Kabanata 1 Isang Pagtitipon altace HP WAG E aN, Magtatapos ang Oktubre nang magpahapunan si. Don Santiago de los Santos, lalong kilala sa tawag na Kapitan Tiago. Nang hapong iyon lamang niya ipinahayag ang pagtitipon na naging usap-usapan na sa kanilang lugar sa Binondo, mga karatig-pook, at maging sa Intramuros. Labis maghanda si Kapitan Tiago kaya bukambibig na laging bukas na tulad ng Pilipinas ang kanyang tahanan, liban sa komersyo at sa bago’t suberstbong ideya. Parang kuryente sa bilis ang balitang ikinagulat ng mga taong thatawag,na langaw o dapo at colado' na pinarami sa Maynila ng walang hanggang grasya nk Diyop. Nasa Kalye Anluwage ang pagtitipon, sa bahay na hindi makjkilala kung hindi pa ito iginuho ng lindol. Malaki ang bahay na karaniwan sa lugar na iyouat nakatayo sa magkakrus na estero ng Binondo at ng Ilog Pasig. Ang ilog ay gamit sa paliligo, paglalaba, paagusan, Pangisdaan, komersyo at komunikasyon at sinasahkan din ng iniinom na tubig ng nag-aapurang ‘Tsinong agwador. Napakaraming sasakyan at nakabibinging ingay ; sa may isang kilometrong illog na ito; gayunman, iisa ang tulay rito e n ang isang bahagi ay kinukumpuni sa unang anim na buwan at hindi madaanan sa huling atim na buwan, (Kaya kung tag-init, ginagamit iyon ng mga kabayo sa paglundag sa tubig at nagugulat naman ang mga pasahero sa loob ng Katwahe habang sila’y natutulog, nagiilibang o nagisip kung ano na ang nangyari sa loob ne nakalipas na siglo.) : : ; * Hindi imbitado o gatecrasher 1 Noll Me Tangere ;‘Ang bahay na tinutukoy namin ay mababa. Di gaanong tuwid ang mga gilid at aakalain na mali ang sipat dito ng arkitekto sanhi iyon ng lindol o bagyo. Baldosa ang pasukan nito, malapad ang hagdanan, berde ang pinta ng barandilya at baha-bahagi ang alpombra sa Sy pintuang tungo sa salas” Nasa panabi ng hagdanan ang mga paso ng mga halaman! Tse bulaklak na nakapatong sa mga pedestal na porselanang yari sa Tsina, sarisart 206 kulay at pantastiko ang diseny i amit sa Kita agad pagkapanhik ang caida 0 malaking sala, na kung bakit naman ginAseth gabing iyon na komeioyatsalon ng orkestta. Malaki ang mesa sa gitna, labis at lubhang mat ang dekorasyon, kumikindat, parang nag-iimbita sa isang clado at may babala sa sang 7 iyaic at inosenteng dalaga na maiinip sa loob ng dalawang oras, kasama ng mga ayang dalaga. Nabagot ito sa wakas at nagkaroon ng ng marinig ang pagkabasag ng isang pinggan. ‘maaaring si Jose Boniecio Arevalo, isang kialang eskultor 2 — Noll Me Tangere“Hesusmaryosep! Maghintay lang kayo, mga bulagsak!” Hindi na ito nagbalik. ie Lalong maingay ang mga lalaki. Masigla, ngunit mababa ang tinig habang nag-uusap sa isang sulok ang ilang kadete, Paminsan-minsa’y nakatingin sa paligid, may ituturong mga tao sa sala at lihim na magtatawanan. May dalawang banyagang nakaputi, nakasalikop- kamay sa likod, walang imik at palakad-lakad sa magkabilang dulo ng sala, gaya ng mga pasaherong nababagot sa kubyerta ng bapor. Nakatuon ang sigla’t pansin sa isang grupo ng tig-dalawang prayle at sibilyan at isang militar na nakaupo sa maliit na mesang bilog na may mga botelya ng alak at biskwit na Ingles. Isang matandang tenyente ng gwardya sibil ang militar, matangkad at parang mabagsik, mabagal, matigas at maikling magsalita. Si Padre Sibyla naman, isang Dominiko, na matanda ang hitsura ngunit makisig, malinis at maningning tulad ng kanyang gintong salamin sa mata, Siya’y kura ng Binondo, propesor sa San Juan de Letran at kilala sa pakikipagtalastasan sa mga sekular na bagay, katulad ng isang mangingisdang magpapaliwanag kung paano humuli ng palos. Makumpas at masalita naman ang Pransiskano na si Padre Damaso. May hibla na ng puti ang kanyang buhok, ngunit malusog siya, parang Romano na nakabalatkayong prayle dahil sa huwaran niyang anyo, matiim na tingin, malapad na panga at parang Herkules na katawan, Kaiba sa misteryosong tao sa isang salaysay na Aleman; tinatakpan ng kanyang pagiging masayahin ang gaspang ng kanyang boses na dulot ay impresyong sobra siyang masalita at puro dogma ang aman ng kanyang sinasabi, Dahil dito, hindi pinapansin ng mga kasama niya kahit magpakita siya ng mga paang walang medyas o mag-unat ng kanyang mga binting balbon na maaaring pagkakitaan nang malaki sa isang perya sa Quiapo. Maliit at maitim ang balbas ni G. Laruja, isa sa mga sibilyan doon, Napakalaki ng kanyangiilong, Tila mais ang kanyang buhok. Siya’y bagong salta sa Pilipinas ngunit masiglang kinakausap ng Pransiskano. “Makikita mo,” sabi ni Padre Damaso. “Ilang buwan ka pa lamang dito, sasabihin mong tama ako; magkaiba ang mamahala kung ika’y nasa Madrid at iba naman ang narito ka sa Pilipinas.” “Pero...” “Halimbawa’y ako,” patuloy ni Padre Damaso sa malakas na boses para hindi makapagsalita ang kausap. “Ako na 23 taon na nagdildil ng kanin at saging dito, ang makapagsasalita ukol d'yan. Huwag akong turuan ng teorya o retorika, kilala ko ang tga Indio. Pagdating ko rito, nadestino agad ako sa isang malit na bayan ng mga magsasak3. Hindi ko pa intindido ang Tagalog, pero kinukumpisal ko na ang mga babae. Nagkakaintindihan kami, Napamahal ako sa kanila. Nang malipat ako sa isang malaking bayan nang mamatay ang kurang Indio roon, nag-iyakan sila. Nahirapan ako sa dami ng mga regalo at inihatid pa ako ng banda ng musiko...” “Pero nagpapakita lamang ‘yan...” “Teka... tekal Saglit lamang tumigil doon ang hinalinhan ko. Umals sya? Mas maraming naghatid sa kanya, mas maraming nag? tugtog at isiping mas madalas siyang mamalo ako lamang at alam mo ba nang n iyakan, mas maraming at tinaasan pa niya ang bayad sa parokya!” 3 Noll Me Tangere“Pahintulutan n’yo ako...” . ; “Lalo na... sa bayan ng San Diego, 20 taon akong nagserbisyo TO! at lang bu lang iniwan... ko.” Napatigil, mukhang nalumbay at sumama ang loob. hare fae Walang magsasabing hindi pa'sapat ang panahong iyon para makilala ang is 6b yan Milala ko ang bawat isa sa kanila na parang ako ang nang na totoo ang sinasabi ko, noo, makikita ninyo g ilang matandang Anim na libo ang tao roon.- n at nagpasuso sa Kanila. Sasabihin ni Santiago, ang maybahay rito, na © marami siyang lupain at dabil doon kaya kami naging magkaibigan. kung ano ang mga Indiong ito... nang umalis ako'y inihaid lang ako » babae at ilang hermanos terceros gayong 20 taon ako ron! 5 2 Pero hind ko makita Tungano ang koneksyon nito sa pag-aalis ng monopolyo ME tabako, sabi ng binata nang makasingit sa Pransiskano na tumungga ng isang kopitang Jee. 7 Frnt pitiean ni Padre Damaso ang kopita sa pagkagitla. Saglit nitong sin!pat 208 binata mula ulo hanggang paa. ' cee sno? Peano ‘or? Porible bang hindi mo nakita ang singlinaw ng sikat ng araw? Hindi mo nakita, hijo, ang mga kabaliwan ng mga repormang mungkahi ng mga Ministrong nasa Madrid?” 2 tt a ‘Ang lalaking tla may buhok-mais naman ang nalito, Lumalim ang kunot sa 00 7 ‘Tenyente Guevarra, di masabing sang-ayon o tutol kay Padre Damaso ang tango- Umiwas naman, palayo ang Dominikong si Padre Sibyla. “Naniniwala kayo... ?”:sa wakas ay nasambit ng binatang mapanglaw at may nag- uusisang mukha. ““Naniniwala ako! Tulad ng paniwala ko sa Bbanghelyo. Napakatamad ng mga Indi “Paumanhin sa inyo,” sabi ng tila may buhok-mais na binata sa mababang tinig, hinila palapit ang kanyang upuan sa kausap. “Interesado akong mabuti sa sinabi ninyo. Talaga bang pagkasilang ay tamad na ang mga katutubo? O tama ang sinasabi ng mga bumisita rito na ginagamit nating mga Espanyol ang bintang na iyan upang itago ang sarili nating katamaran, pati na ang kakulangan sa mabubuting patakaran ng pagpapaunlad natin sa mga kolonya? Ang sinasabi nila’y ang iba nating kolonya, pero ang mga katutubo rito ay katulad naman ng lahi nila.” “Bah! Inggit lamang ‘yan! Itanong ninyo kay G. Laruja na kilala ang bayang ito tulad ko. Tanong ninyo kung tamad at mangmang ang mga katutubo rito!” “Totoo nga!” sang-ayon agad ng maliit na lalaki, “Wala nang tatamad sa mga katutubo rito.” “Wala silang katulad sa masamang hilig at kawalan ng utang na loob!” “At talagang walang modo!” ; Balisang tumingin sa paligid ang binatang tila may buhok-mais. ‘Mga ginoo,” anas nito. ; ako sa mga dalagang *yan...” = Wai le settng trohy makin Palagay ni Santiago'y hindi siya katutubo, at wala naman ya ay ano? Mga bagong salta lamang dito ang nakaiisip ng ganyang kabaliwan. Tang buwan lam: il 'g palagay kapag nakadalo na kayo sa van. I jang, mag-iiba na ang iny ; n m yong palagay kaj kad: kay maraming pista’t sayawan dito, o nakatulog na sa mga katre pagkakain ng aad ing tinol; ig tinola.” 4 Noll Me Tangere “Palagay ko’y nasa tahanan tayo ng isang katutubo. Nag-aalala7 : —ano ba’n} “Ang sinasabi n’yo bang tinola ay isang klase ng prutas na tulad ng lotus na- 1s sasabihin ko?—na sanhi ng pagkalimot ng mga lalaki?” oe Napabunghalit ng tava si Padre Damaso. “Lotus o 10 Wala kayong kaalam-alam. Ang tinola’y sabaw na may. pinaghalong upo o papaya at ginisang manok. Tang araw pa lamang ba kayo rito?” “Apat na arav,” inis na sagot ng binata. “Naparito ba kayo para maghanap ng trabaho?” ‘ “Hindi, padre. Gumastos ako para makilalang mabuti ang bayang ito!” “Pambihira talaga kayo, Ginoo,” nasambit ni Padre Damaso na tiningnang natatawa ang binata, “Gumastos kayo para sa mga bagay na kalokohan. Nahihibang kayo! Hayaan ninyong masabi ko... lubhang maraming librong nasulat sa paksang ‘yan... at pinag-isipan lamang ng kapiranggot.” Magaspang na pinutol ni Padre Sibyla ang usapan. “Sinasabi mo, Reberensya, na 20 taon ka sa San Diego bago mo iyon iniwan? Hindi kayo nawili roon... ?” Kaswal, walang ibig sabihin ang tanong, ngunit napawi ang katuwaan ni Padre Damaso at tumigil ito sa pagtawa. Umungol at pabagsak na sumandal sa malaki niyang silya, “Hindi!” Nagpatuloy sa malumanay na tinig ang Dominiko, “Siguro’y nakasasama ng loob ang umalis pagkaraan ng 20 taon sa isang bayang kilala mo tulad ng iyong abito. Ako naman, nalungkot nang iwan ko ang Kamiling... gayong iilang buwan lamang ako roon. Pero alam ng mga nakatataas sa akin kung ano ang mabuti sa Orden, at siyempre, sa akin.” Halatang taranta si Padre Damaso. Bigla niyang pinukpok ng kanyang matabang kamao ang katangang-kamay ng-upuan, saka malakas na bumulalas: “May relihiyon man tayo 0 wala, malaya man tayo bilang amo o hindi, ang bayang ito’y napasa-demonyo o nasa demonyo na nga!” At ipinukpok na naman niya ang kanyang kamao. Nagulat ang lahat ng nasa bulwagan; bumaling sa maliit na grupo. Tumingala ang Dominiko at sinipat ng kanyang salamin ang Pransiskano. Hindi nangusap ang palakad- lakad na dalawang dayuhang kausap, saglit na ngumisi ang mga ito, saka nagpalakad-lakad uli. Bumulong si G, Laruja sa kabataang tila may buhok-mais. “Nag-init ang kanyang ulo... hindi ninyo siya tinawag na Inyong Reberensya.” Sa sarisariling himig, nagtanong ang Dominiko at ang tenyente: “Ano ang ibig sa ng Inyong Reberensya? Ano’ng nangyari sa inyo?” “Sinasabi ko,” sigaw ng Pransiskano, nakataas ang kuyom na mga daliri, “Na ang lahat ~ ng kaguluhan dito ay bunga ng pagkampi ng pamahalaan sa mga erehe na laban sa mga ministro ng Diyos.” “Ano ang ibig ninyong sabihin, Padre?” Bahagyang tumindig ang opisyal ng militar. ___ “Ano ang ibig kong sabihin?” ulit ng Pransiskano na tumaas ang tinig at naghahamong hinarap ang tenyente. “Seryoso ako at sinasabi ko ang gusto kong sabihin. Kapag iniutos ng Kura na hukayin ang isang bangkay sa libingan ng patokya, walang sino man, kahit ang Hari mismo, ang may karapatang makialam, o maglapat kaya ng parusa... lalo pa ang isan Heneralito, ang Heneralitong Sakuna... in Te ey in 5 Noll Me TangereKapitan * Kamahalan, 208 “Pade,” sigaw ng tenyenteng rapatindig na. “ANE poe Heneral ang Vice Real Patrono!” : “Anong Kamahalan, anong Vice Real Patrono, ae caf “May panahong kakaladkarin siya ng M8" Orden, Pe amat ; Bustamante. ginawa sa di kumikilala sa T na Gobernador Busta! matinding pananampalataya!” ae ; aaa “Kailangang balaan ko kayo na hindi ne papayas Be es Kinakatawan ng Kapitan Heneral ang kanyang a ali oe aay “Among hari, ni hari-harian, Walang ibang Hari kundl a8 tang Hindi na masikmura ng tenyente ang pagtukoy ng kura gin na Pransiskano- ng palasyo, g@y2 "S mga panahon 9S «nang tumindig agdanan Tyon ang ng paglapastangan- ong Haring..-! a Hari!” ibig agawin ang ii i re, ans vite na sigaw ng tenvente- Bain Tinos Padre, ang nahalan bukas na bukas din. . _ age nat” Paghamon ni Padre Damae : jadi ako lalaki, kahit ako “Baka akala mo’y hi it ‘yo ang aking karwahe,” nanunuya niyang 1 na kayo,” parang wtos” jam ko ito sa kanyang Kam Bukit hindi pa ngayon mismo Kayo Tumal na nakaamba ang malaki niyang mga kamao- nakaabito? Umalis ka na! Ipahihiram ko pa sa iyong sinabi o ipaa dagdag actawa na ang sitwasyon; mabuti na lamang ot namagitan 9g Dominio. ae ginoo.” sabi nito sa makapangyarihan a pangongong tono na bagay na bagay *@ oe i the : SHindi kayo dapat maguluhan o masaktan_ ang kalooban sa mga walang eeentang agay. Ibukod ninyo ang sinabi ni Padre Damaso bilang (20 at 2P6 sinabi niya'bilang pari. Ang mga sinabi niya bilang pari ay hindi dapat pagdudahan—iyon ay ganap na katotohanan. Ang mga sinabi niya bilang tao ay dapat paghiwalayin din: ang mga sinabi niya nang pagalit 0 sata sa bibig ay mga salita lamang at hindi dapat ikagalit; ang mga sinabi lamang niya mula sa puso ang makasasakit ng kalooban sapagkat may motibo...” “Sa ganang akin, di man sinadya o may sanhi man ang mga sinabi, alam ko ang motibo, Padre Sibyla,” hadlang ng tenyente, na may pangambang sa pagbubukud-bakod ng pari sa mga nasabi ni Padre Damaso ay lumitaw na siya pa ang may kasalanan sa pagtatalo. “Batid ko ang mga motibo ngunit pakilinaw iyon, Inyong Reberensya. Noong wala si Padre Damaso sa bayang iyon, pinayagan ng kanyang koadhutor (katulong na paring Pilipino) na malibing ang isang napakamarangal na ginoo. Oo, napakamarangal niya. Ilang beses ko siyang nakausap at nakatuloy pa ako sa kanyang bahay. Hindi nga nangungumpisal ang taong i i may at rin, nguntang sabihing siya ay nagpatiwakal ay malaking kasinungalingan ap ae ral anyang Peal tao. Hi siya magpapatiwakal dahil may minamahal siyang pe anyang pagease, may pananalig sya sa Diyos, alam niya ang tungkulin niya sa ninyong ipagpasalamat sa akin ito, Injent Rebate ay hindi ko na sasabihin. Dapat ee ang Pransiskano, at nagpatuloy ito. a’t nang malaman ng paring ito ang nangyari balik ni ee muna ang koadhutor, ipinag-utos na hukayi gyari sa pag lik nito sa parokya, ininsulto lanatgan chentecpehe tee yin ang bangkay at inilibing kahit saan, huwag mang magreklamo ang mga taga-San Diego; sa totoo’y 6 -Noll Me Tangereilan lamang ang nakaalam sa paghukay. Walang kamag-anak ang yumao kundi ang kaisa- isang anak na nasa Europa. Nakarating sa Kapitan Heneral ang bagay na iyon at hininging parusahan ang may ka; wan. Inilipat si Padre Damaso—sa higit na mayamang parokya. ° Iyon ang buong nangyari at ngayon, baka gusto pa ng Inyong Reberensya‘na:pagbukurin ang mga bagay-bagay.” Pagkasalita, umalis na ang tenyente. 4 “Paumanhin,” sabi ni Padre Sibyla kay Padre Damaso. “Di ko sinasadyang nabuksan ko ang gayong kasclan na bagay. Sabagay, ano pa’ man ang sabihing War’y nakinabang ka naman sa paglilipat sa ‘yo...” dt tal “ “Ano naman ang magiging pakinabang ko sa paglilipat na ‘yon?” ang galit na galit na na sabi ni Padre Damaso. “Paano na ang mga nawala sd, akin? Mga dokumento... ito at iyon... lahat... nawala ang lahat ng bagay.” : Unti-unii, natiw: ‘ay uli ang pagtitipon. : May dumating pang ibang bisita, kasama roon ang isang pilantod na Espanyol, tahimik at maamo ang mukha, nakasandal sa braso ng isang matandang Pilipina, kulot ang buhok, makapal ang kolorete sa mukha at mamahalin ang suot na galing sa Europa. Masaya ang pagbati sa mag-asawang Don Tiburcio de Espadafia at Donya Victorina, ang ginang nito. _Umupo sila sa piling ng mga kakilala. May mga peryodista at negosyante rin, pagkaraan ng batian ay gumala-galang hindi alam kung saan susuling o kung ano ang gagawin. ie “Pakisabi nga, G. Laruja,” anang Espanyol na tila may buhok-mais, “Ano ba ang hitsura ng may-ari ng bahay? Gusto ko siyang makilala.” “Sabi nila’y umalis... hindi ko pa rin siya nakikita.” 7 “Bale wala ‘yan,” putol ni Padre Damaso. “Hindi kailangan ang pagpapakilala sa bahay na ito, Si Santiago ay mabuting tao.” “Siguradong hindi siya ang nakaimbento ng pulbura,” dagdag ni G. Laruja. “Kayo naman, G. Laruja,” malambing itong kinagalitan ni Donya Victorina sa pabalbal na Espanyol. “Paano naman maiimbento ng pobre ang pulbura kung ang sabi nila’y naimbento ‘yon ng mga Tsino noon,” dagdag niya sabay ng malakas na paypay ng abaniko. “Mga Tsino? Nababaliw ka na ba?” naibulalas ni Padre Damaso.. Naimbento ng isang Pransiskano na tulad ko ang pulbura, si Padre ano... Savalls, noong ikapitong siglo!” “O, Pransiskano! Baka misyonero sa Tsina ang Padre Savalls na ito,” sabi ng ginang na ibig igiit sa usapan ang kanyang naisip. “Madam, baka ang tinutukoy mo’y Schwartz,” sabi ni Padre Sibyla na nakikinig sa malayo. “Ewan ko, pero si Padre Damaso ang nagsabi ng Savalls,.. nakuha ko iyon sa kanya.” “Savalls, Suavarts, ¢, ano? Dagdagan mo ng kahit isang letra at hindi naman siya magiging Tsino,” nayayamot na hadlang ni Padre Damaso. “At sa ika-14 na siglo, hindi pito,” dagdag ng Dominiko na parang niyayabangan ang kasamang pari. ! : “Dagdagan mo man o bawasan ang isang siglo, hindi naman siya magiging Dominiko.” “Huwag naman kayong magalit, Inyong Reberensya,” nakangiting wika ni Padre Sibyla. “Mabuti’y naimbento na niya ‘yon. Hindi na mag-aabala ang mga kapatid ninyo sa Orden. 7 Noll Me Tangerevari ito ina, “Na nangyart isa ni Donya Victorina, “Na las na usisa “At sinabi mo, Padre Sibyla,” magil y si Kristo?” amata noong ika-14 na siglo? Bago ba o pagkaraang a oiiko. nang mal Nakaligtas sa pagsagot ang tinanong na pumasok sa bulwagan, : dp NATIN SCE TALAKAYIN Sey y dalawang panauhing hahanda itan Tiago, kaugnay ng pag! 1. Ano ang pagkakilala ng mga taga-San Diego By Kapitan Tiago, kaug) ara sa isang pagdiriwang 0 pista? : fa ng isang sfwasyon Cama a Reed ng pagkokmpaia sa kabanatang ito. Maghanap ka ng ee 2. Gumamit si Rizal ng pagkukumpai i ee wis wig vga © paglalarawan na nagtataglay ng kontrast. lin ae ae une nina Padre Damaso at Padre Sibyla—ang kabatan ng hol at ang karanasc Og V0 3. Anong elemento ng isang akda ang ginamit ni Rizal sa pag! re ee ot °Bgariornadn nalariah én Waban f'n hindi abut ang ua ale 4. Bakit nasabi ni Padre Damaso na mahal siya ng mga tao s aglingkvtant tinutukoy niyang 5. Bait hindi naniniwala si Tenyente Guevarra na nagpakamatay ang tinutukoy niy «isang napakamarangal na tao? ; ; Ee 6. Batay sa pag-ausap tungkol sa nakaimbentomg pulbura, sino ang nangibabaw n Patunayan ang sagot. 1 ALAM MO... - Ayon kay Pascual Poblet, ang pagpapadaloy ng tubig mula sa log San Mateo at Marikina patungong Maynila ay pinagkagastusan ni Don Francisco Carriedo, naging mahistrado sa Real Audiencia, Ang binanggit na anak ni Guzman sa kabanatan Dominiko, dahil si Santo Domingo’ de Guzman an; + Matutukoy na may katutubong kulay ang nobelang ito ni Rizal sapagkat gumamit siya Tito ng mga salitang katutubo, o di kaya ay mga termino na ginamitan ng panlaping ‘Tagalog, gaya ng makikita sa mga sumusunod na parirala/pangungusap: Tino es wn guleide gain (ang,inola ay isang gulay na may manok) Guando haya fecuentado fiestas y bailyjan (kapag nakapunta na siya nang madalas sa mga pistahan at bailehan 0 sayawan) * Ayon naman kay Pascual Poblete, ang bailuian ay ginagamit kapag ang sayawan ay ginaganap sa bahay ng mga Pilipi anahon ng mga Espanyol. Mababa, kung favor, ang tingin sa bailyjan, Pero kapag ang sayawan ay ginagana| Espanyol, ang tawag nila ay hale, at ‘mataas au Ang baile ay salitang Esp: E. Ang mongheng si Berna isang Espanyol na ig ito ay tumutukoy sa mga paring ig Nagtatag ng Ordeng Dominiko. 2 ip sa tahanan ng mga ng Pagtingin sa ganitong uri ng sayawan. anyol na ang kahulugan ay sayaw. eres clo Schwartz ay isang Aleman na siyang nak: ‘aimbento ng pulbura. 8 Noli Me Tangere