Professional Documents
Culture Documents
Devre Analizi Ders Notlari
Devre Analizi Ders Notlari
Düğüm: Đki veya daha fazla devre elemanının uçlarının birle tiği noktalar düğüm olarak
adlandırılır. ekil.DT.1 için a, b, c, d, e, f, g, h, i, j noktalarının hepsi düğümdür.
Temel Düğüm: Üç veya daha fazla devre elemanın birle tiği düğüm temel düğüm olarak
adlandırılır. ekil.DT.1’deki düğümler içerisinde yalnızca c, d, e, f, i, j temel düğümdür.
Yol: Hiçbir devre elemanının iki defa olmamak üzere, temel devre elemanlarının yan yana
olanları üzerinden gidilerek izlenen sıraya yol adı verilir. ekil.DT.1’deki V2 , R4 , i1 , R6 bir
yol olu turmaktadır. Yine i2 , R7 , V3 , de bir yol olu turmaktadır.
+
Kol: Đki düğümü birle tiren yola kol adı verilir. Örneğin a ve b düğümünü birle tiren R1
direnci bir kol olu turmaktadır. Yine V4 gerilim kaynağının olduğu yol, i2 akım kaynağının
olduğu yol bir koldur.
Temel Kol: Ba ka bir temel düğümden geçmeden iki temel düğümü birle tiren yola temel kol
denir. ekil.DT.1’deki V1 , R1 , R2 yolu i2 yolu, V4 , R8 yolu, R3 yolu, R6 yolu, i1 i1 yolu, R4
yolu ve V2 , R5 yolu temel kol örnekleridir.
Halka: Bir düğümden ba layarak, yine aynı düğüme geri dönen yola halka ismi verilir.
ekil.DT.1’ deki halka örnekleri ise a ağıdaki gibidir;
R3 − V4 − R8 − R7 , R7 − R6 − i1 − V3 , V2 − V1 − R1 − i2 − R6 − R5
Çevre: Đçinde ba ka bir halka olmayan halkaya çevre adı verilir. ekil DT.1. için
R4 − V1 − R1 − R2 − R3 − V3 halkası, V2 − R4 − i1 − R5 halkası, i1 − V3 − R7 − R6 halkası,
R7 − R3 − V4 − R8 halkası, R8 − V4 − i2 halkası aynı zamanda birer çerçevedirler.
Düzlemsel Devre: Birbiri üzerinden atlama yapmadan bir düzlem üzerine (örneğin kağıda)
çizilebilen devrelere düzlemsel devre ismi verilir. Üzerinden atlama yapılmı devreler illaki
düzlemsel olmayan devre olmayabilirler. Bu devrelerin bir kısmı düzlemsel olarak çizilebilir.
Örneğin ekil DT.2’deki devre, ekil DT.3’teki gibi tekrar çizilebilir.
Yine de bazı devreler vardır ki düzeltmeler sonucunda dahi atlamasız çizilmez. Bu durumdaki
bir devreye düzlemsel olmayan devre adı verilir. ekil DT.4’deki devre böyle bir devredir.
R1 R2
R5
R4
V1 + R3 R6
R7
R8 R9
ekil.DT.2 Düzlemsel Olmayan Devre
Düğüm gerilimleri yönteminde, her düğüme bir gerilim atanarak, Kirchoffun akım kanunu
vasıtasıyla denklemler elde edilir. Fakat bizim için gerekli olan ise temel düğüm sayısının bir
eksiği kadar denklemdir. Yani Düğüm gerilimleri yönteminde toplam denklem sayısı;
ds1 = ne − 1
Çevre akımları yönteminde ise Kirchoff’un gerilim kanunu, toplam çevre sayısı dolayısıyla
denklem sayısı ds2 ise;
ds2 = be − (ne − 1)
formülünden hesaplanır. Burada be toplam temel kol sayısıdır.
Düğüm gerilimleri metodu temelde, temel düğümlere bir gerilim atanarak ve her düğüm için
Kirchoff’un akım kanunun yazılmasını temel alan bir yöntemdir. Bu yöntemle bütün temel
düğümlerdeki gerilimler hesaplanır. Bu değerler devrenin diğer noktaları için bir referans
özelliği ta ır. Bu değerler vasıtasıyla devrenin herhangi bir noktasından geçen akımı veya
herhangi iki nokta arasındaki gerilimi hesap etmek mümkündür.
A ağıdaki örnekle birlikte, düğüm gerilimleri yöntemi ile devre çözümünü inceleyeceğiz.
Gerekli olan denklem sayası ds1 = 3 − 1 = 2 .
Bundan sonraki a amada her bir i aretlenen düğüm için, sıfır noktası hariç Kirchoffun akım
kanunu yazılır. 1 düğümü için;
ia + ib + ic = 0
Görüldüğü üzere ia , Ri ’nin bulunduğu koldan geçen akımdır ve denklemi ona göre
yazılmı tır. ib ve ic de ona göre yazılmı ve en sonunda ise en ba ta yazılan denklemde yerine
konmu tur.
V1 için:
V1 V −V V1 V − 25
−1 + 1 2 = 0 ⇒ −1 + 1 =0
10 20 10 20
45
2V1 − 20 + V1 − 25 = 0 V1 = V1 = 15v
3
Süper Düğüm: Eğer iki düğüm arasına bir gerilim kaynağı bağlanmı ise kollardan geçen
akımı direk yazamayız. Fakat dolaylı yollardan düğüm gerilimlerini yazabiliriz. A ağıdaki
örneği inceleyelim.
Örnek.DT.3
V1 V1
+ + ix = 0
10 50
ix : gerilim kaynağı üzerinden
geçen akımı direk
bilemediğimizden gerilim
kaynağı üzerinden geçen bir
akım tanımlandı:
V1 düğümü için
V2 düğümü için
V
−ix + 2 + 2 = 0
10
Bu iki denklemi toplarsak ix terimleri yok olur.
V1 V1 V
+ + 2 + 2 = 0 elde edilir. (Denklem 1*)
10 50 10
Fakat eksik olan bir denklem daha bulunmalıdır. Çünkü 2 bilinmeyenli denklemleri çözmek
için en az iki adet denklem lazımdır. Bu ise kontrollü gerilim kaynağını yerine yazarak
bulunur.
V V
V1 − V2 = 50i ⇒ i = 1 ⇒ V1 − V2 = 50 1
10 10
−4V1 − V2 = 0
Böylece ikinci denklem elde edilmi oldu. Denklemler çözülürse:
Denklem (1*) kısaca yazabilmek için süper düğüm yöntemi adı verilen bir yöntem
uygulanabilir. Bu yöntem gerilim kaynaklarının arasına bağlı olduğu her düğüm için
uygulanabilir. Eğer süper düğüm için Kirchoff’un akım kanununu yazarsak:
V1 V1 V
+ +2+ 2 = 0
10 50 10
Denklem (1*)elde ederiz.
Çevre akımları metodunda temel olan çevrelerin tespit edilerek çevreler içerisinde akımlar
dola tığının varsayılmasından ibarettir. Daha sonra çevre için Kirchoff’un gerilim kanunu
yazılır. Sonuç olarak be − (ne − 1) adet denklem elde edilir. Bu denklemlerle çevre akımları
hesaplanır. Yine düğüm gerilimlerinde olduğu gibi çevre akımları devrenin herhangi bir
yerindeki gerilim ve akımların hesaplanması için yeterlidir. ekil.DT.6’yı ele alalım.
+ VR 12
R1
i2
R2 R3
VR 22 VR 32
+ +
+ +
VR 21 VR 33
+
R4
Vk1 + VR 41 VR 43 i3 Vk 2 +
i1 +
ekil.DT.6’daki devrede üç adet çevre olduğu görülmektedir. Devrede dört adette temel
düğüm bulunmaktadır. Devrede altı adette temel kol vardır. Gerekli olan denklem sayısı
be = 6 ve ne = 4 için be − (ne − 1) = 6 − (4 − 1) = 7 − 4 = 3 ’tür. Bu sayı ise çevre sayısına e ittir.
Çevreler tespit edildikten sonra her çevre için çevre içinde dolanarak devresini tamamlayan
çevre akımları tespit edilir. Bu akımların yönleri ya hepsi saat yönünde, ya da saat yönünün
tersi yönde tespit edilir. Burada ve ilerde hep saat yönü tercih edilecektir. Bundan sonra ise
çevre akımının yönü referans alınarak Kirchoff’un gerilim kanunu yazılır. i1 halkası için bunu
yazalım.
−Vk1 + VR21 + VR41 = 0 Burada VR21 ve VR41 , i1 akımına göre pozitif kabul edilir.
−Vk1 + V21 + VR41 = 0 V21 gerilimi bir sonraki a ama için dikkatle seçildi.
Eğer VR21 ve VR41 , i1 akımına göre seçilmi se denklemi yeniden yazarsak;
−Vk1 + (i1 − i2 ) R2 + (i1 − i3 ) R4 = 0
R2 üzerinden geçen akımın (i1 − i2 ) olduğuna ve R4 üzerinden geçen akımın (i1 − i3 )
olduğuna ve kabul edilen referans gerilim yönlerine dikkat ediniz.
i2 halkası için ise
+VR22 + VR12 + VR32 = 0
denklemi yazılıp, değerleri yerine konursa
R2 (i2 − i1 ) + R1i2 + (i2 − i3 ) R3 = 0
Burada VR22 = −VR21 olduğuna ve bunların i1 ve i2 akım yönlerine göre alındığına dikkat ediniz.
i3 halkası için ise
VR43 + VR33 + VRk 2 = 0 ⇒ R4 (i3 − i1 ) + R3 (i3 − i2 ) + Vk 2 = 0
Bu ekilde denklemler bulunmu olur. Sonuç denklem sistemini çözerek elde edilir.
275 35 −25
∆ 2 = −250 0 −50 = 200000 i2 = ∆ 2 / ∆ = 0, 2 A
−25 −25 75
275 −250 35
∆ 3 = −250 350 0 = −100000 i3 = ∆ 3 / ∆ = −0,1A
−25 −50 −25
Örnek.DT.5: Çevre akımları yöntemi kullanarak 20 ’luk direnç üzerinden geçen akımı
hesaplayınız.
2A
ekle bakıldığında iki adet akım kaynağı
Kirchoff’un gerilim kanunu yazmak için
i2 bir problem olu turur gibi gözükmektedir.
10 ohm 20 ohm
Fakat dikkatli bir incelemeyle i2 = 2 A
i
olduğunu kolaylıkla bulabiliriz. Böylece
bilinmeyen sayısı bir adet azılmı olur. i1
Đx +
Vx halkası için denklemi yazalım. 5A lık akım
+
25 ix i1 5A i3 80 v +
kaynağı üzerindeki gerilime Vx diyelim.
Düğüm gerilimleri yöntemi genelde çevre akımları yöntemine göre avantajlıdır. Fakat bazı
durumlarda devre daha bilinmeyenli denklem sistemine dönü türülebiliyorsa daha az
bilinmeyenli denklem sistemi tercih edilir. Bu arada düzlemsel olmaya devrelere yalnızca
düğüm gerilimlerinin uygulanabildiğini unutmayınız.
ekil.DT.7’deki dönü ümü yapabilmek için RL yük direnci üzerinden geçen akımların ve RL
üzerinde dü en gerilimlerin e it olması gerekir.
il il
+ +
Vk + VL ik Rp VL RL
RL =0 için iL = Vk / RS ve iL = ik olmalıdır.
Dolayısıyla ik = Vk / RS olur.
RL = ∞ için VL = Vk ve VL = ik .R p olur.
Eğer Vk ’yı ilk denkleminde yerine yazarsak;
ik = ik .R p / RS ⇒ R p = RS
Sonuç olarak kaynak dönü ümü için gerekli formüller bulunmu olur. Kaynak dönü ümler
çift taraflıdır.
Örnek.DT.6:
.
10 ’luk ve 3 ’luk dirençler seri hale gelir
ve 13 ’luk bir dirençle deği tirilebilir
Gerilim kaynağına paralel direnç dönü türülürken yalnızca gerilim kaynağı ve akım
kaynağına seri direnç dönü türülürken yalnızca akım kaynağı seçilir.
Rs
+
Vk Rp Vk + ve ik ik
= veya
Herhangi bir devre, devre üzerinde belirlenmi iki noktadan doğru bakıldığında bir gerilim
kaynağı ve bir seri direnç olarak sadele tirilebilir. Bu sadele tirmeye Thevenin e değeri’nin
bulunması denir. Aynı ekilde bu sadele tirme bir akım kaynağı ve buna paralel bağlı direnç
olarak yapılırsa Norton e değeri bulunmu olur.
Bazı durumlarda devrenin içinden çok uçları arasındaki davranı ile ilgileniyorsak Thevenin
ve Norton e değeri sıkça kullanılır. Bunu yaparken uygulanan yöntem uçlar arasındaki
gerilimi hesaplamaktan ba lar. Bu uçlara herhangi bir ey bağlı değilken yapılan gerilim
hesabı Thevenin e değer gerilimini verir. Bu iki uç kısa devre edilerek kısa devre üzerinden
geçen akım hesaplanırsa buna da Norton e değer akımı denir. Bu belirlenen uçlara sırayla
voltmetre ve ampermetre bağlanması gibidir.
25 V + 2 ohm 5A
a ve b uçları arasındaki gerilimi V1 hesap ederek bulalım. Düğüm gerilimleri için V1 yeterlidir
ve V1 = Vab = Vth dir.
V1 − 25 V1
+ −5 = 0 ⇒ V1 − 25 + 2V1 − 20 = 0
4 2
3V1 = 45 V1 = 45 / 3 V1 = 45 / 3 = 15v = Vth
a ve b uçları kısa devre edildiğinde geçen akım ise
25v − 0
IN = + 5 = 6, 25 + 5 = 11, 25 A
4
V
Rth = th = 1.333Ω
IN
Rth
1,33 ohm
a
Vth +
15 V
Not: Thevenin veya Norton e değerini bulurken bazen kaynak dönü ümü kullanılamayabilir.
Bu durumda standart yönteme geri dönülür.
−10 x 10−3
4vab = = −100 vab = −25v = Vth
10 −4
Bazı durumlarda Rth direkt olarak hesaplanabilir. Bunun için art ise devrenin tamamen direç
ve bağımsız kaynaklardan olu ması gerekir. Bu durumda gerilim kaynakları kısa devre ve
akım kaynakları açık devre yapılarak devre yeniden çizilir ve e değer devre direnci
hesaplanır.
Eğer devrede kontrollü kaynaklar varsa, yine bağımsız kaynaklar yukarıdaki gibi kısa devre
ya da açık devre yapılır. Fakat bu i lem kontrollü kaynaklara uygulanmaz. Onun yerine a ve b
uçları ara sıra test gerilimi uygulanır ve sonuç bu ekilde hesaplanır
Örnek.DT.12: Örnek.DT10’daki devrede Rth direncini test gerilimi yöntemi ile bulunuz.
VT V V
Rth = iT = ab + 100i iT = T + 100i
iT 2K 2K
i bu sefer u ekilde hesaplanır.
−10−4
i= v değerin negatif olduğuna dikkat ediniz. V = VT olduğundan
100
−10−4
i= vT yerine yazarsak
100
1 (−10 − 4)
iT = + 100 vT
2K 100
−4 iT
iT = (0, 5 x 10−3 − 10 )vT vt =
4 x 10 −4
VT iT / 4 x 10−4 10000
Rth = = = = 2500Ω
iT iT 4
Güç transferi olayı elektrik açısından iki ekilde incelenir. Đlk kısım için öretilen gücün ne
kadarının verimli bir ekilde transfer edildiğidir. Güç üretim istasyonlarından, yüke transfer
edilen güç yüzdesi ne kadar büyükse o kadar verimlidir denir. Đkincisi ise transfer edilen
gücün büyüklüğüyle ilgilidir. Bu tip sistemlerde üretilen güç çok sınırlı ve küçük olduğundan
üretilen gücün maksimum değeri yüke transfer edilmek ister. Bu durumda maksimum güç
transferi kuralları uyarlanır. Herhangi bir devre Thevenin e değeri olarak yazılabildiğinden
karma ık devre bir Thevenin e değeri ile yer deği tirilir.
a i a i
Rth
RL ≡ +
Vth RL
b b
Sonuç olarak RL yük direnci maksimum güç transferi için Rth ’ye e it olmalıdır.
Dolayısıyla maksimum güç transferi için RL = Rth = 12Ω olmalıdır. RL devreye bağlı iken;
2 2 2
Vth 24 24
RPL = Pmax = .RL = .12 = .12 = 12W
Rth + RL 12 + 12 24
Süperpozisyon Metodu
Bir doğrusal sistemde birden fazla kaynak tarafından besleniyorsa sistemin doğal tepkimesi
her bir kaynak için diğer kaynaklar izole edilerek hesaplanan tepkilerin toplamına e ittir.
Sistemin doğrusal olması yeterli arttır.
Bir direnç üzerinden geçen akımın, gerilime olan grafiği çizilirse, bu Ohm kanununun
grafiksel ifadesi olur. Grafik bir doğrudan olu ur ve eğimi direncin ters değerini verir. Bunun
nasıl olduğunu görelim.
i
y2 − y1
Bir doğrunun eğimi: m =
x2 − x1
i2
i −i
ekil.DT.11’deki doğrunun eğimi ise m = 2 1 olur i1
v2 − v1
i − 0 i2 1 V
eğer v1 = 0 ise , i1 = 0 olduğundan m = 2 = = V1 V2
v2 − 0 v2 R
1 v −v
m = ise R = 2 1 eklinde yazılabilir.
R i2 − i1
ekil.DT.11. Direncin
akım-gerilim grafiği
Tekrar süperpozisyon yöntemine dönersek, devrenin çözümü için ba ta bir kaynak seçilir ve
diğer bağımsız kaynaklar gerilim kaynağı ise iç direnci sıfır olduğundan kısa devre ve akım
kaynağı ise iç direnci sonsuz olduğundan açık devre yapılır. Devre tek kaynak için çözülür.
Daha sonra bir ba ka kaynağa geçilir. Çözüm bu kaynak içinde tekrarlanır. Bu i lem bütün
kaynaklar için tekrarlanır. En son çözüm her bir kaynak için bulunan çözümlerin toplamıdır.
RS1 = 3 + 10 = 13Ω
3.2
RP1 = = 8, 03Ω
3+ 2
11v
ix1 = = 0.844 A
5 + RP1
8, 03 11v
i211 = . = 0.322 A
5 + 8, 03 21
V2
V2 = 6.RP2 = 24, 785v ⇒ i3 = = 3, 521A
RS1
V1 = V2 − i3 .3 = 24, 785v − 3.3,521 = 14, 22v
V −14, 22 V
ix2 = − 1 = = −2,844 = −2 A i212 = 1 = 0, 677 A
5 5 21
ix = ix1 + ix2 = 0,844 − 2,844 = −2 A ve i21 = i211 + i212 = 0, 0** A
2A
10 ohm 20 ohm
ix
+
100 ix 5A 80 v +
−100ix1 100ix1
i1 + ix1 = 2 A ve i = − + ix1 = 2 A
30 30
10 ohm 20 ohm
i1 −100ix1 + 30ix1 = 60
ix1 60
ix1 = = −0,857143 A
100 ix1 −70
i2
10 ohm 20 ohm i2 = 5 + ix2
ix2 100ix2 = i210 + 20ix2
100 ix2 5A 80ix2
i2 =
10
80ix2
5 + ix2 =
10
50 + 10ix2 = 80ix2
50
ix = = 0, 714 A
70