Maªe kawaªki geometryczne

J. W.

November 28, 2022

Abstract
Umpapa umpapa.

1 Operatory ró»niczkowe 1. rz¦du w ukªadzie

wsp. sferycznych

1.1 Wprost  bez dodatkowych struktur

Wsp. sferyczne:

x = r sin θ cos φ; y = r sin θ sin φ; z = r cos θ. (1)

Zamiana odwrotna: Dene rst: ρ = x2 + y 2 = r sin θ. Then:

p

q
ρ y
r= x2 + y 2 + z 2 ; θ = arctg ; φ = arctg . (2)
z x
Liczymy pochodne, ustawiaj¡c je w macierz (Jacobiego). Najsampierw jeszcze, po-
mocniczo: ρx = xρ .
   x y z 
rx ry rz r r r
xz yz −ρ
J =  θ x θy θz  = 
   
ρr2 ρr2 r2 
x y
φx φy φz ρ2 ρ2 0
 
sin θ cos φ sin θ sin φ cos θ
=  1r cos θ cos φ 1
cos θ sin φ − 1
r sin θ  (3)
 
r
1 1
− r sin θ sin φ r sin θ cos φ 0
Mamy:
     
∂x rx ∂r + θx ∂θ + φx ∂φ sin θ cos φ∂r + cos θ cos φ∂θ − sin φ∂φ
 ∂y  =  ry ∂r + θy ∂θ + φy ∂φ  =  sin θ sin φ∂r + cos θ sin φ∂θ + cos φ∂φ 
     
∂z rz ∂r + θz ∂θ + φz ∂φ cos θ∂r − sin θ∂θ + 0∂φ
(4)

1
1.2 Metryka  aby post¦powa¢ nieco sprytniej
Najsampierw o metryce w R3 .
x1 , x2 , x3  wsp. kartezja«skie.

g = gij dxi ⊗ dxj = dx1 ⊗ dx1 + dx2 ⊗ dx2 + dx3 ⊗ dx3 (5)

tzn. gij  macierz jednostkowa.

Liczymy, jak wygl¡da metryka w ukªadzie wsp. sferycznych:

x = r sin θ cos φ; y = r sin θ sin φ; z = r cos θ

Liczymy ró»niczki, i mamy:

dx = sin θ cos φdr + r cos θ cos φdθ − r sin θ sin φdφ; dy = . . . ; dz = . . .

wstawiamy do (5) i po skróceniach dostajemy:

g = dr ⊗ dr + r2 dθ ⊗ dθ + r2 sin2 θdφ ⊗ dφ (6)

Mo»na przelicza¢ tak, a mo»na inaczej... see 'ma±¢ na szczury'

St¡d, we wsp. sferycznych mamy element obj¦to±ci:
√
Ω= gdr ∧ dθ ∧ dφ = r2 sin θdr ∧ dθ ∧ dφ (7)
Nb.: Zauwa»my, »e deniuj¡c:
Er = dr; Eθ = rdθ; Eφ = r sin θdφ (8)
mamy:
g = Er ⊗ Er + Eθ ⊗ Eθ + Eφ ⊗ Eφ (9)
czyli: W bazie form {E i }, metryka ma posta¢ diagonaln¡.
Uwagi nt. bazy holonomicznej i nie
Teraz (wracaj¡c do bazy zªo»onej z ró»niczek): Metryka odwrotna:
1 1
g −1 = ∂r ⊗ ∂r + ∂θ ⊗ ∂θ + 2 2 ∂φ ⊗ ∂φ (10)
r2 r sin θ
Deniuj¡c:
1 1
er = ∂r ; eθ = ∂θ ; eφ = ∂φ (11)
r r sin θ
widzimy, »e
g −1 = er ⊗ er + eθ ⊗ eθ + eφ ⊗ eφ ; (12)
czyli wektory bazy {er , eθ , eφ } maj¡ dªugo±ci jednostkowe, czyli s¡ wersorami (w ukªadzie
wsp. sferycznych).
Dowolne pole wektorowe A reprezentujemy jako:
A = Ar er + Aθ eθ + Aφ eφ (13)
`Struktura metryczna i orientacja pozwala uto»samia¢ pola wektorowe i jednoformy,
oraz pola wektorowe i (n − 1)-formy. Je±li X jest polem wektorowym na M , to G ◦ X jest
jednoform¡ na M , za± ιX Ω jest (n − 1)-form¡.'[1], [2]

2
1.3 Gradient
Gradient: Gradient jest polem wektorowym odpowiadaj¡cym ró»niczce funkcji. Je±li f jest
funkcj¡ gªadk¡ na M , to
∇f = G−1 ◦ df
inny zapis?
Niech f ≡ f (r, θ, φ). Wtedy:
df = fr dr + fθ dθ + fφ dφ;

patrz¡c na metryk¦ odwrotn¡ w ukª. wsp. sf. (12), mamy

1 1
∇f = G−1 ◦ df = fr ∂r + fθ ∂θ + fφ 2 2 ∂φ (14)
r2 r sin θ
1 1
= fr er + fθ eθ + fφ eφ (15)
r r sin θ
(compare Wikipedia). (Ale uczciwy geometra, i nie tylko, raz w »yciu powinien cz¦±¢ chocia»
z tych wzorów wyprowadzi¢)

1.4 Rotacja
Mamy: `Na rozmaito±ci trójwymiarowej z metryk¡ deniujemy rotacj¦ pola wekt. A wzorem':
[1], [2]
d(G ◦ A) = ιrotA Ω (16)
Mamy, using (13):
1 1
A = Ar er + Aθ eθ + Aφ eφ = Ar ∂r + Aθ ∂θ + Aφ ∂φ ; (17)
r r sin θ
dalej:
G ◦ A = Ar dr + Aθ rdθ + Aφ r sin θdφ;
i dalej:
d(G◦A) = Ar θ dθ∧dr+Ar φ dφ∧dr+(Aθ r)r dr∧dθ+(Aθ r)φ dφ∧dθ+(Aφ r sin θ)r dr∧dφ+(Aφ r sin θ)θ dθ∧dφ

= (Aθ r)r − Ar θ dr ∧ dθ + Ar φ − sin θ(Aφ r)r dφ ∧ dr + r (Aφ sin θ)θ − (Aθ )φ dθ ∧ dφ

Teraz: Niech:
1 1
B = rotA = B r er + B θ eθ + B φ eφ = B r ∂r + B θ ∂θ + B φ ∂φ ;
r r sin θ
liczymy r.h.s. of (16):
ιB Ω = B r r2 sin θdθ ∧ dφ − B θ r sin θdr ∧ dφ + B φ rdr ∧ dθ.

Porównuj¡c przy dwuformach bazowych, mamy:

1
B φ r = (Aθ r)r − Ar θ =⇒ B φ = (Aθ r)r − Ar θ ;



dr ∧ dθ :
r
 
θ r φ

θ 1 1 r φ
dr ∧ dφ : B r sin θ = A φ − sin θ(A r)r =⇒ B = A φ − (A r)r ;
r sin θ
1
dθ ∧ dφ : B r r2 sin θ = r (Aφ sin θ)θ − (Aθ )φ =⇒ B r = (Aφ sin θ)θ − (Aθ )φ .



r sin θ
Tak wi¦c!!
 
1 1 1 1
(Aφ sin θ)θ − (Aθ )φ er + r φ
(Aθ r)r − Ar θ eφ .



rotA = A φ − (A r)r eθ +
r sin θ r sin θ r
(18)

3
1.5 Dywergencja
Dywergencja div A pola wektorowego A na rozmaito±ci 3-d z metryk¡ jest deniowana jako
[1], [2]:
(div A)Ω = d(ιA Ω) (19)
We wspóªrz¦dnych kartezj¡nskich b¦dzie: Na razie sobie podarujemy, like Al itd.
We wspóªrz¦dnych sferycznych:
Mamy pole A we wsp. sf. w bazie pochodnych, see wz. (17). Remember also that in sph.
coords,
Ω = r2 sin θdr ∧ dθ ∧ dφ.
Licz¡c kolejno, mamy:
ιA Ω = Ar r2 sin θdθ ∧ dφ − r sin θAθ dr ∧ dφ + rAφ dr ∧ dθ;
d(ιA Ω = (Ar r2 )r sin θdr ∧ dθ ∧ dφ − r(sin θAθ )θ dr ∧ dθ ∧ dφ + r(Aφ )φ drdθ ∧ dφ ∧ dr
 
1 1 1
= r2 sin θ 2 (Ar r2 )r + (sin θAθ )θ + (Aφ )φ dr ∧ dθ ∧ dφ;
r r sin θ r sin θ
tak wi¦c!!
1 r 2 1 1
div A = (A r )r + (sin θAθ )θ + (Aφ )φ (20)
r2 r sin θ r sin θ

1.6 Laplasjan
Jest kilka (wymieniamy ni»ej 3) denicje laplasjanu, wszystkie (caªkowicie lub prawie)
równowa»ne, czego pokazywa¢ szczegóªowo nie b¦dziemy, a przynajmniej na razie odªo»ymy.
• Laplasjan ∆, zazwyczaj, deniuje si¦ jako dywergencj¦ gradientu, na które mamy
wzory powy»ej. Tej postaci u»yjemy.
Gradient funkcji ju» byª ogólnie, see formula (15). We wsp. sferycznych mamy:
1 1
grad f = G−1 ◦ df = g ij ∂j f = f,r ∂r + f,θ ∂θ + 2 f,φ ∂φ ; (21)
r2 r sin θ
1
ιgrad f Ω = r2 sin θf,r dθ ∧ dφ − sin θf,θ dr ∧ dφ + dr ∧ dθ;
sin θ
 
1
d(ιgrad f Ω) = d r2 sin θf,r dθ ∧ dφ − sin θf,θ dr ∧ dφ + dr ∧ dθ
sin θ
 
1
= sin θ∂r r2 f,r + ∂θ (sin θf,θ ) +


f,φφ dr ∧ dθ ∧ dφ
sin θ
 
1 1 1
2
(22)

 2
 r2 ∂r r f,r + r2 sin θ ∂θ (sin θf,θ ) + r2 sin2 θ f,φφ  r sin θdr ∧ dθ ∧ dφ
= 
| {z }
=∆f

• a mo»na te» i tak:

∆ = ∗d ∗ d
gdzie ∗ jest gwiazdk¡ Hodge'a.
• Inna jeszcze, a wygodna, posta¢ laplasjanu:
1 √
∆f = √ ∂i ( gg ij ∂j f ) (23)
g
•• Laplasjan te» deniuje si¦ na formach, ale na ten moment to byªoby za du»o; ale na pó¹niej, czemu nie  wi¦c
hopefully, cdn.
********************************
Inne, warte dorobienia:
Laplasjan wektora (zapewne z tego, jak laplasjan dziaªa na formy); rot rot wektora;
laplasjan iloczynu funkcji .tex

4
References

[1] KG: Di. Geom. Lect. Notes

[2] JJacekJ: Miii Lecture Notes