Sinekli Bakkal
(Özet)
il. Abdülhamit zamanı lstanbul'u­
nun eski bir semti olan Aksaray'da,
-bulundu{)u mahallenin adını almış- bir
sokaktır Sinekli B:ıkkal.
"Burası dünyanın herhangi yerin­
deki bir fukara mahallesinden çok
farklı de{)lldir." ve "Bir geçitten çok,
toplantı yeridir. Mahallenin yaşamı bu­
rada yansımaktadır."
Bu soka{)ın iki tipik ögesi vardır:
Biri sokaOın ortasındaki evlerden bi­
rinin altına "gömülü" Mustafendi'nln
"lstanbul Bakkaliyesi", öbürüyse,
"lmam'ın Evi". (Bu ev, ölüm, do{)um,
nikah gibi yaşamsal sorunlarda mahal­
ledeki hemen her sınıf halkın zorunlu
u{)rak yeridir.)
• mesl ve dükkanın bir kişlllk kazanma­
imam, kendinden başka kimseye
benzemeyen özgün bir tiptir. Mahalleli
onun ilginç, kendine özgü kişill()lnfn
etkisindedir. imamın, -kesiri bir yalın­
lıkla belirlediOI- iki yol vardır, insanlar
için: Biri cennete çıkar bu yolların, dl­
Oerl cehenneme.
imam karısını genç yaşta yitirmiş,
· ·
bir daha da evlenmemiştir.
Emine adlı bir kızı vardır. Başka bir
kimsesi de yoktur.
Mahalle çocuklarıyla oynamaya te­
nezzül etmeyen Emine, temiz, hama­
rat, gazel bir kızdır. "imamın inancının
biricik simgesi" olarak hiç gülmeyen
suratsız biri.
Emine henaz on yedi yaşındayken
bir delikanlıya kaçmıştır. Bu genç
adam, haylazlı{)ı, soytarılı()ıyla tanınan
ve ortaoyunlarında "zenne" rolüne çı­
kan, "Kız Tevfik" diye anılan biridir.
Aralarında hemen hemen -uyum
sa{)layacak, yatıştırıcı- hiçbir 'mizaç'
benzerll(ji kurulamazdı karı-kocanın.
Tevfik, küçük yaştan başlayan göl­
ge oyunu ve ortaoyunu merakını gi­
derek geliştirmiştir. Zamanla çevrede
aranan, ilgiyle izlenen bir "zenne" ola­
rak On ve be{)eni kazanmıştır.
Kendisine yaz vermemekte direnen
mahalle erkekleri bile, ister istemez,
onun maskaralıkları karşısında kendi­
lerini gülmekten alamazlardı. Bir kere­
sinde "çevrenin kibar tarafında konaoı
olan Zaptiye Nazırı Selim Paşa da Tev­
'fik'i izlemiş", kahkahalarla gOlmOştOr.
imam, kızı Emine'nin -hele Kız
Tevfik'e- kaçışını ba()ışlamamış, ma­
halleli huzurunda onu evlatlıktan 'red­
detmiştir'.
•
Tevfik'le Emine arasında zamanla
terslikler, çatışmalar başgösterdl. Üs­
tüne bir de geçim sıkmtıları eklenin-
2
ce evlilikleri iyice çekilmez oldu. ne, yönetime, geleneOe aykırı görOl­
Tevfik bu durum karşısında bakkal­ moş, bu nedenle de Tevfik, "idareten"
lı()a da girişti. Gelibolu'ya sarolmOştOr.
Emine'yse bu beraberlikten daha Bir süre sonra Emine'nin bir kız ço­
çabuk bıkmıştı. Baba eviyle Tevfik'in cu{)u dünyaya geldi. Emine'yle Tevfik'­
evini karşılaştırıyor, aradaki düzen, dir­ in ortak çocukları oldu{)unu bütün
lik farkını hissettikçe buradan gittik­ mahallelinin de onayladı{)ı bu kızın
çe kopuyordu. Kocasında "para" diye adını Rabia koymuşlardı.
bir de()ere saygı da yoktu. Sonlarının •
dilenmeye kadar varacaoı kaygısı ge­ Rabia, dedesi imam Hacı ilhamı
lişiyordu içinde.
Artık Emine, Tevfik'in bllinçsizliOi­
ne, dOzensizli(ji ve tutarsızlı(jına daya­
namadı, vardı bakkal dükkanının
tezgahı başına kendi geçti.
1 Yaşamı ve
Kısa zamanda işlerde bir gelişme yapıtları
görOldO. DOkkandaki düzenin de{)iş­
sı moşteri ilgisini arttırmıştı. Hatta
paralı, şık ve dOzeyli moşteriler de ge­
liyordu artık. Tevfik kah Emine'ye yö­
nelen ilgilerden, kah karısının
kendisini ezen tavırlarından rahatsız
oluyordu.
Bir gece Emine, rahatsız edici ses­
lerle uyanıverdi. Tevfik yatakta yoktu.
DOkkana koştu. Orada Tevfik'in, ser­
seri kılıklı, başıbozuk arkadaşlarına ka­
rısı Emine'yi taklit edişini gördü.
Tevfik bununla da yetinmiyordu, Emi­
ne'nin yatak odasındaki halini de tak­
lit ediyordu içerdekilere.
Emine artık Tevfik'le bütan ba{)la­
rını koparıp baba evine dönmeye ka­
rar verdi. O geceki rezaletten sonra
imamın evine sı{)ındı.
Baba lrııam kızını evine kabul etti.
Tevfik'e de Emine'yi boşaması için ha­
ber yolladı.
AD/VAR, Halide Edib * XX. yy.
Tevfik, Emlne'yi yanına getireme­
romancılarından, 1884 - 9 Ocak
yece{)inl görünce, dükkanı bütünüyle
1964, dog. ve ölm. lstanbu/ *
kapayıp Sinekli Bakkal'dan sır olup yl­
Üsküdar Amerikan Kız Koleji'ni
tiverdi.
• bitirdi (1901), özel olarak da Rıza
Çok geçmeden Tevflk'ln ona yeni­ Tevflk'ten felsefe ve sosyoloji,
den mahallede yankımasını göster­ Salih Zeki'den matematik dersleri
di. Yine ortaoyunu, yine kadın rolüne aldı. lstanbul Kız ôgretmen
çıkıyordu. Yaşadıklarını, "Bakkal Okulu'nda, Kız Lisesi'nde
Çıra{)ı" adıyla sahneliyordu. ögretmenlik ve müfettişlik, Beyrut,
Emine Tevfik'in yeni becerisinin Lübnan ve Şam 'da Türk Kız
haberini aldı{)ı sıralarda gebeli{)inin de
Mektepleri Umumi Müfettiş/igi
farkına varmıştı. Böyle bir zamanda
(1917) yaptı. Darü/fünun'da garp
Tevfik'in insanları e()lendirmek için
bizzat Emine'yl taklit edişleri, çevrede edebiyatı okuttu (1918-1919), Mi/il
genç kadına takılmalara, uydurma pek Mücadele'ye katıldı. Cumhuriyet'in
ç ok dedikodulara neden olmuş, ilanından sonra kocası Adnan
lmam'la kızını kaygı ve OzOntOye boO­ Adıvar'la gittiki Avrupa ve
muştu. Amerika'da on beş sene kadar
imam, bu durum karşısında mah­ kaldı (1923-1938), 1939'da yurda
kemeye başvurdu. Tanıkların da yardı­
döndükten sonra lstanbul
mıyla boşanma işlemi kolaylaştı.
- Yaptıkları, - bu duruşma sırasında- di-
Efendi'nin elinde iyi bir dini terbiye
gördü. Dedesinin dinsel yönlü etkiler­
le ·bir tür- sindirdiği Rabia, bu edilgen·
liğiyle suskun, uslu, başı eğik tavrı
içinde mahallelinin, diğer kızlara örnek
gösterdiği bir körpe oluvermişti.
Hacı llhami Efendi, kızı Emine'nin
Tevfik'le geçen sarsıntılı 'izdivacını'
görüp, bundan ağzı yandığından, toru­
nu Rabia'yı mahalle mektebine verme­
di. Kızın belleğini beğeniyordu. Ona
namaz sureleri ezberletti. Sesinin de
güzelliğini farkedince anayla dede an­
laşıp Rabia'yı 'hafız' yapmaya karar
verdiler.
imam, torununu, kız daha on iki ya­
şına varmadan "lstanbul'un en küçük
fakat latif üslüplu ve en yanık sesli ha­
fızı olarak" yetiştirdi. Artık Rabia, pek
çok yerden mevlitlere, mukabelelere
çağrılıyordu. Bu yolda epeyi para da
kazanmaktaydı.
ilk 'hafız' başarısını gösterip tanın·
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde
lngi/iz Dili ve Edebiyatı profesörü
(1940), lzmir milletvekili
(1950-1954) oldu, sonra gene
Edebiyat Fakültesi'ndeki
profesörlüğüne döndü (1954).
Merkeze/endi mezarlığında gömülü
* 1908'den sonraki dergilerde
Halide Salih imzasıyla göründü
(örneğin: Şehbal dergisinde,
1911-1912). 1919'da Büyük
Mecmua'da Halide Edib imzasıyla
"edebiyatımızın son simaları ve
safhaları" başlığı altında Yakup
Kadri, Mehmet Emin, Ömer
Seyfettin ... üzerine incelemeler,
"kadınlığa dair" başlığı altında
kadın hakları üzerine yazılar,
ayrıca hikôyeler yayımladı, 11.
sayıdan başlayarak (18 eylül 1919)
bu derginin başyazarı da olmuştu
* Halide Edib'i, bu yazıları
yanında asıl, lngiliz edebiyatı
etkisinde, o zaman için yeni, fakat
çağdaşlarının çapraşık, aksak ve
pürüzlü buldukları bir üslupla
yazılmış romanları tanıttı. ilk
romanlarında aşk konularını
işliyor, kadın psikolojisi üzerinde
duruyordu. Sonra Türkçülük
akımını benimsedi; duygulandırma
ve süslemeden kaçınan,realizmi ön
planda tutan romanlar verdi. Hele
yurda döndükten sonraki
romanlarında konularını bir olay
çevresinde toplanan tek insanlara
değil; devirlere, nesillere gelenek ve
törelere bağladı * Romanları:
"Raik'in Annesi (1909), Seviyye
Talib (1910), Handan (1912), Yeni
Turan (1912), Son Eseri (1912),
Mevut Hüküm (1918), Ateşten
Gömlek (1922), Kalp Ağrısı (1924),
dığı 'Valide Camii'nde Zaptiye Nazırı
Selim Paşa'nın karısının da dikkatini
-bir mukabele okurken· çekmişti.
•
Selim Paşa'nın karısı Sabiha Ha·
nım, yaşına ve sosyal gerçekliğine
bakmadan hemen her insanla dost
olabilen biridir. Cömertliği, hayır sahi·
bi oluşunun ötesinde, aynı zamanda
sazlı sözlü toplantıların da aşığıdır.
Sabiha Hanım, Rabia'yı yaşamının
bunalımlı bir döneminde tanımış, sev­
mişti. Başlangıç günlerindeki sazlı
sözlü 'cemiyetler', yerini mevlevi tek·
kelerine devama bırakınca, -zevkleri
değilse de-, yöneldiği alanlar deQiş­
mişti. Bu arada konaklarına gelip gi­
den Vehbi Dede adlı mevlevi bir
müzisyeni tanımak şansına kavuştu.
Rabia'nın sesi ve Oslübu Sabiha
Hanım'ı kendinden geçiriyordu. Onda­
ki bu beceri ve yeteneği babası Tev­
fi k'ten 'intikal' etmiş bir sanat
Vurun Kahpeye (1926), Zeyno'nun
Oğlu (1928), Sinekli Bakkal (1928),
Yo/pa/as Cinayeti (1938), Tatarcık
(1939), Sonsuz Panayır (1946),
Döner Ayna (1954), Akı/e Hanım
Sokağı (1958), Hayat Parçalan
(1963), Sevda Sokağı Komedyası
(1972), Çaresaz (1972), Kerim
Usta'nın Oğlu (1974) * Hikôye
kitapları: Harap Mabetler (1911),
Dağa Çıkan Kurt (1922), h.mir'den
Bursa'ya (1922) * Anıları:
Türk'ün Ateşle imtihanı (1962),
Mor Salkımlı Ev (1963) *
Oyunları: Kenan Çobanları (1918),
Maske ve Ruh (1945) * Her
kitabının değişik sayılarda baskıları
olan Halide Edib'in bütün eserleri,
sadeleştirilmiş bir dille Atlas
Kitabevi'nde toplanmaktadır,
1967-1980 arasında bu yeni
diziden, kimisinde iki eser bir
arada, 22 kitap çıktı * Sinekli
Bakkal romanı, CHP Roman
Mükôfatı'nda birincilik kazanmış,
romancılığımızda satış rekoru kıran
eser olmuştur (30. b. 1972) *
Çevirileri, incelemeleri, lngi/izce
eserleri de olan yazarın romanları
filme de alınmıştır: Ateşten
Gömlek (1923, 1940), Vurun
Kahpeye (1949, 1964, 1973),
Sinekli Bakkal (1967), Yolpalas
Cinayeti (1956) * Halide Edib
üzerine son üç tanıtma kitabını
Muzaffer Uyguner (Halide Edip
Adıvar, 1968), Nôzan Güntürk
(Halide Edip ile Adım Adım, 1974)
ve inci Enginün (1975) çıkardılar.
Behçet Necatigil
Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü,
10. Basım
yeteneğine bağlıyordu.
Selim Paşa'nın da olurunu alan Sa·
biha Hanım, Rabia'yı konağa getirtti.
Kız, konağa niçin çağırıldığını bilme­
mekle beraber, orada Kur'an, belki de
ilahi okuyacaQını sanıyordu.
il. Abdülhamit gibi 'zalim bir hü·
kOmdarınZaptiye Nazırı' olmasırıa kar­
şın Selim Paşa, evde iyi bir aile
babasıydı. Geleneklere, Osmanlılık dü·
zenine Saray'a son derece saygılı ve
baQlı bir kişiliQi vardı.
Selim Paşa'nın 'biricik' oQlu Hil·
ml'yse pek çok yönden babasıyla kar­
şıt karakterli bir gençti.
Selim Paşa'yla oQlu Hilmi arasın­
daki -özellikle- fikir zıtlaşmaları Sa­
biha Hanım'ı üzerdi. Hilmi "Genç
Türkler" adıyla gizli çalışan, il. AbdOI·
hamit'e karşı olan bir grubun üyesiy­
di.
Sabiha Hanım'sa gelini Dürnev'le
·çatışma durumundaydı. Hele romatiz­
ma illetinden ayaQa kalkamadıQı son
zamanlarda -önceleri hiç sesi çıkma­
yan- DOrnev'in birden aQzı açılmıştı.
SaQa sola emirler verebiliyor, kendi ba­
şına buyruk davranıyordu.
Sabiha Hanım bunun üzerine kona­
Qa, Kanarya adında sarışın, oldukça
gazel bir Çerkez kızı satın alıp getirt·
ti. Kanarya'ya yönelecek ilgiler -söz­
de- DOrnev'e haddini bildirecekti.
Oysa sonuç hiç de öyle olmadı. DOr­
nev'le Kanarya birbirinin can dostu
oluverdi. Hatta bu gazel halayıQa Se­
lim Paşa'nın da sevecen ilgilerini çek·
mekte Dürnev yardımcı oldu.
••
Genç halayık Kanarya'nın güzelli·
i)i ve kendisine tanınan ayrıcalık Ra·
bia'nın da dikkatini çekmişti. Ona
hayranlıkla bakıyordu.
Sabiha Hanım Rabia'yı konaQa ça­
Qırdığı o ilk gün, ona: "Cumartesi ak­
şamı Mevlit Kandili, misafirim var,
gece gel, Kur'an okuyacaksınız... Se­
ni yemekten önce aldırırım" demişti.
O gece kalabalık konuklar arasın·
da çok etkili bir okuma yaptı. Herkes­
çe beğenildi. Rabia iş bitip annesiyle
gidince Selim Paşa, hanımına kızın se­
sini ve okuyuşunu överek, "O ses mut­
lak iyi bir musiki mualliminin eline
düşmeli" dedi.
Az sonra odaya giren oğulları Hil·
mi de -annesine- "Senin kız hafız
gerçek bir keşif, anne" diyerek beğe­
nisini yansıttı.
H(lmi bu sesin ei)itimi içi Peregri­
ni adlı 'hoca'yı önerdi. Onun Batılı mü­
zik özentisi ve zevkiydi bu öneriyi
yapmaktaki nedeni. "Kimbilir, belki de
Avrupa sahnelerine çıkacak bir prima­
donna olur. Fakat yapılamaz ki. .. Bu
geri kafamız... " deyip susuverdi.
Selim Paşa gene hiddetlenmişti.
"Ei)er 'kapitilasyonlar' olmasa, mızıka·
cıları da, seyircileri de enselerinden
yakalayıp Beyoi)lu kaldırımlarına
fırlatırım" dedi birden. Oğluyla Avru­
palı-Asyalı zevk ve yöneliş, millilik ev­
rensellik anlayışları açısından sürekli
çatışma içinde olmakla· beraber Hilmi'­
nin Peregrini'yi önermesi Selim Paşa'­
yı da olumlu yönde dOşOndOrdü. Onun
3
gaY.rı müslüm, Avrupai müzik yanlısı
ve hatta Allah'sız olduQu hakkında ba­
zı istihbaratlarına karşın.
• Rabia Ayasofya, Fatih, Süleymani­
Bir cuma selAmlıQı gününün akşa­
mında konaQındaki aQırlama sonunda
Selim Paşa, herkes giderken Rabia'nın
dedesi imamı alıkoydu.
"Torununa verdiQin dinsel e!')itimi
çok be!')endim ... " diyerek söz açıp kı­
zın gelece!')i, yetiştirilmesi üzerinde
konuşma açtı. imamı razı etti. Rabia,
konakta e!')itilecek, yetiştirilecektir.
Rabia, Emine'nin itirazlarına karşın ko­
na!')a düzenli olarak gitmeye başladı.
Rabia, 'mukabele' ve Kur'an yanın­
da "Musiki muallimi" Vehbi Dede'den
meşk dersleri de alıyordu.
- bulundu!')u bu görüşme sırasında
Rabia, meşk dersleri sırasında vur-
gulara alıştı. Bu müziOI benimsedi.
Artık Rabia -sözde Kur'An
okumak için kaldı!')ı Sabiha Hanım'ın
odasında- akşamları hep şarkı söy­
lüyordu.
Hilmi, Rabia'nın böyle "Tenten te­
rani"lere feda edilişine çok kızıyor,
onun Peregrlni gibi bir Batı müzi!')i us­
tasının elinde gerçek de!')erini bulaca­
!')ını tasarlıyordu.
Peregrini hemen her perşembe Hil­
mi'ye u!')rardı. Bu odada piyanoyla Ba­
tılı ürünlerden konserler sunulurdu.
Bu günlerden birinde, anasından
izin alan Hilmi, Rabia'yı Peregrini'ye
dinletti. Kız önce bu adamdan ürkmüş­
tü. Vehbi Dede'ye ve onun derslerine
çok alışmış, mevlevi dedesini sevmiş­
ti. Ortama ister istemez alışmaya baş­
ladı!') ı anda ona Peregrini'nin
önerisiyle bir Kur'an parçası okuttular.
Böylece Rabia'nın yetenek ve beceri­
si bir kez de Peregrini'nin karşısında
kanıtlandı.
•
Rabia bir akşam konaktan eve dö­
nerken babası Tevfik'in geri döndü!')ü­
nü sezdi. Evde ışık vardı. Çok
heyecanlandı, babasına ve onun evi­
ne karşı derin bir ilgi duydu içinde. De­
de evine giderken ve orada bu
duyguyu her adımda, her solukta ge­
liştirdi.
Tevfik "lstanbul Bakkaliyesi"ni ye­
niden açmıştı. Rabia onu o gecenin er­
tesi sabahında hemen ziyaret etti. Bir
müşteri gibi girdi içeri. Sonra tanıştı­
lar. A!')laştılar. Tevfik kızına sürgün se­
rüvenini anlatmaya koyuldu.
Bu yakınlaşma Rabia'yı annesin­
den so!')utmuştu. Baba, sanki daha
içtendi.
Rabia, 'kona!')a' diye çıktıQı ö!')le
sonrası vakitlerde hep babasına u!')ru­
yor, ona yardım ediyordu.
Emine Tevfik'in döndü!')ünü duyar
duymaz baygınlıklar geçirdi. Kızına kız­
dı, köpürdü. Kızın babasına mı, anası­
na mı gitmesi gerekti!')i tartışıldı.
Sonunda Selim Paşa hakemlik yaptı.
Kız babasını seçti. Onunla kalma ka­
rarına saygı duyuldu.
• ödülünü kazanıyor haklı olarak.
Rabia'nın da katılmasıyla "İstanbul
4
Bakkaliyesi" çevrenin en şık yeri olu­
vermişti. Burayı adeta Rabia yöne­
tiyordu.
ye, Valide Sultan ... gibi camilerde mu­
kabele okumaya da başladı.
Buralardan elde etti!')i kazançlar imam
dedesine gidiyordu. Rabia'nın Tevfik'­
in yanında kalması koşullarından biri
de buydu.
Peregrini fırsat buldukça Rabia'yla
ilgilenmeye başladı. Ondaki üstün ye­
teneQe hayrandı. Her yeni kompozis­
yonunu önce Rabia'ya çalıyor, or.un
fikrini de alıyordu.
Peregrini bir gün Süleymaniye'de
mukabele okurken Rabia'yı dinleme­
ye gider.
Rabia ayrıca akşamları babasının
.Jlt�iRi . .·.·
Vedat Günvoı
Abdülhamid il zorbalıj)ının son dö­
neminde, yetişme çaQında bir kadın
sanatçı çıkıyor ortaya: Halide Edib,
sonradan Adıvar. 1908 Meşrutiyetiyle
başlayan yazı yaşamı, önceleri gaze­
te yazıları, sonra aşk romanlarıyla sü­
rüp gidiyor 1936'ya kadar. Seviye Talip
(1910), Raik'in Annesi (1910), Handan
(1912), Türk kadınının, Batı etkisinde
uyanmaya başlayan bilincinde kazan­
dı!')ı benlij)lni vurguluyor, ruhsal yaşa­
mını dile getirerek. Sonra, Türkçülük
Turancılık akımlarına gönül verip ide­
oloji yoluna sapıyor yazar_ (Yeni Turan,
1913), Daha sonra, Birinci Dünya Sa­
vaşı patlak verip lstanbul işgal edilin­
ce, coşkun bir yurtseverlik ateşi
sarıyor benliQini, meydanlarda, Türk
�adınının sesini dünyaya duyuruyor:
Unlü Sultanahmet mitingi ardından,
Anadolu'nun baQrında, TOrkün Ateşle
imtihanının ortasında buluyor kendi­
ni, barut kokuları, top lüfek sesleri ara­
sında. Bu kutsal savaş deneyimlerin­
den zengin bir sanat birikimi, sanat so­
luQuyla çıkan yazar, ordu günlerinin si­
lah arkadaşlarını, yarı düşsel yarı
- gerçek kişilikleriyle dile getiriyor:
Ateşten Gömlek (1922),Kalb AQrısı
(1924), Vurun Kahpeye (1926), Zeyno'­
nun ooıu (1928).
Halide Edib'in romancılıQında yep­
yeni bir dönem 1936'da başlıyor. Eşi
Dr. Adnan'la, Türkiye'nin yetiştirdiQi
en dürüst, en içten politika ve düşün­
ce adamlarından biri olan Dr. Adnan'­
la birlikte, gönüllü sürgün yaşamı
sürdürmektedir Londra'da. Yıl 1936.
Halide Edib, gençlik yıllarının lstan­
bul'una, o karanlık günlerin yaşamına
eQiliyor ve lngilizce olarak bir roman
yazıyor. The Clown and His Daughter
(Meddah ve Kızı). 1939'da yurda dö­
nünce, genişletip Türkçe olarak kale­
me aldıQı bu romanın adı Sinekli
Bakkal'dır. 1942'de CHP'nin roman
karagöz gösterisine de yardım etmek­
tedir.
Bu gösterileri hemen her akşam
Peregrini de izlemektedir.
•
Tevfik, Kabasakal Kıraathane-
si'nde karagöz ve sonraları meddah
gösterileriyle ününü yeniden� can­
landırmaktaydı. Rabia da bu arada
gün günden büyüyordu. Ondan hemen
herkes, özellikle erkekler çekiniyor ve
yanına yaklaşmaktan korkuyor gibiy­
di.
•
Selim Paşa, Rabla'ya artık dükkan-
da çalışmaması gerekti!')ini önerir.
(Çünkü Rabia büyümüş, daha bir gü­
zelleşmiş, artık bir tehlike 'arzeder' du­
ruma gelmiştir.) Sabiha Hanım'ın da
'evlilik' sorununa bile deQinilmiştir.
- - '. ·
.
Sinekli Bakkal, Meşrutiyet öncesi
lstanbul'unun Aksaray semtindeki bir
sokak insanlarının yaşamını yansıtı­
yor. Bu sokakta sıradan insanlarla, sa­
ray yanlısı paşa konaklarının insanları
yan yana yaşamaktadır. Romanın baş­
kişisi Rabia, bir imam torunudur. Ba­
bası Kız Tevfik ortaoyunlarının ünlü
kişilerindendir. Rabia, gOzelliQi yanın­
da, Kur'an ve mevlOt okumasıyla ün
kazanmıştır. Paşa konaQında, piyano
hocası ltalyan Peregrini ile tanışır ve
onunl.a evlenir. Babası Kız Tevfik iki
kez sürgün edilir. Sonunda Meşrutiye­
tin ilanıyla lstanbul'a döner. Roman,
bu görkemli dönüşle biter, Abdülha­
mid zorbalıQının sınır dışı etti!')i sür­
günlerle birlikte.
Halide Edib, Sinekli Bakkal ile, tö­
re romanı alanına girmiştir. Meşrutiyet
öncesinden başlayarak, Cumhuriyet
döneminin, Batı'ya yönelik, yapmacık
toplumsal de!')işmeierini dile getiriyor.
Onun ele aldıQı çevre özellikle Aksa­
ray dolaylarıdır. insanları, evleri, yapı­
larıyla de!')işen bir lstanbul'dur onu
ilgilendiren, sonsuz bir panayırdır gör­
dü!')O. Savaş zenginleri, vurguncular,
Rabia'da 'evlilik' gerçekliği üzerinde
·böylece- ilk kez düşünme eğilimi baş­
lamıştır.
"Konser halinde devam eden mu­
siki dersleri"nden birinde, piyano ça·
lan Peregrini'nin gözlerindeki anlamda
da Rabia, "bOyüme"nin yaşamı karış­
tıran, güçleştiren yanını bir kez daha
keşfetmişti.
Artık-hep birlikte olc)uğu· 'erkek'·
lerden uzaklaşması gerektiğini de an­
lamaya başlamak genç kıza epeyi
tuhaf gelmiştir. Zihni Peregrinl'yle
meşgül, bu konuya dalıp gidiyordu. iş­
te böyle anlardan birinde, birdenbire,
Sabiha Hanım'ı şaşırtan bir soru sor·
du Rabia: "Hanımefendi; bir MOslO·
man kızı. bir Hristiyan'la evlense ne
olur?" Kadın bundaki 'şeriata aykırı'lı·
Q ılıeiTrtince ; Rabia: ''F'alüı.'t i-fırls'ffyan
zOppe insanlar, kadınlı erkekli gülünç
yaratıklardır kalemine doladığı. Son ro·
manları, Tatarcık.(1939), Akile Hanım
Sokağı (1958), Sonsuz Panayır (1946),
Türk roman dünyasında adları unutul·
mayacak yapıtlardır.
Şükran Kurdakul
Halide Edib'in yazarlık yaşamı
1910'da ilk kitapları Seviye Talip ve Ra·
ik'in Annesi ile başladı. Ateşten
Gömlek (1922), Vurun Kahpeye (1926)
gibi Kurtuluş Savaşımıza ba{jlı olayla·
rın işlendiği romanlarıyla gelişti. Si·
nakli Bakkal'da doruğuna ulaştı.
Çağdaşlarından Yahya Kemal,
"Türkçe'nin en gazel üslubunu" ka·
zandıQını yazmış, Yakup Kadri, edebi­
yat dilinde "büyük keşifler icad
ettiı')ini" öne sormoşto. Tama, çağdaş
edebiyatımızın her dalda kendini ara­
dığı geçiş döneminin yazarlarıydılar.
Dergiler, kültür ve sanat kurumları
genç şairlerden, öykücülerden, roman­
cılardan geçilmiyordu. Eski ile yeni,
Osmanlı kalmak isteyenle Türklük bi·
lincine sahip olan, tepki duyanla uyum
karısı olan Müslüman erkek yok mu?"
dedi. Aldı{jı yanıt da 'kadın' gerçekli·
{)inin 'şeriat' hükümleriyle belirlenen
yazgısına ışık tutuyordu: "Erkekler
başka... O kadarını bilemedin mi?"
• Bey çağırıyor." diyerek Tevfik'! alıp gö­
Rabia'yı Galip Bey adlı biri istemiş,
"Ben koca istemem.'r diye kesin bir
'red' karşılığı vermişti kız. •.
• bir 'ihbarname' sunmuştur. Selim Pa·
Bu arada Tevfik lıastalanmış,yata-
ğa dOşmOştO. Rabia babasının başın·
dan ayrılmıyor, kona{ja da gitmiyordu.
Vehbi Dede'yle "geçmiş olsun"a
gelen Peregrini, Rakım Efendi'den öQ·
rendi{ji bir başka acı durumu Rabia ·
ya bildirdi: "Annen ölmüş, kızım ... "
Emine'nin cenazesi sokaktan ge­
çerken pencereye koşan Rabia, yüzüs·
to kapanıp a{jlamaya başladı. "Sakın
sağlamaya çalışan hep birlikte ça{j·
daşlaşma savaşımının etki alanı için·
de gôrOnOyordu.
Halide Edib de bu savaşımın han-
gi evresinde bulunduklarını kavrayan-
lar arasındaydı. Orta tabakanın
okumuş kesiminden gelen kadının var-
lı{jını ortaya koymak istediğini algıla·
yarak ona yöneldi. Sevgili, anne,
kızkardeş, kendisinin bilincinde olanla
olmayan vb. kişiliklerin içinde bulun-
dukları olayları konu aldı. ilişkileri ve
çevre koşullarıyla birlikte kadınlıkları-
nın belirledi{ji ruhsal yapıyı yansıtma-
ya özen gösterdi.
Sinekli Bakkal bu birikimin orana-
dür. Dönem romanlarının belirgin özel·
liklerinl taşımasına karşın, ideolojik
bağlam etkisi sezilmez Sinekli Bakkal'-
da Romancı il. Abdülhamid'in son sal-
tanat yıllarına damgasını basan olay·
ları yaşamın bir parçası olarak kabul
etmiştir. Belli tarihsel nedenlere bağ·
lı olgulardır onlar. Toplumun henüz
oluşma evresindeki iç dinamiğinin bir
parçası olan kişileri şu ya da bu yönüy·
le etkileyecek, karşıtları ve yandaşla·
rı ile birlikte gerçeklik kazanacaktır.
Halide Edib, bu gerçekliğin en belir-
gin öğelerini kullanmakla yetinirken
kişilerine güveniyor gibidir.
Padişahla devlet kavramını birleş·
tiren "s�dık bende" kimliğindeki Se-
lim Paşa, tam edimleriyle varolma
sürecinden geçtiği için, özelde kendi·
sidir; genelde dönemin "Nazır tipini"
simgeler.Padişahı tahttan-indirmek is·
teyen anayasacı gOçl13ffe yandaş olan
oğlu da herhangi bit Jön Türk değil,
Hilmi'dir.
Çaı')daş Türk Edebiyatı Meşrutiyet
Dönemi'nde Halide Edib'ln bu roma-
nındakl ikinci, oçonco derecedeki ki·
şileri de tipleştirmedeki başarısını
vurgulamıştım. Gerçekten yalnız Ra-
bia, Peregrini, Vehbi Dede, Kız Tevfik J
değildir Sinekli Bakkal'ın yaşayan ki- :
şileri. Selim Paşa, karısı, oğlu, Rabi-
a'nın annesi Emine, büyük babası;
sen ölme Tevfik, sakın sen ölme
Tevfik" diye boğuk boğuk inledi.
O gün ö{jleden sonra Dahiliye Na·
zırı Zati Bey'in hafiyelerinden biri eve
geldi, hiçbir açıklama yapmadan, "Zati
türdü.
Emine'nin babası imam Hacı 11-
hami Efendi, Dahiliye Nazırı Zati Bey'e
şa, onun o{jlu Hilmi ve Rabia'nın ba·
bası Tevfik hakkında, do{jru-yanlış pek
çok ihbarlarda bulunmuştur. Mektubu,
özellikle Selim Paşa'ya karşı bir koz
olarak kullanmak isteyen Zati Bey,Tev­
fik'i yanına hafiyesiyle getirirken onu
nasıl cezalandıracağını da dOşOndO.
"Hilmi Bey'le arkadaşları, odada
toplanıyor, gece yarılarına kadar padi·
şah aleyhinde dolap çeviriyorlar , ter-.
nerdeyse tam kişiler mahallenin (ya·
ni yaşamın} bir parçası olarak görünür·
ler. Yazar anlatmaz, hareket içinde
verir onları. Zaman diliminin kOçOk
bir parçasında döneme egemen olan
olaylarla ilişkileri çıkar ortaya. O{jluy-
la tartışırken "Fert bir buğday tanesi,
hükumet ve devlet bir değirmendir.
Devlet ve hükumet her taneyi ezer, is-
tediği şekle sokar." biçiminde görOş·
ler ileri süren Selim Paşa karşısında
da nesneldir, karşıt QOşOncelere sahip
olduğu için gizli örgütlere katılan oğ·
lu karşısında da.
Bu nedenle kişilerine görev yOkle-
mez Halide Edib. Olağan dışı, uzun,
bıktırıcı konuşmalarla onları konfe-
ransçı durumuna dOşOrmemlştir. Ça·
{jının dOşOn havasından esintiler
getiren o hoşsohbet Vehbi Dede bile
ölçOIO konuşmalarıyla doğallık sınır-
larını aşmaz. Sanki kendisine sakladığı
gizler vardır. Merak ettirir. Peregrlni ile
tartışırken sınıfsal konumuna bağlı
yargılar ileri sorarken, on-on beş söz·
cOkle dünyayı algıladı{jını ortaya ko-
yar. Bilgeliğinin boyutlarını gösterir.
Çocukken gördüğü din eğitiminin
etkisinde görünen Rabia'nın kona{iı ve
yalıyı besleyen kaynakların bilincine
vardıkça Doğu'nun alışılmış düzenin-
den nefret etmesini de, kişiliı')lnin ge·
lişme evrelerindeki özellikler belirler.
Çağdaş Türk romanının ölOmsOzlerln·
den biridir Rabia.
Sinekli Bakkal'ın önemini ortaya
koyan başka özellikler de var kuşku-
suz. Son yazılarımdan birinde deı')in·
dim: Çelişki. .. Müslüman Hıristiyan,
·
yöneten · yönetilen, hasis · derviş, bo·
yun eğen · başkaldıran, bilge · cah11,
zengin-yoksul olma durumundaki in·
sanlar... Romanda bir yaşam parçası·
nın, bir sürecin zorladı{jı kişiler olarak
' •çıkar karşımıza. Herkes bir dala tutun­
makzorundadır.Ama ötelde, kendileri
kendilerinde saklıdır çoğunun.
Halide Edib bu gizin arkasındaki·
leri görmüş ve gösterebilmiştir.
5
tip ·kuruyorlarmış. " deyince Tevfik:
"Ben gider gitmez söylerim, bir daha
bizim eve gelmezler... " yanıtını verdi.
"Olmaz, söyleme."/ "Eskisinden
daha çok gelsinler, söylesinler, önle·
rine dökül, ağızlarını ara, bana gel, ne
söylediklerini haber ver. ihya olursun
be, Tevfik."
Kısacası, Tevfik -dolaylı olarak· Hil·
mi'yi yem olarak kullanıp Zati Bey'ln
Selim Paşa'yı kötü duruma düşürme·
sinde 'hafiyelik' rolü Ostlenmelldir.
Tevfik bu buyruğu yerine getirmek·
te hiç de istekli değildi.
Zati Bey: "Karagöz oynatmak,
meddahı ık etmek yok." uyarısında da
bulundu.
• •
Zati Bey, Selim Paşa'yı huzuruna
davet etti. Ona, oğlunun zararlı yayın­
lar izlediğini, yabancılar eliyle bu 'fiili'
işlediğini belirtti.
Selim Paşa, vatan ve özellikle dev­
let ve padişah aleyhinde girişimde bu­
lunan ·bu oğlu da olsa· herkese hak
ettiği cezayı vermekten kesinlikle
emin olunması gerektiğini belirtmeye
çalıştı.
Zati Bey, -sözde padişah'ın buyru·
ğu olarak· Selim Paşa'nın, başta oğlu
olmak üzere, bu tor zararlı ilişkilı:ıre yö­
nelmiş kişileri izlemekle görevlendiril·
diğinl söyledi.
•
Selim Paşa, artık Saray'a rapor
sunmaya başladı. ilk planda Peregri­
ni'yi izlediğini, ikincisindeyse oğlu Hil·
mi'nin 'tebdil-i hava' diyerek Beyrut'a
yollandığını, onun arkasına iki hafiye
konduğunu bildirdi.
Paşa, özellikle oğlu Hilmi hakkın·
da Beyrut'tan aklayıcı haberler umu·
duyla beklerken, muavin Riina Bey'
den Tevfik'in tutuklandığı haberini
aldı.
Tevfik'in, kadın kılığına girerek
Fransız postanesinden zararlı evraklar·
la çıkarken yakalandığını öğrendi.
Selim Paşa, Tevfik'in bu 'faaliyeti',
oğlu Hilmi ve arkadaşları adına yaptı·
ğı inancıyla adetli şok geçirdi.
• bir dinsizdi. Bu noktadan çıkışla gl·
Hilmi Beyrut'tan dönmüştü. Hak­
kında çeşitli ihbarları annesi de bil·
mekteydi. Babasıyla tartıştı. Baba
Selim Paşa oğlunu azarladı. Hilmi bu
tartışma sırasında -öteden beri yaptıQı
gibi- il. Abdülhamit yönetiminin 'zul­
mO'nO eleştiriyordu.
• duyarlıkla- annesinin ruhuna Yasin'·
Selim Paşa, mabeyinde oğlu Hil­
mi'nin -geçici olarak· Şam \(.ali Muavin·
liği'ne atandığını öğrendi. Oteki 'Genç
TOrkler'de-ailelerini yanlarında götür·
memek kaydıyla -çeşitli yerlere (Ye·
men'e, Fizan'a ... ) sOrOlmOşlerdi.
Selim Paşa bu haberi, konakta oğ·
lu Hilmi'ye aktardı. Hilmi, Tevflk'in de
Şam'a -kendisiyle birlikte· sürgün edil·
��ni duyunca içinde bir rahatlama
<f!-l)"du.
8
• onunla evlenml!k istediğini belirtti.
Babası sürgün edilinceRabia,'bed·
binleşiverdi'. Ne bir yardım kabul edi­
yor, ne de mukabeleye devam ediyor­
du. vazo canlılığını yitirmişti.
Rabia duruma azıcık alışıp iyileşin·
ce müzik çalışmalarına yeniden baş·
ladı.
Vehbi Dede Rabia'ya, karşılığında
para alar;ık çal!ştıracağı öğrenciler de
bulmuştu. Peregrini de, ders verdiği al·
lelere onu "alaturka musiki" öğretme·
ni olarak öneriyordu. Rabia'nın asıl
hoşuna gidense, Vehbi Dede'nin Ra·
bia'ya bütan bir 'Mevlit'i okuyabilece­
ğini söylemesiydi. Bu, ilk kez olacaktı.
•
Bir akşam PeregrinldOkkiina geldi.
Rakım Amca yoktu. Rabia Peregrini'­
ye içten bir sıcaklıkla davranıyordu.
Peregrinl genç kıza, Saray'da çalma ve
söyleme fırsatı doğduğunu söyledi.
Mutfağa geçtiler. Rabia kahve yaptı.
Bu arada Peregrini Rabia'ya çok güzel
bir kız olduğunu söyledi. Yakınlıkları·
nı pekiştiren bir ifadeydi bu.
• 'karagöz' oynatıyordu.
Rabiall. Mabeyinci'nin BoQaziçi'n·
deki yalısında ilk Mevlit'ini başarıy·
la okudu. Orada da görkemli yaşama
olanakları içinde yapay ilişkilere tanık
oldu. Kanarya'yla karşılaşmasına se­
vindi. Onun il. AbdOlhamit'in yeğeniy·
le evlendiğini öğrendi.
• •
Rabia, Kanarya'nın ilgi ve girişim·
leriyle Saray'a da gitti. Orada müzik
öğretmenliği yapacaktı.
Saray'a her gidişinde, oraya Pereg­
rinl de geliyordu. Aradan geçen bir
hafta sonra Peregrini gelmemişti. Veh·
bl Dede, Peregrini'nin annesinin öldü·
ğünü, bu yüzden adamın bir süre yan­
larına gelemeyeceğini belirtti.
Peregrini'nin -annesinin ölüm ha·
beri üzerine- geçici de olsa gidişi Ra·
bla'da, Müslüman · kAfir karşıtlığına
ilişkin düşünceleri yeniden harekete
getirdi. Gönlünü kaptırdığı bu adam
zemli derinliklerde düşünüyor, yaşamı,
insanı ve ahireti yorumlamaya çalışı­
yordu.
Rabia bu arada kitaplara da daldı.
Düşlerin yerini kabuslar alıyor,
benliğindeki karşıtlıkların çatışması
onu buhranlara sürüklüyordu.
Bir avutucu, -belki de kurtarıcı
ler okudu.
• larında belli bir çelişki her an kendini
Aradan aylar geçti, gizemsel bir et­
kinin verdiği umutla Peregrini'nin ge·
leceğinden, Müslüman olup kendisiy­
le evleneceğinden emin şekilde bir
'sükunet' bulur gibi oldu. Tam bu sı­
ralarda Peregrlni çıkageldi.
Peregrini, çok yalnız kaldığını, Ra­
bia'sız yapamayacağını anladığını,
Rabia, onunla - Müslüman olma­
sı durumunda- evlenebileceğini ke·
sin bir ifadeyle söyledi. Peregrini'ye
göre "Rabia'nın köklerinin bu kadar
sağlam olması onu çekici yapan"
önemli şeylerden biriydi. Onun kendi
gerçeğine bu denli bilinçle sadık olma·
sına karşı duyduğu büyük saygıyla Pe·
regrini heyecanla şöyle diyordu: "Ra­
bia, Rabia, dinin dinim... Beni kabul
eder misin?"
Rabia bu soruya sevinçle: "Evet"
yanıtını verdi. Hatta Peregrini'nin ye­
ni adını bile kçyuverdi: "Osman."
Vehbi Efendi'nin de yardımıyla Pe·
regrini Müslüman oldu.
Selim Paşa'nın konağında Rabia'·
nın, - Müslüman olan Peregrini'y.
le- evleneceğinin konuşulduğu sıra·
da Rabia içeri girdi. Selim Paşa ve Sa­
biha Hanım dahil, içerdekiler onu
kutladılar.
Rabia, babasından aldığı son mek·
tubu getirmişti. Paşa'nın oğlu Hilmi'·
nin Şam'daki yaşamından ayrıntılar
veriyordu mektup. Tevfik orada da
Bu mektupta bir kez daha anımsa­
nan 'sürgün' gerçekliği, Sabiha Ha·
nım'ı duygulandırmış, ağlatmıştı.
Rabia'nın 'vakar'ını koruması Selim
Paşa'nın ona saygısını arttırmıştı. Sür·
gOn'e kendisi neden olmuştu. Rabia'·
ya, babasını 'yeni cOlus'ta getirtece­
ğini söyledi.
Düğün hazırlığını Kanarya üstlen·
mişti. Konakta hazırlıklar ve telaşlar
sürerken Rabia'nın evi, dükkiindan ta·
vanarasına değin badana oluyor, kapı­
ları, pencereleri boyanıyordu.
Kısa bir süre sonra evlendiler.
•
Peregrini (yeni adıyla Osman) ko·
nuşmayı, düşünsel yönlü tartışmaları
alışkanlık haline getirmişti. Rabia ise
pek hoşlanmazdı böylesinden. Ayrıl·
dıkları bir noktaydı bu. Osman piyano
çalar, Rabia dinlerdi. Bundan zevk alı­
yordu genç kadın. Osman hep kendi
ürettiği parçaları çalıyordu. Rabia'ya
göre, "kocasının Sinekli Bakkal'da al­
dığı yolun birer nişan taşı, uzaklık
ölçüsüydü" bu havalar. (içlerinde git·
tikçe artan doğu motifleri de vardı.)
•
Osman hemen her akşam mahal·
le kahvesine çıkıyordu. Kocasının Si·
nekli Bakkal'a alıştığını görmek Rabi­
a'yı mutlandırmıştı. Fakat ara·
belli ediyordu. Rabla alışılmışlara,
şartlandırıldığı gerçekliğe uymakta ne
denli uyumluysa, Osman bununla çe­
lişen şekilde, hep yenilik, değişiklik
peşinde o denli farklı arayışlar içindey­
di.
•
Osman, eskici Fehmi Efendi'yle
bir cuma günü camiye gitti. Fehmi
 Efendi ve camidekiler bu hareketi se­
vinçle karşılamıştı. Oysa Osman'ın
asıl amacı Rabia'nın dedesi imamı ta-
nımaktı. ' ği belirliyordu: Rabla, Selim Paşa ile
Camide ön safta sürekli imamı iz·
ledi. Onu, tüm insanlara kin biriktirrryiş
yalnız bir zavallı olarak gördü. içinde
imama acıma ve yardım etme duygu­
ları peşpeşe birbirini izledi.
•
Osman imamı ziyaret etti. Ona yar·
dım etmek isteğinde olduğı,ınu
söyledi.
imam "Rabia"dan "hak" alacaklı
olduğun� belirtti. Eğer bu "hak" veri­
liyorsa, yardımı kabul edeceğini �-­
ledi. Osman ona beş altın uzattı, ·ı�
parayı hemen aldı. "Bu kadar parayı
ümmeti Muhammet'in evladına şeytan
icadı çalgılar meşketmekten mi kaza­
nıyorsun?" diyerek Osman'ın kişiliğin­
de tüm Sinekli Bakkal dünyasına çattı.
Onların tümünü cehennemlik kafir ola·
rak tanımlayıp suçluyordu.
• Rabia'yı din, ırk ayrılığından çok,
Saffet Bey'in sütninesi ikbal Ha·
nım, Rabialar'ın 'yaz'ı Bebek korusun·
daki beyaz evde geçirmelbrini önerdi-.
Rabia ilk kez çıkıyordu Sinekli Bakkal'­
dan. Evleneliberi ilk kez 'mekan• değiş­
tiriyordu.
Osman'la yalıda tarih üzerine, kül·
tür ve medeniyet ozerine konuşmalar
yapıyor, doğumu muhtemel 'oğulları'
için iyi dilekler geliştiriyorlardı.
Rabia arada ut çalıyordu. En çok
çaldığı macuncuların cuma günleri Si­
nekli Bakkal'dan geçerken söyledikleri
"Çil Horoz" tOrkOsüydO.
Rabia ut eşliğinde şarkı söylerken,
sesi Bebek kıyılarından Boğaz'ın her
yanına yayılıyordu. O söylerken Bebek
koyu her yandan gelen sandallarla do·
luyor, gazelini dinliyorlardı.
Osman kendi kendine: "Boğaziçi
ve ben, en sonunda Rabia'ya etten,
kandan yaratılmış olduğunu öğrettik,
kızgın toprakların, sıcak güneşin ha­
yatını öğrettik" diyerek seviniyordu.
• da bu adamın "Meşrutiyet Hatibi" ola­
Selim Paşa görevinden istifa etti.
istifasının kabulü sırasında'Mabeyin­
ci'yle konuştu. Hilmi, yazı LObnan'da
geçirmek isteğiyle validen izin alıp yo­
la çıktığında, bir fırsat yaratıp Fransa':
_ "Torununu süslüyor. Ana oğul
ya kaçmıştı. Selim Paşa'nın gelını
Dürnev ve Rabia'nın babası Tevfik'se
'şam'da kalmıştı. Paşa gidip onları al­
maya karar verdi.
•
Selim Paşa Şam'a hareketini 'cü-
lus'tan sonraya bıraktı. Bu, onun pa·
dişah 'efendisi'ne son nezaketi
oluyordu. Yalnız, eski günlerdeki cü·
lus eğlenceleri için gündemlediği tüm
masrafları bu kez Sinekli Bakkal ihti­
yar heyetiyle, mahalle yoksullarına kı­
şın yakacak alınmasına ayırdı.
Konağa cülus gününün öğle son­
rası giden Rabla, oradaki sessizliği an­
lamaya çalışıyordu. Bir tür "hayallerin
hakim olduğu sessizlik"ti bu.
Bostan'a indi, sıkıntı sarmıştı içi­
ni. Konaktaki değişme belli bir gerçe­
karısının "silinmiş gamlı gözlerinde,
hiçbir debdebenin, hiçbir saadetin
daimi olmadığını sezen, hayatın biçim·
den biçime giren akışından ürkmü.şle·
rin bakışı"nı anlıyor gibiydi. işte
yaşam gerçekliği.
Kendi geleceğini bu gerçekliğin
ışığında görmeye çalıştı. "Kaza ve
Kader" diye belirleyerek, kendi kendi·
ne. Umudunu diri tutmaya çalıştı.
• hazırlamaya çalışıyordu kendini.
Osman'la Rabia'daki ayrılıklar za­
man geçtikçe daha bir belirleniyordu.
Rabia gene o 'tek ses', 'tek istek'
gerçekli(lini yaşarken, Osman bir sen­
foni zenginli(liyle 'binbir emel, binbir
istek' içinde oluyordu. Rabia, Osman'­
da simgelenen Avrupalı'nın 'maddi'li·
ğini kabul edemiyordu.
Osman'ı asılzadelikle, mirasyedi·
likle suçladı(lı anlar az değildi artık.
'sınıf farkı' kudurtuyordu.
•
Bir gün Rabia'nın bebeklik ve ço­
cukluk günlerini geçirdiği dede evine
gittiler. Her eşyada 'Rabia' gerçekliği­
nin oluşmasında rol almış nitelikleri
buluyor, varlığını gene o evle özdeş­
leştirmeye çalışıyordu.
O evdeki dakikalar içinde karnın·
da bir kıpırdama duymuştu. "Yeni Ra·
bia"yı bu evde doğurma isteği yeşerdi
içinde. O eve taşınmaya karar verdiler.
• Tevfik lstanbul'u görür görmez bir
imamın evini baştan sona onardı-
lar.
Rabia'nın o "ecdat yadigarı" eve
göçünü mahalleli de doğal karşılıyor­
du.
Rabia'nın gebeliği, mahalledeki
saygınlığını arttırmıştı.
• hatibi tanır gibi oldu. Bir zamanlar ne­
Kadın artık geceleri uyuyamaz ol-
du. Osman'ın kanısınca "o yalnız vü­
cutça değil, dimağca da hastaydı."
Bir sabah yataktan kalkamadı. Ka·
narya'ya haber ulaştırıldı. Kanarya
doktorlar getirtti. Muayenede, do(lu·
mun normal yoldan gerçekleşemeye­
ceği, mutlaka bir operasyona
gereksinme b�lirdiği saptanmıştı.
Şimdi bu evde iki doğum olayı ger­
çekleşmek üzereydi. Rabia'nın
-o(llan olarak doğacağına inandı­
ğı- çocuğun adı Recep; Osman'ınki­
nin ise "Tılsımlı Kuyu" olacaktı.
"Tılsımlı Kuyu"nun doğuş sancıla­
rı daha ilginçti. Bir torıo sonlanama­
yan zorlukları vardı bu operanın.
Sonunda Osman'ı dd sevinç çılgınlığı­
na ulaştıran bir boya gerçekleşti. Ra­
bia, hasta durumunda dış dünyadan
da algıladığı doğal seslerle, bir fırtınalı
gecede operanın bitişine yardımcı ola­
cak motifleri der1eyiverdi. Bunların ara­
sında kendi müziğimizin sesleri, o
yarım ses özgünlüğü operaya bekledi·
ği doğum fırsatını veriyordu artık. Elu
gerçeklikte iki uygarlığın, iki insan ara­
cılığıyla, Batı ve Doğu sanat anlayış­
larının bileşkesinde buluşup kaynaş­
ması 'mucizesi' belirlenmişti.
•
Rabia buhranlı düşler görüyordu.
Gizemli dünyalara tutsak ruhu, onda
hep "ahret" dünyasına ilişkin düşler
çoğalmaktaydı. Büyük babasının "ah·
ret azapları"nı haber veren işaretlerdi
sanki bunlar.
Çıkan kar fırtınası, Rabia'yı daha
da bunaltmıştı. inlemeleri arttı. Osman
karısının ölebileceği olasılığına bile
Geçmiş beraberliklerine bakıyor,
"sanki hiç fena gün geçirmemişler' gi­
bi geliyordu ona. Avunuyordu.
Yatağa yaklaşır yaklaşmaz karısı­
nın şişmiş, mosmor olmuş yüzünü gö­
rünce irkilip geri çekiliverdi.
"Rabia, Rabia, Rabia!.." diye ünle­
di./ Kadına ağrı ve "ıspazmoz" gelmiş­
ti.
Evde·bir koşuşmadır başladı.
Neden sonra Dr. Salim ve onun
getirdiği bir hastabakıcı Rabia'yı ken­
dine getirmeyi başardı.
Başariıi bir ameliyattan sonra Ra­
bia'nın bir oğlu dünyaya geldi.
•
1908 Temmuz'unda"ll. Meşrutiyet
inkılabı" oluyor. Sosyal ve politik dü­
zeni alt üst eden bir olaydır bu.
Eski 'rejim' sürgünleri dönmeye
başladılar. içlerinde Tevfik de vardı
bunların.
Dönenlerin pek çoğu 'şöhret
sarhoşu' olmuştu. Artık birer 'kahra·
man' dılar.
çocuk gibi ağlamaya başladı.
Onu Sinekli Bakkal'ın tüm bildik
yüzleri karşılamıştı. Coşkulu naralar
attılar Tevfik'i yanıbaşlarında görünce.
Parayla tutulmuş bir hatip, özellik­
le Tevfik'in kahramanlığını dile geti �e
/
rek ateşli övgüler üretiyordu. Tevfik-rru
zarette kendisine acılar çektiren, iş­
kenceci "Göz Patlatan Muzaffer"den
başkası değildi bu adam. Sordul)unda
rak yeni idareyi alkışladığını öl)rendi.
Bir an şaşkınlık geçirdi bu gerçeklik
karşısında.
Tevfik'in asıl sorusu Rabia'dır. O
"nerede?"ydi.
Sinekli Bakkal kahramanını bekliyor... "
dediler.
Tevfik'in gözlerinden iki yaş dam­
lası yanaklarına inerken onu karşıla­
yanların başında bulunan Vehbi Dede
şöyle dedi Rabia'nın babasına:
·
"Hayal takımına bir çocuk eklersin
Tevfik!.. "
•
Yaşlılıl)ı ilerlemiş olan Tevfik, to-
rununun varlıl)ından da aldığı mutlu­
luk coşkusuyla huzur buldu. Damadı
Osman'la kızı Rabia'nın kaldığı eve
yerleşti.
Sinekli Bakkal dünyasında o es­
ki mutlu yaşam yine başladı.
-
'

Roman dan alı ntı
EREG R I N I her perşembe akşamı -o
·akşamları paşa gece yarısına kadar dai-
1rede geçirdiği için- konağa gelir, H i lmi '·
' n i n odasında toplanır, konuşurlar ve
konser verilirdi. H i l m i ancak Rabia derse
başladıktan sekiz ay sonra kızı Peregrini'
ye d i n letmeye karar verdi ve anasının iz­
n i n i aldıktan sonra, b i r perşembe akşamı Rabia'yı, Şükri·
ye Hanım , H i l m i ' n i n odasına çıkardı.
Rabia yukarıya çıkarken ayakları geri geri gid iyordu. Pe­
regri ni'den bi raz korkuyordu. Selim Paşa i l e oğlu aras ın­
da sesinin terbiyesi için geçen tartışmayı derin bir dikkatle
dinlemişti, pek sevdiği Vehbi Dede'nin elinden Peregrini'·
ye geçmeyi hiç istemiyordı.J . Odaya ayakların ı n ucuna ba­
sarak girdi.
Piyanonun önünde dört kişi toplanmıştı. iskemlede Hil·
mi oturuyor, bir tarafında ayakta uzun boylu, keskin yüzlü
esmer bir genç adam, öbür tarafında sarışın, s i l i k yüzlü da­
ha genç bir adam, arkasında, H i l m i ' n i n omuzlarına ellerini
dayamış kısa boylu bir adam. Bunlar piyanonun yan ında
olmalarına rağmen müzikten bambaşka bir şeyler konuşu­
yorlard ı . B i l hassa esmer adam -nafia mühendislerinden
Şevki Bey- elleriyle işaretler yaparak "Mazzini, Namık
Kemal" isimlerini durmaksızın tekrar ediyordu.
Çocuğun yumuşak halıda kaybolan ayak seslerini ev­
vela Peregri n i ' n i n hassas kulakları sezdi ve birdenbire dön­
dü. Ufak tefek bir adam d ı . Kuru yüzünü, bir örümcek ağı
gibi birbirine geçmiş çizgiler kaplamış, gözleri çukur, kaş­
ları kalın, sakalı sivri, siyah boyunbağı bir sanatkar ihma­
liyle göğsünün yarı s ı n ı kaplamış, belki otuz, kırk yaşında.
- Bu bizim çocuk artist olacak, dedi ve e l i n i Rabia'ya
uzattı.
Kız -belki her uzatılan eli öpmeye alışık olmasından, bel­
ki el sıkmak adetini bilmemesinden, belki de Peregri n i ' n i n
pürüzsüz Türkçesi'nden onu M ü s l ü man sanmasından- sa­
natkarın elini örto ve baş ına koydu.
Ç genç elleriyle ağızların ı örterek pulla­
dılar. Fakat Pereg rini memnun görünüyor­
' du . Çocuk o n u n zihninde ders verdiği
alafranga zengin kız çocuklarıyla derhal
bir karıştırma uyand ırmıştı. Onların hep­
si Avrupa çocuklarının saman kağıdı kop­
yası gibi idiler; halbuki bu kız arkasındaki
üç sıkı kumral örgüsüyle, açık yüzünde nohudi yemenisiyle
İstanbul şehrinin medeniyet i n i n , kültürünün yüzyıllar sü­
ren gelişmesinin vücuda getirdiği yerli bir örnek!
Yeşil dalgalı bal rengi gözleri ciddi ve ağırbaşlı, bi raz
büyücek pembe dudaklı ağızda sükün ve kudret vardı. Pi·
yana hocas ı n ı n gözleri küçüldü, dudaklarında doğan gü­
lümseme yüzünün bütün çizgi lerini deri nleştird i . Rabia da
elinde olmadan gülümsedi. Otekiler çocuğun üstada söy­
leyeceği şarkıyı m ünakaşa ediyorlardı. Hilmi bir parmağıyla
piyanoda, "Gönül senden kimlere etsem ş i kayet" şarkısı­
na başladı.
::-- Bunu söyletelim, güzel söylüyor dedi.
Ustat başını salladı:
- Matmazel , camilerde okuyan hafızlardan değil m i ?
Bırakın kendi kitabından, kendi üslü buyle b i r parça oku­
sun.
Üstad ı n bu fikrini gençlerorijinalbuldular ve derhal bir
"mizansen''. yapmaya koyuldular. Sarışın genç -Şü rayı Dev­
let azasindan Osman Bey'in oğlu Galip- bir rahle buldu ge-
tirdi. Şevki üstüne iki mum yaktı. H i l m i karısının odasından
beyaz dantel bir başörtüsü kaptı getirdi. Rabia'nın başına
örttü. Hafız kızın beyaz çerçeve içinde dar yüzü, mumun
titrek beyaz alevleri arasında görününce havadaki "dram"
kokusuna kapılan Pereg rini piyanonun üstündeki lambayı
kıstı. Birdenbire gölgelere dalan ve loşlukta hatları birbiri­
ne karışan eşya arasında Rabi a ' n ı n yüzü bir Meryem Ana
tasviri gibi göründü. O vakit üstat ellerini oğuşturarak: " Be­
atris, Dante'ye i l k defa böyle görünmüş olacak ! " diyordu.
Üç gencin gözleri çocuğun yüzüne, fakat Peregri ni'nin göz­
leri kız hafıza daldı kaldı.
ELKI bir uzun dakika kızın vücudu
donmuş gibi hareketsiz bekledi. Sonra içi­
ne gizli bir hayat suyu akıyormuş gibi ön­
ce başı ve omuzları belli belirsiz, sonra
bütün vücudu dalgalanmaya, dudakların­
dan yarım ve çeyrek seslerden yarat ılan
' ağ ı r ve garip bir ahenk akmaya başladı.
"Besmele" ile başlarken bu hareket ve ses hafif ve pes,
fakat gittikçe kuvvetlendi, h u m m a l ı bir damar gibi atışı
kudretlendi ve en n i hayet "Sadakal lahül azim"de yavaşla­
dı ve birdenbire kesildi.
Şimdi küçük hafız yine donmuş gibi, okurken vücudu­
nu kavrayan kudret akmış, tükenmiş gibi cansız d u ruyor­
du.
Ü ç çift göz, kendilerine pek olağanüstü gelmeyen bu
manzaranın Peregrini 'ye tesirine biraz şaştı . Onu b i r filo­
zof, her fi lozof gibi dinsiz, her halde dinsizliği bir softa ta­
assubu kadar kuvvetli sanırlardı. O, şimdi başı önünde, yüzü
huşü içinde, günahlarına tövbe eden bir rahibe benzemiş­
ti.
Başını kaldırdığı vakit, davranışındaki acele ve aşırılı­
ğı kalmamıştı. Çoşkun bir sesle çocuğa:
- Okuduğunun manasını bana söyler m i s i r. ? dedi.
Rabia, omuzlarını silkti. Henüz bunu anlayacak kadar
Arapça derslerinde ileri gitmemişii.
Hilmi yine konuştu. Paşa'nın kütüphanesinden, yaprak­
ları sararm ış bir tefs i r kitabı getirdi.
Rabia' n ı n okumuş olduğu ayetlerin Türkçesini söyler·
ken, piyanist onları cebinden defterini çıkarmış, kaydedi·
yordu:
"Rab, meleklere, biz dünyaya ha.kim olacak b i r i n i
(Adem) göndereceğiz, d e d i ğ i zaman onlar, b i z senin kud·
siyetini ila, hamdüsena ile meşgulken, sen oraya fitne ika
edecek, kan dökecek bir kimse mi gönderiyorsun, dediler".
Piyanist defterini cebine koydu:
- Beni A�lah 'ı mdar. , ruhbaniyetten ve manastırdan ayı­
ran işte meleklerin bu mantığı, bu i t i razı olmuştur, dedi.
H i l mi ve arkadaşları sustular. Onu, yeni ve bambaşka
bir yönden görüyorlardı. Onun felsefe ve tarih bilgisi nden,
doğu b i l i m l erindeki derinliğinden çok Batı'daki fikir akım­
larını dikkatle izleyişi, genç öğrencinin zihninde kuvvetli
tesirler yapmıştı. Fakat en çok onu d i nsizliği için yani kili­
sesini, tarikat i n i terkettiği için severlerdi. Türk diyarında
her değişikliğe, her ileri atılışa di ndarları engel gördükleri
için kendilerini din baskısından kurtulmuş sayıyorlardı.
Bundan dolayı sabık rahip Peregrini ile aralarında bir fikir
dostluğu, inanç birliği olduğuna inanmışlardı. Rabia'nın
Kur'an okumasıyle, sanatkarın gösterdiği hassasiyet on­
ları biraz şaşırttı.
H i l m i sordu:
- Bu sesi terbiye etmek istemez m i s i n iz, cher Mait­
re?
Rabıa' nı n gözleri isyanla tutuştu, fakat Peregrini kızı ya­
tıştıran b i r samimiyetle dedi ki:
- Hayır, Sezar' ı n malını Sezar'a. Allah 'a ait olanı Al­
lah 'a vermek gerek... Ben Sezar'ın, ben Şeytan'ın toplumun­
dan ım . Çocuk Allah'ın, bırakın olduğu yerde kalsın .