SIMR 2012/13, Analiza Zespolona, wykład 3, 2011-10-28

Wzór całkowy Cauchy’ego uogólnienie

Twierdzenie: Niech D ⊂ C będzie zbiorem domkniętym i ograniczonym, którego brzeg
jest krzywą C kawałkami gładką zorientowaną w lewo. Niech f : U → C będzie funkcją
holomorficzną na zbiorze otwartym U oraz na D ⊂ U . Niech z0 ∈ int D. Wtedy dla n ∈ N
zachodzi:
I
f (z) 2πi
n
dz = f (n−1) (z0 )
(z − z0 ) (n − 1)!
C
I
z2 + 4
Przykład: Obliczyć dz jeśli:
(z 2 + 1)2
C
C2 jest okręgiem |z − i| = 1 skierowanym w lewo
z2 + 4
Badamy holomorficzność funkcji f (z) = . Funkcja jest holomorficzna z wyjątkiem
(z 2 + 1)2
punktów: z 2 + 1 = 0.
W obszarze ograniczonym okręgiem C funkcja f jest holomorficzna z wyjątkiem punktu
z = i. Przekształcamy:
z2 + 4
z2 + 4 z2 + 4 (z + i)2
f (z) = 2 = =
(z + 1)2 (z − i)2 (z + i)2 (z − i)2
2
z +4
Funkcja g(z) = jest holomorficzna w obszarze ograniczonym krzywą C więc:
(z + i)2
I
g(z) 2π 0
dz = g (i)
(z − i)2 1!
C
2z(z + i)2 − (z 2 + 4)2(z + i)
g 0 (z) =
(z + i)4
−8i − 12i −5i
g 0 (i) = =
16 4
stąd:
I
g(z) 5π
dz =
(z − i)2 2
C

Szereg Laurenta
Twierdzenie: Funkcja holomorficzna w pierścieniu P = {z ∈ C : r < |z − z0 | < R} rozwija
się w tym pierścieniu w szereg Laurenta:
∞
an (z − z0 )n , ∀z ∈ P
X
f (z) =
n=−∞

1
Przykład: Znaleźć szereg Laurenta funkcji f (z) = 2 dla z0 = 0 , r = 0 ,R = 1
z +z
1 1 1 1 1 1 1
f (z) = 2 = · = · = (1 − z + z 2 − z 3 + . . . ) = − 1 + z − z 2 + . . .
z +z z z+1 z 1 − (−z) z z
Szereg ten jest zbieżny do f dla |z| < 1 i z 6= 0 czyli w pierścieniu P : 0 < |z| < 1
1
Zastosowaliśmy rozwinięcie w szereg Taylora funkcji: f (z) = = 1 + z + z2 + z3 + . . . ,
1−z
dla |z| < 1
z
Przykład: Znaleźć szereg Laurenta funkcji f (z) = dla z0 = 1 , r = 0 ,R = 1
(z − 1)2 (z + 1)
Podstawiamy w = z − z0 = z − 1
Wtedy z = w + 1 i w0 = 0
 z w+1 1 1 1
 
Mamy f (z) = = 2 = + 2 ·  w =

(z − 1) (z + 1)
2 w (w + 2) w w 2 1 − (− )
! 2
1 1 1 w w2 w3 1 1 1 1 1
 
+ 2 · 1 − + 2 − 3 + ... = 2
+ 2 − 3 + 4 w − 5 w2 + . . .
2 w w 2 2 2 2w 2w 2 2 2
w
Szereg ten jest zbieżny do f dla < 1 i w 6= 0 czyli w pierścieniu P : 0 < |w| < 2
2
Stąd:
1 1 1 1 1
f (z) = + 2 − 3 + 4 (z − 1) − 5 (z − 1)2 + . . . dla 0 < |z − 1| < 2
2(z − 1) 2 2 (z − 1) 2 2 2
Klasyfikacja punktów osobliwych izolowanych funkcji holomorficz-
nej
Niech f : D → C będzie funkcją holomorficzą. Jeżeli dla pewnego punktu z0 ∈ / D istnieje
pierścień P = {z : 0 < |z − z0 | < R} zawierający się w D to punkt z0 nazywamy punktem
osobliwym izolowanym funkcji holomorficznej. Funkcja f rozwija się w tym pierścieniu w
szereg Laurenta. Szereg ten dzielimy na dwie części:
∞ ∞ ∞
a−n
an (z − z0 )n = an (z − z0 )n +
X X X
f (z) = n
n=−∞ n=0 n=1 (z − z0 )
∞
an (z − z0 )n nazywamy częścią regularną, a
P
Szereg
n=0
∞
P a−n
szereg n
częścią osobliwą szeregu Laurenta.
n=1 (z − z0 )
Wyrózniamy następujące rodzaje punktów osobliwych:
1. punkt pozornie osobliwy - gdy część osobliwa szeregu Laurenta jest równa zero
2. biegun rzędu k - gdy część osobliwa szeregu Laurenta jest skończona (ale różna od zera).
a−n
Wtedy rząd bieguna k jest równy najwyższej potędze n niezerowych wyrażeń
(z − z0 )n
3. punkt istotnie osobliwy - gdy część osobliwa szeregu Laurenta jest nieskończona
sin z
Przykład Określić rodzaj punkt osobliwego funkcji f (z) = , z0 = 0
z
Rozwijamy f (z) w szereg Laurenta w otoczeniu punktu osobliwego izolowanego (z wyłącze-
niem tego punktu): !
sin z 1 z3 z5 z2 z4
f (z) = = z− + + ... = 1 − + + ...
z z 3! 5! 3! 5!
Szereg ten nie ma części osobliwej, więc z0 = 0 jest punktem osobliwym pozornym funkcji
f . Oznacza to, że funkcję f można przedłużyć do punktu z0 przyjmując wartość f (z0 ) = a0
czyli f (0) = 1 i otrzymana w ten sposób funkcja będzie holomorficzna.
z3 + 1
Przykład Określić rodzaj punkt osobliwego funkcji f (z) = , z0 = 0
z2
Rozwijamy f (z) w szereg Laurenta w otoczeniu punktu osobliwego izolowanego (z wyłącze-
niem tego punktu):
z3 + 1 1
f (z) = 2
=z+ 2
z z
Szereg ten ma skończoną część osobliwą, najwyższa potęga (z −z0 ) w mianowniku jest równa
2 więc z0 = 0 jest biegunem drugiego rzędu.
1
Przykład Określić rodzaj punkt osobliwego funkcji f (z) = e z , z0 = 0
Rozwijamy f (z) w szereg Laurenta w otoczeniu punktu osobliwego izolowanego (z wyłącze-
niem tego punktu):
1
1 1 1 1
f (z) = e z = 1 + + 2
+ 3
+ + ...
z 2!z 3!z 4!z 4
Szereg ten ma nieskończoną część osobliwą więc z0 = 0 jest punktem istotnie osobliwym.
Twierdzenie: Jeżeli f : D → C jest holomorficzna w punkcie z0 ∈ D i f (z0 ) 6= 0 to funkcja
f (z)
g(z) = ma w punkcie z0 biegun rzędu k.
(z − z0 )k
2z + 1
Przykład Określić rodzaj punktu osobliwego funkcji f (z) = 2 2 , z0 = i
z (z + 1)3
2z + 1
2z + 1 2z + 1 z (z + i)3
2
f (z) = 2 2 = =
z (z + 1)3 z 2 (z − i)3 (z + i)3 (z − i)3
2z + 1
ponieważ licznik 2 jest funkcją holomorficzną w z0 = i (różną od zera w z0 = i)
z (z + i)3
więc z0 = i jest biegunem trzeciego rzędu funkcji f .
Definicja: Niech z0 będzie punktem osobliwym izolowanym funkcji holomorficznej f . Wtedy
residuum funkcji f w punkcie z0 nazywamy: Resz=z0 f (z) = a−1 (współczynik a−1 przy wy-
1
razie w rozwinięciu funkcji f w szereg Laurenta w otoczeniu tego punktu).
z − z0
1
Przykład Obliczyć residuum funkcji f (z) = 3 2 w punkcie osobliwym z0 = 0
z (z + 4)
Rozwijamy f w szereg Laurenta: !
1 1 1 1 1 z2 z4 z6 1 1
f (z) = 3 2 = 3· 2
! = ·
3
· 1− + 2 − 3 + ... = 3 − 2 +
z (z + 4) z z 4 z 4 4 4 4z 4z
4 1 − (− )
4
1 1 3
z − 4z + ...
43 4
1 1 −1
Widać, że współczynnik przy : a−1 = − 2 = , czyli
z 4 16
−1
Resz=0 f (z) =
16
Residua można obliczać też korzystając z następującego twierdzemia:
Twierdzenie: Niech z0 będzie biegunem rzędu k funkcji holomorficznej f . Wtedy residuum
funkcji f w punkcie z0 jest równe:
1  (k−1)
Resz=z0 f (z) = lim (z − z0 )k f (z)
· z→z
(k − 1)! 0

1
Przykład Obliczyć residuum funkcji f (z) = 3 2 w punkcie osobliwym z0 = 0
z (z + 4)
1
2 1
Punkt z0 = 0 jest biegunem 3-go rzędu funkcji f ponieważ f (z) = z + 3
4 a licznik
2
z z +4
jest holomorficzny w z0 = 0 !00 00
1 1 1 1

3
Resz=z0 f (z) = · lim z · 3 2 = · lim 2
2! z→0 z (z + 4) 2 z→0 z + 4
00 !0
1 −2z −2 · (z + 4) + 2z · 2(z 2 + 4) · 2z
2 2

= =
z2 + 4 (z 2 + 4)2 (z 2 + 4)4
1 −2 · 42 −1
Resz=z0 f (z) = · 4
=
2 4 16
Obliczanie całek za pomocą residuów
Poniższe twierdzenia jest uogólnieniem wzoru całkowego Cauchy’ego. Korzystając z niego
można w łatwy sposób obliczać pewne całki z funkcji zespolonych.
Twierdzenie: Niech D będzie obszarem otwartym ograniczonym. Niech brzeg obszaru D : C
będzie krzywą kawałkami gładką skierowaną w lewo . Niech fumkcja f będzie holomorficzna
w obszarze D ∪ C , z wyjątkiem skończonaj liczby punktów osobliwych: z1 , z2 . . . zn ∈ D .
Wtedy
I n
X
f (z)dz = 2πi (Resz=zk f (z))
C k=1
Przykład: Obliczyć całkę:
I
1
I= dx , gdzie C jest okręgiem |z − i| = 2 skierowanym w lewo
z 2 (z 2 + 4)
C
Funkja f jest holomorficzna na C z wyjątkiem punktów:
z 2 (z 2 + 4) = 0
z1 = 0 , z2 = −2i , z3 = 2i
W obszarze D ograniczonym kopnturem C (w kole) leżą punkty z1 i z3
Mamy więc
I = 2πi (Resz=0 f (z) + Resz=2i f (z))
Obliczmy residua:
z1 = 0 jest biegunem 2-go rzędu, więc !0 0
1 1 1 −2z
 0 
2 2
Resz=0 f (z) = lim z · f (z) = lim z · 2 2 = lim 2 = lim 2 =
1! z→0 z→0 z (z + 4) z→0 z + 4 z→0 (z + 4)2
0
z1 = 2i jest biegunem 1-go rzędu, więc
1 1 1
Resz=2i f (z) = lim ((z − 2i) · f (z)) = lim(z − 2i) · 2 = lim 2 =
0! z→2i z→0 z (z + 2i)(z − 2i)) z→2i z (z + 2i)
1
−16i
stąd: 
1 −π

I = 2πi 0 + =
−16i 8
Przy obliczaniu całek niewłaściwych często przydają się następujące granice:
Twierdzenie: Niech P (z) i Q(z) będą wielomianami takimi, że stopień P jest mniejszy o 2
lub więcej od stopnia Q . Niech CR będzie półokręgiem: |z| = R, Rez ­ 0 . Wtedy:
Z
P (z)
lim dz = 0
R→∞ Q(z)
CR

Twierdzenie:Niech P (z) i Q(z) będą wielomianami takimi, że stopień P jest mniejszy o 1

lub więcej od stopnia Q . Niech CR będzie półokręgiem: |z| = R, Rez ­ 0 . Wtedy:
Z
P (z) iωz
lim e dz = 0 dla ω > 0
R→∞ Q(z)
CR

Obliczanie całek rzeczywistych

Metodę obliczanie całek obliczania całek za pomocą residuów można czasem zastosować do
obliczania całek rzeczywistych.
Przykład: Obliczyć całkę:
Z∞
x2 + 2
I= dx
(x2 + 1)2 (x2 + 4)
−∞
Rozwiązanie:
Z∞
x2 + 2 Z
I= dx = f (z)dz
(x2 + 1)2 (x2 + 4)
−∞ C
 z2 + 2
gdzie f (z) = a kontur C jest osią rzeczywistą skierowaną w prawo.
(z 2 + 1)2 (z 2 + 4)
Obliczmy całkę po konturze zamkniętym, składającym się z odcinka:
CR : x = t, y = 0, t ∈< −R, R > oraz półokręgu:
C2 : z = Reit , t ∈< 0, π >
Funkcja f (z) jest holomorficzna z wyjątkiem punktów:
(z 2 + 1)2 (z 2 + 4) = 0 , czyli
z = ±i , z = ±2i
Dla dostatecznie dużych R w obszarze ograniczonym konturem zamkniętym leżą punkty
osobliwe: z1 = i , z2 = 2i.
Mamy
Z więc: Z
f (z)dz + f (z)dz = 2πi(Resz=i f (z) + Resz=2i f (z))
CR C2
Przechodzimy
Z do granicy z R → ∞ wtedy :
f (z)dz → I
CZR

f (z)dz → 0 (Ponieważ stopień mianownika jest większy od stopnia licznika o 4 lub więcej.
C2
Stąd:
I = 2πi(Resz=i f (z) + Resz=2i f (z))
Obliczamy Residua:
z2 + 2 z2 + 2
z = i jest biegunem 2-krotnym funkcji f (z) = =
(z 2 + 1)2 (z 2 + 4) (z − i)2 (z + i)2 (z 2 + 4)
Stąd: !0
1  0 z2 + 2
Resz=i f (z) = lim (z − i)2 f (z) = lim (z − i)2 =
1! z→i z→i (z − i)2 (z + i)2 (z 2 + 4)
!0 !
z2 + 2 2z(z + i)2 (z 2 + 4) − (z 2 + 2) (2(z + i)(z 2 + 4) + (z + i)2 2z)
lim = lim =
z→i (z + i)2 (z 2 + 4) z→i (z + i)4 (z 2 + 4)2
2i(2i)2 (−1 + 4) − (−1 + 2) (2(2i)(−1 + 4) + (2i)2 2i) −28i −7i
4 2
= 4 2 = 2 2
(2i) (−1 + 4) 23 23
2
z +2 z2 + 2
z = 2i jest biegunem 1-krotnym funkcji f (z) = 2 = 2
(z + 1)2 (z 2 + 4) (z + 1)2 (z − 2i)(z + 2i)
Stąd: !
z2 + 2
Resz=2i f (z) = lim ((z − 2i)f (z)) = lim (z − 2i) 2 =
z→2i
!
z→i (z + 1)2 (z − 2i)(z + 2i)
z2 + 2 −4 + 2 i
lim = = 2
z→2i (z 2 + 1)2 (z + 2i) 2
(−4 + 1) (4i) 32
A więc:
−7i i −5i 5π
I = 2πi( 2 2 + 2 ) = 2πi =
23 32 36 18
Przykład: Obliczyć całkę:
Z∞
sin x
I= dx
x
0
Rozwiązanie:
Z∞
sin x Z
I= dx = Im f (z)dz
x
0 C
eiz
gdzie f (z) = a kontur C jest osią rzeczywistą skierowaną w prawo.
z
Obliczmy całkę po konturze zamkniętym, składającym się z:
odcinka: C1 : x = t, y = 0, t ∈< −r, R > ,
półokręgu: CR : z = Reit , t ∈< 0, π > ,
odcinka: C2 : x = t, y = 0, t ∈< −R, −r > ,
półokręgu: Cr : z = reit , t zmienia się od π > do 0
Funkcja f (z) jest holomorficzna w obszarze ograniczonym konturem.
Mamy
Z więc: Z Z Z
f (z)dz + f (z)dz + f (z)dz + f (z)dz = 0
C1 CR C2 Cr
Część
Z urojona lewej Zstrony jest rółna
Z części urojonejZ prawej strony:
Im f (z)dz + Im f (z)dz + Im f (z)dz + Im f (z)dz = 0
C1 CR C2 Cr
Przechodzimy
Z do granicy z R → ∞ i z r → 0 . Wtedy :
Im f (z)dz → I
Z C1

f (z)dz → 0 (Ponieważ stopień mianownika jest większy od stopnia licznika o 1.

CR Z
Im f (z)dz → I (ponieważ Im f (−z) = Im f (z) na osi rzeczywistej)
C2
Obliczymy
Z granicę:
lim f (z)dz
r→0
Cr
Z0 ireit Z0 Z0
Z
e it ireit
f (z)dz = rie dt = ie dt = ieir(cos t+i sin t) dt
π
reit π π
Cr
Gdy r → 0 funkcja podcałkowa dąży do i (jednostajnie względem argumentu t). Stąd:
Z0 Z0 h i0
ir(cos t+i sin t)
lim ie dt = idt = it = −πi
r→0 π
π π
Stąd:
0+I −π+I =0
A więc:
π
I=
2

Transformata Laplace’a
Niech f : (0, ∞) → C będzie funkcją taką, że |f (t)| ¬ M eαt dla t ∈ (0, ∞) dla pewnych
M, α ∈ R . Niech ponadto f ma skończoną liczbę punktów nieciągłości. Wtedy transformatą
Laplace’a funkcji f (t) nazywamy całkę niewłaściwą:
Z∞
F (s) = f (t)e−st dt
0
Funkcję f (t) nazywamy oryginałem, a funkcję F (s) transformatą. Stosujemy oznaczenie
L{f (t)} = F (s)
Uwaga 1: Całka ta jest zbieżna dla s ∈ C takich, że Res > α (na półpłaszczyźnie). Na tym
zbiorze funkcja F (s) jest holomorficzma. Funkcję tę można przedłużyć holomotficznie na
większy zbiór. Zwykle po przedłużeniu dziedziną F (s) jest zbiór C z wyjątkiem skończonej
liczby punktów osobliwych.
Uwaga 2: Czasem przedłuża się funkcję f na dziedzinę (−∞, ∞) . Wtedy przyjmujemy, że
f (x) = 0 , dla x ¬ 0
Przykład: Obliczyć transformatę z f (t) = 1
 Z∞ h e−st i∞ 1  1 
F (s) = 1 · e−st = =0−=
−s 0 −s s
0
całka ta jest zbieżna dla Res > 1 . Funkcję tę przedłużamy holomorficznie. Transformata
1
Laplace’a funkcji f (t) = 1 jest funkcja F (s) = , s 6= 0
s
Własności transformaty Laplace’a:
Jeśli L{f (t)} = F (s) , L{g(t)} = G(s)
to

• L{af (t)} = aF (s) ,a∈C

• L{f (t) + g(t)} = F (s) + G(s)

1 s
• L{f (at)} = F ( ) ,a∈R,a>0
a a
• L{f (t) · eat } = F (s − a) , a ∈ C

• L{f 0 (t)} = sF (s) − f (0+ )

• L{tf (t)} = −F 0 (s)

• L{f (t) ∗ g(t)} = F (s) · G(s) transformata splotu jest równa iloczynowi transformat

• L{f (t − a)} = F (s)e−as , a ∈ R , a > 0 , przyjmując f (t) = 0 dla t ¬ 0

Przykłady:

• f (t) = e2t
1
L{e2t } = L{1 · e2t } =
s−2
• f (t) = t
 1 0 1
L{t} = L{t · 1} = − =
s s2
• f (t) = t2
 1 0 2
L{t2 } = L{t · t} = − 2
= 3
s s
• f (t) = cosh t
et + e−t 1 1 1 1 s+1+s−1
L{cosh t} = L{ } = L{et }+ L{e−t } = + = =
2 2 2 2(s − 1) 2(s + 1) 2(s2 − 1)
s
s −1
2

• f (t) = cosh t
1
L{cosh t} = - analogicznie
s2 −1
• f (t) = cos t
eit + e−it 1 1 1 1 s+i+s−i
L{cos t} = L{ } = L{eit }+ L{e−it } = + = =
2 2 2 2(s − i) 2(s + i) 2(s2 + 1)
s
s2 + 1
 • f (t) = sin t
1
L{sin t} = - analogicznie
s2 +1
• f (t) = sin 2t
1 1 2
L{sin 2t} = · s = 2
2 ( )2 + 1 s +4
2
• f (t) = t sin 2t
 2 0 4s
L{t sin 2t} = − 2
= 2
s +4 (s + 4)2
• f (t) = e3t cos t
s−3
L{e3t cos t} =
(s − 3)2 + 1
• f (t) = e3t cos t
s−3
L{e3t cos t} =
(s − 3)2 + 1
• L{f 00 (t)} = sL{f 0 (t)}−f 0 (0+ ) = s(sL{f 0 (t)}−f (0+ ))−f 0 (0+ ) = s2 L{f (t)}−sf (0+ )−
f 0 (0+ )

W podobny sposób można wyprowadzić następujące transformaty:

f (t) F (s)
n!
tn n+1
sa
sin at
s 2 + a2
s
cos at
s + a2
2
a
sinh at
s − a2
2
s
cosh at
s − a2
2
2as
t sin at
(s + a2 )2
2

s2 − a2
t cos at
(s2 + a2 )2
f (n) sn F (s) − sn−1 f (0+ ) − sn−2 f 0 (0+ ) − · · · − sf (n−2) (0+ ) − f (n−1) (0+ )

Definicja: Splotem funkcji f, g :< 0, ∞) → C nazywamy funkcję h :< 0, ∞) określoną

następująco:
Zt
h(t) = f (u) · g(t − u)du
0
(zakładamy, że całka istnieje dla każdego t z dziedziny)
Splot funkcji oznaczamy: h = f ∗ g
Przykład: Obliczyć splot f ∗ g jeżeli f (t) = et , g(t) = t
Zt Zt h it Zt h it
u u
(f ∗g)(t) = f (u)·g(t−u)du = e ·(t−u)du = e ·(t−u) − eu ·(−1)du = −t+ eu =
0 0
0 0 0
−t + et − 1
Przykład:Obliczyć L{f ∗ g} jeżeli f (t) = et , g(t) = t
1 1 1
L{et ∗ t} = L{et } · L{t} = · 2 = 3
s−1 s s − s2