Σημειώσεις για Αρχές και Θεσμούς του Συνταγματικού κράτους, 29-03( μάθημα 4ο):

Με την επικράτηση της Γαλλικής επανάστασης και την εξάπλωση των ιδεών αυτής , έχουμε διάφορες εντάσεις στις
Ευρωπαϊκές χώρες.

Υπογράφονται διάφορες εμπορικές συμβάσεις , στις οποίες δεν αποτυπώνονται μόνο πολιτικές και συνταγματικές
ιδέες , αλλά και η τάσεις υποχώρησης της φεουδαρχίας και η εισαγωγή στον Καπιταλισμό, με όλα αυτά σαφώς να
συνδέονται με την Γαλλική επανάσταση.

Στα πλαίσια της φεουδαρχίας και των περιορισμένων κρατικών μορφωμάτων , δεν χώραγαν οι αναπτυσσόμενες
βιομηχανίες και το εξελιγμένο εμπόριο ( αναντιστοιχία παραγωγικών σχέσεων και δυνάμεων). Πλέον
αναπτύσσονται έθνη κράτη ( όχι συνομοσπονδίες ) και περνάμε στον Καπιταλισμό .

Η νέα πραγματικότητα όμως δεν θα εκφραστεί στον συνταγματισμό , καθώς μετά από συγκρούσεις μεταξύ των πιο
ριζοσπαστικών και πιο μετριοπαθών στοιχείων του κινήματος, θα επικρατήσει ο Ναπολέων , ο οποίος θα γίνει και
αυτοκράτορας ( παρόμοια μεταβίβαση όπως έγινε στην αρχαία Ρώμη) . Ο Ναπολέων θα προσπαθήσει να
προωθήσει τις ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Με την ήττα του , περνάμε στην επικράτηση του συνταγματισμού
μεν, αλλά σε μια συντηρητική του εκδοχή δε. Τα κράτη έχουν πλέον συντάγματα.

Στην Γαλλία ανορθώνεται η μοναρχία και ιδρύεται η ιερή συμμαχία , τις οποίας σκοπός ήταν η παγίωση του status
quo μετά την ήττα του Ναπολέοντα . Πρακτικά αυτό συνεπάγεται , ότι τα συντάγματα των αρχών του 19 ου αιώνα
( γαλλικό 1814) εκφράζουν μια συντηρητική στάση , εδραιώνοντας το πολίτευμα της συνταγματικής ή
περιορισμένης μοναρχίας.

Βασικά χαρακτηριστικά του νέου αυτού συνταγματικού κράτους , το οποίο διαμορφώνεται με την σύμπραξη αστών
( ανερχόμενη τάξη ) και των φεουδαρχών , μολονότι αρχικά οι πρώτοι είχαν συμμαχήσει με τους προλετάριους, για
την ανατροπή της μοναρχίας στην Γαλλία.

Σαφώς αυτή η συμμαχία , στηρίζεται στην οικονομική κυριαρχία και επιβάλει μια συγκεκριμένη πορεία στα νέα
συντάγματα.

Το νέο συνταγματικό κράτους διαπερνάται από τις εξής θεμελιώδης αρχές:

Rule of law – κράτος δικαίου ή δικαιοκρατία : Το κράτος πλέον διέπεται από κανόνες δικαίου και δεν λειτουργεί
αυθαίρετα , όπως στην απόλυτη μοναρχία. Το κράτος υποκύπτει στο σύνταγμα , την ύστατη μορφή δικαίου. Το
κράτος δικαίου , λειτουργεί με βάση συνταγματικούς κανόνες. Υπάρχει διαχωρισμός των οργάνων του , με βάση
την διάκριση των εξουσιών . ( κράτος δικαίου= διάκριση εξουσιών )

Η εκτελεστική εξουσία ανήκει στον Μονάρχη, ο οποίος είναι ακόμα πηγή και φορέας των εξουσιών , αλλά
περιορίζεται από το σύνταγμα που παραχωρεί στους υπηκόους του ( σύνταγμα συνάλλαγμα ή συμβόλαιο , πρώτη
πραγμάτωση του κοινωνικού συμβολαίου).

Τελέσθηκαν αρχικά συνταγματικές συνελεύσεις, οι οποίες διαπραγματεύονται με τον μονάρχη για το τι κανόνες θα
δεχθεί και από την συμφωνία των δύο προκύπτει το σύνταγμα της συνταγματικής μοναρχίας. Ο μονάρχης , άπαξ
και αποφασιστεί το σύνταγμα και παραχωρηθεί στον λαό , δεν μπορεί να το πάρει πίσω.

Η κυβέρνηση του μονάρχη , αποφασίζεται από τον ίδιο ( υπουργός < υπό το έργο ) .

Πλην της εκτελεστικής εξουσίας που ασκείται δια των υπουργών ( του μονάρχη) , υπάρχει και η νομοθετική
εξουσία, η οποία ασκείται μεταξύ κυβέρνησης του μονάρχη < εισηγείται τους νόμους ( πρόταση για νομοσχέδια)
και τα αντιπροσωπευτικά σώματα , ένα δηλαδή συλλογικό σώμα , του οποίου τα μέλη εκλέγονται από τον μονάρχη
( πρώτο στοιχείο συμβιβασμού αστών και φεουδαρχών , οι οποίοι είχαν τίτλους , ενώ οι αστοί αγοράζουν αυτούς
τους τίτλούς πια) . Τα μέλη του αντιπροσωπευτικού σώματος , εκλέγεται από αυτούς που έχουν περιουσία ή
εισόδημα , επί της ουσίας αυτοί που ανήκουν στα υψηλά κοινωνικά στρώματα , των αστών ή των φεουδαρχών . Η
ψήφος αφορά μόλις το 10- 15% των ανδρών . Θεωρείται ότι αυτοί εκπροσωπούν το έθνος ( αντίπαλο δέος του
μονάρχη. οι υπόλοιποι θεωρούνται παθητικοί πολίτες) , ενώ στην πραγματικότητα ψηφίζουν τους αντιπροσώπους
ΤΟΥΣ .
Η δικαστική εξουσία, είναι ανεξάρτητη από τις άλλες δύο ( σαφώς όσο μπορούσε να είναι εκείνη την εποχή) .

Ισχύει η αρχή της εθνικής ( και όχι λαϊκής ) κυριαρχίας, με βάση τα παραπάνω. Η αρχή του κράτους δικαίου
υπαγορεύει την αρχή της νομιμότητας , που αφορά την δράση της διοίκησης με βάσει τους νόμους.

Μια άλλη πτυχή του κράτους δικαίου είναι τα ατομικά δικαιώματα: μια νέα διαρρύθμιση των σχέσεων μεταξύ
κράτους και ατόμων ( κατοικούντων στην επικράτεια δίχως να μας ενδιαφέρει η ιθαγένεια) . Αυτά είχαν αρχίσει να
διεκδικούνται με την magna Charta και το bill of rights , καθώς και το αίτημα για χώρο προσωπικής ελευθερίας
από την κρατική εξουσία , έναντι των αυθαίρετων συλλήψεων και αίτημα για θρησκευτική ελευθερία ( άτομα με
διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις – όχι λατρείας ακόμα- χωρίς την επέμβαση του κράτους. Η έννοια των
ατομικών δικαιωμάτων ξεκινάει από τον διαφωτισμό και διατυπώνεται πιο πλήρως στα προοίμια του Αμερικανικού
και Γαλλικού συντάγματος< δικαιώματα του κλασσικού καταλόγου :

1. Αυτά είναι πιο περιορισμένα από τις αρχικές διεκδικήσεις του διαφωτισμού , τόσο ως προς την ουσία όσο
και ως προς την προστασία αυτών , μιας και τα νέα επικρατώντα κοινωνικά στρώματα έχουν ως μέλημα να
επιβάλουν τον νέο τρόπο παραγωγής κα να αποτρέψουν τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα να
αποκτήσουν πολιτική δράση .
2. Τα δικαιώματα αυτά πλαισιώνονται με την ιδιοκτησία και άλλα οικονομικά δικαιώματα , τα οποία
κατοχυρώνονται στον αστικό και εμπορικό κώδικα κατ’ αρχάς . Γύρω από αυτά κατοχυρώνονται αυτά που
αποτελούν την βιόσφαιρά τους : θρησκευτική ελευθερία ( με όρια , όχι ανεξιθρησκία) , ελεύθερη κίνηση
των φυσικών προσώπων , … . Από τα δικαιώματα του κλασσικού καταλόγου , αποκλείονται αυτά που
σχετίζονται με συλλογική δράση, καθώς και η ελευθερία του τύπου , που είναι συμπληρωματικά και
θεωρούνται επικίνδυνα για το νέο καθεστώς.

Η κατοχύρωση των δικαιωμάτων αυτών είναι μια τομή στην σύγκρουση ελευθερίας και εξουσίας , καθώς είναι
χειροπιαστά- καθώς είναι δικαστικά διεκδικήσιμα παρά απλώς διακηρύξεις, τις οποίες κατά τον διαφωτισμό
πατούσε η εξουσία. Τα ατομικά δικαιώματα θεμελιώνουν κάποιες αξιώσεις απέναντι στο κράτος προκειμένου
αυτό να μην παρεμβαίνει αυθαίρετα στον χώρο του αυτοκαθορισμού . Είναι αμυντικά δικαιώματα, έναντι στης
εξουσίας.

Έχουμε μια προσγείωση της έννοιας της ελευθερίας που επαναπροκύπτει στον διαφωτισμό με ποικίλους τρόπους
και μέσα από διάφορες διεκδικήσεις , η οποία περνάει με τον περιορισμένο προαναφερόμενο χαρακτήρα στα
συντάγματα.

Μπορεί το ριζοσπαστικό και διεκδικητικό κίνημα του συνταγματισμού να ηττάται μέσα από αυτά τα συντηρητικά
συντάγματα , αλλά γίνεται μια τομή στα πλαίσια της ελευθερίας, η οποία στην πορεία θα δώσει το πάτημα για
περαιτέρω διεκδικήσεις.

(_Εν τω μεταξύ μιλάμε πάντα για τον Ευρωπαϊκό ΄χώρο_)

Τα συντάγματα λειτουργούν στο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που ονομάζεται ‘’Περίοδος πρωτόγεννούς

συσσώρευσης ή του άγριου καπιταλισμού ή του αδυσώπητου καπιταλισμού < ασυδοσία τω αγορών , ακραίος
φιλελευθερισμός. Δεν υπάρχουν εργασιακά δικαιώματα ( αργότερα θα κατοχυρωθεί το δωδεκάωρο για τα παιδία
μόνο) . Οι συνθήκες ζωής είναι άθλιες, εξ αιτίας της πολεοδομικής έκρηξης και της έντονης αστικοποίησης . Δεν
υπάρχει φωτισμός, ύδρευση , αποχέτευση , ούτε στις εξελιγμένες πόλεις. Οι ασθένειες καλπάζουν . Το κράτος στο
οικονομικό πεδίο είναι απών ( Κράτος νυχτοφύλακας < παρεμβαίνει μόνο δια της βίας όπου υπάρχουν εξεγέρσεις).
Σχολείο και εκκλησία ( ιδεολογικοί μηχανισμοί) διδάσκουν την υποταγή.

Υπάρχουν όμως και οι αντιδράσεις , ακόμα και μέσα στα αντιπροσωπευτικά σώματα , με την ανάπτυξη κομμάτων ,
ιδίως στις λεγόμενες ¨¨κάτω βουλές ¨¨ ( αντιπροσωπευτικές) , όπου τίθενται ζητήματα και υπάρχουν ανησυχίες.
Όσο περνάει ο καιρός οι εντάσεις αυξάνονται και φέρνουν ακόμα και αναθεωρήσεις συνταγμάτων ( Γαλλία
σύνταγμα του 1830 έναντι του 1814).
Η επανάσταση του 1848 είναι η δεύτερη μεγάλη Γαλλική επανάσταση , η οποία σηματοδοτεί τον δημοκρατικό
μετασχηματισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Τα αποτελέσματά της είναι ορατά ιδίως στο πεδίο του ευρωπαϊκού
συνταγματισμού, αλλά και στην πολιτική. Σηματοδοτεί το πέρασμα από την συνταγματική μοναρχία , στην
βασιλευόμενη δημοκρατία. Εξέλιξη των βασικών αρχών και την προσθήκη μιας νέας .

Το νέο πολίτευμα δεν στηρίζεται στην μοναρχική αρχή , αλλά στην δημοκρατική αρχή ( όχι πλήρως ακόμα) .

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΔΕΙΧΝΟΥΝ ΤΗΝ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ:

Τα συντάγματα μετά το 48 είναι απόρια εθνικών συνελεύσεων με κυρίαρχή βούλευση , χωρίς διαπραγμάτευση με
τους μονάρχες ( με εξαίρεση την κέντρο- ανατολική Ευρώπη , όπου η εξελίξεις πάνε πιο αργά , καθώς αυτές δεν
είχαν ποτέ συνταγματική μοναρχία, άρα η μετάβαση εκεί είναι ένα στάδιο πίσω . Επικρατεί λοιπόν η αρχή της
λαϊκής κυριαρχίας ( κυρίαρχος ο λαός , όχι το έθνος , ως σύνολο των εχόντων ιθαγένεια και ηλικιακή ωριμότητα –
60 -70% των ανδρών / βέβαια , o Mill θα επιχειρηματολογήσει για την διεύρυνση της ψήφου) . Έχουμε την
κατοχύρωση πολιτικών δικαιωμάτων- πέραν των ατομικών < δικαιώματα στην οργάνωση και την άσκηση της
εξουσίας .Το τεκμήριο αρμοδιότητας δίνει στον μονάρχη μόνο της εξουσίες που του επιτρέπει το σύνταγμα .

Υπάρχουν επιπλέον αλλαγές στο πεδίο της αντιπροσώπευσης : Η αρχή της αντιπροσώπευσης ήταν και είναι
χαρακτηριστική στην νέα κατάσταση . Με βάση αυτή το κράτος οργανώνεται μέσα από αντιπροσώπους , καθώς στα
μεγάλα εθνικά κράτη δεν ήταν εφικτή η διακυβέρνηση όπως γινόταν στα προηγούμενα κρατικά μορφώματα.
Παράλληλα με το αντιπροσωπευτικό σύστημα , αναπτύσσεται ένα δεύτερο σύστημα , που αφορά τον διορισμό της
κυβέρνησης. Το σύστημα είναι τόσο αντιπροσωπευτικό όσο και ( σταδιακά ) κοινοβουλευτικό , δηλαδή η
κυβέρνηση επηρεάζεται από την εμπιστοσύνη της βουλής , για τον διορισμό και την παραμονή της στην εξουσία.

Η αρχή της δεδηλωμένης είναι το πρώτο κομβικό σημείο προς αυτή την κατεύθυνση : Ο μονάρχης υποχρεώνεται
να διορίζει κυβέρνηση , αυτή που τεκμαίρεται ότι θα πάρει την εμπιστοσύνη της βουλής ( εν αντιθέσει μέχρι τότε
που διόριζε όποιον ήθελε). Με το πλειοψηφικό σύστημα είναι εύκολο να πει κανείς πιο κόμμα θα έχει την
εμπιστοσύνη της βουλής , με βάση της έδρες εντός αυτής.

Ο Μονάρχης μπορεί ακόμα να πάψει την κυβέρνηση ή να διαλύσει την βουλή// ¨Τα προνόμια του στέμματος ¨.
Ορλεανικό κοινοβουλευτικό σύστημα / καθιερώνεται στην Γαλλία , από τον Φίλιππο της Ορλεάνης ( 1845) =
σύστημα της διπλής εμπιστοσύνης . Σε έναν βαθμό σήμερα αυτό επιβιώνει στα προεδρικά συστήματα.

( κοινοβούλιο = δύο βουλές που συνεδριάζουν// αρχικά )

Η αρχή του κράτους δικαίου εμπλουτίζεται και εμβαθύνεται με την διεύρυνση των ατομικών δικαιωμάτων
( συνέρχεσθαι & συνεταιρίζεσθαι ) καθώς επίσης και την προστασία της νομιμότητας. Στο δεύτερο μισό του 19 ου
αιώνα έχουμε δικαιώματα που σχετίζονται και με την εργασία, με την εμφάνιση της εκβιομηχανοποιημένης
βιομηχανίας , πρόκειται για την νομοθετική (αρχικά ) κατοχύρωση του δικαιώματος της απεργίας και του
συνδικαλισμού.

Επίσης έχουμε την αλλαγή του ρόλου του κράτους ως προς την οικονομία . Το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα , το
κράτος ενεργοποιείται ολοένα και περισσότερο προς την οικονομία . Εγκαταλείπεται η λογική του κράτους
νυχτοφύλακα και έχουμε την αρχή του κρατικού παρεμβατισμού, για δύο λόγους :

1. Οικονομικός : Οι τεράστιες πόλεις χρειάζονταν υποδομές, για τις οποίες απαιτούνται τεράστια χρηματικά
κονδύλια . Ο Ιδιωτικός τομέας ήταν στραμμένος στις βιομηχανίες και την ανάπτυξη αυτών και έτσι το
κράτος ανέλαβε να φτιάξει τα απαραίτητα.
2. Ιδεολογικός: Πλέον έχουν συσταθεί Σοσιαλιστικά κόμματα , τα οποία μετέχουν στις κυβερνήσεις , με βάση
την ιδεολογία των οποίων επιτρέπεται η κρατική παρέμβαση.

Η αρχή της κρατικής παρέμβασης συνδέεται άρρηκτα με την αρχή του κοινωνικού κράτους , δηλαδή την άποψη ότι
το κράτος ενδιαφέρεται για το βιοτικό επίπεδο των πολιτών . Με αφόρμηση την εν λόγω αρχή , ξεκινούν
διεκδικήσεις για την κατοχύρωση των λεγόμενων κοινωνικών δικαιωμάτων . Τα δικαιώματα αυτά έχουν παροχικό
( < παροχή) χαρακτήρα ( και όχι αμυντικό όπως τα ατομικά ή συμμετοχικό , όπως τα πολιτικά) . Τα δικαιώματα αυτά
αποτελούν τον πυρήνα του κοινωνικού κράτους.
 Δικαιώματα-πυρήνας Αρχή – τύπος κράτους
Ατομικά Αρχή κράτους δικαίου
Πολιτικά Δημοκρατική αρχή
Κοινωνικά Κοινωνικού κράτους αρχή

Ο 19ος αιώνας είναι αιώνας έντονης οικονομικής ανάπτυξης, η οποία έφτασε μέχρι και στην επέκταση των
ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και οικονομικών συμφερόντων σε τρίτες χώρες ( φαινόμενο του ιμπερεαλισμού) .

Μέχρι και την εκδήλωση του πρώτου παγκοσμίου πολέμου , το δικαίωμα των ανδρών στην ψήφο είχε διευρυνθεί
και είχε αποκτήσει σχεδόν καθολικό χαρακτήρα , κάτι που συνεπάγεται και διεύρυνση της εκλογικής βάσης.
Επιπλέον είχε τεθεί το ζήτημα της γυναικείας ψήφου , μέσα από κινήματα , τα οποία απέκτησαν υποστηρικτές
εντός του κοινοβουλίου . Έτσι η γυναίκες άρχισαν να ψηφίζουν , αρχικά μόνο σε δημοτικές εκλογές , ενώ η ψήφος
για εκείνες είχαν τιμητικό χαρακτήρα. Στις γυναίκες , βλέπουμε , ότι τα πολιτικά δικαιώματα προηγήθηκαν των
ατομικών.

Προς το τέλος του 19ου αιώνα εμφανίζονται και τα πρώτα αναλογικά εκλογικά συστήματα , αιτία για την ανάπτυξη
των οποίων υπήρξε η παρουσία κομμάτων.

Γενικότερα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα είναι πολύ ισχυρές οι δημοκρατικές τάσσεις.