Funkcje analityczne.

Wykład 12
Szeregi Laurenta. Osobliwości funkcji zespolonych. Twierdzenie o residuach

Paweł Mleczko

Funkcje analityczne (rok akademicki 2016/2017)

Plan wykładu
W czasie wykładu omawiać będziemy
| szeregi Laurenta funkcji holomorficznych w pierścieniu
| zera i krotności zer funkcji holomorficznych
| residua i sposoby liczenia residuów funkcji zespolonych.

1. Szeregi Laurenta

Przykład: funkcja holomorficzna w pierścieniu

Rozważmy funkcję f : C \ {−2, 1} → C

1
f (z) = z ∈ C \ {−2, 1}.
(z − 1)(z + 2)

Zobaczymy, że funkcję f można rozwinąć w zbiorze {z ∈ C : 1 < |z − z0 | < 2} pewien typ szeregu o
środku w z0 = 0.

1 1 1 1 1 1 1 1
f (z) = · − · = · 1 − · z
3 z−1 3 z+2 3z 1 − z
6 1+ 2

1 1
(dla 1 < |z| < 2 zachodzi nierówność |z| < 1 oraz z < 1)

∞ ∞ −1 ∞
1 X 1 1 X (−1)n n X 1 n X (−1)n n
= − z = z − z
3z n=0 z n 6 n=0 2n n=−∞
3 n=0
3 · 2n+1
∞
X
= an z n ,
n=−∞

gdzie
(
1
an = 3, n
n<0
(−1)
− 3·2 n+1 , n­0

Przykład: funkcja holomorficzna w pierścieniu – podsumowanie

1
f (z) = z ∈ C \ {−2, 1}.
(z − 1)(z + 2)

1
 W obszarze {z ∈ C : |z| < 1} funkcja jest
holomorficzna, więc rozwija się w szereg potęgowy
o środku w z0 = 0
∞
X n
(−1) 1
zn.


f (z) = − 3·2 n+1 − 3
n=0
−2 1
W obszarze {z ∈ C : 1 < |z| < 2} funkcja
jest holomorficzna, więc rozwija się w tzw. szereg
Laurenta o środku w z0 = 0
−1 ∞
X 1 n X (−1)n n
f (z) = z + z
n=−∞
3 n=0
3 · 2n+1

Szeregi Laurenta
Twierdzenie 2. Niech f będzie funkcją holomorficzną w pierścieniu {z ∈ C : r < |z − z0 | < R}, gdzie
r, R ∈ (0, ∞]. Wówczas f można wyrazić za pomocą szeregu Laurenta w następujący sposób
∞
X ∞
X −1
X
f (z) = an (z − z0 )n = an (z − z0 )n + an (z0 )n
n=−∞ n=0 n=−∞
X∞ ∞
X
= an (z − z0 )n + a−n (z − z0 )−n .
n=0 n=1

Współczynniki rozwinięcia można liczyć wzorami

Z
1 f (ξ)
an = dξ, n ∈ Z,
2πi C (ξ − z0 )n+1

gdzie C jest dowolnym okręgiem o środku w z0 i promieniu s ∈ (r, R).

Szeregi Laurenta
Niech f będzie dana za pomocą szeregu Laurenta
∞
X ∞
X ∞
X
f (z) = an (z − z0 )n = an (z − z0 )n + a−n (z − z0 )−n .
n=−∞ n=0 n=1
| {z } | {z }
część regularna część osobliwa

Szereg Laurenta jest zbieżny bezwględnie oraz niemal jednostajnie w pierścieniu zbieżności.

W pierścieniu zbieżności szereg Laurenta jest zbieżny:

| punktowo
| niemal jednostajnie
| bezwzględnie

2. Osobliwości funkcji zespolonych

Krotność zera
Mając wielomian W , np. W (z) = z n + an−1 z n−1 + · · · + a1 z + a0 , z0 nazywamy zerem k-krotnym,
jeśli
W (z) = (z − z0 )k (z − z1 ) . . . (z − zi ).
Zauważmy, że w powyższym przykładzie, jesli z0 jest zerem k-krotnym, to W 0 (z0 ) = W 00 (z0 ) = · · · =
W (k−1) (z0 ) = 0 oraz W (k) 6= 0.

2
 Uogólnimy pojęcie krotności zera dla dowolnej funkcji holomorficznej. Jeśli f można przedstawić w
postaci szeregu Taylora, czyli
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n ,
n=0

to mówimy, że f ma zero k-krotne w punkcie z0 , jeśli

a0 = a1 = · · · = ak−1 = 0 oraz ak 6= 0.

Krotność zera
Jeśli
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n
n=0

oraz w z0 f ma zero k-krotne, to

∞
X ∞
X
f (z) = an (z − z0 )n = (z − z0 )k an+k (z − z0 )n
n=k n=0

oraz ak+n 6= 0, n = 0, 1, . . .

Osobliwości funkcji zespolonych

Mówimy, że funkcja f ma w punkcie z0 osobliwość izolowaną, jeśli f jest holomorficzna w pewnym
otoczeniu z0 , ale nie jest holomorficzna w punkcie z0 .

1
Na przykład funkcja f : z 7→ z ma osobliwość w punkcie z0 = 0.

Szeregi Laurenta wykorzystuje się do klasyfikowania punktów osobliwych.

Rodzaje osobliwości funkcji zespolonych

Niech f będzie funkcją zespoloną mającą w punkcie z0 osobliwość izolowaną. Wówczas
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n |z − z0 | < r.
n=−∞

Jeśli
| f ma osobliwość pozorną, jeśli an = 0 dla wszystkich n < 0
| f ma biegun k-tego rzędu, jeśli a−k 6= 0 oraz an = 0 dla wszystkich n < −k
| f ma osobliwość istotną, jeśli istnieje taki nieskończony ciąg liczb naturalnych kn , że a−kn 6= 0

Rodzaje osobliwości funkcji zespolonych

Twierdzenie 3. Przypuśćmy, że f ma osobliwość izolowaną w z0
| jeśli f ma osobliwość pozorną w z0 , to granica

lim f (z) istnieje

z→z0

| jeśli f ma biegun w z0 , to
lim |f (z)| = ∞
z→z0

| jeśli f ma istotną osobliwość w z0 , to

lim |f (z)| nie istnieje.

z→z0

3
Twierdzenie Picarda
z 7→ z 1
z 7→ e z

Twierdzenie 4 (Picard). Jeśli funkcja f jest analityczna w otoczeniu punktu w oraz ma w tym punk-
cie osobliwość istotną, to w każdym (w szczególności dowolnie małym!) otoczeniu punktu w funkcja f
przyjmuje wszystkie wartości zespolone z wyłączeniem co najwyżej jednej.

Osobliwości funkcji zespolonych: przykład

Jeśli f = hg oraz g w z0 zero k-go rzędu, natomiast h ma w z0 zero n-go rzędu oraz n > k, to

f ma w z0 biegun n − k-go rzędu.

Jest tak, gdyż

∞
X
(z − z0 )k ai+k (z − z0 )i
g(z) i=0
= ∞ = (z − z0 )k−n fb(z),
h(z) X
(z − z0 )n bi+n (z − z0 )i
i=0

gdzie fb(z0 ) 6= 0.

Na przykład,
z cos z
sin4 z
ma w z0 = 0 biegun 4 − 1 = 3-go rzędu.

Osobliwości funkcji zespolonych – podsumowanie

Przypuśćmy, że f ma w punkcie z0 osobliwość izolowaną
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n .
n=−∞

osobliwość pozorna biegun k-tego rzędu osobliwość istotna

lim f (z) istnieje lim |f (z)| = ∞ lim |f (z)| nie istnieje

funkcja z→z0 z→z0
z→z0

a−k 6= 0, an = 0 dla a−kn 6= 0 dla

szereg an = 0 dla n < 0
n < −k nieskończonego ciągu kn

4
3. Residua
Residuum funkcji
Przypuśćmy, że funkcja f będzie miała osobliwość w punkcie z0 . Przedstawmy f w postaci szeregu
Laurenta
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n |z − z0 | < r.
n=−∞

Niech C będzie krzywą regularną dodatnio zorientowaną. Ze względu na to, że szereg Laurenta zbieżny
jest bezwzględnie oraz niemal jednostajnie możemy napisać
Z Z ∞
X ∞
X Z
f (z) dz = an (z − z0 )n = an (z − z0 )n dz
C C n=−∞ n=−∞ C

= 2πi IndC (z0 )a−1 .

W szczególności, jeśli z0 leży w obszarze ograniczonym krzywą C mającą indeks 1, czyli np. będącą
okręgiem o środku w z0 i promieniu mniejszym niż r, to
Z
f (z) dz = 2πia−1
C

Residuum funkcji
Jeśli
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n ,
n=−∞

to współczynnik a−1 nazywamy residuum funkcji f w punkcie z0 .

Twierdzenie o residuach
Twierdzenie 5. Niech f będzie funkcją holomorficzną w zbiorze D poza skończoną liczbą punktów oso-
bliwych {z1 , z2 , . . . , zn } leżących wewnątrz obszaru ograniczonego krzywą regularną C. Wówczas
Z n
X
f (z) dz = 2πi IndC (zk ) res(f, zk ).
C k=1

Obliczanie residuów: biegun pierwszego rzędu

Twierdzenie 6. Jeśli funkcja f ma w punkcie z0 biegun pierwszego rzędu, to

res(f, z0 ) = lim (z − z0 )f (z).

z→z0

Przypuśćmy, że
a−1
f (z) = + ao + a1 (z − z0 ) + a2 (z − z0 )2 + . . .
z − z0
Mnożąc stronami powyższą równość przez z − z0 otrzymujemy

(z − z0 )f (z) = a−1 + a0 (z − z0 ) + a1 (z − z0 )2 + . . .
| {z }
suma szeregu potęgowego

Z tego, że szereg potęgowy jest funkcja ciągłą wynika, że

lim (z − z0 )f (z) = a−1 = res(f, z0 ).

z→z0

5
Obliczanie residuów: biegun wyższego rzędu
Twierdzenie 7. Jeśłi funkcja f ma w punkcie z0 biegun m-tego rzędu, to

1  (m−1)
res(f, z0 ) = lim (z − z0 )m f (z)
(m − 1)! z→z0

Obliczanie residuów: biegun pierwszego rzędu

g
Twierdzenie 8. Jeśli funkcja f = h ma w punkcie z0 biegun pierwszego rzędu oraz h0 (z0 ) 6= 0, to

g(z0 )
res(f, z0 ) =
g 0 (z0 )

Zauważmy, że jeśli f ma biegun pierwszego rzędu w z0 , to h(z0 ) = 0. Ponadto

g(z) g(z) g(z0 )

res(f, z0 ) = lim (z − z0 ) = lim = .
z→z0 h(z) z→z0 h(z)−h(z0 ) h0 (z0 )
z−z0

Twierdzenie o residuach: wzór całkowy Cauchy’ego

Niech f ∈ H(A) oraz C jest krzywą regularną zawartą w A oraz niech IndC (z) = 1 dla każdego
punktu z leżącego wewnątrz obszaru ograniczonego krzywą C. Wówczas funkcja

f (z)
(z − z0 )n

ma w punkcie z0 biegun rzędu co najwyżej n. Z twierdzenia o residuach wynika teraz, że

Z
f (z) 1 
n f (z) (n−1)
n
dz = 2πi lim (z − z0 )
C (z − z0 ) (n − 1)! z→z0 (z − z0 )n
f (n−1) (z0 )
= 2πi .
(n − 1)!

Stąd otrzymujemy wzór całkowy Cauchy’ego

f (n) (z0 )
Z
f (z)
n+1
dz = 2πi .
C (z − z0 ) n!

4. Zadania na ćwiczenia
1. Niech
1
f (z) = , z ∈ C \ {i, −2}.
(z − i)(z + 2)
Proszę rozwinąć funkcję f w szereg Laurenta w pierścienie
 
z ∈ C : 1 < |z| < 2 , z ∈ C : 2 < |z|

2. Proszę rozwinąć funkcję

1
f (z) = , z ∈ C \ {−i}
z 2 (z + i)
w szereg Laurenta w pierścieniu 
z ∈ C : 0 < |z + i| < 1 .
3. Znaleźć szereg Laurenta funkcji exp(1/z) dla |z| > 0.

6
4. Wyznaczyć obszar, w którym zbieżny jest dany szereg Laurenta oraz znaleźć sumę tego szeregu
(funkcję do jakiej zbieżny jest niemal jednostajnie).
−1
X ∞
X
zn − 2−n−1 z n .
n=−∞ n=0

5. Proszę określić krotność zera z0 funkcji f

|
f (z) = z exp(z), z0 = 0,
|
f (z) = z 2 sin z, z0 = 0,
|
( π2 − z)2 π
f (z) = , z0 = .
cos z 2
6. Proszę określić punkty osobliwości oraz określić ich rodzaj dla funkcji f :
|
ez
f (z) = ,
z
|
1 − cos z
f (z) = ,
z2
|
1

f (z) = z 2 exp ,
z
|
1
f (z) =
(z − 1)2
|
e2z
f (z) = − 4 ,
z
|
eiz
f (z) = 2 .
z + 6iz − 9
7. Proszę obliczyć, residua funkcji f w punktach osobliwych
|
e2z
f (z) = 4 ,
z
|
eiz
f (z) = 2 ,
z + 6iz − 9
|
sin z
f (z) = 2 .
z +z+1
8. Proszę obliczyć całki
|
e2z
Z
4
dz,
|z|=2 z
|
ez
Z
dz,
|z|=2 z2 −1
| Z
z 2 exp 1


z dz.
|z−1|=2
|
ez+4
Z
dz.
|z|=1 sin z