Xeografia Historia 2eso

ESO
Xeografía e Historia
SERIE DESCUBRE
O libro Xeografía e Historia 2, para segundo curso de ESO, é unha obra colectiva
concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas
de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L., dirixido
por Teresa Grence Ruiz e Ana María Guerra Cañizo.
Na súa elaboración participou o seguinte equipo:

Álvaro Bellón Mena
María Ángeles Fernández de Bartolomé
Xosé Antón G. Serén
Aurora Moral Santa-Olalla
Javier Velilla Gil
Francisco Javier Zabaleta Estévez
EDICIÓN
María Ángeles Fernández de Bartolomé
Xosé Antón G. Serén
EDICIÓN EXECUTIVA
DIRECCIÓN DO PROXECTO
Lourdes Etxebarria Orella
As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso

no propio libro. As táboas, esquemas e outros recursos que se inclúen
son modelos para que o alumno os traslade ao seu caderno.
ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 1 27/04/2016 10:16:32

Índice Historia
Unidade Lectura inicial Saber Saber facer Saber máis Desc
Introdución • O traballo do historiador • Interpretar o mapa • A investigación

á historia • As idades da historia do mundo a comezos histórica
8 da Idade Media
1 O inicio Converteuse 1.

A fragmentación do Imperio romano • Cosroes I, • A
da Idade Media Constantinopla 2.
Os reinos xermanos o gran rival do
na nova Roma? 3.
O reino visigodo de Xustiniano • A
4.
A evolución do Imperio bizantino • Santa Sofía de nu
Constantinopla • A
5.
A sociedade e a cultura bizantinas
• A cidade santa de
6.
A orixe do islam
da Meca • A
7.
A expansión do islam
• O árabe, lingua is
8.
A sociedade e a cultura islámicas do islam
12
2 A Europa feudal Pode un tapiz 1.

Do reino dos francos ao Imperio carolinxio • Interpretar o mapa político • Aquisgrán, • A
narrar tanta 2.
Unha época de inseguridade de Europa cara ao ano 1000 o centro do no
historia? 3.
A debilidade dos reis poder carolinxio • A
4.
O feudalismo • O torneo,
unha proba de
5.
A sociedade estamental. A nobreza
habilidade militar
6.
Os campesiños
• O Imperio
7.
O poder da Igrexa e o papado
40
3 O desenvolvemento Como 1.

Unha época de prosperidade • Obter información histórica • O primeiro • A
das cidades funcionaba unha 2.
O auxe das cidades dun gráfico Parlamento m
na Idade Media universidade 3.
Os artesáns e os gremios • Analizar o mapa da historia • A
medieval? dos reinos europeos
4.
A renovación da cultura
no século XIV
5.
A consolidación das monarquías
66 6.
A crise do século XIV
4 A cultura e a arte Como se pintaba 1.

A arte medieval, unha arte internacional • Describir unha igrexa • O artista na • O
na Idade Media un fresco? e relixiosa románica Idade Media da
2.
A arquitectura románica • A arte das m
3.
A escultura románica vidreiras • A
4.
A pintura románica • A aparición da ro
5.
A arquitectura gótica pintura ao óleo • A
ro
6.
A escultura gótica
• A
7.
A pintura gótica
du
• A
90 gó
5 Al-Ándalus Que queda 1.

Da conquista de al-Ándalus ao califato • A vivenda • A
da historia de 2.
Da fragmentación do califato ao reino nazarí hispanomusulmá • A
Medina Azahara? 3.
A vida en al-Ándalus • As etapas da e
4.
A cultura e a arte andalusís arquitectura • U
hispanomusulmá
116
6 Os reinos cristiáns Que pegada 1.

O nacemento dos reinos cristiáns hispánicos • Interpretar unha miniatura • O castelo • To
hispánicos deixou o Camiño 2.
Do reino de León á Coroa de Castela medieval de Loarre a
de Santiago 3.
A evolución dos núcleos pirenaicos • As ordes da
na paisaxe? militares • A
4.
Reconquista e repoboación
• O levantamento de
5.
A Coroa de Castela
irmandiño
6.
A Coroa de Aragón
7.
O final da Idade Media nos reinos hispánicos
8.
O legado prerrománico e románico
9.
O legado gótico e mudéxar
136 10. Galicia na Idade Media
Proxecto TIC de historia Preparar unha visita turística á catedral de Burgos

166

Descubre Tarefa final Formas de pensar Comprometidos Traballo cooperativo
ón
• A cultura e a arte • Técnica: Interpretar Análise ética e moral: O legado dos primeiros Unha reportaxe de culturas
dos xermanos os mosaicos de San Vital De onde provén séculos medievais non europeas na Idade
o • A vida cotiá de Rávena a expansión actual do islam? Media
de nunha aldea xermana
pla • A mesquita, lugar
nta de oración
• A vida cotiá no Imperio
ua islámico
• A vida Análise ética e moral: O legado da Europa feudal A reconversión dun edificio
no castelo Que sucedeu nas cruzadas? medieval
nxio • A vida no mosteiro Análise científica:
Contén a lenda do rei Artur
de aspectos históricos?
militar
• A vida na cidade • Técnica: Analizar un libro Análise ética e moral: O legado dos séculos finais Un percorrido virtual por
medieval de época Cal era a situación da Idade Media Santiago de Compostela
• As ordes mendicantes • Técnica: Analizar o foro da minoría xudía?
de Córdoba
• Os elementos • Técnica: Analizar unha Análise científica: O legado do románico A ambientación
da arquitectura pintura gótica Que nos ensinan os capiteis e do gótico dunha película
medieval • Técnica: Interpretar románicos?
• A tipoloxía da escultura o alzado dunha catedral
da románica gótica
eo • A tipoloxía da pintura
románica
• A construción
dunha catedral
• A tipoloxía da escultura
gótica
• A Córdoba califal • Técnica: Analizar Análise ética e moral: O legado de al-Ándalus Un catálogo de monumentos
ulmá • A Alhambra a subsistencia da cidade Que é a convivencia hispanomusulmáns
a e o Xeneralife andalusí multicultural?
• Un mundo urbano • Un caso: A influencia
ulmá da vivenda andalusí
nos nosos días
• Toledo, • Técnica: Coñecer O legado da Idade Media Unha ruta a través do

a convivencia a sociedade medieval en España Camiño de Santiago
das tres culturas a través das cantigas
• A catedral
nto de León

Índice Xeografía
Unidade Lectura inicial Saber Saber facer Saber máis Desc
Introdución • A ciencia xeográfica

á xeografía • Ferramentas que vas utilizar
170
7 O estudo físico Como axudan 1. A Meseta • Identificar a variación • Lagos e zonas • O
de España as técnicas 2. Os bordos da Meseta de caudal dun río húmidas
e de Galicia aeroespaciais a 3. As unidades exteriores á Meseta • Os espazos
coñecer o noso 4. O relevo insular protexidos
territorio? 5. As costas de Galicia
6. Os ríos. A vertente cantábrica
7. As vertentes mediterránea e atlántica
8. Medios naturais oceánico e mediterraneo
9. Medios naturais subtropical e de montaña
10. A sustentabilidade ambiental en España
11. O relevo e a costa de Galicia
12. Os ríos, os climas e as paisaxes de Galicia
176
8 A poboación É posible reducir 1.

A dinámica da poboación. A natalidade • Interpretar unha pirámide • As tendencias • A
do mundo a mortalidade 2.
A mortalidade e a esperanza de vida de poboación das migracións de
infantil? 3.
Os movementos migratorios • Relacionar o IDH na actualidade • O
4.
As consecuencias das migracións e a demografía as
5.
A evolución demográfica dos países • Calcular a densidade de
desenvolvidos de poboación
6.
A evolución demográfica dos países • Interpretar un mapa de
en desenvolvemento densidade de poboación
7.
A distribución da poboación mundial
208
9 As cidades Que é a calidade 1.

O espazo rural e o espazo urbano • Identificar o trazado urbano • O espazo dunha • A
de vida urbana? 2.
As funcións e a estrutura das cidades en Google Maps megalópole ur
3.
A cidade modifica o espazo • Analizar a rede de cidades • O envellecemento
4.
As cidades en países desenvolvidos globais da cidade
e en países en desenvolvemento
5.
A área de influencia urbana
6.
A xerarquía das cidades
7.
Os problemas das cidades
236
10
O continente Pode 1.
O territorio de Europa • Analizar indicadores • O
europeo. Poboación reinventarse 2.
A dinámica natural da poboación de Europa demográficos nun gráfico fr
e cidades unha cidade? 3.
Os movementos migratorios de Europa lineal
4.
A evolución da poboación europea • Interpretar a rede urbana
e o crecemento real da UE
5.
A repartición da poboación europea • Analizar o crecemento
6.
A estrutura demográfica de Europa dunha cidade
7.
A poboación urbana europea
8.
As cidades europeas
260
11
España e Galicia: Onde vivimos os 1.
A organización territorial de España • Analizar a proxección • Máis fogares, • A
territorio, poboación españois? 2.
As institucións españolas da pirámide de poboación pero cada vez po
e cidades 3.
A dinámica natural da poboación española española máis pequenos • A
4.
A estrutura da poboación española • Calcular a densidade • A taxa de re
5.
Os movementos migratorios en España de poboación das dependencia
6.
A distribución da poboación española Comunidades Autónomas • A emigración
7.
As cidades españolas española recente
8.
A poboación de Galicia • As funcións das
9.
As cidades de Galicia cidades españolas
• As cidades
españolas na historia
286
Proxecto TIC Analizar a repercusión do cambio climático na poboación
de xeografía
314
Glosario
318

Descubre Tarefa final Formas de pensar Comprometidos Traballo cooperativo
as • O delta do Ebro • Técnica: Elaborar Análise científica: Cal A desertificación en España Unha investigación a partir
un informe. España é a situación dos encoros do IGN
a distintas escalas españois?
• Un caso: Muniellos,
paisaxe natural
e patrimonio cultural
as • As políticas • Técnica: Explicar Análise ética e moral: A relación entre crecemento Un debate sobre os muros
ns demográficas cun SIX a relación Didier, un exemplo demográfico e pobreza e valados para eliminar
de • Os refuxiados políticos: entre a distribución de inmigrante integrado? as migracións
as migracións de poboación e o medio
de conciencia físico
nha • As aglomeracións • Un caso: Londres e o uso A multiculturalidade Un debate sobre as cidades
urbanas do mundo da «taxa de conxestión»: das cidades do futuro
mento unha solución para os
problemas de tráfico
e contaminación
• Os cambios das • Un caso: As políticas Análise científica: Como As cidades sustentables Unha análise comparativa
fronteiras europeas de cohesión social sería a poboación europea de tres cidades europeas
en París do futuro sen inmigracións?
• Técnica: Analizar
a xerarquía urbana
de Europa a partir
dun SIX
s, • A evolución da • Técnica: Comparar Análise científica: A dieta mediterránea Unha enquisa de poboación
ez poboación española mapas coropléticos Que datos proporciona e a esperanza de vida
nos • A emigración española de poboación o padrón municipal?
recente • Un caso: Propostas para
a frear o despoboamento
n
cente
das
añolas
historia

Esquema do libro
O libro organízase en 11 unidades. As distintas seccións de cada unidade oriéntanse

ao desenvolvemento das competencias dos alumnos.
Dobre páxina inicial: presentación da unidade e desenvolvemento da COMPETENCIA LECTORA.
Sabías que…?
Especifícanse os contidos (Saber 1 Unha grande infografía presenta

Os escritores musulmáns que visitaron Constantinopla
referíanse a ela como «A Cidade», co termo grego
O inicio da Idade Media eis tèn pólin, do que provén o seu nome actual, Istambul.
e Saber facer) da unidade. SABER
• A fragmentación do Imperio
romano e a aparición
FACÉMONOS PREGUNTAS. Converteuse
Palacio imperial
a unidade de forma motivadora.
Constantinopla na nova Roma?
dos reinos xermanos.
• O reino visigodo. No ano 324, o emperador Constantino fundou
a cidade de Constantinopla sobre o lugar
• O Imperio bizantino.
da antiga Bizancio. Situada no estreito do Bósforo,
• O Imperio islámico.
converteuse axiña nunha gran metrópole e pasou
SABER FACER
a controlar as rutas entre Europa e Asia.
Mercadores e viaxeiros chegaban de todos
• Interpretar os mosaicos os recantos do mundo e quedaban abraiados
de San Vital de Rávena.
Facémonos preguntas inicia a unidade

polas súas riquezas.
• Comparar mapas da expansión
do islam.
Murallas de
Teodosio II
a partir dunha pregunta ou dun enigma

(413-447 d.C.)
Constantinopla
Mar
Roma Morto
relacionados coa xeografía ou a historia.

Atenas Éfeso O barrio de Pera debe
o seu nome á súa
Mar Mediterráneo localización. A palabra Constantino IX
Foro pera significaba «a outra Monómaco,
Boario beira» en alusión a que emperador
Murallas de Foro de este barrio estaba situado
Constantino Arcadio bizantino desde
nun lado oposto ao resto 1042 ata 1055.
(330 d.C.) da cidade.
1. Hipódromo 6. Termas de Zeuxipo
2. Kathisma (palco do emperador) 7. Augusteon
3. Palacio imperial 8. Basílica de Santa Sofía
O
4. Casa de Xustiniano 9. Palacio da Magnaura
Constantinopla
5. Triconcha (sala de recepción) 10. Igrexa Nea s mercadores chegan a
terra e por mar.
O apartado Como o sabemos? fai

desde todos os países, por
As actividades de Interpreta a imaxe

INTERPRETA A IMAXE no mundo,
Non existe cidade semellante
C O R N O D E COMO O SABEMOS? a excepción de Bagdad.
• Cales eran os límites da cidade?
en ouro e pedras
Os gregos son moi ricos
Porto de OURO
Teodosio
de seda bordados
preciosas. Visten con traxes
• Que construcións se destacan
Os relatos escritos polos viaxeiros na Idade Media
e parecen príncipes.
referencia ás ferramentas e fontes que

no plano? Para que se utilizaban? Foro de
de ouro, montan a cabalo
avalían a comprensión lectora do texto

son unha fonte inesgotable de información porque
• Por que pensas que se lle deu a esta
Teodosio I
o país é moi rico en tecidos de todo tipo,
describen personaxes, cidades, actividades De feito, riqueza como
en pan, carne e viño. Unhase pode atopar
cidade o nome de nova Roma? económicas, costumes e formas de vida da época.
Foro de
• Busca en Internet fotografías aéreas Constantino
• Como describe este viaxeiro Constantinopla? a de Constantinopla non
da cidade de Istambul. Parécese en ningún lugar do mundo.
», século XII,
utilizan os xeógrafos e historiadores.

• Son este tipo de documentos fontes obxectivas?
a cidade actual á Constantinopla
B. de TUDELA, «Itinerario Adaptado
e das imaxes.
M A R D E M Á R M A R A
medieval? Explica a resposta. Por que?
Palacio imperial Acrópole
Páxinas de contido: SABER e SABER FACER como un todo integrado. Os contidos

e a súa aplicación desenvólvense conxuntamente, para lograr un saber máis profundo.
O texto informativo Saber facer desenvolve Descubre propón pequenas Presta atención aclara
exponse de forma procedementos e técnicas investigacións relacionadas conceptos complexos.
clara e estruturada. relacionados cos contidos da páxina. co contido da páxina.
España e Galicia: territorio, poboación e cidades 11 A Europa feudal 2
4 A estrutura da poboación española

SABER FACER DESCUBRE
Analizar a proxección da pirámide A vida no mosteiro

8. A POBOACIÓN ESPAÑOLA de poboación española FAINO ASÍ
A poboación por sexo e grupos de idade Lugares de oración e centros de cultura
POR GRUPOS DE IDADE 6 • España perderá ou gañará
As proxeccións ofrecen unha simulación estatística
poboación nos próximos Os mosteiros ou abadías eran lugares de oración onde vivían
O 51 % da poboación española son mulleres. Esta maior pro- do comportamento da poboación (natalidade, mortalidade,
1960 2014 50 anos? os monxes ou as monxas. (20) Existían diferentes ordes relixiosas
8,2 % 27,3 % 18,5 % 15,2 % porción de mulleres explícase por varios factores. Aínda que esperanza de vida, crecemento…) nos próximos anos
• Estancarase ou agudizarase e cada unha tiña unha regra, é dicir, un conxunto de normas Hospedaría
nacen máis homes ca mulleres, a mortalidade é máis alta nos en caso de manterse as tendencias demográficas actuais.
que establecían a súa organización, as obrigacións dos seus membros
o envellecemento?
primeiros. Por iso, os homes son máis numerosos ca as mulleres As proxeccións baséanse na evolución do crecemento e o horario das actividades cotiás. Por exemplo, algunhas ordes
• Que factores poderían cambiar
ata os 20 anos; despois, a proporción de sexos equilíbrase e, fi natural. É complexo prever os movementos migratorios, prohibían falar; outras eran de clausura, é dicir, os monxes e monxas Colmeas Cemiterio Ferraría
esta proxección?
nalmente, predominan as mulleres a partir dos 55 anos aproxi xa que estes dependen en gran parte das circunstancias non podían saír ao exterior. Durante os primeiros séculos da Idade
64,5 % 66,3 % madamente. Por iso, a esperanza de vida é maior nas mulleres económicas, que son difíciles de anticipar. Media, a regra máis importante foi a de san Bieito.
2064
ca nos homes. No mosteiro conxugábanse a oración, a meditación e o traballo
38,7 % 9,4 % manual. Aínda que os monxes e as monxas se dedicaban Corte
Por idade, a poboación clasifícase en tres grupos (8): 9. PIRÁMIDE DE POBOACIÓN DE ESPAÑA. 10. PIRÁMIDE DE POBOACIÓN DE ESPAÑA.
principalmente a rezar, tamén labraban a horta, axudados Torre campanario
• Poboación nova (0-14 anos). En 2014, este grupo supoñía en ANO 2014 ANO 2064
por numerosos servos que dependían do abade ou da abadesa. Entrada
España o 15,2 % da poboación. Igrexa Hospital
Poboación masculina Poboación feminina Poboación masculina Poboación feminina Os mosteiros eran, ademais, centros de cultura, pois os monxes
• Poboación adulta (15-64 anos). En 2014, este grupo supoñía copiaban manuscritos á man na biblioteca e decorábanos
80 e + 80 e +
51,9 % o 66,3 % da poboación total. 75 - 79 75 - 79 con pequenas ilustracións chamadas miniaturas. Sen este labor,
70 - 74
Poboación nova (0 a 14 anos) • Poboación maior (máis de 64 anos). O 18,5 % da poboación 65 - 69
70 - 74
65 - 69
moitos dos antigos escritos gregos e romanos e os dos intelectuais
Poboación adulta (15 a 64 anos) española de 2014 formaba parte deste grupo. 60 - 64 60 - 64
da Idade Media que conservamos estarían perdidos.
55 - 59 55 - 59
Unicamente os clérigos e uns poucos laicos sabían ler e escribir.
Poboación maior (máis de 65 anos) A clasificación por grupos de idade permite observar o incre- 50 - 54 50 - 54 Farmacia
A maioría dos libros seguían escribíndose en latín, que era a lingua
FONTE: INE, 2015.
mento da poboación maior, un feito que está relacionado co 45 - 49 45 - 49
40 - 44 40 - 44 da Igrexa.
descenso das taxas de natalidade, coa elevada esperanza de vida 35 - 39 35 - 39
e coas migracións. Estas últimas poden supoñer un rexuvenece 30 - 34 30 - 34
A estrutura do mosteiro
25 - 29 25 - 29
5 INTERPRETA O GRÁFICO. mento ou un envellecemento da poboación. 20 - 24 20 - 24 Scriptorium
15 - 19 15 - 19
Os mosteiros adoitaban situarse en lugares illados porque se pensaba
• En que ano se alcanza 10 - 14 10 - 14 que así era máis fácil concentrarse e entrar en contacto con Deus. Horta
a maior porcentaxe A poboación segundo a actividade económica 5-9 5-9
0-4 0-4
Estaban constituídos por un conxunto de construcións que formaban
de poboación nova? Segundo a actividade económica, a poboación clasifícase en po 15 12 9 6 3 0 En % 0 3 6 9 12 15 15 12 9 6 3 0 En % 0 3 6 9 12 15 enormes complexos arquitectónicos. A igrexa, onde os monxes
Dormitorios
• Como evoluciona boación activa, dividida á súa vez en ocupada e desocupada, e en e monxas rezaban varias veces ao día, e o claustro, onde se retiraban Claustro
FONTE: INE, 2015. FONTE: INE, 2015.
a porcentaxe da poboación a meditar mentres paseaban, eran os lugares principais. Contaban Sala capitular
poboación inactiva (estudantes, xubilados, amas de casa...).
adulta ao longo deses con outras moitas dependencias, como o refectorio ou comedor,
anos? A poboación activa ascendía en España en 2014 a uns 23 mi a sala capitular, onde se reunían os monxes; a hospedaría, onde
• En que ano hai un maior llóns de persoas. Delas, algo máis de 5,4 millóns eran desem durmían os peregrinos; a biblioteca, as hortas… Os monxes durmían
pregados, é dicir, persoas que buscaban un emprego. O número A poboación por sectores de actividade Lavandaría
envellecemento 750528_12_p04a_piramide_2064 en celas ou en cuartos colectivos.
da poboación? de desempregados incrementouse moito desde o comezo da Biblioteca
En función dos sectores de actividade aos que se adscribe a po
750528_12_p04a_piramide_2014
crise en 2007. CLAVES PARA ESTUDAR
boación (sector primario, sector secundario e sector terciario ou
sector servizos), España seguiu unhas pautas similares á do resto
11 INTERPRETA O DEBUXO.
SABER MÁIS de países desenvolvidos. • Como é a estrutura • Enumera as dependencias que formaban
da poboación española parte do mosteiro. Para que se empregaba
• A porcentaxe de persoas dedicadas ao sector primario des por idades? Hai máis poboación Forno
A taxa de dependencia, un indicador de grande interese cada unha?
Despensa
cendeu progresivamente desde o século pasado. Actualmente, nova ou anciá? • Que actividades realizan os personaxes
A taxa de dependencia relaciona a poboación inactiva coa produtiva. Calcúlase dividindo este sector só ocupa o 4,3 % da poboación activa española fron • Como se distribúe a estrutura que aparecen representados no debuxo?
a poboación potencialmente inactiva (menores de 16 anos e maiores de 64) te ao 63,3 % de 1900. da poboación española segundo • Se visitaches algún mosteiro, lembras Cociña
entre a poboación activa (entre 16 e 64 anos) e multiplicada por 100. Refectorio
• A poboación ocupada no sector secundario pasou do 6 % en o traballo? se se parecía aos que existían na Idade
A taxa de dependencia en 2014 en España era de 52 %: por cada 100 persoas activas Media? Xustifica a resposta.
1900 ao 19,4 % en 2014. PENSA. Que relación cres que
hai 52 dependentes. Se se incrementa, aumenta a carga para a poboación activa,
pode ter unha elevada porcentaxe
pois debe manter un número maior de persoas «non produtivas» en termos económicos • Desde os anos 70 do século XX asistimos a un proceso de ter de poboación anciá coa redución
e que non cotizan á Seguridade Social. ciarización da economía. Como resultado, o sector terciario da poboación activa? 20. O MOSTEIRO MEDIEVAL
empregaba en 2014 o 76,3 % da poboación ocupada.
294 295 58 59
Saber máis inclúe contidos As Claves para estudar recollen os contidos s competencias trabállanse en todas as
A
de maior dificultade e describe fundamentais da dobre páxina. Terminan coa actividade actividades. Os títulos e as iconas informan
exemplos e casos. Pensa, que require unha reflexión profunda. da competencia que se desenvolve.
Actividades finais: unha forma práctica de APRENDER A APRENDER. P
A poboación do mundo 8
Sempre se inclúe unha

ACTIVIDADES FINAIS
23 RESUME O ESENCIAL. Copia e completa o resumo. 30 Analiza o gráfico da esperanza de vida. 31 Explica as Poboación masculina Poboación feminina
características + de 85
En anos
actividade de resumo
80 - 84
demográficas
A POBOACIÓN DO MUNDO 90 75 - 79
70 - 74
desta 65 - 69
60 - 64
80 pirámide de 55 - 59
• Definición: … 50 - 54
Crecemento natural poboación 45 - 49
En xeografía, Comprometidos
40 - 44
• Características no mundo: …
70 de Omán. 35 - 39
30 - 34
25 - 29
das ideas principais.

Dinámica da poboación 20 - 24
• Definición: … 15 - 19
10 - 14
60 5-9
Saldo migratorio • Causas das migracións: … 0-4
15 12 9 6 3 0 0 3 6 9 12 15
• Consecuencias das migracións: … FONTE: ONU, 2015.
En %
50
analiza os principais problemas

Austria Etiopía Paquistán Paraguai
Homes Mulleres • É unha poboación envellecida? Por que?
• Modelo demográfico: … FONTE: Banco Mundial, 2015.
Países desenvolvidos • Terá relevo xeracional?
• Características demográficas actuais: …
• Que expresa este gráfico? Que é a esperanza • En que grupos de idade e sexo hai un forte
Evolución da poboación
de vida? incremento de poboación? Cres que
• Modelo demográfico: …
do planeta aos que debemos

Países en desenvolvemento
• Características demográficas actuais: …
• Dentro de cada país, é igual a esperanza de vida 750528_08_p20_piramide_Oman
se debe á natalidade ou á inmigración?
por sexo? Explica as causas. Razoa a resposta.
Factores …
750528_08_p19b_Esperanza_vida
COMPROMETIDOS
Distribución da poboación Baleiros demográficos …
As actividades clasifícanse Natalidade

Grandes concentracións
Definición: …
…
…
A relación entre crecemento
demográfico e pobreza facer fronte. En historia, este
Características no mundo: …
O desenvolvemento económico de Mumbai, na
en categorías para facilitar

Mortalidade
Definición: …
Características no mundo: …
…
India, fixo que a cidade reciba millóns de inmigrantes
das zonas rurais en busca de mellores salarios.
Hoxe é a cidade máis poboada do país,
cunha densidade de poboación elevadísima:
apartado reflexiona sobre
29.000 hab./km2, aínda que hai zonas da cidade
a súa comprensión. Exprésase

Conceptos
24 Define estes conceptos demográficos:

• Índice conxuntural de fecundidade
27
28
Que consecuencias demográficas ten para un territorio
a emigración de persoas novas?
Le os textos e busca información na páxina web

que alcanzan os 400.000 hab./km2.
Este crecemento demográfico agocha enormes
diferenzas sociais, pois máis da metade
da poboación de Mumbai vive en suburbios
a herdanza do pasado.
• Taxa de mortalidade infantil de Global Footprint Network (http://www.footprintnet de chabolas, chamados slums. (20)
20. Slum de Mumbai.
• Esperanza de vida work.org/es), dentro de «Ciencia da pegada», «Visión
graficamente o nivel de
• Crecemento real da poboación xeral», e en «A túa pegada».
32 Que densidade de poboación ten Mumbai? 34 TOMA A INICIATIVA. Sonrisas de Bombay é unha
• Explica que problemas ambientais pode traer
25 Di que diferenza hai entre o crecemento real A que se debe? Como cres que serán os servizos ONG española que traballa nos slums de Mumbai.
o crecemento desmesurado da poboación mundial
e o crecemento vexetativo dunha poboación. nun territorio con alta densidade de poboación Consulta o enderezo web https://www.
e que se pode facer para evitalos.
e baixo nivel económico? sonrisasdebombay.org/sonrisasdebombay/es/que-
hacemos.html e indica:
dificultade de cada actividade:

Causas e efectos Mapas e gráficos
33 USA AS TIC. Busca en Internet o enderezo http:// • Que obxectivos ten esa ONG? Como traballa para
26 Explica dous factores que poidan intervir www.rtve.es/television/espanoles-en-el-mundo/
29 TRABALLO CO ATLAS. Consulta no atlas o mapa conseguilos?
no descenso de cada un destes indicadores do crecemento real de Europa. Bombay/ e visiona os vídeos. 31
• Que resultados obtén?
demográficos:
• En que países crece máis a poboación? Como cres • Que son os slums? Como se vive neles? • Reflexiona sobre os motivos que levan as persoas
• Natalidade
básico, avanzado, excelente.

que interveñen o crecemento natural e o saldo • Como xurdiron estes barrios? a comprometerse con eses labores sociais e ordena
• Mortalidade migratorio en cada caso? • Como se explican as grandes diferenzas sociais segundo o teu propio criterio as actuacións
• Esperanza de vida • En que países crece menos a poboación? A que que se observan en Mumbai? que levarías a cabo.
• Envellecemento da poboación indicadores demográficos cres que se debe?
230 231

TAREFAS POR COMPETENCIAS: aplicación de todo o estudado en contextos reais.
Aplicación de técnicas básicas da xeografía e da historia, resolución de casos prácticos, análise
de problemas científicos, valoración crítica…
Al-Ándalus 5
COMPETENCIA SOCIAL
APLICA UNHA TÉCNICA. RESOLVE UN CASO PRÁCTICO. A influencia

Analizar a pervivencia da cidade andalusí da vivenda andalusí nos nosos días
A vivenda andaluza dos nosos días conserva
Reflexión, valoración
A Córdoba da época omeia foi unha das cidades
Aplicación de técnicas
unha importante influencia da época de al-Ándalus.
máis espectaculares do seu tempo, con preto
Os patios axardinados que axudan a regular
de 300.000 habitantes. Na actualidade, viven nela
a temperatura, o uso de arcos en portas e ventás,
case 800.000 habitantes. En 1994, o centro histórico
os muros encalados, as terrazas situadas nos tellados
e resolución de
da cidade de Córdoba foi declarado Patrimonio
fundamentais da Histórico da Humanidade pola UNESCO.
26. Córdoba.
das casas, as abundantes fontes e surtidores de auga
para refrescar o ambiente ou a utilización das celosías
e os enreixados son algúns dos trazos que fan evidente
casos prácticos.
esta relación.
xeografía e da historia. 27. PLANO XERAL DA CIDADE DE CÓRDOBA
C. 19
Av Sa Analiza o plano xeral
da ns Pedroches
Las u da cidade.
.d
Ermitas Campiñuela
eñ
el
C. Baja
a
M • En que parte da cidade
B
ejo
rill
C.
Avran Sa rid
an
Las
da a ns Pedroches
Polígono ad se localiza a zona andalusí?
te
u M
Campiñuelade
.d
Ermitas Industrial
da • Trátase dunha zona céntrica
eñ
el
C. Chinales Bajara
a
M
B
ejo Est ou afastada do núcleo máis
rill
ra id
an
na Polígono r
ad activo da cidade?
Polígono AndaeluMcía
te
Industrial
Parque de Industrial Levante de d
Figuerola Chinales da da • A cidade andalusí situábase
ra stra
Est E preto do río? A que cres
Polígono
29. Vivendas
Polígono
Industrial Andalucía que se debe? nas
a de l R
ío Parque de El Santuario
Levante de
a Palm Industria
Figuerola da • Cara a onde medrou Alpuxarras,
Estrada Metalúrxica Est
ra
ía
Córdoba desde a época en Almería. 30. Casa tradicional en Córdoba.
c
alu
Escola
Polígono
de al-Ándalus?
d
ío Universitaria
a de l R
An
El Santuario
a Palm Industria
de Enfermería
iz
de
Estrada
d
Metalúrxica
ía
Cá
vía
20 Analiza o plano do centro
c
alu
Escola
de
to
Centro histórico
histórico.
Au
Formas de pensar desenvolve
d
Universitaria
a.
An
vd
de Enfermería
A
iz
de
• Describe como é o trazado
d
Cá
vía
das rúas nesa parte da
de
to
Estación ica Pza. Centro histórico
Avda.
Au
mér
a.
FC cidade. Correspóndese este
Av
de AColón
vd
A
28. PLANO DO CENTRO HISTÓRICO DE CÓRDOBA
de
d
Deputación
a.
a análise científica, o razoamento

a.
de Bar a. de Bar
Avd SANTA
trazado co que estudaches
Avda. del
s
Xardíns
Estación a jare Pza. Palacio MARINA das cidades islámicas?
éric
Avd
M
celon
FC da Te
ozá
Am
Av
Agricultura de de Colónde Viana • Hai algún barrio que perviva

de
d
ra
Deputación
a.
a.
a
a
bes
Avd nd desde a época musulmá?

Gran
SANTA
Ro
Avda. del
matemático, a análise ética

Xardíns Pza. de
jare Palacio n Pa blo
MARINA Por que o pensas?
M
celon
da TeSan Miguel Sa
CapitáGran
Cuarteles
ozá
C.
de Viana
Agricultura de • Quen vivía nese barrio
ra
a
Concello
de Dios e de Dios
a
bes
nd Pza. de 31. Vivendas en Priego

Xardíns da Vitoria
Ro las Pza.
Tendillas
na Idade Media? Cres que
de deblo
Pza. Pa la de Córdoba. Agrúpanse
Casa Sa n seguirán vivindo alí agora?
Capitán
Cuarteles San Miguel C. Corredera
e moral e o pensamento creativo.

Maura en rúas estreitas.
C. Madr
del Indiano
C. A.
Arco
Concello
Por que?
Pza. de del Portillo
Xardíns da Vitoria
Pta. las Tendillas

XUDARÍA Pza. de la
Casa 21 Obtén conclusións.
Almodóvar Pza. Potro Corredera los Mártires • Observa o interior. Cantas plantas ten?
C. Madre
a de 22 Compara e analiza as fotografías que aparecen
Maura del Indiano
Mesquita/ Arco nd
C. A. o • Observa a fotografía.
del PortilloR nesta páxina. Arredor de que elemento se organiza a vivenda?
do Zoco Catedral a Que edificio destaca sobre
a. to Pta. XUDARÍA as
Avdopor
Sinagoga e Is • Describe o patio.
Almodóvar ad Mártires o resto? • Como se dispoñen as casas, de forma ordenada
Aer Palacio nd Pza. Potro a de los
Ro nd
Episcopal
Mesquita/
Ro
MIRAFLORES • Que pegada urbana ou desordenada? En rúas largas e rectas ou estreitas • Que importancia ten a auga?
Zoco Catedral a
do
a. to as deixou en Córdoba a etapa e sinuosas?
Avdopor
Sinagoga e Is
ad andalusí?
Aer Palacio o nd • Como son as fachadas? Teñen moitas ou poucas 23 Explica por que as casas tradicionais andaluzas
R
Episcopal MIRAFLORES
ventás? se parecen en moitos elementos ás vivendas islámicas.
132
750528_05_p07_Cordoba 133
750528_05_p07_Cordoba TRABALLO COOPERATIVO O inicio da Idade Media 1

FORMAS DE PENSAR
ANÁLISE ÉTICA E MORAL. De onde provén a expansión actual do islam? Unha reportaxe de culturas non europeas na Idade Media
Desde principios do século VII, o espazo que ocupara o Imperio romano dividiuse en tres
Pertencer a unha relixión é un acto persoal, pero a evolución das relixións é un feito colectivo que adoita
civilizacións: os reinos xermanos, o Imperio bizantino e o islam. Máis alá dos territorios polos
ir ligado a uns acontecementos políticos.
que estas se expandiron desenvolvéronse tamén outras civilizacións e imperios, como o Imperio
Actualmente, o islam conta con máis de 1.200 millóns de fieis, repartidos principalmente pola metade iamato, o Imperio gupta, o reino de Nubia ou o Imperio sasánida, entre outros.
ra norte de África, o suroeste de Asia, Indonesia, Bangladesh e algunhas rexións de Europa, como Albania.
Imperio gupta
Reino de Nubia
UZB
EQ
Cada unidade finaliza
KOSOVO ACER
BAIX UIS
M
cun Traballo cooperativo,
TÁ KIRGUIZISTÁN
ALBANIA ÁN TURK Golfo
ar
MENIS N 31. Reino de Nubia.
Mar TURQUÍA TÁN TAXIQUISTÁN de Bengala
Ve
N
rm
TUNISIAM e diterráneo LÍBANO SIRIA TÁ Mar
NIS
ell
MARROCOS IRAQ IRÁN N
GA
o
XORDANIA TÁ Arábigo
ALXERIA KUWAIT AF UIS
LIBIA Q
PA
en que se ofrecen
EXIPTO ARABIA QATAR
SÁHARA
OCCIDENTAL SAUDÍ BANGLADESH
BAHREIN OCÉANO
MAURITANIA MALÍ OMÁN EMIRATOS
NÍXER 29. Imperio gupta.
SENEGAL CHAD SUDÁN IEMEN ÁRABES PACÍFICO
GAMBIA BURKINA UNIDOS
propostas para traballar

GUINEA FASO DJIBUTI
SOMALIA
NIXERIA
BRUNEI
MALDIVAS MALAISIA
750528_01_p39a_imperio_gupta Imperio iamato
OCÉANO
AT L Á N T I C O
COMORES
INDONESIA
Mar
do Xapón
(Mar do Leste) 750528_01_39_c_imperio_nubia a xeografía e a historia
OCÉANO
de forma cooperativa
Mar
ÍNDICO Amarelo
O C ÉA N O
Mar
PA C ÍFICO Imperio sasánida

Ca
e máis lúdica.
32. Imperio sasánida.
spio
Países actuais cun 50 % ou máis

de poboación islámica
30. Imperio iamato.

28. PAÍSES CON MAIORÍA DE POBOACIÓN ISLÁMICA NA ACTUALIDADE 750528_01_p39b_imperio_yamato
Go
lf o
P érs
ic o
• En que rexións de África a maioría da poboación
32 USA AS TIC. Dividídevos en catro grupos. Cada grupo elixirá
30 Compara este mapa co da expansión do islam na Idade
practica hoxe o islam? E de Europa? un dos imperios ou civilizacións propostos e investigará sobre el.
Media.
• Que rexións son de maioría islámica nos nosos días • Territorio polo que se estendeu.
750528_01_p38_Islam_hoy
• Onde se orixinou o islam? Esa rexión é na actualidade
pero non o eran en tempos medievais? • Evolución entre os séculos V e XI, aproximadamente.
islámica?
• Sociedade, cultura e arte. RECOMENDÁMOSCHE
• Por que zonas se expandiu o islam na Idade Media? 31 Valora.
Eses territorios seguen sendo de maioría islámica • Que razóns explican o avance do islam na Idade 33 Realizade unha reportaxe que incorpore os seguintes elementos. Libros:
actualmente? Media? Despois, expoñédea na clase. Robert GRAVES, O conde Belisario, 1938.
• Cando alcanzou maior extensión a relixión islámica, • Por que pensas que, en xeral, en Europa non hai • Diferentes aspectos que queirades resaltar para dar a coñecer 750539_01_p39d_imperio_sasanida
Noah GORDON, O médico, 1986.
na época medieval ou na actualidade? unha maioría islámica? o imperio ou civilización elixido.
Unha páxina web:
• Na Idade Media, había un único Estado islámico • E en América? • Unha cronoloxía comparada coas do Imperio bizantino, os reinos Visita virtual da igrexa de Santa Sofía
ou existían varios? • Atopas algunha relación entre a extensión do islam xermanos e o islam. (www.360tr.com/34_istanbul/ayasofya/english/).
• Sucede o mesmo na actualidade? nos nosos días e a historia do islam medieval? • Un mapa de localización e fotografías ou debuxos que ilustren o texto.
38 39
n PROXECTOS TIC. Introduce o alumno no método científico

do historiador e do xeógrafo a través da realización dun proxecto Competencias
de investigación ao final do bloque de historia e do de xeografía.
Ao longo do libro, diferentes iconas sinalan
PROXECTO TIC Analizar a repercusión do cambio climático na poboación e identifican a competencia concreta que
OBXECTIVO Como afectará o cambio climático ao planeta?
PROXECTO TIC
O cambio climático é un fenómeno que provoca mo-
dificacións nas condicións climáticas da Terra. Se-
gundo os científicos, está provocado polo quecemen-
to global da temperatura media na superficie
A. Fenómenos extremos do clima. As vagas
de calor, as secas e as inundacións por
precipitacións serán máis frecuentes e intensas
B. A desaparición dos xeos do polo
norte. A cuberta de xeo do Ártico
seguirá minguando polo aumento
se traballa en cada actividade ou apartado.
e máis duradeiras, e acentuaranse os das temperaturas.
terrestre, que se debe á concentración de Gases de ALGÚNS CONSELLOS
contrastes entre as rexións húmidas e as secas.
Como afectará o cambio climático ás poboacións? ORGANIZA
Efecto Invernadoiro (GEI) poloAconsumo
INFORMACIÓNde combus-
tibles fósiles producidos nas actividades humanas,
• Unha vez que analizases todos os aspectos aos que vai afectar
• Para realizar unha
4. Para coñecer cales son as rexións con maiores concentracións de persoas no mundo e, por tanto, como a industria ouo cambio climático, ordénaos por temas.
o transporte. investigación sobre un tema
Competencia matemática, científica

as que corren maior perigo de sufrir catástrofes con importantes perdas de vidas humanas, retoma hai que manexar distintas
o traballo co SIG. Este proxecto proponche realizar unha investiga-
• Selecciona os datos relevantes para incluír en cada bloque fontes de información
• Preme de novo sobre «Agregar» e, despois, sobre «Buscar capas». Escribe «Density population
ción para coñecer como pode afectar o cambio climá-
temático. e contrastalas.
v4» e indica que a busque en «ArcGIS Online». tico ás diferentes poboacións do mundo e expoñer • Non inclúas demasiada C. A supervivencia dos
as conclusións nunha presentación. ecosistemas. Numerosas
• Selecciona esa capa na lista que se desprega. Vas utilizar un mapa elaborado PRESENTA A TÚA INVESTIGACIÓN Cumio do Clima de París, en 2015. información na presentación
e tecnolóxica
da túa investigación. Para iso, especies non se adaptarán
pola Universidade de Columbia en colaboración coa NASA. Finaliza facendo clic
Para presentar a túa investigación podes seguir estas pautas: aos cambios e enfrontaranse
en «Terminouse de engadir capas». expón só as ideas principais
• Elixe o medio en que vas expoñer a túa investigación: un mural, ao risco da extinción.
Que é o cambio climático? e compleméntaas con
• Localiza as rexións máis poboadas do mundo e márcaas
un PowerPoint, unha exposición oral, etc. Dependendo do medio, fotografías, gráficos ou mapas.
no mapa. Para iso, volve «Agregar», pero agora selecciona F. A desaparición de terreos
terás que adaptar os elementos que queiras incluír. Se é un mural,
1. Visualiza o vídeo https://youtube/CW5n6IRGVLU sobre• as
Utiliza recursos visuais, como
bases científicas
«Agregar notas de mapa». Na ventá que se abre escribe nas costas. O desxeo supoñerá un
serán elementos en papel; se é un PowerPoint, en formato dixital, fotografías,
do cambio climático, segundo o Panel Intergobernamental mapas e gráficos,
sobre o Cambio
o título Zonas máis poboadas do mundo. aumento do nivel do mar, e provocará
e se é unha exposición oral, podes elixir ambos os formatos.
Climático (IPCC). para facer máis atractiva
• Preme «Crear». Selecciona a ferramenta «Liña á man libre» a desaparición de terreos baixo o mar.
• Pensa un título atractivo e que se axuste ao contido. a presentación.
• Cales son as tres mensaxes finais do vídeo sobre o cambio climático?
e traza unha liña que envolva unha das zonas máis
Comunicación lingüística
• Podes estruturar a presentación en cada un dos aspectos
• Que é o efecto invernadoiro? Como aumentou a temperatura D. Os recursos de auga
poboadas. Aparece unha ventá para que poñas nome investigados: doce. A salinización
da Terra no século xx?
a cada zona, por exemplo, golfo de Guinea. Podes cambiar de acuíferos e o desxeo
– Definición de cambio climático e explicación das súas causas.
a cor en «Cambiar símbolo». Preme en «Gardar» • Hai un efecto invernadoiro que se produce de forma natural e outro en que
dos glaciares reducirán
– Os seus efectos no planeta.
a acción das persoas é fundamental. Identifica as diferenzas entre ambos.
e nomea a capa. a auga doce dispoñible.
– Como cambiarán as temperaturas e as precipitacións,
• Que causas provocan o cambio climático? E que consecuencias ten?
• C
ales son as zonas máis densamente poboadas?
e que consecuencias provocará ese cambio.
• Cres que o cambio climático provocará movementos • Observa os gráficos no vídeo. Cando comezaron a aumentar as emisións de CO2?
– Como afectará o cambio climático ás distintas sociedades.
migratorios de grandes poboacións? Coincide co incremento da temperatura da Terra?
– De que forma influirá o cambio climático na produción
• Cita as causas que explican esa relación.
Competencia social e cívica

de alimentos e na saúde das persoas.
– Como podemos adaptarnos ao cambio climático
Que cambios se producirán nas temperaturas e precipitacións?
e que sociedades terán máis dificultades para facelo.
E. A agricultura. Os fenómenos extremos
Que medidas poden tomar as sociedades contra o cambio climático? do clima poñerán en perigo
– Que efectividade teñen os acordos internacionais sobre
2. O quecemento global aumenta a temperatura media do planeta. Este incremento o rendemento dos cultivos. Por iso,
5. O cambio climático é un desafío para a xestión dos recursos mundiais. As medidas o cambio climático. a produción de alimentos verase
afecta a todo o sistema climático e ten repercusión na intensidade e distribución
que se adoptan para reducir os seus efectos involucran todas as sociedades a nivel moi afectada en rexións como África.
das precipitacións.• Para
Finaliza a presentación cunhas conclusións
comprobar os seus efectos, entra e inclúe unha
en www.arcgis.com.
persoal, empresarial e institucional. Algunhas delas son:
valoración das accións que podemos realizar os cidadáns.
Se non estás rexistrado, rexístrate nunha conta pública.
– Reducir o consumo. • Inicia sesión e selecciona, na barra de ferramentas, «Mapa». A continuación, preme sobre
Competencia dixital
– Aplicar condutas sustentables: aforrar auga e enerxía, reutilizar e reciclar materiais… «Agregar», na parte superior esquerda, e despois en «Buscar capas». Volve a «Agregar» 3. Estes riscos non afectarán por igual a todo o planeta. As diferenzas débense
unha capa, activa de novo «Buscar capas» e escribe «Change Temp2050». Selecciona á exposición e á vulnerabilidade de cada medio e de cada sociedade. Así, as terras
– Diminuír o consumo de combustibles fósiles e aumentar o uso de enerxías limpas
e agrégaa. Onde aumentará máis a temperatura? Afectará a zonas moi poboadas? litorais de baixa altitude están máis expostas ás subas do nivel do mar ca as terras
e renovables.
Indica como repercutirá en cada continente. de interior, e un país en desenvolvemento será máis vulnerable aos efectos
– Reforestar as superficies forestais, etc.
• Para saber como se distribuirán as precipitacións, agrega no SIG outra capa: «Change do cambio climático ca un desenvolvido.
Precipitation 2050». En que continente se reducirán máis? Afectará a zonas moi poboadas? • Consulta o sitio do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente
• Cales destas medidas son de ámbito persoal? • O cambio climático afectará os continentes (http://www.magrama.gob.es/) e en «Áreas de actividade» preme «Cambio
• O aumento da temperatura media fará que o desxeo dos polos se incremente.
Elixe unha delas e explica como se pode de diferente xeito. Le o artigo http:// climático». No menú da esquerda, selecciona «Que é o cambio climático
Para saber as zonas que se verán afectadas, agrega unha capa e escribe «Global Sea Level
Conciencia e expresións culturais

aplicar desde o ámbito persoal sociedade.elpais.com/sociedade/2014/05/20/ e como nos afecta». Fai un resumo.
Rise»; despois, selecciona a que indique 4,6 m. Que continentes se verán máis afectados?
ao mundial. actualidade/1400604766_206368.html.
• Algunhas das medidas implican un forte – Que riscos se prognostican para cada continente
investimento económico. Como cres que afectará co cambio climático?
o cambio climático ás sociedades máis pobres? 314 315
– Completa a túa investigación coa información
Que implicación cres que deberían ter da OMS: http://www.who.int/globalchange/climate/
as institucións internacionais, como a ONU es/ e da FAO: ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/010/
ou a UE? i0112s/i0112s03.pdf. Fai un resumo de cada unha.
316
Aprender a aprender
O libro finaliza cun Glosario e acompáñase dun completo Atlas. Iniciativa e emprendemento

1 O inicio da Idade Media
SABER
• A fragmentación do Imperio FACÉMONOS PREGUNTAS. Converteuse

romano e a aparición
Constantinopla na nova Roma?
dos reinos xermanos.
• O reino visigodo. No ano 324, o emperador Constantino fundou
a cidade de Constantinopla sobre o lugar
• O Imperio bizantino.
da antiga Bizancio. Situada no estreito do Bósforo,
• O Imperio islámico.
converteuse axiña nunha gran metrópole e pasou
SABER FACER
a controlar as rutas entre Europa e Asia.
Mercadores e viaxeiros chegaban de todos
• Interpretar os mosaicos os recantos do mundo e quedaban abraiados
de San Vital de Rávena.
polas súas riquezas.
• Comparar mapas da expansión
do islam.
Murallas de
Teodosio II
(413-447 d.C.)
Constantinopla
Mar
Roma Morto
Atenas Éfeso O barrio de Pera debe

o seu nome á súa
Mar Mediterráneo localización. A palabra
Foro pera significaba «a outra
Boario beira» en alusión a que
Murallas de Foro de este barrio estaba situado
Constantino Arcadio nun lado oposto ao resto
(330 d.C.) da cidade.
INTERPRETA A IMAXE
• Cales eran os límites da cidade? CORNO DE

Porto de OURO
• Que construcións se destacan Teodosio
no plano? Para que se utilizaban? Foro de

Teodosio I
• Por que pensas que se lle deu a esta
cidade o nome de nova Roma?
Foro de
• Busca en Internet fotografías aéreas Constantino
da cidade de Istambul. Parécese
a cidade actual á Constantinopla MAR DE MÁRMARA
medieval? Explica a resposta.
Palacio imperial Acrópole
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 12 27/04/2016 10:17:28

Sabías que…?
Os escritores musulmáns que visitaron Constantinopla
referíanse a ela como «A Cidade», co termo grego
eis tèn pólin, do que provén o seu nome actual, Istambul.
Palacio imperial
Constantino IX
Monómaco,
emperador
bizantino desde
1042 ata 1055.
1. Hipódromo 6. Termas de Zeuxipo

2. Kathisma (palco do emperador) 7. Augusteon
3. Palacio imperial 8. Basílica de Santa Sofía
O
4. Casa de Xustiniano 9. Palacio da Magnaura
Constantinopla
5. Triconcha (sala de recepción) 10. Igrexa Nea s mercadores chegan a
r terra e por mar.
desde todos os países, po
ante no mundo,
Non existe cidade semell
COMO O SABEMOS? a excepción de Bagdad.
en ouro e pedras
Os gregos son moi ricos s de seda bordados
xe
Os relatos escritos polos viaxeiros na Idade Media preciosas. Visten con tra e parecen príncipes.
lo
de ouro, montan a caba
o en tecidos de todo tipo,
son unha fonte inesgotable de información porque
describen personaxes, cidades, actividades De feito, o país é moi ric a riqueza como
económicas, costumes e formas de vida da época. en pan, carne e viño. Unhse pode atopar
n
• Como describe este viaxeiro Constantinopla? a de Constantinopla no .
r do m un do
en ningún luga
• Son este tipo de documentos fontes obxectivas? ario», século XII,
Por que? B. de TUDELA, «Itiner Adaptado
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 13 27/04/2016 10:17:33

Lanza
1 A fragmentación do Imperio romano
Casco A ameaza dos pobos bárbaros

Escudo
Máis alá das fronteiras do Imperio romano vivía unha serie de
pobos moi diferentes aos que os romanos chamaban bárbaros,
que significaba «estranxeiro», pero tamén «rudo», «inculto» ou
«salvaxe».
Algúns pobos bárbaros, como os hunos, procedían das estepas
de Asia, que eran unhas zonas moi inhóspitas. Dedicábanse fun-
damentalmente á gandaría e acosaban constantemente outros
pobos.
Tamén había pobos bárbaros que procedían do norte e do leste
de Europa; eran os xermanos. Organizábanse en tribos, dirixi-
das por unha asemblea de guerreiros que elixía ao xefe. (1)
Vivían da gandaría e da agricultura itinerantes, polo que se des-
prazaban de maneira constante. Habitaban zonas frías, con
abundantes neves. Atraídos por un clima máis benigno e polas
riquezas do Imperio romano, fóronse achegando ás fronteiras
Espada do Imperio.
Os xermanos mantiñan relacións cos romanos, unhas veces
Machada pacíficas e outras, violentas. Por exemplo, vendíanlles ámbar, pe-
les, madeira e escravos, e mesmo algúns participaban nas lexións
1.
Guerreiros xermanos. romanas e explotaban pequenas propiedades dentro do Imperio.
Non obstante, en ocasións os xermanos acosaban as fronteiras
romanas. Por iso, os romanos construíron fortificacións ao lon-
go dos ríos Rin e Danubio.
Así e todo, os xermanos non supuxeron unha ameaza importan-
te ata o século II. Pero, a partir do século III, o Imperio romano
comezou a sufrir unha profunda crise: o comercio diminuíu e a 7505
economía estancouse. Aproveitando esta debilidade, algúns po-
bos bárbaros traspasaron as fronteiras do Imperio. Uns grupos
realizaron incursións de rapina; outros asentáronse pacificamen-
te nalgunhas zonas do territorio romano.
A división do Imperio
Ante a grave crise do Imperio romano e a ameaza dos xermanos,
no ano 395 o emperador Teodosio dividiu o Imperio en dúas par-
tes para facilitar a súa defensa: o Imperio romano de Occidente,
coa súa capital en Roma, e o Imperio romano de Oriente, con
capital en Constantinopla. (3) Cada un destes territorios tiña o seu
propio emperador e as súas institucións.
En Occidente, os emperadores eran moi débiles e foron incapa-
2.
Fragmento do sarcófago ces de frear os xermanos e os hunos.
de Portonaccio. O relevo representa
unha batalla entre romanos En Oriente, en cambio, o Imperio mantívose outros mil anos,
e xermanos. aínda que pasou a chamarse Imperio bizantino.
14
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 14 27/04/2016 10:17:36

os
Anglos Hun
Saxóns
Suevos Alanos
Francos
OC ÉAN O
Vándalos Ostrogodos
AT LÁNTI CO
M
ar
Ca
sp
io
Rí Visigodos
o
Mar Negro
Tolosa Rávena Da
Marsella nub
io
Constantinopla
Roma
Tarragona Principais pobos e rutas de invasión
Ostrogodos Francos
Visigodos Anglos e saxóns
L Í M I T E D E T E O D O SI O
Alanos Vándalos
Cartago Suevos Hunos
M
ar
Mediterráneo
Alexandría
Principais pobos e rutas de invasión
Ostrogodos Francos División do Imperio
Imperio romano
Río
Visigodos Anglos e saxóns
de Occidente
Alanos Vándalos N Imperio romano
i
Hunos o de Oriente
l
Suevos
3. DIVISIÓN DO IMPERIO ROMANO E INVASIÓNS XERMANAS

750528_01_p04_leyenda_invasiones_germanicas
División do Imperio 750528_01_p04_ invasiones_germanicas

As invasións xermanas
Imperio romano
de Occidente
Imperio romano
A división do Imperio non evitou o colapso, xa 1 INTERPRETA O MAPA.
de Oriente
que os emperadores de Occidente non foron • Que pobos xermanos traspasaron
quen de frear os hunos, que invadiron violenta- as fronteiras do Imperio romano?
mente o territorio romano. No século V, dirixi- • Que territorios ocupaba o Imperio romano
750528_01_p04_leyenda_invasiones_germanicas de Occidente? E o de Oriente?
dos por Atila, atacaron aos pobos xermanos e
obrigáronos a buscar refuxio nas terras do Im-
perio romano de Occidente.
Os hunos avanzaron ata a Galia, pero foron ex-
pulsados tras a batalla dos Campos Cataláu-
nicos, no ano 451. En cambio, os xermanos CLAVES PARA ESTUDAR
asentáronse definitivamente no territorio do
Imperio. • Que pobos habitaban ao outro lado
das fronteiras do Imperio romano?
A convivencia entre xermanos e romanos vol-
veuse cada vez máis difícil e xurdiron numero- • Que sucedeu a partir do século III?
sos enfrontamentos. (2) O poder dos emperado- • Quen dividiu o Imperio romano en dúas partes?
res debilitárase tanto que, no ano 476, o xefe En que ano? Por que o fixo?
xermano Odoacro destronou o último empera- • Cando se lle puxo fin ao Imperio romano
dor do Imperio romano de Occidente, un neno de Occidente? Como sucedeu?
de dez anos chamado Rómulo Augústulo. PENSA. Que opinión tiñan os romanos dos pobos
Desta maneira púxose fin ao Imperio romano en xermanos? A que cres que se debía?
Occidente.
15
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 15 27/04/2016 10:17:36

2 Os reinos xermanos
A organización territorial e política

4.
Casco
xermano. Entre os séculos V e VII, o territorio que ocupara o Imperio roma-
no de Occidente fragmentouse en diversos reinos independen-
tes. Na Galia establecéronse os francos; en Hispania, os suevos
e os visigodos; en Italia, os ostrogodos e máis tarde os lombar-
2 INTERPRETA O MAPA.
dos; en Britania, os anglos e os saxóns… (5)
• Enumera os reinos
en que se fragmentou Cada reino estaba gobernado por un rei. Ao principio, este era
o Imperio romano elixido polos nobres; como consecuencia, moitos reis eran de-
de Occidente. postos e mesmo asasinados polos seus familiares, que querían
• Compara o mapa cun alcanzar o poder. Co tempo, a monarquía fíxose hereditaria. Os
mapa actual de Europa. reis contaban cun consello que os asesoraba nos temas de go-
Por que Estados actuais berno e lles axudaba a impartir xustiza.
se estendían o reino dos
francos, o dos ostrogodos
Nalgúns territorios, o poder militar estaba en mans dos duques,
e o dos burgundios? que adoitaban ser xefes dos pobos que someteran. (4) Nas cida-
• Que pobos xermanos des destacaban os condes e os bispos, os cales tiñan moito
se instalaron na península poder.
ibérica? Os xermanos rexíanse por leis non escritas que se transmitían
de forma oral de xeración en xeración.
5. OS REINOS XERMANOS A FINAIS DO SÉCULO V

ns
xó
s Sa
lo
A ng
Eslavos
OC ÉA N O Cambrai Turinxios
REINO DOS
AT LÁNT ICO FRANCOS ns
má
Ma
Lombardos
Ala
Ca
r
REINO REINO sp
REINO io
DOS DOS DOS
BURGUNDIOS OSTROGODOS XÉPIDOS
REINO
DOS Tolosa Rávena M ar Negro
SUEVOS
REINO Constantinopla
DOS Roma
Toledo VISIGODOS IMPERIO ROMANO
M a
r DE ORIENTE
REIN
O DO
S VÁ
NDA M
LOS o
e r á n e
d i t e r
Alexandría
16
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 16 27/04/2016 10:17:37

O inicio da Idade Media 1
A relación coa poboación romana

CLAVES PARA ESTUDAR
Os xermanos eran unha minoría respecto da poboación romana
e non lles impuxeron o seu xeito de vida ás poboacións conquis- • Como se gobernaban
tadas. Inicialmente, os romanos e os xermanos mantiveron as os reinos xermanos?
súas propias leis, costumes e relixión. Pero pouco a pouco ambos • Enumera algúns aspectos que
os grupos fóronse mesturando: mostren como se mesturaron
os romanos e os xermanos.
Xurdiron novos idiomas. Nos territorios que estiveran máis
•
romanizados, estas linguas baseáronse principalmente no latín. PENSA. Por que os xermanos
adoptaron os costumes e as leis
Foi o caso dos reinos suevo, visigodo, franco, ostrogodo e lom-
romanas en vez de impoñer
bardo. Estas linguas deron orixe ao galego, ao portugués, ao
as súas propias?
castelán, ao catalán, ao francés e ao italiano, entre outras.
En cambio, nas zonas menos romanizadas, a influencia xer-
mana foi maior, como sucedeu nas terras dominadas polos
alamáns, os anglos e os saxóns. Aquelas linguas foron a base
de idiomas como o inglés e o alemán.
Creáronse novos sistemas de leis para unificar a po-
•
boación. Estas leis combinaban o dereito romano cos costu-
mes xermanos. Co tempo, recompiláronse e puxéronse por
escrito. Por exemplo, o rei visigodo Alarico reuniunas no Bre-
viario.
Os xermanos abrazaron o catolicismo. Ao principio, moi-
•
tos xermanos continuaron coas súas relixións, pero algúns
comezaron a practicar o arianismo, unha herexía do cristia-
nismo que consideraba que Cristo non era Deus. Finalmente,
a monarquía xermana dalgúns reinos acabou converténdose
á relixión dos romanos, o catolicismo.
DESCUBRE
A cultura e a arte dos xermanos

Nos reinos xermanos, as cidades tiveron unha importancia moito menor
ca no Imperio romano. A arquitectura foi por iso unha actividade pouco
relevante. Aínda así, consérvanse algúns edificios, entre os que destacan
a tumba (6) e o palacio de Teodorico, en Rávena (Italia).
A ourivaría, en cambio, foi a manifestación artística máis desenvolvida.
Os xermanos fabricaron broches, fibelas ou fíbulas con materiais nobres,
como o ouro ou a prata, e con incrustacións de pedras preciosas. (7)
6. Tumba de Teodorico en Rávena
(Italia). Os ostrogodos construírona
cara ao ano 520.
3 USA AS TIC. Busca

información sobre a tumba
de Teodorico e descríbea:
material, estrutura (plantas
inferior e superior)
7.
Relicario. O cofre ten
e decoración exterior.
incrustadas pedras preciosas.
17
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 17 27/04/2016 10:17:40

DESCUBRE
A vida cotiá nunha aldea

xermana
Unha sociedade rural
As sociedades xermánicas eran de carácter
rural. A maioría da poboación estaba formada
por campesiños que se dedicaban ao pastoreo
e á agricultura.
Os campesiños vivían nas aldeas, que estaban
formadas por casas de madeira con teitumes
fabricados con ramas e palla. As casas adoitaban
ter preto unha horta e un pequeno cercado para
gardar os animais. Algunhas aldeas estaban
fortificadas para protexerse de posibles ataques.
A terra era a fonte principal de riqueza
e a maior parte estaba en mans das principais
familias.
Nesta época creáronse os primeiros mosteiros,
edificios en que vivía unha comunidade de
monxes. A vida cotiá do mosteiro desenvolvíase
seguindo unha regra, é dicir, un conxunto de
Tellado
obrigas que organizaba o día a día dos monxes. Forno
de palla
Os mosteiros tamén posuían vastos dominios
porque recibían numerosas doazóns a cambio
das oracións dos monxes.
O declive das cidades

As cidades perderon poboación. Tiveron
menos importancia ca no mundo romano
e convertéronse en centros administrativos
ou sedes de bispados. A actividade comercial
decaeu e limitouse aos mercados locais,
en que se intercambiaban produtos do campo.
O gran comercio quedou en mans
dos bizantinos, que lle proporcionaban
certos produtos á nobreza xermana.
Muralla
4 INTERPRETA A IMAXE.
• Enumera as actividades
que se realizaban na aldea.
• Describe como eran por dentro
as vivendas.
• Compara a aldea xermana
cunha cidade romana. Explica
as diferenzas que atopas entre
a forma de vida dos romanos
e a dos xermanos.
18
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 18 27/04/2016 10:17:44

Mosteiro
Campos de cultivo
Ferreiro
Curral
Guerreiro
Horta
Mercado
local
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 19 27/04/2016 10:17:52

A
3 O reino visigodo
8. O REINO VISIGODO NO SÉCULO VI A formación e a evolución do reino

Debido á presión dos hunos, os visigodos entra-
Mar Cantábrico
ron no Imperio romano a final do século IV.
Ástures Narbona
Lugo Cántabros Vascóns No ano 409, os suevos, os alanos e os vándalos
Victoriacum
Astorga invadiron a península ibérica. Pouco despois,
Zaragoza
no ano 416, o emperador romano de Occidente
Barcelona
Salamanca asinou un pacto cos visigodos para que os ex-
Tarragona
Recópolis pulsasen de Hispania. Estes obrigaron os ván-
dalos e os alanos a trasladarse ao norte de Áfri-
Toledo Valencia
Mérida ca e acantoaron os suevos no territorio da
actual Galicia. A cambio, recibiron terras no
sueste da Galia, onde crearon o reino visigo-
Sevilla Córdoba
Cartaxena eo do, con capital en Tolosa.
r án
Cádiz er No ano 507 os francos venceron os visigodos e
Málaga dit
Me
OCÉANO Mar expulsáronos da Galia. Os visigodos establecé-
ATLÁNTICO ronse entón na península ibérica e fixaron a súa
Capital
Itinerario dos visigodos
capital en Toledo. (8)
Reino dos visigodos de Toledo O reino visigodo alcanzou a súa plenitude du-
Conquistas de Leovixildo 568-586
rante a segunda metade do século VI e a pri-
Posesións bizantinas
meira metade do século VII. Destacaron varios
reis:
• Leovixildo (568-586) consolidou a autoridade real, conquistou
o reino suevo e gañoulles terreo aos pobos do norte, vascóns e
5 INTERPRETA O MAPA. cántabros.
750528_01_p08_visigodos
• Que itinerario seguiron • O seu fillo Recaredo (586-601) converteuse ao catolicismo e
os visigodos ata instalarse impulsou a unidade relixiosa do reino.
en Toledo? De onde
proviñan?
• Recesvinto (649-672) unificou todas as leis do reino no chama-
do Fuero Juzgo.
• Que territorios peninsulares
conquistou Leovixildo? Na segunda metade do século VII, houbo intensos enfrontamen-
En que século? tos entre o rei e os nobres. Isto facilitou a conquista musulmá do
• Que zonas controlaban reino visigodo no ano 711.
os bizantinos a finais
do século VI?
A monarquía visigoda
• Que zona da Península non
dominaron os visigodos? Os visigodos tiñan unha monarquía electiva, o que explica as
numerosas loitas que se producían polo poder. Frecuentemente,
estas disputas desembocaban no asasinato dun rei para colocar
outro no seu lugar.
O rei contaba coa axuda da Aula Rexia, que era un consello que
administraba o palacio real, e coa dos duques e os condes, que
gobernaban as provincias e as cidades.
As decisións relixiosas e políticas tomábanse nos concilios, nos
que participaban o rei, a Aula Rexia e o clero.
20
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 20 27/04/2016 10:17:53

A B Orlas
Tellado ás dúas augas decoradas
Capitel con
relevos
Arco de
Fiestras pequenas
ferradura
9. Igrexa de San Pedro de la Nave (Zamora). Exterior. (A) Interior do templo. (B)
A organización social e a economía

Os visigodos que se estableceron na península ibérica non eran
máis de cen mil, polo que estaban en grande minoría fronte aos
cinco ou seis millóns de hispanorromanos. Esta desproporción
entre uns e outros explica que os visigodos aceptasen a lingua, a
cultura e a relixión da sociedade hispanorromana.
Os nobres e os clérigos ocupaban os cargos políticos e eran
propietarios de gran parte das terras. Non obstante, a maioría da
poboación eran campesiños de distinta condición: había campe-
siños libres, que posuían pequenas parcelas que explotaban
para sustentarse, e tamén había escravos, que pertencían aos
nobres ou á Igrexa e traballábanlles terras.
A principal actividade económica era a agricultura. As cidades
10. Fíbula visigoda.
despoboáronse pouco a pouco e as actividades artesanais experi-
Este broche
mentaron poucos cambios desde a época romana. Mantivéronse foi realizado
algunhas, como a elaboración de armas. O comercio tamén en- no século VI.
trou en declive, polo que a moeda case desapareceu.
A cultura e a arte
A cultura e a arte estaban ligadas á Igrexa. Entre os grandes inte-
lectuais visigodos destacaron san Leandro, arcebispo de Sevilla, CLAVES PARA ESTUDAR
e santo Isidoro, que escribiu as Etimoloxías, onde reuniu todo o
saber da época. • Cando e onde se creou
o reino visigodo?
Consérvanse poucos restos de arte visigoda. Construíron peque-
nas igrexas de pedra e de pouca altura, nas que usaron o arco • Explica a organización política
do reino visigodo.
de ferradura e grandes bóvedas. A escasa decoración concen-
trábase nos capiteis, decorados con esculturas. Sobresaen as • Describe a sociedade
igrexas de San Juan de Baños, en Palencia, Santa Comba de Ban- e a economía visigodas.
de, en Ourense e San Pedro de la Nave, en Zamora. (9) Os visigo- PENSA. Que significado ten
dos destacaron ademais na ourivaría, fabricando obxectos con actualmente o termo concilio?
pedras e metais preciosos, como xoias e coroas votivas. (10)
21
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 21 27/04/2016 10:17:55

4 A evolución do Imperio bizantino
SABER MÁIS A época de Xustiniano

O Imperio romano de Oriente resistiu as inva-
Cosroes I, o gran rival de Xustiniano sións xermanas e sobreviviu durante outros mil
Durante os séculos III ao VII dominou Persia anos co nome de Imperio bizantino. A súa ca-
a dinastía sasánida, que mantivo numerosos pital estableceuse en Constantinopla, anterior-
enfrontamentos cos bizantinos. Entre os anos mente chamada Bizancio (actualmente, Istam-
531 e 579, estivo á fronte do Imperio sasánida bul). A cidade estaba situada no estreito do T
Cosroes I. Estableceu co emperador Xustiniano
Bósforo, á entrada do mar Negro.
unha «paz perpetua», que durou pouco tempo,
pois a ameaza nas fronteiras foi constante. O Imperio bizantino alcanzou o seu maior es-
O Imperio sasánida conquistou extensos territorios plendor en tempos do emperador Xustiniano,
en Mesopotamia, Siria e Asia Menor e invadiu (26) que gobernou xunto á súa esposa Teodora
a India e Armenia. A mediados do século VII, (27) entre os anos 527 e 565. (13)
os musulmáns conquistaron o Imperio persa.
Xustiniano tratou de reconstruír a unidade do
antigo Imperio romano. (11) O seu exército, di-
rixido polos xenerais Belisario e Narsés, derro-
Símbolo tou os vándalos no norte de África, os ostrogo-
da vitoria dos en Italia e os visigodos no sur de Hispania.
(12)
Emperador. Porta Durante esta etapa houbo unha gran prosperi-
vestimenta militar. dade económica. O comercio polo Mediterrá-
neo desenvolveuse e cuñáronse moedas de
ouro, que se converteron no principal medio de
pagamento en Europa durante moito tempo.
3
Foi tamén un período de gran desenvolve- Divis
de Teodo
mento cultural. A cidade de Constantinopla

embeleceuse e construíuse, entre outros edifi-
cios, a basílica de Santa Sofía.
11.
Díptico de
Xermano Barberini.
Representa Unha sólida organización
vencido
o emperador
Unha das razóns que explican a longa duración
triunfante sobre
os xermanos. do Imperio bizantino foi a súa sólida organiza-
ción. Estaba gobernado polo emperador ou ba-
sileus, que, ademais de dirixir o Exército e a
CLAVES PARA ESTUDAR Administración, era tamén o xefe relixioso. Exe-
cutaba as ordes por todo o Imperio a través dun-
• Define: basileus, Código de Xustiniano. ha rede de funcionarios especializados. Ade-
• Que trazos mostran o esplendor do Imperio mais, un corpo de diplomáticos encargábase
bizantino en tempos de Xustiniano? de manter as relacións con outros territorios,
• Quen conquistou o Imperio bizantino?
mentres que un poderoso exército defendía as
En que ano? fronteiras do Imperio.
PENSA. Favoreceu a situación xeográfica do Imperio Unhas mesmas leis, recollidas no Código de
bizantino o seu desenvolvemento comercial? Por que? Xustiniano, estaban tamén vixentes en todo o
Imperio.
22
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 22 27/04/2016 10:17:57

Rí
o Dn
iép e
r
R
ío R
Ávaros
O CÉAN O
in
ATL ÁNTI CO
Alanos
Lomb
ardos
s
dio
Eslavos
gun
o
ubi Mar N egro
Rávena Rí o D a n
Bur
Trebisonda
Córsega Constantinopla
Río Texo Toledo
Roma
Visigodos Sardeña Río
Tig
Is. Baleares ris
Sicilia Atenas Río Éuf
Málaga M a r ra
Antioquía t
Ceuta
es
Tánxer
Cartago
Creta
M
Bérberes e Chipre Damasco
d
i t e r r á n e o Xerusalén
Imperio romano de Oriente
á chegada de Xustiniano (527)
Conquistas de Xustiniano
Alexandría
Río Nil o
Imperio bizantino en 1025

Mar
Cidades Vermello
12. O TERRITORIO E A EXPANSIÓN DO IMPERIO BIZANTINO
750528_01_p23a_Imperio_bizantino
E S P L E N D O R D E C L I V E
395 476 527 565 726 1054 1203 1453

División Fin do Reinado Prohíbese o culto Cisma de Oriente Primeira conquista Os turcos toman
de Teodosio Imperio de Xustiniano ás imaxes de Constantinopla Constantinopla.
romano de polos cruzados Fin do Imperio bizantino
Occidente
13. A EVOLUCIÓN DO IMPERIO BIZANTINO
A longa decadencia750528_01_p23b_linea_tiempo_imperio_bizantino
Os territorios conquistados polo emperador Xustiniano non se
6 INTERPRETA O MAPA
E A LIÑA DO TEMPO.
conservaron durante moito tempo.
• Que territorios abarcou
• No século VI, os lombardos expulsaron os bizantinos do norte o Imperio bizantino na
e centro da península itálica. súa maior expansión?
• Despois, no século VII, os visigodos expulsaron os bizantinos • Que territorios
da península ibérica. conservaba
no século XI? Cales
• Durante os séculos VII e VIII, os musulmáns conquistaron a cara a 1204?
costa mediterránea de África, Siria e Palestina.
• Cal foi o último territorio
Co tempo, gran parte do territorio bizantino foi pasando a mans do Imperio?
dos turcos. A principios do século XV, o Imperio estaba reducido • En que séculos viviu
ao territorio da capital, Constantinopla. No ano 1453, tras un o seu maior esplendor
longo asedio, os turcos conquistárona e o Imperio bizantino o Imperio bizantino?
desapareceu.
23
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 23 27/04/2016 10:17:58

5 A sociedade e a cultura bizantinas
A sociedade bizantina
A sociedade bizantina tiña unha estrutura piramidal:
• Na cúspide estaba o basileus.
• Por debaixo do basileus situábanse o patriarca de Constan-
tinopla, que era a máxima autoridade relixiosa, o alto clero e
a nobreza palatina e militar. O clero e os nobres posuían gran-
des propiedades agrícolas.
• O seguinte grupo estaba formado polos artesáns, os comer-
ciantes, os soldados e os campesiños libres.
• Na base da pirámide atopábanse os servos e os escravos, que
14. Igrexa bizantina de Santa Sofía de cultivaban as terras da nobreza e o clero e realizaban labores
Tesalónica (Grecia). Foi declarada
domésticos.
Patrimonio da Humanidade en 1988.
A importancia das cidades

O Imperio bizantino herdou do Imperio romano a súa organiza-
ción basicamente urbana. As cidades tiveron unha importancia
moito maior ca nos reinos xermanos de Occidente e conservaron
as súas funcións da etapa romana. Eran as sedes dos bispados,
do Goberno e do Exército. Destacaron Constantinopla, Tesaló-
nica, (14) Alexandría, Éfeso e Damasco.
As cidades eran tamén o centro das actividades económicas,
pois concentraban os mercados e os obradoiros de artesáns. A
artesanía especializouse en produtos de seda, esmaltes e tapices
de gran calidade. Desde os centros urbanos organizábase ade-
mais un intenso comercio exterior, que puxo en circulación gran
cantidade de moedas bizantinas. O principal centro comercial foi
Constantinopla, favorecida pola súa posición estratéxica no cru-
zamento das rutas comerciais entre Europa e Asia.
Un imperio ortodoxo
A Igrexa exerceu un papel importante na sociedade bizantina e
foi motivo de disputas. Estas eran seguidas con grande interese
pola poboación e chegaron a provocar graves disturbios. Por
exemplo, no século VIII os emperadores prohibiron o culto ás
imaxes relixiosas (iconas), (15) pero a presión dos monxes e as
clases populares obrigou a derrogar a prohibición.
As diferenzas cada vez maiores levaron en 1054 ao Cisma de
Oriente, é dicir, á separación definitiva entre a Igrexa católica
romana, que recoñecía a autoridade do papa, e a Igrexa bizan-
tina ou ortodoxa, que recoñecía a do patriarca de Constantino-
pla. Os monxes ortodoxos evanxelizaron os pobos do leste de
15. Icona bizantina do século XII. Europa.
24
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 24 27/04/2016 10:18:00

A cultura e a arte
CLAVES PARA ESTUDAR
O Imperio bizantino mantivo nun principio as formas de vida ro-
manas, pero, tras o reinado de Xustiniano, foi adoptando elemen- • Describe como se organizaba
tos gregos. Así, o grego substituíu o latín e a Igrexa bizantina a sociedade bizantina.
foise afastando da Igrexa de Roma. • Que foi o Cisma de Oriente?
A súa situación xeográfica e o desenvolvemento comercial permiti- • Explica como eran a cultura
ron que o Imperio bizantino recibise influencias de Europa occiden- e a arte bizantinas.
tal, o mundo islámico e Asia, e que transmitise estes coñecementos. PENSA. En que países europeos
Durante moitos anos foi o centro cultural do Mediterráneo. é hoxe maioritaria a relixión
ortodoxa? A que se debe?
Os bizantinos edificaron igrexas de planta de cruz grega cu-
berta cunha cúpula, como a basílica de Santa Sofía, en Constan-
tinopla. Tamén destacan as igrexas de Santo Apolinario in Classe
e San Vital, ambas en Rávena (Italia). O interior estaba ricamente
decorado con mosaicos (26 e 27) e iconas.
SABER MÁIS
Santa Sofía de Constantinopla

Construída por Xustiniano, foi o símbolo da cristiandade ortodoxa ata que os turcos a converteron
en mesquita. O edificio, coroado por unha magnífica cúpula, impresionaba polo seu tamaño e a súa altura.
Fiestras Cúpula
Media cúpula
Muros de dous pisos de

arcos sobre columnas
Piares
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 25 27/04/2016 10:18:05

6 A orixe do islam
SABER MÁIS
O berce do islam
A cidade santa da Meca
O islam naceu no século VII na península arábiga, unha rexión
árida e desértica situada entre o mar Vermello, o golfo Pérsico e o
mar Mediterráneo. (17) A península estaba habitada por pobos
nómades de pastores, organizados en tribos enfrontadas entre si,
sen un poder político que as unise. A maioría dos árabes era po-
liteísta e consideraba A Meca como a súa cidade sagrada. (16)
Xunto ao mar Vermello, a menor dureza do clima permitía prac-
ticar a agricultura. Nesta zona atopábanse as cidades de Medina
e A Meca, importantes centros comerciais grazas a que por elas
pasaban as rutas de caravanas que transportaban especias, sedas
e outros artigos de luxo de Oriente.
Na Meca vivía Mahoma, un comerciante de familia acomodada
16. A Kaaba, na Meca.
que aos corenta anos comezou a predicar unha nova relixión, o
Na gran mesquita da Meca atópase islam. Defendía a existencia dun único deus, chamado Alá. A súa
o santuario da Kaaba, o lugar de mensaxe foi combatida polos ricos comerciantes da Meca, que
peregrinación máis importante do mundo vían nela unha ameaza para a orde social. No ano 622, Mahoma
islámico. Segundo a lenda, foi construído fuxiu a Medina. Esta data recibe o nome de héxira e marca o
polos profetas Abraham e Ismael.
inicio do calendario musulmán.
Alberga a Pedra Negra, que se considera
un anaco do paraíso caído á Terra. En Medina, Mahoma recrutou un exército, e oito anos despois
Na actualidade é visitada por millóns conquistou A Meca. Desde aí expandiu o islam por Arabia. Á súa
de peregrinos cada ano. morte, no ano 632, o islam estendérase polo oeste da península
arábiga.
17. A PENÍNSULA ARÁBIGA

Mar Caspio
EN TEMPOS DO NACEMENTO
DE MAHOMA Antioquía
Río
Rí
o
Tigr
Mar Éu
fra
Mediterráneo
is
te
Damasco s
Xerusalén Susa
Banu kalb
Petra
m
ha
d Basora Persépole
7 INTERPRETA O MAPA. Xu
• Que imperios se localizaban Banu tamim

Go
Río
Ormuz
fo
ao norte, ao oeste e ao leste
l
Ni
Banu asad Pé
lo
Banu hanifa rsic

da península arábiga? o
• Que dirección seguían

as principais rutas Medina Mascate
na
comerciais que atravesaban zv

Mu
Banu kab
a península?
A Meca
• Que papel desempeñaban
A Meca e Medina nesas
M
ra
ar
rutas? Mah
Ve
Zufar
Imperio bizantino
rm
Imperio sasánida
el
Banu kab Pobos

lo
Rutas comerciais Mar Arábigo

26
Adén
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 26 27/04/2016 10:18:06

DESCUBRE
8 USA AS TIC. Busca información
sobre a mesquita de Alí, en Najaf
A mesquita, lugar de oración
(Iraq).
Ademais de lugar de reunión para a oración, a mesquita empregábase • Por que é importante para
tamén como escola e espazo en que se difundían as noticias os musulmáns?
importantes ou se proclamaban os nomeamentos políticos.
• A mesquita de Alí segue a estrutura
Todas as mesquitas teñen forma cúbica, que lembra a Kaaba, da mesquita do debuxo?
e a mesma estrutura, inspirada na casa de Mahoma en Medina.
Minarete para Quibla. Orientada Mimbar Sala de oración.

chamar á oración. á Meca. ou púlpito Cuberta e con columnas.
Contén a quibla, o mihrab
e o mimbar.
Mihrab. Nicho
no muro da quibla.
Fonte
Patio. Contén a fonte

das ablucións, onde
o musulmán se purifica
antes de orar.
Os fundamentos da relixión islámica

As predicacións de Mahoma recolléronse no Corán, o libro sa-
grado dos musulmáns. Nel descríbense as cinco obrigas funda-
mentais que debe cumprir todo musulmán. CLAVES PARA ESTUDAR
• A profesión de fe, pola que todo musulmán testemuña que
«non hai máis deus ca Alá e Mahoma é o seu profeta». • Define: islam, héxira, Corán,
mesquita.
• A oración cinco veces ao día. O venres practícase na mesquita
a oración colectiva baixo a dirección do imán. • Onde e cando xurdiu
o islam?
• A peregrinación á Meca polo menos unha vez na vida.
• Quen foi Mahoma?
• O xaxún durante o mes de ramadán.
• Enumera os preceptos
• A esmola para axudar aos pobres. do islam.
O Corán recolle tamén normas para a vida cotiá; por exemplo, PENSA. Significan o mesmo
permite a poligamia e prohibe comer carne de porco, beber viño as palabras árabe e musulmán?
e participar en xogos de azar.
bigo
27
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 27 27/04/2016 10:18:11

Lanza
Escudo
7 A expansión do islam
Ao longo da Idade Media, os musulmáns crearon un grande im-

perio que atravesou diferentes etapas: o califato ortodoxo, o cali- Gua
fato omeia e o califato abasida. (22) Tánxe
Espada
O califato ortodoxo (632-661)
Tras a morte de Mahoma no ano 632, os exércitos musulmáns
expandiron o islam a través da xihad ou guerra santa.
Nos primeiros tempos, o Imperio islámico estivo gobernado des-
de Medina por parentes de Mahoma. Accederon ao poder por
elección e adoptaron o título de califa, o xefe político e relixioso
de todos os musulmáns. Os tres primeiros califas foron procla-
mados case unanimemente, pero os problemas internos xurdiron
á hora de elixir o cuarto, chamado Alí. No ano 661, Alí foi asasina-
do e tomou o poder a familia Omeia.
Durante o califato ortodoxo, o islam controlou toda a península
18. Guerreiro musulmán. arábiga, Persia e Exipto, e xurdiron os primeiros enfrontamentos
co Imperio bizantino.
O califato omeia (661-750)

Os Omeia fixeron hereditario o título de califa, trasladaron a capi-
tal do Imperio de Medina a Damasco e organizaron o territorio
en emiratos ou provincias. (19) 622 6
Héxira M
M
Nesta etapa produciuse a máxima expansión do Imperio islámi-
co: os exércitos musulmáns conquistaron extensos territorios
desde Persia ata a península ibérica. (21) O avance por Europa foi
freado polos francos no ano 732.
No ano 750, produciuse unha rebelión, dirixida por Abul Abbas,
que acabou co período omeia tras seren asasinados todos os
19. Palacio de Qusair Amra
membros desta familia, coa excepción do príncipe Abderramán,
(Xordania). Foi construído no
século VIII polo califa omeia Ualid I.
que fuxiu á península ibérica.
O califato abasida (750-1258)

A partir do ano 750, o poder recaeu na familia dos Abasidas, que
trasladou a capital a Bagdad. Durante esta etapa multiplicáronse
as loitas polo poder e o Imperio comezou a desintegrarse. Os Aba-
sidas perderon o control sobre moitos territorios, como o caso de
al-Ándalus, na península ibérica. Mentres tanto, medraba a forza
dos turcos, un pobo musulmán procedente das estepas de Asia,
que afianzou o seu poder a partir do século XIII.
Durante o período abasida, as cidades creceron e Bagdad con-
verteuse nun importante centro comercial. (20) En 1258, o exérci-
20. Mercadores en Bagdad. to mongol saqueou a cidade e matou o último califa abasida.
28
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 28 27/04/2016 10:18:14

Poitiers (732)
Mar Negro
Ma
rC
Zaragoza Tbilisi
asp
AL-ÁNDALUS Samarcanda
io
Illas Palermo
Córdoba Baleares
Guadalete (711) PERSIA
Antioquía Alepo
Tánxer
Herat
Kabul
Mar Mediterráneo Damasco
Bagdad Kandahar
Trípoli Alexandría
Xerusalén
Basora
DESERTO
Go
DE ARABIA
fo Ormuz
l
Pé
rsic
DESERTO o
DO SÁHARA Medina
Mascate
M
Á morte de Mahoma
ar
A Meca
Conquistas baixo o califato ortodoxo
Ve
Conquistas baixo o califato omeia
rm
Conquistas baixo o califato abasida
el
Capitais de califato
lo
Cidades
Batallas Mar Arábigo
21. EXPANSIÓN DO ISLAM DURANTE A IDADE MEDIA
CALIFATO CALIFATO C A L I F A T O A B Á S I D A
ORTODOXO OMEIA
622 632
Héxira Morte de
661
Asasinato
750
750528_01_p29a_expansion_islam
Rebelión de
929
Creación do
1258
Conquista
Mahoma de Alí Abul Abbas califato de Córdoba de Bagdad
22. ETAPAS DA HISTORIA DO ISLAM NA IDADE MEDIA
750528_01_p29b_linea_tiempo_imperio_islam
9 INTERPRETA O MAPA
A organización política E A LIÑA DO TEMPO.
A máxima autoridade no Imperio islámico era o • Por que territorios se estendía o islam
califa, que exercía o poder político e relixioso, á morte de Mahoma? Ata onde chegou
en tempos do califato omeia?
dirixía o Exército, elaboraba as leis e era o xuíz
supremo. Era asistido por diversos funcionarios: • Cal foi o califato que máis se prolongou
no tempo? Cantos anos durou?
• Os visires eran os conselleiros ou ministros.
• Os cadís encargábanse de aplicar a xustiza
segundo as leis do Corán. Tamén lles ensina-
ban aos fieis as doutrinas do Corán.
CLAVES PARA ESTUDAR
• Nas provincias gobernaban os valís.
O emir era un príncipe ou nobre, a miúdo fami- • Define: xihad, califa, visir, emir, cadí, valí.
liar do califa, que exercía de valí dunha provin- • Enumera as etapas da expansión do islam.
cia e tiña, ademais, poder militar. • Quen auxiliaba o califa no goberno?
O califa contaba tamén cun potente exército, PENSA. Existen na actualidade califas?
no cal tiña gran peso a cabalaría. (18)
29
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 29 27/04/2016 10:18:15

DESCUBRE
DESCUBRE
A vida cotiá no Imperio islámico

Arrabalde
Aínda que a maioría da poboación vivía no campo, as
cidades, como Bagdad, Córdoba, Damasco e O Cairo,
eran o centro da vida política, económica, relixiosa
e cultural.
As cidades islámicas estaban protexidas por unha
muralla. Organizábanse arredor da medina ou cidade
vella, en que se situaban os edificios principais,
como a mesquita maior ou aljama. A medina
era un labirinto formado por rúas estreitas
e irregulares e pequenas prazas.
No zoco ou mercado, os comerciantes vendían
materias primas que compraban no campo e luxosos Mesquita
produtos (marfil africano, alfombras persas, sedas,
especias...) que traían de terras remotas. Gardaban
as mercadorías en alhóndiga ou almacéns.
A vida política centralizábase no alcázar, un recinto
fortificado construído na parte máis alta da cidade.
Nel vivían as autoridades e os funcionarios.
Os homes e as mulleres acudían por separado
ao hamman ou baños públicos, onde tomaban baños
de auga quente e recibían os servizos de masaxistas
e peiteadores.
Arredor da medina distribuíanse os arrabaldes
ou barrios populares. Neles estaban os obradoiros
dos artesáns, especializados no traballo do coiro,
os metais, a cerámica e os tecidos.
As casas, en xeral pequenas, tiñan dous pisos.
Na planta baixa recibíanse as visitas, mentres Zoco
que o piso superior se destinaba aos cuartos
privados.
Fóra da cidade, onde a presenza de auga facía posible
a agricultura, había alquerías ou casas de campo en
que se cultivaban cereais, froitas, verduras, oliveiras
e palmeiras. A maioría das terras estaban en mans de
grandes propietarios e eran traballadas por escravos.
Os musulmáns expandiron algúns cultivos, como
o arroz, o azafrán e a laranxa, e introduciron sistemas
de rega.
Nos desertos vivían pastores nómades que criaban
ovellas, cabras e camelos.
10 INTERPRETA A IMAXE.
• Enumera os principais edificios
e indica que finalidade tiña cada un.
• Describe como eran as cidades
musulmás.
30
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 30 27/04/2016 10:18:17

Alcázar
Mesquita
Mesquita
Baños
Zoco
Muralla
Vivenda
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 31 27/04/2016 10:18:21

8 A sociedade e a cultura islámicas
SABER MÁIS Unha sociedade heteroxénea

A sociedade islámica era desigual: convivían persoas de distin-
O árabe, lingua tas relixións (musulmáns, xudeus e cristiáns) e etnias (bérbe-
do islam res, árabes, eslavos…). Non obstante, por riba das diferenzas,
A expansión do islam puxo existía unha división social baseada en criterios económicos.
en contacto persoas con • A aristocracia, formada sobre todo por árabes, estaba inte-
linguas, formas de vida grada polos grandes propietarios e as familias relacionadas cos
e crenzas distintas. O árabe
gobernantes. Tiña o poder político e económico.
impúxose como vehículo de
comunicación. A isto contribuíu • Por debaixo da aristocracia encontrábase o grupo de nota-
a súa condición de lingua bles: comerciantes, artesáns e pequenos propietarios rurais.
da revelación, na cal estaba Non interviñan na vida política, pero dispoñían dun bo nivel
escrito o Corán e na que se económico.
celebraban os ritos relixiosos.
• Os campesiños sen terras, os artesáns sen obradoiro propio, os
O árabe era tamén a lingua vendedores ambulantes e os criados constituían a maior parte
en que se redactaban da poboación. As súas condicións de vida eran precarias.
os documentos públicos
e en que escribían os mellores As mulleres estaban sometidas á autoridade do pai primeiro e
poetas e filósofos do mundo do marido despois. O Corán permitíalle a cada home ter ata catro
islámico. esposas, ás que debía tratar por igual. A educación reservábase
para os fillos homes.
O desenvolvemento cultural
Na Idade Media, os musulmáns destacaron en diferentes cam-
pos.
CAMPO AVANCES DESTACADOS
Astronomía • Elaboraron amplos catálogos de astros.
• Difundiron o uso do 0.
Matemáticas • Inventaron a álxebra.
• Perfeccionaron a aritmética e a trigonometría.
• Desenvolveron avanzadas técnicas de cirurxía e anestesia, que coñecemos grazas ás obras

de médicos como Avicena e Averroes.
Medicina
• Mostraron gran preocupación pola prevención de enfermidades e introduciron normas hixiénicas
pouco habituais daquela, como a limpeza dos dentes.
• Realizaron diversos achados; por exemplo, o descubrimento do ácido sulfúrico e o ácido nítrico.
Química
• Obtiveron os primeiros métodos de destilación.
• Estenderon sistemas de rega baseados en canles.

Agricultura
• Introduciron máquinas, como a nora e o muíño de auga.
• Traduciron as obras dos filósofos gregos e romanos, que puideron así difundirse por Occidente.
• Escribiron importantes libros de viaxes, de xeografía, de historia e de poesía.
• Destacaron na escritura de contos curtos, como os de As mil e unha noites, con relatos procedentes
Literatura
de diferentes países e distintas épocas.
• Crearon grandes bibliotecas, como as de Bagdad, Córdoba e O Cairo, en que se almacenou
todo o saber da época.
32
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 32 27/04/2016 10:18:22

A B
Arco de
ferradura
Teitume de
madeira Columnas Lazaría Ataurique
23.
Sala de oración da Gran Mesquita Omeia de Damasco (Siria). (A) Gran Mesquita de Kairuán (Tunisia). (B) Mirhab
da mesquita de Córdoba (España). (C)
A arte islámica
C
A arte islámica sintetizou e fundiu os principais trazos da arte dos
pobos que conquistaron, creando un estilo artístico propio.
A arquitectura é a manifestación artística máis abundante. Em- Cúpula
prega materiais pobres, como ladrillo, xeso, madeira…, e utiliza
columnas, piares e unha gran variedade de arcos (de ferradura,
de medio punto, apuntado, polilobulado…). Para cubrir os edifi-
cios empregáronse teitumes planos de madeira e bóvedas de
diferentes tipos. (23)
A decoración era moi creativa. Utilizábanse xeso, cerámica de
cores e pintura para decorar os edificios con motivos xeométri-
cos (lazaría), vexetais (ataurique) e inscricións. (23) Tamén se
valían de celosías, vidreiras e reflexos nos azulexos para crear
xogos de luz e sombra. Ademais, a auga era un elemento estéti-
co: xogábase co seu son, a súa capacidade para refrescar o am-
biente e reflectir outros elementos, e coa súa simboloxía.
As chamadas artes menores, como a cerámica, o vidro esmalta-
do, o marfil, o coiro, o bronce ou a madeira, alcanzaron un impor-
tante desenvolvemento. Arco lobulado Inscricións
CLAVES PARA ESTUDAR

11 USA AS TIC.
• Que grupos se diferenciaban na sociedade islámica? • Busca información
• Cal era o papel da muller na sociedade islámica medieval? e explica o que
son as muselinas,
• Cita algúns dos campos en que destacaron os musulmáns os damasquinados
e pon exemplos. e os cordobáns.
• Enumera as características da arquitectura islámica. • De onde proveñen
PENSA. Coñeces algunha construción española de estilo islámico? os seus nomes?
Onde se atopa? Explícao.
33
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 33 27/04/2016 10:18:24

ACTIVIDADES FINAIS
12 RESUME O ESENCIAL. Copia e completa a táboa. Despois, realiza unha táboa similar sobre os visigodos.
REINOS XERMANOS IMPERIO BIZANTINO IMPERIO ISLÁMICO
Territorio … … …
Cada reino tivo a súa propia

Etapas da súa historia … …
evolución.
Organización política … … …
Grupos sociais … … …
Cultura e arte … … …
O tempo 16 Indica que pobos xermanos se instalaron

nestas zonas:
13 Indica a data destes acontecementos, ordénaos
cronoloxicamente e sitúaos nunha liña do tempo. • Na península ibérica
• No norte de África
• Na península itálica
17 Compara o mapa da expansión do Imperio bizantino

300 400 500 600 700
co da expansión do islam. Que territorios bizantinos
• Destitución de Rómulo Augústulo conquistaron os musulmáns?
• Inicio do califato omeia
• Expulsión dos visigodos da Galia 18 Explica a diferenza entre estes termos:
• Fuxida de Mahoma a Medina • Basileus e califa
• Comezo do reinado de Xustiniano
750528_01_p32_a_Linea_tiempo_muda • Duque e conde
• División do Imperio romano • Visir e cadí
• Lazaría e ataurique
14 Enumera as etapas da historia do Imperio islámico,
• Aula Rexia e concilio
indica as datas de comezo e final de cada unha
e represéntaas nunha liña do tempo. • Medina e arrabalde
• Hunos e visigodos
Os protagonistas
600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 19 Describe brevemente o protagonismo histórico
destes personaxes:
O territorio
• Xustiniano • Teodosio
15 750528_01_p32b_Linea_tiempo_muda
Sinala por que territorios se estendeu o islam en cada • Mahoma • Recesvinto
etapa mencionada na actividade anterior.
34
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 34 27/04/2016 10:18:24

Causas e consecuencias
20 Explica as consecuencias que derivaron destes feitos:
• Cisma de Oriente
B A
• División do Imperio romano
• Rebelión de Abul Abbas C
A sociedade e a economía
21 Responde.
• Parecíanse as cidades bizantinas e as cidades A cultura e a arte

islámicas? Explícao. 22 A que civilización pertence esta construción?
• E a economía dos reinos xermanos á do Imperio Indica a que elemento corresponde cada letra e
bizantino? Xustifica a resposta. enumera as características propias desta arquitectura.
COMPROMETIDOS
O legado dos primeiros séculos medievais

23 A lingua.
Os xermanos deixáronnos unha importante
herdanza: • Busca información
sobre as palabras
• Novos idiomas. Por exemplo, o inglés,
guerra, helmo
o alemán, o sueco, o danés, o islandés…
e tregua e indaga
O Imperio bizantino tamén transmitiu como se din
un amplo legado: en inglés
• As leis. O Código de Xustiniano foi a base e en alemán.
das compilacións de leis posteriores en Europa • Investiga e enumera
e tivo grande influencia na formación do dereito algunhas linguas
moderno. actuais que utilizan 24.
Escritura cirílica en
• A relixión ortodoxa. Na actualidade practícase o alfabeto cirílico. San Petersburgo, en Rusia.
maioritariamente en países como Rusia, Grecia,
Bulgaria… 24 EDUCACIÓN CÍVICA. Novas relixións.
• O alfabeto cirílico. É unha adaptación • Cres que a doutrina relixiosa islámica e a cristiá
do alfabeto grego e úsase hoxe en día nalgúns se parecen ou son radicalmente distintas? Explica
países de Europa oriental. a resposta.
Do Imperio islámico recibimos unha rica • Investiga cal é a relixión maioritaria nestes países:
herdanza: Rusia, Bielorrusia, Bulgaria, Romanía, Grecia
• O islam. A relixión islámica practícana nos nosos e Macedonia. A que pensas que se debe?
días millóns de persoas distribuídas por distintos
países. 25 As innovacións e os avances
• A numeración arábiga e o cero. Actualmente
científicos.
utilízanse en todo o mundo. • Que innovacións estendidas
• Innovacións e avances científicos. polos musulmáns pensas
Por exemplo, a difusión do compás, o papel, que seguen a ter relevancia
a pólvora e sistemas de rega, o desenvolvemento nos nosos días?
da trigonometría e a álxebra, etc.
25. Astrolabio.
35
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 35 27/04/2016 10:18:26

COMPETENCIA SOCIAL
APLICA UNHA TÉCNICA. Interpretar os mosaicos de San Vital de Rávena
Os mosaicos de Xustiniano e Teodora forman parte da rica e refinada decoración da igrexa

de San Vital de Rávena, en Italia. Trátase dunha das construcións máis importantes da arte bizantina.
2
7 5
26. Mosaico de Xustiniano.
Para analizar os mosaicos de Xustiniano e Teodora Personaxes

da igrexa de San Vital de Rávena podes ter en conta 1. Xustiniano. Leva unha coroa e unha auréola
estes aspectos: de santidade. Porta unha ofrenda de ouro.
• Os personaxes que aparecen. Identifica quen 2. Belisario. Era un dos xenerais máis importantes
está representado e a función que cada un exercía de Xustiniano. Conquistou Rávena. Viste unha toga
no Imperio bizantino. suxeita cunha fíbula ao ombro.
3. Xuliano. Este banqueiro financiou a construción
• A disposición dos personaxes. Ten en conta quen
da igrexa de San Vital. Viste con toga.
ocupa o centro en cada mosaico e que personaxes
4. Maximiano. Era o arcebispo de Rávena. Ataviado
se distribúen a un e outro lado.
cunha casula, leva unha cruz na man dereita.
• Os vestidos. Fíxate en como van vestidos 5. Dignitarios eclesiásticos. Portan un incensario
e nos obxectos que porta cada un. e un misal, respectivamente.
• Os símbolos. Analiza e interpreta os símbolos 6. Garda persoal do emperador. Levan un escudo
que aparecen nestes mosaicos e relaciónaos decorado co crismón e unha lanza.
co que aprendiches sobre o Imperio bizantino. 7. Funcionario. Viste unha toga.
36
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 36 27/04/2016 10:18:28

1 5
3 4
27. Mosaico de Teodora.
26 Os personaxes.
Personaxes
• Quen son os que están representados no mosaico de Xustiniano?
1. Teodora. A emperatriz
Que función desempeñaba cada un no Imperio bizantino?
ocupa o centro da
• Cales aparecen no mosaico de Teodora?
composición, situada baixo
un arco con fornela. Vestida 27 Os vestidos.
cun rico manto, leva unha
coroa de perlas e unha auréola • Como vai vestido o emperador? Viste igual ca os altos funcionarios?
de santidade. Porta un cáliz • Como é a indumentaria do arcebispo e dos dignitarios eclesiásticos?
nas mans. Que elementos porta cada un?
2. Dignitarios do goberno. • En que se diferencia a vestimenta de Teodora da do resto de mulleres
Ataviados con togas suxeitas que a acompañan?
ao ombro, preceden
28 Os símbolos.
a emperatriz.
• Que representan a coroa e a auréola que levan Xustiniano e Teodora?
3. Antonia. Era a muller
Teñen algunha relación co carácter do basileus?
do xeneral Belisario.
Vai vestida con luxosos • Fíxate nas xoias.
tecidos. Que información
podes obter
4. Xoana. Era a filla
delas?
de Belisario e Antonia.
Leva exquisitas vestimentas
e ricas xoias.
29 A disposición dos personaxes.
5. Doncelas da emperatriz.
Cerran o cortexo. • Por que Xustiniano e Teodora ocupan o centro da composición?
• Que personaxes se situaron máis preto do emperador?
37
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 37 27/04/2016 10:18:32

FORMAS DE PENSAR
ANÁLISE ÉTICA E MORAL. De onde provén a expansión actual do islam?
Pertencer a unha relixión é un acto persoal, pero a evolución das relixións é un feito colectivo que adoita
ir ligado a uns acontecementos políticos.
Actualmente, o islam conta con máis de 1.200 millóns de fieis, repartidos principalmente pola metade
norte de África, o suroeste de Asia, Indonesia, Bangladesh e algunhas rexións de Europa, como Albania.
UZ
ACE BE
KOSOVO QU
RBA IST KIRGUIZISTÁN
ALBANIA TIXÁ ÁN
N URKM
Ma r TURQUÍA E N ISTÁ TAXIQUISTÁN
N N
TUNISIAM e diterráneo LÍBANO SIRIA IS
TÁ
IRAQ IRÁN N
MARROCOS A ÁN
XORDANIA A FG I ST
ALXERIA KUWAIT U
LIBIA Q
EXIPTO ARABIA QATAR PA
SÁHARA
OCCIDENTAL SAUDÍ BANGLADESH
BAHREIN OCÉANO
MAURITANIA MALÍ OMÁN EMIRATOS
NÍXER
SENEGAL CHAD SUDÁN IEMEN ÁRABES PACÍFICO
GAMBIA BURKINA UNIDOS
GUINEA FASO DJIBUTI
SOMALIA
NIXERIA
BRUNEI
MALDIVAS MALAISIA
OCÉANO INDONESIA
COMORES
AT L Á N T I C O
OCÉANO
ÍNDICO
Países actuais cun 50 % ou máis

de poboación islámica
28. PAÍSES CON MAIORÍA DE POBOACIÓN ISLÁMICA NA ACTUALIDADE
30 Compara este mapa co da expansión do islam na Idade • En que rexións de África a maioría da poboación
Media. practica hoxe o islam? E de Europa?
• Que rexións son de maioría islámica nos nosos días
750528_01_p38_Islam_hoy
• Onde se orixinou o islam? Esa rexión é na actualidade
pero non o eran en tempos medievais?
islámica?
• Por que zonas se expandiu o islam na Idade Media? 31 Valora.
Eses territorios seguen sendo de maioría islámica • Que razóns explican o avance do islam na Idade
actualmente? Media?
• Cando alcanzou maior extensión a relixión islámica, • Por que pensas que, en xeral, en Europa non hai
na época medieval ou na actualidade? unha maioría islámica?
• Na Idade Media, había un único Estado islámico • E en América?
ou existían varios? • Atopas algunha relación entre a extensión do islam
• Sucede o mesmo na actualidade? nos nosos días e a historia do islam medieval?
38
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 38 27/04/2016 10:18:34

TRABALLO COOPERATIVO O inicio da Idade Media 1
Unha reportaxe de culturas non europeas na Idade Media

Desde principios do século VII, o espazo que ocupara o Imperio romano dividiuse en tres
civilizacións: os reinos xermanos, o Imperio bizantino e o islam. Máis alá dos territorios polos
que estas se expandiron desenvolvéronse tamén outras civilizacións e imperios, como o Imperio
iamato, o Imperio gupta, o reino de Nubia ou o Imperio sasánida, entre outros.
Imperio gupta
Reino de Nubia
M
Golfo
ar
de Bengala 31. Reino de Nubia.
Ve
rm
Mar
el
lo
Arábigo
O 29. Imperio gupta.
750528_01_p39a_imperio_gupta Imperio iamato
Mar
do Xapón
(Mar do Leste) 750528_01_39_c_imperio_nubia
Mar
Amarelo
O C ÉA N O
Ma
PA C Í F I CO Imperio sasánida
r
Ca
32. Imperio sasánida.
spi
o
30. Imperio iamato.

750528_01_p39b_imperio_yamato
Go
lf o
P érs
ic o
32 USA AS TIC. Dividídevos en catro grupos. Cada grupo elixirá
un dos imperios ou civilizacións propostos e investigará sobre el.
• Territorio polo que se estendeu.
• Evolución entre os séculos V e XI, aproximadamente.
• Sociedade, cultura e arte. RECOMENDÁMOSCHE
33 Realizade unha reportaxe que incorpore os seguintes elementos. Libros:

Despois, expoñédea na clase. Robert GRAVES, O conde Belisario, 1938.
• Diferentes aspectos que queirades resaltar para dar a coñecer 750539_01_p39d_imperio_sasanida
Noah GORDON, O médico, 1986.
o imperio ou civilización elixido.
Unha páxina web:
• Unha cronoloxía comparada coas do Imperio bizantino, os reinos Visita virtual da igrexa de Santa Sofía
xermanos e o islam. (www.360tr.com/34_istanbul/ayasofya/english/).
• Un mapa de localización e fotografías ou debuxos que ilustren o texto.
39
ES0000000044066 750565_Unidad01_45252.indd 39 27/04/2016 10:18:38

Xeografia Historia 2eso

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Xeografia Historia 2eso

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ESO

Na súa elaboración participou o seguinte equipo:

As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 1 27/04/2016 10:16:32

Unidade Lectura inicial Saber Saber facer Saber máis Desc

Introdución • O traballo do historiador • Interpretar o mapa • A investigación

1 O inicio Converteuse 1. 

2 A Europa feudal Pode un tapiz 1. 

3 O desenvolvemento Como 1. 

4 A cultura e a arte Como se pintaba 1. 

5 Al-Ándalus Que queda 1. 

6 Os reinos cristiáns Que pegada 1. 

Proxecto TIC de historia Preparar unha visita turística á catedral de Burgos

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 2 27/04/2016 10:16:33

• Toledo, • Técnica: Coñecer O legado da Idade Media Unha ruta a través do

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 3 27/04/2016 10:16:35

Unidade Lectura inicial Saber Saber facer Saber máis Desc

Introdución • A ciencia xeográfica

8 A poboación É posible reducir 1. 

9 As cidades Que é a calidade 1. 

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 4 27/04/2016 10:16:36

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 5 27/04/2016 10:16:38

O libro organízase en 11 unidades. As distintas seccións de cada unidade oriéntanse

Especifícanse os contidos (Saber 1 Unha grande infografía presenta

e Saber facer) da unidade. SABER

Facémonos preguntas inicia a unidade

a partir dunha pregunta ou dun enigma

relacionados coa xeografía ou a historia.

O apartado Como o sabemos? fai

As actividades de Interpreta a imaxe

referencia ás ferramentas e fontes que

avalían a comprensión lectora do texto

utilizan os xeógrafos e historiadores.

Palacio imperial Acrópole

Páxinas de contido: SABER e SABER FACER como un todo integrado. Os contidos

España e Galicia: territorio, poboación e cidades 11 A Europa feudal 2

4 A estrutura da poboación española

Analizar a proxección da pirámide A vida no mosteiro

Actividades finais: unha forma práctica de APRENDER A APRENDER. P

Sempre se inclúe unha

das ideas principais.

analiza os principais problemas

do planeta aos que debemos

As actividades clasifícanse Natalidade

en categorías para facilitar

a súa comprensión. Exprésase

24 Define estes conceptos demográficos:

Le os textos e busca información na páxina web

dificultade de cada actividade:

básico, avanzado, excelente.

ES0000000044066 750565 _ Paginas_iniciales_47889.indd 6 27/04/2016 10:16:49

APLICA UNHA TÉCNICA. RESOLVE UN CASO PRÁCTICO. A influencia

A vivenda andaluza dos nosos días conserva

fundamentais da Histórico da Humanidade pola UNESCO.

xeografía e da historia. 27. PLANO XERAL DA CIDADE DE CÓRDOBA

a análise científica, o razoamento

Agricultura de de Colónde Viana • Hai algún barrio que perviva

Avd nd desde a época musulmá?

matemático, a análise ética

nd Pza. de 31. Vivendas en Priego

Cuarteles San Miguel C. Corredera

e moral e o pensamento creativo.

Pta. las Tendillas

750528_05_p07_Cordoba TRABALLO COOPERATIVO O inicio da Idade Media 1

Introdución • O traballo do historiador • Interpretar o mapa • A investigación

1 O inicio Converteuse 1.

2 A Europa feudal Pode un tapiz 1.

3 O desenvolvemento Como 1.

4 A cultura e a arte Como se pintaba 1.

5 Al-Ándalus Que queda 1.

6 Os reinos cristiáns Que pegada 1.

• Toledo, • Técnica: Coñecer O legado da Idade Media Unha ruta a través do

Introdución • A ciencia xeográfica

8 A poboación É posible reducir 1.

9 As cidades Que é a calidade 1.

Competencia matemática, científica

• A fragmentación do Imperio FACÉMONOS PREGUNTAS. Converteuse

• Cales eran os límites da cidade? CORNO DE

17. A PENÍNSULA ARÁBIGA

• Que imperios se localizaban Banu tamim

• Que dirección seguían