-
tine gönderdiği bir tezkere ile Hükûmetçe bu bapta yapılması icap eden şeyin yapılmasına lüzum gösterdi.
İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinden, Hariciye Vekâletine havale olunan bu tezkere üzerine Hariciye Ve-
kili doğrudan doğruya, yani Mösyo Franklen Büyün vesatetiyle, doğrudan doğruya Mösyo Puankare’ye bir
telgraf çekti. Aynı telgraf suretini İstanbul’da Hamit Bey vasıtasıyla Hükûmeti saireye tebliğ etti. Notada
mevzubahs olan 29 Eylül tarihli notamız odur. Müsaadenizle onu da okuyayım. Bu konferansa memur
generallerin isimleri bize gelmedi. Yalnız kendileri fiilen dün Mudanya’ya geldiler. Malumu âlinizdir ki,
bize verilen 23 Eylül 1338 tarihli notada Trakya’nın bize verilmesi için Devletlerin konferansta müzaheret
edeceği zikrolundu. Aynı zamanda Yunan askerlerinin Trakya’dan çekileceği hattı tayin için Mudanya’da
veya İzmit’te bir konferans akdi teklif ediliyordu. Yunan askerlerinin ve ordusunun çekileceği hattın tayi-
ninden bahsediliyordu.
Fakat Trakya’nın bize tesliminden bahsolunmuyordu. Yani, Devletler bir taraftan konferansta şartı mah-
sus ile, yani manzum âliniz olmuştur ki; Hükûmetiniz şu şu cihetleri temin etmek için, Trakya’nın bize ia-
desi için, çalışacaklarını, müzakeratta bulunacaklarını vadediyorlardı. Biz ise, bu ikisinin arasında bir sureti
hal bulduk. Bunu teklif ettik. Yani Trakya’nın teslimi konferans zamanına kalmamalıdır. Yani Trakya’nın
teslimi konferans zamanına kalmamalıdır. Trakya derhal bize teslim edilmelidir. Yunan ordusunun, hattın
o bir tarafına çekilmesi, Trakya’nın idaresinin muhtelit bir heyete, Düveli mutelifeye verilmesi icap etmez.
Binaenaleyh Trakya bizim memurini idaremize derhal teslim edilmelidir, dedik. İhtilal etmiş olan Yu-
nan askerlerinin Trakya’da yapmış olduğu mezalimi ileri sürerek bunun bir an evvel hallolunmasını is-
– 992 –
tedik. Mudanya konferansının derhal davet edilmesi, yani perşembe günü öğle vakti İzmir’e gelmiş olan
Franklen Büyyon’la görüşülmüş olduktan sonra gerek Meclisi Âlinize gerek Heyeti Vekileden bu bapta
uzun uzadıya istizan edilerek mezuniyet almak cihetlerine gidilemedi.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Sebep?..
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Arz ediyorum efendim; müstacel idi. Çünkü as-
kerlerimiz İngilizleri Çanakkale’de ihata etmişlerdi. Çünkü İngilizlerden şedidülmeal sözler işitiliyordu.
Çünkü bu, doğrudan doğruya hariciyeye ait değildir. Doğrudan doğruya Başkumandanlığa aittir. Kendileri
de demin burada fikirlerini arz ettiler. Benim burada izah etmekliğime lüzum yoktur. Belki, bu bir zaruret
idi. Belki mesele bir buhranlı vaziyet almakta idi. Bu zarurettir ki bizi bu yola sevk etti. Bir cihet var ki: biz
buradan giderken bir Heyeti Vekile arkadaşımızın söyledikleri söze de hareketimiz tamamen muvafıktır.
Nitekim dün Heyeti Vekile arkadaşlarımla bunu görüştüğümüz zamanda doğrudan doğruya Hariciye
Vekâleti bunu makamı Riyasetten sordu. Arkadaşların bize verdiği direktif harekete muvafık mıdır, değil
midir diye soruldu. Lütfen muvafıktır, cevabını aldık. Yani yapılan hareket bir zaruret tahtındadır ve mem-
leket için belki bir tehlike tevlit edebilir, korkusu ile ve aynı zamanda işin bir an evvel önünü almak için
Trakya’mızın hiç olmazsa memurini mülkiyemize teslimini temine matuf idi. Meclisi Âlinizden hiçbir şey
nihan kalmamalıdır. Her şeyi Meclisi Âlinize arz ediyoruz. Öyle ümit ediyorum ki bütün geçen vukuatı arz
edebildim. Mesele bundan ibarettir. Artık takdir Heyeti Âliyenize aittir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey usule dair bir şey söyleyeceğim. Vekil Beyefendi Vasıf bi-
raderimize bir şey soruyor ve bir takrir tanzim ediyor, benim de kanaatime muvafık geliyor. Yani şurasını
izah buyurunuz ki bu notayı konferansın neticesine kadar tehir etsek, muvafık olmaz mı? Yani konferansın
hitamına kadar bunu göndermezsek olmaz mı?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Efendim; Meclisi Âliniz öyle emrederse pekâlâ
olur. Yalnız İngilizler bundan istifade etmek istiyorlar. Türkler notamıza cevap vermedi; cevap teahhür
etti diye başka fikir hâsıl etmek ihtimali vardır. İstanbul’dan olsun, Paris’ten olsun; Mösyo Puankare’den
olsun, bir an evvel cevap verin merkezindedir. Zaten nota bugün tespit edilecek olursa cevap yarın açık
olarak keşide edilecektir. Şimdi müsaade buyurun hafi olarak burada hasbihal kabilinden biraz daha ileri
gidebiliriz. Düşünülecek noktalar vardır. Mudanya konferansı ya bir karara iktiran eder veyahut etmez. Bir
karara iktiran ettiği takdirde -ki ümit ediyorum- mesele yoktur. Bir karara iktiran etmediği takdirde artık...
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Biz de cevabı vermiş oluruz.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Başka türlü harekete girmek icap edecek. Acaba bu hareketle bera-
ber konferans davetine icap et mümkün değil midir? Yani konferans dahiline icap et bu hareketten ayrı bir
şeydir. Şurayı tekrar tekrar Heyeti Celilenin nazarı dikkatine arz ederim -ki şüphesiz takdir buyurursunuz-
Karşımızda üç müttefik Düveli müttefikayı görmek onlara karşı harp vaziyetine geçmek uzun uzadıya
düşünülecek bir şeydir. Hakkımız olmakla beraber ariz ve amik düşünmek mecburiyetindeyiz.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Yusuf Kemal Bey notayı tacil edin diyorlar. Halbuki onlar bizim İzmit
notamıza altı aydır, cevap vermediler, biz de üç gün tehir edelim, sonra olsun.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bendeniz usule dair bir şey soracağım. Vekil Beyefendi ajanslar
bunu temin eder zannederim. Vaziyeti hususiyesi vardır. Heyeti Vekile makamı Riyasete vermiştir diye bir
ajans çıksın, iki gün geçerse emri vaki karşısında kalmayalım. İmzamızla tutulmayalım.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey, bunlar mütalaaya aittir.
REİS — Usule aittir, efendim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Efendim; bendeniz usul hakkında değil nota hakkında söyleyeceğim.
NEBÎ ZADE HAMDİ BEY (Trabzon) — Efendim; Hariciye Vekili Beyefendi diyorlar ki, meselede
mahzur yoktur, halbuki bendenizin fikrimce mahzur vardır. Mütareke konferansı ne gibi şerait altında
olacaktır? Vaziyet ne suretle tespit edilecektir? Sonra mütareke de akdedilen şeraitin bu nota üzerinde
tesiratı olabilir. Binaenaleyh bu nota verilmeden bir kere mütareke şeraitini anlayalım.
– 993 –
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) (Devamla) — Efendim Hariciye Vekili mahzur
vardır, yoktur diye bir şey demedi. Hariciye Vekâleti muhtelif taraflardan nota cevabının verilmesinin tacil
edilmesi teklif ediliyor. Tacil edilmesi muvafık olur. Fakat herhalde Meclisi Âliniz Hariciye Vekilinden
ziyade mahzuru daha iyi bilir.
REİS — Yusuf Kemal Bey; Hüseyin Avni Bey bir şey sormuştu.
FAİK BEY (Cebelibereket) — Tehirde mahzur var mı efendim?...
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Tacili faydalı oluyor. Sonra elendim Hüseyin Avni Bey’in ajans-
larla temin edelim buyurdular. Efendim ajanslar temin eder etmez; karşımızdaki adamların o adamların o
ajansları nasıl kullandıkları malumdur. Onlar o yolları bizden iyi bilirler. Onun için meseleyi değiştirmez.
Meclisle müzakere olursa olur. Bundan teahhür ediyor diye ajanslarla da neşredilmesine hiç lüzum yoktur.
Fakat arz ettiğim gibi bu cevabın verilmesi herhalde faideyi müstelzimdir.
MUSTAFA KEMA PAŞA (Ankara) Efendim; baştan aşağıya kadar Hariciye Vekili Beyefendi’nin ver-
miş olduğu izahatı dinleyemedim. Fakat, bu notaya cevap vermeği Mudanya konferansı neticesine kadar
talik etmek gibi bir temayül vardır. Benim bildiğimi ve hissettiğimi arz edeyim. Bu notaya bir an evvel
cevap vermek, muvafakat vermek lâzımdır. Bu notaya verilecek cevap ile Mudanya Konferansı’nın netice-
sinde hiçbir alâka ve münasebet yoktur. Bu nota iki noktayı ihtiva ediyor -demin de arz etmiştim- birisi
doğrudan doğruya harekâtı askeriyeye aittir. Bu nota muhteviyatına göre itilâf Devletlerinin talep ettiği
şey Yunan ordusunun tayin edilecek, herhangi bir hatta çekilmesi ameliyesini görüşmekten ibarettir. Hal-
buki biz, bu teklifi fiilen kurmuş bulunuyoruz. Bilakis Mudanya konferansını büsbütün başka ve daha
vâsi esaslar üzerinde içtima ettirmiş bulunuyoruz. O esaslar Trakya’nın bir an evvel tahliye edilip bize
teslim edilmesinden ibarettir. Buna mukabil boğazlardan ordularımızın geçmemesine aittir. Şimdi Mu-
danya konferansı ister müspet ister menfi neticeye iktiran etsin, biz bir an evvel sulh masasının başına
geçmeliyiz. Binaenaleyh neden dolayı içtinap ediyoruz Biz Mudanya konferansı menfi çıkarsa sulh konfe-
ransına gitmekten içtinap mı edeceğiz? O zaman bir taraftan harekâtı askeriye devam eder, diğer taraftan
da müzakeratı sulhiye devam eder. Onun için tehirinde bir fayda yoktur. Saniyen dün geceden beri İsmet
Paşa ile muhabere etmekteyiz. Şimdiye kadar bu müzakere edilen mevaddı kendisini bana söylemiştir.
Nevama bizim teklifler onlar tarafından da bazı yerler aynen teklif edilmiştir. Ancak münakaşalı mucip
bazı hususat vardır. Bugün de o noktalar üzerinde görüşülüyor. Lâkin benim gördüğüme göre onların
tekliflerini kabul etsek dahi yine bizim lehimizdedir. Bu adamlar asıl o konferansı bunun cevabına talik
ediyor. Yani burada hâsıl olan temayül onun neticesine bunu talik edelimden ibarettir. Onlardaki temayül
de onun neticesinde bunu talik ediyor. Yani biz bu cevabı tehir ettikçe onlar o konferansı tehir edecekler
ve ben bunu göndermeğe ve yazmağa mecbur oldum. Hükûmetçe verilecek cevap, konferansa muvafakat
edileceğine dair cevap derdesti irsaldir. Ve binaenaleyh ben zannederim ki bunun hiç münakaşaya lüzumu
yoktur. Buna derhal cevap vermek lâzımdır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Efendim; bendeniz notanın tehirinden ziyade...
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ — Bunun tehirinde mazarrat vardır ve bunu düşünürseniz
başka noktai nazarlar da vardır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Bendeniz, notanın metninden ziyade Hükûmetten bir cihetle temi-
nat almak cihetini arz edeceğim. Paşa Hazretleri zannederim, ona iyi teminat ila buyururlar.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Bendeniz, Hükûmet namına vermiyorum.
Bendeniz olsa olsa Meclis Reisi sıfatıyla, Meclisi Âliye bu hususta Hükûmete veçhe vermesini teklif ederim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) — Bendeniz de arz ettiğim vaziyeti askeriye hakkında, sulh masasına
gittiğimiz zaman bendenizin bir parça fikrime dokunan cihet, şimdiki halde itilâf hükûmetlerini birbirin-
den ayrılmış bir vaziyette görüyorum. (İşitmiyoruz sadaları) İngilizler, bizim aleyhimizde, Fransızlarla,
İtalyanlar lehimizde gibi bir vaziyetledirler. Halbuki sulh masasına bilhassa umuru maliyede Fransızlarla
fevkalâde bir mücadeleye girmekliğimiz muhtemeldir. Vakit uzadıkça ve sulh masasında umuru maliye-
den dolayı Fransızlarla da bir ihtilâf zuhur ederek o vakit İngilizleri, Fransızları ve belki İtalyanları karşı-
– 994 –
mızda müttehit olarak görmek mahzuru olduğu için İstanbul’un vaziyetinin şimdiki halde değişmemesi
temin edilebildi mi? Yani bu yapılacak mütareke ile temin edilebildi mi? İşitiyoruz ki İngilizler müte-
madiyen kuvvet göndermekte olduklarından ve gönderdiklerinden bahsediyorlar. Eğer sulh masasında
anlaşmadığımız bir zamanda bugünkü vaziyeti askeriyemiz muhafaza ve temin edilmişse notayı kabul
edip sulh masasına geçmekte elbette fayda vardır. Biran evvel tacil edip sulh teklifini kabul ederek gitmek
muvafıktır. Fakat o cihette tahtı temine alınmaz da İngilizler mütemadiyen kaçakçılık suretiyle veya başka
suretle İstanbul’da birtakım tahkimat yaparak vaziyetlerini kuvvetlendirecek olursa sulhun uzamasından
bilahire mazarrat tevellüt etmek ihtimali vardır. Bunu Hükûmetin nazarı dikkatine arz etmek isterim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar evvelemirde notanın heyeti umumiyesi hakkındaki ka-
naatlerimi arz edeceğim. Yoksa bence de hakikaten bu konferans, nota meselesi başkadır, askerî konferans
büsbütün başkadır. Ancak şimdi Reis Paşa Hazretlerinin de bize çok güzel hatırlattığı gibi o konferansın
arzumuz gibi nihayet bulması ihtimaline mukabil olarak bulmaması noktası da vardır. İşte notanın to-
punda iptida nazarı itibara alacağımız cihetlerden biri de budur. Heyeti umumiyetinde kabul edilen üslup
de düşmanlarımız bütün âlemi İslâmiyete hitap edercesine bir şivei ifade kabul ederek iğfalkâr bir vaziyet
alırken ona karşı izhar ettikleri ve izhar etmeğe ancak Büyük Millet Meclisinin ve ordularının ve milletinin
kahramanlığı sayesinde mecbur oldukları hisleri yalnız takdirkâr teşekkürlerle iktifa edilmesi nakıs kalır,
zamindeyim. Hakkımız olan bir şey ne kadar tekrar edilirse o kadar faidesi olacağı cihetle ve efkârı umu-
miyede o kadar yer yapacağı cihetle fiiliyatla da sabit olan hakkımızın bu notada bir defa daha tekrarını
gösteren cümlelerle âlemi insaniyete biz de hitap etmeliyiz ve âlemi insaniyete karşı bunun mesuliyetini
hiç olmazsa işaretlerle imâ etmeliyiz, zannediyorum.
İkincisi; yirmi teşrinievvel meselesidir. Bu tarih bence çok mühim. İnşaallah Trakya sulhan tahliye olu-
nup da bize teslim edilecektir. Bu manevra cidden doğru bir manevradır. Askerî manevrada çok muvaffak
olan kumanda heyeti ve bilhassa Başkumandan Paşa Hazretlerini de bu münasebetle tebrik ederim. Fakat
onun tahliyesi bir ay, bir buçuk ay sürer de bugün Trakya’da pejmürde bulunan Yunan askerleri yerlerine
İngiltere, Fransa ve İtalyanlarla müttefik olarak, işgal etmiş bulunursa bunu da düşünmek faideden hali
değildir, zannediyorum. Bu sebeple 20 Teşrinievveli hiç olmazsa, teşrinisaninin ilk haftasına atmak pek az
zararlıdır zannediyorum. Bahusus cevabını müstacelen verdiğimizde onun bir hafta geç ve ileri olmasın-
daki mahzuru siyasileri idrak edelim.
Üçüncü ilişeceğim nokta, Rusya’nın davetine dair olan benttir. O bendi biraz mucibi münakaşa görü-
yorum. Hiç şüphe yok ki İngiltere baştan aşağı suikastla malî olan İngiltere daha dün Başvekilinin nut-
kunda tahşidattan, şundan bundan en fena maksatlardan bahseden İngiltere sahai şahamette kaybettiğini
sahai siyasette kazanabilmek için -tabiî vermeyeceğimiz- zamanı kazanmak, fakat aynı zamanda tahşidat
filân vesaire -ki onlar hususatı askeriyedir- ki kendimin karışmak hakkını göremiyorum. Fakat sahai siya-
siyatta bizi tecrit etmek hedefini takip edecektir. Tecrit etmek demek, Fransa ile olan münasebatımıza ve
Rusya ile olan münasebatımıza ait olan cümlelerimizi, kelimelerimizi gayet vâsi bir surette malik olduğu
propaganda heyeti ile her türlü suitevilâta kapı açacak, mahiyette ilga etmek olacaktır.
Şimdi biz Yunanistan’dan maada, başka Devletleri karıştırdıklarından dolayı girizgâhı ile iktifa edecek
olursak onun cevabı -nasıl tarif edemem- bu vesile içinde mündemiçtir. Makedonya meselesi namıyla
harp eden Devletler pek tabiîdir ki konferansa davet ediliyorlar. Şu hâlde Rusya için yer yok demektir.
Onun için zannediyorum, orada yazacağımız cümle ve girizgâh gerek müttefiklerimizle alâkadar olduğu
gibi gerek onların vereceği cevabı teshil veya işgalde daha münâsebettar bir girizgâh bulunması ve hatta
kabilse mevzubahs olacak bu meseleler meyanında boğazların da müzakeresi tabiî olduğundan sahildar
olan Devletler filan falan hükûmetlerin davet edilmesi lüzumunu isteriz. Veyahut muvafık olur şekline
kalbedilmesi münasebatı siyasiyemiz itibariyle daha doğru olur zannediyorum. Gerçi bu notada nazarı iti-
bara alınacak meselelerden ziyade Fransızların hassasiyetidir. Hiç şüphesiz ki Ruslardan fevkalâde hassas
olan Fransa’nın önünde ve onun reisi bulunan konferansa behemahal Rusları davet edelim, cümlesini kul-
lanırken çok ve çok düşünmek lâzım gelir. Yazanların da çok düşündüklerine eminim ve hak veriyorum.
Ancak, o kadar çok düşünce neticesi olarak, bu yandaki münasebatın müsait olabileceği bir seviyeye
vardığına kadar olan noktaya kapılmaktan kendimi kurtaramıyorum. Onun için bir taraftan Franklen
– 995 –
Büyyon ile olan dostluğumuzdan bilistifade diğer taraftan Paris mümessilimiz vasıtasıyla Fransa münase-
batını idare eylerken, bizden çok uzakta bulunan Moskova’ya bahusus her daima, her mümessili buraya
nakletmeyen havadisleri. Moskova’ya, maatteessüf bence gördüğüm tecrübeler odur. Moskova’nın da her
mümessili burada gördüğü hakikati. Moskova’ya nakletmemiştir. O Moskova’ya İngiliz, telgraflarıyla ha-
vadisler işae edilirken, havadisler yazılırken, pek çok suitevile müncer olacak birçok propagandalardan ve
bu suretle İngiltere’nin sahai siyasette çevirmek, istediği dolabı sahai askerîde olduğu gibi akim bırakmak,
yanlış olmasa gerektir. Bilhassa notanın heyeti umumiyesi hakkındaki maruzatım bundan ibarettir. Çabuk
gitmesine tamamiyle taraftarım. Her ne olursa olsun bizim haklarımızı ve ne kadar sulhperver olduğumu-
zu bir defa daha gösterecek vesikanın bir defa daha intişarı daima haklı olarak davamızın ve milletimizin
lehindedir.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; bendeniz cevabî notada bazı nikata cevap verilmemiş oldu-
ğunu görüyorum. Onun için bunların zikrolunmamasındaki esbabı ve zikrinde mevcut bir faide tasavvur
etmekteyim. Neden sarfınazar olunduğu anlaşılsın. Evvelâ müttefik Devletler bir mülakat istiyorlar. Buna
bir an evvel icap etmek sulhperverlik noktai nazarından şayanı arzudur. Bu nokta bir tarafa bırakılırsa,
yani müttefikin ile görüşmek meselesi kendisinden sarfınazar olunamayacak bir meseledir. Bunu biz altı
yedi ay evvel takdir etmiştik. Fakat verilecek cevapta müttefikinin 23 Eylül tarihli notasında bize kabul
ettirmek ister esasatı eğer ret ve cerheder gibi, olmazsa kendi elimizle kendi ayağımızı bağlamış oluruz,
gibi geliyor.
Bendeniz notada göze çarpan, içtimaa davet olunan birtakım fazla devletler vardır. Bu fazla devletler
yani bize muhasım olan devletlerin reyinde ekseriyet kazanmak üzere reylerinin adedini yükseltmek için
tertip olunmuştur. Meselâ İngilizler, Japonya’yı, Romanya’yı, Fransızlar Yugoslavya’yı, Çekoslovakları ken-
dilerine ikişer rey olarak alıyorlar.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) Çekoslovakya yok...
SELÂHATTİN BEY (Devamla) — Yok mu, o halde Fransa bir rey alıyor. İki rey İngiltere alıyor. Bir de
Yunanistan’ı kendine alıyor, bir de... aldığıma göre İngiltere dört rey ile Fransa iki rey ile, İtalya bir rey ile
ve eğer İngiltere ve Fransa birleşirse üç rey ile İngiltere dört rey ile bulunuyor. Böyle bir konferansı kabul
etmek bizim için acaba faide temin eder mi, etmez mi? Esasen bunların bazılarının alâkası meselesi muh-
tacı nazardır. Bunu reddetmek tamamiyle elimizden gelmezse hiç olmazsa menafiimiz noktai nazarından
bizim için faideli olabilecek bir şeye Hükûmeti tavsit etmek doğrudur ve lâzımdır. Fakat kaç Hükûmet
girerse girsin bir de ortaya yeni ilâve edilen ekalliyetler himayesi. Irak himayekârlığı ve memleketimizdeki
tebaamız üzerindeki adlî, iktisadî hukuklarımıza taarruz, malî mesailimiz hususunda hepsi bizi soyma-
ya çalışacaktır. Binaenaleyh yalnız bizimle doğrudan doğruya muharebede bulunmuş olan ve yalnız bizi
davet etmiş olan devletlerle karşı karşıya bulunabilmek bizim için çok büyük faidedir. Yedi devletle anlaş-
maktan elbette daha kolaydır. Çünkü bunlarla uğraşmak müşküldür. Yalnız oldukları vakit karşımızda tek
reyle kalacaklardır. Böyle olursa para meselesinde yedisi birden boğazımıza çullanacaktır. Bundan dolayı
acaba bunu derhal kabul etmek doğru mudur? Yoksa buna bazı kayıt ve şart ilâve ederek, bundan ucuz
kurtulmanın çaresini aramak mı icap eder? Bu nokta hakkında Hariciye Vekilinden cevap isterim.
İkincisi, devletlerin Trakya’yı ordumuzun o tarafa geçmemesi bîtaraf kalmak şartıyla bilahire vere-
ceklerini ümit ediyorlar. Şimdi buyurulduğu gibi ordumuzun durması matluptur. Sulh müzakeratının
devam ve intaç olunacağı müddet içinde bu orduyu beslemek mecburiyetindeyiz. Bu müddet zarfında
acaba müttefikin İstanbul’daki kuvvetlerini ve vaziyeti askeriyelerini tezyid edecekler mi? Vaziyeti aske-
riyelerini tezyit etmemek, takviye etmemek esbabına tevessül edecekler mi?.. Buna dair bir teminat var
mı?.. Yani bizim ordumuzun ileri geçmemesi keyfiyeti kabili kabuldür. Fakat bize teminat lâzımdır. Za-
man geçtikçe, şayet bu iki memleket ellerinde kalırsa -ahiren Trakya hakkında bazı şeyler söylendi. Ona
da geleceğim- şayet Trakya’da kalırlarsa bizi bir ümit ile durdurmuş olurlar. Mukabilinde hiçbir teminat
vermeksizin ordularını takviye ederler. Teminatı maliyede hepsi müttehit olurlar. Neticede biz suya düş-
müş ve binaenaleyh meselede sıfırûlyed kalabiliriz. Şuna karşı ne gibi teminat vardır. Bendeniz Mudanya
Konferansının Trakya’nın inşaallah bize teslim edileceğini işitmekle hissi meserret ederim. Tabiî bu güzel
bir fayda temin eder. Şayet böyle olmazsa notada acaba biz, orduyu ileri geçirmeyi zikretmek doğru değil
– 996 –
midir? Mütekabilen biz ordumuzu ileri geçirmemeyi kabul ediyoruz. Fakat sizin dahi kabul ettiğiniz ve
teslim ettiğiniz misakı millî hudutlarında yani 1914 hudutlarında vesaiti Hükûmet, Hükûmeti milliye ve
zabıtamız bulunsun. Yani bu, notaya derç olunmalıdır. Aynı zamanda birtakım kuva ve vasaiti harbiyenin
tezyidi cihetine gidilmesin. Şu iki nokta notaya derç edilecek olursa bu tam bir eser olur, itikadındayım.
Bunlar derç edilmezse bir teminatın havaya kalacağı anlaşılır. Çünkü bunun mukabiline Hariciye Vekâleti
bana bir teminat irae edemez. Bendenizin asıl ehemmiyet verdiğim üçüncü noktadır. Gerçi bu lâf ise de
ikinci nokta mühim ve fiilî bir meseledir. Fakat üçüncü noktada 23 Eylül tarihli notada diyorlar ki; “esasen
şurası mukarrerdir ki” demek ki Düveli Müttefika arasında takarrür etmiş esas vardır ki muahede Türkiye
ve komşularının menafiinin vikayesi sulhun tacili için bilahire tayin edilecek bazı menatık gayrı askerî
bir hale gelmelidir. Türk hakimiyeti muslihane bir surette yeniden tesis olunmalı. Çanakkale, Marmara,
Boğaziçi serbest kalmalı. Irk, din, ekalliyetleri himaye edilmeli ve bunu temin için bu devletler muahede-
de bilittifak karar ittihaz edeceklerdir. Demek ki cevabî notada bilittifak karar verdikleri ve kendilerince
takarrür etmiş nikatı notada bize söyledikleri budur. Bunları kabul edecek miyiz? Notada kuyudu müte-
kabile dermeyanı lâzımdır. Kuyudu mütekabile olarak bendeniz burada çok kısa bir ifade görmekteyim.
(İstanbul’un ve Marmara’nın temini masuniyeti suretiyle boğazların serbestisi ve ekalliyetlerin hukukunun
bizce de şu suretle teinini müstelzim olduğundan) deniyor. Zannediyorum ki o kadar kuvvetle talep edilen
bu meseleye bu kuvvetle bir cevap değildir ve sudan geçme bir cevaptır. Halbuki bizim en çok dikkat ede-
ceğimiz nikat budur. Çünkü köprübaşı serbest değil, asker olmayacak, köprüden insan geçmeyecek, iske-
lelerden yani Marmara Denizi’nden geçmeye hukukumuz olmayacak. O halde bizim Marmara Denizi’nin
öbür yakasındaki vaziyetimiz gülünç bir şeydir. Bunları takarrür etmiş esasat diye söylerken bunları bizim
için gayri kabili kabul olan bu hususu bizim hakimiyetimiz de gayri kabili kabul olduğunu işaret etmek
borcumuzdur ve lâzımdır. Bilhassa din ekalliyeti meselesiyle ortaya sürülmek istenilen meseleye kısmen
cevap verilmiştir. Fakat ırk meselesine ait bir kelime görmüyorum bendeniz. Binaenaleyh Hariciye Vekili
Beyefendi’den soruyorum. Irk ekalliyeti iddiasına karşı kemali şiddetle bu devletin bekasına taallûk eden
bu noktada milletin cevabı bugünden iblâğ edilecek olursa bizim için getirilecek müzakeratta da iyi kapı
açılmış olur zannındayım. Sair nikatta nezaket vesaireye itina ile beraber bunda gayrı kabili tezelzül olan
arzuyu milletin izharı lâzımdır itikadındayım. Arkadaşlarımızdan Tevfik Rüştü Beyefendi’nin bir fıkranın
tarzı ifadesine dair buyurduğu şeyde bendenizin de samiama bir şey çarpmıştır. Vekil Beyefendi bu me-
sele hakkındaki fikirlerini bildireceklerdir. Hayretle müşahedesiz kalan; bendenizce talep etmek lâzımdır.
Birinci maddeye cevap olarak boğazlar meselesini zannederim ki biz Rusya ile müttehidiz. Bunun için
zaten boğazlara ait olan mesailde bahri siyahla alâkadar olan devletlerin sözü vardır. Biz bunun maliki ve
sahibiyiz. Yani sahibi aslîsi, fakat bunu umuma ait bir mal gibi telâkki ediyoruz.
Bir mal hatta dünyaya ait bir mal addediyoruz ve bu devletlerin iştirakini talep ediyoruz. Bunların
hepsinin çağırılması lâzım. Boğazlarda temini hakimiyet etmek isteyen esasen ve aslen İngiltere’dir. Çünkü
onun donanması Karadeniz’e geçerek, oradaki Hükûmetlerin hayatına, iktisadiyatına tesir edecek, hâkim
olacaktır. Binaenaleyh Düveli saire hiçbir devletle kabili kıyas derecede bahriyesi olan yerlerde, bilhassa
Karadeniz’de tefevvukunu arzu etmeyecektir. Karadeniz hükûmetleri bu arzu ile bu darbeyi kabul etme-
yeceklerdir. Anın için bu husustaki nikatın vücudunu arzu hususundaki talebin biraz ısrarlı, yani notanın
balâsında bulunmasını temenni ettiğimi bendeniz de kemali kuvvetle talep ederim. Sureti umumiyede
söyleyeceğim budur. Bütün bunları söylerken 29 Eylül tarihli nota Hariciye Vekili tarafından tebliğ olun-
muştur. Kendi imzası altınla mıdır? Bu tarzda bir nota tevdiine Meclisi Âliyi haberdar etmeksizin Hariciye
Vekâleti yaparsa kendi salâhiyeti dahilinde bulunduğuna kail midir, buna da cevap isterim.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Efendim, bendeniz cevabî notanın ziyadece teşekkürler ettiğini gör-
düm. Lisanın biraz daha kuvvetli olması taraftarıyım. Ondan sonra cevabî notada birkaç nokta meskût
geçilmiştir. Bunların da evvelden ihzar edilmesi ve evvelden anlaşılması lâzım geldiği kanaatindeyim.
Devletlerle bir an evvel akdi sulh etmek lüzumu vardır. Bu hususta isticali gayet beca görüyorum. Şu kadar
ki iyice anlaşmadan sulh müzakeresine, sulh masasına geçmek ve İngiltere ile diğerlerinin entrikalarına
meydan vermek bizi müşkil vaziyete duçar edebilir. İngiltere şimdiye kadar sulhu uzatmak ve bizi bilhassa
müşkilâtı maliye içinde ezmek için türlü vesaite başvurdu ise de bundan sonra da sulh masasında, etra-
fında yine aynı suretle sulh müzakeratını uzatarak, bizi müşkil vaziyete duçar edebilir. Bizim tulü müddet
– 997 –
ordumuzu silâh altında tutmaklığımız ve müşkilâtı maliyeye duçar olmaklığımız işimize gelmez. Bunun
için diyorum ki, bize gönderilmiş olan 23 Eylül tarihli birinci notaları üzerinden evvel be evvel anlaşmak
lâzımdır. Vakıa bundan evvel geçen yaz devletler tarafından bize gönderilen notalar üzerinde Biz Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ihzari bir konferansa taraftar olduk. Şu kadar ki bu ihzari konferans o va-
kitki vaziyetin icabı idi. Bugün vaziyeti askeriye külliyen değişmiştir. Anadolu’da bir düşman neferi yoktur.
Hatta ordumuz Çanakkale Boğazı’na dahi hâkimdir. Şu itibarla evvelce meseleyi güzelce pişirerek sulh
konferansına esaslı ihtilaflı noktaları hallederek işi bir an evvel bitirmek için gitmek muvafıktır, zannedi-
yorum. Demin bir arkadaşım işaret ettiler 23 Eylül tarihli notada “bilhassa tayin edilecek bazı menatıkın
gayrı askerî bir hale ifrağı” bir noktadan bahsediliyor. Bu menatık hangi menatıktır? Bu menatık boğazlar
menatığı olduğu gibi Şarki Trakya’nın Garp kısmı yani Meriç Nehri etrafı olabilir. Kezalik Musul, Elcezire
mıntıkası da olabilir. Nitekim -Sevr Muahedesinde bu gibi ahkâm vardır. Binaenaleyh bu noktanın cevabî
notada zikredilmesi ve Türkiye’nin böyle boğazların serbestisinden maada katiyyen gayrı askerî menatık
kabul edilemeyeceğinin kendilerine anlatılması lâzım gelir kanaatindeyim. Andan sonra yine geçenki no-
tada Cemiyeti Akvam’ın himayesi altında Çanakkale ve Marmara ve boğazların serbestisinden bahsedili-
yor. Halbuki biz boğazların serbestisi Türkiye’nin hakimiyeti ile ve Payitahtı olan İstanbul’un emniyetiyle
kabili telif olması şartıyla serbestiyet vermeyi taahhüt etmişizdir. Bu suretle âleme ilân etmişizdir. Cemiye-
ti Akvam’ın himayesi altında bir serbesti tanımıyoruz. Bu nokta dahi zikredilmek lâzım gelir fikrindeyim.
Ondan sonra ırkî, dinî ekalliyetlerden bahsediliyor. Bizim misakı millîmizi Türkiye dahilinde sakin ırkan,
dinen, menfaaten, müttehit olan milletin, -Türk milletinin- hukukundan bahsedilmiştir. Dinî ekalliyetler
tanınmıştır. Fakat ırkî ekalliyetler asla mevzubahis olmamıştır. Çünkü onlar İslâm kelimesi altında men-
faatlerini tarihen, iktisaden her suretle müttehit görüyorlar. Bu noktanın dahi bilhassa tasrih edilmesi
lâzımdır. Buna da bir cevap verilmek lâzım gelirdi. Bu noktaları da işaret ettikten sonra cevabî notada
Rusya ile Federe olan Kafkasya hükûmetlerinin davet edilmemesi hususunda biraz fazlaca uzun cümle-
ler bulunduğu fikrindeyim. Moskova Muahedesi’nin beşinci maddesi mucibince, bilhassa o muahedenin
İstanbul ve boğazların serbestîsine müteallik beşinci maddesi mucibince biz müstakil sulh konferansına
Rusya’yı davete ve onun huzuru olmadan bir sulh imzalamamaya katiyen mecburiyeti ahdiyemiz yoktur.
Moskova Muahedesi’nin ancak beşinci maddesi boğazlardan mürur hakkına dair bir talimat, nizamname
mahiyetinde ve bilahire yapılacak bir konferansta kararlaştırılacak bir şeydir. Biz Rusya ile müttefiklerini
yahut federe olan devletleri Ukrayna ve Gürcistan’ı olsa olsa -bir mecburiyeti ahdiye için değil- kendi
menfaatimizi teşkil etmek ve bizimle hemfikir, hukukumuzu müdafaa edecek, birkaç devlet daha bizimle
beraber sulh masasında bizimle bir cephe teşkil etmesi için Rusya ile federe olan devletleri yani -Ukray-
na ve Gürcistan’ı olsa olsa kendi menfaatimiz noktasından davet edebiliriz. Buna taraftarım ve şunu arz
edeyim ki bu Rusların bize Cenevre Kongresinde gösterdikleri cemileye de güzel bir mukabil teşkil eder.
Fakat zannediyorum ki bizim böyle bir talebimiz Düveli Mütelife tarafından kabul edileceğini pek zayıf
ümit verir. Binaenaleyh bu meselenin musırrane bir lisanla değil, daha mutedilâne bir lisanla zikredilmesi
taraftarıyım. Çünkü zannediyorum ki bu noktayı kabul ettirebilirsek bizim için pek muvafık olur. Fakat
zannediyorum ki kabul etmeyeceklerdir. Bir nokta daha mühimdir. Bugün dahi Mudanya’da inikat etmek-
te olan ve belki bugün ve yarın mütareke protokolünü imzalayacak olan konferansta Trakya bize teslim
edilecektir. Fakat İstanbul devletlerin elinde kalacaktır. İstanbul’un devletlerin elinde kalması bizim için
en büyük manzum camidir, zannediyorum. Birisi, İstanbul’da bulunan ve pek ehemmiyetli -yarım milyon
kadar- bir yekûn tutan Rum ve Ermeni ırkının orada kemakân oturmaları ve bu adamlar -ki bize daima
hıyaneti vataniyede bulunmuşlardır- başlarında Patrikhane bulunduğu halde her şeyi yapmışlardır. Bize
istimali silâh da etmişlerdir. Bu adamların kemali huzur ve rahatla bize ilerde her zaman bir çıban derdi,
bir yara derdi açabilmeleri ihtimaline binaen bu hal ve vaziyette müsterihane kalabilmeleri meselesi bizim
için endişeye daî oluyor. Ondan sonra İstanbul devletler elinde bir rehine olarak kalacaktır, İstanbul’un
işgali askerî altında kalması, bilhassa sulh masası etrafında bizim için, kapitülâsyonlar için olsun, umuru
maliyede olsun, umuru iktisadiyede olsun. Devletler tarafından behemehal tekrar edilecek olan birtakım
müddeiyat ve şeraitin önümüze daha kuvvetli olarak konulacak gibi geliyor bendenize. Binaenaleyh te-
menni ederim ki, Mudanya Konferansı’nda kararlaştırılan yahut bu notada mevzubahs edilsin. İstanbul
hiç olmazsa idarei mülkiye cihetiyle Büyük Millet Meclisi Hükûmeti eline kablessulh verilseydi, davanın
– 998 –
uzaması yüzünden İngiltere’nin hâlâ muzmarı olduğunu zannettiğim, işi sürüncemeye düşürmek mesele-
sine kani olmak hususundan hayırlı olurdu.
GAZİ MÜŞİR MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Beyanı mütalaa eden arkadaşları dinliyorum.
Hepsinin baştan aşağıya kadar söylediği sözlerde isabet vardır. Bütün endişeler varittir. Bendeniz bu noktai
nazarı ikmal etmek üzere şunu arz edeyim ki; filhakika her saniye, her dakika ve her türlü teşebbüsatiyle
namütenahi entrikalar yapmakla meşguldürler ve bizi aldatmak için hiçbir an fikirlerini geri bırakmamış-
lardır. Bununla meşguldürler. Fakat düşünelim ki, her geçen gün bu adamların teşebbüsatına vüsat ver-
meğe medar olabilir. İngilizler bunu arzu ediyorlar. İngilizler istiyorlar ki biz bunun cevabını uzatalım ve
cevabımıza tekrar onların cevap vermesini istilzam etsin. Muhaberatla böyle kâğıt üzerinde namütenahi
münakaşalar yapalım. Bütün münakaşat ile bizim sulh arzusunda cihana propaganda yapsın. Binaenaleyh
bunun cevabını tehir etmek veyahut vereceğimiz cevapta müdafaa edilmesi, tasrih, tespit edilmesi lâzım
gelen birçok noktalar vardır. Bunları yazı üzerinde ortaya koymak suretiyle işi uzatmamız İngilizlerin
menfaatindendir. Binaenaleyh buna mâni olmak için bence yapılacak şey bir an evvel konferansı akdettir-
mek ve bütün mütalaatımızı ve müdafaatımızı ve metalibatımızı orada ortaya koyup münakaşa etmektir.
Yoksa bunun her noktasına itiraz etmek mümkündür. Hatta bence mümkün ise hiçbir noktasına cevap
vermemeli, bütün cevaplar konferansta ita edilmek üzere geleceğiz.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — En doğrusu budur.
GAZİ MÜŞİR MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Diğer noktalara cevap vermek için bendeniz
buraya çıkmadım. Belki Hariciye Vekili fazla izahat verirler. Yalnız arkadaşlarımın bütün noktai nazarla-
rına iştirakimi söylüyorum. Fakat bunları muhabere ile yapmayalım. Hatta şimdi Hariciye Vekili Cevap
versin ki konferansa gelmeğe hazırız. Rusya meselesi haizi ehemmiyettir. Bunlar birtakımlarını davet et-
miştir. Bunlara reddetmek varidi hatırdır ve kuvvetli bir sebeptir. Lâkin bunu İngilizler istiyor. Biz bunları
reddettiğimiz zaman onlar ısrar edeceklerdir. Biz hakikaten ısrar edersek konferans olamaz. Binaenaleyh
itiraz etmek doğru değil. Ancak Rusya’ya karşı verilmiş sözümüz vardır. Bu taahhüdümüzün icabatını
sureti kafiyede yapmak mecburiyetindeyiz. Onun içindir ki bu notada onu zikrediyoruz ve ihtimal ki kon-
feransa dahil olduğumuz vakit hakikaten Rusya vesaire davet edilmemiş bulunuyorsa konferansta dahi
sureti katiyede bu noktai nazarımızı tekrar dermeyan etmek muvafık olacaktır. Yani Rusya’ya karşı olan
taahhüdümüzü bütün imkânlarımızı istimal ederek yapmak lâzımdır. Mamafih herhalde sulh yapmak için
de başka hiçbir mâni tasavvur edemeyiz.
YUSUF KEMAL BEY (HARİCİYE VEKİLİ) (Sinop) — Arkadaşlardan; Ali Cenani Bey zannederim
evvelâ söz söyleyerek, bazı endişeler izhar ettiler. Başkumandan Paşa Hazretleri’nin de buyurdukları gibi...
tutuluyor, tutulmuyor değil, kuvvetlerinin takdiri vesairesi hepsi buna mâni tedabir de ittihaz edilir. Baş-
kumandan Paşa Hazretlerince de zannederim yalnız bu noktaya şey ettiler.
Tevfik Rüştü Beyefendi başka bir noktaya temas ettiler. Heyeti umumiyesinde teşekkür edilmiş diyor-
lar. Hakikaten biz farz ettik ki efendim biz Türkler kuvvetimiz ziyadeleştikçe mahviyetimiz artar, tevazu-
umuz artar. (Bravo sesleri) Filana teşekkür ederiz demekle bir şey çıkmaz. Şunu bizden pek âlâ biliyorlar
ki bugün Anadolu’da kendilerinin pek ziyade muhafaza etmek istedikleri boğazlarda Türk süngüsü vardır
ve bu çok kuvvetli bir süngüdür. Bunu biliyorlar, bilmiyorlar değil. Onun için bir taraftan süngümüze dav-
ranarak diğer taraftan teşekkür etmek. Heyeti Vekile arkadaşlarınıza muvafık gibi geldi. Onun için yazdık
(Çok muvafık sadaları)
Evet sonra bir nokta buyurdular ki o nokta hakikaten hukukî bir noktadır. Dediler ki: Rusya’yı davet
için neden böyle girizgâhlara mahal vardı, başka girizgâhlar bulunmuş olsaydı dediler... Fakat onlar bize;
buraya sizinle harp eden Devletler gelmiştir diyeceklerdir. Hakikaten bunu biz arkadaşla uzun uzadıya
düşündük…
Malumu âliniz arkadaşlar; onların bu konferansa davet ettikleri Devletler, bütün bizimle hali harpte
değildirler. Meselâ; Belçika vardır ki bizim tarafımızdan ilân harp olunmamıştır. İlânı harp yoktur, fakat
konferansa davet edilmiştir. Bu davetin sebebi ise aşikârdır. Söyledikleri gibi asıl Trakya meselesinde, bo-
– 999 –
ğazlar meselesinde kendine zahir yapmaktır. Aynı zamanda Salâhattin Beyefendi’nin suallerine de cevap
vermiş olacağım. Bu Devletlerin heyeti umumiyesi bizim nazarımızda birdir. Yani konferansta ekseriyeti
ârâ ile karar verilecek değildir. Konferansta biz, bir taraf olacağız; bizim karşımıza da iki devlet gelsin, beş
devlet gelsin, yirmi devlet gelsin, onlar da bir taraf alacak. Arkalarında konuşurken onlar ekseriyet kesbe-
dek, bu taraf ekalliyet kesbedecek.
Fransa, İngiltere’ye karşı ekalliyette kalacak, mülahazası vardı, onu Fransa da düşünmeli idi: Türkiye
değil.
BİR SES — Dava Türkiye’nindir Beyefendi...
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Onlarla karşı karşıya geldiğimiz zaman bizim için; hepsi birdir.
Onlar aralarında konuşurken dediğiniz mülâhaza varit olabilir. Fakat siz de benden pekâlâ bilirsiniz ki
Yugoslavya’nın reyi, Romanya’nın vesairenin reyleri; İngiltere’nin reyine müsavi değil, Fransa’nın reyine
müsavi değil...
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Boğaza sokacak orduları vardır.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Boğaza sokacak orduları varsa, beri tarafta da hazır Türk ordusu
vardır. Sonra, tabiî notada, dikkat buyuruldu, bu girizgâh lâzımdı.
Bu iki Devleti çağırınız sebebi; bizimle muharip olması değil, sebebi; bir boğazlar meselesi halledilecek,
onlar da o boğazlar meselesinde alâkadar olacaklar.
Be insafsızlar; o mahdut menfaate malik olan iki Devleti çağırırsınız da onlardan daha fazla bu mesele-
de, menfaate malik olan Rusya’yı, Ukrayna’yı, Gürcistan’ı, bilmem neyi neden çağırmazsınız demek ve bu
hususta hayret kelimesini kullanmak en muvafık olur. (Doğru sesleri)
Onun için bu girizgâha girdik. Salâhattin Beyefendi bazı noktalara cevap verilmemiştir, buyurdular.
Birinci mesele; reyleri meselesi idi. Reyler meselesini arz ettim. Biz filan filan Hükûmetleri, hali harpte
bulunduğumuz falan filan Hükûmetleri konferansa kabul etmiyoruz. Onlarla sulh yapmak istemiyoruz,
diyeceğimize, onlar gelirse filanlar da gelsin demeği tercih ediyoruz.
Orduların takviyesi meselesi; yine aynı mesele efendim. Yalnız bu noktada “Esasen şurası mukarrerdir
ki;” “noktasına nazarı dikkati celbedeceğim. Meclisi Âliye tevzi edilen tercüme, buraya Fransızca telgrafla
gelen parçalardan alınmış, fakat orada bir hata olmuş... virgül yerine bir nokta konmuş ve bu suretle aşa-
ğıdaki cümle yukardaki cümleden ayrılmış... Onlar diyorlar ki bu konferansta Trakya hudutlarının size
şu şartla verilmesine müzaheret edeceğiz. Sonra onun altında da oraya bir nokta konmuş, onun altında
başkaca şu ve şu olacak demek istiyor. Halbuki hakikatte orada nokta değil, bir virgül vardır ve bu bir şey-
dir. Asıl bize İzmir’de; Fransa Amirali tarafından tevdi olunan notada yukardaki cümle aşağıdaki cümleye
merbuttur. Türkçe tercümesi şöyle olmak lâzım gelir zannediyorum. “Muahede” Türkiye’nin ve komşuları-
nın menafiini muhafaza ve tayin edilecek bazı mıntıkaların sulhun idamesini teshil edecek bir surette vaz’ı,
Türk idaresinin intizam ve sükûn ve tekrar tesisinin istihsali, velhasıl Çanakkale Boğazı’nın ve Marmara
Denizi’nin ve Karadeniz Boğazı’nın serbestisi ile ırkî ve dinî ekalliyetlerin himayesini Cemiyeti Akvam’ın
nezareti altında müessir bir surette tedabir ittihaz edileceği zaten mukarrer olduğundan -yani başkaca
mukarrer olduğundan- Ankara Hükûmeti müzakeratı sulhiye esnasında ordusunu müttefik Hükûmetler
tarafından muvakkat bitaraf mıntıka ilân edilen mıntıkalara göndermemek şartıyla Hükümatı müttefikai
selâse baladaki hudutların Türkiye’ye verilmesini konferansta memnuniyetle müdafaa edeceklerdir.” şekli
hasıl olur. Bu cihetle nazarı dikkatinizi celbettikten sonra bendeniz öyle zannediyorum ki bir kere mukar-
rer olan şey bunlar değildir. Tabiî dikkat buyruldu, mukarrer olan şey bilittifak tedabir ittihazıdır. Mukar-
rer olan şey yani filan için falan için “Don kommennekon” yani bizim de muvafakatimiz istihsal edildikten
sonra Türkiye’nin komşularıyla hudutlarının muhafazası ve sulhun akdi için birtakım gayrı askerî mahal-
ler tayini vesaire için yapılacak tedabirin kâffesi “Don kommennekon” yani bizim muvafakatimiz istihsal
edildikten sonra olacaktır. Yani böyle hemfikir olarak tedabir ittihazı mukarrer olduğundan onun içindir
ki, şurası mukarrer demekle biz bunu bu itibarla esas ittihaz ettik. Binaenaleyh bu notaya cevap vermekle
siz de onu kabul etmiş olacaksınız demek değildir. Zannediyorum cevabî notada bunlara cevap verilmiştir.
– 1000 –
Burada ne bahsolunuyor? Gayri askerî mıntıkalar yapmak. Ne için? Boğazların temini muhafazası için,
veyahut İsmail Suphi Bey biraderimizin söylediği gibi Musul meselesi için belki Trakya için vesaire için
gayri askerî mıntakalar yapmak: Musul’da vesairede gayri askerî mıntıkalardan bahsetmedik ve nazarı iti-
bara almadık, onlar istediklerini yazsınlar. Mademki bizim muvafakatimizle olacak demektir, istediklerini
yazsınlar. Ona cevap vermek Hükûmetimizi hiçbir vakitte ilzam etmez.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — İbare bu yolda tashih edildikten sonra bizim söylediklerimize mahal
kalmaz, nota ifade eder.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Sonra en mühim mesele olan boğazlar meselesi
hakkında Misakı Millîmizin maddesi ne ise onu tekrar edeceğiz. İstanbul’un ve Marmara’nın emniyet ve
masuniyeti temin şartıyladır. Binaenaleyh hukukumuzu bu suretle muhafaza ve müdafaa edeceğiz. Sonra
ekalliyetler meselesine gelince; ekalliyetler hukukunun Türkiye’nin hâkimiyet ve istiklâli ve Şarkta sükûn
ve müsalemeti hakikiyenin tesisi ile kabili tevfik olacak bir surette temini, diyor.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Irkî ekalliyeti kabul ediyorsunuz, sureta; reddetmiyorsunuz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Gayrimüslim ekalliyetler...
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, müsaade buyurun şimdi biz oraya gideceğiz. Irkî ekal-
liyet ya vardır ya yoktur. Halbuki bugün ırkî ekalliyet bizde yoktur. Sonra bu söylediğimiz şey hatta yeni
hadiseler eski şeyleri tadil etmiş olduğu için “Misakı Millî” hududunu da bir derece tadil ediyor. Çünkü
biz misakı millîde Sevr ve Nöyyi Muahedelerinin ve Lehistan ile akdedilen muahedeyi esasen kabul et-
mediğimizi ilân ettik. Gerek Misakı Millî ile gerekse Fransızlarla akdettiğimiz itilâfta... Onun için bence
böyle bir notada yukarda arz ettiğim gibi bu gibi hususat için ittihaz edilecek tedabir müttefikken vaki ola-
cağına nazaran bu notada tedabiri mezkûreyi kabul etmiyoruz diyerek tafsilâta girmek muvafık değildir.
Sonra Salâhattin Beyefendi bir nokta daha sordular. Dediler ki; 29 tarihli notayı Hariciye Vekâleti Meclise
sormaksızın vermişler. Buna dair cevap versinler, buyurdular. Hariciye Vekili bu gibi suallere maruz ka-
lacağını bildiği için daha evvelce bu hususu izah etti. Zannediyorum ki bu gibi nikatta ve sırf askerî olan
hususatta ve müstacelen yapılması iktiza eden mesailde birazcık olsun Hariciye Vekilinize veyahut diğer
Vekilinize itimadınız ve emniyetiniz vardır. (Hayhay sedaları)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Emniyet meselesi başka...
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Zatı âlinizin suali mukadderine cevaben ben meselesi olduğu gibi
izah ettim ve tabiî izahatı mezkûrenin bir ehemmiyet ve manası vardır. Bundan başka İsmail Suphi Beye-
fendi’nin sözlerine cevap vereyim.
SALÂHATTİN BEY’E HİTABEN — Zannederim ki, sorduğunuz suallere cevaplarını verdim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Cevabınızı anladık, fakat tatmin etmedi.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Menatıkın gayri askerî bir hale ifrağı hakkındaki sualinize cevap
verdim. Sonra Cemiyet Akvamın himayesi ve serbesti meselesine notamızda cevap verilmiştir.
Irkî ekalliyetler meseleni arz ettim. Sonra Rusya ve müttefiklerinin daveti hakkında da maruzatta bu-
lundum. Binaenaleyh daha fazla başınızı ağrıtmayayım.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — İstanbul meselesi?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Konferans tarihi hakkında...
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Evet, zatı âliniz konferans tarihi hakkında biraz daha tehir edelim
buyuruyorsunuz. Fikri âliniz budur, fakat Paşa Hazretleri’nin de izah buyurdukları veçhile konferansın bir
an evvel inikadı taideyi müstelzimdir. Biz de istiyoruz ve anlayalım ki; ak mı kara mı bilelim. Karşı karşıya
gelelim ve işi anlayalım. Onun için mümkün olduğu mertebe çabuk olması lâzımdır. Hatta biz, tarihin on
beş olmasını istiyorduk. Fakat bazı hazırlıklar lâzım. Eğer, İzmir’de inikadı kabul edecek olurlarsa bizim
için birtakım külfetler yapmak lâzım geliyor. Onun için (yirmi) diye yazdık. İstanbul meselesine gelince:
bunun için orada -İzmir’de- olan mükalemelerimizde bütün kuvvetimizi sarf ettik. Sulh konferansı inikat
ettiği zamanda bütün kuvvetimizi de sarf edeceğimiz tabiidir. Temenni ederiz ki onların koyduğu mehil-
– 1001 –
den, yani muahedelerin mevkii meriyete vazı tarihinden evvel İstanbul’un asakiri müttefika tarafından
tahliyesini talep ettiğimizde, tahliyesini emrederler.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bulgaristan’ın; sahildar Devletler arasında addedilmesi faideli mi-
dir, zararlı mıdır? Trakya itibariyle.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim, Bulgaristan sahilde bir Devlet değildir. Fakat bizim
Misakı Millimiz de malumdur. Bulgaristan’ın da konferansta bulunup bulunmaması meselesi kendisince
-Bulgaristan’la- düşünülecek bir noktadır. Biz menfaatinize muvafık surette hareket etmek vazifemizdir.
Bunun böyle olmasını münasip gördük. Sualde devam buyurmayınız rica ederim.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Usulü müzakereye dair söz isterim.
REİS — Usulü müzakereye dair ne söyleyecek iseniz oradan söyleyiniz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendim; bendeniz zannediyorum ki bu cevabî nota hakkında birçok
sözler söylemek mümkündür, birçok sözler söylemek imkân ve ihtimali mevcuttur. Her arkadaşımız türlü
türlü şeyler söyleyebilir. Bunun için cevabî nota yalnız sulh konferansını kabulden ibaret bir kâğıttır. Söz-
lerimiz kamilen mahfuzdur. Süngülerimiz Akdeniz’de, Karadeniz’de düşmanın gözüne batıyor. Sulh kon-
feransına geç gidersek bunda mazarrat olduğu Başkumandan Paşa Hazretleri de burada beyan ediyorlar.
Bunun için madem ki sözlerimiz kamilen mahfuzdur. Zaten gireceğimiz bir pazarlıkta bunu kabul ederiz.
Bir an evvel murahhaslarımızı tayin eder, oraya göndeririz. Şayet orada pazarlığımız uymazsa yine sün-
gülerimiz cevap verir. Bunun için müzakerenin kifayetinin reye konulmasını bendeniz teklif ediyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; kuvvetlerin tezyit olunup olunmayacağına dair bir şey bu-
yurunuz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Ümit ederim ki Mudanya konferansında o hususlar tespit olu-
nacaktır. Tahkimat yapmayacaktır. Şunu yapmayacaktır, bunu yapmayacaktır. (Müzakere kâfi sesleri).
REİS — Arkadaşlardan sorarım sözlerinden vazgeçerlerse kifayeti reye koyarım. Refik Bey Konya bu-
yurun...
REFİK BEY (Konya) — Mesele tenevvür etmiştir, bendeniz sözümden vazgeçiyorum.
REİS — Müfit Efendi. Zatı âliniz...
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bendeniz de vazgeçiyorum, efendim. Durak Bey’in fikrine iştirak ede-
rek bir an evvel reye konulmasını teklif ediyorum.
REİS — Tahsin Bey. Zatı âliniz...
TAHSİN BEY (Aydın) — Vazgeçtim efendim.
REİS — Veli Bey. Zatı âliniz...
VELİ BEY (Burdur) — Vazgeçtim.
REİS — Sırrı Bey. Zatı âliniz...
SIRRI BEY (İzmit) — Bir sualim var. Rus’lar Cenevre’de bizim de bulunmaklığımızı istediler. Fakat
aldıkları cevap üzerine yine müzakereye devam ettiler. Çünkü böyle bir mukabil cevaba maruz kaldıktan
sonra devam etmemek için bizimle aralarında akdedilmiş bir muahede yok idi. Bu meselede biz; Rusya’nın,
Ukrayna’nın, Gürcistan’ın da davet edilmesini isteyeceğiz. Cevabı ret aldığımız takdirde müzakerata de-
vam hususunda Ruslarla aramızda bir şey olup olmayacağını şimdiden düşünmekliğimizi rica edeceğim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — Rica ediyorsanız biz de düşünürüz...
SIRRI BEY (İzmit) — Teşekkür olunur.
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair takrirler vardır. Fakat bunları reye koymağa hacet yok-
tur. Zira başka söz alan arkadaş yoktur. Şimdi cevabî notayı reyi âlinize vaz ediyorum. Kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın. (Kabul edilmiştir).
– 1002 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu şekilde olmaz ki... Teklifimiz var.

REİS — Hangi şekil efendim. Başka şekil olamaz.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Ba izahat veyahut kısa cevap verilmesi lâzımdı. Rica ederim, bir de
aynen kabul ediliyor.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim. Cavit Bey arkadaşımızın bir tadil teklifi vardır. Çok teessüf
ederim zühulen kâğıtların altında kalmıştır. (Geri alır sesleri).
CAVİT BEY (Kars) — Geri alıyorum.
REİS — Herkes sözünü geri aldı. Efendim yarın saat bir buçukta içtima etmek üzere celseyi tatil edi-
yorum.
Hitamı Celse
Saat: 6.15 sonra

4.10.1338
Riyaseti Celileye
Cevabi notadaki izahat mühimdir. İkmali uzun görülürse misakı millî kuyut ve şurutu dairesinde mü-
zakereye memur izam olunacağına dair kısa bir cevap itasını teklif eylerim.
Mersin
Salâhattin
112/2
Riyaseti Celileye Hafi

Müzakere kâfidir. Cevabi notanın reye vazını teklif eylerim.
3 Teşrinievvel 1338
İstanbul Mebusu
Arif
– 1003 –
TBMM
Münderecat

1. — Muvazenei Umumiye Kanun Lâyihası
A) Büyük Millet Meclisi Bütçesi
Cilt : 23

YÜZ ON ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 5 Teşrinievvel 1338 Perşembe İkinci Celse
YÜZ ON ÜÇÜNCÜ İN’İKAT

5 Teşrinievvel 1338 Perşembe
İkinci Celse
Küşad Saati: 3,15
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van)
REİS — Celseyi hafi olarak açıyorum efendim. Efendim zaptı sabık hülâsası okunacaktır. (Zaptı sabık
hülâsası Kâtip Hakkı Bey tarafından okundu.)

YÜZ ON İKİNCİ İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Düveli Mutelifeye verilecek cevabî nota müzakere ve
aynen kabul olunarak perşembe günü içtima edilmek üzere celse tatil olundu.
Reis Kâtip Kâtip

Reisisani Kayseri Van
Adnan Atıf Hakkı
REİS — Efendim; zaptı sabık hakkında söz isteyen var mı? (Hayır sesleri) Kabul edenler... Kabul etme-
yenler... Kabul edilmiştir. Şimdi celsei hafiyedeyiz.
1. — Muvazenei Maliye Kamın lâyihası

A) Büyük Millet Meclisli Bütçesi
REİS — Efendim; Meclisin bütçesinin müzakeresi için evvelden karar verilmişti. Onun için celsei ha-
fiyeyi tekrar reye koymuyorum.
Şimdi efendim; Meclisin bütçesindeki harcırah faslının tayini esami ile reye vaz olunmuş, ekseriyet
hasıl olamamış, yine reye vazedilecektir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Diğer maddeleri okuyalım da ondan sonra.
YAHYA GALİB BEY (Kırşehir) — Reis Beyefendi Hazretleri bu mesele harcırah değildir.
REİS — Efendim; reye konulacak şey şu takrirdir: «Harcırah ve yevmiyenin kemakân kırk liradan he-
sap edilmesi ve müecceliyeti askeriye vesair vergilerin dahi kırk lira üzerinden itası suretiyle muamelenin
tevhidini teklif ederim.»
Takrir budur efendim.
– 1006 –
Arzu eder misiniz yanlışlığa mahal kalmamak üzere takriri bir kere daha okuyayım. (Takrir tekrar
okundu) (Okunsun, hayır sesleri) Takrir tekrar okundu.
REİS — Lütfen reyinizi izhar buyurunuz. Efendim kırk lira olmasını kabul edenler beyaz, etmeyenler
kırmızı vereceklerdir.
Şunu da nazarı dikkati âlinize arz edeyim ki ikinci reyde nisabı ekseriyet dahi olmasa, bu defa kaç kişi
rey vermiş ise o nazarı dikkat alınır, nizamnamei dahili mucibince.
Efendim âraya 138 zat iştirak etmiştir. 96 zat kırmızı, 36 beyaz 3 müstenkif vardır. Bu hesapça takrir
reddedilmiştir.
(Nisap yok, müzakere yapamayız sesleri)
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Nizamname sarihtir.
REİS — Arz edeceğim efendim. Niçin telâş ediyorsunuz? Müsaade buyurun. İkinci defa reye vazolun-
duğundan dolayı bu, bitti, nizamname sarihtir. Fakat bu suretle anlaşılmış bir şey vardır ki o da Meclisi
Âlinizde ekseriyet yoktur. Binaenaleyh tekrar yoklama yapmak ve müzakereye o suretle devam etmek
mecburiyetindeyiz. Binaenaleyh yoklama yapacağız efendim. Çünkü birçok arkadaşlarımız dışarıdadır.
(Yoklama yapıldı.)
REİS — Efendim; isimleri okunmayan arkadaşlar var mı efendim?..
Efendim, yoklamada bulunmayan arkadaşların isimlerini tekrar okuyacağız.
Efendim; ekseriyet vardır, devam edeceğiz. Efendim malumu âliniz bu takrir reddedildi ve bunun red-
dedilmesiyle bir şey kabul edilmiş oluyor. Onun için maddeyi reyi âlimize vazetmeden evvel, madde hak-
kında Encümenin noktai nazarı ne idi?
EMİN BEY (Erzincan) — Encümen Divanı Riyasetin şeyini kabul etmiştir.
REİS — Encümen bu madde içerisinde harcırahları yüz liradan itibaren mi kabul etmiştir?
HASAN BEY (Trabzon) — Hangi tarihten itibaren?
REİS — Soracağım efendim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Orada takrirler var efendim.
REİS — Hangi takrir (Gürültüler)
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Bütçenin kabulü tarihinden itibaren.
REİS — Efendim; tarih meselesi tabii bütçenin kabulü tarihinden itibaren olur.
MUSTAFA SABRİ BEY (Siirt) — Makable şâmil olamaz.
REİS — Yalnız şimdi 40 lira diye bir teklif vardı. Fakat 40 lira kabul edilmeyince ne kabul edildiği ma-
lum değildir. Encümen bunu yüz lira olarak göstermiştir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Sarihtir efendim. Evvelce kararımız vardır, kabul edilmiştir. Tahsi-
satı asliyi on bin kuruştan itibaren olarak kararınız vardır efendim.
REİS — Yahya Galip Beyefendi; şimdiye kadar hiçbir vakit yüz liradan harcırah verilmemiştir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Verilmemiş, ama kendi keyiflerine verilmemiştir.
REİS — Efendim; Kanunu Esasi’nin maddei mahsusası vardır. Onun için verilmemiştir.
NECİP BEY (Mardin) — Teklifim var efendim.
REİS — Müsaade buyurun efendim. Bendenizin anlamak istediğim başka mesele var.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Tevkifat yüz lira üzerinden olduğu için...
– 1007 –
REİS — Efendim; müsaade buyurun, burada pek çok takrir var. Anlamak istediğim o değildir. Bende-
nizin Muvazene Encümeninden sormak istediğim şu madde: Harcırah ve yevmiye (103,265) lira vardır. Bu
madde (100) liradan mı hesap edilmiş?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Yüz liradan hesap edilmiştir.
REİS — O halde maddeyi reyi âlinize koyduğum zaman kabul edilirse o vakit tezyidi masariften tekrar
bunu da tayini esami ile reyi âlinize koyacağım. Bu kabul edilince yüz liradan kabul edilir. (Gürültüler)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) Müsaade buyurun. Usule dair bir şey söyleyeceğim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Meselede bir yanlışlık olmasın Mevcut kavanine göre
bu şekli tashih etmek lâzım gelir. Malumu âlileridir ki Meclisin maaşı yoktur, tahsisattır. Eğer harcırahı
da tahsisat üzerinden almak lâzım gelirse bugünkü tahsisatı şehriyeleri üzerinden alması lâzım gelir. (O
takrir reddolundu sesleri) Halbuki ise, mevcut olan şekli kanunî gerek Kanunu Esasi’de ve gerek Nisabı
Müzakere Kanunu’nda geçen gün Hasan Beyefendi’nin gayet güzel izah buyurmuşlardı, sarahaten Nisabı
Müzakere Kanunu’nda kırk lira olarak kabul edilmişti, Nisabı Müzakere Kanunu’nun yedinci maddesi
yeni bir madde ile tadil edilmedikçe, burada herhangi bir sakilde karar verilirse verilsin, burada divanın ve
heyeti idarenin para vermek imkân ve ihtimali yoktur. (Doğru sesleri) Bu itibarla eğer biz harcırahımızın
şeklini tedvin etmek istersek Nisabı Müzakere Kanunu’nun yedinci maddesini tadil etmek, lâzımdır.
MUSTAFA SABRİ EFENDİ (Sürt) — Neden?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bir madde ile tadil edilmeden, bu lüzum yapılmadan yüz lira
üzerinden harcırah almak doğru değildir.
NECİB BEY (Mardin) — Meclis kabul etmiştir efendim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Meclisin kabul etti denildiği şey yüzde yirmi tevkifat üzerine
bazı arkadaşlar Meclisin tahsisatı yüz liradır, diğer yüz lirası munzam bir tahsisattır. Onu da diğer Nisabı
Müzakere Kanunu’ndan çıkararak iddia etmişlerdir ve bu şekilde kabul etmişlerdir. Yani bizim tahsisatımız
yüz lira mıdır efendiler? (Hayır sesleri) Yüz lira mı alıyoruz? Eğer bizim tahsisatımız yüz liradır diye bir
karar verecek olursak, kararımız mucibince yüz liradan almak lâzım gelir, buna razı mısınız? Hayır; bizim
kararımızda tahsisat olarak yüz lira değildir. Meclisi Âlinin kararı mucibince iki yüz liradır. Eğer harcırahı
da tahsisat üzerinden almak lâzım gelirse iki yüz lira üzerinden almak lâzım gelir. (Hayır, hayır sesleri) Yüz
liradan harcırah alınmaz. (Şiddetli gürültüler) Binaenaleyh bu doğru değildir. Yani yüz lira zaten sakattır.
Yüz lira tahsisat -yani kabul edilen şekil, zaten o şekil sakattı- tahsisatımız yüz liradır, diğeri munzamdır
der. O suretle bir karar verilmiştir ki esasen sakatlık buradadır. Bu sakatlık üzerine bir bina yapmak, sakat
üzerine sakat yapmaktır. Halbuki bu, doğru değildir, batıl makisünaleyh olamaz. Eğer harcırah meselesini
esaslı bir surette tebdil etmek istiyorsak, eğer harcırahalar kifayet etmezse, Meclisi Âlinin ekseriyetinin
kanaati bu merkezde olduğu tecelli etti, onu tadil ederek Nisabı Müzakere Kanunu’nun yedinci maddesini
tadil ederek, yeni bir madde koyarak yüz liradır, yüz elli liradır, iki yüz liradır deriz, ne dersek o olur. Bu
bizim elimizdedir, yaparız. Doğrusu budur.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim; Şükrü Bey biraderimiz Kanunu Esasi’de muayyen ol-
duğu için dört bin kuruş...
BİR MEBUS BEY — Nisabı müzakeredir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Onu da söyleyeceğim. Soruyorum efendiler zatı âlilerine. Ma-
demki Kanunu Esasi meselesidir. Kanunu Esasi’ye mugayir olarak (Bravo sesleri) nasıl zammettiniz efen-
diler, niçin Kanunu Esasi’yi nazarı dikkate almadınız? O zaman tahsisat da nazarı dikkate alınmadı?
Sonra Hasan Beyefendi buyuruyorlar ki, Nisabı Müzakere Kanunu’nun yedinci maddesini, zannede-
rim, o bir kanun ise bu da bir bütçe kanunudur. Efendim; rica ederim Beyefendi bütçe kanunudur. Nasıl ki
bin tane emsali vardır elimizdeki kavaninde ve bu kürsüden de müzakere edilmiştir. Elimizdeki kavanine
taaruz eden bütçe maddeleri buraya gelmiştir. Burada denilmiştir ki, kanuna mugayirdir. Ama bu da ka-
nundur, onu feshediyor. Zabıtlarda böyle bin tane emsali vardır. Yedinci maddeye ise bin tane misal vardır.
– 1008 –
Burada biz bağırırken siz de bir kanundur dediniz. Bunun için bir kanun vardı ve hakikaten de öyledir.
Bütçe de bir kanundur ve bu kanunla, yani bütçe kanunu ile o yedinci maddeyi değiştiriyorsunuz.
HASAN BEY (Trabzon) — Hangi kanun, o kanunu okur musunuz?
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Sizin yaptığınız. Maliye Vekili Bey’in yaptığı bütçe kanunudur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler, Büyük Millet Meclisi tahsisatını maalesef maaşa kalbet-
miştir. Yani tahsisat alırken yüz lira maaş kabul edilmiş ve yüz lirasını da tahsisatı fevkalâde mahiyetinde
olmak üzere burada tespit etmiştir. Şimdi arkadaşlarımın buyurdukları kanunî noktai nazardan tetkik edi-
lecek olursa, bir kerre, bir madde mevcuttur. Dört bin kuruştan harcırah verilir diye bir madde mevcuttur.
Bilâhare bu kanundan sonra tahsisat meselesi maaşa kalbedildiği zaman maaş yüz lira olmak lâzım gelir,
ki mahiyeti kanuniye itibariyle bununla yedinci maddeyi lağvettiniz. Çünkü tahsisatı maaşa kalbettiniz.
(Karardır sadaları) Karar değil tefsiren yapıldı.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Ferit Bey’in bir takriridir, kanun yoktur.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Kanun bunu ifade etmez.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Rica ederim, takrir, makrir, karar, marar ne olursa olsun, neden
dolayı yüz lira maaş alıyorsunuz? O suretle almıyor musunuz? Almıyor iseniz, öyle ise yüz liradan niçin
yirmi lira kestiriyorsunuz da kırk lira kestirmiyorsunuz? Beyefendiler usulsüz yapılan muamele; iş zir ü
zeber oluyor. İşin içinden çıkılamıyor. Mesele buradadır. Müstacel kararınızla ittihaz buyurduğunuz şeyler
işte böyle çıkmaza varıyor. O yedinci madde de mahiyeti itibariyle değişmiştir.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Nerede değişmiştir?
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Bir kere Meclis, tahsisatı itibariyle maaşlı memur derekesine ge-
tirilmiştir, o kanunla. Bir kere bu yanlıştır. Sonra maaş olduğu zaman maaşın icabatı da Muvazene Encü-
menince düşünüldü. Maaş yüz liradır. Bunun icabı olarak harcırah ta böyle dediler. Bundan yedi ay evvel
Muvazenei Maliye bir tefsirde bulundu. Hatta bunun idareden tesviyesi ve Meclisten geçmesine lüzum
kalmaması da ekseriyetle kabul edilmiştir. Muvazenei Maliye Encümenince, bizi buna sevk eden ne idi
efendiler? Tahsisatımızı maaşa kalbetmak ve bunu da yüz lira maaş, yüz lira tahsisatı fevkalâdedir ve de-
mek ve bunu da böyle bugüne kadar icra ederek maaş almanız, hüküm ifade eder, kanundur efendiler. Yani
buradaki kararla, kanunu anlamıyorum. Eğer kanun değilse niçin ayda yüzde kırk vermediniz de yüzde
yirmi verdiniz?
SALÂHADDIN BEY (Mersin) — Memurinden ceza aldık.
ZİYA BEY ( ) — Hatadır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Hata ise, burada hükmü itibarıyla yoksa. Buradaki karar büküm
ifade etti mi kanundur o, ne kararı. Ya o kanunu tebdil edeceksiniz. Şimdi yine bu iki yüz lira tahsisattan
kırk lira, kanun mucibince, kesilmesi icap eder. Ya onu iade edeceksiniz efendiler veyahut da maaştan
sarfınazar ederseniz, yine tahsisata gelirsiniz, yine iki yüz lira üzerinden onu tesviye ettikten sonra bu-
yurdukları yedinci maddenin hükmü carî olur. Çünkü berikinin tebdili onu tefsir etmez. O vakit yedinci
maddenin hükmü caridir ve illâ tahsisatı fevkalâde ile memur vaziyetine düştüğünüz gün yüz liradan
harcırah almak zarurîdir.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine ait takrirler var. Fakat bendeniz de Makamı Riyaset namına
fikrimi söyleyeyim. Neyi reye koyacağım da ne neticeleneceğine aklım ermemiştir. (Gürültüler) Efendim
müsaade ederseniz biraz daha işi anlayalım.
Efendim Muvazenei Maliye Encümeninin takririni reye koyacağım.
MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul) — Takrir vardır efendim.
REİS — Burada daha birçok takrirler vardır efendim.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Milletin karşısına nasıl olsa bir maddei kanuniye ile çıkacağız,
başka türlü çıkmanın imkânı yoktur.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Rica ederim meseleyi iyice muhakeme edelim. Bu tahsisat meselesi
birkaç safhalara girdi. Yalnız bundan evvelki safahattan sarfınazar ederek yüzde yirminin kat’ı zamanında
– 1009 –
Meclisimizde bir halet hasıl olmuştu. Bunun yüz lirası tahsisatı asliye, yüz lirası tahsisatı munzamma di-
yerek yüz lira üzerinden tevkifat yaptırılmıştır. Sonra arkadaşlarımızdan bazıları yüz lira maaş olarak ka-
bul edilmiştir, diyor. Maaş olarak kabul edilmiş değildir. Maaş olarak kabul edildiğinden itibaren tevkifat
vermek mecburiyetindeyiz. Çünkü kanunda maaş tevkifata tabidir. Eğer yüz lirayı maaş olarak kabul etti
iseniz -ben o vakit kabul etmedim- tahsisatı asliye, tahsisatı munzamma diye kabul etmiştim.
Maaş dediğiniz tarihten itibaren bugüne gelinceye kadar ne kadar tekaüdiye verilecek ise tekaüdiye
vermek lâzımdır ve bunu sizden hazine alır ve hatta güzeran eden yekûnlar için de sizden para talep eder.
(Doğru sesleri)
Sonra, Nisabı Müzakere Kanunu çıkıyor. Nisabı Müzakere Kanunu’nun bazı mevaddını kabul ediyor-
sunuz, bazı mevaddını kabul etmiyorsunuz. Bunu anlayamadım. Nisabı Müzakere Kanunu geçen sene
müzakereye konduğu vakit kabul etmemiştiniz. Çünkü o da seksen kişi ile icrayı hüküm edebiliyordu.
Onda o madde de mevcuttu. Bunun hakikati mademki senenin ihtidasında yüz lirayı tahsisatı asliye, yüz
lirasını da tahsisatı munzamıma olarak kabul edilmiştir. O halde harcırahı da bunun üzerinden hesap
etmesi lâzım gelirdi.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Yüzde yirmi de verilmesi icap ederdi.
YAHYA GALİB BEY (Devamla) — Rica ederim efendim; yüzde yirmiden de veriliyordu. Yüzde yirmi-
yi işte o hesapla ve hesap üzerinden verdi.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Tahsisat denince her ikisinden vermesi lâzım.
YAHYA GALİB BEY (Devamla) — Birisi tahsisatı asliye, birisi tahsisatı munzammadır. Yok eğer hep-
sini tahsisatı munzamma derseniz o vakit iki yüz lira üzerinden yüzde yirminin verilmesi icap ediyor. Her
gün başka şekilde yanlış, galat muameleler oluyor. Sonra beri tarafta heyeti idare kalkıyor, kırk liradan
harcırah verelim diyor. İstiksar ediyor. Diğer taraftan iki yüz liranın yüzde yirmisini istiksâr ediyor. Yüz
lirasına başka bir nam veriyor. Karmakarışık bir vaziyete girmiştir.
Efendim bunun en iyi kestirme tariki: Yine o eski kabul ettiğiniz gibi yüz lirasını tahsisatı asliye olarak
kabul edersiniz, yüz lirasını da tahsisatı munzama olarak kabul edersiniz. Bundan evvel harcırah alanlar
vazgeçerlerse diyeceğim yoktur. Bu kanun da makabline şâmil olmaz ve o zaman mesele hallolur gider.
(Müzakere kâfi sesleri)
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim; demin tayini esami ile reye konan takrir üze-
rine hasıl olan ârâdan anlaşılıyor ki dört bin kuruştan harcırah itası kabul edilmedi. Şimdi Muvazene
Encümeninin kabul ettiği veçhile bütçenin reye konarak on bin kuruş üzerinden harcırah kabul edilmesi
bendenizce, zannediyorum, ki muvafıkı usul olmayacaktır. Çünkü Nisabı Müzakere Kanunu’nun yedinci
maddesi sarihtir. Dört bin kuruş üzerinden harcırah verilir diyor. Mademki dört bin kuruş üzerinden har-
cırah verilmesi kabul edilmiyor, şu halde o maddenin tadili lâzımdır. Bunun için bir takrir takdim ettim.
(Gürültüler)
ETHEM FEHMİ BEY (Menteşe) — Dört bin üzerinden kabul edilmedi.
REİS — Efendim; takririn reddedilmesi on bin kuruş olmasını ifade etmez.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — İfade etmediği gibi tadil de etmez. Verilecek alelade kararlar bir
maddei kanuniyeyi tadil kuvvetini haiz midir? Bunu kabul ettiğimiz gün bir tezebzübe düştüğümüz gün-
dür. Usule taalluk etmek itibariyle bendeniz bir takrir takdim ettim. Bu maddeyi Kanunu Esasi Encüme-
nine havale buyurunuz. Encümen bir madde kaleme alarak iki gün zarfında Meclise takdim eder. Ondan
sonra müzakere buyurursunuz.
Hüseyin Avni Beyefendi diyorlar ki; on bin kuruş maaşı kabul ettiniz. Böyle bir şey kabul etmedik. İki
yüz liradan yirmi lira kesilsin diye verilen karar bunu tazammun etmez. Nisabı Müzakere Kanunu’nun bir
maddesinde tahsisatı şehrî iki yüz liradır, diyor. Diğer maddesinde de harcırah dört bin kuruş üzerinden
verilir diyor. Demek ki, o başkadır, bu da başkadır. Yalnız bugün dört bin kuruş üzerinden verilen har-
cırahlar kifayet etmiyor, muhtacı tezyid görünüyor. Bunun da tariki kanunisi encümeni aidine havale ile
oradan gelecek maddei kanuniye ile celsei aleniyede mi olur, celsei hafiyede mi olur ona göre müzakere
– 1010 –
edilmesi icap eder. Usul nasıl iktiza ediyorsa o suretle müzakere edip halletmekten başka yapılacak bir şey
yoktur. Şu halde bu maddenin Kanunu Esasi Encümeninden gelecek tadile tevfikan diğer maddenin mü-
zakeresine geçilmesi lâzım gelir. (Doğru sesleri)
REİS — Efendim; usulü müzakereye dair Sururi Efendi’nin takriri vardır. Eğer arzu buyurursanız bu
takriri Okuyayım. Eğer kabul edilmezse yine müzakeremize devam edeniz.
Arkadaşımızın takriri mealen şöyledir:
REİS — Bunu Kanunu Esasi Encümenine havale, harcırah meselesini ve yevmiye meselesini de diğer
maddenin gelmesine talik edeceğiz. Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim, şimdi bu maddenin müzakeresini bırakıyoruz. Burada birçok takrirler vardır. Münasip gö-
rürseniz onları da Encümene gönderelim. (Hay hay sesleri)
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Fakat şimdi Muvazene Encümenini tenvir buyurunuz. Bundan
sonra yapılacak zamaim kanunu hep böyle mi olacaktır?
REİS — Hayır efendim. Bu öyle değil, bu başka bir meseledir. Muayyen bir şeyi tadilden ibarettir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — O halde kanunen muayyen olan bir şeyin üzerine zamaim yapı-
yoruz. Bu gibi zamaimi şimdiye kadar nasıl kabul ediyorduk?
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, takririn Encümene verilmesini buyurdunuz. O
vakit takrirlerin reye vazedilmesi icap eder.
REİS — Efendim; heyeti umumiye namına değil, bir mülahaza kabilinden olarak gönderiyoruz. Çünkü
Encümen, heyeti umumiyenin arzusuna göre tadil edecektir. Fikrini bilmek lâzımdır. Aynı zamanda onu
da bildireceğiz ki kırk lira da kabul edilmemiştir. Bundan sonra İstiklâl Mahkemeleri masarifi vardır ki
yekûnu 17 471 liradır.
SALAHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; yalnız yirmi bin lira meselesi vardır. Buna dair heyeti idare
izahat vermedi.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Efendim; o, 1336, 37, 38 hesaplarından güya... (Kürsüye sesleri)
1336, 37, 38 senesinden İstiklâl Mahkemelerine giden azayı kiramın borçları ve Salâhaddin Bey’in
buyurmuş olduğu 1336 senesi hesabatı tamamen bittetkik Divanı Riyasete takdim edildi. Heyeti Âliye-
nizce de müzakere olunacaktır. 1337 senesinin ki de yarın hesabı bitiyor. O da heyeti umumiyeye sevk
olunacaktır.
SALAHADDİN BEY (Mersin) — İdare neden üç seneden beri hesabatını rüyet etmiyor?
HACI BEKİR EFENDİ (Devamla) — Efendim; Tetkik Encümeni gelip tetkik etmediğinden ve İstiklâl
Mahkemeleri de gelip hesaplarını, defterlerini, senetlerini tamamen vermediğindendir.
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Efendim bu eski hesabatın bu maddeye hiç taalluku yoktur. Zaten biz, iş-
leri bu umumî cereyan arasında görmediğimiz işlerden dolayı şimdiki işleri de birbirine karıştırıyoruz. Bu
tetkik heyeti iş görememiş, vaktiyle tetkik edememiş, hesabını verememiş. Bu ayrıca bir meseledir. Sonra
bir de bunun içerisinde müstahlas memleketlere gidecek İstiklâl Mahkemelerinin...
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — O geçti. Onun buna taalluku yoktur...
YASİN BEY (Devamla) — Şu fasılda heyeti idarenin verdiği malumata göre, bir Amasya İstiklâl Mah-
kemesinin, bir de muhtemel olan Ankara İstiklâl Mahkemesinin karşılığı konulmuş. Biz bunu müzakere
edeceğiz. Ankara ve Amasya İstiklâl Mahkemelerine karşı konulan şu meblağın karşılığı olup olmadığını
tetkik edeceğiz. Eski hesabı karıştırmak, sonra eskiden gönderilen İstiklâl Mahkemesinin esas meselesini
karıştırmak ne suretle doğru olabilir?
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Bütçe arasında her şey mevzubahis olur.
YASİN BEY (Devamla) — Feyyaz Âli Bey kardeşimiz çok doğru söylüyorlar amma; bu mevzubahistir
ki içtimaın saati dört bin lira olduğu halde dört gündür şu İstiklâl Mahkemelerinin maddelerini müzakere
ediyoruz. Yazık değil mi Meclisin vaktine?..
– 1011 –
Saniyen; bu tetkike memur olan bilhassa bu arkadaşlar neden dolayı şimdiye kadar hesabatı tetkik
etmenin bir manii olduğunu vaktiyle söylemediler? Ne sebep varsa açıkça onu niçin söylemediler de bu
bütçeyi dinlediler ve bütçenin bu zamana kadar tehirine sebebiyet verdiler? Asıl şâyânı teessüf onlardır.
Binaenaleyh o eski hesabatı ve İstiklâl Mahkemeleri nazariyesini ayrıca müzakere edelim. Bir kere şu mad-
deleri çıkaralım. Başka türlü müzakere edilmesinin imkânı yoktur.
SALAHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; bendeniz idareden, kendi hesabımızı neden görmediğini
soruyorum. Arkadaşlardan filân veya filânın zimmeti varmış, yokmuş, benim hiç bilmediğim şey. Fakat
ortaya bir mesele atılmıştır. İstiklâl Mahkemelerinin yirmi bin lirasının hesabı görülmemiş ve kalmıştır,
deniyor. Şimdi biz bütün dünyadaki devairi devletin her türlü muamelâtına tevessül etmeyi vazife addede-
riz. Biz kendi idaremizin vazifesini ifa etmemesini neden mevzubahis etmiyoruz? 1336 senesi hesabatını
rüyete memur olan heyet ve zevatın başında, zannederim, Hacı Bekir Efendi idi. Binaenaleyh kendilerin-
den soruyorum. Neden dolayı şimdiye kadar bu hesabatı yapmadınız, almadınız?
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Hiçbir İstiklâl Mahkemesi getirip hesabını vermezse kimi karşıma
alıp hesap yapayım?
SALAHADDİN BEY (Devamla) — Aman efendim; benim anlamadığım mesele de budur. Kime he-
sabını vermiyor? Ben ne yapayım demek mazeret midir? Ve eğer böyle ise hangi defterdar kimden hesap
alabilir efendiler? idare kimsenin parasını vermez. Bizim idaremizin mahiyetini anlamıyorum. Efendiler,
idare hiçbir yere kimsenin beş parasını vermez, vaktaki hesabını almayınca. Bunu yaparsa, idaredir. Binae-
naleyh açık bir kasaya rastgelen alsın. Bu olur mu efendim? Ben söylüyorum ki, İstiklâl Mahkemeleri mas-
rafı on yedi bin lira, yirmi bin lira her ne ise... Bence şu Meclis bir şahsiyettir ve bu hesapta, kitapta, tetki-
katta, intizamda numune olmalıdır. Neden olamıyoruz? Bu meselenin tayinini istiyorum. (Doğru sesleri)
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim; Salâhaddin Bey biraderimiz, idare niçin hesabını görmüyor diyor.
(İşitmiyoruz sesleri)
Salâhaddin Beyefendi buyurdular ki, idaremizin hesabı niçin görülmüyor ve neden dolayı bize hesap
vermiyorsunuz? Biz idaremizin hesabını veremiyoruz, veremedik diye bir şey söylemedik. Yalnız idaremi-
zin hesabını tetkik için bir kontrol heyeti tayin buyurdunuz. İdare memurlarının hesabatını rüyet için bir
tetkik komisyonu tayin ettiniz. Bu komisyon tabiî bizim hesabatımıza bakacaktır. Hesabatımız arasında
görmüş olduğu bir usulsüzlük olursa ve varsa gelir heyeti umumiyeye arz eder. Zannetmem ki sizin tayin
ettiğiniz kontrol memurları bizim hakkımızda size bir şikâyet, hesabatımızda bir fenalık vardır desin. Bu
hususta alnımız açıktır ve demeyeceklerine hiç şüphemiz yoktur. Yalnız İstiklâl Mahkemeleri hesabatını
vermediğinden ve burada bulunmadıklarından dolayı bu hesabatın da kontrol heyetine tevdi edilmesi ve
bu hesabın alınmasına karar verildi. Heyeti idarenin bunda bir şey yoktur. Binaenaleyh heyeti idarenin
1336 ve 1337 senelerinin hesabını da vereceklerini arkadaşımız söylüyor. (Ne vakit sesleri) Şu halde fazla
mehuzat vardır. Bu zimmettir, değildir, bu meselenin muhakemesi, müdafaası ayrıca bir meseledir. Biz
size, bir bütçe takdim ediyoruz. Bu bütçemizde noksan, fazla bir şey varsa onu Meclisi Âli müzakere, mü-
nakaşa etmelidir ve asıl maksat budur efendim. Yoksa İstiklâl Mahakiminin hesabatının ademi rüyetinden
dolayı İstiklâl Mahakimi azasının zimmeti vardı, yoktu, bu mesele ayrıdır. Mevzuubahis olması doğru
değildir. Eğer bunu istiyorsanız tetkiki hesabat komisyonunda arayın bunu. Bize tayin etmiş olduğunuz
kontrol heyetinin, bizim hesabatımıza bakmıyorlar diye bir şikâyetimiz olamaz size. Hakkımız yoktur.
Biz size hiçbir şeyde şikâyet etmiyoruz. Hesabat her şeyde açıktır. Herhangi bir komisyonla, herhangi bir
heyetle bu hesabı görmek istiyorsanız bugünden hazırız. İstiklâl Mahkemeleri ayrı bir meseledir.
HÜSNÜ BEY (Bitlis) — Beyan buyurduğunuz Tetkiki Hesabat Komisyonu teşekkül etmeseydi siz İs-
tiklâl Mahakimi azalarını celp ile kendilerinden hesap almakla mükellef değil misiniz?
EMİR PAŞA (Devamla) — Biz istedik efendim. Bize hesap veremediler.
HÜSNÜ BEY (Bitlis) — Niçin heyeti umumiyeye bildirmediniz?
EMİR PAŞA (Devamla) — Bu mesele doğrudan doğruya Divanı Riyaset kararıyla tetkiki hesabat ko-
misyonuna tevdi edilmiştir.
– 1012 –
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Meselenin canlı noktasını Hüsnü Bey biraderimiz sordu.
Fakat buna verilen cevap kâfi gelmedi. İstiklâl Mahakiminden hesap istemek şüphesizdir. Çünkü bir para
verilmiş ve bu paranın tabiî hesabı da istenir. Parayı veren de İdaredir ve hiç şüphesiz hesabını arayacak olan
da idaredir. İdarenin; ben hesap sordum, fakat vermediler demesi vazifesinin icra edildiğine ve vazifesinin
tamamiyetine delâlet etmez. İdare; onlar hesap vermeyince meseleyi heyeti umumiyeye arz etmek ve bu
suretle muameleyi intaç ettirmek vazifesi karşısında idi. Binaenaleyh idarenin bu hususta tekâsülü vardır.
EMİR PAŞA (Sivas) — İdare bu hesabatı istemiştir. Fakat esasen İdare bu hesabatı almakla mükellef
değildir. Çünkü Divanı Riyaset kararıyla, bu hesabat, tetkiki hesabat komisyonuna havale edilmiştir.
REFİK BEY (Konya) — Paşam bir sualim var.
REİS — Efendim; müsaade buyurun. Sizden evvel söz alan var.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu meseleden siz mesulsünüz; idare mesuldür.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — İstiklâl Mahakimi hesabatına, Tetkik Hesabat Komisyonu
baksın diye karar nereden verilmiştir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Bu bapta Divanı Riyaset kararı vardır.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Bu Divanı Riyaset kararı; heyeti umumiyece tasvip olun-
muş mudur?
EMİR PAŞA (Sivas) — Hayır. Olunmamıştır.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — Bu karar ne vakit verilmiştir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Tarihi vardır.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Yani bu sene mi?
REİS — Geçen sene...
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — Şimdi zatı âlileri, idare memuru olmak itibariyle ve usul ve nizam
hesabı icabı, kendi hesabatınızı, İstiklâl Mahkemeleri heyetleriyle görmek mecburiyetindesiniz. Divanı
Riyasetin kararı -ki heyeti umumiyenin tasvibine iktiran etmemiş- hem muhalifi usul ve nizam olduğu
gibi, hem de âdeta sizin vazifenizi de ihlâl edecek bir mahiyettedir. Siz, bu kararı nasıl kabul ettiniz? Ve
hiç olmazsa heyeti umumiyeye niçin demediniz ki, Divanı Riyasetin böyle bir kararı vardır ve bu karar ile,
hesabatın alt üst olması ve tetkikin teehhür etmesi veyahut hesabatın diğer bir komisyona havale edilmesi,
bizim muamelâtımızı teşviş ediyor diye neden müracaat etmediniz? Bu sizin hakkınız değil mi idi? Sizin
vazifeniz değil miydi? Veyahut bu husustaki kararı Heyeti Umumiyenin tasvibinden geçirmek lazım değil
miydi?37 Bu baptaki mütalâatınız nedir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Arz edeyim. Divanı Riyasetin o kararı, biz hesabatımızı alamadığımızdan ileri
gelmişti. Biz hesabatımızı alamadığımızdan dolayı müracaat ettik. Bunun üzerine hesabatın, Tetkiki Hesa-
bat Komisyonuna tevdi edilmesine karar verildi.
Tetkiki Hesabat Komisyonu, İstiklâl Mahakiminden hesap istemiş istememiş, hesap vermişler, verme-
mişler meselesi de mevzubahis değil... Muameleyi biz ancak haricen takip ettik ve haricen takip ettiğimiz
halde yine neticeyi temin edemedik ve daha 1336 senesi hesabatını bile ikmâl eyleyemedik. İstiklâl Mah-
kemeleri heyetleri veyahut onların azayı kiramından birisi; zimmetini vermediği takdirde, idare heyetinin
şu kanun ile onu terbiye etmesi ve hakkında şöyle bir muamele yapması lâzım gelir vesaire diye elde bir
şey mevcut değil ki...
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Meseleyi, heyeti umumiyeye arz ve tevdi ile mükellef idiniz.
EMİR PAŞA (Devamla) — Müsaade buyurun. Siz, heyeti umumiye kararı ile bir heyet teşkil ettiniz
ve sizin meseleyi bize sormamanız ve teşkil ettiğiniz Tetkiki Hesabat Komisyonuna sormanız lâzım gelir
veyahut meseleyi, o komisyonun size arzı icap ederdi.
– 1013 –
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Tetkiki Hesabat Encümeni; bu işe Meclis memur etmemiş-
tir ki... Siz memur etmişsiniz.
EMİR PAŞA (Devamla) — Eğer heyet, hesabata bakmamış ise mesul odur. Onu muahaza etmeniz
lâzım gelir.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Hesabatı rüyete siz memurdunuz, hesabata siz bakmaya
mecburdunuz.
NECİB BEY (Mardin) — Biz efendim; Kayseri İstiklâl Mahkemesi, hesabatını vaktü zamanıyla gönder-
miştir. Hem de Kayseri’den göndermişizdir.
REİS — Efendim; Kayseri, Yozgat diye ortada bir şey yok.
EMİR PAŞA (Sivas) — Evet efendim; Kayseri, Yozgat diye bir tasrih yok. Hesabatını mahkemelerden
bazdan vermiş, bazdan vermemiş...
REFİK BEY (Konya) — Bendeniz de Necip Bey’in dediklerini söyleyecektim. Yani Kayseri İstiklâl
Mahkemesi hesabatını göndermiştir efendim.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Tetkiki hesabat heyetinin vazifesi, mevcut hesabatı kontrol etmekten
ibarettir. Halbuki Heyeti İdarenin vazifesi de; kendilerinin sarf ettikleri paranın evrakı müsbitesini kontrol
heyetine tevdi etmekti. Bu meseleden, kontrol heyetine mesuliyet terettüp etmez. Eğer Heyeti İdare, evrakı
müsbitesini hazırlamış da, komisyon ona bakmamış ise, o zaman mesuldür. Fakat siz üç senedir burada
olduğunuz ve o arkadaşlar da gelip gittiği halde hesabatı almamaktaki mana nedir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Meseleyi tekrar tekrar söylemeye lüzum yoktur.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — İdare heyeti, vazifesini yapmamıştır.
EMİR PAŞA (Devamla) — Tetkiki hesabat komisyonu bu hesabatı alamadığından dolayı bir mesuliyet
varsa, mesul onlardır.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Hesabatı siz alacaktınız.
EMİR PAŞA (Devamla) — Çünkü hesap almak, idareye ait değildir. Farzen bittakdir, bu hesabatın
alınmasını idareye ait olmak üzere kabul edecek olsanız bile; İstiklâl Mahkemelerinden daha yüksek bir
mahkeme yoktur ki, mesullerini oraya sevk edelim...
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Mesullerini heyeti umumiyeye verirsiniz.
EMİR PAŞA (Devamla) — Zannederim ki bunu, heyeti umumiye halledemez. Meselâ heyeti umumiye;
bu paraları vereceksiniz diye bir karar verecek olsa, onlar da diyecekler ki, biz bu paraları yollara, jandar-
malara, polise verdik. Diyecekleri bundan ibarettir. Zannetmeyiniz ki İstiklâl Mahakimi heyetleri bu para-
yı kendi zimmetlerine geçirmiştir. Bu parayı kendi zimmetlerine geçirmiş değillerdir. Öyle bir şey aklınıza
gelmesin. Fakat İstiklâl Mahkemeleri; istiklâliyeti dolayısıyla kendilerine verilen paradan, ikramiye olmak
üzere polise vermişler, jandarmaya vermişlerdir. Bu, o suretle sarf edilmiş bir paradır, zimmet değildir. Ben
böyle zimmet diye bir şey kabul etmiyorum.
Sonra İdare Heyeti; heyeti hâkime değildir. Biz, idare memuruyuz. Bu hesabat meselesinde şayanı dik-
kat bir şey varsa; o da mahkemelerin aldıkları paraları, mavuzialehinin gayrına sarf etmeleridir. Yoksa ben
demiyorum ki zimmetlerinde bu para kalmıştır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hesabı verilmeyen her para zimmettir.
EMİR PAŞA (Devamla) — Sizin teşkil eylediğiniz komisyon, bu işe bakmaya memurdur. İdare bu hu-
susta mesuliyet kabul etmez.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Komisyona sual teveccüh etmez. O zaman, idarenin ne
makamı kalır?..
– 1014 –
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntap) — Devletin varidat ve masarif atına vazıülyed olan bilumum me-
murin, kendi zat ve zaman hesaplarını, usulen Divanı Muhasebata verirler. Divanı Muhasabattan, beraati
zimmet için bir mazbata alırlar.
Fakat Millet Meclisinin, kendi idare memurlarının tahtı nezaretinde olan sarfiyatına, Hükûmet ka-
rışmak hakkını haiz olmadığı için Millet Meclisi, kendi içinden olan idare memurlarının ve onların ma-
iyetinde bulunan muhasebe memurlarıyla veznedarların hesabını; Divanı Muhasebat gibi tetkik ederek,
zat ve zaman hesaplarını heyeti âliyeye tasdik ettirmek üzere içinden bir Encümen seçer. Heyeti Celile de
böyle bir Encümen seçmiş. Bu Encümenin, vazifesini ifa etmemesi veyahut ifa için vakti müsait olmamış
gibi hususat, âmiri sarf olan idare memurlarıyla, parayı sarf eden veznedar ve muhasebecinin hiçbir za-
man beraati zimmetini temin edemez. Binaenaleyh Meclisin idare memurları, kendi sarfiyatlarına ait olan
hesabatı tanzim ederek ister Meclise, isterse Meclisin tefrik ettiği Encümene tasdik ettirmeye mecburdur.
Çünkü hesabatı tasdik ettirmeyip de baraeti zimmet mazbatası almadıkça, hesabattan mütemadiyen me-
sul kalacaklardır. Şu halde bu meselede Encümenden ziyade, idare memurları, kendi hesabatını Meclise
sevk etmek zaruretindedirler. Eğer Encümen; mütemadiyen toplanmazsa, idare memurları kendi hesaba-
tını Meclise arz ederler ve Meclisten hesabatı tasdik eden bir karar istihsal ederler. Yoksa kendileri müte-
madiyen mesuliyet altında kalırlar; beraatı zimmet için tahtı zanda bulunurlar. Binaenaleyh bu meselenin
halli için; Heyeti Celilenin bugün yapacağı hiçbir şey yoktur, idare memurları; İstiklâl Mahkemelerinden
hesap istemeye ve hesabatını vermeyenler bulunursa onlar hakkında da Heyeti Umumiye vasıtasıyla hesap
istihsâlini temine mecburdurlar. Bu yüzden, bütçenin tehir edilmesi zannederim ki doğru değildir.
İdare memurları; kendi hesaplarını takip ederler ve eğer hesabatını vermeyen olursa onları da Heyeti
Celileye arz ederler. Binaenaleyh bu husustaki müzakereyi kâfi görerek bütçeyi çıkaralım. İdare memurları
maruzatım dairesinde Heyeti Celileye arz edecektir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim: İstiklâl Mahkemeleri masarifi müzakere edilmesi dola-
yısıyla ayrıca da işin arasına bir iş karıştı. Heyeti İdare İstiklâl Mahkemelerinden hesap alamamış; bunu
izah edeyim: İstiklâl Mahkemeleri azayı kiramına, idare bir harcırah verir, nerede ifayı vazife edecek ise
ora muhasebesinden para almak üzere... Malumu âlinizdir ki İstiklâl Mahkemesi azası ne suretle alacaktır
bu, taayyün etmiştir. Aldıkları parayı cüzdanına kaydettirir ve oraya senet verir. Şimdi efendim İstiklâl
Mahkemeleri azayı kiramı bu cüzdanı getirip irae etmiyorsa, Heyeti İdare için bir kolaylık vardır. Maliye
Vekiline müracaat eder. Maliye Vekili herhangi daireden para almışlarsa hesabatını getirir, hakikat meyda-
na çıkar. O zaman efendim, sen şu kadar maaş alacaktın, şu kadar harcırah alacaktın. Binaenaleyh sen şu
kadar fazla para almışsın, aldığın para zimmetine aittir, ya zimmetini eda edersin veyahut senin zimmetin
vardır, Meclise arz ederim diye söyler ve mesele hallolunurdu. İstiklâl Mahkemeleri hesap vermiyor diye
artık Mecliste her gün bunu müzakere etmekte manayı şerif yoktur, mesele gayet kolaydır. Paşa, bu zimmet
değildir diye burada patırtı edip duruyor. Bendeniz diyorum, ki her bütçe haricinde sarf edilen para zim-
mettir. Eğer defterde gösteriliyorsa -ki tabiatıyla aldığı parayı bir defterde gösterecektir- zimmettir, zim-
metten ne vakit teberri edebilir? Ne vakit ki hesabatını bütçede mevzu erkam üzerine istinat ettirebiliyorsa
tamam, hesabını vermiştir. Efendim, ben jandarmaya maaş verdim, jandarmanın aylığı orada münderiç
değildir. Ben jandarmaya mükâfat verdim, Meclisin müsaadesinde bu yoktur, bunların hepsi zimmettir.
Binaenaleyh eğer arzu etmiş olsa idi, bu hesabatı elli defa alırdı ve verirdi.
Sonra kontrol vazifesine gelince: Meclisin göndereceği arkadaşlar hesabatı tetkik edecek, bu para doğ-
ru mu sarf edilmiştir, yoksa fazla mı verilmiş, bunun üzerine ayrıca binayı muhakeme edecek ve Meclise
arz edecektir. Fakat idare memurları her aya ait birer cetveli hesabiye tanzim etmekle mükellef idi. Fakat şu
hesapça şunu yapmamış bu bedihidir. Bunu yapmak için de çalışıyormuş, çalışacakmış.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Meclis dağıldıktan sonra mı?
YAHYA GALİB BEY (Devamla) — Bunda (17 471) lira muharrerdir, bundan sonra Meclisi Âli karar
verir. İstiklâl Mahkemesi göndermez, yahut fevkalâde bir hal olur, göndereceğim ver, der. Eğer bundan
sonra İstiklâl Mahkemesi göndereceğim derse burada muharrer erkam yoktur. Yani bunun için tahsisat
yoktur, ayrıca tahsisat istemek lâzımdır. Arkadaşlarımız tahsisat için suveri saire ile bazı yerlere gönderili-
yor. Bunun parasını da Dahiliye bütçesi veriyor. Bu doğru değildir. Bunu düzeltmek lâzımdır. Bendenizce
– 1015 –
bir gün burada, bu saatte yapacağımız muamele şu meblağ kâfi midir ve buna İstiklâl Mahkemeleri masa-
rifi namı mı verilmeli? Buna daha başka bir meblağ ilâve edilmek suretiyle İstiklâl Mahkemeleri tahsisatı
fevkalâde mi yoksa masarifatı fevkalâde mi, her ne ise, bir şey demeli, herhalde bir şey ilâve etmelidir.
Mecliste bulunan azayı kiram harcırah olsun, ücret olsun Meclisin bütçesinden alabilir. Âhar bütçeden
alması doğru değildir. Meselâ ciheti askeriye memur gönderiyor. Askeriye bütçesinden para alıyor. Dahi-
liye memur gönderiyor, Dahiliye bütçesinden para alıyor, bu manasızdır. Eğer Meclisin paraları müstakil
olmaması lâzım gelseydi Maliye bütçesi meyanında Meclis bütçesi de çıkardı ve bu bütçe tanzimine mahal
kalmazdı. Bu mahkemeler Meclis namına gidiyor, Meclis azasıdır, Meclis emir verip gönderiyor.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mezuniyet alıyorlar.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Ne olursa olsun, bendeniz esasa itiraz ediyorum. Şimdi bizim mü-
zakere edeceğimiz cihet şu (17) bin lira kâfi midir, değil midir? Mesele budur. Öteki idareye ait olan hesa-
bat ayrıca bir hesaba aittir. Bu, ayrıca bir müzakereye tabi tutulmalıdır. O da yapılıyor ve iş neticelenmek
üzere buluyor. Yalnız bu maddede 17 bin lira kâfi midir, değil midir? Ona karar verelim ve geçelim.
REİS — Müsaade buyurulursa bendeniz usulü müzakereye ait bir şey arz edeceğim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Efendim Ali Cenani ve Yahya Galip Beyefendilerin söylendiklerine cevap vere-
ceğim. Biz nakden para vermiyoruz, havaleten para veriyoruz. Biz Maliyeye kerraren yazmışızdır. Maliye-
den hesap gelmiyor.
REİS — Efendim; müsaade buyurunuz. Meclis Bütçesi müzakere edilirken, İstiklâl Mahakimi masarifi
maddelerinin müzakeresi esnasında bu bir meselei müstahare olarak zuhur etti. Yani bütçe ile alâkası yok-
tur. Onun için bu meseleyi ayrıca müzakere edelim. Bütçeye hiç taalluku yoktur. (Alâkası yoktur, vardır
sadaları), (Gürültüler) Tetkik edilsin diye hep bu yola gidiyoruz. Fakat bunun bütçe ile alâkası yoktur.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim, yani bu talep edilen paranın -Yahya Galib Bey’in buyurduğu
gibi- kâfi gelip gelmeyeceğini müzakere edelim. Rica ederim, İstiklâl Mahkemelerinin matlubatı ile bazı
rüfekanın buyurdukları gibi zimem anlaşılmadan ne verilecek? Yirmi bin lira alacakları varsa Heyeti Celile
cebinden mi verecektir? Bu mesele bütçe dahilinde sarfiyat yapılıp yapılmayacağı meselesidir.
REİS — Ona ait değildir, bu ayrı bir meseledir. Tetkiki hesabat komisyonu namına kim söyleyecek?
MUSTAFA BEY (Karahisarışarki) — Efendim; bendeniz 1336 senesi Tetkiki Hesabat Komisyonuna
memur idim. Eğer ona dair söylemekliğimi istiyorsanız söyleyeyim. 1336 senesinde Maliyenin bütçesi
olmadığı için Meclisin tetkiki hesabatı için de bir Encümen teşkil edilmemişti. 1336’nın temmuzuna kadar
hiçbir şey ortada yoktu. Taşradan gelen paralar hazineye giriyor, oradan da sarf olunup gidiyordu. Biz Ka-
rahisarışarki Mebusları, Maliye Vekâleti bir kanuna rabtolunmadı, bütçe yapılmadı diye bir takrir verdik.
Bu takrir üstüne Maliye Vekili tebeddül etti; yerine Ferit Bey geldi. Maliye bütçe tanzim etti ve Meclise
temmuzda takdim etti, Mecliste yine bir şey yok. Meclisin hesabatını tetkik için kimse yoktu. Onun için o
zaman yine bir takrir verdik. Tekrar olvakit şubelere havale edildi. Beş kişiden mürekkep 1336 senesinin
hesabatını tetkik için bir Encümen teşekkül etti. Bu Encümende beş kişi idik, birisi Hacı Bekir Efendi,
birisi Yozgat Mebusu, birisi de Reşat Bey, velhasıl beş kişi idik. İçtima ettik. Reşat Bey devam etmedi bazan
dördümüz, bazan üçümüz içtima ettik ve 1336 senesinin hesabatını tetkike başladık. Amma 1336 senesi
bitmek üzere idi. Çünkü derakap tayin edilmedi. Biz 1337 senesinde bunun tetkikine başladık. İyi kötü;
tarihi hatırımızda değil, bunun tetkikine başladık. Baştan aşağı idare memurlarının tuttuğu defteri tetkik
ettik. Faraza kağıt parası olarak Hacim Bey’e gönderilmiş, bilmem kaç bin kuruş. Onun bir kısmı sarf
olunmuş, bir kısmı da Bursa’da yağmaya uğramış, o öyle gitmiş. Suat Bey’e bilemem elektrik için demir
kurdurmuş, beş on lira oraya gitmiştir...
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Suat Bey değil, Süreyya Bey vermiştir. Ben onu soracaktım.
MUSTAFA EFENDİ (Karahisarışarki) — Hesabat olarak defterde belli başlı bunlar yazılı, mülâhazatı-
mızı tabiî söyleyeceğiz.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Daha şimdiye kadar söylemediniz mi?
– 1016 –
MUSTAFA BEY (Devamla) — Onu söylemek için daha çok iş vardır. Biz hepsini tetkik etmek için
hülâsa olarak, bidayetten beri Maliyeden ne kadar para Meclise verilmiş bu esası anlamamız lâzım gele-
cektir ki, bakalım sandığın zimmeti var mı, yok mu? Aldığı para nedir? Bunu anlayacağız. Fakat bunu bir
türlü anlayamadık. Maliye buna cevap vermiyor, ne kadar verdiğini bilmiyor. Ancak idare memurlarının
defteri var, ne kadar para aldıklarını onlar biliyorlar. Onda görülür. Biz, idare memurlarının hesabatının
tetkikine memur edildik. Bundan başka hususatın tetkikine memur değildik. Bizim, Maliyeden ne kadar
para verildiğini bilmekliğimiz lâzım idi ki, buna göre idareden hesap alacaktık. Bunu anlayamadığımız-
dan, vezneye ne miktar para girdiğini de bilemedik, alacak idik. Bunu anlayamadığımızdan, vezneye ne
miktar para girdiğini de bilemedik.38 Maliye Vekâleti, bu hesabı veremedi.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Kaydı yok mu imiş?
MUSTAFA BEY (Devamla) — Bilmiyorlar, kaydı yok...
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Nasıl olabilir?
MUSTAFA BEY (Devamla) — Olmuş efendim. Nasıl oluyor bu söz mü?
Netice; biz hesabı bir kat tasarladık, sanki gördük. Yani, veznedeki mevcudu, defatiri muayene ettik. İs-
tiklâl Mahakimi birçok paralar almıştır. Mezkûr paraların hesabatını, idare heyeti; İstiklâl Mahakiminden
talep etmiş. Fakat; İstiklâl Mahkemeleri vermemiş. İşi Divanı Riyasette tetkik etmişler, neticede, bunların
hesabatına (Tetkiki Hesabat Encümeni) baksın denmiş ve karar verilmiş... İstiklâl Mahakiminin o vakit
ki heyetlerine, ki hepsi yedi mahkeme idi; haber ettik, biri geldi, diğeri gelmedi. Velhasıl böylece kaldı ve
o zaman ben dedim ki; biz, kanun mucibince hesabatı tetkike memuruz, hesap görmeye memur değiliz.
Çünkü, kanunda diyor ki; Meclisin bütçesine muvafık sarfiyat olup olmadığını tetkik için bir (Tetkiki He-
sabat Encümeni) teşkil ediliyor. Kanunun işbu maddesi mucibince hesabatı, biz; ancak tetkike memuruz.
Sizin gördüğünüz hesap; doğru mu, muvafıkı kanun mu, bütçeye muvafık mı diye tetkik edeceğiz. Biz,
başkasına memur değiliz. Siz; evvelâ İdare Heyeti ile hesabınızı görün, dedik. Bunun üzerine muhasebeci
Necmettin Bey onu çağırdı, bunu çağırdı. Hesaplar görülemedi. Biz de kararımıza muvafık bir cevap ala-
madık ve hesapları da göremedik. Bu bir kerre böyle yüz üstü kaldı.
İkincisi; İstiklâl mehakimine giden zevatın, ne hesap üzerine harcırah aldıkları da gayrı malumdur.
Buna dair de malumat yok. İstiklâl Mahkemesine gidecek olan heyetlerden bazıları Makamı Riyasete tak-
rir vermişler ve takrirlerinde beher mahkeme için 450 lira masarif gösteriyor. Malumu âliniz maaş zaten
yok. Her mahkeme için 450’şer lira masariften 7-8 mahkeme için masarifin yekûnu tahminen ve takriben
7-8 bin lira ediyor. Biz, nazarı dikkate aldık ve idare heyetinden o kararları talep ettik. Bunun üzerine o
kararları çıkardılar. İdare heyeti, gidecek memurların takrirleri üzerine para vermiş. Fakat, bunu tabii bir
kanun şeklinde olarak değil, alelusul avans tarzında vermişler ve ellerine birer defter vermişler. Gittikleri
her livada ve her vilayette bir pusula veriyorlar ve mukabilinde istedikleri kadar para alıyorlar. Şimdiye
kadar bu suretle ne kadar para alınmış, bunu da bilmiyorlar. Çünkü, o memurlar hesap vermiyorlar ki..
Bu iş de keza böyle yüzüstü kaldı. Bendeniz, bir takrirle Divanı Riyasete dedim ki: Giden heyetler, şimdi
şu kadar kuruştan para almak için takrir vermişler. Riyaset de havale etmiş. Bunun üzerine kendilerine
para verilmiş, bu para fahiştir. Bunlara bu kadar harcırah ve masarif verilmesi doğru değildir. Bunu heyeti
umumiyeye arz edin. Heyeti mezkûre verilecek harcırah veyahut masarifi fevkalade her ne ise bu tespit
edilsin ve heyeti umumiyece tahtı karara alınsın. Ondan sonra buna göre hesabatı görelim mealinde bir
takrir verdim. Divanı Riyasetten komisyona cevaben yazıyorlar ki: Evet; bütçede bunlara verilecek har-
cırahın miktarı tasdik olunmuştur ve binaenaleyh bütçe de bir kanundur ve bu meseleyi tekrar heyeti
umumiyeye arz etmek muvafık değildir diyorlar. Halbuki, bütçe masraf vukuunda altı ay, bir sene sonra
yapılmıştır. O bütçe, hazır olacak da ve kabul edilecek de mezkûr bütçeye tevfikan sarf olunacak olursa
o zaman doğrudur. Fakat, bütçe tasdik edilmeden, kanunsuz masraflar nasıl doğru olabilir? Bu da böyle
yüzüstü kalmıştır.
Sonra biz, idare memurlarına her gün girip çıktık, hesap görülemedi. Heyeti umumiyeye verelim de-
dik, mahkeme onlara hesap vermedi. Onlar da, bize hesap vermediler. Biz, nereden hesap görelim? İstiklâl
– 1017 –
Mahkemesini arayıp da mı hesabı alacağız? Yoksa, idare heyetinin defterleri üzerine mi tetkikat yapacağız?
Bu esbaptan dolayıdır ki hesaplar yüzüstü kalmıştır. 1336 senesi hesabatı böyle olduğu gibi, 1337 senesine
hiç bakılmamıştır. Keza, 1338 senesi hesabına da bugüne kadar hiç bakılmamıştır. Ne yapmak lâzım ise
siz yapın.
HÜSNÜ BEY (Bitlis) — Neticei tahkikatınızı heyeti umumiyeye neden bildirmediniz?
MUSTAFA BEY (Devamla) — Ha bugün, ha yarın hesaplarım verecekler diye intizar ettik. Bu bir se-
nelik iştir. Adı 1336 senesi amma, aradan bir sene geçmiştir.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Bu işi, bu kürsüden söyleyebilirdiniz.
MUSTAFA BEY (Devamla) — Efendim; yenmiş, içilmiş bir şey. Şimdi ne yapayım? Benim onu heyete
söylemem...
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Bu suretle vazifenizi hüsnü istimal etmemişsiniz.
MUSTAFA BEY (Devamla) — Ben hiçbir vakit vazifeyi suiistimal etmedim ve etmem. Meselede mü-
ruru zaman da yoktur. Eğer, isteyenler varsa bir takrir verebilirsiniz.
EMİR PAŞA (Sivas) — Bu mesele mi, bütçe mi müzakere edilecek? Eğer bu olacak ise bu olsun. Yok
bütçe ise o olsun. (Gürültüler)
REİS — Arkadaşlar, rica ederim oturalım. Müsaade buyurun, müzakereyi kâfi görüyorsanız buna dair
takrirler var, onlara geçelim. (Kâfi sadaları.)
Efendim, müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın... Müzakere kâfi görülmüştür.
Şimdi, buna ait takrirleri Heyeti Âliyenize arz edeceğim.
Riyaseti Celileye
Yirmi bin lira kadar mühim bir meblağın uzun zamandan beri eşhas zimmetinde kaldığı ve heyeti
idarenin rüyeti hesabı benimsemeyerek bunun temadisine sebebiyet verdiği ve bundan böyle de heyeti
idarenin bu hesabı intaç etmeyeceği anlaşılmaktadır. Münhasıran bu hesabatın rüyet ve intacıyla iştigal
etmek üzere heyeti umumiyece beş kişilik bir heyetin intihabını teklif eyleriz.
Muş Bitlis
Abdulgani Hüseyin Hüsnü
Riyaseti Celileye
Devletin muvazenei umumiyesine vazıülyed olan Meclisi Âlinin üç senelik, hesabatının rüyet edilme-
mesi caiz olamayacağından, heyeti hesabiyenin derhal navakısı ikmâl edilerek hesabatın rüyetiyle Meclisi
Âliye arz edilmesi hususunun tahtı karara alınmasını teklif ederim.
30 Eylül 1338
Kırşehir
Yahya Galip
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. İstiklâl Mahkemelerinin hesabatını tetkike memur olan heyetten neticei tetkikatları-
nın ilk celsei hafiyede heyeti umumiyeye muvazzahan arz etmelerinin mezkûr heyete tebliğiyle dördüncü
maddenin reye vazını teklif ederim.
Gaziayıntap Mebusu
Yasin
– 1018 –
Riyaseti Celileye
İstiklâl Mahkemelerine giden arkadaşların elân hesabatını vermedikleri zahirdir. Binaenaleyh derhal
bu hesabatın tetkikini teklif ederim.
Aynı zamanda İstiklâl Mahkemesi azalarından bazıları yüzer liradan harcırah almışlardır. Bütün bu
hesabat tetkik edilinceye değin hesabatını vermemiş olan İstiklâl Mahkemesi azalarına tahsisat ve harcırah
namına hiçbir şey verilmemesini teklif ederim.
Lâzistan
Ziya Hurşit
(Doğru, muvafık sadaları.)
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Bir takrir daha olacaktır.
REİS — Neye dair takrir arıyorsunuz Hakkı Hami Bey?
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Gecen gün bir takrir vermiştim de...
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Hesabatını vermemiş İstiklâl Mahkemesi ne demek hesabını
vermiş ne demek? Hesap vermemek ne demektir? (Gürültüler)
EMİR PAŞA (Sivas) — Hesap vermeyenler hakkındadır. Bir karar verirsiniz, vermeyiniz diye...
REİS — Mazhar Müfit Bey ne diyorsunuz?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendim diyorum ki; «Hesabını vermeyen İstiklâl Mahakimi»
deniyor. İdare memurlarından soruyorum: Hesaptan maksatları nedir?
EMİR PAŞA (Sivas) — Biz hesap var diyoruz. Siz yok diyebilir misiniz?
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Bendeniz diyorum ki Kayseri İstiklâl Mahkemesi olarak (Tasrih
yok sadaları.) Her ay ne para sarfetmiş ise buraya bildirmiş, aldığımız paranın senedatını vermiştik. Şimdi
bizden, daha ne hesap istiyorlar? (Sizden değil efendim, sadaları.) Böyle değil... Biz, senedatı gönderdi-
ğimiz halde, hesap vermediniz diyorlar. İdare diyor ki; hesap vermek, senet göndermek değilmiş. Ya?..
Karşı karşıya gelinecekmiş. Halbuki bakarsın hesabata da, bir noksan, muhalifi kanun bir şey varsa bana o
zaman söylersin. Heyeti idare hesabını böylelikle vermemiştir.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Reis Bey müsaade buyurun, herhangi bir mahkeme doğrudan doğ-
ruya bir cetvel yapmış ve senedatıyla birlikte bana bir cetvel göndermiş. Bunun içinde polise on lira verdim
diye veyahut jandarmaya ekmek yedirdim diyerek beş on lira olursa veyahut da jandarma kumandanına
da harcırah verir ve bununla beraber kırk liradan harcırah alacak iken yüz liradan harcırah almış bulunur-
sa ve yevmiye 150 kuruştan harcırah alacak iken 180 kuruştan harcırah almış olursa bu hesaba karşı biz ne
yapalım? (Gürültüler)
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Açık söyleyelim efendim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Reis Beyefendi.. (Gürültüler)
REİS — Çok rica ederim. Bu tarzda müzakerenin imkânı yoktur. Heyeti umumiyenize ihtar ediyorum.
Sükûneti muhafaza edelim. Böyle müzakere edilemez efendiler. Herkes söz söylüyor.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Bendeniz diyorum ki, efendim bu olmuş, şu olmuş... Bunu tas-
rih etmek lâzım. Mahkemeyi zikretmek lâzım. Ben de bu mahkemelerin içindeyim. İsim tasrih etsinler.
Rica ederim, heyeti umumiye bundan haberdar mı? (Hayır, bilmiyor sadaları.)
Bak bilmiyorlar, benim de yüzüme bakıyorlar.
REİS — Fazla asabiyet göstermeyiniz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Fazla asabiyet göstermeyelim. Fakat heyeti umumiye meseleyi
bilmiyor.
REİS — Mazhar Müfit Bey; rica ederim. Mesele böyle değildir. (Bazı İstiklâl Mahkemeleri) deniyor.
– 1019 –
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Bu, bazılarından bıktık. Ayağınızı öperim.

REİS — Estağfurullah.
MAZHAR MÜFİT BEY (Devamla) — Mesele meydana erksin, tasrih edilsin. Bana bakıyorlar efendim.
Zannediyorlar ki, jandarmaya parayı biz verdik. (Handeler)
MUSTAFA BEY (Kozan) — Evet, onların da hakkı vardır.
REİS — Efendim, rica ve istirham ederim, sükût buyurunuz.
MUSTAFA BEY (Kozan) — Mazhar Müfit Bey’in de hakkı vardır. Mesele mühim olduğu için tenevvür
etmelidir. Bu, hangi mahkemelerdedir ve kimlerdir, anlaşılsın.
EMİR PAŞA (Sivas) — Kimler hesap vermemiş ise meydandadır.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Rica ederim, bazı sözünü kaldırsınlar.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim, böyle müzakere olmaz. Rica ediyorum.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Tekrar rica ediyorum, bazı, sözünü ortadan kaldırsınlar.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Reis Bey, müsaade buyurun, biz 1336 senesi hesabatını çıkarttık.
Divanı Riyasettedir.
REİS — Müsaade buyurunuz, bir dakika da ben söyleyeyim.
Evet 1336 senesi hesabatı buradadır. Fakat mesele orada değildir. Umum hesabattan bahsediyorlar.
Yalnız 1336 yoktur ki, 1337-1338 senesi hesabatını da istiyorlar.
Rica ederim burada bir mesele var. Müsaade buyurursanız, bendeniz hülasa edeyim. İstiklâl Mahkeme-
lerinin hesabatı değil, bugün Meclisin üç senelik hesabatı mevzubahis oldu. Böyle mi idi efendim? (Evet
sesleri) Demek ki, bütün hesabatın, yani Ali Cenani Bey’in buyurduğu gibi bütün Meclisin hesabatının
tetkiki mevzubahis olmuştur. Bütün Meclisin hesabatı tetkik olunursa İstiklâl Mahkemelerinin hesabatı
da beraber tetkik olunur. Burada böyle olmuş, şöyle olmuş bu edilmiş filân yoktur. Bütün hesabatın tetkiki
vardır. Bütün hesabatın tetkiki mevzubahis olunca ayrıca İstiklâl mahakimi hesabatı olamaz. Hepsi bunun
içindedir. Şimdi burada takrirler vardır. Bunları ayrı ayrı reyinize koyunca mesele anlaşılacaktır.
Malumu âliniz, tetkiki hesabat meselesini biz şöylece 180 kişi oturup da yapamayız. Bu tetkikatı şüp-
hesiz bir heyet yapacaktır. Bu heyetin mazbatası burada okunacak ya kabul veya reddolunacaktır veyahut
da mesul olan adamlar mesul olacaktır. Bunu uzun uzadıya müzakere etsek, hatta sabaha kadar müzakere
etsek, neticede hiçbir şey elde edilemeyecektir. Binaenaleyh, bütün bunlar boştur. Görüyorsunuz, şimdi
takrirleri okuyacağım ve reyi âlinize vazedeceğim.
Yine çok istirham ederim, yalnız İstiklâl Mahakimi hesabatı mevzubahis olmamıştır. Bütün hesabat
mevzubahis olmuştur. Şimdi Tetkiki Hesabat Heyeti, Nizamnamei Dahili mucibince şubelerden intihap
olunmuştur. Bunu da arz etmekliğime müsaade buyurun. Geçen gün Hüseyin Avni Bey’in takriri üzerine
bu tetkiki hesabat heyeti azalarından münhal kalan üç veya dört azanın tekrar tecdidi için şubelerin in-
tihap yapmasına karar verdik. Tetkiki Hesabat Encümeni esasen eskiden mevcuttur. Vazife de onundur.
Ayrıca bir heyet yapmaya lüzum yoktur. Fakat, bu defa şubelerden intihap olunurken bendenizin de bir
istirhamım var.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Mahkeme hakkında maruzatta bulunacağım Reis Bey.
REİS — Rica ederim efendim, buna lüzum yoktur. Bendeniz deminden beri bunu arz ediyorum.
İHSAN BEY (Devamla) — Mahkeme hakkında söz isterim.
EMİR PAŞA (Sivas) — İstiklâl Mahkemeleri hakkında söz yoktur.
REİS — Efendim, bu suretle müzakere olmaz ki…
Rica edeceğim bir şey var. Şubelerden bu işe arkadaşlar intihap olunurken en az meşgul olan arkadaş-
lardan intihap edilsin ki, bu işlerle meşgul olabilsin. Sizi temin ederim ki bu kolay bir iş değildir. Bunu
hesaptan anlayan arkadaşlarımız bilir. Bakılacak hesap belki üç milyon liraya baliğ oluyor. Bunun için,
– 1020 –
bunun ile iştigal edecek arkadaşları vakti müsait olanlardan intihap edelim ve bu vazifeyi kendilerine tevdi
edelim, baksınlar.
Şimdi bunun ikinci bir meselesi vardır. Heyeti idare İstiklâl Mahkemelerinin hesabatını alamadım di-
yor. Değil mi efendim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Evet efendim.
REİS — Alamadık diyorlar. Alamadığımızın sebebi ise arkadaşlara müracaat ettik diyorlar. Kimi bura-
da yoktur diyorlar.
EMİR PAŞA (Sivas) — Maliyeye de yazdık.
REİS — Hesabatı maliyeye verecek değildir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Vaktiyle burada idiler. Fakat bugün burada yokturlar.
REİS — Evet efendim, bugün var yarın yok. Bazı arkadaşlar buradadır, bazısı da mezunen gitmiş-
tir. Bazıları da tekraren İstiklâl Mahkemesine gittiler bilmem ne oldu, diyor. Bunun için bir karar ittihaz
ederseniz Heyeti İdare, maalmemnuniye tatbik ederiz diyor. Hesabını vermeyen arkadaşlar mevzubahis
olmuştur. Veren arkadaşlar asla mevzubahis değildi. Vermeyen arkadaşlar vardır diye heyeti idare iddia
ediyor. Bunun aksini iddia edemeyiz. Şimdi vermeyen arkadaşlar için bir karar verirseniz, onu da heyeti
idare memnuniyetle tatbik ederiz, diyor. Geçen gün İstiklâl Mahkemeleri evrakı meselesi mevzubahis ol-
duğu zaman de bendeniz şuradan aynı suretle düşünmüştüm. Bir arkadaşınız bir şey yapmak istemezse
bizim yapacağımız Heyeti Celileye arzdan ibarettir. Bizim elimizde başka bir kuvvet yoktur.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Reis Bey bir noktaya müsaade buyurunuz. Beyanatı âliye-
niz tamamiyle muvafıktır. Yalnız bir nokta kalıyor. Emir Paşa demiştir ki, Divanı Riyaset karar vermiştir,
ki mahkemeler hesabatına Tetkiki Hesabat Encümeni baksın. Bu karar haddizatında muvafık değildir.
REİS — Değildir efendim arz edeyim. Kabul ettik…
ALİ SURURİ EFENDİ (Devamla) — Binaenaleyh İstiklâl Mahkemelerine muhatap olacak tabii idare
memurlarıdır.
REİS — Onu da arz ettim efendim. Bu sualiniz hatırıma geldiği için onu da arz ettim idi. Şimdi efendim
Yasin Bey’in bir takriri vardır.
(Yasin Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Şimdi böyle bir heyet mevcut değildir. Binaenaleyh Yasin Bey’in takriri muvafık değildir. Mec-
lis hesabatına bakmak için bir heyet mevcut değildir. Yalnız bütün hesabatın tetkiki için bir Tetkiki Hesa-
bat Heyeti mevcuttur ve bu, Meclisimizin Divanı Muhasebatıdır. Binaenaleyh bu takriri reye koyamam.
İkinci takriri Kırşehir Mebusu Yahya Galip Beyindir.
(Yahya Galip Bey’in takriri tekrar okundu.)
REİS — Bunu reyi âlinize vazediyorum. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. De-
mek ki... (Bitti sadaları.) Daha bitmedi efendim. Demek ki şimdi Tetkiki Hesabat yani umum hesabat, ki
İstiklâl Mahkemeleri hesabatı da dahildir. İptidadan bugüne kadar Tetkiki Hesabat Komisyonunca bakıla-
caktır. Ancak şubelerden tekrar, tekrar rica ederim, buraya işi az ve daima çalışabilecek arkadaşları intihap
etsinler. Beş kişiden ibarettir. Derhal bütün hesabata baksınlar. Şimdi bu bitti ve kabul edildi. Sonra Bitlis
Mebusu Hüsnü Bey’le Muş Mebusu Abdülgani Bey’in takrirleri vardır ki aynı mealdedir. Halbuki ona
lüzum yoktur. Zaten o komisyonun başka bir işi yoktur. Vazifesi budur.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Bu Tetkiki Hesabat Encümeni de 1336 senesinden itibaren
mi hesabata bakacaktır, yoksa...
REİS — Hayır efendim, onlar gelmiyor, istifa ettiler. Bunlara zorla yaptırmaklığın da imkânı yoktur.
Efendim şimdi diğer bir takrir var ki İstiklâl Mahkemeleri azalarının bazılarının hesabatını vermediğini,
hepsini demiyorum, bazılarının vermediğini idare memurları söylediler. Bunun için arkadaşlardan birisi
bir çare bulmuştur ki Lazistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’in takriri bunu ihtiva ediyor.
– 1021 –
(Ziya Hurşit Bey’in takriri tekrar okundu.)

REİS — Yani heyeti idare bunu müzakere etsin, derhal tetkik etsin... Heyeti İdare de diyor ki: Derhal
tetkikata başladık ve hakikaten 1336 hesabatını Riyasete derhal vermişlerdir. Bu hesabat buradadır. Bunu
tetkik edecek değiliz. Divanı Riyasetten buraya gönderilmiştir. Fakat yanlıştır. Bunu da Tetkiki Hesabat
Encümenine veriyoruz Binaenaleyh şimdi 1337-1338 hesabatı kalıyor. Bunun için bir çare teklif ediliyor.
Aynı zamanda İstiklâl Mahkemeleri azalarının bazıları yüz lira üzerinden harcırah almıştır, bazıları yüz
liradan aşağı almıştır. Bunlar birçok şeye tabidir. Yani hesabatın tarzını gösteriyor. Bunların da hükmü
yoktur. Takrirde bütün hesabat tetkik edilinceye değin bu arkadaşlara tahsisat verilmemesini teklif ederim
diyor. (Pek doğru sadaları.) Şimdi efendim, bu bir çaredir. Bunu kabul ederseniz tabii Heyeti İdare tatbik
eder. (Reye sadaları) Bunu reyi âlinize vazediyorum ve yine tekrar ediyorum. Düşününüz ki bu, oldukça
ağır bir karardır. Azalardan hesaplarını vermemiş olanlardan ve fimabaat vermemiş olanların...
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Kasıt yoktur, belki mazeret vardır.
REİS — Mazhar Müfit Bey’de de bir şüphe kaldı. Hesabatını vermemek, ne demek? Pek müteessir ol-
dum. Biraz daha konuşursam sesim çıkmayacaktır.
Hesabatı vermemek ne demektir? İzah edeceğim. Hesabatı vermemek şu demektir: Bazı İstiklâl Mah-
kemeleri hesabatı cetveller halinde göndermişlerdir. Heyeti idare bu cetvelleri açmıştır, görmüştür. Fakat
istizah edilecek noktalar vardır. Bunun için arkadaşları davet etmişlerdir. Gelip bunlara cevap vermek,
hesap vermek demektir, idareye gelip izahat vermezse, hesap vermiş değildir. Onlara cevap vermek lâzım-
dır. İşte cevap vermeyen arkadaşlar da bu takrirde dahildir. Arz edebildim mi efendim? (Hay hay sesleri.)
Eğer bu takriri kabul ederseniz Heyeti idareye bu salahiyeti veriyorsunuz demektir. (Hay hay sesleri.) Reye
koyuyorum. Takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
Efendim; şimdi İstiklâl Mahkemelerine ait bütçenin bu maddesi kaldı. Bendeniz yalnız anlayamadı-
ğım bir noktayı nazarı dikkatinize arz edeceğim. Dünyanın her memleketinde en az münakaşa ile çıkan
Meclis bütçeleri olduğu halde, görüyorum ki bizim Meclis bütçesi en çok münakaşa ile çıkıyor. Bunu bir
mukaddime olarak arz ettikten sonra, malumu âliniz nizamnamei dahili mucibince reye yalnız fasıllar
konur. Bundan evvelki celselerde bulunmadığım için bu maddelerin ayrı ayrı reye konulup konulmadığını
bilmiyorum. Öyle ise İstiklâl Mahkemeleri masarifi hakkında söz isteyen var mı? (Yok sesleri.) O halde
beşinci maddeye geçiyoruz.
1337 senesinde
Muvazenei Maliye Muvazenei Maliye
Encümenince Divanı Riyasetçe Encümenince
Fasıl madde Nevi tahsisat Kabul olunan teklif olunan teklif olunan
5 Riyaset masarifi 15 000 15 000 0
mütenevviası
6 Memurin maaşatı 13 383 14 817 14 517
7 Tahsisatı fevkaledei 30 350 26 056 25 720
şehriyesi
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Yedinci madde tahsisatı fevkaladei şehriye yüzde yirmileri iade
edildiği için yirmi sekiz bin sekiz yüz on liradır.
REİS — 28 800 lira olarak okuduk efendim.
1337 senesinde
8 Müstehdemin ücuratı 7 350 8 280 8 280
– 1022 –
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Müstahdemin ücuratına beş hademe ilâve edilmiştir.
REİS — Ne kadar?
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Beş yüz liradır.
REİS — Müstahdemin ücuratı 8 780 liradır. Efendim başka söz isteyen var mı? (Hayır sadaları.)
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Beşinci maddedeki on beş bin lira bu cemin içerisinde dahildir.
Cem edildiği zaman göreceksiniz ki bu on beş bin lira dahildir.
REİS — Encümenin tespit ettiği makbuldür. Encümende sıfırdır.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Arz edeyim efendim.
REİS — Buyurunuz efendim.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Beşinci maddedeki bu on beş bin lira cemin içinde dahildir.
Cem ederseniz görürsünüz. Bu on beş bin liranın orada yazılması lâzımdır.
1337 senesinde
9 Memurini inzibatiye 800 800 800
melbusatı
10 İnşaat ve tamirat 10 000 10 000 10 000
11 Mefruşat 5 000 5 000 5 000
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim bu mefşurat için beş bin liraya hayret ediyorum.
Çünkü geçen sene aynı beş bin lira yine mefruşat için para verildi. Oturduğumuz yerler meydandadır.
İki tane kanepe vardır. Tekmil pamukları çıkmıştır. Salondaki sıraların altında ot, üzerinde ve bir bez par-
çası olduğu halde beş bin lira demek ki geçen sene sarf edilmiştir. Bu sene acaba nereye sarf edecektir? Rica
ederim, bunun hakkında izahat versinler.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Yeni yapılan bina için beş bin lira konmuştur. Bu para bunun için-
dir. Başka bir yer yoktur.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Yeni bina için teklif edilmiş ve heyet kabul etmiş ise ben ne diyece-
ğim.
REİS — Efendim başka söz alan yok. On ikinci maddeyi okuyoruz.
1337 senesinde
12 Tenvih ve teshin 4 000 5 000 5 000
13 Müteferrika kırtasiye 12 000 10 000 5 000
14 İcarat 0 500 500
15 Müstahdemin melbusatı 600 1 000 1 000
(Bu icarat nedir sesleri.)

REİS — İcarat hakkında izahat istiyorlar.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Divanı muhakemat oturuyor Himayei Etfalde. Oraya veriyoruz.
– 1023 –
REİS — Tetkik heyeti vardır. Orada onun için bir de Muvazene Encümenine de vereceğiz. Onun için
ikisine beş yüz lira isteniyor,
Efendim müstahdemin melbusatına bin lira konmuş. Söz isteyen var mı? (Hayır sadaları.)
1337 senesinde
16 Matbaa müstahdemin 34 615 36 812 36 812
ücuratı
17 Matbaa tesirat ve 30 000 30 000 30 000
masarifi daimesi
REİS — Efendim; şimdi yekûnu umumî bir milyon on bin sekiz yüz yetmiş lira.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Bir milyon on bir bin üç yüz yetmiş lira.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; yekûnu reye koymadan evvel matbaa hakkında bendeniz
bir parça izahat isterim.
REİS — Esasen koyamam ki. Çünkü bir maddeyi Encümene gönderdik.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Matbaa meselesi hakkında biraz malumat alması hakkında Heyeti
Âliyeye izahat versinler.
REİS — Buyurun Hacı Bekir Efendi.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Matbaa tesisat ve masarifi daime otuz bin lira nedir? Bunu anlatsınlar.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Buna Başkâtip Bey cevap verecek.
REİS — Efendim; müsaade ederseniz bu meseleye Başkâtip Bey daha vakıfmış, izahat versin.
RECEP BEY (Başkâtip) — Efendim; sual buyuruları şey matbaada çalışan müstahdeminden gayri olan
madde aksamı hakkında bir meseledir. Malumu âlileri matbaanın elyevm müesses bir şekli vardır. Bu şekli
daimî olarak işletmek için daimî surette malzeme vardır. Sonra elyevm müesses olan şekli daha mükem-
mel bir şekle ifrağ etmek için yeniden mevcude ilâve edilecek malzemeyi mubayaa etmek meselesi vardır,
ki Salâhattin Bey’in sordukları matbaa tesisat ve masarifi daimesi maddesi bu arz ettiğim şeyleri ihtiva
ediyor. Yani burada gösterilen otuz bin lira ile bu sene zarfında hem mevcut makine ve malzemeden nok-
sanlar ikmal edilecek. Yani tesisatı mevcude ikmâl edilecek. Şimdi mevcut olan hem de ilâve edilmiş olan
şeylerle, vesait ile çalışıldığı takdirde sarf edilecek, istihlâk edilecek şeylerle malzeme tedarik edilecek. Yani
bu on yedinci madde arz ettiğim şeyleri ihtiva ediyor. Bunun tafsilâtı hakkında başka izahat arzu olunursa
arz edeyim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Matbaanın mevcut tesisatı var. Mevcut tesisatın masarifi
daimesi, yani yukarıda müteferrika ve kırtasiye var.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — O idarenindir efendim.
RECEP BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Matbaa tesisat ve masarifi daimesi, bir kere matbaa
daimî terakki ve tekâmül etmektedir. Matbaa, malumu âliniz, Meclisin ilk teşekkülünde küçük bir pedal
makine ile teessüs etmiş ve her sene o makine... ve o makinenin istilzam ettiği kadar mürettip, hurufat va-
zettik. Şimdi bu makinenin ve mücellidhanenin tevessüsü nispetinde makine ve malzeme idhali lâzımdır.
Buradaki tesisat olarak kullanılmış olan ifade burada mevcut müessesata ilâve edilecek malzeme kısmına
aittir.
İkinci kelime, masarifatı daimesi ile gerek mevcut olan matbaanın ve gerek ileride39 matbaanın alacağı
şekli umuminin sarfiyatıdır ki bunun içinde kâğıt, mürekkep vesaire dahildir. Benzini de dahildir. (Kâfi
sesleri)
– 1024 –
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — Bendenizce anlattıkları mesele bu manayı müfit değildir. Matbaa mü-
essestir. Müesses olan matbaanın nevakısını ikmâl için (Tesisatı cedide ve masarifi daime) denilmelidir
oraya.
REİS — Matbaanın tesisatı denecek yerde matbaa tesisatı cedidesi denirse daha muvafık olur diye bir
teklif vardır. Cedidesi kelimesinin ilâvesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Matbaa
tesisatı cedidesi denmiş, şimdi bütçe bitmiştir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Ne için efendim. Yekûn vardır.
REİS — Okuyunuz efendim.
KÂTİP — Bir milyon on bir bin üç yüz yetmiş beş liradır.
REİS — Beş yüz lira dört hademe için demin denilmişti. Heyeti Celileniz ses çıkarmadığından kabul
tarzında telâkki edilmişti. Eğer kabul etmiyorsanız tenzil ederiz.
HACI BEKİR EFENDİ (Konya) — Yeni binanın dört aylık hizmetçi maaşatı için bu beş yüz lirayı ko-
yuyoruz efendim.
REİS — Bu beş yüz lirayı kabul ediyor musunuz efendim? Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul
edilmiştir. O halde efendim yekûn bir milyon on bir bin üç yüz yetmiş beş lira oluyor. Maatteessüf celsei
aleniyede ve celsei hafiyede bu rakamı bendeniz henüz reye koyamam. Biliyorsunuz ki üçüncü maddede
bir ihtilâf vardı. O mesele halledilmek üzere Kanunu Esasi Encümenindedir. Öğleden sonra bunun reye
konması lâzımdır. Mamafih usule hiç muhalif olmaz. Bütçe çıkar o da tadil edilir. O vakit yüz verilir.
Yalnız bir nokta var, onu arz edeyim. Ondan sonra ister kabul ediniz, ister kabul etmeyiniz. Bu harcırah
faslındaki 103 265 lira Muvazene Encümeninden sordum. Yüz lira üzerinden harcırah hesap ettik, eğer o
şey kabul edilmezse -ki kabul edilmemiştir- yüz lira meselesi bu 103 265 liranın tenzili lâzım gelecek. Fakat
bir az daha tenzil veya tezyid edilmiş hiçbir fark yoktur. Eğer bütçenin çıkmasını arzu ediyorsanız celsei
âleniyeye tahvil edelim.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Nasıl olur efendim.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Encümenin teklifinden fazla bir şey yoktur.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Öyle şey olmaz. Efendim şimdiye kadar Şeriye bütçesini bitir-
dik. Niçin reye koymadınız? Maliye bütçesi bitti, niçin reye koymadınız? Çünkü ona merbut bütçeler var.
Onun için Şeriye bütçesinin bir faslı şimdiki halde ne için Encümene havale ediyorsunuz? Bütçeyi ihtiva
eden mevaddan birisi halledilmeden bütçe reye konmaz.
REİS — Arz ettim Beyefendi.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Buyurduğunuz usule mugayirdir.
REİS — Peki bendeniz size söylüyorum, yalnız usule mugayir olmaz diyorum. Fakat 103 265 lirayı ka-
bul etmekle mesele nakıs... Zatı âliniz istemediğiniz için böyle arzu ederseniz tehir edeyim. Encümenden
gelsin, sonra reye koyalım. Tekrar arz ediyorum. Meclis bütçesinin müzakeresi bitmiştir. Celsei aleniyede
bilâ münakaşa şu fasıl reye vazedilecektir. Bu suretle kabul buyuruluyor mu efendim. (Kabul sadaları)
O halde celsei hafiyeye lüzum kalmamıştır. Celsei hafiyenin nihayetini kabul edenler lütfen el kaldır-
sın... Celsei hafiye nihayet bulmuştur Celsei âleniyeye geçiyoruz.
Hitamı Celse
– 1025 –
Karahisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey’in; Aza Harcırahtan Hakkındaki Takririnin İkinci Defa
Reye Vaz’ında Verilen Reylerin Neticesi.
(Takrir Reddedildi)
Mebus sayısı : 337

Reye iştirak edenler : 138
Kabul edenler : 39
Reddedenler : 96
Müstenkifler : 3
(Kabul Edenler)
Adana Çankırı İstanbul Kozan
Abdullah Efendi Behçet Bey Ahmet Mazhar Bey Doktor Mustafa Bey
Zamir Bey Tevfik Efendi Doktor Adnan Bey
Hüseyin Hüsnü Efend Mersin
Ankara Dersim Karahisarısahip Salâhattin Bey
Ali Fuat Paşa Mustafa Bey Mehmet Şükrü Bey
Hacı Âtıf Efendi Mustafa Hulusi Efendi Niğde
Hacı Mustafa Efendi Ertuğrul Nebil Efendi Atâ Bey
Ömer Mümtaz Bey Halil Bey Vehbi Efendi
Şemsettin Efendi Kayseri
Erzurum Ahmet Hilmi Efendi Sinop
Bayazit Mustafa Kemal Bey Hakkı Hami Bey
Doktor Refik Bey Nusret Efendi Konya Şerif Bey
Süleyman Necati Bey Arif Bey
Bolu Hacı Bekir Efendi Yozgat
Nuri Bey İçel Kâzım Hüsnü Bey Ahmet Bey
Ali Rıza Efendi Mehmet Vehbi Efendi
Burdur Ali Sabri Bey Rıfat Efendi
Mehmet Âtıf Bey Haydar Lütfi Bey
(Reddedenler)
Antalya Elâziz İzmit Muş

Mustafa Bey Naci Bey Sırrı Bey Abdulgani Bey
Rasim Bey Kasım Bey
Ardahan Karahisarısahip Osman Kadri Bey
Osman Server Bey Ergani Ali Bey Rıza Bey
Nüzhet Bey Karahisarışarki
Batum Rüştü Bey Ali Şüuri Bey Siirt
Ahmet Fevzi Efendi Mehmet Vasıf Bey Hacı Nuri Bey
Ali Rıza Bey Erzincan Memduh Necdet Bey Halil Hulki Bey
– 1026 –
Edip Bey Ahmet Fevzi Efendi Mesut Bey Kadri Bey

Emin Bey Mustafa Bey Mustafa Sabri Efendi
Bayazit Tevfik Bey Mustafa Sabri Efendi
Hacı Mehmet Efendi Kars
Süleyman Sudi Bey Erzurum Cavit Bey Sinop
Asım Bey Abdullah Efendi
Bitlis İsmail Bey Kayseri
Hüsnü Bey Mustafa Durak Bey Âtıf Bey Sivas
Sabit Bey Mustafa Taki Efendi
Bolu Eskişehir Ziyaettin Bey
Cevat Bey Doktor Hacı Veli Efendi Kırşehir
Fuat Bey Cevdet Bey Siverek
Şükrü Bey Gaziantep Müfit Efendi Mehmet Sırrı Bey
Tunalı Hilmi Bey Hafız Şahin Efendi Sadık Bey Mustafa Lütfi Bey
Burdur Yahya Galip Bey
İsmail Suphi Bey Genç Tokat
Ali Vasıf Bey Konya İzzet Bey
Canik Celâl Bey Refik Bey Rıfat Bey
Süleyman Bey Fikri Faik Bey
Şükrü Bey Lâzistan Urfa
Gümüşhane Esat Bey Pozan Bey
Cebelibereket Mustafa Bey
Faik Bey Ruşen Bey Malatya Van
Rasim Bey Hacı Karip Ağa Hakkı Bey
Hakkâri Reşit Ağa Haydar Bey
Çankırı Doğan Bey Sıtkı Bey
Tahir Bey Mazhar Müfit Bey Yozgat
Maraş Bahri Bey
Denizli Isparta Hasip Bey
Yusuf Bey Hacı Tahir Bey Şükrü Bey
İsmail Remzi Bey
Diyarbekir Nadir Bey Mardin
Fevzi Bey İbrahim Bey
Hamdi Bey İçel Necip Bey
Mustafa Naim Efendi
Akif Bey Sami Bey Menteşe
Doktor Tevfik Rüştü Bey
Edirne İstanbul Ethem Fehmi Bey
Faik Bey Ali Rıza Bey Sadettin Bey
Şeref Bey Numan Usta
Şükrü Bey
– 1027 –
(Müstenkifler)
Karesi Oltu Sivas
Mehmet Vehbi Bey Yasin Bey Hüseyin Rauf Bey
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Maddenin aynen reye vazını teklif eylerim.
Erzincan
Emin
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Meclis bütçesinin takdimen ikmalini teklif eylerim.
Muş
Abdulgani
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Maddelere geçilmesini teklif ederim.
5 Teşrinievvel 38
İzmit
Hamdi
Riyaseti Celileye
4/9/38
Büyük Millet Meclisi bütçesinin bu celsei hafiyede müzakeresini arz ve teklif eylerim efendim.
İdare memuru
İmza (Okunamadı)
Riyaseti Celileye
4’üncü İstiklal Mahkemeleri maddesinin şimdiye kadar olan sarfiyatı hariç olmak üzere tayyını teklif
ederim.
13/151.
5/10/338.
113/2
Lâzistan
Ziya Hurşit40
– 1028 –
TBMM
Münderecat

1. — Mudanya Konferansı.
Cilt : 23
– 1029 –
YÜZ ONDÖRDÜNCÜ İN’İKAT 7 Teşrinievvel 1338 Cumartesi Üçüncü Celse
YÜZ ONDÖRDÜNCÜ İN’İKAT

7 Teşrinievvel 1338 Cumartesi
Üçüncü Celse
Açılma Saati: 3. 40 (Sonra)
REİS: İkinci Reis vekili Musa Kâzım Beyefendi
REİS — Celse küşad olundu. Efendim, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey celsenin hafi olmasını teklif
ediyorlar. Celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldırsınlar. Kabul edilmiştir. Şimdi zaptı sabık hülâsasını
okutuyorum.

YÜZ ON ÜÇÜNCÜ İÇTİMA
5 Teşrinievvel (1338) Perşembe
İKİNCİ CELSE
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bil inikat Meclis Bütçesinin müzakeresine devam edilip Kara-
hisarısahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey’in aza harcırahlarının kırk lira üzerinden itasına dair takriri red-
dedildi. Bunun üzerine Nisabı Müzakere Kanunu’nun aza tahsisatlarına dair maddesi tadil edilmek üzere
Kanunu Esasi Encümenine havale olundu. Meclisin bütün hesabatının rüyet edilmesine dair Kırşehir Me-
busu Yahya Galip Bey’in takriri ile İstiklâl Mahkemeleri hesabatının görülmesine ve hesap vermeyen İs-
tiklâl Mahkemeleri azalarına tahsisat ve harcırah verilmemesine dair Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’in
takriri kabul edildi. Meclis Bütçesinin diğer mevadı dahi ikmâl olunarak müzakeratın hitam bulduğu ve
harcırah maddesinin Kanuni Esasi Encümenince hallinden sonra heyeti umumiyesinin içtimai alenide
tayini esami ile reye konulacağı Makamı Riyasetten tebliğ ve bu şekil heyeti umumiyece kabul olunduktan
sonra cumartesi günü içtima olunmak üzere celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Reisi Sânî Van
Doktor Adnan Hakkı
REİS — Geçen celsei hafiye zaptı hülâsasını kabul buyuranlar... Kabul olundu.
1. — Mudanya Konferansı
REİS — Mudanya Konferansı hakkında Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi izahatta bulunacaktır.
Buyurunuz efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — Geçen günkü maruzatım sırasında Mudanya’da ge-
neraller arasında bir konferans inikat ettiğinden bahsetmiştim. O konferansın içtima gününden şimdiye
kadar konferans Riyaseti ile Başkumandanlık arasında teati edilmiş olan muhaberatı aynen, malumat ka-
bilinden olmak üzere, arz edeceğim. Tabiî bunların içerisinde bazı malûmat vardır, ki belki kısmen gaze-
telerde okumuşsunuzdur. Başınızı ağrıtmazsam sıra ile okuyacağım.
– 1030 –
Başkumandanlığa
Bugün saat üç sonrada müttefikin generalleri ile müzakereye iptidar olundu. Müttefikin namına Ge-
neral Harinkton tarafından serd edilen bir mukaddimeden sonra evvelce beynlerinde tekerrür etmiş olan
ve bir sureti atiye derç edilen projeyi verdiler. Müzakere sureti umumiyede müttefikin namına General
Harinkton bir tarafta ve âcizleri bir tarafta olmak üzere cereyan etmiştir. Maruzatım devam edecektir.
Garp Cephesi K.
İsmet
Mudanya Mukarreratı Askeriyesi 10, 23 Eylül 1922 tarihinde Kuvayı İtilâfiye tarafından Ankara Hükû-
metine hitaben gönderilen notanın müfadına tebean bir taraftan müttefik generaller Büyük Britanya na-
mına General Harinkton, İtalya Generali Monbelli, Fransız Generali Şarpi, diğer taraftan Ankara Hükû-
metinin mümessili olan Mustafa Kemal Paşa’nın murahhası İsmet Paşa ve Yunanistan namına General...
aralarında 3 teşrinievvel 1922 minh Mudanya’da bir içtima akdedilmiştir.
2. İçtimain hedefi; şarki Trakya’da Yunan kuvvetlerinin geriye çekilmeye davet edilecekleri hattı tasrih
etmek tarzı tahliyeyi ve o havalide zaptı raptın iğtisaşat ve tahribatın menini ve sureti umumiyede zaptı
raptın idamesini ve asayişi umumiyenin teminini ihzar etmektir.
3. Evvelemirde şu takarrür etmiştir ki; tarihinde... Türk ve Yunan kuvvetleri her türlü efali harbiyeye
nihayet verecekler, iaşe ve mübadeleyi röleve için, icap eden kıtalar müstesna olmak üzere, bütün kıtaatın
harekâtını tevkif edeceklerdir.
4. Mukavelei hâzıranın mevkii meriyete vazından itibaren Trakya’da Yunan kıtaatının geriye çekilmek-
le mükellef tutulacakları hattı Meriç teşkil edecektir. Kuleliburgaz’dan itibaren ve mezkûr noktadan men
cihetinden Sivilingrat, Cesir Mustafa Paşa’ya kadar Meriç’in sağ sahili imtidadınca mevcut demir yolu par-
çası hususi bir mukavele ile tanzim olunacak, bir nezarete tabi tutulacaktır. Bu nezaret Edirne havalisine
duhule müsait işbu demir yolu parçasının serbestii mürurunu bitamamiha idame ile mükellef müttefikin
ve Yunan memurları tarafından icra edilecektir.
5. Yunan, Hellene Trakya’sının greapul kuvvetleri tarafından tahliyesine mümkün mertebe çabuk baş-
lanacaktır. Bu tahliye bizzat kıtaatın kendisinde muhtelif hidematta ve teşkilatı askeriyeyi ve malzemei
harbiye, cephane, mevaddı iaşe depolarından ibaret Olmak üzere stok edilmiş her türlü levazımatı ihtiva
edecektir. Bu tahliye on beş gün olmak üzere tespit edilen asgari müddet zarfında hitam bulacaktır.
6. Her mıntakai idareden, Yunan memurini çekildikçe mezkûr mıntıkanın umuru mülkiyesini müttefi-
kin memurlarına tevdi, onlar da mümkün olduğu kadar aynı günde umuru mezkûreyi Türk memurlarına
teslim edeceklerdir. Trakya havalisinin heyeti umumiyesi için işbu devir ve teslim muamelesi mümkün
olduğu kadar kısa bir müddet zarfında azami 30 günde nihayete ermelidir. Ankara hükûmetinin memur-
larına, miktarı tayin edilecek milli jandarma kuvvetleri refakat edecektir. Bu kuvvetler işbu arazide umuru
idariyenin tevdii bittedriç icra edildikçe mezkûr menatıkı idariyenin beherinde zaptı raptın idamesini
temin edeceklerdir.
7. Gerek bu devri teslim gerek Yunan kıtaatının muhtelif harekâtı ric’iyesi başladıkça, merakizde yerle-
şecek olan müttefikin heyetlerinin tahtı murakabesinde icra edilecektir. Mezkûr heyetin vazifesi devri tes-
limin ve balâda mezkûr harekâtın icrasını teshil maksadıyla tavassuttan ibarettir. Bu müttefikin heyetleri
herhangi bir taraftan husule gelebilecek her cins ifratın önüne geçmeye yardım edecektir.
8. Bu heyetlerden başka Trakya’da Meriç’in şarkında o havalinin en mühim merakizine müttefik sü-
vari ve piyade müfrezeleri gönderilecektir. Bunlar orada zaptı raptın idamesini temin edecekler ve balâda
mezkûr beynelmüttefikin heyetlere zahir ve hem de ledelicap Osmanlı jandarma kuvvetlerine istinat ola-
caklardır. Bu müfrezelerin miktarı bilahare tayin edilecektir. Meriç hattının nezareti mürur noktalarını
tutacak ve bu nehrin sağ cihetine geçmeksizin mezkûr noktaları tarassut edecek süvariye muhavvel ve
mevdu olduğundan bu müfrezeler esas itibarıyla başlıca merakizde müçtemi bulunacaktır.
– 1031 –
9. Umuru idariyenin devri teslimi temin edilinceye ve Yunan kıtalarının Meriç garbına kadar tahliyesi
tahakkuk edinceye değin bu heyetler yerlerinde kalacaktır. Sulh muahedesinin mevkii meriyete vazına
kadar müttefikin müfrezeleri yerlerinde idame edilecektir.
10. Trakya’nın tekrar işgali münasebetiyle o arazide irtikâp edilmiş mugayiri kanun, usul enpresyon
hakkındaki adliyeye müteallik mesail müttefik generalleri tarafından tetkik edilmiştir. Bunların mütehas-
sıs adliyeye havale edilmeleri icap edecektir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Şimdi devam ediyorum.
Başkumandanlığa
Mabattır.
Bir saatlik fasıla ve mütalaadan sonra kıtaatın memlekette ipkası sebebiyle, proje, şarki Trakya’nın Tür-
kiye’ye iadesini kabul etmediği ve yalnız Yunanlılardan tahliyeyi istihdaf ettiği görüldüğünden, tahliye-
den maada Türkiye’ye iadenin kabul olunup, olunmadığını sordum. İngiliz 23 notası kabul olunursa evet,
İtalyan, iade mevzubahis değildir, Fransız, iade bir meselei siyasiyedir, ona temas edilemeyeceğini, fakat
alınan tedbirle bu maksadın kendiliğinden hallolunacağını söyledi. Müşkil bir zemine giren müzakereler
neticesinde bir aylık mühlet hitamında kıtaatın ipkası bize suhulet maksadıyla olduğundan arzu ettiğimi-
ze göre kıtaatın kaldırılacağını, yalnız Meriç şarkındaki setir kıtaatının kalacağını söylediler. Yunanlılara
karşı mevzubahis olan bu setir kıtaatına bedel Meriç garbında müttefikin tarafından bir mıntıkanın iş-
gali esasını müdafaa, akşama kadar, ettim. Müzakere devam etti. Şarki Trakya’yı tabiiye edildikten sonra,
Garbe de kuvvet geçiremeyecekleri, Meriç nehrini suhuletle müdafaa ve geçitleri seddiyle teshili masla-
hat mülâhazatını ve müttefikler notasında mevzubahis olmayan bir zemini siyasiyeye giremeyeceklerini
söylediler. Esasen setir kıtaatı Şarki Trakya’nın temini arzusundan münbais olduğunu tekrar ettiklerine
göre eğer biz orduyu geçirmemek şartıyla Yunanlılara karşı bu setir kıtaatından vazgeçersek onların da
vazgeçecekleri ihtimalini ihsas ettim. Akşamleyin müzakere, yarın öğleden evvel saat onda buluşmak ve
bizim bir proje teklif eylemek kararı ile tatil olundu. Teklifatımızın onların projesinde tadilât şeklinde
olmasını, ikinci derecede memurlar, birbirlerine ifade ettiler. Harinkton bugün 23 notasını kabul edip et-
mediğimizi tekrar tekrar sordu. Hükûmetimin vereceğini söyledim. Seri bir sulhe varmak için müzakerat
esasının kabul olunduğu ve buna delil olmak üzere harekâtın tatilinde tekaüdüm ettiğimizi ve Mudanya
Konferansı için teşebbüs aldığımızı bildirdim. Ayrılırken 23 notasının kabulü esasına göre bitaraf mıntaka
için ne düşündüğümüzü sordu. Harekâtın olduğu yerde tevakkufu kabul olunduğundan başka bir düşün-
ceye hacet kalmadığını bildirdim. Çanakkale’de mahallî kumandanlığının yekdiğeri ile arazi üzerinde sui
tefehhümata mâni olacak tedbir takarrür ettirmelerin teklif etti. Şimdiye kadar verdiğim emirleri bir daha
tekrar edeceğimi söyledim. Ayrıldık.
Franklen Büyyon sabah ve akşam iki defa gayet teklifsiz bir surette benimle görüşmeye geldi. Onun
mütalaasınca 15 gün sonra İzmir Konferansı akdini temin etmek meselei esasiye ve diğer mesail kamilen
teferruatta. Şarki Trakya’nın iadesi notada kabul edilmiş, generallerin bu meseleye karışmaya hakları yok-
tur. Garbi Trakya’da mıntaka işgaline generaller karışamayacaklardır.
Hülâsa teklifatı bize kabul ettirmek zeminindedir. Benim müşahedeme göre Meriç garbinde bir mınta-
ka işgali aramızdaki esas farktır. Bir de müttefikin yalnız Meriç’ten bahsettiklerinden Karaağaç istasyonu
için de münakaşaya ihtiyaç vardır. Daha geniş bir mıntaka tabiî mevzubahis değildir. Bir de mukarreratın
heyeti umumiyesinde Yunanlılarla biz bir taraf ve müttefikin mutavassıt şeklindedir Fevzi ve Refet Pa-
şaların ayrıca Franklen Büyyon ile mülâkatlarından aldıkları intibaa göre, Fransızlar bizi her defasında
fedakârlığa icbar etmekte ve İngilizler de geçeri zamanlardan her suretle istifade ederek, vaziyete hâkim
olmaktadırlar. Fevzi Paşa Büyyon’un müteakiben tebdili efkâr etmesini mürettep ve gayri samimi bulmak-
tadır. 4 Teşrinievvel sabahı 8’de Franklen gelecek, saat 10’da konferans toplanacaktır. Bizim mukabil proje-
miz İzmir’de Franklen ile takarrür eden talimat olacaktır. 6’nci maddenin hazfı, maddelerinden bazı fıkra
ve kelimelerin sırasının değiştirilmesi gibi ehemmiyetsiz farkı vardır. Bu projede ısrar edeceğiz. Edirne
kelimesiyle bizim düşündüğümüz şehir varoşları Karaağaç istasyonu.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Bundan sonra buna bir zeyil geliyor.
– 1032 –
No.: 5
Şehir, varoşlar, Karaağaç istasyonu olduğunu tasrih ettik. Meriç garbındaki emniyet mıntakası temini,
inkıtaa sebep olmak ihtimali vardır. Yunan generali yarın başka gelecek imiş. Doğruca müzakerata iştira-
ki veya evvela kendi aramızda halletmekliğimiz şıkkından hangisini tercih edeceğimizi sordular. Mesele
kendilerine taalluk eder, dedim. Trakya’dan alınan haberlere göre kırk köy yanmış, müttefikin İstanbul’dan
birkaç gün evvel komisyonlar göndermişler. İstanbul’da İngiliz efradı mütehakkim ve mütecaviz imişler.
Şurasını ilâve edelim ki, bizim yapacağımız protokole, Hükûmetlerimizce tasvip olunduktan sonra mevkii
meriyete konacaktır. İtalyan general ile Fransız generali sureti umumiyede İngiliz’i teyit ettiler. Bazen İtal-
yan generali daha gayri müsait idi. 4 teşrinievvel, saat 1 (evvel) de yazılmıştır.
Garp Cephesi K.
İsmet
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Dün bu raporu aldım diyor. Kendi ihtisasatına dair Başkuman-
danlığa telgraf yazıyor.
Başkumandanlığa
Konferans raporudur.
Sabahleyin İzmir’den Franklen ile takarrür eden projemizi verdik. Franklen ile hararetli ve uzun gö-
rüştük. Diğer mukabil proje ile içtimaa geldiler. Sureti âtide münderiç teklifatı yaptılar. Bunu münakaşa ve
tahlil ettik ve itilaf kıtaatı ile münasebatın tanzimi için madde ilâvesi lüzumunu söyledim. Birçok mevat
tasrih olundu. Atide mevaddı esasiye muallak kalmıştır.
Evvelâ Yunanlılarla tatili muhasamat maddesiyle her nevi kıtaat harekât ve sairenin durdurulması
mealinde olan maddeden Yunanlılarla kat’ı muhasamat fıkrasını kabul edeceğimi, fakat bu sebeple kıta-
at harekâtını durdurmaya sebep görmediğimi söyledim. Birçok mülâhazatı askeriyeden sonra İngiliz bu
meseleyi itilâf kıtaatı ile Türk kıtaatı arasında münasebatın tanziminden sonra kabul edebileceğini ve bu
bapta bir proje teklif eyleyeceğini söyledi.
Saniyen, Trakya’ya gidecek jandarma kuvvetlerimizin miktarını zikir ve tehdit etmek esasını kabul et-
medim. Tekrar görüşülecek.
Sâlisen, Trakya’ya gönderilecek 7 tabur kadar itilaf kıtaatının bir ay kadar yerlerinde kalacağını alelıtlak
tasrih ediyorlar. Memleket tarafımızdan peyderpey teslim edildikçe itilâf komisyonlarıyla beraber itilâf
kıtaatının çekilmesi icap edeceği ve işgal için de bir idarei muvakkat, zaman için olsa da tecviz olunama-
yacağını söyledim. Yarına kaldı.
Râbian; Yunanlıların çekilecekleri hat Bulgar hududuna kadar Meriç diye tasrih edildi. Edirne ifade-
siyle Karaağaç istasyonu ve cenuptaki tabiyeler hattına kadar olan araziyi Edirne’den addettirmeye çalışı-
yorum. Meriç garbına herhangi bir suretle geçmeyi katiyen reddediyorlar.
Hâmisen; yapacağımız protokol Hükûmetler tarafından tasdik olunduktan sonra mevkii meriyete kona-
cağı maddesine cevaben meriyet zamanına kadar harekâtı askeriyemizin serbest olması tabiî olduğunu ifade
ettim. O zamana kadar harekâtın muattal kalmasını İngiliz teklif etti, kabul etmedim. Bundan münakaşatı
medide çıktı. Ve endişe ettiğini söyledi. Bir hadise çıkmaması için şimdiye kadar evamiri lâzıma verilmiş
olduğunu ve ancak avans olarak verdiğimiz teklifi harekâtın Mudanya Konferansı ile hitam bulmak fenni ve
zarurî olduğunu ifade eyledim. Üç gün zarfında Hükûmetlerce tasdik fikri dermeyan olundu. Mesele mu-
allaktır. Müttefikler aralarında uzun uzun görüştüler. Yarın saat 11 evvelde konferansı ve daha evvel İngiliz
general ile mülakat olacaktır. Konferans suhuletle ve müspet bir hedefe doğru müteveccih değildir. İngiliz
müphem ve bize zararlı maddeler için de Trakya idaresini işgal ve kontrol altında koymak temayülündedir.
4 Teşrinievvel 1338 saat 11 sonrada yazıldı.
Garp Cephesi K.
İsmet
– 1033 –
Mudanya Mukavelei askeriyesi:

1. 23 Eylül 1922 tarihinde Düveli itilafiye tarafından Ankara Hükûmetine hitaben gönderilen notanın
müfadına tebean Büyük Britanya namına General Harington, İtalya namına General Monpelli, Fransa na-
mına General Şarpi, Mustafa Kemal Paşa’nın murahhası İsmet Paşa, Yunanistan namına General Mazaraki
arasında 4 Teşrinievvel 1922’de Mudanya’da bir içtima akdedilmiştir.
2. İçtimaının hedefi Trakya’da Yunan kuvvetlerinin gerisine çekilmeye davet edildikleri hattı tasrih
etmek, Edirne de dahil olmak üzere Şarki Trakya’nın Ankara Hükûmetine bilahire tevdii makasıdı ile tarzı
tahliyeyi ve o havalide zuhur edebilecek iğtişaşat ve tahribatın menini murakabe ve sureti umumiyede
zaptı raptın idamesini ve asayişi umumiyenin teminini ihzar etmektir.
3. Evvelemirde şu takarrür etmiştir ki, mukarreratı hazıranın mevkii meriyete vazedildiği tarihte Türk
ve Yunan kuvvetleri her türlü efali harbiyeye nihayet verecekler, iaşe ve mübadele için icap eden kıtalar
müstesna olmak üzere, kıtaatın her nevi harekâtını tevkif edeceklerdir.
4. Mukavelei hazıranın mevkii meriyete vazından itibaren Trakya’daki Yunan kıtaatının gerisine çekil-
meye mükellef tutuldukları hat. Bulgar hududuna kadar Meriç teşkil edecektir. Kuleli Burgaz’dan itibaren
ve mezkûr noktadan memba cihetinden Sivilingrat Cisri Mustafa Paşa’ya kadar Meriç’in sağ sahili imti-
dadınca mevcut demiryolu parçası hususî bir mukavele ile tanzim olunacak bir nezarete tabi tutulacaktır.
Bu nezaret Edirne havalisine duhule müsait işbu demiryolu parçasının serbestii mürurunu bitamamiha
idame ile mükellef tutulacak beynelmüttefikin bir Yunan muhtelit komisyon tarafından icra edilecektir.
5. Şarki Trakya’nın Yunan kıtaatı tarafından tahliyesine mümkün mertebe çabuk başlanacaktır. Bu tah-
liye bizzat kıtaatın kendisini, muhtelif hidemat ve teşkilâtı askeriyeyi, malzemei harbiye, cephane, mevaddı
iaşe depolarından ibaret olmak üzere stok edilmiş levazımatı ihtiva edecektir. Bu tahliye azamî olarak
tahminen 10 gün zarfında icra edilecektir.
6. Her mıntakai idariyeden Yunan memurini çekildikçe mezkûr mıntakanın umum mülkiyesi Mütte-
fikin memurlarına ve onlar mümkün mertebe hemen aynı günde umuru mezkûreyi Türk memurlarına
teslim edeceklerdir. Trakya havalisinin Heyeti umumiyesi için işbu devir teslim muamelesi mümkün ol-
duğu kadar kısa bir müddet zarfında azamî 30 günde nihayete ermelidir. Ankara Hükûmetinin memurla-
rına miktarı (A) lahikasında irae edilen millî jandarma kuvvetleri refakat edeceklerdir. Bu kuvvetler işbu
arazide umuru idariyenin tevzii bizzat icra edildikçe mezkûr menatıkı idariyenin beherinde zaptı raptın
idamesine temin edeceklerdir.
7. Gerek bu devri teslim, gerek Yunan kıtaatının muhtelif harekâtı ric’iyesi başlayacağı merakize yer-
leşecek olan müttefikin heyetlerinin tahtı murakabesinde icra edilecektir. Mezkûr heyetlerin herhangi bir
taraftan husule gelebilecek her cins ifratın önüne geçmeye yardım edecekler.
8. Bu heyetlerden başka Trakya’da Meriç’in şarkına müttefikin piyade ve süvari müfrezeleri gönderile-
cektir. Bunlar o havalinin en mühim merakizini işgal ve orada zaptı raptın idamesini temin edecekler ve
balâda mezkûr beynelmüttefikin heyetlere zahir olacak, hem de ledelhace Osmanlı jandarma kuvvetlerine
istinat teşkil edeceklerdir. Bu müfrezelerin miktarı (B) lahikasında irae edilmiştir. Meriç hattının neza-
reti mürur noktalarını tutacak ve bu nehrin sağ cihetine geçmeksizin mezkûr noktaları tarassut edecek
süvariye muhavvel ve mevdu olmayacağından bu müfrezeler esas itibariyle başlıca merakizde müçtemi
bulunacaktır.
9. Sulh muahedenamesinin mevkii meriyete vazına kadar Edirne’de kalacak olan Edirne heyeti müstes-
na olmak üzere, müttefikin heyet müfrezeleri oldukları yerlerde bir ay kalacaklardır.
10. Mukarreratı hazıra Hükûmatı müttefikalarının tasvibine arz olunacak ve bu mukarreratın mevkii
meriyete vazı tarihini Hükûmetler tespit edeceklerdir.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Bunun üzerine Başkumandanlık tarafından şu telgraflar çekildi:
1. Mudanya Konferansı Reisi Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine,
2. Mudanya’da Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine.
Düveli Müteferrikanın 23 Eylül tarihli notasında 3 müttefik devlet Türkiye’nin Edirne ile beraber
Meriç’e kadar Trakya’yı tekrar tesahup arzusunu hüsnü nazarla telâkki eylediklerini beyan etmek için bu
fırsatı vesile ittihaz ederler. “Fıkrasıyla” üç hükûmeti müttefika konferansın küşadından evvel Türk ve
Yunan memurini askeriyesiyle bilitilaf Müttefik Hükûmet generalleri tarafından tespit edilecek olan bir
– 1034 –
hat üzerine Yunan kuvvetlerinin çekilmesini temin etmek üzere nüfuzlarını istimal edeceklerdir, sarahati
mevcuttur. Mudanya konferansının lüzumu vukuu da bu hususun teshili için olduğu mezkûrdur. Notanın
yalnız bu cihetine ait olmak üzere Hariciye Vekâletimizce Paris Konferansı riyasetine 29 Eylül 1338 de
verilen cevapta da Trakya’nın Yunan ordusunun işgali ve hükûmetinin idaresi altında bir gün fazla deva-
mı hayatı her gûna mehalikli ve Türkiye halkınca gayri kabili tasvir ıstırabı dai olduğundan Edirne dahil
olduğu halde Meriç garbına kadar Trakya’nın derhal tahliyesi Büyük Millet Meclisi hükûmetine teslimini
acilen tatbik eylemek icap etmektedir. İşbu müstacel hususatı takarrür ettirmek üzere Mudanya’da mütte-
fikin generalleri ile bir konferans akdine dair olan teklifimiz üzenine teşrinievvelin üçünde başlamış olan
konferansın düne kadar mevzuu müzakerat eylediği hususattan düveli müttefikanın notasındaki vait ve
arzuları dairesinde ve hükümetimizce pek müstacel telakki edildiği tasrih olunan hususatın tespit edile-
ceği kaviyen ümit edilmekte idi. Ancak 5 Eylül dünkü müzakeratta Fransız generalinden maada İngiliz
ve İtalyan generallerinin Trakya’nın teslimi hususunda salâhiyettar olmadıklarını ifade eylemeleri mucibi
istigrabımız oldu. Mudanya Konferansına gelen generallerin salâhiyetleri esası bittabi düveli müttefika
notasının muhteviyatına muhalif olamazdı. Mezkûr notada Trakya’ya ait düveli müttefika noktai nazarı
yukarıda aynen zikredildiği gibi pek sarih olup, hiçbir vakit ve hiçbir sebep ve suretle Trakya’nın düveli
müttefika kuvvetlerinin tahtı işgal ve murakabesine alınacağına dair katiyen bir fikir ve bir fıkra mevcut
değildir. Yunan ordusunun çekileceği hat Meriç garbı olarak tespit edildikten sonra mezkûr hatta kadar
mıntıkanın Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetine bütün manası ile intikali tabii ve zaruridir. İngiliz ve
İtalya generallerinin buna münafi teklifatı bize kabul ettirmek istemeleri düveli müttefikanın tarafınızdan
hüsnü telakki ile 4 teşrini evvelde cevap vermiş olduğumuz notası ahkâmına mugayirdir. Mudanya Kon-
feransı düveli müttefika notası ile menafii hakikiyemizle ve bilhassa icabatı askeriye ile gayri kabili telif
teklifat ve bu teklifatın münakaşatı ile dört günden beri meşgul olduğu sırada, diğer taraftan İngilizlerin
Çanakkale Boğazının Asya cihetinde ki piyade ve topçu kuvvetlerini tezyit etmekte ve mütemadiyen tel
örgülerle takviye eylediği tahkimat vücuda getirmekte ve Çanakkale şehrinde ahali İslâmiyeyi evlerinden
çıkararak bazı tazyikat icra eylemekte ve İstanbul’da ve Marmara’da tedabiri fevkalâdei askeriye almakta
olduğuna dair malumat ve müstahbarat vardır. Aynı zamanda Yunanlılar tarafından Trakya’da dahi yeni
kumanda heyetleri ile büyük mikyasta teşkilât ve istihzaratı askeriyede bulunulduğu ve ahali İslâmiyeye
zulüm ve işkence yapıldığı ve köyler tahrip ve ihrak edildiği alınan malumatla teeyyüt etmektedir. İngi-
liz generalinin Mudanya Konferansı müzakeratının uzamasına sebebiyet verecek nota ahkamına mugayir
teklifatta bulunması, diğer taraftan ordumuzun tevkifi ile geçen her günden istifade edilerek Yunanlıların
istihzarat ve faaliyeti askeriyede bulunmalarına müsaade edilmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûme-
tinin mütehassis olduğu sulh perverane hissiyatını rencide etmekte ve bu tarzı hareketin itilâf devletlerinin
de arzusu hilâfına olduğuna hükmettirmektedir. Bilhassa Başkumandanlık icabatı askeriye tatbikatındaki
teehhürden bihakkın endişeye mahal bıraktığı zannındadır. Binaenaleyh düveli müttefikanın 23 Eylül ta-
rihli notası ve Paris Konferansı riyasetine verilen 29 Eylül tarihli cevabımızda ki sarahat dairesinde.
1. Yunan ordusu ve Yunan idaresinde Edirne ve Meriç’in garbına çekilmesi,
2. Derhal Türkiye Büyük Millet Meclisinin mezkûr mıntakayı teslim etmesi lâzımdır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin tahtı idaresine geçecek olan Trakya’ya hiçbir taraftan bil-
hassa mağlup Yunan ordusu tarafından her türlü tecavüzün vukuu düveli müttefikaca tekeffül edilmesine
mukabil mukarreratı sulhiyeye akdolununcaya kadar boğazlardan ve Marmara denizinden asayiş ve inzi-
bat kıtaatından başka kuvvet geçirmemeyi kabul ederiz. Bugün 6 teşrinievvel öğleden sonra saat iki buçuk-
ta inikat edecek olan konferansta zikrolunan nıkat prensip olarak tarafeyince kabul edilmediği takdirde
müzakeratın bundan sonra devam edeceği günlerde harekâtı askeriyemizin mahkûmu atalet bırakılması
bizim için mühim ve gayrı kabili telafi mahzurları tevlit edebileceğinden tatili harekât hakkındaki salâhi-
yetiniz. 6 Teşrinievvel öğleden sonra saat altıdan itibaren ref edilmiş olduğunu tebliğ ederim.
Garp Cephesi Kumandanlığına ve Erkanı Harbiye Riyasetine yazılmıştır.
Başkumandan
Mustafa Kemal
(Bravo seslen)
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Aynı zamanda çekilen diğer telgraf.
– 1035 –
Garp Cephesi Kumandanlığına

1. Teşrinievvelin altıncı mukarrer içtimaınızda Trakya’nın, İzmir’de tespit olunan esasat dairesinde
Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetine iadesini kabul eylemedikleri takdirde, tasavvur buyurulduğu
veçhile, 6/7 de hemen İstanbul üzerine harekete geçiniz. Üçüncü kolordu, yakınından daha iki kolordu
ile takip olunmalıdır. Çanakkale Boğazına tahsis olunan piyade kuvvetleri de boğaza bir güldük mesafeye
takrip olunabilir. Küçük piyade kıtaatının dahil olduğu boğaz üzerindeki bazı noktalar da piyade ve topçu
ile takviye olunabilir. İzmir Liman tahkimatına ehemmiyet verdiriniz.
2. Müzakere menfi neticelendiği halde, İngiliz generaline Trakya’daki düşmanı takip için İstanbul ve
Çanakkale üzerinden icrayı harekât edecek kıtaatımızla İngiliz kıtaatı arasında bir sui tefehhüm vukuuna
meydan bırakmamak için icap edenlere şimdiden evamir ve talimat vermesi muvafık olacağını bildiriniz.
Bu teklifi Fransız ve İtalyan generalleri muvacehesinde yapmak muvafık olur.
Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletine ve cevaben Garp cephesi kumandanlığına yazılmıştır.
Başkumandan
Mustafa Kemal
Mudanya Konferansı Reisi Garp Cephesi Kumandanı

İsmet Paşa Hazretlerine
5 Teşrinievvel tarihli telgrafnamenize Heyeti vekile ile Başkumandanlığın müşterek cevapları berveçhi
âtidir.
Karaağaç Edirne şehrinin bir mahallesidir.
1. Yunan ordusu ve idaresi Edirne şehrinin tamamen garbine çekilmelidir ve orada bütün şarkî Trak-
ya’da olacağı gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti teessüs etmelidir.
2. Trakya’nın tahliye ve bize teslimi katiyen gayrı muayyen bir zamana talik, olunamaz. Tesellüm der-
hal başlayacak ve bilâ inkıta devam edecek ve azami 30 gün zarfında tesellüm hitam bulacaktır. Tesellüm
edilen her noktadan itilâf kuvvetleri ve komisyonları derhal çekilecek ve 30 gün hitamında da itilâf komis-
yonları ve kıtaları bütün Trakya’yı terk etmiş bulunacaklardır.
Trakya’ya tecavüzün meni tedabiri başkaca teemmül ve tespit olunmalıdır. Bu tedbir mutlaka kuvvet
istihdamını zarurî kılmaz. Düveli müttefikanın bu hususu icap edenlere ihtarı ve bize karşı tekeffülü bile
maksadı temin edebilir. Düveli müttefikanın bu tarzı teminatı hilafında hareket edenlere karşı ordularımı-
zın derhal Trakya’ya geçirilmesinin hiçbir maniaya tesadüf ettirilmeyeceği de tabiîdir.
3. Yunan ordusunun gerek Anadolu’dan ve gerek Trakya’dan alıp götürdüğü silahsız ahaliyi Yunan
Hükûmeti mukavelei askeriyenin imzasını müteakip derhal iade etmelidir. Esiri harp olan zabitan ve efra-
dımızın dahi aynı zamanda iadesini talep ederiz.
4. Ekalliyetler hakkında verdiğiniz cevap muvafıktır. Filhakika bu mesele Mudanya Konferansı müza-
keratı hududu haricindedir.
5. Tatili muhasamat için Trakya’nın yalnız Yunandan tahliyesiyle iktifa mümkün değildir. Herhalde
badettahliye hükûmetimizin orada teessüs etmesi zaruridir. Yunandan tahliye edilecek olan Trakya’mızın
itilaf devletleri tahtı işgal ve murakabesinde kalmasına hiçbir sebep ve lüzum yoktur. Şarki Trakya’nın
Fransızlar tarafından işgali de mevzubahis olamaz. Ancak Şarki Trakya ile Yunan ordusu arasında Garbi
Trakya’nın veya bir kısmının Fransızlar tarafından işgali mucibi emniyet olur.
6. Prensiplerde ihtilaf hasıl olup müzakerata devam halinde dahi İngilizlerin boğazlarda tezyidi tahşi-
dattan ve tevsii tahkimattan ve emniyet bahş olmayan tedabiri askeriye ittihazından sarfınazar etmelerini
talep ederiz.
Mukavelei askeriye akdinden sonra da İstanbul ve Çanakkale’de İngiliz tahşidatı şayanı kabul değildir.
Başkumandan
Mustafa Kemal
– 1036 –
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Bunlar açık olarak çekilmiş. Bu şifre olarak Başkumandanlığa
yazılmış.
Başkumandanlığa
İstanbul’a giden gemiler hamilen geldiler. Henüz konferans toplanmadı. Franklen Buyyon’un dediğine
göre Londra ve Paris hükûmetlerinin mukarreratı 7 Teşrinievvel öğleden evvel herhalde burada olacak
imiş. Şimdiye kadar teehhürü madde ve daha evvel hükûmetler mukarreratından haberdar olmak kabil
olmamasından imiş. Mezkûr mukarreratın bu akşam hangi saatte buraya vasıl olacağı kestirilemiyor. Mu-
rahhasları Mudanya’da bekliyorum.
6 Teşrinievvel 1338 7.40 sonradır.

Garp Cephesi Kumandanı
İsmet
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — General Pelle ile Franklen Büyyon Başkumandan Paşa Hazretleri-
ne bir telgraf çekiyorlar. O telgraflarda harekâta başlamayınız, diyorlar. Hülâsaları budur.
FAİK BEY (Cebelibereket) — Okunmasında bir mahzur var mı? Resmî değil mi?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim bir mahzur yok, fakat resmî bir şey değil.
Başkumandanlığa
6 Teşrinievvel saat 10 sonrada yazılmıştır.
Saat sekize çeyrek kala İngiliz Erkânı Harbiye Reisi gelerek sureti hususiyede mülakat istedi. Diplo-
matlardan şikâyet ve pek büyük müşkülattan bahsederek askerlikte samimî ve emniyet ile konuşmak için
geldiğini ve Trakya’nın nasıl olsa bizim olacağını, emniyetsizlik gösterilmemesini ve saire gibi dostane ve
hususî mahiyette şeyler arasında eski noktai nazarlarında ısrar ettikleri manasını çıkardım. Londra’dan
henüz cevap gelmiş ise de açılıp hallolunmasını beklemeden geldiğini söyledi. Bundan sonra saat sekiz
buçukta konferans toplandı. Harington söze başlayarak saat iki buçuktan şimdiye kadar tehir etmeleri
esbabını uzun uzun anlattı. İstanbul’a gitmiş. Londra’ya yazmış, Gürzon Paris’e gitmiş, bu gece Londra’ya
gelecek imiş, cevap verecek imiş. İstanbul’da mümessil cevap gelmeden hareket etmemesini bildirdiği hal-
de bana söz verdiği için gelmiş. Trakya’da yangın olmadığı hakkında malumat almış. Emir verilir verilmez
tahliye yapılacak surette tertibat almış. Tayyare ile de Trakya’da keşfiyat yapılarak tahribat olmadığını tah-
kik ettirmiş. Sabah saat sekizde içtima teklif etti. General Şarpi aynı mazeret ve mesaiyi tafsil ederek, saat
sekizi teklif ve İtalyan Generali teyit etti. Generallerin arzularına göre konferansın sabah sekizde inikat
edeceğini tebliğ eyledim.
Bundan sonra İtalyan generali söz alarak bana hitaben:
Büyük Millet Meclisi Hükûmeti murahhası olan zatı âlilerine İtalya Hükûmeti namına tebliğ yapıyorum.
Muğlak olan mesailden en mühim iki nokta vardır. Birisi Edirne kelimesiyle tabyalar hattının Karaa-
ğaç istasyonu dahil olmak üzere Trakya’ya ait olacağı takayyüdüdür ki, İtalyan Hükûmeti bu noktai nazarı
kabul etmiştir.
Saniyen: ekalliyetler hakkında Büyük Millet Meclisi Hükûmeti teminat verdiği halde Trakya’nın derhal
Büyük Millet Meclisi Hükûmetine teslimini kabul ettiğini şimdiden beyan eder. Ve bunu müteakip inisi-
yatifi almış olduğunu ve bunu tekrar ettiğini beyan eylemiştir.
Ben Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti namına hissiyatı hak ve adlinden dolayı İtalya Hükûmeti
murahhasına ve daima hak ve adalet tarafını iltizam eden Fransa murahhası General Şarpiye teşekkür
ettim. General Harington kendisinin de yarın sabah sekizde aynı teminatı verebileceğini katiyen ümit et-
– 1037 –
tiğini söyledi. Konferansın yarın sabah sekizde içtimai için ayrıldık. Bu suretle mesaili esasiye halledilmiş
veya İngiltere yalnız kalmış addolunabilir. İtalya generalinin tebligatı meseleye bir mahiyeti katiye izafe
ettiğinden ekalliyetler hakkında kendisine umumî bir cevabı muvafık vermek mecburiyetinde olduğu-
muzu zannediyorum. Ve İngiliz generalinin bu hususu, dünkü teklif metnini aynen kabulde de mahzur
görüyorum. Bu bapta bu gece cevap beklerim. İtalyan generali, Hükûmetinin, bize İngiltere’nin cevabını
beklemeden mukarrerat ittihaz etmemekte ısrar ettiğini de ayrıca ilave etmiştim. Şimdiye kadar mev-
zubahis olmayan üserayı harbiye meselesini Franklen Büyyon’a haber gönderdim. Bu gece ihzar etmeye
çalışacaklardır. Bundan sonra İngiliz mukavelesi mevzubahis olmak icap edecektir.
6 Teşrinievvel 1338 saat 10 sonradan

Mudanya’dan yazıldı.
İsmet
Başkumandanlığa
Saat sekizde başladı. General Harington Trakya’da tahribat olmadığına dair memurlarından aldığı
telgrafnameler ve bilhassa yaptırdığı tayyare keşfiyatı hakkında malumat verdi. Teşekkür ettim ve çarei
asliyeye bir an evvel vasıl olmayı ümit ettiğimi bildirdim. İştirak etti. Hükûmetinden şimdiye kadar henüz
talimat almamış bulunduğunu Gürzon’un gece saat on bire kadar Paris’te bulunduğundan malumattar
olduğunu, fakat telsiz ajanslarından sızan malumata nazaran iyi ve ümitbahş bulunduğunu bildirdi ve
konferansın teehhürü içtimaını teklif etti. Müteakiben söz alan Fransız ve İtalyan generalleri teehhürün
zarurî ve gayri kabili içtinap olduğunu izah, teehhürü müzakerat teklifine iştirak ettiler. Arzuları üzerine
konferansı öğleden sonra saat beşe tehir ettim.
Arada, üsera meselesini halletmekliğimizi mevzubahis eyledim ve sivil üsera ile üserayı harbiyenin
sulh konferansının inikadına kadar Yunanistan tarafından iade edilmiş bulunmasını talep ettim. Buradan
münakaşatı medide çıktı. Evvelâ hepsi bunun büsbütün yeni ve Hükûmetlerinin yeni talimat ve kararına
müftekir bir mesele olduğunu ve İzmir’de takarrür eden mevad meyanında dahil olmadığını bildirdiler.
Sivil üserayı daha ilk içtimalarda mevzubahis etmiş ve müsait bir karara iktiran ettirmiş olduğumdan bu
kısmına diyecek olmadığını ve üserayı harbiyeye gelince, bu kabil askerî konferansların mevaddı asliyesi
meyanına tabiatan dahil bir meselei askeriye olduğundan bunun yeni veya harici salâhiyet addedilemeye-
ceğini müdafaa ettim. Çekildiler, uzun uzadıya görüştüler. Teklifleri; benim tarafımdan bir nota ile bunun
talep ve kendilerinin de tervicen hükûmetlerine iblağ edilmesi zemininde oldu. Bundan tekrar münaka-
şatı medide çıktı. Sivil üseranın kamilen tarafımızdan serbest bırakıldığı halde Yunanistan’ın evlatlarımızı
mahpus bulundurmasına derhal nihayet vermek muhik olduğunu müdafaa ettim. İtalyan teyit etti.
Üserayı harbiyeye gelince; evvelce de bunun bir mübadele şeklinde mi olduğu sualine karşı bir müba-
dele şeklinde olmadığını ve Yunan ordusu vaziyetinde bulunan ordular için usulden olduğu cihetle yalnız
Yunanistan’ın iadesi mevzubahis olduğunu tasrih ettim. Hülâsa Trakya’nın bize teslimi gibi meselei asliye
hallolmazdan evvel İngilizlerin eline diğer bir mesele vermemek için, meseleyi muallakta bırakmayı tercih
ederek sivil üsera meselesinin hallolunmasına ve mukavelemize rapta hazırlanmış bir mesele addettiğimi ve
üserayı harbiye meselesini de hep birden hükûmetlerimize derhal iblağ edeceğimizi tebliğ eyledim. Hisset-
tiğime nazaran üserayı harbiye meselesi herhalde hükûmetleriyle muhabereye kalacaktır. Üserayı harbiye-
nin istihsaline bütün kuvvetimle çalışacağıma şüphe yoktur. Ancak bu hususta Başkumandanlığın imkânı
bana mı ihale yoksa 6 Teşrinievvel 1338 tarihli telgrafnamesinin üçüncü maddesinin tamamen istihsalinde
ısrar mı ettiğini bilmek mecburiyetindeyim. Franklen Buyyon İzmir’de mevzubahis olmayan bu mesele için
konferansı temdit etmek muvafık olmayacağını iddia etmektedir. Üseramızı kendisinden kuvvetle talep
ettim. O da burada ve Paris’te çalışacağını vadetmiştir. 7 Teşrinievvel saat on buçuktan evvel arz edilmiştir.

İsmet
– 1038 –
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Şu telgrafa şu cevap verilmiştir.

Mudanya Konferansı Reisi Garp Cephesi Kumandanı
İsmet Paşa Hazretlerine
Ekalliyetler hakkında mutlaka mukavelei askeriyeden bahsedilmek zarurî ve konferansı bir an evvel in-
taç noktai nazarından elzem görüldüğü takdirde General Harington’un teklif ettiği metni ikinci maddede
olduğu gibi tadilen kabul etmek caizdir.
Gayrimüslimlere Müslümanların haiz olduğu serbesti ve hukuku medeniye ve şahsiye temin olunacak
ve nazarı kanunda seyyan bulunacaklardır.
Askerî üsera meselesi için müzakereyi tatvil etmemek müreccahtır. Bu husus hakkında başkaca teşeb-
büs de takip edilir. Maahaza tarafı devletinizden imkânın istihsaline bezli himmet buyurulmalıdır.
Başkumandan
Mustafa Kemal
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Şimdiye kadar olan muhaberat budur.

NECATİ BEY (Erzurum) — Beyefendi bu hususta Hükûmetin noktai nazarı nedir?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Malûmu aliniz evvelce de arz ettim ki, Mudanya’daki konferans as-
kerî bir konferanstır. O suretle küşad edildi, o suretle devam etmektedir. Onlar meselenin içerisine askerî
hususunun haricinde bazı meseleler de koydular. Başkumandan Paşa Hazretleri Heyeti Vekile ile müzake-
re etti ve Heyeti Vekile ile bazı müşterek kararlar ittihaz edildi. O kararlar tebliğ olundu. Binaenaleyh hangi
nokta hakkında Hükûmetin noktai nazarını soruyorsunuz?
NECATİ BEY (Erzurum) — Harekâtı askeriye hakkında Hükûmetin noktai nazarı vardır.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Malûmu âliniz misakı millî hududunun istihsaline gerek Hükû-
met gerek ordu memurdur. Misakı Millinin hududu nerededir? Şüphesiz Misakı Milli hududunun istihsali
gerek hükûmetin ve gerek ordunun vazifesidir. Bu hususta lâzım gelen şeyleri bütün yapacaktır. Fakat
misakı millînin tahakkuku için çalışılıyor. Yoksa memleketi felâkete sürüklemek için çalışılmıyor. Tabiî
bu noktayı da Hükûmet kemali ehemmiyetle derpiş etmektedir. Bendeniz bütün bunları Başkumandanın
müsaadesiyle Heyeti Âliyenize malûmat kabilinden olmak üzere arz ettim. Onun için muhaberat benimle
İsmet Paşa arasında olmadığı için, Başkumandanın müsaadesiyle okudum. Muhaberat Başkumandanla
İsmet Paşa arasındadır. Bu nokta hakkında nazarı dikkati alinizi celp etmek isterim. Başkumandan Paşa
hazretlerinin verdiği bir cevaptan Hariciye Vekâletine sual soracak olursanız o suale cevap veremem.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Mudanya Konferansı hakkında cereyan eden muhaberatta Hükûmete
ait hususat da vardır. Bendeniz bu muhaberat arasında sırf siyasi olan bazı nikatı görüyorum. Kararlar var-
dır. Bu kararları ancak hükûmetler yapar ve hükûmet bu hususu takarrür ettirerek kendi arasında tezekkür
etmiş midir? Mesele yalnız askerî değildir.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Hariciye Vekâleti kendine ait olan hususatta mesuliyeti müteah-
hittir. Hükûmete ait olan cevabı da Heyeti muhteremenize İcra Vekilleri Heyeti Reisi verir. Hariciye Vekâ-
letine ait telakki ettiğiniz bir cihet varsa cevap vereyim.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Pek kuvvetle zannederim ki, son zamanlarda muhtaç oldukları
veçhile, bunu da müspet bir surette kabul edecekler. Ancak üç gün sonra tatbikatta menfi neticeler çıkar-
mak için, Yunanlılar da bu esnada yeni tevellüdü kura efradını almaktadır. Diğer hususatı askeriyeden sar-
fınazar ediyorum. Ancak Yunan hırsına ve Loit Corc’a alet olmak içindir. Moskova’da ve Paris’te Hariciye
Vekâleti ne gibi tedabir ittihaz etmiş ve ne gibi teminat almıştır?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Hariciye Vekâleti bu husus için lâzım gelen tedbirleri yapmıştır.
Terettüp eden mesuliyeti üzerime alıyorum. Hariciye Vekâleti şimdi cevap veremez.
– 1039 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — O halde Hariciye Vekâleti mesuliyeti deruhte ediyor.
TAHSİN BEY (Aydın) — İzah buyurduğunuz bu mesail üç devleti ecnebiye ile muhasım bulunduğu-
muz bir devlet hakkındaki müzakerattan ve münasebetten ibaret bulunduğu için, bunun her noktasında
zatı âlinize sormak hakkımızdır. Çünkü biz bu sualleri Dahiliye Vekâletine tevcih edemeyiz. Bu böyle ol-
makla beraber, zatı âlinize sorarım; bizim birçok sivil ahalimizi memleketimizden sürmüş ve Yunanistan’a
götürmüş olan düşmanın ve bu kadar halkın iadesini temin etmek için İzmir’de yüzbinlerce Rum ve Yunan
ahalisini garnizonlara sevk edip tutmak ve onları, bir an evvel zulüm altında inlemekte olan İslâm kardeş-
lerimizi kurtarmak için elimizde kuvvetli esbabı müdahale olarak kullanmak var iken, ne gibi bir esbap ve
mütalaaya mebni hükûmet onların vapur vapur harice çıkmasına müsaade ediyor?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Çocuk ile kadınlar çıkıyor. Sonra diğerleri de temin edilmişti,
Beyefendi hepsi gitmiyor.
TAHSİN BEY (Aydın) — Sonra beyan buyurduğunuz bir mesele vardır. Orada kırk tane köyün yakıl-
dığına dair bundan dört gün evvel buraya bir haber vasıl olmuştu ve Meclisi Âliyi bugüne kadar neden
haberdar etmediniz?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Filan köylerin yakıldığını gelip Meclise mi arz edeyim? Belki Mu-
danya’daki müzakerat bunu şey ediyor. (Kâfi sadaları)
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Bazı rüfeka Hükûmetin noktai nazarını anlamak
istiyorlar.
Başkumandanlığın cephe kumandanlığına tebliğ ettiği evamirde Hükûmet yalnız malumattar olarak
kalmamıştır. Müzakere etmiş ve karar vermiş ve Başkumandanlıkla tevhidi harekât etmiştir ve her nokta-
sında bilerek mesuliyeti üzerine almıştır.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Beyefendi; biz de bunu bekliyorduk.
RAUF BEY (Devamla) — Başkumandan Paşa Hazretleri bu son konferansın küşadından beri orada ce-
reyan eden müzakerattan hatve be hatve Hükûmeti haberdar ediyor ve mühim hususatı müzakere ediyo-
ruz. Alelhusus siyasî nikat geldiği zaman, hatta müttefikan karar alarak tebligatını o suretle icra ediyorlar.
Hükûmette hiç ayrılık olmayarak müttefikan ve müddeiden çalışılıyor.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — İcra Vekilleri Reisi muhteremi buyuruyorlar ki; Hükûmet, Heyeti Veki-
lede dahi bu meselede bütün mesuliyeti üzerine alarak Başkumandanlıkla beraber hareket ediyor.
Bir defa mesuliyeti isterlerse üzerlerine alsın, isterlerse almasınlar. Bunu hangi kanunla yapıyorlar ve
bunlar hangi kanunla mesul edilecek? Yani Heyeti Vekilenin mesuliyeti hakkında bir kanun var mıdır?
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Kanunsuz yapar, kanunsuz. Allah bu memleketi kurtarsın.
RAUF BEY (Devamla) — Bu Mecliste herhangi bir hadise üzerine ittihaz edilecek karar kanun olur ve
ona karşı mesuliyeti kabul ederiz. Heyeti Âliyeniz karar verir, kanun yapar. Mesuliyet ve cezamızı tayin
edersiniz.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Beyefendi, burada bir hudut meselesi mevzubahis olmaktadır ve bu
hudut meselesi -yani Trakya’nın hududu milliyesi- bir meselei askeriyedir, deniliyor. Bu meselei askeriye-
nin içine bir meselei siyasiye ve esasiye giriyor ve diyorlar ki: “Hudut suyun ortasından geçsin.” Bu nasıl
takarrür ediyor ve bu takarrür eden hudut bizim menafimizi temin eder mi? Ortada bir meselei siyasiye
müzakere edilmekte ve Trakya hududu çizilmektedir. Bu hudut belki nikatı askeriyeden çiziliyor. Fakat
bunda memleketin bir haysiyeti de vardır. Mesela; Meriç nehri bir tarafın elinde olmak lâzım geldiği gibi,
şimendiferin de diğer tarafta olması lâzım gelir gibi bir kanaat hasıl oluyor. Mudanya’da yalnız askerî me-
sail müzakere olunmuyor. Siyasî mesail de mevzubahis oluyor. Halbuki orada Hükûmetin; hiçbir siyasî
memuru ve siyasî hiçbir vazifesi yoktur. Vaziyeti siyasiyede bu noktaya, Hükûmetin nazarı dikkatini celp
ederim ve cevap isterim.
İkinci mesele; Müsaade buyurun, Hükûmet ekalliyetler hakkında orada bir karar tebliğ ve taahhüt al-
tına girmektedir. Bendeniz bunu dahi şayanı nazar görüyorum ve Mudanya Konferansı’nı bendeniz siyasî
– 1040 –
bir konferans olarak görüyorum. Bu siyasî bir konferanstır. Hükûmet temessül etmiyor. İzah buyurmanızı
rica ederim.
RAUF BEY (Devamla) — Hudut hakkındaki sualinize cevap vereyim. Hudut meselesinden bahsedilir-
ken daima Edirne’nin ve Meriç’in garbından bahsediliyor. Yani nehrin ortası ve sol sahili mevzubahis de-
ğildir. Bunda Hükûmet menfaati azime görüyor. Garp sahili ve garbında kelimesini kullanmak muvafıktır.
Çünkü; bugünden mufassal hudut müzakeresine girmeyi mahzurlu görüyoruz. Edirne’nin garbi, bize 1914
hududunu temin edecek derecede olduğuna kuvvetle itimadımız vardır. Bunda daha ziyade münakaşata
girmekte ve bunu teferruatıyla tespit etmekte Mudanya Konferansı’nda ve bilhassa sulh konferansından
evvel Hükûmet, faydadan ziyade mazarrat görüyor.
İkinci sualinize cevabım; ekalliyetler hakkında Hükûmetin mukabil teklifi tetkik buyurulacak olursa
Misakı Millîde kabul ettiğimiz esasattan daha çok nâfi olduğu görülür. Hiç başka bir hukuk tanımıyoruz
ve binaenaleyh kanun nazarında müsavi addediyoruz. Buna muvaffak olursak bunun da her türlü mesu-
liyetini kabul ediyoruz.
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler, Meclisi Âli ve Türk Milleti Misakı Millisini Başkumandanına ve
Başkumandanın eline tevdi etti. Başkumandan da orduyu eline aldı ve ordusuna arş dedi, bilâ endişe yü-
rüttü, İzmir şehrinde bir duruntu hasıl oldu. Yoksa bu adam aldı yürüdü. Bunun önüne duracak hiçbir şey
yoktur. Binaenaleyh, askerî konferans dediler,
Mudanya’da bir konferans akdettiler. Mütareke konferansı deyiniz, ne derseniz deyiniz. Konferans oldu
ve hâlâ da olmaktadır.
Şimdi okunan Hariciye Vekilinin okumakta olduğu şey hakkında bendenizin nazarı dikkatini celbeden
üç nokta vardır. Bu nikat hakkında söz söylemek isterim. Mademki Hükûmet, yani İcra Vekilleri Reisi...
Doktor Tevfik Rüştü Bey içtimadan sonra konuşurlar. Burası musahabe yeri değildir. Dışarıda İcra Vekil-
leri Reisi ile istediğiniz kadar musahabe edersiniz. Mecliste edemezsiniz.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey, bir noktayı izah etmek isterim. Rica ederim, sözlerini
ihlal edecek bir hareket yoktur. Dinleyip dinlememek meselesine gelince, o bana aittir.
ŞEREF BEY (Edirne) — Dinlemezsiniz o başka. Fakat İcra Vekilleri Reisini meşgul edemezsiniz.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Dinlemek mecburiyetinde değilim.
ŞEREF BEY (Edirne) — Söyleyemez, dinlersiniz. Söz şimdi benimdir. Siz susarsınız, dinlemeyebilirsi-
niz. Esasen sizin lütfen istimaınıza muhtaç acezeden değilim. Siz gülersiniz, ben kahkahalar salıveririm.
Burası darülmecani değildir.
Binaenaleyh efendiler, Edirne dahil olduğu halde noktai nazar gayet doğrudur. Edirne’nin garbı diye
yapılan şey doğrudur. Bu felâketi en çok çeken biziz. Fakat bir nokta var ki, düveli itilafiyenin Edirne’deki
hattı, yani Lüleburgaz ile Edirne arasındaki şimendiferi kontrol altına alması veya elinde bulundurması
felâketi muhikkadır. Yalnız Karaağaç’ın Edirne’de kalması da kifayet etmez. Ben bilirim ki, İsmet Paşa
(1914) hududunu herkesten iyi bilir. Çünkü o hudut yapılırken kendisi o komisyonun içinde dahildi. O
hududu bilir. Biz buradan arkadaşlarla kendisine yazdık. Bunu Hükûmet halledecektir. Noktayı iyi bul-
muştur. Yani Edirne’nin garbi denilmesiyle, bittabi Edirne’nin ta garbından geçen hattın Edirne’nin gar-
bında kalacağı tabiidir. Fakat efendiler İngilizler, dünyada iki millet vardır ki, affedemezler. Biri biz diğeri
Fransızlar. Fransızlara karışmam. Fakat bizi affetmeyeceklerdir. Dünyada ve bütün tarihte, Büyük Millet
Meclisi Hükûmetinin İngiliz siyasetini uğrattığı hezimet kadar bir hezimet görülmemiştir ve İngilizler
böyle bir hezimete şimdiye kadar uğramamışlardır.
HACİM MUHİTTİN BEY (Karesi) — Şeref Bey, Büyük Millet Meclisi İngilizlerin affına muhtaç de-
ğildir.
ŞEREF BEY (Devamla) — Efendim, af kelimesi burada manayı hakikisinde masruf değildir. Yani bu
intikamı bırakmayacaktır. Şimdi bu hezimeti siyasiyeye uğrayan İngilizler kapana tıkılmış sıçan gibi tepi-
niyorlar. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin eline kuyruğu geçmiştir. Binaenaleyh kımıldadıkça
– 1041 –
batıyor. Şimdi ona doğru gidiyorsun. Kemali iftiharla gördük ki Başkumandan İngilizlerin şeylerine ehem-
miyet vermedi, yürüdü. İşte söz bunda, siyaset bunda, hikmet bunda. Ordu yürüdü mü mesele bitti. Ben
zaten konferans taraftarı değilim. Ordu yürüyecekti. İngilizler aman diyecekti, titreyecekti. Bu olacaktı.
Yaptıkları mezalime gelince; işte resmen riyasete veriyorum. Bir defa da okuyayım. Yani İngilizler ne
kadar derlerse desinler, hepsi yalandır. Biz tayyarelerle baktık, mezalim yapılmıyor diyorlar. Efendiler,
Mudanya Konferansı başladığı gün benim evladımı Edirne’den götürdüler. Evladım ile tam 1500 kişiyi
Edirne’den semti meçhule götürmüşlerdir. 168 köyün kadınlarını camiye doldurdular, ırzlarına geçtiler.
Efendiler, bunları yapan vaktiyle burada isyan etmiş olan ve şimdi de Yunanlılar tarafından Anadolu’dan
nakledilen Çerkezlerle, Abazalardır. “Lanet olsun sesleri. Evet efendiler, yapan bunlardır. Orada imha ta-
burları yapmışlardır. Sabalan’dan Çorlu Kırkkilise taraflarına kadar imha taburları yapmışlardır, ahali isyan
etmişlerdir, ahalinin silahları yoktur. İsyan eden ahali 2800 Yunanlıyı tepelemiş ve hududa sürmüşlerdir
Türkler Saray ve Vize kazası Hükûmetini basmışlardır. Orada kanlı bir mücadele devam ediyor. Fakat
köyler yanmıştır. Edirne şehrinde sokakta gezenleri kurşunla öldürüyorlar. Tabii tayyare ölenleri göremez.
Benim çocuğumla giden biçarelerden haber yoktur. Tayyare onları nereden görecek? Mütarekeden sonra
Lister denilen habis... Yusuf Kemal Beyefendi Avrupa’ya giderken karşı gelen habis, Lister, yani Allah’ın
habasetle yarattığı bir adam İngilizlerin mümessili idi. Bütün mezalim onun gözü önünde tertip edile-
rek yapılmıştır. (Kim bu adam sesleri) Edirne’de İngiliz mümessilidir. Hereke’den beraber geldi, beraber
İstanbul’a gitti. Yüzbaşı veya binbaşı rütbesinde İngiliz mümessili. Her ne ise onun şeysiyle yapılıyordu.
İngilizler notada bir Yunan beldesi olan Tekfurdağı demişlerdi. Halbuki Tekfurdağı baştan başa bir Türk
beldesidir. Orada yalnız iki mahalle gâvur vardır.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — O da Ermeni.
ŞEREF BEY (Devamla) — Evet. Oraya İngilizler gitti. Çünkü onların da hattı guruz ve saire diye hattı
vardı. İspat etmiş olmak için İngilizlerin tertibatı olarak Tekfurdağı ile Malkara arasında bulunan köyler
800, 900 haneli bütün Türk köyüdür. Şimdi oraları imha ediyorlar. Sonra Lüleburgaz’dan topladıkları 1700
bilmem ne kadardır. Bunlar Palavidiz zindanlarındadır. Bolu Mebusu Fuat Bey’in pederleri ihtiyar muh-
terem bir adam 18-19 aydır hapishanede. Bugün bu konferansı İngiltere’nin uzatmasının yegâne sebebi,
Trakya’nın tamamıyla imhasını temin içindir ve bizim Garbı Trakya’da bile plebisit yapacağız diye Garbı
Trakya’nın şikâyeti Meclisimize geliyor. Bunları saf fevca Garbı Trakya’da hepsini bağlayıp götürüyor, gidi-
yor. Bu on günlük vekayidir ve bu vekayi Erkânı Harbiyei Umumiyeye de gelmiştir. Yani benim okuduğum
rapor, Erkânı Harbiyei Umumiyeye gelmiştir. Şimdi oradaki İngiliz generali bizim oradaki mebus arkada-
şımıza; biz tayyare ile baktık. Hiçbir mezalim yapmadılar demiş. Ben şahsen Büyük Millet Meclisi azası
sıfatıyla size söylüyorum. Ben Trikopisi öldüreceğim. Siz de beni burada asın. İşte size söylüyorum. Bunu
yapmazsam namussuzsun deyin. Burada çıkıp da benim evladıma yaptılar, götürdüler, benim yapacağım
iş bu. Buradan çıkar çıkmaz, İstanbul’a telgraf yazacağım, benim çocuğumu ve beraber götürülenleri getir-
mezseniz ben gidiyorum; Trikopisi, Diyatiyes’i öldürmeye gidiyorum. Açık söylüyorum, bu kadar. Hesap
budur. Bundan sonra beni de şuraya asarsınız. Ve şu herifi şuraya astık dersiniz, açık bir lâf. Mezalim
yapılmıyor, ne imiş? Ben böyle sözleri dinlemem. Mezalim tamamıyla vardır, mürettep ve muntazam plan
dahilinde mezalim yapılmıştır ve yapılmaktadır. Ama ordu yürüyor. Evet benim imanım var. Fakat ben
kızıyorum, niçin ordu İzmir’de durdu.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey ben yalnız bir noktayı istirham ediyorum ve izah edil-
mesini isterim. Meclisin nezaheti namına. Burası Darülmecanin değildir, kendime edilen hitabın geriye
alınmasını teklif ederim.
ŞEREF BEY (Devamla) — Sen istediğin kadar sıçrarsın.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Mecnun sensin.
ŞEREF BEY (Devamla) — Ne bağırıyorsun, benden sonra kozunuzu alırsınız. Ben sana değil, seksen
bin okka olana pabuç bırakmam ha; sana değil.
REİS — Efendim; sekiz dokuz arkadaşınız söz almıştı. (Müzakere yoktur sesleri) Müzakereyi kâfi gö-
renler lütfen ellerini kaldırsın. Kâfi görülmüştür.
– 1042 –
Efendim celsei hafi bilmiştir. Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul
edilmiştir.
(Zabıtta okunmayan, fakat dosyada bulunan bir vesika)
Fransız Reisi Vükelâsı ve Paris Konferansı Reisi Mösyo Puankare’ye;
Üç devleti müttefike tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine verilmiş olan 23 Eylül 1922
tarihli notaya Hükûmetim tarafından birkaç güne kadar ayrıca cevap verileceği, Türkiye Orduları Başku-
mandanlığı nezdine ahiren muvasalat etmiş olan Mösyo Franklen Buyyon’un Paris Konferansında top-
lanmış olan devletler murahhaslarıyla mutabık kalarak verdiği teminata ve âdilâne bir sulhun serian tesisi
için derhal müzakerata başlanacağına itimat ederek, İstanbul ve Çanakkale üzerinden ve Yunan orduları
arkasından bilâ fasıla devam eden harekâtı askeriyemizin derhal tevfikine emir verilmiştir.
Mösyo Franklen Buyyon’un verdiği teminat Türkiye haklarının temini için itilâf devletlerinin mütehas-
sis oldukları hissiyatı adaletkâraneyi tavzih ve telkin eylemiştir. Ancak Trakya’nın Yunan ordusunun işgali
ve Hükûmetin idaresi altında bir gün fazla devamı hayatı her gün mehaliki ve Türkiye halkınca gayrı kabili
tasvir ıstırabı daî olduğundan. Edirne dahil olduğu halde, Meriç garbına kadar Trakya’nın derhal tahliye-
siyle Büyük Millet Meclisi Hükûmetine teslimini acilen tatbik eylemek icap etmektedir.
İşbu müstacel hususatı takdir ettirmek üzere, Mudanya’da müttefikin generalleriyle bir konferans akdi
düveli itilâfiyenin arzu ve tekliflerine tevafuk ettiğinden, konferansın 3 Teşrinievvel 1338’de Mudanya’da
inikadı teklif olunur. Mudanya konferansına tarafımızdan Garp Cephesi Orduları Kumandanı İsmet Paşa
bizzat memur edilmiştir. Yevmi mezkûr münasip görüldüğü takdirde konferansa memur olacak general-
lerin tayin ve işarını rica ederim.
– 1043 –
TBMM
Münderecat

1. — Mudanya Konferansı.
Cilt : 23

YÜZ ON BEŞİNCİ İN’İKAT 9 Teşrinievvel 1338 Pazartesi İkinci Celse
YÜZ ON BEŞİNCİ İN’İKAT

9 Teşrinievvel 1338 Pazartesi
İkinci Celse
REİS: Reisi Sânî Doktor Adnan Bey,
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim şu günlerde cereyan etmekte olan
Mudanya Konferansı hakkında son iki gün zarfında, yani geçen gün Meclisi Âliye arz ettiğimiz günden
bugüne kadar almış olduğum şeyleri arz edeceğim. Binaenaleyh zapta geçmesine lüzum yok.
REİS — Efendim, müsaade buyurunuz. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey celsei hafiye teklif ediyorlar.
Kabul ediyor musunuz efendim?.. Kabul edilmiştir.
Zaptı sabık hülâsası var, okunacaktır.

YÜZ ON DÖRDÜNCÜ İNİKAT
ÜÇÜNCÜ CELSE
Musa Kâzım Efendi Hazretleri tarafından küşad edilerek Mudanya Konferansı hakkında cereyan eden
muhaberat Hariciye Vekili Bey tarafından hasbihâl tarzında ve mufassalan zapta geçmemek üzere Meclisi
Âliye arz edilip celseye nihayet verildi.
Reis Kâtip
Reisisâni Van
Musa Kâzım Hakkı
Kâtip
Kayseri
Atıf
REİS — Zaptı sabık hakkında söz almak isteyen var mı?.. Kabul edenler... Kabul edildi.
1. — Mudanya Konferansı
YASİN BEY (Gaziantep) — Efendim Hariciye Vekâleti bunu Meclisin tasvibine arz etmiyor ki zapta
geçsin. Binaenaleyh hafiyen hasbihal gibi bir şey oluyor. Hasbihal zapta geçmez.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Reis Bey, o halde zaptı sabık kabul edilmiştir.
REİS — Tashihen.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Geçenlerde Mustafa Kemal Paşa Hazretleriyle
Franklen Buyyon arasında cereyan eden müzakerat hakkında maruzatta bulunmuştum ve bu mesela hak-
kında da arz etmiştim. Bugün de onları harfiyen okuyorum efendim. Tarihleri 6 Teşrinievveldir.
– 1046 –
6 Teşrinievvel 1338 sabahı Mudanya’daki Fransız zırhlısı vasıtasıyla Dersaadet’teki General Pelle’den,
namı devletlerine ve Franklen Büyyon’dan namı âciziye varit olan iki kıta telgraf sureti berveçhi zir maruz-
dur. Pelle’nin telgrafnamesinde yalnız bir nokta, Trakya’nın şimdiden teslim olunmaması olunca mesele-
nin ehemmiyeti asliyesi derkârdır. Çünkü Trakya’yı müttefikinin tahtı işgalinde tutması sarih bir vaziyet
olduğu gibi, Trakya’yı bize teslim etmek de sarih bir vaziyettir. Müttefikler Trakya’yı, hakikatı halde tahtı
işgallerinde tutmak kararıyla zahiren bize teslim etmiş olmak vaziyetini takındılar ve bu suretle bize zararı
olan bir şeye, Trakya’da bizi İstanbul Hükûmeti vaziyetine sokarak maddeten ve manen hâkimiyetleri altı-
na almak istiyorlar. Trakya’yı tahtı işgallerinde tutmak kararını verirlerse, bunun için bizimle müzakereye
lüzum olmadığı mütalâasındayım. Harington’dan buraya isal edilen bir habere göre, takriben 6/7 sonra
buraya gelebileceğini bildirmiştir.
Dersaadet’te Fransız fevkalâde komiseri tarafından Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine
yazılan telgrafın kopyasıdır.
Âtideki telgrafnamenin Mustafa Paşa Hazretlerine keşidesi rica olunur:
Mudanya Konferansında Türk halkının mütalaatı esasiyesine hiçbir suretle dokunmayan yalnız bir
nokta üzerinde müşkülât hâsıl olmuştur. Sizin kabul edebileceğiniz bir sureti halle ben tavassut edeceğim
ve kaniyim ki hükûmet de tasavvur edecektir. Kaviyen ümit varım ki, Türkiye’nin taalisi için, o kadar sarfı
himmet eden zâtı devletleri işi yeni bir harp ile tehlikeye koymazlar. Derhal müstacel bir karar ile Büyük
Millet Meclisi Hükûmetinden kendi hükûmetimin istediği teklifatı sulhiyedir. Bize ve müttefik olan dev-
letlere itimat bahş buyurmanızı istirham eylerim.
Paşa Hazretleri tarafından verilen cevaptır.
Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine,
Âtideki telgrafnamenin Dersaadet’teki General Pelle’ye keşidesinin temin buyurulmasını rica ederim.
İstanbul’da General Pelle’ye;
Türk halkının mütalebatı esasiyesinin bir noktası üzerinde müşkülât, hâsıl olması mucibi teessür ol-
muştur. İsmet Paşa’dan aldığım son telgrafta İngiliz ve İtalyan generallerinin Trakya’yı bize teslimden is-
tinkâf ettikleri ve müttefikinin askeri işgalleri altında bulundurmakta devam etmek istedikleri anlaşılıyor.
Bu nokta malûm olduktan sonra Trakya’nın bu suretle müttefikinin yedinde kalması 23 Mart tarihli nota
ahkâmına ve Mösyo Franklen Buyyon’un teminatına mugayir görülmektedir. İlk anda ve bizim için en
mühim noktada itilaf arzusunun sarih olmaması ve Trakya’yı ellerinde bulundurmak suretiyle bize bir
tazyik icra etmek fikrini verecek mahiyette olduğundan bizi büyük tereddüt ve hayretlere duçar etmiş-
tir. Amali Sulhperverane ve pek meşru olan metalibimize bu suretle itilafgirizane muamele olunmasını
Fransız hükûmetinin muvafakat etmeyeceğini ümit ettiğimizden, vaat buyurduğunuz tavassutun neticei
fiiliyesine intizar eyleriz.

Reisi Başkumandan
Mustafa Kemal
İkinci tel: Franklen Büyyon’dan:

İsmet Paşa Hazretleri buraya gelince zatı devletlerinin telgrafnamesini bana verdi. Cereyan eden ahvali
berveçhi ati arz ederim.
Dün İstanbul’a gittim ve derakap meseleyi hal etmeği kendilerine anlattım. Trakya’yı Türkiye’ye ver-
mek için talimatı katiye almak üzere Londra ve Paris’te Heyeti Vekilenin bu sabah içtimaını teklif ettim.
Muhaberatı telgrafiyenin müşkilâtına ve saatlerdeki farka binaen bu akşamdan, belki geceden evvel cevap
alabilmek bilfiil mümkün değildir. Vadeyi kısa yaptığımızdan dolayı hata etmişiz. Bir güne kadar ittihaz
etmezden evvel, bunu zâtı sâmilerinden talep ve istirham ederim. Konferans bu akşam ve yarın sabah
– 1047 –
içtima edebilecektir. Eğer Konferans memnuniyetbahş neticeye iktiran etmezse, şimdiye kadar adaleti mü-
dafaa eden Fransa’nın kararını arz etmek için müsaadei samilerini istirham eylerim.
6.10.1338
Muhibbi İhtiramkârınız
Franklen Buyyon
Paşa Hazretleri tarafından Mösyo Franklen Büyyon’a.

Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazret-
lerine (İşitemiyoruz sesleri) Yani Mudanya’da Mösyo Franklen Buyyon Mudanya’da İsmet Paşa Hazretlerine
Mudanya’da Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretlerine çekilen41 telgrafnamelerdir:
Telgrafnamenizi aldım. 23 Mart tarihli nota ile düveli müttefika tarafından Trakya’nın bize iadesi vaat
edildiği halde Mudanya’da İngiliz generallerinin istinkâf etmeleri müttefikin işgali askerisinde ibka etmek
istemeleri bizce hüsnü telakki edilmemiştir. Harekâtın tevekkufundan hâsıl olan konferansın devamından
tezahür eden mehaziri askeriyeyi nazarı dikkati âlilerine havale ederim. Vaziyeti hazıranın bir an evvel
müspet bir neticeye iktiranı menafii hayatiyemizdendir. İtimaden, konferansın bu akşam ve yahut yarın
akşamki karara intizaren harekâtın başlaması için verdiğim emrin tehiri icrasını İsmet Paşa Hazretlerine
yazdım. Mesaili dostanemizden müspet bir netice hasıl olacağını kuvvetle ümit ederim.
Geçenki maruzatımdan sonra aldığımız ilk telgraf şudur; yani Başkumandanlığa çekilen telgraftır:
Hepsi Başkumandanlıkta oluyor. İsmet Paşa çekiyor.
7.10.1338 öğleden evvel içtima olmadı. Öğleden sonra saat ikide içtima olacağı ümit ediliyor. Ankara
ile irtibatın muhafazası haizi ehemmiyettir.
General Harinkton’un diğer general yedile gönderdiği bir mektubu aynen takdim ediyorum. Cevabım
da ayrıca arz edilmiştir. (8 Teşrinievvel 1338 öğleden sonra da yazılmıştır.)
Garp cephesi kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine.
Paşa Hazretleri, İngiliz kıtaatı Başkumandanı sıfatıyla ifade ediyorum. Zatı âlileri tarafından, Anka-
ra Millet Meclisi hükûmeti sıfatıyla, verilmiş bulunan ve her türlü muhasematın ve harekâtın tevakkuf
edeceği hakkındaki vaatlerinize rağmen, bu harekâtın devam etmiş olduğu hakkında nazarı dikkati dev-
letlerini celp etmeyi arzu ederim. Elimdeki sarih malûmat gösteriyor ki Çanakkale’de kıtaatımızın derhal
yanındaki bulunan süvari kıtaatınız yerine piyade ile getirilmiş ve bu noktada gayet ciddi bir vaziyet ihdas
edilmiştir. Elimde deliller de vardır, ki bir fırka kadar tahmin edilen bir kuvvet topçu ve süvari ile birlikte
Yarımca’daki hududu geçmişler ve hali hazırda Karayakub’a gelmişlerdir. Aynı zamanda Türk süvarilerinin
Yarımca ve Şile’ye geldiklerini haber aldım. Demek oluyor ki bitaraf mıntakalara tecavüz edilmiştir. Bu
harekât müttefikin generalleri ile zatı devletlerinin muslihane bir surette tesviye bulmaya çalıştıkları bir
anda vuku buluyor. Evvelki iş’aratımızda beyan ettiğim veçhile, bitaraf mıntakada tecavüzün mesuliyeti bu
tecavüzü yapmış olanlara ait kalacaktır. Muhasemattan içtinap etmek için elimden gelen her şeyi yaptım ve
emrim altındaki zabitler ve kıtaat, göstermiş oldukları itinalardan dolayı her türlü taktire lâyıktırlar. Bütün
bu harekâtın konferansın nihayetine kadar tevkifi zımnında evamiri katiye lâzimeyi ita etmesi lüzumunu
Ankara Büyük Millet Meclisi hükûmetine arz etmesini ve bu hususta bana teminat verilmesini zatı devlet-
lerinden rica ederim.
Zatı Devletlerinin sadık bendesi

olması şerefiyle mübahi
Harinkton
(Handeler) (O sesleri)
Efendim İngiliz usulü muhaberatında bu adettir. En yüksek bir adam en aşağı bir adama yazabilir. O
sizin hizmetgârınız olmakla mübahidir. Onun için aynen okuyorum.
– 1048 –
General Harinkton
Mudanya Müttefikin generalleri konferansı reisi
Mudanya Konferansı Reisi İsmet Paşa tarafından Büyük Britanya murahhası General Sir Çarlis Ha-
rinkton Hazretlerine (Mudanya konferansı dairesi 8 Teşrinievvel 1338.)
Ekselans.
Çanakkale’de bulunan kıtaatımızdan bazı süvariler yerine bazı piyadeler ikame edilmiş olması, alelade
tebdil gibi, kıtaatın harekâtı dahiliyesinden ibaret olacaktır. Çanakkale’de harekâtın tevkif olduğu zaman-
dan itibaren bir neferimizin bir hatta ilerlemiş olduğuna dair bir misal varsa, o misali derhal tashih ettir-
mek üzere işar buyurmalarını rica ederim. Diğer taraftan büyük Britanya kıtaatının nakliyat faaliyetleri
devam etmiş ve tarafeyn hatları arasındaki mesafe Büyük Britanya kıtaatının ilerlemesiyle kısaltılmış ve
bütün bu harekât tarafımızdan tevkifi harekât edildikten sonra icra olunmuştur. Kıtaatımızın ve kuman-
danlarımızın zâtı devleriyle mükerreren müdavele ettiğimiz efkârı müsalemetcûyaneden mülhem emirle-
re tevfikan her nevi hadisata mahal vermemek hususunda gösterdikleri itina ve muvaffakiyet şâyânı taktir
bir derecedir.
Yarımca ve Yakublu ve Şile’de mevzubahis edilen harekâtta harekâtı dahiliyeden maduttur. Çünkü ba-
his buyrulan bitaraf mıntakaların Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetiyle müttefikleri arasında hiçbir
zaman takarrür ettirilmemiş ve bu hususta tarafımızdan hiçbir taahhüde girilmemiş olduğunu ifadeye
müsaraat eylerim. Harekât noktai nazarından Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin taahhüdü 29 Eylül no-
tasında bildirildiği veçhile, Mudanya Konferansı’na kadar harekâtın tevkifinden ve konferans esnasında
mükerreren mevzubahis olduğu vakit tarafımızdan teyit edildiği veçhile, itilâf kıtaatına karşı herhangi bir
hadiseye mahal vermemekten ibarettir. General Monpelli ve General Şarpi, etrafıyla şifahen de bildirdiğim
veçhile, bir gûna hadisata mahal verilmemek üzere tarafımızdan tedabiri lâzime alınmıştır. Arzuyu devlet-
leri veçhile, teklifi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine de arzı iblâğ eylerim.
Zatı devletlerine hürmeti mahsusa ile mübahi;
Mudanya Konferansı Reisi;
General İsmet.
Buna cevaben dün Heyeti Vekile ile görüşüldükten sonra Başkumandan Paşa Hazretlerinin verdiği
cevap.
Mudanya konferansı Reisi Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine.
General Harinkton’un bu sabah zâtı devletinize gönderdiği mektup aynen Heyeti Vekileye takdim edil-
di. Bu mektuba tarafı sâmilerinden verilen cevap muhteviyatına da Heyeti Vekilece ittila hasıl oldu.
Trakya’nın derhal tahliyesiyle beraber, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetine teslimini temin etmek
üzere inikat eden Mudanya Konferansı’nın bugüne kadar cereyanı esnasında müteahhit olduğumuz nok-
talara tamamen riayetkâr kaldık. Konferans bilâ lüzum imtidat ettirilmekte olduğu halde dahi konferans-
tan sulhperverane ve müsalemetkârane bir netice iktitaf olunacağı ümmiyesiyle riayetkâr kalınmaktadır.
Ancak gayri muayyen bir zaman için mahkûmu atalet kalmayı müttefikin generallerinin de tasvip edecek-
lerini zannetmeyiz General Harinkton’un harekâtı askeriye diye tasvir ettiği harekâtın, ordunun harekâtı
dahiliyesinden olduğu hakkındaki izahınız hakikati tenvir etmiş olacaktır. Ancak Mudanya Konferansı
müzakeratının cereyan ettiği ve bu münasebetle harekâtı askeriyemizi tevkif etmiş bulunduğumuz esna-
da İngilizlerin Anadolu sevahilinde muharebe tertibat ve tedbiri almağa ve kuvvetlerini tezyit eylemeye
devam eyledikleri ve aynı zamanda Trakya’da bulunan ordusunun yeniden idamei harbe muktedir vaziyet
ihdasında icrayı faaliyetine müsaade olunması mesuliyetini müsebbiplerine atfetmek mecburiyetindeyiz.
Mudanya Konferansı hak ve adle mukarin ve hali harbin hitamını temin edecek bir neticei haseneye ikti-
ran ettirmek hususunda zatı devletlerinin sulhperverane mesaisi şayanı taktir ve tamamen hükûmetimizin
hissiyat ve nıkatı nazarına mutabık görülür. İngiliz generalinin bizim için hayatî ve gayri kabili teahhur
noktalar üzerinde düşmanlarımıza fırsatbahş olacak uzun tevakkuflara meydan bırakmaksızın İngiliz
milletinin temayülatı hakikiyei sulhpervaranesi dairesinde hareketle, bütün cihanın sabırsızlıkla intizar
– 1049 –
eylediği şark sulhunun ilk temel taşını vaz’a müsaraat göstermesiyle ifa edeceği mühim ve insanî vazifenin
ne kadar büyük olduğu kendilerince de taktir olunur. Noktai nazarımızın meşru ve makul olduğuna bariz
bir delil olmak üzere aynı konferansa dahil bulunan Fransız ve İtalyan generallerinin Trakya’nın derhal
düşmandan tahliye edilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine teslimi hususunda mütezahir ve
müspet kanaatlerini gösterebiliriz. Konferansın menfi neticeye doğru daha fazla idamesinden tahassül
edecek mahzurların ve bütün cihanı medeniyet nazarındaki azim mesuliyetin müsebbipleri biz olmadığı-
mızı ve olmak istemediğimizi dünyanın taktir edeceğine şüphemiz yoktur. Herhalde konferansın bir, iki
gün zarfında intacına sabırsızlıkla intizar olunur.
Bu akşam gelen bir telgraf.
Başkumandanlığa
(Suret)
Başkumandan
Mustafa Kemal
Mudanya’da müttefikin Generaller Konferansı Reisi Feriksir Çarlıs Harinkton.

Mudanya’da Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti Murahhası İsmet Paşa Hazretlerine.
Mudanya Brandok sefinei kıralisinden:
Mektubunuzu almakla şerefyabım ve derhal bütün harekâtın durdurulması için vermiş olduğunuz seri
emirden dolayı teşekkür ederim.
Ben de aynı suretle kuvvetlerimi haberdar ettim. Mektubumda bilahire bir tafsilatlı cevap vereceğim.
Lâkin fırsattan bil istifade, zatı âlilerini haberdar etmek isterim ki; benim kıtaatım ileriye hareket etmemek
üzere emir almışlardır ve birkaç gün evvel gelmiş olan Takviye kıtaatının Anadolu sahillerine çıkarılma-
sını emretmiştim. Konferansın yarın sabaha kadar tehiri zaruri olduğunu arz ederim. Her ne kadar ben
İngiltere hükûmetinden sarih talimat almış isem de General Mon Pelli ve Şarpi’ye Paris’te beynelmütelifin
ittihaz edilen karar tefsir edilmemiştir. Bundan dolayı kendilerinin bu tekidi beklemeleri zaruridir. Lâkin
daha fazla teahhurun meni için tarzı mesai edilmektedir. Yine aynı tabir. Ondan sonra İsmet Paşa Hazret-
lerinden Başkumandan Paşa Hazretlerine.
Teşrinievvel 1338, Saat üç sonra işaretli rapora zeyil.
1.Generaller öğleden sonra saat ikide mukarrer içtimaa gelmediler. General Harinkton’un sabahki
mektubuna verdiğim cevaba öğleden sonra saat dörtte gelen cevap ayrıca arz edilmiştir.
Ondan soma bugün içtima olmadı. İçtima Harinkton’un mektubunda teklif edildiği veçhile yarın 9
Teşrinievvel sabahına kaldığını arz ederim.
2. Öğleden evvel General Şarpi ile Monpelli; Harinkton’un birinci mektubunu bana getirdikleri zaman
Çanakkale’de tarafeyn arasındaki yakın mesafeden ve süvariyi iadenin tebdil etmiş olmasından ve İzmit
mıntıkasındaki harekâttan telâşla bahsettiler. Kendilerine lâzım gelen cevapları verdik. Çanakkale’de tara-
feyn arasını açmayı bir meselei esasiye gösterdiler ve nihayet İngilizlerin metalibimizi kabul edeceklerini
ve bu halde tarafeyn arasını açmağa razı olup olmayacağını sordular. Evvela İngilizlere talimat gelsin,
meseleyi esasiye aramızda muvafık olarak hal olunsun. Çanakkale’deki meselede birbirimizi aramızda
memnun ederiz, dedim. Gittiler. Bundan anlamıştım ki İngilizlere gelen talimat müsaittir ve daha evvel
Çanakkale’de tarafeyn arasındaki mevzii mesafe faydasını temin etmek için çalışıyorlar. Ben de buna müs-
tebat göründüm.
3. Öğleden sonra General Harington’dan gelen bir mektuba nazaran Fransız ve İtalya’ya yeni talimata
ihtiyaç gösterince, İngilizlere gelen talimat menfidir ve Fransız ve İtalyan’ı dahi İngiliz hükûmeti kendi pla-
nına yeniden uydurmuştur, manası çıkarılabilir. Filhakika Franklen Büyyon’la mülakatımız da bu kanaati
vermiştir. Mumaileyh son derece müteessir bir vaziyette ve kendi aleyhinde İngilizlerin şiddetli bir müca-
– 1050 –
dele açmış ve harbe sebep olacak mahiyette göstermiş ve hükûmetlerinin müzakerat ve mukarreratına dair
hiçbir malumat alamamasına göre ağlebi ihtimal telgraflara İngilizler tarafından tevkif edilmiş olduğunu
söyleyecek kadar ileri varmakta ve kendisinin bir an evvel Paris’e giderek vaziyeti tenvir etmesini lüzum
görmektedir. Onun tahminine göre, filhakika sabahleyin İngilizler cevabın müsait olduğunu tahmin edi-
yorlar ve bu sebeple Çanakkale’de yalınız mevzii bir açılma tamir ediyorlar. Bu sebeple Çanakkale’de yalnız
mevzii bir açılma mevzubahs olacaktır. Fakat sonradan gelen ve metni henüz tereşşüh etmeyen talimata
göre. Trakya’nın on beş günde Yunanlılardan tahliye ve bir ayda bize teslim olunacak Garbı Trakya’da bir
mıntakai bitaraf haricine çekilmesi talep olunacak imiş. Bu son talepten dolayı vaziyeti vahim görmekte-
yiz. Herhalde daha başka şeyler olacaktır. Gece onla on bir arasında Fransa’dan gelecek talimat anlaşılacak
ve bunun üzerine Fraklen Buyyon ile yeniden müdavelei efkâr edeceğiz. Bu gece vaziyet üzerine tekrar arzı
malumat edeceğim. Şimdi İngiliz generali talimat sahibi ve diğerleri konferanstaki tebligat ve taahhüdat-
larından belki caymış vaziyette tahmin olunuyorlar.
Saat 9 Sonradan Yazıldı

İsmet
Mösyo Franklen Büyyon’la 9 Teşrinievvel 1338 saat bir evvelde vuku bulan mülakat ihtisasıdır.
Fransız ve İtalyan Generalleri İstanbul’a gelmişlerdir. Ellerindeki yeni talimat gündüz zan olunduğun-
dan daha müsait imiş. Paris Konferansı’nın Trakya hakkında mukarreratı her üç generalin talimatlarında
var imiş. Bundan başka olarak İngiliz talimatında akalliyetler ve Jandarma miktarı ve bitaraf mıntıka hak-
kında talimat varmış ve gündüz bu talimatın aynen diğerlerine de gelmiş olduğu söyleniyormuş. Talimatlar
arasında tevafuk olmayan noktaları İngiliz tekrar sormuş 9 Teşrinievvel öğleden evvel on birde konferans
olacak, bütün mesail anlaşılacakmış. Trakya hakkında her üçünün talimatı yek meal imiş. İhtisas olundu-
ğuna göre on beş günde Yunanlılardan tahliye ve daha bir ay müttefikin işgali ile bize teslimi muamelesi,
yani ceman bir buçuk ayda teslim olunacakmış. Franklen Buyyon’un daha müsait demesine rağmen, görü-
lüyor ki iş aksidir. İngiliz generalinin ilâveten Londra’ya yeniden sorduğu da Anadolu’da bitaraf mıntıkası
olacakmış. Fraklen Buyyon bu gece Paris’e dönmesi mukarrer olduğu halde yarın zevale kadar kalmağa
karar vermiş. Konferansta birkaç esasın evvelemirde ve hemen imzaya alınmasını muvafık buluyor. Bizim
ihtisasımız şimdilik daha menfidir. Trakya’yı hakikaten bize vermek fikrinde görünmüyorlar.
(9 Teşrinievvel 1338 Saat 1:40’ta yazıldı.)
İsmet
HİLMİ BEY (Bolu) — Reis Bey Hariciye Vekâletinden bir sual takririm var idi. Vekil Beyefendi şimdi
cevap versinler.
YUSUF KEMAL BEY HARİCİYE VEKİLİ (Kastamonu) — Bolu mebusu muhteremi Tunalı Hilmi
Beyefendi’nin cumartesi günü cevap verilmek üzere bir takriri var. Halbuki bu sual takriri bendenize dün
pazar günü geldi. Onun için cevabını bugüne tehire mecbur kaldım. Takrirde Hilmi Beyefendi.
REİS — Müsaade ederseniz, takriri okuyalım.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Pekâlâ.
(Pek Müstaceldir)
Büyük Millet Riyasetine

Ajans haberlerine göre Trakya’daki Yunanlılar vahşetine set olmak için İstanbul’dan üç itilaf heyeti yola
çıkmış; İngiliz heyeti Tekirdağı’na, İtalya’nınki Lüleburgaz’a Fransız heyeti de Edirne’ye gitmiş imiş...
Sorarım: Trakya bu üç şehirden ibaret midir?
– 1051 –
Değil ise; bu üç heyetten her biri mıntıkasını bir ruh imişçesine istila edilebilmek hâkimiyeti tılsımını
mı taşıyor? Koskoca Trakya’yı cehennem soluğundan daha sari, daha azgın; fakat rahmana kahramanlı-
lara saldırır bir alev gibi bir günde yakıp kavurmaya müsteit Yunan unsurlarının kudurganlıklarından bu
üç heyetin asla koruyamayacağına dair Hariciye Vekâletimiz acaba nasıl bir itirazda bulunmuştur? Hatta
Başkumandanlığımız nasıl bir tedbir almıştır?
Yine ajansa göre Trakya’nın bir ay da tahliyesi kabul edilmiş imiş...
Koskoca Anadolu yarısı, mahut 26 Mart notasında “dört ayda tahliye edilebilir” denilirken. Halbuki
Türk milleti arzusunca on dört günde tertemiz bir hale getirilmiş iken, Trakya tahliyesi için de yine hem
vakitler geçirilerek hem de bir aydan bahsedilerek Türk’ü Trakya’da da doğratmak; Türkiye’nin Trakya’sını
da yıktırmak, yaktırmak siyasetini tatbik ettirmek isteyen, gizli olduğu kadar, ayan olan azme karşı yine
aynı makamlar neler düşünmüşler ne gibi kararlar almışlardır?
Yarınki Cumartesi içtimaında acilen ve muvazzahan cevaplar verilmesini teklif ederim.
Bolu Mebusu
Tunalı Hilmi
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim malumu âliniz Trakya hakkında ve
Trakya’da Yunanlıların ika etmekte oldukları mezalim için öteden beri elden gelen sarf olunuyor idi. Son
zamanlarda, bendenizin burada bulunmadığım bir sırada, yine Hariciye Vekâletinden bu mesele hakkın-
da şiddetli bir nota gönderilmiş ve o nota üzerine Trakya’ya bazı heyetler gitmiştir. Düveli müttefikanın
notasını aldıktan sonra cümlenizce râna malumdur ki, bütün mesai Trakya’nın bir an evvel istihlasına
masruftur. Gerek Başkumandanlığın mesaisi gerekse Hariciye Vekâletinin mesaisi ve sureti umumiyede
Hükûmetimizin mesaisi hep buna masruftur. Kezalik Mudanya Konferansı’nda da görüyorsunuz ki bütün
mesai Trakya’ya masruftur. Mahaza Trakya’da vuku bulan mezalim şüphesiz yalnız Trakyalıların değil, her
Türk’ün kalbini sızlatmaktadır. Hepimizin kalbini sızlatmaktadır. Buna elimizden gelen vesait ile mâni
olmakta cümlemizin vazifesi bulunduğu şüphesizdir. Yalnız o vesaitin birisi oraya geçip onları kovmaktır,
ki en müessiri de budur. Bunun için de ne derecede sarfı mesai edildiği malumdur. Diğeri de düveli müt-
tefikaya siz bu mezalime mâni olun demektir, ki o da elden geldiği kadar yapılıyor. Mamafih biz bugün bir
nota daha gönderdik onu da okuyayım.
“Mudanya Konferansı, Trakya’yı bir an evvel Yunanlıların zulüm ve vahşetinden tahlis ile sahibi aslisi-
ne teslim maksadıyla inikat ettiği malûmdur. Yunanlıların Anadolu’da yaptıkları pek şeyi fecayii ve envaı
tahribatı Trakya’da da tamamen yapacakları kaviyyen meczum olduğu için bunun hemen önüne geçilmesi
lüzumu Paris Konferansı’nda üç hükûmeti müttefika murahhasları ile hem fikir olarak İzmir’e gelmiş olan
Mösyo Franklen Buyyon tarafından tekrar tekrar tasdik ve teslim edilmiştir. Pek aşikâr olan bu zaruret
meydanda iken, bir taraftan Mudanya Müzakeratı uzatılıyor. Diğer cihetten aldığımız malumatı mevsuka-
ya nazaran Yunanlıların her iki Trakya’da Müslüman ahaliyi takım takım toplayıp bir semti meçhule gön-
dermek, kadınlara taarruz etmek, köyleri yakmak, her tarafta masum ve silahsız halkı katliam etmek gibi,
değil âlemi medeniyetin, vahşilerin bile tahammül edemeyeceği fecayi ve tahribata devam edilmektedir.
Bilhassa Trakya’nın bize iadesi mevzubahis olduğu andan beri bu barbarca harekât tezyit ve teşdit edil-
mektedir. Yunanlıları bu nevi harekâttan tamamıyla men etmek mümkün iken Trakya’da bulunan hem din
ve hem ırklarının muntazam bir usul tahtında mahv ü ifna edilmesine Türkiye halkı tabiatıyla tahammül
edemiyor. Bütün millette ve Büyük Millet Meclisinde bu sebepten hâsıl olan heyecan önüne geçilemeyecek
derecededir. Her gün aldığımız haberlere İstanbul’dan gönderilen düveli müttefika komisyonlarının da
bu zulme ve vahşete tamamıyla mâni olamadığını irae etmektedir. Trakya’yı bir an evvel Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükûmetine teslimden ibaret olan ve bunun yegâne ve âcil çarenin temini için hükûmeti
müttefikanın daha seri kararlar ve şiddetli tedbirler ittihazı bir zarureti katiyedir. Derhal alınacağını kati
ümit ettiğimiz bu tedbirlerin netayici fiiliyesine intizar olunmaktadır.»
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Bunu da Hamdi Bey’e yazıyorum; “Hususatı
sâlifenin derhal düveli müttefika mümessillerine iblağını rica ederim” diyorum.
– 1052 –
Bizim bugün yapabileceğimiz budur. Daha bazı tedbirler de hatıra geliyor. Mesela buradaki rehineler
hakkında sözler söylemek vesaire gibi bazı şiddetli tedbirler de hatıra geliyor. Fakat mesele ariz amik tetkik
edilecek olursa ve orada bizim dindaşımız olan Müslümanların elyevm Yunan elinde bulunduğunu nazarı
itibara alacak olursak bu tedbirlerin de ne kadar fili ve kati olacağı kestirilemiyor. Onun için yüreğimiz
yanmakla beraber, şimdilik bununla iktifa etmek ve bunun için de bütün kuvvetimizi sarf etmek mecbu-
riyetindeyiz.
Hilmi Bey’in sualleri ise üç komisyon kâfi değildir, beş komisyon göndertelim gibi tezyit mahiyetinde-
dir. Bunun için şimdi bizim bu komisyonların adedinin tezyidini istemek, zannederim muvafık değildir.
Çünkü biz başka şeyler istiyoruz. Sonra, zannederim, öbür suallere sureli umumiyede cevap verdim.
(Kâfi sesleri.)
REİS — Hilmi Bey bir şey diyeceğiniz var mı?
TUNAL1 HİLMİ BEY (Bolu) — Efendim yalnız müsaade buyurursanız âdeta fizyolojik bir nazardan
bahsetmek elzem ve mümkün ise notaya bu cihet ilâve buyurulsun. “Anadolu’dan bütün kuvvei maneviyesi
kırılmış ve hatta kuvvei bedeniyesi mahvolmuş bir halde kaçarken şehvetperşane harekette bulunan bu
melun millet, acaba dört taraftan divarla ihata edilmişçesine bulunan Trakya’da kaçmamış bulunurken ve
hali tabiide iken acaba neler yapmaz? Bu ciheti mümkün olduğu kadar şiddetle tekit etmek lâzımdır. Başka
çarei hal yoktur.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu müttefikin notasında Trakya’nın Türklere teslimi sarahatle mukay-
yet midir? Üç devlet ellerinden geldiği kuvveti sarf edeceklerdi. Bu bir sarih taahhüttür. Bu taahhüdü Mu-
danya Konferansı’nda tekrardan neden içtinap ediyorlar? Yani aramızdaki nizâ lafzi bir nizâdır. Yani böyle
günlerce tehire mana verecek bir hususu görmüyorum. Ortada böyle bir vaziyetin cereyan etmesinden
benim anladığım, Trakya’nın elyevm bize iadesi hususunda el’an İngiltere’nin temerrüt ettiğidir Halbuki
bunu vaat etmişlerdi. Yani ortada şimdi eski ifadeleriyle sarih bir tezat vardır. Binaenaleyh bizim bunu ne
zamana kadar beklememiz münasip olabilir ve beklediğimiz bizim zararımızı mucip olmaz mı?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Efendim biz de aynı mütalaatı aynen yazdık. Deminki okuduğum,
yani bundan evvelki okuduğum şeylerde aynı mütalaat vardır. Siz bunu esas itibariyle kabul etmişsiniz.
Vakıa bunu hukuki şekil itibariyle bazı hususata talik etmişlerdi. Fakat esas itibariyle bu kabul olunmuştu.
Zaten muzafferiyetimizin husule getirdiği netayiçten, yani bilavasıta netayiçten doğrudan doğruya neta-
yiçten birisi bu idi ve bu kabul edilmişti. Bu tamamıyla yazıldı, yazılıyor ve tekrar ediliyor.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu iş devam ettiği müddetçe elimizde teminat yoktur. Bu işin devamı
müddetince bu adamlar kuvvetlerini tezayüt ettiremeyeceklerdi.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Okuduğum şeylerde İsmet Paşa Hazretlerinin yazdığı şeylerden
Başkumandan Paşa Hazretlerinin yazdığı emirlerden hepsinde daima tekrar ediliyor. İngilizler bunu yapı-
yor. İngilizler şunu yapıyor. Yani daima nazarı dikkatte tutuluyor.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Her iki noktayı, mademki tasrih buyuruluyor diyorsunuz; bendeniz
diyorum ki, Hükûmet Mudanya Konferansı’nın böyle imtidadını kendi menfaatına daha faideli görmüyor
mu? Faideli görmüyorsa bunu anlamak isterim.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Mudanya Konferansı’nın maksadı. Vakıa sualler hükûmete tevcih
ediliyor. Ben cevap veriyorum. Ama Rauf Beyefendi Hazretlerinin müsaadeleriyle cevap veriyorum.
Mudanya Konferansı’nın inikadı Trakya’nın bize teslimidir. Binaenaleyh bizim bir an evvel metalibatı-
mız kabul edilerek o konferansa nihayet verilmesi müstelzimdir. En ziyade istediğimiz şey budur. Eğer do-
layısıyla cevap almak için bu sual sordunuz ise, Mudanya Konferansı’nın devamı zan ediyorum, ki onların
menfaatına daha muvafıktır ve bunun için de biz çabalıyoruz, ki bir an evvel bitiriniz pişiriniz.
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — İki gün daha sürüklenirse ne olacak, böyle mi devam edecek?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — O zaman bir karar ittihaz eder ve o kararı size arz ederiz.
FAİK BEY (Cebelibereket) — Efendim Trakya’da yapılan mezalim arasında mühim olan bizce ve na-
musu pak olan insanlarca en mühim olan nokta, ırza tecavüzdür. Eğer bu derç edilmemiş ise çok rica
– 1053 –
ederim, ehemmiyeti mahsusa ile bunu da notaya koyunuz. Çok rica ederim; böyle namuslu ve medeni
yaşayan insanlara tecavüz etmesinler. O namussuz adamlara, rica ederim, yazınız.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Onu da koyalım Beyefendi. Koymakta bir beis ve mahzur yoktur.
O kelimeyi yazmak bir Türk’e o kadar ağır geliyor ki yazmak istemiyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Beyefendi, ufak bir şey soracağım, muhavere oluyor amma.
İstanbul’la muhaberat inkıtaa uğramış, bunu anlamak istiyorum. Bir de efendim Bulgarların istikbalde
vaziyetinden şüphe edilir mi, edilmez mi? Bunu anlamak istiyorum. Nasıl hissediyorsunuz.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — İstikbalde ne zaman.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Yani İngilizlerin alacağı fiili tertibattan istifade edecekler midir
ve İngilizler bizimle anlaşmazlık cihetine giderlerse, münasebatı düveliye dolayısıyla Balkanlar’ın vaziyeti
hakkında bazı izahat verilir mi?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Bir kere Balkanlar hakkında İngilizler ’in sarih bir şeyi vardır.
Bizim konferansta bir defa Yugoslavya ve Romanya’yı sokmalarıdır. Bir kere sarih olan Romanya ve Yugos-
lavya menfaati her vakit Bulgar menfaatına zıttır. İleriye vukuat bunlar arasında başka şekiller hâsıl ederse,
yani münasebat üzerinde itilaf olursa, eski devirlere avdet edilirse mesele başkalaşıyor. Fakat bugün henüz
o şekil görülmüyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İstanbul’la inkıtaı muhaberat hakkında tenvir eder misiniz?
HASAN BEY (Trabzon) — Sual sorulacaksanız hep soralım. (Müzakere kâfi sesleri.)
TAHSİN BEY (Aydın) — Şimdiye kadar Hükûmetin yaptığı hatalardan dolayı Trakya’da bu kadar me-
zalim yapıldı ne ırzımız kaldı ne de namusumuz kaldı. Bunlar hep hükûmetin hatasıdır.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Neden hükûmetin hatası?
TAHSİN BEY (Aydın) — Evet efendim.
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — İspat edin efendim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Ederim; arz edeyim.
REİS — Rica ederim efendim. Böyle Hariciye Vekilinden söz alınmaz, benden söz alınır.
TAHSİN BEY (Aydın) — Peki efendim söz isterim.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Trakya’nın muhtariyeti hakkında Sofya’da bir miting akdedildiğini ve
neticesinin Düveli müttefikaya tevdi olunduğunu gazetelerde gördük. Bu doğru mudur? Eğer doğru ise
Mudanya Konferansı üzerinde bir tesiri olmuş mudur?
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Şimdi efendim. Artık diplomatik mesaiye geçiyoruz. Yani biraz
ileriye gidiyoruz. Meclisi Âli de mademki bunu tensip buyuruyor, ben de cevap vereyim.
Efendim Bulgaristan’ın Trakya’nın muhtariyeti hakkındaki mekasıtı yeni değildir. Eskidir. Öteden beri
Bulgaristan bunun için çalışmaktadır. Bunu kendisine bir gaye yapmıştır ve bizimle itilaf müzakeratı ya-
pıldığı zamanda da daima bu ciheti ileri sürmüş ve bizim tarafımızdan mümanaat görmesi üzerine taksim
yoluna gitmiştir. Onun için bugün orada bir miting yapılmasının devletler üzerindeki tesiri yeni değildir.
Eskiden beri Bulgaristan metalibi şayanı kabul görüldüyse kabul edilecektir. Şayanı kabul görülmüş ise ki
görülmemiştir. Bu mitingin hüsnü tesiri yoktur.
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bendeniz müsaade buyururlarsa Vekil Beyefendi’den şu
noktayı öğrenmek istiyorum.
Mudanya Konferansı’ndaki maksadı asli arzularımızın sulhen istihsali veyahut asıl suikast veya suini-
yet gösteren İngiltere’nin tecridi olduğuna göre, Lord Gürzon’un son Paris seferinden sonra Paris ve Roma
hükûmetlerinin vaziyeti hakkında sefirlerimizden malumat var mıdır? Varsa bu malumat kuvvetli değil
midir?
– 1054 –
YUSUF KEMAL BEY (Devamla) — Pek kuvvetlidir. Lord Gürzon’un Paris’e muvasalatı... (Evvelki mi
sonraki mi sesleri.) Bittabii son muvasalatı. İki gün evvel vaki olmuştur. Bu sabah bu baptaki malumatı
şiddetle sorduk. Henüz cevap yoktur.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendim Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi icap
eden izahatı verdiler.
Zannederim bendenizin vuku bulacak maruzatım bütün bu tafsilattan ve maruzattan sonra bundan
sonra ne olabilir? Ne yapmak imkânı vardır? Buna dair arzı malûmat etmek için Selâhattin Beyefendi’nin
suallerinden söze başlamak istiyorum. Yani itilaf devletleri bize Trakya’yı vermeyi kabul etmişler de onun
üzerine mi Mudanya Konferansı vuku bulmaktadır? Bunu biraz tahlil etmek lâzımdır. Bunun için de eli-
mizde, esas olarak, itilaf devletlerinin notası vardır. Tabii Mütalaa buyrulmuştur. Orada Trakya’ya ait ola-
rak şu cümle görülüyor. (Üç müttefik devlet Türkiye’nin Meriç ve Edirne’ye kadar. Trakya’ya tekrar tesahup
arzusunun hüsnü nazarla telakki edildiğini beyan için bu fırsatı vesile ittihaz etmiştir.)
Ondan sonra bir cümle daha var ki: (Müzakeratı sulhiye esasında Ankara Hükûmeti düveli müttefika-
nın muvakkaten bitaraflığını ilân ettikleri mıntıkaya ordusunu göndermemek şartıyla, üç devlet konferan-
sında mezkûr hudutların Türkiye’ye verilmesini maal memnuniye müdafaa edeceklerdir.) Demek oluyor
ki bu noktayı veren insanlar Trakya’yı bugünden tahliye ve bize teslim etmek için kuvvetli bir teminat ver-
miş değillerdir. Hatta notaya derç ettikleri bir şartla bizi dahi müşkül bir vaziyete soktukları anlaşılabilir.
Onlarca Mudanya Konferansı notanın sonlarına doğru ifade edilen bir maksat içindir. Bu maksadı
ifade eden cümle de şudur. “Üç hükûmeti müttefika konferansın küşadından evvel Türk ve Yunan memu-
rini askeriyesi ile bilitilaf müttefik hükûmetler generalleri tarafından tespit edilecek bir hat üzerine Yunan
Kuvvetlerinin çekilmesini temin etmek üzere nüfuzlarını istimal edeceklerdir ve bunun için bir konferans
şimdiden akdedilebilir.” Demek ki düveli müttefikanın Mudanya Konferansı’nı kabul etmeleri, bir hat tes-
pit edilecek ve Yunan ordusu o hatta çekilecektir. O notaya nazaran Mudanya Konferansı’nın yalnız bunun
için olduğu anlaşılıyor. İzmir’de bizim Franklen Büyyon ile vesaire ile vuku bulan müdavelei efkârımızdan
sonra biz onları Mudanya Konferansı’na davet etmiş olduk. Davet ederken de dedik ki: Trakya’da Yunan
icrayı mezalim ediyor, tahribat yapıyor ve Trakya’da ihtilal vardır, binaenaleyh Trakya’nın bir an evvel
onlardan kurtarılması ve bizim hükûmetimizin idaresine geçmesi lâzımdır. Bunu tespit etmek için sizi
Mudanya Konferansı’na davet ediyoruz, dedik. Onlar bu davete icap et etmiş olmakla o noktai nazarı kabul
etmiş farz olunabilirler. Fakat o da muhakkak değildir. Binaenaleyh, Mudanya Konferansı’na iştirak etmiş
olan generaller behemehal evvelden Trakya’yı tahliye ve bize teslim etmeyi kabul etmiş addolunmamak lâ-
zım gelir. Konferans’ta esas itibariyle bir hat tespit edilecek ve düveli müttefika Yunan Kuvvetlerini o hattın
gerisine çektireceklerdir. Yalnız, iş o suretle idare edilmiştir ki o tespit edilmek istenilen hat bizim tara-
fımızdan Edirne şehri ve Meriç Garbıdır diye tespit edilmiş idi. Onlar da bunu kabul eder gibi oluyorlar.
Hatta beş altı günden beri devam eden müzakerat esnasında, Trakya’nın, o hattın garbına kadar tahliyesini
esas itibariyle kabul ve buraları sureti zahirede bize teslim eder gibi telaffuzda bulunmuşlardır. Fakat son
günlerde bunun iğfalkâr olduğunu anladık. Bize dediler ki; evet tahliye mevzubahistir, fakat teslim mev-
zubahis değildir. Binaenaleyh Mudanya Konferansı esasen kabul edilmiş bir noktai nazarı ifade ve tespit
etmek için değildir. Bizim arzumuz başka türlüdür. Onların arzusu da başka türlü olduğuna göre, hangi
taraf teklifini kabul ettirebilirse netice oraya teveccüh edecektir. Biz tabii notanın medlulünü tamamen
anlamamış gibi davranarak cevaplarımızı vermekteyiz. Bilhassa tatili harekât için evvelce vermiş olduğum
salahiyeti ref etmek üzere 6 Teşrinievvelde İsmet Paşa’ya yazdığım emir şu suretle tertip edilmiştir: Bu
emirde doğrudan doğruya düveli müttefikanın Trakya’yı bize vermek hususundaki arzusunu mevzubahis
ettim. Alt tarafından bahsetmedim. Sonra bir hat tespitinden bahsettim. O hattın da Edirne ve Meriç ol-
duğunu zikrettim ve karşı tarafın bunları kabul etmiş olduğuna göre işi daha ziyade uzatmamak meselesini
kayıt ettikten sonra ve fazla teahhura tahammülümüz olmadığını bahseyledikten sonra, Teşrinievvelin
altısında, öğleden sonra, saat altı da Tevkifi harekât hakkındaki salahiyetinizi ref ediyorum demiştim, ki
zannederim bu emiri de Yusuf Kemal Beyefendi okudular.
Bu nokta anlaşıldıktan sonra arkadaşlar, birkaç nokta daha arz edeceğim.
– 1055 –
Bizim maksadımız Boğazlardan ve İstanbul’dan adeta bahsetmeksizin yani tecahûl ve tegafül ederken,
Trakya’yı muharebesiz düşmandan, ordu ve idaresinden tahliye ettirip Türkiye Büyük Millet Meclisi idare-
sine almaktır fakat bu maksada vasıl olmak için vuku bulan teşebbüsatımızda artık muhatabımız Yunanlılar
bulunmuyor. Yunanlılar ortadan çekilmiştir. Karşımıza İngiltere, Fransa, İtalya çıktı ve bize durunuz, eğer
daha ileriye hareket edecek olursanız düveli müttefikaya karşı ilânı harp etmiş telakki edileceksiniz, dediler.
Bittabi bu vaziyet karşısında ciddi düşünmek lâzımdı. Bu söze riayet etmeksizin hemen İstanbul üzerine ve
doğrudan doğruya Çanakkale şehrine yürümek ve karşı tarafa geçmek üzere teşebbüsatta bulunmaklığınız,
bu üç devletin bu hareketimizi bir ilânı harp telakki etmesi ve bu suretle gayri muayyen bir zaman için
bu üç devletle bizim de hali harbi kabul etmemiz tabii kolay hazmolunacak ve kabul edilecek bir vaziyet
değildi. Bunun üzerine daha salim vaziyetler temin edilecek çarelere tevessül etmek ve daha ziyade makul
ve mantıki görülmüştür. Diğer taraftan şunu da arz edeyim ki, Mudanya Konferansı’nı kabul ettiğimiz gün
ve yahut harekâtı tevkif ettik dediğimiz gün bizim harekâtımız tevakkuf etmiş değildir. Harekât bilâinkıta
devam etmektedir. Malumu alileri, ordularımız İzmir’e kadar gitti. Bursa ve Bursa Garbına kadar gitti, bun-
lardan İstanbul üzerine yürüyeceklerini tekrar tebdil etmek tabii zamanı müstelzimdi. Bu da yapılmıştır.
Hem de âzami bir şekilde yapılmıştır. Maluma âlileri Çanakkale’ye yakın olan kıtaatımız doğrudan doğru-
ya Çanakkale üzerindedir. Diğer taraftan Derince ve Yarımca’ya takarrüp etmektedir. Hatta daha gerideki
karargâhlar henüz yürüyüş halindedir ve tedbiri askeriyemizden birini kayıp etmiş değiliz. 6 Teşrinievvel
günü konferans işi uzatır gibi göründüğünden, 6/7 gecesi yani bir gece yürüyüş ile mühim kıtaatımız Şile’ye
ve onun daha ilerisinde İrva deresine ve onun daha cenubuna kıtaatımız gelivermiştir. Yakuplu filan taraf-
larına geçmişlerdir. Çanakkale de bulunan süvari kıtaatımızın yerine de Piyadelerimiz kaim oluyor. Yani
istediğimiz bir zamanda İstanbul’u, Boğazları derhal işgal edecek derecede muktedir bir haldeyiz. Şimdiye
kadar vuku bulan teşebbüsatı siyasiye neticesinde kanaatle hüküm olunan bir şey varsa o da Fransızlar. Şek-
len bilmiyorum. Fakat fiilen bizim karşımıza çıkmayacaklardır. Kuvvetle bizim karşımıza çıkmayacaklardır.
İtalyanların da aynı tarzda hareket edebileceklerini zannederim. Fakat İngilizler, muktedir oldukları yerde,
kendi kuvvetlerini istimal etmeye ve daha çok Yunanistan’da bulunan mağlup Yunan kuvvetlerini teşvik
ve tensik ederek ve belki Balkan’da diğer kuvvetlerden istifade ederek, bize karşı harp ihdas etmesini talep
ediyor. Biz o kadar tedbirli hareket etmek mecburiyetindeyiz ki Fransızlar ve İtalyanlar da bizimle beraber
olarak İngilizleri bu hareketlen men edecek vaziyette değildir. Yani biz ne yaparsak yapalım, onlar her ne ya-
parlarsa yapsınlar, muslihane ve müsellehane bir surette İngilizler kafiyen hileden mefsedetten ve sui kasten
denmiyorlar. Bir defa Fransızlara ve İtalyanlara ve bütün Dünya’ya bu kanaat gelmelidir ve bizde görmeliyiz
ki her ne yapılırsa yapılsın İngilizler katiyen muharebe yapmak istiyor o halde İngilizlere karşı muharebeyi
kabul etmek ve istediği kadar onu idameye razı olmak ve kuvvetlerimizi istimal etmek için bunun zaruret
hükmüne geldiğine vicdanlarımız ve dimağlarımız kani olmalıdır ve bu kanaat cihana da şâmil olmalıdır
ki mağdur ve mazlum bir halde İngilizlerle harp edelim. Bu vaziyet fiili bir hale gelince de Cenabı Hakk’ın
inayetiyle, onu hüsnü neticeye isal ederiz (İnşallah sadaları).
Hariciye Vekâletine resmi gelmiş malûmat yoktur. Fakat şimdi Ajans Havas’ta gördüm. Ümitbahş malû-
mat vardır. Sonra hususi olarak belki o ajansı okursunuz, yani sükûnetle ve emniyetle daha birkaç gün gaip
etmekte bir mazarrat yoktur. Yeter ki aklımız tamamen yatsın, hareket yapmak mı lâzımdır, yapmamak
mı lâzımdır? Hareket başlarken İngilizler karşımızda olarak belki de Fransızlar ve İtalyanlar hali harp ilân
etmiş olurlar. Harekâta başladığımız zaman belki ilk defa hedefimiz Boğazlar ve İstanbul olacaktır. Ondan
sonra diğer bir safhayı takip etmek mecburiyetindeyiz. Karşıya geçmek; bunlar o kadar kolay işle olmaz.
Daha dikkatli hareket etmek, daha büyük tedbirler yapmak lâzımdır ve İnşallah onları da yapacağız.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — İngilizler Büyük mikyasta tahşidata tevessül etmişler mi?
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Hayır efendim, Büyük mikyasta tahşidat yoktur. Harink-
ton’un mektubunda söylediği gibi, evvelce tertip edilen bazı ihtiyat kuvvetleri ve Asya sahillerine çıkarı-
lan iki, iki buçuk taburdan ibarettir. Büyük kuvvetleri yoktur. Bizim bildiğimize göre İstanbul’da şurada
burada bütün kuvvetleri bir fırkayı geçmez ve İngilizlerin Büyük kuvvet tahdit ederek muharebeyi kabul
etmeleri de kolay bir şey değildir. Yani elli yüz bin kişi getirmek lâzımdır. Zannetmem ki İngilizler’in bu
günkü şeraiti dahiliyesi böyle yüz binlere baliğ olan orduları, gayrı muayyen zaman için Anadolu’yu işgal
– 1056 –
YÜZ ON BEŞİNCİ İN’İKAT 9 Teşrinievvel 1338 Pazartesi Dördüncü Celse
edebilsinler ve bunun istilzam ettiği parayı Meclislerine kabul ettirmek o kadar kolay bir şey değildir. Yal-
nız ne olur? Şeklen, yanı ilânı harp etmiş olur. Biz de uzun boylu sulh yapmamış oluruz.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bendeniz de bir şey istirham edeceğim. İngilizler’in irtikâp etmekte
oldukları şu mefsedatı bütün âleme ilân için celsei hafiyeyi celsei aleniye yapsak olmaz mı? (Zamanı değil
sadaları)
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Mesela bu nota ilan edilecek, sonra bizim teati ettiğimiz bazı
mektuplar vardır. Onlar da neşrolunabilir. Fakat Meclisçe, yani İngilizler’in aleyhinde kuvvetli bir propa-
ganda yapmak lâzımdır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Paşa Hazretleri bir şey arz edeceğim. Hükûmetin itidalkârane hareke-
tinden dolayı bendeniz kendi namı hesabıma beyanı teşekkür ederim. Binaenaleyh, zaferimiz dolayısıyla
Sermest olmayalım. Londra’yı almaya da kalkışmayalım. Çok rica ederim. Kalemle hal etmek kabil iken
silah işine çıkışmayalım. Son gününe kadar bekleyelim. İptidai demle sükûnetimizi muhafaza edelim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Yalnız bu noktada bir şey söylemek lâzımdır. Bu Mudanya
Konferansı’ndan sonra asıl sulh konferansı olacak. Vakıa biz ayın yirmisini kabul ettik. Onların yirmisini
kabul edip etmeyeceklerini bilmem. Bu konferans ne kadar devam edecek, onu da bilmem. Bu konferans
müddetince büyük ordularımızı böyle ayakta tutmak doğru bir şey değildir. Mudanya Konferansı’ndan
öyle bir netice almalıyız ki biz ordularımızı öyle hali faaliyete sevk etmekten müstağni olduğumuzu bile-
lim. Yani tekrar harekâtı harbiyeye başlamaya mecbur olmayacağımıza dair elimizde fiili teminat olmalı-
dır. Yani tekrar harekâtı harbiyeye başlamaya mecbur olmayacağımıza dair elimizde fiili teminat olmalıdır.
Yoksa çok fena olabilir. Hepimiz bekleyelim. Bakalım konferansın neticesinden ne çıkacak? Bir de baktık
menfi çıktı. Ne vakit altı ay sonra?
REİS — Efendim celsei hafiye bitmiştir. Reyi âlinize vaz ediyorum. Celsei hafiyenin hitamını kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Celsei aleniyeye geçiyoruz.
Dördüncü Celse
REİS: Reisi Sani Doktor Adnan Bey
REİS — Efendim, deminki maruzatın devamı arzu edilmişti. Hariciye Vekili Bey celsei hafiye teklif
ediyorlar. Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Celsei hafiye kabul edilmiştir.
Buyurunuz Yusuf Kemal Beyefendi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — İsmet Paşa’dan Başkumandanlığa gelen 9 Teş-
rinievvel 1338 tarihli telgrafı okuyorum.
“Bu sabah Fransız ve İtalyan generalleri dostane müzakeratı hususiye için geldiklerini söylediler. Kı-
taatımızın İzmit mıntıkasında bulundukları yerleri ve bitaraf mıntıkaya geçmiş olduğunu gösterdiler. Ça-
nakkale’de dahi vaziyetin tarafeyn arasında çok gergin olduğunu Harinkton’un tarafeyn arasında teması
kesmek ve mesafe açmak için teşebbüsatının semere vermediğini ilâve ettiler. İzmit’te arada bir hudut
tayin edilmemiş olduğundan ileri kıtaatın harekâtı bir tecavüz olmadığını ve General Harington’a yazdı-
ğım gibi, kıtaatı durdurmuş olduğumuz, Çanakkale’de ise harekâtın tevkifini emrettiğimiz günden itibaren
– 1057 –
bir hatve bir mahalde ilerlenmiş ise, Harington’a yazdığım veçhile, iş’arını bildirdim. Bu mukaddemeden
sonra konferansın bu akşam bitirilmesi fevkalâde lâzım ve vaziyetin vahim olduğunu arz ettim.
Mevzubahis mevadın şu şekilde olduğunu beyan ettiler. Evvela Yunanlıların on beş günde tahliye ve
bundan bir ay sonra, yani cem’an 45 gün nihayetinde müttefikin komisyonunda ve kuvvetlerinin çıkması.
Burada ekalliyetler hakkında teminatı ifade eder tabirat vardır ve Yunan memurlarından bizim memurlara
devri müteakip çıkmak değil de çıkmaları mevzubahistir.
Saniyen; Trakya’nın bize teslimi devletler tarafından takarrür ettirilmediğini ifade ediyorlar.
Sâlisen; İtalyan generalinin evvelce hükûmeti namına beyanatı ve Fransa’nın temin etmek salahiyetini
haiz olmadığını ve Karaağaç’ın müttefikin işgali altında kalacağını soyuyorlar.
Rabian; geçirilecek jandarma miktarında İngilizler’in ısrar ettiği ve bu meselenin evvelce takarrür et-
tirdiğimiz veçhile halline çalıştıklarını, fakat İngilizler’den cevap gelmediğini ve ne cevap geleceğini bile-
mediklerini söylediler.
Hamisen; bitaraf mıntakadan çekilmek hususunun İngilizler tarafından talep edildiğini bildirdiler.
Kendilerinin Türk kıtaatı ile İngiliz kıtaatı arasında teması men edecek hattı tayin etmek fikirlerinde ol-
duklarını bildirdiler. Mukavele hitam bulduktan sonra bunun tabii olduğunu, bununla beraber İngiliz-
ler’in bu mesele hakkında ne cevap vereceklerini bilmediklerini söylüyorlar. Velhasıl talimat gelmek üzere
olduğundan bu akşam behemehal mukavelenin imzası icap eylediğini ve kendi hükûmetlerinin, İngiltere
hükûmetiyle tamamen ve müştereken ittihazı mukarrerat etmiş olduğunu ve eğer son teklifat kabul olun-
mazsa vaziyetin vahim olduğunu ispat eylediler. Münakaşat esnasında bir buçuk ay Trakya’nın Türk idare-
sinde işgal ve kontrol altında bulunması kabil olamayacağını izah ederken, bu halde işgal esnasında Türk
memurları göndermeyelim. Böyle yazalım dediğim halde kabul etmediler. Yani demişler ki sizin işgaliniz
altında biz memur bulunduramayız.” Mademki bir buçuk ay sonra bize teslim edeceksiniz, siz çıkın biz
de tamamıyla girelim “diye böyle bir söz söylemiş.” En nihayet en son talimatlarına göre tespit edecekleri
mevad ne ise, anlar bildirir bildirmez aynen hükûmete iblağ edeceğimi ve alacağım talimata göre hareket
edeceğimi bildirdim. Şimdi benim hükûmeti haberdar etmekliğimi ve akşama cevap verecek vaziyette
bulunmaklığımı söylediler. Cereyan eden ahvalden hükûmetleri haberdar etmek tabii olduğunu ve ancak
son teklifi aldıktan sonra hükûmetin muayyen ifadat üzerinde mütalaa ve karar verebileceğini arz ettim
ve ayrıldım. Muhaveret ciddi ve tehdidâmiz cereyan etmiştir. İtalyanların ve Fransa’nın Konferans esna-
sındaki beyanatı mütevaliyelerini derhatır ettirdim. Tevile çalıştılar ve hükûmetlerinin en son mukarreratı
bunlar olduğunu bildirdiler. Harington’a saat 3,5’a kadar talimat geleceğini ümit ettiklerinden konferansın
bu saatte mi veyahut daha sonra mı toplanacağını bildireceklerdir. 9 Teşrinievvel 1338 saat iki buçuktan
sonra da yazılmış “Havas ajansı” bütün dünyayı uyuşturmak için. Türklerin bütün metalibatını kabul ettik,
diyor. Havas ajansı böyle söylüyor. Bu resmi tebliğdir. Bakalım ne talimat geliyor.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara) — Tabii bu iş’ar edilen son rapor
üzerine, Heyeti Vekile müzakere edecek ve belki de İsmet Paşa’nın bu raporu üzerine heyeti vekile düşüne-
rek ona bir talimat verecektir. Fakat bu talimat hafiyen verilmek lâzımdır. İhtimal ki Heyeti Aliyenizle veda
vakit bulamadan bendeniz de oraya gitmek istiyorum. Bunu evvela arz etmek lüzumunu hissediyorum.
Görülüyor ki burada Trakya’yı bize vermek istemiyorlar ve âtiyen temin etmek istedikleri şekle şimdiden
bir şekil vermek ve doğrudan doğruya itilaf devletlerinin kontrolü; işgali altında bambaşka bir şekil ver-
mek istiyorlar. Esas olan ve bendenizin gördüğüm şey budur. Halbuki bizim de istediğimiz şey, Trakya’nın
ve İstanbul’un doğrudan doğruya bizim hükûmetimize teslim olunmasıdır. Benim anladığıma göre... Bi-
naenaleyh, bu büyük farka göre yapılacak fedakârlık hatırınıza geliyorsa bunu, Heyeti Vekileyi de tenvire
medar olacağını şimdiden konuşabilirsiniz. (Elbette, elbette sadaları).
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Paşa Hazretleri’nin bu mütalaaları üzerine heyeti celilenin bu vaziyeti
mühimme karşısında esaslı bir surette müzakere icra ederek esaslı bir neticeye vasıl olmak için mutlak iki
şartın, hatta üç şartın heyeti celilece bilinmesi lâzımdır. Bir defa devletler bu arzumuzu kabul etmediği
taktirde, biz bu misakı millî dahilinde bulunan Trakya kıt’asını istihsal etmek için ahdimizi icra edeceğiz.
Ahdin icrası için onların vakit kazandıkları gibi bizim de vakit kazanmak istememiz icap etmeyeceğini
– 1058 –
evvela; Başkumandanlığın ve Maliye Vekâletinin, sonra Hariciye Vekâletinin son vaziyet karşısında kana-
atleri neden ibaret olduğu heyeti celileye arz edilmelidir ki heyeti celilede bu kanaatleri dinledikten sonra,
noktai nazarım budur der ve heyeti celilenin vereceği kararını ise bittabii hükûmet icra eder. Yoksa on
gündür müzakere cereyan ediyor, cereyan eden müzakereyi gazetelerde neşredilen, ajanslarda intişar eden
havadislerden öğrenmektedir. Esaslı bir surette vakıf olmadığı bir şey hakkında bilhassa son vaziyet karşı-
sında şöyle yapın diye bir karar verebilmeyi Meclisi Âli üzerine alamadığı gibi, böyle bir hal karşısında da
karara gitmekte de selâmet olmaz. Mesele gayet mühimdir. Biz üç devlete ilânı harp mi edeceğiz? Yoksa
Fransa ve İtalya’yı İngilizler’den ayırarak yalnız İngilizlerle mi harp edeceğiz? Veyahut hiçbirisiyle mi harp
etmeyeceğiz? Bunları anlamak için mutlaka Başkumandanlığın, mutlaka Maliye Vekâletinin ve mutlaka
Hariciye Vekâletinin siyaseti hariciye hakkında Heyeti Celilenizi layıkıyla tenvir etmesi lâzım geleceğini
zannederim. Ondan sonra müzakere cereyan etmesi icap eder ki bu bir saatlik, iki günlük bir mesele
değildir. Bu gayet mühim ve hayatı bir meseledir. Onun için rica ediyorum Siyaseti Hariciye hakkında
Hariciye Vekili tenvir buyursunlar. Maliye Vekili Maliye hakkında ve Başkumandan Paşa Hazretleri de
vaziyeti askeriye ve ordu hakkında geniş izahat vermelidirler. Bittabii malûmdur. Muzaffer bir ordu vardır.
Fakat bir az daha kanaat bahş olmak için, âtiyen dahi ittihaz edecekleri kadar hakkında bizi tenvir etsinler
ve bittabii Heyeti Celile onun üzerine bir karar verecektir. Yoksa müzakere cereyan etmez. Orduya karşı
itimadımız berkemal olmakla beraber, elbette bunu bizzat idare eden Paşa Hazretleri’nin benim kanaatim
şöyledir demesi bizim için kâfidir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Demin ben bunu söyledim.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Eğer böyle intaç edilmek isteniyorsa o başkadır.
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Efendim, Hükûmetçe yapılmış kati bir karar yoktur. Takarrür etmiş bir
şey de yoktur. Paşa Hazretleri’nin söylediğinden benim anladığım şudur: Hükûmet tabii bu akşam müza-
kere edecek ve biz de o müzakere üzerine bu akşam müzakere edebileceğiz. Yalnız bizim burada müzakere
edebileceğimiz şey, Hükûmeti tenvire hizmet edecek esasa taallûk etmelidir.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bendeniz bu telgrafa gayri muntazır ve gayri müterakkip bir vazi-
yet karşısında bulunduğumuzu zannettim. Benden evvel Hami Bey biraderimizin sormuş olduğu birkaç
suale Başkumandan Paşa Hazretleri cevap vermişlerdi. Tamamıyla sarih olan o cevaplara istinat ederek bir
kısım mütalatımı serd edeceğim. Ordunun kabiliyetçe, düşmanların ne miktarda ordu sevk edeceğine ve
İtalyanlarla Fransızların ne vaziyet alabileceklerine ait tahminatlarını da söylediler.
Vaziyeti Maliye ve bütçemize gelince: Maliye Vekili kadar Meclis de ona vakıf bulunmaktadır. Binaena-
leyh şimdi bu yeni vaziyet karşısında tahaddüs edecek işle âtide tahaddüs edecek vaziyete göre anlaşılıyor
ki, mesele ikidir. Bu telgrafa göre verilecek cevap gayet basittir. Eski noktai nazarımızda ısrar edeceğiz.
Herhalde o hususta alınacak şekli ve oradaki şekli cidden vâkıfane idare eden İsmet Paşa telgraflarında
bildirmişlerdir. Yani onların verecekleri kati bir cevap üzerine ikinci bir safhada esaslı surette karar ittihaz
edilecektir. Binaenaleyh bu şekilde cereyan edeceği gayet sarihtir. Buna karşı bir kelime yoktur.
Bundan sonraki tahminata gelince: Bu telgrafın şiddetine rağmen, zannederim ki her adımda bin müş-
kilât çıkarmak isteyen İngiltere, mutat ettiği veçhile, bu defa az çok blöflerinden bir şey daha oynamış fii-
len harbe karışacaklarını zan ve tahmin edemediğim Fransa ve İtalya’nın murahhasları ile yek cephe olarak
karşımıza çıkmış ve askeri sahada gaip ettiği cepheyi, siyasi cephede biraz tamir edebilmiştir. Fakat bu
cephenin kudret ve kuvveti de hiçbir vakit fiili bir sahada tatbik edilecek kadar rasin değildir. Binaenaleyh;
daha harekâtı milliyenin bidayetinden beri İngiltere’nin takip etmekte olduğu ve vakit vakit birtakım şey-
ler çıkararak âlemi iğfal etmek isteyen siyaseti tetkik olunarak bir netice çıkarmak istenilirse onun, vakit
vakit icat ve iddia ettiği bu cephelerin önünde sarsılmayan azme karşı anlaşmayı ve anlaşmasını bilmedi-
ğine kanaat icap eder ve İngiltere vaziyeti umumiyesi mütalaa edilirse, maalesef, biraz evvel Hariciye Vekili
Beyefendi’den sorduğum sual münasebetiyle arz etmek istediğim Paris ve Londra ahvali ve Paris ve Roma
hükûmetleri ahvalden mevsuk ve Roma hükûmetleri ve meclisleri hakkında mevsuk malûmattan mahrum
olduğu için, tabii o kadar kuvvetli olamaz. Ümit ederim ki oradaki sefirlerimiz böyle bir müzakerede had
vaziyetleri içerisinde İngiltere’nin telgraf muhaberatını da işgal edeceğinden ve üç dört günde buraya bir
adamın gelmesini de hatıra getirerekten birer kurye de çıkarmışlardır. Onlar bir iki güne kadar bize daha
vazıh ve daha nevvar malûmat bahşedecektir. Vazıh ve nevvar malûmat vüruduna kadar bu konferansı ve
– 1059 –
konferanstaki kati cevabınızı tehir edebilmek, talik edebilmek ve rakiplerimizin yaptığı gibi bizim de aske-
ri faaliyetten hiçbir şey gaip etmediğimiz, ayrıca bir istinat olarak siyasî sahada düşmanlarımızın suikastını
bütün âleme göstere bilmek için faaliyet ibraz edebilmek en iyi vasıtalardan olacaktır. Fakat hiç şüphe
yoktur ki Anadolu’yu düşmandan tathir eden Türkiye muzaffer ordusu ve Misakı Millisine azmetmiş olan
Türkiye Büyük Millet Meclisi Moskova’nın dostluğundan ve diğer düveli müttefika cephesinin yarıklığın-
dan ve belki ileride daha ziyade kesbi resanet edilebilecek vaziyetin önünde, bugünkü hakkından istifade
ederek tahakkuk etmekte olan Misakı Millimize gitmek için tereddüt edilmeyecektir kanaatindeyim.
TAHSİN BEY (Erzurum) — Efendim; bendeniz okunan bir rapora nazaran müspet bir cevap veril-
mesini imkânsız görüyorum. Onun için esas hakkında maruzatta bulunmayacağım. Bu meselenin heyeti
umumiyede müzakeresinden evvel, verilecek cevabı Heyeti Vekile ariz amik tetkik ederek tespit etsin. Gece
içtimaımıza mâni değildir. İçtimada Heyeti Vekile ile temasla bulunuruz. Heyeti Vekilenin tespit edeceği
cevabı, ki menfi olması zarureti vardır. O cevap üzerine mevcudatımızı tetkikatımızı mütalaatımızı serd
ederiz. Şimdi Heyeti Vekileyi tenvir maksadıyla yahut veçhe vermek maksadıyla serd edeceğimiz müta-
laatın, zannederim, pek de faydası olmayacaktır. Binaenaleyh Heyeti Vekile tespit etsin; biz gitmeyelim,
burada oturalım. Heyeti Vekile ile temasımızı muhafaza edelim. Paşa Hazretleri de buradadır. Binaenaleyh
cevabı heyeti umumiyeden çıkaralım. (En doğru budur sadaları.)
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler birkaç günden beri Mudanya Konferansı cereyan ediyor.
Bugün son aldığımız şekle göre menfi bir harekette bulundukları anlaşılıyor. Bendeniz zannediyorum ki,
bunların yaptıkları menfi hareket, netice itibariyle, bizim pek çok zararımıza olmayacaktır. Yalnız biraz
vakit gaip edeceğiz. Demin Paşa Hazretleri buradan söz söylerken “Hükûmet itidalkârane hareket ediyor”
buyurdular. Bendeniz bundan dolayı kendi namıma teşekkür ederim. Bundan sonra da fevkalade itidalkâ-
rane hareket etmesini rica ederim demiştim.
Efendiler; biz lehülhamd birçok sıkıntılardan sonra, birçok mahrumiyetlere katlanarak mühim bir za-
fere nail olduk ve inşallah bundan sonra da daha büyük zaferlere naili olacağız. Fakat efendiler; biz de bir
münferit hareket yolunu tutarak arzu ettiğimiz bir şekil ihdas edersek, zannederim, çirkin bir vaziyete, bir
şekle gireriz. Evet; memleketimizin tahammülü vardır.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Arzu etmediğiniz vaziyet nedir?
M. DURAK BEY (Devamla) — Arzu etmediğimiz vaziyet yeni bir harptir. Efendiler acaba memleket-
ten buna tahammülü var mıdır? Vardır da diyebiliriz. Yoktur da diyebiliriz. Çünkü, bundan sonra eğer
bir harp karşısında kalacak olursak, yani karşımızdaki düşmanı pek ufak görmeyelim. Zaferimizle sermet
olmayalım. Karşımızda koca bir İngiliz Hükûmeti vardır.
HİLMİ BEY (Bolu) — Rica ederim...
M. DURAK BEY (Devamla) — Sözümü kesmeyiniz, çıkar buradan söylersiniz.
HİLMİ BEY (Bolu) — Öyle amma, bunlar zaafı imana sebebiyet verirse.
M. DURAK BEY (Devamla) — Efendi, burada söz söyleyen zaaf iman sahibi değildir. İmanı pek kuv-
vetli bir arkadaşınızdır. Rica ederim, zaaf iman var mıdır? Hayat ile memat arasında uğraşıyoruz. Bundan
daha mühim vaziyet ne vardır?.. Evet efendiler, karşımızdaki düşman gayet kuvvetli bir düşmandır. Denil-
di ki; Fransızlar fiilen iştirak etmezlerse İngilizler ne yapabilir? Efendiler; Fransızlar fiilen iştirak etmeseler
bile İngilizler’in yapacağı iş şudur: İhtimal ki buradan Trakya’ya firar eden Yunan kuvvetlerini tanzim ve
ıslah edecek ve ihtimalki Balkan hükûmetlerinden bazılarını aldatarak onlardan da bir kuvvet teşkil ede-
cektir. Ve sonra kendileri de kuvvet getirebilirler. Biz bu kadar kuvvetlerin karşısında İnşallah yine zafere
nail oluruz. Fakat güçlük çekeriz. Memleketimiz tekrar birçok şeyler karşısında kalır.
Sonra efendiler, şimdi okunan telgrafta bendenizin anladığım; biz şimdi teslim almak istiyorduk, bun-
lar bir buçuk ay sonra teslim etmek istiyorlar. Bendenizce burada uzun boylu bir fark yoktur. (Çok fark
var sadaları.) Vakıa bir buçuk ay zarfında biz sulh masasına oturursak sulh üzerinde çok tesiri olur. Olmaz
değil. Fakat kâr ile zararı tartalım, hangisi daha kârlı ise onu alalım ötekini almayalım. Bugün yapmaz da
bir buçuk ay sonra yaparsak, elhamdülillah muzaffer ordumuz yerinde duruyor, yine süngüsü parlıyor. Bu
müddet zarfında ordumuzu dağıtacak, başka yer ve vaziyete sokacak değiliz. Demin Paşa Hazretleri’nin
– 1060 –
burada buyurdukları gibi, konferans şiddetle devam ettiği günlerde bile, yine ordumuz fırsattan istifade ile
lâzım gelen tedbiri ittihaz etmiştir. Demek ki bir taraftan Hükûmet vazifesini itidalkârane ifa etmiş, diğer
taraftan da orduyu lâzım gelen yerlere yerleştirmiştir. Ordumuz bu vaziyette bulundukça böyle menfi bir
cevap verir de bir harp karşısında kalırsak, zannederim, memlekete faide yerine zarar temin etmiş oluruz.
Bendeniz bunu kati olarak söylemiyorum ve katiyen böyle yapalım demiyorum. Bendeniz diyorum ki iyi
düşünelim, iyi tetkik edelim, ondan sonra kararımızı verelim. Çünkü bir mesele karşısında kalırsak bugün
kazandığımız zaferi de bilmiyorum nasıl yaparız. Çok rica ederim; çok düşünelim, hissiyata tabi olmaya-
lım, sermest olmayalım. Kâr ile zararı terazinin gözlerine koyarak tartalım, fakat hissiyat ile tartmayalım,
vaka ile maslahat ile tartalım, ondan sonra karar ittihaz edelim. Çünkü sonra netice başka türlü çıkarsa
şimdiye kadar kazanmış olduğumuz zaferleri, Allah göstermesin, kayıp ederiz. Bunun için efendiler; ben-
deniz diyorum ki, Hükûmet her vakit itidalkârane hareket etsin. Silah meselesi meydana çıkmamasına
gayret etsin. Fakat o gün gelirse; ki silahtan başka çare kalmamıştır, o gün yine silahımıza müracaat ederiz.
Onlar da kanidirler ki Türkler silahlarını ellerinden bırakmazlar. Buna hiç şüphe yoktur. Çünkü hiç yoktan
bir orduyu çıkaran bu millet, elbette misakı millisine kavuşacaktır. Fakat efendiler geç olsun, güç olmasın.
Binaenaleyh efendiler; çok rica ederim, çok düşününüz ve ondan sonra lâzım gelen kararı veriniz.
REFİK BEY (Konya) — Bendeniz asıl mütalaama başlamadan evvel Heyeti Celilenizden çok hassas ve
çok ciddi olan vaziyetimiz hakkında söz söylenirken, söz söyleyen arkadaşlarımızın zaafı iman ile muaha-
ze buyurulmamasını rica edeceğim. Çünkü malûmu âliniz, burada söylenen sözler hiç şüphesiz deruhte
ettiğimiz büyük ve muazzam davaya müteallik ve milletin mukadderatıyla doğrudan doğruya alakadardır.
Vaziyetimizin ciddi ve hassas olduğunu arz etmiştim. Şanlı ordumuz ve fedakâr milletimiz Cenabı Hakk’ın
tevfikı inayetiyle mübarek topraklarımızı hain istilâcıların elinden şanlı ve şerefli bir surette kurtardıktan
sonra ve bize cihan nazarında şanlı bir mevki temin ettikten sonra, İngiliz milletinin, İngiliz ihanetinin
bizim için yeniden yeniye hazırlamakta olduğu uçurumlardan itidal ve metanetle düşünerek kendimizi
kurtarmamız lâzımdır. Paşa Hazretleri buradan son vaziyeti, yani Mudanya Konferansı akamete uğrarsa
ne olması ihtimali bulunduğunu izah buyururken, çok ehemmiyetli bir noktaya temas buyurdular. Dedi-
ler ki, biz efendiler kabil olduğu kadar, şimdiye kadar olduğu gibi, şimdiden sonra da itidal ile yürüyerek
söz sahasında cihana karşı daima sulh ve müsalemet taraftan olduğumuzu ispata çalıştık ve çalışıyoruz.
Bundaki hedefimiz Fransa ve İtalyanları kabil olduğu kadar İngiliz çemberi mel’anetinden uzakta bulun-
durmak ve onun arasını Fransa ve İtalya efkârını, dolayısıyla cihanın efkârını lehimize çevirmektir. Bu
çok mühim bir noktadır. Son rapor üzerine şimdiye kadar takip edilen çok yüksek ve cidden faideli iti-
dalkârane siyasetten ayrılıp da sert bir noktai nazara sahip kalarak “Efendiler şunu şöyle yapacaksınız,
Trakya’yı hemen teslim edeceksiniz ve illâ felah... Ordumuz yürüyecektir.” demek zannederim muvafık
olmayacaktır. Evet bu kadar azîm fedakârlıklardan sonra Misakı Millimizden zerre kadar kayıp etmemeye
biz de millet azmetmiştir. Allah’ın inayetiyle pek yakında harp sahasında kazandığımız zaferi, İnşallah,
siyaset sahasında da konferans, sulh masasında da temin edeceğiz. Onların bize Mudanya Konferansı’nda
dolambaçlı yollardan yürüyerek, yılanlar gibi yerlerde sürünerek bin türlü şekillerle bizi iğfale çalıştıkları
gibi, biz de böyle kaçamaklı yollar bularak onlara yine müzakeratı kat etmemek şartıyla, bir girizgâh, bir
yol gösterebiliriz. Onun için bittabii Heyeti Vekilenin bu son raporu üzerine ne şekilde cevap vereceğini
tamamen bilmemekle beraber, bendeniz şahsen temenni ediyorum, ki kabil olduğu kadar -tabii onlar da
bizim kadar milletin vaziyetine ve bugünkü haline tamamen muttalidir- cevap verirken bir kaçamak yolu
bulsunlar ve yeni tehlikeli vaziyetler ihdas edecek kelimelerden, tekliflerden ihtiraz buyursunlar. Sırası
geldiği zaman ona dair noktai nazarımı da ayrıca arz edeceğim.
REİS — Efendim usulü müzakereye dair bir takrir vardır. Bunu evvelce haber vermeye mecburum.
Şayet kabul edilecek olursa boşuna müzakereye devam etmeyelim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Müsaade buyurursanız ufak bir şey arz ede-
yim.
Efendim Mudanya ile cereyan eden muhabere doğrudan doğruya benimle cereyan etmektedir. Onun
için muhaberenin ne kadar müşkül ve benim ne kadar meşgul olduğumu takdir edersiniz. Her gece yarı-
sından sonra saat ikide, üçte hatta, üç buçukta ancak alabiliyorum. Ekseriya Heyeti Vekile ile görüşmek
– 1061 –
zarureti hâsıl oluyor. Onun için hiç zannetmem ki bugün akşam ve bugün gece yarısına ve belki de yarına
kadar Heyeti Vekilce ve Meclisi Âlice esaslı müzakerelere medar olacak kati malûmatı alalım. Bu itibarla
ona intizar etmek beyhudedir.
Sonra ikincisi; ben zannediyorum ki Heyeti Celilenizin en son nokta üzerine bir karar vermesi de belki
muvafık olamaz. Yani en son noktai nazarı anlaşıldıktan sonra, belki Heyeti Vekilenin en son nukatı nazarı
anlaşıldıktan sonra ve Meclisi Âli mütalaa ettikten sonra, kati karar vermek lâzımdır. Yani şimdiden kati
bir karar verip oraya bağlanmak doğru değildir.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Misakı Millinin sonuna kadar yürüyeceğiz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Misakı Millimiz malumdur. Bütün memleket ve milleti ve
ordumuzu çıkmaz bir yola saptırmaktan da elbette tevakki ederiz. O halde akıl ve mantıkin ve imkânın
verebileceği bir şeyi istihsal etmek üzere hareket ederiz. (Pek doğru sadaları.)
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim, bendeniz söze başlarken esbabı teşekkülümüzden bahsetmek mec-
buriyetinde kalacağım. Esbabı teşekkülümüzü tetkik edecek olursak, bizim esbabı teşekkülümüz yalnız
misakı millidir. Binaenaleyh istihsali lâzım olan mesele Misakı Milliden başka hiçbir şey değildir. Bu ana
kadar vaki olan mücadelatımız, milletin arada sırada hata düştüğü ıstırapları temin için yapılmış feda-
karlıklardan başka hiçbir şey değildir. İlk âvanı teşekkülümüzde ve ilk günümüzde ben zannetmem ki
bugünkü günümüzden daha kuvvetli ve daha vaziyeti milliyesi müsait ve daha metin olalım. Bu ilk gün-
lere nispet edilecek olursa pek çok, dünya kadar çok leke farkı olacaktır. Ufak bir mevkide idik ve o günü
ne Hariciye Vekili Beyefendi’nin Hariciye hakkında bir nukatı nazarı ve ne de Başkumandanlığın Kuvayı
askeriye hakkındaki fikri mülahazası, hatta ne de Maliye Vekilinin para meselesi mevzubahis değildi. Biz
o gün toplandık ve ilk ahdimiz Misakı Milliyi temin için kurtuluş yollarını aramaktan ibaret kaldı.
Binaenaleyh o günden bugüne kadar hiçbir şey zayi ettiğimizi ben tahmin edemiyorum. Burada mev-
zubahis olması lâzım gelen, zannederim, şimdi... İbrahim Bey’e cevap veriyorum, kabineyi herkesin aklı
erdiği kadar tenvir etmesi lâzımdır. Bendeniz de aklım erdiği kadar tenvir etmeğe çalışıyorum. Siz de bu-
raya gelir aklınızın erdiği kadar söylersiniz. İhtimal ki Hükûmete son gelen nota üzerine vereceği cevapta,
Refik Bey’in buyurduğu gibi, bazı intaç edecek kelimeler bulup, üzerinde oynayacak ve tekrar müzakere-
yi intaç edecek. Fakat bendeniz Başkumandan Paşa Hazretleri’ni dinlediğim zaman, Başkumandan Paşa
Hazretleri diyorlardı ki -Hatta Hariciye Vekili Beyefendi de aynı şeyi söylüyorlardı- Konferansın uzun
zaman devamı bizim aleyhimizde ve kısa bir zamanda hal ise bizim lehimizdedir. Onun için nereye kadar
cevap verecek olursak konferansı uzatacak ve binaenaleyh bizim aleyhimizde olacaktır. Bunu kısa zaman-
da kestirmek için bize Trakya’yı şu saatte şimdi veriniz, vallah vermezseniz fenadır.
Fakat bunu diyecek, bunu işaret edecek her halde hareket göstermek lâzımdır ve hareket göstermek
mecburiyetindeyiz efendiler. Bunu demezsek beş gün sonra bizim aleyhimizde olacaktır. Beş gün sonra
siyasetleriyle dünyayı iğfal eden İngilizler, ihtimalki karşımıza bir Yugoslav’ı ve belki de bir Bulgaristan’ı
çıkarmak ihtimali vardır. Bunun için on gün devam eden müzakeratta bütün safahatı göstermiştir. Söyle-
necek söz kalmamıştır. Binaenaleyh sureti katiyede misakı milliye temin edecek vesaiti düşmanlarımızın
önüne açmaktan ibarettir ve illâ meseleyi uzatmak aleyhimizdedir. Binaenaleyh aleyhimize olmasını da
hiçbir zaman kabul edemeyiz.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim bendeniz zannetmek istediğim bir noktayı Meclisi Âliye arz
edeceğim: Acaba, yeni hadisat olmuş bir mesele karşısında mıdır Meclisi Âli? Yoksa eski hadise devam
etmek üzere mi bulunuyor? Malûmu âliler, bidayeten, Anadolu’da, Türkiye Büyük Millet Meclisinin İçtima
edip burada, hükûmetin maksadını bütün âleme ilân etmiştik. Âleme ilân etmiş olduğumuz maksatla, kar-
şımızda bulunan bir Yunan Hükûmetine ilanı harb edip de Yunanla kozumuzu paylaşmak cihetine matuf
değildi. Ortada Türk Hükûmetinin idamına müteallik ve tefhim edilmiş Sevr gibi bir idam kararı vardı, ki
bu Sevr kararını kabul etmeyerek ve bunu parçalayarak Türklerin istiklalini, Türklerin müstakillen yaşa-
masını, zannedersem, şu kürsi âliden yemin etmek suretiyle kararlaştırdık ve o suretle karşımızda yalnız
Yunanistan değil, İngiltere’ye, Fransa’ya, İtalya’ya ve diğer onlarla beraber olan devletlere âdeta biz ilanı
harb etmiş gibi idik. Hatta hatırlatırım Durak Beyefendi’ye, buradaki hatta zabıtlarımızı da tetkik ettikleri
– 1062 –
zaman görecekler, Hamdullah Suphi Bey burada bizim yaptığımız harekâta “cinneti mukaddeseden başka
bir şey denmez” demişler; bendeniz de o zaman cevaben, bu “cinnetti mukaddese değil nimeti mukadde-
sedir” demiştim. Çünkü o idam kararının altında yaşamaktan kurtulmak nimeti mukaddesedir.
Efendiler; şimdi o nimeti mukaddeseye karşı kendi hakkını ispat ettirmek için kıyam etmiş olan Ana-
dolu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti perde arkasında oynayanlardan ve onların bir âleti, vasıta-
sı olmak lâzım gelen Yunanla muamelesini tamamiy1e bilirdi. Fakat, bu tasavvurda dostluk perdesi altında
ve bizimle kâin sulh ve müsalemeti istiyor gibi görünen diğer hükûmetler meydana çıktı ve o meydana
çıkan hükûmetlerin on günden beri devam eden müzakerelerinde vaziyeti katiyen ve takip eden Sevr Mu-
ahedesini hakkımızda tatbik etmekten rücu ettiklerine dair tek bir kelime yoktur. Binaenaleyh bu olmadığı
takdirde şimdi biz itidal ile hareket edilmede, şöyle düşünülmede, böyle yapalım da bunların merhamet-
lerini celbedelim diyeceksek bunların merhameti ve hatta vicdanı olmadığı zaten cümlemizce malûmdur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Rica ederim hocam, onlardan kim merhamet bekliyor.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Efendiler; son vaziyet itibariyle sekiz on günden beri devam eden şu
müzakerenin yani Mudanya Konferansı’nda söylenen şu sözlerin altındaki mana, hepinizin malûmudur
ki, bize Trakya’yı sureti katiyede teslim etmeyecekler, hatta makarrı saltanat ve hilâfet olan İstanbul’umuzu
da başka bir âtiye talik etmek suretiyle şimdiden bize teslim etmeyecekler. Bu anlaşıldı. Bunların anlaşıl-
masına nazaran İngiltere’nin vaziyetini Heyeti Vekile de anladığı halde, İngilizlerin âlemi İslâma ve Trakya
Müslümanlarına karşı oynamak istedikleri bu rolü acaba Heyeti Vekilemiz içerisinde salâhiyetlar olanları
bütün âlemi İslâma bildirdiler mi veya buna teşebbüs ettiler mi? Etmediler. Binaenaleyh, şimdi biz İngil-
tere’nin tesis etmek istediği şu vaziyet karşısında zaten harbi Yunanlılarla bitirmiş ve yeniden onlara karşı
ilânı harp etmek vaziyeti karşısında bulunmuyoruz. Ya perdenin arkasında bulunan düşman nibahını kal-
dırarak doğrudan doğruya karşımıza arzı endam etmiş bulunuyor. Bu vaziyet karşısında bizim buradaki
vaziyetimiz ne olacak? Buradaki vaziyet hakkında burada Başkumandan Paşa Hazretlerinin şu kürsüden
biraz evvel beyan buyurdukları nıkat içerisindeki anlayabildiğim cihetlerden birincisi teşebbüsatı siyasiye
ve tahririye noktai nazarından kendileriyle konuşulması lâzım gelen ve kan dökülmeksizin ve silah patla-
maksızın makasıt ve amali milliyemizi istihdaf etmeye matuf cihetler bütün konuşulmuş ve fakat bunlar
artık böyle bir hale gelmiştir ki, artık bir daha tekrar edilemeyecek bir hale girmiş olduğunu anladım.
Binaenaleyh, bir daha tekrar edilmeyecek vaziyete girmesi münasebetiyle bizim bir Heyeti Vekilemiz ve
bizim bir Hükûmetimiz var. Bittabi bu Hükûmet bu babda bir karar ittihaz edecek ve karar vereceği za-
mandan burada bulunan Büyük Millet Meclisinin bu husustaki kanaatim ve vaziyetini ve bu husustaki
fikrini anlamak ve kendilerine lâzım gelen tebligat ve irşadat yapmak istenildiğini anladım. Bizim Heyeti
Vekilemizin, bizim çalıştığımız ve bizim düşündüğümüz kadar onlarda düşünür, kan dökmeden muvaffa-
kiyet neye mütevakkıf ise onu yapmak arzusunda olduğunu ve istediklerini de gördük. Fakat şimdi Heyeti
Vekilemizin müzakere edip de karar vereceği meselede. Meclisi Âli kendilerine karşı ne suretle zahir ola-
caklarını ve ne vaziyette bulunduklarını buradan anlamak istiyorlar. Heyeti Vekile bilmelidir ki efendiler,
bidayette Misakı Millî diye çizdiğimiz hududun bir zerresinden Büyük Millet Meclisinin hiçbir zaman
halen ve istikbalen vazgeçtiğini ve bu dairede karar ittihaz etmelerini Meclisin arzu ettiğini bilmeli.
Üçüncü dereceye gelince: Heyeti Vekile bir karar verir Meclisi Âliniz hisse tabi olur galeyana gelir o da
bir karar verir. Ve bu kararın bir de icrası vardır. Gerek Heyeti Vekilenin müzakeratı gerek Meclisi Âlinin
kabul ettiği mukarreratı tatbik ve icra etmek için ordu, ordunun da yanında Başkumandan var. Şimdi ben
diyeceğim ki, Meclisi Âli misakı millîden katiyen vazgeçmeyecektir. Misakı millîmiz dairesinde harekâtı
idare etmek için Heyeti Vekile hükûmeti karar vermelidir. Fakat bu karardan evvel bütün ordumuzun
başında bulunan ve bugüne kadar da bu işleri idare eden Başkumandanlığa tevdi etmek ve neticeyi Başku-
mandanlıktan beklemelidir. Aksi taktirde yanlış yola gitmiş oluruz. (Doğru sadaları)
ŞEREF BEY (Edirne) — Efendiler; demin Yusuf Kemal Beyefendi arkadaşımızın okumuş olduğu Mu-
danya Konferansına ait telgraflar üzerine Heyeti Vekile bir karara ittihaz edeceği için tenevvür etmek isti-
yor. Müzakere onun için açıldı.
– 1063 –
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Tabii Heyeti Vekile böyle bir talepte bulun-
madı. Fakat bendeniz iki sıfatla Meclisi Âliden istirham ettim. Bir defa Meclis Reisi olmak itibariyle, her
beraber görüşerek Meclis noktai nazarından Heyeti Vekilenin tenevvür etmesi lâzımdır. İkincisi; Başku-
mandan olmak münasebetiyle ben tenevvür etmek istiyorum.
ŞEREF BEY (Devamla) — Tabii ifadede bir sakat varsa beis yoktur. Affedersiniz. Maksat şu davayı
Millinin sonuna gidebilmek için bir şey yapmaktır. Arkadaşlarımızın burada söyledikleri gibi, hiçbir kim-
se arzu etmez ki şu zaferi meydana getiren Türk köylüsünün, Mehmetçiğin, millet ferdinden hiçbirinin
kanı aksın. Mehmetçik kanı akmaksızın misakı millinin temini mümkünse bu suretle olmasını herkes
arzu eder. Fakat bendeniz okunan şey üzerine beyanı mütalaa etmek istiyorum. Yoksa bu hususta hiçbir
tereddüt ve şüphe yoktur. O imanla başlamış, o imanla bitecektir. Yine bu dava başladığı zaman İngiltere,
Fransa, İtalya Yunan hepsi mevcuttu. Onlar nasıl o gün düşman ve muharip iseler bugün yine öyledir. Ben-
denizin arz etmek istediğim şey, Konferansın esasına girmektir ve maksadım budur. Onlar bize diyorlardı
ki on beş gün zarfında biz tahliye edelim, bir ay sonra da siz teslim alınız. Yani kırk kırk beş gün zarfında
bu tahliye ve teslim işi hitam bulsun. Gayet doğru bir surette İsmet Paşa diyor ki bizim memurlarımız sizin
bu bir ayınızdan sonra girsin. Lâ, diyorlar. Bunda tabii bir maksat var. Bizim memurlarımız oraya gittikleri
zaman, o ekalliyet dedikleri maskaraların oradan tamamen def olacakları ve bizim idaremiz altında yani
bakınız biz kontrol koyduk. Türk memurlarına teslim ediyoruz. Ama, siz bizim daima himayemiz altın-
dasınız gibi onlara bir emniyet vermek ve daima da onların kontrolleri altında imiş gibi göstermek. İsmet
Paşa bunu pek haklı olarak ret etmiştir ve gayet doğrudur. On beş günde kırk beş günde tahliye edilmesi
meselesinde tabii berveçhi peşin, İsmet Paşa’nın dediği gibi zannederim bunda Heyeti Vekile de sabit ka-
lacaktır. Ona şüphe yok.
İkincisi; siz orada bizim istediğimiz kadar jandarma bulundurunuz demek. İşte efendiler, kabul edi-
lemeyecek en esas nokta budur. Hükûmetin kabul edemeyeceği en esaslı nokta budur. Bunu kabul etmek
demek, Trakya’nın vaziyeti hususiyesini, vaziyeti hazırasını bilmemek demektir. Malûmu âlinizdir ki Trak-
ya’da bugün Kafkasya’dan Yunanlıların getirmiş olduğu altmış bin nüfus vardır. Buradan, yani Anadolu’dan
kaçıp giden birçok Hristiyanlar vardır. Orada iskân edilmiştir ve bunlar Trakyalı olmayan birçok Rum-
lardır onların arasında meselâ dört bin, beş bin jandarma kuvveti olsun fazla olmasın demekle orada her
vakit için bir hudut asayişsizliği çıkarıp, orada bir maskaralık yapmak niyetine matuftur. Maksat budur.
Mamafih bu o kadar müşkül değildir. Zira onların dediği gibi, buradan jandarma gelmemiş olur. Fakat
hamdolsun oradaki dindaşlarımız o vazifeyi her vakit yapabilirler. Biz demiyoruz ki Trakya sulhen iade
edilmesin, mutlak harple alınsın. Hayır öyle bir şey yoktur. Fakat, şu var ki Misakı Milli hududu dahilinde
bulunan Trakya’nın ve Edirne’nin bize teslim edilmemesinin en ziyade manzum fihi olan Karaağaç mese-
lesi çok mühimdir. Malûmu âlileri, Karaağaç istasyonu Meriç’e kadar. Ne yapayım ki harbi umumide Meriç
hududu diye bir şey çıkardılar. Cenabı Hak mesul olanları her vakit mesul edecektir. Tarih onları mesul
edecektir. Böyle bir hatayı Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin yapamayacağına imanım vardır.
Sonra meselenin en mühim siyasetini gerek Hariciye Vekilimizin buyurduğu ve gerek Başkumandan Pa-
şa’nın buyurdukları gibi, üç devletin müttefikan hareketlerinden birini münferit düşürebilmek ihtimali
mevcut olabilir. Bu bittabi askerî ve siyasi nıkatı nazardır. Onu idare eden Başkumandan ve Hariciye Ve-
kili tabii bilirler. Asıl benim istediğim nokta, Trakya’nın bize on beş gün zarfında hâkimiyeti mutlakamız
altında -istediğimiz kadar jandarma ve memurları göndererek- teslim edilmesidir. Buna menfi cevap ver-
mek lâzım gelirse, müspet veya menfi cevapları mukayese etmek lâzımdır. Eğer müspet cevap verilecek
olursa ne olur, menfi cevap verirsek ne olur? Asıl mesele budur. Müspet cevap verecek olursak o vakit kırk
beş gün zarfında teslimi değil mi efendim? Biz konferansı ayın yirmisine talik ettiğimiz için, bunlar tecil
edecekler. İstanbul ve Trakya’yı daima bize karşı ellerinde bulunduracaklardır. Sulh konferansı istiyorlar.
Bu konferansın devamınca ellerinde bulunduracaklar ve bize tehdit makamında kullanacaklardır. Yani
onların istifade edebileceği bir şeydir. Ona mukabil hükûmette anladık ki, siyasette dönmek pek kolaydır.
Nitekim Fransız, İtalyan generallerinin döndüğü gibi.
Orduların hareketine gelince; ona benim imanım vardır. Onu bir dakika başka türlü düşünmedim.
Ordu vazifesini yapar. Ordu gider, yol alır. Onu milletin Başkumandanına tevdi edilmiştir. Ben onu düşün-
– 1064 –
müyorum. Şimdi menfi cevap verdiğimiz taktirde hali harp avdet eder diyoruz. Hali harp avdet ederse aca-
ba İngiltere, Fransa, İtalya üçü birden bizimle muharip mi olacaklar? Yok canım, bu düşünülecek bir şey
değildir, katiyen (Neden sadaları) Müsaade buyurunuz, siz Kilikya’da Fransızlarla harp etmiyor mu idiniz.
Şurada İngilizlerle harp etmiyor mu idiniz? Yunanlılarla harp etmiyor mu idiniz? Ne çabuk unuttunuz?
Buraya toplandığımız vakitte siz onlarla hali sulh de mi idiniz? (O başka sesi) Nasıl başka, rica ederim. Ne
imiş o başka demekle olmaz ki. İspat lâzımdır. Bunlar harp edemez, benim kanaatim budur.
Efendiler İngiltere’ye gelince; İngilizler harp edemez bizi tehdit edeceklerdir. Bakalım gürültüye pabuç
bıraktırabilecek miyiz bıraktırmayacak mıyız? Bıraktıramadığı taktirde uyuşacaktır. Türklere gürültü ile
pabuç bıraktırabilir miyim diyor. Çünkü efendiler, Türkiye’yi ezemediğinden dolayı bugün İngiltere fıkır
fıkır kaynıyor. Çünkü âlemi İslâmın yegâne kudret ve kuvvet âmili olmak üzere bir Türkiye vardır. Sene-
lerden beri çalıştı, ezemedi. Şimdi böyle dolaplar çeviriyor. Herif patlayacaktır. İngiltere bilmez mi bizimle
harp edemeyeceğini? Şimdiye kadar İngiltere bizimle harp edecek olsaydı, şimdiye kadar zayıf bir zamanı-
mızda yapardı ve işimizi bitirirdi. Fakat kuvveti yoktur. Müşkülat içindedir. Bunu bittabi Hariciyemiz bilir.
Yalnız korkunç bir nokta vardır. Bu konferans müzakeratı uzarsa maatteessüf her vakit kurban olan
dindaşlarınız yine kurban olurlar. Mamafih, orada bir Bulgar hükûmeti vardır. Kıtal yapıyor, bağırıyor,
çağırıyor, teslim ediyor bir şeyler yapıyor. Bunu yapan Bulgaristan değildir, İngiltere’dir. Hep makine odur.
Dünyayı karıştırıyor. Böyle bir şeyin yapılması ihtimali vardır. Yani Bulgaristan’ın böyle bir şeyi yapması
ihtimali mevcuttur. Binaenaleyh bendenizce en muvafık yol Türkiye Büyük Millet Meclisi esasen onla-
ra verdiği şeyde karargir olmuştur. Bu karar mucibince on beş gün zarfında tahliye edeceklerdir. Bir ay
zarfında bize teslim edeceklerdir. Etmez değil, fakat bir şey vardır. İzale edilirse edilir, edilmezse verilen
en kati söz ordu ve Başkumandandır. O da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti bugüne kadar kabul
etmediği ecnebi kontrolünü kabul edemez. İmkân yoktur. Eğer etse idi, İstanbul hükûmeti gibi olurdu.
İstanbul hükûmeti gibi olmamak istediği içindir ki kabul etmez -bilâ kaydı şart Edirne ve Trakya Haki-
miyeti milliyeye rücu eder. Ama etmedi. Onun ötesi bittabi takdiri- ilahi ne ise, o olur. O da ordulara ve
Başkumandana ait bir meseledir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendim, şimdiye kadar dinlediğimiz rüfekayı
kiramın mütalaasını müsaade buyurursanız şu suretle mütalâa etmek isterim.
Sureti umumiyede bilâ istisna tekmil arkadaşlarımız, esas program olmak üzere, Misakı Milliyi ileri
sürmektedir ve yine bu arkadaşımız Misakı Milli hedeflerimize vasıl olabilmek için gayri kabili icra ve
gayrı kabili iktiham müşkülata maruz kalmaktan tevekki etmek lâzımdır, diyorlar ve binaenaleyh, zaruri
olmayan işlere tevessül etmeyelim. Noktalarında fikir tekasüf etmiştir zannederim.
Bu noktalardan birincisi hakkında, bendenizce, en katı karar verebilmek için iki noktayı muhakeme
etmek lâzımdır. Bunlardan birisi; denilebilir ki, ordumuz karşımızda kuvvet olarak bulunan düşman ordu-
sunu tamamen mağlup etmiştir. Binaenaleyh hareketi hasmiye hitam bulmuştur. Bundan sonra yapılacak
işler vesaiti siyasiye ile istihsal olunacaktır. Eğer böyle telakki edilecek olursa askerlik bitmiştir. Siyaset hal
ve faaliyetine gelmelidir. Böyle kabul olunursa bu Mudanya Konferansı ve bunlar teferruattan ibarettir.
(Hayır sadaları) Yapılacak işler derhal sulh konferansına dahil olmak ve orada diplomatik vesaitle Misakı
Milli gayatına vasıl olmaktır. Yoksa eğer denilirse ki, hayır vesaiti askeriye ile istihsal mümkün olan he-
defler vardır ve o hedefler istihsal olunduktan sonra vesaiti siyasiye ile istihsal olunması lâzım gelen neti-
celer daha kuvvetli olur. Derhal bunu yapmak lâzımdır. Binaenaleyh henüz karşımızda vesaiti siyasiye ile
istihsal olunmaz ve vesaiti askeriye ile istihsal olunur hedefler varsa var mı, yok mu hususu zannedersem,
Başkumandanlıkça tespit ve ifade olunmak lâzım gelir. Ancak Başkumandanlık bunu tespit eder, ki safhai
siyasiyeyi, zemini siyasiyeyi gayri kabili tamir bir hale koymaktan içtinap edecektir. Eğer bu noktai nazar-
dan mütalaatı yürütmek icap ederse bu müzakereyi kâfi görmek muvafık olur, itikadındayım. Anlaşıldı ki
hedefimiz Misakı Millidir. Fakat, gayri kabili iktiham zemin ve istikamete gitmeyelim, maksadımızı daha
emin bir suretle istihsal için her ne mümkünse, hedefler varsa onlar da istihsal olunmalıdır. Onlar da istih-
sal olunmasın diye hiçbir arzu görmüyorum. Yani müzakereyi kâfi görüyorum. (Kâfi sesleri)
– 1065 –
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim, bendeniz kısa söyleyeceğim. Beyefendiler, tarihe bir an
için atfı nazar buyurmanızı rica edeceğim. Türk âlemi şimdiye kadar binlerce harp yapmıştır. En çoğunda
galebe etmiştir. Biavnilhakkı Teâlâ. Fakat ne vakit ki bir siyaset masasına oturmuştur, gaip etmiştir. Mil-
letin kılıncı ile, kanıyla kazandıklarını diplomatlar sözle gaip etmişlerdir. Daha iki gün evveline gelinceye
kadar Mudanya’da Konferans akdedilince fevkalâde meyus ve müteessir bir halde idim, korkuyordum.
Yine fena bir vaziyet ihdas edilecektir diye. Fakat sordum ki Heyeti Vekile ve Başkumandan Hazretleri-
nin göstermiş oldukları buna mâni olan celadeti gördüm; müteselli oldum beyefendiler. Şimdiye kadar
İngilizler bizden ne kazandılarsa tehditle kazanmışlardır. Katiyen tehditten başka bir şey yapmamışlardır.
Biz ne istiyorsak istediğimizi bittabi muhaliflerini göstermişlerdir ve bugün gösterdikleri şeyden yarın
dönmüşlerdir. Daha fena bir teklif karşısında bırakmışlardır. Binaenaleyh, azimkar bir vaziyette bulun-
mak lâzımdır. Her hususu tecrübe ettik. Bizi dört defa tecrübe ettiler. Birincisinde Yunan’ı mağlup ettik.
İkincisinde mağlup ettik, üçüncüsünde mağlup ettik. Dördüncüsünde bihamdulullahi Tealâ münhezim
ettik (Elhamdülillah sadaları) Perişan oldu. Şimdi harp sahası bitti. Diplomatik bir saha hasıl oldu. Baka-
lım Türkler ne yapacaklar? Acaba karşılarında bir Fransız, bir İngiliz, bir İtalyan askeri görmek suretiyle
korkacaklar, gerileyecekler mi yoksa gerilemeyecekler mi? Efendiler; bunu bir imanı tam ile arz ediyorum,
ki eğer bu meselede teklifatınızdan zerre kadar ayrılın, ondan sonra Anadolu yoktur. Vallahi yoktur. Billah
yoktur. Vallahi galip değilsiniz, billah muzaffer değilsiniz. Azameti ve celadetinizi tanımalısınız ve ümit
ederim ki Cenabı Hak bana hilafı söyletmez milletin hakkında)
Çünkü: Bu canı milletin selameti için bilmiyorum. Onun bence hiçbir kıymeti yoktur. Ne vakit azim ve
celadet gösterecekseniz, o vakit onun demir pençesi gayet yumuşak bir vaziyet alacaktır. Ben diyorum ki,
Cenabı Hakkın bize karşı lütufu neticesidir, bizim hakkımızda sadır olan. O ne kadar oyalıyorsa bizi, biz
o kadar yürüyoruz ve bunun neticei hasenesini yakında istihdaf edeceğiz. Ben kendi hesabıma, kemali sa-
mimiyetle, Allah Başkumandanımızı muzaffer etsin, Allah Heyeti Vekileye azim ve celadet ihsan buyursun
temenniyatiyle sözüme hitam veririm.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendeniz de Tahsin Bey biraderimizin temennisini tekrar
edeceğim. Bugün kat’i olarak, bu meselenin düşünmesini, Tahsin Bey arkadaşımız gibi, bendeniz de ifade
edememek zaruretindeyim. Çünkü; önümüzde musarrah bir teklif görmüyoruz ve yalnız tahminen bir
teklif biliyoruz. Bu teklifin sureti ifadesi bize de bazı istikametler verir. Onun için bu mesele hakkında
şimdiden ne söylenirse doğru olmadığını iddia edeceğim. Notanın hükûmete vürudundan sonra, Heyeti
Vekilece ve Başkumandanlıkça müştereken müzakere edilerek, neticei karar şeklin Meclisi Âlice mütalaası
şüphesiz fevkaladedir. Bu mütalaada bizde fikri nihaiyii iltizam edecek değiliz. Bittabi, Hükûmetin iltizam
ettiği şekil ve sureti biz de makul görürsek, bizde ona iştirak ederiz. Birçok rüfeka gibi, kuvvei askeriye ile
kabili vusul olan metalibin dermeyanın da önümüzde müttehit bir cephe bulmamak imkânını da arayarak
teklif edilmelidir. Meselâ bendeniz, hükûmet Mudanya Konferansı’nın askerî bir konferans diye akdetti-
ğim halde, kabul ettirilemeyeceği siyasî metalibe girmesi, yani o meseleyi vaktiyle istinsah etmesinden, işte
bugün bizi bir ric’at karşısına getirmiştir. (Nedir o ric’at sesleri) Arz ederim. Bendenizin fikrimce, geçende
bu nota hakkında dediğim gibi, böyle bir müzakerede bizim için en ziyade elde edilmesi lâzım gelen iki
noktadır. Biri, bunların kuvveti noktasıdır. Bu nokta dermeyan olunmamıştır ve buna dair bir teminat
alınmamıştır ve bu halin gittikçe bir tehlike olduğunu görüyorum. Sulh konferansında müzakere hâlâ
devam ederken, orada kuvvetinin tezayüt edebilmesini bizim... o taraf gitmiştir. Onun için hükûmetimiz
muslihane niyetini göstererek müzakereye girerken, karşı sahilde müceddet bir emniyeti askeriye ve em-
niyet memleket için artırılan bir kuvvetin, artık hiçbir sebeple artırılmamasını talep etmekle ordumuz çok
haklıdır. İstihsalini bugün verebilecek olan onların notasına, bu hususun birinci derecede teklifi lâzım bir
nokta olduğunu zannetmekteyim.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Kimin, efendim, notasının esasını kabul etmeye vabestedir. Yani Trak-
ya’dan mı vazgeçmeli.
SALAHATTİN BEY (Devamla) — Hayır, notanın nasıl geleceğini bilmiyoruz. Fakat unuttuğumuz bu
teklifin iki şeyi vardır. Efendiler meseleyi askerler ve bilhassa Başkumandan daha iyi bildiği için bunu
burada açmak istemem. Yalnız mukabil taraf bizzarure yalnız Yunan ordusu 23 Eylül tarihli teklifatımızda
– 1066 –
suyun öte tarafında, yani Yunan ordusunu Trakya’da tayin edilecek herhangi bir hududun öbür tarafına
göndermek suretiyle vazifemizi ifa ediyoruz. Başka bir şeyimiz yoktur, diyeceklerini tahmin ediyoruz.
Buna zaten bir halli fasıl yoktur. Başkaca bir halli faslı yoktur. Orta yerde diye dursak bu da ne demektir
bilmiyorum. Bu da bir ay sonra, iki ay sonra, üç ay sonra ne demek olduğunu onu da bilmiyorum. (Açık
söyleyiniz anlaşılmıyor sesleri)
SALAHATTİN BEY (Devamla) — Açıktır efendim; daha açığını da açık kâğıt geldiği vakit söylerim.
Bilmediğim bir şeye angaje olamam. Herhalde devletler Trakya’yı, İstanbul’u elde tutmayı bizden talep
edecekleri mesail için ellerinde bir rehine olarak tutmak istiyorlar ve evvelce bunu bize müsamahakâr dav-
ranan devletler de... geçti. Bu teminata karşı bizim asıl vakı teklifi kabul etmemiz takdirinde, başka bir şey
yapmamakla beraber bir ricatimiz vardır. O da başaramayacağımız bir şeyi, yani hüsnüniyetle yapılmıştır.
Binaenaleyh efendiler rücu etmek variyeti vardır. Bu rücu bugün.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Başaramayız dediğiniz hangi noktadır.
SALAHATTİN BEY (Devamla) — İstanbul’u, hatta Edirne’yi isteyebilirdik ve ordumuz, memurini
mülkiyemiz ve zabıtamız girsin derdik ve bu muhikti. Fakat bu adamlar fiiliyatta bunu bize vermekten
kaçıyorlar; görüyoruz. Şimdi iş zaten bir hudut meselesi idi. Bunu da şimdi hal ediyoruz. Yunan ordusu-
nu zaten garbe atıyoruz dedikten sonra, bu adamlara hiçbir cevap vermezsek, bendeniz bunun netayici
âtiyesini iyi görmemekteyim. Çünkü bu, tedricen diğer tarafın bitaraf mıntaka olmasını, elde kalmasını
vesaire vesairede âtide her türlü teminata karşı bunu yapmadan karşıya geçemezsiniz demek, kendi el-
lerinde kalmasını mucip olacak kuvvetle o mıntakadaki mesaili hal hususundaki şeyi bendeniz burada
söylemeyeceğim. Tabiî Başkumandan daha iyi bilir. Onun için bendeniz biri müttefikin kuvvasının, her
nasıl olursa olsun, tezayüt etmemesi noktasının kendimce lâzımüldikkat olduğu zannındayım. Mukabelei
niyatı sulhperverane ibraz edelim. İkinci nokta mümkün olursa ve bizim için en mühim olan Çanakkale
Boğazı’nda yaptığımız veçhile, hiçbir hareketi müsellaha ve müdafaai müsellaha haline getirmeden Kara-
deniz sahil boğazını Anadolu sahilini işgal etmek...
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Affederseniz, bendenizin sorduğum suale ce-
vap olmadığını zannederim. İstediğiniz şey nedir? Bunu anlamak isterim.
SALAHATTİN BEY (Devamla) — Konferans bir metalibde bulunmuştu.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Fikir üzerinde fikir üzerinde.
SALAHATTİN BEY (Devamla) — Efendim bendeniz şu noktayı biraz şayanı dikkat görüyorum.
Hükûmetimiz Trakya’da memurini mülkiye ve dahiliyesini birleştirmek hususunu talep etmekle iyi bir şey
yapmıştır. Bunu isteyebilir ve yapmıştır. Çünkü bu kendisinin elinde en büyük bir teminattır, ordusunu
durdurmaya mukabil. Diyorum ki bunu muhalefete maruz kalmak suretiyle Hariciyemiz öğrenmiş olsay-
dı, bizi burada sıkıntılı bir vaziyete getirmemiş olurdu. Bu yolda burada bir nokta anılırken, oradaki sefa-
retin zemin olup olmadığını süferamız yoluyla anlayabilsek faideli olurdu. Geriliyormuş vaziyeti olur. Bu
olmasın. Çünkü bu geriliyormuş vaziyeti olur, bu olmasın çünkü bu geriliyormuş vaziyetini kabul edersek
şevkimiz ve tesiri kâfi derecede kalmamış olur. Tehlikeli nokta budur. Bu adamların dermeyan edecekleri
fikre karşı ordularımızla hiçbir teminat almazsak, ordularımızı tutmakla beraber, çok şey gaip ederiz. Zan-
nediyorum ki maksadımı izah ettim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Maatteessüf anlamakta müşkülât çekiyorum.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Öyle ise efendim, çok şayan temennidir. Hiçbir müdahalei müsella-
ha olmamak şartıyla; Karadeniz Boğazı’nı tutarsak sulh için pekâlâ bir hedeftir. Sulh için anlayışım budur.
İptidai olarak, yani kabil vusul hedefler için Başkumandanlığın mütalâa askeriyesidir, bunda esas olacak.
Benim bu hususatın teferruatına dair fazla malûmatım olmadığı için, çok söylemiyorum. Biz o hattı tut-
makla zannediyorum, muayyen bir hat da kurabiliriz. Fakat askerimizi barındırmak için burası lâzımdır.
BİR MEBUS BEY — Silâh patlamaz mı idi?
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Bendeniz onu bilmiyorum.
– 1067 –
BİR MEBUS BEY — Silâh patlamaz ki.

SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Patlasın patlamasın.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Ordularımız her iki boğaza da hâkim bulun-
maktadır.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — En iyi temenni, her iki boğazın birer sahili üzerinde kuvvetli bu-
lunduğumuz takdirde, bu müzakereyi asliyeyi yapabileceğimizi zannediyorum ve en çok istihsal edilecek
hedef budur. İkincisi de hiç zahiren bir şey yoktur. Meselede tehlike yoktur. O halde şayanı teşekkürdür.
REİS — Yozgat Mebusu Feyyaz Âli Bey’in müzakerenin kifayetine dair bir takriri var okunacak.
Riyaseti Celileye
Mesele tavazzuh etmiştir. Müzakere kâfidir. Ruznameye geçilmesini teklif eylerim.
9.10.1338
Yozgat
Feyyaz Âli
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetini reyi âlinize vaz ediyorum. Müzakerenin kifayetini kabul
edenler lütfen el kaldırsın... Müzakere kâfi görülmüştür. Efendim müsaade buyurun bir iki takrir var oku-
yalım.
Riyaseti Celileye
Müttefikinin vereceği kararı nihai yine Meclisi Âlice itila hâsıl olmadan hükûmetçe derhal cevap ve-
rilmemesini, yani Heyeti Vekilece tastir olunacak ihzarî karar ve cevabın Mecliste tetkik olunmasını teklif
eylerim.
Mersin
Salâhattin
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın... Etmeyenler... Ret edilmiştir.

İsmail Suphi ve Necip Beyler ’in takriri var okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Bizim programımız Misakı Millidir. Misakı Millide münderiç metalibi meşruamızı
imkânı askeri ve siyasî derecesinde sonuna kadar isal ve istihsale Büyük Millet Meclisi azmetmiştir. Mec-
lisin bu noktai nazarına göre Mudanya Müzakeratı hazırasını idare ve tedbiri askeriye ve siyasiyeyi ittihaz
ve Başkumandan Paşa Hazretleri’nden ve Heyeti Vekileden muntazırdır. 9 Teşrinievvel 1338
Burdur Mebusu
İsmail Suphi
REİS — Bu takriri kabul edenler, lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
Efendim zaten başladığımız müzakere için takriri vesaireye lüzum yoktur. Yalnız Salâhattin Bey’in tak-
riri usulü müzakereye müteallik idi. O da ret edildi. Şimdi efendim buyuruldu ki Başkumandanlıkça ve
Heyeti Vekilece mesele tenvir edilsin. O da oldu ve müzakere de kâfi görüldü. Binaenaleyh celsei aleniyeye
geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Celsei aleniyeye geçtik.
– 1068 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Meselenin evvel emirde Heyeti Vekilece ariz ve amik tetkika ve tespiti ve yazılacak ce-
vabını badehu Heyeti Umumiyede müzakeresini teklif ve bu cevabın intacına kadar rüfekayı muhteremenin
Meclisten ayrılmamasını istirham ederim.
İzmir Mebusu
Tahsin
Hafi 115/142
– 1069 –
TBMM
Münderecat

1. — Mudanya Konferansı ve Hükümetle protokolü imza salâhiyeti verilmesi.
Cilt : 23
116’ncı İn’ikat – 1’inci Celse

YÜZ ON BEŞİNCİ İN’İKAT 10 Teşrinievvel 1338 Salı Birinci Celse
YÜZ ON ALTINCI İN’İKAT

10 Teşrinievvel 1338 Salı
Birinci Celse
Küşadı Celse Saat: 3.15

YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop) — Efendim; müsaade buyurursanız Mudanya konfe-
ransı hakkında malumat ita etmek için celsenin hafi olmasını teklif ediyorum.
REİS — Efendim, hafi celseyi kabul edenler lütfen el kaldırsın.. Celsei hafiye kabul edilmiştir.
Efendim zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara) — Efendim; şimdi saat üç-
tür. Bir saat zamanımız vardır. Burada saat dört olduğu vakitte Mudanya’da saat beştir. Beşe kadar emir
vermek mecburiyetindeyiz.
REİS — Paşam, bu bir dakikada okunur.
Celsei hafiye zaptı sabık hülâsası okundu.

YÜZ ON BEŞİNCİ İÇTİMA
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve tashihan kabul olundu.
Mudanya konferansı hakkında cereyan eden muhaberat Meclise arz edildi. Tunalı Hilmi Bey’in Trakya
ahvaline dair sualine Hariciye Vekili Bey tarafından cevap ita olunarak teneffüs için celse tatil olundu.
DÖRDÜNCÜ CELSE (Hafi)

Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Hariciye Vekili Bey tarafından Mudanya Konferansı
müzakeratı hakkında mütemmim malûmat arz edildi ve bu babda müzakere cereyan ederek kifayetine
karar verilip celsei aleniyeye geçildi. Zaptı sabık aynen kabul edildi. 10 Teşrinievvel 338
Reis Kâtip Kâtip

Reisisani Van Kayseri
Adnan Hakkı Atıf
REİS — Zabtı sabık hülâsası hakkında mütalâa var mı? (Kabul sesleri) Zabtı sabık hülâsası aynen kabul
edilmiştir.
– 1072 –
1. — Mudanya Konferansı ve Hükûmete Protokolü imza salâhiyeti verilmesi.

REİS — Buyurun Yusuf Kemal Beyefendi.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Efendim; dün İsmet Paşa Hazretlerinden gelen
son telgrafı okumuştum. O telgrafa cevaben Başkumanlıktan İsmet Paşa’ya gönderilen bir telgraf var, onu
aynen okuyorum:
Mudanya Konferansı Reisi Garp Cephesi
Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine Fransız ve İtalyan Generalleri İsmet Paşa ile görüştüğünü size arz
etmiştim. Ona cevaben Fransız ve İtalyan Generalleri ile vuku bulan mülakat neticesini hülâsa eden telg-
rafnameleri Heyeti Vekile ile beraber müzakere ve tetkik ettik. Bundan evvel Mecliste celsei hafiyede de
berayı malumat okunduktan sonra, bazı hatiplerin mütalaatı dinlenerek hissiyat ve temayülâtı umumiye
anlaşıldı. Tebellür eden kanaate göre mezkûr generallerin teklifleri esas itibariyle hükûmeti mutelife ile
hali harbin filen ihdasına sebebiyet verecek, reddi kati ile karşılamak muvafık görülmemektedir. Mamafih
Başkumandanlığın ve Hükûmetin, lüzum görülürse istihsal edilecek Meclisin kati kararı, bu akşamki kon-
feransta en son teklif olunacak projeye badelıttıla verilecek.
Yalnız tetkik ve münakaşa olunacak olan berveçhi ati nukatın istihsaline bezli gayret buyurulmalıdır.
1. Yunan ordusunun ve Yunan idaresinin on beş günde tahliyesi mevzubahs olurken tarafımızdan te-
sellüm keyfiyeti derhal vuku bulacak ve tesellüm edilen mahallerden Yunan memurları ve kuvvetleri der-
hal çekileceklerdir, sarahati görülmelidir. Tahliyeden sonra müttefikin komisyon ve kıtaatının azami bir ay
kalması en nihayet kabul edildiği takdirde Trakya’da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin kontrol
ve idaresini ve arazisini işgal mahiyetinde telakki edilmemelidir. Akalliyetler hakkında kabul edeceğiniz
teminat geçen suale cevap olmak üzere verilene form olmalıdır.
2. Trakya’nın bize devletler tarafından teslim edilmiş olduğu sarih olarak ifade ettirilmelidir.
3. Karaağaç’ın Edirne’ye ilhakı, mümkün olmadığı takdirde müttefikin işgali altında kalmakla beraber
idaresinin refi ile müttefikin tarafından idare edilmesi ehven telakki edilmesi lâzım. Meriç’in garbinde
kalan şimendifer parçasının bütün imtidadında.. Aynı tarzın tatbik olunması lâzımdır. Herhalde şimdiden
Edirne ile olan muvasalamız Yunan müdahalemizden âri ve emin olmalı. Şimdilik bu sureti halli kabul
etmekle 1914 hukukunu talep hakkındaki hukukumuzun mahfuz olduğu kaydolunmalıdır.
4. Trakya’ya geçirilecek jandarma kuvvetinin tahdid olunmaması bizce mühimdir. Asayiş ve inzibatı
dahiliyeyi tesis edecek miktardan fazla getirilmeyeceği taahhüd olunabilir.
5. Bilcümle esaslarda anlaşıldıktan sonra Boğazlar hakkında şimdiye kadar iddia ettikleri hudud yeri-
ne, derin bir mıntakai bitarafi yerine kıtaatımızın elân bulundukları yerde kalması ve ancak kıtaatımızla
İngiliz kıtaatı arasında lüzumu kadar mesafe bırakmak ciheti kabul edilmelidir.
6. Boğazlar üzerindeki itilâf kuvayi işğaliyesini tezyid ve işgal sahalarını tevsi etmemelerini ve bizim en
ileride bulunan kıtaatımızı takviye etmekliğimiz ve onun gerisinde tahşidat yapılması teklifine karşı talep
etmek lâzımdır. Bundan başka Yunan ordusunun Meriç garbinde, Garbi Trakya dahilinde mühim tahşidat
yapmaması kaydı nazarı dikkate alınmalıdır.
7. Mukavelei askeriyenin bu akşam neticesi bizce matluptur. Vuku bulacak teklifat projesi tarafı Devle-
tinizden şayanı kabul bir hale getirildikten sonra Hükûmetin kabulünü kaydını ifade edebilirsiniz.
Sonra; İsmet Paşa’dan bu sabah gelen:
«Bugün müttefik generaller tarafından verilen en son mukavelei askeriye sureti berveçtıi âti arz olu-
nur.» diye başlayan telgrafı okuyorum. Bunu Garp Cephesi Erkânı Harbiye Reisi Asım Paşa veriyor, dün
akşam geldi.
– 1073 –
«1. Müttefik devletlerle Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ve Yunan Hükûmeti beyninde muka-
velei askeriyeyi, müttefik devletler tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine irsal edilen 29
Eylül tarihli nota mevadı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ve Türkiye Büyük Millet Meclisi tara-
fından müttefik devletlere irsal olunan 29 tarihli nota muhteviyatı mucibince müttefikin generallerinden
Büyük Britanya tarafından General Harington, İtalya tarafından General Monpelli ve Fransa tarafından
General Şarpi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi mümessili General İsmet ve Yunanistan tarafından General
Mazaraki arasında 1 Teşrinievvel 1922 tarihiyle müteaddid içtimalar akdedilmiştir.
Müttefik hükûmetler Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine:
Edirne dahil olmak üzere Şarki Trakyayı iadeye karar vermiş olduklarına ve bu konferansın gayesi;
1. Yunan kuvvetlerinin Şarki Trakya’nın gerisine çekilmeğe davet edilecekleri tasrih,
2. Bu araziyi Yunan kıtaatı ile idaresinin tahliyesi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti memur-
larıyla jandarmasının buraya ikamesi eşkâlinin tayini,
3. İşgal devresinde bu havalide intizam ve emniyeti umumiyenin idamesi maksadıyla kontrolün temini
idi.
Murahhaslar âtideki nukat üzerinde ittihad etmişlerdir,
1. İşbu mukavele mevkii meriyete vazedildiği tarihte Türk kıtaatı ile Yunan kıtaatı arasında muhasamat
nihayet bulacaktır.
2. İşbu mukavele mevkii meriyete vaz edildiği andan itibaren Trakya’da Yunan kıtaatının gerisine çekil-
meğe davet edileceği Adalar denizi mansabından Trakya’da Meriç’in, Bulgaristan hududunu geçtiği nokta-
ya kadar Meriç’in sol sahilini teşkil eder.
3. Sulhun akdine kadar her türlü ihtilâfatı mümkineyi bertaraf etmek için Meriç’in sağ sahili Karaağaç
dahil olmak üzere, müttefikin tarafından tayin edilecek noktalara yerleştirilecek olan müttefikin kıtaatı
tarafından işgal edilecektir.
4. Edirne havalisine muvasalayı temin eden hat şubesinin serbestii mürurunu bitamamiha idame mak-
sadıyla, Cisri Mustafapaşa’dan Kuleli’ye kadar Meriç’in sol sahili..
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara) — Sağ sahili olacak.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Müttefik devletlerin Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi Hükûmetinin ve Yunanistan’ın birer murahhasıyla muhtelit bir komisyon tarafından tahtı nezarete
alınacaktır. Bu nezaret bir mukavelei hususiye ile tanzim edilecektir.
5. Şarki Trakya’nın Yunan kıtaatı tarafından derhal tahliyesi mümkün olduğu kadar çabuk başlayacak-
tır. Bu tahliyede bizzat kıtaat hidemat ve teşkilâtı askeriye ve atlardan muhtelif vesaiti nakliye ile müdahhar
malzemei harbiye ve erzak depoları dahildir. Bu tahliye takriben on beş gün zarfında icra edilecektir.
6. Jandarma dahil olmak üzere Yunan memurini mülkiyesi mümkün olduğu kadar çabuk çekilecektir
ve her mıntakai idariyeden Yunan memurini çekildikçe hükûmeti mahalliye müttefikin memurinine tevdi
edilecek ve onlar da mümkün olduğu kadar çabuk ve mümkünse aynı günde bunu Türk memurinine devir
ve teslim edecektir. Trakya’nın heyeti umumiyesi itibariyle Yunan kıtaatı tarafından tahliyesinin hitamın-
dan sonra azami otuz gün zarfında hitam bulunacaktır.
7. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti memurlarına intizam ve asayiş ve emniyeti umumiyenin te-
minine katiyen zaruri olan miktarda milli jandarma kuvvetleri refakat edecektir. Bu kuvvetlerin mecmuu
yekûnu. Zabit ve neferi tecavüz etmeyecektir.
8. Yunan kıtaatının geri çekilme harekâtı ve idarei mülkiyenin devir ve teslim ameliyatı, başlıca mer-
kezde yerleştirilecek olan mahallerde beynelmüttefikin heyetlerin idaresi altında vuku bulacaktır. Bu he-
yetlerin vazifesi: Bâlâda mezkûr geri çekilme ve deviri teslim ameliyatını teshilen medar olacaktır ve he-
yetler her nevi ifratlara mani olmağa çalışacaklardır.
– 1074 –
9. Bu heyetlerden maada Şarki Trakyayı müttefikin kıtaatı işgal edeceklerdir. Takriben yedi taburdan
ibaret olan bu kıtaat intizamın idamesini temin edecekler ve bâlâdaki heyetlerin beynelmüttefikin zahiri
kuvvetleri vazifesini göreceklerdir. Müttefikin heyetleriyle kıtaatının geri çekilmesi, Yunan kıtaatının tah-
liyesi hitam bulduktan 30 gün sonra hitam bulacaktır. Müttefikin hükûmetleri; intizamın muhafazası ve
Türk olmayan ahalinin himayesi için tedabiri kâfiye ittihaz edildiği, geri çekilecek kuvvet hakkında mu-
tabık kaldıkları takdirde bu geri çekilme harekâtı daha yakın bir tarihte vuku bulabilir. Bu suretle Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin idaresi ve jandarması bir mıntakai idariyede muntazaman ifayı vazife
ettiği anda müttefikin devletleri kıtaatı bu mıntıkai idariyeden mukarrer olan (otuz) günlük müddetin
hitamından evvel geri alınabilirler.
10. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin kıtaatı müttefiklerce meşgul kıtalardan mümkün oldu-
ğu kadar çabuk geri alınacaklardır.
Çanakkale mıntıkasının hattı fasih ile İzmit gibi ceziresinin işgal mıntakasının hattı fasıllarda müttefik
orduların her birinden birer zabit ile Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ordusundan bir zabitten mürekkep
olmak üzere muhtelif komisyonlar tarafından tahdid edilecektir.
İstanbul şibhiceziresinde müttefikin komisyonu berveçhi âtidir:
Podimanın (7) kilometre şimali garbisinden. (Bahrisiyah üzerinden bir noktadan) İstranca’dan (Okun-
muyor) Kalikratye (Katari)43, Sinekli. Karasinan (Karasapan),44 Kadıköy, Yeniköy, Yenice, Kalikratye (Çift-
lik filân diye bir çiftlik var) bütün mevaki dahildir.)
Hattın şarkında kâin şibhicezirenin bütün kısmı.
Gelibolu şibhiceziresinde müttefikin işgal mıntakası berveçhiâtidir:
Baklaburnu-Bolayır (Topcuk mu. Suğluk mu nedir, okunamıyor; öyle bir şey) bütün bu nukat dahildir.
Gelibolu şibhiceziresinin bütün kısmı: Müttefikin kıtaatı geri alınmayarak her birinde işgal hitam bu-
luncaya kadar Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, mezkûr mıntakada riayet etmeği taahhüd eder.
12. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti sulhun akdine kadar Şarki Trakya’ya kıtaat nakletmemeği
ve orada bir ordu toplamamağı ve idame etmemeği taahhüd eder.
13. Bu mukavele akebi imzasından üç gün sonra mevkii meriyete girecektir.
İsmet Paşa’nın konferansa raporu:
Fransızlar akşama kadar tasavvur olunan projeyi bize kabul ettirmeğe çalıştılar. Akşam saat 6’da içtima
oldu. General Harington her günkü vaziyetinden daha ciddi olarak bir nutuk irad etti. Bunda müttefik
hükûmetlerin Paris’te ittihaz ettikleri mukarrerata ve murahhaslarına verdikleri son mukarrerata (tali-
mata) tevfikan kati bir proje hazırlandığını ve bu proje üzerine münakaşa edilmeksizin; mesela, «bir saat
zarfında» kararınızı bildirmekliğinizi davet etliklerini merasimi mahsusa ile tebliğ ederim» dedi ve vere-
ceğimiz cevabın harbe müncer olmamasını temenni ettiğini ve maksadı asli olan Trakya’nın bize iadesini
kabul edildiğini, müttefiklerin bize muavenet için ve memleketimizin sulhun nimetlerinden mütenaim ve
saadetlerine mazhar olması için çalıştıklarını bildirdi ve sonra telgrafla bildirdiğim proje okundu. Ceva-
ben:
Okuduğumuz projede şimdiye kadar takrir etmiş olduğum birtakım mevadı esasiyenin tebeddül etmiş
olduğunu, birtakım yeni mevadın idhal ve birtakım görüşülmüş olan mevadın da ihraç edilmiş olduğunu
görüyorum, bütün bu mevadı Hükûmetime iblağ ettikten sonra gelecek talimata ihtiyaç olduğunu ve kon-
feransın 10 Teşrinievvel öğleden sonraya tehiri zaruri olduğunu söyledim. Bu muhtelif mevad mevzubahis
oldu. Şimdiye kadar takarrür eden, Trakya’nın teslimine ait olan 30 gün 45, jandarmanın miktarının da
tahdide uğradığı, diğer devletlerin tebligatı resmiyeleri ile halledilmiş olan Karaağaç meselesi yeniden
tadil edildiği ve şimdiye kadar mevzubahis olmayan mıntakalar hududu mukavele ile takrir edildikten
43 Katari veya Tatari

44 Karasapan
– 1075 –
sonra (yahut takarrür ettikten sonra) kıtaatın arasında mesafe bırakmak için müzakere kabul edilmiş ol-
duğu halde, bu defa mesele başka mahiyette mevzubahis edildiğini velhasıl sivil üseranın idhal edilme-
miş olduğunu bildirdim. Bunlara kısa cevap vermek için söz alan İngiliz Generali meselei esasiye olan
Trakya’nın iadesinin resmen kabul edilmiş olduğunu söyledi. 30-45 günde jandarma miktarının tespitinde
yeniden karar almak, Paris’te bir karar verilmiş olduğundan generaller bu hususta bir şey yapamadıklarını
ve kanaat meselesi de oradan bildirilmiş ve esasından hallolunmamış idüğünü söyledi. Mıntakalar hududu
filhakika evvelce aramızda mevzubahis olacak idi ise de Paris konferansının mukarreratı, müttefik devlet-
lerin teklifi müştereki olduğundan şimdi müttefik devletlerin Büyük Millet Meclisi Hükûmeti arasında bir
mesele olduğunu ve sivil üseranın iadesini hükûmetlere iblağ eylediklerini söylediler. Kıtaat arasında yapı-
lacak hudutları bu akşamdan görüşmek istediğini söyledi. Karaağaç meselesi üzerine Fransız generali söz
alarak, kendisinin bu bapta ve yalnız Trakya’nın iadesini kabul etmiş olduğunu; beyanatından Karaağaca
teşmili sehiv olduğunu bildirdi. İtalya, filhakika beyanatta bulunduğunu ve bunu İstanbul’da komiserlerin
içtimai neticesinde kendisine vuku bulan tebligat üzerine hükûmeti kıraliye namına yapmış olduğunu ve
sonra hükûmetinden talimat aldığını söyledi. Bunun üzerine söz alıp başlayarak İtalyan jeneralinin evvel-
ki beyanatını teyid ve tekrar ettiğini beyan ve derhatır ettirdim. Evvelce bu beyanat üzerine Şarpi, kendi
hükûmetinin bu hususta talimatını zaten almış olduğunu beyan ettiğinden bu beyanatı sureti umumiyede
İtalya’nın mevzubahs ettiği bütün mevada şâmil olmak iktiza eder ve öyle telakki edilmişti. Şimdi Fransız
bu nıkattan birini geri almaktadır, dedi. İngiliz generali birtakım sui tefehhümler olduğunu söyledi.
Macerayı olduğu gibi tespit ve tekrar etmekte ısrar ettim. Bundan sonra projede açık kalan işgal mınta-
kaları hudutlarına harita üzerinde mütalaaya başlandı. İngilizler, devletler tarafından evvelce ilân olunan
bitaraf mıntakalar malum olduğu halde ve hu bapta evamiri katiye almış olduğu halde meseleyi o tarzda
mevzubahis etmediğini bildirerek İzmit şibhiceziresinde bulunan kıtaatımızın elyevm bulundukları hat-
larda yani (Şile-Yakublu-Yarımca) hattı üzerinde tevkifi lüzumunda ve Çanakkale’de Lapseki-Kumkale’ye
dar bir şeritle uzaklaştırılacak bir mıntaka irae etti. Bu mıntakaların evvelce ilân edilmiş olan bitaraf mın-
takalar olmadığını ve kıtaat arasında bir hat tayin etmek kabilinden addedileceğini ve Boğazların serbes-
tisini temin ettiğini söyledi. Yarı latife tarzında birtakım muhaverat geçti ve nihayette yiğidi ve askerleri
çok olduğundan dost olmamızı söyledi. Yunan Generali birtakım kuyudaı ihtiraziye tahtında mukaveleyi
tasdik edebilecekmiş. Ayrondük, İtalyan ve Fransızlar yarın on bir evvelde güya hususi mahiyette mülakat
edecekler. Fransızlar bizi kabule ikna için bütün kuvvetini sarf ediyor. Behemehal kabul etmek için zatı
samilerine de doğrudan telgraf vardır. Fransızlar bütün kuvvetlerde üç günden beri İngiliz teklifatını tadil
etmekle meşguldürler.
Saat (12) nısfılleyl. İsmet Paşa Hazretlerinden Başkumandan Paşa Hazretlerine gelen tegraf: 10/10/38.
Saat 4 işaretli.
1. Yeni projede işgal mıntakalarının hududunda Çanakkale’den Lapseki’den Kumkale’ye kadar kıtaa-
tımızı uzaklaştırmağı ve Gelibolu şibhiceziresinin tasdik ettirildiği ısrar edilmektedir. Emre muntazırım.
Mukavelenin murahhaslar tarafından üç gün sonra meriyeti icap ettiğinden ve artık hükûmetlerin
tasvibine tekrar arz olunmak icap etmediğinden hükûmetlerin bu baptaki noktai nazarını öğleden sonra
beşe kadar bildirmesini rica ederim.
Franklen Büyyon’dan Başkumandan Paşa Hazretlerine gelen telgraf:
Zati Sâmilerinin ve Türkiye’nin şahsi bir dostu olmak sıfatıyla basiret ve hamiyetinizden ve vatanper-
verliğinize son bir müracaatım vardır. Uzun ve ekseriya yorucu ve günlerce mümtet müzakerattan sonra
generaller mütareke tanzim eden müşterek bir proje verdiler. Teessüf ederim ki, burada bulunmadım. Sar-
fedilen takatşiken ve müirşiken mesaiyi görürdünüz. Bu lâyihayı bilmem ki ümit ettiğiniz bilcümle neta-
yici cami midir? Lâkin, hatta muahededen evvel Trakya’yı size veriyor. Bu, askerlerinizin kanıyla ödemeğe
mecbur olmadan size zafer temin ediyor. Paris’te içtima eden askeri mütehassıslarının lüzum gösterdikleri
on beş gün müddet istisna edilirse, İzmir projemizden ehemmiyetli bir şey değiştirmiyor. Yalnız mıntıka
meselesi nazarı dikkati celbedebiliyor. Fakat madem ki hutut sizin paşalarınızın reyiyle tayin edilecektir,
bir ihtilâf ihtimalini serdedecek bir ihtimal başka bir şey değildir. Sizin hür milletinizin şanına nakısa iras
– 1076 –
edecek hiçbir şey yoktur. Bu metni uzun uzun tetkik ettim. Dost bir Fransız sıfatıyla sizden şiddetle istir-
ham ederim. Bu yalnız birkaç hafta sürecek bir tarzı halden ibarettir. Lâkin bir itilâfın imzası İzmir için
derakap âdil ve muteber bir sulh projesinin ihzarı esbabını istikmal edecektir. İngiltere’nin konferanstan
evvel yapmak istediği fedakarlığını yaptığını hissediyorum. Bütün Avrupa bu itilâfı makul itilâf olarak te-
lakki edecektir. Zaferinizle yükseldiniz. Tatili muhasamatınızla yükseldiniz. İtidalinizle âlemi âfeti harpten
sıyanet hususundaki azminizle daha ziyade yükseleceksiniz ve sizin Fransız dostlarınız bademe hür, hâkim
Türkiye’nin asaletini tekmil âleme ilan edeceklerdir.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu) — Başkumandan Paşa Hazretleri tarafından Mu-
danya’da bulunan Mösyo Franklen Büyyon’a yazılan cevabi telgrafı okuyorum:
Son telgrafnamenizi aldım. Hissiyatı dostanenize teşekkür ederim. Bir an evvel tesisi sulh hususun-
da Türkiye Büyük Millet Meclisinin sulh, ciddi arzularının gördüğü mukabele hakikaten beni müteellim
etmekte olduğunu söylemeğe mecburum. Fransız dostlarının Türkiye’nin sarih hakları müdafaa etmekte
bulunmasını mürevvic hareketlerini tefsirde duçarı müşkülât oluyor. Bu bapta bilhassa şahsen Hükûmete
ve Meclise karşı müşkül bir vaziyette bırakılmış oluyorum. Dostluk ifasına fazla olarak intizar ediyorum.
Dostunuz
Mustafa Kemal
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — İsmet Paşa Hazretlerine gönderilen talimat 10.
10. 1338 deminki telgrafa en son cevaptır. Yani yeni projeye cevap.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Bugün mü gitti bu talimat?
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Evet efendim; yeni projede on madde muhtevi-
yatı berveçhi ati tahlil olunur:
İzmit şibhiceziresinde ve Çanakkale mıntıkasında bitaraf namı verilen mıntıkalar hattı fasılları müt-
tefik ordularının her birinin birer zabitle Büyük Millet Meclisi ordusundan bir zabitten mürekkep olmak
üzere muhtelit komisyon tarafından tahdid edilecektir. Kaydına göre, mukavelei askeriyenin esasından
addolunmayabilir. Mevzubahs olan hattı fasıllar tayin olunurken İzmit şibhiceziresinde, Şile, Gebze, Da-
rıca hattının kabul ettirilmesine çalışmak lâzımdır. İstanbul’un Rumeli cihetindeki parçasında İstanbul’un
Terkos arasındaki hat olarak şimdiden tespit edilmesine çalışılmalıdır.
Çanakkale mıntıkasına gelince; kıtaatımızı bulunduğu yerlerden çekmemek hususunda ısrar ediniz.
Müttefik kıtaatının elân tahtı işgalinde bulunan dört beş kilometre mesafeyi kabul etmekler maksadın
hasıl olacağını bildirmek icap eder. Ancak Lapseki-Erenköy hattından behemehal uzaklaşmamız hususun-
da behemehal ısrar olunur. Mevakii mezkurede idarei mülkiyemiz baki kalmak ve müttefikin tarafından
elan tahtı işgalde bulunan noktalardan başka mahaller işgal edilmemek ve mevcut kuvayı işğaliye tezyid
olunmamak şartıyla dört, beş kilometre Boğazdan uzaklaşmak; Gelibolu şibhiceziresinin işgalini bila kayd
ü şart gayri muayyen bir zaman için alelıtlak kabul edemeyiz. Mudanya mukavelei askeriyesiyle bugünkü
vaziyetimiz. Taahhüdümüz sulh konferansı netayicine taliken Çanakkale Boğazı’nın ve İstanbul Boğazının
tarafındaki işgal mıntakaları da aynı kayd ü şartla mevzubahistir. Binaenaleyh on birinci maddenin son
fıkrasının iptidasına ve nihayet sulh konferansının netayicine taliken, kaydı ilâve olunmalıdır. Bu takdirde
proje de şöyle olur: Sulh konferansı müzakeratının netayicine taliken müttefikin kıtaatı geri alınıncaya
kadar ila...
2. Hükûmetin noktai nazarı yaptığınız... hüsnü telakkiye matuftur. Kabul ettireceğiniz noktai nazarı
saat beşe kadar kabul ettirebilmenizi rica ederim. Meseleyi şimdi mevzubahis ederek anın da reyi alına-
caktır. İmza buyurduktan sonra projenin meriyetine mani kalmayacaktır. Yine o projeye müteallik bir
nokta hakkında İsmet Paşa Hazretleri tarafından mukavelei askeriye projesinin beşinci noktasında Şarkı
Trakya’nın Yunan kıtaatı tarafından tahliyesi çabuk başlayacaktır ve başladıktan sonra on beş gün zarfında
icra edilecektir ve hitamında da altıncı maddesinde de; Trakya’nın heyeti umumiyesi itibariyle devri teslim
– 1077 –
ve Yunan kıtaatının tahliyesinin hitamından sonra, azami otuz gün zarfında hitam bulacaktır, deniyor. Bu
sarahatlere göre Yunan tahliyesinin mebdeine temdit ve talik olunur. Binaenaleyh beşinci madde şöyle
olmalıdır. Biz Şarkı Trakya’nın Yunan kıtaatı tarafından tahliyesi mukavelenin meriyete vazından itibaren
başlayacaktır. İlâ...
En son, İsmet Paşa’dan şimdi gelen telgraf; bu sabah gelen Fransız ve İtalyan jeneralleri dün akşamki
projeyi tevdi ederken münakaşa edilmeksizin kabulünü teklif edildiğinden tarafeynin zan edildiğini anla-
dıkları münakaşa ve müzakerenin tabii olduğunu söyledim. Lâkin projenin üzerinde beraber çalışmak ve
Trakya’ya gönderilecek jandarmanın tahdidi miktarında musırdırlar. Lapseki’den Kumkale’ye olan dahil
olan sahilde kıtaatımızın çekilmesinde musırdırlar. Fakat eski bitaraf mıntakalar değil, yeni dar mıntakalar
mevzubahistir. İstanbul etrafında müttefik kıtaat ile kıtaatımız arasındaki işgal mıntakaları hududu olarak
gösterilmiştir ki bu mahazirin izalesi için birçok sarfı efkâr ettim. Akşama neticesini göreceğiz. Harington
gece İstanbul’da idi. Gelecek görüşecekleri saat beşten evvel Hükûmetten cevap almak mecburiyetimiz ol-
duğunu arz ederim. Şurasını da tasrih ve arz edeyim ki Trakya’nın tahliyesi bervechi atidir. On beş günde
Yunan ordusu çıkacak. Ondan sonra Yunan idaresi devam edeceği andan bir ay zarfında idarei memleketi
Yunanlılardan alıp Hükûmete devir ve teslim edeceklerdir. Müttefikin işgali askerisi altında kalacak olan
Karaağaç’tan Yunan idaresinin kalkması için tekrar teşebbüste bulundum.
Garb Cebhesi Kumandanı

İsmet
Şimdi efendim, tabii daha ziyade Heyeti Vekile Reisi Beyefendiye ait olduğu için, yalnız bendeniz Ha-
riciyeye ait olanı arz ediyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurursanız siz bitiriniz de bendeniz arz edeyim.
YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla) — Heyeti Vekilede mevzubahis bu proje üzerinde
arz ettiğimiz tadilâtın icra ettirilmesi kendisine, yazıldı. İstihsal edilirse febiha, istihsal edilmediği takdirde
bu akşam saat beşte imzası kati olan projenin, imzası için müsaade vermek fikrindedir Hükûmet. (Niçin
sesleri) Yalnız bir noktayı unuttum -ki en mühim noktadır- onu arz edeyim. Tabii bu mesele meselei aske-
riye olduğu için Başkumandan Paşa Hazretleri de Heyeti Vekile ile beraber, onlar da bu fikirde olduklarını
söylediler.
RAUF BEY HEYETİ VEKİLE REİSİ (Sivas) — Efendim; Yusuf Kemal Bey vuku bulan muhaberatı ay-
nen Heyeti Âliyenize arz ettiler. Bu malumat üzerine Heyeti Vekileniz vaziyeti tetkik etti. İki şekil üzerin-
de. Birisi bugünkü muvaffakiyatın bize verebileceği azamî muvaffakiyat ne olabilir? Onu tetkik etti ve son
noktai nazarını orada bulunan murahhaslara... ihtiyarlık olsa gerektir. Heyeti Vekile vaziyetin icabı olarak
imkan istihsaline çalışması için de İsmet Paşa’ya verdiği talimatta Heyeti Âliyenize arz edildi. Bundan
sonra Yusuf Kemal Bey kürsüyü terk etmeden evvel ifade ettiği gibi, kati bir muhalefet karşısında kalırsak
dün Heyeti Âliyenizin bize verdiği fikir ve Heyeti Vekilemizin de fikri bunu reddetmek suretiyle, itilaf dev-
letleriyle fiili bir surette harbe geçmeğe muzdar kalmamaktır. Şu halde İsmet Paşa Hazretlerinin dirayeti,
vaziyeti askeriyeye vukufu itibariyle azami gayreti sarf edecektir. İstihsal edilebilecek miktar edilecektir,
ve sarih olarak arz ediyorum. İstihsal edilen mütebaki nukat kalırsa İnşallah onu da sulh konferansında
temine çalışacağız Onu da sulh konferansında inşallah temine kemali azim ile çalışacağız. (İnşallah sesleri)
Hükûmetin noktai nazarını arz ettim, noktai nazarımız budur.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Şimdi efendim; arkadaşlar vaziyeti muhakeme ederken bendeniz
Hariciye Vekili ve Heyeti Vekile Reisi Bey’in son sözlerini sureti katiyede kabul etmiyorum. Yani konfe-
ransın mukarreratını tebliğ ederken kabul etmemek başka meseledir. Hali harbe geçmek başka meseledir.
Onun için ikisini birbirine karıştırmak çok hatalı olur. Çünkü bu konferans mukarreratını kabul etmemek,
itiraz etmek ve bütün nıkatı esasiyede onlarla hemfikir olduğumuzu gösterdikten sonra itiraz etmek, ka-
bul edilmezse hali harbi kabul etmek katiyyen varid değildir. Böyle bir harekette katiyen ne Meclis, ne de
Hükûmetimiz bulunmamıştır. Bunu olsa olsa ancak düşmanlarımızın icadı olabilir ve mesuliyeti de onlara
– 1078 –
aittir. Binaenaleyh bu meseleyi hali harbe intikal şeklinde muhakeme edersek yanlış bir yol tutmuş oluruz.
Ancak meselenin mahiyeti itibariyle kabul ve ademi kabulü ile husule gelecek mazarratlar ve menfaatler
hesap edilmelidir. Yoksa hali harb korkusu altında ve biz hali harbe gitmek arzusu altında muhakeme edil-
memelidir. Çünkü ne onun taraftarıyım ve ne de muzafferiyetimizi bila lüzum ve bila zaruret sergüzeşte
sevk etmek ve ne de hayali bir korku ile hukukumuzdan vazgeçmek lâzımdır.
Filvaki bu mütarekeye ait olan teklifat üç kısma ayrılır. Birisi, serbest mıntakaya ait olan kısım, birisi
Trakya’ya ait; üçüncü kısım da teferruatı askeriyedir, ki bu hususta söz söylemek salahiyetini zaten ken-
dimde göremem. Trakya’ya ait olan kısım ileri geri münakaşa edilebilir ve azami menfaat teminine çalışı-
lacaktır ve oradaki muktedir murahaslarımız elinden geleni yapacaktır. Fakat nihayet şekli teklif o hususta
bir ihtilâfa sebebiyet verecek derecede ağır değildir ve bila muhaba itiraz ediyorum, ki yeni felaketlere
uğramadan, yeni zahmetlere katlanmadan Trakya’yı bir buçuk ayda almak menfaati yeni bir ihtilaf, on beş
gün gerilemek için, oraya bir satır ilâve ettirmek için, oraya yeni bir şey ilâve ettirmekle ağır bir teklif de-
ğildir. Asıl işin canlı noktasına geliyorum. Trakya’yı bize tahliyeden vazgeçerek bize teslime mecbur eden
işin anahtarı olan cihete, bugün müttefikler, maatteessüf bugün düşman vaziyetinde bulunan İngiltere ile
beraber olan heyeti düveliye ne bir maksadı insaniyetkârane ile ve ne de Türkiye’yi çok sevdiklerinden
bu vaziyette bulunuyorlar. Bunları bu vaziyete sevk eden hâdise İngilizlerin Boğazlardaki vaziyeti ile, ih-
tilafatın bir harbi umumiye müncer olması korkusudur. Şu halde birkaç kilometre ileri ve geri meselesi,
onun ehemmiyeti askeriyesi mütehassıslarca tahakkuk ettikten sonra, bir ihtilafı siyasi menbaı değildir.
Ancak orada, bizim menfaatimiz muktezasından, ehemmiyetle nazarı itibara alınacak bir tek nokta var.
O da sulhtan evvel bitaraf mıntaka ve işgal mıntakası kelimesini kabul etmemektir. Yani, ona ait sarahat-
le bir cümlenin bizim mukavelâtımızda bulundurulmaması bizim menfaatimiz muktezasındandır. Biri
ehemmiyetle nazarı itibara alınacak nokta budur ki, biz filen sulhu istediğimizden, müttefiklere karşı iyi
görünmek islediğimizden, hatta bin türlü sebepler altında ordumuzla orduları arasında fasıla bırakmak,
bunların hepsi için bir faide bularak arzuyu fiillerini bir dereceye kadar yine noktai nazarımıza göre tatbik
etmek vardır. Fakat bir mıntakayı kabul edecek bir cümleyi ihzar etmekte de lüzum ve mana yoktur. Ati
için bunun ehemmiyeti azimesi olduğuna zahibim. Unutmayalım ki vaktiyle Edirne’yi tekrar istirdad için
giden ordu ve Hükûmet Meriç hududunu vaziyetten evvel ilan etmekle kazanmış ve gaib etmiştir. Aksi-
ni söyleyecek vaziyette bulunursak, ikrar etmemek vaziyetinde de bulunmağa gayret etmeliyiz. Herhalde
sükûttan fazla o çekilme vaziyetine daha başka bir nam ve şekil verilmesi için çalışmak, oradaki murahas-
larımızın üzerine bir vazifedir.
Oradan sonra bir de hatırıma gelen bir nokta var. Onu mütalaa kabilinden değil, ancak Hükûmetin
nazarı dikkatini celbetmek için söylüyorum. Tabii tahkimat ve tahşidata mütekabilen ruyu rıza gösterme-
yecekleri, düşmanlarımıza da mani olacakları bir sıra da adların da nazarı dikkate alınmasını rica ederim.
Çünkü Boğazlara karip olan bu adaların da, zannediyorum ki, senelerce bu memlekette gazetelerde ve
Hükûmet mahafilinde, Avrupa’da bir ehemmiyeti mahsusası olduğu, ehemmiyeti askeriye ve siyasiyesi
olduğundan bahsedildiğine göre, oradaki tahkimatın da belki bir manası olamaz. Esas itibariyle benim
fikrim bundan ibarettir.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim; arada deniz olmasa her şey aklıma geliyor. Fakat arada deniz
olunca deniz aklımı alıyor, mesele değişiyor.
Şimdi şu projenin diğer noktaları imza edilmek için az bir müddet için imza edilmekte, şahsıma na-
zaran o kadar mazarrat görmüyorum. Fakat Tevfik Rüştü Bey’in dediği gibi, Anadolu sahilinde bitaraf
mıntaka lafzıyla bir karış yere de razı olmuyorum. Çünkü o bir karış yerin sözü tükenmez ve onu onların
elinden almak pek müşküldür. İleri gittin geri geldin askeriniz bugün kendisini göstermiş, yarın şöyle ol-
muş, bilmem böyle olmuş. Bunun lafı zannetmem ki tükenmek imkânı vardır ve o bir karış yerden böyle
bir fasıla olduktan sonra sürüp çıkarmak epeyce müşkül bir meseledir. Onun için ne yapıp, yapıp Anadolu
sahilinde bitaraf mıntaka namıyla bir karış bir yer terketmemek mümkün ise ve çaresi ne ise onun yapıl-
masını rica ederim. (Değil ise sadaları) Değilse askerimiz oradadır.
– 1079 –
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sinop) — Tevfik Rüştü Bey biraderimizin beyanatı arasında «Kabul
etmemeğe biz sebebiyet vermeyelim, onlar sebebiyet versin, hali harbe tabi biz, sebebiyet vermeyeceğiz»
buyurdular.
Efendiler elinde silahı bulunan ve alelhusus hamdolsun muzafferiyet şerefli ordumuza başkasından
temasta bulunan İngilizlerin, tevil ederek, müruru zaman dolayısıyla, ufak bir hata harbi başlattırabilir ve
orada Lahey Hâkem Heyeti yoktur, ki hallü fasl için, kimin harbe sebebiyet verdiğini tetkik etsin, Propa-
ganda eşkâli de malumdur. Onun için bunun devamında harb tehlikesi melhuzdur.
«Bu vaziyetin devamı müddetince hali harpten korkmamalıdır» buyurdular. Tevfik Rüştü Bey, bende-
niz hali harpten korkarak, ölümden korkarak buraya böyle bir karara geldiğimizi söylememiştim. Mem-
leketimizin hali harb icabatı ve menafii hakikiyesi icabatı olarak bugün için icap eden budur diye heyeti
âliyenize arz ettik..
Sonra gerek Tevfik Rüştü Beyefendi ve gerekse Vehbi Efendi Hazretleri bitaraf mıntakadan bahsettiler.
Bu projede bitaraf mıntaka tabiri kullanılmamıştır, menatıkı meşgule tabir edilmiştir. Menatıkı meşğuli-
yenin tarzı, tahliyesine dair verdikleri projede eşkal gösterilmiştir.
HASAN BEY (Trabzon) — Anadolu sahili için yoktur.
RAUF BEY (Devamla) — Anadolu sahili için verdikleri ilk notada sulhun akdiyle beraber İstanbul’u
tahliye edeceklerini ifade etmişlerdir. 23 Eylül tarihli notalarında sulhun akdiyle İstanbul’un tahliye edile-
ceği sarahati mezkûrdur ve buyurduğunuz gibi geri almış değillerdir.
HASAN BEY (Trabzon) — Medarı hüküm değildir. Yine orta yerde yeni mukavele var.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim budur. Okunan tafsilattan ve cereyan eden muhaberattan son defa
işaret edilen noktaların son derece müdafaa edilmesi ve istihsaline çalışılması hususunda İsmet Paşa’ya
emir verilmiştir ve arz ediyorum: eğer kabul etmezlerse, hali harbi ihdas etmek menafii memlekete mu-
vafık olmadığına Heyeti Vekilemiz kanaat getirmiştir. Mütebaki kalan noktalar da sulh konferansında
istihsal ve hal imkânı olduğundan böyle daha münasip olacağına kaniiz.
MUSTAFA BEY (Kozan) — Hali hazırda en ziyade milletin menfaatini istilzam eden budur kanaatinde
idiniz. Bu hangi muhakemat neticesi oldu? Acaba bu hususta Hükûmetin evvelce ilân ettiği neticeyi izah
eder misiniz: (Gürültüler).
RAUF BEY (Devamla) — Heyetinize iştirak edip idare eden. Başkumandan fikriyle ile heyetimizi ten-
vir eden Başkumandan Paşa Hazretlerinin mütalaalarının hülâsasını arz ediyorum. Silsilei muhaberat
bunlardır.
MUSTAFA BEY (Kozan) — O silsilei muhaberat hakkında noktai nazarınız nedir.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim, muhaberat okundu. Başka ne arz edeceğim, izah ettim.
HAMDİ BEY (Trabzon) — Bu proje Heyeti Vekileye ültimatom şeklinde mi geldi?
RAUF BEY (Devamla) — Hayır efendim, okunanı görüyorsunuz, ültimatom verdiler diye ifade et-
medim ve İsmet Paşa’nın en son menafi istihsal etmek için aldığı talimatı da okudum, izah ettim. Ondan
sonra yapılacak iş kalmazsa -ki şekle göre ittihaz ettiğimiz kararı söyledim- ültimatom geldi de ona karşı
böyle yapıyoruz demedik.
SALAHADDİN BEY (Mersin) — Efendim; bir şey için nazarı dikkati âlinizi celbetmek istiyorum. Bu
23 Eylül tarihli notada İstanbul’da kıtaatın geri çekileceği hakkındaki teminat muahedenin mevkii icraya
vazı şartıyla olduğunu zannediyorum. Muahedenin evvelâ sulhun yapılması kaydı vardır. Sulh yapılacak,
muahede bizim tarafımızdan tatbik edilecek ve tatbik edildiğine onlar kani olduktan sonra da onlar çeki-
lecek. Meselenin bu noktası mühimdir. Bunu biz kendi arzumuza göre imâl edebilmek mecburiyetindeyiz,
zannederim. Biz, malumu âliniz Trakya’yı kabul edelim. Öbür nokta mübhem kalıyor, bu noktaya bilhassa
nazarı dikkatinizi celbederim.
RAUF BEY (Devamla) — Çok şayanı arzudur ki konferans toplanır, toplanmaz tahliye etsin.
– 1080 –
HASAN BEY (Trabzon) — Sulhten sonra da tahliye etmezler.

RAUF BEY (Devamla) — Efendim tahliye etmeyeceklerse ve buna dair kanaat yoksa başka türlü karar
verirsiniz.
HASAN BEY (Trabzon) — Müsait olmayacaklar...
RAUF BEY (Devamla) — Tabiatıyla müsaid olmayacaklar. Fakat arz ediyorum, kâfi derecede heyetimi-
zin noktai nazarına da arz ettim zannediyorum. Biz bu kanaate geldik ve bundan fazla bugünkü vaziyeti ve
hali harbi sulhe iade edecek bir vaziyette kabili teklif gördük.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim sivil üsera hakkında Hükûmetten nazarı dikkati
celbedecek... Kâfi midir, yoksa daha ileride bunu...
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim sivil üsera hakkında İsmet Paşa’nın
mesaisi ve kezalik Yusuf Kemal Bey’in okuduğu silsilei muhaberattan anlaşıldığı üzere son dereceye kadar
ısrar etti ve dün akşam projeyi tekrar lisanı katî ile ifade etmişlerdir. Sivil üsera hakkında görüşüldüğü hak-
kında son işarınızda bir şey yoktur diye İsmet Paşa’ya yazdık. Bu aldığımız karar ve teklif ettiğimiz proje
Paris’te itilâf devletlerinin takarrür ettirdiği şekildir. Başka bir şey yapamayız demiştir.
FUAD BEY (Bolu) — Bendenizin hatırımda kaldığına göre, onuncu maddede Yunanlılardan tesellüm-
den itibaren otuz gün zarfında bize teslim edileceği bildiriliyor ve inzibat temin edilirse daha evvel teslim
edecekler. Bu müddet daha tenkis edilebilir. Bunlar bunun aksi birtakım vukuat ihdas edeceklerdir ve bu
suretle bundan istifade edeceklerdir.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Müsaade buyurun, aynı nokta benim de nazarı
dikkatimi celbetti. Münakaşa ettik. Vasıl olduğumuz netice şudur: İnzibatı, asayişi temin edecek biziz,
onlar icap ederse müzaherette bulunacaklar. Biz Trakya üzerinde hak iddia ettiğimiz müddetçe asayişi
muhafaza etmekle mükellef olacağız ve bunu yapmağa çalışacağız.
EMİR PAŞA (Sivas) — Bendeniz Hükûmetin tasvibi hakkında bir şey söylemeyeceğim. Bu, askerî kon-
ferans hakkındaki Hükûmetin tasvibine karşı bir itirazda bulunmayacağım. Fakat Meclis azası sıfatıyla
değil, milletten bir ferd olarak diyeceğim, ki ne arzu ederseniz onu bildiriniz, netice üzerine taalluk etmi-
yor, çünkü bu askerlik meselesidir. Yalnız şurasını arz etmek istiyorum, ki müttefik devletler kıtaatının,
kuvvetlerinin bu meyanda ve bu sırada İstanbul’da ve Boğaz’da tezyid edilmemesini ve tezyid edilecek
olursa bizim tarafımızdan ne yapılacağını soruyorum. Bu meseleyi bendeniz anlamıyorum. Sarih bir su-
rette anlayamadığımdan dolayı şahsen merak ediyorum ve bendeniz burada tereddüd ediyorum. Bunu
tahdid etmek imkânı var mıdır?
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim, mukabil teklif olarak son şeklinde
buyurduğunuz nokta İsmet Paşa’ya yazılmıştır, kabulüne çalışacaktır. Sonuna kadar gayret edecektir. Fakat
bu maruzatımız, ona da muvaffak olmazsa, ki şekle göredir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara) — Arkadaşlar, tabii İsmet Paşa
ile konferans hakkında carî olan muhaberatı biz sizden daha fazla okuduk, belki beş kere, on kere birçok
defalar tetkik ettik ve okuduk. Binaenaleyh birçok noktalar üzerinde mütereddid bulunuşunuzu ve bütün
noktaları, şümulüyle verilen kararları tartmakta müşkülâta maruz bulunuşunuzu pek tabii görüyorum.
Müsaade buyurursanız kısa bir müdavelei efkâr yapalım, ne gibi noktalar varidi hatır ise yalnız mazbut
fikirler üzerinde bana sorunuz cevap vereyim ve ufak bir müdavelei efkâr edelim.
Evvelâ ilk suali ben sorayım. Bu askerî konferanstan ne talep edilebiliyor, hangi matlabla bu konferansa
gittik? Herhangi bir arkadaş cevap versin.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Müzakeratı sulhiyeye girişmek için.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Devamla) — Hayır bu değildir. (Hayır sesleri). (Âti için
teminat sadaları).
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Trakya’nın sulhen istirdadı ve buna mukabil memleketin asayişine
taalluk eden hiçbir şey tasdir etmeyecek. Trakya’nın kendisiyle bulunmaktır. Sulhen Trakya’yı almaktır.
– 1081 –
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) — İstanbul’u almak mevzubahs midir?

Boğazları almak mevzubahis midir? İstanbul’da, Çanakkale’de, Gelibolu’da mevcut olan kuvayı itilâfiyeyi
oradan tahliye ettirmek mevzubahs midir?
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Hayır Paşa Hazretleri. Yalnız muhalif taahhüde girmemek mev-
zubahistir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Müsaade buyurulur mu Paşa Hazretleri, Mudanya Konferansı 23 ta-
rihli notada zaten ifade ediliyor ve deniliyor ki; üç devleti müttefika biliçtima ve Türk Yunan memurini
askeriyesiyle bilitilâf hükûmetler generalleri tarafından tespit olunacak bir hat üzerine Yunan kuvvetlerini
Trakya’dan çekmek üzere düveli müttefika nüfuzlarını istimal edeceklerdir. Binaenaleyh Yunan ile bizim
aramızda bir hattı fasıl yapılarak bir mütareke akdetmektir. Zaten okunan şey de bir mütarekenamedir.
Buna mukabil, bu müdafaa mukabilinde dahi bizim tarafımızdan Marmara’dan Trakya’ya geçmemek gibi
bir taahhüd yapılacak, bir şey tespit edilecek, bu müdahale dahilinde Ankara Hükûmeti ne konferanstan
evvel ve ne konferanstan sonra muvakkaten bitaraf mıntaka namı altında bulunan mıntakalar dahiline
asker göndermemeyi, ne Boğazların ve ne de Marmara Denizini geçmemeyi taahhüd edecektir.
Binaenaleyh bendeniz Mudanya Konferansı dendiği zaman şunu anlarım. Şu halde bütün bu teklifi
kabul etmediğimiz takdirde İngilizlerle derhal muhasamaya geçmiş olmuyoruz. Ancak mevcut bulunan
Yunanlılarla hali faaliyette bulunmuş oluyoruz ve son fıkra ile bizi bu hareketten menedecek bir taah-
hüdü evvelce kabul etmemiş olmamıza rağmen hali faaliyete geçebileceğimizi ifade ediyoruz. Şu itibarla
bendeniz şu teklifi kabul etmediğimiz takdirde İngilizlerle fiilen hali muhasamaya geçecek ortada bir şey
göremiyorum. Zaten konferansı tevlit eden bu noktadır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara) — Efendim; Beyefendi’nin izah
ettiği gibi, Mudanya Konferansı Yunan ordusunun çekileceği hattı tespit içindir ve buna mukabil biz de
bitaraf tesmiye ettikleri mıntıkalardan geçmeyeceğiz. Şimdi bu onların matlubu idi. Biz buna fazla bir
şey ilâve ettik ve dedik ki; biz bu şartları yaparız. Yunan ordusu yalnız değil, Yunan Hükûmetiyle birlikte
olmak üzere bütün Trakya’yı tahliye edecektir. Binaenaleyh Şimdi bir hattı askerî çekmek ve onun gerisine
orduyu götürmek değildi. Memleketi bir kıtayı tamamen askerî ve idarî bir surette tahliye ettirmek ve şim-
diden tahliye ettirmek Hükûmetimizi şimdiden orada tesis etmektir. Maksudumuz budur. Buna mukabil
taahhüd ettiğimiz bir şey vardır ki Marmara’dan oraya ordu geçirmeyeceğiz. Zannederim maksat bunu
istihsal etmektir.
Şimdi en son projeyi yukarıdan aşağı tahlil ettiğimiz zaman zannediyorum ki bütün manasıyla maksa-
dımız istihsal edilmiştir. Yani otuz gün yahut kırk bir gün zarfında, Edirne dahil olmak üzere, Meriç’e ka-
dar Şarkî Trakya Yunan ordusundan, Yunan idaresinden tahliye edilecek ve Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükûmetine teslim olunacaktır, resmen tevdi olunacaktır. Buna mukabil biz de Boğazlardan ve Marma-
ra’dan orduyu geçirmeyeceğiz. Şimdi asıl üzerinde münakaşat yaptığınız noktalar, bilmem Gelibolu işgal
mıntakası... Bunlar zaten mevcut olan şeylerin ifadesinden ibarettir. Fazla bir taahhüde girmiyoruz. Yalnız
bittabi onların tekliflerini, şartlarını biz daha evvel fiilen kırmışızdır.
Mıntakai bitarafı var dediler. Oradan geçmemek şartıyla sizinle sulh konferansına gelebiliriz, oradan
geçmemek şartıyla size Trakya’yı veriyoruz. Onları çiğnedik, geçtik. Siz, onların iddia ettikleri... Siz diyor-
sunuz, ki Boğazların serbestisini kabul ettik. İyi ama Boğazların üzerinde askerlerimiz vardır. Bunun için
Boğazdan biraz uzaklaştık. Mesele bundan ibarettir.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Ya İstanbul?
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Devamla) — İstanbul’un bize şimdiden teslimini iddia
etmedik. Verilen notada deniliyor ki badessulh size vereceğiz. Biz dc cevabî notamızda ümit ederiz ki...
Fakat bir iddia ve ısrarımız var mıdır ki Mudanya Konferansı neticesinde İstanbul’u tahliye ettireceğiz ve
bu kuvayı işgaliye ve itilâfiyeyi kaldıracağız. (Hayır sesleri) Binaenaleyh Mudanya Konferansında istihsal
edemeyeceğiz. Namütenahi mesail vardır. (Bunların kâffesi için bir sulh masası, konferansı vardır ve onun
için de on gün sonra toplanalım deniyor. Bunların kâffesi ancak orada hallolunacak meselelerdir. Yalnız
ne var? Askerî bir konferans mahiyetinde, ordumuzu istimale lüzum görmeksizin, hakikaten koskoca bir
– 1082 –
kıtamıza tesahup etmiş olacağız. (Doğru sesleri) Binaenaleyh bu hatıra gelen ufak tefek şeylerdir. Mahaza
nasıl ki Heyeti Celilenizin nazarı dikkatinize çarpıyor. Heyeti Vekilenin de ve Başkumandanlığın da nazarı
dikkatine çarpmıştır, bu nikat. Talimat yukarıdan aşağıya tetkik olunursa bunların hepsi üzerinde azamî
netayici elde etmek için son gayretin sarf edilmesini de emretmişimdir. Ancak bütün bu arzu ettiğiniz
şeylerin hiçbirisi olmasa dahi, onların teklif etliği proje olduğu gibi kabul edilirse hangi noktada ne zarar
vardır bunu öğrenmek isterim. Tevfik Rüştü Bey bunu izah etsin.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Tamamiyle Mudanya Konferansından beklediğimiz, tasrih edildiği
gibi, Trakya’yı sulhen almak ve buna mukabil de bitaraf mıntakaya girmemek. İşte bunun haricinde bir
tek kelime vardır ki İzmir’de zatı samileri tarafından düveli düşman veya barışmadığımız, devletlere karşı
beyan edilen sarih bir ifade vardır. Biz bitaraf kıta namıyla bir şey tanımıyoruz. İşte bu iki gayenin içinde
üçüncü bir gaye tahaddüs ediyor, ki işgal mıntakası haricinde o kelimeyi sokarak bir maksadı siyasiyi gös-
termek istemiyorlar. Kabil değil midir ki askerlerimizi çekerken bu kelimeyi kullanmayarak temin edelim,
işte budur itirazım.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Devamla) — Efendim, dedik ki biz bitaraf mıntaka tanı-
mayız ve tanımadığımızı da fiilen gösterdik. Şimdi onlar diyorlar ki, pekâlâ tanımadığınız bitaraf mıntaka-
yı biz de tanımayalım. Fakat askerlerimizin elyevm tahtı işgalinde bulunan yerler vardır. Bunu nasıl ifade
ediyorsunuz? Bizim askerimizin tahtı işgalinde bulunan mıntakalar vardır. Bunların adı nedir efendim?
Müttefik devletlerin kuvvetlerinin tahtı işgalinde bulunmakta olan yerdir bunlar. Bizim de kuvvetlerimiz
gitmişlerdir, sokulmuşlardır. Araya bir fasıla koyalım, ki sui tefehhüm hasıl olmasın diyorlar. Daha güzel
ifade varsa buyurun söyleyelim, onlara tebliğ edelim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; bendenizin buradaki anlamak istediğim bir şey vardır. Ma-
lumu âliniz Mudanya konferansı ordumuzun galibiyeti üzerine kurulmuş askerî bir konferanstır ve bunda
en ziyade alâkadar olan Yunan generali bizden evvel imza edecektir. Çünkü bizden evvel vazı imza edecek
olan generallerin Yunan meclisini... temin eden salâhiyet nedir bir? Bir de konferansın müzakeratı esna-
sında bendenizce unutulmuş bir nokta vardır zannederim. O da Yunan ordusu tahliye ettiği zaman oraya
bir heyet gönderilmelidir. Bir heyet nazaret etmeli ve bizim de bir galip sıfatıyla o heyette bir zabitimiz
bulunmalıdır. Nasıl ki Mudanya konferansında İsmet Paşa riyaset etmiştir ve bu şeref de bizim için nasıl
ki galip sıfatıyla Yunan ordusunun tahliyesine nezaret edecek heyete bizim büyük rütbeli zabitimiz riyaset
etmelidir. Bu unutulmamalı, yazılmalıdır diyorum.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Efendim; Yunan generali bazı kuyudu ihtiraziye ile
imza edeceğim demiş. Yunan generali isterse imza etsin, isterse etmesin. Maksat, Yunan ordu ve idaresinin
oradan çıkmasıdır ve bunu da üç devleti müttefika bize karşı taahhüd ediyorlar. Binaenaleyh o imza eder
veya etmezse, ondan ne çıkar? Diğerleri, onu çıkarmaya mecburdurlar. Sonra elbette devr ü teslim mua-
melesinde bizim de büyük rütbeli memurumuz bulunacak. Fakat bunu yazmaya hacet yoktur efendim. Bi-
zim de memurumuz tahliye esnasında onlarla beraber bulunacak, tahliyeyi görecek ve tesellüm edecektir
ve hatta o memur da tayin olunmuştur.
İSMAİL SUPHİ SOYSALLI BEY (Burdur) — Paşa Hazretleri; buyurduğunuz gibi tarafımızdan vaki
olan tadât kabul edilmeyip de onların tadilini olduğu gibi kabul ettiğimiz takdirde; bizim için Trakya’da
hasıl olacak vaziyet esaslı ve devamlı mıdır?
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Efendim öyle bir şey soruyorsunuz ki... Beyefendi ha-
ritayı açarsınız; Anadolu’nun vüsatine bakarsınız; sonra onun şimali garbisindeki parçalara da bakarsınız
aradaki farkı görürsünüz. Ondan sonra mantıkî olan kararınızı verirsiniz. (Handeler) Mantıkın emrettiği
şudur efendiler:
Ordu, vazifesini ifa ve ikmal etmiştir. Bundan sonra temini lâzım gelen bütün netayiç; siyaseten -diplo-
matik ile- hallolunacaktır. Hükûmet ve Meclisiniz bunu kabul etmez de harekâtı askeriyeye karar verirse:
ordu, harekâtı askeriyeyi ifa eder ve onun bütün icabatını iktiham eyler. Fakat daha fazla ne kazanır? Ben
zannediyorum ki bu ufak tefek tadili yapmaya muvaffak olamasak bile, onların teklifatını aynen kabul
– 1083 –
etmekle de, bu dakikada memleket ve milletimize azamî menfaati bahşetmiş olduğunuz kanaatindeyim.
(Doğru sadaları) Benim kanaatim budur.
EMİR PAŞA (Sivas) — Son mütalaanız mucibince; memleket, mecbur olmadığı bir şeyi harben intaç
etmek istemez. Fakat bir mecburiyeti katiye altında kalacak olursa o zaman da evvelce nasıl silâha sarıldı
ise yine sarılır, karşımıza kim çıkarsa çıksın. Fakat bu mecburiyete lüzum ve ihtiyaç kalmadan. Hükûme-
timiz ve Başkumandanlığımız, siyaseten bu işi hallederse teşekkürler ederiz.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Hakkı Hami Bey, demin beyanı mütalaa ederken de-
mişlerdi ki: Biz itilâf generallerinin bu projesini kabul etmezsek arada hali harbin tahaddüsüne mahal
yoktur.
Evet, hali harbin tahaddüsüne mahal kalmaz. Onların bitaraf dedikleri mıntakadan ileri geçmemek
şartıyla...
Binaenaleyh bunu kabul ettiğimiz takdirde, bütün ordumuz, bütün millet ve memleketimiz arkasına
yatıp, intizar edeceğiz. Böyle yaparsak aramızda hali harb kalmaz. Hali harbi idame etmek ise Boğazlara
ve karşı tarafa geçmektir. Bu hareketi yaparken de bizim karşımıza İngiliz askeri çıkacak ve geçmeyin di-
yecektir ve bizim onu bertaraf edip geçmemiz lâzımdır. Hali harb olmaz olur mu?
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Paşa Hazretleri... (Müzakere kâfi sadaları)
REİS —Müsaade edin, sorsunlar.
TUNALI HİLMİ BEY (Devamla) — Zannımca teferruat, esasıyla hallolunur. Ruhlar daima, Yunan-
lıların melun tıynet ve cibilliyetleri karşısında titremekte olduğundan, acaba müddete ait iki nokta ıslah
edilemez mi?
Birincisi; mukavelenamede pek yakında işe başlanacaktır diyor. Bu müddet 24 saate tenzil edilemez
mi?
İkincisi; Paşa Hazretleri, Yunanlılar ordularından Trakya’yı on beş günde tahliye edecekler ve tahli-
yeden sonra 30 gün daha keza idareleri devam edecektir. Yunanlıların idaresi 30 gün daha devam edince
demek ki Trakya, Yunan pençesi altında kırk beş gün daha inleyecektir. (Hayır hayır sesleri, gürültüler)
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Buyurduğunuz şeyler hiç doğru bir şey değildir. 24
saat... Bu, lâftan ibarettir. Biz gidip üç günde alabilecek miyiz?..
Sonra idare meselesi; heyeti umumiyesi 30 gündür, Yunan idaresinin heyeti umumiyesinin…
GAZİ BAŞKUMANDAN MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ — Otuz gündür. Azamî heyeti
umumiyesi. Yani düşmanın oradan çekilmesi nihayet otuz günde hitam bulacaktır.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Fakat Paşa Hazretleri, tahliyeyi müteakip değildir.
PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Canım farz ediniz ki müteakip olsun efendim. Sorarım şimdi ben
Vekil Beylere, hani memurları nerededir, memurları hazırlamışlar mıdır ve belki tahliye bizim yüzümüz-
den daha fazla devam edecektir. Halen işgal ettiğimiz yerlerin memurları tamamlanamadı.
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Bu tektifatı kabul ettiğiniz takdirde sulhun mekân ve zamanı ne olacak-
tır? Sulhun ne vakit olacağı belli midir?
PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Bizim teklifimize göre ayın yirmisinde İzmir’de toplanmamızı ka-
bul ederlerse bu ayın yirmisinde müzakeratı sulhiyeye başlayacaktır. Fakat sulh esasatı, müzakeratın ce-
reyanına tabidir. (Müzakere kâfi sesleri) Fakat bunun onunla ne münasebeti var? Müsaade buyurursanız
size bir şey arz edeyim.
Efendiler; benim hissiyatıma göre itilâf devletleri Trakya’yı hakikaten bize vermek istiyorlar. Hani zan-
nolunmasın ki üç gün, otuz gün ile bize bir entrika yapacaklardır. Bunu yapmayacaklardır. Neden yapma-
yacaklardır? Biz diyoruz ki otuz gün siz idare edin, ondan sonra bizim memurlarımıza terk edin. Hayır
diyorlar; geliniz bir an evvel alınız. Çünkü Yunanistan bundan kendisi vazgeçmiştir. Yunanın duçar oldu-
– 1084 –
ğu felâket o kadar azimdir ki Garbi Trakya’yı muhafaza edebilirse çok büyük muvaffakiyettir. Binaenaleyh
kendileri vazgeçmişler. Zaten müttefikler de bununla meşgul olamazlar. Bunu bize verecekler.
Fakat sulh müzakeratında Boğazların alacağı şekil nedir? Bize göre misakı millinin icabıdır. Serbest
olacaktır. Fakat şekil ne olacaktır ve onun şekline göre İstanbul’un vaziyeti taayyün edecektir. Onların
şekline göre elbette oranın vaziyeti taayyün edecektir. Yalnız ne var? Biz çalışalım ki Trakya’ya ordu geçsin.
Ordularla orayı işgal ve idare, muhafaza edelim.
ZEKAİ BEY (Adana) — Bir küçük suale müsaade eder misiniz? Efendim; bu mukavele projesinde de-
niyor ki; Trakya’yı bizim memurlarımız işgal ettikten sonra, nizam ve intizamı temine muvaffak olurlarsa
müttefik kıtaatı bir aydan evvel dahi çekilebilir. Acaba bu demek değil midir, ki nizam ve intizam hasıl
olmadığı takdirde bir aydan fazla kalabilecekler. Bendeniz diyorum ki... (Hayır hayır sesleri)
GAZİ BAŞKUMANDAN PAŞA HAZRETLERİ — O demek değildir,
ZEKÂİ BEY (Adana) — Bendenizce o fıkrayı kaldırmak lâzımdır.
GAZİ BAŞKUMANDAN PAŞA HAZRETLERİ — Efendim bu fıkra ve bunun gibi yek nazarda ho-
şumuza gitmeyen noktalar vardır. Bu gibi noktaların tashihi için bütün kuvvetini, gayretini sarf etmesi
için İsmet Paşa’ya emir verdim ve emin olmalısınız ki İsmet Paşa çok vesveseli bir adamdır, bizden çok
müvesvistir, çok mütevehhimdir. Bizim nazarı dikkatimizi celbetmeyen noktaları o celp ve manalarını
ima etmektedir. Bu, bu demektir bu demektir diye... Yani azamî gayretin sarfolunacağına şüphe etmeyiniz.
Yalnız makûsu kabul ediyorum. Hiçbir şeyi tadil etmeyelim. Hiçbir şey gaib etmeyiz. O halde Heyeti Veki-
lenin kanaatini işittim. Olduğu gibi dahi bunu kabul etmekte muhassenat görüyor. Başkumandanlıkta aynı
fikirdedir. Şimdi de Meclisi Âlinizin temayülâtı umumiyesi anlaşılırsa oradaki murahhaslar...
REİS ADNAN BEY — Efendim müsaade buyurunuz, müzakerenin kifayetine dair takrirler vardır.
(Reye koyunuz sesleri)
Reyinize vazedeceğim. Kifayet kabul edilince bittabi mesele biter.
BİR MEBUS BEY — Karar yok.
REİS — Tabiî efendim karar yok. Müzakerenin kifayeti meselesidir.
Efendim imzaya mezuniyet vereceğiz diyorlar. Reylerini izhar ediyor demektir. Müsaade buyurun ne
arzu ediyorsunuz?
TAHSİN BEY (Aydın) — Müsaade buyurunuz Hariciye Vekilinden bir sual soracağım.
REİS — Buyurun sorun.
TAHSİN BEY (Aydın) — Malumu Devletiniz biz bu mukavele ile bir hali mütarekeye geçmiş oluyoruz
Yunanlılarla.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Hali sulhe geçiyoruz.
TAHSİN BEY (Aydın) — Sulhun akdine kadar Yunanlılar Şarkî Trakya’yı bugün düveli itilâfiye komis-
yonlarının nezareti altındadır. Onlar tabiî fecayiin vukuuna mani olacaklardır. Tabiî Garbî Trakya’dan da
İslâmları var. Sulhun akdine kadar onlar ne olacak?
GAZİ BAŞKUMANDAN PAŞA HAZRETLERİ — Efendim biz bütün dünyayı kurtaramayız.
TAHSİN BBY (Aydın) — Bütün Türkiye’nin mütarekeye mi geçiyoruz.
BAŞKUMANDAN PAŞA HAZRETLERİ (Devamla) — Hayır sulhe geçiyoruz. Türkiye’nin kuvveti bü-
tün dünyadaki İslâmları kurtarmaya kâfi değildir. (Alkışlar)
ÂBİDİN BEY (Lâzistan) — Kendileri de bir parça çalışsınlar. Hep Anadolu kurtarmayacaktır, onlar da
çalışmalıdır.
REİS — Efendim; müsaade buyurunuz. Müzakerenin kifayetine dair takrir var. Haricîye Vekili buyuru-
yorlar ki Mudanya konferansındaki murahassımıza imza salâhiyeti vermek için Meclisi Âlide vuku bulan
beyanını Meclis kâfi görüyor mu. (Kâfi sesleri)
Kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Kâfi görülmüştür. Efendim ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Bir şey daha efendim. Bu kararı, Hükûmet mesuliyeti
üzerine alarak, vermek salâhiyetini haizdir. Fakat ben arzu ediyorum, ki malumu âliniz Başkumandanlık
sıfatıyla -çünkü Başkumandan Meclisi Âlinizin şahsiyeti maneviyesidir- ben muvakkat bir memurum.
Binaenaleyh ben arzu ederim ki bu kararın muvafık olduğunu Meclisi Âli ifade etsin. (Kabul ve ifade ettik
sesleri)
REİS — Efendim bu ifade edildi ve iş bitti efendim.
Şimdi celsei hafiyeyi icap eden ahval hitam bulmuştur. Celsei hafiyenin celsei aleniyeye tahvilini reyi
âlinize koyacağım. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim celsei aleniye küşad edilmiştir.

Meselenin derkâr olan müstaceliyet ve ehemmiyetine mebni müzakerenin kifayetini teklif eylerim. 10 Teş-
rinievvel 338
(Kabul edilmiştir.) 10 Teşrinievvel 338
Kâtip Denizli Mebusu

Hakkı Yusuf
Riyaseti Celileye
Sulh hakkında verilen notaya cevap vürud edip sulh müzakeresi nerede olacağı anlaşıldıktan sonra mü-
zakerei edilmesini, şimdilik müzakerenin tehirini teklif eylerim.
Malatya
Reşit45
– 1086 –
TBMM
Münderecat

11. — Muvazenei Umumiye Kanun layihası
A) Büyük Millet Meclisi
Cilt : 23
119’uncu İn’ikat – 2’nci Celse
– 1087 –
YÜZ ONDOKUZUNCU İN’İKAT 14 Teşrinievvel 1338 Cumartesi İKİNCİ CELSE
YÜZ ONDOKUZUNCU İN’İKAT

İKİNCİ CELSE
Efendim, malûmu âliniz, Meclis bütçesinin geçen bir celsei hafiyesi esnasında bir mesele müzakere ve
ikmal edilmiş ve bittabi celsei aleniyede reyi âlinize vaz’ı takarrür etmişti. Yalnız harcırah meselesi, yine
heyeti umumiyenizin kararı ile Kanunu Esasi Encümenine gönderilmişti. Kanunu Esasi Encümeni mazba-
tasını tanzim etmiş göndermiştir. Mazbata okunacak. Bunun müzakeresi için celsei hafiyye akdi lâzımdır.
Vakıa evvelce bu hususta karar verilmişti. Fakat arzu ederseniz buna dair bir karar daha verirsiniz. Celsei
hafiye akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Celsei hafiye akdi kabul edilmiştir. Celse hafidir.
Celsei hafiye zaptı sabık hülâsası okunacak.
(Okundu)
Mazbatayı okuyacağız.
1— ZAPTI SABIK HÜLÂSASI
YÜZ ON ALTINCI İÇTİMA

BİRİNCİ CELSE (Hafi)
10 Teşrinievvel 1338 Salı
Reisisâni Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hülâsası kıraat ve aynen kabul
olundu. Mudanya müzakerâtı hakkındaki muhaberat, Hariciye Vekili Bey tarafından kıraat olunarak mü-
zakereden sonra mezkûr konferansta Türkiye murahhası olarak bulunan İsmet Paşa Hazretlerine protoko-
le vazı imza etmek salâhiyetinin verilmesi için Hükûmete mezuniyet itası kabul olunarak celsei aleniyeye
geçildi.
Reis Kâtip Kâtip

Doktor Adnan Van Kayseri
Hakkı Atıf
REİS — Zabıt hakkında söz isteyen var mı? (Hayır sadaları)

Zaptı sabık kabul edilmiştir.
– 1088 –
2. — MÜZAKERE OLUNAN MEVAD
1. — Muvazenei Umumiye Kanunu lâyihası

A) BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BÜTÇESİ
REİS — Efendim, Meclis Bütçesine ait Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasının müzakeresine baş-
lıyoruz.
Söz Ali Sururi Efendi’nin. Buyurun efendim.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, olbabdaki takrirlerle beraber Kanunu Esasi En-
cümenine havale buyurulan bu mesele Encümende müzakere olundu. Malûmu âlileri olduğu üzere, geçen
celsede azayı kirama kemafissabık 4 000 kuruş üzerinden harcırah itası hakkında verilen takrirler ekseri-
yetle reddolunmuştur.
Encümene tevdi buyurulan takrirler üç şıkkı muhtevidir. Müteaddit takrirler 10 000 kuruş üzerinden
verilmesini teklif ediyor. Encümenimiz de bunu hakikaten varit görmüştür. 4 000 kuruş üzerinden verilen
harcırahlar, bilhassa vilâyatı şarkiye için kifayet etmediği müteaddit arkadaşlar tarafından bildirilmiştir.
Bundan başka azayı kiramın şehrî aldıkları tahsisat miktarına göre 4 000 kuruş üzerinden harcırah ve-
rilmesinde asla bir sebep ve makuliyet tasavvur edilmemiştir. Onun için Nisabı Müzakere Kanunu’nun
birinci maddesindeki 4 000 kuruş kelimesini, yalnız 10 000 kuruşa tahvil sureti ile bu esası kabul etmiştir.
Ancak takrirlerden bir kısmı 10 000 kuruş üzerinden harcırah itasına marttan itibaren itası hakkında
idi. Encümen bunu muvafık görmemiştir. Malûmu âliniz herhangi bir kanunun en seri bir surette mebdei
tatbiki ancak tarihi neşri olabilir. Bir icap ve zaruret olmadıkça bu usulü tağyir ederek, marttan itibaren
harcırahlarının miktarını tatbika kalkışmak işe muvafık düşmeyecek. Onun için bu kanunun da emsali
misillu tarihi neşrinden itibaren mevkii tatbika konulması için Encümenimiz muvafık görmüştür.
Tevdi buyurulan takrirlerin içinde 25 imzalı bir takrir vardı. Bu takrirde deniliyor ki; Büyük Millet
Meclisi azasına devrei intihabiyede bir defaya mahsus olmak üzere aile harcırahı verilsin. Yine o meyanda
bulunan iki takrir de bu 25 imzalı takririn serian müzakeresi mealindedir. Encümenimiz bu bapta da ic-
rayı müzakere etmiştir. Azayı kirama senede bir defa üç ay mezuniyet ve harcırah ita olunur. Fakat aileler
için senede bir defa değil, ancak devrei intihabiye zarfında bir azimet ve bir avdet olmak ve bir defaya
mahsus olmak üzere bu esası kabul etmiştir. Şurasını da nazarı dikkate almak lâzımdır, ki 4-5 gün evvel
kabul olunan 2 000 000 liralık avans kanununa bir madde vazedilmişti. «Memura verilecek aile harcırahla-
rı memura verilen harcırahın nısfını tecavüz etmez.» Bittabi azayı kiram için verilecek aile harcırahlarında
da bu esas meri ve muteber tutulacaktır.
25 imzalı takrirde münderiç bir fıkra, Encümenin nazarı dikkatini celbetmiş ve Heyeti Celilenize arzı
tensip olunmuştur. O fıkrada diyor ki; verilecek harcırahları aksar turuk hesabıyla verilmesi emri tabiî ise
de ahiren Divanı Riyaset, Ankara’dan dairei intihabiyeye bir hattı müstakim farz ederek bilhesap kaç saate
baliğ olursa onun üzerinden harcırah verilir diyor.
Eğer bu doğru ise hakikaten calibi nazar ve hilafı usul olmak üzere telâkki etmiştir, Encümen.
RIFAT BEY (Tokat) — Öyle, öyle...
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — Malûmu âlileri olduğu üzere harcırah, elbette aksar turuk hesa-
bıyla verilir. Fakat o aksar turuk kabili seyr ü mürur olmak lâzım gelir. Yoksa hattı müstakim itibarı ile
dağdan, tepeden hesap edilecek bir harcırah, elbette muvafıkı kanun olmaz. Bilfarz buradan Kırşehri’ne
verilecek harcırah, tabiîdir ki, Keskin tariki ile hesap edilerek verilir verilmez. Elbette şoseden verilir. Evet,
Keskin tariki ile verilmez de dağ ve tepelerin üzerinden bir hattı müstakim hesap edilerek verilecek olursa,
bunun imkânı yoktur. Şu halde yapılan tadilat iki kısımdır.
Birincisi; azayı kirama bu kanunun tarihi neşrinden itibaren 4 000 kuruş üzerinden değil, 10 000 kuruş
üzerinden harcırah verilecek.
– 1089 –
İkincisi; yalnız bir defaya mahsus olmak ve bir azimet ve bir avdet dahil edilmek üzere aile harcırahı
verilecek. Ancak şunu izah edeyim ki ilâve edeyim ki, 4 000 kuruş üzerinden verilecek harcırah ile 10 000
kuruş üzerinden verilecek harcırah arasındaki fark nedir? Saat hesabı ile verilecek harcırahlardan %20 fark
ediyor. Yani beşte bir fark ediyor. Sonra seyahat yevmiyelerinden de fark ediyor. 4 000 kuruş üzerinden
verilecek harcırahlar için 160 kuruş seyahat yevmiyesi verilmekte iken şimdi 10 000 kuruş üzerinden veri-
lecek harcırahlardan dolayı 4 lira seyahat yevmiyesi verilmek lâzım geliyor.
NECİP BEY (Mardin) — 240 kuruş.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — Hayır efendim, tenzilât başkadır. Kanunu ahir mucibince tenzil
olunacak %40’lar başkadır. Bu hesap üzerinden aradaki fark %30 ile %40 arasındadır. Yani şimdiye kadar
100 lira harcırah alan bir arkadaş bundan sonra 130 ile 140 arasında bir harcırah alacaktır ve bu da istik-
sar olunacak bir mesele değildir. Binaenaleyh Encümen namına maddenin aynen kabulünü teklif ve rica
ederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, usule dair söz söyleyeceğim.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Şimdi efendim, mevzuu müzakere olan mesele bu kanunun ta-
dilidir. Yani Nisabı Müzakere Kanunu’nun 7’nci maddesinin tadili mahiyetindedir. Bunun celsei hafiyede
müzakere edilmesi katiyyen doğru değildir. Celsei aleniyede müzakeresi lâzımdır. Bendeniz teklif ediyo-
rum. Celsei aleniyede müzakeresi lâzımdır. Bendeniz teklif ediyorum. Celsei aleniyede müzakere edilsin.
REİS — Malûmu âliniz, bu meselenin. Meclis bütçesinin, celsei hafiyede müzakeresi teklif edilmiş ve
Meclisi Âli kabul etmiştir.
NEBİL EFENDİ (Devamla) — Bu, bütçe meselesi değildir. Kanun tadili meselesidir.
HACI AHMED EFENDİ (Muş) — Encümence tedvin tespit olunan kanunun «İşbu kanun tarihi neş-
rinden muteberdir» tarzındaki maddesi kabul edildiği takdirde, acaba, azalar arasında tesavi hâsıl oluyor
mu?
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Ne gibi tesavi efendim?
HACI AHMET EFENDİ (Muş) — Şimdiye kadar dairei intihabiyelerine gitmiş olan azayı kiram 4 000
kuruş üzerinden harcırah almıştır. Şimdiden sonra gidecekler ise 10 000 kuruş üzerinden alacaklardır.
Zaten maddede tahsisatı asliyenin 10 000 üzerinden kabulü esasına müstenit olduğundan ve mahı marttan
beri muteber olduğuna olacağına göre, bunun da tarihi neşrinden marttan muteber olması daha muvafık
değil midir?
REİS — Zatı âlinizin buyurduğu tekliftir ve tadil teklifidir. Lütfen bir takrir veriniz ve reye koyalım.
TUFAN BEY (Hakkâri) — Verilen takrirler içinde, zannederim ki, şu nokta da vardır. Harcırahta yal-
nız dairei intihabiye kaydını refetmek ve dairei intihabiyeden maada bir yere gitmek sureti ile oraya kadar
harcırahını alabilmek meselesi nazarı itibara alındı mı?
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, buyurduğunuz mealde bir takrir bendeniz bilmi-
yorum. Yani hatırlamıyorum. Böyle bir takrir yoktur. Fakat buyurduğunuz varittir. Ancak zannediyorum
ki bu mesele maddenin şekil muaddeli ile alâkadar değildir. Buyurduğunuz nokta Nisabı Müzakere Kanu-
nu’nun diğer maddesini tefsir suretinde tavazzuh edecek bir meseledir. Çünkü azayı kirama senede üç ay
mezuniyet veriliyor ve dairei intihabiyesine azimet ve avdet müddeti de ayrıca zammolunur diye muharrer
olan madde şimdi tadili teklif olunan ve tadili lâzım gelen 7’nci madde değildir. Hakikaten o madde muh-
tacı tefsirdir. Eğer tefsire Heyeti Celile lüzum görürse, Kanunu Esasi Encümeni tefsir yapar. Fakat mevzuu
müzakere olan mesele ile alâkadar değildir.
REİS — Buyurun Ömer Lütfi Bey.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Ben de aynı suali soracak idim. Tadil edilen bu maddede «alelıtlak ita-
sı» deniliyor. Doğrudan doğruya dairei intihabiyelerine mi gideceklere, yoksa memuren gidecek olanlara
mı verilecek meselesi, ki cidden tefsire muhtaçtır. Bunu da birlikte müzakere etsek muvafık olur.
– 1090 –
MEHMED VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim, benim anladığıma göre Meclisi Âli yanlış bir yola
gidiyor. Beyefendiler, müsaade buyurun tekrar ediyorum. Benim anladığıma göre Heyeti Celile yanlış bir
yol gidiyor. Madem ki fazla bir para var. O fazla parayı almak istiyorsak şehrî 200 lira alıyoruz. Bu harcırahı
da 200 liradan yapmak lâzımdır. Eğer fazla paranız varsa aldığınız para üzerinden harcırah alın. Yok eğer
paramız yoksa ve bu parayı tahsil edilen köylüler ve verilen yetim ve şehit ailelerinden almış olduğumuz
paraları düşünürsek ve harcanırken yüreklerimiz sızlıyorsa bu kanunu tağyir ve tebdil etmek, emin olun
günahtır. Nereden alıyoruz ve nereye veriyoruz ve nasıl taksim edeceğiz?
EMİN BEY (Ergani) — Zatı âliniz Konya’ya giderken harcırah almıyor musunuz?
MEHMED VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Eğer bihakkın aldığınız para üzerinden harcırah alacaksa-
nız 200 lira üzerinden alınız. Niçin 100 liradan yapıyorsunuz, sebebi ne?..
REİS — Zatı âliniz sual soramazsınız efendim.
MEHMED VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Demek ki, paranın kısalığından 100 liradan yapıyorsunuz.
Öyle ise efendiler; rica ederim iyi düşünün. Parayı verenleri, zavallı köylüleri, ayağındaki donu yırtık, aya-
ğı yalın, başı açık, üzerinde yüz yerinde yaması olan kadınları düşünün.
RIFAT BEY (Tokat) — Ne yapalım?..
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Ne yapacaksın...
BİR MEBUS BEY — Öyle ya...
REİS — Devam buyurunuz.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Bir kerre yüreğimiz sızlasın. Sözüm budur. Yanlıştır, günahtır, iyi dü-
şünelim.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Millete karşı hesap vermek isteniliyorsa, celsei aleniye yapılsın.
REİS — Söz vermedim.
NEBİL EFENDİ (Devamla) — Celsei aleniyede söz isterim.
REİS — Söz yazıyorum.
YASİN BEY (Gaziantep) — Efendim, Encümenin yaptığı teklifte hakikaten bir millet mümessili sıfatı
ile güzergâhtan bir millet mümessili olarak gidip gelebilmek için 100 lira üzerinden harcırah alınması
doğrudur ve lâzımdır. Esasen Meclis azasından alınan vergi ve temettüler de 100 lira üzerinden alınıyor.
Hakikaten dediğim gibi, bir millet mümessili olarak memleketlerimize gidip gelebilmek için 100 lira üze-
rinden çok değildir, muvafıktır. Ancak aile harcırahı biraz çirkin kaçacaktır.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Neden çirkin kaçacak?
YASİN BEY (Devamla) — Ben hemen hemen zannediyorum ki son devrei intihabiyemize gelmişizdir.
Biz üç senedir burada bulunuyoruz. Giderken %40’ımızın değil, belki daha aşağılarımızın getirmiş olduğu
aile için, Hoca Efendi Hazretlerinin buyurduğu gibi, milletin şu son vaz’ı eliminde bir de aile harcırahı al-
mak muvafık değildir. Netice 100 lira üzerinden harcırah almak muvafıktır. Aile harcırahı doğru değildir.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Hoca Efendi Hazretlerinin buyurdukları gibi, hakikaten tahsisat üze-
rinden hesap edilerek almak lâzım geliyorsa harcırahı 200 lira üzerinden almak lâzım gelir. Fakat Meclisi
Âli herhalde tahsisatı esas ittihaz ederek harcırah alınmasını istemez ve istemesi de doğru olamaz. Bende-
niz verilen harcırahın muvafık olduğuna kani olanlardan birisiyim. Fakat rica ederim, bu harcırahı veren
zavallı halkın ne suretle kazanıp verdiklerini gözönüne getirince...
BİR MEBUS BEY — Amma lâf ha...
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Onu bile almaktan vazgeçmek istenir.
MEHMET EMİN BEY (Ergani) — Tahsisatı mestureyi gözönüne getirin.
– 1091 –
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendiler, bendeniz bu harcırah meselesi dolayısı ile Heyeti Celile-
nize kemali teessürle arz etmek isterim ki; Meclisi Âliniz kendisine ait olan gerek tahsisat, gerekse harcırah
meselesine müteallik meseleler için zabıtnameleri açarsak görürüz ki, Meclisi Âlide belki senede 10 defa
müzakere cereyan etmiştir. Bendeniz demiştim ki, eğer vermek lâzım ise 200 lira üzerine verilmelidir. Yok-
sa, doğrusu 4 000 kuruş üzerinden olan kanundur. Malûmu âliniz Encümenin düşündüğü 100 lira tahsisat
değildir. Yani 200 lira yapıldığı zamana ait zabıtnameleri tetkik edecek olursanız doğrudan doğruya şehrî
200 lira üzerinden tahsisat alındığını görürüz.
Geçen gün Hasan Beyefendi’nin buyurdukları gibi, mezun olan bir memura harcırah vermek kanunen
caiz değil iken, müstesna olmak üzere Heyeti Celileye verilmesinde bir hikmet var ve o hikmete binaen
az veya çok bir harcırah verilmesine Meclisi Âli kani oldu ve geçen sene 4 000 kuruş üzerinden harcırah
verilmesini tensip etti.
Bu sefer ki, bir defa kendi istemesi üzerine memleketine mezun giden arkadaşlar ve Meclisin müstemir
bulunması itibarı ile herhalde mebusların bir defa olsun dairei intihabiyelerine giderek oradaki ahvale
vakıf olmak ve bittabi vazı kanun olan bu Meclisi Âlinin mahallinde icra edeceği tetkikat esasına istinat
ederek, milletin arzusuna mutabık bir şekilde gidebilmesi için mezunen gidecek azayı kirama harcırah ve-
rilmesini Meclisi Âli bu esas üzerine kabul etmiştir. Binaenaleyh bendenizce verilen bu para çoktur bile...
Ya verilmeseydi yine mezunen pekâlâ gidilecekti. Yani rica ederim, mezunen dairei intihabiyesine giden
ve herhalde hususatı zatiyesi ile iştigal eden bir mebusa hiç verilmezse bunu niye verilmedi, bu benim
hakkımdır diye ne suretle iddia edebilir?
Sonra rüfekadan bazıları da buyurdular ki; dairei intihabiyesi mesafesi müsavi olmak üzere her nereye
giderse gitsin verilmelidir. Hayır, bu da doğru değildir. Bu harcırahtan maksat, arz ettiğim gibi, herhan-
gi bir arkadaşımız mezunen dairei intihabiyesine gittiğinde orada iyice tetkikatta bulunsun ve bir sene
zarfında oradaki tahavvülata vakıf olsun diye Meclisi Âli bu kararı vermiştir. Yoksa şurada, burada bir
tenezzüh icra etsin diye bir kararı vermemiştir. Sırf oraya gittiği zaman, orada yapacağı bazı teşvikat ve tet-
kikat için bu harcırah verilmiştir. Onun için istirham ederim ki, evvelki madde pek doğrudur ve inşallah
maksat da husul bulmak üzeredir ve şu mühim anda dairei intihabiyesine gidecek hiçbir kimseyi tasavvur
edemiyorum.
Ve mesele bittikten sonra, bizden sonra gelecek Meclis isterse 4 000 üzerinden isterse 4 000 lira üzerin-
den alsın. Biz şimdi mevcut esası bozmayalım.
REİS — Efendim, Meclisi Âlinize ufak bir şey hatırlatmak isterim. Bu, geçen seferki müzakere esnasın-
da uzun boylu müzakere edilmiş ve bir takrir ile reye konmuştu.
Buyurun Sururi Efendi söz sizindir.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarîşarki) — Efendim, Encümen namına zaten maruzatta bulundum.
Fazla tasdi etmek istemiyorum. Yalnız şahsım namına birkaç söz söyleyeceğim.
Vehbi Efendi Hazretleri buyurdular ki, bu parayı alırken düşünmelidir ki, bu parayı verenler yetimdir,
fakirdir, falandır. Efendim, bu hususta kendileri ile beraberiz. Fakat bazı taraftan rivayet olunuyor, ki Vehbi
Efendi Hazretleri dairei intihabiyelerini mezunen teşrif buyurunca 10 000 kuruş üzerine harcırah almışlar.
Bu, doğru mudur? Sonra 360 kuruş üzerinden yevmiye almışlar. Bu doğru mudur? Bunu soruyorum ve
bunu o zaman niçin düşünmediler?
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — İkinciyi anlayamadım.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — 360 veya 300 kuruş üzerinden yevmiye verilmiş.
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — Kim vermiş, nerede?..
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Devamla) — Efendim, memuren kim göndermiş ise o vermiş.
Sonra arkadaşlardan bir tanesi buyurdular ki; aile harcırahı vermemeli. Niçin vermemeli efendiler? Bir
devrei intihabiyede bir defaya mahsus olmak üzere aile harcırahı niçin verilmesin? Öyle ise bir maddei ka-
– 1092 –
nuniye yapalım. Mebuslar teehhül etmesin diye... (Handeler) Bu senede bir defa değil, devrei intihabiyede
bir defadır. Bunu çok görmek doğru değil.
Sonra memurlar bu kadar harcırah alıyorlar. Milletin parasını ıskat olunan yerlerden kurtaralım. Yok-
sa millet, vekillerine 10 000 kuruş üzerinden harcırah vermiş. Bu; hiçbir şey değildir. Millet bunu kemali
iftihar ve meserretle verir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim, bendeniz böyle tasavvur ediyorum. Dünyada en ziyade
ağır bir mesele kendisine taalluk eden mesaile ait olabilir. Bu, maatteessüf, ne yapalım, Meclise ait bir mü-
zakeredir ve bunu Meclis ifa etmeye muztardır. Bendeniz şimdiye kadar ne bir harcırah aldım, ne de almak
için çalışıyorum. Fakat bir hak var ve bu hak her zaman tecelli etmelidir.
Sonra milletin fakir olduğu düşünülüyor. Bendenizin memuriyetim 33 tanesi devam etmiştir. 23 senesi
taşradadır. Bu müddet zarfında yalnız bir zata tesadüf ettim ki aldığı harcırahı fazladır diye iade etmiştir.
Diğerleri almışlardır. Efendim, harcırah demek, yolda sarf edilecek para demektir. Hangi arkadaşımıza
fazla geliyorsa onu iade etmelidir. Buraya çıkıpta efendim, bunu 10 000 kuruş üzerinden verilmesi doğru
değildir dememeli. Mesela buradan Karahisar’a gidilecek, şimendifer badı hava (bedava) götürür. O vesi-
kayı gösterince şimendifer para almaz. O zat acaba almaz mı efendim?
ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Nasıl almaz efendim...
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Harcırah vermemeli, yahut masarifi zaruriyeyi tediye etmelidir. Ben
arkadaşlarımı her şeyden tenzih ederim. Evet, bugün Büyük Millet Meclisi azası olan zevat hiçbir zamanda
bu fakir milletin 10 parasını fazla olarak almak istemez. Bugün aldığı tahsisat kutlâyemuttur. Amma fazla
gelenler varmış, iade etsin efendim. Onun hamiyetine kim karşı gelir? (Alkışlar)
Meseleyi iyice müzakere etmek lâzımdır. Bugün 5 000 kuruş üzerinden, 3 000 kuruş üzerinden har-
cırah alıp idare edenler vardır. Fakat idare etmeyen de çoktur. Buraya gelenler hamiyyet namına koşmuş
ve gelmişlerdir. Ekserisinin serveti yoktur. Memleketine gidiyor, oraya gitmekteki maksadı memleketinin
tetkik etmektir. Harcırah merkezden merkeze verilir. Mülhakata gittiği vakitte zannetmem ki harcırah
vermiş olsunlar ve alan da yoktur zannederim. (Hayır sadaları) Ben, Kırşehir Mebusuyum. Gideceğim,
Kırşehri’ne, o vakit mülhakatı gezeceğim. Bana harcırah verir misiniz ve onu semadan bana melekler
mi verir? Benim buradan aldığım tahsisat ancak beni geçindirecek bir surettedir. Onun için kimsenin
hamiyyetine dokunacak söz söylememelidir. Kime fazla geliyorsa o iade etmelidir. Umumiyet itibarı ile
noksandır, bu da hakkı sarihtir.
Sonra buradaki 300-350 kişiyi düşünmemeli, dışarıda 30 000 kişi harcırahını tamamıyla alıyor. Onları
hiç hesaba katmıyorsunuz. Eğer hamiyyet yapmak lâzım geliyorsa onları da düşünmek lâzım gelir. Onlar-
dan tenzil etmek iktiza eder. Kim fazlalığını iddia ediyor ise ve kendisininki fazla ise onun iade etmelidir.
(Alkışlar, devam et sesleri)
ABİDİN BEY (Lâzistan) — Şimdi arkadaşlar, (alkışlar, devam sesleri) arkadaşlar yani bu para için
buraya çıkıpta laf söylemekte biraz da insan muazzep oluyor. Fakat bendeniz gayet samimî ve kalbî söyle-
yeceğim. Rica ederim, bana tariz etmeyin.
Arkadaşlar, ben mesela kendimi koyuyorum. Dünyada hiçbir evim yok, hiçbir çift ve çubuğum da yok.
Sırf yani evvelce askerdim, haneberduş idim. Yine öyleyim. Sırf burada milletin verdiği tahsisat ile geçini-
yorum. Fakat rica ederim, bir yere giderken ben arzu etmem ki üç kuruşa, beş kuruşa pazarlık ederek bir
mebus bir yere gitsin. Doğrudan doğruya hem o efendi hazretlerinin dediği başı kabak gezen köylüyü de
memnun etmek şartı ile bir parça da milletin ona göre fedakârlık etmesi taraftarıyım. Aile harcırahının
aleyhindeyim... Azizim, daha neler? Katiyyen aile harcırahının aleyhindeyim. Fakat şu harcırahın dürüst
olmasına taraftarım ve bir de 4 000 kuruş azizim, yani ûla derecesinde olan bir memur derecesinde harcı-
rahtır; hatta ondan da azdır. Artık elinsafu nısfüddin, o kadar. (Alkışlar)
REİS — Efendim, müzakerenin kifayetine dair takrirler var. Onu reyi âlinize vaz edeceğim. Ondan
sonra Vehbi Efendi’nin şahsına taalluk eden söz söylenmiştir. Söz vereceğim. Müzakerenin kifayetini ka-
bul edenler lütfen el kaldırsın... Müzakerenin kifayeti ekseriyeti azime ile kabul edildi.
– 1093 –
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim, şahsıma karşı vaki olan taarruz hafî bir meseleden dolayı olsaydı
tabiî şüphelenirdiniz. Tabiî bize Başkumandanlığın emri ile verildi ve bizim için Başkumandanlığın verdi-
ği emir, zannederim, bu kürsüden okundu. O emirde 4 000 kuruştan harcırah alacaklardır diye sarahaten
yazılıdır.
Bu böyle yazılı olduğu halde ben 100 liradan harcırahı nasıl alırım ve bana o harcırahı kim verir?
MEHMET ŞÜKRÜ Bey (Karahisarısahip) — Kim verebilir?
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Ve kim verebilir? Ben yalnız gitmedim. Benimle beraber 5-6 arkadaş gitti.
Acaba onlar kaç liradan harcırah aldı? Başkumandan Bey’in verdiği emirde sarahatan yazılıdır, efendim.
4000 kuruştan alacaklardır ve o yolda vermişlerdir, bir.
İkinci bir mesele efendiler, yevmiyeden bahsedildi. Ben kendi işim için gitmedim. Vakıa Konya hava-
lesine gittim. Fakat Konya’da benim evim yoktur. Ailem buradadır. Şimdi emsalime verilen yevmiye 140
kuruş mu bilmiyorum. Emsalime verilen yevmiyeyi ben almam diyecek kadar babayiğitlik ben kendimde
tasavvur etmiyorum. Arz edebildim mi efendiler? Alnım açıktır. Elminnetülillâh efendiler.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — O zamanı biraz düşünmeniz lâzımdı.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Neyi düşüneceğim.
REİS — Bir tadil teklifi vardır okuyacağım.
Riyaseti Celileye
Nisabı Müzakere Kanunu’nun maddei mahsusasında zikrolunduğu üzere Mebusanı kiramın harcırah-
ları, dairei intihabiye kaydı ile takyid ve ita kılınmak muvafık olmadığından 7’nci maddenin tadili müna-
sebeti ile (azayı kiram her nereye giderse gitsin harcırahları dairei intihabiyeleri harcırah miktarını tecavüz
etmemek şartı ile ita kılınır) şeklinde tefsir ve tespitini teklif eyleriz. 14 Teşrinievvel 38
Ergani Mersin
Abdulgani Safa
Mardin Elaziz
Esad Rasim
Genç Gümüşhane
Celal Ruşen
Genç Bitlis
Fikri Faik Vehbi
Siirt Muş
Hacı Nuri Ahmed Hamdi
Genç Hakkari
Sabri Mehmed Tufan
Siirt Siverek
Mustafa Sabri Lütfi
Isparta Antalya
İsmail Remzi Ali Vefa
Siirt Isparta
Necmettin Mehmet Nadir
Siirt
Mustafa Sabri
REİS — Efendim, esas mesele şudur. (Anlaşılmadı sesleri)
REİS — Bunu reyi âlinize vazediyorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmemiştir efen-
dim.
– 1094 –
Efendim, maddeyi tekrar okuyoruz Reyi Âlinize vaz edeceğim. (Tayini esami sesleri)
Esasen bu mesele masarifi müstelzim olduğundan tayini esami ile reye vaz edeceğim.
Madde 1. — Nisabı Müzakere Kanunu’nun 7’nci maddesi berveçhi atî tadil edilmiştir:
Büyük Millet Meclisi azasına, senede bir defaya mahsus olmak üzere 10 000 kuruş üzerinden azimet
ve avdet harcırahı verilir. Aile harcırahı bir devrei intihabiyede azimet ve avdet olarak ancak bir defaya
münhasırdır.
REİS — Efendim, maddeyi reyi âlinize vaz ediyorum. Kanunun heyeti umumiyesi de bir maddeden
ibarettir.
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — Bu maddei muaddelenin tayini esami ile reye konulmasına
dair takrir var.
REİS — Arzu ederseniz, tayini esamî ile reye koyayım. Takriri âliniz bu maddenin tayini esami ile reye
konması içindir. Fakat kanun esasen bir maddeden ibarettir ve Heyeti umumiyesini nasıl olsa tayini esamî
ile reye koyacağım. Arzu ederseniz iki defa tayini esami ile reye koyayım. (Hayır sesleri)
Efendim, maddeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Madde 2. — İşbu kanun tarihi neşrinden muteberdir.
REİS — Efendim, buna dair bir tadil teklifi vardır. Müsaade buyurursanız okuyalım.
Riyaseti Celileye
Nisabı Müzakere Kanunu, kavanini esasiyeden olduğundan bunun için bir mebdei meriyet tedvini
icap etmez. Aksi takdirde bu maddenin bütçeye müteallik bulunmasına ve Meclis bütçesinin halen tasdik
edilmeyip sarfiyatı vakıanın avans halinde icra edilmesine nazaran, mutlaka sene iptidasından itibaren ka-
bulü meriyeti zaruri olmakla beraber, bu kanunun saiki tedvini, %20’lerin kat’ı için tahsisatı asliyenin şekli
tespiti hakkında Meclisi Âlinin ittihaz ettiği karar bulunduğuna göre, mevzubahis olan maddei haziranın
dahi şekli atide tadilini teklif eylerim.
Muş Mardin
Ahmet Hamdi Esad
Mardin Muş Mebusu
Necip Abdülgani
REİS — Efendim, tadili gördünüz. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, bu kanun neşredilmeyecek mi?
REİS — Edilecek.
MEHMED ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Celse hafî ya..
REİS — Üçüncü maddeyi okuyoruz.
Madde 3. — İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından ifa olunur.
REİS — Muş Mebusu Ahmet Hamdi Efendi de aynı teklifi şimdi getirdiler. Onun için reye koymağa
hacet görmüyorum. Bu, tadildir. Yani gelecek seneden itibaren istiyor. (Hayır olmaz sesleri)
Bu tadili kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
ABİDİN BEY (Lâzistan) — İlanihaye kazık kalacak değiliz ki burada.
(Üçüncü madde tekrar okundu.)
– 1095 –
REİS — Efendim, üçüncü maddeyi reyi âlinize vaz ediyorum. Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul
edilmiştir.
REİS — Bu kanunu şimdi bittabi celsei aleniyede müzakere edeceğiz. Fakat münakaşasını celsei hafiye-
de yaptığımız için söz söylenilmeyecektir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Yani söz söylemeyecek miyiz efendim?
REİS — Hayır, söz söylemeyeceksiniz demek hakkım değildir. Fakat usul yapılmalıdır böyle. Söz ister-
seniz vermeğe mecburum. Fakat şimdiye kadar yaptığımız usul, celsei hafiyede mevzubahis olan mesele
için celsei aleniyede söz söylenmez. Sizin bileceğiniz şeydir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Meclis bütçesi alenî celsede müzakere edilemez.
REİS — Müsaade buyurun efendiler. Bunu şimdi tayini esamî ile reyinize vaz edeceğim. Şimdi kanu-
nun heyeti umumiyesi hakkında lütfen reylerinizi izhar buyurunuz. (Reyler toplantı.)
REİS — Reyini istimal etmeyen var mı? (Yok sesleri)
Rey toplama muamelesi bitmiştir.
Efendim tasnifi ârâ neticesini arz edeceğim. 169 zat reye iştirak etmiştir. 70 red, 3 müstenkife karşı 94
rey kabul. Binaenaleyh 94 reyle kabul edilmiştir.
Şimdi celsei hafiyenin mevzuu bitmiştir. Bu kanun bittikten sonra Meclis bütçesi bir fasıldır. Onu mü-
zakere edeceğiz. Bir faslı tayini esamî ile reye vaz edeceğim. Ondan sonra başka ruznameye geçeceğiz.
Efendim, celsei hafiyenin celsei aleniyeye tahvilini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Celse alenî
olmuştur, efendim.
Nisabı Müzakere Kanunu’nun Sekizinci Maddesinin Tadili Hakkında Lâyihai Kanuniyeye kabul eden
azayı kiramın esamisi
(Kanun kabul edildi.)
Mebus sayısı : 337
Reye iştirak edenler : 169
Kabul edenler : 96
Reddedenler : 70
Müstenkifler : 3
[Kabul Edenler]
ADANA BATUM BİTLİS
Doktor Eşref Bey Ahmet Fevzi Bey Hüsnü Bey
Edip Bey Vehbi Bey
ANTALYA Yusuf Ziya Bey
Mustafa Bey BAYAZIT
Hasan Tahsin Bey Atıf Bey BOLU
Hacı Mehmet Efendi Abdullah Bey Şükrü Bey
ARDAHAN Süleyman Sudi Bey
Osman Server Bey BURDUR
BİGA İsmail Suphi Bey
AYDIN Hamit Bey
Tahsin Bey CANİK
Şükrü Bey
– 1096 –
ÇANKIRI GÜMÜŞHANE MARAŞ

Ziya Bey Mustafa Bey Hasip Bey
Ruşen Bey Şükrü Bey
DERSİM
Abdullah Tevfik Bey HAKKÂRİ MARDİN
Mazhar Müfit Bey Derviş Bey
DİYARBAKIR Tufan Bey Esat Bey
Hamdi Beyefendi İbrahim Bey
ISPARTA Mithat Bey
ELAZİZ İsmail Remzi Bey Necip Bey
Hüsnü Bey Mehmet Nadir Bey
Naci Bey MENTEŞE
Rasim Bey İÇEL Ethem Fehmi Bey
Hacı Ali Sabri Efendi Sadettin Bey
ERGANİ Naim Efendi
Derviş Bey MUŞ
Hüsnü Bey KARAHİSARİŞARKİ Abdulgani Bey
İbrahim Hakkı Bey Ali Sururi Bey Hacı Ahmet Bey
Mehmet Emin Bey Mustafa Bey İlyas Sami Bey
Nüzhet Bey Kasım Bey
Rüştü Bey KARESİ Mahmut Sait Bey
Sırrı Bey Hacim Muhittin Bey Osman Kadri Bey
ERZİNCAN KASTAMONU SİRT

Emin Bey Abdulkadir Kemali Bey Halil Hilmi Bey
Hüseyin Bey Kadri Bey
Şeyh Hacı Fevzi Efendi KAYSERİ Mustafa Sabri Efendi
Ahmet Hilmi Bey Necmettin Bey
ERZURUM Alim Bey Salih Efendi
Asım Vasfı Bey
İsmail Bey KIRŞEHİR SİNOP
Mustafa Durak Bey Sadık Bey Abdullah Bey
Yahya Galip Bey Mehmet Şevket Bey
GAZİANTEP Rıza Vamık BEY
Hafız Şahin Bey KONYA Şerif Bey
Yasin Bey Refik Bey
SİVAS
GENÇ MALATYA Emir Paşa
Celâl Bey Hacı Bedir Ağa Ziyaettin Bey
Doktor Ali Haydar Bey Hacı Karip Ağa
Fikri Faik Bey Reşit Ağa Sıtkı Bey
– 1097 –
Hamdi Bey
SİVEREK TOKAD Urfa
Mehmet Sırrı Bey İzzet Bey Pozan Bey
Mustafa Lütfi Bey Rıfat Bey
VAN
Hakkı Bey
Tevfik Bey
[Reddedenler]
AFYONKARAHİSAR CANİK GAZİANTEP

Mehmet Şükrü Bey Emin Bey Ali Cenani Bey
Mustafa Hulusi Efendi Süleyman Bey
Nebil Bey GENÇ
Şükrü Efendi CEBELİBEREKET Ali Vasıf Bey
Ali Bey46 Faik Bey
ADANA İhsan Bey ISPARTA
Hacı Mustafa Bey Hacı Tahir Bey
Mehmet Efendi ÇANKIRI
Zamir Bey Sait Bey İÇEL
Zekâi Bey Tevfik Bey Ali Rıza Efendi
Ali Bey Haydar Lütfi Bey
DENİZLİ Sami Bey
AMASYA Yusuf Bey
Ömer Lütfi Bey İSTANBUL
DİYARBAKIR Ahmet Mazhar Bey
ANKARA Fevzi Efendi Ali Rıza Bey
Hacı Atıf Efendi Doktor Adnan Bey
Âtıf Bey ERTUGRUL Hacı Arif Bey
Ömer Mümtaz Bey Halil Efendi Hüseyin Hüsnü Efendi
Şakir Bey Mustafa Kemal Bey Neşet Bey
Şemsettin Efendi Numan Usta
Hacı Mustafa Efendi ERZURUM
Nusret Efendi KARAHİSARISAHİP
BAYAZİT Süleyman Necati Bey Şükrü Efendi
Doktor Refik Bey Nebil Efendi
ESKİŞEHİR Mustafa Hulusi Efendi
BOLU Emin Bey Mehmet Şükrü Bey
Doktor Fuat Bey Eyüp Sabri Bey Ali Bey
– 1098 –
Hacı Veli Efendi
KARAHİSARIŞARKİ KOZAN TRABZON

Mehmet Vasfi Bey Doktor Mustafa Bey Recai Bey
Memduh Necati Bey Fikret Bey
Hüseyin Bey YOZGAT
KASTAMONU Ahmet Bey
Besim Bey KÜTAHYA Bahri Bey
Hulusi Bey Şeyh Seyfi Efendi Feyyaz Âli Bey
KAYSERİ LÂZİSTAN OLTU

Atıf Bey Abidin Bey Yasin Bey
Rıfat Bey Ziya Hurşit Bey
Sabit Bey SARUHAN
MERSİN Yasin Bey
KONYA İsmail Safa Bey
Arif Bey Muhtar Fikri Bey SİNOP
Mehmet Vehbi Efendi Hakkı Hami Bey
Rıfat Bey NİĞDE
Âta Bey
[Müstenkifler]
ADANA BOLU ERZURUM

Abdullah Efendi Nuri Bey Hüseyin Avni Bey
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Encümeni mahsus mazbatasının reye vazını teklif eylerim.
Tokat
Rıfat
Riyaseti Celileye
Nisabı Müzakere Kanunu’nun maddei mahsusasında zikrolunduğu üzere mebusanı kiramın harcırahları
dairei intihabiye kaydıyla takyit ve ita kılınmak muvafık olmadığından 7’nci maddenin tadili münasebetiyle
“Azayı kiram her nereye giderse gitsin harcırahları dairei intihabiyeleri harcırah miktarını tecavüz etmemek
şartıyla ita olunur.” Şeklinde tefsir ve tespiti teklif eyleriz. 14 Teşrinievvel 38
Gümüşhane Genç Elaziz

Mardin Genç Hasan Fehmi
Celal Rasim Esat
Fikri Faik Muş Ergani
Siverek Siirt Hakkari
– 1099 –
Hamdi M. Emin Mustafa

Hacı Nuri Mehmet Tufan Genç
Muş Siirt Bitlis
Isparta Haydar Ahmet Hamdi
Salih Vehbi Mehmet Nadir
Siirt Siirt Antalya
Isparta Mustafa Necmettin
Mustafa İsmail Remzi
Reddedildi
14 minhu
Riyaseti Celileye
Nisabı Müzakere Kanunu, kavanini esasiyeden olduğundan bunun için bir maddei meriyet tedvini icap
etmez, aksi takdirde bu maddenin bütçeye müteallik bulunmasına ve Meclis bütçesinin hala tasdik edilmeyip
sarfiyatı vakıanın avans halinde icra edilmesine nazaran mutlaka sene ibtidasından itibaren kabul meriyeti
zararı olmakla beraber esasen bu kanunun saik tedvini yüzde yirmilerin kat’ı için tahsisatı asliyenin şekil
tespiti hakkındaki Meclisi Âlinin ittihaz ettiği karar bulduğuna göre mevzubahs olan maddei hazıranın dahi
şekli… de tadilin teklif eylerim.
Madde: 2 İşbu kanun Mart 338 tarihinden itibaren meriyülicradır.
Mardin Muş
Necip Abdulgani
Mardin Muş
Esad Ahmed Hamdi
Reddedildi.
14 minhu
Riyaseti Celileye
Müzakerenin kifayetini teklif ederim.
Lazistan
Abidin
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Kanuni Esasi encümenin tanzim ettiği maddenin reye vazını teklif eylerim.
Erzincan
Mehmet Emin
Riyaseti Celileye
Şifahen izah edeceğim veçhile maddenin berveçhiâti kabulünü teklif eylerim.
Muş
Ahmet Hamdi
– 1100 –
Madde- işbu kanun 339 martından itibaren meriyülicradır.

Reddedildi.
14 minhu
Riyaseti Celileye
Gayri kanuni müteşekkil Nazım Paşa Divanı Harbi kaydının ilavesini teklif eylerim.
Erzincan
Mehmet Emin
Kabul edilmedi.
Riyaseti Celileye
Müzakere edilen harcırah hakkındaki maddei muaddelenin tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
Muş Kastamonu Üsküdar Ankara

Vehbi Hulusi Hüseyin Hüsnü (Okunamadı)
İçel Yozgat Kangırı Kayseri

Ali Feyyaz Ali Ziya Rıfat
Mersin Yozgat Ankara Ankara

Yusuf Ziya Bahri Mustafa Atıf
Ankara Karahisar Kastamonu

Ömer Vasfi Sabri47
– 1101 –
TBMM
Münderecat

1. — Başkumandanlık ve Erkânı Harbiye Umumiye Vekâletinin dört sınıf esnan erbabının terhisi hakkın-
daki teklifi.
Cilt : 24
120’nci in’ikat – 3’üncü celse

YÜZ YİRMİNCİ İN’İKAT 16 Teşrinievvel 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
YÜZ YİRMİNCİ İN’İKAT

Üçüncü Celse
Küşat Saati: 02,40
KÂTİPLER: Mahmut Sait Bey (Muş), Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim; Rauf Beyefendi bazı maruzatta bulunmak üzere celsei hafiye teklif ediyor. Celsei
hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim, şimdi zaptı sabık hülâsasını okuyoruz

YÜZDOKUZUNCU İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Reisisâni Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat evvelki içtimalarda verilen takrirler isti-
kametinde Muvazenei Maliye Encümenince hazırlanan mazbata üzerinde cereyan eden müzakerelerden
sonra harcırahların on bin kuruş üzerinden ödenmesi ve azayı kirama aile harcırahı verilmesi ve azayı
kiram her nereye giderse gitsin harcırahları dairei intihabiyeleri harcırah miktarını tecavüz etmemek şartı
ile ita kılınır, şeklinde tadili kabul edildi ve celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Adnan Kayseri
Atıf
Kâtip
Van
Hakkı

1. — Başkumandanlık ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinin dört esnan erbabının terhisi hakkındaki
teklifi.
REİS — Söz Hüseyin Rauf Beyefendi’nin. Buyurun efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — Ordumuzun bugünkü vaziyetine
nazaran ahvali umumiyeyi yakından tetkik eden Erkânı Harbiyeyi Umumiye Vekili ve Başkumandan-
lık dört sınıf esnan erbabının terhislerinde bir mahzur olmadığını takdir etmişler ve keyfiyeti Müdafaai
Millîye Vekâletine bildirmişlerdi. Müdafaai Millîye Vekâleti de bu lüzumu Heyeti Vekileye arz etmişti.
Dün, rüfeka arasında müzakere ettik. 1297’den 1300’e kadar -1300 de dahil olmak üzere- olan tevlidlilerin
terhisine karar verdik. Görülecek lüzum ve ahvale nazaran -terhis tabiri kullanılmamak ve gayri muayyen
kaydıyla- gayri muayyen müddetle bazı esnan erbabının terhisi için Müdafaai Milliye Vekâletine işar ettik.
Bunu Heyeti Âliyenize arz etmeği bir vecibe bilirim.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Hangi sınıflardan?
– 1104 –
İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — 1297’den üç yüze kadar -üç yüz de
dahil- olmak üzere terhislerine karar verdik.
Efendim; kemali teessürle şunu arz edeyim ki dün gazetelerden biri bu malumatı neşretmiştir. (Yeni-
gün sesleri). Arkadaşlardan biri; bunu dün gazetelerden birinin neşrettiğini beyan buyurdular. Cevaben
dedim ki ve kemali teessürle tekrar ediyorum ki; gazetelerden biri böyle bir havadisi neşretmiş ve bu hava-
disin neşri herhalde zamanın icabetiyle gayri kabili teliftir.
Aylardan beri bu hususta matbuatımızın nazarı dikkatini celp ve noktai nazarımızı tekrar tekrar beyan
ediyoruz, ısrar ediyoruz. Takip ediyoruz ve o gazeteci arkadaşlarımız da eminiz ki ufak tefek zühuller
dahil olmak üzere, âtiyen daha ziyade dikkatli bulunacaklar ve Müdafaai Millîye Vekâletinin mezuniyeti
olmadıkça neşretmeyeceklerdir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; müsaade buyurursanız bir şey sormak istiyorum. Müdafaai
Millîye Vekâletinin bu kararını bendeniz kemali memnuniyetle karşılıyorum ve bu vesile ile bir şeyi te-
menni kabilinden arz etmek istiyorum.
Efradı askeriye hakkında yapılan tedabir bu defa daha katî tedbirlere mukarin olsun. (İnşallah sesleri)
Aynı zamanda orduda beslenmekte olan ziraat hayvanatı vardır. Bunlar, ağır vesaiti nakliye içindir. Bunla-
rın ve bilhassa kışta ordu nezdinde tutulmaları faide temin etmez. Bu hayvanatın mahvından başka hiçbir
neticeye vasıl olamayız. Bundan dolayı bunların çiftçilere -zaten mahrumu ziraat ve vesait kalmış olan
aksama- taksimi düşünülmelidir.
Sonra bendeniz bir noktaya daha ziyade celbi dikkat etmek istiyorum. Esasen bu gibi seferberlikte
ikinci bir devreye intikalde yapılacak şeyler bir talimata raptettirilmeden, ekseriya peyderpey, ceste ceste
yapılır. Meselâ; bir kıtanın ahalisi veya müracaat eden bir kariyenin ahalisi binnisbe, nispetsiz derecede
müstefit olduğu halde, memleketin pek biçare kalmış, hatta tek canlı bir hayvanı bulunmayan aksamı
mahrum kalıyor. Onun için memleketin vaziyeti düşünülerek, ordu hayvanatının, terhisi lâzım gelen zi-
raat hayvanatının vesair ağır şeylerin memlekette nasıl tevzi olunacağının ve bilahire inşallah yakın bir
zamanda memleketin hali sulhe rücu etmesi haline nazaran bu devreden o devreye intikal için yapılması
lâzım gelen şeylerin istihzaratı ikmâl edilerek tespit edilmesini arzu ediyorum ve bunu temenni olarak arz
etmek istiyorum. Bir iki defa yapmak istedik. Fakat yolu ile yapamadık.
HÜSEYİN RAUF BEY (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ) (Sivas) — Efendim; Salâhattin Beyefen-
di’nin beyanat ve mütalaatını hiç şüphesiz ehemmiyetle nazarı itibara alacağız. Şimdi ordumuz, avni hakla
Bahrisefit sahiline vasıl olduğu anda hududu hadidiye ele geçmiş olmasından, ordu için pek te lüzumlu
görülmeyen hayvanatı da sürüleri alınıp götürülmüş ve memleketleri harap edilmiş ve her şeyden mah-
rum bırakılmış olan havalideki vatandaşlarımızın ihtiyacını acilen tehvin edebilmek için tevzi etmek üzere
tertibat alınmıştır. Mezkûr hayvanatın bir kısmı için böyle düşünülmüştür. Diğer aksamı da, Salâhattin
Bey’in buyurdukları tarzda, Müdafaai Millîye Vekâletince tertibat alınmasını takip edeceğim
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Efendim; Havadis Gazetesi meselesi mevzubahis olunca, az çok
alâkadar yazıcılardan olduğum cihetle birkaç söz söyleyeceğim. Maksadım da Yenigün’ü müdafaa etmek
değildir. Bu havadisi neşreden, Yenigün’ün Mecliste bulunan Mebus sahibi değil, gazetenin muhbiridir.
Muhbirler her yerden malumat almak hakkına maliktirler. Çok istirham ederim, Başvekil Beyefendi Haz-
retlerinden, bu gibi mühim mesaili malumatı gizlemeğe biraz ihtimam buyursunlar.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Tevfik Rüştü Bey; İcra Vekilleri Riyaseti-
ne olan bu ihtarınızı...
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — İstirhamım.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Cevapsız bırakmağı muvafıkı hal
görmüyorum.
Efendiler; malumu âliniz muhbirler, şu ve bu havadisi alabilirler ve o havadisi istihsâl etmek için de ah-
lâkiyatın müsaade ettiği her şeye tevessül edebilirler. Bunda müttefikiz. Yalnız, matbuat vasıtasıyla gazete-
lere tebligat icra edilmiştir. Hususatı askeriye hakkında, Müdafaai Millîye Vekâleti gazetecilere, beyanatta
– 1105 –
bulunmayın demiş. Bu, menafii vataniye icabatındandır, denmiştir. Kendileri de takdir ediyorlar. Tenkit
bu noktadandır.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey, müsaade buyurun, bir şey istirham edeceğim. Orduda
bulunmayıp da fabrikalarda, şurada burada çalışan erbabı sanayi vardır ki; -maatteessüf miktarı pek çok
değildir- bunları yerlerine iade ile memleketin iktisadiyatına hizmet etmek kabilse, bu nokta üzerinde de
istirham etmekliğime müsaade buyurulsun.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Tevfik Rüştü Bey’in buyurdukları doğ-
rudan doğruya Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinin -vaziyeti hazıraya göre- takdirine mütevekkif bir
meseledir ve itimat buyurabilirler ki; Erkânı Harbiyei Umumiye vazifei askeriyesi kadar, -yakinen bildiği-
memleketin iktisadiyatını da düşünmektedir. Bu nokta hasıl olunca icrası için lâzım gelen esbaba tevessül
olunacaktır.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Teşekkür ederim.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Sulh konferansının Üsküdar’da toplanması için teklif vâki olduğunu
ve bu teklifin Hükûmet tarafından reddolunduğunu gazetelerden birisi yazıyor. İtayı malumat buyurur
musunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Bir daha tekrar buyurur musunuz?
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Sulh konferansının Üsküdar’da toplanması için Hükûmetimize bir teb-
liğ vaki olduğunu ve bu teklifin Hükûmetimiz tarafından reddolunduğunu gazetelerden birinde görmüş-
tüm. Celsei hafiye olmak itibariyle, lütfen izahat ita buyurur musunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Buna cevap vermezden evvel İstanbul
meselesi hakkındaki kanaatimi arz edeyim.
İstanbul’un, henüz işgali refedilmemiş ve işgal ifade edilmemeğe son derece itina edilmekle beraber,
bugün maatteessüf İstanbul, ecnebi süngüsü altındadır. Ecnebi süngüsü altında Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi murahhasları müzakere edemeyiz. Red ve ademi red meselesi mevzubahis olmadan bunu şimdilik
söyleyebilirim. Fazlasını söyleyemem. Müsaade buyurun.
İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Bu terhis münasebetiyle bendeniz bir temenni arz edeceğim. O da,
orduda ifayı hizmet etmekte olan ve memleketin iktisadiyatı için vücutları elzem olan ihtiyat zabitlerinden
muallimler, serbest sanayi erbabı, erbabı fen ve mühendislerin de bir an evvel terhislerine müsaade buyu-
run. Memleket için nâfidir. Bunu nazarı dikkate alınız.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendiler; malumu âliniz, sulh tahakkuk etmiş ve tehlike bertaraf
edilmiş değildir ve terhisi umumi yoktur.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur) — Bu
manada söylemedim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas)HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yani
tekrar ederim ki terhis. Erkânı Harbiyei Umumiyenin takdiriyle yapılır ve terhis, 1297’den 1300 tevellüt-
lülere kadar nispeten müsin efrada teşmil edilmiştir ve ihtiyacatı âtiye nazarı dikkate alınmıştır. Süngü
kuvvetinden tenkis edilmemek her zaman ehemmiyetli addediliyor. Buyurdukları ihtiyat zabitanı -bugün
ordumuzun bihakkın iftihar edeceği- en mükemmel alâtı harbiyedir. Bunlar hakkında şimdiden bir şey
yapılacağını vaad edemem.
HASAN BEY (Trabzon) — Acaba bilâ tefrik sınıfı gayri müsallahların terhisine imkân yok mudur?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Vallahi efendim, bu bapta şimdilik bir şey
söyleyemeyeceğim.
HASAN BEY (Trabzon) — Bendeniz, bilhassa bunu arzu ediyorum. Bilâ tefriki sınıf gayri müsellesat-
ların terhisi...
– 1106 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Zatı âlinize bir noktayı izah edeyim. Gerek memleketimiz dahi-
linde ve gerek haricinde ordumuzun terhis edildiğine dair bir fikir vermemek memleketin selâmeti iktiza-
sındandır. Umumî terhis şekli vermemeğe çalışıyoruz. Bu noktai nazardan her esnan erbabını böyle gayri
müsellah diye terhis eder ve terhisi böyle umumî bir şekle dökersek, zannederim, mahzuru askerî tevellüt
eder. Mamafih Hasan Bey’in fikrini nazarı dikkate alıp tetkikatta bulunacağım.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey; usulü müzakere hakkında söz vermenizi rica ederim.
Terhis meselesi, berayı malumat mıdır, yoksa Meclisin bir kararına mı iktiran ettirilmek isteniliyor? Bu
ciheti tayin etmek isterim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Berayı malumat Heyeti Âliyenize arz
ettim.
SÜLEYMAN SUDİ BEY (Bayazit) — Vilâyatı Şarkiye muhacirleri kendilerine vesait verilemediğinden
memleketlerine gidemediler ve askere alındılar.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Beyefendi; bir sualim var. Bunlar alınırken berayı malumat mı
alındı? Yoksa doğrudan doğruya Meclisin kararıyla mı alınmıştır? Bunu anlamak isterim. Terhisin de han-
gi şekilde olacağını anlayalım.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — 1297’ye kadar Meclisin kararıyla alınma-
mıştır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz. O zaman Meclis kendi kuvvetini Başku-
mandana vermişti. Başkumandan da o salahiyeti istimal eylemişti. Bugün o salâhiyet refedilmesi dolayı-
sıyla, berayı malumattan ziyade, lütfen müsaade istihsal etseniz daha iyi olur.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurursanız yahut maruzatımı
hüsnü telâkki buyurursanız, bu, şekil meselesidir. Bir nokta daha var, şunu da arz edeyim ki; umumî terhi-
se yapılmıyor. Bu noktayı da nazarı dikkatinize arz etmek isterim.
Eğer hali seferberiden hali hazariye intikal mevzubahis olsaydı, herhalde, nazarı dikkate alınırdı.
VASIF BEY (Sivas) — Efendim; son iki ay zarfında toplanan firariler ve bakaya efrad ve 17 tevellütlüle-
rin henüz tahtı silâha alınmayan aksamı ile terhis ettiğiniz kura mecmuu arasındaki fark nedir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Efendim; herhalde ordumuzun kabiliyeti
harbiyesini tenkis etmeyecek bir nispet vardır.
VASIF BEY (Sivas) — Nispet için bir şey söyleyemez misiniz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Adet ifade edemeyeceğim. Fakat takip edi-
len sistem, ordumuzun taarruz kabiliyetine halel arız olmayacak veçhile teemmül edilmiş ve öyle terhis
edilmiştir.
VASIF BEY (Sivas) — Muvazenei Maliye üzerine tesiri olacak mıdır?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Muvazenei maliye üzerine tesiri olacaktır.
VASIF BEY (Sivas) — O halde nispetini lütfen söyleyebilir misiniz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — 30 bin kişi terhis edilecektir ve taarruzu umumî
zamanında hasbezzarure bütçe fevkinde fazla masraf ihtiyarına zaruret hâsıl olmuştur. Muvazenenin te-
minine çalışacağız. Hâsıl olan farkın teminine çalışacağız. Hasıl olan farklı teminine çalışacağız.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bendeniz hariçte işittim. 30 bin kişinin terhis edileceğini.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Kâtip sizsiniz. Dikkat buyursanız ya...
SÜLEYMAN SUDİ BEY (Beyazıt) — Beyefendi; malumu bu havalide âliniz birçok vilâyatı Şarkiye mu-
hacirleri vardır. Bunlar bu sene vesait verilemediğinden dolayı memleketlerine gidemediler. Şimdi bunlar
için ekseriyetle diyeceğim, bunlar perişan bir haldedir, hiçbir şeyleri yoktur. Bunlar da nazarı itibara alınsa
da gitmeleri teshil edilse.
– 1107 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Bu hususta şimdi bir şey söyleyemem. Bunu
teşmil edemeyiz. Birkaç sınıf terhis edilmekle şunu tecil, bunu tesri edemeyiz. Teşmili mevzubahis ede-
meyeceğiz.
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Pontus havalisindeki efradın ekseriyeti 1297, 1298, 1299 tevellütlü-
lerdir. Bu tevellütlüler sırf o iş için alınmışlardır ve ordu buraya gelirken onları orada bırakarak geldiler.
Binaenaleyh bu sınıflar terhis edilince Pontus’ta, zannederim ki asker ya hiç kalmaz veyahut pek az kalır.
Amasya memleketten hariç ise mevzubahis etmeyelim, Samsun var, Amasya, Tokat var.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Bu noktai nazardan tetkikatta bulunurum
efendim.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Efendim; bendeniz ordumuzun sulh müzakeratı esnasında kuvvetli
bir halde bulunması lüzumuna kaniim. Yalnız tahtı silâha alınmamış olan bazı ziraat erbabı, bazı gay-
rı-müsellah ihtiyat zabitanı vardır ki, bunlar da halen davet olunmaktadır. Zürra fevkalâde tazyik görüyor.
Memleketin ziraati, iktisadiyatımız üzerinde büyük bir tesir icra eder. Ziraat en büyük varidatımızdır. Bir
israftan Hükûmet elde bulunan kuvvetleri terhise hazırlanırken diğer taraftan da ziraat ile iştigal eden
efradın tahtı silâha alınarak kıtaata sevk edilmesi ihtimalki bunların iki üç ay sonra tekrar geri gelmesi
icap ettiği zaman, hem memleket ziraatsız kalıyor, hem de Hükûmet iki masraf ihtiyarına mecbur oluyor.
Hükûmet bir kere bunların celbi ve kıtaata sevki için masraf yapıyor, sonra da memleketlerine iadeleri için
ihtiyarı masraf ediyor. Acaba bunlar hakkında Mükellefiyeti Ziraiye Kanunu’nu tatbik etmek imkânı yok
mudur? Bunu soruyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Efendim; Heyeti Âliyenize arz ettiğim üzere, dört sı-
nıf esnan erbabının terhisi yeni esnan erbabının davetiyle mümkün olabilmiştir. Bunları istisna edersek
müsin olan efradı silâh altında tutmak icap edecektir. Binaenaleyh Ali Cenanî Bey’in noktai nazarlarına
iştirak edemiyorum. Yeni efrat tahtı silâha davet edilip talimlerini ikmal ettikçe kıtaata sevk edilecek ve bu
suretle dört sınıftan daha ziyade efrat terhisi imkânı hâsıl olacaktı.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — Mükellefiyeti Ziraiye Kanunu için söylüyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Mükellefiyeti Ziraiye Kanunu icap ettikçe tatbik ediliyor.
ALİ CENANÎ BEY (Gaziantep) — Tatbik edilmiyor.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Kanunen lağvedilmemiştir, mevcuttur, icabata göre hareket olu-
nur.
ALİ CENANÎ BEY (Gaziantep) — Fiilen mülgadır.
CAVİD BEY (Kars) — Efendim; maruzatım bu terhis edilen efradın miktarıyla sulh kongresi netayici
hakkında olacaktır.
Hükûmet Mudanya Konferansını imza ederken harekâtı harbiyeyi icra etmemek şıkkını ihtiyar ettiği
malumdur. Mudanya Konferansında böyle bir şık kabul edilince, sulh konferansında da aşağı yukarı bir
pazarlıkla harp etmeksizin işi halletmek esas olduğu zahir oluyor. Bu zahirdir. Fakat istiklâlimize, umdei
milliyemize mugayir ağır şartlar karşısında çâr naçâr yine harekâtı harbiyeye tevessül edilmek mecburidir.
Buna nazaran Hükûmet şimdiden hem fazla askeri silâh altında tutmamak ve hem de yine kuvvet ile iş
görmek zarureti karşısında bulunuyor. Bu iki şıkkı telif edecek şekil de ancak 1297, 1298, 1299, 1300’lü
müsin efradın terhisi imkânını görüyor. Bendeniz daha bazı kısımların da terhisi ile harekâtı askeriyenin
sektedar olmayacağı kanaatindeyim ve bunu arz edeceğim. Efendiler; harekâtı askeriyeyi 1316, 1317’li
efrat icra etmemişlerdir. Harekâtı askeriyeyi sırf geçen büyük harplerde tecrübe görmüş, bizim tabirce ka-
şarlanmış çelik gibi olmuş eski efrat yapmıştır. Sinirleri zayıf olan ve henüz iktidarı askeriyi kesbetmemiş
addedilen 1316’lı efrat hatta Sakarya Harbinde de hariçtiler. Binaenaleyh 1316’lılar depolarda 1317’liler
kamilen depolardadır. Talim görmektedirler. 1318’liler ise henüz tahtı silâha alınmamışlardır. Sulh kong-
resinin beş altı ay devam etmesi de imkân dairesindedir, iki ay içerisinde de hallolunması imkânı vardır.
Eğer iş uzarsa 1317’li efrat harbe sevk edilecek bir kabiliyette olabileceği gibi 1318’lilerin de tahtı silâha
celbi mümkün olacaktır. Buna nazaran diyorum, ki bu müsin efrat tabiatıyla terhis edilmek zaruridir.
– 1108 –
Hükûmet bunu yapıyor. Çünkü zaten sırtında çantasıyla genç efrat ile koşması ve genç efrat ile beraber
ilerlemesi imkânı yoktur. Sonra bilfiil sabit olmuştur, bu müsin efrat zaten geri hidematta çalışıyorlar. Ni-
tekim Ömer Lütfü Bey arkadaşımızın söylediği sahil mıntakasında Pontus’ta bunlar istihdam edilmiştir.
Zaten bunların kabiliyeti harbiyeleri de az idi. Müsin oldukları için, birtakım arkadaşlar biliyorlar, bugün
ha babam alayı diyorlar. Çünkü bunlar bugün birbirine ha babam diyorlar. Bu zavallılar kabiliyetsizlikleri
dolayısıyla Pontus şakileri karşısında mütemadiyen kırılıyorlar. Bunu bilen arkadaşlarımız vardır. Oralar-
da bulunan arkadaşlar buna şahit olabilirler. Bu zaten zarurî idi. Efendiler bendeniz silâh artında bulunan
tekmil gayrı müslim efradın terhis imkânını görüyorum. İhtimal ki bunların yekûnu da, zannederim, şim-
dikilerin yekûnu kadar tutar. Fakat buna mukabil depolarda bulunan 1316-1317’liler sınıfı harbiyeye girer,
kıtaatın mevcudunu ikmâl eder ve tabiatıyla kıtaat da biraz noksan kalır. Fakat bu noksan da yapacağımız
harekâtı, ki ihtimal dahilindedir. Ya olur ya olmaz. Binaenaleyh buna karşı pek büyük bir tehlike teşkil
etmez zannederim.
Sonra efendiler; yine zaten niye maksat harice karşı bir terhis kokusu vermemektir. Bunun için de
hastahanelerde bulunan gerek yaralılarımıza ve gerek zayıf bulunan efradımıza biraz daha müsait şekilde
tebdili hava vermek kabildir. Bu suretle hem zayıf olan efradın biraz tebdilihava ile memleketine kısa bir
müddet için göndermiş oluruz ve hem de orduda fazla kimseyi silâh altında beslemek zaruretinden de
kurtulmuş oluruz.
Sonra, arkadaşların pek çoğunun buyurdukları gibi, orduda ihtiyat zabitleri mevcuttur, ki bunlardan da
tedricen bırakmak memleketin iktisadiyatı noktai nazarından pek mühimdir. Fakat ordumuzu bilen ve gö-
ren arkadaşlar pekâlâ itiraf ederler. Bölük kumandanlığı kamilen ihtiyat zabitan elindedir. Bir memlekette
de ihtiyat zabitan, muvazzaf zabitan derecesini bulmuştur. Küçük zabitan kalmamıştır. Binaenaleyh kıta
kumandanlığı eden, hatta kol kumandanı olan ihtiyat zabitan terhis olunamazlar. Şu kadar, ki birtakım
ihtiyat zabitanı vardır, ki yaralanarak hizmeti gayrı müsellahaya tefrik etmişler ve bunlar ötelerde beriler-
de, yani geri hidematta istihdam ediliyor ve sürünüp duruyorlar. Bendenizin bildiğim bir ayaklı bir zabit
vardır. Bu zabit merkep kol kumandanlığında istihdam edilmek istenmiş ve bu da bu vazifeyi şerefiyle
mütenasip bulmamış, ben hizmeti gayrımüselleha mı terk ediyorum, beni cepheye gönderin, ben topal to-
pal cephede çalışırım, merkep kol kumandanlığında çalışmam demiş. Bu gibi ihtiyat zabitanı terhis etmek
imkânı vardır zannederim. Bunların adedi orduda üç, beş yüzü tecavüz etmez.
Sonra efendiler; önümüz kıştır. Kış en ziyade bizim memleketimizde yolsuz yerlerde, bilhassa develer
iş görür. Harekâtı askeriye olacak mıntaka istikametinde demiryolu vardır ve birçok otomobil de iğtinam
edilmiştir ve harekâtı askeriye olan mıntakada şose de vardır. O halde kağnı kollarını Allah için olsun
Hükûmetin terk etmesi birinci vazifesidir. Millet harmanını kaldıramıyor, zahiresini satamıyor. Müşkülât
içerisindedir. Tekrar ediyorum, Allah için olsun buna karşı hiç olmazsa bir çare bulsun. (Edildi ise sadala-
sı) Edilmediği malumdur. Yalnız bu hususta bir şey istirham edeceğim. Vakıa teferruattır. Fakat söylemek
zaruridir. Efendiler bu kağnı kolları ta memleketin içerisinden, ötekinden, berikinden toplanmış arabalar-
dan teşekkül etmiş bulunuyor. Fakat Hükûmet geri vermeye üşeniyor. Birçok kağnıları bura jandarmasına
verdi. Bura jandarması da bu mıntaka köylerine elinden geldiği kadar iyi ve kötü dağıtıverdi. Geriden
aldık, ileride taksim ediyoruz. Onun için mümkünse bu terhis esnasında, yani kağnı kollarının dağıtılması
esnasında bunun mümkün olduğu kadar memleket dahiline serpiştirerek dağıtmaktır.
CEMAL PAŞA (Isparta) — Bendenizin bir ricam vardır, müsaade ederseniz buradan söyleyeyim.
Bu terhis olunacak efradın müreffehten köylerine kadar sevkleri hususunu temin buyursunlar. Bunların
memleketlerine gidinceye kadar iaşesini ve nakliyatını iyi temin etsinler, öyle salıvermesinler. Hükûmet-
ten bunu rica ediyorum.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — İtimat buyursunlar ki, aynı
his ile takip edilecektir, imkân neye müsaade ederse o yapılacaktır. Şüphesiz vatanı ve memleketi için fiilen
hepimizden ziyade vakfı hayat eden o insanların zannederim istirahate de -ben şahsen itiraf ediyorum-
benden çok hakları vardır. Cavid Beyefendi’nin mütalaaları da zannederim daha fazla terhis imkânı vardır
buyurdular. Efendiler imkân hâsıl oldukça, itimat buyursunlar ki, noktai nazarları mevkii fiile vazedile-
– 1109 –
cektir. Ancak şunu arz ediyorum ki ordu terhis edilmiş olmuyor ve ordu terhis edilmeyecektir. Ta ki amali
millîyemiz dairesinde sulh akdedilinceye kadar.
Sonra bir noktada daha, zannederim, ihtilâfımız vardır. Hükûmet sulhen halle karar vermiştir. Onun
için orduyu tenkis ediyorsa, bendeniz öyle anlıyorum, böyle bir karar vermemiştir. Şüphesiz bu işi sulhen
halledersek, memleket için de millet içinde envai tariktir. Fakat bunu arzu mutlaka her ne pahasına olursa
olsun işi sulhen halledeceğiz değildir.,
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Reis Bey, usulü müzakere hakkında arz edeceğim.
Efendim; Heyeti Vekile bazı şeyleri yaptıktan sonra müzakere etmek için buraya getiriyor. Yapmadan
evvel neden getirmiyor? Meclis meselesi olup olmaması başka mesele, bari bunu yapmadan evvel getirey-
di. Yok ihbar kabilindense, bunu biz zaten gazetelerde okuduk. Bunun müzakeresi için boşuna vakit geçir-
meye lüzum yoktur. Bendenizce, yapmadan evvel getirseydi, müzakere etseydik iyi olurdu zannediyorum.
ABDÜLKADİR KEMALÎ BEY (Kastamonu) — Efendim; Ankara’da Hükûmeti tesis ederken birçok
arkadaşlarla beraber bendeniz de iddia ediyordum ki ayağımızı yorganımıza göre uzatalım. Harbi Umumî
içindeki vaziyete malik değiliz. Para itibariyle, insan itibariyle Harbi Umumî içindeki vaziyete malik deği-
liz. Ayağımızı yorganımıza göre uzatalım diyorduk ve bu noktai nazardan rica ediyorduk. Geri teşkilâtın-
dan sarfınazar ediyor, fakat bir türlü bunu dinlemezsek ordunun terhis zamanı geldiği ne henüz kani
değilim. Sulh olmuş, müzakere yapılmak üzere imiş. Binaenaleyh terhis lazımmış. Buna lüzum yoktur.
Öteden beri iddia ettiğimiz bir meseleyi tekrar iddia ve iddiada ısrar ederim ki gerideki lüzumsuz teşkilât
memleketin iktisadiyatı, ziraati üzerinde namütenahi tesirat yapıyor.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Tahribat.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) (Devamla) — O kadar namütenahi tahribat yapılıyor ki
efendiler, bilmem on altı bin kadar gayri müsellah uşaklık yapıyorlar. Bunları besleyen bu millet, bunlara
bu parayı veren bu millet bugün muhtaçtır. Efendiler bu parayı ya bankalardan dileniyorlar. Başka şirket-
lerden alıyorlar. Allah rızası için artık ayağımızı yorganımıza göre uzatalım, milletin ihtiyacını anlayalım.
Hatta istikbalde muharebeye devam etmek zarureti hâsıl ise, bu muhtemel ise yine bu vazifeyi ifada tered-
düt etmeyelim. Fakat efendiler namütenahi menzil teşkilâtı, namütenahi noktalar, namütenahi kuman-
danlıklar... Bunlar memleketi mahvediyor ve etti.
REFİK BEY (Konya) — Esasen o vazifeyi jandarma görüyor.
ABDÜLKADİR KEMALÎ BEY (Kastamonu) — Rica ediyorum memlekette bu işi görecek jandarma
teşkilâtı vardır. Allah rızası için bu vazifeyi onlara verelim ve bu teşkilâtı kaldıralım. Hazineye büyük bir
para kalacaktır. Zaten vezaifi umumiye itibariyle bütün vazifeleri gören jandarmalardır. Eğer Meclisi Âli
Rauf Beyefendi’nin beyanatı âlilerini dinlemekten ibaretse söylemeye lüzum yok. Fakat bu meseleyi Mec-
lise malı addederek söyleyeceksek, istirham ederim, memleketin üzerinde büyük tesiri olan geri teşkilâtın
mümkün olan süratle makul bir şekle konmasını temine masruf bir şekle koysunlar.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim; zannederim or-
dunun miktarı hakkında Heyeti Celilece akdemce bu, Abdülkadir Kemalî Bey’in buyurduktan hususat
encümenlerde ve heyeti umumiyede hafi celsede müzakere edildi ve azami tenkihat ve tenkisat yapıldığı
arz edildi. Burada tekrar, menzili lağvedelim, surda şu tenkihatı yapalım esasına girersek, muvafık hareket
etmiş olmayız zannederim. Bir noktai nazarı Heyeti Âliyenize arz ettim. Müzakere etmeyelim rica ederim.
İşimize devam edelim.
REİS — Efendim; müzakerenin kifayeti hakkında bir takrir vardır. (Kâfi değildir sadaları)
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — Efendim bendeniz Heyeti Vekile Reisi muhteremi Bey’in hatırlarına bir
şey getirmek istiyorum.
HASAN BEY (Trabzon) — Mademki bir karar verilmeyecek. Hepsinin sözü berayı malumat arz olunur
olmalıdır.
– 1110 –
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — Efendim; Heyeti Vekile arkadaşlarımız dört sınıf efradı terhis buyu-
racaklarmış. Bendeniz buna kendi nefsim itibariyle teşekkür ederim. Yalnız bir şey istirham edeceğim.
Memaliki müstahlasaya ve daha sair memleketlerin teşkilâtı adliyesine nazarı dikkatlerini celbedeceğim.
Hiçbir mahalde mahkemede hakim tamamiyle teşekkül etmiş ve eshabı mesalihin vazifesi lâyikiyle görül-
müş değildir. Hatta İzmir, Bursa, Manisa ve daha sair istihlâs olunan memleketlerde bidayet mahkemeleri
teşekkül etmemiştir. Bundan dolayı istirham edeceğim. Hâkimlik sınıfında bulunup da silâh altına alınıp
geri hidematta yazıcılıkla meşgul bulunanların tecil suretiyle işlerinin başına getirilmesini istirham ederim
ve bir an evvel teşkil ile mahallerine gitmelerini rica ederim, iş görülsün. Bendenizin de istirhamım budur.
REİS — Efendim; on arkadaş söz almıştır. Müzakerenin kifayetine dair bir takrir vardır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey, bendeniz bir sual soracağım.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar; bendenizin bir nokta hakkında söz söylemekliğime
müsaade buyurun. Çünkü bugün Vekiller Heyeti Reisi Rauf Beyefendi’nin cazip ifadesiyle dinlediğimiz
ve meftun olduğumuz mesele ilk defa olarak Mecliste vaki olan bir meseledir, ki onu olduğu gibi kabul
etmekle, bazan vakit vakit kabul ettiğimiz yanlış teamüller silsilesine mühim bir madde daha ilâve etmiş
olacağız. Askerin cem ve celbi doğrudan doğruya Başkumandanlığın maddei sarihasının icabından idi.
Bugün zahirde muhteliffünfih, fakat hakikatte bu dakikaya kadar bizim Vekiller Heyetinin teşekkülüne ait
münakaşata serd ve beyan edilen hakikatlerle sabit olmuştur ki, gerek evvelce Salahaddin Bey tarafından
müdafaa edilen Heyeti Vekile vezaifine ait maddeler sırasında Meclisin muhtelif hatipleri tarafından söy-
lenilen sözlerle ve gerek bu hususi için toplanan mütehassıs komisyonun sarih kararı hep terhis kararının
Meclise ait olduğu lehindedir ve şimdiye kadar bunun aleyhinde küçük bir vesika dahi mevcut değildir.
Binaenaleyh; Meclisin bu bapta sarih bir kararı olmadıkça biz buna hürmetkar olmak mecburiyetindeyiz.
Rauf Beyefendi tarafından beyan buyurulan şekli terhis gayet doğru ve çok muvafıktır ve tevsiine de ta-
raftarım, imkân ve mekânla. Ancak biz bunu Heyeti Vekile tarafından yapılmış olarak değil, Heyeti Vekile
tarafından Meclise teklif edilmiş, onların emrini keenlemyekün addederek ve şekil hususunda da Meclisin
memlekete nâfi olan işler için vakit gayıp ettirmemek istemediğim için Meclisin tasvip kararına iktiran et-
mesini teklif ediyorum ve bu tasvip sayesinde âtiyen yapılacak terhis kararı Meclise müdellelen gelecektir
ve Meclis düşünüp bunu yapacaktır. Yoksa hep berayı malumat gelirse doğru olmaz.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi (Sivas) — Efendim; bendeniz evvelce de arz ettim,
terhis umumî bir şekilde değildir. Cereyan eden müdavelei efkâr kâfi görülsün.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu cevap değil Beyefendi, cevap değil.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Efendim Seferberlik ilân etmek hakkı Meclisi Âli bir kanunla diğer
birisine vermedikçe millete izafeten Meclisi Âlinindir. Nasıl ki seferberlik ilânı Meclisin Âlinin vazifesi ise,
terhis meselesi de Meclisindir. Bu itibarla Tevfik Rüştü Bey’in sözlerine tamamiyle iştirak ederim. Heyeti
Vekilenin ittihaz etmiş olduğu karar gayri kanunî olduğu cihetle, Meclisi Âli tarafından esbabı mucibe der-
meyanıyla bu dört sınıfın terhisi tahtı karara alınmalıdır. Bu cihet Meclisi Âli tarafından tasvip edildikten
sonra, rica ederiz, efradı tahtı silâha celbederken nasıl seve seve getiriyorsak yurtlarına iade ederken yine
seve seve iade edelim. Yoksa şurada burada bırakıp artık başının çaresine bak dersek, zannederim henüz
Mudanya mukavelei askerîsinin neticei meşkûkesi karşısında bir daha müracaat mecburiyetinde kalırsak,
zannederim ki, bizim sözümüzü isteyerek infaz etmeyeceklerdir. Bunun emsali aidesine tesadüf ettik. Bu,
elim bir manzara olacaktır. Rica ederim bu kabul edildiği takdirde bunlar müreffehen yurtlarına iade edil-
sinler. Bunu istirham ederiz.
Sonra üçüncü madde olarak, arkadaşlar tarafından iddia edilmişti. Bugün dairei askeriye muamelâtını
ne kadar gizli tutarsa emin olunuz o kadar muvaffak oluruz. Bu gizli işi ihmal ettikçe bu kadar ademi mu-
vaffakiyet kendisini karşılar. Onun için bendenizin anladığım eğer üç seneden beri kan döktükten sonra
misakı millî, misakı milli diye bağırdığımız bu şeyden vazgeçmeyi eğer Mudanya mukavelei askerîsi ile ka-
rar vermişse bendeniz askerlerin kâffesinin terhisi taraftarıyım. Bendeniz Mudanya mukavelei askerîsinin
neticesini gayet vahim görüyorum. Onun için rica ederim terhis meselesinde düşmanları katiyen haberdar
etmeyelim. Bayağı karşı karşıya süngü ile mübareze ediyormuş gibi kuvveti tenkis değil, tezyid ediyormuş
– 1111 –
bir mahiyette görünelim. Şu itibarla... (Gazetelerde yazıyor sesleri) Gazetelere terhis kelimesini ağza almak
takip ettiğimiz dava için gayet mahzurludur. Bunu yazanlar bittabi fenalık yapıyoruz diye yapmamışlardır.
Herkes aklı erdiği şeyle iştigal etsin. Bendeniz geçenlerde arz etmiştim. Geçenlerde geldiğimde askerlerin
bir kısmını mezun kıldılar. Ellerine birer tezkere verdiler, mezunen gidiyor şeklinde, hangi sınıftandır,
kimseye hissettirmeksizin terhis etsinler. Fakat, alelade kıtaattan yapılan mezuniyet şeklinde yapılsın ve
mesele bununla kalsın. Bunu rica ediyorum.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler; bendeniz bir şeye nazarı dikkatinizi celbedeceğim. Meclis
bu vaziyette devam ettikçe bu gibi muamele karsısında aylarca, senelerce kalacaktır. (İnşallah kalmayız
sadaları) Maruzatımı şununla ifade etmek isterim. Bizim elimizde bir vazife ve mesuliyeti kanunî var. Bu
vazife ve mesuliyet kanununu bir senedir çıkarmadık ve bu Meclisten çıkmayacaktır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Çıkması matlup değil de onun için.
M. DURAK BEY (Devamla) — Çünkü efendiler meselenin ruhunu ele alalım. Ben bu vaziyetten bir az
korkuyorum ve bir müddetten beri ürkmeye başlamışımdır. Doğrusunu söyleyeyim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Öğütürüz, ürkmeyiz.
M. DURAK BEY (Devamla) — Efendiler; bundan bir buçuk ay evvel vazife ve mesuliyet kanunu bu-
rada müzakere edildi. Pazartesi günü, günleri cumartesi günleri müzakere edilecekti. Kaale alınmadı. Ar-
kadaşlarımızdan bazıları takrir verdiler. Buna mahsus gün kondu, Meclis karar verdi. Yine kaale alınmadı.
Bundan on, on beş gün mukaddem Rauf Beyefendi Hazretleri bu kürsüye çıktı, buyurdular ki; sizden bir
şey rica ederim, vazife ve mesuliyet kanununu bir müddet için tehir ediniz. Bu ne demektir? Anlayama-
dım. Eğer Rauf Beyefendi ve Heyeti Vekile işi biliyorsa biz de biliriz. İmamın dediği gibi; siz bunu biliyor
musunuz? Biliyoruz. Ey ne söyleyeyim. Bilmeyiz, bilmezseniz ne söyleyeyim. Biz burada böyle mi içtima
edeceğiz ve bunun için mi geldik? Efendiler vazife ve mesuliyet kanunu niçin kaldı? Rauf Beyefendi bize
burada bunun bir müddet tehirini rica ederim, dedi. Sebebi nedir? Biz niçin sormuyoruz? Kendisi niçin
cevap vermiyor? Rica ederim efendiler, bunun sebep ve hikmeti nedir? Biz bu vaziyette devam ettikçe
Rauf Beyefendi ve herhangi bir vekil beyefendi buraya çıkar istediğini söyler ve kabul ettirir. İstediğini de
kabul ettirmez. Biz halk hükûmetine doğru değil, mutlakıyet hükûmetine doğru gidiyoruz. Efendiler emin
olunuz ki, bir Aydan beri vaziyetimiz değişmiştir. Buraya çıkıyorlar. Mesele şudur, bu kalsın, mesele budur,
bu kalsın diye bizi aldatıyorlar, bizi oynatıyorlar.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Eskileri de öyle idi.
M. DURAK BEY (Devamla) — Kendilerinden çok rica ederim, bundan vazgeçsinler ve her şey olduğu
gibi burada anlaşılsın.
TEVFİK BEY (Dersim) — Ne yapacaksın?
M. DURAK BEY (Devamla) — Ne mi yapacağım? Mutlakıyete gitmek isteyenlerin kafasını ezeceğim.
Kafasını ezeceğim. Elimden gelirse kafasını ezeceğim, bunu yapacağım. Bu millet mutlakıyete doğru gidi-
yor. Ben arkadaşlarıma öyle bir zihniyet atfetmek istemiyorum. Fakat ürküyorum. Yoksa arkadaşların öyle
bir zihniyeti yoktur. Yani Heyeti Vekileye de böyle bir zihniyet şey etmek istemiyorum. Fakat öyle hisse-
diyorum ve vaziyeti böyle dolambaçlı görüyorum. Ara sıra Meclisin hâkimiyetinin az çok aksadığını da
görüyorum. Çok rica ederim, vazife ve mesuliyet kanununu bir saat evvel çıkaralım. Eğer lüzum görülürse
esbabı muatebesini göstersinler. Biz de bunu tetkik eder, tehir ederiz. Yoksa yarın daha mühim vaziyet kar-
şısında kalacağız. Gelecekler buraya böyledir diyecek, onu yapacağız. Her derse onu yapacağız. Meselenin
birincisi budur, başka bir şey değildir. Daha fazla izahata lüzum görmüyorum.
İkincisi: Süleyman Sudi Bey arkadaşımız bir sual sordular. Vilâyatı Şarkiye mültecileri hakkında, Rauf
Beyefendi Hazretleri toptan cevap verdiler. Çok rica ediyorum ve soruyorum ki sekiz senedir oralardan
çıkıp buralarda duvar diplerinde kalan, ölen, evlerine dönemeyenler hakkında Hükûmet bugüne kadar
ne düşünmüştür ve ne vermiştir ve kaç kuruş verdiniz efendiler? Bugün hâlâ perişan oluyorlar. Acaba bir
gün onlarla meşgul olduğunuz var mı? Varsa bu bapta malumat veriniz. Bugün Elhamdülillâh bir parça
muzafferiyet kazanmışsınız, muzafferiyet vardır. Üç buçuk adam şurada ve burada dileniyorlar. Duvarlar
– 1112 –
diplerinde kalıyorlar. Bunları göndermek Hükûmetin vazifesi değil mi? Efendiler işte destelerle telgraf,
arkadaşlarda da vardır. Çok rica ederim buna toptan bir cevap vermek doğru mudur? Ne gibi bir tet-
kikat neticesinde bir cevap veriyorlar? Acaba Hükûmet bunları göndermiş de gitmemişler midir? Fakat
efendiler ihtimal ki gitmeyenler de vardır. Hükûmet cebren göndersin. Efendiler hangisine para vermiş
göndermiştir. Kuvveti yevmiye ki vermemiştir. Rica ederim, bunlar da bu memleketin evlâdıdır. Canlarını
vermiştir. Bu uğurda kan dökmüşler, mal vermişler, hatta namuslarına kadar taarruz edilmiştir. Çok rica
ederim; bunları da hacer, şecer nev’inden tutmayınız. Bunlara da şöyle böyle bir kere dönünüz, bakınız ki
bunlara da 30-40-50 bin lira veriniz. Memleketlerine bir an evvel bir saat evvel gönderiniz ve bu suretle
bunların göz yaşlarını durdurunuz efendiler.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; Erzurum Mebusu Durak Bey’in
bana izafeten beyanatı vardır. Bunun bir tanesini şiddetle reddediyorum. Bizi aldatıyorlar diyor. Mütenez-
zil değilim, kimseyi aldatmıyorum.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Vaziyet onu gösteriyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Katiyen ve bana aldatıcı...
M. DURAK BEY (Erzurum) — Sureti mutlakada...
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Bunu tekrar buyurmamanızı rica
ediyorum. Aldatmıyorum ve tenezzül de etmiyorum ve bu ifadenizi tekrar buyurmamanızı nezaket ve
insaniyet noktai nazarından sizden talep ediyorum.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Gördüğüm zaman, itimad geldiği vakit bunu söylemem.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Fakat kimseyi aldatmakla isnad ede-
mezsiniz. İslâm terbiyesi, memleketin evlâdı gibi isnad ile kabili telif değildir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — İsnad yoktur.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Tamamiyle isnaddır.
İkinci bir mesele efendiler; mutlakiyet kuvvetle hükûmet eder, cebir ile hükûmet eder. Durak Bey’den
daha evvel diyemezsem, onun kadar ben de o idareye asî bulunan bir insanım. Fiilen isyan etmiş bir
insanım. Burada Heyeti Âliyenize beyanatta bulunup reyi suveri ile istihsal etmek kimsenin hatırından
geçmemiştir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Edemezsiniz efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Heyeti Âliyenizin kararıyla taahhur
etmiştir. Başka türlü tefsire mahal yoktur.
Rumeli muhacirleri meselesine nakli kelâm edince; toptan cevap verdi buyurdular. Efendiler ne yapabi-
lirdim; teferruattan ve mevsuk cevap veremeyecek bir vaziyette bulunursam ne diyebilirim? Ayrıca bir sual
sorarlar, tahkik eder ve cevabını veririm. Alulfevr buradan nasıl cevap verebilirim?
M. DURAK BEY (Erzurum) — Ne yaptınız sekiz senedir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Sorarsınız.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Beyim, kimden soralım? Kimden sormuş olsak kaale alınmadı.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bir sual verirsiniz, tahkik ederiz, cevabını veririz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Vekillerden sorduk.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Burada bir meseleyi sual ederken toptan cevap verdi demekle ma-
kulât dairesinde hareket etmemiş olursunuz. Rica ederim, bir az munsif davranalım. İtham etmek, şedid
söz söylemek gayet kolaydır. Fakat işi tevil etmemeliyiz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Suale cevap verilmedi.
– 1113 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Vazife ve mesuliyet kanununun tehirini burada Meclisi Âlinize
arz ederken esbabını da söylemiştim.
SAFA BEY (Mersin) — Efendim; bendeniz Hükûmet, şu veya şu sınıftan terhis etsin yolunda mütalaa
serdetmeyeceğim. Yalnız, henüz dâvamız halledilmiş değildir ve şimdiye kadar olduğu gibi, bundan sonra
da dâvamız şüphesiz ki en çok süngümüze istinad edecektir. Yalnız bir noktayı Hükûmetin nazarı dikka-
tine vaz etmek isterim. Hükûmet idare ettiği efradın hepsine karşı aynı suretle muamele etmek mecbu-
riyetindedir ve en iyi Hükûmet bunu en iyi temin etmiş olan hükûmettir. Biz bu noktayı ihmâl ediyoruz.
Biz kimin yakası elimize geçerse nihayete kadar onu taştan taşa çarpıyoruz. Bugün Anadolu mücahedesini
kazanan birkaç vilâyettir. Biz hâlâ bunların yakasını tutup duruyoruz. (Doğru, doğru sadaları)
Efendiler; Adana mücadelesini yapan dağ halkıdır. Bunlar iki sene dağ başlarında, bin türlü yoksuzluğa
ve sefalete katlanarak harp ettiler. Bunların mesaisi ve fedakârlığı olarak bu memleket kurtuldu. Adana’ya
gidin, bu mücadeleyi yapan adamlardan hiçbirisi bir gün için olsun dahi Adana’ya gelip öteden beri hasret
çektikleri, kan döktükleri vatana kavuşamadılar, memleketi göremediler. Fakat Fransız süngüsü altında
kalanları, para kazanan insanları, ticaretle uğraşanları Hükûmet altı ay tecil etti. Efendiler bunun karşı-
sında köylüler dağda evi yanmış, köyü yanmış ve mücahedeyi yapmış olan insanlar karşımıza çıktılar ve
dediler ki; Efendiler, bu sizin yaptığınız adalet midir? Biz iki sene senedir omuzumuzda tüfek dağdan aşağı
inmedik. Askeriz diye bizlere bir gün mezuniyet vermiyorlar. Fakat Fransızların maiyetinde çalışanlar işle-
riyle, güçleriyle uğraşmış insanlar tecil ediliyorlar. Bu adalet midir? Başımızı eğdik. Evet biz düşünüyorduk
ki Adana’ya gittiğimiz vakit iki sene mücadele etmiş insanları bırakır, onların yerine Fransızların nüfusu
işgali allında millî teşebbüse iştirak etmemiş, mücahedeye karışmamış, para kazanmış, servet sahibi olan-
ları alırız diyordum ve adalet bunu tasavvur ediyordum. Bugün onları hesap edersek seksen bin asker
çıkar. Eğer biz kurtardığımız yerden seksen bin kişi alırsak, iki seneden beri millî mücahedeye iştirak etmiş
seksen bin Anadolu yavrusunu bırakmak lâzımdır. (Alkışlar) Bunu yapmalıyız. Adalet budur efendiler.
(Alkışlar) Millî mücadele için bir tek kurşun atmamış yerler vardır. Eğer onlar da bizim kardeşlerimiz ise,
onlar da bu toprağın evlâdı ise bu millî mücadeleye iştirak etsinler ve şimdiye kadar Anadolu’nun sırtında
yaşayan bu mücadele yükü tahfif edilmiş olur. Hükûmet bu noktayı katî surette temin etmelidir. Temin
etmezse adilâne bir surette hareket etmiş olmaz. (Alkışlar)
ÂBİDİN BEY (Lâzistan) — Muhterem arkadaşlar; Heyeti Âliyenizin böyle emrivakiler karşısında bu-
lunduğunu bendeniz de arzu etmem. Bir daha berayı malûmat arz olunur kabilinden olmamalıdır. Doğ-
rudan doğruya bunu Meclisi Âli tetkik etmeli ve bu, Meclisi Âlinin vazifesi ise bununla iştigal etmeli ve
bunu Meclis halletmeli. Yoksa Heyeti Vekile her zaman, meselâ bir murahhas intihap edilecek efendim,
filân filân namzet gösterilmiştir, yarım saatte intihab edilir çarçabuk bitip gidiyor. Azizim yağma Hasan’ın
böreği. Binaenaleyh terhisi de berayı malûmat arz olunur değil, doğrudan doğruya madde be madde şu ve
şunların terhis edilmek bizzat takarrür etmiştir, siz de düşünün ve bir iki gün müzakere edin, bir encümeni
mahsusa verin demeli,
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Esami defteri mi verecek?
ÂBİDİN BEY (Lazistan) — Efendim esamî defterini değil, kadro defterini verecek. Hangi sınıfı terhis
edecekse o kadroyu verecektir. Mademki askerliktir, komandömandır, bundan sonra böyle bir şey olma-
yacaktır. (Çok doğru sadaları) Yalnız berayı malumat ise neye yapılmış o halde? Bütün mesuliyeti kendi
üzerlerine alsınlar, istediklerini yapsınlar.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim; demin İcra Vekilleri Heyeti Reisi Bey’e bir sual arz et-
tim. Buyurdular ki; bu, şekildir. Efendiler, her hakikat de bir şekle ibtina eder. Büyük Millet Meclisimin
burada oturması da bir şekildir. Fakat bu şeklin bir de hakikati vardır ki o da, ifayı vazife etmeleridir. İcra
Vekillerinin on iki kişi olmaları, yine bir şekildir.. Yine onların başında bir İcra Vekilleri reisi olması da
bir şekildir. Yoksa hâkim, âmir mevkiinde oturan, mezar taşı değildir. Bu, hâkimiyetin tecelligâhı olan
bir şekildir. Yoksa, heykel, mezar taşı değildir. Hâkim, âmil mevkiinde oturan bir şekli âlii mübecceldir
İstirham ederim; şekil diye ehemmiyetsizlik telakki buyurulmamasını rica ederim. Esasen Meclisin azim
vatanperverlikleri, bazı şeylere iğmazı ayn ettirdi. Fakat efendiler; Şair Akif Bey’in buyurduğu gibi, göz
– 1114 –
yummakla, göz kör olmaz. Gölün altında ateş vardır. Bunu bilmünasebe arkadaşlarıma arz ederim. Bu
tuğyanı millînin azametini iyi idrak etmek lâzım olduğunu, fevkalâde hürmetkar olunması icap ettiğini
bir daha hatırlatırım. Zannetmeyiniz ki biz, Yunanlılarla harp etmek için buraya geldik. Zannetmeyiniz
ki İngiliz tecavüzü dolayısıyla geldik. Hayır efendiler... Biz, ebedî esaret altında inlerken, onun karşısında
tuğyan ettik, isyan ettik... Milleti hiç kimsenin emrine, keyfine âlet etmemek için azim ve ahdettik ve bu
uğurda kafamızı koyarak çalışmağa durduk ve biz, İngilizlerden korkmayız, Yunan’dan korkmayız; yalnız
dahilî emrüfermanlardan korkarız. Bizim isyanımız, tuğyanımız karşısında, öbür düşmanlar üçüncü kalır.
Beni yıkan, şahsî emrüfermanlardır, beni fakir düşüren, sanatsız bırakan bu şahsi emir ve fermanlardır.
Eğer ben, kendi fikrime göre hâkim olsaydım, ne dört tane, ne seksen tane paşa beni kör yaşatır, üzerimde
zevk ü safa etmezdi. Efendiler işte biz buna isyan ettik. Her ne kadar akıllı olursa olsun, biz, on tane ve-
kil arkadaşımıza, seksen tane paşamıza reyimizi, irademizi onlara teslim edip satamayız. Biz, bunun için
mücadele, ilânı harb ederiz. Millî mücahede budur. Üzerimize aldığımız dava budur. Onun için berayı
malumat biz böyle yapacağız, karar verdik yapacağız, sizin haberiniz olsun denilemez. Bizim haberimiz
olduğu gibi, dünyanın da haberi olur. Fakat emri fermanı kim ısdar etti?
Kendilerine şekilden bahsedeceğim: Başkumandanlık kanununun ikinci maddesinde, bu sarahat var-
dır. Meclis, bununla bir sene didişti. Nihayet sarfınazar etti. Hemen rücu ettirildi. Evvelce kendisine sala-
hiyet verilen makam, o hakkı istimal eden makam bu salâhiyeti tevdi etmekle o şekli de tevdi ettiler. Bina-
enaleyh, o hâkim olan şeklin talep edilip istenmesi lâzım gelirken ihmal edilmiştir. Size daha kati düstur
söyleyeceğim: Heyeti Vekile icraî, teşrii salâhiyeti nefsinde cem eden siz, takyid ettiğiniz vazifeyi kendiniz
yapabilirsiniz. Takyit etmediği vazifede eliniz bağlı gelir, vazife alırsınız. Yoksa «Sarahat yoktur, biz yaptık»
derseniz bilmem nasıl vazife yapmış olursunuz? Yani kendinize verilmedik vazaifi, verilmedik bir salahiye-
ti tecavüz suretiyle yaparsanız, Büyük Millet Meclisinin vatanperverliğinden, iğmazı ayn etmesinden isti-
fade etmek isterseniz, bu bir faide temin etmez ve istifade de temin etmez, şerefinizi de tezyid etmez, belki
akdini iddia ederim. Efendiler, bu yara çok geçmiştir. Arz ettiğim gibi, Meclisin vatanperverliğinden böyle
zaman zaman teamüller ihdas etmek ve bu ufak salahiyetle ele geçmez. Bundan hiçbir suretle sarfınazar
edilmeyerek, Rauf Bey’in kendisine bu suretle arz ediyorum. Meclisin hürmeti karşısında iradei milliyeyi
tefsir eden Meclis zannetmesin ki, İzmir’e giden ordu karşısında evet biz istiğfa ederiz. Vakıa Meclis için bu
bir tehdit istiğfa edersen, uğurlar olsun demek o zaman vazifesi idi. Hâkimiyet uğruna, hâkimiyeti millîye
bunu icap ediyor. Yine o vatanperverliği, belki bir şey olur, ziyanı yok. Belki biz formayı da gayet acı bir
şekilde... Yani Rauf Bey bilmelidirler ki kalbi ümmette gayet mübeccel ve muhterem mevkiler vardır. Ufak,
ehemmiyetsiz şeylerden kendisine tabiidir ki millete nâfi olması dolayısıyla, şahsı ne olursa olsun, fakat
millete nâfi bir uzuvdur. Bu şekilde bizim vatanperverliğimizden, bizim hissimizden bu şekil bilhassa istir-
ham ederim. Beyefendiler, herhangi bir şahıs burada kalbi ümmare hürmet eder. Meclisin bu azameti kar-
şısında el pençe divan durursa o mertebe yükselir efendiler. Yoksa bunu ehemmiyetsiz telakki edenlerin
payidar olması üç gündür. Payidar olmaz. Zannediyorum ki, kendilerinin pek şerefli tarihleri lekedar olur.
Onun için en azîm kuvvet burası, her şeyin mahalli istizanı burasıdır. Şereflerini takdis etmek, kendileri
iktisabı kuvvet edip de ona göre sıfatlarına mümtaziyet alan vekiller, rica ederim, burada salahiyetlerini
tecavüz ederlerse, vazifelerinde ne dereceye kadar isabetsizlik ettiklerini bilhassa tekrar ederim. Mühim
bir meseledir. Bilhassa takdir buyurmalarını tekrar ederim. Bu kadar söz yani mühim bir meseledir. Bir de
sarahat vardır. Meclisin izhar ettiği bir his vardır. Bir kanun istirdad etmiştir. Binaenaleyh o sıfat esasında
kendisinde mevcuttur. Bu sıfata hürmet etmeleri kanunî vazifeleri idi. Gerek bugün ve gerek yarın bu mil-
letin yaşamasını arzu ediyorlarsa, bu mukaddes tablonun şerefini, kaderini yükseltsinler, ki kendileri de
yükselsinler. Yoksa bu vatan yaşamaz ise kendileri hiç yoktur efendiler.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Hüseyin Avni Bey biraderimizin ifadatın-
dan; Hükûmetin, betahsis bendenizin Teşkilâtı Esasiyemizin, Meclisi Âlinizin evamir ve sarahati katiyesi-
ne mugayir hareket etmemin sebep olduğu fikri geliyor. Hâşâ.
Efendiler, Heyeti Vekileye intihap edilen arkadaşlarınız ve ben, ancak ve ancak Meclisinizin intihabı
ile bu mevkie getirildik. Meclisinizin kararından başka bir Allah’ın evamirini tanırız, ondan başka hiçbir
karar tanınmaz. Hâşâ, Cenabı Hak tarafından mansub değiliz. O halde Meclisi Âliniz tarafından intihab
– 1115 –
edildik ve Meclisin kuvvetiyle hareket ediyoruz. Şu halde başka hangi kuvvete istinad ederek Meclisi Âli-
nizin şerefini, kuvvet ve salâhiyetini tenkise memur olabilirim? Ne şahsî ve ne de umumî... Nasıl bir şey
düşünülebilir? Bunu anlayamadım. Bir misal olarak buyurdular, ki İzmir’e gitmeden evvel zannediyorum,
terfiler münasebetiyle salahiyetler meselesi mevzuubahis oldu zannediyorum, onu icat buyurdunuz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Evet efendim.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Efendiler burada Meclisi Âlinizin taamülen ve usulen
bize bahşettiği usulü istimal ettik. Meclisi Âlinizde o güne kadar terfiler mesulü olan Vekili tarafından
inha olunur. Heyeti Vekile tarafından tasvip edilir. Meclisi Âliye arz edilmez. Meclisi Âli namına Reis tas-
dik eder. Bunun gayri hiçbir muamele olmamıştır. O gün de ariz ve amik müzakerat cereyan etti ve o gün
benim istifam neden tehdit oluyor? Niçin istifam ile Meclisi tehdit etmiş olayım? İstifa ile, bir tazyik fikri
ile hareket ettiğimiz o günde müzakere etti, mevzu oldu ve Meclisi Âlinin ittihaz ettiği karar noktai naza-
rımızı tasvip etti ve biz de mucibince hareket ettik. Aksi zuhur ederse mesuliyeti kabul ederiz dedik. Daha
bundan meşrutî, daha bundan serbest mütalaa -affı alîlerine mağruren arz ediyorum- bendeniz kavraya-
madım, bilmiyorum. Yani Hüseyin Avni Bey, zannediyorum, bir sebebi hakikî olmadan, Hükûmetin ve
betahsis bendenizin Meclisi Âlinizin şerefini tenkis ile mevhum karara, tahsis suretiyle hizmet ediyorum
olduğu kanaatini söylediler ve ben öyle anladım. Bendeniz vazifemi hepiniz kadar bu memlekete hizmet
etmeği hepinizin şerefinden bir cüzüne sahih olmağı dünyada en büyük şeref addederim. Bunun fevkinde
benim için ne makam emeli, ne dünya emeli vesaire olabilir ve hakikat sarihtir. Beşerim, hata edebilirim.
Hatam çok, az olabilir. Fakat her zaman arkadaşlarımın ikazına, irşadına muhtacım ve bunu hiçbir zaman
inkâr etmem.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Maksat bunu tekrar ettirmekti.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Bu itibarla rica ediyorum; eğer Meclisin arzusu hilâfında
yanlış bir şey yapılıyorsa usulüyle ihtar olunur. Fakat tahkik etmeden itham etmeyiniz. Tahkik ediniz, tet-
kika ediniz, ondan sonra itham ediniz. Rica ederim muhammesiz itham etmeyiniz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Biz sizi iyi tanıyoruz.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Teşekkür ederim. Muhabbet gösteriyorsunuz. Fakat her
şeyden evvel memlekete hizmeti tanıyorum.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Biz de öyle tanıyoruz.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Ve ona hizmet vazifemdir. Yani ona hizmet etmeyerek ne
bir şeref isterim ve ne de bir muhabbet isterim ve ne de teveccüh beklerim. Bana muhabbetiniz memleke-
tinize hizmet ettiğim müddetçedir ve her birinizin ayrı ayrı vazifesi bunun makûsu hareket ettim mi, beni
teşhir etmek, beni tevbih etmektir. Tecrim etmeği beklerim. Bu itibarla tekrar ediyorum efendiler, eğer
benim hareketimde Meclisi Âlinizin gayri mukayyet olan salâhiyeti vasiasını tahdid eden, tenkis eden bir
muamele görüyorsanız bana onu irşat edersiniz derhal tashih ederim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendim, bizi malumat meselesini müdafaa ediyor musunuz efen-
dim?
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ — Efendim; esbabını izah ettim. Dedim ki: Meclisi Âlinize arz ediyo-
rum. Böyle, böyle bir karar ittihaz ettik. Zatı âlileri tarafından bu yapılmasın diye Heyetinizce bir karar
verilirse bizim yapmamıza imkân yoktur. İmkânı var mıdır, çok rica ederim? Fakat Heyeti Âlinizce filân
sınıf terhis edilsin, filân sınıf terhis edilmesin, filân sınıf terhis edilmiştir diye müzakere icrasında menfaat
yoktur, mazarrat vardır. Bu müzakere edilemez. Bu kanaat vardır bizde. Zannediyorum, zatı âliniz de bunu
takdir eder ve tasdik edersiniz. Bu noktai nazardan arzı malumat ediyorum. Meclisi Âliniz hayır dedi mi,
bizim yapacağımız bir şey yoktur. Fakat şimdiye kadar vaki olan esasın makbul olduğu, fakat zannederim
belki benim izahatımın sui telakki edilmesi ve belki kâfi olmaması yüzünden sui tefsire maruz kaldı.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Bu şeklide kabul ederim. Meclise arz edilmiş.
– 1116 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Tabii efendim; Meclisinize arz ediyorum. Meclis; mukadderatı
millete hâkim en yüksek bir makamdır. Bunun aksini kim ispat edebilir? Kanun kuvvetindedir, pekâlâ
bunun aksini kim söyleyebilir. Bir noktayı tekrar etmek istiyorum. Çok rica ediyorum, belki başka türlü
muhakeme edenlerde vardır. Vatanî ve millî hidematta ben hiç kimseden fazla en ufak bir dirayet, en ufak
bir kudret, hak iddia edebilecek kadar… etmek istemiyorum. Belki başka türlü edenler de vardır. Fakat
milletin en âciz bir ferdiyim. Vatanî hizmette en âciz ferdi olduğum bu memleketin beni itham etmeden
evvel, hiç olmazsa noktai nazarımı arz edeyim. Kürsü milletten ağır ithamat, yani insana hayatından vaz-
geçirecek kadar tesir bırakıyor. (Kimse sizi itham etmedi sesleri) Alelusul meşrutî mesailde, hâkimiyeti
millîye mesailinde cahil ve gafil olan insan değilim. İstibdat ve meşrutiyet mesailinde bazı arkadaşlarımı-
zın beni irticaa saik bir insan gibi görerek endişe etmeleri mucibi teessürüm oluyor.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Şahıs değil, muameledir efendim.
ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu) — Eski korkulardandır.
REİS — Müzakerenin kifayetine dair takrir vardır. Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen ellerini
kaldırsın... Müzakere kâfi görülmüştür.
Takrirler okunacaktır, lütfen dinleyiniz.
Riyaseti Celileye
Askerin celb ve cemi ve terhisi Meclisin salâhiyet iktizasındandır. Hâkimiyeti milliyenin manası da
bunu böyle emreder. Bir sınıf askerin terhisi berayı malûmat Meclise arz edilemez. Bu ancak Meclisin
kararıyla olur. Bu cihet hakkında karar itasını teklif eylerim.
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Hükûmetin teklif ettiği dört kura askerin terhisi değil, fakat (evlâd ü ayalinin maişetlerini temin edil-
meyerek sokaklarda terk etmeğe mecbur kalan muinsiz askerlerimizin mezkûr dört kuraya tekabül eden
miktarının tercihan mezun bırakılması hususunun Hükûmetçe nazarı dikkate alınmasını teklif ederim.
Sivas Mebusu
Vasıf
Riyaseti Celileye
Düşman işgali altındaki memalikten hicret etmeyerek kalanların askere celpleri ve buna mukabil silah
altında bulunanların terhisi.
Erzincan Mebusu
Emin
Meclis Riyasetine
Vilâyatı müstahlasa halkından muhacir olmamış olanların tahtı silâha alınarak bunların miktarına
muadil silâh altı efradının terhisi hususunun Hükûmete tebliğini teklif eyleriz.
Adana Mersin
İsmail Safa
– 1117 –

Vaktiyle muhtelif sınıfların silâh altına celb ve cemi o vakitki Başkumandanlık Kanunu’nun mukteza-
sından ve salahiyetinden idi. Fakat şimdi terhis meselesi doğrudan doğruya Meclise ait hususlardandır.
Vekiller Heyeti Reisi Rauf Beyefendi’nin beyan buyurdukları terhis şekli esasen muvafık olduğundan Mec-
lisçe tasvibi ve bu tasvip üzerine Vekiller Heyeti tarafından tatbikinin kabul buyurulmasını teklif ederim.
Menteşe
YASİN BEY (Gaziayıntab) — Bu takrirler reye vaz edilemez. Çünkü Meclis bunu ruznamesine almış.
Encümenden gelmiş ve müzakereye alınmış değildir. Hükûmet berayı malûmat bir şey arz ediyor. Tasvip
edip etmemek elimizdedir. Verilen takrirler reye vaz edilemez. Ancak bir temenniden ibaret olarak Heyeti
Vekileye havale olunur.
REİS — Efendim; takrirlerin ikisi Karahisarısahip Mebusu Şükrü Bey’le Menteşe Mebusu Doktor Tev-
fik Rüştü Beylerindir, ki terhisin Meclisi Âlice tasvibi suretinde kabulünü teklif ediyorlar.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Bir nokta daha vardır efendim.
Dört sınıf efradın terhisi ve âtiyen ve hal ve vaziyeti askeriyenin ve memleketin icabatına nazaran diğer
sınıfların gayri muayyen müddetle mezun addedilmelerine dairdir.
REİS — İşte onu reye koyacağım efendim. Hükûmetin teklifini tasvip edenler lütfen ellerini kaldırsın-
lar... Kabul edilmiştir.
Vasıf Beyefendi’nin bir takriri var. Çok rica ederim, mühimdir, dinleyiniz (Sivas Mebusu Vasıf Bey’in
takriri tekrar okundu)
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim; Vasıf Beyefendi’nin tekli-
fini istima ettim. Fakat muinsiz efradın ordunun sunufu muhtelifesine tevzi edilmesine ve muhtelif esnana
şamil olmasına binaen terhis umumî şeklini alır. Bu da kabil değildir ve zamanı değildir. Tadat itibariyle
arz etmiyorum, sınıf itibariyle, senelere tevzi itibariyle arz ediyorum.
VASIF BEY (Sivas) — Efendiler, terhis muamelesi muinli muinsiz meselesi hepsi birdir. Muhtelif kura
bırakacağına aynı miktarda askeri, muhtelif kıtalar içerisinden ayırarak muinsizleri içinde on adet yoktur,
çoluğu çocuğu sokaklarda kaldı. Muinlileri terhis edeceğiz, muinsizler yine sefalette. Binaenaleyh Hükû-
met bunu nazarı dikkate almalıdır efendiler. Bu son derece mühim bir meseledir. Efendiler; senelerden
beri nasıl muamele yapılıyordu? Teklifim hiç karışık bir şey değildir.
ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Müsellah ve gayri müsellah meselesidir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; müsaade buyurun. İnşallah
yakında sulh konferansına gideceğiz ve ümit ediyoruz. Allah’ın avn ü inayetiyle bunun akdine muvaffak
olacağız. Bu kadar, bu zaman, bu millet fedakârlık göstererek tahammül etti, bugünkü zaferi ve neticei
haseneyi istihsal etti. Biraz daha elbette tahammül edeceğine şüphemiz yoktur. (Hay hay sesleri.)
REİS — Efendim; dört tefsirden birisi muinli tevellütlüleri terhis etmeyelim, muinsizleri terhis edelim
şeklindedir.
Şimdi Vasıf Bey’in takririni nazarı itibara alanlar lütfen el kaldırsın... (Ret, ret sadaları) Kabul edilme-
miştir.
Riyasete
Hükûmetin berayı malumat değil, berayı karar ve icra terhisi Meclise arz ediyorum, tarzındaki ifadesi
senet ittihaz edilerek Hükûmetin teklifinin kabulünü arz ederim.
Amasya
Ömer Lütfi
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Fakat bu ifadeleri senet ittihaz ederek.
– 1118 –
REİS — Efendim, az evvel reyi âlinize arz ettim, kararınızı almıştım. Efendim iki takrir daha var.
(Erzincan Mebusu Emin Bey’in takriri tekrar okundu.)
EMİN BEY (Erzincan) — Müsaade buyurur musunuz izah edeyim?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; bu nokta hakkındaki maru-
zatım şudur. Arazii meşguleden bu defa istirdat edilen, vatanımız aksamındaki efrat alıp tahtı silâhtaki
diğer efradı terhis etmek de en mühim nokta, birisinin gayrı muallem, diğerinin muallem olmasıdır. Bunu
hepimiz temenni etmek hepimizde arzu ederiz, bu gayet vicdanî ve insanî bir meseledir.
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Kavga belâsını da unutmayın.
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Ancak, askerlikte muallimliğin, mümaresinin ne kadar
mühim bir mesele olduğunu da Heyeti Âlinize arz ederim. Hepimiz arzu ederiz. İnşallah yakında sulhu
katiye nail oluruz. (İnşaallah sesleri) Yirmi sene, otuz sene emn ü asayişi dahiliyi temin ederiz, askerleri-
miz memlekete döner.
EMİN BEY (Erzincan) — Efendim; benim teklifim, zannederim ki; bir adaleti temin eder. Ben de me-
maliki müstahlasa halkındanım. Bursalıyım ve benim memleketimden de bu suretle çıkmayıp veya hicret
edemeyip orada kalan kardeşlerim, amcalarım var. Onlar da askere alınacaktır. Bir kere adaleti düşünelim.
Üç seneden beri şurada üç vilâyet halkı askerlik yapıyor ve bunların içerisinde şimdi müzakere cereyan
ettiği veçhile, muinsizler de vardır. (Muallem yoktur sesleri) Oraya da cevap vereceğim. Sonra orada aske-
re alınacaklar muallemdir. Güya orduda bulunanlar muallem, oradakiler gayrı muallem imiş. Bu katiyen
varit değildir. Rauf Beyefendi’nin kendilerine rica edecektim.
ALİ RIZA BEY (İstanbul) — Beyefendi; oralar yanmıştır, yıkılmıştır, harap olmuştur.
EMİN BEY (Erzincan) (Devamla) — Beyefendi, sözümü söyleyeyim, sonra söylersin. Sonra; yanma-
mış, yıkılmamış yerler çoktur. Vilâyatı müstahlasa ahalisinden kısmı azamı muallemdir, Harbi Umumîde
hep askerdi. Binaenaleyh bunlar hep muallem değildir, demek yanlıştır. Sonra yanmıştır, yıkılmıştır, harap
olmuştur. Efendi, oradan çıkmamış, hicret etmemiştir. Memleketinde ticaretiyle uğraşmış, servetini tez-
yid etmiş binlerce adam vardır. Efendiler; bunları askere alıp da zavallı Fatmacığın kocasını terhis etmek
adalete muvafık mıdır, değil midir? Size bunu soruyorum. Üç vilâyet halkı şurada ezim ezim ezilmiştir.
Vilâyatı müstahlasa ahalisinden kısmı azamı muallemdir. Bunlar üç ay zarfında daha çok talim görebilir-
ler. Binaenaleyh herhalde takririmin kabulünü istirham ederim.
REİS — Efendim; takriri reye koyacağım. Rica ederim müzakereye imkân kalmadı, müsaade buyurun.
İki takrir var, reye vazedeceğim. Adana Mebusu Safa Bey’in, sonra Erzincan Mebusu Emin Bey’in takri-
rinde «düşman işgali altındaki memalikte hicret etmeyerek kalanların askere celpleri ve buna mukabil
silâh altında bulunanların terhisi» deniyor. Bunun hakkında Rauf Beyefendi Hükûmetin noktai nazarını
söylemişlerdir. Bu takrirleri nazarı dikkate alanlar lütfen el kaldırsın...
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Efendim; bu takrirleri Hükûmete verelim. Hükûmet âtiyen nazarı
dikkate alsın.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, çok rica ederim. Yani askerlik
noktai nazarından mahazirini arz ettim. Bu, kabul edilirse, alınsın diye bir karar çıkar, gayet nazik bir me-
seledir. Memleketi tehlikeye ilka eder, rica ederim.
REİS — Efendim; bu takriri nazarı dikkate alanlar lütfen el kaldırsın... Nazarı dikkate alınmamıştır.
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Niçin alınmıyor?
REİS — Efendim; celsei hafiye meselesi hitam bulmuştur. Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler
lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Berayı teneffüs on dakika celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse Saat 4, Dakika 15
– 1119 –
Riyaseti Celileye
Askerin celp ve cemi ve terhisi Meclisin selâhiyeti iktizasındandır. Hakimiyeti Milliyenin manası da
bunu böyle emreder. Bir sınıf askerin terhisi berayı malumat Meclise arz edilemez. Bu ancak Meclisin
kararı ile olur. Bu cihet hakkında karar itasını teklif eylerim.
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Düşman işgali altındaki memalikte hicret etmeyerek kalanların askere celpleri ve buna mukabil silah
altında bulunanların terhisi.
Erzincan
Emin
Meclis Riyasetine
Vilayatı müstahlasa hakkından muhacir olmamış olanların tahtı silaha alınarak bunlardın miktarına
muadil silah altı efradının terhisi hususunun hükûmete tebliğini teklif eyleriz.
Mersin Adana
İsmail Safa
Riyasete
Hükûmetin berayı malumat değil berayı karar ve icra terhisi Meclise arz ediyorum, tarzındaki ifadesi
senet ittihâz edilerek hükûmetin teklifinin kabulünü arz ederim.
Amasya
Ömer Lütfi
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir.
Hükûmetin teklif ettiği 4 kurra askerin terhisini değil fakat “evlâd ü iyalinin maişetlerini temin edil-
meyerek sokaklarda terk etmeğe mecbure kalan! Muinsiz askerlerimizin 4 kura tekabül eden miktarının
tercihen mezun bırakılmasını hususunun hükûmetçe nazarı dikkate alınmasını teklif ederim.
Sivas
Vasıf
İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Celilesine

18/174 10. 10. 1338
Mahremdir.
Mudanya konferansındaki murahhasımıza konferans mukarreratını imaz salahiyetini vermek için
hükûmete mezuniyet itası hakkındaki teklif 10/10/338 tarihli 115’inci içtimaın birinci celsei hafiyesinde
ekseriyeti azime ile kabul edilmiştir efendim.
Recep
– 1120 –
TBMM
Münderecat

1. — Sulh Konferansına iştirak edecek murahhaslarla, bunlara verilecek talimatın hututu esasiyesinin
tespitine dair Malatya Mebusu Sıtkı Bey ve rüfekasının takriri.
Cilt : 24

YÜZ YİRMİ BİRİNCİ İN’İKAT 18 Teşrinievvel 1338 Çarşamba Üçüncü Celse
YÜZ YİRMİ BİRİNCİ İN’İKAT

Üçüncü Celse
Mebdei Müzakerat; Saat: 3.40
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Mahmut Said Bey (Muş).
REİS — Efendim; on beş imzalı celsei hafiye akdi hakkında bir takrir vardır. Onu okutuyoruz.
Riyaseti Celileye
Memleket ve milletimizin mukadderatını tayin edecek olan sulh konferansına iştirak edecek olan
murahhaslarla, murahhaslarımıza verilecek talimatın hututu esasiyesi hakkında Meclisten veçhe istihsal
olunması lazımeden olduğu cihetle bu bapta müzakerat icra kılınmak üzere bir celsei hafiye akdini teklif
eyleriz.
Malatya Karahisarısahip
Sıtkı Mehmet Şükrü
Erzurum Sivas
Süleyman Necati Vasıf
Kangırı Yozgat
Neşet Kazım Bahri
Maraş Genç
Hasip Celal
Mersin Sinop
Salahaddin Hakkı Hami
Mardin Erzurum
Necip Nusret
Canik Erzurum
Okunamadı
İsmail
Konya Menteşe
Arif Ethem
İçel Muş
Ali Rıza Ahmet Hamdi48
Kastamonu
Besim
(İşitmedik sadaları).
REİS — Efendim anlaşılmamışsa takriri tekrar okutuyoruz. (Tekrar kıraat edildi).
Anlaşıldı değil mi efendim? (Anlaşıldı sadaları). O hakle celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldır-
sın. Kabul edilmiştir.
48 İki imza, seçim bölgeleri de yazılmadığından okunamadı.
– 1122 –
Efendim; Bundan evvelki celsei hafiyenin zaptını okuyacağız.

YÜZ YİRMİNCİ İNİKAT
İkinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat 97’den 300 tevellüt-
lü efradın terhisine, âtiyen hal ve vaziyeti askeriyenin icabatına nazaran diğer sınıfların gayrı muayyen
müddetle mezun addedilmelerine dair Rauf Bey tarafından Meclise vaki olan beyanat üzerine müzakere
cereyan ederek mezkûr teklif aynen kabul edildi.
Reisisani Kâtip
Musa Kazım Muş
Mahmut Sait
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zabtı sabık hulâsası hakkında söz isteyen var mı? Zabtı sabık aynen kabul edilmiştir.
1. — Sulh konferansına iştirak edecek murahhaslarla bunlara verilecek talimatın hututu

esasiyesinin tespitine dair Malatya Mebusu Sıtkı Bey ve rüfekasının takriri.
REİS — Rauf Beyefendi söz istiyor musunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; takriri veren arkadaşlarım bir
kere noktai nazarlarını izah buyursunlar da, ondan sonra bendeniz de söylerim.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; üç seneden beri Mücadelei Milliyeye atıldık ve milletin
azîm can vergisi, kan vergisi ile Elhamdülillah bir muzafferiyet kazandık. Cihan hukukumuzu tanıyaca-
ğını ilân ediyor. Bu azîm davayı millî gayet muğlak ve çok uğraşmağa muhtaç mesailden olduğunu izaha
lüzum görmem. Malumu âlileri bizim birçok türlü dertlerimiz var, ki bunlar asırlardan beri Avrupalılarla
düşmanlarımız arasında işlemektedir. Kapitülâsyonlar istifade kapılarını açmış, asırlardan beri, her millet
zaman zaman tevsi etmiş, sokulmuş, istifade etmek için kapı aramış, tatbikat görmüş bunun bin türlü
safahatı vardır. Umuru maliyemiz keza, umuru iktisadiyatımız, tepeden tırnağa kadar, memlekette misa-
firlikten başka bir sıfatımız yoktur.
Efendiler elbisemiz baştan aşağı gayrı millî, iaşemiz ona müşabih, istihsalât da daima gayrı muvaffak.
Daima onlara muhtaç. Böyle bir hale bizi sokmuşlardır. Binaenaleyh biz bu zinciri kırarken yapacağımız
işin ne olduğunu ve davamızın azametini ve bu davayı başaracak Vekillerimizin bizi tatmin etmeleri lâ-
zımdır. Binaenaleyh meseleyi takdir edip yapacakların işin künhünü ne suretle telakki ettiklerini herhalde
tayinde davet edilecek olan murahhasların bizden bir fikir, bir az veçhe almak ve bu hususta kendilerinin
hazırlığını daha ziyade takviye etmek için bir müzakere zeminini münasip görmüştüm.
Binaenaleyh bendenizi buna sevk eden bir sebep vardır. Tahtie etmiyorum, zaman icabı böyle olmuş-
tur. Bundan bir buçuk sene evvel İngilizler, berayı sulh veya anlaşmak için bizden bir heyet istedi. Malumu
âlileri olduğu üzere, beş altı gün evvel bir haber verildi. Ancak yol müddeti çıktıktan sonra üç günlük
– 1123 –
zaman kalmıştı. Bu üç gün zarfında bize 21 Şubat’ta Londra’da bulunmak üzere bir heyeti murahhasa
istemişlerdi.
Biz de ayırdık veyahut ayırdılar, gittiler karşılarına. Arz ettiğim gibi bugün Türkiye mesaili için, kapi-
tülâsyonlar için belki İngilizlerden beş yüz adam mütemadiyen çalışıyor. İki yüz ciltten daha fazla kitap
hazırlamışlardır bizim için. Rusya’ya, Fransa’ya, İtalya’ya giderseniz aynı vaziyette. Şimdi bizimle böyle
azîm, belki binlerce insanın meşgul olduğu, buraya gelir tetkik eder ve gittikten sonra hazırlar ve böyle
hazırlanmış ciltler doludur. Efendiler, aleyhimizde bu kadar çalışan kuvvetlere karşı bizim ilmî istihzaratı-
mız ne olabilir?. Tahtie etmiyorum, kendilerince hazırlanmış bir şey yoktur. Yalnız bir misakı millî, misakı
millînin ifadesi gayet kolaydır. Boğazların serbestisi. Ne kadar mütenakıs. Serbest bir limanda emniyet
nasıl temin edilecek? Efendim; diğer milletler şu, bu, bunlar nedir? Nasıl olabilir iyi? 30 Teşrinisanide hu-
dutlarımızı işgal etmek. Efendiler bu bir çerçivedir. Bir istiklâl manasını ifade etmez. Askerlerimiz nerede
ikamet istiyorsa, kapitülâsyonları herhalde yırtıp atacağız. Mademki istiklâlimiz için mücadele ediyoruz.
Bunun hakkında o giden heyetin istihzaratı yok gibi idi. Hiçbir arkadaşım bunları müstashiben gittiklerini
ve bir encümende çalışarak Avrupa’ya bu azîm davayı görebilecek, müdafaa edecek bir halde gitmelidir.
Maalesef yoktur. Bugün de Heyeti Vekile acaba mütehassısları toplayarak böyle azîm ilmî esas dairesinde
karşımıza çıkacak, yani gidecek olan arkadaşlarımı körletmek istemiyorum. Bilmeli ki davamız ne kadar
muhik olursa olsun, onlar böyle entrikalar ile bunu gaip ederler. Biliyorsunuz ki arkadaşlar, daima Türk
askeri kazanmış, sulh masasında gaip etmiştir. Bu, ilmimizin, ehliyetimizin biraz diğerlerinden noksan
demiyorum, lakaydimizden mütevellittir. Yani Avrupalılar ne kadar uğraşıyorsa biz de Avrupalılar gibi
kendi memleketimizde düşünüp çalışmıyoruz. Aleyhimizdeki hazırlıklara, haksızlıklara karşı hiçbir za-
man kendimizi onlara karşı galebe ettirecek bir vaziyette bulundurmuyoruz. Yalnız Mehmed’in süngüsüne
müracaat ediyoruz. Yalnız Mehmed’in omuzuna süngüyü veriyoruz. Demek ki Mehmet vazifesini yaptı,
dimağa kaldı. Dimağlar da vazifesini yapabilmek için milletin mukadderatına vazıulyed olan şu Meclisi
Âli davasının uğruna öldüğünü ve herhalde davanın meşru olduğunu ispat etmeli, ortaya sürmeli ve ne
istediğini burada bir daha tasdik etmeli. Vekil arkadaşlarımızın istihzaratı ne mahiyette olduğunu bilmiyo-
rum. Daha ziyade onların fikirlerini takviye etmek üzere gidecek heyetin de alacağı veçheyi bilmesi lâzım
gelir. Burada hatıra bir şey geliyor. Acaba Heyeti Vekile arkadaşlarımız da adlî kapitülâsyonlar hakkında
ecnebi murahhaslarını, vekillerini, mümessillerini iskât edecek ne gibi esas var? Efendim; istiklâl kelimesi
bunu ifade eder. İstiklâl kelimesi bunu ifade eder, ama acaba bunun başka bize karşı vaki olacak suallerin
cevaplarını da hazırlamış mıdır?
Sonra misakı millî. Bu huduttur. Azmetmiş bir ordu orada hududunu beklemektedir. Bu gayeyi istihsâl
edeceklerdir. Bunun üzerine söz söylemek yoktur.
Sonra; malî vaziyetimiz, Düyunu Umumiyemizin istikbali, Düyunu Umumiyemiz var mıdır? Bu devlet
ne gibi bir safahat geçiriyor? Bunları müdafaa edecek zatlar herhalde yanlarındaki müşavirleriyle istişare
edip müspet rakamlarla gideceğim yol budur, diye kararını vermiş midir? Zannederim bizim umuru ma-
liyemiz beynelmilel bir hale gelmiştir. Banknotlarımız var, Düyunu Umumiyemiz var. Azîm bir davanın
içerisinde memleketimizden ayrılıp gelmiş, gitmiş uzun hesaplar... Bununla uğraşan Avrupa maliyûnu,
daha doğrusu uğraşan birçok müesseseler vardır. Bunların hazırlığına karşı Hükûmet de hazırlığını yap-
mış mıdır? Gidip de efendim bunun hakkında...
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Onlar buraya geleceklerdir.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Onlar buraya gelsin. Onu temenni ederiz, ki bütün cihan ayağı-
mıza gelsin. Gelmezlerse o da başka mesele, getirmeye çalışırız. Şimdi işte Hükûmetin bu hususta sulh
hazırlığının kısmı âzamını söylemekte muztardır.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Söylememekte muztardır.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Efendim; tabiî söylemeyecek kısımları da vardır efendim. Yalnız
söylenilecek kısımlarını da biz, evvelki heyeti teşyi ederken, hatırımıza gelmemişti. Fakat avdetlerinde
bu acı manzarayı gördük. Allah temin etsin, gidecek arkadaşlarımız da kiyaset, feraset sahnesinde ibrazı
liyakat etsinler. (Âmin sadaları) Bu öyle bir endişedir, ki davan nedir denilince soramam, içini bilemem.
– 1124 –
Yani dimağını bilemem ki karşısına çıkacak hasmın bin türlü iddiasına, iftirasına mukabele edeyim. Bunu
Allah’tan başka kimse bilmez. Bunun izharı güç, izmarı güç bir derttir. Yalnız Meclisi Âlinin noktai nazarı
ve ne istediği davanın kudsiyeti hakkında Heyeti Vekilenin ve murahhasların ve müşavir denilen o âlim
arkadaşların düşünemediği ve hatırlarına getiremediği şeyleri ifadeden başka bir çare göremiyorum. Bu,
ne olacaktır? Şimdiden arz ediyorum, ki pek müşkül vaziyette Heyeti Vekile müşavere edebilmek için,
onun önünde kapitülâsyonlar var. Sonra son Sevr ahitnamesiyle Avrupa’nın yapmak istediği de var? Buna
karşı Heyeti Vekile arkadaşlarımızın şubede hazırlıkları var. Bu hazırlığı mevzubahis edebilirim. Çünkü
nasıl olursa olsun...
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Var mı?.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Tabiî, mesuliyeti daî hususatta Heyeti Vekile hazırlığımız vardır
demediği takdirde, öyle Heyeti Vekileye uğurlar olsun demekten başka bir şey yoktur. Vardır ve bu varlığı
bugün söyleyip geçmekle değil, yarın sulhten sonra da, efendiler, ordunun nasıl topu, tüfeği vardı ise,
bizim de müdafaai siyasiyemiz vardır, var dediğimiz şeyler işte bunlardır. Maalesef bunu kendine güve-
nerek ileri atılacak, hayatından korkmayacak insan kalkar, burada söyler. Hazırlığımız vardır, der. Namus
icabıdır. Yahut, biz yapamadık efendiler siz yapın diyecekler. Yoksa bizi iğfal edecek kimse duramaz. Var
diye bizi aldatmak kolay değildir. Onun imkânı yok. O babayiğit kendisinde böyle bir kudreti görürse çok
cesarettir. Tabiîdir ki bizim bugün itimattan başka bir şeyimiz olmayacaktır. Sırrımız -herhalde arkadaşla-
rımızı tenzih ederim- herhalde sır çıkmaktadır.
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Türkiye davası sarihtir, esrar yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla) — Davası sarihtir. Fakat davanın bir hedefi vardır. Bir de geçilecek
yollardaki ivicaclar vardır. Herhalde düşmanın bunu anlamaması lâzımdır. Meclisi Âli hazırlığı nasıl yapa-
caktır? Ne üzerine imâlei fikredecektir? Zannederim Heyeti Vekilenin, murahasların fikirleri vardır. On-
ların hazırlığı ile Heyeti Celilenin tasavvuratını birleştirirsek, bunların ikisinin aynı noktaya çıktığını gö-
rürüz. Çünkü dava zahirdir. Bunda yalnız ne olabilecektir? Heyeti Vekileyi takviye etmek üzere murahhas
gidecek olan arkadaşlarımızın görmediği şeyleri göstermek, nakıs olan hususatı ikmâl etmek meramından
başka bir şey değildir. Yalnız efendiler şu taayyün etmelidir ki; Heyeti Vekile bütün mücadelâtı siyasiyede,
bütün düşmanlarımızın bize vuku bulacak hitaplarının cevabı hazırdır, davamızın meşruiyetini ispat ede-
cek vesaik elimizdedir ve bizi bu hak karşısında hiçbir kuvvet mağlup edemez. Edemeyecek, vesaik mah-
rem olduğundan göstermiyorum. Yarın size ispat edecek delilimi gösterdiğim zaman, tabiîdir ki cezamı
çekeceğim tarzından cevap vermelidir. Gideceğiz, Allah yardım eder inşallah, yapılacak şeyleri elimizden
geldiği kadar yaparız demekle olmaz. Kuvvetli bulunmalıyız. İnşallah demekle olmaz.
Netice itibariyle arkadaşlarımızın bizi herhalde tenvir etmesini teklif ediyorum. Sözüm usulü müzake-
reye dairdir. Meseleye dair sözüm mahfuzdur, söyleyeceğim.
İHSAN BEY (Cebelibereket) — Muhterem efendiler, uzun süren ve senelerce devam eden müsellah
mücadelemizin neticesini iktitaf etmek üzere bulunduğumuz şu nazik zamanda, sulh konferansına gönde-
receğimiz heyeti murahhasayı teşkil edecek olan rüfekamızın şahsiyetleri hakkında beyanı mütalâayı Şar-
ka mahsus ve benim anlamadığım terbiyeye mugayir addedilmemesini rica ederim. Mevzuubahis vatan-
dır. Mevzuubahis Garp ile Şarkın münasebeti müstakbelesini Garble, aziz ve fedakâr Türklerin müstakbel
münasebatını tayin ve tespit etmek meselesidir. Bu meselede efendiler; politikacı, hilekâr, dessas, tatlı keli-
meler arasında hürriyet ve istiklâlimizi ebediyen öldürecek fikirleri yutturmak kabiliyetini haiz en mahir,
en dessas murahhaslarla, siyasetçilerle, bizim murahhasamız karşı karşıya geldikleri zaman bir aldanmak
Türkiye’yi ifna kabiliyetini haiz olacaktır. Şu halde efendiler; şahsiyetlerine her zaman hürmet ettiğimiz,
fedakârlıklarını her vakit takdir ettiğimiz, ahlâklarına itimat ettiğimiz rüfekamızı bu vazifeye ehil adde-
derek, yalnız bu hassalarından dolayı bu vazifeyi de ilâve edersek çok yanlış hareket etmiş ve memleketi
tehlikeye ve memleketimizin şimdiye kadar gösterdiği fedakârlıklara karşı çok liyakatsizlik izhar etmiş
oluruz. Şu suretle bendeniz şimdi vakıf olduğum şu takririn «Sulh müzakeratına gidecek murahaslarımız
hakkında müzakere edilmelidir.» fıkrasını büyük takdir ve alkışlarla kabul ediyorum.
– 1125 –
Yalnız sulhu ne tarzda yapacağımızı müzakere ve münakaşa ederek kararlaştıralım meselesine gelince;
bu noktada takrir sahiplerinden ayrılıyorum. Davamızın hututu esasiyesi malumdur. Hürriyet ve istik-
lâlimize münafi olan hiçbir ahdi tanımayacağız ve şu hututu esasiye dairesinde düşmanlarla müsalaha
yapacağız.
Bunu ne dereceye kadar yapabileceğimiz meselesine gelince; iş teferruata dökülür. Efendiler, henüz
sulh masasına oturmadan şimdiden sulh hakkındaki tarzı hareketimizi böyle üç yüz kişi arasında bilmü-
zakere kararlaştırmayı çok tehlikeli ve memleket için muzır telâkki ederim. (Çok doğru sadaları)
Binaenaleyh efendiler; Heyeti Celilenizden istirham ederim, ne suretle sulh yapacağımızı müzakere
değil, sulh için murahhas olacak zevatı anlamak ve bu zevatın şahıslarını, zekâlarını, kabiliyetlerini, ir-
fanlarını ve politika sahasındaki muvaffakiyetlerini anlamayı ve havassı mahsusalarını ariz ve amîk, bîta-
rafane ve hatta insafsızcasına tetkik edilmesini Heyeti Celilenizden çok rica ederim. Bunun mevzubahis
edilmesini teklif ediyorum.
DOKTOR TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar, bu takrir münasebetiyle çok ehemmiyetli
bir meselenin açıldığına çok memnunum ve bu hususa ait olan mütalaat ve kanaatlerimi söylemek fırsatını
zaten arıyordum.
Meseleyi evvelâ iki cepheden görmek lâzımdır. Biri heyeti murahhasa meselesi, diğeri de Türkiye’yi
pürüzlerinden kurtararak dava ettiği ve kan döktüğü istiklâline ve arzularına nail olabilecek konferansta
mevzubahis olacak esaslı mesail.
Birinci mesail hakkında söyleyeceğim pek az söz var. Onun için evvelâ oradan başlayayım.
Şahıslarla pek meşgul olmayacağım. Çünkü bu Meclisin içinde senelerden beri birlikte cidal yaptığımız
arkadaşlarımız yekdiğerine belki başka farklarla -söylediğim sözü tekrar arz ediyorum- yekdiğerinden
çok az farklıdırlar ve o kadar çok az farklıdırlar, ki hemen hiç derecesindedir ve o kadar hiçtir ki böyle bir
fark olduğuna inanmıyorum ve bunu bir hayal olarak iddia edenlerden de değilim. Samimî olarak söylü-
yorum. Az çok kendi tecrübeme ve okuyabildiğim birkaç kitaba istinaden dava ediyorum, ki burada biz
birbirimizden bıçak sırtı kadar farksız adamlarız. Tetebbüat itibariyle söylüyorum. Yine bu noktadayız.
Binaenaleyh her ne vakit ki bir mesele Meclise gelmişse, o mesele etrafında memleket ve millet için daima
kazanılacak bir şeyler ilave edilerek çıkmıştır. Üç senelik hâdisat buna şahittir ve her ne vakit birlikte bir iş
görüşmeyi tasvip edip de görüşmüş ve intaç etmişsek, o iş, bu memleket için imkân ve mekânın verebildiği
müsaade nispetinde en hayırlı bir iş olarak zuhura gelmiştir.
Binaenaleyh, konferans Türkiye’de veya Türkiye’nin haricinde olduğuna göre, heyeti murahhasa mese-
lesi mevzubahistir. Türkiye dahilinde ise üç tane murahhas arkadaşımız olmuş ve hangi arkadaşımız olur-
sa olsun bunlardan daha kolay söyleyebilenleri ve bunlara daha alışık olanları, daha ziyade tercih etmek
isteriz. Çünkü Meclis heyeti umumiyesiyle, millet heyeti umumiyesiyle onların burnu dibindedir. Meclis
onların yanındadır. Onların ufak bir hatasını ihtar kuvvetine maliktir ve istedikleri zaman müracaat ede-
bilecekleri bir yer vardır. Fakat efendiler, konferans Türkiye’nin haricinde -Türkiye derken Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükûmetinin fiilen işgal ettiği sahalar haricinde- olursa müsaadenizle şu hakikati de itiraf
edeyim. İçimizde Meclisin yolduğunu telâfi edebilecek hiçbir fert yoktur. Binaenaleyh Meclisin yolduğunu
telâfi edebilecek iki veya üç zata itimat edemem ve talep ederim ki, o vakit memleket mukadderatının
mevzubahis olduğu o Mecliste azamî kudretinden mahrum edilmemelidir. Edilirse günah olur. Meclisin
ve milletin çıkarabileceği azamî kudreti hülâsa edebilecek bir heyeti uzmâ lâzımdır. Ancak 10-15 kişi, o
da telâfi değil, hülâsamızı ifade edebilir mi? Hatta kabilse, çünkü hatırlayınız arkadaşlar ki, biz bütçenin
her noktası üzerine tasarrufu şiar ittihaz edinmiş adamlarız. Fakat tasarruf derken yerine göre sarf etmeyi,
yani ufak bir hata ile memlekete milyonlarca zararı badî olan yerde üç beş kuruşluk harcırah davasıyla uğ-
raşan adamlardan değiliz. Binaenaleyh Vekiller Heyetimiz bir kabine şekil ve salahiyetinde toplanmamış
oldukça ve başlangıcından bugüne kadar iktidariyle, acziyle derlerse desinler, kendi mevcudiyetiyle bu
davayı muvaffakiyetle başaran bu Meclis, en haklı olan bir meselesinde elbette söz söyleyecektir. Eğer bir
kabine karşısında bulunsaydık o mesuliyeti üzerine alır, gider ve sonra tasdik ettirmek için Meclislerine
müracaat edebilirdi. Fakat vaziyeti kanuniye böyle olmadığı gibi, hâdise de bilâkis Meclisten, Meclisin ar-
– 1126 –
zusuyla ve Meclisten çıkan bir iş hususunda memleketin muvaffakiyet elde ettiğini göstermiş ve bunu bir
defa daha göstermiştir ve bize bu yolda devam etmek lüzumunu bir defa daha ihtar etmiştir.
Arkadaşlar, muvaffakiyetimizin arefesinde ricat edecek adamlardan değiliz. Bizim en asgarî şiarımız,
aman memleket sükûn içinde, her ihtilâlden nükûl edelim... Fakat asla, asla irtica edemeyiz ve Meclis salâ-
hiyeti hukukiyesinden ve bizi muvaffakiyete isal eden şekli idareden habbe feda edemeyiz.
Binaenaleyh hülâsa ederek söylemek lâzım gelirse; diyebilirim ki, heyeti murahhasa Meclis ve milletin
hülâsai ifadesi olmaya çalışmalı ve şahsî kudretleri de birbirimizde gördüğümüz noksanları adetle ikmâl
etmek zaruretini kabul etmeliyiz.
İkincisi; mevzubahis olacak mesail: Efendiler biz, değil mücadelemizin muvaffakiyetle tetevvüç ettiği
bugünlerde, daha evvelki günlerde bile, misakı millîmizden ve hiçbir şeyden bir zerre fedakârlığı düşün-
mek değil, ağzımıza bile almadık ve onları düşünecek mevkide bulunmadık ve bugün hiç düşünemeyiz ve
düşünürsek günah olur, masiyet olur. Şu halde: Bizim konferansta mevzubahis olacak mesailimizi tahmin
etmek o kadar zor olmasa gerektir, misakı millî kelimesi ve misakı millî mecmuası; siyasî hudutları ve is-
tiklâli camidir. Fakat; mesaili maliyemiz de maalesef sakıttır. Hiçbir vakit dünyaya ilân etmekten korkma-
dığımız ve hakkımızı, gerek muslihane ve gerek müsellehane müdafaa ve ispat ettiğimiz bu azîm davanın
gizli neresi vardır. Gizli şeyler, o şeylerdir ki; millete alenî söylenmesinden korkulan ve orada fedakârlık
zihniyeti kabul edilen şeylerdir. Ben bu dakikada Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti için, her gün
gerek kendi matbuatında ve gerekse dünya matbuatında ilân ettiği umdelerinden fedakârlık kabul edecek
bir vaziyeti görmüyorum. Gizli taraf görmüyorum. Binaenaleyh; gizli tarafı yoktur. Ancak o haklı tara-
fından gizli ifadesi vardır, ki bu mesele mevzubahistir ve dünyadan gizli olan şey Meclisimizden asla gizli
olamaz ve şimdiye kadar hiçbir şikâyet vaki olmamasıyla de ispat edebilirim ki; memlekette evrak çalınıp
çalınmadığını ve harice gidip gitmediğini bilemem. Fakat çalınıp giden yer varsa Meclis binası değildir.
(Alkışlar)) Meclisin sinei samimiyetinden çıkmamıştır. (Bravo sadaları) Binaenaleyh, biz hudutlarımızın
müzakeresine bile hacet kalmayacak kadar, katiyet ifade edebilecek bir vesikaya malikiz. Biz, bir devlet is-
tiklâlinin istilzam ettiği hususlarda en küçük bir -nasıl tarif edeyim- inhirafa tahammül edemeyecek kadar
istiklâle taraftarız. Bunlar da konuşulacak cihetler değildir. Fakat, orada konferansa gidince müşkül olan
hususî hudutlar olmayacaktır. O kabul edildikten sonra Boğazların serbest hale ilkası mevzubahis olacak.
Bunlarda tabiî yine mesele yok. Çünkü; oradaki noktai nazarlarımız kabul edilmedikçe, konferansın ma-
nayı vücudu da yoktur ve o zaman konferansı ikmâl eden zat bizim içimizden çıkmayacaktır ve ona millet
müsaade etmeyecektir. Binaenaleyh konferansın devamı, o müşkül meselenin halli imkanıyla kaimdir.
Yani konferans o sayede müsmir olur. İşte efendiler, onu kabul ettikten sonra karşımızda başka mesaili cid-
diye tahaddüs edecektir. Onlar hakkında muhtelif şeyler müdafaa edilecek. Ezcümle, memleketin hukuku
müdafaa edilecek ve memleketin azamî menafii düşünülecek. Onların prensipleri ve esasları hakkındaki
mahzuru katiyen idrak edemiyorum. Çünkü; orta bir arkadaşımız çıkar da «Düyunu Umumiye taksim
olunacak, bunlar eski muahedelerimizde mevcuttur» derse, biz ne deriz? Paris maliye konferansı bir sene
inikat etmiş ve onun eşkâli muhtelifesini tablolarla göstermiş. Binaenaleyh teferruat hakkında ve muhte-
lif derecata ait muhtelif sözlerin teferruatı hakkında, bir söz sual etmeyi ne kadar nabemahal görürsem,
söylemeyi de mucip bulamam. Fakat, bunun esasatı hakkında Meclisi tatmin etmemek hususunda da bir
mahzuru siyasî tasavvur edemem ve ondan sonraki işler hakkında da, zannetmiyorum ki, Meclisteki ar-
kadaşlar işi didiklemek taraftarı olsunlar. Çünkü; onlar, bugün vekâletlerimizi ve daha mühim vazifeleri-
mizi tevdi etmekle itimadımızı gösterdiğimiz arkadaşlarla didikleşecek işler değildir. Ancak mütekabilen
mütalâalarımızla halledilecek işlerdir. Binaenaleyh meselede ifrata ve fazla tafsilâta düşmemek: şartıyla
müzakereyi açanları çok haklı görür ve bu vadide isteyenler tarafından söz söylenebileceği gibi, lütfen beni
de dinlemenizi rica ederim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; takrirde imzası olan rüfekadan
bazılarının nıkatı nazarlarını istima ettim.
Birisi; sulh konferansına Meclisi Âliniz namına iştirak edecek murahhaslara taallûk ediyor. Diğeri de
şeraiti sulhiyemizin ne olacağı ve nasıl müdafaa edileceğini istifsar ediyor. Bendenizin anlayabildiğim veç-
hile sulh murahhaslarına ait fıkraya, şu suretle cevap verebileceğim. Malumu âliniz, Meclisi Millimizin
– 1127 –
amali; her şeyden evvel konferansın memleketimizde olması lüzumunda noktai nazarında bulunduğuna
kaniim. Azami masimizle bunun teminine çalışıyoruz ve inşallah Cenabı Hak bizi buna muvaffak ede-
cektir. Çünkü; ancak bu suretle, en seri ve sehil ve kati bir sulha mazhar olabileceğimize kanaat, Heyeti
Vekilenizde de vardır. Gençlerde de mevzubahis olmuştu. Yine bir hafî celsede «Terhis münasebetiyle»
arz etmiştim ki, İstanbul işgali askerî altında bulunmaktadır. Bu bapta Heyeti Vekilenizin noktai nazarı;
vatanımızın bu kısmı, ecnebi işgali altında bulundukça vatan meselesinin orada konuşulması muvafık ve
caiz değildir noktasına inhisar ediyor. Şu halde; dahilde olduğuna göre, Heyeti murahhasanın teşkili var-
dır. Mümkün olamazsa ve her türlü vesaite rağmen hariçte bir konferansa iştirak etmek mecburiyeti hâsıl
olursa, o zaman vaziyeti teemmül ederek ona göre bir heyeti murahhasa teşkil etmek zarureti vardır. Bu
şekli temin ve tayin etmedikçe; katî olarak Heyeti Vekilenin, Heyeti Murahhasayı, tayin ve tespit ve intihap
edemeyeceğini, zannederim zatıâliniz de takdir buyurursunuz.
İkinci kısma gelince: Efendim; şeraiti sulhiyenin nelerden ibaret bulunduğu ve tarzı müdafaanın ne şe-
kilde olacağı meselesine intikal edince: Şeraiti sulhiyemiz yalnız bizce değil zannediyorum, bütün cihanca
muayyendir. Misakı Millîmizle tayin ve tasrih edilmiştir. Hututu esasiyesi de odur. Milletimiz Erzurum
Kongresinden başlayarak İstanbul’daki Meclisi Mebusan ve Büyük Millet Meclisimize kadar olan Misakı
Millîyi ortaya atmakla, adlî, iktisadî istiklâlini ve millî hudutlarını tasrih etmiştir. Demek ki, konferanslar-
da istihsaline çalışacağımız ve inşallah ve biinayetullah tealâ istihsal edeceğimiz esasat bunlardır. Misakı
Millînin, istiklâli millîmizi tekeffül ettiğine Heyeti Vekileniz kanidir. Bundan başka müdavelei efkâr etmek
noktası kalıyor. Efendiler, istihzaratı sulhiye için azamî gayretle çalışılıyor ve inşallah birkaç güne kadar
ikmali de kuvvetle memuldur. Bunlar, ne gibi vesaikten teşekkül edeceğini şimdiden arz ve izah etmek
imkânı yoktur. Konferansın nerede inikat edeceği taayyün ettikten sonra, tabii murahhaslar taayyün ede-
cek ve Heyeti Âliyenizden bu bapta tahsisat talep edilecektir. Bendenizin kanaatim: O zaman Meclisi Âli
azaları sarih ve serbest olarak düşündüklerini beyan ederler ve bu suretle, gidecek olan heyeti murahhasa-
mıza büyük bir muavenet olmuş olur. İnşallah dahilde olur. Hariçte olduğuna göre; Heyeti murahhasanız,
misakı millî haricinde hiçbir fedakârlık yapamayacağı, Teşkilâtı Esasiyemizle, Meclisin hikmeti vücuduyla
müeyyittir. Buna imkân tasavvur edilemez ve illâ Meclisli Âlinizin kararıyla ola.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Üsküdar meselesine ne dersin?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Meclisli Âlinizin kararıyla olmuştur. Heyeti murahhasanızın reyi
hudiyle yapılmış değildir ve yapılamaz ve yapmamıştır. Şu halde efendim bendenizce; bugün için etrafında
mütalâa dermeyan edecek bir vaziyet henüz hâsıl olmamıştır. Eğer Heyeti Celileniz tensip buyurursa bu-
nun, konferansa davet edildikten ve mahalli içtima taayyün ettikten sonra, intihap edilecek murahhaslar
ve Meclisten talep edilecek tahsisat üzerine Meclisi Âlinizde mevzubahis olması daha muvafıktır. Bende-
niz bu kanaatteyim.
REİS — Efendim, Heyeti Vekile Reisi meselenin birkaç gün sonraya talikini teklif ediyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yani konferansın mahalli içtimai taayyün ettikten sonraya tehiri-
ni teklif ediyorum. (Muvafık sesleri)
REİS — Efendim, müzakerenin, konferansın mahalli inikatı taayyün ettikten sonraya talikini Heyeti
Vekile Reisi teklif ediyor. Bunu kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir. Mesele o zamana tehir
edilmiştir.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bendenizin sözüm mahfuz kalmıştır Reis Bey.
REİS — Efendim celsei hafiye bunun için akdedilmişti. Bunu teehhürü kabul edilince celsei hafiye
hitam bulmuştur.
Riyaseti Celileye
Memleket ve milletimizin mukadderatını tayin edecek olan sulh konferansına iştirak edecek olan murah-
haslarla, murahhaslarımıza verilecek talimatın hututu esasiyesi hakkında Meclisten veçhe istihsal olunması
lazımeden olduğu cihetle bu bapta müzakerat icra kılınmak üzere bir celsei hafiye akdini teklif eyleriz.
Karahisar Erzurum Sivas
Mehmet Şükrü Süleyman Necati Vasıf
Çankırı Mersin Sinop Mebusu
Neşet Haydar Hakkı Hami
Malatya Erzurum Genç
Sıdkı Nusret Fikri
Maraş Canik Erzurum
Hasip Fehmi İsmail
Muş Yozgat İçel
Abdulgani Bahri Ali Rıza
Muş Mardin Menteşe
Osman Tahsin Ethem
Sulh konferansı mahallinin tayininde müzakere edilmek üzere tehir edilmiştir. 18 Teşrinievvel 338
Kâtip
Hakkı
121/3 Hafi49

TBMM
Münderecat

1. — Sulh konferansını iştirak edecek murahhas heyeti ile, hanlara verilecek tahsisata dair mazbata.
Cilt : 24
131’nci İn’ikat – 2, 3’üncü Celseler

YÜZ OTUZ BİRİNCİ İN’İKAT 2 Teşrinisani 1338 Perşembe İkinci Celse
YÜZ OTUZ BİRİNCİ İN’İKAT

2 Teşrinisani 1338 Perşembe
İkinci Celse
REİS: Doktor Adnan Bey
KÂTİPLER: Âtıf Boy (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
REİS — Celse küşat olundu. Celsei hafiye akdi hakkında buyurun Rauf Beyefendi.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim: bundan evvelki bir içtimada
rüfekayı kiramdan bazılarının verdiği bir takrir ile...
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Celsei hafiyeyi reye koymadınız.
REİS — Acele etmeyin koyacağım.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Ne için celsei hafiye istediğimizi arz etmeyince. Heyeti Âliye-
nizden leh ve aleyhte bir karar almayınca, zannederim ki, reye koymak imkânı yoktur. Evvelki takrirde
sulh müzakeratı hakkında bazı sualler sorulmuştu. Bendeniz o zaman cevaben Heyeti Âliyenize şu yolda
maruzatta bulunduğumu hatırlıyorum. Sulh murahhasları takarrür eder ve tahsisat talebi için Muvazenei
Maliye mazbatası Heyeti Âliyenize geldiği zaman bu mesail ariz ve amik müzakere edilir. Belki de şu kaydı
ilâve ettiğimi de hatırlıyorum. Murahaslarımız ne tarzda müdafaatta bulunacaklar, ne gibi sistem takip
edecekler. Şu veya bu murahhaslarımızdan izahat almak yanlış olur. Bu mesele mevzubahs olduğu zaman
mebus arkadaşlarımız sulh hakkında düşündüklerini sarih ve serbest olarak ifade buyururlar. Murahasla-
rımız da onları hamilen vazifelerini ifa ederler tarzında idi. Fakat bugün murahhasların Avrupa’ya seya-
hatlerinde orada bulunacakları müddet zarfında kendilerine verilmesi. Heyeti Vekilece muvafık tahsisat
talebini havi mazbata Meclisi Âlinizin heyeti umumiyesine takdim edilmiştir. O itibarla müzakerenin hafi
olmasını Heyeti Âliyenize teklif ediyorum.
REİS — Mevzuubahis olacak meseleyi Rauf Beyefendi izah ettiler. Celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen
el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Zaptı sabık hülâsası okunacaktır.

YÜZ YİRMİ BİRİNCİ İÇTİMA
ÜÇÜNCÜ CELSE
Adnan Beyefendinin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık hulâsası kıraat ve aynen kabul olundu.
Kângırı Mebusu Neşet Bey’le refiklerinin sulh esasatı hakkında müzakere açılmasına dair takriri kabul
edilip müzakere cereyan ederek neticede konferansın zaman ve mahalli inikadının malum olmasına kadar
tehiri karargir oldu ve celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Reisisâni Van
Adnan Hakkı
Kâtip
Mut
Mahmut Sait
– 1132 –
REİS — Zaptı sabık hakkında mütalaa var mı? Zaptı sabıkı reylerinize arz ediyorum. Kabul edenler...
1. — Sulh konferansına iştirak edecek murahhas heyeti ile, bunlara verilecek tahsisata dair
mazbata.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim gönderilecek murahhaslar kimin murahhaslarıdır? Kimin
namına gidiyorlar ve kim gönderiyor? Bunu soruyorum.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Türkiye Büyük Millet Meclisinin ve onun
Heyeti Vekilesinin... Yani Hükûmet olarak gerek harice ve gerekse dahile karşı malum olan Büyük Millet
Meclisimizin emniyet ve itimadını haiz Hükûmetiniz namına gidiyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Meclisi Âli Hükûmete ait muamelâtı vekilleri vasıtasıyla temşiyet
eder. Harb, sulh, muahede akdi gibi mesaili azime için Meclisi Âli veçhe verir ve o veçhe dairesinde mu-
rahhasları intihap ederek gönderir. Bugün memleketin mukadderatı âtiyesini tayin edecek sulh murahhas-
larıdır. Bu kadar azîm mesuliyeti olan bir vazifeye Meclisi Âlinin itimadına mazhar olmaksızın Hükûmet
nasıl murahhas tayin eder ve nasıl mesuliyeti üzerine alır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Heyeti Vekilenin o kuvveti ancak Meclisi Âlinizden almıştır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Biz onu vermedik.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurursanız maruzat hakkını hiç olmazsa bendenize
deriğ etmeyin. Harb ilânı, sulh akdi muhakkak ve münhasıran Meclisi Âlinize aittir. (Muahedat akdi de
sesleri)
Muahede akdedilmiş demek için münhasıran Meclisi Âlinin imzası bulunması şarttır.
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Usulü müzakereye dair rica ederim, bir iki söz söylersem mesele halledilir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bir kere İcra Vekilleri Reisi olmak sıfatıyla cevap vermeme mü-
saade buyurunuz. Ben söz söylerken şu veya bu diyecek olursanız ne söyleyeceğimi bilemiyorum. Bırakın
ikmâl edeyim. Her türlü suallerinize en samimî hislerle bildiğim cevapları vereceğim.
Heyeti murahhasa bu suretle Hükûmetimiz tarafından intihab edilmiştir. Şimdiye kadar tespit edilen
şerait altında mezuniyetleri için de Meclisi Âliniz Riyasetine arz edilmiştir. Efendiler şimdiye kadar bu
böyle olmuştur. Moskova muahedesi akdedilirken murahhaslar bu suretle gitmiştir. Bendenizin bildiğim,
Yusuf Kemal Bey bu suretle gitmiştir. Hülâsa sulh heyeti murahhasasının gitmesi behemahal sulh akdi
veyahut harbin idamesi demek değildir. Onlar yine Meclisi Âlimizin kararı nihaiyesiyle olacaktır.
Meclisi Âlinizden veçhe almak meselesine gelince; Heyeti Vekile veçhesini Meclisi Âlinizden almıştır.
O da en sarih ve en şâmil manasıyla misakı millîdir. Meclisi Âlinizin bu noktai nazardan inhiraf ettiği-
ne dair eksik veyahut fazla bir mütalâatta bulunacağına dair Heyeti Vekilenizin bugüne kadar bir noktai
nazarı, bir kanaati yoktur. Yeni bir fedakârlık etmek ve mutalebatımızı tezyid etmek noktasından bir mü-
talâanız varsa, tekrar ediyorum, mevzubahis edersiniz, heyeti murahhasanızı tenvir edersiniz. Onlar da
onu hamilen giderler. Yani veçhe sizdedir, veçheyi siz verirsiniz. Biz ancak ve ancak o veçhe dairesinde
hareket ederiz. Ondan başka bir şey yapmayız. Noksan yaparsak mazur görürsünüz, veya tahtie edersiniz.
REİS — Heyeti Vekilenin murahhaslara dair tezkeresi vardır. Onu okuyalım, ondan sonra müzakere
edelim. Mevzuubahis olan mesele pek şifahî kaldı. Halbuki tahririsi de vardır.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Sözler söylendikten sonra okunsun. Salâhiyet kimindir anlaşılsın. (Tez-
kere okundu)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Takririmiz de okunsun.
– 1133 –
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Bundan üç sene evvel 13 Nisan 1336 tarihinde Meclisi Âlinizin bura-
ya toplanması ve Heyeti Celilenizin bugüne kadar burada toplanmasını temin eden şey, evvelce İstanbul
Meclisi tarafından kabul edilip de sonra Heyeti Celileniz tarafından dahi kabul edilen misakı millî dahi-
linde müstemir ve müstakar bir sulh tesis etmek idi. Heyeti Celileniz bu gayesine vasıl olmak için mutlaka
iki kuvvete ihtiyaç vardı. Birinci kuvvet asker, ikinci kuvvet siyaset idi. Heyeti Celileleri siyasetten evvel si-
yaseti yaratacak olan kuvvete lüzumu kadar ehemmiyet vererek ve herkesi hayrete düşürecek derecede bir
ordu vücuda getirdi ve Heyeti Celilelerinin malumu olduğu üzere, dünyayı muazzam bir zafer karşısında
bulundurdu. Nasıl ki gayemiz bu muazzam kuvveti vücuda getirmek ve o muazzam kuvvetle zafer istihsal
etmeyi temin idiyse, asıl gaye olan sulhe erişebilmek için o zaferi temin eden kuvvetin başına bizzat vazi-
yed etmedikçe mümkün olamadığını gören Heyeti Âliyeniz Kütahya hezimeti üzerine hatırı âlilerindedir
ki Kütahya vakası üzerine burada üç gün üç gece devam eden müzakerat neticesinde, Mustafa Kemal Paşa
Hazretlerini bu orduların başına Başkumandan tayin etmiş ve ondan sonra zafer birbirini takip etmiş ve
nihayet, lehülhamd, hiçbir mağlubiyete maruz kalmaksızın memleketi düşmanının pâyi levsinden tathir
ettik. Şimdi efendiler; bu, sırf sizin iradei milliyenizden çıkan ve iradei milliyenizin feyizdar tecellisinden
başka bir şey değildir. Binaenaleyh Heyeti Celileniz, nasıl orduyu yürütmüş, nasıl düşmanı tepelemişse;
bugün ikinci derecede ve fakat o kadar mühim olan bu siyaset âleminde de zaferi kazanmak için mutlak ve
mutlak on iki kişilik bir heyeti murahhasa değil, Heyeti Celilenizin hepsinin gitmesi lâzımdır ve zaruridir.
Bunun için Heyeti Celilenizi tasdi etmek istemem. Bu sahne çok şeye şahit olmuştur. Üç sene zarfında en
mühim ve tehlikeli ve hiç kimsenin kavrayamayacağı birçok hadisatı muammayı, Heyeti Celileniz pek
salim olarak meydana çıkarmış ve ortaya atmıştır. Onun için Heyeti Vekile Reisi muhtereminin buyurduk-
ları tarzda bendeniz ve Heyeti Celilenizin kabul etmeyeceğini zannederim.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Hepimiz gidelim.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Reis Bey istirham ederim, mesele gayet mühimdir. Herkes noktai
nazarını buradan söylemelidir. Sözümü kesmesinler.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Hepimiz söyler ve efkârımızı beyan etmiş olursak, he-
pimiz gitmiş oluruz. Sakarya harbinde de hepimiz gitmedik, hepimiz söyledik ve öylece iştirak etmiş gibi
kazandık.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Başkası kestiği zaman söylemiyorsun değil mi? İhtaratı başka
taraflara yapınız.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Şunu arz etmek isterim ki Heyeti Celileniz, Heyeti Vekilenin -vazife
itibariyle- kat kat fevkindedir. Malumu âlileri oradan gelecek olan bir muahedenameyi, bir mukavelena-
meyi ya kabul etmek veya reddedip de harp etmek lâzım gelir. Rica ederim, üç sene mücadeleden sonra
kazanılan şu zaferin mükâfatını elde etmek için bu mesele üzerinde layıkıyla imâli fikretmek fena mı olur?
(Doğru sesleri)
Efendiler; ne nam taşırlarsa taşısınlar, fakat karşımıza çıkacak devletler müttefik bir devlet mahiyetin-
dedir. Bunlardan her biri ikişer murahhas olarak gönderecekler ve karşımıza on dört murahhas ile-çıka-
caklar ve diyecekler ki «Biz de ikişer murahhas gönderdik.» On dört kişi ile iki kişiyi yanyana oturtmak
istiyorlar. Bu, muvafık mıdır? Meclisi Âli bunu, bu tarzda kabul edecek midir? Okunmamıştır, fakat tarafı-
mızdan bir takrir verildiğini bendeniz hatırlıyorum. O takrirde demiştik ki; heyeti murahhasanın vereceği
kararı, yani reyi, mükâlemeye memur olanlar kadar rey sahibi olmak ve onlarla bilmüzakere ekseriyeti
ihraz etmedikçe söz vermemek üzere yedi kişiyi bunlara terfiki arz etmiştik. Bittabi takrir okunacaktır,
bendeniz rica ediyorum. Meselenin layık olduğu ehemmiyet derecesinde düşünelim, ona kıymet ve vücut
verelim. Meclisin, Meclisi Âlinizin hikmeti vücudu ve murahhasların adedi ne olmasını söyledikten sonra,
müsaade buyurursanız iradei milliyenin ne demek olduğu hakkında gerek dün kabul ettiğiniz ve Meclisi
Âlinizin ilk defa olarak memlekette ilân ettiği beyanname ile arz edeceğim. Bir de bugün gazetelerde oku-
duğumuz iradei milliyenin ne gibi kıymet ve ehemmiyeti hukuk iyesi olduğunu arz etmek isterim.
– 1134 –
İradei milliye demek beyefendiler; Heyeti Celilenizce mutlak ve mutlak karara iktiran etmiş olan şey-
dir. Yoksa herhangi bir zatın imzası iradei milliyedir dersek efendiler, bu eski saltanatın devamından başka
bir şey değildir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Millet yoktur, yoktur.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Yıktığımız şeklin şekli diğere inkılabından başka bir şey değildir.
(Alkış) Bundan başka bir kıymeti hukukiyesi yoktur. (Bravo sadaları) Biz, efendiler, bu kadar kan akıt-
tıktan sonra hakiki bir iradei milli kurmak istiyoruz. Yoksa lafzı, kitap üzerinde yazılmış şeylerden ibaret
kalacak olursa efendiler, 1293 senesinde istimal edilmemiş Kanunu Esasi vardır. Eğer istimal edilmemiş
Kanunu Esasi’nin kıymeti varsa, bizim de yaptığımız Teşkilâtı Esasi yenin kıymeti o kadar olur. Efendiler;
iradei milliyenin en beliğ bir misali, ilk defa Meclisi Âliniz tarafından bu memlekette neşredilen ilk beyan-
namedir. Beyanname mevcuttur. Onda diyor ki, Türkiye Büyük Millet Meclisi emriyle Reis Mustafa Kemal
Paşa’dır. İşte efendiler, iradei milliye bu idi. Fakat bundan sonra ne gibi itiraza uğradı bilmiyoruz. Böyle bir
daha tecelli edememiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurulduğu takdirde bir nokta
hakkında tenvir buyurmalarını rica edeceğim. Bu mesele, iradei milliye noktai nazarından mı, yoksa mu-
rahhaslara ait salâhiyet noktai nazarından mıdır?
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Murahhasların tayini iradei milliyeye iktiran etmiş yolunda gazetede bir
kayıt vardır, ondan...
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendiler; şimdiye kadar tevcih, terfi vesaire hususunda tevcihi rü-
teb vesaire hakkında...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Rauf Bey, siz mesul musunuz ki soruyorsunuz.
İCRA VEKİLLERİ REİSİ HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Sual sormadım. Kendilerine cevap verebil-
mek için anlayamadığım bir noktanın lütfen izahını rica ettim. Sual sormadım.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendiler; Başmurahhas İsmet Paşa Hazretlerinin konferansta Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti namına muahedename imzasına salâhiyettar olduğu dün iradei mil-
liyeye iktiran etmiş ve gidecek murahhaslar Heyeti Vekilece takarrür etmiştir, deniyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurunuz. Bizi gazete ile mua-
haza etmeyiniz. Biz gazetenin sahibi değiliz. Biz Büyük Millet Meclisinin vekilleriyiz. Bize o noktai nazar-
dan sual sorunuz. (Gürültüler)
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Hükûmet gazetesini görmediniz mi efendim? müşirlik, feriklik,
zabitlik...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Geçenlerde de aynı mesele olmuştu.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Neye böyle yazdınız diye tekdir ediyorlardı.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Gibi birçok tevcihat yapılmıştır. Rica ederim, bunlar Meclisi Âli-
nizden geçmiş midir? Bunlar, iradei milliyeye iktiran etti diye gazeteler yazdı. Meclisi Âlinizden geçti mi?
(Hayır sesleri) Efendiler; bunlar, iradei milliyeye iktiran edecek meselelerdir. Heyeti Vekile kendiliğinden
herhangi bir zata müşirlik tevcih edemez ve Meclis Reisi de Meclise arz etmeksizin onu mucibince irade
ettim mahiyetinde bir şey yapamaz. Yaparsa bence eski saltanatı idame olur. Memleketi eski vaziyete sok-
muş olursunuz. Fark nedir? Birisi iradei milliye, hâkimiyeti milliye perdesi altında, diğerinin de hilafet
perdesi altında tahakkümünden başka bir fark yoktur, istirham ediyorum, bendeniz vaz etmiş olduğumuz
bir kanunun hukukunu müdafaa ediyorum. Heyeti Celileniz noktai nazarımı muvafık görürse kabul eder,
kabul etmezse tabiî Heyeti Celilenizin vereceği karar herkes için muteber olur.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Millet temyiz eder.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendiler; iradei milliye demek bu demektir. Bunun haricinde yapı-
lan muamele -tekrar, tekrar arz ediyorum- dünkü yıktığımız tahtın öteden beri devamından başka bir şey
– 1135 –
değildir. Eğer bunu kabul ederseniz beis yok, devam etsin. Fakat bendeniz kabul etmiyorum. Millet namı-
na kabul etmiyorum. Millet bihakkın iradesini istimal etmek istiyor. Bu itibarla Heyeti Vekile vazifesini
tecavüz etmiştir. Taamül, diyorlar. Beyefendiler, bu gibi bâtıl şeylere istinad ederek bunlar üzerinde musır
kalmak doğru değildir. Eğer Heyeti Vekile, kendi vazifesi dahilindedir diye iddia ediyorsa biz onlardan rica
ediyoruz ki; niçin Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkında kanunu müzakere etmiyoruz? Efendiler;
bu millet daima emrivakilerle gaib etmiştir. Binaenaleyh, bu Meclis ve bu millet bundan sonra emrivakiler
karşısında bulunarak hukukunu gaib etmeyi ve böyle emrivakileri kabul etmez. İşte efendiler; Büyük Mil-
let Meclisi emriyle Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Başkumandanlığa tayinidir. Bu Meclisi Âlinizin ilk
iradesidir. Maatteessüf, bundan başka ikinci bir iradeyi elde etmeye muvaffak olamadık. Sonra efendim;
vermiş olduğumuz takrirde bu kadar mühim olan meseleye memur olacak dokuz arkadaşın Heyeti Celile
arasından intibah etmesi lâzım geldiğini arz etmiştik.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Halifeyi de buradan intihap edeceğiz.
HAKKI HAMİ BEY (Devamla) — Efendiler; bu teklifi kabul etmek kadar basit bir şey yoktur. Bu
teklifim kabul edilmezse efendiler, iradei milliye yoktur. O, yalnız davayı ispat etmek için hedef olunmuş
bir cümledir. Sonra efendiler; mütehassısın meselesinde de gösterilen rüfekanın adeden ve bazı hususatta
dahi ihtisasen, belki bu meselei muazzamının tedviri için daha ziyade ikmâl zaruretinde bulunulduğunu
zannederim,
Efendiler; en mühim mesail, mesaili maliyedir. Ne olur memleketin maliyesiyle iştigal etmiş ve bihak-
kın ihtisasını göstermiş olan, ister Avrupa’da olsun, ister İstanbul’da olsun, birkaç zat daha terfik edilse...
Onun için biz, rica ediyoruz, ki mükemmel bir sulhname ile bir cümledir. Sonra efendiler; mütehassısın
mesele Heyeti Celileniz huzuruna gelmesini ve bunun da herhalde kabul edilebilecek bir şekilde olabil-
mesini temin için heyeti murahhasa ya vazife tevdii gibi hususatta beis yok, hariçten bulunsun, nereden
olursa olsun mütehassıs ve müşavirlerin miktarı tezyit edilsin. Bundan tasarruf ediyoruz diye zannedilecek
bir şey yoktur. Ufak bir hata ile daha azim bir zarara duçar olacağız. Onun için rica ediyorum, Heyeti Ve-
kile arasın, arattırsın, maliye mütehassısını nereden bulursa bulsun, bir tane daha ilâve etsin. İşte efendiler
gidecek heyeti murahhasa ve adedini ve iradei milliye ve mütehassıslar hakkındaki mütalaat ve maruzatım
bunlardan ibarettir. Fakat, heyeti murahhasa kim olursa olsun şunu rica ederiz ki; dün kabul ettiğimiz
-herhalde bence bir kanun olan- bu iki madde ile uhudu sabıkayı kamilen attık. Yeni bir muameleye göre
adli, mali hiçbir imtiyaz tanımıyoruz. Eğer böyle bir imtiyaz tanıyorlarsa gitsinler Suriye’de arasınlar. Bu
maddeleri kabul etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti bu gibi hiçbir imtiyazı tanımaz.
Sonra efendiler; hukuku ekalliyetten bahsediliyor. Hukuku ekalliyetin kabul edilecek en ufak bir şeyi
istiklâli mahaldir. Yoksa milletin, efendiler, kanı boş yere gitmiş olur. Bu milletin kanununu arzu etmeyen
ve bu milletin sinesinde yaşamak istemeyen nereye isterse gitsin, fakat bu memleket içerisinde yaşayan-
ların hepsi müsavidir. Birisine bir muamele, diğerine bir muamele yapılamaz. Bendeniz umumi söylüyo-
rum. Çünkü talimatname belki yoktur, bilmiyoruz. Bunun için şunu da rica ederim ki, bu defa düşmanla
hareket eden ve o hareketi neticesi olarak düşmanla giden her kim olursa olsun, bunların cürümleri bir
cürmü siyasi olmaktan ziyade bir cürmü adidir. Malumu âlinizdir ki herhangi bir konferansa oturuldu mu
evvelâ bu gibi şeyler mevzubahs olur. Heyeti murahhasa kim olursa olsun şu noktayı bilmelidirler, ki on-
lar birer cani, birer şakidir. Binaenaleyh nereye firar ederlerse etsinler, onlar mecburdurlar, ceraimi âdiye
kaidesine tevfikan bize vermeğe. Binaenaleyh hiçbir suretle Kilikya’da yapıldığı gibi, bize karşı düşmanla
hareket etmiş bir ferdin bu gibi bir affa nail edilmesini kabul etmemelerini bendeniz teklif ediyorum.
Çünkü canidir. Caniler, hiçbir vakit, ceraimi siyasiye âdadına idhal edilemez. Bunlar hep adam soymuş,
adam öldürmüş insanlardır. İşte efendiler gidecek heyeti murahhasa kim olursa İstiklâli milliyi rahnedar
edecek ufak bir şeyi ağızlarından kaçırmamalarını bilhassa rica ederiz. Bendenizin temenniyatım bundan
ibarettir. Diğer rüfeka dahi söylesinler.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Bu sözlerin cevabını vermedikçe müza-
kere yanlış esaslar üzerinde cereyan edecektir.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Hep söylenecek sözler bunlardır.
– 1136 –
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Yanlış malumat ile söz söylüyorsu-
nuz. İradei milliye meselesine istinat eden bu mütalaat gazetelerden iktibas edilmiş, bir iradei milliyeye
iktiran etmiş cümlesinden ibarettir.
Efendiler; murahhaslara verilen mezuniyetnameler iradei milliyeye iktiran etmez ve ettirilmez ve et-
tirilemez. İradei milliyeye iktiran eden her şey, dün de bir kere daha teyid ettiği veçhile, katidir. Halbuki,
bizim, murahhaslara verdiğimiz salâhiyetler Hükûmetinizin mesuliyeti tahtındadır ve her zaman Meclisi
millinizce ve itibarla müzakere ve reddedilecek bir mahiyettedir. Hangi muahede akdine, hangi sulh ak-
dine, hangi mukavelei siyasiye akdine memur insanlara hükümdar tarafından, salâhiyet verilmiştir ki,
milletin mukadderatına vazıülyed olan Meclisi Âlinizin Reisi, yahut Meclis tarafından salâhiyet verilsin?
Öyle bir şey yoktur. Salâhiyetnamelere vazıülimza olan zat Heyeti Vekile Reisi ve Hariciye Vekilidir. Binae-
naleyh mesele yoktur. İradei milliyeye iktiran etti zannıyla Meclisi Âliniz gazetelerde görülen fıkra üzerine
bu noktadan işe girdiniz.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Bu sözlerinizi senet ittihaz ederiz Rauf Beyefendi.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Senet ittihaz ediniz. Her zaman söy-
lüyorum. Murahhaslarımızın ellerine verilen salâhiyet...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Gazeteyi tekzip buyurun.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Beyefendi çok rica ederim. Dün ve
akşam burada sizinle beraber meşgul idik. Bugün de meşgul idik. Biz gazeteleri takipte izharı acz etsek,
zannederim haklıyız.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Bu defa değil Rauf Beyefendi, tevali ediyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendiler, hepimiz aynı yolun yolcu-
suyuz. Hiç olmazsa arkadaşımız benden sorsaydı ve bunun derhal benden cevabını alaydı ne olurdu, daha
münasip olmaz mı idi? Bendeniz hata ettim. Ne menfaatiniz vardı, ben tekzip edemedim, sizin malumatı-
nız olunca beni haberdar etmemekte ne menfaatiniz vardı? Mutlaka bir Vekilin kürsüden tekzip etmesini
mi beklersiniz? Yani bu noktai nazardan Hakkı Hami Beyefendi’nin istinat buyurdukları hâkimiyeti milli-
ye meselesi mevzubahs değildir ve çünkü mevcut değildir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Nim lisanı resmi olduğu için böyle oldu.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Tarzı telakkiye tabidir. Ceraidiniz hür
ve serbesttir. Hiçbir türlü sansüre tabi değildir ve hiçbir Vekil Heyetinizin sansür vazına salâhiyeti yoktur.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Rauf Beyefendi; her gazete, her matbuat böyle midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Benim bildiğim her gazete böyledir.
Aksine bir usul varsa söylersiniz. Men ederim. Mende izharı aczedecek olursam size müracaat ederim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Beyefendi, bütün ajanslar Hâkimiyeti Millîye ve Yenigün’den alarak
neşrediyorlar.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim bendeniz Rauf Beyefendi gibi düşünmüyorum bu meselede.
Meclisi Âlinin daha bugün bütün cihana hitaben yazdığı beyannamenin ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun
ruhu şunu müeyyiddir ki hukuku hükümrani Meclisi Âlinin gayri kabili tecezzi ve ferağ suretinde kendin-
de tecelli etmiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Müttefikiz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Şimdi Rauf Beyefendi iradei milliyeyi başka türlü tefsir ettiler. Hal-
buki bundan biraz evvel terfi suretiyle Hüseyin Avni Bey’in ifadatına karşı başka tefsir buyurmuşlardır.
Hukuku hükümrani efendiler, şimdi bizde hangi kanunla müeyyed idi? Hukuku hükümrani hakkında
bugün birçok mevad vardır. Bu mevad şimdi havadadır, merfudur. Bu salâhiyet kimseye verilmemiştir.
Fakat bu hukuku hükümraniyi Meclisi Âli kendisi almıştır. Bu hukuk yaptığı kararname ile gayrı kabili
– 1137 –
terk ve ferağ şekildedir. Şimdi murahasların tayini, bunlara muahede akdetmek için salâhiyet itası hukuku
hükümranidendir, rütbe tevcihi hukuku hükümranidendir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Katiyen değildir.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Kanunu getirir bakarız. Murahasların tayini iradei seniye ile olur.
Hukuku hükümranı vardır, onu kimseye veremeyiz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Hayır, katiyen irade ile alâkası yoktur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — 16 Mart tarihine kadar İstanbul’da bir şekli Hükûmet vardı, ki bugün
tarihe müntekildir. Meclisi Âlinin kararıyla. Binaenaleyh, efendiler; makamı saltanatta oturan bir adamın
birçok hakları vardı. O hakların cümlesi bu kararname ile doğrudan doğruya Meclisi Âliye intikal etmiştir.
O haklardan birisi murahhas tayin etmek, rütbe vermektedir, nişan vermektir. Bunun hilâfında Meclis
kanun çıkarmadıkça bu hak Meclisi Âlinindir. Efendiler, iradei millîye öyle bir zatın elinde kalamaz. Öyle
bir zatın imzası iradei millîye gibi telakki edilecek olursa...
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Etmedim diyor.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Olmuştur diyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Ne diyorum?
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Büyük Millet Meclisi Reisinin imzası iradei millîye olarak telakki
edilmiştir diyorsunuz.
RAUF BEY HEYETİ VEKİLE REİSİ (Sivas) — İradei millîye değil, tasdik kâfi görülmüştür, izah ede-
ceğim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Evet iradei millîye diye gazetelere böyle geçmiştir. İki senedir böyle
olmuştur. Gazeteleri açınız, okuyunuz.
Şimdi hukuku hükümraniyi nefsinde cem eden Büyük Millet Meclisi, üç sene kadar bu milletin bütün
kuvvetlerinden, servetinden, bütün mevcudiyeti tabiyesinden, canından, kanından severek hibe ettiği var-
lıklarla büyük bir müdafaa teşkilâtı vücuda getirerek, azmetmiş ve düşmanları kovmuştur. Büyük Millet
Meclisinin sayesinde olmuştur. Büyük Millet Meclisi bunun netayici hasenesini istihsâl etmek için zevat
gönderecektir. Vaziyeti müdafaa edecektir. Müdafaanın şekline göre iyi olur, fena olur, düşmanlara fırsat
verilir, fırsat kaçırılır. Bunlar idarei seniye ile olur ve hukuku hükümranıdır. Büyük Millet Meclisi bu bapta
olan gayri kabili tecezzi bir hakkı kimseye vermez. Heyeti Vekilenin bu baptaki mukarreratı Meclisi Âlide
müzakere olunur. Binaenaleyh üç sene kan döktükten, para verdikten, mal verildikten, can verdikten son-
ra görmek isterim. Hangi Mebustur ki, kendisinin reyi olmadan bunlara hakkı vekâletini versin, Avrupa’da
söz söyletsin? Onun memlekette ismini yazacaklar. Söyleyin o Mebusun ismini...
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Ben, ben. Sivas Mebusu Rauf.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — O halde bugünkü kararnameye muhalif hareket ediyorsunuz. Karar-
nameye dikkat edin. Binaenaleyh milletin hakkı itimadı, üç senedir kan dökmüş olan bu milletin hakkını
müdafaa etmek, dahilen olduğu gibi, haricen de bizim borcumuzdur. Haricen bizi müdafaa edeceklere
hak vermek, salâhiyet vermek ne Heyeti Vekilede karar imza eder ve o muteber olabilir ve ne de başka
türlü. Bunu Meclisi Âlinin itimadını haiz olur ve Meclisi Âli intihap eder ve o zaman onlar murahhas olur
ve Meclisi Âli onları gönderir. Başka türlü gönderilmesi yoktur. Eğer giderse iradei millîye yoktur. İradei
milliye havadadır, merfudur.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Yanlış söylüyorsun.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Ben sizden ders alacak değilim.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Her gün bu Mecliste birbirimizle kavga mı edeceğiz? (Gürültüler)
Bu Meclis size mi münhasır, biz de burada söyleyemeyecek miyiz?
REİS — Susunuz Mustafa Bey. Söz vermedim. Niçin hatibin sözünü kesiyorsunuz.
– 1138 –
MUSTAFA BEY (Dersim) — Her zaman böyle yapılıyor. Rica ederim Reis Bey nizamnameyi tatbik
ediniz.
MUSTAFA BEY (Tokat) — Yok mu sizden başka akıllı bu Mecliste? Mebus ise Mebusluğunu bilsin.
Dört kişiden başka şu Mecliste söyleyenler var mıdır?
REİS — Rica ederim ihtar ediyorum. İkinci ihtar oluyor. (Nizamnameyi tatbik ediniz sadaları)
OSMAN BEY (Kayseri) — Rica ederim Reis Bey; nizamnameyi tatbik ediniz. Salih Efendi’ye nasıl
tatbik ettiniz.
REİS — Mustafa Bey susunuz, kâfidir artık. Devam ediniz Ziya Hurşit Bey.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) (Devamla) — Bana karşı yapılan sözleri bendeniz cevaptan müstağni
addeylerim. Ben bir Mebusun kendi hakkını ve hürriyetini nasıl istimal edeceğini pekâlâ bilirim ve katiyen
onlara ehemmiyet vermem. Evet sözüme geliyorum.
Bu kadar azîm fedakârlıkla istihsal edilen muvaffakiyatın semeratını iktitaf etmek zamanı gelmiştir
ve ne de bir zata havale olunamaz. Belki Heyeti Celilenizin itimadı mutadır. Kabul ettiğimiz kararname,
Teşkilâtı Esasiye, hepsi bunu toptan hakkı müdafaa edecek olan zatı Meclisi Âli tayin eder, tabii tayin eder
ve Meclisi Âli intihap eder ve bunlar da milletin itimadını haiz olduklarını göstererek gider ve milletin
haklarını müdafaa ederler. Başka türlü bunların tayin ve tasdik suretiyle bunların, milletin haklarını mü-
dafaa edebilmeleri imkânı yoktur. Meclisi Âlinin arasının tecellisi lâzımdır. Binaenaleyh bendeniz teklif
ediyorum, takrir de vardır. Heyeti murahhasa Meclisten intihap edilmelidir.
RAUF BEYEFENDİ(İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim Meclisin...
REİS — Efendiler, çok rica ederim. İşitilmiyor. Oturalım.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İradei milliyeye iktiran veya Meclisin tasdikine iktiran mesailinde
elân aramızda sui tefehhüm olduğunu anlıyorum.
Evvelemirde Ziya Hurşit Bey arkadaşımız, İcra Vekilleri Reisi arkadaşımız murahhas meselesi dolayı-
sıyla iradei milliyeyi başka türlü tefsir etti, buyurdular. Bu, böyle değildir. Hadis olan vakadır ve Meclisi
Âlinizce usul olmak üzere kabul edilmiştir. Bilâhare karara iktiran etmiştir. Nasıl? Bunu izah edeyim. Zatı
âlilerine salatanı idare mevzubahis olduğu zamanlarda, yani hükümdarların iradei seniye her türlü mukar-
rerat neticei katiyesi tespit olunduğu zamanlarda iki türlü iradei seniye istihsali vardı. Meşrutî hükûmet-
lerden bahsediyorum. Birisi efendiler bu gibi mesaili sulhiyeye taalluk ediyordu, diğeri nasb ve tayinlere
dairdi. Zannediyorum, Ziya Hurşit Bey arkadaşımızın ifade buyurdukları nasb ve tayin hakkındaki şeyi
o zaman şu suretle tefsir etmiştim. Tefsir değil, tespit edilmiş hakikati izah etmiştim. Yani Meşrutî hükû-
metlerde ve hükümdarî olan idarelerde mesul olan Nazır inha eder, Kabine Reisi tasdik eder. İradei seniye
veya iradei kıraliyeye iktiran etmek suretiyle herhangi bir memurun memuriyeti iradei seniye mucibince
kati icra, edilmiş olurdu. Yani bir Müşirin, Müşür nasbı, mafevki mevzubahis olursa. Harbiye Nâzırı inha
eder. Başvekil tasdik eder. İradei hükümdariye arz olunur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Şimdi kime arz olundu?
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Şimdi demiyorum efendim. Geçen defaki mevzubahis
olan meseleden zatı âlinizi ikaz ediyorum. Bu noktai nazardan aramızda bir ihtilâfı nazar vardı. Heyeti
Âliyenizde dün mevzubahis oldu. Riyasete iki takrir verildi. Birisi benim izah ettiğim noktai nazardır, ki
şimdiye kadar Heyeti Âliyenizin görüp kabul eylediği bir şekildir. Aksinde bir kanun, bir işaret, bir ihtar
mevcut olmayan bir usuldür.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Dünkü sözünüzle tenakuz teşkil ediyor.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Şimdi söylediğiniz ile tenakus teşkil ediyor.
RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Beyefendi nasb ve tayin mesailinden bahsediyorum. Sulh mesailin-
den değil. Rica ederim biraz müsaade buyurun, onu da arz edeceğim. Taaruz olmuyor.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Taaruz değil, tenakus oluyor.
– 1139 –
RAUF BEYEFENDİ — Tenakus teşkil etmiyor, biraz müsaade buyurunuz, insaf ile düşününce siz de
benimle beraber olacaksınız.
Hülâsa efendim, terfi mesailinde verilen takrirlerde Müdafaai Milliye Vekili intihap eder. Tariki resmî-
leri vardır, inha eder. İcra Vekilleri Reisi tasdik eder. Meclis Reisi tasdik eder ve terfiler olur ve binaenaleyh
takrirler reye kondu ve öyle oldu denildi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Dün mevzubahis oldu.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Dün mevzubahis değildir. Bugün sulh meselesini konuşuyoruz.
Dün böyle bir şey konuşulmadı. Hukuku padişahî Meclisindir... Rütbe tayini Meclisi Âlinin hukuku hü-
kümranisindendir. (Gürültüler)
Beyefendi, müsaade buyurunuz. Dün mevzubahis değildir. Dün terfi vermedik, bu da mevzubahis
olmadı. Evvelki meseleyi siz ifade ettiniz.
HAKKI HAMİ BEY (Sinop) — Böyle bir karar mevcut olduktan sonra evvelki kanunlar merfudur.
Eğer mevzubahis değilse böyle bir karar mevcut olamaz. Efendiler mevzubahis olamaz. Karar değil, kanun
değil; makable şümulü olamaz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Hakkı Hami Bey hukukşinas bir arkadaşımız olmakla maruftur.
Rica ederim, noktai nazarları çok makûstur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Biz buna razıyız. Bundan böyle olmayacağına dair söz veriniz.
RAUF BEY — Hiçbir şey söyleyemem. Meclisi Âlinizin kararı katidir. Meclisi Âliniz ne karar verirse
Heyeti Vekile onu ifa ile mükelleftir. Sizin demenizle, bir kişinin demesiyle olamaz. Meclisi Âlinin kararı
ile olur.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Makamı Riyasetin bu müzakereyi dinlediğini zannediyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Zapta geçiyor.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) — Efendim; müsaade buyurursanız ikinci meseleye intikal
edelim. O da murahhasların salahiyetnamelerinin imzası meselesidir
Tekrar ediyorum, herhangi meşrutî hükûmetle veya herhangi bir Meclisle idare edilen hükûmetlerde
efendiler, murahhasların salahiyetnamelerini en son takdir hakkı olan bir heyetin, veyahut bir zatın tas-
dik etmesi menafii âliyei vatanla taban tabana zıttır. Gerek Meclisi Âliniz namına tasdik edilmiş olsun ve
gerek bir hükümdar namına tasdik ve imza edilmiş olsun, o murahhasın orada ittihaz edeceği mukarrerat
ve vaz edeceği imza son ve kati olur. Onun için hükümdarlarla idare edilen memleketlerde nasb, daima
Meclislere karşı mesul olan Hariciye Nâzırı veya Başvekil tarafından olur. Tayinde de Meclise karşı mesul
olan odur. Bir misal söyleyeceğim. Meclise karşı münhasıran mesul olan Heyeti Vekiledir. Hükümdarın
hak ve salahiyeti yoktur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Kabineye aittir. Heyeti Vekileye değildir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurursanız arz edeyim. Misal olarak arz ediyorum ve
bilfiil benim başıma gelmiş bir meseledir. Meclisle idare olunur memleketlerden bahsediyorum. Efendiler,
heyeti murahhasa meselesinde dün artık katî olarak saltanatı tarihe idhal olunan zaten, bir zatın beheme-
hal murahhas olmasında ısrar etmiş ve o zaman kabine istifa etmiştir. Mesul biziz, buna kimse karışamaz
diye...
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Sonra siz iradesiz mi gittiniz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Sonra, sizi temin ederim ki murahhas intihabında sultanların,
hükümdarların fiilen ve amelen bir salahiyeti yoktur. Çünkü mesuliyetleri yoktur.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Zatı âliniz Mondros ahidnamesini imzaya gittiğiniz zaman irade çıktı
mı, çıkmadı mı?
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) — Çıkmadı.
– 1140 –
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Yanlış hatırınızda kalmış. Memuriyetiniz iradesiz mi idi?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İradesizdi. Üç konferansa memur olmuşumdur, aza ve reis olarak
bulundum. Hiçbirisi irade ile değildir. Bunlar hükûmet erkânının şubelerine terettüp eden mesuliyetlerdir.
Şubelere taallûk eden işlerde onlar tarafından verilmiş salâhiyetnameler gibidir.
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) Tabii beyefendi, salâhiyetname tuğra filân yoktur. Bu, gayet tabii bir
şeydir. Fakat herhalde iradeye iktiran etmiştir. Diğerleri ise salâhiyetnameyi imza etmiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bildiğim şudur; bana hiçbir zaman irade ile vazife teklif edilme-
miştir. Şu vazife ile mükellefsiniz denildi, o kadar. Ötesini siz istediğiniz kadar tefsir edersiniz. Zannede-
rim bu hususta sizi kâfi derecede tenvir ettim. (Hayır sadaları)
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Arkadaşlar; bugün buraya getirilip mevzubahis olan mesele doğ-
rudan doğruya Lozan Konferansına gidecek heyeti murahhasa ve müşavirler meselesidir. Bir de şimdi
bunların şekli intihabının salâhiyeti mevkii ise doğrudan doğruya Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetine
taalluk eden bir meseledir. Halbuki heyeti murahhasanın kifayesi, ademi kifayesi, adedi ilâvesi ve tarhı
meselesi Meclisi Âlinin her vakit için salâhiyeti cümlesindendir.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Öyle değildir. Hani usule dairdi.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Devamla) — İkmâl edeyim efendim. Heyeti murahhasa meselesi konuşulurken
birtakım mevzularla vakit kayıp etmenin lüzumu yoktur. Çünkü o ayrı bir mesele teşkil eder. (Aynı mev-
zudur sadaları) Çünkü bu heyeti murahhasa meselesinde tarh ve ilâve, tasdik ve âdemi tasdik her vakit
Meclisin hakkıdır. Binaenaleyh başka mevzulara girmeyelim.
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Efendim gerek bendeniz ve gerek bendenizden evvel iradı kelâm
eden Rauf Beyefendi Hazretlerinin noktai nazarları bir nizaı lafzı üzerindedir. Fakat bu niza lafzının hedefi
millet ve memleketin menafii âliyesinin tarzı takdirdir. Biz Heyeti Vekilemizi, Meclislin derecei salâhiye-
tini ve bu derecei salâhiyetin şümulünü takdirde çok yüksek bir zihniyetle görmek istedik. Halbuki yalnız
bir teamülden başka bir şeye istinad etmediklerini ve öyle bir bâtıl teamüle istinad ettiklerini görmekle
dilhûnuz. (Bravo sadaları) Mülk ve millet mukadderatında en salâhiyettar olmak üzere ayırdığımız arka-
daşlarımızın, o memleketin mukadderatını, bunca muharebat ile elde edilen memleketin mukadderatını
bir noktaya isal edecek olan zevatı intihap noktasından, bu salâhiyetin kendilerine ait ve ilan etmekte ol-
duğunu beyan etmelerinden dolayı dilhûnum. (Bravo sadaları) En âdi mesailde, buna nazaran on beşinci
dereceden aşağı olan mesail Meclise arz olunup müzakere edilirken, bu kadar azîm bir mesele hakkında
Meclisi Âlinin evvelce vuku bulan arzusu üzerine dahi nihayet tayin mahiyetinde bir kâğıtla Heyeti Veki-
lenin buraya gelmesi hakikaten hudut ve vazifeleri haricinde ve anlamadığımız bir tasavvur ve bir zehaba
kail olduklarını gösteriyor.
Bendeniz bundan dolayı kendilerine karşı çok müteessir oluyorum ve bunu başka türlü bir tabirle
ifade edemiyorum. Binaenaleyh, arkadaşlarımızın mevzubahis ettikleri ve bendenizin de en evvel anla-
mak istediğim mesele: Meclisi Âli tarafından intihap edilen Vekil arkadaşların bizi dinlemeksizin ve bize
sormaksızın heyeti murahhasayı intihap etmeleri doğru mudur? Bu bâtıl ve gayri kabil ve bu tarzda her-
hangi bir ifade bendenizce keenlemyekündur. Her türlü hukukiyat ve nazariyatça da bu böyledir. Bu noktai
nazardan katınazar, bu nizaı lâfzıyi bendeniz bitirmekliği teklif edeceğim. Eğer Heyeti Vekile ısrar ederse,
bendeniz âdemi itimad beyan ediğimi aynen söylüyorum. (Hepimiz beraberiz sadaları) Bu bir takdir me-
selesidir ve zannederim ki bu takdir meselesinde Heyeti Vekile teamülü nazarı itibara almakla yanlış bir
zehapta bulunmuştur. Bu ciheti kabul edeceklerine meseleyi Meclise bırakmalı idiler. Binaenaleyh, bunu
bu suretle kabul ettikleri takdirde, ki -bendeniz kabul edeceklerine eminim. Çünkü Meclise karşı benimle
beraber olduklarına kendim gibi kaniim- bu halde ortada mesele kalmaz ve bitmiş olur ve bu hususta İcra
Vekilleri Reisi Beyefendi’nin izahatlarına muntazırım.
Şu halde demek oluyor, ki esas mesele, mukadderatı milletle bu derece alâkadar olacak heyet için Mec-
lise arzı malumat ediliyor ve Meclisi Âli bu zevat üzerinde reyini istimal veya ademi istimal ile itimadını
izhar eder ve ancak Meclisi Âlinin itimadını haiz ve iradei milliyeyi haiz olduğu cihetle Meclisi Âliniz,
– 1141 –
namına o heyet rey verir ve bu muta bir rey olabilir. Çünkü, istinat ettiği bir ârâ vardır. Yoksa Heyeti Veki-
lenin tayin ettiği heyetin Meclisten yalnız tahsisat alıp gitmesiyle bu Meclisin ne derece itimadını haiz ola-
cakları veya olduğu muhtacı arz ve izah değildir. Binaenaleyh birinci noktai nazara göre heyeti murahhasa
ancak Meclisi Âliden intihap olunur ve bunlar o zaman bizim sulh için giden Heyeti Vekilemizdirler. Biz,
kendilerini intihap eder ve itimat eyleriz. Heyeti Vekile de teshili müzakere için malumat verir. Şu hale na-
zaran bendenizin teklifim şöyle icmal olunabilir. Heyeti Vekilemiz bir Heyeti Vekile midir? Tarafımızdan
sulh müzakeratı için...
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Heyeti murahhasadır yani.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Meclisi Âlinin ekseriyetini temsil eden bir he-
yet intihap edilmelidir. Binaenaleyh murahhasların Meclisi Âliden intihabı hususunu arz ve teklif ederim.
Hükûmetten gelen bir tezkeredir ve bir tayinden bahistir, hatta keenlemyekündur. Binaenaleyh, onun na-
zarı dikkate alınmayarak Meclisçe intihabatın icrasını teklif ederim.
İkincisi; bazı arkadaşların da izah ettikleri veçhile gönderilecek heyet azasının adedi az mı, çok mu
olmalı?
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Sonraya kalsın. Evvelâ bu ciheti halledelim de ondan sonra.
SALÂHADDİN BEY (Devamla) — Efendiler, mükâleme ve müzakereye memur edilecek rüfekamız
kaç olursa olsun -iki veya üç- lâkin bendenize öyle geliyor ki, bazı rüfekanın da buyurdukları gibi, karşı-
mızda bir cihanı husema var. Nikatı muayenede efkârları yorulan arkadaşlarımız nikatı muhtelifede diğer
rüfekanın yardımına muhtaç olurlar zannındayım ve mevadı iktisadiye üzerinde azim taahhüdata giriş-
mek mecburiyetindedir. Arkadaşlarımızın bu taahhüdatı azimeyi Meclis namına kabul edebilmek için
cesaret göstermeleri adimülimkândır. Çünkü, çok ağır bir mesuliyeti müstelzimdir. Onun için rüfekaya bu
gibi hususatta yardım etmek lâzımdır. Bendeniz bu noktai nazardan heyeti murahhasamızın adedinin te-
zayüdünü muvafık görüyorum. Bunların adetçe ziyade olmakla beraber epeyce sahibi malumat bulunma-
ları en birinci şarttır ve bunlar evvelâ mesaili muhtelifeyi aralarında görüşür ve badelmüşavere verilecek
karar tahtında hareket ederler ki, mesele bu suretle intaç edilir ve en muvafık şekil de budur.
Üçüncü mesele; mütehassıs müşavirlerdir. Müşavirler, Hükûmet meselesidir. Ancak, bu Meclisi Âli-
nin akîdei idariyesine göre intihap edeceğimiz heyet bu mütehassıslarla görüşmelidirler. Çünkü; bendeniz
Hükûmette hâlâ birtakım efkârı hususiye görmekteyim. Yani katiyetle bilmemekle beraber, ortada gör-
düğümüz listelere bakılırsa, bu memleketin 10-15 seneden beri muahedelerini akdetmiş zevatın muave-
netinden müstağni kalamayız zannındayım. Resmî, gayrı resmî; bundan dolayıdır ki, bu cetvel bendenizi
tatmin etmemektedir ve binaenaleyh her türlü mesuliyeti üzerlerine alacak olan heyetin intihabını evlâ
görmekteyim. Çünkü, bize karşı yegâne mesul onlardır. İşte bendenizin maruzatım bundan ibarettir ve bu
hususta bir takririmiz vardır.
Meclisi Âli intihabatı yapsın, heyeti murahhasanın miktarı fazla olsun. Bir veya kaç kişi ise Hükûmetin
lüzum gösterdiği zevat; müzakereye memur olsun, salâhiyette aynı olsun. Diğerleri vezaif, yani muamelei
lâzımeyi ifa etsin. Heyeti mütehassısayı teşkil edecek zevat ise Hükûmetle birlikte intihap edilsin. Mesele-
nin âcil olduğunu biliyoruz ve binaenaleyh vakit gaib etmek istemiyoruz. Sulh hususunda efkârımız vardır
ve izharı lâzımdır. Binaenaleyh Hükûmetten rica ederiz, hakkımıza müstenid olan şu talebimizi kabul
etsinler ve mesele halledilsin. Yoksa mesele uzayabilir.
Şunu da ilâveten arz edeyim ki, arzu edildiği zamanda iki yüz rey ile zevatı lâzimeyi intihap etmişizdir.
Bizim için bu hakkı Meclisi Âlide görmek ve ondan bunu talep etmektir. Eğer bizim intihabımıza ehemmi-
yet verilmiyorsa bunu anlayamam. Çünkü bizim intihabımızla icrayı vazife ediyorsunuz. Bunu arz etmek
lâzım ve vaciptir. Tayin sıfatıyla değil. Onun için takririmizin kıraatiyle meselenin hallini teklif ederim,
SIRRI BEY (İzmit) — Vatanın menafii âliyesi mevzubahs olduğu zaman bisud kelimat ile arkadaşlarımı
izaç ve tasdi etmemek için bu kürsüye gelmemek hususundaki azmimi bu dakika için unutarak, bilmec-
büriye Heyeti Celileyi birkaç dakika işgal etmek istedim. O yoldaki azmimden malumattar olan rüfekayı
muhteremenin beni mazur görmelerini rica ederim.
– 1142 –
Evvelce yine böyle bir sulh meselesi için Avrupa’ya göndermiş olduğumuz heyet arasında lütfen bende-
nizi de bulundurmuş olduğunuzdan dolayı masebak hakkında maruzatta bulunacak kadar tecrübe sahibi
olmuş idim. Bana o vakit göstermiş olduğunuz teveccühün edayı şükrünü şimdi, bilvesile, edebilmekle
müftehirim. Vakti merinin şimdi geldi addediyorum ve şimdi söyleyeceğim sözlerle bana; o vakit göster-
diğiniz teveccühün edayı şükrünü yerine getireceğim zannediyorum.
Sözüme başlarken, kendimi, âdeta, bu defa konferansa gidecek arkadaşlarımla başbaşa vermiş, mah-
rem bir müzakerede addediyorum ve kendilerine orada lazım ne suretle hattı hareket ittihaz olunma-
sı lâzımdır, onu mingayrı had hasbühal tarikiyle söylemek isterim. Bir memur, bir nahiye müdürü, bir
kaymakam, bir mutasarrıf, bir vali bir yere giderken kendinden evvel oradan gelen, veyahut da orada
memuriyet verenlerle hasbühal eder ve orada ne suretle hattı hareket ittihaz olunması ve ne yapmak lâzım
geldiğini öğrenmek isterse, zannederim, iyi bir hattı hareket tespit etmiş olur veyahut da orada hizmeti
sebkedenlerden birisi gelir de kendisine arkadaş böyle yapmak icap eder diyecek olursa, herhalde o zatın
hayırhahlığına ve arkadaşlıktaki samimiyetine hükmetmesi lâzımdır. Şu mukaddimeden anlaşılıyor, ki
maksadım yalnız meselenin mahiyetini tenvir etmektir. Hiçbir zaman, hiçbir kimseyi lâyık olduğu mevkii
âliden daha küçük bir mevkie düşürmek emelinde değildir. Bundan dolayı katiyen kendimi tebrie ederim.
Orada ecnebi murahhaslarıyla karşı karşıya gelip, mükâleme edecek zat, Mustafa Kemal Paşa kadar selis,
Abdulkadir Kemali kadar vakur, Mazhar Müfit kadar veciz, Hamdullah Suphi kadar sehhar söz söylemek
kudretini haiz olmalıdır. (Handeler) Sözü anlamakta ve tefhim etmekte gayet seri bulunmak iktiza eder.
Bekir Sami’nin bu husustaki hidematı gayet âli iken ben onun Reisicumhur karşısında ne kadar güzel ve
ne dakik söz söylemiş olduğunu reyülayn görmüş iken kendisi Reşat Nihad’dan bir an hâli kalmamış idi.
O Reşat Nihad ki bizim heyetimizle konferansa dahil olmuş ve kendisinin belagat ve fesahatiyle, yüksek
fikirlerle ilk muvaffakiyetimizi temin etmiştir.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Refik Bey; şundan bundan bahsetmek doğru mudur yani? (Bunlar mevzuu
müzakere değil sesleri)
SIRRI BEY (İzmit) — Maksadım... (Devam sesleri) Maksadım, yani Reşat Nihad’ı söylemekten mak-
sadım -onun talakatını söylemektir. Başka bir ciheti arz etmek istemiyorum. Bu, hatıra gelmesin. Eğer
arkadaşlarım, ben kendileriyle bu kadar hususiyetim olduğu halde, Rıza Nur Bey’le iki kelime Fransızca
görüşmedim, bilmem başkan ile görüşmüş olduğunu da hiç işitmedim. Paşa Hazretlerininkini de işitme-
dim. Eğer kendilerinin bu tarif ettikleri kadar bir raddede ise, benden kendilerine Allah selâmet versin ve
hiçbir diyeceğim yoktur. Eğer bu kabilden iseler benden onlara Allah selâmet versin.
Mingayri haddin söyleme k isterim ki, böyle olmak lâzımdır.
İkinci derecede düşüneceğimiz bir cihet daha vardır, o da heyeti murahhasanın etrafında yine Mecli-
simizden müntehap arkadaşlarımızdan mürekkep yine bir heyet bulunmasıdır. Onlar orada âdeta Meclisi
Âlilerinin bir şekli musavveri mahiyetinde idare ederler, heyeti murahhasa gidip resmen mükâlemata baş-
lamazdan evvel onlarla istişare ederler, onları fikirleriyle tenvir ederler. Onları fikirlerinden âdeta Meclisi-
nizden müzaheret almış gibi bir vaziyet alırlar. Ben söylüyorum, bana düşen söylemektir. Kabul ve ademi
kabul de zatı âlilerine aittir. Ben bunları söylemekle daha bidayeten dedim ki, geçen sene bana karşı gös-
termiş olduğunuz teveccühün edayı şükrünü ifa için vakti merhunu hulul etmiş ad ve o yolda idarei kelâm
ediyorum. Binaenaleyh henüz okumadık. Eğer gidecek heyeti murahhasanın yanında yine Meclisimizden
müntehap arkadaşlarımızdan bulunmazsa, ben zannederim, nakıstır. Nazarı dikkati âlinizi celbederim.
Musip görülürse bunu ikmal edelim. Şimdi heyeti murahasamızla gidecek mütehassıslara nakli kelâm
ediyorum.
RAUF BEY (Sivas) — Reis Bey; mesele esas üzerinde değil. Zevat, şahıs ve mevzubahs oluyor ve bunu
çok rica ederim şahıs mevzubahs olmasın. Heyeti Vekileye itimad veya ademi itimad olursa ben daha zi-
yade hüsnü telakki ederim. Çünkü eşhas üzerinde söylemek çok muhlik olur. Memleketin mukadderatıyla
bu, olamaz.
SIRRI BEY (İzmit) — Efendim; hafi celse yapmaklığımızdan maksat, adeta beynelaile görüşüyoruz
demektir.
– 1143 –
RAUF BEY (Sivas) — Hayır olmaz.

SIRRI BEY (İzmit) — Burada mesaili aileyi mutlak olarak görüşmekte mahzur yok. Aynı zamanda
Heyeti Vekiledeki arkadaşlarımıza da hizmet etmiş bulunuyorum.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Müsaade buyurur musunuz Reis Bey? Efendim bu bize mi ait,
Hükûmete mi ait? Bunu halledelim de o mesele sonra.
SIRRI BEY (İzmit) — Ona da geleceğim. Söyleyeceğim sözler içinde o da vardır.
RAUF BEY (Sivas) — Her türlü muaveneti heyet Hükûmete birer muavenet tarzında telâkki edece-
ğimizi hürmetle kendilerine arz eder, yalnız eşhas üzerinde konuşmaklığı muvafık ve caiz görmüyorum.
SIRRI BEY (İzmit) — Yani, konferansa giden arkadaşlarımız içinde hiç kimsenin ismini zikretmedim.
RAUF BEY (Sivas) — Mevzuubahis ettiniz, başlıyorum diye. Onun için söyledim.
SIRRI BEY (İzmit) — Heyetin bize ait olup olmadığı hakkındaki salahiyet meselesine (Bilâhare sada-
ları) şeraiti sulhiye hakkında söz söylemek sırası geldiği zaman birinci sözüm olmak üzere ondan vazge-
çiyorum.
Şimdi bize ait olup olmaması meselesine nakli kelâm ediyorum. Arkadaşlar; uzun sözlerle başınızı
ağrıtmak istemem. Ferden ferda bunun mukadderiyiz. Konferansta Devletin yedi asırlık bütçesi tetkik
edilecektir. Yedi asırdan beri teraküm eden hataiyat ve nakisat bunda hep bu Mecliste hal ve fasl edilecek
ve tetkik edilecektir. (Tetkiki Hesabat Komisyonu mu bu, sesleri)
Evet efendim; Tetkik Hesabat Komisyonudur. Hatta zatı âlileri bu celsede Devletin yedi asırlık hesaba-
tının mevzubahis olamayacağını teemmül buyurmazsanız başka mesele. Böyle azim bir meselede, böyle
nihaî bir meselede milletin en son vereceği karara vazı imza, reyini beyan edecek, milletinin avukatlığını
yapacak. Gidecek heyetin, milletin mümessillerinden rey almaması ne kadar noksandır ve ne kadar zafiye-
ti gösterir. Demin buraya Heyeti Vekile Reisi Muhteremi Beyefendi buyurdular, ki sizin mazharı emniyet
ve itimadınız olan Heyeti Vekile bunu yapmıştır ve kendi salahiyeti dahilinde görmüştür. Ben çok rica
ederim, o muhterem arkadaşlardan ki büyük meselenin mesuliyetini üzerine alsınlar. Eğer bendeniz şu
dakikada sayei itimadınızla Heyeti Vekile meyanında bulunmuş olsaydım cidden söylerdim, ki bu azîm
mesuliyeti üzerime alamam. Kendilerini vikayeten, hayatlarını siyaneten arz ediyorum, ki hakikaten böyle
ise bundan nükûl etsinler, bir mesuliyet altına girmesinler. Eğer reyim munzam olmazsa gidecek arkadaş-
lara benim namıma ve dairei intihabiyem namına salahiyet görmüyorum ve itimat edemem.
NEŞET BEY (İstanbul) — Sırrı Beyefendi, siz gittiğiniz vakit sizleri Meclis mi intihab etti?
SIRRI BEY (Devamla) — O vakit zâtı âliniz bu vazifenizi yapmadığınızdan dolayı tarihe karşı mesul-
sünüz. (Bravo sadaları, alkışlar)
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Sırrı Bey; sen de gitmemeli idin.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim; bazı beyanata mukabil maruzatta bulunmadan
evvel vazife ve salahiyet meselesinde bir noktanın tenevvürü için birkaç söz söylemek istiyorum. Müba-
hasenin akebinde temas ettiğim ve çok hürmetle itaat ettiğim şahsî mesailde bazı noksanlarımın olduğu
noktai nazarı istima ile bazı noksanlarımı ikmal ettim.
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Allah razı olsun.
HEYETİ VEKİLE REİSİ RAUF BEY (Devamla) — Bu da heyeti murahhasanın tayini izamında ya-
hut intihabı izamında kendilerine verilecek vazife ve mesuliyet noktai nazarından tabi olacağı merasim
meselesini evvelce arz etmiş idim, ki ben müteaddid kereler ufak tefek mesailde aynı vezaif ile mükellef
olduğum zamanda buna istinad ederek bana tavzifimde iradei seniye yoktur.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Hariciye Vekiline tevdi edilmiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Başvekil veya Hariciye Vekili tarafından terhis
edilir ve ben böyle terhis etmiştim. Fakat bilahire keyfiyetten hükümdarın veyahut Reisicumhurun haber-
dar edilmesi kaydının bulunduğunu anladım.
– 1144 –
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Çünkü hukuku hükümranidendir.

ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Binbaşı idim, gittim ve irade de gittim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Noksanı söylemek haslettir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Fakat efendiler Hükûmetiniz vazifeyi yapmıştır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Kimi haberdar etti?
HEYETİ VEKİLE REİSİ RAUF BEY (Devamla) — Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Makamına
maruzatımı takdim etmiştim ve takdim ettiğim bugün heyeti âlinize esamileri okunmak ile sabit olmuştur.
Yani muamelatta, tatbikatta Hükûmetiniz kusur etmemiştir. (Doğru sesleri)
Diğer hususata gelince; başınızı ağrıtmayacağım. Heyeti Vekilenize bunun hakkında kendilerine bahş
buyurduğunuz müsaade değil, salahiyet değil, vazifeyi ifa etmiştir ve eder. Eğer vazifesini ifa edemezse,
yalnız size karşı değil, daha birçok bu milletin saadet ve selâmetiyle alâkadar olan insanlara karşı kendini
mesul addeder.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Tarihe karşı.
RAUF BEY (Devamla) — Bu itibarla vazifesini yapmıştır. Arz ediyorum ve bütçe buradadır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim; müsaade buyurun gayetle mühimdir. Birkaç şahsa karşı
Heyeti Vekile kendisini mesul addederse ifayı vazife edemez, şaşırır.
RAUF BEY (Devamla) — İfadeye dikkat buyurmanızı rica ederim, Ziya Hurşit Bey. Biraz daha kurnaz
olamadınız. Meclisi Âlinize rabtı ümit eden insanlara karşı dedim. Çevirerek bir şey yapmak istediniz
amma.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Şimdi kabul demiş, öyle olmamıştı.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey müsaade buyurur musunuz? Bir noktanın tavzihini rica
edeceğim.
RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun sözümü bitireyim. Şu itibarla efendim, heyeti âliyenize
takdim edilmiş bir lâyihai kanuniye, bir bütçe vardır. Bunu tasdik eder, etmezsiniz. Bu suretle Heyeti Veki-
lenin kararını ya kabul veya reddedersiniz. İtimat, ademi itimat meselesi de tezahür eder.
İkinci şekil, çok istirham ediyorum şahıslardan, şahsiyetlerden bahsetmekten bu Büyük Millet Mec-
lisinde tevekki edelim. Meslekten, kanaatten, harekâttan istediğimiz gibi bahsedelim ve en müessir şekil
budur. Şahsiyetten bahsetmek Türkiye Büyük Millet Meclisinin ulviyetle makasıdı esasiyesi ile telif kabul
etmez.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bir noktayı soracağım. Lozan’a gidecek olan heyet için salâhiyeti
kâmile meşrut olduğuna göre, Heyeti Vekile tarafından gelen takririn ancak adedi üzerinde durarak cem,
tarh suretiyle ilâve veya tenkis suretiyle bütçenin kabulü, zannediyorum, muvafık olur. Yoksa onların imza
edeceği bir muahedename kabul ve nihayet bulmuş mu farz edeceğiz?
HEYETİ VEKİLE REİSİ RAUF BEY — Hayır. Onu bundan evvel arz ettim. Muahedenin akdi katisi
ancak ve ancak Meclisi Âlinin kararıyla olur. Bunu evvelce arz ve izah eyledim. Yalnız şunu demek isterim,
ki murahhaslarımıza verdiğimiz salâhiyet, salâhiyeti tamme ve vasia ve sarihadır.
REİS — Efendim yirmi beş arkadaşımız söz almıştır. Yasin Bey’in bir takriri vardır.
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin sulh konferansına gidecek heyeti murahhasasının tahsisatı hakkındaki teklifi heyeti
murahassanın vazife ve salâhiyeti itibariyle murahhasaların Heyeti Vekileden veya Meclisten izam veya in-
tihabı mevzuu müzakere olmuştur. Şu halde Heyeti Vekile heyeti murahasların kendileri tarafından tayin
– 1145 –
ve izamındaki noktai nazarın leh ve aleyhinde söz alanların tefrikiyle usulü müzakerenin teshil ve tesrii
noktasından arz ve teklif eylerim.
2. 11. 1338
Gaziayıntap
Yasin
REİS — Bu takriri reyi âlinize arz edeceğim.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Müzakere kâfi görüldü de mü de takrir okuyorsunuz?
REİS — Efendim, lehinde, aleyhinde olarak tasnif edilmesi için bir takrir vardır, onu reye koyacağım.
RAUF BEY — Müzakere kâfi görülmeden reye koyacak bir şey yoktur ki.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Sulh murahhası gitmesin mi? Herkes lehindedir. (Gü-
rültüler)
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — Efendiler; uğrunda üç seneden beri çırpındığımız gayenin ta-
hakkukuna doğru gidiyoruz. Burada arkadaşlardan istirhamım şudur: Her türlü hissiyatımızın fevkinde
menafii âliyei vatanı görmek lâzımdır. Bunun yegâne âmili Büyük Millet Meclisinin şahsiyeti maneviye
olmasında hepimiz müşterekiz. Mesuliyette de müşterekiz.
Zannediyorum ki, birimizin davası değil. Meclisin şerefine taalluk ettiği gibi, umumun da menafiine
taalluk eder. Vatanın selâmeti vardır. Bunda her şeyden tecerrüt etmek, iğfale kapılmamak, esas vicdanı-
mızı titretmelidir. Her şey karşısında titreyen on milyon köylü, fukara ve zavallı halkın istirahatten başka
bir hedefimiz, yoktur. Hedefimiz bu olduğuna göre, heyeti murahassanın gönderilmesi meselesinde arka-
daşlarım ve İcra Vekilleri Reis Bey bazı... pek muhtelif fikirler dermeyan ettiler.
Zannediyorum, ki İcra Vekilleri Reisi Bey kendilerini bir kabine tarzında telâkki etmişlerdir. Vazife-
lerini tayin ve tespit etmişler gibi burada teamülden bahis buyuruldu ve geçen sene buradan izin almak
suretiyle arkadaşlarımıza müsaade edildi. Hatta Yusuf İzzet Paşa merhumun mezuniyeti verilmemekle,
zannediyorum ki, vazifesi celsei hafiyede kabul edilmedi. Burada kaldı. Pek fena oldu. Bendenizin de bazı
arkadaşlarım gibi, bu hususta birkaç şekil hatırıma geliyor.
Bir kere bilinmeli ki İcra Vekillerinin, hududu salahiyetleri tayin edilmemekle Büyük Millet Meclisi-
nin bütün salahiyetini istimal hakkı kendilerine verilmiş addedilemez ve Büyük Millet Meclisi istenildiği
zaman ifayı vazifeden men edilemez. Menafii âliyei vataniye için arkadaşlarımız arasında ekseriyet tecelli
ederse hak oradadır. Bunda ne asabiyete lüzum vardır. Deminki arkadaşlarımızın gürültüleri zaiddir. Her-
kes dimağı ile muhakeme eder. Bir rey verir. Meclis irfan makamı, gürültü makamı değildir.
Şimdi Heyeti Vekile bu hususta söz sahibi değildir. Rauf Beyefendi son kelimeleri çok güzel ifade bu-
yurdular. Yine hatırlatırım ki Rauf Beyefendi Meclis böyle ikilik mevkiinde göstermek Meclisi iradei millî-
ye meselesinde müşkül mevkie sokmuşlardır. Fakat o vakit deseler ki efendiler; hudutların haddi müda-
faasını en iyi kestirebilir. (Evet sesleri). Biz vazifemizi yaptık. Heyeti Vekile muatep olamaz. Vezir yapar,
bilmem ne diyor. Biz vazifemizi yaptık. Heyeti Celileye takdim ettik.
Binaenaleyh bundan sonra kendilerine ne için böyle yaptınız dersek, biz vazifemizi yaptık denilemez.
Bundan iktisadiyata dair bilmem hizmet beklenemez. Efendim; şuna binaen yaparız. Yine ısrarla avukat
şeklinde, pazarlık şeklinde bu dava olamaz. Şimdi burada hatıra gelenler, acaba Büyük Millet Meclisi bu
davayı anlamış ve anlatabilecek avukat davayı milliyi görebilecek vekil ve murahhas göndermek liyakatini
haiz midir, değil midir? Bunu inkâr ederlerse bugün kendilerini biz tayin edeceğimizden, Büyük Millet
Meclisinde her kabiliyeti görecek, sıfat ve salahiyeti itibariyle hükümran olmakla iki sıfat tecellî ediyor.
Yoksa hükümdar diye kalmıyoruz. Biz burada aynı zamanda teşrii ve icrai vazifeyi yapıyoruz. İki sıfatı
haiziz.
Bir meşrutî hükûmet buyuruyorlar. Meşrutî hükûmet şekline göre, kuvvetlere taksim olunmuştur. Pa-
dişah vardır, kabine vardır, bir de meclisi vardır. Türkiye Büyük Millet Meclisi üçünü cemediyor. Birini,
yalnız vazifesini tahdid etmediği halde bazı vekillerine veriyor. Demek burada iki hak vardır. Biri icra hak-
– 1146 –
kı, ki daima Vekillerine tahsis eder, geri alır, hiç vermez. Bunu Meclis tespit edinceye kadar, Vekiller daima
veçhe almak tarikiyle icrayı vazife eder, hiçbir hakkı sarihi iddia edemez. Vekillerin hangisine Meclis dur
dediği vakit duracaktır. Efendim siz vaktinde şöyle yapmıştınız, şimdi de böyle yapacaksınız: Meclis bunu
bugün böyle yap der. Bu, böyle olur. Benim kanunumla neyimi tazyik ediyorsun? Binaenaleyh, teamüllerle
Meclis o gün öyle yapıyor. Onu teamül diye Meclisi bağlarsak, bunu kim çözecektir. Efendiler ha... işte öyle
ise Meclis...
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Bir nokta hakkında izahat vereyim. Bendeniz, ifade
ederken Meclis heyeti umumiyesinin vereceği karara ademi riayet ihdas ettim ise tarzı lisan ile, arzı itizar
ederim ve af talep ediyorum. Buna sual soran zata hitap ediyorum. Rica ederim, layıkıyla ehemmiyet veri-
yorum. Rica ederim, buraya dikkat buyurunuz. Bugün Meclisi Âli karar verince kanun mahiyetini haizdir.
Hiçbir Vekilin değil, hiçbir ferdin ademi itaat kudret ve kabiliyeti yok.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) (Devamla) — Efendim: hürmetkârlığınızı inkâr etmem. Sonra Be-
yim, Meclis bu davayı kavramıştır, içinden heyeti murahhasasının tefrik eder. Bu, teamülle takyit kabul
etmez, bu bir içtihaddır. Üç senelik davasını, hayatını son takip edeceği gayeyi bizzat yapar. Buna kimse
itiraz edemez ve bunun hakkında şakkı şefe olamaz. Bu şekille arayı umumiye ile tecellî edecek bir şeydir.
Arkadaşlarımızdan bir kanunda maalesef diyeceğim, ki parti zihniyetine benzer bir şey vardır. Bu memle-
keti yakıcı vaziyetindeki illâ şu tarafın kararı böyle, şu tarafın kararı böyle denilmemelidir. Buraya bunlar
giremez.
Menafii âliyei vataniyede tabii herkesin içtihadına hürmet eder. Büyük Millet Meclisi murahhaslarını
ya gönderecektir, ya göndermeyecektir. Teklifim uzundur. Bu taraftan intihap olunacaktır, öbür taraftan
Heyeti Vekileden intihap olunacaktır denilir ve mesele biter. Şunu bilelim ki efendiler, biz bu davayı, İstan-
bul amirinize gitsek, sulh de yapsak, birbirimize telakki olmazsa memleket yine düşmanın ayağı altında-
dır. Karar verme vaziyetine geçirirken burada hiçbir tahtı tesirde kalmayacağız. Arkadaşlarımız arasından
intihap olunduğu zaman, bu dava hakkındaki hazırlıkları isterim. Evvel be evvel bu kararlaştırırsın.
Efendiler; büyük Millet Meclisi, kendi arasından intihap etmelidir. Giden arkadaşlarımıza böyle iki üç
kişi hâkim olmamalıdır. Sekiz dokuz kişilik heyetin ekseriyetinin kararıyla iki kişi imzaya salahiyettardır.
Bize davet vuku bulurken iki kişi istiyorlar. Dokuz kişi, on kişi gider. Bunlar, mümkün olduğu kadar Meclis
içinden olmalıdır. Meclis onlara kuvvet verir. Meclis azası bu davanın içinde yetişmiştir. Hariçtekilere cilt
cilt kitap yuttursanız bunu anlayamazlar. Demin konuşan bir arkadaşımız bu davayı anlamamıştır. Belki
ilmi vardır, onu bilmem. Her ne olursa olsun bu Meclisin hakkı vardır. Bu Meclisin murahhastık salahiye-
tini haiz olan zata da ekseriyet kararıyla itayı rey edilmelidir. Ekseriyetin kararına iktiran etmeden salahi-
yeti olmamalıdır. Zannederim, bu takarrür etmiş, hakkı salahiyetle, vesaire ile adamlar gitmiş.
Efendiler: emniyetsizlik en büyük vazifeşinaslıktır. Hiç kimseye emniyet edemem. Bilâ kayd ü şart
tedviri umur için, salâhiyet şüphe edilerek veriliyor. Şüpheye mahal kalmamak için de, itimadı haiz olacak
iki kişi ile daha iyi olur. Yedi sekiz olursa belki bizi tatmin eder. Ekseriyete iktiran etmezse imza salahiye-
ti yoktur. Emrivakileri kimse temizlememiştir arkadaşlar. Orada dirayet gösteremez, fetanet gösteremez.
Bizi öyle müşkül vaziyette bırakır ki efendim; Heyeti Celileniz, tasdik edecek değilim, denilir. İşte mesele
bu mahiyettedir. Bilâ müzakere ister kabul et, ister etme deniliyor. Nasıl kabul etmem efendim? Dünyanın
kabul ettiği bir şeyi bu Meclis nasıl bozar? İşte o mevkie girmemek ve onun avukatlığını iyi yapmak me-
selesidir. Bunda kıskanmalıyım. Para meselesi hatırımıza gelmesin. Beş arkadaşımız, on arkadaşımız da
fazla gitsin. Evvelce birkaç hademe parasını bile israf etmemişlerdir, hiçbir iş göremeden geldiler. Halbuki
bugün iş görülmek ümidi vardır. Bu iş görmek esnasında biraz fazla fedakârlık yapalım. Üç yüz bin lira
kabul edeceğimize dört yüz bin lira kabul ederiz ve giden heyeti murahhasanın iki veya üç arkadaşı da,
ne kadar emin olursa olsun, onların karşısında ekseriyetin dimağı olmalıdır. Bunun her safhası vardır.
İsmet Paşa Hazretleri gidecektir. İlimle, ahlakıyla, fazlıyla bize kendilerini tanıtmışlardır. Davayı millideki
askeri vazifeyi hudutların tahdidi müdafaasını en iyi kestirebilirler. (Evet sadaları.) Maliye kapısına geldiği
zaman iş değildir. Asıl hayati mesele budur. Eh İsmet Paşa’nın bu husustaki şeysini beklemek haksızlıktır.
Benden askerlik bekleyemeyeceğiniz gibi, ondan da maliyata, iktisadiyata dair azim hizmet beklenemez.
Binaenaleyh kudretimizi şüphesiz, anlamış olacaklardır. Kıskanmasın, beş arkadaş, sekiz arkadaş tefrik
– 1147 –
edilsin. Biliyorsunuz ki Avrupa’ya gönderdiğiniz heyeti murahhasayı buraya avdette İstiklâl Mahkemesine
veriyorsunuz. Aman hıyanet ettiler, şey ettiler diye. Belki giden arkadaşlarımız Meclis müşkül mevkie
sokacaktır. Giden heyetler hizmet görmüştür, yahut görmemiştir, bilmiyorum. Burada salâhiyeti muayyen
değildir. Eh; birkaç esası reye bırakmışsınız. Onların yapmış olduklarına hata ve sevabına karşı kendileri
de cesaret edemeyeceklerdir. Bunlar ehemmiyetli nikattır. Efendiler; vazife başında olmadığımız zaman,
böyle akşam dar vaktinde, haydi aman vakit geldi diye geçilmemelidir. Dürendişâne görüşerek, anlaşarak,
dünkü şey nasıl çıkmışsa, her şeyimizi böyle samimi yaparsak, cihana karşı attığımız adımların emin ol-
duğunu göstermiş oluruz. İyi düşünelim. Yapacağımız vazife büyüktür. Bu vazifenin büyüklüğü nisbetinde
teemmül lâzımdır. Benim ricam ihatalı bir surette yapmalı..
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Reis Bey bendeniz, usul hakkında söz söyleyecektim.
VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendim, ben yalnız iki kelime söyleyeceğim. Kelimenin birisi; şu müza-
kere, şu mübahase üzerine Avrupa’ya gidecek olan Heyeti Murahhasaya verilecek olan para. Yani bütçe
lâyihai kanuniyesi münasebetiyle açılıyor. Şimdi ben soruyorum. Para mı daha kıymetli, insanlar mı daha
kıymetli? Herhalde insanların kıymeti paraya nispetle çok çok fazladır. İnsanlara nispetle gayet ehemmi-
yetsiz olan paraya müsaadeyi bu Meclisten isterken gayet kıymetli olan bu insanları, neden bu Meclisten
istemiyorlar? (Bravo sadaları, alkışlar.)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Gayet kuvvetli bir mantık bu.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — İkinci bir mesele efendiler; Avrupa’ya heyeti murahhasa gönderişimiz.
Bu, dördüncü. Evvel giden heyeti murahhasaya, iyi bilmiyorum, fakat herhalde bir iki yüz bin lira verdik.
Maliye Vekâleti bu paranın hesabını aldı mı, almadı mı? (Aldı sadaları.)
Maliye Vekâleti bu hesabı almadı ise Muvazenei Maliye Encümeni bunu sordu mu, sormadı mı?
Kezalik Yusuf Kemal Bey’e yüz altmış bin lira verdik ve bu kürsüde Yusuf Kemal Bey dedi ki, arkadaşlar
benden sormayınca arkamdan beni tenkit etmeyin dedi. Şimdi Yusuf Kemal Bey bu paranın hesabını verdi
mi, vermedi mi? (Verdi sadaları)
Mesele şimdi ikinci safhaya geliyor; ki para meselesidir. Gidecek arkadaşların miktarına göre herhalde
memleketin, milletin şan ve şerefiyle mütenasip bir halde gidip gelmelerini hepimiz arzu ederiz. Bunda
şüphe yok. Fakat efendiler, işittiğime nazaran altı tane asker gidecekmiş. Murahhas olmayarak orada mu-
harebe mi edeceğiz, harp plânı mı çizeceğiz bunu bilmiyorum. (Handeler)
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Cevap vereceğim müsaade buyurun. Efendi Haz-
retleri Meclisi Âlinize para münasebetiyle müracaat ettiğimizden, zevat için müracaat etmediğimizden ve
para mı kıymetli, insan mı kıymetli tarzında bir sual vaz buyurdular. Buna cevap vereceğim.
Malumu âlileri para için müracaattan maksadımız, parayı harcayacağız. Muvafakat ederseniz harca-
yacağız. Fakat insanları harcamayacağız. (Bravo sadaları) Biz insanları harcayacağımız zaman da ayrıca
Meclisten harb ilânı için de rey almak lâzımdır: (Alkışlar)
İkinci kısma gelince; dört veya altı zabitin isminin mezkûr olduğunu işitmişler, onu sual ediyorlar.
Efendiler, bu askerler, harp etmek, kılınç çekmek için gitmiyorlar. Onların muhterem kumandanları mev-
cut oldukça tabii küçük rütbelilere hacet görülmez. Fakat şu kadar var ki, o zabitlerin vazifesi pek mühim-
dir, kurye vazifeliğidir.
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Çok doğru, geçen defa bunlar unutulmuştu.
RAUF BEY (Devamla) — Evrakı mühimmeyi buraya getirip götürmek için kuryelik yapacaklardır ve
onun için Reisin itimat ettiği ve bu işleri kuvvetle itimat ile, çeviklikle yapacak insanlar olmalıdır. Onun
için konmuştur.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim; bendeniz yalnız bu murahhas intihabının Meclise veya Hükûme-
te ait olması hususundan bahsedeceğim. Şimdiye kadar sebkeden teamülden bahsetmeğe lüzum yoktur.
Çünkü hepimizce malumdur. Ancak Kanunu Esasi Encümeninde vazife ve mesuliyet kanun lâyihası müs-
– 1148 –
veddesini tanzim ederken bu mesele uzun uzadıya bahsedilmiştir. (Encümende mi sadaları) Evet Encü-
mende..
SAMİ BEY (İçel) — Heyeti umumiye kararına iktiran etti mi?
RAGIP BEY (Devamla) — Efendim; heyeti umumiye kararına iktiran etmiş diğer bir şekil de yoktur.
Bendeniz noktai nazarımı, sebkeden fikirleri arz edeceğim, rica ederim dinleyin.
Bu Encümende bu meseleye temas edildiği zaman uzun uzadıya müzakerat neticesinde heyeti mura-
hassanın intihabı için hiçbir şekil ve suret bulunamamıştır. Sebebi ise efendiler, heyeti murahhasa, Mec-
lisin kâffei salahiyetini haiz ve gayri mesul olarak gideceğinden dolayı vaz edeceği imza katidir. O vakit
mesele Büyük Millet Meclisi kürsüsünden tasdik suretiyle değil, muahede Lozan’da kesbi katiyet etmiş
olmak lâzım gelir. (Hayır sesleri)
Başka şekli yoktur efendiler. Hukukan bu mesele böyledir. Çünkü Meclisten intihap edilecek murahha-
sın mesuliyetini deruhte edecek hiçbir Hükûmet, hiçbir şahıs yoktur. Her giden murahhas gayri mesuldür.
Meclisten aldığı salahiyetle oradaki vaz ettiği imza katidir. Heyeti Vekileden giderse, Heyeti Vekile Tür-
kiye Büyük Millet Meclisine karşı mesul olduğuna ve Lozan’da veyahut herhangi bir yerde imza edilecek
muahedename mahiyeti katiyeyi iktisap etmiş bulunmadığına nazaran, en son Meclise gelecektir. Meclisi
Âlinin kararma iktiran ettiği halde tasdik eder, imza eder ve bu suretle muahede kesbi katiyet eder. Et-
mediği takdirde, Fransızlarla akdettiğimiz Londra muahedesi gibi, onu fesheder, reddeder. İşte bu noktai
nazardandır ki Mecliste sebkeden müzakerat neticesinde muhterem arkadaşımız Hüseyin Avni Bey de
olduğu halde aynı noktai nazar kabul edilmiştir.
Kanunu Esasi’deki hukuku hükümdarîye gelince; bilhassa bu murahhaslar meselesi dolayısıyla Encü-
mende bu cihete de temas edilmişti. Malumu âlileridir ki Mecliste dahi mükerreren bu meselenin mü-
zakeresi sebketmiştir ve Meclisin noktai nazarı taayyün etmiştir. Kanunu Esasi’de hukuku hükümdariye
ait kâffei vezaif ayrılmıştır. Birincisi doğrudan doğruya Meclisin yapacağı şeyler, yani Hükûmetin ihzar
ederek Meclise geleceği şeyler.
İkincisi de, hiç Meclise gelmeksizin doğrudan doğruya Büyük Millet Meclisinin İcra Vekillerinin ya-
pacağı şeylerdir. Meselâ kaymakam tayini, mutasarrıf tayini, vali tayini, müddeiumumî tayini ve eşhas
tayini vesaire gibi ve bilhassa eşhas tayinine taalluk eden mesailin kâffesi Hükûmete verilmiştir. Meclise
geçmemek suretiyle Hükûmetin, icra salahiyetiyle bunları yapacaktır. Diğer bir kısmı daha vardır ki, o
mühim olanları da Heyeti Vekile ihzari bir mahiyette yaparak Meclise getirecektir. Encümende tetkikat ve
mütalaat neticesinde nihayet düşünüle, düşünüle tezekkür edile edile bulunan budur.
Bendenizin kanaati şahsiyeme gelince; elyevm Encümenin yapmış olduğu kanun Meclisi Âlinize mal
olmuş ve lâyihanın müsveddesi Meclistedir. Şimdiye kadar Meclisi Âli şimdiye kadar bu kanunu çıkarmış
olsaydı, zannederim, bu dedikoduya zerre kadar mahal kalmayacaktı. Çünkü orada vezaif sarihtir. Fakat
o kanunun henüz kabul edilmediğine nazaran, şimdilik bir şey nazarı itibara alacağız. O da bu kanunun
ruhuna temas etmek şartıyla mevcut olan taamül şimdiye kadar yapılan şeyler nedir efendiler? Bu teamü-
lün haricinde Meclisi Âliden çıkmış bir karar var mıdır? (Dün çıktı sadaları) Hayır efendim, dünkü çıkan
kararda da hiçbir suretle öyle bir şey yoktur.
SAMİ BEY (İçel) — Öyle katidir ki.
RAGIP BEY (Devamla) — Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun birinci maddesi çok evvel çıktı. Meclisin ya-
pabileceği işler vardır. Bizzat yapamayıp bilvasıta yaptıracağı işleri vardır. Binaenaleyh icraî ve teşrii vezaif
ve Meclisin ne vakit bir iş meselesinde Hükûmetin bugün intihab ettiği şekil kendi kanaati vicdaniyeme
nazaran nefsülemre muvafıktır. Diğer şeylerde mahzur vardır, mazarrat vardır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Reis Bey usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
REİS — On dakika için celseyi tatil ediyorum.
– 1149 –
YÜZ OTUZ BİRİNCİ İN’İKAT 2 Teşrinisani 338 Perşembe Üçüncü Celse
YÜZ OTUZ BİRİNCİ İN’İKAT

2 Teşrinisani 338 Perşembe
Üçüncü Celse
Küşat Saati: 04, 13
REİS: Birinci Reisvekili Musa Kâzım Efendi Hazretleri
REİS — Efendim celseyi küşad ediyorum. Tahsin Bey... (Yok sesleri) İlyas Sami Bey.
İLYAS SAMİ BEY (Muş) — Efendim; mevzubahis mesele, günlerce devam edecek kadar nazik ve haya-
ti bir meseledir. Bunda şüphe ve tereddüt olmamakla beraber, vakit itibariyle, şekli intihabın cereyanın da
uğradığı zaman darlığı itibariyle herhalde o kadar mühim günler işgal eden bu mesele dolayısıyla günlerin
geçtiğine bile müteessifim. (Neden sesleri) Arz edeceğim, rica ederim. Bütün mesailin ehemmiyetini tak-
dir edecek olan Meclisi Âlinizin yegane intizamını muhafaza için bir şart var, o şarta bendeniz de riayet
etmiyorum. Fakat, Heyeti Celile karar verirse olur; yerinden söz söylememeğe karar verelim. Şu meseleyi
geçiyorum.
Efendim meseleye gelince; harp kadar mühimdir, belki de daha ziyade mühimdir. Bu hususta şimdiye
kadar dermeyan edilen mesail, birer birer tahlile muhtaç olacak derecede mühimdir. Lâkin arkadaşlarımı-
zın şimdiye kadar beyan ettikleri izahatta -belki ben hata ediyorum- hakikî, ilmî bir şehrah takip etmedik-
lerinden dolayı, böyle yanlış bir vadiye sapmaları yüzünden, bu müzakereye ne kadar devam etsek çıkmaz
bir yola gidiyoruz.
En mühim olarak denilen şey nedir? Hukuku hükümranîden olan harp ve sulh murahhaslar meselesi,
Meclisin hakkı mıdır, değil midir? İşte en mühim mesele budur. Bu meselede, arz ettiğim gibi, hakikî, ilmî
bir şehrah takip edilmelidir. Çünkü Teşkilâtı Esasiye Kanunu hakkı, hukuku hükümranîden olan şu mesa-
ilin Meclise verildiğini tasrih etmekle beraber, teşrii ve icraî vezaifi haiz olan şu Meclis, hukuk ve vezaifinin
icrasını, kendisine izafeten bir heyeti muayyeneye vermiştir. Binaenaleyh, Meclis o heyeti muayyeneye bu
vezaifi tevdi ettiğine göre, Hükûmet de teamül iddia ederek şu mesaile müteallik, salâhiyetleri kendinde
bulamaz. Bu salâhiyet Mecliste mi, Hükûmette mi? Bütün bu sözler söylendikten sonra yine o yolda devam
edilir. O da nedir? Meclislerin bu gibi hukuku haiz olduğu sabit olmuş bir hakikat iken ve Heyeti Vekile,
ben cetvel verdim, esami verdim, istediğinizi yapınız derken bir Mebusun bütün Meclis namına beyanı
mütalaa ederek, güya bütün ekseriyet kendinde temerküz etmiş gibi, ben bunu kabul etmiyorum demesi
katiyen doğru değildir. Bütün araya tecavüz gibidir. (Herkes kanaatini söyleyebilir sesleri) Binaenaleyh
tecellî âra ile hal ve fasledilecek mesaili, bir fert umum namına göremez. Size bir misal söylüyorum. Bilfarz,
Hükûmet murahhas olarak bir İngiliz intihap etseydi bu mesele mevzubahis olacak mıydı? Hatta buraya
cetvelini getirse bile isimlerini getirir. Binaenaleyh bu kadar salâhiyete malik bir Meclisi; Ziya Hurşit Bey
biraderimizin dediği gibi, iradei milliyenin aksine hareket etmiş, bilmem ne demek doğru değildir. İradei
millîye nez edilmemişken...
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Biz de başka bir şey talep etmiyoruz, onu istiyoruz.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Binaenaleyh heyeti Celile reyini izhar ettiği zaman, iradei millîye
tecellî eder, mesele biter. Bu meselenin neticei ameliyesi hasıl olmuştur. Bu bapta söz söylemeğe lüzum
yoktur. Bu, kendi kanaatimdir.
İkinci mesele; başka takrirler var.
Bir takrir zannederim Heyeti Celilenizden bir murakabe heyeti gitmesi yolunda bir takrirdir.
– 1150 –
Sonra heyetin adedinin tevsii tarzında bir takrir vardır, bu da iki... Üçüncü takrir de, Hüseyin Avni Bey
biraderimizindir. Geniş yürekle düşünelim, bu meseleyi bir iki gün sonra halledelim. Sükûn ve itidal ile
yapalım tarzında bir temenni takriridir. Müsaade buyurursanız takrirler hakkındaki fikirlerimi söyleye-
ceğim. Efendim heyeti murakabe...
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Okunmadan söz söyleyemezsiniz.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Takrirler okundu. Onun için söylüyorum. Yerinizden söz söylemek
suretiyle hem silsilei kelâmımı bozuyorsunuz, hem de mevzuu müzakereyi haleldar ediyorsunuz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Takrirler okunmadı.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Efendim.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Siz en sonra söz almıştınız, evvelce söylüyorsunuz.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Efendim ben takrirleri dinledim. Ne ise okunsun, okunmasın sözüme
devam edeceğim,
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Okunmadan olamaz.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Efendim; Teklif mahiyetinde söz söyleyen arkadaşlarımız var.. Takrir
olmasa dahi burada noktai nazarım, kanaatini Meclise arz etmiş arkadaşlar vardır. Ben de o mesele üze-
rinde söz söylüyorum.
Dediler ki; heyeti murakabe gönderelim, mesele naziktir. Rica ederim soğukkanlılığımızı muhafaza
edelim. Meselenin bir taraftan nezaketini düşünelim ve müzakerenin şeklini bozacak vaziyet almayalım.
Heyeti murakabe ne yapacak? Bu noktayı başbaşa bir aile gibi düşünelim. Tabiî bunu söyleyen arkadaşla-
rımız da bendeniz gibi endişei vatan ile bunu söylüyorlardı. Eğer bu muvafık ise onu da yapalım. Değilse
her türlü salahiyeti haiz olan Meclis her şeyi yapabilir. Bunda tereddüd etmemelidir. Hatta bir arkadaşım
dedi ki, bir heyeti murakabe gönderelim. Bunlar da bir Heyeti Vekile gibi olsun, onlar da onlara müzaheret
eder, tenvir ve irşad eder.
Fakat bakınız burada evvelce fevkalâde bir Harp Encümeni teşkili vardı, bu da ona benzer. Bir Heyeti
Vekile varken, bir de fevkalâde Harp Encümeni yapmak gibidir. Bu heyetlerin nikatı nazarları arasındaki
ihtilâf yekdiğerine müzaheretten daha tehlikelidir. Sulh işi en amelî bir surette halledilecek bir mesele
iken, sulh için de böyle iki heyet göndererek bir yol takip etmek, bilmem ne derece doğrudur. O heyet, ya
fevkalâde salahiyeti haizdir veya değildir. Meclisin fevkalâde salahiyetini haiz olarak gidecek ise o zaman
Meclis son sözünü -bu husustaki son sözünü- söylemiş olacaktır.
Meclisin dikkat edeceği şey, gayet mühim iki cihettir. Birisi; son söz Mecliste kalsın, bütün cereyanı
ahval buraya gelmeden bir şekli katî olmasın. Meclis bu salâhiyeti hiçbir ferde veremez. Binaenaleyh böyle
fevkalâde salahiyet ile Meclis, içinden dahi bir heyet gönderemez. Bu tarz, en tehlikeli oyunlar oynamaktır.
Binaenaleyh salahiyetsiz bir heyet ise bu heyeti terk etmeli. Salahiyetli bir heyet ise, burada heyeti murah-
hasayı tayyetmelidir. Ondan sonra ona göre hareket edilmelidir. Binaenaleyh heyetin tekerrür ve taaddüdü
de şu suretle gayet tehlikeli tecrübelerle sabit olduktan başka, diğer bir tecrübe daha vardır.
Efendiler, diğer sulhlerden başka asıl sulhe ancak yeni gidiyoruz. Gerçi birçok sulhlere gitmişiz ve fakat
bu şekilde bir sulhe yeni gidiyoruz. Rica ederim, o teklifi reddediyorum. Bu sulhun böyle şerait dairesinde
daha bir iki kere müzakeresine mahal olmaz inşallah. Bunun istihzarî mahiyette bize son tecrübeleriyle
verecekleri malûmata göre tam mücehhez bir heyeti murahhasanın şeklini yaparız. Bu şekilde kavil za-
rurîdir.
Diğer bir şey kalmıştır, miktarını tezyid etmek. Vallahi bilmem ki tezyit de, hususî bir mahzuru daî
değilse etibbası ile mütehassısı askerî, mütehassısı malî ve diğer erbabı ihtisas bu heyete istişari mahiyette
iştirak etsin. Ama, bendenize ihtisas itibariyle mütehassıs, hukuku malî gibi şeyler söylüyorlar. Rica ede-
rim mütehassıs nedir? Eğer mütehassıs hakikî ise bu fikrin hakikî mütehassısı Türkiye’de yoktur. Türkiye’de
nisbî ise malûmat...
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — O kadar küçültmeyiniz.
– 1151 –
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — Rica ederim sözümü kesmeyiniz. Hakiki mütehassıs...
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — Hakikî mütehassıs vardır.
İLYAS SAMİ BEY (Devamla) — O halde rica ederim, herhalde heyeti hazırai murahhasa her birinden
kâfi derecede malumatlardır. Meclisin yalnız bir hakkı vardır. Meclisin göndereceği heyeti murahhasaya
ve onları tayin eden Heyeti Vekileye, zapta geçmek suretiyle, bir sual soruyorum. Nazik bir meseleye gi-
diyorsunuz. Mesuliyeti mahiyetinden, mahiyeti mesuliyetinden daha büyüktür. Binaenaleyh, şu şekilde
mesuliyet deruhte ediyor musunuz? İşte suretle Meclis tecrübe etti mi, ikinci defa tekrar etmez. Şunu
sormak daha doğrudur. Yoksa şu suretle ben isterim şu şekilde ben isterim demesi ne Hükûmet teşekkül
ve ne heyeti murahhasa teşekkül eder. Üç yüz kişiden mürekkep Meclisin, yüksek fikri olan Meclisin bu
işte salahiyetini vermek suretiyle mevkiini tutmak, son sözü, salahiyeti vermemek, münezzeh bir surette
tutmak en büyük bir vazifedir. Bendenizin söyleyeceğim şey bundan ibarettir.
REİS — Müzakerenin kifayeti hakkında iki takrir var. Fakat söz alan birçok zevat da vardır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — İsmet Paşa söylesin.
İSMET PAŞA (Hariciye Vekili) (Edirne) — Arkadaşlar, bir sulh konferansının ifayı vazife etmesi hu-
susunda Hükûmet, bidayetten beri, en seri ve en katî bir usule tevessül etti. Bu usul ne idi? Bu usul; sulh
konferansının memleketimiz dahilinde bir yerde inikat etmesi idi. Eğer memleketimiz, dahilinde bir yerde
inikat ederse, teklif ettiğimiz gibi, İzmir’de inikat ederse. Büyük Millet Meclisi yakından konferans müza-
keresinin her safhasına vâkıf olacaktı. Nasıl ki Mudanya konferansında vâkıf olmuştu. Vâkıf olacak ve son-
ra muallak olan, gerginliği mucib olan her noktada müdahale ederek kararını izhar edecekti. Binaenaleyh
Hükûmet sulh müzakeresini neticeye isal edecek şekilde olmak üzere, Büyük Millet Meclisinin yakından
haberdar olması ve daima eli içinde imiş gibi müsterih olması ve müzakeresini takip etmesi ve nihayet
kararların sürüncemede kalmayarak ânında ittihaz olunması meselesine ehemmiyet vermiş ve bunu bir
meselei esasiye addetmiştir. Fakat bu şekil ve suretin imkânı olmadığı malumunuzdur. Hariçte, bitaraf bir
mıntakada muhariplere nazaran bitaraf olan bir memlekette sulh konferansının inikadı hemen emrivaki
haline gelmiştir. Hariçte çalışacak bir sulh murahhasamızın konferansta nasıl çalışacağını Hariciye Vekili
olarak şu tarzda tasavvur ediyorum. Bizim bir heyeti murahhasamız olacak. Bu heyeti murahhasamızın
meselemizi, davamızı tamamiyle kavramış, mevzubahis olan her meseleyi ariz ve amîk tetebbu ettikten
sonra bir karar ittihazına muktedir ve ondan sonra mevzubahis olan bütün mesailde tevhidi mesai ve
tevhidi efkâr edecek ve asla aralarında ihtilâfı efkâr olmayacak ve bütün dünyaya sızdırmayacak bir heyet
lâzımdır. Tevhidi efkâr edecek ve muhafazai efkâr ederek çalışacak olan bu heyet asgarî adet de olmalı-
dır. Ne kadar asgarî olursa temas, tevhidi efkâr ve ittihazı karar o nispette mümkün olur. Yalnız bu kadar
mühim mesail; iki üç murahhasın reyine tevdi olunamaz ve iki üç murahhas Türkiye Devletine müteal-
lik bütün mesaili bütün teferruatı ile iddiayı malumat edemez. Bunu da bir heyeti müşavereye bırakıyor.
Heyeti müşaverenin mütehassıs ve muktedir ve kâfi adet de olması tabiîdir. O halde asgarî adet de bir
heyeti murahhasa vardır. Sonra bir de ihtiyaca kâfi adet de bir heyeti müşavere vardır. Herhangi bir mesele
mevzubahis oldu. Meselâ bir mesele ele alalım. Boğazlarda sefainin müruru meselesi: Bahrî bir meseledir,
berrî bir meseledir, ticari bir meseledir, adlî bir meseledir, siyasî bir meseledir. Binaenaleyh ticaret noktai
nazarından malî ve iktisadî bir meseledir. Adlî müşavirler, malî müşavirler, iktisadî müşavirler bahrî ve
berrî müşavirlerin her birinin reyini alırsınız. Gayri mesul olan bu müşavirlerin her birisi her türlü kuyudu
siyasiyeden âri olarak ihtisası dairesinde mütalâalarını söylerler. O söyler, bu söyler, hepsini şifahen din-
lersin. Heyeti mecmuasını toplayıp bir karar ittihaz için birini kabul etmek, öbürünü kısmen kabul etmek,
diğerini kamilen reddetmek, öbüründen bir parça almak, diğerinden bir iki nokta almak suretiyle heyeti
mecmuasından bir karar hasıl eder ve buna göre mesele mevzubahis olur.
Şimdi Meclisi Âliyi müşavere noktai nazarından müsterih edecek nokta şudur: Bir mesele üzerinde
heyeti murahhasa karar verirse meselenin taalluk ettiği bütün mesailde müşavirleri sabır ile, tahammül ile
nihayete kadar dinlemiş midir, aramış mıdır? Bunu maslahatın selâmeti noktai nazarından temine mecbu-
ruz. Müsterih olmalısınız, bütün müşavirlerin fikirleri arîz ve âmik dinlenecektir ve onların bütün reyleri
alınacaktır. Buna müsterih olmak lâzımdır.
– 1152 –
İkinci bir mesele var. Heyeti müşavere kendisine tevdi olunan bir vazifeyi ifa edecek midir ve ifaya
muktedir midir?
SALÂHADDİN BEY (Mersin) — Evet...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Mesele burada.
İSMET PAŞA (Devamla) — Heyeti müşavereyi dinlemeyi birkaç türlü yapacağız. Bir defa toptan taal-
luk eden bir mesele olursa müşavirleri muhtelit olarak toplayarak kendi aramızda bir konferans yaparız,
ekseriyeti arâ alırız ve onu mevkii tatbike koyarız. Bir sureti hal bu. Bu ekseriyeti arada herkes birinin
sözünü dinledikten sonra bundan hâsıl olacak netice olabilir ki bütün hacatı temin edecek bir mesele
olabilir. Bunu âlemi İslâm, dünya herkes dinliyor. Herkes bildiğini söylesin, sahibi akıl ve mantıktır, on-
dan sonra reyini vermişlerdir. Bazan olur ki, böyle olmaz. Bunların hepsi fikir ve kanaatinde musırdırlar.
O zaman karar verecek olan zatın ve heyetin bunları dinledikten sonra kendisinin ittihazı karar etmesi
lâzım gelir. Onların ittihaz ettikleri kararı heyeti müşavereyi dinleyerek kararını verir. Evet fennen böyle
olmak lâzımdır, amma adlî, bahrî noktai nazardan bu gayrı kabili icradır. Mesele yoktur. Bazan der ki;
hayır efendim ben iktisat müşaviriyim, iktisat noktai nazarından kendi kanaatimi izhar edeceğim. Hepsini
dinlerim. Hepsini dinledikten sonra kendi istinad ettiğim esbabı müstakillen riayet edilecek kadar kuvvetli
bulurum. Halbuki heyeti murahhasa bu fikri kabul etmemek fikrindedir. Kabul etmek imkânı yoktur. O
vakit heyeti murahhasa der, ki size karşı borcum bu mesele hakkında ihtisasından tamamen istifade etti-
ğimi, bu mesele hakkında reyinizi nihayete kadar dinlediğimi ispat ediyorum. Yazarsınız, yazdıktan sonra
gördüm, mütalâa ettim, altına imzamı korum ve size veririm. Çünkü bunun heyeti mecmuasını Meclis
karşısında ben müdafaa edeceğim. O zaman bir anket yaparsa, filân müşaviri dinlediniz mi, evet dinledim.
İşte reyi. Peki niçin yapmadınız. Çünkü o müşavir böyle söylüyor. Filân böyle söyledi. Filân sebep vardı
ve bunlardan maada İngiltere, İtalya, Fransa ve filân böyle söyledi ve bunların hepsini böyle hülâsa ettim.
Siz de benim tarzda hülâsa edersiniz, imzanızı edersiniz. Siz bizim gibi hülâsa etmezseniz reddedersiniz
mesele hallolur. Demek heyeti müşavereye karşı onların behemahal dinlenmesini ilzam ettikleri bir lâyi-
hayı alırım ve işte imzamı koyup onlara verirsem, heyeti murahhasayı mesul bir vaziyete sokmuş oluruz.
Heyeti müşaverenin çalışmak noktai nazarından murahhaslara karşı mesuliyeti lâzımdır. Yarın cevap
vermeye mecburuz. Şu mesele akşama kadar hazır olmalıdır ve akşam saat dokuzda toplanacağız, haber
vereceğiz. Binaenaleyh efendiler, siz şimdi başlayınız, akşama kadar cevap veriniz. Bunu yapınız, bunu
yapınız. Birisi çalışmazsa, vesaiki getirmedim derse, malumatım yoktur derse heyeti müşavere mesul olur.
Heyeti murahhasa o heyeti müşavereyi Hükûmete mi şikâyet edecek, vazifelerine nihayet mi verecek ve-
yahut hakikaten alelfevr bir mesele hâsıl olmuştur. O mesele için heyet içinden mütehassıs bulundurmaya
imkân yoktur. Başka mütehassıs aramaya mı karar verelim? Demek ki, başmurahhasın heyeti müşavere
üzerinde vazife noktai nazarından kati olarak heyeti müşaverenin heyeti murahhasaya kendi mütalâatını
behemahal isma etmek vaziyetinde olması heyetin mesaisini tanzim ve tevhit eder.
Arkadaşlarım; benim teşkil ettiğim heyeti murahhasa ile müşavere arasında beş, altı veya daha fazla ay-
rıca bir heyetin bulunması lüzumunu müdafaa ettiler. Heyeti mutavassıta diyelim yahut heyeti murakabe
diyelim. Bu heyet vazı imza salahiyetini haiz olmayacak. Fakat kendi aramızda karara iktiran etmek sala-
hiyetini haiz olacak. Bu heyetin harice karşı olan şeklini bertaraf edecek olursak hakikaten bunlar heyeti
murahhasa demektirler. Mademki mevzubahis olacak meselede ittihazı karar edeceklerdir. Heyeti murah-
hasanın kendisi demektir. Bir mesele hakkında ittihazı karar edilecek, bu mesele hakkında müştereken,
tesanüden çalışmak dokuz kişi ile müşküldür. Her meselede bunların tevhidi efkâr etmeleri mümtenidir.
Demek ki mevzubahis olan her meselede bugün o taraftardır, yarın öteki aleyhtardır.
Her meselede ârâ iktiran edecektir. Bu, harice sızar. Lozan gibi bir yerde bütün dünyada bütün vesaiti
ile olan bir mahalde bu, harice behemehal sızar. Bir defa anladılar mı ki mevzubahis olan meselede başmu-
rahhas kabul etmiyor. Amma heyeti murahhasa içinde kabul edenler vardır, birtakım aza bunda mahzur
görmemektedir. Değil böyle heyeti müşavere içinde... hissederlerse davamız zayıflar, ısrar ederler ki onun
muhalefetinde bulunan mebuslar daha çok hak kazansınlar. Daha çok müşkülât gösterirler ve daha çok
uzatırlar. Daha çok müşkül vaziyette kalırız. Demek ki, heyeti murahhasa düşman karşısına çıktığı zaman
– 1153 –
bir kişi gibi, bir rey izhar etmesi meselei esasiyeyi teşkil eder. Ondan sonra dokuz kişinin ekseriyeti ira-
desinde isabet yoktur. Ekseriyeti irade isabet demeyelim. Katiyeti icraiye yalnız Büyük Millet Meclisinde
olur. Bu meseleye geleceğiz.
Heyeti murahhasamız gelecek, diyecek ki, heyeti murahhasa bu mesele için inkıtaa uğradı, buraya
geldik. Ne oldu? Bu meselede bize böyle bir teklifte bulundular. Müzakere ettik, biz de kabul etmedik. Ey;
niçin kabul etmediniz? Reye vaz ettik, beş kişi olmaz dedi, dört kişi olur dedi, amma beş kişi olmaz dedi.
Sonra Meclis bunu müzakere edecektir Meclis reye vaz edecek. Bunun için mi geldiniz; hatta nasıl şey bu
diyecekler. Başmurahhasa diyecekler ki, sen neredesin? Ben diyecek Başmurahhas; dört kişinin içindeyim.
Fakat diğer beş kişi öyle dediği için böyle oldu. Ne olacak? Ekseriyeti ârâ ile ittihazı karar mesuliyeti ma-
neviyesi yalnız, Büyük Millet Meclisine ait olur ve mahiyeti katiyeyi haiz olur. Diğer heyetlerin şeylerine
ekseriyeti ârâ ile tespit edecekleri karara şekli katiyet vermeli, maslahat noktai nazarından muvafık değil-
dir, muvafık değildir.
Efendim; heyeti murahhasa arasından böyle heyeti mutavassıta veya heyeti murakabe esasen heyeti
murahhasanın mesuliyetini tahfif eden bir iştir. O noktai nazardan şayanı nazar olması lâzımdır. İşte bir
kişi, iki kişi bir mesele hakkında ittihazı karar etmek üzere güç bir karar verileceği zaman neden heyeti
murahhasa yalnız kalsın. Meclis dokuz kişi intihap etsin. Altı kişi olur dedi. Pekâlâ olur. Altı kişi yedi
olmaz. Pekâlâ olmaz. Fakat heyeti murahhasa Meclisin karşısına geldiği zaman, heyeti murahhasa niçin
bunu kabul ettiler? Ben kabul etmedim. Ekseriyeti ârâ ile kabul olundu.
Bu heyeti mutavassıta onun vazifesini teshil eder ve onu mesuliyetten teberri eder bir meseledir. Hal-
buki bu mesuliyetin ağır olmasına ihtiyaç vardır. Heyeti müşavereden tamamiyle istifade eden asgari bir
heyet, azamî mesuliyetle karşınıza gelmelidir. Orada meseleleri halledip de gelecek bir heyet kendisini
itirazatta karşı müdafaa edilmiş bir vaziyette görür. Sonra heyeti murahhasanın dar zamanlarda bu işi
bizim Meclis kabul etmez, bu işi bizim Meclise Kabul ettiremeyiz. Bunların elinde başlı başına bir silâhtır.
Nitekim onların elinde de böyledir. Doğru söylüyorsunuz amma, biz bunu Hükûmete kabul ettiremeyiz.
Herkes kim yanında yok ise, ondan ayrıca kuvvet almaya çalışır.
Biz mebusların adedini çoğalttıkça ve onlara mesuliyeti verdikçe ve böyle bir heyeti murakabe gönder-
dikte bu silâhı elimizden atmış oluruz. Halbuki bırakınız heyeti murahhasanızı birçok mesailde sonuna
kadar... desin ki, bizim Meclisimiz bunun mahiyetin mahsusasını anlamış ve fakat kabul etmiyor ve bunu
şappadak reddeder. Reddederler. Bunları söylemişizdir ve söylemek mecburiyetindeyiz.
Sonra dokuz kişi orada bulunursa ayrı ayrı tesiratı onlara yaparlarsa, o zaman Meclisin en ziyade ha-
rice gönderdiği arkadaşların çokluğu nispetinde harice tesir yapar. Hülâsa efendim; heyeti murahhasanın
vazifesi noktai nazarından adedinin az olması ve ondan sonra heyeti murahhasadan maada bir heyeti mu-
tavassıta bulunması, bu iki şekil ortasında olan ayrı bir heyet yalnız vazifeyi iğlak eder, amelî bir neticeye
varmasını işkâl eder ve amelî olarak hiçbir faideyi münteç olamaz.
Bir de heyeti müşaverenin -Salahaddin Beyefendi buyurdular- mahdut bir dairede olmamasını... ve
hariçten istenildiği gibi intihap olunmasını... Zaten Hükûmetin kabul ettiği şekil buna imkân bırakmıştır.
Yani heyeti murahhasa gerek propaganda noktai nazarından, gerek sulh mesailini hal noktai nazarından
masarif iktihamına salâhiyettar kılınmıştır. Bu suretle herhangi bir mesele mevzubahis olursa dünyanın
dört köşesinde, gerek hariçte düşmandan, gerek bizden müşavir almaya salâhiyet verilmiştir ve bağlan-
mamıştır. Müşavir meselesinde Hariciye Vekili olarak ben, sırası gelince düşman memleketine mensup
adamlardan dahi istifade edilmesi fikrindeyim.
Herhangi bir meselede, faraza Boğazlar meselesinde bir İngiliz müşaviri bulursak, İngilizlerin fikrini
hiç bilmediğim zamanda bir İngiliz hukuk müşaviri bulursak para verir ve ona bu noktadaki fikrini bir
meselei fennîye olarak söyletirsek, bizim için şayanı istifadedir ve onu da düşman fikri budur diye alırız.
Demek İngilizler bu meselede böyle düşünüyorlar ve o mesele hakkındaki müşavereden azamî istifade
etmek için teklif olunan eşkâlde teminat vardır.
Sonra temenniyat arasında heyeti müşaverenin muktedir olması söylenmiştir ve bunda ısrar edilmiştir.
Bunun esasında hepimiz ittifak ederiz. Bunun için başka türlü bir şey söylenemez. Zevat ve eşhasa taalluk
– 1154 –
eden cihet, takdiri bir meseledir. Heyeti Hükûmet, muhtelif mesailde hakkında reyinden istifade olunacak
müşavirler için arîz ve amîk düşündükten ve tetebbu ettikten sonra bir heyeti murahhasa kabul etmiştir.
Şekil ve esas itibariyle sulh konferansında meselenin tarzı cereyanını bu tarzda düşünürüz ve amelî olarak
da bu tarzdadır ve zannediyorum ki, Heyeti Celileye kanaatbahş olacak bir şekildir. Burada bir sual vardır.
Heyeti müşavere meyanında bulunan bir memur ve bir zatın ecnebi memleketlerde memur olmasında
mevani yok mudur? Bununla kimi kastettiklerini derhatır etmiyorum. Yalnız heyeti müşavere meselesi
için bilmünasebe ne düşünüldüğünü, kimin üzerinde ne gibi husumeti varsa o husumetiyle beraber rey ve
mütalâasından ve müşaveresinden istifade olunur. Bir daire veya bir müessesede ilişiği vardır. O ilişiği do-
layısıyla, bilhassa onun reyinden istifade ederiz. Bilhassa bu, şayanı tercihtir. Biliriz ki onun her reyinden
istifade ederken senin ilişiğin olan filân daire ve müesseseler bu hususta ne düşünüyor acaba? O zaman o
bizi irşad eder. Der, ki karşınıza çıkacak ilk taarruz, ilk muhalif filan müessese olacaktır.
REİS — On iki arkadaş söz söyledi. Kifayet takrirleri de var.
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — Bir sual var efendim.
REİS — Paşa Hazretleri buyurun, bir sual vardır.
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — İstanbul’da bulunan memurlardan müşavir almak mahzurdan salim
midir?
HARİCİYE VEKİLİ — Müşavirler arasında vasi miktarda ihtisastan istifade olunmak meselesi düşü-
nülmüştür. İstanbul Hükûmetinin dün ve evvelki gün için de mevcut olması bizim için bir âmil değildir.
Efradı millet olarak, sahibi ihtisas olarak reyinden istifade etmekte ve siyasî olarak, siyasî rol oynamış ise
bu gibi zevat hakkında bir malûmat varsa, tabiî onu ehemmiyetle nazarı dikkate alırız. Bu gibi mahazir için
azamî takayyüt ve azamî tetebbu yapılmıştır.
REİS — Efendim müzakerenin kifayetine dair takrirler var, onları okutacağız. (Kâfi sesleri) Efendim
müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görülmüştür.
Takrirler okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir. Heyeti murahhasanın Meclisçe intihabının reye vazını teklif eylerim.
2 Teşrinisani 1338
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
Riyaseti Celileye
Müzakerenin heyeti murahhasa adedi ve Meclisten intihabı hususundaki kısmı kâfidir. Bu baptaki tak-
ririn reye vazını teklif eyleriz.
2 Teşrinisani 1338
Erzurum Mersin
Süleyman Necati Salahaddin
Riyaseti Celileye
Hükûmet Meclisin noktai nazarına yaklaşmış, yani murahhas intihabının Meclise ait olduğunu kabul
ederek bir kısım esami de bildirmiştir. Binaenaleyh, başka bir mesele yoktur. Derhal intihaba başlamak
zarureti ve müzakere kâfidir.
2 Teşrinisani 1338
Yozgat
Süleyman Sırrı
– 1155 –
Riyaseti Celileye
Bizim murahasların akdedeceği herhangi bir mukavele ve muahadenin neticei umumiyesi mutlaka
Meclisi Âlinin tasdikiyle makbul ve muteber olacağından, son silahı müdafaa ve mukavemet olan Meclisi
âlinin tasvibine iktiran edecek muahede bir mukaveleyi imzaya salahiyettar murahasların Heyeti Vekile-
nin mesuliyeti tahtında gösterdiği veçhile kabulünün reye vazını arz ve teklif ederim.
Gaziayıntab
Yasin
Riyaseti Celileye
Cereyan eden hararetli müzakerelerin neticesi ameli bir şekle iktiran edebilmek için berveçhiâti nıka-
tın nazarı dikkate alınmasını teklif ederim.
2 Teşrinisani 1338
Bursa Mebusu
Operatör Emin
1. Londra konferansına izam eylediğimiz Bekir Sami Beyefendi’nin, hatta salahiyet haricinde Fran-
sız ve İtalyanlarla akdeylediği itilâflar Franklen Büyyon ile akdettiğimiz itilâfınameye hemen aynen esas
ittihaz edilmiş ve vakit vakit İtalyanlar ile anlaşmak istendikçe Bekir Sami Bey itilâfnamesi karşımıza çı-
karılmıştır. Şu halde sulhu katinin Meclisçe kabulü halinde meri olacağı Teşkilâtı Esasiye Kanunu mukte-
ziyatından ise de, sulh heyetinin imza edeceği herhangi bir şekilden rücu pek müşkül olur. Bu bile heyeti
murahassanın itimadı umumiye mazhar bir heyetten mürekkep olması ve imza edecekleri mevadın biz-
lerce dahi reddedilemeyecek derecede bulunması iktiza eder. Bu gayeye vusul ise ancak ve ancak Mebus
olan murahhas ve müşavirlerin yegan yegan reye vazı ile (ki, İsmet Paşa Hazretleri bundan müstesnadır)
itimadı umumiye yakın bir şekilde itimat alanların ibkası ve itimad edilmeyenlerin yerine münasiplerinin
intihabı suretiyle olur.
2. Muahedenin bilhassa askeri, malî ve adlî ahkâmı ihtiva edeceğine nazaran, üçüncü murahhasın
herhalde maruf bir hukukçu olması çok arzu edilecek bir şeydir. Hatta bunu elzem addedenlerdenim. Zira
konferansa bizim on beş kadar müşavirimiz iştirak ediyor. Sekiz devletin on beşer veya lâakal onar mü-
şaviri bulunacağı düşünülürse, müşavirlerimizden konferans masası etrafında ve ani vaziyetlerde istifade
eylemek mümkün olamaz. Elbette bu maruzata binaen İsmet Paşa Hazretlerine refakat edecek murahhas-
lardan birinin mali, diğerinin adlî ihtisasa sahip olması lâzım geleceği tezahür eder. Binaenaleyh murah-
haslarla müşavirlerin reye vazı suretiyle meselemin halledilebileceği ayandır.
REİS — Efendim; Cavid Bey’in takriri de vardır.
CAVİD BEY (Kars) — Talimata aittir. Sonra reye korsunuz efendim.
HABİP BEY (Manas) — Böyle bir temenni takriri bendenizin de vardır.
REİS — Evet efendim. Dört takrir vardır ki bunlar heyeti murahhasanın bazı hususatını nazarı dikkate
alması temennisinden ibarettir.
Efendim; takrirleri tamamen okuttum. Şimdi on beş imzalı bir takrir vardır, onu okutturacağım.
Riyaseti Celileye
Sulh akdi için gönderilecek heyeti murahhasanın vazife ve mesuliyeti Devletin hayatı âtiyesini tayin ve
takrir olduğundan Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun ruh ve manasına ve Meclisi Âlinin iradei umumiyesine
nazaran mukadderatı milletle bu derece alakadar bir heyetin:
Evvelâ, doğrudan doğruya Meclisi Millinin ekseriyeti mutlakası ile intihap olunması;
– 1156 –
Saniyen; ikisi mükâlemeye ve imzaya mezun olmak ve fakat rey hususunda cümlesi aynı salahiyetli
haiz bulunmak üzere murahhas heyetinin dokuz zattan mürekkep bulunması ve bu suretle yekdiğerini
ikmâl ve takviyeye muktedir bir mevcudiyete sahip kılınması.
Salisen; mütehassıs müşavirlerin işbu heyeti murahhasa ile Heyeti Vekilenin müştereken kararlaştı-
racağı vukuf ve ihtisas ashabından intihap olunması ve miktarca da haizi kifayet bulunmasını ve iş bu
takririn tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
30/10/338
Canik Sivas
Süleyman Vasıf
Lazistan Lazistan
Osman Ziya Hurşit
Mersin Canik
Salahaddin Emin
Bitlis İzmit
Yusuf Ziya Sırrı
Sinop İçel
Hakkı Hami Mehmet Sırrı
İstanbul Ergani
Ahmet Şükrü Sırrı
Karahisarısahip Karahisarısahip
Mehmet Şükrü Ömer Lütfi
Maraş Erzurum
Mehmet Habib İsmail
Mersin Erzurum
Yusuf Ziya Mehmet Nusret
REİS — Efendim; mevzuu müzakere heyeti murahhasanın tahsisatı ve heyeti murahhasanın Meclisten
veya Hükûmeti ten intihabına dairdir. Ona dair olan takrirler okundu. Karahisar Mebusu Mehmet Şükrü,
Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı, Mersin Mebusu Salahaddin ve Erzurum Mebusu Süleyman Necati Beyler
Meclisten intihabını teklif ediyorlar. Ve on beş imzalı takrirleri de vardır. Meclisten intihabı meselesinin
tayini esami ile reye vazını talep ediyorlar - ki bu takrir üç noktayı ihtiva ediyor. Birisi, doğrudan doğruya
heyeti murahhasanın Meclisten intihabını ikincisi, heyeti murahhasanın dokuza iblağı, üçüncüsü de aynı
salahiyeti haiz olmak üzere müşavir ve murahhasların sahibi ihtisas olmalarıdır. Salahaddin Bey’in takriri
Meclisten intihabına dair olan teklifin tayinli esami ile reye vazını teklif ediyor. Sonra Yasin Bey’in teklifi
de vardır, ki Hükûmetin teklifinin aynen kabulü şeklindedir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Reis Bey tayini esami ile olması için on beş imzalı takrir vardır. İlk defa
o takrir bir reye konmalıdır. Diğerleri bundan evvel reye konamaz.
REİS — Efendim, şimdi Meclisten intihabı meselesi hususunu tayini esami ile reye vazı teklif ediliyor.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Yalnız bu takririn..
– 1157 –
REİS — Takrirde üç fıkra vardır. Biri heyeti murahhasa ile müşavirlerin Meclisten intihabı, diğeri he-
yeti murahhasanın dokuza iblağı ve üçüncünü de heyeti müşaverenin heyeti murahhasa salâhiyetine haiz
olması...
NECİP BEY (Mardin) — Yalnız bu takriri tayini esami ile reye vazediniz.
REİS — Efendim, diğer takrirler de Meclisten intihaba dairdir. Yalnız bir takrir daha vardır ki. Hükû-
metin tensip ettiği şekli tayini esami ile reye koymaktır.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Yalnız intihap meselesini reye koymak lâzımdır.
SALAHADDİN BEY (Mersin) — Efendim: evvelâ esas mesele Meclisten intihap veya Hükûmetten
intihap meselesidir. Bu noktayı reye korsanız öteki mesele hallolur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendim: on beş imzalı takriri reye koyun.
REİS — Yalnız murahhasların...
SALAHADDİN BEY (Mersin) — Fıkrai ulâ.
REİS — Meclisten intihab edilmesini tayini esami ile reyi âlinize vaz edeceğim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Bir şey anlamak istiyorum. Tayini esami ile reye vazı talep olu-
nan takrir, tasrihen bu takrir deniliyor. Halbuki bu takrirden evvel bir takrir daha okudunuz, zatı âliniz.
Binaenaleyh sırayı takip etmek lâzım gelir reye vaz için. (Hükûmetin teklifi sesleri)
REİS — Okuyalım tekrar.
(Hükûmetin teklifi tekrar okundu)
REİS — Efendim mesele tayini esamidir. Herhangi bir takriri reye koyarsak ârâ ile anlaşılacaktır. Hükû-
metin teklifi veya diğerini koyacağız. Yasin Bey, Hükûmetin teklifinin reye vazını teklif ediyor. (Tadil var
sesleri) (Yok sadaları)
REİS — Efendim meselede tadil yoktur.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Ne salahiyetle söylüyorsunuz? Anlamıyorum.
REİS — Meselede tadil yoktur. Yalnız bu hak şekil itibariyle Hükûmette midir, Mecliste midir deniliyor.
Binaenaleyh meseleyi tayini esami halledecektir. Yasin Bey’in teklifini tayini esami ile reye vazediyorum.
Yasin Bey’in teklifini kabul edenler beyaz, kabul etmeyenler kırmızı verecektir. (O vakit aksi kabul edilecek
sesleri)
Müsaade buyurunuz. Yanlışlık olmasın. Yasin Bey’in teklifini reye vazediyorum. Hükûmetin teklifinin
kabulü mahiyetinde olan Yasin Bey’in takririni reyinize vazediyorum. Kabul edenler beyaz, kabul etme-
yenler kırmızı verecektir.
(İstihsali ârâya başlandı)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Reis Bey, reyler ikişer ikişer atılıyor. Yoklama suretiyle
rey toplansın.
REİS — Rey vermeyen arkadaşlar varsa reylerini istimal buyursun.
İstihsali ârâ hitam bulmuştur. Lütfen yerlerinize oturunuz.
Efendim heyeti murahassanın Hükûmetten intihabına dair reye iştirak eden zatın adedi 190, 121 kabul,
61 ret, 8 müstenkif var. Takrir 121 rey ile kabul edilmiştir. Bir kırmızı var, fakat ismi yoktur. Onun için
müstenkif addediyoruz. Bir de tayin şartıyla murahhaslar meyanında bulunulmasına dair vardır. Bunu da
müstenkif addediyoruz. Müstenkif miktarı on oluyor. Bu suretle heyeti murahhasa meselesi halledilmiş-
tir. Şimdi tahsisat meselesi vardır. Tahsisat meselesi hakkındaki Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası
vardır.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Söz istiyorum. Hükûmet namına maru-
zatta bulunacağım ve bunun müzakeresini kısmen hafi olmasını rica edeceğim.
– 1158 –
REİS — Esasen celse alenî olmamıştır.

RAUF BEY (Sivas) — Arkadaşlar müsaade ederlerse kısmen hafi olmasını teklif edeceğim. (Neticesi
alenî olmalıdır sesleri) Neticesi şüphesiz alenîdir efendim.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Muvazenei Maliye mazbatası alenî celsede okunmak lâzımdır.
REİS — Efendim, Muvazenei Maliye Encümeninin heyeti murahhasaya müteallik olan mazbatası oku-
nuyor.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgad) — Müsaade ederseniz usulü müzakere hakkında arz edeyim. Bu mesele-
nin celsei aleniyede mevzubahis olması daha güzeldir. Bunun için alenî celsede olmalıdır. Bu doğrudan
doğruya tahsisat meselesidir.
RAUF BEY (Sivas) — Efendim; tahsisat meselesinin kabulünün hafî olmasında ısrar eden yok. Yal-
nız tahsisat hakkında Hükûmetin takdir ettiği miktar ile Meclisi Âli Encümenimizin terfih ettiği miktar
arasında fark vardır. Bunun için maruzatta bulunacağım. İhtimal söyle böyle sözler söylenecek, alenî ol-
masında mahzur vardır değil mi? (Hay hay sesleri) Yine kabulü katisi alemde olmak üzere hafî olarak
maruzatta bulunmama müsaade buyurun.
REİS — Efendim celsemiz esasen hafî idi. Celsei aleniyeye intikal etmemişti. Fakat mevzu değiştiği
için Feyyaz Âli Bey bir şey ihtar buyurdular. Rauf Beyefendi de izah ettiler Bunun celsei aleniyede hitama
erecektir. Fakat müzakeratı ibtidaiyenin celsei hafiyede yapılmasını teklif ediyorlar. Celsei hafiyenin deva-
mı ile tahsisat hakkındaki mazbatanın müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın.. Ekseriyetle kabul
edilmiştir.
Esbabı Mucibe
Sulh konferansının İzmir’de veya Avrupa memalikinden birinde küşad olunacağı henüz tayin ve he-
yeti teşkil edecek zevata verilecek yevmiye ile masarifi saire takarrür etmediği cihetle bu hususta sarfı
icap eden mebaliğ miktarı sureli katiyede tespit edilmiş değilse de, konferansın herhalde kariben inikadı
mukarrer olmasına ve işbu konferansa tayin ve izam kılınacak zevattan bazılarının elyevm bulundukları
mahallerden celbelerine lüzumu âcil görülmekte olmasına binaen, Heyeti Vekilece tespit edilecek talimat
dairesinde sarf edilmek ve ileride ihtiyaç tahakkuk ettiği takdirde tekrar tahsisat istenilmek üzere esbabı
maruza ve müstaceliyeti maslahata binaen Hariciye Vekâleti Celilesinin senei maliye bütçesinde «sulh
konferansı masarifi» namıyla açılacak faslı mahsus için, şimdilik, üç yüz bin lira tahsisat istihsali zarurî,
konferansın müddeti devamı kestirilemeyeceği cihetle, bilahire tekrar merasimi kanuniye ifasına mahal
kalmamak üzere ihtiyaten işbu tahsisatın senti maliyede istimal olunmayan miktarının gelecek sene zar-
fında cevazı istimali hususunun dahi teklifi dahi muvafık görülmüş ve ona göre tanzim olunan kanun
lâyihası leffen takdim kılınmıştır.
Madde 1. Hariciye Vekâletinin senei maliye bütçesinde «sulh konferansı mesarifi» için açılacak bir faslı
mahsusa üç yüz bin lira tahsisat vaz edilmiştir.
Madde 2. İşbu tahsisatın senei haliye zarfında istimal olunmayan miktarı üç yüz otuz dokuz senesinde
dahi istimal olunabilecektir. Bu paranın sureti sarfı Heyeti Vekilece yapılacak bir talimatname ile tayin
olunur.
Madde 4. — İşbu kanunun icrayı ahkâmına Hariciye ve Maliye vekilleri memurdur.
TBMM İcra Vekilleri Şeriye Vekili
Reisi
Hüseyin Rauf İçtimada bulunamamıştır.
Müdafaai Milliye Vekâleti Vekili Adliye Vekili
Hüseyin Rauf Rıfat
– 1159 –
Dahiliye Vekili Hariciye Vekili

Fethi İsmet
Maliye Vekâleti Vekili Erkânı Harbiyei Umumiye Vekili

Mehmet Vehbi İçtimada bulunamamıştır.
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili İktisat Vekâleti Vekili

Doktor Rıza Nur Feyzi
Nafia Vekili Maarif Vekili

Feyzi Mehmed Vehbi
Lâyihai Kanuniye
Madde 1. — Hariciye Vekâleti senei haliye bütçesinin (1) 210’uncu «Sulh müzakeresine memur heyet
masarifi umumiyesi» faslına (150 000) lira tahsisat vaz edilmiştir.
Madde 2. — İşbu tahsisatın senei haliye zarfında istimal olunmayan miktarı bin üç yüz otuz dokuz
senesinde dahi istimal olunabilecektir. Bu paranın sureti sarfı İcra Vekilleri Heyetince yapılacak bir tali-
matname ile tayin olunur.
Madde 3. — Heyeti murahhasa reisine on, diğer murahhaslara sekiz, müşavirlere beş, mütercim ve
ketebeye üç, nefarata ikişer İngiliz lirası yevmiye ita olunur.
Madde 4. — Heyeti murahhasa reisine elli diğer murahhas ve müşavir ve mütercim ve ketebe ve efrada
yirmişer İngiliz lirası elbise bedeli verilir. Ancak evvelce memuriyetle Avrupa ve Rusya’ya gitmiş olanlara
elbise bedeli verilmez.
Madde 6. — İşbu kanunun icrai ahkâmına Hariciye ve Maliye Vekilleri memurdur.
Sulh konferansına izam olunacak heyeti murahhasa masarifi umumiyesine karşılık olmak üzere İcra
Vekilleri Heyetinden mevrud ve Meclisi Âliden Encümenimize muhavvel 31. 10. 1338 tarihli ve 1946
numaralı Lâyihai Kanuniye ve müteferriatı ve buna mütedair olarak Heyeti Vekilece tanzim kılınan kadro
ve talimatname Hariciye Vekili ve Maliye Vekâleti Vekili huzurlarıyla mütalaa ve tetkik olundu. İcabı le-
detteemmül kadronun tespiti Heyeti Celileye ait olup ancak İcra Vekilleri Heyetince tayin olunan yevmiye
ve elbise bedelleri istiksar edilerek miktarları tenzilen tespit ve işbu mekadirin lâyihai kanuniye metnine
ithali tensip olunmuş ve tayin edilen esasata göre ve üç aylık hesabıyla (150 000) liranın kifayet edeceği an-
laşılmıştır. Binaenaleyh lâyihai kanuniye tadilen bittanzim tafsilat ve esbabı mucibesi şifahen arz edilmek
üzere Heyeti Celileye takdim kılındı.

Gaziayntab Hakkari
Ali Cenani
Kâtip Aza
Yozgat Kayseri
Feyyaz Ali Osman
Aza Aza
Lazistan Yozgat
Ziya Hurşit Sırrı
– 1160 –
Aza Yine Muhalifim

Maraş Mazhar Müfit
Mehmet Habip
Mehmet
İçel
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Reis Bey, bir nokta mübhem kaldı. Yani tayini esami ile
kabul edilen takrir Hükûmetin intihabı ve Meclisin intihabı. İkinci şık meskûtunanh bırakıldı. Mezuniyet
meselesi, murahhaslara ve müşavirlere mezuniyet meselesi ne olacaktır?
OSMAN BEY (Lâzistan) — Tahsisattan sonra onu da hallederiz.
(Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası tekrar okundu)
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, Heyeti murahhasamıza ita edilecek tahsisat
meselesidir. Esas olarak kabul ettiğimiz, bundan evvel Yusuf Kemal Bey arkadaşımızın Avrupa’ya tenvir
ve tenevvür maksadıyla seyahati esnasında Meclisi Âlice kendisine verilen tahsisat olmuştur. Biz de bu
veçhile tahsisatı düşünürken, her şeyden evvel murahhaslarımızın vazifelerinde azamî suhulete mazhar
olması, milletimizin şerefiyle mütenasip vaziyette bulunmaları ve bununla beraber hususî ziyaretlerde
temasa gelecekleri insanlar yanında nakit harcı hususunda lüzumsuz mahcubiyetlere maruz kalmama-
sı esasına müsteniddir. Murahhaslarımızın azimet edecekleri, yani konferansın inikad edeceği mahallin
İsviçre’de bulunması ve İsviçre parasının alettakrib üç Frank’ın bizim bir kâğıda mukabil olması nazarı
itibara alınırsa...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Rus parası veriliyor.
RAUF BEY (Devamla) — Arz edeyim efendim. Bu itibarla bir kere İngiliz lirası olarak veriliyor ve ra-
yici mahallinin pek yüksek olduğunu nazarı itibara alarak, öyle tahsis ettik.
Elbise bedellerine gelince; elbise bedellerinde, sizi temin ederim ki. Avrupa’da biraz bulunmuş bir ar-
kadaşınız olmak hasebiyle ve bugünkü galayı esarı da nazarı itibara almak itibariyle de, ahval itibariyle
hemen çıplak denecek derecededir. Eşyasız bulunan ve evvelce Avrupa’ya gitmeyen arkadaşlarımıza altın
para yüz elli lira güç kâfidir. Arz edeceğim. Bugün bir redingot yaptırmak için İngiltere’de ve İsviçre’de mu-
rahhas sıfatıyla merasimlere iştirak edebilecek kıyafette olabilmesi için, ben on sekiz liranın, yirmi liranın
nâkâfi olduğuna kaniim.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Sırrı Beyefendi’nin tecrübeleri mesbuktur. İzah etsinler.
RAUF BEY (Devamla) — Efendim; o da bir noktai nazardır. Bendeniz itiraz etmiyorum. Belki kemali
memnuniyetle kabul edilecek bir meseledir. Fakat Heyeti Vekilenin noktai nazarını ve bunun doğru oldu-
ğunu izaha çalışıyorum.
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Reis Bey, bir noktai nazarı izah ve tenvir edeyim.
RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun.
Şu halde efendim, yani Avrupa’ya aynı vazife ile giden arkadaşlarımıza verilmemek üzere diğer ar-
kadaşlar, yani bundan evvel elbise için tahsisat almamış arkadaşlara alelusul murahhaslara bu paranın
verilmesini elzem addederim.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Reis Bey, bütün arkadaşlar ayakta olduğu halde işitemiyoruz.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Yevmiyeler hakkında ne buyuruyorsunuz?
RAUF BEY (Devamla) — Arz edeyim efendim. Murahhaslara on altışar liranın lüzumunu evvelce
söyledim.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Geçen sene İzzet Paşa İstanbul’dan sekiz liraya gitti. Bizimki on altı
liraya gitti.
– 1161 –
TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe) — Bendeniz Başmurahhasın farkını gayet iyi idrak ediyorum. Fakat
murahhaslarla mebuslardan olan müşavir olanların masraf farkını bilemiyorum. Lütfen izah buyurur mu-
sunuz?
Murahhaslarla Mebusandan müşavir olanların masraf farkını idrak edemiyorum. Lütfen bunu izah
ediniz.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Rica ederim efendiler, bunu bir haysiyet ve iz-
zeti nefis noktasından nazarı itibare almayalım. Murahhasın masrafı, temas derecesine göre, bittabi fazla
olacağını nazarı dikkate aldık. Müşavirin tahsisatının mukabilindeki maruz kalacağı ahval nazarı itibara
alınarak bu itibarla daha dûn olmasını nazarı itibara aldık. İşte masraf farkı bu itibarladır. Yoksa filân
zat mebustur, diğeri murahhastır ve bir diğeri müşavirdir diye düşünmedik. Vazife ve temas itibariyle
düşündük. Hülâsa maruzatım bunun lüzumu üzerinde temerküz ediyor ve bunu Heyeti Âliyenize arz ile
kabulünü rica ediyorum.
Encümenin mazbatasında bir teklif daha vardır. O da Heyeti Vekilenin ita edeceği bir talimat daire-
sinde sarf edilecektir. Eğer tahsisat hakkındaki maruzatım kabul edilirse, mütebaki kısım, ki fevkalâdedir,
bunda da Heyeti Murahhasa Reisinin evrakı müsbitesini ibraz etmek şartıyla, gerek propaganda yapmak
ve gerekse memuru mahsusu gönderip tahkikat yaptırmak hususunda salâhiyeti kâmile ve vasia vereceğiz.
Bu noktada, yani talimatın esası budur, üç cümle ile ifade edilebilir. Bundan başka maruzatım yoktur. En-
cümenin mazbatasında biraz fazla tenkihat ve tenkisat yapıldığına kaniim. Bu noktai nazardan muhakeme
buyurun ve kararınızı olveçhile ita buyurun.
VEHBİ BEY (Bitlis) — Encümenin mazbatası müttefikan mıdır, yoksa ekseriyetle midir? Encümen
izahat versin.
SAMİ BEY (İçel) — Encümenin gizli celsede söyleyecek bir şeyi yoktur. Alenide söylesin.
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntab) — Efendim; umumunda müttefikiz. Yalnız bir cihette Mazhar Müfit
Bey’in ihtilafı vardır. Ondan dolayı muhalif olarak imza etmiştir. Diğer nikat üzerinde müttefik bulunuyo-
ruz. Heyeti Vekilenin göndermiş olduğu bu layihada esas olarak geçen sene Londra’ya gitmiş olan heyetle
Yusuf Kemal Bey’in Avrupa’ya seyahatinde verilmiş olan yevmiyeler gösterilmiştir. Encümen paranın sarfı
hususunda Heyeti Celilenin bir kanunla mezuniyet vermeksizin yevmiyelerin bir talimatnamei ile tayinini
muvafık görmeyerek, evvelemirde kanunun metnine yevmiyelerin miktarını tayin eden bir madde koydu.
İkinci cihet yevmiyelerin miktarı hakkında müzakere edildi. Esas İngiliz lirası olmak itibariyle verilen
yevmiyelerin 16 lira...
ÖMER LÜTFÜ BEY (Amasya) — İngiliz lirası mı, Osmanlı lirası mı?
ALİ CENANİ BEY (Gaziayıntab) — İngiliz, lirası bizim para ile bugün 130 lira kadar tutuyor. Halbuki
orada esas Franktır İsviçre’de.
REİS — Efendim, her taraf konuşuyor, müzakerenin imkânı yoktur. Sükût edelim rica ederim.
ALİ CENANİ BEY (Devamla) — İngiliz lirası İsviçre’de Frank’a tahvil edildiği takdirde her İngiliz lirası
22 Frank olmak itibariyle Encümen, Heyet Reisine 10 İngiliz lirası yani 220 Frank, diğer murahhaslara
sekizer lira yani 176 Frank, müşavirlere beşer İngiliz lirası yani 110 Frank, kâtiplere de üçer İngiliz lirası
olarak muvafık gördü. Encümenin noktai nazarı, Lozan şehri bugün tespit edilen bu miktarla müreffehen
geçindirmeye kâfidir. Fakat Heyeti Vekile Reisi bunun noksan olduğunu söylüyor. İhtilâf bu noktadadır.
Encümenin takdiri kifayet eder kanaatindeyiz.
Elbise bedeline gelince; bu, Heyeti Celilenin takdirine vabestedir. Bir kat yaptırsın, iki kat, üç kat sekiz
kat yaptırsın. Verilecek para yapılacak elbisenin miktarına göredir. Bir kat elbise yaptırsın derseniz bu para
kâfidir. Eğer iki kat, üç kat yaptırsın derseniz ona göre miktarını tezyid edersiniz.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Reis Bey bendeniz bir şey soracağım.
– 1162 –
OSMAN BEY (Lâzistan) — Hükûmet noktai nazarını izah etti. Muvazenei Maliye Encümeni de maz-
batası hakkında izahat verdi. Meclisi Âli her ikisini de dinledi ve zaten vakit de geçti. Binaenaleyh mazba-
talardan bir tanesinin, meselâ Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasının reye vazını teklif ederim.
TAHSİN BEY (Aydın) — Büyük Millet Meclisi Hükûmeti bu harcırah meselesini takdir meselesinde
evvelâ Londra konferansına gönderdiği Sami Bey heyetinin harcırahında hatasını yapmıştır. Sonra ikinci
heyette bu hata tezahür etti ve onun neticesidir ki bugün Hükûmet 150 bin lira bir bütçe ile hükûmet
karşımıza geliyor. İnsaf edelim arkadaşlar, biz, bu parayı kimlerden alıyoruz? Binaenaleyh, bendeniz Mu-
vazenei Maliye Encümeninin tespit ettiği miktarı kâfi görüyorum, ve Heyeti Celilenizin bu Encümenim
mazbatasının kabul buyurmasını teklif ediyorum.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Reis Bey, müzakerenin kifayeti hakkında takririm vardır.
REİS — Efendim müzakerenin kifayeti teklif ediliyor. (Kâfi sadaları)
Müzakereyi kâfi görenler lütfen ellerini kaldırsın. Müzakere kâfi görülmüştür.
Elendim celsei hafiye bitmiştir. Celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın...
Celsei aleniyeye geçilmiştir.
Heyeti Murahhasasının Hükûmetin teklifinin kabulüne dair Gaziayntap Mebusu Yasin Bey’in takririni
kabul edenler:
Emin Bey (Eskişehir), Şeyh Hacı Fevzi Efendi (Erzincan), Esat Bey (Mardin), Avni Bey (Saruhan),
Mustafa Hulusi Bey (Karahisarısahip), Ata Bey (Niğde), Hacı Mehmet Efendi (Bayezid), İlyas Sami Bey
(Muş), Ahmet Nuri Efendi (Batum), Ragıp Bey (Gaziayntap), Ali Rıza Efendi (İçel), Celal Nuri Bey (Ge-
libolu), Hüseyin Bey (Elaziz), Hacı Ahmet Bey (Muş), Muhittin Bey (Elaziz), Osman Kadri Bey (Muş),
Necmettin Bey (Siirt), Cavid Bey (Kars), Rasih Efendi (Antalya), Tevfik Bey (Van), İsmet Paşa (Edirne),
Ali Fuat Paşa (Ankara) Hacı Nuri Efendi (Siirt), Derviş Bey (Mardin), Mustafa Bey (Tokad), Kadri Bey
(Siirt), Şükrü Bey (Bolu), Haşim Bey (Çorum), Memduh Necdet Bey (Karahisarışarki), Abdullah Azmi
Efendi (Eskişehir), Arif Bey (İstanbul), Hüseyin Rauf Bey (Sivas), Ali Saib Bey (Urfa), Hüseyin Hüsnü
Efendi (Isparta), Ali Vasıf Bey (Genç), Rasim Bey (Cebelibereket), Ali Rıza Bey (Muş), Hacı Şükrü Bey
(Diyarıbekir), Ahmet Fevzi Efendi (Batum), Ali Bey (Karahisarısahip), Mustafa Durak Bey (Erzurum),
Hakkı Bey (Van), Abdulgani Bey (Muş), Doktor Fuad Bey (Bolu), Edhem Bey (Menteşe), Nuri Bey (Bolu),
Hüseyin Efendi (Denizli), Doktor Rıza Nur Bey (Sinop), Haydar Bey (Van), Mehmet Sırrı Bey (Siverek),
Muhittin Baha Bey (Bursa), Hüseyin Efendi (Kozan), Yahya Galip Bey (Kırşehir), Mustafa Kemal Paşa
(Ankara), Şeyh Fikri Efendi (Genç), Rıza Vamık Bey (Sinop), Ruşen Bey (Gümüşhane), Hüseyin Hüsnü
Efendi (İstanbul), Doktor Refik Bey (Bayezid), Yasin Bey (Gaziayntap), Veli Bey (Burdur), Nebil Efendi
(Karahisarısahip), Kâzım Hüsnü Bey (Konya), Abdulkadir Kemali Bey (Kastamonu), Fevzi Paşa (Kozan),
Emir Paşa (Sivas), Hafız Şahin Efendi (Gaziayntap), Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul), Yunus Nadi Bey (İz-
mir), Ferid Bey (Çorum), Akif Bey (Diyarıbekir), Tahsin Bey (Aydın), Refik Bey (Konya), Sabit Efendi
(Kayseri), Doktor Adnan Bey (İstanbul), Atıf Bey (Kayseri), Mustafa Bey (Kozan), Hasan Bey (Trabzon),
Cevad Bey (Bolu), Atıf Bey (Bayezid), Süleyman Sudi Bey (Bayezid), Rıza Bey (Yozgad), Ömer Muhtar
Bey (Ankara), Ragıp Bey (Kütahya), Seyfi Efendi (Kütahya), Mehmet Emin Bey (Ergani), Feyzi Bey (Diya-
rıbekir), Hamdullah Suphi Bey (Antalya), Abdulhalim Çelebi Efendi (Konya), Nüzhet Bey (Ergani), Eyüp
Sabri Bey (Eskişehir), Necip Bey (Ertuğrul), Tevfik Rüştü Bey (Menteşe), Hacı Feyzi Bey (Elaziz), Halil
Bey (Ertuğrul), Rıfat Efendi (Konya), İsmail Safa Bey (Mersin), İzzet Bey (Tokat), Mazlum Baba Efendi
(Denizli), Atıf Efendi (Ankara), Rasim Bey (Sivas), Fethi Bey (İstanbul), İsmail Subhi Bey (Burdur), Rüştü
Bey (Ergani), Tunalı Hilmi Bey (Bolu), Sıddık Bey (Çorum), Hamdi Bey (Diyarıbekir), Şemsettin Efendi
(Ankara), Necip Bey (Mardin), Mahmut Said Bey (Muş), Akif Bey (Batum), Kılınç Ali Bey (Gaziayntap),
Naci Bey (Elaziz), Doktor Fikret Bey (Kozan), Süreyya Bey (Saruhan), Zamir Bey (Adana), Zekai Bey
(Adana), Diyap Ağa (Dersim), Mehmet Şevket Bey (Sinop), Ahmet Hilmi Bey (Kayseri), Kâzım Karabekir
Paşa (Edirne), Hafız İbrahim Efendi (Isparta.
– 1163 –
Reddedenler:
Mustafa Hilmi Efendi (Niğde), Mehmet Salih Efendi (Erzurum), Sıtkı Bey (Malatya), Hüseyin Bey
(Erzincan), Edip Bey (Batum), Feyyaz Ali Bey (Yozgad), Haydar Lütfü Bey (İçel), Ömer Lütfi Bey (Amas-
ya), Ziya Hurşit Bey (Lazistan), Şükür Bey (Canik), Süleyman Bey (Canik), Hüseyin Avni Bey (Erzurum),
Osman Server Bey (Ardahan), Hakkı Hami Bey (Sinop), Mustafa Bey (Karahisarışarki), Fahrettin Bey
(Kars), Besim Bey (Kastamonu), Emin Bey (Canik), Celalettin Bey (Trabzon), Mustafa Ağa (Dersim),
Ziyaettin Bey (Sivas), Süleyman Necati Bey (Erzurum), Mithat Bey (Mardin), Mehmet Efendi (Adana),
Ömer Lütfi Bey (Karahisarısahip), Cemal Paşa (Isparta), Şükrü Bey (İstanbul), Mehmet Şükrü Bey (Ka-
rahisarısahip), Pozan Bey (Urfa), Hasib Bey (Maraş), Osman Bey (Kayseri), Sırrı Bey (İzmit), Yusuf Ziya
Bey (Bitlis), Nusrat Efendi (Erzurum), Salahaddin Bey (Mersin), Hacı Ali Sabri Efendi (İçel), İsmail Bey
(Erzurum), Osman Bey (Lazistan), Neşet Nazım Bey (Kengiri), Arif Bey (Konya), Bahri Bey (Yozgad),
Sami Bey (İçel), Abdullah Efendi (Adana), Vasıf Bey (Sivas), Ali Vefa Bey (Antalya)k, Mehmet Vasfi Bey
(Karahisarışarki), Arif Bey (Bitlis), Cevdet Bey (Kırşehir), İbrahim Bey (Mardin), Dursun Bey (Çorum),
Abdulgani Bey (Muş), Hacı Tahir Bey (Isparta), Necati Efendi (Lazistan), Kasım Bey (Muş), Şükrü Faik
Bey (Genç), Rüstem Bey (Oltu), Rıza Bey (Kars), Yusuf Ziya Bey (Mersin), (Bitlis), Abdülhak Tevfik Bey
(Dersim), bir adet isimsiz kırmızı
Müstenkifler:
Tahir Bey (Kengiri), Sadettin Bey (Menteşe), Tevfik Bey (Erzincan), Naim Efendi (İçel), Rüştü Bey
(Maraş), Sadık Bey (Kırşehir), Ziya Bey (Kengiri), Hamid Bey (Biga).
Riyaseti Celileye
Sulh akdi için gönderilecek heyeti murahhasanın vazife ve mesuliyeti devletin hayatı atiyesini tayin ve
takdir olduğundan Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun ruh ve manasına ve Meclisi Âlinin iradei umumiyesine
nazaran mukadderatı milletle bu derece alakadar bir heyetin:
Evvela doğrudan doğruya Meclisi Millinin ekseriyeti mutlakasıyla intihab olunması.
Saniyen: İkisi mukalemeye ve imzaya mezun olmak ve fakat rey hususunda cümlesi gayrı salahiyeti
haiz bulunmak üzere murahhas heyetinin dokuz zattan mürekkep bulunması ve bu suretle yekdiğerini
ikmâl ve takviyeye muktedir bir mevcudiyeti salip kılınması,
Salisen: Mütehassıs müşavirlerin işbu heyeti murahhasa ile heyeti vekilenin müştereken kararlaştıra-
cağı vukuf ve ihtisas ashabından intihab olunması ve miktarca da haizi kifayet bulunmasını arz ve işbu
takririn tayini esamî ile reye vazını teklif eyleriz. 30/10/338
Canik Sivas Lazistan
Süleyman Vasıf Osman Nuri
Lazistan Mersin Canik

Ziya Hurşit Salahaddin Emin
Maraş Bitlis İzmit

Mehmet Hasip Yusuf Ziya İbrahim
Sinop İçel Ergani

Hakkı Hami Mehmet Sami Sırrı
Karahisarısahi Karahisarışarki Erzurum

Mehmet Şükr Ömer Lütf İsmail
– 1164 –
Mersin İstanbul Erzurum

Haydar Lütfi Ahmet Şükrü Mehmet Nusret
131/3 yazıldı.
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Üçüncü maddenin muvazenei maliye encümenin tesbit ettiği vechle kabul edilme-
sini teklif eylerim.
Lazistan
Ziya Hurşit
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Muvazenei maliye mazbatasının reye vaz ve kabulünü teklif ederim. 2/11/38
Lazistan Mebusu
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Heyeti murahhasaya verilecek azami miktarın on iki asgari miktarın dört İngiliz lirası olmasını teklif
eylerim.
3 Teşrinisani 338
Bayezid
Atıf
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Dördüncü maddenin kabulünü teklif ederim.
Lazistan
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Sulh murahhaslarına altışar, müşavirlere dörder, katiplere üçer, hademeler ikişer lira verilmesinin ka-
bulünü teklif eylerim.
Erzurum
Salih
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Muvazenei maliye encümenin teklifi bir haddi mutedil ve muvafıkı olduğundan reye
vazını teklif eyleriz. 3 Teşrinisani 38
Bitlis
Yusuf Ziya
– 1165 –
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Muvazenei maliye encümeni mazbatasının reye vazını teklif eylerim.
Erzurum
Mustafa Durak
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir. Heyeti murahhasanın Meclise intihabının reye vazını teklif eylerim. 2 Teşrinisani 38
Karahisarısahip
Mehmet Şükrü
131/1
Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Müzakere kafidir.
Muş
Abdulgani
Riyaseti Celileye
Hükûmetin Meclisin noktai nazarına yaklaşmış, yani murahhas intihabının Meclise ait olduğunu kabul
ederek bir kısım esamî de bildirilmiştir. Binaenaleyh başka bir mesele yoktur. Derhal intihaba başlamak
zaruri ve müzakere kafidir.
2 Teşrinisani 338
Yozgad
Süleyman
131/3 Yazıldı.
Riyaseti Celileye
Bugün cem olmak ve namaz vakti de geçmek üzere bulunduğundan heyeti murahhasa reisi Rıza Nur
Bey ile Hasan Hüsnü Bey’in mezuniyetlerine dair olan tayini esamî suretiyle verilen rey sepetlerine atıl-
mak üzere Rıza Nur Bey için kırmızı ve Hasan Bey için de beyaz iki adet rey varakası size veriyor ve ben
de namaza gidiyorum.
Lazistan
Mehmet Necati
Riyaseti Celileye
Heyeti murahhasanın ihtiyacı hakikisi hakkında hükûmet ve encümen arasında mühim bir fark vardır.
Evvelce gidip gören arkadaşların ifadatı da encümenin tasvip eylediği yüz elli bin lirayı gayri kafi olduğunu
göstermektedir. Binaenaleyh Meclisi Âlinin itimadı tam ve kamiline mazhar bulunan İsmet Paşa Hazretle-
rinin tahtı emir ve mesuliyetinde icap eden nevakısın ikmaline sarf olunmak üzere yetmiş beş bin liranın
ilaveten kabul buyrulmasını arz ve teklif eylerim.
3 Teşrinisani 38
Eskişehir Mebusu
Emin
– 1166 –

Fransızlarla akdedilen Ankara İtilafnamesini tarihi akdinden nihayet bir sene zarfında Antalya ve ha-
valisinde Fransa hükûmetince mahalli bir idare tesisi mebhus itilafnamenin ahkamından olduğu halde
el’an böyle bir teşkilat yapılmaması esbabıyla beraber bu hususun acilen temini için teşebbüsatı lazımeden
bulunmak üzere işbu takririmin heyeti vekileye havalesini teklif eylerim.
2 Teşrinisani 338
Kangırı Mebusu
Neşet Nazım
Yazıldı.
Ziya
Riyaseti Celileye
Atide muharrer maruzatımın heyeti murahhasımızca nazarı itibare alınmasını temennii eylerim.
2 Teşrinisani 3387
Maraş
Mehmed Hasib
Madde 1: Heyeti murahhasamız konferansta Fransız ve İtalyanların milletimiz hakkındaki temayül ve

muhabbetlerini muhafazai edebilmek için ilk defa Boğazlar meselesini münakaşa ve halledilmesi,
2. Beş yüz bin Türk nüfusunu ihtiva eden Antalya, Beylan, İskenderun mıntakalarının anavatana ilha-
kının temini,
3. Adana, Maraş, Ayntab havalisinde Ermeni komitecilerini imha ve tahripkar maksat ve emellerine
kendi resmi memur ve askerleriyle müzaheret ederek havalii mezkureyi tahrip ve ihrat ettiren Fransızlar-
dan memaliki mezkura ahalisinin zarar ve ziyanı şahsilerinin tazmini,
4. Mesaili sairenin münakaşası
Yazıldı.
Ziya
Riyaseti Celileye
Şimdiye kadar Avrupa’ya giden murahhas ve mümessil ve sair memurlarımızın kisvei milliyelerimizi
tebdil edegelmekte olduklarını işitiyoruz. Halbuki hükûmetimiz Türkiye Büyük Millet Meclisinin hükû-
meti ve İslam hükûmetidir. Binaenaleyh Avrupa’ya giden memurlarımızın tebdili şekil etmemelerinde bir
mahzur da bulunmadığını zannediyoruz. Şu esasa binaen bu kere gidecek murahaslarımızın ve maiyetinin
kisvei milliyemizi tebdil etmeyerek namı münasiple ve her bir şekil ve suretiyle temsil etmelerinin hatır-
lattırılmasını temennii eyleriz.
3 Teşrinisani 38
Karahisarısahip
İçel
İsmail Şükrü
İmza
Riyaseti Celileye
Sulh heyeti murahhasamızdan mühim bir temennim:
Makamı celili hilafetin hayr ü mühim ve mukaddes olarak sinesinde taşımış ve taşıyacak olan Türkiye
Büyük Millet Meclisi hükûmeti bu babda konferans muvacehesinde bahs ü müzakereyi ve hatat cevabı
– 1167 –
dahi katiyyen Kabul edemez. Umuru diniye ve dahiliyemize müdahale addederek keyfiyeti şediden pro-
testo eder ve hilafet murahhası tamale dahi İstanbul’un iştirakını reddeder.
Muş Mebusu
Mahmud Said
Riyaseti Celileye
Lozan’a gidecek heyeti murahhasanın serpuşu millileri hususunda pek ziyade taassubkar ve şerefi mil-
limizi muhafaza hususunda itina eylemelerini ve bu işin ismet Paşa Hazretlerinin tahtı emr ü nezaretine
terk edilmesini teklif ve istirham eylerim.
Erzurum
Nusret

İtalyanların evvelce münakit Uşi muahedenamesiyle hukuku hükümranisi tasdik edilen ve bilahire
tahliyei le bize iadesi mukarrer bulunan on iki ada hakkında misakı millimizde sarahati kafiye bulunma-
dığından dolayı mebhus odaların sulh konferansında vaziyeti hukukiyesi tespit edilmemesi endişesiyle bu
hususun heyeti murahhasamıza tebliğ ve bu babda muhaberat ve vesaiki dahi cem olunmak üzere işbu
takririmin İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine havalesini teklif eylerim.
3 Teşrinisani 38
Kangırı Mebusu
Neşet Nazım
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Urfa, Ayntab, Mardin ve Urfa ahalisi Meclisi âlinizin küşadından evvel memleketimizi işgal eden düş-
manları kendi silahlarıyla, kanlarıyla mallarıyla kamilen hududu tabiiyyesinden tard etmiştir. Efendiler!
Şimendiferin cenubunda kalan bütün Türk, Kürt aşiretleri müstemleke sekenesi olarak ecanibin tahakkü-
mü ve tevekkümü altında mahrumu istiklal olarak yaşamaktansa ölmeyi canlarına minnet bilmektedirler.
Milletlerin arzuları her esasa hakimdir diyen Avrupalılara bu esasat hakkında kalan yüz binlerce halkın
hissiyatı milliyelerine riayetkar olmalarını ve hiçbir zaman buralara malik olamayacaklarını bilmelerini ve
haksız yere beyhude tekrar şefki dimağa meydan vermemelerinin insaniyet namına ithar edilmesini ve bu
azmimizin bütün alemi medeniyete ilan olunmasını heyeti murahhasamızdan talep eyleriz.
3 Teşrinisani 38
Urfa Mebusu
Pozan
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Heyeti murahhasadan bir temennii,
Halk hükûmetinin en yüksek düşüncelerinden olarak neferlerin getirilmesi ve onlara da yevmiye veril-
mesi hususu teşkil eder. İşte halkçılığın en canlı ve yeni bir misali dahi. Binaenaleyh getirilecek … miktarı
her kaç olacaksa nispet nazarı dikkate alarak hiç değilse her vilayet namına birer kahraman Mehmetçik
alınmasını temennii ederim.
Konya
Refik
– 1168 –
Riyaseti Celileye
Bugün cumadır. Cuma namazı eda edilmek üzere Meclisin tatil edilmesini teklif ederim.
3/11/38
Lazistan
Mehmet Necati
Riyaseti Celileye
Müzakerenin heyeti murahhasa adedi ve Meclisten intihabi hususundaki kısmı kafidir. Bu babdaki
takririn reye vazını teklif eyleriz
2 Teşrinisani 38
Erzurum
Mersin
Süleyman Necati
Salahaddin
131/3
Yazıldı.
Hükûmetin teklif eylediği murahhaslar meyanında Rıza Nur bulunmak şartıyla Yasin Bey’in takririni
kabul ederim.
2 Teşrinisani 338
Bursa Mebusu
Emin
Riyaseti Celileye
3 Teşrinisani 38
Filhakika akdi umumiden hukuk şahsiye hariç kalsa bile bir kere akdedilmiş deyince kimsenin hukuk
şahsiyesini aramaz cesaretini gösterebileceği caniler katiller ve gasiblerin masum ve mazlum halkın gözü
önünde göstereceği vukuatı sabıka ve müteaddide ile sabittir. Binaenaleyh Yunanlılara fiilen ve müsellahan
iştirak ederek hatır ve hayale gelmeyecek işkenceler zulümler gasb ve garetler irtikâp eden eşhasın tekrar
bu milletin başına bile edilmesi esbabının istikmalini rica eylerim.
Ertuğrul Mebusu
Necib
Riyaseti Celileye
Sulh konferansına daveti tazammun eden nota ki nefretle yad edeceğim gayri Türk tabiri vardır. Ben
kürdüm ve bu suretli cihana bir defa daha ilan ediyorum ki misakı milli dahilinde böyle bir tabiri taşıyan
bir fert dahi yoktur. Camiasında bulunan Türk ve Kürt bir külldür ve yekvücuttur. Heyeti murahhasamız-
dan böyle kelimeyi işittiği zaman kemali nefretle reddetmesini teklif ederim.
Mardin Mebusu
Necib
Yazılmıştır.
Ziya
– 1169 –
Riyaseti Celileye
Ermenilere Van, Bitlis, Erzurum vilayetleri arazisi dahilinde milli yurt temini hakkında Sevr ahitname-
sinde mevcut ahkamın ahirem hükûmeti milliye ile Ermenistan Hükûmeti arasında münakit mukavele ve
hadisat ile merfu olduğunun ve hiçbir zaman mevzubahs olamayacağının heyeti murahhasamızca nazarı
dikkate alınmasını teklif eylerim.
Muş
Abdulgani
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Murahhaslarımız milli hudutlarımız dahilinde anasarı gayri müslimenin mübadelesi esasında mutabık
kalırlar bu mübadelelere de memleketimizdeki gayrimüslimlerin emvali gayri menkulesi dahil olamaz. Bu
kısım emval bu gayrimüslimlerin düşmana iştirak ile tahrip ve ihrat ettikleri Müslüman emvaline karşılık
tutulmak zarurudir ve haktır. Ecnebilerden davet olunacak müslümanların emvali bedeli mukabilinde o
muhitte ecnebi olan devlet tarafından satın alınmalıdır. Bu hususu bilhassa İsmet Paşa Hazretlerinin naza-
rı dikkatlerine arz ederim. 3 Teşrinisani 38
Eskişehir Mebusu
Emin
Yazılmıştır.
Ziya
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin sulh konferansına gidecek heyeti murahhasanın tahkikatı hakkındaki teklifi heyeti
murahhasın vazife ve salahiyeti itibariyle murahhasların heyeti vekileden veya Meclisten izam veya inti-
habi mevzuı müzakerei olmuştur. Bu halde heyeti vekile heyeti murahhasaların kendileri tarafından tayin
ve izamındaki noktai nazarın leh ve aleyhinde söz alanların tefrikiyle usulü müzakerei teshil ve tesrii nok-
tasından arz ve teklif ederim.
2/11/38
Gaziayntap
Yasin
Okunmadı.
2 minhu
Kâtip
İmza
Riyaseti Celileye
Misakı millimizin bütün tefurruatı ve hudutları hakkında izahat verilmiştir. Ayrıca bu hakikatin bi-
linmesi lazımdır ki Anadolu çok eski zamandan beri Türk’tür. Beş bin sene evvel yaşamış olan Hititler
Taruniyülasldır. İskenderun, Antakya ve Halep havalisinin Hititlerle meskun olduğu birçok asarı atika
mütehassıllarının tetkikatı ez-an cümle Liverpool Darülfünunu muallimlerinden profesör “Jorj Gating”in
328’de İskenderun havalisinde Kakçagöz Höyüğünde icra ettiği hafriyat ve tetkikatta sabit olmuştur. Bina-
enaleyh tarihi hakikat karşısında o havalinin anavatandan ayrılması kabil olamayacağından heyeti murah-
hasamızın bu ciheti nazarı itibare almasını arz eylerim.
Kayseri Mebusu
Ahmed Hilmi
Yazılmıştır.
Ziya
– 1170 –
TBMM
Münderecat

1. — İstanbul Hükûmetinin istifası üzerine, İstanbul’un şekli idaresi hakkında İcra Vekilleri
Heyetince ittihaz ve tamimen tebliğ edilen karar.
Cilt : 24
133’üncü İn’ikat – 2'nci Celse
– 1171 –
YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Teşrinisani 1338 Pazartesi İkinci Celse
YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İN’İKAT

6 Teşrinisani 1338 Pazartesi
İkinci Celse
REİS: Birinci Reis Vekili Vehbi Efendi
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Resi) (Sivas) — Efendim. Meclisi Âlinin tatil bulunduğu bir za-
manda İstanbul’da bir vakai mahsusa hadis oldu. Bu hususta bilmecburiye Heyeti Âliyenize arzı malumat
edemedik. Bugün malumat arz etmek mecburiyetinde idik. Aynı zamanda Amasya Mebusu Ömer Lütfi
Beyefendi tarafından bir sual takriri aldık. Bunun her ikisine de cevap vermek zaruretini görüyorum. An-
cak malumu âliniz anî hadis olan bu vaziyet seri ve muhtasar kararlar ittihazına Heyeti Vekilenizi mecbur
etmişti. Tekrar ediyorum. Muhtasar kararlar ittihazına mecbur olmuştur. Bu itibarla vaziyet inkişaf ve
tenevvür ettikçe diğer kararları ikmalen kararlar ittihazına mecburiyet hâsıl olacak. İcraî olan bu mesailin
kablelicra mahremiyeti derkârdır. Münasip görürseniz bunu, hafi bir celsede arz etmek istiyorum.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İstanbul, vaziyetinin gizli olmasını icap edecek sebepler var mıdır?
Orada 1 000 000 insan var. 300 000 münevver var. Onlar, haklarında takip olunacak hususata muntazırdır-
lar. Bunlar hakkında cereyan eden şeyler hafi değil, alenî olmalıdır. Biz böyle hususatı gizli tutalım, diyo-
ruz, yarın gazetelerde intişar ediyor. Onun için açık konuşulsun, herkes bilsin, daha iyi olur zannederim.
Kimden neyi saklıyoruz, anlamıyorum.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim, biz kimseden bir şey saklamıyoruz.
Fakat arz ediyorum, müstacel kararlar verdik. Tebliğ ettik. İkmali bittabi zarurî olacaktır. İcra etmeden
evvel ilânda mahzur tasavvur ediyorum. İşte bu itibarladır. Yoksa milletten hiçbir şey saklamak tarzında
değildir, efendim. Yine Heyeti Celilenizin kararı ile olacaktır. Eğer müstakbel icraatı şimdiden ilan etmeği
tensip ederseniz bittabi alenen icra ederiz. Benim vazifemdir. Heyeti âliyenizin tasavvuratına ittiba et-
mek... (Reye sadaları).
LÜTFİ BEY (Malatya) — Ne anladık. Meselenin esası hakkında bize izahat versin. Biz de anlayalım,
ona göre karar verelim. (Reye sadaları).
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Teklif edilen celsei hafiyeyi kabul etmekliğimiz için esbabı mucibeyi
bilmekliğimiz lâzımdır. Bilmediğinizi bir şeyi nasıl kabul ederiz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, müsaade buyurunuz, meseleyi arz
ettim. Daha nasıl arz edeyim, İstanbul hakkında mukarrerat ittihaz ettik ve tetkik ettik. Fakat natamamdır
diyoruz. İkmali lâzım gelecektir. İcraî evamirimizi şimdiden ilân etmekte mahzur görüyoruz. Diyorum,
bu itibarla bunun hafi celsede bunun müzakeresini teklif ediyorum. Hâlâ, zatı mesele nedir diye soruyor-
sunuz? (Reye sadaları).
REİS — Beyefendinin beyanatı veçhile bu meseleyi konuşmak için celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen
ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. Celsei hafiyede müzakere olunacak.
Geçen Celsei hafiyenin zaptını okuyoruz.
(Hafi celsenin zaptı okundu.)
– 1172 –

131’İNCİ İNİKAT
2 Teşrinievvel 1338 Perşembe
İKİNCİ CELSE
Adnan Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat sulh konferansına izam edilecek heyet hakkında icra
vekilleri heyeti riyaseti tezkeresi kıraat ve müzakere olunarak teneffüs için celse tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Musa Kâzım Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat mevzu üzerinde müzakereye devam
olunduktan ve kâfi görüldükten sonra hükûmetin tezkeresinin reye vazına dair Gaziayıntap Mebusu Yasin
Bey’in takriri tayini esami ile reye vaz edilip on müstenkif ve 60 redde karşı 121 rey ile Kabul edildi. Heye-
tin tahsisatı hakkındaki Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası dahi müzakere edilerek kâfi görüldükten
sonra celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Birinci Reis Vekili Muş
Vehbi Mahmut Sait
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zabıt hakkında mütalâa beyan edecek var mı? (Hayır sadaları).
Zabtı sabık aynen kabul edilmiştir.
Efendim Ömür Lütfi Bey’in bir sual takriri var. Onu okuyoruz.
1. — İstanbul Hükûmetinin istifası üzerine, İstanbul’un şekli idaresi hakkında İcra Vekilleri
Heyetince ittihaz ve tamimen tebliğ edilen karar.
REİS — Müzakerata başlıyoruz. Buyurunuz Rauf Beyefendi.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Efendim, 4. 11. 1338’de geç vakit, Trakya’yı Hükûmetiniz ve Başku-
mandan namına tesellüme memur olan Refet Paşa arkadaşımızdan şu telgrafı aldık.
SALÂHATTİN BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Mersin) — Başkumandanla namına tesellüm ne demektir?
RAUF BEY — Müsaade buyurunuz telâş etmeyiniz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Şahıs namına mı tesellüm ediliyor, yoksa Hükûmet namına mı? So-
ruyorum.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Müsaade buyurunuz efendim, muamele gayet doğrudur. Zanne-
dersem biraz seri tehevvür buyurdunuz.
HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) — İzah buyurunuz.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — 600 senedir doğru gider bu mesele.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Efendim, müsaade buyurunuz izah edeyim.
Yaptığımız mukavelename mucibince oraya bir kumandan gönderdik. Kâfi mi? Efendim.
– 1173 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hükûmet mi tesellüm ediyor?

RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Aynı zamanda her ihtimale karşı orada fiilî bir kumandanın bu-
lunmasını elzem gördük. Böyle bir sıfat ve unvan vermeğe mecbur olduk. Rica ederim daha fazla izam
etmeyiniz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hesabını bilâhire soracağız.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Bendeniz her mesuliyeti mütekeffil ve müteahhidim.
RAGIP BEY (Amasya) — Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkındaki kanun çıkmadığı için...
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Hiç şüphe yok...
RAGIP BEY (Amasya) — Vazife ve mesuliyet kanunu çıkmadıkça onları mesul edemeyeceğimizi bili-
yorlar da onun için. (Yapacağız sadaları, millet mesul eder sesleri).
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Müsaade buyurunuz arkadaşıma cevap verirken size de veririm.
EMİR PAŞA (Sivas) — Her vakit bu zahmeti çekersin.
REİS — Paşa Hazretleri söz almadınız, rica ederim sükût ediniz.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Ragıp Beyefendi’nin beyanatında biraz sakat vardır. Heyeti Âli-
yenizin kararı kanundur. Malûmu âlileri bugün karar ittihaz etseniz beni her zaman tecziye edersiniz.
Kanuna ihtiyaç yoktur. Kanun ile tehdide hacet yoktur. Ne zaman arzu ederseniz tetkik eder ve kararınızı
verirsiniz ve ben teslimi nefsederim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bunların manası yoktur.
NEŞET BEY (Üsküdar) — En hayatî bir mesele mi müzakere edeceğiz, yoksa ne yapacağız?
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Efendim, telgrafnameyi okuyorum.
1. İstanbul kabinesi bugün saat 4 sonrada istifa etmiştir.
(Gazetede okuduk sesleri).
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Pek geç kaldınız.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Evet, amma Meclisi Âliniz hali istimada değildi. İstirahatınızı ihlâl
etmek istemedik.
(Refet Paşa’dan gelen telgrafnamenin kıraatine devam edildi.) 2/4/38
Defter: 4’üncü ile 5’inci sahifeler arasına işbu telgraf yazılacak.
LÜTFİ BEY (Malatya) — İki gün evvel biz bunu gazetelerde okuduk.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Lütfi Beyefendiye hatırlatmak isterim ki o zaman Meclisi Âliniz
tatil idi ve kendileri de hali istirahatta idiler.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Doğru amma, matbuata neden geçti?
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Efendim, müzakere için değil malumat için arz ediyoruz.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Bu tenakuza aklım ermiyor.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Geç vakit gelince efendim, Heyeti Vekileniz içtima etti. Telhisan
arz edeceğim mukarreratı ittihaz etti.
Ve Hükûmet ve Başkumandan namına, Trakya’yı tesellüme memur Refet Paşa Hazretleri vasıtası ile
icap edenlere tebligat icra etti.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bu, nerede görülmüştür? Jeneral Foş namına, bilmem ne namına
tesellüm?.. Tesellüm, Hükûmet namına olur. Başkumandan namına ne demektir? Ankara’da bir impara-
torluk mu tesis edeceğiz? Katiyyen reddederiz. Başkumandan kimseyi temsil edemez. Orduların başında
– 1174 –
bulunur ve Zatı Âlinizin riyaseti altındaki Heyeti Vekilenin emri altındadır. Başkumandan namına ne
kelime?..
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Müsaade buyurunuz rica ederim. En yüksek savt ile konuşmak
ise mesele, bendeniz de yüksek söz söyleyeyim. Yani bağırarak anlatmaksa çare, ben de bağırırım. Öyle
değildir, ifadeler sakattır. Demin de izahat verdim. İsterseniz açıkça söyleyeyim. Mesuliyeti maddiye ve
maneviyesini tekabül ediniz. (Doğru doğru sesleri). İtiraz etmek kolaydır, fakat sakat işlerle uğraşmayalım.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu müzakerenin aleni olmasını temenni ederdim. Millet, bir icraî
idare görsün.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Ecnebiler olmasa doğrudur sözün.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Efendim, hafi olmasını Heyeti Celilenize arz ettim. Kabul ettiniz.
Bendenizce aleni olması doğru değildir. Temenni fayda vermez Beyefendi. Arz edildi. Kabul edilse idi
cihana bağırarak söylerdim. Hiç gizlenecek bir şey yoktur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendim, kabul edilmiştir. Söyleyiniz. Söz söylemek isteyen zevat kür-
süye çıksın söylesin.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Devamla) — Bendeniz bir şey anladım; bu kadar maruzatım Heyeti
Celileye kâfi geldi. Onun için artık ineyim. Bendeniz söyleyim, iki satır bir şey okumağa vakit bulamadım
ve imkânım da göremiyorum (Devam sesleri).
Efendim; Hükûmetin verdiği talimatı okuyorum. Okundu.
Madde 1. — Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 1 Teşrinisanide ittihaz edilen mukarrerat üzerine;
Büyük Millet Meclisinin tanımadığı teşkilâtın İstanbul’da tatili faaliyet eylemesi ve Şehremaneti ve İstan-
bul Vilâyeti Meclisi İdare heyetlerinin Ankara’dan talimata intizar eylediklerini beyan eylemeleri üzerine;
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti 4. 11. 1338 zevalinden itibaren İstanbul’un idaresine vazıyed ey-
lemiştir.
Madde 2. — İstanbul, şimdilik, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti namına bir vilâyet olarak idare
olunacaktır. Üsküdar, Çatalca, Beyoğlu mutasarrıflıkları İstanbul vilâyetine mülhaktır.
Madde 3. — İstanbul devairi merkeziyesi tatili faaliyet edecektir. Devairi mezkûre, memurin ve müs-
tahdemininin ne suretle ifayı vazife edecekleri hakkında ayrıca talimat verilecektir.
Madde 4. — İstanbul devairi merkeziye; evrak, eşya ve nukutunun tahtı muhafazaya alınmasından her
dairenin müsteşarı veya en büyük memuru ile müteselsilen devairi rüesası şahsen mesuldürler. Bunlar
ismen tavzif kılınacak ve isimleri bildirilecektir.
Madde 5. — Harbiye, bahriye daireleri ile liman riyaseti. Seyrisefain idaresi doğrudan doğruya, Ankara
Müdafaai Milliye Vekâletine merbut olmak üzere müsteşarları tarafından idare olunacaktır.
İstanbul Merkez Kumandanlığı, Polis Müdiriyeti, Jandarma Kumandanlığı ve Haliç Komodorluğu şim-
dilik doğrudan doğruya benim emrim altında bulunacaklardır.
Madde 6. — İstanbul’da bulunan bilumum kıtaatı askeriye Merkez kumandanlığına;
Madde 7. — Medarisi ilmiye ile bilcümle derecatı ile tedrisata kemakân devam ederek Ankara Umuru
Şeriye Vekâletinde bulunan Tedrisat Müdiriyeti Umumiyesine malumat verecektir.
Madde 8. — İstanbul mahallî evkafı, İstanbul Evkaf Müdürü tarafından idare olunarak Ankara Evkaf
Vekâletine malumat verecektir.
Madde 9. — İstanbul vilâyeti ile işgal sahasında bulunan menatık hükkâm, memurin ve müstahdemini
nizamiye, şeriye, Tıbbı Adlî müessesesi, İstanbul İstinaf Mahkemesi Müddei Umumiliğine merbut olarak,
Büyük Millet Meclisinden sadır olan kavanîn dairesinde tarihi tebliğinden bilitibar Türkiye Büyük Millet
Meclisi namına sâdır olacak hükümler usulen doğruca Sivas’taki Mahkemei Temyize gönderilecektir. İs-
tanbul Mahkemei Temyizi işarı ahire kadar ifayı vazifeden memnudur. Vazifelerine muvakkaten hitam ve-
rilmiş olan mahakim ve devairi adliyenin mümeyyiz ve başkâtiplerine sicil müdürü Şevket Beyefendi’nin
– 1175 –
nezareti altında birer kâtip tefrik edilerek mevcut kuyut ve dosyalarla nukut muhafaza ettirilecek ve bunlar
emri muhafazadan şahsan mesul olacaktır. İstinaf Müddei Umumiliği Adliye Vekâleti ile derhal tesisi mu-
habere ve emir telakki edecektir. İstanbul’da merci olarak Vilâyet makamını tanıyacaktır.
Madde 10. — İstanbul Vilâyeti mekâtibi iptidaiye ve taliyesi doğrudan doğruya Vilâyet Maarif Mü-
diriyetine merbut olacaktır. Maarif Vekâletine merbut Darülfünun ve şuabatı mekâtibi âliye ve müzeler,
Galatasaray Sultanisi ve Matbaai Âmire gibi müessesatı saire mevcut ve mer’i nizamnameler dahilinde
Maarif Vekâleti ile münasebet tesis edeceklerdir. Müzelerde, Matbaai Âmire, Maarif Nezareti, evrak mah-
zenlerinde ve depolarında mevcut sicillat ve eşya vesaire mahfuz kalacak ve memurini aidesi bundan me-
sul tutulacaktır.
Madde 11. — Nafıaya merbut bilumum mekâtip tedrisatına devam edecektir.
Madde 12. — İstanbul vilâyetini, ziraat, baytariye, maden, sanayi ve ticaret muamelâtı vilâyet nezdin-
deki memurini aidesi tarafından rüyet edilecektir.
Madde 13. — Ziraat ve Ticaret Nezaretine merbut bakteriyolojihane, Halkalı Ziraat mektebi ve sanayi
mektebi gibi müessesat mevcut ve meri nizamnameleri dahilinde İktisat Vekâleti ile münasebet tesis ede-
cektir.
Madde 14. — İstanbul müessesatı sıhhiyesi Ankara Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâletine tabidir.
Sıhhiye Müdiriyeti Umumiyesinde mevcut nukut ve dosyalar İstanbul vilâyeti, Sıhhiye Müdürünün me-
suliyeti altında muhafaza edilecektir. Muhacirin Müdiriyeti Umumiyesi (muaveneti içtimaiye) Müdiriyeti
namı ile Sıhhiye Vekâletine tabi olarak muhacirin umuruna bakacaktır.
Madde 15. — Maliye devairinin devamı zarurî olan işleri İstanbul defterdarlığına rüyet olunacaktır.
Madde 16. — İcra Vekilleri Heyeti kararına müstenit işbu talimatname 5. 11. 1338’de neşr ü tamim
olunmuştur.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — Müstacelen ve muhtasaran Refet Paşa Hazretleri vasıtası ile İstan-
bul vilâyetine şimdi arz ettiğim gibi teşkilâtına ait talimatı derhal tebliğ etmiştik 4/5 gecesi. Aynı zamanda
da devairi aidesinden, vekâletlerden bazı nikatını hakkında tafsilen emirler ve talimatlar verilmektedir.
Refet Paşa’dan aldığımız son telgrafta dünkü tarihlidir, ki, bu emri derhal icap edenlere tebliğ ettiğini ve
tatbikatına başladığını bildirmiştir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Emanatı mukaddese hakkında beyefendi...
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Ben soracaktım.
RAUF BEY (Devamla) — Emanatı mukaddese hakkında da ayrıca emirler verilmiştir. Fakat meselenin
nezaketi, kimin tarafından tatbik edileceği ve ne veçhile tatbik edileceği oradaki icra memurlarına terk
edilmiştir. Onun için tafsilat arz edemeyeceğim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Yani ne yolda tafsilât verilmiştir.
RAUF BEY (Devamla) — Verilen emir ziyaına ve her türlü arızadan masuniyetine çalışılması merke-
zindedir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Beyefendi, bitti ise söz hakkı bendenizindir. Münferit sualler sorulu-
yor. Eğer Rauf Beyefendi’nin ifadeleri bitmiş ise evvelâ sual sormak hakkı bendenizindir. Eğer bitmemiş
ise devam buyursunlar. Arkadaşlar da sükûta devam etsinler.
RAUF BEY (Devamla) — Son dakikaya kadar inatlarında devam etmişler. Fakat Büyük Millet Meclisi-
nin son verdiği (Gürültüler) Rica ederim, ikmal etmedim maruzatımı. Fakat maatteessüf inkitaa uğruyor.
Hakkında şifre ile malumat aldığımız şeyden şöyle anlıyoruz. Beyhude olarak Hükûmet ismini taşıyan he-
yet -ki idarei mahalliye tarzında telakki edilebilirdi- Bunlar son zamanlara kadar inatlarında devam etmiş-
ler. Fakat Büyük Millet Meclisi Âlisinin son... İkmal etmedim maruzatımı. Bunlar emir telakki edinceye
kadar mahkemeleri kapamışlar Maliye Vekâleti yalnız hastane ile ittihaz buyurduğu mukarrerat neticesin-
de İstanbul’da bulunan hükkâm ve memurini maliye vazifelerinde meşru olarak devam edemeyeceklerini
– 1176 –
anlamışlar ve derhal Büyük Millet Meclisine müracaatla tebligatını aldıkları zaman zannederim ki, elan
mütereddit imişler. Fakat hasta ihtiyacını temin edebileceği -o da bir kararla- tespit etmiş ve tediyatı kes-
miştir. Onun için İstanbul heyeti istifaya mecbur kalmıştır. Malumatı mütemmime de budur. Yani kendi-
leri Büyük Millet Meclisinin emirlerini aldıklarında zannederim ki, elan mütereddit imişler. Fakat milletin
hakikî kuvvetinin, meşru kuvvetinin nerede olduğunu müdrik bulunan memurin hakikati görmüş ve o
suretle işe mübaşeret etmişlerdir. Ve o suretle Hükûmet ıskat edilmiştir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Sultan namını taşıyan zatın vaziyeti nedir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Aynı zamanda Hariciye Vekâletiniz İstanbul’da Hamit Bey vasıtası
ile düveli itilafiye mümessillerine şimdi aynen arz edeceğim şifahî takriri göndermiştir. Okundu.
Dersaadet’te düveli itilafiye mümessillerine Türkiye’de şahsî saltanatın ilgası üzerinde İstanbul halkı-
nın vicdanı millîden feveran eden tuğyan ile anavatan idaresine iltihak ve Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükûmetini tesis eylediklerini ihbar ile kesbi şeref eylerim. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti İstan-
bul vilâyetinde temini asayiş ve idarei umur için devairi aidesine evamir ve talimatı lâzime ita eylemiştir.
Ordularımız, Mudanya konferansında tayin olunan huduttan ileri geçmeyeceklerse de İstanbul’da Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin bilfiil teessüs etmesi ile asayiş ve inzibatı temin; münhasıran Hükû-
meti mezkûreye teveccüh ettiğinden Şarkî Trakya’ya olduğu veçhile tarafımızdan İstanbul’a dahi inzibat
memurin ve kıtaatının gönderilmesine ihtiyaç olduğu müsellemdir. Bu vaziyette düveli itilafiye kıtaatının
İstanbul mıntakasında devamı ikametine lüzum ve imkân görülmeyeceğini kuvvetle ümit etmekteyim. Bu
münasebetle Lozan Sulh Konferansının müteveccihen heyeti murahhasamızın İstanbul üzerinden hareket
etmekte olduğu ve sulh50 konferansının netayici müspete vermesi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti-
nin halisane ümitleri cümlesinden bulunduğunu beyan ile kesbi şeref eylerim.
5 Teşrinisani 1338
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Hariciye Vekili
İsmet
RAUF BEY (Devamla) — Hariciye Vekili yazıyor. Bu nota da itilaf mümessillerine tebliğ edilmiştir.
Fakat henüz bir cevap alınamamıştır. Malumu âliniz vaziyet biraz muğlaktır. Türkiye Büyük Millet Mec-
lisinin imanı, en layetegayyer akidesi ve bunun için tekmil kuvvetlerini tamamen istimal edeceği bir şey
varsa, o da müstakillen idarei hükûmet etmektir. Gayemiz ve hedefimiz budur. Bunu temine sonuna kadar
çalışacağız ve sonuna kadar çalışacağız. Ancak vaziyet muğlaktır diye demin arz ettim. Çünkü Mudanya
Konferansı ile bir de vaziyeti mahsusa vardır. İkisini telif ile sakat vaziyete girmeden ciddiyet ve aynı za-
manda hüsnü niyetle halle uğraşıyoruz. Muvaffakiyat cenabı haktandır. (İnşallah sadaları)
Şu muhakkaktır ki, Hükûmetimiz behemahal müstakillen icrayı hükûmet etmelidir. Türkiye Büyük
Millet Meclisi iştirak kabul etmez ve edemez. Bu bapta gelecek malumatı da peyderpey arz ederim.
SIRRI BEY (İzmit) — Bir sual soracağım, müsaade buyurursanız.
REİS — Efendim, sizden evvel sual sormak için söz isteyenler var.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Sual sahibi olmak itibarı ile bendenize söz veriniz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, nazarı dikkati âlilerini celbetmiştim. Umuru maliye
hakkında mufassal talimat gözükmüyor. Fakat arz ediyorum. Gayet müstaceldir ve muhtasardır. Tekrar
ediyorum. Maliye Vekâletiniz icap eden talimatı peyderpey vermektedir. Malî kapitülasyonlara müteallik
ne varsa onu da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti tesellüm etmektedir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim, müsaade buyurun. Kürsüden, sual sahibi sıfatı ile sualleri-
me bazı zeyiller vardır, soracağım Tabiî hakkımdır. Efendim, Hükûmetin aldığı anî haber üzerine müstacel
kaydı ile verdiği cevap ve talimat münasiptir. Fakat bu vaziyetin tahaddüs edeceğini önceden kestirmek
– 1177 –
pek de keramete mütevakkıf değildir. Hükûmet bu işte talimatı lâzimesini daha evvelden düşünerek ve
daha mufassal bir surette hazırlamış ve hatta bazı memurları da oraya göndermiş olsaydı daha iyi olacaktı
ve daha basiretkârane hareket etmiş olurdu. Bu, yapılmamıştır.
İkinci mesele; Rauf Beyefendi’nin ifadatını kemali hürmet ve dikkatle dinledim. İçinde emanet için
bazı emirler verdiklerini söylediler. Tafsil etmek istemediler. Ben de teşrih ettirmek istemiyorum. Yalnız
sirkat olmayacağına dair verdikleri teminatı kaydediyorum.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Sureti katiyede bir şey ifade etmedim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Çalışılmasını emir buyurdular. Fakat Meclisi Âli; tabiî bu işi temin
için Meclisi Âli zannederim kaybolmamasını ve tahtı emniyete alınmasını arzu ederler. (Tabiî sesleri)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, yani Meclisi Âliden gayrı bir kanaatte değiliz. Musırrız,
behemahal yapmaya çalışıyoruz. Temin ettik diye bir şey söylemedim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Mesuliyeti kime mütehammil?
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Mademki, İstanbul’daki Harbiye Nezareti erkânı ve tevabii ve ora-
daki inzibat ve itfaiye vesaire oradaki müsteşar burada, Müdafaai Milliye emrine rabtedilmiştir. Oradaki
şehremini bura namına vali yapılmıştır. Emanatı mukaddesenin tamamı ile muhafazası bizim emrimize
amade demektir. Bizim nöbetçilerimizin tahtı muhafazasında demektir. O halde Hükûmet bunu behema-
hal temin etmelidir. Ondan sonra emanatı mukaddeseden başka hazinei enderim da...
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) — O da dahildir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Pek güzel efendim. Rüsumat ve posta, telgraf için emirde sarahat
yoktur. Darphane; defteri hakanî, hazinei hasse için sarahat yoktur.
OSMAN BEY (Kayseri) — Ziraat Bankası için de yoktur.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Müessesat olmakla beraber levazımatı umumiye ile harbiye dairesin-
deki ambarların sureti mahsusada muhafazası tasrih edilmek münasip olurdu zannederim. Arz edeceğim
şeyler bundan ibarettir. İlâvesini rica ederim.
RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, Fethi Beyefendi, maliye ve rüsumatı ait ita ettik-
leri talimata dair beyanatta bulunacaklardır.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Efendim, dün ve evvelki akşam verdiğimiz talimatı
itmam etmek üzere; Maliye Vekâleti namına Rüsumat ve Maliyeye dair mufassal talimat verdik. Defteri
hakanîye dair de talimat verildi. Ayrıca postalar için de talimat verildi. Fakat teferruatını vesaireyi şim-
di burada arz etmek zaittir. Yalnız hututu umumiyesi namına şunu arz etmek isterim ki, Türkiye Büyük
Millet Meclisinin neşretmiş olduğu bilumum kavanin aynen carî ve aynen tatbik edilecektir. Rüsumat
hakkında da ayrıca emir verilecektir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Kavanin orada cari olacağına göre kavanin mecmualarından kaç nüs-
ha gönderdiniz ve gittiniz mi?
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Posta ile lüzumu kadar, Maliye Vekâleti tarafından gönde-
rilmiştir. Binaenaleyh, gerek defteri hakanî gerek Posta ve Telgraf ve gerek Maliye Nezaretinin tesviyesine
dair ve Rüsumat idaresine talimat verilmiştir.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Efendim, Meni Müskirat Kanunu’nun tatbiki de yazıldı mı?
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) — Türkiye Büyük Millet Meclisi kanunlarının hepsi bittabi tatbik oluna-
caktır.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendim, bir noktayı hatırlarına getireceğim. Rüsumat hakkında ma-
lumu âliniz İstanbul şimdiye kadar tahtı işgalde bulunduğu için bizim iskelelerimizden gümrük almakta
idi. Bugün idaremiz altına girmiştir. Bittabi İstanbul mevrudatına, karşı gümrük... (Gürültüler)
– 1178 –
RAGIP BEY (Kütahya) — Reis Bey bendeniz, daha evvelce söz istedim. Sual sormak için. Niçin vermi-
yorsunuz? Her taraftan söz söylenecekse ben daha ziyade bağırsam.
REİS — Efendim, sual sahibidir, müsaade buyurunuz rica ederim. Gürültü edilmesin işitilmiyor.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Fakat bu meselede muamelât itibarı ile karışıklık olması ihtimali
vardır.
RAGIP BEY (Kütahya) — Bana söz vermiştiniz ve beni tercih etmiştiniz.
REİS — Sual takririnin sahibidir efendim.
RAGIP BEY (Devamla) — Sual Dahiliye Vekâletinden değil. Hükûmettendir efendim. (Gürültüler;
Hükûmet başka mı sesleri)
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) — Efendim, buyurduğunuz meseleyi Rüsumat Müdiri Umumîsi ile uzun
uzadıya münakaşa ettik. İstanbul Türkiye Büyük Millet Meclisinin tahtı idaresine girdikten sonra artık
İstanbul’dan buraya gelecek eşyaya gümrük vaz etmek kabil olamayacaktır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Ali Kemal İzmit’e vasıl olmuştur, öyle mi?
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) — İzmit’e vasıl olmuştur diye öyle bir haber var efendim.
Bu tarihten itibaren İstanbul’dan gelecek olan eşyayı ticariyeden Anadolu’da yalnız bir noktada gümrük
resmi alınacaktır. Sigara kâğıdı, kibrit vesaire üzerine vaz edilmiş olan rüsumu istihlâkiye İstanbul’da al-
mamış ise İstanbul’dan buraya ithal olunacak bu gibi mevaddın rüsumu istihlâkiyesi buradan alınacaktır.
Ondan sonra buraya gelecektir.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Ali Kemal’i ne suretle geliyor? İstizah buyurun?
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, İstanbul’un gümrük idaresi tabiî elinizde bulunuyor ve Türkiye
Büyük Millet Meclisi emrinde bulunan gümrüklere giden mallara buradaki tarife tatbik edileceğine göre
İstanbul’da bulunan ve miktarı milyarlara baliğ olan emval hakkında ne muamele yapılacaktır? Saniyen
İngilizler elinde bulunan pek mühim eşyalar vardır. Bunlar hakkında ne düşünülmüştür? Bunlar o kadar
mühimdir ki ellerdeki stok mallar sipariş vermeye manidir. Bu, memlekette buhranı iktisadî tevlit eder.
Bunun için ne düşünüyorsunuz? Bunun için aynı suali Ömer Lütfi Bey refikimiz de sordular.
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili Ve Maliye Vekaleti Vekili) (İstanbul) — Bundan evvel İstanbul’da mevcut
olan tarife yani kıymeti eşya üzerinden alınmakta olan gümrük tarifesi ile bizim tarife arasında filvaki bir
fark vardır. Fakat bu fark şayanı ehemmiyet olacak derecede değildir. Hatta bazı hususatta Anadolu daha
fazla gümrük almaktadır. Binaenaleyh İstanbul bizim idaremize geçtikten ve bilcümle şuabatına vazıyed
edildikten sonra artık İstanbul’dan gelecek olan mallara ecnebi memleketten gelen mallar gibi gümrük
vaz etmek imkânı yoktur. Buna imkân bulunamamıştır. Evvelce de arz ettiğim gibi rüsumu istihlâkiyesi
alınmamış olan eşyayı ticariyeden sigara kâğıdı, kibrit vesaire gibi eşyadan ahiren neşrettiğiniz kanunlar
mucibince rüsumu istihlâkiye alınacaktır. Buna dair talimat verilmiştir.
DOKTOR MUSTAFA BEY (Kozan) — Malumu âliniz altın ihracı meselesi memnudur. Şimdi İstan-
bul’da gayrı memnu mudur?
FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) — İstanbul bugünkü günde nazarımızda Konya’dan veyahut Trabzon’dan
veyahut İzmir’den farklı bir memleket değildir. (Alkışlar) Tamamı ile yedi idaremizde bulunan bir memle-
kettir. Oralardan başka bir şey değildir.
MEHMET SALİH EFENDİ (Erzurum) — Fethi Bey bir sual de benim var. Muhterem Ali Kemal Beye-
fendi Hazretlerini; İzmit’e getirdiniz mi?
NEŞET BEY (İstanbul) — Süratle kanunun 67’nci maddesi tatbik edildiği zaman bu Meclisi hâlâ sükû-
nette idi. Bugün İstanbul’un vaziyeti mevzubahis olduğu zaman bu çorbalık ne oluyor? Bunları tatbik
buyurun.
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Efendiler; Heyeti İcraiye Reisi Rauf Beyefendi Hazretleri kürsü hita-
bette; muhtasar ve seri mukarrerat ittihaz ettik dediler. (İşitmiyoruz sadaları)
– 1179 –
REİS — Hep bağırıyorsunuz efendim, ne yapalım?

HÜSEYİN BEY (Elaziz) — Müzakereye mahal yoktur efendim.
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Söylenecek mühim madde var.
HÜSEYİN BEY (Devamla) — Mesele yoktur efendim. (Gürültüler)
CELAL NURİ BEY (Devamla) — Efendiler...
REİS — Efendiler, Ömer Lütfi Bey bir sual takriri vermiş. Fakat Hükûmet de vaziyeti malumat vermek
için hazırlanmış, gelmiş. Şimdi yalnız bu sual takririni nazarı itibara alacak iseniz söz yoktur. Eğer Hükû-
metin izahatı zaten alıp gelmelerinden dolayı söz alacaksak söz alalım ve verelim. Rica ederim gürültü
etmeyin. Şimdi efendim; Celal Nuri Bey, Hakkı Hâmi Bey, Ziya Hurşit Bey, Durak Bey, Yahya Galip Bey,
Yasin Bey, Hilmi Bey, Yahya Galip Bey, Şükrü Efendi, Hafız Mehmet Bey, Neşet Bey, Salâhattin Bey, Necip
Bey, Emir Paşa, Osman Bey söz almışlardır. (Müzakere kâfi sadaları, mesele yok sadaları)
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Evvelâ bendenizin kâfi görüp görmediğimi sormadınız. Onu sorun ve
ben cevap vereyim. Ben kâfi gördüm.
AVNİ BEY (Saruhan) — Reis Efendi! Sual sahibi ben kafi gördüm diyor. Mesele kalmamıştır.
51
REİS — Beyefendiler, müsaade buyurun, yalnız suale verilen cevabı kâfi görerek şu izahatın kifayeti-
ni... (Hayır sadaları) Kabul edenler, lütfen ellerini kaldırsın. (Kabul edilmemiştir) (Gürültüler) Efendim,
gürültü oluyor. Dinleyelim ki anlayalım. Bir sual var. Bir de Hükûmetin izahatı vardır. Rauf Bey sual olma-
saydı, bu izahatı verecek miydiniz?
RAUF BEY (İcra Vekilleri Reisi) — Efendim, malumat verecektim. Bu kadar. Yani müzakere edilmiyor,
malumat veriliyor. Niçin müzakere açacağınızı bilmiyorum.
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Efendim, daima malumat üzerine müzakere kapısı açılır. Meclisimi-
zin âdetidir. (Doğru sesleri) O, başka bir şey. Fakat bunda mühim bir mesele vardır. Bu bapta Hükûmetin
beyanatı vardır.
AVNİ BEY (Saruhan) — Efendim, Hükûmet bir karar ittihaz etmeyecek mi? Müzakere olunup olun-
mayacağını sordunuz. Kabul edilmediğini söylediniz ve zapta geçti. Bir daha nasıl oluyor da böyle söylü-
yorsunuz?
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — İstanbul’un mukadderatı hakkında bir kararı mühim ittihaz edilmiş-
tir. Söyleyelim, idaresizlikten âciz kaldım. (Anlamadık sesleri)
AHMET HAMDİ EFENDİ (Muş) — Reye bırakılan nedir?
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Bu; dünyada görülmemiş bir şeydir. Hükûmetin beyanatı üzerine
her vakit müzakere açılır ve tenkit edilir ve ben Hükûmetin mukarreratı hakkında söz söyleyeceğim. Eğer
Hükûmet bundan müstağni ise diyeceğim yoktur. (Devam sadaları)
REİS — Efendim, reye koydum kabul edilmedi. Rica ederim. (Anlaşılmadı sesleri)
LÜTFİ BEY (Malatya) — Tekrar reye koyunuz, nasıl müzakere olmaz?.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu, bizim esasımız, kuvvetimiz olan bir yerdir.
REİS — Beyefendiler; müzakere edilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... (Anlaşılmadı sesleri)
Müzakere edilmesini... (Ekseriyet yok sadaları)
LÜTFİ BEY (Malatya) — Zaten Mecliste ekseriyet yok, nisap yok... Bunun behemahal müzakeresini
isterim.
RAUF BEY — İlk defa görünen bir haldir bu...
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — İcra Vekilleri Reisi Bey kürsüye teşrif etsinler. Bazı sual-
lerimiz vardır, bizi tatmin buyursunlar. Eğer bu, dinlenilmeyerek olursa ben öyle zannediyorum ki, böyle
– 1180 –
tarihî bir celsede Meclisin azalarının düşündükleri nazarı dikkate alamayacak olursa iş kör döğüşü gider.
Günah olur. Teşrif etsinler. Suallerimizi soralım. Madem ki: Meclisi Âli karar verdi, suallerimiz var sora-
lım.
REİS — İzahat isteyebilirsiniz, bir takrir verirsiniz, celsei hafiye bitmiştir efendiler.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hayır, hayır. Takririm var. Reis Beyefendi, cevap versinler.
Riyaseti Celileye
Berveçhiatî takrire Hükûmetin cevap itası:
1. Rauf Bey’in okuduğu talimatın emir ve tatbikini İcra Vekilleri ne suretle temin etmiştir?
2. Mudanya Konferansı mukarreratının tarafımızdan ihlal edildiği iddiasının muhasımlarca dermeya-
nına karşı Hükûmet ne düşünüyor?
3. Ecnebi hakimiyetini ref etmeden hakimiyeti milliyeyi kontrol altında bırakmak doğru mudur ve
böyle bir hadiseden içtinap için ne tedbir alındı?
4. İstanbul’da birçok memurin ve zabitan açıkta kalacağına, bizden kâfi para bulamayacağına ve fırsat-
tan bilistifade ecnebiler tarafından tahrik edilebileceğine ve sulh müzakeratı bir netice almadan İstanbul’u
ansızın bir darbeye maruz bırakmak vesilesi çıkarabileceğine göre böyle evvelce kuvvetle temin edilmeyen
bir işe bu şekil altında muvafakatimizi almadan Hükûmetin tevessülü caiz midir?
Mersin
Salâhattin
REİS — Efendim; müsaade buyurun, şimdi bu, bir sual takriridir. Hükûmet Reisi de buradadır.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Reisi) — Efendim; Salâhattin Beyefendi hulasaten buyuruyorlar ki Hükû-
met, bunu bize soramadan niçin yapmışlardır?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — O, dördüncüsü...
RAUF BEY — İkincisi, bu verilen emri yapabilirler mi?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yani hangi kuvvetle yaptı?
RAUF BEY — Yani o demektir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Mudanya Konferans, ahkâmına riayet etmedi derlerse ne diyeceksi-
niz?
RAUF BEY (Sivas) — Efendim, şimdi sırası ile bunlara noktai nazarımı arz edeyim. En yüksek ve
müessir kuvvei teyidiye; İstanbul halkının vicdanından doğan iştirak ve irtibat kararı katîsidir. Hepsi sizi
istiyor demişler, kalkmışlar, gelmişler size sormadan veyahut sorarak şimdi bunlara, hayır sizi kabul etmi-
yoruz mu diyeceğiz?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Yook... Bu çok basit cevap altındaki perdeyi ben kaldırayım. Bir
memleket ile oynamak kolay değildir, haydi bakalım buyurun.
RAUF BEY (Sivas) — Müsaade buyurunuz. Şu halde İstanbul halkı Meclisi Âlinin kararı mucibince
ilga edilen tarzı idareyi tanımamış ve şehreminini iskât etmiş ve tekrar intihap etmiş ve onunla beraber
sizi tanımıyoruz demişler. İki şekil varit idi. Birisi düşünmekte tereddüt İstanbul’u anarşiye bırakmak, her
türlü mesuliyeti davet eder. İcabını yapmak, yine reyi âlinizle her türlü karara razı olmak.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Beyefendi...
RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz, bitireyim. Suallerinize cevap vereyim de ondan sonra.
Eğer istizah yapıyorsanız onu da kabul ediyorum.
– 1181 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hayır, bendenizi bununla tatmin edebilirsiniz.

RAUF BEY — Mudanya mukarreratının tarafımızdan ihlâl edildiği dermeyanına karşı Hükûmet ne
düşünüyor? Muhasımlarımız, bu meselede dermeyan değil, her şeyde her şeyi dermeyan ederler. Ve bize
her türlü takayyutta bulunuyorlardı. Bizim tarafımızdan sebebiyet verilmiş miydi? Muhasım adama (Ya-
sin) okunmaz. Ona mukabele etmek için elimizde ne gibi vesait ve tedbirler varsa onu kullanacağız.
Fakat şimdiden o ne söyleyecektir? Bunu bilmiyoruz. Tabiî, muhasımlarımız her türlü ifsadatta ve
her türlü teşebbüsatta bulunacaklardır. Fakat biz de bunlara karşı her türlü tedabiri almaya çalışıyoruz.
Allah’tan muvaffakiyet temenni ederiz. Sonra İstanbul’daki kuvvetleri defetmeden; hakimiyeti milliyeyi
kontrol altında bırakmak doğru mudur? Buna da tabiî hakimiyeti milliyeyi kontrol altında bırakmayı ka-
bul etmiyoruz. Arz ettiğim not ile de onu kabul etmediğimizi tebliğ ettik. Fakat evvelce de arz ettiğim nota
vaziyeti münasebeti ile mesele muğlaktır. Çalışacağız ve inşallah muvaffak olacağız.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Nota üzerine kuvvetlerini çekmezlerse...
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Hasıl olan vaziyeti düşünürüz. İcap ederse İstanbul’u
tahsis ile mükellef olan Meclisi Âlinizin noktai nazarını tatbik etmiş oluyoruz zannederim. Onun üzerinde
yürürüz. İstanbul’da birçok memur ve zabitan vesaire açıkta kalacağından ve gayrı memnun olacağından
ve bunlar ecnebiler tarafından ifsat edilebileceğinden... Bunların hepsi varit olabilir. Buna karşı da tedrici
tedbir alınabilir. Başka çaresi yoktur. Vaziyeti tespit edecek esbaba tevessül ediyoruz ve bunun için icap
ederse gelip Meclisi Âlinizden para isteyeceğiz. Bu gibi halata meydan vermemek Hükûmetin esas vezaifi
cümlesindendir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, müsaade buyurursanız anlatayım. Rauf Beyefendi Hazretle-
rinin ifadatı bendenizi bazı noktada tatmin edememiştir. Meselenin yanlış anlaşılmaması için evvelâ esası
söyleyeceğim. İstanbul’un herhangi bir vesilei hayriye ile ve bir fenalığı mucip olmaksızın bir gün evvel
elimize geçmesi matluptur. Ordularımız Şile üzerine yürümüş ve Rumelikavağı’nda geziniyor, dendiği za-
man sevinmiş ve boğazın bir tarafında yerleşmeyi sulh için daha hayırlı addetmiştik. Vaktaki Hükûmet
ondan nükûl ederek iki gün sonra da ordularını geri çekmişti. Şimdi neden ileri gidip de İstanbul için bir
budalalık yaptı. Yani diyorum ki, madem ki bu yapıldı bir şeydir. Bundan bir netayiç çıkarsa kuvvet istimal
ederek Mudanya Konferansı ahkâmını fiilen ihlâl etmiş olmayacak mıyız?
Olacaksak sulh konferansına yanlış gidiyoruz gibi geliyor. Giden heyet, İstanbul’a gitsin ve Hükûmet
buradadır desin. Yani mesele burada biraz çatallaşmıştır. Öyle tahmin ediyorum. Yani düşmanlarımız
bizim istediğimiz gibi de hareket edebilirler. O halde ona kârdır deriz. Fakat bazı mahazir tevellüt edebilir.
Onun için benim sorduğum şu idi?
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Bey’in okuduğu talimatın emri tatbiki temin edilmiş midir? Ne suretle?
Yani kuvvei müeyyide orada ancak halk olduğunu anlıyoruz. Fakat bu halk silâhsızdır, tertipsizdir. O bir
kısmı teyit edebilir mi? Sonra buna karşı buyurdular ki halk böyle istemiştir. Evet halk ister, fakat elinde
silâh yoktur. O zanneder ki, karşılarındaki orduları yürütebiliriz. Belki yürütürüz, fakat melhame faydalı
olabilir mi?
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Evvelce başladığımız zaman nasıl oldu?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Canım Beyefendi, bunu iddia eden refikimle ben de beraberim. O
halde hiçbir şey düşünmemek lâzımdır. Bizim vazifemiz beyler; yapılan işlerin her ihtinale ve en büyük
tehlikelere karşı az çok imkânını aramaktır. Yoksa bir işin hiç sakat olmayacağı hal de vardır ve çok sakat
olacak hali de vardır. Bu hali düşünmekten niçin kendimizi menedelim. Binaenaleyh bendenizin burada
serdettiğim mütalâat bunun en fena neticeleri ne olabilir? Ve o neticelere karşı Hükûmet ne düşündü?
Daha düşünmedi ise düşünmesini rica edeceğim. Bu, benim anladığıma göre zaruretle yapılmış bir talimat
olduğu anlaşılıyor. Alelacele bu vaziyete çaresiz olmak için mi yapıldı? Bu vaziyet alelacele mi hadis oldu?
Hayır. Binaenaleyh daha evvel hazır olurdu ve hata buradadır. Hükûmetin idare noktai nazarından cevap
isterim, Vekil Bey’den. Esas buradadır. Başka bir şey değildir.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Arz ederim.
– 1182 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İkinci mesele; düşmanlarımız, Mudanya Konferansı mukarreratı ta-
rafınızdan fiilen ihlâl edilmiş derlerse ne diyeceksiniz, ne diyeceğiz? Biz bunu yapmadık, siz sebep olursu-
nuz diyebiliriz onlara. Nitekim sulh için heyet istediniz, orada bir hükûmet, olmadığından ahali bizi istedi.
İsyan etti. Sebebi sizsiniz dersiniz. Benim aklıma gelen budur. Fakat İstanbul’un bu talebinin merdut oldu-
ğu oraya ve bize bildirilmiş olsaydı başka bir mesele yoktu. Derlerse bunun karşısında hareketi mütteheze-
misin bir bardak suda bir fırtınadan ibaret olduğu teeyyüt etmiş olmaz mı? Yani bir teşrinisani diyorum.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim?...
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Yani 1 Teşrinisani için diyorum. 3’üncüsü ecnebi hâkimiyetini re-
fetmeden hâkimiyeti milliyeyi kontrol altında bırakmak doğru mudur? Tabiî Hükûmet de bunu istemiyor-
du. Bu cereyanı oradaki mümessilimiz biliyordu. Böyle bir hadiseden içtinap için Hükûmet buna ne gibi
tedabir alındı? Bunu da öğrenmek isterim.
HAŞİM BEY (Çorum) — Belki, düveli itilâfiye emri vaki karşısında tahliye eder.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — İnşallah hep beraber alkışlayalım. Şimdi 4’üncü bir mesele ki; ora-
daki ecnebiler bize bir oyun yapar mı? Bir fenalık yapar mı? Şu verilen kararla bir kısım memurin ile
birçok zabitan açıkta kalıyor. İstanbul’un hali malumdur. Kimsenin ekecek bir yeri yoktur. Bugün kazanır,
bugün yer ve yaşar. Müstehliktir. Bugün parasını vermezseniz nereye hizmet edeceğini bilmez. İstanbul’da
birtakım kimse birkaç gün için sevinecekler, yaşayacaklardır. Sonra aç mide birtakım fenalıklara götüre-
bilir, düşünebilir. Bunlar bu vaziyetten gayrı memnun olarak bizi kullanmıyorlar derlerse, biz bunlara kâfi
para bulup temin edemezsek bu ademi memnuniyetleri ecnebilerce vesile ittihaz edilir. Hazır kuvvetleri de
orada var ve orada bir nümayişe ve içerde memleket içerisinde bir hali fiilî ile bir cevap verirlerse yeniden
başka bir şey içinde kalmaz mıyız? Bunun için Hükûmet bunları izale edecek tedbirler düşündü mü?
RAGIP BEY (Kütahya) — Evet istirdat edilen mahallerdeki feryatları Meclisi Âli nasıl düşündü ise bu
feryatları da öyle düşünürüz.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Zannederim Bey arkadaşlarımız diğer üç mesele üzerinde bazı ted-
birler düşünmüşler. Bu 4’üncü mesele fiiliyat noktai nazarından bir tehdit olabilir. Hükûmet, bunun için
ciddî çare düşünmeli ve derhal ittihaz edeceği mukarreratı ikmal edici tedabiri bunun üzerinden yapmalı,
oraya ait muhtevi talimatı okumalı. Tebliğ etmeli ve ta ki şuna, buna tabi olmasın ve bunun önüne vakti
zamanı ile geçebilelim. Bendenizin maruzatım budur. Hükûmeti tenkidatını eksiklikleri içindir. Dürbün
olmadığı içindir. İtikadımca belki dürbindir. İhtimal ki netayicinden cümlemiz müteşekkir kalacağız. Fa-
kat tenkit etmek ve tehlike olan mahalleri irae etmek benim borcumdur. Bu vesile ile arz ediyorum.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; Salâhattin Beyefendi yalnız, bir şey bu-
yurmadılar. Yalnız İstanbul ahalisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine kendi kanaati vicdaniyesi
ile iltihak arzusunu gösterdikten ve başka bir idare tanımadıktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi ne
yapabilir?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bu işi daha evvel düşünmek lâzımdı, zannediyorum. Talimatı daha
mufassal yapmak icap ederdi.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Talimat meselesi değildir. İş, esas meseleye ta-
alluk ediyor. Sorduğunuz sualde en ruhlu noktalarda idaremizi ecnebi kontrolü altına koymak ihtimali
doğru mudur? Memleketteki ahali aç kalması tarzındaki suallerinize karşı yalnız bir sual? İstanbul halkı
yekvücut olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetine iltihak arzu eder ve başka kimseye itaat arzu
etmezse Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ne yapar?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İcra Vekilleri Heyeti Reisi Beyefendiye alenen söylemeyeceğim. (Cel-
se hafidir sadaları) Kendileri bunu pekâlâ bilirler ve pekâlâ düşünmek borçlarıdır. Ben bir mebusum.
Hükûmetten istikamet ararım. Hükûmet bana cevap bulmaya mecburdur.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Bendeniz mecbur olduğumuz yalnız bir şey gör-
düm ve onun ahkâmına riayet ettim. Meclisi Âliniz hali içtimada olmadığı için bugün haber veriyorum
– 1183 –
ve her mesuliyeti deruhte ediyorum. O da İstanbul’daki din kardeşlerimizin ve vatandaşlarımızın buraya

iltihak arzusunu göstermeleridir. Biz de bunu kemali fahr ü mübahat ile kabul ettik. (Alkışlar)
Kuvvei teyidiyesi nedir diyorlar? Refet Paşa’dan son gelen telgrafta İstanbul’un idaresi hakkında şeref
mevrut talimatın tatbikatına bugün başlıyorum. Demekle kuvvei müeyyide de görülüyor. Tekrar ediyo-
rum efendiler; buyurduklarınız mahazir mevcut olabilir. Fakat bunların mevcudiyetine karşı hiçbir zaman
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, İstanbul ahalisine şimdilik biz sizi kabul edemiyoruz, durun di-
yemeyiz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Nasıl der..., Hıyanet eder o vakit...
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Esasen ittihaz ettiğimiz kararla İstanbul Hükûmetinin yıkılması-
na karar verdik. İstanbul’da Hükûmet kararımızla olmamasına göre orada tesisi idare için İstanbul halkı-
nın böyle temenniyatını, talebini beklemek lâzım gelir miydi?
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) — Hayır. Salâhattin Beyefendi’nin izhar buyurdukları gibi düş-
manlarımız belki müşevvik olduğumuza dair mütalâatta bulunurlar. Binaenaleyh mahzur görülürdü ve
Mudanya Konferansı ahkâmına muhalif oldu derlerdi.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Yani İstanbul’daki hakimiyete taraftar mı olacaktık?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Hayır efendim.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — O, demektir. (Hayır, o, demek değildir sadaları)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Kendi hâkimiyetlerini kendileri icra etmişlerdir. Buyurduğunuz
sual varit olsaydı vaki olan teklifler daha evvelce olurdu.
TAHSİN BEY (Aydın) — Beyefendi, bendeniz talimatta bir noksan görüyorum. Oradaki malum olan
hainlerin firarlarına meydan verilmemek için onların derdestine emir verilmediği görülüyor. Bunu esbabı
nedir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Şimdilik bu mesele hakkında malumat vermekte bendenizi ma-
zur görünüz rica ederim.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Salâhattin Bey İstanbul halkının silâhsız olduğundan endişe ediyorlar.
Zatı âlileri evvelden beri ve bilhassa 26 Ağustostan beri cenabı Hakkın bize (yürü ya kulum) dediğine
mutekit misiniz, değil misiniz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Allah’a her zaman itikadım vardır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendim; arkadaşlarımın mütalaatından mühim olarak bir
noktaya desteres olunabilir. Acaba bu hareketle Mudanya Konferansına mugayir hareket edilmiş olmaz
mı? Yoksa bu, müsait fırsat değil midir? Zannederim ki, en büyük endişe noktası bu olabilir. (Sol cenahtan
gürültüler)
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Ne diyorsun,
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Defol, şuradan rezil.
CELAL NURİ BEY — Bana diyorsan bu söz bana söylenmez.
HÜSEYİN RAUF BEY (Gelibolu) — Rezilsin, alçaksın, it oğlu itsin.
CELAL NURİ BEY (Gelibolu) — Cevap vermiyorum. Zapta geçsin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Gelibolu) — Zapta da geçsin ve bunu Heyeti Âliniz huzurunda ispat edeceğim.
(Alkışlar)
REİS — Berayı teneffüs celseyi tatil ediyorum.
Hitamı Celse: 3, 35
– 1184 –
YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Teşrinisani 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
133’üncü İçtima
Üçüncü Celse
3 Saat 50 Dakika
REİS: Birinci Reis Vekili Vehbi Beyefendi Hazretleri
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Mahmut Sait Bey (Muş)
REİS — Efendim, celse küşat edilmiştir. Sivas Mebusu Vasıf Bey’in bir takriri vardır. Hükûmete hava-
lesini teklif ediyor. Heyeti Vekile Riyasetine gönderiyoruz. (Okunsun sesleri)
Efendim, kürsüden deminden beri görüşülen bu meseleye dair Sivas Mebusu Vasıf Bey’in bir takriri
var. Heyeti Vekile Riyasetine havalesini teklif ediyor, gönderiyoruz. (Muvafık sadaları)
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Nedir, temenni takriri midir?
REİS — Meselei mevzuaya müteallik bazı mütalâadır, temenni takriridir.
İBRAHİM BEY (Mardin) — Mahrem midir? Reis Bey, celsei hafiyede okunsun.
REİS — Keza Karahisarısahip Mebusu İsmail Şükrü Efendi’nin temenni takriri var. Onu da havale
ediyoruz.
REİS — Efendim, müzakerei hafiyenin kifayetine dair iki takrir var.
NECİP BEY (Mardin) — Paşa Hazretlerini dinleyecektik.
REİS — Paşa Hazretleri söyleyecek olsalar, buradadırlar, gelirler, söylerler.
Şimdi müzakerenin kifayetine dair iki takrir vardır. (Paşa Hazretleri buradadır sesleri)
Efendim, Paşa Hazretleri her vakit söz söyleyebilirler.
Efendim, celsei hafiyenin kifayesini teklif ediyorlar.
Kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Celsei hafiye kâfi görülmüştür ve celsei aleniyeye geçilmiştir, celse
alenîdir.
Riyaseti Celileye
Mevzubahis olan mesele sual takriridir. Yalnız sual soran mebusun hakkı kelâmı vardır. Bu husustaki
müzakerenin bu suretle kasriyle ruznameye geçilmesini teklif eylerim.
Muş
Abdulgani
3/136
Riyaseti Celileye
Berveçhi ati takrire Hükûmetin cevap itası:
I. Rauf Bey’in okuduğu talimatın emri tatbikini icra vekilleri ne suretle temin etmiştir?
2. Mudanya Konferansı muharreratının tarafınızdan ihlâl edildiği iddiasının muhasımlarca dermeya-
nına karşı Hükûmet ne düşünüyor?
3. Ecnebi hâkimiyetini ref etmeden hâkimiyeti milliyeyi kontrol altında bırakmak doğru mudur? Ve
böyle bir hadiseden içtinap için ne tedbir alındı?
– 1185 –
YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 6 Teşrinisani 1338 Pazartesi Üçüncü Celse
4. İstanbul’da birçok memurin, ve zabitan açıkta kalacağına, bizden kâfi para bulamayacağına ve fırsat-
tan bilistifade ecnebiler tarafından tahrik edilebileceğine ve sulh müzakeratı bir netice almadan İstanbul’u
ansızın bir darbeye maruz bırakmak vesilesi çıkarılabileceğine göre böyle evvelce kuvvetle temin edileme-
yen bir işe bu şekil altında ve muvafakatimizi almadan Hükûmetin tevessülü caiz midir?
Mersin
Selâhattin
(Takrir Heyeti Vekile Riyasetine bittevdi Rauf Beyefendi tarafından cevap şifahi bilita kâfi görüldü.
6. 11. 1338
Kâtip
Mahmut Sait
Zapta geçmiştir.
– 1186 –
TBMM
Münderecat

1. — İstanbul’da bulunan bilumum memurin, mütekait, eytam ve eramil maaşlarının sureti

itası hakkında.
Cilt : 14
136’ncı İn’ikat – İkinci Celse

YÜZ OTUZ ALTINCI İN’İKAT 11 Teşrinisani 1338 Cumartesi İkinci Celse
YÜZ OTUZ ALTINCI İN’İKAT

11 Teşrinisani 1338 Cumartesi
İkinci Celse
REİS: Birinci Reisvekili Hüseyin Avni Bey.

Emin Bey arkadaşımız 15 refiki ile vermiş olduğu bir takrirde müzakerenin hafi olarak cereyanını teklif
ediyorlar. Takrir okunuyor, dinleyelim.
Riyaseti Celileye
İstanbul memurları hakkında Heyeti Vekile Reisi Beyefendi’nin teklif eyledikleri mevad hakkında mü-
zakere cereyan edecekse hafiyen cereyan eylemesini teklif eylerim.
11 Teşrinisani 1338
Bursa Mebusu Aydın
Operatör Emin Esat
Saruhan Bursa
İbrahim Süreyya Osman Nuri
Sinop Sivas
Mehmet Şevket Rasim
Elâziz Çorum
Hüseyin Ferit
Saruhan Antalya
Avni Hamdullah Suphi
Şarkikarahisar Urfa
Memduh Necdet Ali Saip
İzmir Diyarbekir
Yunus Nadi M. Akif
Kırşehir
Yahya Galip
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Müzakere aleni olmalı; katiyen millet duymalıdır. Efendim.
– 1188 –
REİS — Efendim, teklif veçhile celsei hafiyede müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseri-
yetle kabul edilmiştir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Usulü müzakereye dair söyleyeceğim Reis Bey.
REİS — Efendim, dinleyelim Zaptı sabık okunacak. (Zaptı sabık hülâsası kıraat olundu.)
YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İÇTİMA

İKİNCİ CELSE
Birinci Reis Vekili Vehbi Efendi Hazretlerinin tahtı Riyasetlerinde bilinikat Amasya Mebusu Ömer
Lütfi Bey’in İstanbul’un vaziyetine dair sual takriri münasebeti ile İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey
tarafından izahat ita olundu ve sorulan diğer suallere dahi cevap verildikten sonra celse tatil edildi.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Vehbi Efendi Hazretlerinin tahtı riyasetlerinde bilinikat İstanbul meselesi hakkındaki müzakere kâfi
görüldü.
Sivas Mebusu Vasıf Bey ile Karahisar Mebusu Şükrü Efendi’nin sual takrirleri Heyeti Vekile Riyasetine
havale olunarak celsei aleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Birinci Reisvekili Van
Vehbi Hakkı
Kâtip
Kayseri
Atıf
REİS — Zaptı sabık hülâsası hakkında söz isteyen var mı? (Hayır sadaları) Zaptı sabıkı aynen kabul
edenler... Kabul edilmiştir.
1. — İstanbul’da bulunan bilumum memurin, mütekait eytam ve eramil maaşlarının sureti

itası hakkında.
REİS — M. Durak Bey: usulü müzakereye dair beyanatta bulunmak üzere buyurunuz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendim, demin müzakere esnasında bahsetmiştim ki verdiğimiz tak-
rir müzakere edilecek mevad ile alakadardır. Asıldır. Teferruattan değildir. Her nasılsa bir zühul oldu. Ka-
rışıklığa geldi. Takrir reye vazedildi. Kabul olunmadı. Fakat esas takrir okunmadı. Mevzua dair kimsenin
malumatı yoktur. Takrir niçin reddolundu? Kimse bilmiyor. Bunun için deminki mesele doğru yapılma-
– 1189 –
mıştır. Bir zühul hasıl olmuştur. Bunun için takririmiz okunsun, kabul, ademi kabul Heyeti Âliyenize aittir.
Takririmiz okunduktan sonra bendeniz burada esbabı mucizesini de arz edeceğim.
REİS — Efendim, müsaadenizle zühul edilmemiştir. Bu takririn alakası olmadığı arz edilmiştir. Durak
Bey’in Makamı Riyasete verdiği takririn okunmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Evvela takrir okunsun, ruznameye bilahare alırız.
Riyaseti Celileye
Vaziyeti cedide dolayısı ile İstanbul’daki ahvalin müşevveş bir surette cereyan etmekte olduğu istidlal
olunmaktadır. Esbabı mucibesini takririn müzakereye Van’ından izah edeceğim tabii olduğundan berveç-
hi ati mevaddın müstacelen kabulünü teklif eyleriz.
1. Asgarî 15 azami 20 zattan müteşekkil ve Meclisi Âli azasından müntahap bir heyetin İstanbul’a izamı;
2. İşbu Heyetin İstanbul’daki bilumum muamelatı tahtı murakabasına alması;
3. Mukarreratın ekseriyeti ârâ ile icrası mühim mesailde hükûmetten, bilhassa Meclisi Âliden veche
alınması;
4. Hilafetin vaziyeti hazırası, siyaseti hariciyemizle kabili telif olmadığı gibi siyaseti dahiliyemizde de
birçok mahzuru dai olacağından süratle icabının istikmalini, selâmeti umumiyemiz namına, arz ve teklif
eyleriz.
Erzurum Mebusu Lazistan
Mustafa Durak Osman Nuri
Mardin Bolu
Necip Nuri
Mardin
Esat
11 Teşrinisani 338
REİS — Takririn Durak Bey’in teklifi veçhile Ruznameye alınmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın...
Kabul edilmemiştir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Usulsüzdür, Ruznameye alınamaz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — İzah edeceğim, usulündendir, ondan sonra reye korsunuz.
REİS — Efendim, takrirler, tadile ait olduğu zaman noktai nazar anlaşılmak üzere izah edilir. Bu gibi
takrirler bilâmüzakere Heyeti Celileye arz olunur. (Gürültüler)
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Usulü müzakere hakkında söz istiyorum.
RAGIP BEY (Kütahya) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
Takrir gayet mühim mevaddı ve esasatı muhtevidir. Doğrudan doğruya ruznameye alınamaz. Eğer,
Meclisi Âli şayanı kabul görürse Encümene gider, orada işlenir, ondan sonra Heyeti Celileye gelir. Çünkü
çok mühim esasatı ihtiva eden bir takrirdir; bu takririn heyeti celilenin tensip edeceği bir Encümene git-
mesi lâzımdır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Reis Bey; takririmi izah edeyim ki Anlaşılsın.
Ondan sonra karar veriniz Efendiler.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Usule dair şunu arz etmek istiyorum ki, takrir sahibi izah edeceğim
diyor. İhtimal ki daha mühim mesail söyleyecek ve bizde kanaat hasıl olacaktır.
REİS — Efendiler; Nizamnamei dahili mucibince ruznameye alınmadıkça bir mesele müzakere edile-
mez. (Doğru sesleri) Ruznameye alınmasını Reyi Alinize vazettim, kabul olunmadı. İzahat verebilmek için
evvel be evvel ruznameye alınmalı ki söz söylensin.
– 1190 –
EMİR PAŞA (Sivas) — Reis Beyefendi bendeniz bir şey teklif edeceğim. Veçhe Encümeni teşkil etsek
daha iyi olur. Bu gibi takrirler. Veçhe Encümene havale edilmelidir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Esasa girmeyerek usule ait söyleyeceğim.
REİS — Esas hakkında söz yok. Usule dair söylemek üzere buyurun Durak Bey.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Efendiler, bir takrir okunduğu zaman o takririn izah edilmediğini Bü-
yük Millet Meclisi tarihinde biliyor musunuz? Çok rica ederim. (Ruznameye alınırsa sesleri)
Takriri sahibi izah eder, netice itibarı ile kabul, ademi kabul Heyeti Celileye aittir. Yanlış bir şey yap-
mayalım, rica ederim. Bendeniz takririmi izah ederim. Bu, usuldür, teamüldür, nizamnamei dahilî böyle
emreder. İster alırsınız ister almazsınız.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Ruznameye alınırsa izah edilir.
M. DURAK BEY (Devamla) — Bu mesele mühimdir ve bugün müzakere edeceğimiz mesele ile alâka-
dardır. Nasıl ayrılabilir, ben anlamıyorum.
REİS — Efendim, Makamı Riyasetin, Nizamnamei Dâhiliye riayet etmediği bir nokta tasavvur etmiyo-
rum. Ruznameye alınmamıştır. İzahat verilmesi nizamnamemizde yoktur. Heyeti Celileniz Durak Bey’in
izahatını dinlemek ve vazıhan noktai nazarını anlamak, istiyorsa- nizamname haricinde salâhiyet veri-
yorsa- bendeniz de kabul ederim. Durak Beyefendi’nin ruznameye dahil olmayan takriri hakkında izahat
vermesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmemiştir.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Takririm reddedilmemiştir efendim.
REİS — Kabul edilmemiştir efendim. Ruznameye yani bugünkü ruznameye alınmamıştır. Bu takrir bir
teklifi kanunî değildir. Bir temenni takriridir. Bunun için nizamnamede sarahat yoktur. Heyeti Celilenizin
kararına menuttur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Karar istemiyorum.
REİS — Durak Bey’in takriri temenni takriridir. Mahfuzdur.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Temenni takriri değil, teklifi kanunidir.
REİS — Temenni takriridir efendim. Eğer teklifi kanunî ise onun hakkında usulen muamele yapacağız,
efendim.
Efendim, Hükûmetin teklifinin, Emin Bey’in takriri veçhile hafi celsede müzakere edilmesi teklif edil-
miş ve heyeti umumiyece kabul edilmişti. Alenî celsede söz alan arkadaşların sözleri mahfuzdur. Birinci
söz alan Hafız Mehmet Bey’dir.
Buyurun Hafız Mehmet Bey.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Bizde söz isteriz Reis Bey.
REİS — Efendim aynı mevzu olduğu için alenî ve hafî celsede bir şey yoktur. Alenî celsede söylenecek
şeyler şimdi hafî celsede müzakere edilecektir ve bu veçhe olarak arz ediliyor.
Evvelâ heyeti umumiyesi hakkında müzakere cereyan edecektir. Bilâhire maddeler üzerinde söz söy-
lenecektir.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Alenî de tekrar söz söylenebilecek midir? İzahat lâzımdır.
REİS — Tabiî hafî celselerde söz alan zevat söyleyeceklerdir.
Şimdi söz Hafız Mehmet Bey’indir.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Benim, takririm ve sualim; İstanbul’daki memurlara ve oradaki
eytam ve eramile maaş verilip verilmemesine dairdir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Memurların maaşı da vardır.
– 1191 –
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — İstanbul devairi, yani devairi merkeziye mülgadır. Mülga devai-
rin memurlarına maaş verilip verilmemesi meselesine dair Meclisi Âlinin vereceği veçhe bir kanun ile olur.
Bu mesele Meclisin vazaifi teşriiyesindendir. Yoksa icrai salâhiyetine ait değildir. Binaenaleyh, Hükûmet
bu bapta Meclisten isteyeceği veçheyi alabilmek için bir kanun ile gelecektir. Ben şöyle şöyle, şöyle yapaca-
ğım diyecek, biz de onu Muvazenei Maliye Encümenine havale edeceğiz. Kanun şeklinde bize gelecektir.
Biz de madde madde müzakere edeceğiz. Şekli diğerle bizim bunu müzakere etmemizin manası yoktur.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — İmkânı bile yoktur.
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — Bu, böyle olmakla beraber, Meclisi Âli ne vakit bunun müzake-
resini kabul etmiştir.
Müsaade buyurunuz esas hakkında da bazı mütalaatımı arz edeyim. Heyeti Âliyenizin gösterdiği azim
ve metanet sayesinde, lehülhamd, memleket kurtuldu. İnşallah Rumeli’yi de İstanbul’u da kurtarırız. Buna
şüphemiz yoktur. Fakat herhalde kurtarmak başka şey beslemek, büyütmek, yaşatmak başka şeydir. Bü-
yütmek, yaşatmak, beslemek herhalde ilm ü irfan meselesidir. Bizim erbabı ilim ve fennimizin ve erbabı
ihtisasımızın menbaı İstanbul’dur. Her biri evlâd ü ıyal düşüncesi ile iaşe düşüncesi ile Anadolu’ya iltihak
edemeyen ve iltihak edememek yüzünden İstanbul’da kalanlara, tabiî evlâdı vatandan değildir, diyemeyiz
ve bunların ilm ü irfanından ve ihtisasından memleket istifade etmesin denilemez. Binaenaleyh, Hükûme-
tin bunlar hakkında bir kanun yaparak buraya gelmesi ve bunu Meclisi Âlinin uzun uzadıya düşünmesi
muvafıktır. Yalnız mütekaidin, eytam ve eramil meselesini herhalde hükûmet ayrı bir şekilde düşünmesi
lâzımdır. Meselâ, İran veyahut diğer memalik ahalisinden olan eytam ve eramil ve mütekaidinden olanla-
rın bizim bütçemizle alâkaları yoktur. Herhalde, Hükûmete veçhe kabilinden olmak üzere arz ediyorum.
Yine Hükûmetten bu münasebetle bir şey rica ediyorum ki, hükûmet, Meclisin daha âli ve daha esaslı
vazifei asliyesine müteallik ve bilhassa son kabul ettiğimiz kararla hukuku hükümrani, hukuku hükümdarı
hakkı hakimiyetine tamamen Meclisi Âlinin gayri kabili tecezzi ve terk olarak kabul ettiği esastan mütefer-
ri İstanbul’a ait siyasî birtakım, vezaiften dolayı Meclisten veçhe almaksızın hareket ederken bu meseleden
dolayı veçhe alınmasını anlamadım. (Bravo sadaları) (Alkışlar)
Müsaade buyurunuz, geçende burada bir takrir münasebeti ile mevzubahis olmuş ve fakat her nasılsa
bunun umumi müzakeresini kabul etmemiştik. Fakat zannediyorum, ki Hükûmet evvel emirde İstanbul’da
ihdas ettiği vaziyetlerden dolayı Meclisi Âlinin fikrini soracaktı. Yani ne gibi esbaba binaen bu vaziyet
ihdas edildi diyecekti ve nasıl hareket takip edeceğini bizden soracaktı. Bunları yapmadı. Binaenaleyh bu
bapta Meclisi Âli katiyen mesuliyetti kabul etmez. Mesuliyet kamilen Heyeti Vekileye aittir.
MÜFİD EFENDİ (Kırşehir) — Efendim, Trabzon Mebusu muhteremi Hafız Mehmet Bey biraderimi-
zin beyanatından bir kısmına iştirak edeceğim. Bir kısmına iştirak edemeyeceğim ve esbabı mucibe arz
edeceğim. Hükûmetin bugünkü şu beyanatı itibariyle ile Meclisi Âlinizin müzakeresin kabul ettiği mesele,
buyurdular ki doğrudan doğruya Meclisin teşriî vazifesine taalluk eden bir meseledir. Bendeniz de bunun
Meclisin teşriî vazifesine taalluk eden bir mesele olmadığı kanaatindeyim.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Parayı nereden vereceğin? Para meselesidir.
MÜFİD EFENDİ (Devamla) — Müsaade buyurunuz. Diğer meşgul memleketimizi istihlas ettiğimiz
zaman, Hükûmet istihlas edilen vilâyatın yeni gönderilecek memurları hakkında evvelce bütçelerini tasdik
ettiren vekâletler, bütçelerine zamimeten ve bütçeleri henüz tasdiki âliye iktiran etmeyen vekâletler, he-
nüz bütçelerini Müvazenei Maliye Encümeninde bulundurduklarından dolayı, keza zamimeten orada icap
eden masarifatın bütçelerini yaptılar. Verdiler, kısmen Müvazenei Maliye Encümeninde ve kısmen zammı
icap edenlerin bütçelerine de yani ilâvesi lâzım gelenlerine Müvazenei Maliye Encümeninde tetkik edildi.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Bu, ona benzemez.
MÜFİD EFENDİ (Devamla) — İstanbul Vilâyetinde istihdam edilecek memurinin bütçeleri de istihlas
edilen memleketlerin memurları bütçesi şekline tabi olacaktır.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Devairi merkeziye?..
– 1192 –
MÜFİD EFENDİ (Devamla) — Geliyorum. Şimdi devairi merkeziye ki İstanbul’da Nezaretlerin havi
olduğu dairelerde istihdam olunan o memurinin vekâletleri burada mevcut mudur? Mevcuttur. Burada
mevcut olan vekâletlerin bilumum şuabatında bilumum merakizinde mümeyyizlerine, müdürlerine va-
rıncaya kadar tayin edilmiş ve onlar şekli kanuniyi alarak burada ifayı vazife ediyorlar. Bunlar burada bu
suretle ifayı vazife ederken İstanbul’da Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabulünden beri vücudu katiyen mev-
hum bir halde kalan ve bizim kanunumuza, teşkilâtımıza karşı âdeta mütemerrid bir vaziyet alan ve o
şekilde icrayı hükûmet etmekte olan Nezaretler memurlarının ne suretle terfih edileceğini ve ne suretle
düşünüleceğini, zannedersem, teşri noktasından değil, eldeki mevcut bulunan kanunları tatbik etmek ve
o kanunlara göre hareket etmek noktasından hal eylemek icap eder ki, işte bu, icraî sıfattır. Oradaki me-
murlar birkaç sınıfa ayrılır. Doğrudan doğruya özü ve amali Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetine
merbut bulunan memurlar bulunabilir. Fakat, zannedersem, oradaki devairi merkeziye memurlarının bir
kısmı da Anadolu’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin şekli meşruiyetine karşı ilanı isyan eden
mamurlardandır.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — İşte onlar gelecek, Anadolular çıkacak.
MÜFİD EFENDİ (Devamla) — Belki de merkezi dahil olabilir. Şimdi alelumum o devairi merkeziyede
istihdam edilen memurların biz kendilerini ve bize karşı sadık kalmış, binaenaleyh bunları sadakatlerine
binaen terfih edeceğiz diye milletin parasını israf edemeyiz ve fakat her zaman ve her vakit söylediğimiz
gibi, bizim erbabı kemale, erbabı fazla ihtiyacımız muhakkaktır. Bizim askeride bir depo alayları teşkil
edildiği gibi, bugün de zannederim, Türkiye Büyük Millet Meclisinin bir de memurin deposu olacaktır.
İstanbul’da istihdam edilen memurlar bir depo halinde bulunacak, o depodan burada münhal vuku bul-
dukça ve burada ihtiyaç messettikçe kendileri, nasiyeleri temiz olaraktan bizim karşımıza çıkabilecekleri
burada devairde istihdam edeceğiz. Buna hiçbir manii kanunî yoktur ve ayrıca kanun yapmaya da lüzum
yoktur.
Fakat, ikinci bir nokta var, ki bunların iyilerini, bunların sadıklarını, hainlerini tefrik edebilmek için
hayli vakte muhtacız. Bu muhtaç olduğumuz vakitler içinde geçecek, müddetlerde bu adamları ne yapaca-
ğız? Bu adamların memuriyetlerine mülgadır, dedik. Orada memurin yoktur. Fakat bunlar şimdiye kadar
Türk milletinin istihdam ettiği ve şimdiye kadar bütçesinden iaşesini temin ettiği memurlar olmak itibarı
ile azline, nasbına, tardına dair bir hüküm ve bir karar verilmeksizin şu memurların açıkta kalması kanu-
nen kendilerini ne vaziyete düşürür. Evvela burasını düşüneceğiz?
Acaba… (Gürültüler) Merhamet buyurun, bendenizin kanaatleri itibariyle bunları elimizdeki mevcut
kanunlara tatbik etmek icap ederse iki noktadan cevap verilmek icap eder. Ya mezun addetmek veyahut da
memurini mazule sırasına sokmak. Eğer memurini mezule sırasına sokulacaksa mezuniyet istihsal eden
memurlara ne suretle para verilmek lazım gelir ve o devair bütçelerine o veçhile para konulmak lazımdır.
Yok memurini mazuleden addetmek sureti ile bunların maaşlarını vermek ve bilahare haklarında yapı-
lacak tahkikat neticesinde vereceğiniz kararlar dairesinde istihdamı gayrı caiz olduğu taayyün etmesine
binaen mazul addetmek icap eder. Mazul olması itibarı ile alacağı maaş için de elde kanun mevcuttur.
Onlara her altı ayda memuriyet teklif etmek şartı ile mazuliyet maaşını vermek bendenizce elde mevcut
olan kanunlar iktizasındandır.
HAŞİM BEY (Çorum) — 15 seneyi tecavüz etmezse kanunen mazuliyet maaşına istihkak kesbedemez
REİS — Müsaade buyurun Haşim Bey, Kesmeyin hatibin sözünü.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Fakat efendiler, orada burada doğrudan doğruya teşekkül etmemiş ve
fakat teşekkülleri itibarı ile buraya mal edilmesi lazım gelen müesseselerimiz vardır. Darülfünun, mekâtibi
âliye. Bunların müderrisini, bunların muallimlerinin mazul addedilecek mi, değil mi? Muallimin mazul
addedilecek mi, edilmeyecek mi? (Hayır sadaları)
REİS — Efendim, sual sormuyorlar, mütalâa dermeyan ediyorlar.
MÜFİD EFENDİ (Devamla) — Burada Darülfünun hangi Vekâlete mensup, mektebi kuzat hangi
Vekâlete merbut, medresetülkuzat hangi Vekâlete mensup? Bunların kâffesi esas itibarı ile Meclisi Âlinin
– 1193 –
karar verdiği kanunlarla tayin edilmiş ve meydandadır. Tabii bunları feda etmeye Meclisi Âli taraftar ol-
madığı için müderrisinin, mualliminin vilayete ait olmayan aksamından, Muvazenei Umumiyeden maaş
almakta olanların kendilerine para verilmesi icap edenleri ait oldukları Vekâletin bütçelerine ithal etmek
sureti ile muamelelerini ikmal edebiliriz. Vilayete ait olanlarını, zaten mecalisi umumiye mahallerinde
olanların maaşlarını bütçelerine kendisi koyuyor. İcra ediyor ve yaptırıyor. Yalnız eytam ve eramil ve müte-
kaidin ve evladı şüheda maaşatı var. Bu evladı şüheda ve eytam ve eramil ve mütekaidin maaşatının esasını
Heyeti Celileleri pekâlâ bilirler ki, mütekaidin evvelce vermiş olduğu paranın mukabilini alıyor. Eytam ve
eramil, kezalik, kendi murislerinin memuriyetleri esnasında vermiş oldukları paradan teraküm etmiş pa-
rayı alırlar. Evladı şüheda ise, İstanbul’da ikamet etmekte olan evladı şüheda bu millet için hayatını, kanını
feda etmiş o yolda hayatını vermiş olan şühedanın evladı olduğu için verilecek maaşı Heyeti Celile seve
seve ve gönülle kabul edecek ve verecektir. Hükûmetimizin şimdi bize vermiş olduğu takriri üzerine bir
beyanname neşretmesi icap eder ve o beyannamede bütün memurların yeise düşmemeleri ve kendilerini
muhafaza etmeleri için âtiyen haklarında kanunî bir muamele yapmak üzere caizülistihdam olanların ca-
izülistihdam kararı verilerek mazuliyet maaşı verilmesine, caizülistihdam olmayanlara da, Allah selâmet
versin diyerek kanuni bir muamele yapmak sureti ile vazifesini ifa edeceğini ve hiçbir ferdi Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükûmeti namına meyus bırakmayacağını bir beyanname neşretmek suretiyle ilan eder,
meseleyi hallederiz. Bendenizin maruzatım bundan ibarettir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Efendim. Hükûmetin teklif ettiği, Hükûmetin Meclisi Âlinizden veç-
he almak üzere getirdiği şey evvela İstanbul’daki memurin meselesi, mütekaidin meselesi, eytam ve eramil
meselesidir. Bunların hepsi paraya taalluk eden şeylerdir. Hafız Mehmet Bey biraderimizin söyledikleri
gibi, bu, Meclisin teşrii bir vazifesidir. Burada Meclisi Âli ne kadar veçhe verirse versin ne kadar tasvip
ederse elsin Muvazene Encümeninden kadrocu ile beraber para verilmedikten sonra, bu para verilemez.
Fakat bu: şimdilik ihzari bir fikirdir. Fakat pek tabiidir ki bunun Muvazenei Maliye Encümenine gidip,
memleketin varidat ve masarifatı göz önüne getirilerek bunun hesabı verilmesi lâzımdır. Hükûmetin niçin
bu kadar istical ettiğini bendeniz anlayamıyorum. Efendiler, vatanın istihlâs uğurunda, gayei millinin is-
tihsali için fedakârlık etmiş olan vilayetlerde bu harbin en büyük mesaibini çekmek için, orada halk gerek
jandarma ve gerekse her şey en büyük mesaibe ve felâkete maruz kaldılar. Birçok evladı şüheda elimize
düştü. Elan Hükûmet o kanunu meydana çıkaramamıştır ve çıkarmak niyetinde de değildir. Memleketimi-
zin her tarafında memurlarımız 6 aydır maaşsızdır. (8, 9 aydır sadaları) Bunların hepsine tahammül ettiler
ve her fedakârlığa katlandılar. Sonradan bu vaziyet tahaddüs etti. Bir kere bendeniz istiklale pek ziyade
âşık olduğum için henüz İstanbul’da süngülerinin dolaştığı, liman dairesinin bulunduğu İstanbul’da Büyük
Millet Meclisi idaresi teessüs etmesi taraftarı değildim. Büyük Millet Meclisi idaresinin teessüs ettiği yerde
ecnebi şapkası, ecnebi süngüsü bulunamaz. Fakat böyle bir vaziyet tahaddüs etti ve bu vaziyet tahaddüs
edince, üçüncü günü İstanbul’daki 5, 6, 7 bin memur ki bendeniz şimdi onu arz edeceğim. Bu memurinin
nasıl yetiştirildiğini. Efendiler, Hükûmet derhal bir beyanname neşredelim, bilmem neler yapmak süratiy-
le bunları tatmin edelim. Efendiler, memleket dahilindeki uzun felaketleri gönderdiğimiz İstiklâl Mahke-
melerini fevkalade salahiyetlerini ve binaenaleyh burada halkı gayeye yaklaştırmak için neler yaptığımızı
düşünecek olursak biraz da lütfen onlar bu felakete iştirak etsinler. İstanbul’daki memurin, efendiler, tasnif
edilirse görülür ki. Türkiye Hükûmeti Anadolu’nun göbeğinden kuvvetini alan Türk Hükûmeti, eskiden
tabiî o zamanın usullerine göre, kurunu vustada her devletin olduğu gibi, padişahları da beraber olduğu
halde, her tarafa doğru istila kuvvetleri kurdukları zaman ta Viyanalara kadar varıyorlardı. Bunlar kuvve-
tini hep Anadolu’dan alıyorlardı. Bu suretle birçok yerlere malik olduk. Fakat idarede yanıldık ve İmpa-
ratorluk çabuk yıkıldı. Çünkü Anadolu’yu mütemadiyen ezdik, diğer tarafları büyüttük. Biz müstemlekât
idaresinin aksini şey ettik. Yerliyi daima ezdik. Bu, böyledir. Tarih bunu ispat eder. Efendiler, işte bu suretle
bir memurin sınıfı türedi. Bunları araştıracak olursak; filan paşa, filan paşa ve nihayet haremde iç oğlan-
larına gider. Macaristan’dan bilmem nereden alınmış İstanbul’daki devairi merkeziye memurlarını tasnif
ederseniz hepsi böyledir. İstanbul’daki bu devairi merkeziye memurlarının içinde mütehassıs olan adamlar
vardır. Bunları tefrik etmek bizim borcumuzdur. Zaten memlekette ne hürriyeti ne de matbuatı takyit
etmişizdir. Herkesten, bu memlekete vatanımdır diyen, bu memlekete kendini kaydeden her adamdan is-
tifade edeceğiz. Lüzumunda kılınandan, lüzumunda kaleminden istifade edeceğiz. Lüzumunda fikrinden
– 1194 –
istifade edeceğiz. Fakat bunları istihdam etmeden evvel; sen İstanbul Hükûmetinde memurdun diye ona
maaş vermek bir kimsenin havsalasına sığmaz. Burada bir memuru azlediyoruz. Şimdiye kadar harekâtı
milliyeye hizmet etmiş. Azledilir edilmez ve yahut kadro harici kalır kalmaz mazuliyet maaşını alamıyor,
sefil kalıyor. İstanbul’da kiler, zaten bizim memurumuz değildi, üç seneden beri. Binaenaleyh, mesele gayet
basittir. İstanbul, diğer Türkiye vilayatı nasıl idare olunuyorsa öyle idare olunur. Orada bir vilayet teşkilatı
yapılır. Memurinin içerisinden muvafık olanlar seçilir, seçildiği zaman da dikkat edilir. Hakikaten bu mil-
letin gayesine merbut olanlardan mıdır? Kendilerini kirletmemişler mi? Bittabi bunları istihdam edecek
olan vekâletler icap eden tetkikatı yapar. Düşünürler ve memurlarını tayin ederler. İstanbul tabiî memle-
ketimizdir. Onu da düşüneceğiz, onu da idare edeceğiz.
Diğer geride açıkta kalan memurin ve müdirana gelince; memlekette vasi çalışmak sahası vardır. Gel-
sinler Anadolu’ya muallimlik yapsınlar, gelsinler Ankara’ya arzuhalcilik yapsınlar ve yahut başka türlü
çalışmak için yol bulsunlar. Ezilen ve fakat hakkını isma edemeyen bir sınıfı ezmek, diğer sınıfı beslemek
doğru değildir. Memlekette halktan parayı nasıl alıyoruz, düşünelim bir kere.
Geriye kalıyor mütekaidin meselesi. Bu, mütekaidin meselesi daha büyük bir meseledir. Bu memlekette
memuriyet vermiş ne kadar memur varsa, Anadolu’dan yahut Rumeli’den nereden çıkarsa çıksın, bilahare
İstanbul’a yerleşmiş, bu suretle İstanbul bir istihsal memleketi olmaktan ziyade istihlak memleketi olmuş-
tur. Bu mütekaidini tetkik edecek olursak görürüz ki, bunların kimisi Trabzonludur, kimisi Konyalıdır,
kimisi Erzurumludurlar. Bunlar İstanbul’da maaş alırlar, memleketlerine gitmezler. Hiçbirisi memleketine
gidip de memleketin irfanını yükseltmeye katiyen çalışmaz.
Bunlardan başka bir nevi mütekaidin daha vardır, ki gayetle şayanı hayrettir. Bu adam Yanyalıdır, İş-
kodralıdır. Zaten Düyunu Umumiye faslına geçtikten sonra, bunun maaş almaya hakkı yoktur. Yanyalı ise
Yunanistan’a gitsin, oradan alsın. Manastırlı ise Sırp Hükûmetine, İşkodralı ise Arnavutluk Hükûmetine
müracaat etsin. Oradan istesin. Bu Hükûmet artık onlara beş para veremez. Katiyen gitsinler, memleket-
lerinden alsınlar.
HİLMİ BEY (Bolu) — Arnavutluk’un şehirlerinin soyu Türk’tür, Türkoğlu Türk’tür.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Efendiler, İstanbul devairi merkeziye müdiranının zihniyetini an-
latmak için Türkiye’de memuriyet vermiş İdarei Maliye Müdürü Süleyman Fehmi Bey, milletin bu kadar
maaşını aldıktan sonra gitmiştir.
REİS — Şahsa girmeyiniz.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Şahıs meselesi değildir. Umumidir. Gitmiştir. Arnavutluk’ta Başvekil
olmuştur. Sonra Polis Müdürü Tahsin Bey. Binaenaleyh bunların seçilmesine imkân yoktur. Tefrik imkânı
yoktur. Bunun, umumî olması lâzımdır. Umumî bir prensip vazolunur. Arada bir iki yanan olursa zararı
yoktur. Memlekette tatbik ettiğimiz şedit kanunlar yüzünden Anadolu’da ne kadar halk yaktık? Varsın
İstanbul’da da birkaç kişi yansın. Binaenaleyh mütekaidinin maaşatı hususunda fevkalade mutabassır bu-
lunmalıyız. O memleket borcudur, Türk borcu değildir. Anadolu Türkünün borcu değildir. O borç topra-
ğın borcudur. (Alkışlar) Gitsin o toprağa sahip olan memleketten hakkını istesin. (Alkışlar) Binaenaleyh
mütekaidin meselesi hakkında düşünülecek hiçbir şey yoktur.
Sonra efendiler, gümrük mesailini göz önüne alınca hayretlere düştüm, bendeniz. İcra Vekilleri Reisi
Rauf Beyefendi İstanbul’u düşündüklerini arz ederlerken, İstanbul ahalisini terfih edebilmek için, malu-
mu âlilerine gümrükleri üç misli tezyit etmiştik. Bu suretle bunlar gayet pahalıya mal olmuştur. Bunları
hafifletmeyi de vait buyurmuşlardır. Pekâlâ hepimiz de derhatır edersiniz ki, bilhassa Amasya Mebusu
Lütfi Bey tahattur ederler ki biz; Trabzon’da ve Rize’de- ekmeğin okkası, 35 kuruştur- bu indirilsin diye
bağırdığımız zaman katiyen bunları reddettiler. Herhalde Anadolu buğdayı satılacaktır, varsın Trabzon
ekmeğin kıyyesini 35 kuruşa yesin. Fakat memleketin ihtiyacı şey olmasın. Uzun müzakereden sonra ni-
hayet Zonguldak için bir şey.
İstanbul’a sıra gelince Beyler, şimdi İstanbul yolu açılmıştır. Fazla para versinler, buğdayımızı yesinler.
Bugün tren yolları açıldı. Biraz Anadolu’nun damarları açılacak iken haricin Amerika’nın rekabetine karşı
– 1195 –
gümrükleri tahfif etmek fikrini Heyeti Vekile zihninden hiç geçirmesin ve zannederim ki. Heyeti Celile
kabul etmeyecektir. Artık bizim köylümüz uzun müddet harp ettikten sonra, buğdayın kilosunu 100 ku-
ruşa satsın. Biraz başka şeylerden tasarruf etsinler... Efendiler, bugün İstanbul’daki vaziyeti düşünürsek,
bendenizce şimdilik telaşa lüzum yoktur. Artık İstanbul’da Rumluk, Ermenilik şeysi milletin bu az-mü
şiddeti karşısında yaşamayacaktır, zannediyorum. Eski siyasetle İstanbul idare olunamaz. Yani nüfuz tesis
edeceğiz siyaseti ile. İtilâf siyaseti ile İstanbul idare olunamaz. Hıristiyanları ne suretle idare edeceğimizi,
yola getireceğimizi pekâlâ biliriz ve bunda da Meclisi Âlinin tecrübesi vardır. Binaenaleyh İstanbul’da en
ziyade dikkat edeceğimiz şey İstanbul’u istihlak memleketi olmaktan kurtararak, bir istihsal memleketi
haline getirmektir. Tabii bu zaman ile olacaktı:
Sonra Darülfünun, Darülhilafe, Mektebi Mülkiye; bunlar memleketin nuru irfanını yetiştiren mües-
seselerdir. Pek tabii bunların kürsülerinde ders veren zata maalmemnuniye her vakit maaşını vereceğiz.
Çünkü bugün tıbbiyeyi nazarı itibara alacak olursak içinde okuyanların hepsi bizim kardeşlerimizdir.
Bunların maaşını vereceğiz. Yalnız Devairi Merkeziye Müdiranının istihdam edilmeyenlerine beş para
vermeyeceğiz. Çünkü Hükûmeti merkeziye Ankara’dadır. Misakı Milli haricinde bulundu mu, o borç o
memleketin borcudur. O memleket verecektir. İşte Hükûmete verilecek olan veçhe budur. Tabii İstanbul
bir vilayetimiz olduğundan alelusul idare edeceğiz. Benim fikrim budur. Gümrük mesailinde de gümrük
mesailinin en şedidini vereceğiz. İşte veçhe.
HİLMİ BEY (Bolu) — Efendim; evvel emirde Meclisi Âlice malum olmalıdır ki Arnavutluk’un hemen
hemen bütün şehirleri diyeceğim, Türkoğlu Türk’tür.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Ya neye gelmediler?
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Kendilerine kral nasbediyorlar.
REİS — Takrir üzenine müzakeremizi cereyan ettirelim. Memleket meselesi başkadır.
HİLMİ BEY (Bolu) — Böyle olmakla beraber bir Türk oğlu Türk mütekait olup da Arnavutluk’a gide-
cek olursa ona elbette maaş verilmeyecektir. Meselenin ruhuna geçiyorum.
Mesele bendenizce, gayet basittir ve bilakis İstanbul vaziyeti gayet müşevveş bir hal almıştır. Ondan do-
layı mevzuu müzakere olan meselenin ruhu gayetle basittir. Yani İstanbul’un bugünkü müşevveş vaziyeti-
ne karşı Meclisi Âli dakika fevt etmeksizin bir tedbir almalıdır. Arkadaşlar, maalesef yüreğimde bir sızı var
ki, onu bu münasebetle şurada ortaya koymak isterim. Memaliki müstahlasaya avdet eden kardeşlerimiz,
o kurtarılan yerlerden çıkmayıp da orada kalmış, zaten orada bulunan kardeşlerimiz, şu kışta kıyamette
bugün barınacak bir yer bulamıyorlar. Meclisi Âlinin yıldırım sürati ile ittihaz edeceği bir karar vardı ki o
da 100 000’lerce nüfustan mürekkep olan kardeşlerimize ait idi. Maalesef arkadaşlar, o kanun suya düşmüş
bir halde. Bugün adeta ağlayanların gözyaşları gibi yerlerde sürünüyor. Maatteessüf hiç de düşünen yok.
İstanbul meselesi de ikinci mesele olarak karşımızda duruyor. Bunun süratle halli için, istirham ederim,
emel namına istirham ederim, varsürati evvel emirde esas ittihaz edelim. Eğer; bakınız ben kısacık kese-
ceğim, söz alanlar bütün mütalaatını dermeyen için bu kürsüye çıkacak olurlarsa, zavallı İstanbul diyerek
sözüme nihayet veriyorum.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim, Meclisi Âli vermiş olduğu bir karar ve neşrettiği bir be-
yanname ile saltanat ve hakimiyeti şahsiyeye nihayet verdi ve bittabi Babı Âli de lağvedilmiş olduğundan
dolayı, eğer bu kararname neşredilmemiş olsaydı sulhun nihayetine kadar oradaki memurlar maaşlarını
alacaklardı. Mademki neşredildi ve Babıali ilga edildi. Onların terfihi, iaşesi de bu Meclisi Âliye terettüp
etti.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Neden?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Mamafih sulhun neticesine kadar İngilizler bilfiil İstanbul’u meş-
gul bulundurdukça, orada gayri memul bir hadiseye meydan bırakmamak için İstanbul memurinini okşa-
mak ve onları bir derece terfih etmek mecburiyetinde kaldı. Yalnız bendenizce Meclisi Âli Heyeti Vekileye
bu hususta kati salahiyet vermemelidir. Heyeti Vekile bir beyanname ile İstanbul muhitini, İstanbul şehrini
okşamalı. Bu hususta yapacağı kanunu Meclisi Âliye getirerek uzun uzadıya müzakere etmelidir.
– 1196 –
Sonra, Rauf Beyefendi demin buyurdular ki, İstanbul’dakilerin ilim ve irfanından istifade etmek için
icap edenleri Anadolu’ya davet edeceğiz buyurdular. Teşkilâtı hazırai devleti tevsi ederek mi getireceksi-
niz? Yoksa teşkilâtı hazırai yerleştirmek için mi getireceksiniz? Eğer teşkilâtı hazırai devleti tevsi için ise
buna parayı nereden bulacaksınız? Yok tevsi etmeden getirecekseniz, mevcut olanlara yol mu vereceksi-
niz? Ben bunu soruyorum.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Arkadaşlar, Türkün tuhaf durubı emsali zarbı mesele vardır. Malumu
âliniz; kurbanlık koçu ta mezbahaya götürünceye kadar ağzından otu kesmemek lâzımdır. Bu meseleyi
uzun uzadıya konuşmakta mana yoktur. Bu meseleyi Meclisi Âli Heyeti Vekileye terk etsin. Heyeti Vekile
bu memurine sulhun neticesinde bir esas düşünecekler. Bunlardan icap edenleri istihdam edecekler, icap
etmeyenleri pırasa doğramaya sevk edeceklerdir. Binaenaleyh Meclisi Âlinin uzun uzadıya müzakere et-
mesine hacet yoktur. Bunu bilâmüzakere bugün Heyeti Vekilenin teklif etmiş olduğu şekli yalnız beyanna-
me şeklinde, Meclisi Âlinin bir kanunu ve mukarreratı olmamak şartı ile kabul edelim. Sulhun neticesinde
münasip bir şey yaparız.
Binaenaleyh mütekaidin hakkında da bazı şeyler söylenmişti. Bu hususta şunu söylemek isterim ki bu
memleket için kanını dökmüş ve bu memlekette namusu dairesinde vazifesini ifa etmiş ister Iraklı olsun
ister Suriyeli olsun ne olursa olsun, eytamına da mütekaidini-ne de para verelim. Hıyaneti tahakkuk eden-
leri de velev ki evladı resul bile olsa kovacağız.
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Hayır, hayır.
ALİ CENANİ BEY (Gaziantep) — İstanbul’da açıkta kalan memurinin maaşını vermek için zannediyo-
rum ki bizim elde mevcut olan kavanin zaten iktiza gösteriyor. Herhangi bir memuriyet lağvedilirse açıkta
kalan memur, tabiatı ile, mazul addedilir ve mazuliyet maaşı verilir. Yalnız bunlardan nazarı itibara alına-
cak istihkak kesp etmeyenler vardır, ki onlar için Heyeti Celilenizce bir karar vermek iktiza eder. Eytam,
eramil ve mütekaidin maaşları verilmeyecek olursa onların müstahikkini de hakikaten büyük bir zarurete
giriftar olur. Yalnız bendeniz burada anlamak istediğim bir cihet varsa 1337 gayesine kadar hududu millî
dahiline gelmemiş olan mütekaidine maaş verilmesin, diye Avans Kanununa bir madde konulmuştu. Bu
maddeye istinaden gerek memaliki müstahlasada gerek Trakya’da mütekaidin maaşatı için tahsisat konul-
madı. Mütekaidin maaşatını tesviye için bir karar ittihaz edildiği zaman onların vaziyeti de düşünülmek
icap edecek. İstanbul için bu cihet mazharı tasvip olursa oradaki mütekaidinin maaşatını artık vermek lüzu-
mu tabiatıyla tahakkuk eder.52 Bendeniz bu cihetlerde bir müşkilat görmüyorum. Herhalde Heyeti Celile-
niz bir karar ittihaz edecektir.
Bazı şeyler anlamak istiyorum, İstanbul’un icap ettirdiği masarif cihetini düşünüyoruz. Acaba Hükû-
met ve Maliye Vekâleti varidat cihetini de nazarı dikkate alır mı? Bendeniz zannediyorum ki, İstanbul’da 4
Teşrinievvelden evvel tatbik edilen kanunla cibayeti edilen varidatın usulü cibayeti başkadır. Bizim kanu-
numuz mucibince cibayet edilmesi icap eden varidatın usul ve nispetleri başkadır. Mesela, Emlak ve Arazi
vergileri İstanbul’da kıymetlere bir miktar zammedilerek bir nispet dahilinde akar olan menabinin ayrı,
meskenlerin ayrı bir nispette olarak cibayet olunuyordu. Üç veya beş misli bir şey zammedilerek kıymeti
üzerinden şey ediliyor. 1338 senesi için tahakkuk defterleri bu suretle yapılmıştır. Halbuki bunlar bizim
elimizde olan kanunlara muhaliftir. Maliye Vekâleti bunun için ne düşünüyor?
Sonra rüsumat İstanbul’da bugün tarife usulü yerine kıymeti eşya usulü tatbik edilmekte idi. Binaena-
leyh, bizim bilhassa ziynet eşyasının meni duhulü olan şey orada carî kanun değildir. Bugün İstanbul’un
içi, burada memnu olan eşyalar ile doludur. İstanbul hududu millî dahilinde bulunduğu için, oradaki ziy-
net eşyası tabiatı ile buraya girecektir. Elimizdeki kanun mühmel kalmıştır. Maliye Vekâleti bu kanunun
refini teklif etmişti. Buraya gelip de çıkmadı.
Ondan başka Rejinin vaziyeti. Burada Reji Dairesinin tütünleri satılıyor. İstanbul’da Reji Dairesinin...
Onlar satılmaktadır. Bendeniz arzu ediyorum ki. Hükûmet bu mesail hakkında ne düşünüyor? Varidatı
– 1197 –
bulmak lâzımdır. Varidat ile beraber parayı da bulmak iktiza eder. Binaenaleyh bunun her ikisini birden
teemmül eylemek lâzımdır. Bunlar bizzarur yapılacak şeylerdir.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendeniz de Rauf Beyefendi’nin bahis ettiği mesele mü-
labesesi ile Heyeti Vekilenin doğrudan doğruya teşebbüs ettikleri mesail hakkında kendi mesuliyetleri
altında icra etmesini emniyetli ve elzem görürüm. İstanbul’daki gerek memurin ve gerek zabitan sınıfı, ki
onlar da memurdur. Memurini askeriye, mütekaidin, eytam, eramil vesairesinin vaziyetinin meşkûk bir
surette olması elbette doğru değildir ve bu bazı avakıbı vahimeyi intaç eder. Binaenaleyh bunları sureti
münasebede tatmin ve tesliye ve idare etmek lâzımdır. Hükûmet bu hususta deruhte ettiği mesuliyeti umu-
miyenin memleket karşısında ve bilhassa bu mesele karşısında teferruatını kendi siyaseti dairesinde idare
etsin. Onu tenkide bizim her vakit hakkımız vardır ve yapacağız. Onun için bir beyanname neşri gibi bir
suretle, İstanbul’da bilumum Hazineden maaş alan memurin vesaire mütekaidin ve eytam ve eramil vesa-
ire hakkında, Hükûmetin bir pederi müşfik vazifesi ile icabatı adalet ve icabatı kanun iyeyi ifa edeceğine,
kendilerinin bu hususta adilâne bir karara intizar etmeleri lâzım geleceğine dair. Hükûmet bazı ifadat ve
beyanatta bulunabilir ve arzu ettiği siyaset böylece yürür.
Yapılacak şekle gelince: Evvelâ İstanbul’un bir varidatı, bir de masrafı vardır. Eyyamı ahirde bu vari-
datın bu masrafı idare edemediğinden bir hayli tenkihata mecburiyet görüldüğü malumunuzdur. Eğer,
Hükûmet, evvelce tam verdiği maaşatı, mecburî mezuniyet suretinde verecek olursa, mecburi mezuniyet
usulünde verilmesi lâzım gelen maaşat, İstanbul gümrükleri aynı miktarda rüsum cibayet ettikçe belki
İstanbul’un kendi varidatı ile ita olunabilir.
Bazı arkadaşlar bu meyanda mütekaidin hakkında yapılması lâzım gelen tedabiri zikrediyorlardı. Bun-
lar da tedricen nazarı dikkate alınırsa bizim gümrük rüsumuna vazedeceğimiz rüsumu munzamma ile,
vesaire ile belki İstanbul’un kendi varidatı ile idare edilebilmesini yoluna koymak imkânı vardır.
İşin tedviri cihetine ait olan kısmına gelince; bendeniz. Hükûmetin derhal bir bütçe ile Encümene
gelmesini tavsiye ederim. İstanbul’un varidat ve masarifatı malumdur ve bu varidat alınabilir de. Herkes
veriyor. Bu varidatın bizim rüsumumuzun zammı ile ve yahut tadili ile çıkabilecek miktarı hakkında bir
tahkik ve hesap yapabiliriz. Hesabat pek mazbuttur. Ve binaenaleyh biz buna göre nüfus temevvücatı ve
iktisadi vaziyet üzerine bir hesap yapabiliriz. İstanbul’un vereceği para ile sarf edeceği masraf göz önüne
alınarak memurinin mekadiri göz önüne alınarak Hükûmetin memurlara ne verebileceğini ve bunların
ne suretle tasfiyeden geçebileceğini ve buradaki münhalata ne miktarda memur alınarak vaziyeti idare
edebileceğini Hükûmet esaslı bir karar halinde Meclisi Âliye getirir. Encümenden geçer. Ve Meclis ancak
o zamanda bu mesele hakkında hakiki olarak mukarraratını izhar eder ve doğru bir neticeye varılır. Bu-
gün mesele Heyeti Vekilenin dairei salahiyetinde olmak üzere bir beyanname ile lüzumu dairesinde bu
kadarcık bir şey ile de halledilirse, siyasi maksat temin edilir. Bu kadarla iktifa kâfidir. Bu işi. Hükûmetin
mesuliyetine bırakmak lâzımdır. Burada beyanı mütalâa eden rüfekanın söyledikleri şeyleri de Heyeti Ve-
kilenin nazarı dikkate alacağını ümit ediyorum. Bendeniz bu nıkatı nazar dairesinde meselenin Hükûmete
tevdiini ve bilahare esaslı bir teklif ve esaslı bir malumatla Hükûmetin vürudunda kati bir suretle halle
iktiran ettirilmesini teklif ederim.
REİS — Efendiler: birçok takrirler geldi. Bunlar kifayet hakkındadır. Yalnız Hükûmetten birçok şeyler
soruldu. Mesele tenevvür etsin. Söz Rauf Bey’indir. Sözleriniz de mahfuzdur.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) — (Sivas) — Efendim, bir beyanname suretinde
neşredilmek üzere bunu, Heyeti Âliyenize berayı malumat arz ettim. Üç maddede telhis edilen hususat
hakkında söz söyleyen arkadaşlarımızdan ekserisi bazı noktalarda müttehit beyanatta bulundular. Bilhassa
Hafız Mehmet Bey arkadaşımız söze başladığı zaman, hemen müselsel olarak ifadatta bulundular. Ben de
kendilerinin beyanatına cevap ile başlamak istiyorum.
Hafız Mehmet Bey arkadaşımız buyurdular ki. Heyeti Vekilenin Meclisi Âliye bir teklif ile gelmesi bir
tasvip teklifi ile gelmesi doğru değildir. Memurin hakkında bir kanun lâyihası yapsınlar, getirsinler. Onu
tetkik edelim.
– 1198 –
Efendim; kanun lâyihası veya kanun lâyihasına doğru bir şekilde buraya gelinmek mescidi mevzubahis
değildir. Aleni celsede de arz ettiğim gibi, bugün İstanbul’da tatbiki, tamiri arzu edilen idari bir zaruret
vardır. Bunun vücup tahtında olduğunu Hükûmet takdir ve Heyeti Âlinize arz etti. Teşkilâtımız dolayısı
ile de Heyeti Âliniz bize her zaman iştirak buyurabilir. Bu noktadan biz mesuliyetten kaçmıyoruz. Siz bizi
yine mesul ededurun. Biz, hali hazırdaki ihtiyacı tatmin edelim.
İkinci noktai nazar; bizden ayrılan mahallere mensup mütekaidin ve eytam maaşatını vermeyelim.
Bunlar oraya gitsin. Düyunu Umumiyeler de ayrılsın, oradan paralarını alsınlar. Biz, daha oraların bizden
ayrıldığını kabul ve tasdik etmiş değiliz. Belki biraz masraf olacaktır. Bunu fedakârlık olarak kabul edece-
ğiz. Sulh neticesinde bir katiyet kesp etmedikçe bunun Hükûmet ağzından, millet ağzından sâdır olması
milletin ve memleketin menfaatine muvafık değildir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Misakı Milliyi ne yapalım?
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Misakı Millide sarahat vardır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, Misakı Millide hududu milliyi çizdik. Haricinde kalan
memleketlerin ahalisi serbest olarak reyini ita edecektir ve ondan sonra mukadderatları taayyün edecektir.
Yani bu noktaya nazarı dikkatinizi celbederim.
SAMİ BEY (İçel) — O, Garbi Trakya’ya aittir efendim...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Hayır efendim. Heyeti umumiyesine aittir. Bir daha onu okur-
sanız, heyeti umumiyesine aittir. Mısır’a aittir, Irak’a aittir, bilmem Kıbrıs’a ne dereceye kadar aittir. Onu
söyleyemem. Fakat her yere aittir. Yemen müstesnadır. Çünkü Yemen doğrudan doğruya Hükûmetimize
merbuttur. Çünkü Yemen istilâ edilememiştir. Misakı Millideki kayıt «ecnebi ordular tarafından istilâ edi-
len memleketlerde dairdir. Onların tesirinde olmayarak, serbest olarak reylerini verdikleri zaman hakiki
mukadderatları taayyün edecektir.
Hafız Mehmet Bey ve diğer rüfekadan bazılarının ifadeleri arasında dediler ki. Hükûmet mesuliyeti
tahammül etmek üzere bu meseleyi üzerine alsın, hülâsa- tabiri caiz ise- kendileri bu işi hal ve fasletsinler
ve bundan Hükûmeti mesul ederim. Şimdiki arz edeceğim nıkatı mesuliyetten tebrie gayesi ile arz etmi-
yorum,
Şimdi efendiler; Hafız Mehmet Bey arkadaşımız, zannediyorum, meseleyi tamamı ile ifade buyurma-
dılar. Yani bunu Hükûmet ihdas etmiş değildir. Meclisi Âlinizin ariz ve amik müzakeratı neticesinde itti-
haz buyurduğunuz kararın tebliği anında adliyeler tatili faaliyet etmiştir. Maliye tatili faaliyet etmiştir ve
bu suretle İstanbul ahalisi Türkiye Büyük Millet Meclisine iltihak etmiştir.
SALAHATTİN BEY (Mersin) — Makabli var, (Hayır) sadaları.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun, makabli nedir? Rica ederim, bunu bilmek
isterim.
REİS — Müsaade buyurun. (Rauf Bey’e hitaben) Cevap vermeye mecbur değilsiniz. Arkadaşlar, bir şey
istiyorsa takrirle müracaat ederler.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yani arzu buyurduğunuz zaman cevaba hazırım. Yalnız bu tarzda
ifade doğru değildir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hemen aynı zeminde idarei kelamda bulunduktan sonra, gümrükle-
ri katiyen tadilat ve tenzilat yapmayalım, biz nasıl çektikse onlarda çeksin diyorlar.
Hulasa her şeye tahammül etmek mecburiyetindedirler ve bunun ehemmiyetli yoktur, dediler. Bu nok-
tada kendileri ile ayrılıyoruz. Gümrük meselesinde hakem Heyeti Âlinizdir. Bendeniz, Maliye Vekili bu
esasatı ihzar edip teklif edince noktai nazarımı arz ederim ve icap ederse bunun zaruri olduğunu görürüm.
Efendiler, tekrar ediyorum icap ederse biz, İstanbul’un, bu vaziyetini sulhun hitamına kadar idame etti-
rebilmek için, istiklâlimizden fedakârlık etmemek şartı ile, belki malî fedakârlık etmeğe mecburuz. Şunu
düşünelim ki, İstanbul Türk ve Müslüman şehridir. Bunun Türk ve Müslüman şehri kalması için orada
ekseriyeti teşkil eden memurine açıkta bırakır ve onları oradan hicrete mecbur edersek- Ziya Hurşit Bey’in
– 1199 –
dediği gibi- İstanbul şehrimizi uzun müddet Türk ve Müslüman şehri olarak tutmamak tehlikesi vardır.
İşte bu gayeyi temin edebilmek için azamî fedakârlık ne ise yapmak zaruretinde mecburiyetinde olduğu-
muzu arz ediyorum. İstiklâlimizi mahfuz bulundurmak şartı ile bulunulan kanaatler çok doğru ve çok
muhteremdir. Fakat bugün bir zarureti mutlaka vardır. Bu suretle idareci mecburî ve zarurî olan bir şekli
idare vardır. Bunu idarî olarak halle mecburuz. Eğer lüzum görmezseniz- Heyeti Âlinizin kararı mutadır-
yalnız bu, tatbik edilecektir ve Heyetinizin kararı tatbik olunacaktır, deriz.
Süleyman Sırrı Bey arkadaşımız, istihdam edilecek memurları nerelerde istihdam edeceksiniz, bura-
daki memurları çıkarıp ta yerlerine koyarak mı idare edeceksiniz, kadroları tevsi mi edeceksiniz, eğer
kadroları tevsi edecekseniz, parayı nereden bulacaksınız ve buradan çıkaracağınız memurları nereye ko-
yacaksınız; tarzında sual sordular. İnşallah efendim, sulhumuz teessüs ettikten sonra, bizim ‘kanaatimiz,
her şeyden evvel ahlak ve ilim ve irfan sahibi olanlara ehemmiyet verilerek iş vermektir. Bu itibarla tabiî
olarak kimsenin aç kalmasını, sefil kalmasını istemeyiz. Kimin ehliyetini daha ziyade görürsek, kimin ah-
lâkını daha metin görürsek kimin maarifini daha yüksek görürsek meydan ona açıktır. İhaneti ile irtişası
ile maruf olanlara yer yoktur.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Öylelerin her vakit yeri yok...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Evet. Şu hâlde efendim, tekrar ediyorum. Nasıl ki İstanbul bize in-
tikal eder etmez, onların evlatlarından asker alacak, onları müdafaai vatanda kullanacaksak, aynı derecede
İstanbul’un irfanından istifadeyi düşüneceğiz ve o irfandan istifadeye muhtacız.
Hulasetülhulasa; belki bugün pek çok malî fedakârlık edeceğiz. Fakat İstanbul’u Türk ve Müslüman
tutmak için ve İstanbul’u o yolda istikbale getirebilmek için mutlaka fedakârlıkta bulunacağız ve teklif
ettiğim hudut dairesinde.:. (Gürültüler) Müsaade buyurun, Hükûmet beyannamesini yapsın ve bu beyan-
name şeklinde, teferruat şeklinde İstanbul bütçesi geldiği zaman bu bütçeyi kanun tarzında müzakere ve
tespit eder ve icabını icra edersiniz.
REİS — Feyyaz Bey efendim bir sualiniz vardı.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Suale kalkışırsak hepimizin daha evvelden suallerimiz vardır.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Efendim, mütekaidin ve eytam ve eramilden bahsediyorsunuz. Bu mü-
tekaidin arasında, mesela, İstanbul’da Nâzım Paşa, Mahmut Hayret Paşalar gibi bizleri mevkuf tutarak
süründürenler de dahil mi? Onların içerisinde ve memurin meyanında elyevm daha o vazifeyi ifa eden
birtakım denîler vardır. Bunlar da dahil midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Malumu âliniz, bu baptaki noktai nazarımız, hükûmet ağzından
teferruattan bahsedilmemesidir ve zaten bunları telhis edemeyiz ve hakikaten bunları tefrik edemeyiz.
Bize haber verirsiniz. Mahrem olarak oraya tebligat yaparız. Bu gibi melunların tediyatını, tehir edin, tavik
edin, vermeyin deriz. Bidayeten işi hallederiz.
(Müzakere kafi sadaları)
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Efendiler, mevzubahis olan meseleden dolayı bazı rüfekanın
haklı olarak asabileşmekte olduğunu görüyorum. İçinizde bu asabiyete iştirak etmeyecek hiç kimse yoktur.
Ancak kendimizi bundan kurtarabilmek için mevzubahis meseleyi, müsaade buyurursanız, ufak bir tahli-
lini yapalım. Eğer, mevzubahis olan mesele asırlardanken Anadolu’nun servetimi çekmiş ve Anadolu’nun
fakr u zaruretini mucip olmuş bir İstanbul’a para vermekte hala devam edilecek olsaydı, zannederim, he-
pimiz asabileşecek ve bunu katiyetle reddedecektik. Bu, hiçbir zaman mevzubahis olamaz. Bugün mev-
zubahis olan, zannederim ki, siyasî ve idarî tedbirden başka bir şey değildir. Bir İstanbul vilâyeti vardır ki,
elan düşmanlarımız olan düveli itilâfiyenün tahtı işgalindedir ve bu İstanbul asırlardan beri fena bir idare
makinasının elinde malûldür, malûl olagelmiştir. Binaenaleyh biz, payitaht olagelen bu İstanbul’u şimdi
Türkiye Büyük Millet Meclisinin bir vilâyeti haline ifrağ ederek idare etmek isliyoruz. Ancak bunu tatbik
etmek isterken, birtakım kuvvetler var. Maksada menfi birtakım kuvvetler ve vaziyetler vardır. Onları
birer birer sayalım.
– 1200 –
Evvela düveli mültefikanın İstanbul’da bir vaziyeti mahsusası vardır. Bu, bize muhalif olan bir vaziyet-
tir. Bizim aleyhimizde çalışan bir kuvvettir.
Bundan başka anasırı Hristiyaniye vardır. Onlar da bizim aleyhimize, bizim maksadımız hilafında bir-
çok roller oynamaktadırlar.
Üçüncüsü de birçok devairi merkeziyenin tatili faaliyet etmedi yüzünden namütenahi insanlardan mü-
rekkep bir gayri memnunlar sınıfı vardır. Bu tabiatı ile hasıl olmuştur. Benim telakkime göre Heyeti Vekile
bu menfi vaziyetlere ve muhalif mahzurlara ve bu muhtelif menfi kuvvetlere karşı seri bir tedbir alarak,
hepsinin mesaisini akamete duçar etmek istiyor. Bittabi düveli müttefikanın vaziyetine göre başka türlü
tedbirler almak var. Oradaki anasarı Hristiyaniyeye göre tedbir almak var.
Bir de üçüncü vaziyet ki arz ettiğim gayri memnunlardan mürekkep büyük bir sınıfın yapabileceği
fenalığı bugün için menetmek. Şüphe yok ki, bu ihsanlar orada aç bırakılırsa daima aleyhimizde çalışan
kuvvetlere iltihak edeceklerdir ve İstanbul muhiti de çabuk bunlara sapar. Nitekim iki üç günden beri
aldığımız malumat bu tarzı telakkiyi, bu tahmini teyit etmektedir. Binaenaleyh, Hükûmetin derhal bir
beyanname ile oradaki efkârı umumiyeyi tatmin etmesi ve fenalığı hakikaten fena ve mahdut olan in-
sanlar üzerinde tecrit ettirecek, heyeti umumiyi böyle masun bir hale bırakması çok muvafıktır. Bittabi
hükûmet siyasî, idarî bir tedbir olmak üzere kendiliğinden yapabilirdi. Fakat biz burada hakikaten mad-
dî bir fedakârlığı göze almaktayız. O memurlara para vermek, madem ki böyle bir muamele binnetice
Meclisi Âlinize intikal etmek zaruretindedir. Bu işin mukaddimesinde Heyeti Celilenizin mazharı tasvibi
olabilecek bir harekete mecburdur. Bundan dolayı Hükûmet Heyeti Âlinize müracaat emiş bulunuyor. O
esaslı mütalâalar, noktalar hakikaten tatbik olunacaktır. Bir taraftan dahi onları ne şekilde tatbik edeceğini
düşünsün. Tertip, tanzim etsin. Derhal İstanbul efkârını telkin etmek, icrada aleyhimizde terekküp eden
kuvvetlere iltihak etmeğe mahal vermemekten ibarettir. Ben denizce münakaşaya bile hacet yoktur. (Müt-
tefikiz sesleri)
REİS — Müzakerenin kifayetine dair takrir vardır. Ondan evvel Maraş Mebusu Hasip Bey de sual sor-
mak istiyor. Suallerin cevabını dinlemeğe muvafakat buyuruluyor mu? (Hayır sadaları)
Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Ekseriyeti azime ile müzakere kâfi görül-
müştür.
Efendim, makamı riyasete verilen takrirler okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
İstanbul’daki memurin ve mütekaidin ve eytam ve eramil hakkında, bilahire icabı teemmül edilmek
üzere, şimdilik Hükûmetin teklif ettiği mevaddın beyanname şeklinde tasvibi ile ruznamei müzakerata
Canik Mebusu Erzincan Mebusu

Emin Hüseyin
Riyaseti Celileye
Bu bapta Meclisi Âli sağlam bir karar ittihaz edinceye ve sulhun akdine değin, İstanbul memurini hak-
kında Heyeti Vekilenin beyannamesi veçhile muamele yapılmasının kabulünü teklif ederim.
Erzurum Mebusu
Mehmed Salih
– 1201 –
Riyaseti Celileye
İstanbul, diğer vilayatımız gibi öz vatanımızdır. Diğer vilayatta memuriyetleri lağvolunan memurin
hakkında nasıl ki diğer bir memuriyete tayin olununcaya kadar, mazuliyet maaşı verilmek kanunu mahsus
icabındandır. İstanbul’da Meclisin verdiği karar ile açıkta kalan memurine de yeni bir memuriyete tayin
edilene kadar, mazuliyet maaşı verilmesi zaruridir.
Mütekaidin ve eytam ve eramil ise, bu memlekette hizmetleri ve hazinei devlete terk eyledikleri tekaüt
ve mazuliyet tevkifatları dolayısı ile. Elbette bu memleket malından bunlara tekaidiye veya eytam ve era-
mil maaşları verilmesi pek tabiidir. Bu devlet, bu memleket için hizmet etmiş mütekaidin veya eytam ve
eramile, bugün ecnebilere geçmiş olan memleketlerde el açtırılması muvafıkı vicdanı adalet değildir. Bi-
naenaleyh diğer vilayatta carî olan kavanini umumiyemiz dairesinde mazuliyet ve tekaüd eytam ve eramil
maaşları verilmesine devam olunmasını arz ve teklif eylerim.
Sivas Mebusu
Mustafa Taki
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfidir.
Evvelâ; İstanbul’da ihdas edilen son vaziyete kadar İstanbul şehrinin varidat ve masarifi ne olduğunun
bittahkik bir cetvel tertibi ile acilen Muvazeneye tevdiini ve aynı zamanda kanunlarımızın carî olacağı mü-
lahazası ile husule gelecek vaziyeti maliyenin de ayrıca tespiti hususunun Heyeti Vekileden talep edilmesi;
Saniyen; bugünkü İstanbul’da mevcut ve gayri tabiî vaziyetten düşmanları istifade ettirmemek maksadı
ile bilahire esaslı teşkilâtın Meclise Bütçe şeklinde tevdii mecburî olmak üzere, şimdilik Hükûmetin tasav-
vur ettiği beyannamenin ilânını tasvip etmek lâzımdır.
11. 11. 1338

Lazistan Mebusu
Osman Nuri
Riyaseti Celileye
Kanaatime göre Hükûmet, mahsus ve muhtemel mesuliyetten vakti ile kendisini kurtarabilmek için
meseleyi Meclisi Âliye getirmiş bulunuyor. Mesele bu şekle, bu vaziyete düşürüldükten sonra Meclisi Âli-
nin Hükûmete veçhe vermek sureti ile mesuliyete iştiraki muvafık olamayacağından, tevellüd edecek me-
suliyetle Hükûmeti mesul edebilmek için, tekliflerimin aynen kabulü ile celseyi aleniyeye geçilmesini teklif
ederim.
11. Teşrinisani. 1338
Bitlis
Yusuf Ziya
Riyaseti Celileye
Heyeti Vekile Reisi Bey’in teklif ettiği mevaddın bir kere daha tetkik olunmak üzere Dahiliye Encüme-
nine havalesi lüzumunu teklif eylerim.
Yozgat
Süleyman Sırrı
SÜLEYMAN SIRRI (Yozgat) — O eskidir efendim.
– 1202 –
Riyaseti Celileye
Büyük Millet Meclisi Hükûmetine merbut İstanbul vilâyeti ile mülhakatına ait Anadolu’nun herhangi
bir vilayet ve liva ve kazasında olduğu gibi her Vekâletin kabul edeceği kadrolardan fazla kalan İstanbul’da-
ki imparatorluk memurlarına mezuniyet veya mazuliyet parası verilmesi Büyük Millet Meclisinin teşkilâtı
esasiye ve kavanini mevzuası ile son mukarreratına muhaliftir. Buna fevkalade yeni bir kanun ve yeni bir
kararla sureta hal tespit olunabilir. Harekâtı milliyeye hadim memurlarla, müessesatı hayriye ve mekâtibi
âliyeyi tatmin ve temin etmek neye mütevakkıf ise. Hükûmet bunu bittedkik, isterse Meclise teklif eder ve
alacağı şekil üzerine beyannamesini neşreder veya mesuliyetimi üzerine alarak neşreder. Bu suretle reye
vazını teklif ederim.
Gaziantep
Yasin
Riyaseti Celileye
Eytam, eramil, mütekaidin, memurin maaşları ne kadar tutuyor? Tabiî tetkikat neticesinde beyanname
tanzim olunmuştur. Maliye Vekilinin izahat vermesini teklif ederim.
Yozgat
Feyyaz Âli
REİS — Efendim takrirleri reye vazedeyim.
(Canik Mebusu Emin ve Elaziz Mebusu Hüseyin Beylerin takriri tekrar okundu)
REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Ekseriyeti azime ile kabul olunmuştur.
OSMAN BEY (Lazistan) — Bendeniz takririmin Heyeti Vekileye havalesini teklif ediyorum Reis Bey.
REİS — Efendiler; Şimdi mesele hakkında verilen takrirlerin Heyeti Vekileye havalesine lüzum kal-
madı. Bu takrirlerin ehemmiyeti kalmadı. Yalnız bu alenî celsede mevzubahis olacaktır, zannediyorum.
(Hacet yok sesleri) Beyanname Hükûmete tasviben gidecekse aleni celsede mi, yoksa hafî celsede mi icra
edilecektir? Hükûmet Reisi Rauf Beyefendi, bu hususa beyanı mütalaa etsin.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Bu, aleni celsede mevzubahis olmuştur. Yine neticesinin âleni
celsede mevzuu bahsolması lâzımdır.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Celsei aleniyede bunu mevzubahis etmeye lüzum yoktur. Bir karar
verilmemiştir. Hükûmet bir veçhe isledi. Meclisi Âli de verdi. Zaten tebligat icra edildi. Bunun başka bir
şekli yoktur.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Bendeniz teklif ediyorum. Celsei aleniye
olsun. Tarafı âlinizden bu takrir okunsun ve ittifaka yakın bir ekseriyetle kabul ettiği bu beyannameyi be-
yanname, suretinde neşrini kabul etsin. Kanun diye değil efendim.
REİS — Efendiler; şimdi iki fikir vardır. Durak Bey buyuruyorlar ki bu celsei hafide hükûmete verilen
bir veçhedir. Hükûmet tatbik etsin. İcra Vekilleri Reisi buyuruyorlar ki, âleni celsede mevzubahis olsun.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yani tarafınızdan okunsun.
REİS — Yani aleni celsede başlandığı için. Nebi Efendi’nin buyurduğu da budur. Netice iktiran et-
meden kaybolmuştur. Binaenaleyh, bunun aleni celsede icrası kabul ediliyor. Fakat takrir olarak bir şey
yoktur. Fikir olarak bu mevzubahis olmaktadır. Bu hususu reyi âlilerine vazetmeye mecburum. Evvele-
mirde alenî celsede olmasını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir. (Hakkı kelamımız
mahfuzdur sesleri)
Efendiler; hakkı kelam hiçbir zaman zail olmaz ve her zaman veriliyor. Fakat bunun mahzurlu olan
cihetleri de vardır.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Demin Hafi celsede geçtiğimiz zaman aleni celsede söz alan ar-
kadaşlar, hafi celseye geçtiğimizde burada noktai nazarlarını beyan etmişlerdir. Sonra bu meselenin hita-
– 1203 –
mına ekseriyeti azime ile karar verildi ve müzakere kâfidir denmiştir. Yalnız alenî celsede merasim icra
olunacaktır. (Öyledir sesleri)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, ben aleni celsede söyleyeceğim.
REİS — Celse hafidir efendim, buyurun.
ZİYA HURŞİT BEY — (Ben aleni celsede sözümü söyleyeceğim.
HÜSEYİN RAUF BEY (H. Vekile Reisi (Sivas) — Efendim, mevzubahis olan meseleyi ittifaka yakın bir
ekseriyetle kabul ettik. Şimdi hafi celsede söylenen sözlerin aleni celsede söylenmemesine, aleni olmadan
karar verdimiz. Hafi olmadan maksat, söylenilen sözlerin hariçte ve dahilde icra edebilmek ihtimali olan
sui tesiri izale etmek içindir. Hafi konuştuk ve istediğimiz anlaşıldıktan sonra aleni celsede istediğimiz gibi
söylenirse o vakit hafi celsenin hikmeti vücudu ne olur? Hafi celse niçin akdedildi?
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Ekalliyetin hakkı yok mu Mecliste?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, ekalliyetin yoktur. Hakkını istimal etmiştir. Enine bo-
yuna istimal etmiştir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Millet duysun.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Canım efendim, millet istediği gibi duysun. Mademki hafi celse
tasvip edilmiştir. Bir daha niçin aleni celsede mevzubahis edilsin? Bu noktai nazardan rica ederim. Şimdi
buna karar veriniz. Hafi celsede Reis Bey tarafından okunsun. Reye konsun, ekseriyet tecelli etsin. Bu idarî
tedbiri ittihaz etmiş olalım. Mademki aleni celsede başlamıştır. Aleni celsede hitam bulsun.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, madem ki Heyeti Celile hafi celseyi tasvip et-
miştir. Hükûmet almış olduğu veçhe dahilinde beyannamesini neşretsin ve buna için alenî celseye lüzum
yoktur.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Beyefendi; alenî celsede bu mesele başlamıştır. Eğer hafi celsede
başlayıp hafide nihayet bulsaydı, dediğiniz doğru idi. Binaenaleyh aleni celsede nihayet bulmalıdır.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Söz isterim Reis Bey.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Müzakere kâfi görülmüştür. Söz verilemez.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Efendiler, sükûnetle dinler isek gayetle fena bir teamül yapacağız. Bir
mebus söz istediği zaman söz verilmez mi? Burada böyle bir teamül yapılmamalıdır. Mebus söz istedi mi
kendisine söz verilmek mecburiyetindedir. Bu hakkıdır. Yani söz verilmesin diye Mecliste bir karar kabul
edilirse Meclis böyle makin a gibi yürümez. Söz istenince verilir. Eğer böyle bir teamül kabul edilirse, bu
sonra hafide konuştuktan sonra fikrinizi alenide söyleyemeyeceksiniz diye söz kesilemez. Rica ederim
yalnız siz değil, alenî celsede millette var. Onlara karşı ben kendimi tebrie için sözlerimi söyleyeceğim. Bu
hakkı benden nezeden hangi kuvvet vardır? Makamı riyasetten soruyorum. Bunun cevabını versin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Benden mi istiyorsunuz?
REİS — Bir Mebusun sözünü kesip söz vermemek... Kimse bu kudrette değildir. Menafii aliyei vataniye
için hafî celse teşekkül eder. Alenî celsede söylenilmeyen sözleri söylemek mümkündür. Bu da Mebusun
vicdanına kalmış bir meseledir. Bu, tazyik altına giremez. (Bravo sadaları)
Yalnız Efendiler aleni celsede, hafi celsede, söylenen sözlerin söylenmemesi Mebusun vatanperverli-
ğinden beklenir.
Şimdi usul hakkında Nebil Efendi’nin sözü vardır.
NEBİL EFENDİ (Karahisarısahip) — Ziya Hurşit Bey arkadaşımız diyor ki, eğer bunu usul olarak
kabul edersek, müzakerenin kifayetine karar verilirse millet nazarında mesul olmaz mıyız? Belki söyle-
yeceğim var, tenkit edeceğim var buyurdular. Ben aksini soyuyorum. Efendiler, Meclis bütçesi müzakere
olunurken, harcırahımızın yüz lira üzer inden olması hakkında burada gürünü yaparken, alenî celsede
– 1204 –
âleme karşı hesap vermek, için söyledim, bağırdım. Niçin o vakit kabul etmediler, soruyorum? Bugün neyi
kabul etmek istiyorsunuz. (Bugün de kabul olunur sadaları)
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim müzakere alenî başladı, sonra celsenin hafi olmasına ka-
rar verildi, müzakere cereyan etti. Şimdi alenî celse yapmadan karar verirsek pek muvafık kaçmaz zanne-
derim. Şimdi Reis Bey şöyle reye koyarak karar verilirse İstanbul efkârı umumiyesi. Büyük Millet Meclisi
kendileri hakkımdaki beyannameyi bilâmünakaşa kabul etti diye daha memnuniyetle karşılarlar.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Bakalım razı mıyız ona.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, cereyan eden müzakerattan dahi anlaşıldığı veçhile, şu idari ve
siyasi vaziyetten celsei hafiyede söylenmesi lâzım gelen sözler söylendikten ve bunun da bir tedbiri siyahi
ve idari olduğuna Meclisi Âlice de bir kanaat hasıl edilerek kabul edildikten sonra, celsei aleniyede bunun
siyasi ve idarî tesiratını izale edecek, yani takrirlerin aleyhinde cereyanlarda bulunma Meclisi Âlice mül-
tezem olan idare ve siyaseti ihlâl eder gibi bir mahiyette de olabilir. Onun için bütün arkadaşlarımdan çok
rica ederim. Bunun tesiratı idariye ve siyasiyesi tamamiyle husule gelmek için mademki celsei hafiyede
söylendi, rica ederim, celsei aleniyede söz almaktan vazgeçsinler.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Efendim, mesele söz alıp almamak değildir. Bendeniz söz istemiştim, ta en
sona kaldım. Reis Bey’e sordum, dedim ki celsei hafiyede başka mı söz veriyorsunuz dedim? Hayır dedi,
söz alanların sözü mahfuzdur. Binaenaleyh söz isteyen arkadaşlar söz söylemiştir ve mesele de halledilmiş
ve müzakere de kâfi görülmüştür. Celsei aleniyede müzakere açmak Reisin salâhiyeti cümlesinden değil-
dir. Ancak sorabilir. Heyeti Celileniz tekrar alenî celsede müzakereyi kabul edecek şekilde Reis tarafından
reye konulduğu zaman kabul ederseniz ondan sonra müzakereye devam edebiliriz. Yoksa celsei hafiyede
biz ayrıca konuşuruz.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendim, bir kere celsei aleniyede bu mesele müzakereye başlandı. Sonra
celsei hafiyeye geçildi. Hepimiz söz istedik. Celsei aleniyede iken söz istemiştik, celsei hafiye üzerine sözle-
rimiz kaldı. Bu meseleye dair beyanı mütalaa etmekten mahrum bırakılıyoruz. Sonra tekrar... (Gürültüler)
Müsaade buyurunuz ikmal edeyim. Neden dinlenmiyor. Sonra celsei aleniyeye bir daha lüzum görülüyor.
Celsei aleniyede de katiyen sözler boğulacak. Eğer böyle sözler boğulacak ve hakkı kelam işitilmeyecek
ise...
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Hayır, hayır söz boğulmuyor.
REİS — Hilmi Bey söz vermiyorum.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Boğuluyor, verilmiyor. Celsei aleniyede eğer hakkı kelâmımız mahfuz ise,
celsei aleniyeyi kabul edelim. Ekseriyetle beyannamenin neşri kabul edilmiştir. Yoksa merasimi aleniyeye
katiyen lüzum yoktur.
REİS — Ses boğan yok, Heyeti celilenin ekseriyeti hâkim, telakki yanlış olmasın. Yahya Galip Bey bu-
yurun.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Efendim, celse ister aleni ister hafi okun. Heyeti Vekilenin vermiş
olduğu beyanname doğrudan doğruya malûmat kabilindendir. Bu malûmat ister hafi celsede ister alenî
celsede istihsal edilsin. Bunun mahiyeti bundan ibarettir. Bendenize kalırsa bu beyannameyi Meclise sevk
etmeye hacet yok. Memur infisal eder, mazuliyet maaşı alır. Bizim de kabul ettiğimiz bir kanun var. Memur
istifa eder veya mazuliyete geçer, tekaüt olur, tekaüt maaşı alır. Tabii bir meseledir. Buna lüzum yok. Bu ka-
nun nazarı dikkate alınmış olsaydı bu mesele biterdi. Buna ait malumatınız ister celsei aleniyede ister celsei
hafiyede olsun celsei hafiyede müzakere kâfidir denilmekte demek ki, meseleye ait müzakerenin kifayetine
karar verildi demektir. Kifayet kararı verildikten sonra tekrar reye konulması nizamname icabatından ise
celsei aleniyede de konuşulan şey celsei hafiyede de konuşmak Nizamnamei Dahili ahkâmından ise, konu-
şulur. Bu mesele bundan ibarettir. Benim anladığım şey... (Reye sadaları)
REİS — Elimde takrir yok, ben ne yapacağım?
– 1205 –
YASİN BEY (Ayıntap) — Efendim Duyuruluyor ki; biz siyasi ve idarî beyanname neşredeceğiz. Efendi-
ler, bu siyasi beyannamenin altında milyonlar var; milyonlar var. Arkadaşlar bu siyasî, idarî kelimesi kuru
kelimeler değildir. Bunda hakkı kelamınız vardır. Mahfuz olmasını iddia etmiştik. Şimdi şunu anlamak
istiyorum ki, müzakerenin kifayeti demek, heyeti Vekilenin şu beyannamesini tasvip etmek mi demektir.
(Evet sesleri) Şu beyannameyi tasvip demek ise, bu milyonlara taalluk eden bir meseledir. Bunda hakkı
kelamımız mahfuzdur. Yani, bunun Meclisin ekseriyeti yürüttüremez. Eğer celsei aleniye olursa herhalde
söz söyleyeceğiz. Sözümüzü tutacak hiçbir kuvvet yoktur.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Takriri kabul ettik, tasvip ettik.
REİS — Efendim, söz alanlar Mehmet Şükrü Bey, Ziya Hurşit Bey.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Aleni celsede değil mi Reis Bey
REİS — Hayır, hafi celsede. Aleni celseye geçeceğiz. Buna dair...
M. DURAK BEY (Erzurum) — Bendeniz ona dair söyleyeceğim. Efendim, bu mesele hakkında uzun
uzadıya müzakere cereyan etti ve müzakere kâfi görüldü, veçhe verildi. Verilen veçhede Heyeti Umumi-
yenin ekseriyeti ârâsile kabul edildi. Şimdi artık bunun alenî celsede mevzubahis olmasına lüzum yoktur.
Şayet arkadaşlar bunda bir şey görüyorlarsa, bendeniz şimdi teklif ediyorum. Bu mesele alenî celsede mev-
zubahis olsun mu olmasın mı? Bunu reye vazetsin, mesele biter gider.
REİS — Müzakerenin kifayetine dair bir takrir var. (Bitlis Yusuf Ziya, Karahisar Mehmet Şükrü, Ertuğ-
rul Necip beylerin takrirleri okundu.)
REİS — Efendim, bu hususta müzakere kâfi görülmüştür. Takrirleri reye koyuyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hakkı kelâm reye konmaz. (Gürültüler.)
YASİN BEY — (Ayıntap) — Mevzubahis olan mesele bu aleni celsede mevzubahis edilmemek demek,
bu hususta sözü takyit ve tahdid etmek demektir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Hangi Mebus buna cesaret eder.
(Şükrü Bey’in takriri okundu.)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu meseleyi celsei hafiyede müzakere ettik, ekseriyetle
karar verdik, ki hükûmet böyle bir beyanname neşretsin. Bu gerçi mebde itibariyle celsei aleniyede başladı,
intacı celsei hafiyede oldu. Eğer bu celsei hafiyede söylenen sözler, celsei aleniyede tekrar edilirse doğru
olmayacaktır. Fakat, celsei aleniyede konuşulacak meselesi meydana çıktığı gibi, arkadaşlarımızın iddia
ettikleri mütalaaları serd edebilirler ve haklarıdır. Çünkü kabul edilen ve söylenen sözler orta yerdedir.
Celsei aleniyede okunan ve bilâ müzakere kabul edilen şey celsei hafiyede olduğu görünecektir. Hükûmet
böyle bir şey teklif etmiş, Meclis de aynen bu şekilde kabul etmiş görülecek...
HAŞİM BEY (Çorum) — Günah mı öyle farz edilirse?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Ve yarın ittihaz edeceğimiz şeyde kendi kendimizi bugünden
takyid etmek gibi bir vaziyet karşısında kalacağız.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Allah muhafaza etsin
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Allah muhafaza etsin. Sonra bihakkın talep edebilirler, yani siz
sahibi iddia olan siz, yani sahibi iddia olarak müracaat edenler, filan celsede, filan şeyinizde böyle hükû-
metin bir teklifini kabul ettiniz. Binaenaleyh, bizim bu teklifimiz bizim hakkımızdır diyebilirler. Halbuki
biz celsei hafiyede konuştuğumuz şeyin manası, mefhumu orta yere konacak olursa, onu ne şekilde ne
mahiyette kabul ettiğimiz meydana çıkar. Fakat biz onu aleni celsede söylediğimiz için, bu takririn tekrar
aleni celsede mevzubahis edilerek konuşulması doğru değildir. Celsei hafiyede konuşulduğu gibi, hükû-
met beyannamesini neşreder ve illâ celsei aleniyede mevzubahis olacak, konuşulacak olursa herhalde bu
sözlerin orada söylenmesi lâzım gelir... Bu da doğru olamaz. Biz hafi celse yapıyoruz, bir idare yapıyoruz.
Hükûmet bu hususta, çok rica ederim, ısrar etmesin ve illâ istikbalde kendimizin. Meclisin elini ayağını
bağlamamak için celsei hafiyedeki sözlerimizi tekrar ederiz ve bu bizim hakkımızdır ve Hükûmet bu hu-
susta fazla ısrar etmeyerek. Buradaki cereyan eden mukarreratla iktifa etsin, beyannamesini neşreylesin.
– 1206 –
Bittabi zaten bizim kanaatimize uy mayan bir beyannameyi hükûmet neşredemez. Hükûmet bu Büyük
Millet Meclisinin hükûmetidir. Enzarı nasta onun kıymeti Büyük Millet Meclisinin mukarreratı gibi salâ-
hiyeti haizdir. Yani celsei aleniyeye geçilmesi doğru değildir.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Affı alinize mağruren bir noktayı anla-
yamıyorum. Ziya Hurşit Bey. Bunu bana anlat. Bir hafi celse akdine karar verilir ve hafi celse olur. Ondan
sonra dûr u diraz müzakere edilir. Bunda hikmet nedir acaba? Eğer bu tekrar celsei aleniyede müzakere
edilecekse nedir bu milletin zamanını, vaktini zayi edip durmak? Bu komedyadan başka ne demektir?
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Bu ne demektir? Sözünü geri alsın. Ben izahatımı verdim. Makamı
Riyaset izah etsin.
REİS — Rauf Beyefendi bu sözü geri alınız.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Aldım, geri aldım. Buna başka türlü ne dersiniz efendim?
Hafî celsede dört saat çalıştık. 4 saatten sonra yine aynı sözler aleni celseye geçip de söylemek doğru
olur mu acaba?
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Efendim, alenî celseye hiç geçilmesin.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Celsei aleniyeye geçmeği biz istemiyoruz. Geçersek o zaman komed-
ya olur.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Celsei aleniyeye geçmeği istemeyenler reyini vermesin.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendiler, eğer bidayetten nihayete kadar
hafi celse olsaydı şimdi bitirir, kararı verirdik. Fakat bu meselenin bidayetini aleni celsede arz ettim, ondan
sonra celse hafî olmuştur. Hafî celseye geçilmiştir. Şimdi nedir acaba? (Beyannamedir sadaları)
Müsaade buyurun efendim, alenî celseye çıktıktan sonra Hükûmetin teklifi veçhile beyanname sureti
ile neşredilsin diye takrir vardır. O okunsun. Mesele bitsin.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Fakat o vakit söz alırız.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Sözleriniz mahfuzdur. Her zaman istişhad edebilirsiniz.
TUNALİ HİLMİ BEY (Bolu) — Ziya Bey, Başkumandanlık kanununda nasıl yapıldı?
REİS — Hilmi Bey, burada söz sıra iledir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — O itibarla diyorum, ki efendiler karar sizindir. Ne derseniz biz
onu yapacağız. Yarın zabıt, gazete okunduğu zaman bu mesele hakkında başlanmış, sonra hafî celseye
geçilmiştir. Nihayeti yoktur. Hükûmet beyanname neşrediyor. Yani bu garip vaziyettir. Belki sui tefsir hasıl
edecektir. Onun için hakkı kelam hususunda takayyüd yoktur. (Reye sadaları)
OSMAN BEY (İstanbul) — Bu, celsei aleniyede tasvibe iktiran ettikten sonra İstanbul memurini için
para verilecek mi, yani sarf edilecek midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Arz edeyim efendim. Bütçenin tasdikin-
den evvel imkân bulunursa vereceğiz. İzahat verirken arz ettim, ki imkân dahilinde fedakârlık edeceğiz
diye. İstihdaf ettiğimiz gaye İstanbul’u Türk ve İslâm memleketi bırakmak için fedakârlık yapacağız. İzah
ettim.
OSMAN BEY (Lâzistan) — 50 000’den ibaret olan bir orduyu besleyecek değiliz, bütçesi gelmeden. (Bu
mevzubahis olmasın sesleri)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bu noktaya da cevap vereyim. Bütçelerini müsaraaten isleyeceğiz
ve bir an evvel Meclisi Âlinize takdim edeceğiz ve kabulüne sayedeceğiz. Fakat o zamana kadar düşünün
İstanbul’dan bütçe gelecek, Ankara’da müzakere edilecek, iade olunacak diye üç ay açlığa mahkûm olacağız
zannederler.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Anadolu’daki memurlarımız 6 aydır maaş almıyorlar.
– 1207 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bizim memurlarımız davamızı hazmetmişlerdir. İstanbul’dakiler
daha hazmetmemişlerdir. (Gürültüler)
REİS — Efendim, müzakere kâfi görülmüştür. Şükrü Bey takririni izah etti.
Necip Bey’in takririni reye vazediyorum.
Riyaseti Celileye
Müzakere kâfi görülmüş, beyanname tasvip olunmuştur. Kapanmış bir mesele için tekrar söz söylene-
mez. Aleni celsede yalnız merasim yapılmasını teklif ederim.
Ertuğrul
Necip
REİS — Efendim, bir de Feyyaz Âli Bey’in takriri vardır.
Riyaseti Celileye
Bu kararla 10 para bile sarf edilemez. Eğer bu karar üzerine para sarf edilecekse avans almak lâzımdır.
Maliye Vekilinin nazarı dikkatini celbederim.
11. 11. 1338
Yozgat
Feyyaz Âli
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Avans olmaksızın buranın bütçesi ile 10 para sarf edilemez. Bizden
avans almak lâzımdır. Avans almadan Hükûmet sarfiyatı nereden yapacak?
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, Şükrü Bey kürsüde celsei aleniyede asla mevzu-
bahis olmasın...
MEHMED ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Takririmde öyledir. (Takriri de öyledir sesleri)
REİS — Efendim, Şükrü Bey’in takririni tekrar okuyoruz. Sonra sıra ile reye vazedeceğim.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Reis Beyefendi, evvelce okunan takrir kimindi?
REİS — Karahisarısahip Mebusu Mehmed Şükrü Bey’indi.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, takririmin meali başkadır.
Şükrü Bey’in izahatı başkadır. Binaenaleyh bu takriri reye koymağa mahal yoktur. (Doğru sadaları)
(Ertuğrul Necip Bey’in takriri tekrar okundu.)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Reis Bey, bu, teamül oluyor? Badema alenî celsede böyle şeylerin müza-
keresi yapılmasın.
REİS — Efendim, Büyük Millet Meclisinin icraî sıfatı ile bu hususat hakkındadır. Bu fikirler yok. Bu-
rada mevzubahis olan fikirler ebediyen mevzuu bahs olmayacak mahiyette kimse iddia etmiyoruz. Bu
endişeyi bir sözle izale ediyorum. Benim anladığım gibi. Siz de anlıyorsanız reyinizi izhar buyurunuz.
Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Iskatı hak mahiyetinde değildir efendiler. Kabul edilmiştir. Yani icraî
sıfatla alenî celsede mevzuu bahsi zaruri olacak böyle celsei hafiyede söylenip celsei aleniyede arkadaşları-
mızın sözleri ıskat değil, bu karar ile zail olmuştur.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Reis Bey benim takririmi Maliye Vekâletine havale edin.
REİS — Efendim Rauf Beyefendi Feyyaz Âli Bey’in takririne cevap vereceklerdir. Buyurun Rauf Bey.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Feyyaz Ali Bey’in takririnin cevabı şudur.
Bu, beyanname ile İstanbul’a bir telgraf vereceğiz. - Benim anladığım şekil- Diyeceğiz, ki maaşat ile vari-
datı umumiye miktarını bildiriniz. Bu kâfi midir efendim?
ALİ FEYYAZ BEY (Yozgat) — Kâfi efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bunu yapacağız efendim.
REİS — Müsaade buyurun.
Feyyaz Ali Bey takririnize aldığınız cevabı kâfî görüyor musunuz?
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat)- Kâfi görüyorum. Efendim.
REİS — O halde mesele yoktur.
Necip Bey’in takriri kalmıştır, okuyoruz. Vakıa Necip Bey’in takriri veçhile alenî celse de kabul edil-
miştir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Reis Bey, şimdi, söylersek ne yapacaksınız?
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey, söz isterim, vermezseniz başka meseledir. O zaman gazete-
lerle filan uğraşacağız. İtaatim yoktur. Benim kanaatim Meclisin kararı ile muayyen değildir. (Gürültüler)
REİS — Müsaade buyurunuz efendim, gürültü yapmayınız. Rica ederim yerlerinize oturunuz.
M. DURAK BEY (Erzurum) — Meclis yalnız sizin kanaatinize iştirak edemez.
REİS — Şimdi efendiler; takririn birisinde hafi celse ile iktifa edilerek alenî celseye geçilmesini teklif
ediyor.
Alenî celseye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Alenî celseye geçilmiştir efendim.
TBMM
18 Kasım 1338 (1922)
Münderecat

1. — Halife Vahidettin’in firarı ve hali hakkında müzakerat ve Halifeliğe Abdülmecit Efen-

di’nin seçilmesi.
Cilt : 24
140’ıncı İn’ikat – 4, 5 ve 6'ncı Celseler

YÜZ KIRKINCI İN’İKAT 18 Teşrinisani 1338 Cumartesi Dördüncü Celse
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT

Dördüncü Celse
REİS — Reisisani Doktor Adnan Beyefendi.
KÂTİPLER — Mahmut Saki Bey (Muş), Hakkı Bey (Van),
REİS — Celseyi açıyorum. Hafi celse akdi hususunda Rauf Beyefendi maruzatta bulunacaklardır. Bu-
yurun efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim, dün akşam geç vakit hilâfet ma-
kamında bulunan Vahdeddin Efendinin firar ettiğine dair bir haber aldık. Buna dair (Söz isteriz sadaları)
Bir vaziyet tahassül etmiştir. Bu vaziyetin bir neticeye iktiranı tabii. Heyeti Âliyenizce bir müzakere cere-
yanı sureti ile olacaktır. Ancak bu hususta muhaberat hafi olması dolayısı ile biz, aleni olarak okumakta
mahzur gördük. Tensip buyurursanız malumatı hafi olarak arz edelim. İttihaz buyuracağınız karar üzerine
hafi ve alenî celselerde kararı âlinizi ittihaz buyurursunuz.
REİS — Efendim; bu mesele hakkında Heyeti Vekile Reisinin teklif ettiği celsei hafiyeyi kabul edenler,
lütfen el kaldırsın. Celsei hafiye kabul edilmiştir.
Efendim, zaptı sabıkı okuyalım.
(Zaptı sabık hülâsası okundu)
1.— ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

YÜZ OTUZ ALTINCI İNİKAT
İKİNCİ CELSE
Hüseyin Avni Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat zaptı sabık kıraat ve aynen kabul olundu.
İstanbul vilayeti memurini hakkında müzakere cereyan ederek Heyeti Vekilenin teklifinin aynen kabu-
lü ile beyanname tarzında neşrine dair Canik Mebusu Emin Bey’in takriri kabul edilerek celsei aleniyeye
geçildi.
Reis Kâtip
Birinci Reisvekili Van
Hüseyin Avni Hakkı
Kâtip
Kayseri
Atıf
REİS — Efendim, zaptı sabık hulasası hakkında söz isteyen var mı?
Zaptı sabık aynen kabul edilmiştir.
– 1212 –
2.— MÜZAKERE EDİLEN MEVAD
1. — Halife Vahdettin’in firarı ve hali hakkında müzakerat ve Halifeliğe Abdülmecid Efen-

di’nin seçilmesi.
REİS — Efendim, mevzu üzerinde söz Heyeti Vekile Reisi Hüseyin Rauf Beyefendinin. Buyurun Efen-
dim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim; 17.11.1338 tarihli İstanbul’dan Refet
Paşa’dan bir telgraf aldık. Onu okuyorum.
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendi Hazretlerine.
Vahidüddin Efendi bu gece saraydan gaybubet eylemiştir. İstanbul kumandanı ve polisi müdürünü
tahkikat ve tedabirli lâzime ittihazı için saraya gönderdim. Alacağım malumatı ayrıca arz ederim. Vahi-
düddin, ağlebi ihtimal Başmabeyincisi ve birkaç mükarribini ile beraber İngilizlerin delaleti ile gaygubet
eylemiştir. Emanatı mukaddesenin, İngilizler tarafından herhangi bir suretle alınması ihtimaline karşı da-
iredeki muhafaza tertibatı hazırasını hiç bozmaksızın emanatı emin bir mahalle kaldırtacağım. Vahidüd-
din’in firarına ve harekâtı muhtemelesine karşı esasen kendisinin mahlu olduğunu derhal ilân sureti ile
mücadeleye başlamağı pek lüzumlu görüyorum. Bu bapta iradei samilerine makina başında muntazırım.
Refet
Bunu müteakiben 17/11/1338 tarihli diğer bir telgraf namesinde diyor ki.
Heyeti Vekile Riyasetine

Harington’dan şimdi aldığım mektubun ve melfuf beyannamenin suretlerini berveçhi zir arz ediyorum.
Beyannamenin ajanslar vasıtası ile Avrupa’ya da tebliğ edilmiş olduğunu bittetkik anladığımı da arz
ederim.
Mektup suretidir.
Bir nüshasını leffettiğim resmi beyannamede söylendiği veçhile Zatı Şahane, kendisini İngiltere’nin ziri
himayesine vazederek bir İngiliz sefinei harbiyeli ile İstanbul’dan müfarakat etmiştir.
Birçok elfazı ihtiramiye. 17/11/1922
Harington
Beyanname
Resmen beyan olunur ki; Zatı şahane, vaziyeti hazıra neticesinde hürriyet ve hayatını tehlikede gördü-
ğünden bütün, İslamların halifesi sıfatı ile İngiliz himayesini ve aynı zamanda İstanbul’dan başka bir yere
naklini talep etmiştir. Zatı Şahanenin arzusu bu sabah ifa olunmuştur. Türkiye’deki İngiliz kuvvetlerinin
Başkumandanı General Sir Çarloy Harington, Zatı Şahaneyi almağa giderek bir İngiliz harp sefinesine
kadar kendisine refakat etmiş ve zatı şahane, vapurda, bahri sefit filosu umum kumandanı Amiral Son
Düdrock tarafından istikbal edilmiştir. İngiltere fevkalâde komiser vekili Sir Nevil Henderson, zatı şaha-
neyi, sefinede ziyaret ederek; Kral Beşinci Jorj’a bildirilmek üzere arzularını sormuştur. Beraber gidenler
şunlardır. Serkarin Ömer Yaver Paşa, Hadaka kumandanı Kaymakam Zeki Bey, Esvapçı başı küçük İbra-
him Bey, berber başı Mahmut Bey, Seccadecibaşı İbrahim Bey, Musahabi sani Mazhar ağa, Musahibi salis
Hayretin ağa, Sertabip Reşat Paşa Vahiddüddin oğlu Ertuğrul Efendi
(Allah Kahretsin sadaları) (Reis Bey; alenide okunsun sadaları)
– 1213 –
Efendim; vaktin geç olmasına rağmen müstaceliyeti meselenin icap ettirdiği vaziyete rağmen atideki
cevabı yazdık.
Refet Paşa’ya yazılan cevap.
İstanbul Refet Paşa Hazretlerine
1. — Vahidüddin Efendi, Meclisçe usulü dairesinde henüz hal’ edilmiş değildir. Eğer mumaileyh hak-
kında cereyan etmiş muamelat neticei tabiiyeti olmak üzere mahlu addedilseydi yerine diğerinin intihabı
icap ederdi. Binaenaleyh firarı üzerine tarafı âlinizden mahlu olduğunu derhal ilân etmek, doğru değildir.
Bu mesele ancak Meclis tarafından hal ve tespit edildikten sonra verecek talimata göre hareket buyurursu-
nuz. Şimdilik İngilizlerin firarı ne suretle tertip ettiklerini ve evvelce vuku bulan işar üzerine tahtı muha-
fazada bulundurulması için alınan tedabire ne suretle tecavüz eylediklerini bildiriniz. Mücadeleye efkârı
umumiyei İslâmiyeyi tenvire medar olacak kuvvetli bir süratte başlamak için Meclisin kararına istinat
etmek muvafık olur,
2.— Emanatı muhafaza etmek mühimdir. İngilizler emanatı ancak silâh istimal ederek ve kan dökerek
almalıdırlar. Bu hususta icap edenlere bu noktai nazardan evamiri katiye verilmelidir. Nakli mahal ile tara-
fımızdan ihdasına sebebiyet verilmek caiz değildir. Henüz düveli müttefika kontrolü mevcut iken emaneti
esnayı nakilde müdahale etmek suretiyle ele geçirmeleri badelihtimal değildir.
3.— Meclisçe intihap olunacak halife malum değildir. Ancak intihap keyfiyetinin dağdağalı olmaması
düşünülmektedir. Bu meselede en çok atfı ehemmiyet ettiğimiz nokta Meclisin intihap ettiği halifenin dahi
padişahlık davasına kalkması bu hususta, İngilizler ve diğer müttefik Devletlere istinat etmesi ihtimalidir.
Binaenaleyh, intihap olunacak zatla daha evvel görüşmek ve anlaşmak bu nokta üzerinde hafta elinden
senet almak muvafıkı ihtiyattır. Ben, tarafınızdan gayet mahrem bir tarzda şahsi olarak Abdülmecit Efen-
dimi hissiyat ve temayülâtını şimdiden anlaşılarak bizi tenvir etmenizi muvafık buluyorum. Bu nokta da
anlaşılmadıkça intihap teehhür eder. Bu hususun bu geceden temini çaresi aranılmalıdır.
Efendim; bu noktada biraz malumat vermek lüzumunu hissediyorum. Efendim, Vahidüddin Efendi
Başmabeyincisini Refet Paşa’ya göndermiştir. Bir iki gün evvel demiştir ki; Mustafa Kemal Paşa ile mu-
habere etmek istiyorum. Bir emin adam memur etsin. Bunun için ben açık telgraf mu çekeyim, mektup
mu yazayım; yoksa siz mi cevap veriminiz? Diyormuş. Bu haber buraya geldi. Tezekkür ettik. Bu oyunlara
karşı bir ihtiyatı mahsus olmak üzere dedik ki evvel emirde bu arzusunu tahrirli bir şey ile yazsın. Ondan
sonra bu mesele üzerinde görüşebiliriz. Bunun üzerine derhal kabul ile filan memurumuzu sevk ve idare
edin denildi. Bunun üzerine Refet Paşa’dan cevap gelmemiştir. Bu fıkra ile onu soruyoruz. Vahidüddin ile
görüşten adam diye okundu.
4.— Vahidüddin Efendinin benim memur edeceğim zevatla görüşmek hakkındaki müracaatına verdi-
ğimiz cevap üzerine hiçbir muamele cereyan etmedi mi? Vaziyetin tahlili için bunu da bildirmek lâzımdır.
5.— Balâdaki mevaddın ihtiva eylediği noktai nazarlara göre tedabiriniz ile yenli malumatınızı yarın
18/11/1338 öğleye kadar bildirmeniz mühimdir. Çünkü mesele Mecliste mevzubahis olunca derhal intaç
edebilmek için buna ihtiyaç vardır.
6.— Bu cevabımda Rauf Bey ile mutabıkız. Henüz keyfiyat Heyeti Vekilece malum değildir.
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
Efendim; geçen vakitte, böyle bir talimat verdik. Heyeti Vekileyi teşkil eden zevat ile bugün aynı zemin
üzerinde görüştük Refet Paşa’dan gelen telgraf devam ediyor. Okundu.
Yine 17/18 tarihli telgraf devam ediyor. Abdülmecit ile görüştüğüne dair.
– 1214 –
Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey’e

Şimdi Abdülmecit Efendi ile görüştüm. Şahsî bir mahiyeti olan mükâlamatta, Ankara’da ittihaz edilen
mukarreratı tasvip etiklerini ifade eyleyen kendilerinin bana hitaben bizzat yazdıkları bir mektubun sure-
tini aynen berveçhi ati arz ediyorum.
Suret: İstanbul Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti fevkalâde memuru Refet Paşa Hazretlerine.
Büyük Millet Meclisinin hilafet ve saltanat hakkında ittihaz ettiği kararı tamamen tasdik ve tasvip
ediyorum.
27 Rebiyülevvel 1341
Refet
İmza Abdülmecit olacak. Çıkmamış gene Refet Paşa’dan...
BİR MEBUS BEY — Efendim; Abdülmecit bir unvan yazıyor mu imzasında.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Hayır, ihmal edilmiş olacaktır, imza.
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — İmza kimindir, lütfen okunsun.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Rauf Beyefendi, ben de ehemmiyet verdim bu noktaya, imzası
nedir diye sordum. Refet Paşa’dan gelen telgraf okundu. Bundan evvelki maruzatımda diye.
Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendiye:
Bundan evvelki maruzatımda Vahidüddin Efendi’nin keyfiyeti halinin Meclis tarafından ilânını, bu
suretle mücadeleye başlamaklığımızı ve fakat bu hususun teşriini arz etmek istemiştim. Yarın için neş-
rolunacak Sabah Gazeteleri üç seneden beri malum olan harekâtiyle kendi kendini memlekette bu âlemi
islâm nazarında halletmiş telâkki olunan Vahidüddin emsali diğer memleket hainleri gibi aynı tarz ve aynı
vasıta ile firar etmiş olduğunu ve bilhassa bu tarz ve vasıtai firarının âlemi İslâmın kendi hakkında vermiş
olduğu hükmün doğruluğunu bir kere daha tasdik ve teyit eylediğini birkaç satırla yazmak suretiyle iktifa
edecektir. Burada ittihaz olunacak iki yol vardır: Birisi Vahidüddin’in üç seneden beri devam eden ihaneti
sebebiyle esasen makamı hilâfeti münhal telâkki etmek ve Vahidüddin’i şimdiye kadar orada (Zillüllah)
vaziyette oturmuş göstermek ve zaten son cuma selâmlığında namaz kıldığı camide hutbede kendi ismi-
ni okutmamak suretiyle bunun kendi tarafından dahi tasdik edilmiş olduğunu iddia etmek: İkinci tarz:
Son güne kadar makamı hilâfette bulundurulduğu halde firar ve düşmana iltica suretiyle hilâfete ihanette
bulunduğunu iddia etmek: İngilizler Vahidüddin’e halife oyunu oynatmak isterlerse bu ikinci şık kendi
hesaplarına belki daha muvafık gelebilir. Fakat İngilizlerin dahi Vahidüddin ile âlemi İslâm üzerine bir
oyun oynamaya muvaffak olamayacaklarını bildiklerini ve bu son vaziyetin daha ziyade şeriki cürümleri-
ni kurtarmak maksadıyla yapılmış olduğunu zannetmek istiyorum. General Pelle de bu fikirdedir. Yalnız
İngiliz tebliğindeki tarzı ifade calibi dikkattir. Gazetelere talimat vermek için bu iki şıktan hangisini daha
muvafık buluyorsanız İngilizler Vahidüddin’in kaçırılması için hiçbir cebir istimal etmemişlerdir. Bu bü-
yük sarayın her tarafını muhafaza etmek elimizdeki kuvvetle gayrı mümkündür. Biz daha ziyade dahildeki
arkadaşlarımızın nezareti ile ve hariçte bulundurduğumuz gözcülerle iktifaya mecbur idik. Vahidüddin sa-
baha karşı sarayın Orhaniye Kışlası tarafındaki bir kapısından çıkmış ve oraya gelen otomobile binmiştir.
Emanet muhafızlarını takviye ediyorum. Yerlerinde bırakacağım. Bu gece Mecit Efendi ile görüşeceğim,
Vahidüddin’in müracaatına verilen cevabı çarşamba günü Yaver Paşa’ya tebliğ ettim. Perşembe günü Yaver
Fahri Bey vasıtasıyla tekit ettim cuma sabahı da firar etti.
İmza
Refet
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyefendiye
Bu gece General Pelle ile Vahidüddin’in firarı hakkında görüştüm, İngiliz müsteşarı geminin hareke-
tinden sonra nezdine gelerek firardan malumat vermiş ve Vahidüddin’in Türkler tarafından bırakılmasını
Düveli mütelife için sıkıntılı bir vaziyet ihdas edeceğinden bu suretle harekete mecbur kaldıklarını söyle-
– 1215 –
miş. General Pelle bu firarla İngilizlerin hilâfet oyunu oynamak isteyeceklerini zannetmemekte ve buna
ehemmiyet vermemektedir.
Refet
Bu telgraf 17/18’de çekilmişti. Efendim bu malumat üzerine bu sabah Heyeti Vekileyi teşkil eden arka-
daşlarımızı topladık ve hafi olarak tetkik ettik. Müzakeremizin neticesi olarak Heyeti Âliyenize arz edece-
ğim nikat kısadır. Bittabi ittihaz olunacak karar müzakere neticesinde tespit edilecektir. Evvelemirde halife
makamını işgal eden zatın şimdiye kadar bizce malum olan bir hıyaneti vardır. Sevr muahedesini tasdik
etmekle Türkiye’nin idamını kabul etmiş olmasıdır. Bu sefer gene halife ismini takınarak İslam’ın en kavi
ve şerir ve şeni düşmanı olan İngilizlere halife unvanıyla müracaat ederek kendisini bütün âlemi İslam’a
ihanet etmesi tarzında bir şekilde kabul edilebilir. Şu hâlde bu insan suretinde görünen, Türkiye’miz için
necip milletimiz için ve âlemi İslâm için muhlik zehirli bir yılan olan, bu suretle mündefi olması üzerine
münhal kalan emameti İslamiye ’ye bir zatın intihabının zarurî olduğu merkezindedir. Efendiler; malumu
âliniz asırlardan beri necip milletimiz alemdarı İslâm olarak makamı hilafeti sinesinde her türlü tahacü-
me, mehalike karşı muhafaza etmiş ve bununla bihakkın iftihar edebilecek bir millettir. Böyle hıyanetler,
sui kasıtlar avni hakla hiçbir veçhile müessir olmayacaktır. Bu itibarla her şeyden evvel münhal kalan bu
mevkii bir halife intihabı suretiyle inhilâlden kurtarmak zarureti lüzumunu Heyeti Âliyenize arz ediyo-
rum. Bu müzakere esnasında rüfekamdan bazı zevat halifenin intihabı meselesinde nukati nazar arz ede-
ceklerdir. Ekseriyetin fikri derhal intihabın icrası olduğunu arz ediyorum. Ekalliyette kalan arkadaşları-
mızdan bazıları intihabın icrasıyla halifenin Anadolu’ya gelmesidir. (En doğrusu budur sadaları) (Olamaz
sesleri) tabiî bu arkadaşlarımız söz sırasında noktai nazarlarını arz edecektir. Fakat bendeniz her şeyden
evvel ekseriyetin noktai nazarını arz etmiş olmak için her şeyden evvel bir halife intihabının en kısa bir
zamanda icrası ve bu zatın bu zamanda İstanbul’dan çıkmasının şimdiye kadar müdafaa ettiğimiz, esasatı
ihlâl edememesi noktai nazarından, alelhusus sulh esnasında İstanbul’dan makamı hilâfeti başka mahalle
nakletmek keyfiyetini mahzurlu gördüm. Bu itibarla İstanbul’da kalması cihetini ekseriyetle iltizam ettik.
Diğer arkadaşlarımızdan bazıları da gene mühim nikat serdiyle Anadolu’ya naklini iltizam buyurdular.
Efendim; hülâsai malumatımızı mümkün olduğu kadar manayı hakikisiyle ve hülâsa suretiyle Heyeti Âli-
nize arz ettim. Tekrara mecburum ki inhilâlin uzun müddet devamı Şer’iye Vekili arkadaşımızın da sara-
haten beyan ettiği veçhile dahil ve hariçte fitne ve fesadı mucip olabilir. Bir an evvel temin buyursanız...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Hükûmet ne intihap ediyorsa onu söylesin, onun üzerinde
müzakere edelim. Herhalde eşhas üzerinde söyleyiniz ki onu anlayalım.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, intihap hakkı Meclisi Âlinindir.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Efendim, tetkikatını söylesin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz onu arz edeyim; intihap hakkı Heyeti Celile-
nize aittir. Bir müntehip ibrazı ile Heyeti Âliyenize, yani bunu intihap ettik, kabul ediniz suretinde. Bende-
nizin kanaatimi sorarsanız, her şeyin ehveni olmak üzere ve her şeyden evvel zemin ve zamana da muvafık
Abdülmecit Efendi’nin (Veliaht sadaları) Veliaht sözünü de söylemiyorum, Abdülmecit Efendi’nin inti-
habıyla ve hatta bugün müttefikan intihabı ile birçok mahazirin mündefi olacağı kanaatindeyim efendim.
ALİ VEFA BEY (Antalya) — Heyeti Vekilede ekalliyette kalan arkadaşlarımızın mühim bir nokta zik-
rettiklerinden bahis buyurdunuz. Bu nedir anlayalım efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İfademde zannediyorum ki söyledim. Arkadaşlarım kendi noktai
nazarlarını izah ederler diye tafsilen arz etmedim. Nokta; nazarları halife İstanbul’da kalırsa tekrar İngiliz
tesiratına ve saireye kapılır. Esarettedir, caiz değildir, mütalaasında bulundular. Ekalliyette kalan arkadaş-
larımın mütalaaları hemen bu esas etrafındadır.
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Bizde böyle hilâfetler ıskat edildiği vakit, inhilâl edeceği vakit makamı
Meşihatın bir fetvası ile hilâfetin nez’i lâzımdır. Acaba bizim Şer’iye Vekâletinden hilâfetin Vahidüddin
Efendi’den nez’i hakkında bir fetva alınmış mıdır? Alınmamış ise Meclisi Âli o fetvayı da kendi kendisine
– 1216 –
vermiştir. Bir kâfiri veli ittihaz eden bir adam mümine halife olamaz. Mahludur. Bu fetva bir kere peşinen
alınmalıdır. Alındıktan sonra evvelâ hal sonra intihap yapılmalıdır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Şer’iye Vekili Efendi Hazretleri, heyetimizin müzakeratında müş-
terek idi ve ekseriyetin reyine müşterek idi. Kendileri bir halifenin intihabı lüzumunu ifade etmiş oldukla-
rından hali lüzumunu tabiatıyla ifade etmiş oldular. Tabiî size cevap verecektir efendim.
TEVFİK EFENDİ (Devamla) — Heyeti Vekilenin yaptığı iş kâfi değildir. Fetva yazılıp ilân olunmalıdır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim, lâzım gelen cevabı verecekler ve sizi tatmin edecekler-
dir.
REİS — Efendim; Şer’iye Vekili Efendiyi dinleyelim.
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Efendim, müsaade buyurun. Ahvali tafsil edecek değilim.
Bugün halife makamında olan bir adam ecnebi bir düşman himayesine iltica ederek fiilen hilâfetten fera-
gat etmiştir. (Elbette sesleri) Binaenaleyh ikinci bir halifenin intihabı müslimîn üzerine vaciptir ve müsli-
minin de hal ve akdine bugün memur olan Meclisi Âlinizdir. Binaenaleyh beynelmüslimîn fitne ve fesada
bais olmasın için her şeyden evvel bunu intihap etmeli. Ondan sonra şeraiti ne idi, veyahut onun hakkı ne
idi, milletin hakkı ne idi, efendiler bunlar ikinci meseledir. Şimdi rica ederim, İstanbul’u düşünelim, Ana-
dolu’yu düşünelim, bütün âlemi İslâmı düşünelim. Hep âlemi İslam gözünü şu Meclise dikmiş bakıyor:
Ne yaptılar ve ne yapacaklar? Şimdi bir fetva isteniyor. Bu da haklıdır ve doğru bir meseledir. Öteden beri
ananatımız da budur. Kâtip efendi okusun. (Alkışlar)
NECATİ EFENDİ (Lâzistan) — Şeriye Vekili Efendi kendileri okusun.
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Ankara) — Bugün yaptığınız boş, kanun yarın bir teamül
olacaktır. Binaenaleyh makamı ifta makamı âlinizdir. Bu o makamdan okunur.
REİS — Efendim, bendeniz de buradan okutacaktım. Efendim bunu kendileri Okumak lâzım gelmiyor.
Kendileri dediler ki kâtip efendi tarafından okunsun. (Fetva okundu)
TEVFİK EFENDİ (Kângırı) — Efendiler, bu fetvayı şerif gayet güzel yazılmıştır. Vaka da mutabıktır.
Şu kadar var ki hal edilmiştir, sarahaten hal edilmiştir. Bu suretle makamı hilâfet iki suret olacaktır. Mah-
lu’dur, bu surette diye başlayacak, Emirülmümininin veyahut halifenin bütün Müslüman üzerine vacip
midir, el cevap vaciptir diye iki suretle yapılacaktır. Fetva da hal’ine sarahaten bir şey yoktur. (Doğru sa-
daları gürültüler)
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Zannederim şimdi söylenecek bir şey yok ve söylenecekler
söylendi. Yani dainiz diyecektim ki şimdi bu adam ‘kaçmış, tabiî birçok mesavisi var. Kendisi münhalidir.
Pekâlâ bütün Müslümanları intizardan kurtarmak ve birtakım teşevvüşattan kurtarmak, belki bazı suini-
yet varsa onların önüne set çekmek için filhal birisini intihap edip ona biat etmekliğimiz lâzımdır. Diye-
ceğiz o lâzımdır. Şimdi Heyeti Vekilede de anlaşıldı ki cüzi ihtilâli, ihtilâf dersem şeyde (hal’ hususunda
sadalar) yok, şimdi geldik intihaba. İntihap edeceğiz. Bu intihap edeceğimiz zatı buraya getirelim yahut
Bursa’ya getirelim yani esaretten kurtaralım. Yani onları birtakım şeylerden vikaye için herhalde buraya,
burada olmazsa Bursa’ya getirip biat etmek.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Zaten İngilizlerin istediği odur.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Devamla) — Yahut İstanbul’da bulunduğu halde eğer İstanbul’da emni-
yet varsa, yani hiçbir veçhile taarruz olunmayacağıma emniyet ve itimadınız varsa bizzat veya bilvasıta
intihabımızı yapar ve bildiririz. Malum ya meselenin bu hale geleceğini geçen gün Paşa Hazretlerine de
arz etmiştim. Bunun böyle olacağı belli idi. Bunlar bunu böyle edecek ve bu herifi alıp gidecekler ve belki
birtakım şeyler çıkaracaklar dedim. Paşa Hazretleri orada cevap verdiler ki efkârı umumiyeye karşı buna
cesaret edemezler maatteessüf ettiler. Etseler bile bu adam Hristiyanlarla teşriki mesaî ettiğinden ehemmi-
yeti yoktur. Yani üzerine bir fenalık çıkmaz buyurdular. İnşallah buyurdukları gibi çıkmayacak ve çıkmaz.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Müsterih olunuz çıkmayacaktır.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Devamla) — İnşallah.
– 1217 –
Şimdi evvelemirde daînize sual ederseniz herhalde intidap edeceğimiz zatı buraya getirmeli. (Hayır
sesleri) (Bravo sadaları) Şimdi ben ona fetva vermedim gelsin diye... Gürültüler, devam sesleri) Öyle ise
müsaade buyurunuz, şimdi orada kalmasındaki menafii, mehaziri sayalım. Her iki tarafı da biz bir kere
serdedelim. Yani bu hususta Paşa Hazretleri bizi tenvir ettin. Şimdi orada durunca ne gibi mahzur vardır?
Ne gibi menfaat vardır. Buraya gelince ne gibi mahzur ne gibi menfaat vardır? Ona göre ekseriyet karar
versin. Belki o buraya gelmek cihetini tercih ediyor. O başka mesele. İhtimal ki bu da olmaz. Şimdi geldik
fetva meselesine: Bence Hacı Tevfik Efendi’nin buyurduğu gibi gerçi bu firariyle değil Sevr muahedesini
kabul, zaten bir İslâm kabul ettikten sonra bunun İslamiyet ile hilâfet ile alâkası olamaz. Bunu takdir
edersiniz. Vakıa şimdi söyleyeceğimiz teamül merasim itibariyledir. Yoksa şurası seran şöyle olacak, böyle
olacak demeğe lüzum yoktur. Niçin, bunu bir kere kemali tazim ile bu adam kabul ediyor. Değil halife,
bayağı bir adam bunu kabul etmez. Peki, sonra onlarla teşriki mesaî ve sonra bu tarafa asker şevkli ve
bunlara mümasil fecayi, fenalıklar ki tabiatıyla bunlarla bu adam kendini münhali olduğunu burhanı katı,
yani evvel delildir. Lâkin merasim itibariyle şu sıfat ile muttasıf olan bir adam Müslümanlara halife olmağa
lâyık olur mu? Elcevap lâyık değildir. Yani bu tarzda bu adamın müslimîn üzerine hal’i lâzım gelir mi El-
cevap lâzım gelir. Bir kere bunun hal’i edilmesi lâzımdır. Bu merasimi hal’i olmadı. Tabiî hal’i olunduktan
sonra tabiî nasbülimam madem ki ümmetin üzerine lâzımdır, binaenaleyh ikinci fıkrası bundan ibarettir.
Bu suretle pekâlâ denir. Bu, bu kadardır. Daha söyleyeceğim var, iş bitsin olsun. Sonra bir az vezaifte söyle-
yeceklerim var. Yani Meşrutiyet ilân edildikten sonra saltanatmış, bu emriyet imiş, bunu anlamam. Hepsi
böyle olmaz. Bundan evvel Sultan Reşat istibdad ile geldi de ne yaptı ne yapabildi? (Her şey yaptı sesleri)
hiçbir şey yapmadı. Yapan hükûmettir, hiçbir şey yapmadı. Bunlar vehimdir. Vehime bence itibar yoktur.
Bunlar meselâ bizim refettiğimiz tasallutu meselesidir, yoksa hilâfet için lâzım olan vezaifi gene vereceğiz.
Onun zamanı gelince söyleyeceğim.
REİS — Efendim; müsaade buyurunuz. Bazı arkadaşlar, fetvanın şekli hakkında...
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Müsaade buyurun, fetvanın usulü hakkında bir şey arz edeceğim.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim, sizden evvel söz alanlar vardır, fetva hakkında arkadaşlar ba-
zıları ayrıca söz almışlardır. Şimdi buna arkadaşlar ne derse ona göre hareket ederiz. (Hacet yok sesleri)
OSMAN BEY (Lâzistan) — Efendim, fetvayı Şer ’iye encümenine havale edelim. Bir iki saat içinde
neticeyi Meclisi Âliye bildirsinler, mesele bitsin.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim, usulü müzakere hakkında buyurursanız Osman Bey’in tekli-
fini biraz izah edeyim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Ben usulü müzakere hakkında daha evvel söz istedim.
REİS — Ömer Lütfi Bey daha evvel söz almıştı, buyurun efendim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Efendim, şimdi burada bir fetva okundu. Fetva, burada Allahu-â-
lem bissevap olur mu, olur. Fetva budur, üst tarafı istiftatır. Yazılan istiftayı bazı arkadaşlar zayıf buldular.
Heyeti Celileniz tensip buyurursa vakit kazanmak için bu fetvayı Şer’iye Encümenine gönderelim. Vekil
Efendi fetvahaneden hocalarını toplasın yeniden istifta yapsınlar ve biz de alt tarafını müzakere etmekte
olalım. Zaten hal’ meselesi olmuştur. Bu vakidir. Fetva tespit edilirken biz de yeni intihap hakkında burada
müzakeratımıza devam edelim.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Zannetmeyiniz ki fetvayı şerife doğrudan doğruya bir Encümeni Şer’i-
yeye havale edilip de orada tetkik edilecek. Yanlış anlaşılmasın. Fetvayı şerife Şer’iye Encümeninde tetkik
edilmez. Ancak fetvası yazılmış esbabı hal’i kabul etmiş ve fakat hal’ kelimesi girmemiştir. Esbabı hal’i
mevcut olursa hal’ kelimesi girmezse bu firar eden adam hilafet vaki olarak gidiyor, o yarın orada hali-
feyim diyecektir. Doğru sesleri, halifenin hal’inin mucip olan esbabın altına «Hal’» kelimesi yazılabilmek
için bunun altına yazılmalıdır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Müfit Efendi hazretleri Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûme-
tinin Şer’iye Vekilinin fetvası Türkiye Büyük Millet Meclisi Şer’iye Encümenine gitmez buyurdular. Ben de
derim ki bu ancak burada tetkik olunur.
– 1218 –
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Bendeniz böyle söylemedim, söz söylemek hakkımdır, efendim. Ahkâ-
mı şer’iye ve muamelâtı şer’iyenin hepsi Şer’iye Encümeninde hallolunur. Yalnız Şer’iye Vekili Efendi haz-
retlerinin yazmış olduğu şu fetva noksan görülmüş de bundan dolayı iade edilmiş diye işrap ettirmemek
kuvvetini tamamıyla verdirmek için arz ettim. Yoksa başka bir noktai nazardan değildir (usulü müzakere
hakkında söyleyeceğim sesleri)
REİS — Efendim, usulü müzakere bitti.
ŞER’İYE VEKİLİ MEHMET VEHBİ EFENDİ (Konya) — Efendiler makamı hilâfette bulunan adam
bugün firar edip meydanda olmadığı cihetle bunu fiilen feragat ettiği malumdur ve sabittir. Çünkü maka-
mını terk etmiştir ve burada fiilen terk ettiği zikrolunmuştur. Binaenaleyh hal’ kelimesine lüzum görülme-
miş, madem ki bulunan Müftü efendiler tarafından evet, o kellime konsun deniliyor. Bende ona razıyım.
(Mesele bitti sesleri, alkışlar)
REİS — Müsaade buyurunuz. Usulü müzakereye dair söyleyeceğim. Artık burada fetva hakkında mü-
zakere edemeyiz.
FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Usulü müzakere hakkında söyleyeceğim.
REİS — Fevzi Efendi, mesele bitti. Şer’iye Encümeninden geldiği zaman izah edersiniz.
FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Fetvayı şerife de muvafıktır. (Essültan...) Yani Sultan iki şeyle sultan
olabilir.
NURİ BEY (Bolu) — Söylediğiniz usule ait değildir. Rica ederim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Seriye Encümeninde izahat verirsiniz efendim.
REİS — Efendim; bu fetvanın Şer’iye Encümeninde tetkik edilmek üzere mezkûr Encümene gönderil-
mesini kabul edenler lütfen el kaldırsın...
FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Yoksa münazildir, mahlu’dur. (Gürültüler)
REİS — Efendim, Fetva Şer’iye Encümenine gönderilmiştir.
FEVZİ EFENDİ (Erzincan) — Münhalidir, münazildir.
NECATİ BEY (Lâzistan) — Efendiler, Lehülhamd velminneh üç buçuk seneden beri çalışıp çabaladık-
tan sonra bugünü idrak ediyoruz. Bu hususta sizi kemali hürmetle dinlemekteyim. Birkaç dakika olsun
sizin de bendenizi dinlemenizi hassaten rica ederim.
REİS — Usulü müzakereye dair bir şey söyleyeceğim. Rauf Beyefendi teklif etmişlerdi, celse hafi ol-
muştu. Fakat aradan iki dakika geçmeden iki zat söz söyledikten sonra şimdi verdiğimiz bu karar üzerine
hafi olan celsenin hitamıyla celsei aleniyeye geçilme sini ve Meclis müzakeratının alenen müzakeresiyle
suitefehhümleri mâni olmasını teklif ediyorlar. Şimdi karar verilmişti. Bunu tekrar reyinize koyamam.
(Hayır sadaları)
NECATİ BEY (Lâzistan) — Efendiler, biz bugüne nail olduk ki zaten en ziyade çalıştığımız şeyler
makamı hilâfeti esaretten kurtarmak içinde. Lehülhamd velminne orada bulunan ve o makamı muallayı
hilâfeti telvis eden adam def olmuş ila cehenneme zumera, Bugün bu mukaddes günü gördüğümüzden
dolayı ki hiçbir kuvvetin tahtı tesirinde olmayarak erbabı hal ve akit olan Meclis tarafından halife intihap
olunmuştur ve işte günlerin en mesudu, en mübareki en müteyemmeni bugündür. Bundan dolayı şimdi
intihap edeceğimiz olan halifenin herhalde o entrika, o dolap o dalavere merkezi olan İstanbul’da (intihap
edeceğimiz halifenin kalmasına razı değiliz Arkadaşlar bunu katiyen kabul etmeyelim herhalde intihap
edeceğimiz halife yanımıza gelsin, yanımızda bulun sun, yalnız bırakmayalım.
SIRRI BEY (İzmit) — Bendeniz meselenin birinci şıkkına emri vaki nazarıyla bakarak ikinci safhası
hakkında söyleyeceğim. Halife intihap olunduktan sonra İstanbul’da kalması mı lâzım gelir, yoksa Anado-
lu’ya celbi mi? Arkadaşlarıma ayrı ayrı hatırlatmak isterim ki birinci günü burada toplandığımız zaman biz
millete karşı, halife esirdir, amal ve harekâtın hâkim değildir, sahip değildir. Binaenaleyh vereceği emirler
– 1219 –
bizim için mut’a olamaz. Mazurdur dedik ve halifeyi, makamı hilâfeti ve makamı saltanatını kurtaracağız
dedik.
RAGIP BEY (Amasya) — Ve yemin de ettik.
SIRRI BEY (Devamla) — Ve onun için buraya toplandık. Halife esir olduğundan dolayı verdiği emirler
muta değildir dedik ve sıfatı esaret olarak da onun İstanbul’da bulunmasını ve İstanbul’un da elyevm düş-
manlar tarafından tahtı işgalde olmasını gösterdik. Bugün intihap edeceğimiz halife tekrar İstanbul’da ka-
lacak olursa sebebi esaret münselip midir? El’an sabık halifenin esir addedilmesini icap eden ahval elyevm
İstanbul’da mevcuttur. Onun için millete karşı, milletimize alenî surette ve kasemi billah olarak verdiğimiz
sözde yalancı olmamak için işte Makamı Hilâfeti kurtardık, demek lâzımdır. Biz aksi suretle hareket ettiği-
miz takdirde daha evvel söylediğimiz sözlerin hep sania olduğunu ve hiç ihlâsa mübteni olmadığını kendi-
miz itiraf etmiş olacağız. (Pek doğru sesleri) Bundan başka halifenin muvakkaten oradan kalkıp da birkaç
gün için, birkaç saat için buraya hatta bu kürsüye gelip ahdetmesi, yemin etmesi lâzım değil midir? (Değil
sesleri) Halifeyi intihap ettikten sonra buraya getirmediğimiz takdirde kendi verdiğimiz kararlar hakkında
bir tenakuz ortaya koymuş olacağız. Öyle bir tenakuz ki hiçbir suretle telif olunamayacak ve binaenaleyh
milletin nazarından korkarım ki evvelce söylediğimiz sözler hakkında ittihaz edeceğimiz kararlara da se-
vap bakmamaları dairei ihtimaldedir. Bu ufak ihtimali nazarı dikkate alarak herhalde halifenin buraya
gelmesini ben herhalde farz addederim.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Kıymetli vakitlerin pek dar olması dolayısıyla söylenilen sözleri tekrar
etmeyeceğim. Tamamıyla Sırrı Bey biraderimizin fikrine iştirak ediyorum.
Efendim, bahusus, evet; Büyük Millet Meclisinin bütün kavanînine, ahkâmı şeriata yemin etmek mec-
buriyetiyle halifenin evet buraya kadar gelmesi katiyen lâzımdır ve bu kürsüde yemin etmelidir.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Padişah intihap etmiyoruz.
TUNALI HİLMİ BEY (Devamla) — Arkadaşlardan hatta Heyeti Vekilede mütereddit olan arkadaşlar-
dan bazılarının mütalaasına göre...
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti) (Sivas) — Hayır mütereddit yoktur.
TUNALI HİLMİ BEY (Devamla) — Hayır efendim, mütereddit demiyorum. Ekalliyette kalan- buyur-
duğunuz veçhile- İstanbul’dan halifenin ayrılması ile acaba İstanbul’un makam hilâfet olması esası sarsılır
mı; sarsılmaz mı? Suali varidi hatır oluyor. Sarsılmaz, katiyen sarsılmaz. Çünkü arkadaşlar çünkü emanatı
mukaddese nerede ise makamı hilafet orasıdır, emanatı mukaddeseyi oradan getirmiyoruz. Biz oradan
yalnız halifemizi buraya yemin ettirmek için getiriyoruz. Halifemiz İstanbul’da kalırsa, ne dedim, bende-
niz tekrar etmeyeceğim, Sırrı Bey’in söyledikleri bütün vakidir, doğrudur. Bir halife katiyen esaret altında
kalamaz. Esir bir muhitte yaşayamaz, bu muhakkaktır. Şimdi biz hür bir halife sahibi oluyoruz. Fakat ma-
alesef el ’an Makamı Hilâfet esaret altındadır. Yarın da inşallah onu kurtarılmış göreceğiz.
REİS — Ziya Hurşit Bey söz sizindir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Sırrı Bey’in fikrine iştirak ederim.
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim, ahiren hadis olan vaziyet üzerine Meclisi Âli gayet muazzam bir
işin karşısında bulunuyor, halife namını taşıyan adam İngilizlere iltica ile bırakıp gittikten sonra Makamı
Hilâfetin boş kalması muzırdır iddiasında bulunanları vardır. Bendeniz Makamı Hilâfet esarette bulun-
dukça hilâfet meselesinin bir müddet dahi muallakiyette kalmasında hiçbir mahzur görmüyorum, (Hayır
sesleri patırtılar) ihsan buyurunuz efendim, ta ki o makama ehli bulununcaya kadar.
ZİYA BEY (Bitlis) — Namaz ne olacak, namaz?
RAGIP BEY (Devamla) — Gelir burada söylersiniz.
ZİYA BEY (Devamla) — Bu sözleri dinlemek istemiyorum.
RAGIP BEY (Devamla) — Şimdi geçen günkü ilân eniğimiz beyanname ile Makamı Hilâfete eslah ve
erşet olanını Büyük Millet Meclisi intihap edecektir diyoruz. Bugün o hanedandan bir tanesini tanımı-
– 1220 –
yoruz. Hangisi eslah ve erşettir. (Biz biliyoruz sadaları) Aynı zamanda bu kürsüde söylenen sözler hepsi
hakkında, hepsinin aleyhindedir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — O sözleri söyleyenler rey vermesin.
RAGIP BEY (Devamla) — Binaenaleyh vicdanınızı elinize alınız, eslah ve erşet kimdir? Bunu intihap
edecek kimdir? Bu zatı Büyük Millet Meclisi nasıl bulacaktır? Bu ciheti düşünmek lâzım gelir. Bundan
başka o, o eslah ve erşedi bulduktan sonra onu intihap edeyim. Fakat onun burada oturması, veyahut
İstanbul’da bulunması meselesi meselei taliyedir. Evvelemirde tenvir etmek isterim ki bu Makamı Hilâfete
eslah ve erşet kaç zat vardır. Bunu halletmek lâzımdır. (Anlaşıldı sesleri, ayak gürültüleri)
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim, bendeniz de Sırrı Bey’in ifadatıyla bugün Makamı Hilâfetin
bu vaziyette bulunması ve Makamı Hilâfet bu vazifede bulunan kimsenin vazifesine ihanet etmesi havada-
dır. Bittabi buna derhal bir karar ittihaz buyurmalı ve fakat ittihaz edilen kararı ecnebi karar müsliminin
imametine getirilen zatın gene ecnebi kontrolü ve tahtı tesirinde kalması bittabi kendisinin sıfatı imametin
ifa olunamaması demektir. Binaenaleyh bendenizin düşündüğüm Hükûmet derhal telgraf hututunu tutar
ve hiçbir kimseyi dışarı çıkarmaz, oradaki mümessilimize emir verirler, emin olduğumuz, hâkim olduğu-
muz noktaya çıkardıktan sonra derhal hilâfet ilân olunur. Bu ana kadar mesele Hükûmetçe yapılmalı ve
Heyeti Âliyeniz intihap meselesini tespit etmelidir. Bendenizin düşündüğüm budur, halifenin biati için
Meclisi Millîmiz hallini temsil etmesi hasebiyle usulen ve şer’an biati lâzımdır ve biatle beraber halifenin
de kabulü, hüsnü hizmet edeceğine her suretle âlemi İslâma ve Türkiye Hükûmetine hadim olacağına
yemin eder. Gözümüz önünde bu suretle itimat ederiz. O zaman ortada bir halife vardır, deriz. Binaena-
leyh teşevvüşü mucip olmamak için bendenizin teklifim hükûmete intihap edeceğimiz zat kim ise derhal
hududu esaret içerisinde ise çıkarmalı ve çıkarıldığı anda intihap edilip derhal toplar atılmalı ve bu suretle
ilân etmeli.
RAGIP BEY (Devamla) — Anlaşıldı. (Handeler)
Böyledir ve pek açıktır.
YASİN BEY (Gaziantep) — Efendim; bendenizden evvel söz söyleyen arkadaşlarımın mütalaatına ken-
di kanaatim ve kendi düşüncem, sonra bağlandığım, ahdettiğim, yemin ettiğim bir misakın dördüncü
maddesine muvafakat edemeyeceğim. Yani hilâfetin İstanbul’dan kalkıp buraya gelmesi ve burada bulun-
ması esasını kendi düşüncem itibariyle ve misakın da dördüncü maddesini kabul etmekte mazur görüyo-
rum. Arkadaşlar çok rica ederim İstanbul’un bundan evvelki vaziyetiyle bundan sonraki vaziyeti Meclisi
Âlinin son verdiği karar üzerine bizim Hükûmet bundan evvelki şekil ile bugünkü şekil arasında çok fark
vardır. Sonra çok rica ediyorum, diyorlar ki İstanbul’da intihap edeceğimiz gene esirdir, ben bu esareti
anlayamıyorum. Bu esaret doğrudan doğruya o hilâfetin ecnebi kucağına atılmasıyla şey olmuştur. Yoksa
Büyük Millet Meclisinin intihap edeceği bir halife eslah ve erşat eder. O da eslah ve erşet olur. Onun da
İstanbul’da kalması taraftarıyım. İstanbul’un son vaziyeti malumdur. Bugün İstanbul’da Meclisi Âlinin son
kararı üzerine İngilizlerin ellerinden gelse onları silah kuvvetleriyle çıkarırlar. Ufacık bir mümessilimizi,
ufacık bir adamımızı görmek istemezler. Hükûmet bugün görüyorum ki maaşşükran arkadaşlar işgal kuv-
vetlerini ve birçok tahakkümlerini birçok şeylerini kırmış bulunuyorlar. Onun için eğer herhalde halifenin
buraya gelip de Meclisi Âlinin huzurunda ve esasatımız üzerinde bizim muvacehemizde yemin etmek
için muvakkaten gelip gidebilir ki hatta bu muvakkat zaman için de gelip gitmesini dahi fena görüyorum,
küçük aklımla. Biz buradan bunu intihap ederiz, intihap etmek demek, kabul etmek demek, biat etmek
demektir. Daha iyi bir halifenin hududu millimize getirmek, yani buraya getirmek şekli yani, bunun bu-
raya getirilmesi makam hilâfet olarak tanıdığımız İstanbul’u halifeyi buraya getirmekle imha etmek, ihya
etmek zannederim sulh konferansında bizim vaziyeti esasiyemiz üzerinde çok tesir yapacaktır. Herhalde
İstanbul’da kalması daha doğrudur zannederim.
REİS — Efendim, üç saat geçti, beş dakika teneffüs edelim. Müteakiben içtima ederiz.
– 1221 –
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT 18 Teşrinisani 1338 Cumartesi Beşinci Celse
Beşinci Celse
REİS — Reisisani Dr. Adnan Beyefendi
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van) Mahmut Sait Bey (Muş)
REİS — Efendim; celseyi açıyorum. Söz Ziya Bey’indir.

YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Muhterem arkadaşlar; firari Vahdeddin’in bu kadar hıyaneti, sırf fıtra-
tındaki redaet seyyiesiyle yaptığına kani misiniz? Bendeniz buna kani değilim. O esaretin tahtı tazyik ve
şiddetinde bunu yaptı. Esaretin tahtı tazyik ve tesirinde olan bir halifeyi, şeriat, halife olarak tanımıyor.
Şimdi aynı suretle, aynı akıbete düşmek zannedersem muvafık değildir. Bugün İstanbul’a zannedersem fi-
ilen hâkim değiliz. İstanbul bir işgal mıntıkasıdır. Halen o vaziyeti muhafaza ediyor. Eğer o vaziyeti muha-
faza etmemiş olsaydı Vahidüddin firar etmezdi ve ettirilmezdi. Binaenaleyh kaçıp kaçmamasında katiyen
ehemmiyet yok. Bunun ehemmiyetinden bahsetmeyeceğim. Fakat bilfiil hâkim olduğumuz bir mıntıkada
Halifeyi intihap etmek şarttır, biatta şarttır. Biat, intihabatın esasatındandır. Biat tamam olmayınca, inti-
hap tamam olmaz. Hatta hatırlarsınız ki Hazreti Aliye birçokları biat etmedi ve hilâfeti de tamam olmadı.
(Oldu sesleri.) Yine hatırlarsınız ki Hazreti Ebubekir, Hazreti Aliye biat etmedi. Yani biatin, intihabatın
şeraitinden olduğunu izah etmek için arz ediyorum. Biat şarttır ve Hazreti Ali’nin de biat etmesi lâzım bir
keyfiyettir. Biat, halifenin intihabı şeraitindendir. Biat olmayınca intihap tamam değildir, nakıstır. Binae-
naleyh bir muhiti işgalde halife intihap ederek yine eski vaziyete düşmek katiyen muvafık değildir.
HAŞİM BEY (Çorum) — Yani musafaha mı etmek istiyorsun?
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Evet musafaha edelim (kesmeyelim dinleyelim sesleri) bir camie,
bir mescide bir imam veyahut bir müezzin tayin ettiğimiz zaman o vazifesinin ne olduğunu bilir. Camie
tayin olunan imam bilir ki gidecek camide imamet edecek. Efendiler. İntihap edeceğiniz halifenin vazifesi
nedir? Ben bu suali Heyeti Âliyenizden soruyorum. Bir imamın bir müezzinin vazifesi malum iken, bir
halifenin vazifesini tayin etmemek müşevveş bırakmak muvafık mıdır?
RÜŞTÜ BEY (Ergani) — Şeriat tayin etmiştir.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Şeriatın tayin ettiğini biz tetkik etmeliyiz ki mübhemattan kurtula-
lım. Şeriat tayin etmiş ise umuru şeriye ile alâkadar olan zevat buraya gelsin, tespit etsin ve beni de ikna
etsin. Efendiler, halife hangi şerait dahilinde intihap ediliyor? Bendenizin kanaatime göre İslamiyet’te sal-
tanat yoktur. Bu cihetten korkuyorsanız bunu iptal ediyorum. İslâmiyet, Cumhuru halk üzerine müesses
bir mecmuai hâkimiyettir. Esası Şûra ile müdevvendir. (Malum sesleri.)
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — O, hal edilmiş mesaildendir.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Fakat o şûranın reisi tabiisi, halife olacak herhangi bir zattır. Efendiler
şeriatı İslâmiyeden bahsediyorum. Müslüman bir mecliste şeraiatı İslâmiyeden bahsediyorum. Binaena-
leyh umuru şeriye ile alâkadar rüfekai kiramın vicdanı insafına müracaat ediyorum. O şûraya riayet ede-
cek zat, herhalde halife olacak zattır. Halife cismani, ruhani sıfatları nefsinde cem eder. Fakat mukayyeden
cem der. Onu Takyit edecek ise mücerret şûrayı ümmettir. Bu, usulü şeriyeden, kavaidi şeriyedendir. Buna
iman eden insanların bunun karşısında söz söylememesi lâzımdır.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Halife, yani Meclisin reisi mi olsun? (Gürültüler.)
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Meseleyi umuru şeriye ile alâkadar olan rüfekayı kiramın vicdanı
insafına terk ediyorum. Binaenaleyh söz söylemek sükût etmemek hakları iken sükût ederlerse vebal yarın
ruzu mahşerde boyunlarındadır. Mahaza halifenin vazifesi tayin edilmeli ve intihap, şeraiti lâzıme tahtın-
da olmalıdır. Yoksa efendiler halife yalnız bir ‘kelime ile olmaz. Biz Vatikan Sarayını taklit etmiyoruz. Bu
katiyen böyledir. Yoksa âlemi İslâmda müthiş teşevvüş vardır. Bunun önünü alınız. Yoksa pek fena olur.
– 1222 –
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Hiçbir teşevvüş yoktur. Merak etme.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Bu benim kanaatimdir.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Arkadaşlar mevzubahis olan meseleyi çok münakaşa et-
mek, çok tahlil etmek mümkündür. Fakat zannediyorum ki münakaşat ve tahlilatta ne kadar ileri gidersek
meseleyi halletmekte o kadar müşkülât ve teahhurâta uğrarız. Bir de mevzubahis olan meseleyi muhtelif
safhadan mütalâa etmek mümkündür. Meselâ şimdi kürsüyü terk eden refiki muhteremimiz doğrudan
doğruya halife olacak zatın sıfatını salâhiyetinin ne olacağından bahis buyurdular. Zannediyorum ki on-
dan evvel firari halifeyi halletmek ve onun yerine bir halife intihap etmek birinci safhayı teşkil etmek lâzım
gelir.
İkincisi intihap olunacak halifeye keyfiyeti intihabı tebliğ edeceğiz. Ondan sonra bu müntehap halife
nerede oturacaktır? Ahvali umumiyei siyasiye hangisini müreccah görmektedir? Ondan sonra bu halifenin
salâhiyetinin derecesi ne olmak lâzım gelir meselesi mevzubahis olabilir. Binaenaleyh bugün hepsi birden
halletmenin imkânı yoktur. Bendeniz söyleyeceğim birkaç söze, arkadaşımın mevzubahis ettiği noktadan
başlayacağım. Bu Meclis, Türkiye Milletinin Meclisidir. Türkiye halkının Meclisidir. Bunun sıfatı, bunun
salâhiyeti, yalnız Türkiye halkının yalnız Türkiye Milletinin, Devletinin hissiyatına, mukarreratına aittir.
Bu Meclis kendisine, bütün âlemi islâmiyete şâmil bir kudret veremez efendiler. Binaenaleyh bu Meclisin
Riyasetinde bulunacak zatın da olsa olsa temsil edeceği şey, yalnız Türkiye’ye ait olabilir. Bu mahdut bir
şeydir. Halbuki Makamı Muallayı Hilâfet, bütün âlemi İslam’a şâmil bir makamı mukaddestir. Türkiye
Devletinin ve halkının bu noktadaki vazifei diniye ve vicdaniyesi diğer âlemi İslam’ın dahi aynı güne gel-
mesine kadar bu Makamı Muallaya mesnet olmaktır. Bütün kudretiyle, bütün kuvvetiyle onun kuvvetini,
kudretini, şereflini bütün âlemi İslâm nazarında ve gayri İslâmı âlem nazarında mâsun bulundurmaktır.
Yoksa kendi mevcudiyetini halifenin bir yeddi iktidarına veremez, veremez efendiler ve vermeyecektir
efendiler. Âlemi İslâmda teşevvüş varmış veyahut olacakmış. Bu sözlerin hepsi yalandır, kim söylemişse
yalan söylüyor.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Paşa Hazretleri, ben yalan söylemem.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Sen yalan söyleyebilirsin, müstaitsin.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Katiyen söylemem ve bunu kabul etmem Paşam.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Ben bir defa size yalan söyledin demiyorum. Size bunu
söyleyenler yalan söylemiştir, diyorum. Sen kendin üzerine aldın.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Bendeniz yalan söylemem.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla) — Efendiler; o fetva, firari halife hakkında yapılacak mu-
ameleyi tespit ediyor. İntihap olunacak halife hakkında da itiraf etmek mecburiyetindeyiz ki hasbelicab ve
hasbelhadisat, muktezayı tarihî olarak hanedanı Âli Osmani kabul etmek ve muhafaza etmek zarurinde-
yiz. Bu ailenin, içinde bizim aradığımız evsafı bulmak bugün için biraz müşküldür. Belki gençleri sureti
mahsusada yetiştirildikten sonra evsaf ve sıfatı lâzımeyi haliz insanlara tesadüf edilebilir. Fakat bugün bu
ciheti hakikaten tetkik ve tahlil edecek olursak pek müşkil vaziyette kalabiliriz. Onun için intihap mese-
lesinde bendenizce çok dağdağasız muameleye temayül göstermek muvafık oluyor. O da zaten firariden
sonra gelmesi herkesçe muntazır olan bir zat vardır. Abdülmecit Efendi. Bir defa bu adam bazı fenalıklar
ve hatalar yapmıştır. Şahsiyeti üzerinde Meclisi Âlimizde de birçok tenkidatta bulunmuştur. Bunlara rağ-
men dün gece bu adam nevuma bir senet vermiş oluyor ki (Türkiye Büyük Millet Meclisinin mukarreratını
ben kabul ediyorum) diyor. Binaenaleyh intihabatta mazhari suhulet olabilmek için bu zat üzerinde efkârı
temerküz ettirmek muvafık olur zannındayım.
Şimdi halife intihap olunacak zatın İstanbul’da kalması veyahut buraya getirilmesi meselesi var ki bu
nazik bir meseledir. Efendiler. Şimdi hakiki vaziyeti tetkik edecek olursak İstanbul henüz kuvayi itilâfiye-
nin kuvayi askeriyesi tahtı işgalin dedir. Onların tahtı tesirindedir. Buna hiç şüphe yoktur. Fakat bu tesirin
derecesi dün ile bugün bir değildir. Yani bugün hiçbir kuvvet kullanmadığımız İstanbul üzerinde haizi te-
sir ve nüfuz olmaya başlamışızdır. Bunun atisi bu nüfuzu akimiyetin şeysine doğru delâlet etmektedir. Bu-
– 1223 –
nun en birinci delili Harington’un yahut İngilizlerin kendilerinin İstanbul’da hâkim olmadıkları veyahut
kariben hâkimiyetlerinin zail olacağına kail olarak ellerindeki avı beraber alıp kaçırmak istemişlerdir ve
kaçırmışlardır. Bu delili bahirdir ki biz İstanbul’da tesisi nüfuz ermekteyiz. Bu tamamdır denilemez. Yani
Makamı Hilâfet tamamen tahlis edilmemiştir. Fakat Türkiye’nin bir vazifesi Makamı Hilafeti kurtarmak-
tır. Bu bizim için bir davayı mahsustur. Bunu Makamı Hilafet olarak nihayetine kadar göstermek ve onun
kurtarılmasına çalışmak bizim için hayırlı bir davadır. Bizim için bu dava âlemi İslâm nazarında fevkalâde
takviye eden bir meseledir. Bunu sarsmak doğru değildir. Yani Makamı Hilafeti başka bir yere nakletmek
bugünün şeraiti hususiyesi itibariyle doğru olamaz.
İkincisi yine menfi olarak düşündüğümüz zaman makamı hilafet henüz haizi tesir ve nüfuz olmadı-
ğımız ve düşmanların tesirinin haizi nüfuz olduğu bir mıntıkadadır. Halifeyi hapsetmek onu tanımamak
bu adamların ellerindedir, isterlerse yapabilirler. Fakat bu tarzı hareketleri bizim aleyhimize değildir. Belki
bizi cihan nazarında mağdur ve mazlum gösterecek ve davamızı haklı gösterecek kendi aleyhlerine bir-
takım harekâttır. Binaenaleyh bunları yapacakları itibariyle hiçbir vakit tevahhuş etmemelidir. Bu itibarla
intihap edeceğimiz halifenin orada kalmasını davamız noktai nazarından muvafık gibi ad ediyorum.
Üçüncüsü bizim cihan nazarımda en büyük kudret ve kuvvetimiz yeni şekil ve mahiyetimizdir. Efen-
diler yani Makamı Hilâfet tahtı esarette olabilir. Halife namını taşıyan, İngilizlere iltica edebilir ve onlarla
beraber kaçabilir. Efendiler her şeyi yapabilir. Fakat Türkiye Büyük Millet Meclisinin tarzı idaresini, si-
yasetini, kudretini katiyen sarsamazlar. (Alkışlar) Binaenaleyh aman halifeyi kaçıracaklar, esir edecekler,
şöyle olacak, böyle olacak diye biz telaş edecek değiliz. Telaş edecek bütün âlemi İslâm olmak lâzım gelir.
Onlar da telaş etsinler. Onlar da bizimle beraber çalışsınlar ki Makamı Hilafeti kurtaralım ve serbest olarak
bütün cihana şâmil bir halifeyi oraya oturtalım. Onlar da ancak bu surede bize muavenette bulunurlarsa...
Bir de halifenin Anadolu’ya bugünlerde getirilmesi mevzubahis olmamak lâzım gelir. Biz murahhasla-
rımızı dünya nazarında sulh için Lozan’a göndermişiz ve sulh talep ediyoruz ve sulhun olacağına da ümit
var bulunuyoruz. Binaenaleyh yeni bir hadise ve çok ehemmiyet verir gibi hiçbir hadise olmamak lâzım
gelir. Sulh yapalım diyoruz. Şayet sulh olmazsa, muharebe yapmak mecburiyeti olursa o zaman belki hali-
fenin düşman tahtı tesirinde ben duramam deyip buraya gelmesi ve bizimle beraber burada nazarı dikkati
celbederek mücadeleye devam olunması bizim için bir kudret olabilir. Yoksa gelmesi ve getirtilmesi mese-
lesi değildir. Bizi duçarı zaaf eden bir meseledir. Sonra arkadaşlar evvel ve ahir arz ettim. Tekrar edeyim,
bütün zihniyetlerin tenevvür etmesi için tekrara lüzum görüyorum. Türkiye halkı bilâkaydüşart hâkimi-
yetine sahip olmuştur. Hâkimiyet, hiçbir renkte hiçbir şekilde hiçbir mana ve delâlette iştirak kabul etmez.
Halife olsun, unvanı ne olursa olsun, bu milletin mukadderatında bir müşareket sahibi olamaz. Efendiler
millet buna katiyen müsaade edemez ve bunu teklif edecek hiçbir Millet Vekili olduğuna kani değilim.
(Alkışlar) Binaenaleyh bütün harekâtımız bütün mukadderatımız bu noktai nazardan olabilir. Başka türlü
imkânı katisi yoktur. (Fetvai şerif okunsun sadaları)
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Efendim, Yusuf Ziya Bey ruhaniyet, cismaniyet diye bazı
şeyler söyledi ve diğer zamanlar da bu kelime İstimal olunuyor. Ruhaniyet, cismaniyet tabiri nasraniyete
ait bir tabirdir. İslâmiyet’te ruhaniyet, cismaniyet diye tabir yoktur. (Şiddetli alkışlar) Sonra arkadaşlardan
ekseriya efendim hilâfetin vazifesi nedir? Bu ikide bir soruluyor. Efendiler İslamiyet’te müstebit bir hükû-
met yoktur. Hükûmeti İslâmiye tamamen meşrutatır. Fakat meşrutiyeti şeriatın ahkâmını icra suretiyle
meşruttur. Ama bu olabildi mi olamadı mı?
Evet suiistimalât ta oldu, şeriata hiç yanaşmayanlar da oldu, ahkâmı şeriatın haricine de çıkıldı. Fakat
makamı hilâfetten veyahut makamı hükümdarîde bulunan adamların bu vazifeyi ifa etmemelerinden do-
layı bu vazife kendilerinden sakıt olmak lâzım gelmez. O vazife ile memur edilir. Fakat ifa etmemişlerdir.
Halife İslâmlara ait bir unvandır. Ve Kuranı azimişşan ile sabittir. Efendiler Cenabı Hak Hazreti Âdemi ha-
life kıldım buyuruyor. Fakat hilâfetin manası efendiler dünyayı vakti merhununa kadar imara say etmektir.
Bu imara da şeriat dairesinde say etmektir. Binaenaleyh halife olan zat, seri şerifin ahkâmını icraya memur
olması lâzımdır. Hilâfet, İslâmlara mahsus bir unvan dediğimin sebebi de budur. Çünkü İslâm riyasetinde
bulunana halife deniyor. Bu da ahkâmı şer iyeyi icra ile memurdur. Halife denilen zat tenfizi ahkâma,
icrayı hukuka, mazlumun intikamını zalimden almaya... Kadir olmalı. Fakat efendiler halife denilen âlim
– 1224 –
olmalı, müçtehit olmalı, sahibi rey ve tedbir olmalı. Bunun içinde de şecaat besalet te var, her şey var. Fakat
bu şeraitin cemini bir şahısta bulmak imkânı var mıdır yok mudur? El cevap: Yoktur. Yok olunca ne oluyor
şer’an her umuru ehline tevdi ile takdimi amal tarifesine riayetle Makamı Hilâfette bulunur. Şimdi efendi-
ler hizam hali hazırımıza gelince, evet biz bir halifeye biat ederiz. Bu Müslümanlar için vaciptir; lâzımdır.
Hatta tehiri de caiz değildir. Bu halife de lâzım gelen vazaifi sedyesini Meclise terk eder. Meclis vasıtasıyla
İcra ettirebilir. Bunun için cümlenizden rica ederim. Evvel intihap meselesini bilelim de sonra sıfatlarını
düşünelim. (Doğru sesleri)
REİS — Efendim deminki fetvayı Encümene göndermiştiniz. Encümen bir mazbata yazmış arzu eder-
seniz onu okuyayım.
Şeriye Encümeni Mazbatası

Heyeti Vekilenin halifenin firarından bahisle Meclisin kararı veçhile aherinin intihabına dair Meclise
vaki olan beyanatına binaen cereyan eden müzakere neticesinde Şeriye Vekâleti Celilesi tarafından fetva
ısrarı lüzumu teklif olunmasıyla Vekâleti müşarünileyhadan takdir buyrulan fetva Mecliste kıraat olun-
muş ve fetvayı celile tarzı tahririnde usul ve teamülü kadimeye tevafuk etmeyen bir noktası ki o da tahsisen
inhilâlin beyan edildiği cihettir. Bu cihetin tasrihi talep olunmuş ve Meclisçe bu cihetin ilâvesi lüzum ve
ademi lüzumu müzakere olunmak üzere keyfiyetin Seriye Encümenine havalesi kabul olunarak Encüme-
nimize tevdi olunmakla bu bapta müzakere icra edilmiştir. Neticede fetvanın esbabı inhilâı mübeyyin olan
metnin vakıa mutabık olduğu cihetle yalnız şıkkı sani olarak bu surette münhali olur mu ibaresinin tahrir
ve Heyeti iftaiyece imza edildikten sonra Şeriye Vekâleti Celilesince imza olunması usulü müttehazaya
muvafık olduğuna müttefikan karar verildi.

Aza Kâtip
Konya
Rıfat
M. M. Şeriye ve Evkaf Encümeni Reisi

Karahisarısahip Ankara
İsmail Şükrü Mustafa
Aza Aza
Denizli Adana
Hasan Mehmed Hamdi
Aza Aza
Kütahya Erzincan
Seyfi Fevzi
Minettevfik
Bu meselede, eimmei Hanefiyeden cevap ne veçhiledir?
İmamı Müslimin olan Zeyt düşmanın umum müslimin aleyhinde mucibi mahvolan tekâlifi şedidesini
bilâzarure kabul ile hukuku İslâmiyeyi müdafaadan aczini izhara müslimînin müdafaaten mücahedele-
rinde düşmana muvafakatle müslimînin ihtilâl ve intikâsını mucip harekâta fiilen teşebbüs ve harekâtı
ihtilâlkâraneye devam ve ısrar ve badehu ecnebi himayesine iltica ederek Makamı Hilâfeti terk ve firar ile
Hilâfetten bilfiil feragat etmekle seran münhali olur mu?
– 1225 –
Elcevap: Allahü Âlem Bissevap; Olur.

Keteibetülfakir
Afa Anhülgani
Mehmet Vehbi
Bu suretle hukuk ve menafii İslâmiyeyi siyaneten Makamı Hilâfete lâyık bir zata erbabı hallü akit tara-
fından biat olunmak vacip olur mu?
Elcevap: Allahü Âlem olur.
Ketebeülfakir
Afa Anhülgani
Mehmet Vehbi
REİS — Efendim; müsaade buyurursanız usulü müzakereye ait bendeniz maruzatta bulunayım. En-
cümene havale buyurduğunuz Seriye Vekâleti tarafından verilen fetvayı Encümen bir mazbata ile tadilen
heyeti umumiyeye göndermiştir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Reis Bey; celsei aleniyeye geçtiğimiz zaman Encümene gönderildiği
zikredilmesin. Bendeniz teklif ediyorum. Doğrudan doğruya bu fetva resen gelmiş gibi reye vazedelim.
REİS — Efendim; fetvayı reye koyayım. (Fetva reye konulur mu sesleri) (Mazbatayı sadaları)
ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — O veçhile tashih olunmuştur. Reye lüzum yoktur.
REİS — Araya koyacağım şey nedir efendim; Encümenin mazbatasını reye koyacağım. Bu kabul edildi
mi, keyfiyeti hal tamam oluyor. Encümenin mazbatasını kabul edenler... (Efendim, çok rica ederim reye
koyuyorum) Dikkat edin; reye konan hal fetvasını müeyyid olan Seriye Encümeni mazbatasıdır. (Gürül-
tüler)
RAGIP BEY (Kütahya) — Efendim; mazbatada halline dair bir kayıt yoktur. Halline karar verilmesine
dair hepimiz ittifak etmişizdir.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim; biz de onu söylüyoruz.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Hal’i kabul edenler diye reye koyunuz.
REİS — Efendim, rica ederim şaşırtıyorsunuz. (Müttefikan sesleri) Efendim; tekrar reye arz ediyorum.
Bunu kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edilmiştir.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Efendim; intihap meselesini halledelim, ondan sonra celsei ale-
niyeye geçelim.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Fakat İntihaba dair müzakere devam etmelidir.
REİS — Ediyorum efendim.
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Reis Bey; müzakere yoktur.
REİS — Kim diyor müzakere yoktur.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendiler...
YASİN BEY (Gaziayıntap) — Efendim; neyi müzakere ediyoruz?
REİS — Rica ederim. Mevzubahis olan mesele ne idi? Onun bir cüzü bitmiştir. Ne söyleyeyim. Sözle-
rini keseyim mi?
LÜTFİ BEY (Malatya) — Meydanda iki mesele vardır. Bu gayet muazzam ve mühimdir. Binaenaleyh
bu husustaki içtihadatımı ve mütalaatımı Heyeti Celilenize arz edeceğim. Biraz teenni ile dinlemenizi rica
ederim. Meydanda iki mühim mesele var. Birisi hal meselesidir. (O bitti sesleri) Buna diyecek yok. Birisi
de intihap ve biat meselesidir. Fakat fetvayı şer’i şerif de noksaniyet var. (Gürültüler)
– 1226 –
HÜSEYİN BEY (Elâziz) — Fetvaya ait söz söylemeyiniz Lütfi Bey.

LÜTFİ BEY (Devamla) — İtmam edeyim efendim. (Olmaz o mesele bitmiştir sesleri)
HÜSEYİN BEY (Devamla) — Lütfi Bey fetvadan bahsedemezsin.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Esbabı halâ noksan bırakıyorsunuz. Esbabı hal’in noksanını söylüyorum.
(Gürültüler) Esasen müslimîn arasında sefki dimaya sebebiyet vermesi meselesini fetvaya derç etmek lâ-
zım gelirdi, bu unutulmuştur.
REİS — Buna ait söylemeyiniz efendim. Çok rica ederim. Başka noktadan bahsedin.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Bu âlemi İslâm nazarında çok mühimdir. (Gürültüler)
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Anlamamışsın sen.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Halife fiilen sefki dimaya sebebiyet vermiştir. (Var var sesleri) Gelelim inti-
hap meselesine:
Şimdi emri intihapta halifenin burada bulunması…
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Ne yapacaksınız söyleyip te efendim. Dinlemeniz kifayet eder.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Mütalaa olarak söyledim. Vazgeçtim, arzu ederseniz kabul edersiniz, arzu
etmezseniz kabul etmezsiniz. Şimdi intihap meselesi hakkında söyleyeceğim.
REİS — Lütfi Bey hâlâ, o noktada mı ısrar ediyorsun (Patırtılar, gürültüler) Rica ederim söylesin.
LÜTFİ BEY (Devamla) — İkincisi intihap meselesidir. Şimdi Halife İstanbul’da iken bizim buradan
halifeyi intihap edip biat etmekliğimiz veyahut Halifeyi buraya getirip biat etmekliğimiz meselesidir. Şim-
di bizim buradan intihap etmekliğimiz şer’iî şerife muvafık değildir. (Muvafıktır sesleri) (Gürültüler, pa-
tırtılar) Esbabını izah edeyim şimdi. (Gürültüler) Esarette bulunduğu (Gürültüler) Rica ederim (İçtihat
serbesttir sesleri)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Aynı mukabeleyi yaparız Reis Bey. Sükût etsinler.
ABDÜLHAK TEVFİK BEY (Dersim) — Reis Bey, herkes bu kürsüden söz söyleyebilir. Ne için kesiyor-
lar, içtihat serbesttir. Rica ederim Reis Bey söz söylemek memnu mudur?
REİS — Efendim bu tarzda müzâkere edilmez ki.
LÜTFİ BEY (Karahisarışarki) — Niye gürültü yapılıyor?
REİS — Efendim oturalım da dinleyelim. Ne oluyorsunuz?
LÜTFİ BEY (Devamla) — Şimdi İstanbul’un işgal altında bulunmasına ve Halife intihap edeceğimiz
zatın da İstanbul’da bulunmasına karşı biz bugün buradan bu Halifeyi intihap edersek o Halife hürriyeti
şahsiyesine malik midir, değil midir? (Maliktir sesleri) Öyle ise İstanbul işgal altında değildir ve İstanbul’da
Hükûmetimiz tamamen hâkimdir. Halife İntihap edeceğimiz zatın her türlü kuyut ve şuruttan ve taarruz-
dan azade bulunduğuna kanaat ediyorsak bu suretle orada iken biat edebiliriz. Yok bunda tereddüt hasıl
olursa mademki bugün Halife orada ecnebinin işgali altında bulunacaktır. Aynı vaziyete maruz kalacağız.
Halifeyi buraya getirip biat ettikten sonra onu iade etmek meselesi var. Sonra biz Halifeyi İstanbul’da iken
orada bulunduğu zaman biat etmeye bizi mecbur edecek bal nedir. Evvelemirde merkezi hilâfet ve merkezi
hilâfeti İslâmiye olan İstanbul’un vaziyeti idariyesi hakkında izahat versinler.
OSMAN BEY (Kayseri) — Hüsnü Efendi buna cevap versin.
LÜTFİ BEY (Devamla) — İstanbul’un vaziyeti idariyesi hakkında Halifenin buraya gelmesi oradaki
vaziyetimizi sarsılır tehlikesi vardır. Halbuki oradaki vaziyetimiz Halifenin buraya gelmesiyle sarsılmaz
itikadındayım.
SIRRI BEY (İzmit) — Lütfi Bey; suali Şeriye Vekilinden sorun.
– 1227 –
LÜTFİ BEY (Devamla) — Şeriye Vekilinden soruyorum. İstanbul’daki Halifenin serbestisine kani mi-
siniz? İstanbul’daki Halifenin ecnebi tesirinden, her türlü taarruzdan azade olarak hür ve serbest olarak
bulunduğuna kani misiniz?
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Sözlerini söyle de ondan sonra.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Sonra bizim İstanbul’ un hilâfeti İslâmiye olarak, hilâfeti nefsi millîsinde
temerküz ettirmiş olan Türkiye’ye terkedilmesi ta mütarekenin bidayetinden şimdiye kadar bütün düveli
mutelifenin tahtı tasdikinde olan bir meseledir. Halifenin muvakkaten buraya gelmesi ve burada biat edil-
mesi tekrar oraya gitmesi meselesi üzerine değildir. Zaten kürrei arz üzerinde bulunan dört yüz milyon
İslam’a karşı İstanbul Merkezi hilâfeti İslâmiye olarak bırakılmıştır. Binaenaleyh Halifenin muvakkaten bir
yere gelmesi, gitmesi onun buraya gelmesi, ona burada biat edilmesi İstanbul’un idarei siyasiyesi üzerinde
katiyen tesiri yoktur. Bu böyle bulunduğu halde Halifeyi kendi içimize getirip de kendimize karşı onun da
bize tamamen vazifei şer’iyesini bihakkın ifa edeceğine yemin verdirdikten ve usulen lâzım gelen biati ifa
ettikten sonra Halifemizi tekrar mahalline hâkim olarak göndermek daha muvafık; evfak ve daha enseb.
İstanbul’un vaziyetine hâkim olarak gönderecekleri... Binaenaleyh bugün burada halifeye biat edecek olur-
sak bütün dünya üzerinde bulunan dört yüz milyon nüfusu İslâmiyeye karşı İstanbul’da bulunan halifenin
şimdiye kadar hali esarette olduğunu ilân ettiğimiz halde aynı esaret mevkiinde bulunan bir halifeyi yeni-
den intihap ettiğimiz zaman diğer âlemi İslâm bu tenakuza, bu tezada ne nazarla bakacaktır? Binaenaleyh
bunun vaziyeti siyasîmiz üzerinde tesiratı siyasiyesi yoktur ve olamaz. Çünkü Hindistan’da ve sair yerlerde
bulunan âlemi İslam’a karşı düveli mutelife İstanbul’u merkezi hilâfeti İslâmiye olarak terk etmiştir. Bu-
günkü Lozan Sulh Konferansında bile İstanbul’un hâkimiyeti meselesi üzerinde bu mevzubahis olama-
yacaktır. Çünkü şimdiye kadar onlar da İstanbul’u muvakkaten işgal altında bulunduruyoruz diyorlar ve
bütün âlemi İslam’a karşı bunu da daimî surette tekrar ediyorlar. Bu yolda vesaiti mühimme ve vesaiki
siyasiye mevcuttur. Binaenaleyh biz şimdi bir vehim itibariyle kalkıp da İstanbul’da bulunan halifeye biat
etsek bu suretle hareket kendi tevehhümatımıza vücut vermekten ibarettir. Bu tevehhümdür efendiler. Ha-
life buraya gelmeli ve ona burada biat etmeliyiz. Hülâsai fikrim budur. Bunun haricinde yaparsak indullah
mesulüz. Bütün âlem nazarında da yanlış telâkki edilmiş olur. (Ayak patırtıları, şiddetli gürültüler)
MEHMET VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Efendiler müsaade buyurunuz Lütfi Bey Haz-
retleri bir defa diyor ki İstanbul’da olup da Halife olacak zata buradan şer’an biat caiz değildir... Şer’an bu
biat caizdir, efendiler.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Hayır öyle demedim efendiler. (Gürültüler)
REİS — Kesmeyin efendim, cevap veriyor, dinleyin.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Dedin efendim, ben biliyorum, velev ki arkadaşımız dememiş olsun.
Ben bir meselei seriye beyan etmiş olayım. Mağripte olan bir adama meşrikde bulunan herhangi bir Müs-
lüman biat edebilir, biatta hiçbir mâni yoktur. Bu bitti. Bundan sonra İstanbul’da olan bir adamı intihap
ettiğimizde o zat hürriyeti şahsiyesine malik midir? Değil midir diyoruz. Evet Lütfi Bey, zannedersem
İstanbul’un eski haliyle şimdiki halin beynini tefrik etmemiş İstanbul’da bugün lehülhamd velminne ol-
dukça idare elimize geçmiştir efendiler. (Bravo sesleri) müsaade buyurunuz eskisi gibi değildir. Bununla
beraber efendiler zararlar içtima ederse ehveni ihtiyar etmek kavaidi şeriyedendir. Soruyorum ki zatı âlile-
rine ve Lütfi Bey’e İstanbul’dan Halife olacak diye bir adamı buraya araba ve vapurla getirip de bilahire biat
ettikten sonra İstanbul’a göndermekte bir mahzur var mıdır? Yok mudur?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hiçbir mahzur yoktur.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Beyefendi bilhassa zatı âlinize söylüyorum, bunun tacili vaciptir ve
şer’an tacili lâzımdır. Öyle ise İstanbul’da intibahında bir fark yoktur buraya gelip de biat nasıl olur? (Gü-
rültüler)
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Biat burada olur fakat intihap şimdi yapılsın.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — İntihap ile biat beyninde fark yoktur. İntihap etmek demek sen müs-
limin üzerine imamsın demektir. Sen ona istersen intihap de istersen biat de. İstersen başka bir tabir yap,
– 1228 –
hepsi birdir. Rica ederim, bugünkü hali maslahatı düşünmekle bunu intihap etmek Müslümanlar namına,
millet namına, Meclis namına bence eslah olduğunu söylüyorum. Ama rica ederim efendiler, intihap etti-
ğiniz zatı, evet Ali Efendi olur. Veli efendi olur, onu heyet takdir eder ve mesele biter. Bunlar üzerinde vakit
kaybetmek herhalde bizim için doğru değildir.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Bendeniz iki mesele soracağım Hoca Efendi. Biri intihap, biri de biat
meselesi, intihap meselesinin isticalinde ben de taraftarım. Fakat esasen intihap etmek (minellezine...
anülmünker fehvü halife ve halifei resul ve kitabullah) Ben bir kere intihap etmişim. Fakat ben şimdi bir
adama biat, edeceğim. Biatin esası iki şeyle olur. Biri name ile biat, biri de estaizübillah (innellezine yüba-
yüüneke innema yübayüünallah) diyor. Hatta bu ayeti kerim...
BİR MEBUS BEY — Âmin.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Kim diyor âmin? Bunun için erbabı hal ve akdin yeden biyedin tabaiyet
etmesi lâzım mıdır, değil midir? Name ile biat memaliki sairede mahsur kalan ümmeti İslamiye içindir.
Yalnız bu cihetin hallini bendeniz şer’an olmasını istiyorum. Bu ciheti lütfen hal buyurun da mesele tenev-
vür etsin ve kapansın.
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Efendim, her şey imkân ile mukayyettir. Şimdiki halde
imkân var mıdır, yok mudur?
SALİH EFENDİ (Devamla) — Bunu kabul ederim.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Kabul ettin ise geçiyorum.
SALİH EFENDİ (Devamla) — Hayır, imkânda mesele ararım.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — İmkân ile mukayyet olunca ve şimdi şu saatte bir imam intihabı lâzım
olunca, zatı âlinize soruyorum? Yeden biyedin musafaha suretiyle imkânı var mıdır? Yok mudur?
SALİH EFENDİ (Devamla) — Yeden biyedin imkânı vardır. (Katiyen yoktur sesleri) vardır. Biz bunu
yapabiliriz. Hatta yalnız Hazreti Muhammed’e biat eden bir kavmin... milleti olduğu için ona hitaben de-
miştir ki «... Çünkü onun elini tutmakta mahzur vardı. Fakat erbabı hal ve akdin elini tutmak, bizzat mu-
safaha etmek şartı azamdır. Nakisi ispat buyurunuz.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Tayyare ile mi getireceğiz Salih Efendi?
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Mesalihi şeriye başkadır. İmkân noktası gene başkadır.
Bu bir meselei şeriyedir.
HAMDİ EFENDİ (Diyarbekir) — Hoca Efendi kütübü şeriyede nasb ve tayin diyor. İntihap demiyor.
RASİH EFENDİ (Antalya) — İntihap ile biat arasındaki fark nedir?
HAMDİ EFENDİ (Devamla) — Biat demiyor. İmamın nasıp ve tayini vaciptir diyor. Biati nereden
çıkarmıştır?
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Rica ederim, Salih Efendi bizden sual soruyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim; Türkiye Büyük Millet Meclisinin Şeriye Vekili olmak sure-
tiyle zatı âlilerinden soruyorum, intihap olunmak suretiyle herhangi bir halife nasbolunabilir ve bu intihap
telgrafla ihbar olunabilir. Bunu herkes tasvip etmektedir ve tesri de ister. Fakat bu noktaya başka nikatı
güzergâh ederek gitmek doğru değildir. Meselenin tamam olması için intihap yapılır. O zat da icap et et-
tiğini bildirir. Fakat bunun tamamı için teyiden biat olunursa bu husus tamamlanır. Bunda zaman yoktur,
bilakis menfaati azime var. Şimdi siyaset bahsinin yeri değildir. Siyaset bahsi için ayrıca konuşuruz. Bunun
hilâfında bir fikriniz varsa burada söylersiniz efendim. Fakat şer’an aslolan budur.
Zatı âlinize de Şeriye Vekili olmak sıfatıyla soruyorum.
TUNALI HİLMİ BEY (Bolu) — Saçak öpmek mi istiyor.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Saçağı sizler öpmüşsünüz. Saçak yüzü ben görmedim.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Sizler kim?
– 1229 –
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Bazıları... (Gürültüler)

Ben saçak öpmemişimdir, saçak yüzü bile görmemişimdir. Bazıları. (Gürültüler)
VEHBİ EFENDİ (Şeriye Vekili) (Konya) — Efendim; rica ederim işi uzatıyoruz. İntihabı biatta, yani
biat olunacak zatın huzuru şart değildir.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Okuduk, biz İslam’da şart olduğunu okuduk.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Vuzuh vardır, efendim. (Gürültüler)
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Bendenize söz verirseniz yanıldığınızı anlarsınız... Bu
da esasatı şeriyeye nazaran bir mecliste olur. Bunun için ittifak lâzımdır. İttihadı olmayan bir şeyin mute-
ber olması sonradan hilafı aslolarak teshilen lilnastır. Bu hilafı asıldır. O hilâfet meselesinde olamaz.
VEHBİ EFENDİ (Devamla) — Teshilen lilmaslahadır efendim bu. Vuzuh şart değildir. İntihap, biat
gaipten de olur.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Efendiler, bu mesele başka. Hoca efendi hazretleri ya-
nılıyor.
ATIF EFENDİ (Ankara) — Sizin hepinizin itimat ettiği adama karşı ben şimdiye kadar laf söylemedim,
sizin hepiniz ettiği... İstanbul’da halife olan zata... etse bizim muvafakatimiz ve bizim hepimizin biati addo-
lunur diyor. Sarahaten söylüyor şeri şerif. (Buna mâni olunuz sadaları)
REİS — Rica ederim, müsaade buyurun, bir dakika oturalım.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Arkadaşlar: ben yapılması lâzım gelen muameleyi şimdi arz
edeceğim gibi tasavvur etmekteyim. Heyeti Celileniz halifeyi intihap eder. Bunun üzerine Meclisin bir
intihap kararnamesi ortaya çıkar. Bu kararname üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi filân zatı Makamı
Hilâfete intihap ettiğine dair bir beyanname tertip eder. Aynı zamanda Makamı Hilâfete intihap olunan zat
dahi Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Makamı Hilâfete intihap edildiğini bütün âlemi İslam’a teb-
liğ edecek bir beyanname olacaktır... Her iki beyanname dahi Meclis tarafından görüldükten sonra tespit
olunacaktır. Bu kararla beraber bu iki beyanname intihap olunan zata Meclisinizin tespit edeceği bir vasıta
ile bildirilecektir. İntihap olunduğunu kendisi kabul ederse o beyanname imza ettirilecek ve o beyanname
de âlemi İslam’a gidecektir. Aynı zamanda Türkiye Büyük Millet Meclisi beyannamesi de âlemi İslam’a
gidecektir. Başka hiçbir muameleye lüzum yoktur. (Müzakere kâfi sadaları)
REİS — Efendim, burada üç tane takrir vardır, müzakerenin kifayetine dairdir.
HASİP BEY (Maraş) — Efendim. Lütfi Bey bir sual sordu. Fakat Vehbi Efendi cevap vermedi. İstan-
bul’un işgali münasebetiyle hallü akde muktedir olmayan bir zatı Makamı Hilâfete geçirebilir miyiz? (Ver-
di sadaları.)
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Cevap verdi canım verdi.
REİS — Efendim, müsaade buyurun Müzakerenin kifayetine dair takrirler vardır. Mamafih söz almış
birçok arkadaşımız da vardır. Münasip görürseniz bir takrir var. Okuyacağım.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Reis Bey kifayet aleyhinde söyleyeceğim efendim, efendiler,
öyle bir mesele konuşuyoruz ki âlemi İslâmda belki bin seneden beri hilâfet dolayısıyla fitne yangınları
uyanmıştır. Bugün öyle bir mesele hallediyorsunuz ki: bütün âlemi İslâmın mukadderatını bu kürsüde hal-
ledeceksiniz. Rica ederim. Mesele ariz amik tetkik edilsin. Ondan sonra halledilsin ve halli âzım gelen şu
mesail zannedersem ulema arasında da badii ihtilâf olmuştur. (Öyle bir şey yok sadaları.) Halbuki mese-
lenin bir ciheti fıkhiyesi vardır, bir de ciheti siyasiyesi vardır. Ciheti fikhiyesine gelince: efendiler. (Kifayet
aleyhinde söyleyecektiniz sesleri.) Kifayet aleyhinde evet. Bu esbabı mucibedir. Ciheti fıkhiyesi: ulemai İs-
lâmın, fukahayı İslâmın içtihadıyla sabittir ki. Hilâfet o da sair ukudu şeriye gibi bir akdi seridir. İntihap...
(Gürültüler) Rica ederim, beş dakika dinleyiniz, şeriattan bahsediyorum. (Gürültüler) Efendiler, ademi
kifayetin esbabı mucibesini arz ediyorum. Tekrar ediyorum, halife intihabı başkadır, yani intihap başkadır,
biat başkadır. Hilâfete bir zatın, yani halifenin nasıb ve tayini vaciptir. Fakat nasıb biat suretiyle hâsıl olur.
– 1230 –
İntihaba gelince, intihap biat değildir. Eğer intihap biat olsaydı. Hazreti Ömer’in tayin etmiş olduğu zat
halife olurdu. Erbabı hallü akit ki bunlardan birisini halife kabul etmeği sonraları müslimin kabul etmişti.
İşte bu altı kişi kimi intihap ederse ona biat edeceklerdi. Bu allı kişinin arası Hazreti Osman’la, aleyhte
takarrür etti. Binaenaleyh, biat Hazreti Osman’a olmuştu. Ondan sonra umum ashap birden biat ettiği
için Hülefayı Raşid’in içinde bilittifak. Yani kimsenin reyi hariç olmamak üzere Makamı Hilâfeti ihraz
eden ancak Hazreti Osman bin Aftan Radıyallahü anhülmennandır. Sonra Hazreti Ömer’in ve Hazreti
Ebubekir’in hilâfetlerinde esbabı güzinin rüesasından bazı zeval bu hülefaya biat etmemişlerdir. Hazreti
Osman kadar müttefik değildir. Lâkin bunların hilâfetinde biat etmediğinden için -Hazreti Osman kadar
müttefik değildir. Lâkin bunların hilâfetinde bir iki kişinin biat etmemesi bunların hilâfetinde bir iştibah
zemini teşkil etmez. Yine alettahkik Halife Resulullah’tır. Bu işlerde. (Sadede geliniz sesleri.) Bunda Ziya
Hurşit arkadaşımıza söylüyorum. (Sadece sadece sesleri) Müsaade buyurun efendim. Hilâfet biat olunca,
akit olunca: kütübü fıkhiyeye göre akittir. Akitte esas olan tarafeynin icap ve kabulüdür. Fukahanın beya-
natına göre akit. Tarafeynin akdeynin icap ve kabulü ile tamam olur. Hilâfet meselesinde icap. Erbabı hallü
akit tarafımdandır. Erbabı hallü akit ise şu Meclisi Âlidir. Bugün... (Gürültüler.) Akitte... (Esasa girişiyor
sesleri.)
REİS — Esas hakkında söylüyorsunuz; esbabı mucibe ve kifayet aleyhinde söyleyecektiniz.
İSMAİL ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bugün akitte meclisin ittihadı şarttır. Bu mesele fıkıha taalluk eder
bir meseledir.
Bu mesele hallolunmadıkça hilâfet gibi bir emrü mühimde, şeriatın tayin ettiğinden başka hilafı asıl bir
kaideye ibtina ederekten böyle bir emri seriyi şu Meclisi Âlinin kabul etmesi doğru değildir. Bu meselenin
herhalde halli lâzımdır. Diğer meselenin ondan sonra halli lâzımdır.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Hoca Efendi gitmeyiniz. Bu tarafa bakınız. Bir şey soracağım.
(Söyle sadaları) Müsaade buyurun. Müzakerenin kifayeti aleyhinde söyledi. Fakat hallü faslolmadık bir
mesele varmış. Ne ise söyle o meseleyi.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Şeriye Vekili dedi ki, gıyaben biat caizdir. Efendi, ittihadı mec-
lis lâzımdır. Akitte ittihat şarttır. Efendim, sonra biat meselelerinde burada icabın. İstanbul’da kabulünü
fukaha, maslahata binaen ve hilafı asıl olarak biati tecviz etmiştir. Böyle hilâfet gibi bir meselede şey etmek
doğru değildir. Bundan başka halifenin buraya gelmesinde mahzur yoktur.
HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara) — Olamaz efendim, keşke bileydim, sabahleyin kitap önümde
idi, buraya getirir sana gösterirdim. Müsaade buyurun, şimdi efendiler bu zat demek istiyor ki, gıyaben
biat caiz değildir. Böyle mi demek istiyor, bilmiyorum, (Öyle dedi sesleri) sonra el ele vermeyince ve bu
halli akitte bizzat kendilerine biat etmedikçe arkalarından olmaz hayır efendiler, bu böyle değildir. Bi-
raz yanlış bellemiş Hoca Efendi. (Handeler) bizim orada hallü akitte bulunacak uç beş tane mebusumuz
vardır. Efendiler, hocalardan bir tanesi ilmen biat edecek olursa onunla da halife olur. Ben bunun kitapta
yerini gösteririm. Ama başka türlü olur. Beş kişi, on kişi bir heyet gider, biat edilir. Daha alâ canım. Onda
hiçbir şey yoktur. Üç kişi, on kişi, hatta en mühim adamlardan bir kişi dahi biat etse olur. Ciheti fıkhiyesi
budur. Ama siyaset cihetinden biz gidip de veya o gelip de biat icra edilmesi lâzım imiş. Ben bunu bilmem
ama seran evvelce dediğim veçhile olur. Şimdi intihabımız ve oradakilerin biati kâfidir. (Alkış)
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Müsaade buyurun arkadaşlar, bir noktayı izah edeyim. (Hayır
sesleri) Ahkâmı şeriyeyi yanlış telâkki ediyorsunuz. Rica ederim: ahkâmı şeriye... (Hayır sadaları). (Şid-
detli gürültüler)
SAMİ BEY (İçel) — Reis Bey, diğerine nasıl söz verdin.
REİS — Efendiler, ben...
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Bu tamam değildir, Bendeniz hükemanın kelâmından bahset-
tim Hoca Efendi felsefeden bahsettiler. Ben esasatı fihkiyeden bahsettim. (Gürültüler)
REİS — Efendim, söz müzakerenin kifayeti aleyhinde idi. (Reye sadaları. Gürültüler) Efendim, bu
kadar gürültü içerisinde herkes ayakta. Ben nasıl anlıyayım. Bir kere müzakerenin kifayetine dair takrirler
– 1231 –
vardır. Müzakerenin kifayeti aleyhinde bir kişi de söz söylememiştir. Mesele bitti. (Gürültüler). (Mesele
mühimdir sadaları)
Efendim, müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Müzakere kâfi görülmüştür.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Devamla) — Mesele mühimdir. Müzakere nasıl kâfi olur?
MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (An kara) — Sus artık Hoca Efendi.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Reis Bey; ben kendi hesabıma halife filan istemiyorum. (Canın is-
terse sadaları)
REİS — Efendim, takrirler var. Rica ederim dışarı çıkmayalım: ekseriyete halel gelir. Sivas Mebusu
Vasıf Bey ve rüfekasının takriri;
Riyaseti Celileye
Halifenin İstanbul’da ecnebi tazyiki altında kalarak ifayı vazifeye gayrı muktedir bulunması mehaziri
daîdir. Binaenaleyh, müntahap halifenin burada biat icra olunmak ve İstanbul ecnebi işgalinden kurta-
rılıncaya kadar muvakkate burada kalmak üzere Ankara’ya davetini ve gerek Büyük Millet Meclisi tara-
fından ve gerekse Anadolu’ya muvasalatı akabinde halife tarafından merkezi mukaddesi hilâfeti İslâmiye
olan İstanbul’dan tebaüdü muvakkati esbabının beyannamelerle âlemi İslâma ve cihanı medeniyete ilânını
teklif eyleriz.
Sivas Lazistan
Vasıf Ziya Hurşit
Karahisarısahip Erzurum
Mehmed Şükrü Süleyman Necati
Mersin Sinop
Selahattin Hakkı Hami
İçel Yozgat
Mehmet Şevki Feyyaz Ali
Muş Mebusu Ahmet Hamdi Efendi’nin takriri:

Riyaseti Celileye
Erzurum kongresini müteakip münhali Vahidüddin’e yazdığı malum beyannamesiyle rüştünü ispat
eden Abdülmecit Efendi Hazretlerinin intihabını teklif eylerim.
Muş
Ahmet Hamdi
Gaziayıntap Mebusu Abdürrahim Lâmi Efendi’nin takriri:
Riyaseti Celileye
Halifei İslâmın kudreti içtihat, kudreti kaza, teçhizi cüyuş ile bilcümle hudut ve nüfuzu İslâmı muha-
fazaya kudreti fiiliyesi olmak gibi evsafı haiz ve cami bugün bir Halife bulmak bilimkan gayrimümkün
olduğundan vezaifi mezkûreyi bugün icmaı ümmeti temsil eden Meclisi Âli deruhte etmişse de Halife bu-
lunduğu şehrin en büyük camiinde cuma ve idin namazlarında bilfiil imamet etmek ve Hulefayı salifenin
kisvei diniyesini lâbis olması lüzumunu da intihabda şart edilmesini teklif eylerim.
Gaziayıntap
Abdurrahman Lâmi
– 1232 –
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’in takriri:

Riyaseti Celileye
Hilâfet esaret kabul etmez. Halifenin herhalde hâkimiyetimizin bilfiil müesses olduğu bir mıntıkada
bulunması ve binaberin tahlif ve biat için Halifenin herhalde Anadolu’ya geçirilmesi lâzımdır. Bu lüzumu
teklif ve işbu takririmizin tayini esami ile reye vazını teklif eyleriz.
Kayseri Mersin
Osman Selahattin
İzmit Erzincan
Sırrı Hüseyin
Bitlis Antalya
Yusuf Ziya Ali Vefa
Maraş Siverek
Mehmet Hasip Bekir Sıtkı
Dersim Yozgat
Mustafa Bahri
Yozgat Karahisarısahip
Feyyaz Ali Mehmet Şükrü
Erzurum Erzurum
Salih Süleyman Necati
Kangırı
Neşet Kâzım
Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’in takririyle bu takriri ikisi aşağı yukarı aynı mealdedir. İkinci takrir
on beş imza ile tayini esami talep ediyor. Binaenaleyh bu takrirleri tayini esami ile reye koyacağım. (İste-
mez, bir kere halifeyi intihap edelim sadaları)
Rica ederim efendim: bir kere Halife intihap olunmadan evvel Halifenin buraya gelmesinden gitme-
sinden bahis doğru olamaz. Bu mantıkî olarak Halife intihabından sonra halledilir. Bir kere Halife mevcut
olsun ondan sonra bu mesele hallolur.
Şimdi intihap meselesini nasıl yapacağız, efendim ne buyuruyorsunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurun. İntihabın ne suret-
le olacağı mevzubahis oluyor. Heyeti Vekile arkadaşlarınız namına arz ediyorum. Uzatmayalım. Mesele
naziktir. Fesada son derece müsaittir. Her-halde intihabın en kısa en müspet şeklini düşünün. (Reyi işarî
sadaları)
SELÂHATTİN BEY (Mersin) — Efendim: intihap mevzubahis oluyor. Bendeniz iki fikir görüyorum
rüfekada. Birincisi, derhal intihabın yapılmaması fikrinde, diğeri de derhal intihabın yapılması fikrinde
olmakla beraber kudret ve kuvvetinizin tamamıyla hür ve serbest olamadığı ve binaenaleyh cuma namaz-
larının dahi hür ve serbest bir memlekette kılınması hususunda Halifenin şartı bulunduğu cihetini ileri
sürerek Halife ilânı için evvelâ Halifenin çıkarılması yani evvelâ takririn reye konması ve ondan sonra
intihabın icrasını teklif ediyorlar. (Hayır sadaları) Rica ederim. Müsaade bu vurun. Benim kanaatim. Hür
– 1233 –
ve serbest olmayan bir Halife üzerinde bizim ne kazai kudretimiz ve ne de kendisinin kazai kudreti olaca-
ğından, bu. Havada kılınç sallamaya benzer. Binaenaleyh bunun manası yoktur. Eğer bu bapta tayini esami
ile reye konmasını teklif eden takririn icabı icra edilmezse böyle bir intihaba ihtimal ki arkadaşlarınızdan
birçok kimseler iştirak etmez. Onun için bu takrir reye konsun ve mesele bitsin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim; müsaade buyurunuz. Salâhattin Beyefendi buyurdular
ki 15 imza ile verilen takrir, yani Halifenin İstanbul’dan buraya gelip gelmemesi halledilmeyecek olursa
zannederim birçok arkadaşlar intihaba iştirak etmeyecektir. Şöyle olur böyle olur. Beyefendiler: mesele
gayet mühimdir. Beyefendiler; biz bunu müttefikan bir zat üzerinde kabul ettiğimiz kadar bugünün vazi-
yetini kurtaracak müessir bir çare yoktur. İkinci bir noktai nazar yapılmadı diyerek bazı rüfeka reye iştirak
etmezse vallahi billah efendiler bunun mesuliyeti maneviyesi beşerin tahammül edemeyeceği bir derecede
olur. Onun için...
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Mesulü sizsiniz.
RAUF BEY (Devamla) — Kabul ediyorum efendim; vicdanım temiz olarak ve açık olarak arz ediyo-
rum. Prensip meselesi değildir. Halifei islâm meselesidir. Asırlardan beri bu millet bunu muhafaza etmiş-
tir. Hakkıdır ve intihap edecektir. Şimdi burada erbabı hal ve akit kabul ettiğimiz ve bihakkın halli akit
olması lâzım gelen Heyetimiz bir prensip yapıp da ikinci noktada ârâya iştirak etmeyiz meselesini nasıl
meydana çıkarır.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Ârânın tezahüründen neden korkuyorsunuz? Bu cihet belli olma-
lıdır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Belli olsun efendim; ondan korkmuyorum. Fakat kabul edilmezse
korkarım. Bazı arkadaşlar reye iştirak etmez buyurdunuz. Bunu ifnam buyurdunuz.
Arzu buyurduğunuz gibi reye konsun. Şöyle olsun böyle olsun. Fakat dediniz ki; kabul olunmazsa bu
olamaz. Bazı arkadaşlar reye iştirak etmez. Eh... Artık bu kadarı da olmaz. Yani bu şayanı kabul olmaz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Pekâlâ olur. Reis Bey; bu kürsüden herkesin reyi şayanı kabul olur.
Olamaz diye söz söylemesinler. Herkesin reyi vardır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Beyefendiler; şayanı kabul olamaz, demek hakkını benden kim
nezedebilir? Hakkı kelâmımı kim nezedecektir? Yani hürriyeti kelâmdan bahseden sizler benim hakkı
kelâmımın takyidi hakkını nereden buluyorsunuz rica ederim?
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Ben de hakkı reyimi kullanabilirim. Siz nasıl ki kullanıyorsunuz.
Benim kanaatim bu. Meclisi Âli halife intihabı hakkına malik değildir. Çünkü Halife intihap etmek için
kudreti padişahı ile olması lâzımdır. Ne vakit ki Halife bir makamı dinî olmuştur. Bu Meclis Halifeyi inti-
hap edemez ve hakkı yoktur. (Kim yapacak sadaları)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun efendiler; burada herkes hürriyeti kelâmına
maliktir. Herkesin sözü muhteremdir. Fakat biraz da insaf lâzımdır. Her suretle telâkki edersiniz. Bunda o
ilmi tahsil etmiş ve onda mütehassıs tanınmış olan ve hepinizin reyiyle intihap edilen Şeriye Vekili Efen-
di Hazretleri beyanatta bulundu. Ulemayı saire arkadaşlarımız da beyanatta bulundu. Siz de istediğinizi
söylersiniz.
HÜSEYİN HÜSNÜ EFENDİ (başa bağlı, baş da şeriata bağlıdır. Fetvası çıkmıştır. Ona biat etmek lâ-
zımdır. (O başka sadaları)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Şimdi efendim Heyeti Celileye tekrar ediyorum. Maslahatı üm-
met bu işte müstaceliyeti emrettiğinde, benim kanaatim var. Bu işi bir an evvel neticei haseneye iktiran
ettirelim. Demin de Heyeti Celilenize arz ettim. Zannederim Heyeti Celilenin efkârı umumiyesi de bu esas
etrafında temerküz ediyor. Binaenaleyh Mecit Efendi hakkında beyanatta bulunuldu. Bu nokta üzerinde
biraz teemmülde bulunun...
SAMİ BEY (İçel) — Bu mühim mesaili ihdas eden Hükûmettir. Bulsun da intihap etsin.
– 1234 –
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Efendiler; suitefehhüm var. Onu halletmek için söz söylemek istiyo-
rum.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Reis Bey: bir kelime bendenize söz veriniz.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Reis Bey; bendeniz usul hakkında söz istedim.
REİS — Efendim; bu tarzda müzakere etmek kabil değildir. (Gürültüler) Buyurun Ömer Lütfi Bey.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Efendiler; vakit gecikince Mecliste böyle hepimiz mütereddit oluyo-
ruz. Ondan dolayı yine bu akşam da böyle oldu zannederim. Bendeniz Salâhattin Bey’in ifadatıyla Rauf
Beyefendi’nin ifadatını kürsüye yakın olduğum için iyi dinledim. Aralarında bir suitefehhüm var. Eğer
bendeniz yanlış anladımsa her ikisi de lütfen tashih buyururlar. Salâhattin Beyefendi demek istedi ki;
evvelâ İstanbul’dan gelsin, gelmesin meselesi hakkında bir takrir var, evvelâ tayini esami ile o reye konsun
ve bunun reye konması arzu ediliyor. Kazanılır, kazanılmaz başka mesele. (Evet evet sesleri) Binaenaleyh
intihap ondan sonra yapılsın. Müttefikan intihap ederiz, demek istedi öyle değil mi?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Evet öyledir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Ve o yolda söylemiştir. Kendisi de öyledir diyor, beyefendi. Eğer
bu takrir reye konmazdan evvel doğrudan doğruya İstanbul meselesi intihaba başlanırsa bazılarımız rey
vermeyiz, dediler. Söz bu mudur?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Evet budur.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Pekâlâ. Rauf Beyefendi bunu yanlış anladılar, zannediyorum. Onlar
dediler ki İstanbul meselesi hakkında takrir sahiplerinin arzusunu Meclis terviç etmezse, yani ekseriyeti
bulmazsa biz de intihaba iştirak etmeyiz diyorlar dediler.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Evet.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Demek efendiler görüyorsunuz ki; Salâhattin Bey’in fikri bu değildir.
Rauf Beyefendi meseleyi yanlış telâkki etmişler. O halde meseleyi, telif edebiliriz. Şimdi; İstanbul meselesi
hakkında bir takrir var. Tayini esami ile reye vazedilmesi hakkında ve takrir de usulüne muvafıktır. Bu tak-
rir reye konur kazanırsa Meclisin kararıdır. Kazanmazsa ekalliyettir, geri kalır. Ondan sonra intihabımızı
müttefikan yapabiliriz (Alkışlar) (Bravo sadaları)
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Efendiler: mevzuu müzakere olan şey;
Halifenin intihabı meselesidir. Halifenin buraya gelmesi meselesi ayrıca bir meseledir. Binaenaleyh onun
üzerinde henüz müzakere cereyan etmiş değildir. Müzakere cereyan etmemiş bir mesele reye konamaz.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Müzakere zaten o mevzu üzerinde cereyan ediyor.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendiler; bu takriri veren arkadaşlarınız herhalde düşman işgal mın-
takasında bulunan herhangi bir zatı Halife intihap ederek düşmanların ellerinde o vaziyette bırakmak
siyaseten daha ziyade mahzurlu olduğu kanaatinde bulunanlardır.
GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara) — Resmen Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükûmeti teşekkül etmiştir.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Müsaade buyurun Paşa Hazretleri; bu muhalif bulunan arkadaşların
kanaatine da hürmet ederiz. Rica ederim, bizim kanaatimize hürmet edilmezse bari tecavüz de edilmesin.
Biz burada zaman zaman tecavüze maruz kaldık, sükût ettik. Fakat bu kürsüden bize söz söylettirilme-
yecekse biz de ona göre düşünelim. Efendiler; burada millet namına söz söylemek intihap olunan her
mebusun hakkıdır. Her mebus burada söz söyler. Binaenaleyh hiç kimsenin tenkide hakkı yoktur. Biz
diyoruz ki; intihap edilecek, biat edilecek herhangi bir halifenin intihabından evvel mutlaka hür bir mıntı-
kaya getirilmesi lâzımdır, diyoruz. Bu takririn tayini esami ile reye konmasını arzu ediyoruz. (Gürültüler.)
Rica ederim gürültü yapmayınız, buraya gelir söylersiniz. Bendeniz bu takririn reye konmasını istiyorum.
Hepimizi burada söz söyleten, kürsü Riyaseti işgal ettiren, bütün hukukumuzu muhafaza ettiren nizam-
– 1235 –
nameye muta ise ki- bizim bu takririmizin reye konması zaruridir- eğer muta değilse keyfi kaide, kanun
yoktur. Binaenaleyh arzunuz veçhile yapabilirsiniz.
Efendiler; Hâkimiyeti milliye, hâkimiyeti kanuniye diye feryat ederken Meclisi Âlinin itaat zaruretinde
bulunduğu nizamname çiğnenmesin.
AVNİ BEY (Saruhan) — Ayrı meseledir. Müzakere cereyan etmemiştir, reye konmaz.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Hiç ayrı mesele değildir. Beyefendi mesele budur. Evet bunun hilâ-
fında yani bu takrir nizamname sarahati haricinde icra edilir ve hukuku iptal edilirse elbette ve elbette
kimse reye iştirak etmez. Bu bizim hakkımızdır. Bu hakkımızı kimse cebren istimal ettiremez. Ve esasen
hakkımızı yıkmak isteyenleri ve hakkımızı tecavüz edenleri yıkmak için çalışıyoruz. Yoksa efendiler; rica
ederim. Bir tahakkümü ikame için değildir.
(Sağdan) Bravo, bravo.
Nizamnameye riayet edilmedikçe biz de hukukumuzu muhafaza edeceğiz.
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİSİ (Sivas) — Efendiler; yalnız şu mese-
le etrafında konuşulurken şu meselenin anlaşılmasını isterim. Demincik arkadaşımız Salâhattin Beyefen-
di’nin ifadelerini kendi noktai nazarlarıma göre anlamadığımı tekrar ediyorum. Eğer bu; bu tarzda kabul
edilmezse intihaba da bazı arkadaşlar iştirak etmezler. Bendeniz bu noktai nazardan müteessir oldum ve
söz söyledim. Şimdi diğer bir noktai nazar vardır. Zannediyorum Heyeti Muhtereminizce noktai nazara
alınması şayandır.
Efendiler; deminden beri cereyan eden müzakerattan İmamülmüslimin intihabının Halifei İslâmın bu
fedakâr, asırlardan beri alemdarı islâm olan milletimiz üzerinde kâfi derecede izhar edildi. Bunun teahhu-
runda tehlikeleri de müttefikan kabul edildi. Şimdi efendim; böyle bir takrir ile Meclisi Âliniz şayet -ka-
bul edilmesi ihtimali de vardır, kabul edilmemesi ihtimâli de mevcuttur- Halifeyi Anadolu’ya nakletmek
kaydıyla mukayyet kılarsak ve Halifeyi esbabı askeriyeden ve esbabı siyasiyeden, esbabı maniadan dolayı
Anadolu’ya nakil imkânı olmazsa Hükûmet ne yapar?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Aksi olursa ne mevkide kalırız?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Aksi takdirini ben size arz edeyim.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Esir Halifenin intihabında ne fayda var?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Halifeyi biz intihap edeceğiz. Halifenin intihabından sonra da
daha kuvvetli İstanbul’un idaresini elimize almağa çalışacağız. İngilizler, Müslüman halifesini çaldılar, iğ-
fal ettiler, hıyanet ettirdiler. Umuru dahiliyemize müdahale ettirdiler, islâm umuruna müdahale ediyorlar
diye efendiler hem İstanbul’u tathir edeceğiz hem halifenin meşruiyetini ispat edeceğiz. Bihakkın hür ol-
duğunu ilan edeceğiz. Bu yolda gideriz ve çalışmak ve muvaffak olmak ihtimali vardır.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — O kadar ufak bir şey yapamayan Heyeti Vekile nasıl olur, belki bu söz-
lerimle aczi mutlakımı itiraf ediyorum, Vallah kanaatimi arz ediyorum, düşüncelerimi arz ediyorum. Yani
Meclisi Âliniz tenkit yalnız ihtar, yalnız irşat vazifesiyle muvazzaf değildir. Bu gibi mühim mesailde bizim
kadar alâkadardır. Yani icrai vazifeniz de vardır. Ben bunu vazifeten söylüyorum, Muhayyel olarak intihap
ettikten sonra buraya getirmemek ihtimali vardır, Bunu da düşününüz. Ondan sonra takriri reye koyunuz.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Biz de söz istiyoruz. Eğer kapanmışsa ona diyecek yoktur.
REİS — Efendim usulü müzakereye dair konuşuyoruz deminden beri.
MÜFİT EFENDİ (Kırşehir) — Efendim; bendeniz zan ediyorum ki Rauf Beyefendi’nin beyanatı, ge-
rekse Salâhattin Beyefendi’nin burada vuku bulan beyanatı bidayeten Rauf Beyefendi’nin burada söylemiş
olduğu bir sözden açılmıştır. En evvel Rauf Beyefendi burada buyurdular ki Heyeti Vekileniz karar verir-
ken ikiye ayrılmıştır. Ekserimiz şu şekilde halifenin hali ile intihap icrasına karar verdi. Ekalliyetler de şu
şekilde bulundular. Onlar da maksatlarını söyleyecekler buyurdukları halde ekalliyette kalan arkadaşlar
bu kürsüye çıkıp da esbabı ihtilâfı burada izah etselerdi mesele hal edilir, orta yerde hiçbir şey kalmaz-
– 1236 –
dı. Ekalliyette kalan Heyeti Vekileden üç ve dört zat kim olduğunu bilmem. Bunların mütalaası nedir?
Meclisçe burası meçhul kalmıştır. Eğer ekalliyete kalan Heyeti Vekiledeki arkadaşlar İstanbul’da halifenin
bulunması, yani İstanbul’un şekli itibariyle başka bir vaziyette ise...
REİS — Usulü müzakere hakkında söyleyecektiniz.
MÜFİT EFENDİ (Devamla) — Efendim geliyorum. Rica ederim usulü müzakereyi oraya getireceğim.
Ekalliyetin vermiş olduğu mütalaa ne ise anlaşılsaydı Meclis buna bir karar verir ve hal ederdi. Şimdi ekal-
liyetin mütalaası acaba halife intihap edilirse eskisinin yurduna döner miyiz durumuna korku bu. Başka
bir şey yok, Verilen takrir evvelâ intihabın icrası, intihap icra edilmeli, sonra o halife buraya gelsin. Burada
biat ifa edilsin gibi bir manayı mutazammındır. Hükûmetimiz bunda derse ki İstanbul’da halife bulunmak
ahvali siyasiyesi ve ahvali askeriyesi noktai nazarından mahzur yoktur derse ve mesuliyeti üzerine alırsa
intihabı yapar bitiririz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — İnanırsak yaparız.
REİS — Efendim; rica ederim. Müsaade buyurunuz. Halife mevcut olmadan şurada burada olması
usulü müzakere noktai nazarından evvelâ makul ve mantıki bir mesele...
HASİP BEY (Maraş) — Hürriyetine itimat olmayınca intihap olunamaz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Mahalle bekçisi değildir.
REİS — Şimdi intihap meselesini mevzubahis edelim, intihap mevzubahis olunca intihap diye bizim
usulünüzde intihap vardır. Hepiniz bilirsiniz. Herkes reyini verir, isimler okunur, reyler atılır. Reyi hafi ile.
İntihap budur. Fakat çok rica ederim. Rauf Beyefendi çok istirham ederim. Dinleyelim, Müsaade buyu-
runuz arkadaşlar. İsimler birer birer okunacaktır. Bunda şüphe yoktur. Buraya bir şey koyacağız, intihap
edeceğiz. Malumu Âliniz celsei hafiyede olduğu gibi, celsei aleniyede tekerrür edecektir, değil mi efendim?
Malûm celsei hafiye ile olmaz bu iş. Celsei aleni ile tekerrür edecektir. Böyle iki defa tekerrür etmektense
celsei hafiyede reyi işari ile yapalım. Celsei alenide hafi rey ile arz ederiz. Başka türlü olmaz.
HASİP BEY (Maraş) — Rica ederim, istirham ederim. Şüpheli kalmayalım, İntihabda hürriyet lâzım-
dır. Hür ve serbest olması şarttır. Bunu bir kere anlatsınlar ki ondan sonra...
REİS — Efendim intihap ettiğimiz adam belki sonradan gelecektir?
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Efendim, celsei hafiyede rey verilmez Müzakere edilir. Celsei
alenide intihap edilir.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Efendim bir vekili tayini esami ile intihap ederken nasıl olur da bir hali-
feyi reyi işari ile intihap ediyorsunuz?
REİS — Öyle demedim efendim. Celsei alenide tekerrür edecek.:
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Bir defa yalnız celsei alenide yapalım. Neden hafi ile yapıyoruz?
REİS — Efendim ne yapalım? Hükûmet burada serbest teklif ediyor.
HAMDULLAH SUPHİ BEY (Antalya) — Reis Bey, her söz söyleyen için yeniden bir şekil kabul edile-
cek olursa müzakerenin intacı kabil olmaz. Kabul ediliyor mu edilmiyor mu? anlayalım.
REİS — Efendim Rauf Beyefendi buradan geldiler. Siyaseten vesair noktai nazardan bir isimden bahis
buyurdular ve bunun üzerine müttefikan rey verilirse iyi olur buyurdular. Rauf Beyefendi zatı âliniz bura-
da bir isimden bahis buyurdunuz.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Ne ismi?
REİS — Salâhattin Beyefendi’nin suali üzerine vuku buldu zan ediyorum. Bir isimden bahsettiniz.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Abdülmecit Efendi’den bahsettim.
REİS — Zatı âliniz bu hususta ne düşünüyor dediniz. Bunun üzerine hükûmet kendinin düşündüğünü
Rauf Beyefendi bize şunun üzerinde düşünüyoruz. Dedi ki biz bu işi düşünüyoruz. Şimdi celsei hafiyede
yapılan intihabı celsei aleniyede teyit etmek var. Bu bileceğiniz bir iştir. Bendenizin teklifim şundan iba-
– 1237 –
rettir. Celsei aleniyede bittabi esami okunacak ve reyi hafi ile intihap yapılacaktır. Burada yani hafi celsede
bir kere daha reyi hafi ile yapacağımıza bu fikir üzerinde ittihat edip etmediğimizi anlamak üzere burada
reyi işari ile reye vaz edeyim dedim. Başka bir şey söylemedim. (Pekâlâ sadaları)
Kimi teklif ediyorsunuz Rauf Beyefendi?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Abdülmecit Efendi’yi.
REİS — Efendim Abdülmecit Efendi’yi teklif ediyorlar. Aleni celsede de... (Gürültüler). Efendim celsei
aleniyeye geçince usulü veçhile intihap edilmek üzere şimdi Abdülmecit Efendi’nin Makamı Hilâfete isa-
dını kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Efendim ekseriyeti azime ile intihap edilmiştir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim müzakeratımız celsei aleniyeye intikal edince vakayii
telhisen Heyeti Âliyenize arz etmek mecburiyetindeyim.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Biz de tabii söyleyeceğiz. (Söyleyeceğiz sadaları.)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yalnız malumu âlileri Heyeti Âlinize hafi celsede aynen okudu-
ğum telgraf nameleri aynen okuyamayacağım. Eğer müsaade buyurursanız icap eden aksamı okuyayım.
SALÂHATTİN BEY (Devamla) — Bize hepsini okudunuz mu?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Hepsini okudum. Onu biliniz Salâhattin Beyefendi. Şunu da arz
edeyim ki bunda biraz insafsızlık etmiş oluyorsunuz. Bu hususta cereyan eden muhaberatı aynen Meclisi
Âlinize arz ediyorum dedim ve zan ediyorum bu sözümün aksini ispat edecek bir kimse bulunamaz. İn-
safsızlık olur eğer o mana ile söyledinizse... Evet efendim eğer muvafakat buyurursanız icap eden kısımları,
yani İngiliz Generalinin Refet Paşa’ya gönderdiği resmi mektubu ve beyannamei resmiyi okuyayım. Bu-
nunla müzakere başlasın. Rica ederim böyle olsun ve çok rica ediyorum arkadaşlar bazı noktaları geçmek
suretiyle bana diğer noktaları söylettirmesinler.
REİS — Şimdi efendim; celsei aleniyeye geçilince malumu âliniz geçen defa bir kere daha mevzubahis
oldu.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Tahdit yok, bir mebus tahdit edilemez.
REİS — Niçin böyle söylüyorsunuz Ziya Bey? Bir kuvvet yoktur tahdit etmeye. Söz isteyince arka-
daşlara söz verilecektir ve arkadaşlar söyleyeceklerdir. Celsei hafiyede ne olmuş ne bitmiş. Bunun celsei
aleniyede hiç hükmü kalmıyor. Yalnız eski âdetimiz şu idi ki bir meseleyi celsei hafiyede hal ettikten sonra
celsei aleniyede artık mevzubahis etmezdik.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Celsei hafiyede hal olunsaydı o dediğiniz doğru olabilirdi.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Celsei hafiyede meseleyi hal edemedik ki.
REİS — Efendim yanlış anlaşılmasın. Mevzubahis olan intihap meselesidir. Sırf intihabı mevzubahis
edeceğiz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Zan ederim mesele şu yolda cereyan edecektir.
Bendeniz noktai nazarımı arz edeceğim. Ondan sonra Şeriye Vekili Efendi Hazretleri noktai nazarlarını
ifade edecekler ve Fetvayı okuyacaklar. Yalnız fetvada ifade edildiği gibi Zeyyitle kalması caiz değildir. Fi-
rar eden Zeydin Vahiüddin olduğu sarahaten beyan edilmelidir. Ondan sonra intihap meselesi gelecektir.
Arzu eden zevat söz söyleyecektir. Tekrar arzu ediyorum. Buraya kadar aksamı kusursuz ve müttefikan
çıkarmak lâzımdır.
REİS — Efendim; Bugün Meclisi Âlide mevzubahis olan ve ekseriyetin kararına iktiran eden mesele
intihap meselesidir. Öteki meseleler henüz bitmemiştir ve reye konmamıştır. Bunu celsei aleyinede müza-
kere edeceğiz.
Sağdan- tabii sadaları.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Belli olmalıdır.
– 1238 –
REİS — Belli olmasın demiyorum. Bunu mevzubahis edersek intihap yarın sabaha kadar kalır. Mesele
budur efendim.
HÜSEYİN RAUF (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Yani intihap olmayacak mı?
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Müzakereden sonra.;
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Evvelâ intihap olunsun, sonra müzakere edilsin.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Takrir reye konsa ve şu iş ortadan kalksa. Herkes söylenen sözlerden az çok
tenevvür etmiştir. Binaenaleyh geçen gün gibi olacağına müttefikan her şeyi kardeş gibi yapalım. Binae-
naleyh reye konulsun takrir kabul edilmezse o takrire vaziyülimza olanlar bir şey diyemezler. Ekalliyette
kalırlar! Ve intihabata iştirak ederler. Kabul edilirse o vakit şey edilir. Herhalde kardeşane hal olunsun.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Ona şüphe yok. Zaten muhasemane hal etmek mevzubahis değil-
dir. Bunu nasıl hatırınıza getiriyorsunuz? Kardeşlikten ve uhuvvetten başka ne vardır aramızda?
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Aramızda mevzubahis bile ettirmiyorsunuz. Bu da caiz değildir. Rica
ederim beyim.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Salâhattin Bey, rica ediyorum ve diyorum ki mukayyet olarak
kabul edilir. Hükûmet bunu yapamazsa bunu düşününüz.
Sağdan- İstanbul’da halifelik edilmez sadaları.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — İstanbul’da hâkimiyet nasıl temin edilecek?
HASİP BEY (Maraş) — Muhalefette kalan arkadaşlarınız esbabı muhalefetlerini söylemediler Rauf
Beyefendi.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Ben noktai nazarımı söyledim. Karar sizindir
efendim.
REİS — Efendim rica ederim böyle değildir. Celsei aleniyede tekrar bütün meseleler mevzubahis ola-
caksa.
Sağdan- tabii sadaları.
EMİR PAŞA (Sivas) — Bu takriri reye koymayacak olursanız tabii söz söylenir. Celsei aleniyeye bırak-
mayın. Şu takriri reye koyun.
OSMAN BEY (Lâzistan) — Reis Bey; takriri reye koyunuz isterseniz. Ben şimdiden ihsası rey edeyim.
Ben birleşmek için kendi reyimi feda ediyorum.
REİS — Efendim Meclisi Âli şimdi ekseriyetle ve reyi işari ile intihabı kabul ettiler. Müsaade buyuru-
nuz. Bunu intaç edelim.
EMİR PAŞA (Sivas) — Olmaz işte olmuyor.
HAMDULLAH SUPHİ BEY (Antalya) — Takriri reye koyunuz. Reis Bey kabul edilmezse mesele biter.
SAMİ BEY (İçel) — Makamı Riyaset vazifesini ifa etse çok iyi olur. Takriri mecbursunuz reye koymağa.
REİS — Reye koyacağım efendim. İntihabı yapalım. Ondan sonra koyayım diyorum. Şimdi bu takrir-
leri bunları burada reye koyduktan sonra tekrar celsei aleniyede mevzubahis edecek miyiz? (Gürültüler.)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Burada hal olunursa celsei aleniyede mevzubahis olmaz,
REİS — Efendim, celsei aleniyeye geçelim. Arzu ettiği gibi müzakereye devam ederseniz. Efendim cel-
sei hafiyeyi bitirip celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Celsei aleniyeye geçildi.
(Aleni celseye geçilmiştir.)
– 1239 –
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT 18 Teşrinisani 1338 Cumartesi Altıncı Celse
Altıncı Celse

REİS: Reisisani Dr. Adnan Bey
KÂTİPLER: Hakkı Bey (Van), Mahmut Sait Bey (Muş)
REİS — Efendim Yozgat Mebusu Feyyaz Âli Bey’in...

FEYYAZ ALİ BEY — Müsaade buyurun.
REİS — Takririnizi izah edecek misiniz?
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Evet.
Efendim Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, memaliki muhtelifeye gittiği zaman pek çok suiistimalât
görmüş: İzmir’de. Bursa’da...
BİR SES — Ne gibi...
FEYYAZ ALİ BEY (Devamla) — Efendim; emvali metrukeden kâşaneler bahşedilmiş, emvali menhu-
beden para alınmış, meselâ Birinci Kolordu yüzlerce bin liralık bir para kaldırdığı halde kaydı yokmuş. Bu
gibi hususat hakkında Maliye Vekilinden celsei hafiyede izahat istiyoruz. (Aleni olsun sadaları.)
OSMAN BEY (Kayseri) — Bazı muhterem beyler, birinciden ikinciye ikinciden üçüncüye, üçüncüden
dördüncüye nakli hane etmişlerdir.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Reis Bey, bu mesailin: İstanbul gazetelerine geçtiğini gördük ve oku-
duk. Aleni celsede olmasında bir beis yoktur. (Aleni olsun sadaları.)
REİS — Ne karar verirseniz öyle olacak efendim, müsaade edin. Efendim on beş...
NAFİZ BEY (Canik) — Hafi aleyhinde söz söyleyeceğim.
REİS — Buyurun.
NAFİZ BEY (Devamla) — Efendim...
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Efendim, on beş imzalı bir takrir verildiği zaman, bilâ müzakere reye
konur, kabul edilir.
REİS — Efendim bilâmünakaşa kaydı Nizamnamede yoktur.
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Vardır efendim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Aleni istiyoruz.
NAFİZ BEY (Canik) — Efendim; ortada bir suiistimal varsa, bir hadise varsa bu, bütün milletin muva-
cehesinde alenen irtikâp edilmektedir. Hükûmetin vazifesi, suistimalâtı, halkın nazarından gizlemek ise,
celsei hafiyeye benim bir diyeceğim yoktur. Aksi halde, vaki olan suistimalâtı Meclis ne dereceye kadar
tetkik ve takip ediyor? Bu gibi mesail ile ne dereceye kadar alâkadar oluyor? Bunu Millete bildirmek lâzım
ise mutlaka aleni celse lâzımdır. Bunu aleni celsede müzakere etmek ve bütün keyfiyeti enzarı âmmeye arz
etmek iktiza eder.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Nizamnamenin 18’inci maddesinde sarahat vardır. Celsei hafiye takrir-
leri bilâmünakaşa reye konur diyor.
REİS — Efendim, celsei hafiye tekliflerinin de tayini esamiler gibi bilâmünakaşa reye vazedilmesi lâzım
geldiği Nizamnamei dahilde zahir oluyor.
– 1240 –
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT 18 Teşrinisani 1338 Cumartesi Altıncı Celse
Af buyurunuz. Bendeniz, zühul etmiştim. Bu teklifi bilamünakaşa reyi âlinize vaz edeceğim. Arzu bu-
yurulursa müzakere hafi olur. Arzu buyurulmazsa aleni olur.
Efendim, Maliye Vekili Beyefendi’nin memaliki müstahlasadaki tetkikat ve tahkikatı hakkındaki beya-
natını Meclisi Âliye arz için bir celsei hafiye akdi talep ediliyor. Celsei hafiye aklini kabul edenler Lütfen
ellerini kaldırsınlar. (Celsei hafiye ekseriyetle kabul edilmiştir.)
Efendim hükûmet gelinceye kadar Meclisi muhattal bırakmayalım. Müsaade ederseniz vakte kadar
celsei aleniyeye geçelim ve Menhubat Kanunu’nun maddelerinin müzakeresine devam edelim.
Kanununun maddelerinin müzakeresine devam edelim.
Şimdilik celsei aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar... Kabul edilmiştir.
Celse alenidir efendim.
Hafi Celse Hitamı: 1, 45 (Sonra)
– 1241 –
DEVRE : 1 CİLT : 3 İÇTİMA : III
TBMM
20 Teşrinisani 1338 (1922)
Münderecat

2. — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in; İstanbul ahvali-
ne ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye
Vekillerinden istizah takriri.
2. — Halifeye emanatı şerifeyi teslim ve biat etmek üzere İstanbul’a bir heyeti mebuse izamı hakkında
Divanı Riyaset kararı.
Cilt : 25

YÜZ KIRK BİRİNCİ İN’İKAT 20 Teşrinisani 1338 Pazartesi İkinci Celse
YÜZ KIRK BİRİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
REİS — Birinci Reis Vekili Hüseyin Avni Beyefendi.
KÂTİPLER — Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)
REİS — Efendim, celsei hafiyeye başlıyoruz.

YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Hafi celsenin akdi aleyhinde söyleyeceğim.
REİS — Efendim, İstanbul vaziyeti Refet Paşa’nın hareketi hakkındaki istizahın celsei hafiyede terasını
teklif ederiz diye on beş imzalı bir takrir var. Fakat şimdilik Mecliste ekseriyet yoktur. Üç defa zil vurdum,
gelirlerse ne âlâ, gelmezlerse reye koyamam, celseyi tatil ederim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Nizamnamei dahilî mucibince bendeniz hafi celsenin aleyhinde söyle-
yeceğim.
REİS — Efendim ekseriyet hasıl olmuştur. Arz ettiğim veçhile bu takrir bilâmüzakere reye konacaktır.
Heyeti Celile takriri kabul edecek olursa (Bilâmüzakere değil sesleri)
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Eğer hafi olursa mürakabei milliyenin manası kalmaz
zannederim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — İstizah alenî celsede kabul edilmiş ve cihana ilân edilmiştir. Binaenaleyh
istizah isteyenler hafi celsede olmasını kabul etmiyorlar.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Reisi) (Sivas) — Arkadaşlar, müsaade buyurur musunuz? İsti-
zahın hafi veya alenî olması noktasında düşünecek bir hakiki vaziyet vardır. Malumu devletiniz Meclisi
Âlinizin teşriî ve icraî salâhiyette olması hakiki bir vaziyettir. Yani bu hakiki bir vaziyettir. Fakat bu şimdiye
kadar meşruti hükûmetlerde görülen şeklin büsbütün başkasıdır ve ondan çok kuvvetlidir. Çok kuvvetli
olması da başka suretle ispat edilmiştir. Ancak malumu âlileri hükûmete emniyet ettiğiniz arkadaşlarınız
bir vaziyeti o gün için beyanda mahzur görürlerse, meşruti hükûmetlerde bu gibi meclislere gelirler. Bun-
da mahzur var derler ve o Meclisler iktifa eder, (Gürültüler) Halbuki teşrii ve icraî salâhiyeti olan Meclisi-
niz her şeyi vekil kadar bilmek icap eder ve onunla muhakeme etmek mecburiyetindedir. Bu itibarla Refet
Paşa ve İstanbul vaziyeti mevzubahis olurken ben bu meselenin şahsen cihanca bilinmesi için faide yerine
mazarrat görüyorum. (Doğru sadaları) İstizah meselesini cihan bilmelidir noktai nazarından beyan eden
arkadaşımıza hatırlatmak isterim. Ortada memleketin menfaati vardır. Ali’nin, Velinin şahsiyeti değildir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Keyfi hareketleri ne yapalım, Beyefendi?
HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ (Devamla) — Müsaade buyurun ona cevap vereceğim:
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Heyeti Vekile Reisi Muhteremi Beyefendi mahzur görür-
se başka vakit istizaha cevap versinler.
REİS — Efendiler, celsei hafiye hakkında on beş imzalı bir takrir vardır. Bilâmüzakere reye konacaktır.
Bunun hilafını iddia edecek var mı? (Hayır sesleri) Binaenaleyh ne usul hakkında ve ne de esas hakkında
yalnız şunun reye konmasıdır. On beş imzalı arkadaşımız hafi celsede müzakeresini teklif etmekle bera-
ber...
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Reis Beyefendi hangi istizahtır? Bunu da tasrih etmek lâzımdır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Menafii vataniye mevcuttur.
– 1244 –
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT 18 Teşrinisani 1338 Cumartesi İkinci Celse
REİS — Müsaade buyurunuz ben cevap vereceğim. İstanbul vaziyeti ve Refet Paşa’nın harekât gayet
mutlak umumî- hakkındaki istihzahın hafi celsede icrasını teklif ederiz. Bunu kabul ediyoruz demek reddi
lisanınız değil, eliniz gösterecektir. (İmzalar sadaları)
Takriri okutuyorum.
Riyaseti Celileye
İstanbul vaziyeti ve Refet Paşa’nın hareketi hakkındaki istizahın hafi celsede icrasını teklif ederiz.
20. 11. 1338
Gaziantep Gaziantep
Yasin Bey Ragıp Bey
Ertuğrul Muş Mebusu
Halil Bey İlyas Sami
(Ne olacak, bizde varız sadaları)

Efendim, on beş imzalıdır. (Gürültüler) Zapta geçecek, zabıtta okurlar.
Urfa Kars
Esat Cavit
Kayseri Bolu
Atıf Cevat Abbas
Gümüşhane Bolu
Mehmet Ruşen Nuri
Yozgat Van
Süleyman Sırrı Tevfik
Van Kangırı
Haydar Sait
Edirne Mardin
Faik Necip
Gaziantep
Şahin
Şimdi efendim; bu takriri reyi âlilerine arz ediyorum: Refet Paşa hakkındaki istizahın hafi celsede
olmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. (Ekseriyeti kahire vardır sesleri). Ekseriyetle kabul edilmiştir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Reis Beyefendi, usulü müzakere hakkında: Bendenizin bu hususta iki
sual takririm vardır, geri alıyorum. Alenide yine veririm.
REİS — Efendim; şimdi zaptı sabık hülâsası okunacaktır.
YÜZ KIRKINCI İN’İKAT

İkinci Celse
Adnan Beyefendinin tahtı Riyasetlerinde bilinikat sabık zabıt hulasası kıraat ve aynen kabul olundu.
Yozgat Mebusu Feyyaz Âli Beyle rüfekasının seyahatten avdet etmiş olan Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey-
– 1245 –
den memaliki müstahlasa ahvali maliyesi hakkında izahat alınmasına dair takriri kıraat ve kabul olunarak
celsei aleniye geçildi.
DÖRDÜNCÜ CELSE
Adnan Beyefendinin tahtı Riyasetlerinde bilinikat Halife Vahidüddin Efendinin İngiliz gemisine iltica
ederek İstanbul’dan firar eylediğine dair Refet Paşa ile cereyan eden muhaberat Rauf Beyefendi tarafından
Mecliste kıraat olunarak dur u diraz müzakereden sonra Mumaileyhin hal’i hakkında Şer’iye Vekâletince
tanzim edilen fetvayı şerif Şeriye Encümeninde tadil edildikten sonra müttefikan kabul olunarak Makamı
Hilâfete Hanedanı Âli osmanîden Abdülmecit Efendi Hazretlerinin intihabı ekseriyeti azîme ile kabul
edilip celsei aleniyeye geçildi.
Kâtip Reisisani
Van Adnan
Hakkı Kâtip
Muş Mahmut Sait
REİS — Zaptı sabık hülâsasını reylerinize arz ediyorum; Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
2. — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in: İstan-
bul ahvaline ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye. Dahiliye
ve Maliye Vekillerinde istizah takriri.
REİS — Efendim, usulü müzakere istizah takriri okunsun mu? Okunmasın mı? Başka bir şey yoktur.
İstizah tekriri okunacaktır. Bu okunsun mu? Okunmasın mı meselesi üzenine söz söylenecektir.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) — Efendim, memleketin siyaseti aliyesine mugayir olan herhangi bir me-
selenin alenî celsede müzakeresi lâzımdır. Yani idarei devlet ve siyaset ve devletle gayrı kabili telif ve bu-
günkü vaziyete pek de muvafık olmayan şeyleri alenî celsede mevzubahis etmeğe pek de taraftar yoktur.
RAGIP BEY (Kütahya) — O geçti. Artık bundan bahse lüzum yok.
HAKKI HÂMİ BEY (Sinop) (Devamla) — Müsaade buyurun efendim, belki rüfekayı kiramca bir zan
hâsıl olur. Ancak bu celsei hafiye vaktinden evvel istenmiştir. Malumu âlileridir ki istizah mevzubahis
vakit zaman cevap verecek olan vekil söyleyecekleri sözlerin bazı aksamını ve mühim hususatı celsei aleni-
yede söylemek hususunda menafii alîi memleket namına mazur görürse celsei hafiye talep eder.
Binaenaleyh ne ise böyle bir karar verilmiş ve buna mebni İstizah hakkında verilen bu karar üzerine
istizah talep eden bu arkadaşlar söylenecek sözlerini söyleyip te buna cevap verecek olan vekiller tarafın-
dan celsei aleniyede söylenmesi lâzım gelen bazı mühim nikat mevzubahis olduğu vakit bunlar da celsei
hafiyede müzakere edilir. (Olamaz sadaları).
REİS — Hakkı Hâmi Bey, sadede gelelim. Meclisin kararı aleyhinde söz söylemeyiniz.
HAKKI HÂMİ BEY (Devamla) — Rica ederim. Aleyhinde değildir. Celsei hafiye kabul edilmiştir. Fa-
kat celsei aleniyeye geçilerek istizah takriri okunmalı. Bunun üzerine söz söylenmelidir. (Gürültüler) Rica
ederim meselâ Yozgat vekayiine ait bir meselei dahiliye mevzubahis olacaksa bunu neden celsei hafiye-
de söyleyelim? (Öyledir sadaları). Öyle olunca hâkimiyeti milliyeden hayır görün. (Gürültüler) Efendim,
müsaade buyurun...
REİS — Herkesten evvel ben arz edeyim. Meclisi Âli bu istizahların hafiyen cereyanını kabul etti.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Yalnız bir tek mesele.
REİS — İstizah takriri...
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — Malumu âliniz istizah alenî olunca Heyeti Hükûmetin her şeyin-
den bahsedilecektir. Şimdiye kadar olan bilcümle ahvalden bahsedilebilir. Bu maddeden yalnız İstanbul’a
– 1246 –
ait olan kısmı hafi olabilir? Yoksa sair mevada dair usul ve icraat ve saireye ait mevad hakkında alenî mü-
zakere olabilir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Usulü müzakere hakkında bahsedeceğim, Reis Bey.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — İstizah meselesi tekmil arkadaşlarımızın hakkıdır. Fakat bu istizahın
hafi veya alenî celsede olması menafii vataniye ile alâkadardır. Eğer bunun hafi olması menafii vataniye
icabından ise tabiî hafi yapılır. Arkadaşlarımızın bazı iddiasını anlayamıyorum. Mutlaka alenî yapılsın.
REİS — Hududu tecavüz ederlerse bendenize söyleyiniz.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Mutlaka bunun hikmeti nedir, anlaşılmalıdır. Hükûmetin mura-
kıbı...
REİS — Mütalaanızı söyleyiniz efendim. Meseleyi muhakeme etmeyiniz.
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Kendi mütalaamı söylüyorum. Muhakeme ile söyleyeceğim. Heyeti
Vekilenin murakıbı Meclisi Âlinizdir, samii değildir.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Bizim murakıbımız kim?
YAHYA GALİP BEY (Devamla) — Yapılan istizahta verilen cevap muvafık olmazsa ıskat kararını ve-
rirsiniz. Ben bitarafane menafii vataniyeyi nazarı dikkate alarak söz söylüyorum. Bu hakkı hafi de olsa
alenî de olsa, istimal edecektir. Bunu elinden alacak bir kuvvet mevcut değildir. Onun için mutlaka aksi
olmasındaki mütalaa nabemahaldir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Millete yolsuzlukları isma etmektir.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Efendiler, bir kere bu müzakere reyi işarî ile bilâmüzakere kabul
olundu ve mesele de böyledir. Rica ederim. Bir kere nizamnameyi okuyunuz, elimizdeki nizamnamede
bir sarahat vardır, rica ederim bunu bir kere okuyunuz. Bu buraya fazla mı yazılmış? Celsei hafiye talep
edenlerin esamisi Meclisin zabıtnamesinde tasrih ve hükûmetin resmî ceridesiyle ilân olunur, diyor. Bun-
dan maksat nedir? Zabıt ceridesinde tasrih ediliyor ve ceridei resmiyede ilân ediliyor. Millet duymasın yok
mu? İşte bu meselede hafi celse teklif edenlerin ilanıyla mesuliyetin onlara ait olmasıdır, işte maksat budur.
Biz burada hafi yaparsak millet duymayacaktır, diyorsunuz. İşte bu onun için yapılmıştır. Bazı şeyler vardır
ki o alenîye irca edilemez.
Ve fakat o hafi celseyi talep edenlerin esamisi ceridei resmiye ile ilân edilir ve zabıtta da tasrih edilir.
Sonra efendiler, aşağıda bir yer daha var. Onu da okuyayım; müzakerenin hafiyen icrasına lüzum gösteren
mesail hallolunduktan sonra alenî müzakerenin icrası Reis tarafından teklif olunur ve verilen karara göre
hareket olunur. İstizahı yaparız, alenîye geçmeyi Reis teklif edecektir. Şimdi burada celsei hafiye yaparız,
istizahımızı ikmal ederiz. Aleniye geçmek için Reis teklif edecektir. O zaman kararınızı verirsiniz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendim, bendeniz ifademin kemali sükunetle dinlenilmesini rica
ediyorum. Meclisi Âlinizin verdiği karar mutadır. Buna hepimiz itaat etmek mecburiyetindeyiz. Bu Mec-
lisi Âliden on beş muhterem arkadaşımızın verdiği takrir. İstanbul hakkındaki müzakerenin hafi olmasını
teklif etti. Bunda söz, sahibi istizah olan zatındır.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) (Devamla) — Bütün mebusların istizahta söz söylemeye hakları
vardır.
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Meclisi Âliniz herhangi bir istizahı kabul ettikten sonra herkes söz
söyler ve o vekile ait her mesele mevzubahis olur. Binaenaleyh geçen gün İcra Vekilleri Reisi, Hariciye,
Dahiliye, Maliye Vekâletlerinden istizah kabul edilmiştir. Bu istizahın yalnız bir maddesinde Meclis, hafi
olarak müzakeresini kabul etti. Dahiliye Vekâletinden istizah olunacak takrirlerim vardır, Trabzon’a aittir.
Bunları alenî celsede söyleyeceğim ve bundan beni kimse menedemez. Rusya’daki tebaamız hakkında Ha-
riciye Vekâletinden soracağım sualler vardır. İstizahın içerisine bunlar girmiştir. Yalnız İstanbul meselesi
hakkında hafi ve fakat dahilî mesail vesaireye ait istizahların herhalde alenî bir celsede olması lâzımdır.
Hariciye Vekâletinden Rusya’daki tebaalarımıza, müttefiklerimize ait istizahlarımı ben alenî celsede ya-
pacağım. Buna kimse itiraz edemez. Hafi olacak yalnız bir maddedir, bu kadardır. Hafiden sonra alenîye
– 1247 –
devam edeceğiz. Bunun misali de görülmüştür. Geçende Dahiliye Vekâletinden, Pontus meselesi hafiyen
yapılmış diğer mesailin kâffesi alenen olmuştur. Adlîye Vekâletinden yapılan istizahta Temyiz azasından
olan bir zata ait hususat hafi olmuştur. Diğer mütebaki aksamı aleni yapılmıştır. Bu da aynıdır. Binaena-
leyh gerek Dahiliye Vekilinden gerek Hariciye Vekilinden mesaili Dahiliye ve Hariciyenin istizahı için her
mebusta bir hak vardır ve bunu istimal edecektir.
ALİ FETHİ BEY (Dahiliye Vekili) (İstanbul) — Efendim, İstanbul meselesine, Refet Paşa’nın ahval ve
harekâtına dair rüfekadan bazıları Heyeti Vekile Riyasetinden, Dahiliye Vekâletinden, Hariciye ve Maliye
Vekâletlerinden istizah için takrir vermişlerdir. Bu istizah Heyeti Âliyenizce kabul edilmiştir. Cevabını her
suretle vermeye amadeyiz. Fakat Ziya Hurşit Bey biraderimizin salonda birtakım propaganda yaptığını
işittim. İstizah meselesi bugün mevzubahis olan mesele yalnız o istizahta, o takrirde münderiç olan mesa-
ildir. Heyeti Celileniz bunu kabul etmiştir. Bunun haricinde birtakım mesail vardır. Bunlara da her zaman
cevap verebiliriz. Alenî celsede bunlara ait sizlere cevap vereceğim. (Alkışlar) Yalnız bilmediğim bir mesele
hakkında bugün burada birtakım sualler sorarsanız, ben neden istizah olunduğumu bilmeden nasıl cevap
verebilirim? Bir gün tayin edersiniz, o gün münakaşa ederiz. Yoksa benim bilmediğim bir mesele hakkın-
da size şunu soracağım, bunu soracağım, bu dakikada cevap vereceksiniz demek doğru olamaz.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Vekil Bey’in nizamnameden haberi yoktur. Üç hafta geçmeden bir
istizah daha yapılamaz. Öyle olsa idi, istizah takriri verilmezdi. Ve kabulü Meclisi Âlinin kabulüne mual-
lak olmazdı.
REİS — Efendim, rica ederim, daha sual ne istizah ne belli olmadan zannederim müzakere yapmak
çıkmaza gitmektir. Bir kere arkadaşlarımız suallerinin cevaplarını versinler, buyurduğunuz gibi nizamna-
memiz sarihtir. Her arkadaş bu açık kapıdan her şeyi sorabilir. Vekil Bey cevap vermek için tenvir husu-
sunda bazı mesaili tehire hakları vardır. (Tehire hakkı vardır sesleri)
YASİN BEY (Gaziantep) — Hafi celse için verilen takrirde arkadaşların yanında benim de imzam var-
dır. Hakkı Hami Bey’e müsaadenizle bir sözlerine cevap vereceğim.
REİS — Müsaade buyurun efendim...
REİS — Bir kelime olmaz beyim. İstizah kabul edildi. Hafiyen müzakere edilecektir. Şimdi istizahları
okuyoruz. Bu hususta da arada söz söylemek için zannederim sebep yoktur. Bazı arkadaşlar bunun alenî
celsede olmasını teklif ediyorlar ki bilahire madde itibariyle teklif ederler. Karar umumî ve şamil bir şekil-
dedir. Diğer hususat ayrıdır. İstizah takririni okuyoruz.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Fethi Bey’in beyanatına karşı cevap vermek istiyorum.
REİS — Bendeniz cevap verdim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Takrirde bir maddenin hafiyen müzakeresi teklif ediliyor.
REİS — Evet efendim, bir maddedir.
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — Mademki hafiyen müzakere edilecektir, ben imzamı geri alıyorum.
REİS — İstizah takririnizdeki imzanızı geri mi alıyorsunuz?
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — Evet geri alıyorum.
İSMET BEY (Çorum) — Bendeniz arkadaşların hafi celse hakkındaki telâşlarını pek muhik buluyorum.
Hakikaten doğrudur. Fakat istizah edilen mevaddın hafi olup olmayacağının takdiri hükûmete ait iken
maalesef bazı arkadaşlar telaş ederek bazı takrirler vermişlerdir. İşte şu münakaşat bundan tevellüt etmiştir.
Hafi celse usulü müzakeresinde en müspet kaide hükûmetten sorulan şeye hükûmet ben bunu gizli
söyleyeceğim. Ben mesuliyetini deruhte ve tekabül ettiğim bir işin mazarratını ifşa edemem der. O izahatını
burada söyler. Binaenaleyh bu tenevvür içindir. Mecliste hafi olan hakayiki Heyeti Âliyenize arz ettikten
sonra kanaat hâsıl olur ‘ki artık ona itimat, ademi itimat meselesi vicdanınıza muhavveldir. Binaenaleyh
bu mesele bittikten sonra itimat ve ademi itimat celsei aleniyede müzakere ediliyor. İstizah meselesinin
bidayeten hafi, nihayeten de hafi olmasına imkân yoktur. Olamaz bu hakimiyeti milliyeye mugayirdir.
Bu katîdir, bu böyledir. Binaenaleyh kendisinden istizah vaki olan vekil mutlaka dekayiki hakikiyeyi izah
– 1248 –
edecektir. Hiç şüphe yoktur; siz de kanaat hâsıl edeceksiniz kanaatinize göre rey vereceksiniz. Binaenaleyh
telaşa mahal yoktur.
REİS — Beyazıt Mebusu Şevket Bey ve rüfekasının...
ŞEVKET BEY (Beyazıt) — Ben imzamı geri aldım.
REİS — O halde Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Beyle rüfekasının istizah takrirlerini okuyoruz:
Trakya’yı tesellüme memur iken İstanbul’un vaziyeti ahiresi dolayısıyla İstanbul Reisi idarecinde gö-
rünen ve Meclisi Âlinin kanaati, kavanîni mevcudesi hilâfında birtakım icraat ve harekâtta bulunduğu
anlaşılan Refet Paşa’nın harekâtı vakıası muvacehesinde iltizamı sükût ile hiçbir muameleye teşebbüs et-
medikleri meşhut olan İcra Vekilleri Reisi ile Hariciye ve Dahiliye ve Maliye Vekillerinden zirdeki mevaddı
istizah eyleriz:
1. Refet Paşa’ya verilen salâhiyetin mahiyet ve derecei şümulü ve bu salâhiyetin ne taraftan verildiği ve
kendisine Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ve Başkumandanlık mümessili unvanının tevcihindeki siyasî ve
idarî maksat ve gaye?
2. Refet Paşa Heyeti Vekile Reisi tarafından Mecliste okunan talimat hilâfında İstanbul’da bir hükûmet
teşkil etmekte ve gazetelerdeki beyanatında da bu hükûmeti (Heyeti Verilecek) unvanıyla tavsif etmekte
olduğundan gerek bu tarzı tavsif ve gerek bu tarzı hükûmet Paşa’yı müşarünileyhin mezuniyet ve salâhiyeti
cümlesinden midir?
3. Kanun vazı ve mevzu kanunların tadil ve ilgası münhasıran ve yalnız Büyük Millet Meclisinin hukuk
ve salâhiyeti cümlesinden iken Refet Paşa’nın gümrük resmi hakkındaki kanunu tadil ve gümrük tarifesin-
de tenzilât icra etmesi ne suretle tefsir ve telif edilebilir ve buna karşı hükûmet ne vaziyet almıştır?
Balâda serdedilen mevadda, tasrih edilen vekiller tarafından acilen izahat verilmesini teklif eyleriz.
Erzincan Canik Lâzistan
Hüseyin Emin Osman
Erzurum Erzurum İçel

Süleyman Necati Salih Haydar
Bitlis
Yusuf Ziya
(Buraya Hacı Şükrü Bey’in istizahı yazılacak)53
REİS — Evvelâ istizah sahipleri mi söz söyleyecekler, yoksa hükûmet mi?
BİR MEBUS — Hükûmet evvelâ cevap versin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurursanız ayni meseleye dair sual
takrirleri de vardır. Onların cevaplarını da kürsüden arz etleyim. Cevapsız kalmış olmasın.
SIRRI BEY (İzmit) — Ben takririmi geri alıyorum.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İstizah varken sual kalmaz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim hasbezzarure vazifesi gayrı muayyen,
fakat namahdut mesuliyeti seve, seve deruhte etmiş olmak itibariyle bugün bu husustaki maruzatımı-
celsei hafiye olduğundan tekmil üryanlığıyla Heyeti Celilenize arz edeceğim. Şüphesiz Heyeti Âliyeniz
de vicdanınızla ve pek münevver olan efkârınızla mütalâa buyuracaksınız ve tabiî pek musip bir karar
ittihaz buyuracaksınız. Yalnız şunu arz etmek mecburiyetindeyim ki müdafaa etmek üzere bu kürsüye
53 İstizah takriri bulunamamıştır.
– 1249 –
çıktığım hakikat ve ahvalin Heyeti Vekilenize cebrettiği, menafii memleket noktai nazarından cebrettiği
vazife icabatıdır. Ne şahsı müdafaa edeceğim ve ne de prensibi müdafaa edeceğim. Bunu da söylemeyi
bir vazifei vicdaniye addediyorum. Efendiler, istizahların ve bundan evvel verilen suallerin esasını bir
cümle ile telhis etmek lâzım gelirse zannediyorum ki Refet Paşa’nın İstanbul’daki harekâtı kayıt ve şarta
tabi değildir. Kanunları tağyir edecek hotserane hareket ediyor merkezindedir zannederim. Bilmem telhis
edebildim mi? (Hay hay sadaları) Heyeti Vekilinizin noktai nazarını kemali teessüfle arz ediyorum. Bu hu-
susta istizah sahibi olan arkadaşlarımla hali ihtilâftadır. İşte bu ihtilâfın sebebini arz edeceğim. Arkadaşlar,
malumu âliniz ordularımız muzafferen bir taraftan Bahrisefit sahiline, bir taraftan Boğaz tarafına üçüncü
koldan da Kocaeli Şibhiceziresine yanaştığı vakitte malum olan suretle Mudanya’da bir konferans inikat
etti. Orada bazı mukarrerat ittihaz edildi ki- Meclisi Âlinizce malumdur- bu mukarrerat mucibince Trak-
ya’da Meclisi Âlinizin kavanîni ile idare edilebilmek üzere millî hudutlarımız dahiline girdi. Allah’a hamd
ü senalar olsun. Fakat aynı mukavelenin sarih maddelerinden biri de Trakya’ya asker geçirmemekle mü-
kelleftik. Heyeti Vekileniz Mudanya mukavelenamesinin sulh müzakeratı devam ettiği müddetçe ve sulh
müzakeratı başlayıncaya kadar geçen zaman zarfında meri olacağını nazarı dikkate alarak gerek bu geçen
zaman zarfında gerek sulh müzakeratı devam ettiği müddetçe her türlü ihtilâfat bertaraf edilmek üzere
tedabir ittihaz edildiği gibi inkıtaı münasebet de olabileceği ihtimalini düşünerek buna karşı da tedabir
düşünmek mevkiinde idi. Geçenlerde alenî celselerin birinde veyahut kısmen alenî, kısmen hafi celsede
arkadaşlardan bazılarının istizahına karşı kapalı olarak cevap vermiştim. Bu celsede hakkı müdafaa noktai
nazarından mecbur oluyorum, arz edeceğim. Efendiler, inşaallah muvaffak olacağız, müzakeratı siyasiye-
mizde herhalde misakı millîmizi tamamen istihsal edeceğiz. (İnşaallah sesleri) Fakat aksini de düşünmek
herhalde zannederim menafii milliye zaruretidir. (Hay hay sadaları) İhtilâf zuhur ettiği anda Trakya’mızı
müdafaa etmek için ordu geçiremeyeceğiz ve belki bir müddet için de geçiremeyiz. Orası bomboş kalırsa
Yunanlıların Karaağaç taraflarındaki tahavvülâtı malum olan müzakerat dolayısıyla Balkanlardaki tahav-
vülat vesaire bir günde vaziyeti aleyhimize çevirebilir. Bunun için biz Trakya’da hafi tertibat ittihazına
mecburuz. Bu mecburiyet ise Trakya’ya memur edilmesi lâzım gelen arkadaşın bu noktai nazardan tetkiki
ve intihabı zaruretini bize ayan olarak göstermiştir. Tetkik ettik. Bu gibi hususlarda mücerrep olan ve bu
hususatta vücudundan istifade edilebileceği bizce malum olan Refet Paşa’yı bu vazife ile tavzif ettik. Efen-
diler, Refet Paşa’yı oraya Kumandan unvanıyla göndermedik. Çünkü Mudanya mukavelenamesine mu-
gayir hareket etmiş olurduk. Ordu bulunduramayacağımız bir yerde kumandan bulunduramazdık. Aynı
zamanda Refet Paşa’yı Trakya’ya vali diye de gönderemezdik. Çünkü Meclisi Âlinizin kabul ettiği kanunlar
mebuslukla valiliğin bir şahıs üzerinde içtima edemeyeceği merkezindedir. Bunu yapmak ve aynı zamanda
bir surette göndermemiz lâzım gelirdi ki: İcabında askerî ve mülkî kuvvetleri ve tekmil vezaifi bir elde top-
layalım. En az zamanda en kuvvetli müdafaa tertibatı yapalım. Bunu temin etmek lâzımdı. İşte bu noktai
nazardan Refet Paşa’ya verdiğimiz sıfat, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Başkumandanlık mümessilidir.
(Meclisin haberi yoktur sesleri)
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Fevkalâde mümessil...
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Arz edeceğim, müsaade buyurun.
Lütfen istima buyurun. Her türlü istizahınıza cevap vereceğim. Hiçbir şey saklı değildir. Celse de hafidir.
Evet efendim, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti mümessilidir. Çünkü Türkiye Büyük Millet Meclisi
namına Trakya’yı tesellüm edecektir. Bir mülki memurdur. Başkumandanlık mümessilidir. Çünkü: Mü-
tareke şeraiti mucibince Trakya’daki askerî harekâtın murakıbıdır, bu suretle de mümessildir. Yani şekli
zahirini ve batınisini telife çalışarak bundan daha münasip bir sıfat ve salâhiyet bulamadık. Refet Paşa bu
vazifeyi deruhte ederek hareket etti ve İstanbul’a gitti. Bazı rüfeka İstanbul’a gitmesinde mahzur olduğunu
ifade buyurduklarını işittim. Evet efendiler, olabilirdi. Fakat hepinizin malumudur ki Trakya’nın tesellü-
mü tarih itibariyle kademelere taksim edilmiştir. Muayyen zamanda muayyen mıntıka teslim edilecek, o
ikmal edildikten sonra diğer bir muayyen zamanda, muayyen bir mıntıka tesellüm olunacak ve bu suretle
bütün Trakya havzai hükûmetimize dahil olmuş bulunacaktır ve bu zamanlarda mülkî idarenin teessüsü
ve askerî idarenin refi yine bu tarihler arasındaki fasılalara inkısam etmiştir. Bunların hepsinin tertip ve
tanzimi düveli itilâfiye namına Mudanya mukavelenamesine vazı imza eden müttefik cenerallerle olacaktı.
Bu müzakeratın hepsi müttefik cenerallerle icra edilecekti. O müttefik cenerallerin bulunduğu yer de İs-
– 1250 –
tanbul idi. Bu itibarla Refet Paşa’nın İstanbul’a gitmesi zaruri idi. Refet Paşa İstanbul’a gittikten sonra hâsıl
olan vaziyetin tetkikine gelince: Efendiler; Refet Paşa’nın- zannederim telhisen arz ettiğim hususattan an-
lamış olacağınız veçhile- vazifesi batınen askerî, zahiren siyasî... İşte bu itibarla Refet Paşa İstanbul’a çıkar
çıkmaz ahalinin emsali görülmemiş bir surette Refet Paşa vasıtasıyla Meclisi Âlinize karşı azîm tezahüratı
ve merbutiyeti görüldü. Zannederim bunu hiçbir kimse Refet Paşa’nın şahsına olarak telakki etmemiştir
ve olamaz. (Tabiî sadaları) Refet Paşa’yı Büyük Millet Meclisinizin ve onun hükûmetinin mümessili olarak
telâkki eden ahali, onun şahsına gösterdiği hürmetle- zannederim- Meclisi Âlinizin gayelerini tebcil ve
takdis ettiğini göstermiştir.
SAMİ BEY (İçel) — Meclisi Âliye değil onun şahsınadır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. Arz edeceğim arkadaşlar...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Meclisi Âlinin değil Hükûmetin mümessilidir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Cevaben) — Rica ederim. Hükûmet nerenin ve kimin hükûmetidir?
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Şimdi söylediniz: “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin mülkî
mümessilidir”. dediniz. Onun için söylüyorum. Başkumandanlığın askerî mümessili diyorsunuz. Tezat
vardır. Buna cevap veriniz Rauf Beyefendi.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kimin hükûmetidir?
Rica ederim. Bunu soruyorum. Meclisi Âlinizin Hükûmeti değil midir? Meclisi Âlinizin Hükûmetidir.
O Hükûmetin memuru Meclisi Âlinizin memurudur.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti mümessili kim oluyor?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Ziya Hurşit Bey, rica ederim.
REİS — Siz lütfen hitabetinize devam buyurunuz. Cevap vermeyiniz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Cevap vermemek imkânı olamıyor ki... Evet efendim. Efendiler,
bunu Refet Paşa’nın şahsına diye telakki etmeyin. Çok rica ediyorum. İstanbul’da herhalde ekseriyeti ka-
hiresi namuskâr, fedakâr, vatanperver ve münevver olan gençlerin ve ahalinin yapmış olduğu tezahüratı
Refet Paşa’nın şahsına diye telâkki etmek İslamların; Türklerin putperest olduğunu kabul etmek demek-
tir. (Haşa sesleri) Ben böyle olduğuna kani değilim. (Estağfurullah sesleri) Yapılan tezahürat milletinizin
şahsiyeti maneviyesinedir. Büyük Millet Meclisinizin mazhariyeti kafiyesine karşıdır. Başka türlü olamaz.
(Doğru sesleri)
ÖMER LÜTFİ BEY (Amasya) — Refet Paşa bu tezahüratı, Meclis Riyasetine arz etti ise doğrudur. Etmedi
ise şahsınadır.
REİS — Size söz vermedim.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Tarafeynin fikirlerini telif ediyorum.
REİS — Rauf Bey, devam buyurunuz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bu tezahürat üzerine Refet Paşa’dan sualler soruldu ve sorulan su-
aller de senelerden beri düşmanın maddî, manevî, hususî tazyiki, tertibatı desaisi altında inleyen İstanbul
ahalisinin ayan olarak fikirlerine kadar girmemiş - ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin vazettiği kavanin
ve prensipler etrafında Refet Paşa’ya arz ettiğim gibi - vazife itibariyle, mebus olmak itibariyle, bu vatanın
evlâdı olmak itibariyle, Meclisi Âlinizin kanaatine müşterek bulunmak itibariyle bunlara cevap vermiştir.
Cevapları- matbuatta da manzuru âliniz olmuştur- daha ilk defa olarak bu kadar açık söylenilmiştir. Bunu,
mütemadiyen suale maruz kalan tefsir ettirilmek için müracaata maruz kalan -Refet Paşa tekrar etmiş,
izah etmiş ve tefsir etmiştir.
NEŞET BEY (Kângırı) — Tefsir edilen nedir beyefendi? Ben anlamadım. Affedersiniz.
REİS — Rauf Beyefendi cevap vermeyiniz. Hatibin silsilei kelâmı kesilecek olursa doğru olmaz.
– 1251 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Evet efendim; bu esnada hepinizin malumu olan sulh konferan-
sına davet meselesi ve bu davet notasının tevlit ettiği evza ve binnetice ittihaz edilen mukarrerat malum-
dur. Tekrara hacet yoktur. İstanbul’da evvelâ adliyenin, bilahire maliyenin terki faaliyet etmesiyle mevkiini
terke mecbur kalan İstanbul heyeti, her şeyi yüz üstüne bırakmış ve İstanbul haklı başsız- tam manasıyla-
başsız kalmıştı. Aramızda ise işgal kuvvetleri vardı. Mudanya mukavelesine merbuttuk. Fiilen ve bilkuv-
ve vaziyet edemezdik. Refet Paşa- zannederim bundan evvel Heyeti Âliyenize arz edilmişti -mesuliyeti
deruhte ederek işe vaziyet etmiş ve derhal Hükûmetinize haber vermiştir. Şimdilik efendiler Refet Paşa
Trakya askerî ve siyasî vezaifiyle mükellef iken arz ettiğim zarureti mutlaka yüzünden İstanbul umuruna
da karışmıştır. Ve öyle muhlik bir zamanda vaziyet etmeye mecbur olmuştur ki ufak bir tereddüt, ufak bir
teenni İstanbul’un her zaman maruz kalması ihtimali olan elim avakibi intaç edebilirdi.
HACI AHMET EFENDİ (?) — Ezzaruret u minelmahzurat...
REİS — Rica ederim, müsaade buyurun.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bu zaruret karşısında bu mühim vazifeyi deruhte eden ve derhal
merkeze malumat veren Refet Paşa’ya, Hükûmetiniz, evvelâ Heyeti Âliyenize okunan talimatnameyi ve en
mühim bir iki fıkrasını arz ettiğim talimatnameyi göndermiştir. Heyeti Âliyenizce malum olan talimat-
name. Hükûmetin ve devairi merkeziyenin ilgası üzerine tahassül eden vaziyetin nasıl ıslah edileceğini
gösteriyor. Diğer cihetten vaziyetin müşkülâtı nazarı itibara alınarak arz ediyorum ve tekrar ediyorum
arkadaşlar, ileriden beri iktisadiyatı %85, %90 derecesinde Hristiyanlar elinde bulunan ve mütarekeden
beri denebilir ki %100 tamamen ecnebi ve Hristiyan murakabesinde bulunan İstanbul’un her an onların
arzusuna ram olabilecek bir vaziyette bulunuşu ilk nazara aldığımız bir şekildir. Yani ecanip istedikleri
anda İstanbul’u herhangi bir noktayı nazardan tehyiç, tehdit ve iğzap edebilirlerdi. Bir fesat ika edip halk
arasında bir kıtal icap edebilirlerdi. Ahaliyi açlığa mahkûm ederek isyan ettirebilirlerdi. Hülâsa arkadaşlar,
Heyeti Vekile arkadaşlar ariz ve amik düşündükten sonra şu iki fıkrayı göndermiş ve kendisini vaziyete
mecbur kılmıştır ve Meclisi Âlinize karşı mesuliyeti kabul etmiştir. Arz ediyorum ve zannediyorum ki,
hükmünüz bu iki fıkra üzerine olacaktır. Hükmünüze kemali hürmetle riayet ediyoruz. Ahvalin fevkalâ-
deliğine nazaran İstanbul’un vaziyetine yüksekten nezaret etmek ve mecburiyet görününce mukarrerat
ittihaz edip bize malumat vermek üzere salâhiyet verdik.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Kanun tadil etmek salâhiyetini de verdiniz mi?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İşte efendiler, Refet Paşa’ya verdiğimiz salâhiyet budur. Refet Paşa
bunun haricinde hareket etmemiştir ve bugüne kadar fevkalâde bir şey yapmamıştır. Arz ediyorum ve
tekrar ediyorum. Bu çevre içindeki talimatın mesuliyetini müteahhidiz ve bu noktai nazardan vereceğiniz
kararlara bittabi mütiiz.
RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Evet Refet Paşa’ya arz ettiğim gibi İstanbul’un
tevlit ettiği vaziyeti mahsusa ilaveten bir vazife daha tahmil etmiştir. Bundan başka efendim, aynı zaman-
da Hariciye Vekâleti umurunu tevdi buyurdunuz. Bendeniz zaruret karşısında kendisine bir vazife tevdi
zaruretinde kaldım. O da şu idi malumu âliniz İstanbul’da bizim umurumuzu yani Hariciye Vekâletiyle
İstanbul’daki mümessiller ve süfera arasındaki umurumuzu Hamit Bey idare ediyordu. Hamit Bey Heyeti
Murahhasamız meyanında sulh konferansına azimet etti. Azimet etmezden evvel İsmet Paşa İstanbul’da
idi. Kendi yerine kimi tevkil etmenin muvafık olacağını kendisinden telgrafla sorduk. İsmet Paşa vaziyeti
mahallinde tetkik ettikten sonra şüphesiz Hamit Bey’le vesair zevat ile görüştükten sonra ahvali hazıra
dahilinde en ziyade hüsnü telâkki görecek, en münasip zatın Refet Paşa olduğunu beyan etti. Bu suretle
efendiler. Refet Paşa’yı Hamit Bey’in de vazifesini ifaya memur ettik. Çok ağır vezaiftir ve hakikaten mesu-
liyeti çok ağırdır. Temenni ederim ki inşallah hüsnü neticeye iktiran eder. (İnşallah sadaları) İnşallah o zat
da ufak tefek beşerin hiçbir zaman azade kalamayacağı hatalarla beraber Meclisi Âlinin noktai nazarını ta-
mamıyla tatbik etmek suretiyle vatanına bir kere daha hizmet etmiş bulunur. Efendim, bu vazifeyi deruhte
eden Refet Paşa bugüne kadar İstanbul’da şimdi kısım, kısım arz edeceğim hususatın ifa ve tatbikatına
muvaffak oldu. Malumu Âlileri İstanbul’un işgali askeri altında olduğunu ifade etmemek şartıyla İstanbul
ve muayyen hatlar arasındaki mıntıkada ecanibin vücudunu Mudanya mütarekesiyle kabul etmiştik ve o
– 1252 –
suretle -dikkat buyurulursa- Mudanya mukavelesinde en zayıf noktalarımızın, en hassas noktamızın bizim
mücahedei milliyemizde en çok meşgul edebilecek kısmını İstanbul olduğunu idrak ederek o ciheti sulh
konferansında ikmal ile diğer aksamı memalikimizi her şeyden evvel çalışacağız. Fakat hal ve zaman İs-
tanbul’un da bize iltihak etmesi mecburen ve zaruren inşallah çok muvafık olduğu zaman ile anlaşılacaktır.
İstanbul’a Hükûmetimizin vaziyet etmesi icap etti. İstanbul’da sansürüyle. Topuyla, tüfeğiyle ve adeden çok
yüksek olan Hristiyan anasırıyla mücehhez ve müşekkel ecnebi kuvvetleri vardı. Bunların oradaki mura-
kabelerini def edecek hiçbir mukavele yoktu. Yalnız 30 bin izci namıyla Rum genci vardı.
SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Halife bunların arasında nasıl duruyor?..
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Arz edeceğim efendiler, Halife meselesi gayet sarihtir. Gayet sa-
limdir, onu da müsaade buyurursanız şimdi arz ederim.
REİS — Efendim, mevzu şimdi o değildir. Sırasıyladır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yalnız efendim, müsaade buyurursanız maruzatımda belki keli-
meleri, yani hitabetin icap ettirdiği gibi keskin ifade edemiyorum, biraz dikkat buyurursanız var idi de-
dim. Bugün de kısmen vardır. Efendiler, Refet Paşa İstanbul’a yüz jandarma ile girdi. Refet Paşa’nın istinat
edeceği yegâne kuvvet İstanbul’un Müslüman ve Türk halkının maneviyatı idi. Yegâne istinatgah o halkın
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin akaidine, kavaidine merbutiyeti idi. Refet Paşa’nın elindeki
nüfuzu Heyeti Hükûmetin Meclisi Âlinizin kendisine itimadından başka hiçbir şey değildi ve olamaz. Re-
fet Paşa’ya Hükûmetinizin memuru, Meclisinizin azası sıfatıyla gören halk orada etrafına toplandı, ondan
maneviyatın maddiyat ile takviye edileceğe ümidini besledi ve bu tehlike karşısında gördüğünüz vaziyette
dimdik, her türlü tehlikeye karşı durdu.
NEŞET BEY (Kângırı) — Maddiyat da vardır, bildiğimiz kadar.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Onu da zatı âliniz izah buyurursunuz.
Şu hâlde efendiler; oradaki halka maneviyatlarını yükseltmek ve bu suretle İstanbul’u tutmak zaruretinde
idi. Bu zaruretin icabatını tamamıyla yaptı. Yaptıkları işlerden hiçbiri kavanîni mevzuamızdan birine mugayir
değildir. (Elhamdülillah sesleri) Bendenizin takdiri noktai nazarından arz ediyorum, hata varsa derhal işaret
buyurursunuz. Bendeniz de cahil olduğum noktaları derhal hüsnü telâkki eder, tashih ederim. (Estağfurullah
sesleri) Efendiler Refet Paşa’nın birinci sıfatı arz ettiğim gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Başkumandanlık
namına Trakya’yı tesellüme memur idi. İstanbul vaziyetinin icabatı, İstanbul umuru ile meşgul olduğu. Bazı
nikatı nazardan imza nazarı dikkati celbetmiştir. Hariciye Vekâleti Hükûmetiniz kendisini ensep görerek
vaziyetin icabatı şevkiyle ecnebi mümessilleriyle temasa memur etmesi zannediyorum, ecnebi mümessillerinin
salâhiyetlerine ve vaziyetlerine göre müsavi bir şekil almak için olsa gerek bir tabir kullanmıştır. Fakat bunlar
sehlüddefitir. Fakat efendiler, ruh ve mana itibariyle hakikat itibariyle Refet Paşa’nın istinat ettiği kuvvet
yine sizsiniz. Tatbikatı sizin içindir. Elinden geldiği kadar çalışıyor. (Allah razı olsun sesleri), (Yaldız, yaldız
sesleri) Şimdi efendiler, Refet Paşa oraya gittiği zaman arz ettiğim veçhile Hükûmet şuabatından başlayarak
her türlü idare makinesi bilâ kayd ü şart ecanibin elinde idi. Refet Paşa oraya gittikten sonra her şeyden
evvel bu müdahalenin en muzır ve denilebilir ki her an orada sakin olan Müslümanların hayatını izaç eden
münferit müdahalelerin tamamıyla önünü aldı. Ondan sonra efendiler müzakeratın aldığı şekil ve cereyanı
itibariyle yalnız ecnebilerin hututuna nezaret etmek şeklini müzakerenin terakkiyatı itibariyle bu kısmını
vücuda getirebildi. Henüz hitam bulmamıştır. İstihdaf ettiği gaye- ki Hükûmetin noktai nazarıdır- ecnebiler
yalnız kendilerine bakacaklar bizim hükûmetimize katiyen müdahale etmeyeceklerdir. İstihdaf edilen
nokta budur. Daha fakat buna varmak için daha kati netice olarak istihsal edilmemiştir. Diğer taraftan son
aldığımız malumatta tamamıyla malumu âliniz olan telgrafhaneden sansür kaldırıldı. Bilâhare matbuattan
sansürün refine muvaffak olduk.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) — Bu yeni mi efendim?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yenidir efendim.
MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisarısahip) (Devamla) — İrtibat zabiti var.
– 1253 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Tabiî irtibat zabiti vardır. Şunu takdir ve tasvip etmek
lâzım gelir ki, efendiler, orada mevcudiyetini kabul ettiğimiz ecnebi kıtaatın da mukabil talepleri vardır.
Bu talepleri çok ağır idi. Müzakere neticesinde ve bizce kabulü zarurî görülen şu vaziyet hâsıl olmuştur.
Ecnebi kıtaatın vücudunu kabul etmekle onların emniyetinin esas olarak mevzubahis olacağını kabul et-
mek zarurîdir. Fakat ecnebi kıtaat her zaman burada dursun, pusuya düşsün, baskına düşsün, aleyhine
hücum ettirelim şeklini talep ettiğimizi de onlara söyleyemeyiz. Bilmem izah edebildim mi? Binaenaleyh
onların aleyhine efkârı umumiyeyi teşvik ve binnetice onların felâketini, imhasını mucip olacak yine bizim
hükûmetimiz, İstanbul ve Türk idaresi mani oldu ve zannediyorum bu Heyeti Âliyenizin noktai nazarına
da tevafuk edecektir.
OPERATÖR EMİN BEY (Bursa) — Şüphesiz...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Yani bu dereceye kadar muvaffak olmuştur. Sonra efendiler de-
nilebilir ki pek ender görülmüş derecede İstanbul’da gayet kuvvetli bir asayiş temin edilmiştir. Fakat bunu
Refet Paşa’nın şahsı değil, Meclisi Âlinizin uzaktan gören mühim ve gayet dakik gayelerinin tesiridir. (Ya-
kından değil mi sesleri) Ancak eğer bu vaziyet muhtel olacak olursa- duygularımı söylüyorum, efendiler
Allah beni şaşırtmış olsun- bu vaziyet kaybolursa İstanbul çok mühlik bir vaziyete düşer. Yani İstanbul’u
buradaki kuvvetlerinizin maneviyatı tutuyor. O maneviyat sarsıldığı zaman her şey olabilir. Bunu Heyeti
Âliyenize arz etmek benim vazifemdir. Telâkki etmek, reddetmek. Heyeti Âliyenizindir. Ona siz karar
verirsiniz.
NUSRET EFENDİ (Erzurum) — Rauf Beyefendi, İstanbul matbuatında vahdeti lisan yoktur.
REİS — Efendim, müsaade buyurunuz; Efendi Hazretleri, şimdi size cevap veremeyecektir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Müsaade buyurursanız arz edeyim. Efendim ecanip aley-
hine oradaki işgal mahiyetinde göstermediğimiz kuvvetleri tahrik edecek hususatta sansür konacaktır.
Yani bizim evrakı havadisimizin lisanını katedecek, kıracak, yıkacak sansür mevzubahis değildir. Fakat
bittabi onları da ikaz edeceğiz. Fakat Meclisi Âlinizin sansür hakkında bir kanunu olmadıkça başka mua-
mele yapılamaz. Şu hâlde efendim, bir fevkalâde mümessilliklerin süfera ve komiserlikleri -tabiri Türkîsi
olan belki fevkalâde mümessil diye temsil edilmiştir.- arz ettiğim gibi bu sansür, son aldığımız malumatta
bu sansür meselesinde de muvaffakiyet gösterilmiştir. Eğer bu kadar ve tesir ile- inşallah bu dereceye kadar
muvafakat ediyorlarsa- amali milliyemiz, yani Mudanya mukavelenamesiyle idarei dahiliyemizde istiklâl
şar-tiyle kabili telif bir vaziyete getirilebilecektir ve bunu ümit ediyoruz.
Efendiler, Refet Paşa’nın bir an evvel Trakya’da bulunması ve orada vaziyete daha nafiz bir surette ve
daha yakından temas ederek idare etmesi bizce de matlup idi. Bu yola doğru da müteveccihiz.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — İşitemiyoruz. Bu tarafa da bakınız.
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) (Devamla) — Size baktığımız gibi o tarafa da bakıyorum.
İnşallah ahval ve zaman müsait olacak, ona da muvaffak olacağız. Ancak dediğim gibi İstanbul’un
ahvali hususiyei fevkalâdesi ecanibin namı müstear ile orada kavi olarak yerleşmiş olması, yani açıkça
konuşarak kuvvetle tabir olunması, ancak kuvvetle kabil olması bu gibi zaruret vaziyetleri ihdas etmiştir. Hiç
arkadaşlardan ima edildiğini görmedim. En kuvvetli nokta. Refet Paşa’nın hatasını ispat eden- en kuvvetli
nokta diye gördükleri gümrük tarifesinin tadili meselesidir.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Daha çok...
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Zaten mesele buradadır...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Evet, burada görülüyor, değil mi efendim?..
Efendim; hata denilmeyecek, isticalin ihdas elliği bir yanlışlığı tashih etmiştir. Kanununuzu tadil etme-
miştir. Eğer öyle hata etmiş olsalardı, esbap ve icabatıyla Heyeti Âliyenize arz etmek ve hatayı da tashih ve
affetmek de bir vazifedir. Fakat böyle değildir. Beyler; İstanbul idaresinin ne kadar ani ve seri bir surette
merkeze intikal ettiği malumu âlinizdir. Bir akşam yemekten sonra oturduk, herkes dairesine ait şeylerden
bahsetti. Bu kavaninizinin tatbikinin hududu esasiyesi itibariyle temini idi. Bu meyanda tabiî kavaninizin
– 1254 –
rüsumata ait aksamının tatbiki de düşünüldü ve gayet doğru olarak emir verildi. İstanbul’daki memurini
hükûmet, bu meyanda rüsumat memurları tabiatıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin kava-
ninini belki bilenler varsa da bir an içinde derhal kavrayacak veçhile meleke sahibi insanlar lâzımdır. Bu
emir gider gitmez derhal tatbik olundu. Bu meyanda mekulât, iaşe vesaireye ait aksam da aynen tarifei
asliyenin beş misli olmak... (On beş misli, hayır beş misli sesleri) Ne ise, beş, on beş misli olmak üzere
tatbik ve ilân etti. Efendim, İstanbul berren Avrupa’ya merbuttur. Behren vesaiti ecnebiyeye müftekir ve
nüfusu iki milyona yakın ve içinde Rus ve muhasım devletler tebaası dahil olmak üzere her devletten mü-
him adette insanları yaşatan ve besleyen bir şehirdir. Pekâlâ bilirsiniz ki bu iki milyon insanı- iki milyona
yakın insanı -besleyebilmek için yegâne membalarda, vesaitiyle ambarlarıyla ecanibin elinde olan merkez-
lerdedir. Arkasındaki mıntıka Trakya’dır. Burayı düşmanların ne suretle yaktıkları ve ne derecede kahbece
tahribat yaptıkları ne derece vahşiyat yaptıkları hatırı âlinizdedir. İstanbul memurları hakkında maruzatta
bulunurken, bir beyanname neşrini arz ederken. Meclisi Âlinizden rica ederken İstanbul’un iktisadi icap
edeceği zaruretler karşısında bazı tedabiri müstaceleye de teşebbüs edilmek lâzım olduğunu arz ettim, işte
efendiler bu zaruretten Hükûmeti Milliyemiz aleyhine İstanbul’da Hristiyanları, düşmanları Müslüman ve
Türk unsur arasında bazı kısım müfsitleri biraz daha hafif ve zayıf kalplileri tehyiç ve teşvik ederek bir fesat
ocağı ihzar etmek ve onu işgal etmek merkezindedir. Çünkü derhal ekmekte birinci günü azîm bir fark
gösterdi. Bundan azîm surette müteessir olan fukara kısım idi. (Yani Müslümanlardı sesleri)
RAUF BEY (Devamla) — Şüphesiz Müslümanlar ve onların fukarası idi. Birkaç gün daha devam edey-
di avakibi elimesi muhakkak idi efendiler. Refet Paşa buna karşı ne yapmıştır efendiler, yaptığı iş bundan
ibarettir. Gümrük tarifesinin tatbikine dair olan maddesinin sarahatini nazarı dikkatte tutun, «ilânından
bir ay sonra tatbik edilecektir» kaydı vardır, bir ay olmamıştır ve bu suretle vaziyeti idare etmiş, bir teh-
likenin önünü almış, eğer hatası bu kadar telâkki edilirse ben de deruhte ediyorum ve birlikte Heyeti
Âliyenize zaruret emretti diyorum ve itizar ediyorum. Buna vicdanınız ne derse insafınız neyi emrederse
onu yapınız.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarıbekir) (Devamla) — Hayır, hayır bunu zatı âliniz yeni öğreniyorsunuz.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Rica ederim; yani ilim kabahat midir, yeni öğrendirme? Bir haki-
kati arz etmek için fazla malumatı hamilen geldim.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Devamla) — Bu söz sizindir. O maddei mahsusta musarrahtır. Zaten bilmediğin-
den yaptı.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — İşte efendiler, Refet Paşa arkadaşımızın tarzı mesaisi, istihdaf
ettiği gaye. Tatbikattaki görülen eşkâli bendeniz bilâkaydü şart gördüğüm, aklı kasıranemce, muhakeme
ettiğim ve telhis edebildiğim şekilde- menfaattar olacağı şekilde- bunu arz ediyorum. Yoksa başka noktai
nazardan da muhakeme olunur ve kanaat hâsıl edilir. Başka noktai nazardan muhakeme olunur ve ka-
naat hasıl edilir. Nazaret ve müstacel hususatta karar ittihaz edip bizi malumat noktasından tamamıyla
harekâtına müşterekim. Bir noktasını daha söyleyeceğim. Efendim. Neşet Bey arkadaşımızın takririnde.
Heyeti Vekilecik teşkili vardır, onu arz edeyim.
NEŞET BEY (Kângırı) — İzah etsinler.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Eğer isterseniz sonra arz edeyim. (Söyleyiniz sadaları)
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Reis Bey, biz de söyleyelim efendim. Ondan sonra cevap versin.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim. Heyeti Vekilecik, bu kadar Heyeti Vekileniz vardır. O da
arzularınızı tatbik etmek için gece gündüz çalışıyor. El’an memnuniyetinizi celbedemediği için müteessir-
dir. Başka Heyeti Vekilecik yoktur ve olamaz.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Şubeler nedir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Arz edeyim.
REİS — Müsaade buyurunuz efendim. Neşet Bey, İsmail Şükrü Efendi, Necati Bey, Ömer Lütfi Bey,
Mehmet Şükrü Bey, Feyyaz Âli Bey, İlyas Sami Bey, bu rüfeka sual sormak istiyorlar. (Sorarlar sadaları)
– 1255 –
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Devamla) — Efendim, malumu âliniz askerlikte
de zannederim böyle fevkalâde vaziyetin idaresi için... Mülkiye idarelerinde de fevkalâde vaziyetlere karşı
fevkalâde tedabir alınırken bir insanın her noktai nazardan her hususu mükemmelen bilmesi imkânsızlığı
karşısında bazı tedabir alınır. Ve bu tedabire müracaatla en az zararla vaziyet kurtarılıyor. Ve ahvali adiye
şekline inkılâp eder. Ondan sonra vesaiti adiye ve malume ile idare edilir.
İstanbul vaziyeti nazarı dikkate alınırsa arz ettiğim ve tafsile çalıştığım ve ümit ederim ki, izah
edebildiğim vezaif ve eşkâlin icap ettirdiği askerî, mülkî, siyasî, (Adlî sesleri) adlî, malî, hülâsa bir devletin
idaresinde herhangi şubeler varsa onların hepsi çok yakından ve gayet şerli tebeddüle maruz olmak üzere bu
işle meşgul olmak zarureti vardır. Meselâ ne gibi efendim? Kapitülâsyonları ilga ediniz diye emir vermek...
Kapitülâsyonlar, adlîdir, malîdir. Kapitülâsyonlar asırlardan beri İstanbul’a yerleşmiş, kök salmıştır, yüz bin
türlü kol salmıştır. Şu hâlde efendiler, verdiğimiz bu emri tatbik ederken Refet Paşa’ya kendi nefsine ve ilmine
istinat edip de yanlış adımlar ata idi mi, daha muvafık olurdu? Yoksa hiçbir salâhiyeti olmayıp ta meziyeti
ilminden ve ihtisasından ibaret olan birtakım namuskâr insanlara «Sen şu işte benim müşavirim ol» diye bir
teşkilât yapıpta onlarla istişare ettikten sonra mı daha iyi idi?
EMİN BEY (Canik) — Maaşı yok mu?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Maaşı yoktur. Heyeti Âliyenizin kara-
rından başka hiçbir maaşı yoktur. Bu meyanda efendiler, kulağıma çalındı, bir de teşrifat dairesi varmış
denildi. En ziyade istiğrabı mucip olan budur. Halbuki haricî noktai nazardan bizim muhaberatımızı, ma-
lumatımızı idare edecek, bu işlere az çok vukufu olan insanlardan mürekkep böyle bir teşrifatçılığa ihtiyaç
vardır. Tabiî memleketimizde ne dereceye kadar hizmetleri olduğunu ve ismini zikretmek istemediğim
ve onun bu gibi işlerle meşgul olduğunu söylemekte bir menfaati olmayan Hilâli Ahmer’in murahhası
Hamit Bey, çok müsait şerait altında olmayarak ve ancak bin müşkülâtla hariciyenin İstanbul ve Avrupa
ile muhaberatını temin etmiştir. O gittikten sonra, Hamit Bey gittikten sonra böyle bir teşikilâta, böyle
bir şubeye şiddetle ihtiyaç vardı. Hülâsa arkadaşlar, yapılan hususat, nihayete kadar memleketin menfaati
noktai nazarından düşünülmüştür. Belki ufak tefek kusurları vardır.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Yıldız Sarayı mühürlendi değil mi efendim?
REİS — Efendim, size sual yazdım, hatibin sözünü kesmeyiniz.
MUSTAFA BEY (Gümüşhane) — Yıldız Sarayı mühürlenmiş midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Ve her şeyden evvel asayiş ve inzibat noktai nazarından yapılan
tedabir, çok müessir olmuştur. İradei dahiliyemizde istiklâlimize müteveccih, olan cihetten muvaffakiyetle
ilerlemektedir. Vaziyetin en buhranlı zamanları geçmiştir. Ve belki daha tehlike mevcuttur. Bu şerait al-
tında Refet Paşa arkadaşımız, bu suretle çalışmıştır. Ümit ederim ki Heyeti Âliyeniz, bu noktai nazardan
mülâhaza buyurursa hiç olmazsa bizim nikatı nazarımıza yaklaşacaksınız. İttihaz edeceğiniz karar daire-
sinde şüphesiz hareket ederiz.
REİS — Müsaade buyurunuz. Sualler sorulacaktır. Gelmiş mi, gitmiş mi tarzında sualleriniz varsa söy-
leyiniz.
NEŞET NÂZIM BEY (Kângırı) — Bu ne oluyor, oldu mu gitti mi, ne demektir? Bundan ne çıkar. Müsa-
ade buyurun, benim sual takririme de cevap vermiştir, tabiî sual sormak benim de hakkımdır. Bu hususta
ben söz isterim efendim.
REİS — Sözleriniz vardır, efendim. Zatıâlilerinin de sırası geliyor. Sual İsmail Şükrü Efendi’nindir.
NEŞET NAZIM BEY (Kangırı) — İstizah takriri bendenizindir. Bendeniz söz istiyorum.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Buyuruldu ki efendim, Refet Paşa Hazretlerine salâhiyet
vasia verildi. Refet Paşa verilen salâhiyeti vasiayı istimal etmiş midir? Sonra ikinci sebebi kanunun neşrinden
bir ay sonra meridir ve sonra maddelerden istifade edilmiştir deniliyor. İzmir’de de böyle olmuş mudur? Yoksa
İzmir’in, Bursa’nın, istirdadı oralarda da tarife veçhile derhal alınmış mıdır? Yoksa on beş yirmi gün sonra on
beş misli olarak mı derhal alınmıştır, yoksa biraz beklenilmiş midir?
– 1256 –
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Şimdi efendim, müsaade buyurursanız Şükrü
Efendi’ye teşekkür ederim, maruzatım meyanında unuttum. Bir iki şey arzına bana fırsat verdiler. Buyuru-
yorsunuz ki salâhiyetini istimal etmiş midir? Beyefendi salâhiyetini belki istimal etmiştir denilebilir. Yahut
etmemiştir denilebilir. Her iki suretle tatbikatın şekli suretiyle nasıl bakarsanız bakınız, öyle anlarsınız.
İstanbul’da bir ay sonra tatbik edilmesi lazım gelen kavanin, yani gümrük resmi derhal tatbik edilmiştir.
Fakat bir ay sonra tatbiki zarurî görülüyor, tarzında, bir tehlikenin defi için tadilât yapılmış şeklinde telak-
ki edilebilir. Bunda kanunu tebdil değil, şekli tebdil ile tehlikeyi def tarzında telakki edilebilir. Bu salâhiyet
tarzında telakki edilebilir. Buyuruluyor ki. İzmir’de ne zaman tatbik edilmiştir? Buna hemen cevap vere-
meyeceğim. Yalınız İstanbul’da rüsuma ait kavanînin hepsi tatbik edilmiştir. Tehiri tatbiki emredilmiş olan
şey. Bugün Heyeti Âliyenize sevk edilmiş bulunan gıdaya ait aksamdır. Diğerleri tatbik ediliyor. Her gün
itilâf mümessillerinden nota alıyoruz. Şu hâlde bunu fazla karıştırırsak yani bir ay içinde...
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) (Devamla) — Bir sual Beyefendi Hazretleri, mademki
Refet Paşa’ya fevkalâde salâhiyet verildi, buyuruyorsunuz, fevkalâde salâhiyet verdikten sonra ne için Meclis
haberdar edilmemiştir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Efendim arz edeyim, verilen salâhiyet çevre itibariyle şöyledir,
diyemeyiz. Bu şöyle vesaire değildir ki... Tekrar arz edeyim. Yüksekten nazaret ve her şeye hulul et diyor.
Aynı zamanda müstacel kararlarda bittabi istical ediliyor. Beyefendi hangi hususta karar ittihaz edilecek
olursa bileyim de zatı âlilerine arzı malumat edeyim. Takdir edemem ki şeklini arz edeyim, müsaade istih-
sal edeyim. Biz daha başka türlü yaptık. Biz mesulüz diye Heyeti Aliyenize arz ettik.
NECATİ BEY (Erzurum) — Reis Bey, tenvir buyurmaları için ar ediyorum. İstanbul’da Refet Paşa Haz-
retleri, adlî. Siyasî, idarî, malî birçok vezaif ifa etmektedirler. Bu hususta vekilleri tarafından veçhe verilmiş
midir? Acaba kendileri vakıf mıdırlar?
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim; verilen veçhe şudur, Vekiller
kendilerine merbut olan devairle doğrudan doğruya muhabere ediyorlar. Refet Paşa’ya verilen emirlerde
kavanîn: Hükûmet tatbik edilecektir. Buna nezaret edeceksiniz, yüksekten. Hülâsa vekâletler doğrudan
doğruya devairi aidesiyle temastadırlar. Fakat arz ettiğim gibi hepsine yüksekten bakacak, bir yanlışlığa
veyahut bir suitefehhüme mani olmağa nezaret edecektir, bendenizin telhis ettiğime göre...
LÜTFİ BEY (Malatya) — Efendim, izahat başka oldu, istizahat başka oldu. İzahat istizahı muktezi etra-
fında cereyan etmiyor, istizah Refet Paşa’ya tevcih edilen sıfat ve salâhiyetin Meclisi Âlice tespiti lâzım ge-
lirken Heyeti Vekile neden veriyor. Bu meselenin etrafında izahatta ise, Refet Paşa’nın masabak ahvalinden
bahsediliyor. İzahatın istizahı intaç eden mesele etrafında deveran etmediği anlaşılıyor.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bendeniz öyle bir istizah bilmiyorum.
LÜTFİ BEY (Malatya) (Devamla) — Esasen istizahtan istinbah edilen mana Refet Paşa’ya verilen salâ-
hiyetin Meclisçe tespit edilmemesinin esbabı neden tevellüt ettiği bir, ikincisi, Refet Paşa’ya bugün Heyeti
Vekile elindeki bulunan kavanîni tadile salâhiyet bahşetmiş midir, etmemiş; midir? Etmemişse beyanatı
vakıası matbuat âleminde mezkûr olduğu halde Heyeti Vekile buna karşı ne vaziyet almıştır?
REİS — Efendim, sual sahibi suallerini kâfi görmezse müzakere esnasında bilahare söz söyler ve Vekil
Bey cevaplarını verir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurun arz edeyim, efendim, zatı âli-
nizin telakki buyurduğunuz gibi Refet Paşa’ya salâhiyeti Meclis vermeli idi, noktasında değildir efendim.
Refet Paşa’nın vazifesinin unvanları meselesindedir. İstizahta öyle bir şey vardır ve onu zannediyorum,
etrafıyla arz ettim. İstanbul ve Trakya etrafındaki vaziyeti, arz ettim. Fakat efendim, anlaşılmayan Trakya
değil mi efendim, ikinci şekli de vazife ve mesuliyet meselesidir Binaenaleyh bir kelime ilâve edeyim. Sıfat
ve salâhiyet Meclisçe niçin tespit edilmemiştir?
LÜTFİ BEY (Devamla) — Meclisçe niçin tespit edilmedi diyorum?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Etraflıca izah ettim efendim. Ben anladım. Cevap vereceğim.
Müsaade buyurun. Ali Şükrü Efendi Hocamıza aynı cevabı verdim. Zannedersem o vakit meşgul idiniz.
– 1257 –
LÜTFİ BEY (Devamla) — O sual ile bu sual arasında başka bir mana var.
HÜSEYİN RAUF BEY (Reis) (Devamla) — Niçin Meclisçe tespit edilmediğini soruyorsunuz? Bende-
niz Şükrü Efendi’ye aynı ifadeleri kullandım.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Diyorum ki nereye Efendi. (Gürültüler) Sual sahipleri böyle söze ait...
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz, arkadaşlar, Refet Paşa’yı verilecek vazife
ve salâhiyeti burada tespit etmek imkânını burada lüzum göremedim. Alenen söyledim. Şükrü Efendi’ye,
çünkü ne vaziyet karşısında kalacağını bugün bile görmek ihtiyarımda değilim. Onun için veremedim.
LÜTFİ BEY (Devamla) — Nasıl verdin?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Mesuliyeti aldık, her türlü tecziye etmek hakkınızdır. Biz dedik
ki, yüksekten nezaret edeceksin ve onlara karşı karar ittihaz edeceksin, bize bildireceksin dedik. Efendiler,
düşman içerisinde başka türlü hareketin imkânı yoktur. Her an düşmanın tehlikelerine karşı böyle imha
edilebilecek bir vaziyete karşı bu vaziyeti aldık. Biz bu vazifeyi tekeffül ettik. (Gürültüler)
ÖMER LÜTFİ BEY (Malatya) — Sansür kalkmış mıdır?
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Arz edeyim; telgrafhaneden sansür kalktı. Arz ettiğim şerait da-
hilinde kuvayı itilâfiye aleyhine tahrikâmız neşriyatta bulunmamak üzere mektuplara da konmuştur. İfa-
de edilmiştir. Henüz tatbik edilmemiştir. Ara sıra gelip bakacağız. Güya onu da bir noktai nazara karşı
şey ettiler. Faraza itilâf aleyhinde tahrikâmiz mektupları sansür ederiz, istediğimiz zaman denilmişti. Ve
bu ifade ile bıraktık. İkincisi Refet Paşa’ya gösterilen tezahüratın Meclisi Âliye raci olduğuna bile şüphe
etmek lâzım gelmez ve bu tezahürat Meclisi Âliye Refet Paşa tarafından yazılmış ve Makamı Riyaset de
tarafından Meclisi Âliye arz edilmesi lâzım gelirken bu yapılmamıştır. Müsaade buyurun onu da arz ede-
yim. Meclisi Alinizce kendisine İstanbul ahalisine karşı bir vazife verilmiş olsaydı o zaman mukabeleten
yapılması vazifesi zaruri idi. Halbuki buyurduğunuz veçhile Büyük Millet Meclisine gösterdiği tezahüratı
Meclisi Âlinize arz, tecavüzü merci diye de telâkki edilebilirdi. Ben bu vazifeyi ifa ettim. İzmir’e giderken
bana bir vazife tevdi ettiniz, felâketzede ahaliye kendi selâmımızı söyleyiniz dediniz. Ben de gittim onlara
arz ettim. Teşekküratını Meclisi Âliye arz ettim. Başka türlü kendi kendime cevap alıp veremez.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Bu, ifadelerine diğer bir vesile çıktı.
REİS — Lütfi Bey sonra sorunuz.
ÖMER LÜTFİ BEY (Devamla) — Üçüncü bir sualim daha var. İttihazı mukarrerat salâhiyeti verirken
tadil ve tehiri kavanin salâhiyeti de birlikte vermişler midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — İzah ettim, zannedersem, kanaat buyurulursa.
CEMİL BEY (Kütahya) — Efendim, bendeniz, (Suali kaldırınız sesleri) Bendeniz şöyle diyorum ki, İs-
tanbul’da bulunan Yunan bankaları hakkında ne gibi muamele yapıldı? İngilizlerin himayesine iltica eden
vaziyete Zeynelabidin vesairenin firarlarına niçin meydan verilmiş. (Handeler)
YUSUF ZİYA BEY (Mersin) — Bunun istizaha taalluku yoktur.
CEMİL BEY (Devamla) — İstanbul’da Büyük Millet Meclisi. Gümrük Kanunu’nun tatbiki hakkında
istek halinde bulunan mahallerde beyanname istenmiş midir? Bunlar ilelebet gümrükten hariç mi kala-
caktır? Bunlar gümrük resminden müstesna mıdır? (Maliye Vekilinin sesleri)
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Efendim, arz edeyim. Yunan emlâki vesairesi
hakkında Hükûmet ne yapmıştır? Yani ifadesi çok müşküldür. İstanbul’a hâkim olmak istiyoruz. İnşal-
lah oluruz. Buyurduğunuz beraberinde görünüyor. Arz edebiliyor muyum? Bu kadar ifade edebiliyorum.
Efendim, bendenizin başından bir hadise geçti. Misal olarak arz edeyim. İşgal buyurduğunuz denize hâ-
kim olanların sevdiklerimizi de kaçırmadığına şükür edelim. Yani o itibarla mani olunamaz. Üçüncü sual;
Maliye beyanname verdi, icabatı kanuniye ne ise Maliye Vekâleti sarfiyat ve rüsumat işlerinin tatbikine
gidiyor. İfa etmiştir ve tatbikine gidilmiştir.
HASİP BEY (Maraş) — Rauf Bey’i yıkıyoruz.
– 1258 –
REİS — Müsaadenizle beni dinleyin. Şimdi efendim: bugün istizaha devam imkânı kalmadı. İkinci
celsemizde İstanbul’a gidecek heyeti intihap edeceğiz. (Olmaz sesleri)
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Ben bu fikirde değilim. Maruzatımı bugün istizahını, ikmal ede-
yim. Meclisi Âlinize ihtar buyurun. Yarın ya ben çalışayım yahut çalışmayayım. Efendim müsaade buyu-
runuz.
REİS — Efendim: celseye beş dakika ara veriyorum.
– 1259 –
YÜZ KIRKBİRİNCİ İN’İKAT 20 Teşrinisani 338 Pazartesi (Hafi) Üçüncü Celse
YÜZ KIRKBİRİNCİ İN’İKAT

20 Teşrinisani 338 Pazartesi (Hafi)
Üçüncü Celse
Açılma saati: 4
REİS — Birinci Reisvekili Hüseyin Avni Beyefendi.
KÂTİPLER — Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van).
2. — Halifeye emaneti şerifeyi teslim ve biat etmek üzere İstanbul’a bir heyeti mebuse izamı
hakkında Divanı Riyaset kararı.
REİS — Şimdi yarına Divanı Riyasetin mühim bar kararı vardır. Müstacelen müzakeresi lâzımdır. Di-
ğer taraftan istizahın devamı için bugün İcra Vekilleri Reisi ısrar buyuruyor. Diğer taraftan arkadaşlar yağ-
mur, çamur var. Gitmekte müşkilat çekiyoruz diyorlar. Bu mesele de alenî celsede mevzubahis olacaktır.
Evvel be evvel yarın kabul buyurulduğu takdirde tren kalkacaktır. İstizah celsei hail yede neticelenmek
üzere bu meselenin...
HÜSEYİN RAUF BEY — (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Müsaade buyurunuz. Söz söyleyeyim. Tabi ne
zaman için ne suretle müzakere edilmesi arzu bu-yunuluyorsa öyle yapılır. Ancak istizaha başlanmıştır. İk-
mali zannederim çok lâzımdır. (Doğrudur sesleri) Heyeti Vekilenizin mesailerinde devam edip edemeye-
ceği de anlaşılması mutlak lâzımdır. Ondan başka en mühim bir nokta var. Zannederim izaha çalışmıştım
ve izah edebildim. İstanbul’da Refet Paşa’nın- şekil değildir- Refet Paşa’nın orada irtibat noktası vazifesidir.
Onun sukutu bence katiyen caiz değildir. Yani Heyeti Vekilenin sukutunun hiç ehemmiyeti yoktur. Fakat
hâkim olmadığımız İstanbul’da Refet, Paşa’nın sukutu ve bu vazifenin muhil olması neticesini fena görü-
yorum. Şahsi kanaatlerimdir. Rica ederim kararınızı Heyeti Vekile hakkında veriniz. Vaziyet salâha doğru
gidipte diğer vilâyetlerimizde tatbik edilen şevkle doğru müteveccihiz, dedim. O taayyün edince kararınızı
verirsiniz. Fakat bugün Heyeti Vekileniz hakkında bütün mesuliyeti mütehammil olan acizler hakkında
kararınızı verirsiniz. Benim hakkımda istediğiniz gibi tatbikatta bulunursunuz. Yalnız bu noktama hariçte
bile şayiatı vaziyet üzerine tesir eder. Malumu aliniz istizah alenî celsede okunmuştur.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Mesele, muhterem Rauf Beyefendi’nin gördüğü derecede değildir. Pek
ehemmiyetli bir meselenin istizah meselesini kendilerinin söz söylemeleriyle meselenin kapatılması caiz
değildir.
RAUF BEY (Devamla) — Katiyen ben öyle söylemedim.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Ve nizamnamei Dahiliyeye de muvafık değildir. Biz istizah eden en
aşağı on beş kişi varız. Hepimiz sözlerimizi söyleyeceğiz ve saatlerce bu meseleleri teşrih edeceğiz. Binae-
naleyh söylenmeden itimat kararı vermek bilmem ne kadar doğrudur.
REİS — Böyle kapatılmak istenilmiştir ve ne de Rauf Bey o teklifi yapmak iktidarını haizdir ve ne de
makam kimseyi böyle bir kayıt altına sokmak kudretini halizdir. Saniyen şimdi takip olunan mesele şudur.
Bu mühim meseleyi hallettikten sonra Heyeti Celile arzu ederse celsei hafiyede istizaha devam eder, mani
değildir. Yalnız arkadaşlarımızın beş on defa müracaatları vardır, geç kalıyoruz, gidemiyoruz diyorlar.
Şimdi reyi alilerine vabestedir.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Mahallerimiz uzaktır, gidemiyoruz, perişan oluyoruz.
FEYYAZ ALİ BEY (Yozgat) — Efendim mesele zannedersem İstanbul’a bir heyet gönderilmesidir. Hal-
buki halifenin buraya gelmesi veya İstanbul’da kalması müzakere hitame ermeden bunu katiyen reye koy-
– 1260 –
YÜZ KIRKBİRİNCİ İN’İKAT 20 Teşrinisani 338 Pazartesi (Hafi) Üçüncü Celse
mak doğru değildir. İstizaha her şeye tercihan devamı da Heyeti Celilenin kararı iktizasındandır, devamı
zaruridir.
REİS — Efendim. Divanı Riyasetin noktai nazarı alenî celsede arz edilecektir. Cuma günü bir merasimi
fevkalâde yapılması mutasavverdir. Hilafetpenahi o gün camiye gidecek merasimi fevkalâde yapılacaktır.
O merasimde de Heyeti Celileden bir heyetin bulunması Divanı Riyasette takarrür etmiştir. Bunun aleni
celsede müzakeresine geçilmesi. Yarın trenin kalkması ve heyetin yetişmedi lâzımdır. Bunun olup olma-
ması reyi âlinize bilahire vazedilecektir. Evvel be evvel bu mesele müzakere edilmek ve bilahire hafi celsede
istizaha devam olunmak üzere alenî celseye geçilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir,
celse alenidir.
(Dosyada mevcut ve okunduğu yer bulunamayan takrir)
Riyaseti Celileye
Meclisi Âli ruznamesine hakimdir. İstizah meselesi gayet mühim ve hayati mesele olduğundan terci-
han müzakeresini teklif eylerim. 20.11.1338
Gaziantep
Yasin
– 1261 –
TBMM
21 Teşrinisani 1338 (1922)
Münderecat

2. — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in; İstanbul ahvali-
ne ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye
vekillerinden istizah takriri.
Cilt : 25
142’nci İnikat – 3’üncü celse

YÜZ KIRK İKİNCİ İN’İKAT 21 Teşrinisani 1338 Salı Üçüncü Celse
YÜZ KIRK İKİNCİ İN’İKAT

21 Teşrinisani 1338 Salı
Üçüncü Celse
Saat: 2: 50
REİS: Birinci Reisvekili Hüseyin Avni Bey
REİS — Celse açılmıştır. Efendim evvel be evvel şunu arz edeyim. Birkaç gün evvel saat yarımda içtima
etmek için karar vermiştik, bugün saat bir buçukta ancak müzakereye başlayabildik ve bilâhare ikide tatil
etmek mecburiyetinde kaldık. Yani birinci celse yarım saat devam etmiştir. Bu şekilde iki yüz maddelik
ruznamemiz var, bu suretle iş çıkarmak mümkün değil. Sonra akşama kalıyoruz. Ankara’nın sokaklarında
lâzım gelen tenvirat yoktur, geç gitmek istemiyorlar. Halbuki burada celseye davet için yarım saat çıngırak
çalıyoruz. Bendenizce çıngırak çalınca icap etmek lâzımdır. Sonra ekseriyetle karar ittihazı lâzım geliyor.
Ekseriyetle celseyi açıyoruz, beş dakika sonra ekseriyet kalmıyor.
Düşününüz efendiler; yüz altmış birle icrayı müzakere edip bunun bir fazlasıyla rey vermek lâzım geli-
yor. Doğrudan doğruya kanun yapmak mahiyetindedir. Böyle bir reis tasavvur ediyorsanız, böyle bir karar
vermek imkânı yoktur. Burada yüz otuz kişiyle bir kanun yaparsak. Makamı Riyaset ne kadar yanlış ve her
gün Hâkimiyeti Milliye denilen şeyi darbelemiş olur.
HAYDAR BEY (Van) — Kıstelyevm yapınız.
REİS — Kıstelyevmde de sızıntı çıkıyor. Efendim müşkül mevkide kalıyoruz.
Şimdi istizaha başlıyoruz; dünkü söz alan arkadaşlarımız. Hacı Şükrü Bey (Diyarbekir). Yusuf Ziya Bey
(Bitlis). Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), İlaâhir.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Bizim daha evvel sözümüzü kaydetmiştiniz.
REİS — Sual sorunuz efendim.
HAFIZ MEHMET BEY (Devamla) — Efendim sual başka, istizah başkadır.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir) — Kâtipler noksan Reis Bey.
REİS — Birisi burada, birisi söz almıştır. Onun için burada oturmuyor. Esasen kâtiplerimiz noksan. Bir
kâtip intihap edeceğiz, bunu da bu vaziyette ne yapayım? Müzakereye devam edeceğiz.
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Söz alan kâtip Bey söz kendisine gelinceye kadar o vazifeyi
ifa etsin.
REİS — Ondan sonra?..
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisar) — Ondan sonra çıkmasın.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — Arkadaşlarınızdan herhangi birisi, hatırınıza geliyorsa
reyi işarî ile heyeti umumiyeye teklif edersiniz.
HACI AHMET EFENDİ (Muş) — İntihapta kâtiplerden en ziyade rey alanlardan biri kâtip olabilir. O
vazifeyi yapar.
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Muvakkat, bir genç. Kâtip olabilir.
HASİP BEY (Maraş) — Bendeniz Hacı Ahmet Bey’i teklif ediyorum.
– 1264 –
YÜZ KIRK İKİNCİ İN’İKAT 21 Teşrinisani 1338 Salı Üçüncü Celse
REİS — Nizamnamemiz, kâtip intihap olunmazdan evvel, en genç kâtiplik eder, der. Zaruret hâsıl ol-
duğuna, şu saatte kaniyim. Çünkü bidayette inhilâl vuku bulmuş. Kâtipler gitmiş, yoktur. Şimdilik bunun
için kanaati âlilerine müracaat ediyorum.
HACI AHMET EFENDİ (Muş) — Hakkı Bey’den iki rey noksan alanlar vardır, onları reye koyunuz.
(Ziya Hurşit Bey baksın sadaları)
REİS — Ziya Hurşit Bey bu meselede söz aldığı zaman ne yapacağız? Muvakkat kâtip intihabı hak-
kında arkadaşların kısmı âzami reyi işarî ile bir kâtip intihabını teklif ediyorlar. Nizamnamemizde bu yok
efendim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Efendim eğer muvafık ise, bendeniz. Ziya
Hurşit Bey’in kitabette kalmasında bir beis görmüyorum.
REİS — Nizamname görüyor efendim.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Arkadaşlar, defi ihtiyaç için muvakkat bir kâtibe lüzum görülüyor. Ge-
rek Hamdi Bey gerek Ziya Hurşit Bey kitabette bulunursa herhalde söz geldiği vakit de söz söyleyecek
ve yarım kalacaktır. Meclisin heyeti umumiyesi içerisinde en genç olan Halil İbrahim Bey (Antalya) var.
Kabul buyurunuz, Halil İbrahim Efendi’yi kitabete intihap edelim ve mesele biter. (Süleyman Sırrı Bey de
var, reye sadaları)
ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisarışarki) — Efendim, celse hafidir. Muvakkat kâtip intihabı celsei hafi-
yede olamaz. Celsei âleniyede yapılması lâzım gelir. Yalnız şu...
SERVET EFENDİ (Bursa) — Teklif olunan arkadaşlardan birisini yalnız bu celsei hafiyeye mahsus
olmak üzere reyi işarî ile kâtibi muvakkat olmak üzere kabul edelim. Celsei âleniyeye geçince intihabı
yaparız, bununla çok uğraşmak icap etmez.
REİS — Elendim. İsmail Şükrü Efendi’nin bir takriri var, okunacaktır.
Riyaseti Celileye
Reyi işarî ile muvakkat bir kâtip intihap olunmasını teklif ediyorum.
Karahisarısahip
İsmail Şükrü
REİS — Efendim, şunu tavzihen arz edeyim ki, münhal kitabete, nizamnamemiz mucibince, bir kâtip
intihap edilecektir. Ancak şu celseyi devam ettirebilmek için bir kâtibe ihtiyaç vardır. O intihap edilince-
ye kadar- yine nizamnamemize nazaran- en genç kâtibin reye vazedilmesine dair bir de takrir vardır ve
okundu. Heyeti Âliyeniz de istima buyurdu. Şimdi muhtelif teklifler vardır. Evvel be evvel reyi işarî ile bu
celseye muvakkat bir kâtip intihap edilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir, efendim.
Efendim, şimdi muhtelif namzetler vardır. Halil İbrahim Bey (Antalya), Hamdi Bey (Trabzon).
HAMDİ BEY (Trabzon) — Ben vazgeçtim.
REİS — Süleyman Sırrı Bey (Yozgat) vardır. Bunlardan en genci Halil İbrahim Bey arkadaşımızı mu-
vakkat kâtipliğe intihabını kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul edilmiştir.
Efendim; zaptı sabık hülâsası var, okutuyorum.
– 1265 –
YÜZ KIRK BİRİNCİ İN’İKAT

İkinci Celse
Hüseyin Avni Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat Heyeti Vekile Riyasetinden İstanbul ahvaline
ve Refet Paşa’ya dair olan istizahın celsei hafiyede cereyan etmesi kabul olundu. Maraş Mebusu Hasip ve
Yozgat Mebusu Feyyaz Ali Beyler hariciyeden olan sual takrirlerini geri aldılar. İcra Vekilleri Reisi Rauf
Beyefendi istizaha cevap ita eyledi ve mabaadine celsei atiyede devam edilmek üzere teneffüs için celse
tatil olundu.
ÜÇÜNCÜ CELSE
Hüseyin Avni Beyefendi’nin tahtı riyasetlerinde bilinikat merasimde bulunmak ve Zatı Hazreti Hilâfet
Penahiye Emaneti Mübarekeyi teslim etmek üzere Meclisten izam edilecek heyete dair Divan Riyaset ka-
rarının istizaha takdimen müzakere edilmesi kabul olunarak celsei âleniyeye geçildi.
Reis Kâtip
Birinci Reisvekili Kayseri
Hüseyin Avni Atıf
Kâtip
Van
Hakkı
REİS — Zaptı sabıkı reylerimize arz ediyorum. Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiştir.
Müzakereye başlıyoruz.
2. — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in; İstan-
bul ahvaline ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye
ve Maliye vekillerinden istizah takriri.
REİS — Buyurun Ziya Bey.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Arkadaşlar; muhterem Rauf Beyefendi’nin dünkü beyanatı âlilerini ben-
deniz istizaha cevap olmaktan ziyade, beliğ bir hitabe halinde dinlemiştim.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Teşekkür ederim.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) (Devamla) — Zannederim muhterem arkadaşım, muvaffakiyetlerini en
ziyade belagat ve fesahatleriyle meselenin setresini yaldızlamakla iktifa etti ve yine zannedersem bütün
beyanatı âlilerini bir daire içerisinde tahdit etti ne aştı ve ne de taştı.
İstanbul’un Mudanya’dan sonra başlayan vaziyetinin ufak bir tarihçesini yaptı. Refet Paşa’nın harekâtı-
nı, menakıbini, hidematını, bir lisanı tebcille tezkâr etti. Binaenaleyh yukarı aşağı bir tarihçe ile bir men-
kıbe vücuda geldi, kanaatime göre; pek muhterem arkadaşım istizahın etrafında gezdi, içerisine girmedi,
temas etti ve fakat çekildi. Her ne olursa olsun bendeniz beyanatı âlilerini parça: parça tahlil ile nazarı
dikkati calip, içindeki hakayiki çıkarıp nazarı dikkati âlinize arz edeyim. Fakat evvel be evvel müsaadei
âlinizle muhterem arkadaşımın Riyaset ettiği Hükûmetin umumî kelimelerle bir taslağını çizeceğim.
Muhterem arkadaşlar; kanun hâkim olsun, kanunu hâkim kılan bugün bizim her günkü temelimiz, bu
kavliyat sahasından bir defa fiiliyata intikal edince nazarlarımız önünde bu temenninin ve abus çehreler
gören muamelâtı umumiyemizin seyir ve cereyanına bakanlar bu temenninin hayal, bir hayali muhal,
hayali serap olduğuna kani oldum. Çünkü, ekser muamelâtımızda, bilhassa mesaili mühimmemizde ka-
– 1266 –
nundan ziyade şahısların âmil ve müessir olduğu görüldü. Çünkü mühim işlerimize memur ettiğimiz şa-
hısların pek laubaliyane ve pek bigâne hallere davrandığı nazarlara çarpıyor. Bu hal ve harekât bu mütevali,
müstevli harekât her gün nazarlar önünde mütecelli ve mütecessim iken şayanı teessüftür ki; hiçbir nazarı
dikkati celbetmez. Olduğu gibi ve gelişi güzel, evet gelişi güzel gelir, geçer, kırar, döker. Evet işte; pek muh-
terem Rauf Beyefendi, o vakit gözlerimiz önünde şu levha tecessüm eder. Kanun sakin ve samit, mütevazı,
mütecaviz, mağrur, mağdur, sernigün, kimden kime şekva...
Acaba, bu mütevali, müstevli hal ve harekât karşısında bu bigânelik, bu laubalilik... Hal ve harekât kar-
şısında bu bigânelik bu laubalilik, bu nazarı dikkati celbetmemek neden mütevellittir? Efendiler: bu ceva-
bını veremeyeceğim mühim bir sualdir. Burasında sükût edeceğim. Yalnız mütehayyir kaldığım bir nokta
vardır. Bu hal ve harekâtı mübalağa, kanaatine, fedakârlığına vatanperverliğine itimat ettiğim muhterem
Rauf Beyefendi’nin Riyaset ettiği bir Hükûmetten sudur ve zuhur ediyor. İhtimal ki hata ediyorum. Rauf
Beyefendi’nin kanaatleriyle beraber muhat olduğu zaruret ve mecburiyetlerle ölçmek lazımdır. Mahaza
geç kaldı. Burada hem muhterem Rauf Beyefendi’nin beyanatı âlilerini parça parça tahlil etmek ve hem de
bu husustaki mevcut olan kanaatimi, bu hususta mevcut olan hakikati açmak ve dökmek için, müsaade-
nizle asıl mevzua gireyim:
Muhterem arkadaşlar; mevzuu müzakere, mevzuu istizah olan şey Refet Paşa’nın bu son defa başlayan
devrei faaliyetini gazete sütunlarında iyiden iyiye takip eden, tetkik edenlerden birisi de bendenizim. Bü-
tün hal ve harekâtını affınıza mağruren iki kelime ile arz edeyim, iki kelimede toplayacağım. (Askercesine)
bir askerin hareketiyle bir diplomatın, bir siyaset adamının, bir idare memurunun harekâtı arasındaki
farkı nazarı dikkati âlinize arz ederim, takdiratınıza terk ederim. Mahaza taşıdığı unvan ve sıfat ile hal ve
harekâtı arasında o kadar derin bir zıddiyet mevcuttur ki o hal ve hareketi gözden geçirmezsek bir devrei
tevakkuf geçirmemek imkânsızdır. Efendiler; Refet Paşa’nın hizmete gönderilmesine matuf- ortada bir
şikâyet yok-. Şikâyet- itiraf buyurulduğu veçhile- Refet Paşa’ya fevkalâde salâhiyet bahşedilmiş olmasına
mebnidir. Zannedersem salâhiyetini, hukukunu kıskanan herhangi bir arkadaşımızın bu hakkıdır, hakkı
sarihidir. Muhterem Rauf Beyefendi buyuruyorlardı ki musaraatan Refet Paşa’ya fevkalâde salâhiyet bah-
şetmek ıztırarında kaldık, düşündük, taşındık, mesuliyeti üzerimize aldık, bu fevkalâde salâhiyeti verdik.
Siz bilirsiniz arkadaşlar... Bu beliğ, bu fasih itiraf karşısında benim diyecek pek az sözüm vardır. Muhterem
arkadaşım buyurdular ki, biz verdik, fevkalâde salâhiyeti biz verdik. Bizde yok idi de sizin salâhiyetinizi,
sizin haberiniz olamadan, aldık verdik. Şimdi sizden istimdat ediyoruz, siz bilirsiniz. Bu demektir. Çünkü
salâhiyeti dairesinde olan bir salâhiyeti istimdadı icap ettirmez.
İSMAİL ŞÜKRÜ EFENDİ (Karahisarısahip) — İstiman etmek kabilinden.
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) (Devamla) — Binaenaleyh nazarı dikkatimi celbeden, mesuliyeti üzerimize
aldık verdik cümlesidir. Bendenize göre bu cümle zabıttadır. Çünkü müsmir, müçtemi; belki salâhiyet
verdiği zamanlarda müçtemi olan bu Meclisi Âlinin haberi olmadan onun salâhiyetini alıp başkasına ver-
mek, ona fevkalâde salâhiyet vermek, zannedersem doğru değildir. Bu -aflarına mağruren, tabirim mazur
görülsün- çaldın ise malı miriyi çaldın demektir.
Arkadaşlar, ihtimal ki yanlış anlamışım, fakat kanaatime göre kulağımızın dibinde bu sada bize şöyle
bağırıyor, şöyle haykırıyor: Salâhiyetinizi aldık, verdik, hukukunuza tecavüz ettik. (Nasıl sadaları) Bilmem
ki hu tecavüz karşısında Meclisi Âli tahammül gösterecek mi?
HÜSEYİN RAUF BEY (Vekiller Heyeti Reisi) (Sivas) — Anla...
YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) — Malumu âlinizdir ki. Başkumandan Paşa Hazretlerine, Başkumandanlık-
la beraber, birçok salâhiyet bahsetmiştik. Müşarünileyh Hazretleri, bu kabil salâhiyetin bir zata tevcihinin
muvafık olmadığı hakkında bizzat bu kürsüde beyanatta bulundu. Bu salâhiyetleri bizzat reddetmek gibi
bir büyüklük gösterdi. Demek ki bu salâhiyetler bir kişiye, bir zata tevcih edilemez ve edilmediği hakayık-
tandır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Verilemez.
– 1267 –
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Rauf Beyefendi buyurdular ki, Refet Paşa’ya vazife tevdi ederken un-
van, sıfat aradık. Münasip olarak (Mümessilliği) bulduk. Zannedersem muhterem Rauf Beyefendi zühul
ediyorlar. Çünkü Rauf Beyefendi’nin buyurdukları veçhile, Refet Paşa’ya Büyük Millet Meclisi Hükûmeti
Mümessilliği verilmiş değil. Büyük Millet Meclisi Mümessili Fevkalâdeliği verilmiştir.
Efendiler; isteler, işte... İşte Refet Paşa’nın matbuata olan ve imzaları altında bulunan tebligatı... Müsa-
adenizle okuyayım.
12. 11. 1338
İstanbul’daki muhtelif dairelerin ve şuabatının İstanbul veya Ankara’daki mercileri taayyün ettiğinden
bundan böyle her türlü evamir ve talimat için doğrudan doğruya işbu mercilere müracaat lâzımdır.
İstanbul Fevkalâde Mümessili
Refet
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Esası bir daha okur musunuz? Lütfen!
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — (Refet Paşa’nın beyannamesini tekrar okudu.) Binaenaleyh bunu
okuduktan sonra bunu bir vesika olmak üzere Makamı Riyasete takdim ediyorum. (Refet Paşa’nın beyan-
namesini havi olan gazeteyi Riyasete takdim etti.)
Efendiler, matbuatın bu kabil tebligatı resmiyeyi tahrif ve tağyir edeceğine ihtimal vermiyorum.
SALİH EFENDİ (Erzurum) — Tekzibi vardır, ikinci bir gazetede belki tekzip olunmuştur.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Eğer böyle bir tahrif, böyle bir tağyir yapılmış olsaydı tabiidir ki, Refet
Paşa esbabı kanuniyeye müracaat etmekle beraber, o tebligatı, o tağyiratı, o tahrifatı tashih ve tekzip ede-
cek ve mahkemeye de müracaat edecekti. Bu tekzip ve tashihin vaki olmamasına binaen kanaatime göre
Refet Paşa İstanbul’da Büyük Millet Meclisinin Mümessili Fevkalâdesidir.
OSMAN BEY (Kayseri) — Bab teşkilâtı var, görmedin mi, gazetede?..
REİS — Sonra söylersiniz Osman Bey, rica ederim.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Bu Meclisi Âli, isterse herhangi bir zata, arzu buyurursa kendisini
temsil salâhiyetini, sıfatını tevcih edebilir. Fakat malumu âlileri bunu bir kanunla, bir karar ile yapabilir.
Ortada bir kanun, bir karar mevcut olmadığı halde Refet Paşa’nın bu Meclisi Âliyi temsili- Bilmem ki ne
diyeyim? - Bu Meclisi Âliyi temsil sıfat ve salâhiyeti bugüne kadar hiçbir bahtiyara nasip olmamıştır. Bu
nam ve unvan ile hiçbir bahtiyar meydana çıkarılmış değildir. Çünkü bu Meclisi Âlinin vaziyeti hukukiyesi
buna müsait değildir. Hâkimiyeti, milletin irade ve arzusunu nefsi maneviyesinde cemeden Meclisi Âli,
kanunlarıyla bütün ittihaz eylediği mukarreratı, bütün cihana ve dünyaya ilân eyler. Büyük Millet Meclisi
nasıl olur, ki bu hukukunu, bu salâhiyetini, bu sıfatını bir şahsa, bir zata tevcih edebiliyor?
SAMİ BEY (İçel) — Yahut Hükûmete...
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Buna desatiri hukukiye müsait değildir ve Meclisi Âlinin vaziyeti
içtimaiyesi, vaziyeti teşekküliyesi, zannederim ki… vaziyeti teşekküliyesi zannedersem hiçbir zaman buna
müsaade etmez ve bir şahsa bu sıfatlar tevcih edilemez. Hal böyle iken Refet Paşa’nın bu sıfat ve salâhi-
yetle ortaya çıkması bilmem ki hangi garibanın doğurduğu bir haldir. Efendiler ciheti hukukiyesi böyle
olmakla beraber ciheti siyasiyesine gelince bu daha başkadır. Malumu âliniz İstanbul Türkiye Büyük Millet
Meclisinin bir vilâyet parçası, bir cüzüdür. Bunun böyle olduğunu cihanda ne bir fert ve ne de bir siyaset
adamı ne de bir Hükûmet inkâr etmiyor. Kabul ve tasdik ediyor. Hal böyle iken Türkiye’nin o vilâyetinde
bir İngiliz, mümessili, bir Fransız mümessili, bir İtalyan mümessilinin yanında bir Türkiye Büyük Millet
Meclisi Hükûmetinin bir mü-n sili fevkalâdesi ahzı mevki edilmesi zannederim pek garip bir şeydir. Hik-
meti hukukiye ile katiyen kabili tevfik olamaz.
OSMAN BEY (Kayseri) — Hayret, ender hayret...
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Efendiler, Refet Paşa bütün mahafili ecnebiyeye, mahafili resmiye ve
gayri resmiyeye, kendisini bu suretle göstermiş ve bu suretle tanıtmıştır. (Büyük Millet Meclisi Mümessili
– 1268 –
Fevkalâdesi) Refet Paşa’ya muhterem Rauf Beyefendi buyurdular ki, sıfat ararken mümessillik bulduk.
Rica ederim aradılar, aradılar da hissiyatı tahrik eden bu unvanı mı buldular?
Efendiler böyle şeyler birçok hissiyatın müvellididir.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Ben böyle bir şey söylemedim.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Zabıt buradadır. Hatta buyurdular ki, vali diyecektik, kanunumuz
mebuslukla valiliğin birleşmesine müsait olmayacağın-dan onun için mümessillik dedik. Bunun için bu
sıfatı verdik, demişti.
Efendiler, Refet Paşa’ya bir valii umumî denilebilirdi. Mebuslukla valiliğin içtimai meselesi zannederim
bu Mecliste fevkalade halledilebilirdi. Bunları demeyip de bilhassa Mümessil denmesine, nazarı dikkatini-
zi celbederim. Mümessillik denmesi bilmem ki hangi hatıranın doğurduğu bir garibedir. Bendeniz kendi
hesabıma arz ediyorum. İstanbul’da Türkiye’nin bir valisini, bir kumandanını, bir müfettişi umumîsini
ezcanü dil arzu ederdim. Fakat bir mümessili görmek istemem ve görmeye icbar edilirsem gözlerimi yu-
marım. Çünkü takip ettiğimiz gayei mukaddese ile bu unvan pek zıt düşer. Çünkü birçok hâtıranın müvel-
lididir. Muhterem Rauf Beyefendi’nin buyurduklarına nazaran Refet Paşa İstanbul’da alelusul bir teşkilât
yaptı. Fakat bendenizin anladığıma göre Refet Paşa İstanbul’da emsali mesbuk olmayan bir teşkilât yapıyor.
Öyle bir teşkilât yapıyor ki, teşkilâtı hazırai Devlete benzemiyor. Öyle bir teşkilât yapıyor ki, ona misal
gösterecek emsal bırakmıyor. O mücerret kendi kendine veriliyor. Allahüâlem karargâhım on iki parçaya
ayırıyor, on iki parçanın her birine ayrı ayrı birer isim veriyor, bu suretle bir teşkilât yapıyor. Hükûmet
içinde bir Hükûmete, yeni ve son sistem bir teşkilâta şahit oluyoruz. Fakat o teşkilâtın alemdarlığını ka-
rargâh yapıyor. Hükûmetimiz Heyeti Vekilemiz ise bu teşkil ve teşekkül karşısında ise mütevekkilâne bir
vaziyet almış ve bizim gibi temaşager vaziyettedir. (Handeler)
Efendiler; muhterem Rauf Beyefendi buyurdular ki. Refet Paşa kanunu tadil etmedi, mevcut bir ha-
tayı tashih etti. Malumu âlinizdir ki tedvin edilen kanunlardan birisi her mahalde aynı suretle kabiliyeti
tatbikiye bulamaz. Meselâ bir kanun Bursa’da kabili tatbiktir, fakat Bitlis’te kabili tatbik olamaz. Bendeniz,
Rauf Beyefendi’nin müsaadeleriyle bir sual soracağım: Bitlis’te kabili tatbik olmayan ir kanun karşısında
bulunduğum zaman müsaade buyururlar mı ki bendeniz de o kanunu tadil edeyim de54 Bitlis’e göre tadil ve
tatbik edeyim. (Handeler) Bendeniz de Bitlis’e göre mevcut hatayı tashih etmiş, bendeniz de Bitlis’e göre
kabiliyeti tatbikiye bulmuş olayım. Buyurdukları gibi bendeniz de Bitlis’te mevcut buhranın önünü alırım.
Efendiler; bir ferde, bir heyete, bir Hükûmete kanun tadili salâhiyetini vermek, Meclisi Âlinin kuvve-
tini, parlamentoları ve cihanın parlamentolarını kapamak demektir. Çünkü onun kanun tanzimiyle olan
yegâne meşgalelerine icap ve mahal kalmıyor. Bendeniz de anladığıma göre kanun vazı, mevcut kavaninin
tadili, ilgası mücerret bu Meclisi Âlinin hukuki salâhiyetinden, hukuku âliyesindendir. Mevcut kanunlar-
dan birisini ilgaya tasaddi, bu Meclisi Âlinin hukukuna isyan, tecavüz mahiyetindedir. (Bravo sadaları)
Bu tadile tasaddi edenler Meclisi Âlinin azasından olursa onun tecavüzü mübalâğa ila tecavüz olur. İşte
efendiler Refet Paşa Hazretleri bu tecavüzü yapmış.
HACI ŞÜKRÜ BEY (Diyarbekir) — Hazret yok...
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Bu kanunu, bu kavaninden birisini tadile cesaret göstermiştir. Evet
Gümrük Resmi hakkındaki Kanunu tadil etmiş ve tarifede pek fazla tenzilât yapmıştır. Ne kadar gariptir
ki, yaptığı tadilâtı, bilâkaydü şart yaptığı tadilâtın Hükûmetince de kabul edileceğini beyan ve ilân eyle-
miştir. Yine Meclisi Âlinin hukuk ve salâhiyetinden bahsetmiş, onu unutmuş, o hususta gaflet etmiştir. O
beyanatıyla şunları yazıyor, arz edeyim:
(Muhtekirler, gümrük tarifesinin tebeddülünden istifadeye kalkıştılar. Geçen gece hep bu mesele ile
meşgul oldum. İstanbul’da bir aylık ihtiyaca kâfi un bulunduğunu anladım. Ancak hadisatı iktisadiye ira-
demiz vefkinde kuvvetlerle cereyan etmekte olduğundan buna karşı tedabiri mania ittihaz etmeyip, teda-
biri iktisadiye ile mukabeleye karar verdim. Kendi mesuliyetim altında olmak üzere şeker, un, margarin,
pirinç gibi ihtiyacatı zaruriyenin gümrük tarifelerini tadil ettim. Şimdiki tarife Hükûmeti Milliyenin tees-
– 1269 –
süsünden evvel cari olan tarifeden dûndur. Eminim ki. Hükûmetim Ankara’da tatbik edilen ve bundan beş
defa fazla olan tarife üzerinde yaptığım bu tadilâtı kabul edecektir.)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Acaba, bunları Heyeti Vekile dinliyor mu?
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Hiç merak buyurmayın not da alıyorum.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Binaenaleyh bunu da vesika olmak üzere Makamı Riyasete veriyo-
rum.
Efendiler; Mesuliyet için, yolsuz harekât için kanunsuz harekât için bundan daha mutantan ve daha
müdellel bir vesika ararsanız onu benden aramayınız. Çünkü imkânsızdır. Bu kadar bedihi, bu kadar ha-
kiki mesuliyeti tayin ve tespit etmeğe imkân yoktur. Rauf Beyefendi beyanatı âlilerine hitam verirken ha-
tırımda kaldığına göre, şöyle buyurmuşlardır. İstanbul’un nezaketi mevkiiyesine göre aman Refet Paşa’ya
değmeyiniz, değecek olursanız pek azim mesuliyet tevellüt eder.
Efendiler; bu en zayıf noktaya basmak bu vesile ile mesul olan şahsı kurtarmak ve onun arkasına giz-
lenmektir. (Handeler) Bendenizin pek ziyade hürmetkar olduğum Rauf Beyefendi bu suretle beyanatla
bulunacağına katiyen ümit etmezdim. Çünkü Rauf Beyefendi böyle zayıf bir noktaya dayanacağına hakiki
bir noktaya yaslansa idi nazarımda daha büyük olurdu.
MAZHAR MÜFİT BEY (Hakkâri) — Şimdi küçüldü mü?
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Haşa Rauf Bey küçülmez.
HÜSEYİN RAUF BEY (Heyeti Vekile Reisi) (Sivas) — Lakırdının gelişi efendim.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Refet Paşa’ya aman değmeyiniz. Çünkü azim mesuliyet tevellüt eder.
Çünkü orada iş görmüştür. Müsaadenizle, alâkadar arkadaşlarımızın vicdan ve insaflarına müracaat ede-
riz. Fakat Rauf Beyefendiye bir sual soracağım; Hattı harpte bulunan bir kumandan mafevkinden emir
almaksızın, kanun ve kavaide tabi olmaksızın, bir tecavüze geçerse, bir muvaffakiyet elde ederse o kuman-
danı tecziye etmek mi yoksa o muvaffakiyetinden dolayı taltif etmek mi lâzımdır.
HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla) — Bir satırla cevap vereyim.
YUSUF ZİYA BEY (Devamla) — Efendiler, yetişir bu talih oyunudur. Milletler talih ile idare edilmez,
milletler kanunla kaide ile idare edilir. (Bravo sesleri) Eğer Refet Paşa atıldığı oyundan zarar etseydi, mağ-
lup olsaydı bugün ne vaziyetle idarei lisan edecekti? Efendiler herkese talih yar ve yaver olmaz. Milletin
mukadderatını talihe terk ederseniz ve bunu imaz ile geçecek olursanız yarın Hasan Paşa da bundan cesa-
ret alır, aynı oyuna girişir. Bunun için berikinin talihsizliği sonra bir felâket getirir. Bunun içindir ki beşe-
riyetin harekâtını takyit içindir cihanda beşeriyet kanun vazetmiştir. Eğer mütalaa gelişi güzel terkedilirse,
müsaadenizle arz edeceğim, ona anarşi denilir. Yirminci asrı medeniyetinde anarşi yoktur. Arkadaşlar,
sözüme nihayet verirken iki kelime daha arz edeceğim. Emin olunuz k; zaman bizim için zamandır. Vakti
değil sözleri asabımız üzerinde uyuşukluk tesiri geçiştirmiştir. Onun yapacağı tesir çoktan geçmiştir. Vakit
nakittir, her ne vakit Hükûmetimiz tahakküm eder, yeni vahitlerle yeni, yeni esaslar, asri esaslar üzerinde
kanuni esaslar üzerinde ve o şekli heyetiyle cihana görünür, o vakit cihanın itimadını, cihanın emniyetini
üzerine celbederiz. Hariçten daha azim muvaffakiyet temin ederiz. Yoksa efendiler vakti değildir bugün
böyle geçsin, yarın şöyle geçsin diye çürük esaslar ile gidersek emin olunuz cihanın korkarım ki emni-
yetini celbetmekte müşkilâta düşeriz. Efendiler hukuki salâhiyetimizle oynayanlara karşı imaz eden bir
hükûmeti başımızda taşımak zannedersem doğru bir düşünce olamaz. İşter bugün olsun, ister yarın için.
Binaenaleyh Refet Paşa Kanunu tadil eder ve bu Meclisi Âlinin salahiyet ve mezuniyeti kanuniyesi kararı
olmadan kendisine Meclisin mümessili fevkalâdesi süsünü verir, kâinata görünür deyine hukuk ve salâ-
hiyetimizle oynanmadığından bahsedilirse bendeniz gene kendimi hayretle karşılarım. Mahaza efendiler
tereddüt günlerinde değil, azmi kati ile ilerlemek günlerindeyiz. İşte bundan fazla bir şey söyleyeceğim.
Takdiri Heyeti Celilenize terk edeceğim. (Alkışlar)
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — Efendiler; bendenizden evvel İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beye-
fendi’nin dün burada celsei hafiyede beyanatını dinledikten sonra Rauf Bey’in burada bir ay zarfında ne
– 1270 –
kadar iş gördüğünü görerek çok muhterem malumu âliniz fevkalâde ehemmiyeti olduğu Meclisi Âlinizce
de takdir edilmiş olan bu husus için hususi bir encümen teşkil edilmiş olan encümeni mahsusa havale
edilmiş bir memaliki müstahlasa meselesi var. O zaman encümeni mahsus bir az fevkalâdeden işi tutarak
o vakit o encümen Meclisi Âlinin hukukunu değil, yine kendi verdiği bazı hukuku bu heyetlere vermek
istediği zaman Rauf Beyefendi şiddetle itirazlarda bulunmuşlar, kavanini tabiiyeyi ileri sürerek, kavanini
mevzuanın ancak bunlara istinat olunabileceğini iddia etmişler ve bu sayede bu heyetler meselesini yü-
rütmek istemişlerdir. Bir ay sonra kendileri değil, kendisinin salâhiyetini yani kendilerinde olmayan bir
salâhiyeti bir tek adama vermişler ve bu tek adam bu işi yaptığından buna karşı daima tevil yolları aramış-
lardır. Yani bunun ispatı meydandadır. İsabeti için ayrıca delil, Refet Paşa’nın yaptığı harekâttır. Bunu bü-
tün âlem okumuş ve bütün kâinatın matbuatına geçmiş, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kadr ü kıymeti
bu meseleden dolayı ne hale gelmiştir? Bir paşa kendi başına kanunları keyfe mayeşa ben böyle kanunları
tadil edeceğim, işte tadil ediyorum ve kabul ettireceğim, işte tadil ettim derse bunu okuyacak olan cihan
matbuatına biz ne yüzle çıkacağız? Hâkimiyeti
Milliyeyi Meclisi Âlide tecassüm ettiriyoruz, bundan başka kimseyi tanımıyoruz. Saltanat makamını
bile tanımıyoruz. Yani en hür Hükûmetler sırasında bulunuyoruz. Meşrutiyetle idare olunan memleketlerin
bazılarının kavanini esasiyesinden Meclis münakit olmadığı bir zamanda kanun isdarı, hükümdar ve hükû-
met tarafından, o bile kabil değildir. Nerede kaldı ki Heyeti Vekile tarafından o bile mümkün olsun. Efen-
diler bizde ise bugün Meclis müstemirren münakit bulunduğundan herhangi bir kanunun tadilini Meclis
yapar ve milletin hakkına -rica ederim- milletin hakkına herhangi bir suretle tecavüz eden adama Meclisi
Âlinin cevap vereceği cevap nedir? Kanunlarımızda bu hususta bir meselei cezaiye vardır. Yusuf Ziya Bey
biraderimizin buyurdukları gibi. Milli mesail bir şahsın boyunlarına ve omuzlarına verilmez, milli mesailde
âmil olan şey iradei milliyedir. İradei Milliye ise Meclisi Âlinizin çıkartacağı kanunlardır. Memleket onlarla
idare olunur. Her tarafta. Yusuf Ziya Bey’in pek güzel söylediği gibi, kanunları kendi kendine tadil etmek
isteyen adamlar çıkarsa, memleketin her tarafında ihtilâller ve inkılâplara meydan verilmiş olur.
ABDULLAH EFENDİ (Sinop) — Her yerde olmaz efendim. (Handeler)
ZİYA HURŞİT BEY (Devamla) — Rica ederim efendim, bu meselenin fazla söz götürür yeri yoktur.
Heyeti Vekile ki bizim İcra Vekillerimizdir. Bizim bütün mukarreratımızı bunlar ifa ve icra edeceklerdir.
Heyeti Vekile Meclisi Âlinin mukarreratını hüsnü suretle, muhafaza etmeyen Heyeti Vekileyi hâlâ başı-
mızda gezdirecek miyiz? Meclisi Âliden çıkan kavanini, bir adamın kendi kendine» tadil etmesi, kimsenin
tecviz edemeyeceği bir şeydir. Yarın böyle birçok yerlerde kanunları kendi kendine tadil edecek insanlar
çıkarsa bu milletin Mecliste üç yüz azayı besleyip beherine iki yüzer lira vermesinde ne fayda vardır? Bunu
bana Rauf Beyefendi izah buyursunlar. Böyle emirlerle, emrivakilere, tadillerle bu Meclisi karşılaştırırlarsa
ve bunun için de ahvali fevkalâdeden istifade etmek isterlerse... O halde kendileri bu Meclisin mahiyeti
teşriiye ve hukukiyesini nasıl anlıyorlar? Bunu da anlamak istiyorum. Zannediyorum bu cihetin de hiç te-
vil götürür yeri yoktur. Bendenizi kuşkulandıran bir mesele daha var; Refet Paşa yazdığı şeylerde muhtelif
imzalar kullanıyor. Bazı emrinin altını şöyle imza etmiştir; Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkumandanlık
mümessili... Burada askerlik etmiş mütemayiz kumandanlarımız vardır. Bana misal göstersinler ki Başku-
mandanlık mümessili diye bir yerde bir makam var mıdır? Başkumandanlık Hükûmetin içerisinde dahil
midir? Evet Rusya İmparatoru. Almanya İmparatoru karargâhında bir mümessil bulundururdu. Fakat on-
lar Alman ve Rus İmparatorları idi. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin Başkumandanlık tevcihine
dair kanunun, zannederim ki Rauf Beyefendi okumamışlardır. O kanunda. Türkiye Büyük Millet Meclisi,
şahsiyetinde münderiç olan Başkumandanlığını Mustafa Kemal Paşa’ya veriyordu. Türkiye Büyük Millet
Meclisi Başkumandanlık unvanını Refet Paşa kendisi mi kullanıyor, yoksa Hükûmet Heyeti Vekile mi
vermiştir? Eğer Heyeti Vekile vermiş ise Efendiler, pekâlâ biliniz ki dünyada en müthiş istibdat saltanatı
kuruyoruz. Buna katiyen emin olunuz. İşte asker arkadaşlarımızın her birisi söylesinler. Başkumandanlık
mümessili ne demektir, böyle şey olur mu? Başkumandanlık Hükûmetin içinde değil midir? Eskiden yal-
nız birbirlerine akraba olan üç ailei hükümdarı vardı. Almanya Rusya. Bunların her bireri yekdiğerlerin-
de imparator mümessili diye generaller bulunduruyorlardı. Başka hiçbir hükûmetin mümessili ve adamı
yoktur. Hükûmet mümessili vardır. Hükûmet mümessili nezdine askeri bir adam verilmek lâzım gelirse
– 1271 –
bir ateşemiliter verilir. Binaenaleyh Başkumandanlık mümessili hakkında bendeniz tenevvür etmek iste-
rim. Şimdiki bu usul baştan başa sakattır. Bu mesele uzun uzadıya söz götürmez. Büyük Millet Meclisinin
kanunu bir adam vasıtasıyla tadil olunmuştur. Biz bunu kabul etmeyeceğiz. Hafi celsede bu kadar söyleye-
ceğim. Aleni celsede de başka söyleyeceğim var.
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Reisi) (Sivas) — Efendiler gerek Ziya Bey arkadaşımızın ve gerek-
se Ziya Hurşit Bey arkadaşımızın sözlerini dinledim. Ziya Bey arkadaşımızın hatipkâr sözlerine teşekkür
ederim. Ziya Hurşit Bey biraderimizin de mütalaatına hakkıyla cevap vereceğim. Fakat şimdilik mühim
bir vaziyet hâsıl olmuştur. Bu vaziyet Heyeti Vekilenizin bazı hususatı müstacelen müzakeresini istilzam
ediyor. Bize müsaade buyurursanız toplanacağız. Müsaade buyurmazsanız. Bu işin intacını zaruri görüyo-
rum. Bize müsaade buyurursanız tekrar rica ediyorum, bu istizah yarın yine devam etmelidir.
ZİYA HURŞİT BEY (Lazistan) — Dahiliye Vekili ahvali dahiliyeye dair istizaha cevap verecekler midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Ben takdir etmeden ifade edemem.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Dahili mi, harici mi?
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Efendim dahili ahvalde hamdolsun hiçbir şey yoktur. Hariçte konfe-
ransa başlandığına dair şimdiye kadar bir haber alamadık. Fakat bu mesele harici ve belki memleketimizin
siyasiyatıyla alâkadar bir mesele olabilir.
REİS — Efendim, arkadaşlar; İcra Vekilleri namına Maliye Vekili buradadır. İstizah edilen vekil Beyler
mevcut olmadıkları halde istizaha devamı arzu ediyor musunuz? (Gürültüler). (Hayır sesleri) Müsaade
edin efendim, reyinizi almadım. Celseyi de dağıtmadım. Müzakere devam etmektedir. Heyeti Vekileden
üç vekilden istizah yapılmıştır. İstizah edilen Vekillerin vücudu lazım iken aksini zarureten Rauf Bey rica
etti, yarına tehirini. (Yarın devam edecek sesleri) İstizahta huzurlarını şart görüyorsunuz yani. (Evet Yarın
sesleri) o halde müsaadenizle bir şey daha arz edeceğim. Efendim, dün müzakere cereyan etti. Adnan Be-
yefendi Meclisin beş gün devam etmesi imkânı...
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Bana verilen istizah takririnde, sual takririnde esas ittihaz edilen İs-
tanbul ve Refet Paşa hakkında beyanat istiyorsanız, istizah istiyorsanız madde tasrih buyurun. Tetkik eder
cevaplarını veririz.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Yeni zuhur eden vaziyet nedir?
ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — Yeni zuhur eden vaziyet hakkında bir az işaret buyurur musunuz?
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Ben takdir etmeden ifade edemem.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Dahili mi, harici midir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Rica ederim, ben takdir etmeden siz söylememi mi istiyorsunuz?
Müzakere edelim icap ederse arz ederim.
NEŞET BEY (Kângırı) — Harici mi. Dahili mi, bir şeydir?
HÜSEYİN RAUF BEY (Sivas) — Allah. Allah isterseniz buyurun beraber müzakere edelim.
SAMİ BEY (İçel) — Biz de gıcıklanmayalım.
LÜTFİ BEY (Malatya) — Harici midir, dahili midir? Bu kadar olsun malumat veriniz.
REİS — Yoktur, dedi. (Yoktur sesleri) Nevahi Kanunu çarşamba ve salı günleri olmak üzere iki gün ka-
bul buyururmuştur. (Perşembe sesleri) Evet perşembe günleri... (Gürültüler.) iki gün Nevahi Kanunu’nun
müzakeresini muhafaza buyurursanız. (Evet sesleri.) O halde haftada dört gün, bu dört günün ikisini Ne-
vahi kanununa tahsis edilmek üzere haftada yine dört gün olmasını kabul edenler, lütfen el kaldırsın... O
halde salı günü yoktur. Haftada dört gündür, ikisi Nevahi kanununa aittir. Pazartesi ve perşembe günleri.
OSMAN BEY (Kayseri) — Reis Bey; en mühim olan bizde bütçedir ne olacaktır?
REİS — Yarın. Çarşamba günü saat yarımda içtima etmek üzere celseyi tatil ediyorum.
– 1272 –

TBMM
22 Teşrinisani 1338 Çarşamba
Münderecat

2. — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in; İstanbul ahvaline
ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye Dahiliye ve Maliye Vekil-
lerinden istizah takriri.
Cilt : 25
143’üncü İnikat – 2'nci celse

YÜZ KIRK ÜÇÜNCÜ İN’İKAT 22 Teşrinisani 1338 Çarşamba İkinci Celse
YÜZ KIRK ÜÇÜNCÜ İN’İKAT

22 Teşrinisani 1338 Çarşamba
İkinci Celse
Açılışa Saati: 2.15
REİS: Birinci Reisvekili Hüseyin Avni Bey
REİS — Efendim, celseyi açıyorum. Dünkü müzakerenin bakiyesine devam ediyoruz.

YÜZ KIRK İKİNCİ İÇTİMA
21 Teşrinisani 1338 Salı
Birinci Reisvekili Hüseyin Avni Beyefendi’nin tahtı Riyasetlerinde bilinikat kâtip noksanına mebni An-
talya Mebusu Halil İbrahim Bey’in bu celseye mahsus olmak üzere reyi işari ile kâtip intihabı kabul edildi.
İcra Vekilleri Riyasetinden olan istizaha devam edilip bir meselei müstacelenin müzakeresi için Heyeti
Vekilenin içtimai icap ettiği Rauf Beyefendi tarafından Meclise arz edilmesi üzerine mabadına içtimai
atide devamına karar verildi.
Haftada dört gün içtimai umumî akdiyle pazartesi ve perşembe günlerinin neva-
hi kanununa hasrı kabul olunarak çarşamba günü toplanmak üzere içtimaa nihayet verildi.
Reis Kâtip
Birinci Reisvekili Muş
Hüseyin Avni Mahmut Sait
Muvakkat Kâtip
Antalya
Halil İbrahim
REİS — Zaptı sabıkı kabul edenler...Etmeyenler…Kabul edilmiştir.
2 — İSTİZAHLAR
1. — Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey’in; İstan-
bul ahvaline ve Refet Paşa’nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye
ve Maliye Vekillerinden istizah takriri.
REİS — Söz Kângırı Mebusu Neşet Bey’indir.
NEŞET BEY (Kângırı) — Efendim, bendeniz bundan on gün mukaddem Heyeti Vekile Reisi Rauf
Bey’den, Refet Paşa’nın İstanbul’daki gayrı kanuni harekâtından sual ettim. Bu on gün zarfında diğer rüfe-
ka da istizah takriri verdiler. Tabii bizim sual takriri de bunun içerisinde kaldı. Mamafih Rauf Beyefendi
de istizah takriri üzerine bendenizin sormuş olduğum suallere de vazıhan cevap verdiler. Sorduğum sual
şundan ibarettir:
Trakya’nın tesellümüne memur edilen Refet Paşa’nın İstanbul’da kendisine Büyük Millet Meclisi fev-
kalâde mümessili sıfatını takınarak öteye beriye evamir vermekte olduğu, bu, kendisinin İstanbul gaze-
telerine vermiş olduğu beyannamelerle sabittir. Bittabi Heyeti Vekile Reisi Beyefendi inkâr edemezler.
Çünkü vaki bir meseledir. Yalnız bu hususta cevap verirken Beyefendi dediler ki. Biz bu sıfatı verirken dü-
– 1274 –
şündük, taşındık. Eğer vali unvanını verecek olursak, valilikle mebusluk içtima edemeyeceğinden ve Mec-
lisi Âli de buna razı olamayacağından valilik unvanını veremedik. Kumandan unvanını da veremezdik.
Çünkü; Mudanya Mukavelenamesindeki bir maddede ordu bulunduramaz ve oraya da askerî bir memur
koyamazdık. Düşündük mümessil namını verelim dedik. Fakat efendiler…
HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas) — Öyle bir şey demedim Beyefendi.
NEŞET BEY (Kângırı) — Zabıtlarda vardır, öyle dediniz.
REİS — Not edersiniz Rauf Beyefendi.
NEŞET BEY (Devamla) — Fakat efendiler, bilmiyorum. Hâkimiyet bilâkaydü şart milletin elinde ol-
duğu ve bu Meclis millet namına icrayı ahkâm ederken nasıl olur ki. Heyeti Vekille Refet Paşa’ya veriyor,
benim aklım ermiyor ve bir de buyurdular ki- Refet Paşa’ya İstanbul’da fevkalâde hadisat zuhuru hasebiyle
fevkalâde vazaif vermeğe mecbur kaldık ve öyle bir salâhiyet verdik ki gayrı malum. İcabında fevkalâde
mukarrerat ittihaz edebilecek, hu zat bütün devaire yüksekten nazaret edebilecek, rica ederim bunlar ka-
nun meselesidir. Evet, bendeniz de anlarım. İstanbul fevkalâde meseleler gösterebilir ve hali hazırdaki
kavanîni mevzuamızla onu idare etmek müşkül olur.
Fakat efendiler Hükûmetin vazifesi bu müşkilâtı bertaraf etmek için evvelâ Heyeti Vekile Meclisi Âliye
gelecek bir kanun teklif edecektir. Böyle bir kanun teklif etmeden nasıl murahhas gibi gönderiliyor? (Gü-
rültüler). Rica ederim, zatı âlileri gelir de burada söylersiniz kürsü boştur, teşrif eder söylersiniz.
MUSTAFA BEY (Kozan) — Elbette...
REİS — Rica ederim arkadaşların sözleri kesilemez.
NEŞET BEY (Devamla) — Efendim, ikincisi: demiştim ki, âdeta Refet Paşa İstanbul’da on iki şubeli
bir Heyeti Vekilecik teşkil etmiş ve kendisi de bunun riyasetinde icrayı ahkâm etmiştir. Rauf Beyefendi
buyurdular ki, bu ordu teşkilâtına mümasil bir şeydir, evet ben de biliyorum, bir kolordunun yedi şubesi
vardır. Harekât şubesi, muamelât şubesi mahakim şubesi...
ZİYA HURŞİT BEY (Lâzistan) — İstihbarat şubesi...
NEŞET BEY (Devamla) — İstihbarat şubesi yoktur efendim. Tababet şubesi, evrak şubeleri vardır.
Fakat kolordu karargâhlarında umuru dahiliye ve hariciye şubeleri yoktur. Umuru dahiliye ve hariciye der
demez oraya bir hükûmet sistemi verilmiş olur.
Üçüncü mesele; demiştim ki Heyeti Vekile bu Refet Paşa’nın yaptığı harekâtı nazarı tasvibe almış mıdır,
almamış mıdır? Veyahut Refet Paşa’ya bu yaptığı gayrı kanunî muamelâtından dolayı ihtaratta bulunmuş
mudur, bulunmamış mıdır? Fakat Beyefendi’nin izahatından anlaşılıyor ki, maatteessüf yapmış olduğu
icraatı doğru görmüş ve kabul etmiştir.
NECİP BEY (Mardin) — Doğru görmüş ve kanun teklif etmiştir.
NEŞET BEY (Devamla) — Müsaade buyurun Necip Bey ve sonra da Beyefendiler bu sualimin haricin-
de bilahire muttali olduğum bazı mesail vardır.
Meselâ; Beyoğlu’na bir mutasarrıf vekili bilahire muttali olduğum bazı mesail var, orada Refet Paşa
doğrudan doğruya Beyoğlu’na bir mutasarrıf, mevki kumandanı, bilmem ne... ama bilahare bundan sarfı
nazar edilmiş. Dahiliye vekâleti icap eden memurları tayin etmiş... Fakat bir müddet Refet Paşa’nın bu
gayrı kanunî harekâtı devam etmiştir. Dördüncüsü gümrük meselesidir. Gümrük Kanunu’nu hodbehot
tadil ediyor. Mamafih Rauf Beyefendi burada buyurdular ki, Refet Paşa gayrı kanuni bir harekâtta bulun-
mamıştır. Belki o kanunun bir maddesinden istifade etmiştir. Hakikaten o kanunda diyor ki. İşbu kanun
tarihi neşrinden bir ay sonra muteberdir. Bu itibarla İstanbul Vilâyetinin işgal edilmesi, istirdat veyahut
ilhak edilmesi dolayısıyla bir ay kadar beklemek mecburiyeti katiyesindeyiz.
Efendiler eğer Heyeti Vekile bunun gayrı kanunî harekâtta bulunduğunu nazarı itibara almamış olsay-
dı, yani gayrı kanunî harekâtta bulunduğuna vakıf olunca araştırmış, taraştırmış ve sümmettedarik bunun
böyle olduğu istihlâs olunan diğer vilâyetlerimizde. İzmir. Bursa vesaire gibi müstahlas vilâyetlerinizde
– 1275 –
derhal bu kanunun tatbikini görmeli idik. Fakat Heyeti Vekile ne yapsın... bakmış ki Refet Paşa gazetelerde
hodbehod beyanatta bulunuyor ve kanunu tadil ettim, diyor ve Hükûmet buna muma-şat edecektir diyor.
Fakat ne yapsın Heyeti Vekile araştırmış, taraştırmış, kanunun o maddesinden istifade etmiş, maatteessüf
diğer vilâyetleri düşünmemiştir. Sonra Refet Paşa’nın orada birçok muvaffakiyetlerinden bahsediyor. Rica
ederim bir taraftan diyor ki, İstanbul vilâyetine hâkimiz, diğer taraftan kanunları tatbik edemiyor. Meni
Müskirat Kanununu tatbik edebildiniz mi Beyefendi? edilemedi. Binaenaleyh ben sualimi gayrı kâfi görü-
yorum. Zaten istizah da vardır.
NECATİ EFENDİ (Lâzistan) — Efendiler biz şimdiye kadar... ‘
BİR MEBUS — Söz alanlar kaç kişidir?
REİS — Yedi, sekiz zat vardır.
NECATİ EFENDİ (Lazistan) — Bendeniz usul hakkında söyleyeceğim.
ABİDİN BEY (Lâzistan) — Hep usul hakkında söyleniyor, bizim sözlerimiz kalıyor.
NECATİ EFENDİ (Lazistan) — Biz vaktin nakit olduğundan bahsediyoruz. Evet vakitlerimizi zayi
ediyoruz. İş göremiyoruz. Lâyihai kanuniyeyi intaç edemiyoruz, diye herkes bundan müştekidir. Bu istika
ile beraber bugün üç günden beri biz kendimiz o şekvaya maruz kalıyoruz. Çünkü izah ve istizah üzerinde
her ne söylenmiş ise bendeniz kaydediyorum. Herkes de aynı nakaratı, aynı kelimeleri tekrar diyor. Rica
ederim, herkes kaydetsin, buraya gelsin, söylenmeyen sözleri söylesin. Herkes de aynı mesele hakkında
tenevvür eder, ya kâfi görür, veyahut gayrı kâfi görür. Herkes ne diyecekse söyler, işin içinden çıkar. Yoksa
sabahtan akşama kadar günlerle bu istizah meselesini intaç edemezsek bu Mecliste hiçbir şey intaç edeme-
yiz. Biz her şeyi bütün müekkillerimizi böyle intizar ettireceğiz. Biz düşünelim ki…
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — İstizah en mühim meseledir Necati Bey.
NECATİ EFENDİ (Devamla) — Efendim, bugün en mühim mesele milletin nefine çalışılacak me-
seledir. En mühim mesele odur. Yoksa kelime üzerinde oynamak için tumturaklı kelime söylemek için,
talakat, belagat izhar etmek için müzakere edilecek mevzu yoktur. Bunu söylemek isteyenler edebiyat dersi
alsınlar. Âli derseler serbest derslerde ifadatta bulunsunlar, yoksa bu kürsü millet menfaatına tahsis edil-
miştir. (Bu usul hakkında değildir sesleri). Efendim bir kelime müsaade buyurunuz, hakkımdır. (Sağdan
gürültüler, soldan alkışlar). Bir söz söyleyeceğim efendim, benim de burada bir kelime söylemek hakkım-
dır, zannederim.
HAFIZ MEHMET BEY (Trabzon) — Reis Bey, bu usulü müzakereye dair değildir. Bu nedir anlayalım.
REİS — Efendim, bu Mecliste Necati Bey’in hürriyeti kelâmı vardır ve mukaddestir. Kimse müdahale
edemez. Ondan mukaddes bir şey varsa o da Nizamnamei dâhilîdir. Binaenaleyh mesele nizamnameye ri-
ayetsizlik meselesidir. Nizamnamei dâhilîde söz alıpta burada söz söyleyen arkadaşların bir kısmı söylenen
sözleri tekrar etmekten başka bir şey yapmadılar diye. Necati Bey’in sözleri doğru değildir. Burada kela-
mın ölçüsü, endazesi yoktur. İsterse bin defa tekrar yapabilir. Bu usulü müzakereye dair bir söz değildir.
Usulü müzakerenin hilâfında ve ihlâl eder bir tarzda söylediler.
NECATİ BEY (Saruhan) — Efendiler, ibzal ve israf vardır. Bu Mecliste yedi günde yedi bin lira sarf
ediliyor, israf vardır.
REİS — Arkadaşlar, bir şey söyleyeceğim. Makamı Riyaset arkadaşımızın sözüne hürmetkar olupta
sözlerine devam ettirecek mi, ettirmeyecek mi.
HÜSEYİN BEY (Elaziz) — Efendim, Necati Bey demiştir ki, bir söz tekrar olunuyor, bunda ne muhas-
senat vardır. Sözü tekrardan ne çıkar.
REİS — Müsaade buyurunuz efendiler. Evvel be evvel dinleyiniz. Efendim, ben bîtarafiyi ihlâl mi edi-
yorum?
HÜSEYİN BEY (Elaziz) — Lehte ve aleyhte söylensin.
– 1276 –
REİS — Beyefendi, dün söz alanlar hep aleyhinde olduklarından tasnif etmedik. Bugün söz alanları
bilmiyorum. Binaenaleyh bu dün söz alınırken olacaktı, bugün olmaz.
NECATİ BEY (Erzurum) — Efendim, şüphesiz Meclisi Âlinin en büyük vazifelerinden biri ve belki de
birincisi

TBMM 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TBMM 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ

GİZLİ CELSE ZABITLARI

6 MART 1338 (1922) – 27 ŞUBAT 1338 (1923)

6 Mart 1338 (1922)................................................................................................................................ 7

7 Eylül 1338 (1922)............................................................................................................................859

Abdullah Azmi Bey Hacı Bekir Efendi (İdare Memuru) (Konya)

Mazhar Müfit Bey (Hakkâri) Rıfat Bey (Adliye Vekili) (Kayseri)

Refik Şevket Bey (Saruhan) Ziya Hurşit Bey (Lâzistan)

6 Mart 1338 (1922)

1. — ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

REİS — Celseyi açıyorum.

l. — ZAPTI SABIK HULÂSASI

1. — Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin vaziyeti askeriye hakkında izahatı

REİS — Efendim celseyi küşat ediyorum.

1 Bu baskıda ilave edilmiştir.

Sivas Kütahya Van Bolu

HARİCİYE VEKİLİ — Şunu ilâve etmek istiyorum ki Tahsin Bey’in on beş...

3. — MÜZAKERE EDİLEN MEVAD

REİS — Bu takriri kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir.

Diyarıbekir Diyarıbekir Gaziantep

REİS — Bu tarzı tehiri kabul edenler lütfen el kaldırsın. Bu da kabul edildi.

REİS — Müzakerenin hafi olarak kifayetine taraftar olanlar lütfen el kaldırsın.

REİS — Celseyi açıyorum. Müzakere mevzumuz:

2 Bu baskıda ilave edilmiştir.

REİS — Müsaade buyurun söz isteyen arkadaşların esamisini okuyacağım.

1. — Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey ve r ü f e kasının Hükûmete itimadı mutazammın

Maraş Bitlis Karesi İzmir

Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine

Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine

Hamdi Namık Bey (İzmit)

2. — Azayı kiramdan bazılarına izin verilmesi hakkında Divanı Riyaset tezkeresi.

Haşim Bey (Çorum) 4 mah,

13 Mart 1338 (1922)

1. — ZAPTI SABIK HÜLÂSASI

REİS — Celseyi açıyorum.

3 Bu baskıda ilave edilmiştir.

Reis Kâtip Kâtip

2. — MÜZAKERE EDİLEN MEVAD

SALÂHATTİN BEY (Mersin) — Hükûmetin aklı nerede idi.

1 . — Erzurum Mebusu Salih Efendi’nin; Heyeti Vekilenin ıskatına dair takriri.

SALİH EFENDİ (Erzurum) — Reis Bey takririmi izah edeyim.

SALÂHATTİN BEY (Erzurum) — Takririmi izah edeceğim.

5 Bu baskıda ilave edilmiştir.

Mersin Sivas Trabzon

REİS — Ali Rıza Bey buyurun.

EMİN BEY (Bursa) — Alınmıştır, encümen reisinin de teklifte imzası var.

6 Bu baskıda ilave edilmiştir.

Azayı Kiram Muamelatı

1 . — Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkında Dördüncü şube mazbatası.

Numara Kıta Merbutat

1 1 Yozgat Mebusu Rıza Efendi tarafından tutulan on bir sahifelik

2 29 Yekdiğerine merbut tezkerei cevabiye ve saire,

3 1 Makamı Riyasetten Mebus Süleyman Sırrı Bey’e yazılan tezkere,

4 1 Makamı Riyasetten Feyyaz Âli Bey’e yazılan tezkere,

5 1 Tokat Mebusu Mustafa Bey’in 25 Kânunusani 1337 tarihli tak-

6 1 Hüsrev Sami Bey’in Adana’ya gittiğine ve sual varakasının vilâyet

7 11 Yozgat Mutasarrıflığınca tutulan evrakı tahkikiye ve teferruatı.

Kayseri Dördüncü Şube Kâtibi Dördüncü Şube Reisi Amasya

Muş Siirt Siirt Ayıntap

Siirt Siirt Bolu Trabzon

Genç Trabzon Eskişehir Eskişehir

Erzincan Karahisarışarki Karahisarısahip Maraş

Beyazıt Kütahya Oltu Mersin