Professional Documents
Culture Documents
A awmna:
Mizoram hmarchhak, Saitual District (2019) a awm a ni a. Chhak lamah Tuivai lui,
thlang lamah Tuivawl luiin a kárcheh a, hmar lamah Suangpuilawn khua leh chhim lamah
Phullen khuain an kárcheh a ni. Latitude 23°51’55"N - 23°56’55"N leh Longitude 92°54’54"E
- 93°04’03"E {Toposheet No. 84 (A/13 & E/1)} inkara awm a ni. Khaw chhung mihring chenna
hi 1.04sq km. vel a zau a ni. Khaw ram zau zawng hi 46.625sq km vel zet a zau a ni bawk.
Khaw hmun hlui a\angin tlak lam hmun rem zawkah in sawn thlak a ni. Zawngin hi tuipui
a\angin 980m vela sanga awm a ni, a hmun hniam ber hi 170m vel leh a sang lai ber
Vanpuilala hmun tlang hi 1276m vela sang a ni bawk.
A hming put chhan:
Zawngin Khua hi tun hma chuan Hmunpui khua a ni \hin a. Hmunpui a an awmlaiin Zawng
hri a leng a, Zawnghri vei dahna in tur Hmunpui a\anga 2 km vel, chhaklam tlang kawn rem
laiah In an sak sak a, hmunpui a\anga hriveite chaw pe tura an kal dawn pawhin Zawngin ah ka
kal dawn an ti mai \hin a. A hnu deuhah Hmunpui khuaah chuan hripui a len tak avangin chu
hripui chuan Zodai angeih a an rin avangin, Zawng hrivei an dahna lai vel ah chuan Khua din
chhoh a ni a, chuta \ang chuan ‘Zawngin’ tih hming hi a lo pu ta a ni.
LUI hmingte:
1. Tuithlavar - Khua a\anga hmarlamah Zawngin tlang a\angia hnar neiin a hmar luan a, Sabual
ramah Rawkawn lui a fin.
2. Saphai lui - Saphai zawl a\anga tlak lam hawi a luangin Thokhur leh Hmarbawk ramah Tuivawl
luipui a fin.
3. Phulraw lui - Thokhur ramah tlaklam hawi a luangin kepran ram zawnah Tuivawl luipui a fin.
4. Luata lui - Hmunpui a\anga tlaklamah hnar a nei a, khawthlanglamah Luangin Tuivawl luipui a fin.
5. Phaipheng lui - Lungzawn tlang a\anga hnar neiin tlak lamah khawchhung luangtlangin Tuivawl
luipui a fin.
6. Changzawl lui - Lungzawntlang tlak lamah tlak lam hawia luangin Tuivawl luipui a fin.
7. Kangmual lui - Kangmual ramah hnar a nei a, chhim lam hawi a luangin Tuiphei lui a fin.
8. Zawngin lui - Lungzawn tlangaha hnar neiin tlak lam Tuivawi luipui a fin.
9. Kawngbo lui - Chuah lama Zawngin tlang a\anga hnar neiin Tuivai luipui Phuaibuang ram
zawnah a fin.
10. Chithar lui - Chhuah lamah Zawngin tlang a\anga hnar neiin Phuaibuang ram zawnah Tuivawl
luipui a fin.
TLANG hmingte:
1. Khawtehmun tlang - Khua a\anga hmar lamah a awm pipute lo chen tawhna niin a lang.
2. Melhnih tlang - Khaw hmar lamah Suangpuilawn kawng ah a awm a. Suaka pa Vengtia sawi a
ni bawk.
3. Vanpuilala hmuntlang - Vanpuilala bawk khawhna hmun a ni a, Zawngin ramah chuan a sang
lai ber a ni.
4. Lungzawn tlang - Khua a\anga chhaklamah tlang chung sei ve tak a awm a, thlan lung lakna
ber a hman \hin a nih avangin hming chawi chhanah hman a ni.
NGAW hmingte:
1. Melmula (Ramhuai) Ngaw - Khua a\anga chhimlam Khawdungsei ramah a awm a, Pukah
Piring ruak tam tak a awm \hin a Melmula hipruahna an ti \hin a ni.
2. Kingkang Ngaw - Khua a\anga hmar lamah a awm a Lungbang kham thui tak hnuaiah ngaw
lungkhawkrawk hmun a ni a. hmanlaiin Kingkanga hmuh zawh lohin a bo an ti.
3. Tuilut Ngaw - Hei hi tuna khawhnuaiah a awm a. Tuilut thuk zet mai a awm a, hei hi a hming
chawi chhan a ni.
2. Puma Zai : Kum 1908 khan Zawngin Hmunpui Lal, Lalzikan a \hianpa leh Liangkhaia
chu ama pawimawh tihsak tur leh Puma Zai zuk zir thiam turin Liangkhaia leh a \hian
mi pahnih (Tumbila leh ___) an nih chu Lalhleia khua Ratu-ah a tir a. Khawzadala khua
Bunghmun a tlawh hmasa a, chu khua ami te chuan hmar lam pa pakhat nau awih sak
an hriat chu Zawlbuk ah an lo sa. Zawngin tlangval khan a thu kha a chhinchhiah a, an
khaw lamah an lalpa hovin an sa ve ta a. |ha an tih zawng tak a ni a, lal \hian pakhat
Thangkungan Zawngin Tuikhur (Tuna Kawrlungtuk hi a nih hmel hle mai) chu hlain a
phuah ta a.
“Kan tuikhur hi khur nuam a lo ni Puma,
Sirte ainawnpar bual kan hmu " a ti a.
A sa zawng zawng an lam a an in vai huai huai mai a, an lalpa chuan mak a ti a, a va en a,
a lo phuah leh ta a.
“Lal bawrhsappa lai hmel\ha a lo leng a, Puma
I vangkhua chung siar zat chu kan tlanglam " tiin satalh ngenna a phuah leh a :-
“Kan lam man sial in a rel dawn e, Puma
Lallai thansei Lalbawrhsappa Lalhmel\ha” a ti leh a, an lalpa chuan zai aih nan chuan
a sechal chu a kapthlu ta mai a, silai a ri chamchi ta mai a, zan laiah te chuan a ri zaul ta deuh
deuh mai, hei hi 1908 March thla a ni. Nitin ruai an \heh ta mai a, an hlimna chuan tawpin
tai a nei ta lo va, Sial leh Vawk a tlu nitin ta mai a ni.
“Zawngin Tuikhurin a daih dawn lo Puma,
Chawn leh lam sechhun a tarn em e,"
Zawngin hoin an uar vanglai tak hian Bawrhsap leh Manding sap, mizoin kawl sap leh
manding putara an tih mai te kha Nula leh tlangvalin Puma zai sain an lo hmuak a, an lawm
hle a ni ang chu, "Zawngin khua chu kuli an awl ang" tiin Order an chhuah hial a ni an ti.
Puma zaiah hian mi zawng zawng an lam \hin a, chuvangin TLANGLAM zai an vuah ta nghe
nghe a ni.
2. Tuilut - Phaipheng lui tan tlangin 24M a sei 4.39 a zau, a thuk lam pawh hriat chian a har hle. Pu
C Lalzara huan chhungah a awm. Chuta \ang chuan lui pangai in a luang leh ta a ni.
3. Bãkpûk: Zawngin rama khawdungsei ram pharh mawng lam, Tuivawl lui luikam, Buhbân
ram epa awm a ni a. Tuivawl a\anga 100m vêla hlaa awm a ni. Bakpûk hi a lian leh tê a
awm a, a tê zâwkah hi chuan mihring a luh theih lo a, a thûk zâwng pawh hriat a ni lo.Lungpui
lian tak mai hnuai chu a kaw kûk mai a, bãk awmna a nih avàngin Bãkpûk tih a ni. He
bãkpûk thûk lam hi 72.52m a ni a, a vãng lam 5.49m a ni a, a sân zâwng 5m lai a ni.
Puk chhûnga lût tùr hian meichher êng \ha tâwk ken luh a ngai a, bãk an tam vànglai
phei chuan bãk thla zâp leh bãk zunin meichher a ti thi thei \hìn a, a buaithlâk \hìn hle. A
chhûng hi bãk êk leh zun rim avàngin a rimtui lo hle a, bãk hâwla kal cháng pawhin thawmhnaw-
ah bãk rim a nam vek \hìn.
4. Thlikua - : Hei hi Zawngin ram chhûnga Changzawl ram parh mawng lama awm a ni a.
Buhbân ram ep, Tuivawl lui a\anga metre 100 vêla awm a ni. He thlikua hi a thûk zâwng
hriat a ni lo va, a kua hi a bial deuh a ni a, a vãng hi 19cm leh a dung 36cm a zau a ni. A kua
hi a bel tlân mai a, hrechiang saa kal lo phei chuan sakuh kaw bel tak emaw tih mai tùr a ni
a, a kaw ko-ah hian lehkha han tár ila, a phe hlap hlap thei a ni. He thlikua hi Tuivawl lui fawk
che vêlin a siam a nih rin a ni a; mahse rin thu mai a ni.
Zawngin ramah hian hmun hnih dangah pawh thlikua a awm a, pakhat zâwk chu
Hmundo ramah a ni a, he thlikua hi chu khawii a\anga rawn thaw nge a nih sawi har tak
a ni. Tin, Melmula ngaw chhûngah thlikua hi a awm bawk a, thingzung kár a\anga thaw
chhuak a ni a, a thaw reng lo va, thâwt cháng nei a ni thung a, a thâwtna zawnah chuan
lehkha han dah pawhin a phe hlap hlap thei a ni.
5. Khurchhia - Zawngin hmun hlui Suangpuilawn kawng 1km vela hlaah a awm. Hei pawh hi a
mak dangdai ve hle mai hmunzawl lai takah kaw ve tawp mai a, tlakpalh hlauhawm tak a ni.
Jeep road (kawnghlui) bulte ah a awm a, Khurchhia awmna lai vel chu Khurchhe kawn tih a ni
\hin. tun hma Zawngin hmasa ah chuan kawtchhuah atan hman a ni \hin. Milian milal hmuah
nan hman \hin a ni.
6. Leikawmzai - Hmarbawk rama awm a ni. hei pawh hi mak ve tak a ni. Tlangpawng leh
tlangpawng inkarah hlamkhat aia thuiin lei hlangin lei(bridge) a in dawh kai a. Mihring kal
theihin lei hlangin a in dawh kai ve tawp mai a ni.
7. Chawilung : Khawdungsei ramah Melmula ngaw bulah Khua an lo din ve ngei tawh tih an thlan
leh lungrem a\angin a hriat theih a, helai a an awmna bulah hian Ngurtawna (Pu Pc Lalbuatsaiha Pa
Nau) Chawilung a awm a (Tunah Pu Pianmawia huan chhungah hmuh theihin a awm).