Tản mạn về chữ
Ước vọng đầu năm của hầu hết
ThS. Nguyễn Hiếu Tín (*)
T
rong quan niệm cổ truyền của người Việt,
đậm đà ý vị tâm linh, có vấn đề cái “Phúc”
của gia đình. Nhà có phúc là ước vọng
ngàn đời của dân tộc và là niềm vinh dự nhất
của người Việt Nam. Vì lẽ đó, cứ Tết đến xuân
về, người ta thường viết chữ Phúc trên một tờ
giấy đỏ vuông dán ngoài cửa và xem như một
lá bùa chúc tụng điều may mắn trong năm.
18 Khoa học & Ứng dụng
người dân Việt không thể thiếu chữ
“Phúc”. Cụ Nguyễn Công Trứ có đôi
câu đối thật hóm hỉnh nhưng không
kém phần tinh tế và sâu sắc của hương
vị ngày xuân:
“Chiều ba mươi, nợ réo tít mù,
co cẳng đạp thằng “Bần” ra cửa
Sáng mồng Một, rượu say túy lúy,
giơ tay bồng ông “Phúc” vào nhà”.
Không những vậy, trong dân gian
có câu chuyện kể rằng: Đời vua Gia
Long, có người lập nhiều công trạng
được nhà vua hỏi muốn được thưởng
gì. Người ấy thưa rằng: “Hạ thần chỉ
xin được một chữ “Phúc” mà thôi”.
Vua cười đáp rằng: “Tiền bạc, chức
tước thì ta có thể ban, chứ Phúc thì
chỉ có trời ban mà thôi, cả dòng họ
ta chỉ nhờ có chữ Phúc mà vinh hiển
nhiều đời”. Thật vậy, dòng họ Nhà
Nguyễn đã lót chữ Phúc vào tên của
mình (vua Gia Long là Nguyễn Phúc
Ánh). Và cũng nhờ duyên phúc được
thần linh mách bảo, kinh đô Huế
đã được chọn ở đất Phú Xuân. Trên
khắp nước Việt Nam, nhiều địa danh
đã chọn chữ “Phúc”: tỉnh Vĩnh Phúc,
huyện Phúc Thọ (Hà Tây). Nhiều nhà
khá giả không chỉ bằng lòng với câu
đối có nội dung “Phúc” mà còn mua
bộ 3 tượng “Tam đa” Phúc – Lộc – Thọ
bày trong nhà quanh năm.
Chữ “Phúc” là từ Hán Việt, người
miền Nam đọc là “phước”. Chữ
“Phúc” trong Giáp cốt văn là hình
tượng hai bàn tay bưng hũ rượu đứng
trước bàn thờ. Như vậy, chữ “Phúc”
vốn được xem là điều tốt lành do cầu
cúng mà có được. Cho nên, trong
Lễ ký, thiên Tế thống chép như sau:
“Người có đức hạnh mà tế lễ thì nhất
định được Phúc do tế lễ đem lại.
Nhưng đó không phải là Phúc mà
thế gian quan niệm. Phúc, có nghĩa
là đầy đủ. Đầy đủ là từ dùng để chỉ
mọi việc đều thuận lợi. Không có việc
gì là không thuận lợi. Như vậy gọi là
đầy đủ”. (Hiền dã chi tế dã, tất thọ kỳ
phúc, phi thế sở vị phúc dã. Phúc giả,
bị dã. Bị giả bách thuận chi danh dã.
Vô sở bật thuận giả vị chi bị). Theo đó,
“Phúc” có nghĩa là “thuận lợi”, “đồng
thuận”. “Thuận” có nghĩa là từ dưới
lên trên, từ trong ra ngoài đều thông
suốt, không có gì trở ngại cả. Trên
thuận trời đất, dưới thuận vua tôi, dưới
nữa thuận cha mẹ, con cái. Đời sống
tinh thần bên trong và đời sống vật
Số 11 - 2010

chất bên ngoài đều thuận lợi không
có gì trắc trở, như vậy gọi là thuận, là
đầy đủ, là “Phúc”.
Một điều thật thú vị là câu chúc
Tết của người phương Tây thường
đề cập đến: hạnh phúc, sức khỏe và
thành đạt. Đứng ở góc độ nào đó có
sự tương đồng như Phúc, Lộc, Thọ
mà người phương Đông tâm niệm.
Cả Âu, lẫn Á đều đặt “Phúc” lên vị trí
hàng đầu. Thế nhưng, nếu tìm hiểu
kỹ thêm một chút thì mới thấy chữ
“Phúc” của phương Đông rất rộng
lớn, mênh mông và tinh tế. Người
Trung Hoa chơi chữ bằng cách vẽ hai
con dơi đâu cánh lại, ngụ ý là trùng
phúc, họ còn vẽ thêm một lúc năm
con dơi biểu tượng cho ngũ phúc
(ngũ phúc lâm môn) mà Sách Hồng
Phạm viết: “Ngũ phúc, nhất viết Thọ,
nhị viết Phú, tam viết khang minh, tứ
viết du hảo đức, ngũ viết khảo chung
mệnh” (năm phúc: sống thọ, giàu có,
bình an, đức tốt, chết vào tuổi già).
Theo Tự điển Khai Trí Tiến Đức thì
“Phúc” là điều hay, điều tốt, do việc
làm nhân đức mà ra. Vì vậy, không phải
ngẫu nhiên trong tâm thức của người
Việt, từ lâu đã quan niệm Phúc bao
giờ cũng đi đôi với Đức. Thuật ngữ
phúc đức luôn gắn liền nhau. Chính
điều này đã làm sâu sắc thêm triết
lý nhân duyên của nhà Phật và đem
lại màu sắc tích cực cho hai chữ Họa
Phúc (Họa vô đơn chí, Phúc bất trùng
lai). Phúc dày hay phúc mỏng cũng do
chính con người can dự quyết định.
Số 11 - 2010
Ngạn ngữ Lào có câu: “Hạnh phúc
là kết quả của những hành vi đạo
đức”. Hy vọng rằng, dù lịch sử có
thay đổi như thế nào đi nữa, thì quan
niệm về chữ “phúc” của dân tộc, của
mỗi gia đình, của mỗi người chúng ta
sẽ mãi mãi là “mã di truyền” tốt đẹp
trong đời sống văn hóa người Việt.
Đầu năm, xin được tản mạn về chữ
“Phúc”, tạm kể như là một món quà
xuân thay cho lời chúc phúc tốt đẹp
nhất trong năm mới cho mọi người,
mọi nhà.
(*): GV Khoa Khoa học xã hội và Nhân văn
- ĐH Tôn Đức Thắng
Chữ Phúc chính là một ân huệ mà con
người tự tạo ra qua những hành động
tốt của mình. Nó là những hạt giống
tốt được tay người tự gieo trên những
mảnh đất mà ta thường gọi là Phúc
điền (ruộng phước). Do quan niệm
họa phúc ở đời là sợi dây gieo nhân
gặt quả, nên người Việt Nam chú
trọng đến việc “làm ơn, làm phước”.
Hơn thế nữa, mỗi hành động, việc
làm của chúng ta sẽ không những
ảnh hưởng đến bản thân ta mà còn
lưu lại kết quả cho thế hệ sau. Nhà có
phúc là nhà có được cuộc sống bình
yên thanh thản, đặc biệt là có hậu vận
tốt. Muốn được đức phải có phúc và
ngược lại đức sẽ đem lại phúc, đó là
quy luật. Nội dung của đức phụ thuộc
điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa, tôn
giáo,..Ví như đức của Nho giáo là ngũ
thường, đức của Phật giáo là ngũ giới
(năm điều cấm), đức của Kitô giáo là
10 điều răn của Chúa,.. hay Chủ tịch
Hồ Chí Minh căn dặn cán bộ phải luôn
“Cần kiệm, liêm chính, chí công, vô
tư”. Dù văn chương chữ nghĩa có khác
nhau, nhưng chung quy về Đức ở mỗi
dân tộc, mỗi thời đại đều có chung
quan niệm nhằm mưu cầu lợi ích cho
mọi người. Ngày nay, khi kinh tế có
chiều khởi sắc, dường như người ta ít
đặt, hay lãng quên chữ “Phúc” trong
mối quan hệ với “đức” hay “thiện”
phúc đức, phúc thiện mà thường
đặt “phúc” trong mối quan hệ với chữ
“đạt” (thành đạt) hay “lợi” phúc đạt,
phúc lợi.
Khoa học & Ứng dụng 19