Wykorzystanie wzorów redukcyjnych i okresowości

funkcji trygonometrycznych.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Galeria zdjęć interaktywnych
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wykorzystanie wzorów redukcyjnych i okresowości
funkcji trygonometrycznych.

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

W tej lekcji powtórzymy i zastosujemy do rozwiązywania zadań wszystkie wzory redukcyjne,

okresowość funkcji trygonometrycznych oraz podstawowe tożsamości trygonometryczne.
Postaramy się omówić na przykładach możliwie najwięcej różnego rodzaju zadań -
obliczeniowych i dowodowych. Naszym głównym celem jest powtórzenie wszystkich
wspomnianych zależności oraz nabranie biegłości w rozwiązywaniu zadań.

Twoje cele

Zastosujesz wzory redukcyjne do obliczania wartości wyrażeń trygonometrycznych.

Zastosujesz wzory redukcyjne do dowodzenia twierdzeń.
Przeczytaj

Zaczniemy od przypomnienia najważniejszych zależności, z których będziemy korzystać

w tej lekcji.

Parzystość/nieparzystość funkcji trygonometrycznych: dla każdego x ∈ R zachodzi:

cos(−x) = cos x - parzystość funkcji cosinus,
sin(−x) = − sin x - nieparzystość funkcji sinus,
tg(−x) = − tg x, x ≠ π2 + kπ, k ∈ Z - nieparzystość funkcji tangens.
Podstawowe tożsamości trygonometryczne prawdziwe dla x ∈ R:
sin2 x + cos2 x = 1 oraz tg x= sin x
cos x
, x ≠ π2 + kπ, k ∈ Z.
Wzory redukcyjne prawdziwe dla x ∈ R:
sin( π2 − x) = cos x

π
cos( 2
− x) = sin x

tg ( π2 − x) = 1
tgx
, x ≠ kπ, k ∈ Z

π
sin( 2
+ x) = cos x

cos( π2 + x) = − sin x

tg ( π2 + x) = − tg1x , x ≠ kπ, k ∈ Z

sin(π − x) = sin x

cos(π − x) = − cos x

tg (π − x) = − tg x, x ≠ π
2
+ kπ, k ∈ Z

sin(π + x) = − sin x

cos(π + x) = − cos x

tg (π + x) =tg x, x ≠ π
2
+ kπ, k ∈ Z

sin( 32π − x) = − cos x

cos( 32π − x) = − sin x

tg ( 32π − x) = 1
tgx
, x ≠ kπ, k ∈ Z

sin( 32π + x) = − cos x

cos( 32π + x) = sin x

tg(
3π
2
+ x) = − tgx , x ≠
1
kπ, k ∈ Z

sin(2π − x) = − sin x

cos(2π − x) = cos x

tg (2π − x) = − tg x, x ≠ π
2
+ kπ, k ∈ Z

sin(2π + x) = sin x

cos(2π + x) = cos x

tg (2π + x) =tg x, x ≠ π
2
+ kπ, k ∈ Z
Okresowość funkcji trygonometrycznych - okresem zasadniczym funkcji sinus i funkcji
cosinus jest liczba 2π, zaś okresem zasadniczym funkcji cosinus jest liczba π.

sin(x + 2kπ) = sin x

cos(x + 2kπ) = cos x

tg (x + kπ) =tg x, k ∈ Z, x ≠ π
2
+ mπ, m ∈ Z
Analizując kolejne wzory redukcyjne, można zauważyć pewną prawidłowość. Zanim ją
opiszemy, wprowadzimy pojęcie kofunkcji. Mówimy, że kofunkcją sinusa jest cosinus (i
odwrotnie). Kofunkcją funkcji f (x) =tg x, x ≠ π2 + kπ, k ∈ Z jest funkcja o wzorze
g(x) = 1
tgx
, x ≠ kπ, k ∈ Z (i odwrotnie).
Zauważmy teraz, że każde dodanie do lub odjęcie od argumentu funkcji trygonometrycznej
π
liczby 2
zamienia daną funkcję na kofunkcję. Prześledźmy to na przykładach:

3π π
sin( 2
+ x) = sin( 2
+ (π + x)) = cos(π + x) =

= cos( π2 + ( π2 + x)) = − sin( π2 + x) = − cos x

tg (π − x) =tg ( π2 + ( π2 − x)) = − 1
π =− 1
= − tg x
−x)
1
tg( 2 tgx
Całą procedurę można zapisać w postaci kilku kroków:

1. Zapisujemy argument funkcji trygonometrycznej w postaci k ⋅ π2 ± x, k ∈ Z, gdzie

π
x ∈ (0, 2 ).
2. Ustalamy znak wartości rozważanego wyrażenia trygonometrycznego.
3. Jeśli k jest liczbą nieparzystą, to funkcja przechodzi na kofunkcję, zaś jeśli k jest liczbą
parzystą, to funkcja zostaje bez zmian.
Krok procedury Przykład
Zapisujemy argument funkcji
trygonometrycznej w postaci k ⋅ π2 ± x, cos 18π
7
= cos(5 ⋅ π2 + 14
π
).
k ∈ Z, gdzie x ∈ (0, π2 ).
18π
Wartość wyrażenia cos jest ujemna
Ustalamy znak wartości rozważanego π
7
π
(drugie ramię kąta 5 ⋅ + leży w II
wyrażenia trygonometrycznego. 2 14
ćwiartce układu współrzędnych).

Jeśli k jest liczbą nieparzystą, to funkcja Ponieważ k = 5 jest liczbą nieparzystą,

przechodzi na kofunkcję, zaś jeśli k jest więc funkcja cosinus przechodzi na
liczbą parzystą, to funkcja zostaje bez zmian. sinus: cos(5 ⋅ π2 + 14
π π
) = − sin 14 .

Przykład 1

Obliczymy wartość wyrażenia sin 12° + sin 36° + sin 192° + sin 216°.

sin 12° + sin 36° + sin 192° + sin 216° =

= sin 12° + sin 36° + sin(180° + 12°) + sin(180° + 36°) =
= sin 12° + sin 36° − sin 12° − sin 36° = 0

Przykład 2

( tg44°
1
+tg226°) cos 406°
Obliczymy wartość wyrażenia: cos 316°
− 1
tg72°⋅tg18°
.

( tg44°
1
+tg226°) cos 406°
1
cos 316°
− tg72°⋅tg18°
=
( tg(90°−46°)
1
+tg(180°+46°)) cos(360°+46°)
1
= cos(270°+46°)
− tg(90°−18°)⋅tg18°
=

( 1
1
+tg46°) cos 46°
tg46° 1
= sin 46°
− 1 =
⋅tg18°
tg18°
(tg46°+tg46°) cos 46° 1 2tg46°⋅cos 46° 1
= sin 46°
− 1
= sin 46°
− 1
=
sin 46°
2⋅ ⋅cos 46°
1
= cos 46°
sin 46°
− 1
= 2⋅sin 46°
sin 46°
− 1
1
=2 − 1 = 1

Przykład 3

3π
Wiedząc, że sin(π − t) = − 23 , t ∈ (π, 2
), obliczymy:
a) sin(π + t)

Zauważmy najpierw, że sin(π − t) = sin t. 

Zatem sin(π + t) = − sin t = −(− 32 ) = 23 .

b) cos(π − t)

Ponieważ cos(π − t) = − cos t oraz sin t = − 23 , skorzystamy z jedynki

2
trygonometrycznej: sin2 t + cos2 t = 1 ⇔ (− 32 ) + cos2 t = 1 ⇔ cos2 t = 5
9
.

√5
Ponieważ t ∈ (π, ), więc cos t = − . Zatem
3π
2 3

cos(π − t) = − cos t = −(− )=

√5 √5
3 3
.

c) tg ( 32π + t)

Mamy tg( 32π + t) = − tg1t = − cos t

sin t
. Z poprzednich podpunktów mamy sin t = − 23 oraz
√5
√5 − √5
cos t = − 3
, więc − cos t
sin t
=−
−
3
2 =− 2
.
3

Przykład 4

Obliczymy wartość wyrażenia sin π

5
+ cos 13π
10
.

13π 2π 13π 5π 3π
sin
π
5
+ cos 10
= sin 10
+ cos 10
= sin( 10 − 10
) + cos( 10
10
π
+
3π
10
)=
3π 3π 3π 3π
= sin( π2 − 10
) + cos(π + 10
) =cos 10
− cos 10
=0

Przykład 5

Obliczymy wartość wyrażenia sin sin 10° + sin 20° + sin 30° + … + sin 360°.

Zauważmy, że

sin 100° + sin 110° + sin 120° + … + sin 170° =

= sin(90° + 10°) + sin(90° + 20°) + sin(90° + 30°) + … + sin(90° + 80°) =
= cos 10° + cos 20° + cos 30° + … + cos 80°

sin 190° + sin 200° + sin 210° + … + sin 260° =

= sin(180° + 10°) + sin(180° + 20°) + sin(180° + 30°) + …
+ sin(180° + 80°) = − sin 10° − sin 20° − sin 30° − … − sin 80°

sin 280° + sin 290° + sin 300° + … + sin 350° =

= sin(270° + 10°) + sin(270° + 20°) + sin(270° + 30°) + …
+ sin(270° + 80°) = − cos 10° − cos 20° − cos 30° − … − cos 80°

Zatem
 sin 10° + … + sin 80° + sin 90° + sin 100° + … + sin 170° + sin 180°+
+ sin 190° + … + sin 260° + sin 270° + sin 280° + … + sin 350° + sin 360° =
= sin 10° + … + sin 80° + sin 90° + cos 10° + … + cos 80° + sin 180°+
− sin 10° − … − sin 80° + sin 270° − cos 10° − … − cos 80° + sin 360° =
= sin 90° + sin 180° + sin 270° + sin 360° = 1 + 0 − 1 + 0 = 0.

Przykład 6

Porównamy liczby cos 87° i tg 183°.

Zauważmy, że cos 87° = cos(90° − 3°) = sin 3° oraz tg 183° =tg (180° + 3°) =tg 3°.

Aby porównać liczby cos 87° i tg 183°, wystarczy porównać liczby sin 3° i tg 3°. W tym
celu zbadamy znak różnicy tych wyrażeń:
sin 3°− tg 3° = sin 3° − sin 3°
cos 3°
= sin 3° ⋅ (1 − 1
cos 3°
) = sin 3° ⋅ cos 3°−1
cos 3°
. Ponieważ dla
α ∈ (0°, 90°) mamy 0 < sin α < 1 oraz 0 < cos α < 1, więc cos 3° − 1 < 0. Stąd
sin 3° ⋅ cos 3°−1
cos 3°
< 0, więc sin 3°− tg 3° < 0 ⇔ sin 3° <tg 3°.

Słownik
okresowość funkcji trygonometrycznych

okresem podstawowym funkcji sinus i funkcji cosinus jest liczba 2π; okresem
zasadniczym funkcji tangens jest liczba π

parzystość funkcji cosinus

funkcja cosinus jest funkcją parzystą, co oznacza, że dla dowolnego x ∈ R zachodzi

równość cos(−x) = cos x

nieparzystość funkcji sinus

funkcja sinus jest funkcją nieparzystą, co oznacza, że dla dowolnego x ∈ R zachodzi

równość sin(−x) = − sin x

nieparzystość funkcji tangens

funkcja tangens jest funkcją nieparzystą, co oznacza, że dla dowolnego

x ∈ R ∖ { π2 + kπ : k ∈ Z} zachodzi równość tg (−x) = − tg x
Galeria zdjęć interaktywnych

Polecenie 1

Zapoznaj się z informacjami zawartymi w galerii zdjęć. Na ich podstawie wykonaj polecenie nr
2.

Polecenie 2

Rozwiąż test. Wskaż wszystkie poprawne odpowiedzi.

Pytanie
Wyrażenie sin(π − x) jest
tożsamościowo równe
wyrażeniu
3π
sin x  cos( 2
+ x)  cos( π2 + x) 
Wyrażenie cos( 32π − x)
jest tożsamościowo równe
wyrażeniu

− sin x  cos( π2 − x)  cos( π2 + x) 

Wyrażenie tg ( 32π − x)
jest tożsamościowo równe
wyrażeniu
1 1
tg x  tgx  − tgx 
Wyrażenie cos(x − 2kπ),
k ∈ Z jest tożsamościowo
równe wyrażeniu
sin x  − cos x  cos x 
Wyrażenie tg (x − 3kπ),
k ∈ Z jest tożsamościowo
równe wyrażeniu
1
tg x  − tg x  tgx 
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyporządkuj wyrażenia trygonometryczne wypisane poniżej tak, aby były tożsamościowo

równe tym znajdującym się w nagłówkach. Przeciągnij i upuść.

sin x
3π
sin(π − x) sin( 2
− x)

cos(π + x) sin( π2 + x)

cos(2π + x) cos(π − x)
− sin x

cos(−x) cos( π2 − x)

cos( 32π + x) sin(2π − x)

sin(π + x) cos(2π − x)
cos x
sin( 32π + x) cos( π2 + x)

cos( 32π − x) sin(2π + x)

sin( π2 − x) sin(−x)
− cos x
Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj wyrażenia trygonometryczne wypisane poniżej tak, aby były tożsamościowo

równe tym znajdującym się w nagłówkach. Przeciągnij i upuść.

tg x
1 1 1
tg(π−x) tg(
π +x) tg(−x)
2

1 1
π 3π
tg( 2
−x) tg( +x)
2

3π
− tg x 1
tg(2π−x)
tg ( 2
− x)

tg (π − x) tg (2π + x)

tg (−x) 1
tg(2π+x)

tg ( π2 + x)
1 1
tgx tg(
3π
−x)
2

tg ( π2 − x) tg (2π − x)

tg (π + x) 1
tg(π+x)

− tg1x tg ( 32π + x)

Ćwiczenie 3 輸

Oblicz wartość wyrażenia.

a) sin2 393° + sin2 777°

b) tg 560°⋅ tg 45°⋅ tg 250°

Ćwiczenie 4 醙

Porównaj liczby. Wpisz znak < albo >.

tg 181° cos 89°

−1
sin 178° tg92°
1
cos 95° tg265°

cos 1° tg 91°

Ćwiczenie 5 醙

Wiadomo, że cos t = − 13 i t ∈ ( π2 , π). Połącz w pary wyrażenia o równych wartościach.

√
cos(π − t) − 232

π
sin( 2
− t) −2√2

sin t 2√ 2

1
sin(π + t) 3

1 1
tg(
3π
+t) − 3
2

2√2
tg t
3
Ćwiczenie 6 醙

Rozwiąż test. Wskaż poprawną odpowiedź.

Pytanie
Wartość wyrażenia
cos2 112°−sin2 382° jest równa
tg112°
wartości wyrażenia wartości wyrażenia
0  1
− tg22° 
−2 sin 22° ⋅ cos 22° 

Wartość wyrażenia
2 sin 870° ⋅ cos 660°−
− tg 369°⋅ tg 279° jest
równa
−0, 5  1, 5  2, 5 
Wartość wyrażenia
sin2 785° + sin2 515°−
− tg 378°⋅ tg 288° jest
równa
−2  0  2 
Wartość wyrażenia
tg465° + sin2 375°+
tg285°
+ sin2 465° jest równa
−2  0  2 
Ćwiczenie 7 醙

π
Wiadomo, że sin x = 15 i x ∈ (0, 2 ). Uporządkuj poniższe wyrażenia od tego, które ma
najmniejszą wartość liczbową do tego, które ma największą wartość liczbową.

tg (2π + x) 

cos(π + x) 

sin(π − x) 

tg (π − x) 

3π
sin( 2
+ x) 

3π
cos( 2
− x) 

Ćwiczenie 8 難

Wykaż, że dla dowolnego kąta x ≠ k ⋅ π4 , k ∈ Z tożsamością jest równość

1
5π
tg( −x)
⋅( 1
− 1)⋅ tg (−5π + x) = 1
2

1−tg2 (3π−x) tg2 (4π−x)

Ćwiczenie 9 難

cos (450°−x) sin (x+630°)

Z.
2 2

Oblicz wartość liczbową wyrażenia −2

sin (x+270°)−1
+ x)−1
cos−2 (270°−
dla x ≠ k ⋅ 90°, k ∈
Dla nauczyciela

Autor: Sebastian Guz

Przedmiot: Matematyka

Temat: Wykorzystanie wzorów redukcyjnych i okresowości funkcji

trygonometrycznych.

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

VII. Trygonometria.

Zakres rozszerzony. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,

a ponadto:

3) wykorzystuje okresowość funkcji trygonometrycznych;

4) stosuje wzory redukcyjne dla funkcji trygonometrycznych;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne:

Uczeń:

stosuje wzory redukcyjne do obliczania wartości wyrażeń trygonometrycznych,

stosuje wzory redukcyjne do dowodzenia twierdzeń.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

odwrócona klasa;
 dyskusja;
metoda kota i myszy.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z zagadnieniami, które będą poruszane

podczas lekcji.
2. Uczniowie zapoznają się z medium w sekcji „Galeria zdjęć interaktywnych”.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel przedstawia uczniom temat - „Wykorzystanie wzorów redukcyjnych

i okresowości funkcji trygonometrycznych.”, wskazuje cele zajęć oraz ustala z nimi
kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie w parach zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”, a następnie metodą kot
i mysz rozwiązują ćwiczenia interaktywne w sekcji „Sprawdź się”. Mysz stara się jak
najlepiej rozwiązać zadania, a kot sprawdza ich poprawność. Po dwóch nieudanych
próbach kot „łapie mysz”, która odpada z gry. Aby gra toczyła się dalej - role uczniów
odwracają się i mysz staje się kotem - procedura się powtarza.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”.

2. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności,
odnosząc się do wyświetlonych na tablicy interaktywnej celów z sekcji
„Wprowadzenie”.

Praca domowa:
 1. Zadanie dla kolegi/koleżanki. Uczniowie dobierają się w pary i opracowują zadania
analogiczne do ćwiczeń 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”. Następnie przesyłają je do siebie
mailem, rozwiązują i na następnej lekcji porównują wyniki.

Materiały pomocnicze:

Sinus, cosinus i tangens kąta ostrego

Wskazówki metodyczne:

Medium w sekcji „Galeria zdjęć interaktywnych” można wykorzystać jako materiał

służący powtórzeniu materiału w temacie „Wykorzystanie wzorów redukcyjnych
i okresowości funkcji trygonometrycznych.”.