You are on page 1of 2

IMISINDVO YENKHULUMO

Inkhululumo yakhiwa tincenye letehlukene, letitsi natihlangana takhe emagama lavakalako. Letincenye
yimisindvo leyakhiwa titfo temlomo, tisebentisana nemoya lochamuka emaphashini (pulmonary airstream
mechanism). Lemisindvo siyehlukanisa ngekutsi lomsindvo uphuma njani, umoya uvinjwa kuphi futsi
uvimbeka njani. Imisindvo yenkhulumo yehlukana kabili:

a) Bonkhamisa
b) Bongwaca

BONKHAMISA

Lena yimisindvo lesitsi uma siyenta umoya lochamuka emaphashini ungavimbeki ndzawo. Lomoya lochamuka
emaphashini ulawulwa lulwimi kuphela. Utsintsa tinsinga telivi (vocal cords) kuphela. Bonkhamisa basihlanu
esiswatini, kantsi bangehlukaniswa kabili:

a) Bonkhamisa bemvelo: [a, i, u]


b) Bonkhamisa bekwakhiwa: [e,o]

Kuhlelwa kwabonkhamisa

Bonkhamisa bahlelwa ngekubuka kutsi lulwimi lwenta njani uma sibenta. Lulwimi ngilo lolulawula umoya
losuka emaphashini. Uma sibahlela, sibuka kutsi luma njani emlonyeni. Bonkhamisa bahlelwa kanje:

Luhlaka lwabonkhamisa ngekubuka lokwentiwa ngumlono

i u
e o

a
Bonkhamisa i na u bonkhamisa labasetulu. Lulwimi luyaphakama uma sibenta. Ku i luya embili, kantsi ku u
luya emuva. Bomkhamisa e na o basemkhatsini, kantsi nkhamisa a uma simenta lulwimi siyalwehlisa.

Kuvimba kulandzelana kwabonkhamisa

Siswati lulwimi lolungavumi kutsi bonkhamisa balandzelane. Uma bonkhamisa balandzelana ngetizatfu
letinyenti, kunetindlela letisetjentiswako kuvimba loko. Letindlela tine (4). Tisebenta ngekutselelana, kantsi
leyo lesukcaleni kuba ngiyo lesicala ngayo uma sivimba lokulandzelana. Uma ingasebenti, sitfutfukela
kulelandzelako, site sifike kuleyekugcina.

1. Kulumbana kwabonkhamisa

Bonkhamisa bayahlanganiswa kuphume munye. Loko sitsi kulumbana kwabonkhamisa. Bonkhamisa


labalumbanako kuba bonkhamisa bemvelo kuphela. Ekulumbaneni kwabo, kuphuma bonkhamisa
bekwakhiwa. Kulumbana kwabonkhamisa kwenteka uma kucala nkhamisa a, kute lomunye wemvelo:
a) a+ a= a
b) a+ i= e
c) a+ u= o

Tibonelo

a) /kusa/ + /e- -ini/ > /ekuseni/

2. Kungwacatisa munye nkhamisa

Uma kulumbana kwabonkhamisa kungasebenti, sigucula munye nkhamisa abe ngungwaca. Loku sitsi
kungwacatisa. Lokungabanga kutsi kulumbana kungasebenti kungaba kutsi munye nkhamisa angabi wemvelo,
noma lokulandzelana kwabo kungacali ngankhamisa /a/. labonkhamisa labangwacatiswako bentiwa
bosankhamisa kanje:

i - y
u,o – w

Tibonelo

a) Umkhukhu + ana > umkhukhwana


b) Siyalu + ana > siylwana

3. Kubulala munye nkhamisa

Uma bonkhamisa bangangwacatiseki, sibese sibulala munye nkhamisa. Kubulawa nkhamisa lonesisindvo
lesincane. Lona kungaba ngunkhamisa loyincenye yesicalo, noma loyo longeke agucule umcondvo wemagama
uma asusiwe.

Tibonelo

a) Umuti + ana > umutana


b) Salukati + ana > salukatana

4. Kugaca sankhamisa emkhatsini

Uma tonkhe letindlela letingenhla tingasebenti, kuyaye bese kufakwa sankhamisa lobekangekho. Oku ke
kwehlukene nekungwacatisa. Khumbula kutsi uma singwacatisa, sigucula munye nkhamisa abe ngusankhamisa.
Uma sigaca sankhamisa, sifaka sankhamisa emkhatsini wabonkhamisa labalandzelanako. Loko kweneka uma
sibadzinga bonkhe.

Tibonelo

a) eba + eba > ebayeba


b) osa + osa > osayosa

You might also like