Azpilicueta 120770-GBLa

FACULTAD DE CIENCIAS HUMANAS, SOCIALES Y DE LA EDUCACIÓN
GIZA, GIZARTE ETA HEZKUNTZA ZIENTZIEN FAKULTATEA
Graduado o Graduada en Maestro en Educación Infantil

Haur Hezkuntzako Irakasletzako Gradua
Trabajo Fin de Grado

Gradu Bukaerako Lana
Itzaletik Argira: Emakumea,

Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan
Ikaslea: Maider Azpilicueta Unsuain

Bideorako esteka: https://youtu.be/DRfnIJkI-z0
Tutorea: Idoia Ilzarbe Zubia

Saila: Giza eta Gizarte Zientziak
Arloa: Hezkuntza Maiatza, 2021

Haur Hezkuntzako Irakasleen Gradua
Grado en Maestro en Educación Infantil
Gradu Bukaerako Lana

Trabajo Fin de Grado
ITZALETIK ARGIRA: EMAKUMEA,

GENEROA ETA HISTORIA HAUR
HEZKUNTZAN
Maider AZPILICUETA UNSUAIN
GIZA ETA GIZARTE ZIENTZIEN FAKULTATEA

FACULTAD DE CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES
NAFARROAKO UNIBERTSITATE PUBLIKOA

UNIVERSIDAD PÚBLICA DE NAVARRA
Maider Azpilicueta Unsuain

ii
Ikaslea / Estudiante
Maider AZPILICUETA UNSUAIN
Izenburua / Título
Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan
Gradu / Grado
Haur Hezkuntzako Irakasleen Gradua / Grado en Maestro en Educación Infantil
Ikastegia / Centro
Giza eta Gizarte Zientzien Fakultatea / Facultad de Ciencias Humanas y Sociales
Nafarroako Unibertsitate Publikoa / Universidad Pública de Navarra
Zuzendaria / Director-a
Idoia ILZARBE ZUBIA
Saila / Departamento
Giza eta Gizarte Zientziak / Ciencias Humanas y de la Educación
Ikasturte akademikoa / Curso académico

2020/2021
Seihilekoa / Semestre
Udaberria / Primavera
Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

iii
Hitzaurrea
2007ko urriaren 29ko 1393/2007 Errege Dekretua, 2010eko 861/2010 Errege Dekretuak
aldatuak, Gradu ikasketa ofizialei buruzko bere III. kapituluan hau ezartzen du: “ikasketa horien
bukaeran, ikasleek Gradu Amaierako Lan bat egin eta defendatu behar dute […] Gradu
Amaierako Lanak 6 eta 30 kreditu artean edukiko ditu, ikasketa planaren amaieran egin behar
da, eta tituluarekin lotutako gaitasunak eskuratu eta ebaluatu behar ditu”.
Nafarroako Unibertsitate Publikoaren Haur Hezkuntzako Irakaslearen Graduak, ANECAk

egiaztatutako tituluaren txostenaren arabera, 12 ECTSko edukia dauka. Abenduaren 27ko
ECI/3854/2007 Aginduak, Haur Hezkuntzako irakasle lanetan aritzeko gaitzen duten
unibertsitateko titulu ofizialak egiaztatzeko baldintzak ezartzen dituenak arautzen du titulu
hau; era subsidiarioan, Unibertsitatearen Gobernu Kontseiluak, 2013ko martxoaren 12ko
bileran onetsitako Gradu Amaierako Lanen arautegia aplikatzen da.
ECI/3854/2007 Aginduaren arabera, Haur Hezkuntzako Irakaslearen ikasketa-plan guztiak hiru

modulutan egituratzen dira: lehena, oinarrizko prestakuntzaz arduratzen da, eduki sozio-psiko-
pedagokikoak garatzeko; bigarrena, didaktikoa eta diziplinakoa da, eta diziplinen didaktika
biltzen du; azkenik, Practicum daukagu, zeinean graduko ikasleek eskola praktiketan lortu
behar dituzten gaitasunak deskribatzen baitira. Azken modulu honetan dago Gradu Amaierako
Lana, irakaskuntza guztien bidez lortutako gaitasun guztiak islatu behar dituena. Azkenik,
ECI/3854/2007 Aginduak ez duenez zehazten gradua lortzeko beharrezkoak diren 240 ECTSak
nola banatu behar diren, unibertsitateek ahalmena daukate kreditu kopuru bat zehazteko,
aukerako irakasgaiak ezarriz, gehienetan.
Beraz, ECI/3854/2007 Agindua betez, beharrezkoa da ikasleak, Gradu Amaierako Lanean,

erakuts dezan gaitasunak dituela hiru moduluetan, hots, oinarrizko prestakuntzan, didaktikan
eta diziplinan, eta Practicumean, horiek eskatzen baitira Haur Hezkuntzako Irakasle aritzeko
gaitzen duten unibertsitateko titulu ofizial guztietan.
Didaktika eta diziplinako moduluak bidea eman digu, proposatu dugun sekuentzia
didaktikoaren atalak garatzeko, zuzentzen den haur taldearen adinari egokitzen diren saioak
egituratzean. Modulo horietan landutako edukiak gure sekuentzia antolatzean eta horren
inguruko jardueretan garatzen dira.
Halaber, Practicum moduluak proposamen didaktikoa haurren gaitasunei egokitzen lagundu

du, izan ere, praktiketan edukitako esperientziari esker, eta 5.3. urteko ikasleekin lan egin

iv
izanak, aurrerago proposatzen den sekuentzia didaktikoa haien gaitasunetara egokituz

proposatu dugu.
Beste alde batetik, ECI/3854/2007 Aginduak ezartzen du, Gradua amaitzerako, ikasleek
gaztelaniazko C1 maila eskuratuta behar dutela. Horregatik, hizkuntza gaitasun hau
erakusteko, aipatutako hizkuntzan hurrengo atalak jorratuko dira, alde batetik,
“INTRODUCCIÓN” eta “CONCLUSIONES Y CUESTIONES ABIERTAS” atalak.

ii
v
Laburpena
Hezkuntza sistema urteetan zehar etengabeko aldaketak jaso izan ditu, momentuan bertan bizi
zen egoera sozialari egokitzeko eta erantzun bat emateko grinarekin. Gaur egun, hezkuntza
erakunde gehienetan gizon eta emakumeen arteko berdintasuna lortzera abiatutako programa
eta esku-hartzeak geroz eta agerikoagoak dira.
Horregatik, lanaren muina, eskoletan emakumeen ikusgaitasuna bultzatzea da. Horretarako,

emakume zientzialariak ikertu eta hauen lana ezagutzera emateko proposamen didaktiko bat
aurkezten da, Haur Hezkuntzan lantzen diren ohiko metodologietara egokitua.
Hala ere, horren aurretik, sekuentzia didaktikoaren proposamena testuinguru baten barne
kokatzeko, marko teorikoan emakumeak historian zehar pairatu izan dituen bidegabekeria
forma anitzak aztertu dira.
Hitz gakoak: emakumea; berdintasuna; emakumeen ikusgaitasuna; zientzia.
Resumen
El sistema educativo ha sido objeto de constantes cambios a lo largo de los años, con el afán
de adaptarse a la situación social que se vivía en el momento y dar una respuesta a esta. En la
actualidad, los programas e intervenciones encaminados a la consecución de la igualdad entre
hombres y mujeres son cada vez más evidentes en la mayoría de las instituciones educativas.
Por ello, presentamos una propuesta didáctica para investigar y dar a conocer el trabajo de las
mujeres científicas, adaptada a las metodologías habituales de Educación Infantil. Iinfantil.
No obstante, antes de presentar dicha propouesta, con el objetivo de contextualizar esta

secuencia didáctica, en el marco teórico se han las múltiples formas de injusticia que ha
sufrido la mujer a lo largo de la historia
Palabras clave: mujer; igualdad; visibilidad de la mujer; ciencia.

vi
Abstract
The educational system has undergone constant changes over the years, with the aim of
adapting and responding to the current social situation. Currently, programs and interventions
aimed at achieving equality between men and women in most educational institutions are
increasingly evident.
For this reason, we present a didactic proposal to investigate and make known the work of
women scientists, adapted to the usual methodologies of Early Childhood education.
However, before presenting this proposal, in order to contextualize this didactic sequence, the
theorical framework analyzes multiple forms of injustice that women have suffered
throughout history.
Keywords: women; equality; visibility of women; science.

ii
vii
AURKIBIDEA
INTRODUCCIÓN 1
1. MARKO TEORIKOA : Emakumea Hezkuntzan, itzaletik argira 5
1.1. Emakumeak eta feminismoa hezkuntzan 7
1.2. Emakumeen aurkako desberdintasunen forma anitzak 13
1.2.1. Genero-indarkeria 13
1.2.2. Emakumearen Ikusezintasuna 17
1.3. Genero berdintasunaren bidean 21
1.3.1. Eskolaren papera: Eskola Inklusiboa eta Hezkidetza 22
1.3.2. Guztiontzat berdina den Kalitatezko Hezkuntza jasotzeko 25
Eskubidea
2. MARKO PRAKTIKOA : Proposamen Didaktikoa 28
2.1. Sarrera eta justifikazioa 28
2.2. Testuingurua 29
2.2.1. Gela Irekiak 30
2.2.2. Gurasoekin harremana 32
2.3. Curriculumarekin lotura 34
2.3.1. Helburu Orokorrak 34
2.3.2. Eduki Orokorrak 36
2.3.3. Ebaluazio Irizpideak 38
2.3.3.1. Ebaluazio tresna 40
2.4. Metodologia 44
2.5. Unitate didaktikoa 48
2.5.1. Deskribapen orokorra 48
2.5.2. Saioen Planifikazioa: ordutegia 48
2.5.3. Jardueren deskribapen taula 50
CONCLUSIONES Y CUESTIONES ABIERTAS 71
Bibliografia 74
Eranskinak 78

viii

ii
1
INTRODUCCIÓN
En el presente documento, se recoge el Trabajo de Fin de Grado requerido por la asignatura

Gradu Bukaerako Lana en el cuarto año del grado Haur Hezkuntzako Irakasleen Gradua de la
Universidad Pública de Navarra (UPNA), obligatorio en todos los grados universitarios de todas
las universidades desde la implantación del Plan Bolonia desde el curso académico 2009-2010,
cuyo objetivo es la instauración de un Espacio Europeo de Educación Superior (EEES) en el que
se fomenta la convergencia de numerosas universidades europeas a nivel teórico y práctico.
Desde la UPNA me fue asignada la oferta 13937 ‐ Itzaletik argira: Emakumea, generoa eta
Historia Haur Hezkuntzan que iba a ser supervisada por Amaia IRAIZOZ CÍA, aunque finalmente
este trabajo pasó a Idoia ILZARBE ZUBIA, la cual es docente en las asignaturas Ciencias
Humanas y de la Educación y Didáctica de las Ciencias Sociales impartidas por la UPNA.
Este trabajo comienza analizando las diferentes formas de violencia contra las mujeres que
estas han tenido que sufrir a lo largo de la historia, y que todavía, hoy en día algunas tienen
que sufrir. Por ello, y tras la lectura de diferentes artículos científicos, se propone un marco
teórico que recoge las formas más destacadas de la violencia contra las mujeres, así como la
transformación del feminismo a lo largo de la historia. Este apartado, concluye con las
desigualdades de género en el ámbito escolar, con el fin de justificar la necesidad de
propuestas de intervención que fomente la igualdad de género y con la intención de introducir
a su vez, la propuesta didáctica que abordaremos dentro del Marco Práctico. Esta propuesta
práctica tiene como principal objetivo dar a conocer a mujeres científicas que hicieron grandes
hallazgos para la ciencia, pero que, por desgracia, todavía algunas no son conocidas o
estudiadas. Mediante el estudio de estas científicas, queremos poner en valor las capacidades
de las mujeres, visibilizarlas y que sirvan como referentes para las niñas de nuestra aula.
A pesar de que cada vez es mayor el esfuerzo por acabar con las diferentes formas de
desigualdad que se dan contra la mujer, parecen todavía insuficientes para conseguir una total
igualdad entre hombres y mujeres en nuestra sociedad. Ya que a día de hoy muchas mujeres y
niñas siguen siendo víctimas de esta desigualdad.
Según la investigación Gender stereotypes about intellectual ability emerge early and influence
children's interests (2017), las niñas comienzan a sentirse menos inteligentes que los niños a

2
partir de los 6 años, lo cual influye en las aspiraciones profesionales de las mujeres. El estudio
revela también que las niñas de 6 años son menos propensas que los niños a creer que los
miembros de su género son realmente inteligentes y comienzan a evitar actividades que
consideran relativas a los niños brillantes. La investigación concluye que las ideas culturales
sobre el género se adquieren desde edades tempranas y estas nociones
estereotipadas afectan los intereses de los más pequeños.
El estudio Actitud en niños y adultos sobre los estereotipos de género en juguetes

infantiles (2008) desvela también que tanto las niñas como los niños de entre 3 y 7 años ya
relacionan los juguetes con su género influenciados por factores tradicionales y de género que
adquieren en el seno familiar, escolar y a través de los medios de comunicación. Las
conclusiones de esta investigación, realizada por académicos de la Universidad de Granada,
indican que es necesario promover la formación de los educadores hacia la igualdad de
género, ya que su aportación en las aulas es la mejor manera de empezar a eliminar los
contenidos sexistas en nuestra cultura (Bosada, 2018).
Por tanto, los especialistas en el tema consideran que el papel del sistema educativo y los
docentes, así como de la familia, es fundamental para la transmisión de valores de respeto,
tolerancia e igualdad entre mujeres y hombres. La mayoría coinciden en que es necesario
ayudar a los escolares a reflexionar y a ofrecerles estrategias que les permitan prevenir o
erradicar de su entorno íntimo, personal y social la desigualdad y, por ende, la violencia de
género.
Gracias a los conocimientos que he recibido durante mi etapa de formación en la UPNA

durante estos cuatro años, he ido tomando conciencia del lugar que ocupan los estereotipos
de género en nuestras vidas personales y en los diferentes lugares de la sociedad en la que
vivimos. Estos, de una silenciosa manera, se toman la libertad de normalizar actitudes de
dominio del hombre sobre la mujer. Por lo tanto, nuestra labor debe ser eliminar esas
actitudes de dominio, así como en la medida de lo posible, hacer una transmisión diferente de
los valores de vivir en sociedad, por hacer de ella una sociedad más justa.
Con el entusiasmo de que la balanza entre ambos géneros llegue a un completo equilibrio,
vemos precisa una actuación inmediata por parte de instituciones como la educación formal.
Así mismo, creemos que los y las docentes de Educación Infantil, como también los de
educación primaria tenemos una gran responsabilidad a la hora de educar a nuestros alumnos.

3
Defendemos la coeducación, la cual tiene como principal objetivo la igualdad entre los
diferentes sexos, y, sin discriminaciones por razones de sexo.
En los últimos años, muchos programas de intervención han sido puestos en funcionamiento.
Entre ellos, el ya mencionado, SKOLAE conocido como un Itinerario para aprender a vivir en
Igualdad puesto en marcha por el Gobierno de Navarra. Y aunque ello supone un logro
indudable, esta evolución debe continuar en la educación para que las mujeres encuentren
respuestas adecuadas a sus demandas y al logro de la igualdad de oportunidades. En esta
línea, es imprescindible seguir trabajando en todos los estamentos y en todos los niveles para
mejorar objetivos, contenidos, metodología, evaluación, materiales didácticos y formación del
profesorado.
En este camino hacia la igualdad, el Instituto de la Mujer está comprometido con el objetivo de
lograr la igualdad de oportunidades en el ámbito educativo, en colaboración con las
administraciones competentes y buscando responder a los intereses y necesidades de las
mujeres, promoviendo Proyectos educativos y colaborando con diversas instituciones en la
realización de actividades educativas y de promoción de la igualdad. Los principales proyectos
y actividades desarrollados por el Instituto en este ámbito son Proyecto Intercambia, Proyecto
Irene, Proyecto Relaciona y Proyecto Plurales.
Habiendo mencionado todo lo anterior, y a modo de resumen, nuestra propuesta, además de

plantear un proyecto para dar visibilidad a las mujeres, es un punto de inflexión para que poco
a poco se igualen las representaciones de mujeres a las de los hombres en el ámbito escolar,
empezando por proyectos como el que nosotras os proponemos llegando hasta los libros de
texto de enseñanzas próximas, como, Educación Primaria, Secundaria o enseñanzas
superiores.
En resumen, mediante este Trabajo de Fin de Grado, pretendemos conseguir los siguientes
objetivos:
- Comparar diferentes artículos con el fin de conocer la realidad de la desigualdad entre
hombres y mujeres.
- Conocer la evolución del feminismo a lo largo de la historia.
- Conocer la implicación de las mujeres en la educación y la evolución de su presencia en
esta.
- Identificar las formas de violencia sobre las mujeres en los diferentes aspectos de la
sociedad.

4
- Hacer una propuesta didáctica alternativa e diferenciada, para trabajar los aspectos
que denunciamos previamente en el marco teórico.
- Proponer un proyecto que tenga como base la igualdad de género y que contribuya en
la visibilidad de las capacidades de las mujeres.
- Proponer una metodología que respete la diversidad del alumnado y que fomente un
aprendizaje significativo y competencial.

5
1. MARKO TEORIKOA: Emakumea Hezkuntzan, itzaletik argira
Esku artean dugun Gradu Bukaerako Lan (GBL) honen marko teorikoaren atalean, aitzinetik
datorkigun emakumearen indarkeriaren inguruko arazo soziala eta honen nondik-norakoak
(aurrekariak, zergartiak, ondorioak…) aztertu egingo dugu, aurrerago marko praktikoan
proposatuko den unitate didaktikoa testuinguru batean kokatua gera dadin, eta nolabait,
aurkeztutako unitate didaktiko hura planteatu izanaren zergaitiak ulertzeko.
Marko teorikoan, emakumeek historian zehar izan duten papera baita gizartean hartu izan
duten espazioa eta horrek berarekin izan dituen ondorioak aztertuko dira. Halaber, betidanik
existitu izan den gizon eta emakumeen arteko desberdintasun sozialaren aurrekarien nondik
norakoak azaltzea gustatuko litzaiguke. Gainera, oraindik ere, gaur egun emakume izate
soilagatik askok jasan behar dituzten bidegabekeriak azalaratzen saiatuko gara.
Lana jorratzen hasi aurretik, zenbait definizio eta argibide ematea aproposa ikusi dugu, izan
ere, lan osoan zehar jorratuko diren kontzeptu nagusiak gutxienez ere ezagutzea eta haien
gaineko oinarrizko informazioa jasotzea, ezinbestekoa dela uste dugu.
Gauzak horrela, hasteko genero eta sexu arteko desberdintasunak aipatzea aproposa izango
da, emakume-gizon eta eme-ar binomiotik aldentzeko. Gure lanaren izenburuan irakur
daitekeen moduan, generoari buruz hitz egingo dugu, eta garrantzitsua da jakitea, generoa eta
sexua gauza bera ez direla. Hain zuzen ere, bi kontzeptu hauen arteko desberdintasunaren
ezjakintasunak, gizarte honetan pertsona (eta batez ere gure errealitatera bueltatuz haur)
askok pairatu behar izan dituzten bidegabekeriak eman zitezen lagundu du. Haien sexuarekin
bat doazen arauei uko egiterakoan edo aske bizi nahi izanagatik erabaki propioak hartzerakoan
epaituak edo erasotuak izan baitira.
Aurreko hariarekin jarraituz, zein da, beraz, bi termino nabari horien arteko desberdintasuna?
Hasteko argi geratu behar da, sexuak pertsona batek jaiotzetik egokitu zaizkion ezaugarri
biologiko eta anatomikoei erreparatzen diola, beraz, jaiotzerakoan ugal-organo emea izanez
gero zure sexua “emea” dela ondorioztatzen da, eta, berriz, ugal-organo arra izanez gero zure
sexua “arra” izango da. Hala ere, badira bi ugal-organoekin jaiotzen diren pertsonak ere.
Sexuari estuki loturik, generoa daukagu, eraikuntza kultural bat dena. Gizarte honetan sexu

6
eme edo arrari egokitzen zaizkion ezaugarrien araberako eraikuntza, kultura, momento
historiko edo gertaera kulturalen arabera alda daiteke.
Genero kontzeptura bueltatuz, genero-identitateari bidea irekitzen zaio, nahiz eta ugal-organo
emea edo arra izan, bakoitzak bere buruarekiko daukan ikuskeraren ondorioz, emakumea edo
gizona bezala autodefinitzeko aukera du, hau da, gure genero identitatea ez du zergatik
sexuarekin bat joan behar. Gehiago zehaztearren:
Genero-identitatea “gizonak” edo “emakumeak” izatearen sentimenduari dagokio,
baita araututa ez dauden identitateei ere, hala nola “transexualitateari” eta
“transgeneroari”; identitate horiek genero-identitatea bi kategoriari (bakarrak eta
aurkakoak) lotuta dagoen zerbait dela zalantzan jartzen dute. Genero-identitatea era
askotako gisa definitzeak hautsi egiten du sexua/generoa bikotearen (bi sexu – bi
genero) ikuspegia. Ulertzen da gorputzek desberdintasun anatomiko naturalak eta
biologikoak eskaintzen dituztela, baina gorputzei buruz egiten dugun interpretazioak
ematen die esanahia. Hortaz, gure genero-identitatea (gure portaerak eta
subjektibotasunak), gure identitate sexuala (gure desirak eta afektibitateak) eta
gizartean egoteko gure aukerak (gure rolak) ulertzeko elementu gisa erabiltzen diren
eraikitako bi elementu izango genituzke: sexua eta generoa. (Cear, 2014).
GBL hau hezkuntzaren arloan jorratuko denez, gizartean oraindik ere genero identitatearen
gaia tabu izatearen arazoa mahai gainean jartzea komeni dela ikusi dugu. Gaur egun, eskoletan
haurrekin genero identitateari buruzko lanketa geroz eta nabariagoa den arren, SKOLAE
moduko proposamenen eskutik, uste dugu, oraindik ere lan sakona egiteko dagoela. Arazo
horrekin bukatzeko aurrera pauso handiak egin direla argi dago, hala ere, oraindik gizarte
patriarkal -gizona zentroa eta nagusitzat duena- batetan bizi gara, zeinetan haur asko
araututako rol eta esteriotipoak jarraituz “askatasunez erabakitzera” bultzatuak dira.
Askatasun ideia faltsua da noski, izan ere, erabateko askatasuna egongo balitz inork edo ezerk
ez luke “maskulinitatea eta feminitatea” arautuko. Horren harira, gizarteko arlo oro bitan
sakabanatuta geratzen da, horrela, emakumezkoentzat zein gizonezkoentzat egokia dena
finkatzen da eta hortatik haratago doana, arraroa edo desberdinaren etiketa eramango du
jarrita, eta horrek berarekin dakarren bazterketa edo onespen eza.

7
Lan hau hezkuntza barneko markoan jorratuko dugula gogora ekarriz, ikasle guztiontzat
berdina den kalitatezko hezkuntza bermatu dadin kontuan izan beharreko alderdiak adierazten
saiatuko gara, baita horiekin nola lan egin inolako diskriminizaziorik agertu ez daitezen.
1.1. Emakumeak eta Feminismoa Hezkuntzan
Atal honen bitartez, aurrerago jorratuko ditugun bi atalei sarrera ematea bilatuko dugu, hoiek
planteatzearen zergatia ulertzeko. Halaber, gero aipatuko diren gertakari askoren aurrekariak
aurkeztuko dira. Hasteko kometatuko dugu, hau jorratzeko Feminismo y educación. Recorrido
de un camino común artikulua oinarritzat hartuko dugu (Domingo & Galdo, 2017). Horrela,
haiek bildutako informazioa Euskarara itzuliz.
Nahiz eta gizon eta emakumeen arteko desberdintasunak desagertzearen aldeko borrokaren
lehenengo pausoak sufragistekin hasi eta mugimendu feministekin 70eko hamarkadan
bigarren olatua eman, oraindik ere, emakume eta gizonen arteko desberdintasunak
desagertarazi daitezen lan handia dago egiteko. Mugimendu feministei buruz hitz egiten
dugunean, argi geratu behar da hauen oinarrizko funtsa gizonezkoen eta emakuezkoen
erabateko berdintasuna lortzea dela, horrela beraz, ez litzateke inorrenganako inolako
diskriminaziorik egon beharko haren emakume edo gizona izateko hartutako erabaki
soilagatik.
Kontzientzia feminista XIX. mendearen azken herenean azaleratzen hasi zen Espainian
(Domingo & Galdo, 2017). Feminismoa "bere erara" esnatzen hasi zen, hasieran ahots
bakanetan eta apurka-apurka geroz eta era antolatuago batean.
Maistrek, beste herrialde batzuetan bezala, zeregin esanguratsua izan zuten prozesu honetan,
aitortutako ikasketa-maila handiena zuten emakumeen taldea izan zelako, baina horrez gain,
bitarteko eta baliabide gehien zituztenak ziren, horrela, bereziki XIX. mende bukaerako
eztabaida askotan protagonismo berezia izan zuten. Hainbat azterlanetan (Ballarín, 1999)
nabarmendu da Eskola normaletan (Irakasleen prestakuntzara berariaz eta esklusiboki
bideratutako zentroak) hezitutako irakasleak, emakumeak izateagatik arlo profesionalean eta
sozialean zeuden diskriminazioez jabetzen hasi zirela. Haien burua defendatu zuten

8
"sexuagatik" esparru profesionalean jasaten zuten diskriminazio era desberdinengatik, eta

egiten zuten lanarengatiko duintasun handiagoa aldarrikatu zuten, beren asmoen legitimitatea
defendatzearekin batera. Neskei zuzendutako hezkuntzarako oinarriak ezartzen zituzten
bitartean, "etxeko erabilgarritasunerako" beste helbururik gabe ematen zen hezkuntza
modeloaren aurka egin zuten, izan ere, emakumeak familiako eta etxeko bizitzara mugatuak
jarraituz gero ezjakintasunean mantentzen jarraituko zuten. Horren aurrean emakumeen
gaitasun intelektuala gehiago heztea eta aitortzea eskatu zuten.
XIX. mende amaieran klasearteko feminismo laikoa sortu zen, eskubide zibilak, hobekuntza
sozialak eta hezkuntzarako sarbidea bilatzen zituenak amatasuna babesteko neurriekin batera
(Ramos, 2000). Europako beste herrialde batzuen antzeko estrategietan erreparatu zuten
horretarako.
XIX. mendearen azken herenean aldarrikapenak gogortu egin ziren, klase ertainetako
emakumeak intelektualki prestatzeko beharra azpimarratzen zuten diskurtsoak eta ekimenak
biderkatuz, lan-merkatuan errazago sar zitezen. Kongresu pedagogikoetan (1882 eta 1892),
emakume profesionalek soldaten berdinketa, haur-eskolen zuzendaritza, emakumeek
osaturiko ikuskatzaileen kidegoaren sorrera eta oraindik irakasle gizonezkoek okupatuta
zituzten, emakumeen eskola normaletako klaustroetara sartzeko eskubidea aldarrikatzen
zuten. 1882ko martxoaren 17ko Errege Dekretuak ere emakumeentzat hezitzaile gisa, mugarri
bat ezarri zuen, haur eskoletako zuzendaritza eman baitzien. 1883ko uztailaren 6ko legeak
maisu-maistren soldatak parekatu zituen. Hori, zalantzarik gabe, emakume maisuen garaipena
izan zen, soldata-desberdintasuna Espainiako gizartean eta gure ingurukoetan ohikoa zenean.
Bestalde, 1884ko irailaren 3ko Errege Dekretuak maisu-maistren eskola normaletako plazak
emakumeei bakarrik esleitzen zizkien – Erlijioaren irakaskuntza izan ezik –, nahiz eta, maisuen
etengabeko kexen aurrean, berriz ere haien ohiko postuetan kokatuak izan ziren, 1887ko
erreformara arte.
Baina ez da ahaztu behar, XIX. mende amaieran, Espainian oraindik emakumeak herritarrak ez
zirelaren ideia mantentzen zela eremu pribatura mugatzen zirelako. Dena den, nahiz eta
gauzek aurrera ez egin, erabat katolikoa zen herrialde batean (1898aren ondoren) feminitate-
eredua eraldatzen eta berritzen hasi zen. Horrela kutsu sozializatzailea, zibikotzaa, sozialta eta
"publikoa" hartu zuen, terminoaren zentzu mugatuan (Aguado eta Ortega, 2011).

9
Berdintasuna lortzeko, emakumeek erdi- eta goi-mailako ikasketak egin behar zituzten, baina,
era berean, zentro beretan hezi behar ziren kalitatea hobetzeko. Subiratsek eta Brulletek
adierazten duten bezala:
….”En EE. UU. y países de Europa vinculados al protestantismo, como Noruega, Suecia,
Finlandia, la escuela mixta se implanta en el siglo XIX y en EE. UU. en todos los niveles
de la escuela pública. En países europeos vinculados al catolicismo como Italia,
Francia, Portugal, Bélgica y España y como caso aparte Inglaterra, la escuela mixta
tenía fuerte oposición todavía a principios del siglo XX y una práctica minoritaria (por
la necesidad de economizar recursos o por experiencias pedagógicas minoritarias que
en su momento despertaron polémica)”. (Subirats eta Brulet, 1989, 16.or).
Helburu hori ez zen oraindik lortu. Espainian, neska-mutilen baterako hezkuntzak zekarren
karga ideologikoak, gizonen eta emakumeen arteko gizarte-harremanetan zuen eraginagatik,
Elizaren eta arrazoi erlijioso eta moralak alegatzen zituzten sektore kontserbadoreen
aurkakotasuna izan zuen beti.
XIX. mendearen amaierako balantzea egiteko balio du 1892ko Portugalgo Hispaniar Kongresu
Pedagogikoak, hona hemen zenbait datu adierazgarri:
- Emakumeek beren ahalmen guztiak garatzeko eskubidearen alde : %75
- Emakumeek irakaskuntza maila guztietan irakastearen alde: % 66
- Emakumeek lanbide guztietan sartzeko aukeraren alde % 40; aldiz, % 60 kontrakoa zen
(Domingo eta Galdó, 2018).
XX. mendearen lehen herenean, emakumeen hezkuntzari buruzko ekimen publiko eta
pribatuak eta horien ondorioak askotarikoak izan ziren. Emakumeen hezkuntzaren
aurrerapenak nabarmendu ziren, Irakaskuntzako Erakunde Libreak protagonismo berezia
hartu zuen garaian. Europara begiak ireki ziren, zientzia, hezkuntza eta kultura berritzera.
Modernizazio urte horietan, zenbait emakumek gero eta protagonismo handiagoa izan zuten
hiri-ingurunean, eta forma estetiko berriak proiektatu ziren, beren gorputz, janzkera eta
orrazkera erosoagoak eskatuko zituztenak, nahiz eta laster eten egingo ziren.

10
Espainian atzerapen handia zegoen Europarekin alderatuta 1900 urtean hamar urtetik gorako
emakume espainiarren %69k eta gizonen %47k oraindik ez zekiten idazten-, baina hezkuntza-
aurrerapenak mendearen lehen herenean ere nabaritu ziren (1900-1936). II. Errepublikak
aldaketa garrantzitsuak ekarri zituen neurri demokratikoen garapenarekin eta gizonen eta
emakumeen arteko berdintasun handiagoa bultzatu zuten zenbait lege aldarrikatzean. Bizitza
pribatuan ere eragina izan zuten politikaria hauek. Neurri horiek Azañaren lehen gobernu
errepublikarrera mugatu behar dira (1931-33), hezkidetza defendatzen zuten proiektu
politikoei lotutako errepublikano eta sozialistekin (Marcelino Domingo, Rodolfo Llópis,
Fernando de los Ríos). Bere jardueren ondorioz, 1929an sortutako bigarren hezkuntzako
institutu femeninoak misto bihurtu ziren, eta hezkidetza ezarri zen Eskola Normaletan eta
Eskola Normalei, Merkataritza Eskolei, Kontserbatorioari eta Hizkuntza Eskola Nagusiari
atxikitako lehen mailako eskoletan (Ferrer, Guardia, 1976).
Lehen Hezkuntzan hezkidetza ezartzeko espero zen Dekretua ez zen inoiz gertatu. Neurri
berdinzaleena –Eremu errepublikarreko lehen mailako eskola guztietan hezkidetza ezartzea –
1937ko irailaren 9ko Aginduaren zain egon behar izan zen. Hala ere Guda Zibilak laster zapuztu
zituen, horren ondoren, frankismoak eta familia-mezuek, gerraosteetan ohikoak zirenak,
eragin antzekoak izango zituzten emakumeentzat. Frankismoaren lehen neurrietako bat
irakaskuntza mistoa indargabetzea izan zen. Bereizketa hori 1970eko Hezkuntzaren Lege
Orokorra (IGI) arte mantenduko da, gutxienez. 60ko hamarkadara arte itxaron beharko zuten,
ia ezkutuan beste herrialde batzuetako korronteetara zabalduko zen izkutuko feminismoa
esnatzen hasteko.
60tik 74ra bitartean, Emakumeari buruzko Azterketa Soziologikoen Mintegia eta Emakumeen
Mugimendu Demokratikoa gogoratu behar dira. 70eko hamarkada hezkuntzako aukera-
berdintasuna aldarrikatzen zuen lehen Legearekin itxiko zen. Garapen ekonomikoak, 60ko
hamarkadatik aurrera, giza kapitala handitzea eskatzen zuen, emakumeak ekoizpen-
prozesurako erreserbako eskulan gisa prestatuz. Hezkuntza Lege Orokorrak (1970) interes
horren berri ematen zuen, derrigorrezko hezkuntza 14 urtera arte zabalduz eta eskola
mistoaren garapenerako atea irekita utziz. Prozesu honetan, neskei zuzendutako curriculuma
zeinak emakumeak ugalketa-jarduerarako prestatzen zituen, etxearekin zerikusia zuten
ikasgaietatik askatzen joan zen. 1975. urtean, ONUren Emakumearen aldeko Nazioarteko
Urtea, joera feministak Espainian dibertsifikatzen den inflexio-puntu gisa irakurtzen da, eta
esanahi bikoitza hartzen du, trantsizio demokratikoaren hasiera eta Mugimendu feministaren

11
berpiztea markatzen dituelako gure herrian. 1976an, Primeres Jornades Catalanes de la Dona
ospatu ziren; 1978an, Emakumeari eta Hezkuntzari buruzko Lehenengo Jaurdunaldiak; 1979an,
Granadako jardunaldi feministak egin ziren, eta, ondoren, Bartzelonako Unibertsitate
Autonomoko patriarkatuaren Lehen Jardunaldiak. Horietan guztietan, hezkuntza estereotipoen
eta desberdintasunen erreprodukzio sozial gisa salatzen zen. Hezkuntzaren Lege Orokorraren
indargabetzea eta, eskola publiko eta laiko baten testuinguruan, genero rolen bereizketarekin
amaitzea eskatzen zen.
1978ko Konstituzioak emakumeen eta gizonen arteko eskubide-berdintasuna aitortzen zuen,

eta 1983an Emakumearen Institutua sortu zen. Hezkuntzak prestakuntza behar zuen, kanpoan
zeuden emakumeek gizarte eta lan-esparru osoa betetzeko, diskriminazio horizontalarekin
hausteko. Hezkuntza prestakuntza handiagoa izatean arren, emakumeei gizonei ematen
zitzaien status profesional bera ez ziela ematen egiaztatu zen, eta arreta oztopo ikusezinetara
bideratu zen, emakumeek botere handieneko espazioetara igotzea eragozten baitzuten.
1990ean aldarrikatutako Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrari buruzko Lege
Organikoak (LOGSE) lehen aldiz Espainiako hezkuntza-sistemaren legerian sexuen araberako
diskriminazioa zegoela aitortzen zuen, eta hezkuntza-jarduera berriz aztertzeko beharra
ezartzen zuen, bi sexuen arteko aukera-berdintasunaren printzipioak kontuan hartuta. Jada
emakumeak unibertsitatean lekua hartzen hasiak ziren, eta, honetan ordezkaritza hartzearekin
batera, zientziaren neutraltasuna zalantzan jarri zuten, pentsamendu nagusi eta
maskulinoaren isla zen jakintza hori, hierarkizatzailea bere analisietan, sexuaren arabera
banatutako mundu bat erreproduzitzen zuena. Proposamen berrien helburua hurrengoak
ziren, neskak oraindik lekua ez zuten espazio profesionaletara bideratzea, beren buruarekiko
segurtasuna indartzearekin batera. Honekin batera "hezkidetza" kontzeptua paradigma
berdintzaile gisa berpizten zen zentzu berritua hartzen zuen demokrazia estreinatu berrian.
Nesken eskolatze-tasak igo ahala, gero eta presentzia handiagoa hartu zuten adar jakin
batzuetan, letretako, hizkuntzetako, farmaziako edo medikuntzako gradu luzeetan, bai eta
erizaintza, bibliotekonomia, irakasle-ikasketak bezalako, gradu laburretan ere.
1982 eta 1992 artean, 1,5 milioi emakume Espainian "biztanleria aktiboan" sartu ziren, baina,
hala eta guztiz ere, Espainiak Europako batez bestekoaren (% 42) oso azpitik jarraitzen zuen (%
36) (Lagrave, 1993). Lanbide debaluatuenak emakumeek betetzen zituzten, eta ospe
handienekoak, berriz, gizonek. Enpleguan gertatzen zen diskriminazioa ez zen soilik adarren
banaketa sexualean agertzen, baizik eta zuzendaritza-mailetako gizonen gehiengo presentzian
ere.

12
2004tik aurrera, Espainiako Estatuko lehen gobernu parekidearekin, berdintasun-legeen

aurreako jarrerak ematen hasi ziren. Gizonek emakumeen aurka erabiltzen zuten indarkeriari
aurre egiteko, premiazko neurriak hartu behar ziren, eta horixe izan zen lehenengo legea
(2004); berdintasuna garatzeko oztopoak desaktibatzeko legeak zerbait gehiago itxaron zuen
(2007), baina bi legeek azpimarratzen zuten garrantzitsua zela hezkuntzako curriculumean
berdintasun-gaiak lantzea. Agenda politiko feministak, bere ahuleziekin, haren ibilbidea hasi
zuen.
Hezkidetzako proiektu feminista berritu bat garatzeko ahaleginak egin diren arren, eskola-
esparruan eta haren inguruan, hezkuntza-politikek jarraitzen diote gizonen eta emakumeen
arteko berdintasunaren garapenak duen oztopo nagusiari: irakasleen prestakuntzarekiko
interes mugatua, aspalditik gizon eta emakumeen arteko berdintasun handiagoa garatzeko
tresna nagusi gisa identifikatua, eta arlo horretako proposamen mugatuak garatzeko
zailtasunak, are gehiago geldotuak ikusten dira eskola-esparruan. Unibertsitateko irakasleriak,
irakasle berrien hasierako prestakuntzaren arduradunak direnak, hein handi batean
aldaketaren aurkako jarrera, errutinak hausteko eta, bereziki, androzentrismo zientifikoa eta
feminismoarekin lotzen den guztia aitortzeko jarrera dute. Pentsamendu-korronte berrietara
irekiago agertzen direnek eta teoria feministatik berdintasunaren arloan egin diren
aurrerapenak onartzen dituztenek pentsatu ohi dute berdintasuna dagoeneko lortua dela eta
ez duela aurrera gehiago egin behar (Domingo & Galdo, 2017). Hala ere goian aipatu dudan
moduan, duela urte gutxi batzuk SKOLAE moduko proposamenak oztopo honi aurre egiten
saiatzeari ekin diote.
Bien bitartean, zeharkakotasunaren ideia okerra dago Kritika feministak landutako ezagutzen
transmisioari dagokionez. "Guztiok berdinak garenez, eta hori gizartearen, kontzientziaren -eta
ez zientziaren- kontu bat denez, guztiok iritzia berdin eman dezakegula" ulertzen da. Edozein
zientzia-eremutan onartezina den gaia, eta maltzurkeriaz ezagutza baten aurrean erabiltzen
dena, aldez aurretiko epaiketa desegokiarekin.
Behin emakumeak hezkuntzan izan duen bilakaera historikoa aztertu ondoren, eta aurreko
guztia kontuan hartuz, emakumeen aurkako indarkeria forma anitzen azterketari bidea irekiko
diogu hurrengo puntuan.

13
1.2. Emakumeen aurkako desberdintasunen forma anitzak
Gaur egun emakume izateagatik ematen diren desberdintasun motak azalduko dira
ondorengo paragrafoetan. Arestian aipatu dugunez, argi dago bizi garen errealitatean, gizon
eta emakumeen arteko desberdintasunak nabariak direla, eta horren ondorioak emakume
askok haien eguneroko bizitzan sufritzen dituzte. Ezin izango dugu beraz erabateko
berdintasunari buruz hitz egin injustizia sozial hori erabat desagertzen denera arte eta kultura
guztietako gizon eta emakume guztiak egoera sozial berdinetan egotera arte, baldintza,
eskubide eta askatasun berdinak dituztelarik. Azken honi erreferentzia eginez, hurrengo
ilaretan, arazo hori Hezkuntzan nola islatzen den aztertuko dugu.
Aurreko hamarkadetan zehar eta oraindik ere, emakumeen gaineko indarkeria oso pil-pilean
egon den eta jarraitzen duen zerbait da, indarkeria horri, genero-indarkeria deritzo. Genero-
indarkeriari buruz ari garenean, emakumeak emakume izate hutsagatik pairatu behar duten
indarkeriari egiten diogu erreferentzia. Emakumeen segurtasunaren, duintasunaren eta
askatasunaren aurkako erasoa da, eta gertatzen den eremutik at dago.
1.2.1. Genero-indarkeria
1/2004 Lege Organikoaren 1. artikuluaren arabera, genero indarkeriaren biktima dira beren
ezkontideen eskutik edota beraiekin antzeko afektibitate harremanak dituzten edo izan
dituzten pertsonen eskutik (elkarbizitzarekin edo gabe), indarkeria jasaten duten emakumeak,
honek indarkeria fisiko edo psikologiko mota oro hartzen duelarik barne. Emakumeen aurkako
indarkeria modu hori giza eskubideen urraketa bat da eta gizonek emakumeen gain
darabiltzaten botere harremanen, desberdintasun egoeraren eta diskriminazioaren
adierazpena da. Gainera, adin txikiko beren seme alabak eta tutoretza edo zaintza behar
dutenak, indarkeria horren biktima dira eta 1/2004 Lege Organikoak eskubide ugari aitortzen
dizkie, 5, 7, 14, 19.5, 61.2, 63, 65, 66 artikuluetan eta 17. Xedapen Gehigarrian begiesten
direnak.
"Genero-indarkeria" kontzeptuak duela gutxi ere pertsonen bizitza pertsonalaren parte zen
arazo bati ematen dio izena; familia barneko kontutzat hartzen zen, eta ez zuen aterik gainditu
behar, beraz, esku hartu behar ez zela uste zen. Indarkeria gai pertsonal gisa ulertzeak
emakumeak gizonarekiko errespetuzko mendekotasun-egoera batera bultzatzera eramaten
ditu, eta berekin dakar historikoki bien artean desberdinak diren botere-harremanak bere gain

14
hartu behar izana. Harreman horien bidez, gizonari legitimazioa ematen zaio emakumearen
gaineko menderazio status-quo-ari eusteko, indarkeriaren bidez ere. Pertzepzio horren
ondorio, emakumeek ez dute beren egoera salatzen, beldurragatik, lotsagatik edo
erruduntasun pertzepzioagatik. (Galiziako Xunta, 2007).
Emakumeen diskriminazioa eta genero-indarkeria (gizonen eta emakumeen arteko

desberdintasunen adierazpen bortitzena den aldetik) mugetatik aratago doan arazoa da,
munduko herrialde gehienetan aurki daitekeelako, eta horren adierazle bereiztezina, tratu
txarren bizipenak leku eta kultura guztietan oso antzekoak direla da.
Indarkeria mota desberdinak daude. Indarkeria fisikoari mintzatzen garenean, ezin ahaztu
dezakegu, gaur egun, emakumeak haien bikotekideen eskuetan edo bikotekideak izandakoen
eta momentuan jada ez diren gizonen eskuetan erailak direla. Genero-indarkeriaren aurkako
gobernuaren ordezkaritzaren datuak kontsultatu ondoren, 2003ko urtarrilaren 1etik gaur arte
erailak izan diren emakume kopurua 1.079 koa izan da. Ez dezagun bada ahaztu, emakume
hauek emakume izate hutsagatik erailak izan direla, beraz, gutxienez ere datu kezkagarria dela
iruditzen zaigu.
1. irudia. 2003-2021 urteen bitarte Espainian emakume erailak.

Espainiako Gobernua.
Erailak izateaz gain, haien egunerokotasunean tratu txarrak jasotzen dituztenak askoz gehiago
dira, hauek era desberdinetan jasotzen dituzte, kolpatuak izanik edota ezertarako balio ez
dutela sentiaraztera eramanak ere, hortxe beraz, indarkeria psikologikoa, aztarna uzten ez
duena baina fisikoa bezain arriskutsua dena da.
Fisikoa bezain arriskutsua, edo hori baino arriskutsuagoa, indarkeria psikologikoa dugu. Forma
honetan, emakume askok ixilpean haien erasotzaileen tratu txarrak jasaten dituzte, bakarrik,
babesik gabe. Batzuetan, laguntza eskatzeko beldurrez, beste batzuetan erasotuak izaten ari

15
direlaren kontzientzia izan barik, amodio-erromantikoaren ideia faltsuari jarraiki. Hauek

ekiditzeko, txiki-txikitatik neska gazteek haienganako konfidantza hartzeko eta ez esateko
indar nahikoa izan dezaten lagundu behar ditugu, ahalduntzeko tresna eta baliabideak
emanez, eta amodio-erromantiko erlazioaren ideiarekin hautsiz (Fernández, 2016).
Emakume izateagatik lan munduan ere diskriminizazioak nabariak dira, besteak beste,
lanpostu batzuetan lan berdina egiteagatik diru gutxiago kobratzen jarraitzen dute, ardura
handiko lanpostu gutxiagotan aurkitzen dira, hau da, ordezkaritza mugatuagoa dute. Nahiz eta
azken bi hamarkadetan, Espainian lan-merkatuan genero-berdintasuna eman dadin modu
positiboan aurrera egin den, emakumeen partaidetza-tasa handituz eta gizonen eta
emakumeen arteko soldata-aldeak murriztuz, bien arteko benetako berdintasuna sustatzeko
oraindik lan handia egiteko dugu, gizarteko bi kolektiboen artean oro har, eta lan-merkatuan,
bereziki. Esan bezala azken bi hamarkadetan, Espainian nabarmen handitu da emakume
langileen tasa, alde batetik, emakumeen populazio aktiboak gora egin duelako, eta, bestetik,
enplegu-tasen igoera nabarmen bat eman delako, 2018an % 57 ingurukoa. Hobekuntza
nabarmen horiek gorabehera eman den arren, gizonen eta emakumeen arteko lan-merkatuan
oraindik ere desberdintasunak daude parte-hartzeari dagokionez. (CEOE, 2019).
2. irudia. Emakumezko eta gizonezkoen enplegu-tasa Espainian.

Enpresa Erakundeen Konfederazioa.
Nahiz eta ordaindua ez izan, etxeko lanen balioaren sexuaren araberako banaketari
dagokionez, eta ordaindutako merkatuan gertatzen den bezala, etxeko lanak batez ere
emakumeenak dira. Etxeko lanak etxe barruan egiten direnean, % 67,2 emakumeek egiten
dituzte. Gainera, nabarmentzekoa da aztertutako jarduera guztietan emakumeek gizonek
baino pisu handiagoa dutela. Funtzioen arabera, Ostatuan eta etxebizitzan (% 38,0) eta

16
Zaintzak eta hezkuntza ematean (% 34,7) nabarmentzen da gizonek ekarpen handiagoa egin
dutela 2018an; ondoren, oso hurbil, janaria emateko funtzioa dago (% 30,9), eta hori non
gutxien parte hartu duten arropa eta bestelakoak ematea da (% 17,4).
3. irudia. Etxeko ekoizpenaren sexuaren araberako banaketa EAEn.

Euskal Estatistika Erakundea.
Denbora luzeagotik begiratuta, azken 25 urteetako bilakaerak agerian uzten du ezen, gizonek
etxeko lanetan duten partaidetza 12 puntu handitu bada ere, emakumeek oraindik ere bikoiztu
egiten dutela, 2018an, ordaindu gabeko etxeko lan guztiarekiko hartzen duten ehunekoa
(Eustat, 2018).
4. irudia. Etxeko lanaren banaketa sexuaren arabera Euskal AEn.

Euskal Estatistika Erakundea.
Aurreko paragrafoetan azaldu diren indarkeria fisiko, psikologiko eta lan eremukoaz gain,
beste hainbat indarkeria mota existitzen dira; sexuala, ekonomikoa, egiturazkoa eta sinbolikoa.
Indarkeria sexualak emakumearen borondatearen kontra egindako edozein sexu-kontakturi

egiten dio erreferentzia. Ekonomikoaren kasuan, emakumeei informaziorako edo diruaren

17
kudeaketarako eukera eragozten zaienean ematen da. Egiturazko indarkerian, ez da indarkeria

era zuzen batean ematen, baizik eta, estratifikazio sozialaren prozesuaren bide da, izan ere,
ordenazio horren eraginez, pertsonaren oinarrizko beharrizanen asebetetzean kalte bat
sortzen da (La Parra eta Tortosa, 2003).
Amaitzeko, sinbolikoa daukagu. Indarkeria sinbolikoa da, hain zuzen ere, emakumeen kontrako
egiturazko indarkeria eta indarkeria zuzena justifikatzen eta legitimatzen duena,
emakumeenganako sistema menderatzailea bermatuz. Indarkeria mota honen ezarpenerako
beharrezkoakdiren tresnen artean bi dira azpimarratzekoak: lengoaia eta irudikapen kulturalak
(Plaza, 2007).
Hurrengo puntuan azken indarkeria mota honetan zentratuko gara, izan ere, emakume eta
gizonen inguruko estereotipo, mezu eta mandatuak bultzatzen dituen indarkeria mota da eta
gure proposamen didaktikoan honi aurre egiten saiatuko gara, hain zuzen ere.
1.2.2. Emakumearen Ikusezintasuna
Historian atzera egiten badugu, emakumeek historian zehar bete izan dituzten lanpostuei edo
hauek egindako aurkikuntzetan erreparatzerakoan, liburu huts batekin egingo dugu topo.
Emakumeak existitu izan ez balira bezala, itzaletan egon izango balira bezala. Hori al da
errealitatea? Zergatik eskoletan ez dira haien inguruko Historia irakasten? Zergatik mututu izan
da gizartearen parte baten errealitatea? Gizarte patriarkalarekin zerikusia izango luke:
Gizarte patriarkala eremu instituzionalizatuko sistema bat da, emakumeen eta gizonei
eta ‘maskulino’ denari dagokionez ‘femeninotzat’ hartzen den ororen
mendekotasunari eta ikusezintasunari eusten diona, eta horrela ‘sexu biologiko’ jakin
bateko kide izatean oinarritutako egitura-desberdintasuneko egoera sortzen da.
Familian du jatorri historikoa, familiaren buru aita izanik, eta ordena sozial osora
zabaltzen da. Egoera horri hainbat rol definitzen eta zabaltzen dituzten araubideen,
ohituren, azturen, ohiko jardunen, ideien, aurreiritzien, legeen eta erakunde sozial,
erlijioso eta politikoen bitartez eusten zaio eta haien bitartez, emakumeen gorputzak
zaintzen, atzitzen eta kontrolatzen dira, eta emakumeei ez zaie uzten aukera- eta
eskubide-berdintasun osoa izaten. Menderapen-sistema hori ‘sexu biologikoaren’
bitartez justifikatzen denez, ezartzen duen ordena normalean naturaltzat hartzen da
eta ez eralda daitekeen eraikuntza sozialtzat. Beraz, emakumeei emakume izateagatik

18
patriarkatutik ezartzen zaizkien rolak finkotzat eta ez-trukagarritzat hartzen dira. Era
berean, tradizionalki gizonei eta emakumeei esleitu zaizkien portaera eta lehentasun
sexualak ez direnak desbideratutako eta arautik kanpoko jokabidetzat hartzen dira
[…]. (Cear, 2014).
Gizona erdigunea, zentroa delarik, gizartean ez da emakuearentzat lekurik uzten, horrela

beraz, bere ekarpen eta aurkikuntza desberdinei garrantzia eta balorea gutxietziz itzalean
izkutu geratzen dira. Horren ondorioz, emakumea bigarren planoan geratzen da, mututua,
hark izandako eginkizunaren eta hartu izan dituen erantzunkizunen inguruko informaziorik
gabe, ezertarako balio ez balu bezala.
Emakumea irudikatzeko era horrek, haur zein gazte askoren erabakiak norabide bakar batean
ematearen arrazoiak adierazten ditu. Norabide hura esparru zehatz batean mugatzen da,
emakumezkoak “gai” diren lanpostuak, konpetentziak, kirol edo jarduerei muga zorrotzak
egokituz, hala nola, etxeko lanekin edo zainketarekin zerikusia duten lanpostuetan aritzera,
letrekin edo gizarte zientziekin zerikusia duten ikasketak burutzera eta kirolaren munduan
adibidez, dantzarekin zerikusia duten horietan. Aurrekoa gertatzen denean, emakumeen
kontrako segregazioari buruz hitz egin daiteke, hau da, emakumea izateagatik pairatu
beharreko bereizketa. Honekin, aproposa da androzentrismoa aipatzea:
Azterketa, analisi edo ikerketa bati ikuspegi maskulinotik baino ez heltzea, eta ondoren
emaitzek orokorrean norbanako guztientzat, gizonentzat eta emakumeentzat, balioko
balute bezala erabiltzea”. Beraz, gure ikaskuntza eta gure gizarte harremanak
androzentrismoak sakonki baldintzatuta daude eta, horren ondorioz, gure itxaropenak
ere, banakakoak zein taldekoak izan, baldintzatuta daude. Pierre Bourdieuk dioenez,
“androzentrismoa inkontzientean kokatu da, eta Familian, Eskolan eta Estatuan hartaz
beteta geratu gara”. Hala, pertsonen sexuan eta emakume eta gizonentzako eginkizun
desberdinen eraikuntza kulturalean oinarritutako gizarte ordena naturalizatu da. (Sau,
2000).
Kirol munduari dagokionez, zenbaitetan ere lan munduarekin bat egiten du, pertsona askoren
kasuan aritzen diren kirola haien lana da-eta. Kirol munduan nabari baino nabariagoa da
soldaten arteko desberdintasuna, futbolean batez ere. Futbolean aritzen diren kirolari
profesionalen artean, mutilezkoen ordezkaritza neskena baino askoz nabariagoa dela argi
dago, edo gutxienez hórrela da komunikabide forma desberdinetan betetzen duten espazio
txikia delarik, eta horrez gain, maila altuenetan jokatzen duten emakume eta gizonen

19
errealitateak oso bestelakoak dira. Kirol-informazioaren kirol nagusia futbola da (% 64,1), eta,
horren atzetik, oso urrun, saskibaloia (% 6,82), txirrindularitza (% 6,71), pilota (% 3,57),
eskubaloia (% 2,81) eta tenisa (% 2,2). Gainerako diziplinek ez dute informazioen % 2
gainditzen. Informazioan protagonista den generoari erreparatzen badiogu, futbola da
ohikoena gizonen, emakumeen eta neutroen artean. Hala ere, emakumezkoak (% 3) eta
“mistoak” (% 2,1) dira protagonistak, eta futbol guztiaren % 5 baino ez dute gainditzen.
5. irudia. Genero desberdinen ikusgaitasuna komunikabideetan.

Nafarroako Gobernua.
Gizonek urtean zehar diru-kantitate ikaragarriak (eta onartezinak ere) irabazten dituzten
bitartean, nesken kasua oso bestelakoa da. Hala, txapelketa eta kirol gehienetan, kirola
neskendako zerbait ez izango balitz bezala hartzen da. Zer esanik ez telebista eta
komunikabideen inguruan, zeinetan neskendako lekurik ez dagoen, beraz, zer egin horren
aurrean? Hementxe arazo askoren oinarria, ikusgaitasun egoera. Nola erabakiko dute neska
edo mutiko askok zertan aritu, zer gustatzen zaien, bakarrik gizonez osatutako patroiak
eskaintzen bazaizkie eta emakumeen existentziarik ematen ez bazaie.

20
Egun, emakume batek zer eta nola egin behar duen aratuta dago. Zeintzuk diren hartu behar
dituen erabakiak, nola jokatu behar duen besteen aurrean, zeintzuk izan behar diren bere
kezkak... Arautze horri generoari estereotipo edo rol zehatzak egokitzea deritzo, horrela,
emakume izateko era finko bat sortuz. Eraketa sozial horren ondorioz, emakumeak diren baina
emakumearen ikusmoldearekin bat ez doazen pertsonen bazterketa ematen da, edo eskala
baxuago batean, arraro bezala hartuak izango dira eta seguraski haien erabakiak zalantzan
jarriak.
Atal honekin amaitzeko, gure eskoletako testu-liburuetan genero desberdinek hartzen duten
ordezkaritza aurkeztu nahi dizuegu, beste behin ere, emakumeen ikusezintasuna agerian gera
dadin.
6. irudia.Testuliburuetan gizonen eta emakumeen arteko aldea

(Blanco García, 2000).
Ikerketa honetan, bi generoen arteko desberdintasuna gailentzekoa da, izan ere, aztertutako
6790 pertsonen artean, 5192 gizon dauden bitartean, emakumezkoak 1598 dira soilik. Beste
era batera azalduz, ordezkaritza guztiaren artean gizonezkoek %76.47 betetzen dute eta
emakumezkoek %23.53.

21
1.3. Genero Berdintasunaren bidean
Aurreko puntuetan azaldutakoa aintzat hartuz, hurrengo ilaretan, genero berdintasuna

lortzeko bidearen urratsak azalduko dira. Genero berdintasunaren bidean 1948 ko Giza
Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 2. artikuluak zera zehazten du:
Gizaki guztiek eskubide eta askatasun guztiak dituzte aldarrikatuta adierazpen
honetan, honako arlo hauetako inolako bereizketarik egin gabe: arraza, kolorea, sexua,
hizkuntza, erlijioa, iritzi politikoa edo beste edozein eratakoa, jatorri nazionala edo
soziala, posizio ekonomikoa, jaiotza edo beste edozein arrazoi.” Horrela, bi sexuen
arteko tratu berdintasuna eta aukerak bermatu beharko lirateke hauen arteko edozein
kasako bereizketen kontra eginez.
Hasieran aipatu dugun bezala, generoa eraketa soziala da, izan ere jaiotzetik gure generoaren
arabera heldutzen gara “emakumezko” eta “gizonezko” ereduak bereganatzen ditugun einean,
arau, balio, aurreiritzi edo jolasei…. dagokienez era desberdin batean hezitzen gaituztelako.
Hori dela eta, genero baten edo bestearen arabera zeregin sozial zehatz batzuk sortzen dira
historian zehar aldatuko direnak, gizarteko esparru desberdinetan -erlijioa, ekonomia, politika,
hezkuntza…- ematen diren aldaketekin batera. Zeregin sozial horiekin batera gizonak eta
emakumeak gizartean era desberdinetan lekuratzea ematen da, genero-harremanak emanez.
Genero harremanak ulertzeko, emakumeen eta gizonen iharduerak modu bereizi batez
aztertu behar dira. Alegia: emakumeek burutzen dituzten produkzio, ugalketa eta
komunitate zereginak aztertu behar dira, gizonek burututako zeregin ekonomiko eta
sozialekin egin ohi den bezalaxe. Horiek aztertuz, hobeto ulertuko dira beren premiak
eta gai edo iharduera zehatzei buruzko erabakiak hartzean duten partaidetza. (De la
Cruz, 1998).
Bizkaiko Foru Aldundiak argitaratutako Gizon eta emakumeen arteko berdintasuna artikuluan,
genero-harremanek botere eta baliabideen lorpena eta kontrola zehaztu eta zenbait
kulturatan baldintzatu egiten dutela adierazten da. Bertan, hainbat faktorek eragin zuzena
dute, hala nola, faktore kulturalak, komunikabideek -gizakien bizimoduen estereotipoen
sorrera sustatuz- , sistema ekonomikoak, politikoak, legediak eta hezkuntza.

22
1.3.1. Eskolaren papera: Eskola Inklusiboa eta Hezkidetza
Gizartean ematen diren aldaketa gehienak, hezkuntzan emandako aldakten eskutik etorri dira,
izan ere, gizartea aldatzen jarraitzeko haur kritikoak heztea ezinbestekoa izango da, haien
kabuz erabakitzeko eta injustizien aurrean aurpegia emateko. Apurka-apurka Hezkuntza
inklusiboari edo eskola inklusiboari bidea irekitzen saiatu beharko ginateke, non:
Hezkuntza inklusiboa hezkuntza-sistemak ikasle guztiengana iristeko duen gaitasuna
indartzeko prozesu bat da, eta berekin dakar eskolak eta beste ikaskuntza-zentro
batzuk eraldatzea, talde etniko eta linguistiko gutxituetako edo landa-herrietako
haurrak eta nerabeak, edo ikasteko zailtasunak dituztenak artatzeko, eta gazte eta
heldu guztiei ikasteko aukerak ere emateko. (UNESCO, 2009).
Horrenbestez uste dugu eskola inklusiboa bermatu dadin eta haur bakoitzaren behar
pertsonaletan erreparatuz hezia izateko, haien jatorria, klase sozial eta kulturala alde batera
uzteaz gain, genero desberdintasunekin bukatuz erabateko genero berdintasuna lortzeko
bidea sortu behar dugula. Honetan, generoa edozein delarik, erabateko askatasunez norberak
egin nahi duena egiteko aukera eta eskubidea izatea bilatuko dugu. Hasteko, eskola esparruan
genero estereotipoak deuseztatzen saiatu beharko ginateke, beste era batera esanda genero
bati buruzko eraikuntza soziala, zeinak jarrera-arauak, izateko era, janzteko edo bizitzeko erak -
besteak beste- arautzen dituen.
Argi dago, berdintasunaren bidean irakasle zein hezitzaileek paper garrantzitsua izango dutela,
eta honen bidean jarrera positiboa izatea komeni da. Aurrera pauso bat ez da emango baldin
eta aldaketa hau hasi behar den lekuan neurriak hartzen ez diren bitartean. Beraz, haur ororen
hezitzaile, irakasle edo inguruko edonork hartutako jarrerak positiboak eta aurrerakoiak izan
beharko lirateke, aurrerago haien bizitza pertsonaletan erreproduzituko dituzten patroiak
izango direnez gero. Aurrerakoiak esaten dugunean, gizarteak berdintasunaren bidean garapen
bat euki dezan hartu beharko diren horietan erreparatzen dugu, beraz, ezinbestean era
guztietako diskriminizazioak ekiditu beharko dituzte, bai sexuarekin, arrazarekin edo egoera
sozialarekin lotutakoak. Horrez gain, estereotipoak baztertzen saiatu beharko dira, edo
gutxienez ere, genero rolak erreproduzitzen dituztenak ekiditzea -ahal den heinean- ondo
egongo litzateke. Badakigu askotan nahigabe agertzen direla, horregatik, lehenik eta behin,
ikasleekin lanean hasi aurretik, norberaren buruarengan hausnarketa bat egon behar du,
ikasgelan edo bizitza pertsonalean landu nahi duenarekin kontraesanak ekiditzearren. Zer esan
nahi dugu horrekin? Jarrera matxistak edo genero-rolak imitatzen dituzten patroiak eman ez

23
daitezen lehenengo pausoa hoiekiko kontzientzia izatea denez, detekzio lana egin beharko
litzateke -nola eta noiz ematen diren, zergatik ematen diren, zer egin dezakegu hoiek
aldatzeko- eta hausnarketa sakon baten ostean, esku-hartzea, bai ikasgeletan baita haurren
inguru hurbilean ere, familian edo lagun-taldeetan.
Ikasgeletan ezarritako hezkuntza-sistemaren eredua eta familian igorritako balioak

funtsezkoak dira etorkizunean desberdintasunik gabeko bidezko gizarteak eratuko dituzten
helduen prestakuntzan. Bistan da, aldaketa nonbaiten hasi behar dela beraz, berdintasun
utopiko hori errealitatea bihurtu dadin, gizartea osatzen duten talde eta pertsona ororen
partaidetza, esku-hartzea eta inplikazio sendoa behar dugu, izan ere, gure esku dago egoera
honi buelta ematea. Neska-mutilak errespetuan, aukera-berdintasunaren alde eta genero-
indarkeriaren aurka heziz, gizarte bidezko bat lortzeko grinarekin, zeinetan sexuak egokitu izan
dizkigun desberdintasun biologikoak ez diren gure iritzia adierazteko edo erabakitzeko
eskubidearen baldintzaile izango. Aurrekoari eutsiz, eta gure gradu bukaerako lana
hezkuntzaren arloan jorratuko denez, gizartean oraindik ere genero identitatearen gaia tabu
izatearen arazoa mahai gainean jartzea komeni dela ikusi dugu.
Gaur egun, eskoletan haurrekin ez da genero identitateari buruzko lanketarik egiten, baizik eta
gizarte patriarkal bezala adostutako rol eta esteriotipoak jarraituz “askatasunez erabakitzera”
bultzatzen zaie. Askatasun ideia faltsua da noski, izan ere, erabateko askatasuna egongo balitz
inork edo ezerk ez luke “maskulinitatea eta feminitatea” arautuko. Horren adibide gisa, gaur
egun eskoletan erabiltzen diren testuliburuak ditugu, hurrengo irudian ikus dezakegun
moduan, sarritan, gizona edo emakumea lanbide zehatz batzuetara lotzen edo mugatzen da.
Horren arira, gizarteko arlo oro bitan sakabanatuta geratzen da, horrela, emakumezkoentzat
zein gizonezkoentzat egokia dena finkatzen da eta hortatik haratago doana, arraroa edo
desberdinaren etiketa eramango du jarrita, eta horrek berarekin dakarren bazterketa edo
onespen eza.

24
7. irudia. Testuliburuetan gizon eta emakumeak betetzen dituzten lanpostuak. (Blanco García,
2000).
Uste dugu, hezkuntza esparruan hezitzaileen jarrerak birformulatzea ez litzatekeela soberan

egongo, askotan, nahi gabe izan arren, jarrera matxistak edo mikromatxismo (Luis Bonino,
1991) deiturikoak agertzen direlako. June Fernandez kazetari feministak horrela definitu zituen
“egunero gertatzen diren jarrera matxistak, oharkabean pasatzen direnak, eta, gainera, guztiz
normalizatuak daudenak. Eta hain oharkabean pasatzen dira, non jarrera matxista hori jasaten
duenak askotan ez duen detektatzen, normaltzat hartzen duelako”. Honetan laguntzeko,
baterako hezkuntza agertzen zaigu zeinak emakumeen eta gizonen arteko baterako
hezkuntzari egiten dion erreferentzia, horrez gain, bi sexuentzako baldintza-berdintasunean
jorratuko den hezkuntzarako eta prestakuntzarako proposamen-pedagogikoari bidea ematen
dio.
Bizkaiko Psikologoen Elkargo Ofizialaren laguntzarekin, UEUk (Udako Euskal Unibertsitateak)

antolatutako Psikologo Euskaldunen Topaketan, Alaitz Etxaniz Aranzeta psikologo eta
ikertzaileak zera aitortzen du; “koedukazioa haurraren garapen psikosoziala eta aukera
berdintasuna sustatzeko bide eraginkorra dela frogatu da”.
Haurra eta bere hezkuntzaz jardutean, haurraren garapena bere osotasunean bultzatu
nahi badugu, ezinbesteko da bere hurbileko familia zein eskola esparruak zein
inguratzen duen komunitatea kontutan hartzea […] baterako hezkuntzan abiarazteko,
sistema hauen elkarrekiko errespetuzko hurbilpena garrantzitsua dela; hortik abiatuz

25
komunikazio eta konfiantza bideak eraikitzeko, bakoitzaren ardura zein baliabideak

zehazteko, eta baterako ekintza hezitzaile adostuak abian jartzeko. Azken xedea,
haurraren garapen osasuntsua bultzatzea izango da. Pertsonarteko harreman guztiak
bezala, koedukazio esperientzia bakoitza bakarra izango da, bere izaera parte-
hartzaileak eraiki eta zehaztuko baitu. Haurraren inguruko sistemen arteko
harremanen kudeaketak garapen alor ezberdinetan eragina du; elkarlanean aritzeko
gai direnean pertsonaren garapena eta hezkuntza bultzatzeko duten indarra
biderkatzen dutelarik; familia eta haurrentzat babes faktore bilakatuz […] koedukazioa,
haurraren garapen psikosoziala eta aukera berdintasuna sustatzeko bide eraginkorra
dela frogatu da. Hori horrela, bide horri jarraiki haurrei gida eta egitura bateratu bat
eskaini, eta etorkizuneko gizarte ongizatearen aldeko apustua egingo da; bai
prebentzio aldetik zein ikuspegi eraikitzaile batetik. (Etxaniz, 2019).
1.3.2. Guztiontzat berdina den Kalitatezko Hezkuntza jasotzeko Eskubidea
Hezkuntzaren inguruan mintzo garelarik -batez ere, gure ardatza izango den gaia- munduko
herrialde desberdinetan neska eta mutilek eskolara joateko eskubideak berdinak izan beharko
lituzkete, hala eta guztiz ere, nahiz eta XXI.mendean egon, gaur egun errealitatea oso
bestelakoa da, izan ere, herrialde askotan oraindik eskolatze indizea ez da erabatekoa. Horrek
zer esan nahi du, noski, haur askok ez dutela kalitatezko hezkuntza bat jasotzeko eskubiderik,
beraz jasango dituzten bidegabekeria askoren kontzientzia ez dute izango ere. Abidibe bat
jartzearren, Kongoko Errepublika Demokratikoa analfabetismo handiena duen herrialdea da
munduan. 2016an, Kongoko Errepublika Demokratikoko emakume gazteen analfabetismoa%
69,1ekoa zen. Bost herrialde nagusiak Azerbaijan, Peru, Txad eta Palestina dira. (Knoema,
2016).
8. irudia. 2015a, Munduko Emakumeen populazio analfabetoa.

Education Statitstics.

26
Bestalde, eskola segregatuen arazoa dugu. Eskola hauen lehenengo irudikapenak, emakumeak
hekuntzarako eskubidea izatearen eskutik datoz, hauetan sexuetan desberdindutako
irakaskuntza ematen zen, beraz alde batetik gizonei bideratutako hezkuntza eta bestetik
emakumeei bideratutakoa aurkitzen genuen. Kontuan hartu, eskola segregatuen lehenengo
agerpena XIX. mendeak aurrera egin ahala Moyano Legearekin (1857) -nesken eskola-
derrigortasuna lehen aldiz ezartzen duen Legea- ematen dela, beraz emakumeen hezkuntzak
ezin zuen familiari mehatxua izan, horregatik, eskola guztietan, neskak eta mutilak desberdin
heziak zan ziren. Jasotzen ari ziren hezkuntzari berari erantzun eraginkorragoa ematearren,
eskola euskarri legitimatzaile berria besterik ez zen izango, zeinetan, etxeko kultura
emakumeentzat egokituta emango zen (Ballarín, 2007). Genero-rolak gordetzeak maisu-
maistren prestakuntza desberdindura eraman zuen, neska eta mutilen hezkuntza-helburuak
desberdinak baitziren (Domingo eta Galdó, 2018). Hala eta guztiz ere, nahiz eta aitzineko
zerbait iruditu, Espainian neskak eta mutilak era desberdin eta banatu batean hezitzen
dituzten eskolak existitzen jarraitzen dute.
El Diario egunkariak 2018ko Apirilak 10an argitaratuako berri batetik lortutako informazioan
hurrengoa jaso genuen. Sexuan desberdindutako eskolen herena “Fomento de Centros de
Enseñanza”-ren kideak dira, Opus Deiarekin zerikusia duen hezkuntza elkartea. Honek batez
ere, Madrilen (7), Valentziako Erkidegoan (6), Galizian eta Andaluzian (4 erkidego bakoitzean),
Aragoin, Nafarroan, Asturiasen, Murtzian eta Gaztela eta Leonen (2 erkidego bakoitzean), eta
Katalunian eta Kantabrian (bana) dituzte ikastetxeak. Opus Deiarekin elkar loturik ere, Attendis
taldea aurkitzen dugu, zeinak Andaluzian eta Extremaduran 21 ikastetxe dituen, bai eta
Hezkuntzako Familia Erakundea ere, 13 ikastetxe Katalunian eta Balear Uharteetan dituenak;
Tarragonako Camp Joliu; edo COAS Hezkuntza Taldea, Euskal Autonomia Erkidegoan eta
Errioxan itunpeko bederatzi ikastetxerekin.
Hezkuntza bereiziaren defendatzaileek, eredua oso zabalduta dagoela adierazten dute, Estatu
Batuetan edo Erresuma Batuan besteak beste, eta ziurtatzen dute haurrak bereizita hezteak
batzuen eta besteen emaitza akademiko hobeak ahalbidetzen dituela, haien hezkuntza
heldutasun eta ikaskuntza-erritmo desberdinen arabera egokitzen baita. Halaber, desberdina
pentsatzen dutenen aurka, hezkuntza mota horrek sexuen arteko berdintasun handiagoa
dakarrela baieztatzen dute, izan ere, haurren arteko aukera-berdintasuna bermatzen du,
sexuen arteko desberdintasunak aberasgarriak direlako eta diskriminazioak ezabatu behar
direlako. Hala ere, denek ez dute horrela pentsatzen, eta ez dago adostasun zientifikorik

27
emaitza akademikoen hobekuntzari buruz, ELGAk (Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako

Antolakundea) berak egiaztatu duenez.
Kantabria, Asturias eta, batez ere, Andaluzia bezalako erkidegoak izan ziren horrelako zentroek
diru-laguntza publikoak jasotzeko eragozpenik handienak jarri zituztenak, eta 2012an Auzitegi
Gorenak bere aldeko iritzia eman zuen, Andaluziako Juntak zenbait zentrori laguntzak kentzeko
hartutako erabakia babestuz. Hala ere, Hezkuntzaren Kalitatea Hobetzeko Lege Organikoa
(LOMCE) onartu zenean, eskolen helegite berrien aurrean, Auzitegi Gorenak beste erabaki bat
hartu behar izan zuen Konstituzio Auzitegiak ebazpen bat emango zuen itxaron gabe, eta
oraingoan, legearen arabera ikastetxeek diru-laguntzak jasotzeko eskubidea dutela adierazi
zuen. Konstituzionalak doktrina hori berretsi zuen, PSOEk LOMCEren aurka jarritako helegitea
atzera botata, diru publikoarekin beren ikasleak sexuen arabera banatzen dituzten ikastetxeei
eta arauaren beste alderdi batzuei (erlijioa irakasgaiaren derrigorrezko aukera, adibidez) diru-
laguntzak ematea babestuz. (El Diario, 2018).
Ikasleak neskak edo mutilak izateagatik gela desberdinetan hezitzea duela berrogeita hamar
urte nagusi zen ereduari dagokio. Hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetan eredua
aldatu zen, hezkidetza edo hezkuntza mistoaren eredua ohikoena bihurtuz. Hala ere, gaur
egun, Espainian dauden ia 30.000 ikastetxeetatik 170 inguruk hezkuntza berezitua mantentzen
dute oraindik. Gehienak pribatuak dira, itunpekoen ehuneko bat dago eta bat ere ez da
publikoa. (Carrasco, 2018).
Bukatzeko aurreko guztia kontuan hartuz, uste dugu erabateko berdintasunaren bidean eta
guztiontzat berdina den heziketa bat bultzatzearen ideiarekin, edozein bereizketa edo
desberdintasunetan oinarritutako heziketa-eredu orori uko egin beharko litzatekeela. Gure
proposamena beraz, bereizketarik gabeko eta generoan oinarritutako esteriotiporik gabeko
heziketari bidea irekitzea izango da, Haur Hezkuntzako etapan kokatzen garelarik, haurrei txiki-
txikitatik berdintasunezko eta tolerantziazko heziketa-eredua eskaintzearren. Horrez gain,
emakumeen presentzia eta ikusgarritasuna lantzeko proposamena ere izango da.

28
2. MARKO PRAKTIKOA: Proposamen Didaktikoa
Marko praktikoaren atalean, Lizarra Ikastolan era hipotetiko batean burutuko genukeen
Proposamen Didaktikoa aurkeztuko dizuegu. Sei azpiataletan banatuko dugu, lehenengo
ataletan sarrera eta justifikazioa eta ikastetxearen testuingurua azalduko dugu. Geroago,
proposamen didaktikoa Nafarroako Gobernuak arautzen duen Haur Hezkuntzako
Curriculumarekin lotuko dugu, honi ahalik eta gehien egokitu dadin. Eta, amaitzeko,
proposamenaren metodologia, proposamena aurrera eramateko behar izango diren
baliabideak eta proposamenean landuko diren jarduerak aurkeztuko dira.
2.1. Sarrera eta Justifikazioa
Atal honetan gure proposamenari sarrera txikia eta, horrez gain, hau egitearen zergatiak
ematen saiatuko gara.
Proposamen didaktiko honen bitartez, hasieratik salatu izan dugun emakumeen kontrako
bidegabekeria forma anitzekin bukatzeko lehenengo pausoak ematen saiatuko gara. Gauzak
horrela, emakumeen presentzia eta hauek dituzten gaitasunak mahaiaren gainean jarriz,
emakumeen ikusgarritasuna txiki-txikitatik lan dadin lortu nahi dugu. Emakumeen gaitasunak
kontuan hartuak izan daitezen eta gizonezkoen ereduak ikasgeletan lantzearekin batera
emakumeek ere geroz eta presentzia handiagoa lor dezaten.
Horretarako, gaur egun eskoletan dagoen errealitatea kontuan izanik, honi egokitutako zenbait
jarduera proposatuko ditugu. Kasu honetan, gure proposamenarekin, ikasle bakoitzaren
errealitatea ezagutzetik hasita, hau da, gure gelako kide bakoitzaren gurasoen lanbideak
ezagutzen hasiz, emakume zientzialari baten historia ezagutzera ailegatzea bilatzen dugu.
Bidean, Haur Hezkuntzako lan egiteko modura egokituz, etapa honetan sarritan erabiltzen
diren metodologiak probestuz gure proposamenaren jardueraren ideiak zabaltzen ditugu
zenbait baliabide didaktikorekin batera.
Horregatik, aurrerago aurkeztuko dugun lanarekin, emakumeen ikusgarritasuna eman dadin

eta ikasleek adin goiztiarretatik emakumeek duten potentzial eta gaitasun mailaz kontzientzia
hartzea lortu nahi dugu. Era berean, modu inplizitu batean, tradizionalki emakumeei edo
gizonezkoei egokitutako rolekin hautsiz, emakume edo gizonezko izateko aukera berriak
aurkeztuko ditugu, arazo askoren oinarriak diren genero-rolekin bukatzeko asmoz.

29
Atal hau osatzeko kontsultatu izan dugun oinarri teorikoa, 23/2007 Foru Dekretua, martxoaren
19koa, Nafarroako Foru Komunitateko Haur Hezkuntzako bigarren zikloko (3-6)
irakaskuntzetarako curriculuma ezartzen duena izan da. Bertatik, gure gaiarekin zerikusia
zituzten curriculuma osatzen duten hiru arloetako helburu, eduki eta ebaluzaio irizpideak
berreskuratu ditugu. Aurreko hirurak, gure lan honetan, zehazki “Curriculuma eta Ebaluazio-
tresna” atalean xehetasun gehiagorekin azalduko ditugu.
Sekuentzia didaktikoa testuinguratzeko asmoz, Lizarra ikastolan izandako praktiketako

esperientziaz baliatuz, eta jada Haur Hezkuntzan lan egiteko modua ezagutuz, bertan kokatzea
erabaki dugu. Horrela beraz, nahiz eta modu erreal batean martxan jarriko ez dugun, Ikastola
honetan jarraitzen diren sekuentziazioen eta lan egiteko moduetan oinarrituz planteatzen
dugu. Gehiago zehaztearren, bost urteko gela batean kokatu dugu, nahi ditugun jardueretan
arrakasta izateko adin aproposena dela uste baitugu.
Sekuentzia didaktikoa ahalik eta jarraitasun handiagoa izan dezan, bertan proposatzen ditugun
jardueren sekuentziazioa era progresiboenean ematen saiatuko gara. Haurrek haien
errealitatea ezagutzen eta gainontzeko ikasleekin partekatzetik hasiko ginateke, hau da, inguru
hurbilenetik, eta, gure protagonista izango den emakume zientzialariaren historioa ezagutzen
amaituko genuke, hain zuzen ere haiek ezaguna ez duten zerbaitetan. Bitartean haien interesa
pizteko eta proposamenarekiko motibazioa lortzeko jarduerak planteatuko ditugu, besteak
beste, haur gehienek gustokoa izango duten beren gurasoen lanbideak aurkeztea, lanbide
guztiekin egingo dugun albuma, zientzialariaren historioa edo baita murala ere.
2.2. Testuingurua
Atal honetan, gure proposamena non kokatuko dugun azalduko dugu, hau da, zein ikastolan
eta ze gelatan. Horrez gain, Ikastolaren inguruko zenbait daturekin batera aukeratu dugun
ikasle taldearen ezaugarri nagusiak aipatuko ditugu.
Horrela beraz, GBL honen marko praktikoaren proposamena Lizarra Ikastolan kokatuko dugu.
Honetan, hau osatzen duten talde guztien artean, Haur Hezkuntzako bost urteko gela batean,
zehazki 5.3 gelan, kokatuko dugu gure unitate didaktikoa. Talde honetan, 17 ikasle daude,
haien artean 7 mutil eta 10 neska. Nahiko ezagutzen ditugun ikasleak eta ikasgela dira, izan
ere, graduko laugarren mailako azarotik urtarrila bitarteko praktika-aldian, bertan ibili ginen

30
5.3 gelako tutoreari laguntza ematen. Horrenbestez, bertan lan egiteko era eta metodologiak
goitik behera kontrolatzen ditugu. Horrez gain, haur hauen gaitasunak eta lan egiteko orduan
dituzten interesak eta motibazioak ere ezagunak ditugu.
Lizarra Ikastolara bueltatuz, izenean bertan irakur dezakegun moduan, Lizarrako herrian
kokatuko da, hauxe, Lizarreria merindadeko hiriburua da. Nafarroako udalerririk
jendetsuenetan seigarrena da 13.810 biztanlerekin. Iruñea eta Logroño hirien arteko
erdibidean, Nafarroako Erriberaren eta Nafarroako Mendialdearen arteko lotunea da. Itsas
mailatik 426 metrora dago, Jurramendi mendiaren mendi-hegalean eta horretaz gain, Ega
ibaiak zeharkatzen du. Lizarra Ikastola, izenean bertan irakur daitekeen moduan, Lizarrako
herrian, Los Llanos pasealekuan kokatzen den Ikastola da. Ikastola honen eskaintza, Haur
Hezkuntzako lehenengo ziklotik hasita, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako azken mailara
artekoa da. Hau da, Haur Hezkuntzako bi zikloak, eta Derrigorrezko Lehen Hezkuntza eta
Bigarren Hezkuntzako irakaskuntza barne hartzen ditu. 1970. urtean sortu zen, Lizarrako
biztanleriaren esfortzuaz gain, Principe de Viana erakundearen baita Euskaltzaindiaren eta
Lizarrako udaletxearen laguntzaren eskutik, eta, gaur egun, Lizarra Ikastola herritarren zati
handi baten babesa duen proiektua da; 700 ikasle baino gehiago dituena.
Euskara berreskuratu eta euskal kulturak urteetan irauteko asmoarekin sortua izan zen.
Lizarraldeko gizarteak egiten dituen hezkuntza eskaeren arabera, etengabe eraldatuz eta bere
ikaskuntza proiektua urteetan zehar moldatuz joan egin da, guztiontzat irekia dagoen eta
gizartean lekua hartuko duen kalitatezko hezkuntza plan bat eskaini nahian. Ikasle guztien
osoko prestakuntza bermatzea eta ikasleei eta haien familiei etengabeko zerbitzua eskaintzea
ditu oinarri nagusi.
Ikastola hau, Lizarra herriko erdigunean kokatzen da, inguruan, Los LLanos pasalekua kokatzen
da. Zonaldea oso aberatsa da (animalia espezie desberdinak, urtxintxak eta hegazti klase ugari,
batik bat eta flora aniztasun handia ere dauka) eta gainera, Ega ibaia igarotzen da bertatik.
Horregatik esan daiteke, nolabait, nahiz eta herri zentro-zentroan kokatua dagoen, naturatik
oso hurbil dagoen ikastetxea dela.
2.2.1. Gela Irekiak
Ikastola honen ezaugarri aipagarrienetakoa, gela irekien proiektua da, duela urte batzuk, lau
hain zuzen ere, Haur Hezkuntzan abian jarri izandako proiektu berritzailea. Proiektu honen

31
ardatz nagusia “gela irekiak” dira. Hau da, Haur Hezkuntzako gela guztietan paretak bota eta
espazio irekiak sortu zituzten.
Beste gauza batzuen artean, gela horien xedea, hezkuntza tradizionalarekin amaitzea eta
ikasleen aukeratzeko askatasuna bermatzea da. Horrela beraz, haurrek erabateko askatasuna
dute trantsizio unearen baitan Haur Hezkuntzako edozein gunean aritzeko, eta haien
berdinkidengandik ikasteko, izan ere, jakina den bezala haurrek asko ikasten dute
berdinkideetatik haien interesguneak sarritan berdinak direlako eta estrategia desberdinak
bilatu ohi dituzte elkarrekin haien zalantzei erantzunak emateko. Lev Vygotsky psikologo
errusiarraren hitzetan, ikaskuntzak beste pertsona batzuekiko elkarrekintzan du oinarria. Behin
hori gertatu denean, informazioa banaka integratzen da:
Cada función en el desarrollo cultural del niño aparece dos veces: primero en el nivel
social y luego en el individual, primero en medio de otras personas (interpsicológica) y
luego dentro del niño (intrapsicológico). Esto aplica igualmente para la atención
voluntaria, la memoria lógica y la formación de conceptos. Todas las funciones
superiores se originan como relaciones reales entre individuos (Vygotsky, 1978).
Haur Hezkuntzaren gunea, 4 azpigunez osatzen da, psikomotrizitate gunea, 3 urtekoen gunea,
4 urtekoen gunea eta 5 urtekoena. Aipagarria dena, sexu bereizketa ekiditearen asmoz, komun
mistoak dituztela, beraz neskentzat eta mutilentzat komunak berdinak dira.
Gelen kontzeptua alde batera utziz, “gune” hitzari bidea irekitzen zaio, beraz, ez daude
ikasgelarik, guneak baizik. 3 urteko gunea, 4 urteko gunea eta 5 urteko gunea aurki ditzazkegu
beraz. Gune hauek ez dituzte aterik, horrela izanda, askatasun osoz ibiltzeko aukera dute, beti
ere, ondo zehaztutako muga batzuk kontuan izanik, haur-hezkuntzaren hasieran eta amaieran
kokatutako bi hesi txiki. Hesi hauen eginkizun bakarra, haurren segurtasuna bermatzea da, ihes
egitea saihesteko.
Edozein hezkuntza proiektu bezala, ikaslea ardatz nagusian kokatzen da, beraz, proiektu hau,
ikasleen beharrei egokitzen saiatzen da.
COVID-19 aurtengo egoeraren ondorioz, proiektu berritzaile honek moldaketa latzak pairatu
izan ditu, horrela beraz, “gela irekien” kontzeptua hein batean galdu izan da, haurrek gune
batetik bestera mugitzeko aukera murriztu izan delako, ezagunak ditugun “burbuila-taldeak”
sortu izan direlako. Talde hauen xedea, haurrek beste haurrekin izango dituzten elkarrekintza

32
edo kontaktuak ahal den moduan gutxitzea da, horrela beraz, talderen batean haurren batek
coronavirusa hartuko balu, soilik haren taldeko haurrak egongo lirateke konfinatzeko
arriskuan.
Moldaketa horren ondorioz, ikastola honetako Haur Hezkuntzako gune desberdinak

zatikatzearen beharra sortu izan da, gune bakoitzean bi “burbuila-talde” sartzeko, eta aldi
berean, talde hauen arteko elkarrekintzarekin apurtzeko. Arau berriei egokitu nahian eta
osasun neurriak betetzeko, H.Hn talde bakoitzarentzako espazio txikiagoak sortu dira, gune
desberdinak erdibituz armairu eta altzari desberdinak probestuz.
2.2.2. Gurasoekin harremana
Gurasoekin harremana ezinbestekoa denez gero haurren ikaskuntza prozesuaren baitan,

egunero, harrera eta agurrean gurasoekin elkarrekintza sustatzea ahalbidetzen da. Gurasoekin
batera ikastolara hurbiltzen dira ikasleak, bakoitza dagokion gunera sartu eta zapatilak
aldatzen dituen arte.
Hala ere, nahi izanez gero, gurasoek haien seme-alabekin gunearen barruan espazio
ezberdinetan interakzioa izateko, haiekin margotzeko, jolasteko edo egoteko aukera ere
badute. Harrera prozesu honetan, gurasoek irakasleekin hitz egiteko eta berain kezka edo
mezuak igortzeko denbora momentua probestu dezakete. Era berean, bestalde, irakasleek
gurasoekin hitz egiteko eta zirkularrak edo-ta informazio garrantzitsua helarazteko denbora
bezala ere hartzen dute.
Aurten, arestian aipatu bezala, proiektu berritzaile honen zenbait aspektu, zoritxarrez, bidean
galdu egin dira, besteak-beste, gurasoek guneetan haien seme-alabekin elkarrekintzan aritzeko
aukera, eta haien ikaskuntza prozesuan, nolabait, protagonismo gehiago hartzekoa.
Nolanahi ere, gure proposamen didaktikoa ez da ikasgelan gauzatuko, eta, beraz, kasu utopiko
bat formulatzen dugu. Beraz, honetan, ikasgela bat osatzen duten alderdi ororen arteko
harremana, hau da; irakasle, ikasle eta gurasoen artekoa, normaltasun osoz garatuko litzateke,
eta alde batera utziko litzateke COVID-19k eragindako egoera. Horregatik, irakasleak gurasoei
ikasgelan landuko duten proiektuaren berri mezu bitartez emango dien arren, era berean,
haien seme-alabak ikastolara eramaten dituztenei aurrez-aurreko elkarrizketa baten bidez
berri emateko aukera izango du. Gurasoekin harremana haurren ikaskuntza prozesuan oinarri

33
garrantzitsuenetariko bat dela ere defendatzen dugunez, ezinbestekoa ikusten dugu elkarren
arteko etengabeko informazio trukaketa eman dadila, bertan, ikasgelaren baita ikaslearen
egunerokotasunaren inguruko informazioa partekatzeko aukera probestuz.

34
2.3. Curriculumarekin lotura
Behin gure proiektuaren metodologia justifikatu dugula, gure etapari dagokion curriculuma abiapuntu izango dugu. Programazio Didaktiko bat burutu
aurretik, argi izan behar baitugu gure Foru Erkidegoko Curriculumak arautzen duena, hau da, honetan datozen helburu, eduki eta ebaluazio irizpideak.
Arestian aipatu bezala, 23/2007 Foru Dekretua, martxoaren 19koa, Nafarroako Foru Komunitateko Haur Hezkuntzako bigarren zikloko (3-6)
irakaskuntzetarako curriculuma ezartzen duena da gure marko legala. Azkenik, Curriculumean zentratu aurretik, esan beharra dago Haur Hezkuntzako
Curriculuma, 3 arlotan banatuta dagoela:
 1. arloa: Nork bere burua ezagutzea eta autonomia pertsonala
 2. arloa: Ingurunea ezagutzea
 3. arloa: Hizkuntzak: Komunikazioa eta irudikapena
Hala ere, etapak izaera globalizatzailea duenez, arlo bateko edukiek zentzua dute ere beste bi arloetatik ikusita, izan ere estuki lotuta daude (Cremades,
2017). Modu honetan, nahiz eta batez ere gizarte ingurunea ezagutzearekin zerikusia duten eduki zein helburu gehienak bigarren arloan aurkitu, modu
inplizitu batean, gainontzeko arloak aldi berean lantzeko aukera izanen dugu (baita landu beharko dira) hiru arloak globalizatzen dituzten saioak
proposatzeko ahalegina eginez.
2.3.1. Helburu Orokorrak
Aurreko guztia kontuan hartuz, gure unitatea kokatzeko eta nondik norakoak zeintzuk diren ulertzeko, Curriculuma kontsultatu ostean, hurrengo taulan
bertatik atera ditugun helburu orokorrak zehazten ditugu:
35
HELBURU OROKORRAK
NORK BERE BURUA EZAGUTZEA ETA AUTONOMIA

INGURUNEA EZAGUTZEA HIZKUNTZAK: KOMUNIKAZIOA ETA IRUDIKAPENA
PERTSONALA
1. Bere buruaz irudi egokia eta positiboa osatzeko 1. Gero eta modu egokiagoan eta pozgarriagoan 1. Hizkuntza erabiltzea ikasi, irudikatu,
gaitasuna, besteekiko harremanen eta norberaren besteekin harremanetan jarri eta jokabide komunikatu, gozatu eta ideiak eta
ezaugarrien, ahalmenen eta mugen identifikazioaren sozialeko arauak pixkanaka barneratu eta beren sentimenduak adierazteko; ahozko hizkuntza
bidez eta auto-estimazioko eta autonomia jokabidea horietara egokitzekoa. besteekin harremanetan egon eta bizikidetza
pertsonaleko sentimenduak garatuz. erregulatzeko bide gisara baloratzea.
2. Beren esperientziatik hurbil dauden talde
2. Bere gorputza, haren elementuak eta funtzio batzuk sozialak eta haien ezaugarri, kultur agerpen, 2. Literaturako testu batzuk ulertu, errepikatu eta
ezagutzeko gaitasuna, jardun eta adierazteko balio eta bizimodu batzuk ezagutu eta haien sortzea, eta haiekiko estimuko, gozameneko
aukerak ezagutzekoa eta keinu eta mugimenduak aldeko konfiantzako, errespetuko eta estimuko eta intereseko jarrerak garatzea.
gero eta zehatzago koordinatu eta kontrolatzekoa. jarrerak sortzekoa.
3. Besteen beharretara eta eskakizunetara egokitzeko

gaitasuna, errespetuko, laguntzako eta lankidetzako
jarrerak eta ohiturak garatu eta mendetasuneko
nahiz nagusitasuneko jokabideak. baztertzeko.

36
2.3.2. Eduki Orokorrak
Arestian aipatutakoa kontuan hartuz, curriculuma kontsultatu ostean, hurrengo taulan bertatik eskuratu ditugun eduki orokorrak zehazten ditugu.
EDUKI OROKORRAK
NORK BERE BURUA EZAGUTZEA ETA AUTONOMIA INGURUNEA EZAGUTZEA

HIZKUNTZAK: KOMUNIKAZIOA ETA IRUDIKAPENA
PERTSONALA
1. multzoa → Gorputza eta norberaren irudia 1. multzoa → Ingurune fisikoa: elementuak, 1. multzoa → Hitzezko hizkuntza
E1: Giza gorputza. Nork bere gorputza aztertzea. harremanak eta neurketa 1.1. Entzun, mintzatu eta solas egitea
Nork bere ezaugarriak pixkanaka identifikatu eta E10: Bildumen zenbaketaren hastapenak. E14: Eskolan eta gizartean erabiltzen diren ahozko
onartzea. Gorputz eskema. Kontaketa kalkulatzeko estrategia gisa erabili eta testuen ideia orokorra ulertzea.
E2: Zentzumenen erabilera; sentsazioak eta kantitate erabilerrazei buruzko zenbaki kardinalak E15: Jarraibideak, azalpenak eta kontakizunak ulertu eta
pertzepzioak. erabiltzea. eskatzen zaionaren aurrean erantzun egokia ematea
E3: Bere eta besteen sentimenduak, emozioak, 3. multzoa → Kultura eta gizartean bizitzea. (identifikatzea, seinalatzea, jardutea ...).
bizipenak, lehentasunak eta interesak identifikatu E11: Jokabideko jarraibide egokiak pixkanaka hartu, E16: Komunikazioko ohiko egoeretan aktiboki parte hartu
eta azaltzea. Nork bere sentimenduak eta emozioak modu autonomoan eta elkarrizketaren bidez eta entzutea.
gero eta hobeki kontrolatzea. eguneroko bizitzako gatazkak partekatu eta 1.2. Hizkuntza idatziaren hastapenak
E4: Nork bere burua, bere gaitasunak eta mugak konpontzea, arreta berezia emanez neskatoen eta E17: Beste pertsona batzuek irakurtzen dituzten
onartu eta modu egokian eta positiboan baloratzea. mutikoen arteko harreman orekatuari. kontakizunak, azalpenak, jarraibideak edo deskribapenak
37
E5: Desberdintasunak modu positiboan baloratu eta E12: Denboraren igarotzeari loturik, bizimoduan arretaz eta interesaturik entzutea.
errespetatzea, besteen identitatea eta ezaugarriak eta ohituretan gertatzen diren aldaketa batzuk E18: Idazmena benetako helburuak betetzeko erabiltzea.
onartzea eta bereizkeriako jarrerak baztertzea. identifikatzea. Idatzizko hizkuntzaren sistemaren konbentzio batzuk
E13: Beste kultura batzuetako haurrekin erabiltzeko interesa eta prestasuna (linealtasuna,
2. multzoa → Jokoa eta mugimendua errespetuzko harreman afektiboak ezartzeko orientazioa eta espazioaren antolaketa), eta mezuak
E6: Jokoa gustukoa izatea. Jokoetan eta ariketa interesa eta prestasuna. idazteko gero eta letra zehatzagoa eta argiagoa
fisikoetan aritu, parte hartu eta ahalegintzeko erabiltzeko gustua izatea.
dituen gaitasunei buruzko konfiantza. 1.3. Literaturaren hastapenak
E19: Hizkuntza bidezko trukaketa erregulatzen duten
3. multzoa → Eguneroko jarduerak eta bizitza arauak egoki erabili, hitz egiteko txanda errespetatu eta
E7: Eguneroko bizitza erregulatzen duten arauak. arretaz eta errespetuz entzutea.
Egitekoak burutzeko ekintzen mailaz mailako E20: Hizkuntzaz kanpoko baliabideen bitartez adierazteko
plangintza. Haiek burutzeko ahalmenak eta mugak interesa eta gustua izatea → antzerki lan nahiz poema
onartzea. dramatizatu batean parte hartzen duten pertsonaietako
E8: Antolaketako, iraunkortasuneko, arretako, bat (biziduna nahiz bizigabea) antzeztea.
ekimeneko eta esfortzuko ohitura oinarrizkoak.
Norberak eta besteek ongi egindako lanaren 4. multzoa. Gorputzaren hizkuntza
balorazioa eta atsegina. E21: Dramatizazio jardueretan, dantzetan, joko
E9: Harremanetan sartu eta lankidetzan aritzeko sinbolikoetan eta gorputz adierazpeneko bestelako
trebetasunak eta helduekin nahiz adin berekoekin jokoetan parte hartzea.

38
harreman afektiboak ezartzearen aldeko jarrera. E22: Beren gorputzak espazioan eta denboran mugituz
dituzten ahalbideak komunikatu eta adierazteko
erabiltzea.
2.3.3. Ebaluazio Irizpideak
Jakina den moduan, Curriculuma errespetatuz edozein saio praktikori amaiera biribila emateko, ezinbestekoa izanen zaigu bertan zehaztutako ebaluazio
irizpideak kontuan hartuz, ebaluazioa egitea horrek Proposamen Didaktikoaren nondik norakoak kritikoki aztertzeko aukera emango baitigu; helburuak lortu
diren ala ez, haurrek edukiak barneratu dituzten ala ez, metodologia egokia izan den, jarduerak haurren gaitasun eta interesetara egokituak egon diren…
Onartu beharra dago gainera, ebaluazioak hurrengoan hobetzeko aukera emango digula, ez baitago akatsetatik ikastea baino modu eraginkorragorik.
Hala ere, Curriculumean zehaztutako ebaluazio irizpidetan zentratu aurretik, ezinbestekoa zaigu birgogoratzea Haur Hezkuntzan ebaluazioan ebaluatu
eginen dugula eta inolaz ere kalifikatu. Bi kontzeptuen arteko desberdintasunak argi uztea ezinbestekoa da kalifikatzea zenbaki baten bidez azken produktua
baloratzea baita eta ebaluatzea berriz, haurrak ikaskuntza prozesuan zehar izandako bilakaera aztertzea.
Beraz, HHn ebaluazioaren aldeko apustua egiten da, curriculumeko 7. artikuluan zehazten dena aintzat hartuz. Hori dela-eta, ebaluazioa formatiboa,
etengabea eta guztizkoa izango da horretarako irakasleok behaketa sistematikoaz baliatuko garelarik. Azpimarratzekoa da gainera, curriculumean 10.
artikuluan zehazten den moduan, aniztasunari behar bezala erantzuteko, ebaluazioa ikasleen hezkuntza-premia berariazkoetara egokitu egingo dela.
Gauzak horrela, berriz ere, gure marko teorikoa den Curriculumera bueltatuz, hurrengoa hartuko dugu kontuan:
39
EBALUAZIO IRIZPIDEAK
NORK BERE BURUA EZAGUTZEA ETA AUTONOMIA INGURUNEA EZAGUTZEA HIZKUNTZAK: KOMUNIKAZIOA ETA IRUDIKAPENA
PERTSONALA
1. Bere gaitasunetan konfiantza eta besteekiko 1. Inguruko talde sozial garrantzitsuenak, haien 1. Ahozko hizkuntza beren adinekoekin eta helduekin
errespetua izatea. antolaketaren ezaugarri batzuk eta eskaintzen harreman positiboak izateko modurik egokienean
Irizpide Irizpide honetaz baliatuko gara baita diren zerbitzu komunitario nagusiak erabiltzea, komunikazio asmoen arabera, ahozko
irudi pertsonal egokia eta positiboa osatzen identifikatu eta ezagutzea. Haien ezaugarrien mezu desberdinak ulertu eta entzuteko arretazko eta
ari den, bere baliabideak erabiltzeko gai den, eta agerpen kulturalen adibideak eman eta errespetuzko jarrera izatea.
bere ahalbideak eta mugak ezagutzen dituen haien garrantzia baloratzea. Irizpide honen bidez komunikazio asmo desberdinak
eta ekintza berriei ekiteko konfiantzarik ote Irizpide honen bidez ondokoen ezagutza maila (laguntza eskatu, gertaera baten berri eman, jarraibide
duen ebaluatzeko ere. Orobat, besteen izaera neurtuko da: inguru hurbileko talde sozialak errazak eman, solasaldietan parte hartu) betetzeko
errespetatu eta onartu behar dute, inolako (familia, eskola...), horiek ematen dituzten ahozko hizkuntza garbia eta egokia erabiltzeko
bereizkeriarik gabe, eta laguntzaren eta zerbitzu komunitarioak (merkatua, osasun gaitasunaren garapena ebaluatzen da.
lankidetzaren aldeko jarrerak izan. laguntza edo garraiobideak) eta haien zeregina
gizartean. Halaber, inguru hurbileko taldeetan 2. Ikasgelako eta inguru hurbileko testu idatziekiko
2. Oinarrizko beharrak asetzeko ohiko jarduerak duten integrazioa eta lotura afektiboa ikusiko interesa izan eta haiek erabiltzen, haien asmoak
modu autonomoan eta aktiboan egin eta da, bai eta beren jokabidea haiek erregulatzen ulertzen eta idatzizko kodearen ezaugarri batzuk
zainketa pertsonaleko, higieneko, osasuneko dituzten printzipioen, balioen eta arauen ezagutzen hastea. Ikasgelan irakurri eta idazteko

40
eta ongizateko azturak finkatzea. arabera moldatzeko gaitasuna. Ikasleek jardueretan interesa izan eta haietan parte hartzea.
Irizpide honekin bizitzaren egitekoei lotutako gatazka egoerak aztertu eta horiek tratatu eta Irizpide honen bidez idatzizko kodearen oinarrizko
jarduerak burutzeko trebetasunak ebaluatu konpontzeko dituzten gaitasunei arreta mekanismoak aztertu eta idatzizko hizkuntzaren
nahi dira. Jarduera horiek burutzeko berezia emanen zaie. ezaugarri eta konbentzio batzuk ikasteko interesa
autonomiaren eta ekimenaren maila neurtuko baloratuko da.
da, bai eta espazioak eta materialak modu
egokian erabiltzeko gaitasuna. 3. Esperientzia komunikatibo eta estetikoak besteekin
partekatzeko interesa izatea. Irizpide honen bidez
sentsibilitate estetikoaren eta baliabide desberdinekin
egindako arte lanekiko jarrera positiboen garapena
baloratuko da, hala nola esperientzia estetikoak
partekatzeko interesa.
2.3.4. Ebaluazio Tresna
Ebaluatzeko sortu dugun tresna honen bidez ikaslea, proiektu osoan zehar dauden jarduera bakoitzari dagozkion helburuak lortu dituen edo ez ebaluatzea
izango da. Horrela beraz, irakasleak ikasle bakoitzarentzat erregistro taula bat izango du. Bertan ikaslearen iziena etorriko da ikasle bakoitzaren kalitatezko
erregistroa egin dadin eta guztien etengabeko erregistroa ziurtatzeko. Taula honetan, aurrerago azalduak dauden proiektuko jarduera bakoitzari lotutako
helburuak agertzen dira eta helburu horiek ebaluatzeko hiru parametro egongo dira. Parametroei dagokienez, hurrengoak dira: BAI (zeinaren bitartez
41
haurrak helburua lortu duela agerian geratuko den), EZ (helburua ez duela lortu adieraziko du) eta azkenik, BIDEAN DAGO (haurrak oraindik ez du helburua
bere osotasunean lortu, hala ere, lortzeko bidean dago, ahaleginak egiten ditu).
Bestalde, erregistro-taula honetan, OHARRAK izeneko lauki bat ere prestatu dugu, honetan irakasleak bere ustez aproposak diren apunteak idazteko aukera
izango du, batez ere, ikasleren batek helburu bat lortu ez duen edo lortzeko bidean dagoen egoeretarako. Kasu horretan, irakasleak helburu hori lortzeko
falta zaiona edo egin dezakeena apuntatu dezake. Hala ere, agerikoa den moduan, ez da soilik aspektu negatiboan fokua jarri behar, beraz lauki honetan,
aspektu positiboak ere agerian gera daitezke. Hain zuzen ere, irakasleak ikasleren batek izandako ideia edo ekarpen interesgarriak erregistra ditzake,
ikasleek egindako ekarpen zein ezagutzak plasmatuak gera daitezen.
IKASLEAREN IZEN-ABIZENAK
BIDEAN
BAI EZ OHARRAK
DAGO
Gurasoen lanbidea ezagutzea eta ikaskideei bertan zer egiten duten

azaltzeko gai da
Lanbide desberdinak identifikatzeko, ezagutzeko eta bertan zer egiten

den azaltzeko gai da
Ikaskideek haien gurasoen lanbideak aurkeztu bitarte errespetuz eta

arretaz entzuteko gai da
Gurasoen lanbide fitxa osatzeko ekimena erakusten du

42
Hizkuntza idatziaren formetan, ohiko grafiari ahalik eta gehien

egokitzen da
Murala aztertzeko ekimena erakusten du
Muralaren oinarria emakume zientzialariak direla ondorioztatzen

saiatu da
Emakume zientzialarien eztabaidan iritzi kritikoa erakusteko eta nork

bere iritzia errespetuz partekatzeko gai da
Eztabaidetan parte-hartzean, proposatutako galderei erantzuten

saiatzen da
Zientzialarien biografien txartelak osatzeko jolasean parte-hartu, eta

jolasa osatzen saiatu da
Idazketa-irakurketa gaitasunetan aurrera pauso bat eman du
Espazio-ontzia egiterakoan, ereduari ahalik eta gehien egokitzeko gai

da
Espazio-ontzia apaintzerakoan sormenaz baliatzen da
Beste kulturetako pertsonekiko errespetuzko eta tolerantziazko

jarrerak erakusten ditu
Emakumeen gaitasunez ohartzeko eta hauek modu positiboan

baloratzeko gai da
43
Mae Jemisonen historia kontatzerakoan errespetuzko jarrera eta

arreta mantentzeko gai da
Posterra egiteko ekimena eta interesa erakusten du
Antzerkiaren gidoia egitean ipuinaren pasarteekin bat datozen

ekarpenak egiteko gai da
Antzerki jolasean parte-hartzeko eta egokitutako pasartea osatu du
Antzerkia egitean gorputz osoarekin espresatzeko gai da
Gurasoei proiektuan egindako produkzioak erakusteko eta zentzuzko

azalpenak emateko ekimena erakusten du
Proiektuan landutako produkzioak ahalik eta era zuzenean azaltzeko

gai da
Taldean lan egiteko gaitasuna erakusten du
Azalpenak ematerakoan hizkuntza zuzena erabiltzen du
Zientzia txokoarekin egokitu daitezkeen baliabideak proposatzeko gai

da
Zientzia txokoarekiko interesa eta bertan aritzeko ekimena erakusteko

gai da
Asanbladan parte-hartzeko, txandak errespetatzeko eta haien

ikaskideek egiten dituzten ekarpenak errespetatzeko gai da

44
2.4. Metodologia
Aurrerago unitate didaktikoaren saioen planifikazioan sakonago azalduko den arren, honako
atal honetan, proposatu ditugun jarduerak nola landuko ditugun eta ze printzipiotan
oinarrituko garen, gainetik azaltzea gustatuko litzaiguke.
Hasteko, kontuan izan beharko dugu, proposamen hau lau asteetan zehar burutzeko pentsatua
dagoela, hau da, gaiaren inguruko lanketa sakon bat egitea gustatuko litzaiguke, horrela,
beraz, proposatzen diren jarduera guztiak, nolabait euren artean elkarloturik egonen dira,
ahalik eta jarraikotasun handien izan dezan. Proposatzen den saio oro, haurren interes eta
motibazioen araberakoa izango da, horregatik, nahiz eta hasierako begirada batean
planifikazio zehatz bat eta aldaketari lekua uzten ez diona dela dirudien, askatasun osoz,
jarduerak aldatu, saioak luzatu edo lehenago moztu eta jardueren ordena alda daiteke (beti
ere orden logiko bat proposatuz). Halaber, saio desberdinetan aurrera eramango ditugun
ekintzetan, ikasleen ezaugarri psikoebolutiboetara eta euren garapen-mailara egokitutako
eduki argi eta antolatuetatik proposatu izan ditugu. Gure helburua, haurrek modu atsegin
batean ikastea izango baita.
Horren ildotik, Haur Hezkuntzako graduan ikasitako metodologia eta kontzeptuetatik,

ikaskuntza esanguratsua berreskuratu dugu, eta hori bermatu dadin lan egin nahi dugu.
Ausubelen hitzetan, ikaskuntza esanguratsuaren oinarria, ezagutzen zentzuzko egituraketa
harmonikoan dago, horregatik, ezagutza hau kontzeptu solidoetatik abiatuz eraikiko da.
Ezagutza berriak lehendik zeudenetan integratzen dira, eta horiek subjektuaren egitura
kognitiboan, horrela, ezagutza horiek denboran iraun dezaten.
[…] el aprendizaje signifi cativo da sentido a aquello que aprende y puede comprender
el alumno, pues existen elementos de anclaje en la experiencia propia de los
conceptos nuevos que se presentan de manera coherente e interconectada. El
aprendizaje es por tanto un proceso de construcción individual y personal, los
humanos integramos dentro de las estructuras de conocimiento aquellos conceptos
que tienen en cuenta y se relacionan con lo que ya s abemos. (Ausubel, 2002).
Gauzak horrela, ikaskuntza esanguratsuaren defendatzaile gara, izan ere, ezinbestekoa ikusten
dugu ikasleek jasoko dituzten ikaskuntza berriak aurretik zituztenekin elkarlotzea, haiei
ezaguna egiten zaiena hobeto ikasten duten hori izango delako. Beraz, gure kasuan, emakume
zientzialariak landuko ditugun arren, aldez aurretik proposatzen ditugun saioetan, haiek
45
ezagutzen dutenarekin zerikusia izango du, hau da, haien gurasoen edo inguruko helduen
lanbideak hain zuzen ere. Horrez gain, proiektuarekiko interesa sorraraztea eta honek haien
motibazioa piztea bilatuko dugu, prozesuan izaten dituzten esperientziak motibatzaileak, edo
gutxienez, haientzat atseginak izan daitezen. Horien kasu, gure programazioan jaso ditugun
saio desberdinak, hala nola, ikasgelan proiektu-txokoa guztien artean osatzea, eta bertan
egokitu daitezkeen etxeko tresnak elkarbanatzea; edota, Mae Jemisonen istorioarekin bat
datorren espazio-ontziaren eskulana (unitate didaktikoan 12. SAIOA → ASTRONAUTEN
ESPAZIO-ONTZIAREN ESKULANA bezala izendatua).
Haur Hezkuntzako egunerokotasunean egokitzeko, gure proiektuak jolasteko, gozatzeko eta

esperimentatzeko aukera izan behar dute, horregatik, gure proiektua haurrak ahalik eta parte-
hartze sakonagoa eta jarrera aktiboago bat mantendu dezaten pentsatua dago. Honen baitan,
jolasteko eta esperimentatzeko tartea ere izango dutelarik, haien berezko esperientzietan
jasotzen baitute informazio gehiena. Horretarako, adibidez, lehen aipatutako espazio-
ontziaren jarduera, zientzialarien txartelen jolasa (unitate didaktikoan 7. eta 8. SAIOAK →
EMAKUME ZIENTZIALARIAK bezala izendatua) edo antzerkiaren (unitate didaktikoan 10. eta 11.
SAIOAK → MAEREN ANTZERKIA bezala izendatua) saioak izango genituzke, zientzia-txokoan
aritzeko denbora eta askatasunaz gain.
Gure papera, irakasle moduan, proiektua gidatzea eta ikaskuntzak emateko testuinguru eta
baliabideak eskaintzea izango da, haurren bidelagun izatearekin batera. Gainera, gure funtsa
haurrek independentzia eta autonomia ahalik eta gehien garatzea izango denez, kasu askotan,
erronka berriak proposatuko zaizkie haien kabuz, edo ikaskideen laguntzarekin konpontzen
saiatzeko, hein batean ere, ikaskideen elkarlana eta kooperazioa bultzatzeko. Azken honetan,
haur guztien elkarlanaz gain, norberaren lan indibidualaren arrakasta behar da, guztiek duten
helburu komuna lor dadin. Horrenbestez, ikaskideen arteko laguntza egoerak eman daitezen
eragingo du. David eta Roger Jonhson gizarte-psikologoek, ikaskuntza kooperatiboa,
ikaskuntza-egoera gisa definitu zuten: “… un sistema de interacciones cuidadosamente
diseñado que organiza e induce la influencia recíproca entre los integrantes de un equipo".
Ohiko gelan, lan talde txikiak antolatuko dira, mistoak eta heterogeneoak izango direnak.
Ikasleek elkarrekin lan lan egingo dute, zeregin akademikoak ebazteko eta norberaren
ikaskuntzan sakontzeko. Metodo honetan, taldearen parte-hartzaile guztien helburuak estuki
lotuta daude, beraz, horietako bakoitzak bere helburuak lor ditzake, baldin eta besteek bereak
lortzea lortzen badute (Jonhson, 1998).

46
Proiektu honetan burutuko dugun jarduerek ikaskuntza esanguratsua bermatu dadin

bideratuak daude, haurrek dakitenarekin sortu dituzten eskemak aldatzeko edo hauen
birformulaketa emateko pentsatuak, ezaguna den gatazka kognitiboa sortzeko. Horren bidez,
haurrek eskema berriak sortzeko aurretik zeukaten munduaren irudikapena aldatu beharko
dute ikaskuntza berrien eskutik, ikasten ikastea prozesuari bidea irekiz. Jakina, prozesu
horretan, haiek erronka hori gainditu dezaten, gu, hezitzaile edo irakasleak izango garenak,
esku-hartu edo lagundu beharko dugu.
Irakur ahal izan duzuen moduan, proiektu hitza sarritan aipatu izan dugu GBL-aren atal
desberdinetan zehar. Bada, gure proposamen didaktikoa proiektu bidezko ikaskuntzan
oinarritu dugu ere. Honek, funtsean, talde txiki edo handian, irakasleak gidatutako
irakaskuntza metodoari egiten dio erreferentzia, zeinak, ikaslea erdigunean kokatuko duen.
Helburu gisa, ikaskuntza haurren aurrezagutza, interesgune eta esperientzietatik abiatzea
dauka, irakasleak proposatzen dien erronkari aurre egiteko. Metodologia honen aspektu
garrantzitsuenetarikoa ere, azkeneko produkzioa daukagu, gure kasuan, gurasoei egingo
diegun erakusketa (unitate didaktikoan ERAKUSKETA bezala izendatua) izango dena, zeinetan,
ikaskuntza guztiak barnebilduko lirateke proiektuarekin amaitzeko.
Berriz ere, aurrekoarekin, Unitate Didaktikoaren atalean sakonago azalduko dugun moduan,
Haur Hezkuntzak duen kutsu globalizatzailea agerian uzten du, zeinetan unitate didaktiko edo
lan proiektu desberdinen eskutik, gaitasun desberdinekin zerikusia duten ikaskuntzak aldi
berean hartuko dituzte, ikasiko duten horren ikuspegi globala izanik. Haurrak behatzera eta
esperimentatzera bultzatuak dira, era autonomo batean hasieran, ikaskideekin ideia edo
ikaskuntzak era berean partekatuz, eta aurrerago, guk gidatutako asanbladetan, galdera edota
proposamen desberdinen eskutik. Haurraren gaitasun fisiko, motor, afektibo eta intelektualak
era global batean garatu daitezen, bai eta, haurra bere bizitzan aurkituko dituen zailtasun zein
erronkei aurre egiteko osotasunean prestatzeko.
Etapa honetan, haurrek harreman afektiboak sortzen hasiko dira, hauetan, baloratuak eta
maitatuak izatea beharrezkoa dutelarik. Aurrekoak, haien ikaskuntza prozesuan aurrera
jotzean lagunduko die, bizitzak edo eguneroko egoerek haiekin dakartzaten frustrazio eta
erronken aurrean hauek gainditzeko jarrera hartuz. Horrekin batera autoestimua garatzea,
baita, bere gaitasunetan geroz eta konfidantza gehiago hartzean lagunduko die, halaber,
erabakiak hartzeko momentuan lagunduko diena. Hala ere, aurrean aipatu bezala, helduen
zein haien berdinkideengandako konfidantza eta segurtasuna sentitzea behar dute, bestela, ez
47
dira ausartuko haien beharrak, nahiak, ideiak edo ezagutzak besteen aurrean azaleratzera.
Beraz, gure lana, haurrak eroso sentitu daitezen testuinguruak sortzea eta haien arteko
erlazioenganako begirada eta ezagutza izatea izango da, eta, jakina, haurren arteko erlazio
toxikoak ahalik eta laisterren detektatu eta ekiditzeko beharra egongo da. Era berean, haurrek
jakin beharko dute edozein arazoren edo zailtasunen aurrean bertan egongo garela, gure
laguntza eskaintzeko prest, beti ere, haien kabuz arazo bat konpontzeko gai ez badira. Beraz,
gomendagarria da irakasle-ikasle arteko lotura estua finkatzea, zeinetan ikaslea seguru
sentitzea ezinbestekoa izango den. Hori hainbat modutan gerta daiteke, adibidez; keinu,
aholku, laguntza, elkarrizketa edo hurbilketa fisikoaren bidez.

48
2.5. Unitate didaktikoa
2.5.1. Deskribapen orokorra
Jarraian gure Proposamen Didaktikoa aurrera eramateko planteatzen ditugun jarduerak azalduko ditugu. Esan beharra dago, haurrentzat ahalik eta
erakargarria izan dadin saiatu garela, horregatik, sarritan Haur Hezkuntzako klaseetan erabiltzen diren jarduerak hartu eta gure sekuentziara egokitu ditugu,
hala nola, ipuina (gure protagonistaren biografia kontatzeko), gelako albuma (haien gurasoen lanbideak aurkezteko) edo murala (gaiari sarrera emateko
baita emakume zientzialariak aurkezteko). Horrela, proiektu honen bitartez haurrek beren inguruko errealitatea ezagutzeaz gain, zientzian garrantzia izan
duten emakumeak ezagutzeko aukera izango dute haientzako erakargarria den metodologia bati esker.
Nahiz eta proiektu honen ardatz nagusia nolabait Gizarte-Zientziekin edo curriculumaren esparruen barne “Ingurunea Ezagutzearekin” lotu genezake, Haur
Hezkuntzako Curriculumaren hiru blokeetako edukiekin ere erlazionatua dago.
2.5.2. Saioen Planifikazioa: ordutegia
Sekuentzia didaktiko bat planteatzen denean saioen garapena oso bestelakoa izan daitekeela eta hasieran pentsatua geneukana alda daitekeela kontuan
hartu behar da, eta are gehiago Haur Hezkuntzan. Jarraian ordutegi baten antzekoa proposatzen dugu saio hauek ordenatzeko eta ahalik eta jarraitasun
handiagoa izan dezaten. Noski, jardueren iraupena eta garapena ikasleen eskuetan egongo da gehienbat, hauen motibazio eta interesetan, alegia. Beraz,
printzipioz gure proposamen didaktikoak 12 saio inguru iraungo ditu edo behintzat 12 saiotan burutzeko prestatua dago. Horrela izanik, jarraian ordutegi
bat proposatzen dugu, saio hauen banaketarekin, haurrek proiektua lasaitasunez eta gozamenez hartzeko.
49
2021ko MARTXOA
ASTELEHENA ASTEARTEA ASTEAZKENA OSTEGUNA OSTIRALA LARUNBATA IGANDEA
1 2 3 4 5 6 7
1. SAIOA 2. SAIOA 3. SAIOA
8 9 10 11 12 13 14
4. SAIOA 5. SAIOA
16 17 18 19 20 21 22
8. SAIOA
6. SAIOA 7. SAIOA
23 24 25 26 27 28 29
9. SAIOA 10. SAIOA 11. SAIOA 12. SAIOA
30 31
ERAKUSKETA

50
2.5.3. Jardueren deskribapen taula
Behin plangintza argi dugula, saio eta jarduera bakoitzean sakonduko dugu, horretarako saio bakoitzeko taula bat prestatu dugu. Proposamen didaktikoa
aurrera eramateko, 13 saio planteatzen ditugu (gurasoei erakusketa barne) , nahiz eta badakigun, haurrek proiektuarekiko duten interesen arabera kopuru
hori luzatu edota murriztua izan daitekeela. 13 saio horiek, era progresibo eta orden logiko batean emango dira, horrela beraz, haurren inguru hurbilenetik,
ezaguna ez dutenera joko dugu. Sekuentziazio hura, hiru bloke nagusietan banatuko da; proiektu nagusiaren aurreko jarduerak, proiektu bitarteko jarduerak
eta proiektuari amaiera emango dion jarduera globalizatzailea. Estrukturaketa honen bidez, eta haurren interesetatik abiatuz, ikaslea haren ikaskuntza
prozesuaren erdigunean kokatzea bilatzen dugu, horrela lortuko baitugu ikaskuntza esanguratsua eman dadin, Ausubelek defendatzen duen moduan:
“Si tuviese que reducir toda la psicología educativa a un solo principio, enunciaría éste: de todos los factores que influyen en el aprendizaje, el más
importante es lo que el alumno ya sabe. Hay que averiguarlo y enseñar de acuerdo con eso.” (Ausubel, 1963, 2000).
Autore honen ideiari jarraituz, gure kasuan ere, haurren aurre-ideietatik eta aurre-ezagutzetatik abiatzea bilatzen dugu, ezinbestekoa baita ikaskuntza
esanguratsua eman dadin aurreko baldintza betetzea. Horregatik hasierako jardueretan gure ikasleen interesa piztea lortu dugularik, sekuentzia didaktikoak
aurrera jotzea ziurtatzen dugu, beti ere, arestian aipatu dugun moduan, haurren beharrei erantzungo dieten aldaketa edo proposamen berriei irekita
egongo dena.
Aurrerago, bigarren blokeko jardueretan sartuko ginateke, hauek, gure proiektuaren ardatz nagusia den zientzia eta emakume-zientzialarien gaiarekin
zerikusia izango dute. Bloke hauetako jarduera desberdinak, haurrentzat ahalik eta erakargarrienak izatea bilatu dugu, hauen esku-hartzea aktiboa ziurtatuz,
modu berean, beraien ikaskuntza-prozesuaren protagonistak direnaz kontzientzia hartu dezaten.
51
Amaitzeko, ikaskuntza guztiak globalizatuko dituen jarduera proposatzen dugu, gurasoei erakusketa izango dena. Saio honetan aurrekoetan landu izan diren
ikaskuntza guztiak bilduko dira, izan ere, geroago azalduko dugun moduan, gure ikasgelara gonbidatuko ditugun gurasoei aste hauen bitartean zertan ibili
garen azalduko zaie. Nolabait ere, honen bitarte, guri, autokritika egiteko ere baliagarria izango zaigu, honetan ikusiko baitugu benetan ikaskuntzak
barneratu diren edo ez.
Saioen taulei dagokienez, argibide moduan, “EDUKIAK” atalean, GBL-aren “CURRICULUMA eta EBALUAZIO-TAULA” atalaren barne, “Edukiak” azpiataleko
taulan gure gaiarekin zerikusia duten arlo bakoitzeko edukiak zehaztu dira, eta hauek “E1,E2...” bezala izendatu dira, azpiko tauletan erreferentzia egingo
diegularik.
Bestalde, zehaztearren, zientzia txokoa osatzeko ez da egun bat zehaztuko, baizik eta proiektuan aurrera jo ahala gutxika osatuz joango gara, era progresibo
batean, saioak gauzatu ahala. Hala ere, zientziaren atalarekin hasterakoan, gurasoei zirkular bat pasako zaie, honetan zera adieraziko zaie, etxetik
zientziarekin zerikusia duten liburu, jolas, edo burura etortzen zaien edozein baliabide ikastolara gurekin partekatzeko ekartzera gonbidatzen ditugula.

52
1, 2 eta 3. SAIOAK → GURASOAK EZAGUTZEN
JARDUEREN Proiektuari hasiera emateko, eta haurrek honekiko motibazioa izan dezaten, haien inguru hurbila ezagutzen hastea proposatzen dugu, horretarako
DESKRIBAPENA
lehenengo hiru saio hauetan, ikasle bakoitzak bere gurasoen lanbideak aurkeztuko dizkigu. Aldez aurretik, gurasoei etxera mezu bat ailegatuko zaie
haien seme-alabei zertan lan egiten duten inguruan hitz egiteko, haien lanbidea zein den eta bertan zer egiten duten gainetik azaltzea eskatuko zaie,
horrez gain, lan egiten argazki bat egin dezaten geroago guri bidaltzeko eskatuko zaie. Hala ere, badakigu zenbait lanbideetan datuen babesa dela-eta
argazkirik ezin direla atera, beraz, argazkiaren kontua ez da derrigorrezko zerbait izango, baizik eta aukerakoa.
Hasteko, asanbladan bilduko gara eta lanbide desberdinen txartelak (hauek lanbideen argazkia eta izenarekin osatuak daude) prestatu ditugula gainetik
aztertuko ditugu, ze lanbide den eta bertan zer egiten den; esate baterako, margolaria, paretak edo etxeak margotzen dituena. Hauek aztertuta, era
ordenatu batean, eta hiru egun desberdinetan, ikasleek haien gurasoen lanbideak eta bertan zer egiten duten aurkeztu beharko digute. Jarduera hau
egitearen zergatia haurrek haien gurasoak pixka bat gehiago ezagutu ditzatenez gain, emakumeen lanbideak eta emakumeak ere langileak direnaz
kontzientzia hartzea izango da.
DENBORALIZAZIOA 40 bat minutuko 3 saio:

1. Saioa: 40 minutu; 20 minutu lanbide desberdinak ezagutu eta aztertzeko, eta, beste 20 minutu lau ikasleek haien gurasoen lanbideak
aurkezteko.
2. Saioa: 40 minutu; 10 minutu lanbideak birpasatzeko, eta, 30 minutu sei ikaslek haien gurasoen lanbideak aurkezteko.
3. Saioa: 40 minutu; hasierako bost minutuak lanbideak birpasatu eta finkatzeko, gainontzeko saioa geratzen diren ikasleek gurasoak
aurkezteko.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Lanbideen txartelak (irakasleak aldez aurretik prestatu izan dituenak).
- Gurasoen lanbideen argazkiak
53
ESPAZIALAK - Ohiko ikasgelan asanblada egiteko espazioa.
HELBURUAK - Gurasoen lanbideak ezagutzea eta ikaskideei bertan zer egiten duten azaltzeko gai izatea.
- Lanbide desberdinak identifikatzeko, ezagutzeko eta bertan zer egiten den azaltzeko gai izatea.
- Ikaskideek haien gurasoen lanbideak aurkeztu bitarte errespetuz eta arretaz entzuteko gai izatea.
EDUKIAK E5, E7, E14, E15, E16, E17, E19
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Azalpenak eta argibideak emateko orduan, esaldi osoak egiten saiatzea eta geroz eta konplexuagoak.
LOTURA - Lanbideen inguruko hiztegia.

54
4. SAIOA → GELAKO ALBUMA SORTU
JARDUEREN Saio honetan, aurreko hiruretan landutakoa borobiltzea bilatuko dugu, horrela beraz, alde batetik lanbideak landu, eta bestetik ikaskide guztien
DESKRIBAPENA
gurasoen lanbideak bilduko ditugu. Album bat sortuko dugu, gurasoek aldez aurretik bidali dizkiguten haien lanbideen argazkiekin. Lanbide
bakoitzarekin batera, lanbidearen izena idaztea bilatuko dugu, horrela idazketa lantzea ere bilatuko dugu. Beraz, honetarako, ikasle bakoitzari fitxa bat
(1.eranskina) emango zaio, zeinak gurasoen argazkia itsasteko zati bat izango duena eta bestalde, lanbidearen izena idazteko tartea. Fitxa hauek, bi
aldeetan izango dute lekua, gurasoen bi parteen (biek lan egiten badute) lanbideak aurkezteko.
Ikasleek era autonomo batean lan egiten ikasteko, batez ere, lanbidearen izena idazterako orduan, ikasgelan osatuko dugun zientzia txokoan lanbide
desberdinen txartelak eskuragarri izango dituzte. Baten batek zalantzarik izango balitu, lehenengo pausua bere kabuz erantzuna bilatzea izango da.
Hurrengo pausua, ikaskideren bati laguntza eskatzea eta azkeneko aukera gisa irakaslearengana hurbiltzea izango litzateke. Fitxa osatu ostean, ikasle
bakoitzak plastiko zorro batean gordeko du eta guztienak album batean jasoko dira, zeina aurreko lanbideen txartelekin batera, gure zientzia txokoan
txertatuko dugun.
Ekintza honen bitartez, amen lanari balioa ematea bilatzen dugu, baita emakumeak ere langileak direla eta gizonak bezain baliozkoak direla ikusaraztea
ere. Jarduera honen feedbacka positiboa izango da ikasleentzat; izan ere, ikusgarritasun mota honen bidez, etorkizuneko ideia edo eraikuntzetan
birmoldaketa bat eman daiteke, eta, horrela, neskek zein mutilek genero-roletan sartzen ez diren lanak izatera behar duten bultzada emanez.
DENBORALIZAZIOA 30 minutuko saio bat; 15 minutu fitxa osatzeko, eta, 15 minutu albuma osatzeko.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Lanbide txartelak.

- Gurasoen lanbidea fitxa osatzeko: gurasoen lanbideen argazkia, arkatza/margoa/errotulagailuak eta itsaskina.
55
- Albuma osatzeko: plastiko zorroak eta eraztun karpeta.
ESPAZIALAK - Ohiko ikasgelan dituzten mahaiak.
HELBURUAK - Gurasoen lanbideak ezagutzea eta ikaskideei bertan zer egiten duten azaltzeko gai izatea.
- Gurasoen lanbide fitxa osatzeko ekimena erakustea.
- Hizkuntza idatziaren formetan, ohiko grafiari ahalik eta gehien egokitzeko gai izatea.
EDUKIAK E4, E5, E8, E18
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Hizkuntza idatziaren hastapenak  lanbideak idazterako orduan.
LOTURA Plastika:
- Fitxa osatzeko, argazkia moztu eta itsastea. Horien eskutik, esku-begi koordinazioa eta psikomotrizitate-fina.

56
5. SAIOA → ZEIN LANBIDE DA HAU?
JARDUEREN Saio honetan, aurreko saioan sortu genuen albuma birpasatu eta asanbladan gaudela probestuz lanbide desberdinak aipatuko ditugu, geroago paper
DESKRIBAPENA
batean idatziko ditugunak, horrela, gure inguru hurbiletik hasita, lanbideetan sakontzea bilatuko dugu. Horren ostean, aldez aurretik guk prestatu izan
ditugun lanbideen txartelak (2.eranskina) aztertuko ditugu. Txartela hauek, lanbide desberdinekin osatuko dira, eta era batean, gure gizartean
gutxietsiak daudenen ereduak ere eskaintzea bilatuko dugu, horrela, lanbide guztiak garrantzitsuak direla aldarrikatuko dugu. Bestalde, betidanik
gizonezkoei edo emakumezkoei atxikitutako lanbideen ideiekin apurtu nahian, eta genero-rolak baztertzeko, eraikuntza sozialari buelta eman diogu
hain ohikoak ez diren emakume edo gizonezkoen ereduak aurkeztuz.
Txarteletan, lanbidearen argazkiarekin batera, horren izena letra larriz idatzia egongo da, haurrek irakurtzeko errazagoa izan dezaten. Etapa honetan
irakurketa-idazketa lantzen ari direnez, edozein aukera probestu behar da zeharkako modu batean lanketa horretan sakontzen saiatzeko.
Behin, gurasoen lanbideak aztertu eta zerrendatu ditugula, haurrei txartelak aurkeztuko zaizkie, eta bertan agertzen diren lanbideak aztertuko ditugu.
Zeintzuk diren lanbide horiek, zer egiten den bertan, ze material erabiliko diren, ea aurretik ezagunak dituzten... Horrez gain, haiek ezagutzen duten
norbaitek lanbide horietan aritzen diren galdetuko zaie, nolabait ere, berriz haien inguru hurbilera ikasgelan landutakoa bueltatu nahian.
Bukatzeko, emakume zientzialarien txartelak aurkeztuko zaizkie, hauetan emakumeen ereduak soilik proposatzen dira, izan ere, hauei ikusgaitasuna
ematea garrantzitsua ikusten dugu, gizonezkoen ereduak gizartearen esparru gehienetan aurkitu daitezkeelako. Amaieran, lanbide guztiak aurkeztu
direlarik solasaldi motz eta arin bat bideratuko da zeinetan emakume zientzialariekin lehen kontaktua emango den galdera batzuekin:
- Ezagutzen zenituzten emakume zientzialariak? Nor? Txartelen artean zein da gustukoen duzuena?...
57
DENBORALIZAZIOA 30 minutuko saioa; 10 min haien gurasoen albuma aztertu eta lanbideak zerrendatzeko, 15 min lanbideak aztertzeko, 5 min amaierako solasaldirako.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Gurasoen lanbideen albuma.

- Lanbide txartelak.
- Zerrenda egiteko: DIN A3 tamaina duen orri zuria eta errotulagailu beltza (adibidez).
ESPAZIALAK - Ohiko gelako asanblada espazioa.
HELBURUAK - Lanbide desberdinak identifikatzeko, ezagutzeko eta bertan zer egiten den azaltzeko gai izatea.
EDUKIAK E5, E7, E14, E16, E18, E19
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Zerrendaketaren bitartez irakur-idazketa arloak
LOTURA - Lanbideen inguruko hiztegi zehatza

58
6. SAIOA → MURALA AZTER DEZAGUN
JARDUEREN Saio honetan, aldez aurretik prestatutako muralaren (4.eranskina) azterlana egingo da. Jarduera honekin, sekuentzia didaktikoaren zientzia arloari
DESKRIBAPENA
hasiera emango diogu, horregatik, haurrei hain erakargarria egiten zaien argazki errealekin osatutako muralaren azterlana egitea aproposa ikusi dugu.
Honen bidez, zientziaren inguruko interesa piztea eta emakume zientzialariei sarrera ematea bilatu dugu.
Irakaslearekin batera, murala aztertuko da, eta aurretik emakume zientzialarien txartelak landu direnez, haiekin erlazionatzea bilatuko dugu, ohartu
daitezen, momentu horretatik aurrera emakume zientzialarien inguruan lanean ibiliko direla. Lanketa honetan, irakasleak murala aurkeztu eta horren
inguruko galderak egingo ditu solasaldi bati bidea irekitzeko, horrela beraz, honakoa galdetuko die;
- Ikusi al duzue murala? Zeren ingurukoa da?
- Zer ikus dezakezue muralean? Zer ari dira egiten muralean agertzen diren pertsonak?
- Zer dira muraleko pertsonak? Zer dira, emakume edo gizonak?
- Ikusi duzue noizbait muralean agertzen den emakumeren bat? Zergatik uste duzue bakarrik emakumeak agertzen direla?
- Emakumeak zientzialariak izan daitezke? Zergatik?
DENBORALIZAZIOA 20 minutuko saioa; 10 minutu muralaren azterlana, 10 minutu emakume zientzialarien solasaldia.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Zientzia murala
ESPAZIALAK - Ohiko gelako asanblada espazioa
HELBURUAK - Muralaren oinarria emakume zientzialariak direla ondorioztatzen saiatzea.

- Murala aztertzeko ekimena erakustea.
EDUKIAK E2, E16, E20

59
7. eta 8. SAIOAK → EMAKUME ZIENTZIALARIAK
JARDUEREN Jarduera hau bi saioetan banatuko dugu. Lehenengo egunean nolabait haien aurreiritzi eta ideiak ezagutu nahian, galdera sorta bat planteatuko zaie
DESKRIBAPENA
denen artean ideiak asanbladan partekatzeko. Bigarren saioan berriz, aldez aurretik prestatutako emakume zientzialarien txartelekin (3.eranskina)
jolas bat proposatuko zaie.
Lehenengo saioari dagokionez, haurrak asanbladan bilduko dira, eta aurreko saioan erabilitako lanbide txartelen artean, zientzia txartelak hartu eta
erabiliko ditugu. Txartela horietan, eskaintzen diren ereduak emakumezkoak dira soilik, beraz, hasteko txartela horietan zein den faktore komuna bilatu
beharko dute, hau da, guztiak emakumeak direnaz ohartaraztera ailegatu behar dira. Horren ondoren, emakume zientzialarien inguruko eztabaida
gidatuko dugu, zenbait galdera botaz, hala ere, haurren interakzioaren arabera eztabaidak ildo batetik edo bestetik jo dezake, eta haien interesak iraun
bitarte luzatuko da. Hona hemen galderen adibide izan daitezkeen batzuk:
- Zergatik uste duzue zientzialari guztiak emakumeak direla txarteletan?
- Emakumeak zientzialariak izan daitezke? Zergatik?
- Uste al duzue zuen inguruko ikaskideren bat zientzialaria izatera ailegatu daitekeela? Nor? Zergatik?
- Ezagutzen al duzuen emakume zientzialariren bat? Nor? Zer egiten du?
- ....
Bigarren saioan berriz, lehen aipatu moduan, txartel batzuekin (3.eranskina) jolas bat proposatuko zaie. Txartel hauek, bi zatitan banatuak egongo dira,
alde batetik zientzialariaren izena, haren argazkiarekin batera, eta bestetik, haren biografiaren aspektu garrantzitsuak zerrendaturik. Jarduera honetan,
irakasleak zientzialari bakoitzaren informazioa ahoz gora irakurriko du, beraz, ikasle guztien artean, txartel egokiak aurkitu beharko dituzte, hau da,
zientzialari bakoitzaren biografiaren txartela osatuko duten bi atalak aurkitu beharko dituzte. Jarduera honetan, era inplizitu batean irakurketa-
gaitasunetan lan egingo dugu ere.

60
Zientzialari guztien biografiak osatu dituztenean, egindako lana erregistratua geratzeko eta gainontzekoekin partekatzeko, mural bat sortuko dugu.
Mural honen izenburua “Emakume Zientzialariak” izango da, ikasleek idatzi beharko dutena. Hori osatzeko, gure zientzialarien biografiak era ordenatu
batean, hau da, bakoitza dagokion informazioarekin, itsatsi beharko dituzte, eta nahi ez gero, haien kasa, proiektuarekin bat datozen marrazkiekin
apaintzeko aukera eskainiko zaie. Murala ikastolako pasabidearen hormaren zati batean eskegiko dugu.
DENBORALIZAZIOA 45 minutuko saioa, lehenengo saioan; 5 minutu alderdi komuna bilatzeko, 25 minutu eztabaida gidatua.
45 minutuko saioa, bigarren saioan; txartelen jolasa 15 minutu, muralaren osaketa 30 minutu.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Lanbide txartelak

- Emakume zientzialarien txartelak
- Murala osatzeko: itsaskina, 2x2 metrotako papera, apaintzeko margo/errotulagailuak
ESPAZIALAK - Ohiko gelako asanblada espazioa

- Ikastolako pasabidearen horma
HELBURUAK - Emakume zientzialarien eztabaidan iritzi kritikoa erakustea eta nork bere iritzia errespetuz partekatzea.
- Emakumeen gaitasunez ohartzea eta hauek modu positiboan baloratzea.
- Eztabaidan parte-hartzean, proposatutako galderei erantzuten saiatzea.
- Zientzialarien biografien txartelak osatzeko jolasean parte-hartzea, eta jolasa osatzen saiatzea.
- Idazketa-irakurketa gaitasunetan aurrera pauso bat ematea.
EDUKIAK E4, E5, E6, E7, E8, E9, E11, E12, E13, E14, E15, E16, E17, E19
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Eztabaidan parte-hartzean, proposatutako galderei erantzuten saiatzean esaldien formulatzean
LOTURA - Txartelen jokoan irakurketa prozesua abian jartzea
Plastika:
- Murala osatzeko itsaste lanean.
- Murala haien marrazkiekin apaintzean sormena erakustea
61
9. SAIOA → NOR IZAN ZEN MAE JEMISON?
JARDUEREN Saio honetan Mae C Jemison Afroamerikar emakumearen historioa aztertuko dugu, aurretik emakume zientzialari desberdinen biografiak aztertu eta
DESKRIBAPENA
haiekin mural bat osatu genuela probestuz. Saioari hasiera emateko, aurreko saioan zer egin genuen gogora ekarri ostean, Jemisonen istorioa
kontatzeko, haren bizitzaren pasarteak bilduko dituen ipuin bat (6.eranskina) kontatuko diegu, aldez aurretik guk prestatu izan duguna. Horren ostean,
asanbladan bere bizitzaren pasarte garrantzitsuenak paper handi batean zerrendatuko ditugu, gero ikasleek haien kabuz, irakaslearen laguntzarekin,
pasarte horiekin poster bat osatzeko, Maeren argazkiarekin batera, astronauta makinaren argazkiarekin eta haiek egin nahi dituzten marrazkiekin ere,
hau da, Mae C. Jemisonen biografia osatuko dugu.
Jarduera honekin, emakume baten bizitzaren historio erreal baten bitartez, emakume zientzialariak balorean jartzearekin batera, emakumeek dituzten
gaitasunak plasmatzea izango da, izan ere, garrantzitsua ikusten dugu emakumeen ereduak eskoletan geroz eta presentzia handiagoa hartzea.
Emakumea izateaz gainera, Mae Jemison beltza zenez, beste arrazekiko errespetua eta tolerantzia lantzea bilatuko dugu aldi berean.
Gure ustez, Mae Jemisonen biografiarekin lotutako jardueren bidez, ikasleek espazioarekiko interesa erakuts dezakete, edo horrekin lotutako gairen
batekin, adibidez, planetak edo unibertsoa. Horregatik, haien interesak eta ezagutzak kontuan hartuta, beste behin ere, proiektu berri bat plantea
liteke horiei dagokienez, proiektuari jarraipena emateko. Era berean, honen eskutik begirada hezkidetzailea landuko dugu, ikasturte bereko proiektu
edo proposamen desberdinetan, ez soilik guztien arteko bakar batean.
DENBORALIZAZIOA 40 minutuko saio bat:

- 10 minutu ipuina irakurtzeko eta Mae Jemison aurkezteko.
- 10 minutu Maeren bizitzaren pasarte garrantzitsuenak zerrendatzeko.
- 20 minutu Maeren bizitzaren posterra osatzeko

62
BALIABIDEAK MATERIALAK - Maeren bizitzaren ipuina.

- Ideien zerrendaketa egiteko errotulagailua eta Din A1 tamainako kartulina zuria.
- Posterra egiteko: DIN A2 neurriko kartulina, Maeren eta espazio-ontziaren argazkia, errotulagailuak/margoak eta itsaskina.
ESPAZIALAK - Ohiko gelako asanblada espazioa.
HELBURUAK - Mae Jemisonen historia kontatzerakoan errespetuzko jarrera eta arreta mantentzea.
- Beste kulturetako pertsonekiko errespetuzko eta tolerantziazko jarrerak erakustea.
- Emakumeen gaitasunez ohartzea eta hauek modu positiboan baloratzea.
- Posterra egiteko ekimena eta interesa erakustea.
- Maeren bizitzaren pasarteak arretaz entzunez geroago pasarteak zerrendatzean zentzuzko ekarpenak egitea.
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Maeren bizitzaren pasarte garrantzitsuenak zerrendatzerako orduan ekarpenak egitean.
LOTURA - Maeren istorioaren ipuina entzuterakoan.
- Posterrean Maeren biografia egiterakoan idazketa-irakurketa alderdiak.
Plastika:
- Posterra egitean, itsatsi eta mozterakoan.
63
10. eta 11. SAIOAK → MAEREN ANTZERKIA
JARDUEREN Jarduera hau, bi saioetan banatuko dugu. Hasierakoan Maeren ipuina berriz irakurriko dugu gogora ekartzeko eta antzerkiaren gidoia egiteko, bigarren
DESKRIBAPENA
saioan berriz, antzerkiaren prestaketari ekingo diogu.
Lehenengo saioari dagokionez, hasteko berriz ere Maeren ipuina irakurriko zaie. Horren ostean, antzerki bat sortu behar dugula azalduko zaie, beraz,
denen artean, aurreko saioko posterra osatzeko erabilitako pasarte garrantzitsuen zerrenda probestuz, denen artean antzerkiaren gidoi bat osatuko
dugu, nahiz eta, haurren adina kontuan hartuta eta oraindik txikiak direlako, irakasleak aldez aurretik gidoi bat prest izango du. Ikasleen interakzioen
arabera aurreko gidoia moldatu edo berri bat sortuko da. Ez dugu ipuina goitik behera antzeztu nahirik, baizik eta haur bakoitzarentzako pasarte txiki
batekin nahikoa izango genuke, adibidez; “heldua naizenean astronauta izango naiz eta espaziora bidaiatuko dut”. Ekintza honekin, haurrek ipuinaren
muina hartu duten aztertu nahi dugu, eta era berean, talde-lana sustatu, denen esku-hartzea eta partaidetza beharrezkoa izango baitugu antzerkiaren
gidoia osatzeko geroago antzezlanean denen protagonismoa ziurtatzeko. Gidoia daukagunean, haur talde bakoitzari pasarte bat egokituko zaio, haiek
erabakita eta adostasunik egongo ez balitz, irakasleak egokituko ditu.
Bigarren saioari dagokionez, antzerkia egiteko erabili ditzaketen tresnak hautatu beharko dituzte, horrela gure istorioari sormen puntu bat emateko,
pasarte bakoitzarekin egokitu daitezkeen materialak probestuko dira. Horren ostean, irakasleak gidatuta, antzerkia lehenengo aldiz entseatuko dute,
izan ere, erakusketaren egunean, gurasoen aurrean gauzatuko dute. Entsegu hori, ez da bakarra izango, nahiz eta gure sekuentziaren programazioan
saio gehiago ez diogun esleitu, lehenengo entseguaren egunetik erakusketa egunera bitarte, egunero tartetxo bat eskainiko diogu antzerkia
entseatzeari.
DENBORALIZAZIOA 2 saio:
- 1 saioa, 40 minutu; 10 min ipuina irakurtzeko eta 30 min antzerkiaren gidoia osatu eta paperak banatzeko.

64
- 2 saioa, 30 minutu; 10 minutu antzerkia egiteko tresnak hautatzeko, 20 min antzerkiaren lehenengo entsegua egiteko.
BALIABIDEAK MATERIALAK - Mae Jemisonen ipuina

- Antzerkiaren gidoia egiteko: orri zuria eta errotulagailua
- Antzezlanean erabiltzeko oihalak, zientzia txokoan aurki daitezkeen tresnak
ESPAZIALAK - Ohiko gela
HELBURUAK - Antzerkiaren gidoia egitean ipuinaren pasarteekin bat datozen ekarpenak egitea.
- Antzerki jolasean parte-hartzea eta egokitutako pasartea osatzea.
- Antzerkia egitean gorputz osoarekin espresatzea.
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Meren istorioa ulertzeko eta pasarte garrantzitsuenak identifikatzeko
LOTURA - Antzezlanean hiztegi egokia eta perpausen egituraketa zuzena
Gorputz-espresioa:
- Antzeztea suertatzen zaien pasartean, gorputz osoa erabiltzea
65
12. SAIOA → ASTRONAUTEN ESPAZIO-ONTZIAREN ESKULANA
JARDUEREN Aurreko saioan Mae C. Jemisonen biografia landu genuelarik probestuz, eta zientzialari hau astronauta izan zela kontuan izanik, bere lanbidearekin
DESKRIBAPENA
zerikusia duen astronauten espazio-ontziaren eskulana egingo dugu. Haur bakoitzak bat egingo du, eta nola egin jakiteko, aldez aurretik, asanbladan
bilduko gara. Asanblada honetan, irakasleak aurreko saioan Mae Jemison aztertu zutela birgogoratuz, astronauten espazio-ontziaren eskulana egitea
proposatuko die. Honen ostean, berak era xinple batean (5.eranskina) nola egiten den azalduko die, geroago haiek era autonomo batean egin dezaten.
Eskulana egiteko, komuneko paperen tutuak, pinotxo bezalako koloretako papera, guraize eta itsaskinarekin batera erabiliko dira. Eta apaintzeko
margoak edo gometsak.
Eskulan honen jardueraren bidez, batetik, ikasleak lantzen ari garen proiektu eta gaiarekiko motibatua mantentzea bilatuko dugu, eta, bestetik, gure
protagonistarekiko interesa areagotzea. Izan ere, haur gehienek astronautikarekiko interesa agertu ohi dute, beraz, aproposa ikusten dugu espazio-
ontzi bat haien modura egiten saiatzea. Era berea, proiektuarekin amaitzerakoan haien produkzioa etxera eramateko aukera zabalduko zaie.
DENBORALIZAZIOA 45 minutuko saio bat :

- 5 minutu aurreko saioa gogora ekartzeko
- 10 minutu espazio-ontzia nola egiten den azaltzeko
- 30 minutu eskulana egiteko
BALIABIDEAK MATERIALAK - Guraize eta itsaskina.

- Komuneko paperaren tutuak.
- Errotulagailu, margoak edo argizariak.
- Forma eta kolore desberdinetako gometsak.
- Kolore desberdinetako pinotxo papera.
ESPAZIALAK - Ohiko ikasgelan: zientzia-txokoa, asanblada espazioa eta mahaien espazioa.

66
HELBURUAK - Espazio-ontzia egiterakoan, ereduari ahalik eta gehien egokitzea.

- Espazio-ontzia apaintzerakoan sormenaz baliatzea.
EDUKIAK E4, E8, E10, E15, E17
GAITASUN Plastika:
DESBERDINEKIN - Moztu eta itsastean psikomotrizitate fina garatzea
LOTURA - Apaintzerakoan sormen-gaitasunak martxan jartzea
67
GURASOEI ERAKUSKETA
JARDUEREN Proiektuari amaiera biribila emateko grinarekin, gurasoak Ikastolara gonbidatzea erabaki dugu. Horrela, haien seme-alabek lau aste hauen bitartean zer
DESKRIBAPENA
ikasi eta zeintzuk izan diren haiek eginiko produkzioak begi hutsez ikusteko aukera izango dute. Ikasleek proiektuaren hasiera-hasieratik jakingo dute
azken produkzio gisa, edo proiektuari amaiera emateko haien gurasoak gure gelara gonbidatuak izango direla, eta haien lana hauei azalpenak ematea
izango dela. Jarduera honekin, ikasleek haien gurasoak ikaskuntza prozesuaren parte ere direla jakinez, motibatuagoak eta ekimen handiagoarekin
agertuko dira proiektuaren jardueren aurrean, hauek ulertzeko eta osatzeko interesa erakutsiko dutelarik.
Egun honetan, gure proiektuan eginiko oro azaltzearen eta erakustearen ardura ikasleen eta irakaslearengan egongo da, horrela haiek ere
erantzukizunaren zentzua ulertzeko aukera paregabea izango dute. Erakusketaren barne, lanbideen albuma, zientzialarien murala, zientzia-txokoa eta
Mae Jemisonen bizitzaren antzerkia egongo lirateke, beraz, ikasle kopuru jakin bati produkzio bat azaltzea egokituko zaio eta antzerkia, noski, guztien
artean gauzatuko dute.
Gurasoak ailegatu aurretik, haurrak asanbladan bilduko dira eta irakasleak taldekatze orekatu eta mistoak egingo ditu, produkzio guztien azalpenak
ahalik eta osotasun handiagoarekin egin daitezen. Horrenbestez, talde bakoitzari azaltzeko produkzio bat emango zaio eta arduren banaketak eginen
dira, hau da, bakoitzak zer azalduko duen erabakiko dute. Hala ere, lehen aipatu moduan, irakaslearen laguntza izango dute azalpenen orduan.
Horren ostean, gurasoei harrera eginen diegu eta erakusketari ekingo diogu. Erakusketa bukatzerakoan, eta gurasoak joan direlarik, berriz ere
asanbladan bilduko gara eta nola sentitu diren inguruan galdetuko diegu, ea gustukoa izan duten, nola eraman izan duten erantzunkizunaren presioa...
Horrela inplizituki ere, autokritika egiteko baliagarria izango zaigu.

68
DENBORALIZAZIOA 60 minutuko saio bat:

- 20 min hasierako asanblada
- 5 min gurasoei harrera
- 25 min erakusketa
- 10 min amaierako asanblada
BALIABIDEAK MATERIALAK - Zientzia txokoaren barne: lanbide-txartelak, lanbide-albuma, espazio-ontziaren eskulana eta etxetik ekarritako oro.
- Emakume zientzialarien murala
- Mae Jemisonen biografiaren posterra
ESPAZIALAK - Ohiko gelaren barne: zientzia-txokoa eta asanblada espazioa.

- Pasabideko pareta (bertan muralak egongo dira eskegita).
HELBURUAK - Gurasoei proiektuan egindako produkzioak erakusteko eta zentzuzko azalpenak emateko ekimena erakustea.
- Proiektuan landutako produkzioak ahalik eta era zuzenean azaltzea.
- Taldean lan egiteko gaitasuna erakustea.
- Azalpenak ematerakoan hizkuntza zuzena erabiltzea.
EDUKIAK E2, E4, E7, E8, E9, E16, E19
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Azalpenak ematerakoan: hiztegia, esaldien konposaketa eta txandakatzea.
LOTURA
69
ZIENTZIA TXOKOA
JARDUEREN Proiektuaren hasiera-hasieratik, gurasoei ikasgelan landuko dugun proiektuaren berri emango zaie, horrenbestez zientziarekin zerikusia izan dezakeen
DESKRIBAPENA
edozer etxetik ikastolara eramatera gonbidatuko ditugu. Sekuentzia didaktikoak iraun bitarte, saio desberdinetan erabilitako material didaktiko eta
egindako produkzio desberdin oro, zientzia txoko honetan txertatzen joango gara, horrela beraz, proiektuaren amaieran zientzia txoko osoa izango
genuke.
Sekuentzia didaktikoaren erdialdera gutxi gora behera, asanbladan bildu eta gure klasean dugun proiektuei bideratutako txokoa eraldatuko dugula
azalduko diegu, horrekin batera zientzia txokoa osatuko dugula azalduz. Horrela, asanbladan gaudelarik, txoko berria nola osa genezake eta bertan ze
material txertatu ditzakegu galdetuko diegu, haien laguntza eskatuz. Ikasleen ideia eta ekarpenen ostean, irakasleak ideia desberdinak kartulina handi
batean apuntatuko ditu, eta horren ostean, jada gure esku ditugun materialak txokoan antolatzeari ekingo diogu.
Txokoan proiektu osoan zehar erabilitako baliabide guztiak eta irakasleak proiektuan zehar ateratako eta erregistratutako oro txertatu ahal izango dute,
hala nola; lanbideen albuma, lanbideen txartelak, murala, ipuina, Maeren argazkiak, zientzialarien inguruko liburuak... Jarduera honen berebiziko
garrantzia azpimarratu nahiko genuke, izan ere, txokoaren bidez hilabete osoan zehar ikasitakoa laburbildu eta baliabideak bilduz, ikaskuntzak
barneratzeko edo finkatzeko balioko du.
DENBORALIZAZIOA Ez da denbora tarte finkorik zehaztuko, izan ere, baliabide desberdinak osatu ahala, zientzia txokoan txertatuz joango gara, hala ere, txokoaren
eraketari zuzendutako asanbladak bat 30 bat minutu irautea planteatuko genuke.
BALIABIDEAK MATERIALAK Sekuentzia osoan zehar jasotakoa:

- Lanbideen txartelak

70
- Emakume zientzialarien txartelak

- Gurasoen lanbideen albuma
- Mae C. Jemisonen ipuina
- Espazio-ontziaren eskulana
ESPAZIALAK - Ohiko gelan gaien inguruko txokoari zuzendutako espazioa.
HELBURUAK - Zientzia txokoarekin egokitu daitezkeen baliabideak proposatzea.

- Zientzia txokoarekiko interesa eta bertan aritzeko ekimena erakustea.
- Asanbladan parte-hartzea, txandak errespetatzea eta haien ikaskideek egiten dituzten ekarpenak errespetatzea.
EDUKIAK E6, E7, E8, E9, E11, E16, E19
GAITASUN Hizkuntza:
DESBERDINEKIN - Idazketa-Irakurketarekin zerikusia duten alderdiak ideien zerrenda egiterakoan.
LOTURA - Ideien zaparrada egiterakoan, esaldien eraketa eta zientziaren inguruko hiztegia.
- Ideia zaparradan gure gaiarekin bat datozen ekarpenak egiteko.
71
CONCLUSIONES Y CUESTIONES ABIERTAS
Mediante la realización de este trabajo, he podido comprobar que a pesar de los

constantes cambios a los que esta sociedad ha estado expuesta y todos los avances que se
han ido dando a lo largo de la historia, las desigualdades entre hombres y mujeres son
todavía más que evidentes en cualquier ámbito de la sociedad. En relación al vértice en el
que ha girado esta investigación, es decir, la Educación, podemos asegurar que los
cambios han sido notorios, ya que, décadas atrás las mujeres no tenían derecho a la
educación impartida por instituciones oficiales. A pesar de ello, hoy en día, hay todavía un
largo recorrido por hacer en el camino hacia la igualdad de género. Es por ello, que
decidimos hacer una propuesta que pudiese servir como ejemplo de próximos proyectos.
Si echamos la vista atrás, y analizamos con mirada crítica la historia de las mujeres en la
Educación, o en este caso, en la Educación Infantil, podremos observar que las normas
legislativas han evolucionado a lo largo de los años. Se han promulgado leyes en las que se
hace cada vez mayor alusión al papel de la mujer, poniéndolo en valor, y, por otro lado, se
han propuesto medidas específicas para el tratamiento de la igualdad de género. Medidas
con las que, por un lado, se intenta hacer mayor alusión a la mujer en libros de texto, con
las que se procura que no haya diferenciación en el trato por ser hombre o mujer. Por otro
lado, mediante las nuevas propuestas, se intenta romper con los estereotipos de género,
las cuales a veces, resultan no ser ser tan efectivos como se esperaban, ya que hoy en día,
es bastante evidente la diferenciación de niños y niñas (respecto a estereotipos,
comportamientos, roles…) en cualquier centro educativo.
Muy a nuestro pesar, el hombre ha sido durante la historia el centro de un todo,

abarcando así el espacio de la mujer para manejar el presente de acuerdo con sus
necesidades y deseos. Como muestra del trabajo que queda todavía por realizar, tenemos
los libros de texto. Todavía se tiende a invisivilizar las capacidades o el valor de las
mujeres, ya que, por desgracia, no se deja espacio a este género, es decir, todavía es
notoria la mayor exposición de modelos de hombres. Incluso, muchas veces, el papel que
se otorga a la mujer, sigue estando relacionado al espacio del cuidado. Por lo anterior,
creemos que aunque hay una gran predisposición al cambio, en términos de coeducación,

72
se dan claras contradicciones, porque de manera inconsciente, muchas veces esas

personas dispuestas al cambio, son las que acaban favoreciendo la invisibilidad.
Como hemos mencionado previamente, esta sociedad sigue siendo una sociedad
androcéntrica, en la que los mensajes que se transmiten a nuestros pequeños, siguen
siendo androcéntricos. La manera de dirigirnos a ellos, la manera de hablarles, mirarles,
juzgarles sigue siendo tradicional, y está marcada en función de un género u otro.
Resultado de ello, es la construcción de una identidad de género arraigada a los
estereotipos de género marcados por la sociedad, y la no creación de un yo libre.
Una vez concluido este Trabajo de Fin de Grado, podría asegurar, desde mi punto de vista, que
he cumplido y conseguido la mayor parte de los objetivos que planteaba en un principio . La
principal intención era, poder presentar un trabajo coherente, el cual además, sirviese de
alguna manera para profundizar en los motivos o la base de las desigualdades de género.
Otro de los aspectos fundamentales iba a ser que la información expuesta sirviese como
nueva fuente de información firedigna.
Durante la realización de este TFG, he aprendido a buscar y contrastar información

científica, y, a hacer un análisis crítico de las innumerables fuentes de información que hoy
en día tenemos a nuestro alcance. Respecto a esto último, creo que es fundamental tener
en cuenta de que no podemos conformarnos con el primer artículo que encontremos en
relación a nuestra base de investigación, es importante, contrastar diferentes fuentes, o,
comprobar que la información que se nos presenta es verídica.
Por último, me gustaría puntualizar, que me hubiera gustado haber tenido la posibilidad
de llevar a cabo la Secuencia Didáctica que proponíamos dentro de un aula convencional,
ya que, a mi juicio, es una propuesta bastante completa. Pero lo cierto es, que muchas
veces, al llegar a un centro e intentar poner un proyecto en marcha, hay que tener en
cuenta la identidad del centro y el que tu propio proyecto pueda adaptarse a sus
metodologías y temáticas. En este caso, el centro en el que yo pretendía llevar a cabo mi
metodología, no hacia tratamiento específico a la igualdad de género, por lo que no pude
llevar a cabo mi propuesta en el aula. De todos modos, habiendo conocido a los y las
alumnas del aula, tanto como a la tutora del aula, y su manera de trabajar y funcionar
73
dentro de esta, podría asegurar que en lo que respecta a la metodología (aprendizaje

basado en proyectos, aprendizaje significativo, cooperación…) es un proyecto que puede
encajar con bastante éxito, y seguramente, con el que los resultados hubieran sido muy
favorables.
Respecto a la Secuencia Didáctica, creo que se trata de una metodología alternativa y

atractiva para cualquier aula convencional de Educación Infantil. A pesar de que en las
últimas décadas se ha promulgado mucho el trabajo por proyectos en esta etapa de la
Educación, a su vez, es cierto, que muchas veces conlleva un largo trabajo formular un
proyecto que se adapte al nivel cognitivo de los y las alumnas de dentro del aula y de la
misma manera, sea, al menos, atractivo para la mayoría de los integrantes. Por varias
razones, estoy muy satisfecha como bien he dicho con este trabajo, por un lado, he
conseguido que se cumpliese mi principal objetivo, el cual era dar visibilidad a las mujeres,
en este caso, en el ámbito de la ciencia. Además, el método que he propuesto, es decir, el
aprendizaje por proyectos, creo que puede facilitar a que los aprendizajes que se den
mediente el trayecto de esta secuencia, sean significativos para nuestros alumnos, y que
por consiguiente, puedan recordar lo que han estudiado a largo plazo.
De todos modos, me gustaría recalcar que este proyecto no debería ser algo puntual, sino
un punto de inflexión que sirva para que a partir de este punto, la igualdad de género esté
presente en el día a día de nuestra aula. No podemos pretender que mediante la
realización de un solo proyecto con perspectiva de género y con el que se consigue, a mi
parecer, poner en valor las capacidades de la mujer, todo el trabajo en materia de igualdad
de género se de por finalizado. Debe ser una constante durante todo el año académico,
todos los temas a tratar tendrían que replantearse para que así la igualdad de género esté
presente en el día a día de nuestros alumnos y estos crezcan habiendo interiorizado la
igualdad y sean críticos ante una situación de desigualdad.

74
Bibliografia
Artikuluak
Aguado, Ana, Ortega, Teresa Mª. (2011). Feminismos y antifeminismos. Culturas políticas e
identidades de género en la España del siglo XX. (368. or). Valencia-Granada, Universidad.
Ausubel, D. P. (1963). The psychology of meaningful verbal learning. New York: Grune and
Stratton.
Ausubel. D. (2002). Adquisición y retención del conocimiento. Una perspectiva cognitiva.

Barcelona: Paidós Ibérica.
Ballarín Domingo, Pilar. (2007). La escuela de niñas en el siglo XIX: la legitimación de la

sociedad de esferas separadas. Historia de la Educación-en. (26, 143-168.orr).
Ballarín Domingo, Pilar. (1999). Maestras, innovación y cambios, Arenal. Revista de Historia de
las Mujeres, vol. 6, n.º 1 , pp. 81-110, y «Educadoras», en Morant, Isabel (dir.): op. cit., 2006,
pp. 505-522.
De la Cruz, Carmen (1998). Genero ikuspegia garapen proiektu eta programetan barneratzeko
Gida metodologikoa. EMAKUNDE/Emakumearen Euskal Erakundea. Gasteiz: HEGOA.
Nazioarteko Ekonomia eta Garapenari buruzko Ikasketa Institutua. Euskal Herriko
Unibertsitatea.
Domingo, P. B., & Galdo, A. I. (2018). Feminismo y educación. Recorrido de un camino común.
Historia de la Educación-en. (37, 37-67.orr).
Ferrer i Guardia, Francisco: La Escuela Moderna, Madrid, Zero, 1976, p. 40.
García, N. B. (2000). Mujeres y hombres para el siglo XXI: El sexismo en los libros de texto. In El
Harén pedagógico: perspectiva de género en la organización escolar (pp. 119-148). Graó.
Johnson & Johnson, D. (1998). Cooperation in the classroom (7a ed.). Interactionbook
Company.
Lagrave, Rose-Marie: Una emancipación bajo tutela. Educación y trabajo de las mujeres en el
siglo XX, en Duby, George y Perrot, Michele (dirs.): Historia de las Mujeres. El siglo XX.
La Parra, Daniel eta Tortosa, Jose María (2003). “Violencia estructural: una ilustración del
concepto. GEPYD, Grupo de Estudios de Paz y Desarrollo, Universidad de Alicante”.
Documentación Social aldizkaria, 131. Hemendik berreskuratua: http://www.ugr.es/-
fentrena/Violen.pdf
Lizarra. (2020). Wikipedian. Hemendik berreskuratua https://eu.wikipedia.org/wiki/Lizarra

75
Lizarra Ikastola. (2020). Lizarra ikastola. Hemendik berreskuratua

https://www.lizarraikastola.org/eu/
Pascual Fernández, A. (2016). Sobre el mito del amor romántico. Amores cinematográficos y
educación. DEDiCA. REVISTA DE EDUCAÇÃO E HUMANIDADES-en. Março. (10, 63-78.orr).
Plaza Velasco, Marta (2007). “Sobre el concepto de violencia de género”. Violencia simbólica,
lenguaje y representación. Revista electrónica de literatura compartada num 2. Universitat de
Valencia. Hemendik berreskuratua: www.uv.es/extravío
Ramos, María Dolores. (2000). Identidades de género, feminismo y movimientos sociales en

España. Historia Contemporánea-n. (21, 527-528.orr).
Sau, Victoria. (2000). Diccionario ideológico feminista. 1. liburukia. Bartzelona: Icaria. (1981).
Subirats, Marina y Brullet, Cristina. (1989). Progresos y prejuicios en la Educación no sexista. I

Jornadas de Educación no Sexista de Castilla-La Manchan. Villarrobledo, Gaztela-Mantxako
Komunitateen Batzarreko Argitalpen Zerbitzua, Emakumearen Zuzendaritza Nagusia. (16. or).
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes.

Cambridge, MA: Harvard University Press.
Berriak edo argitalpenak

Bosada, Mayra (2018). Propuestas para educar en igualdad de género desde la Educación
Infantil y Primaria. Educaweb. Hemendik eskuratua
https://www.educaweb.com/noticia/2018/06/26/propuestas-educar-igualdad-genero-
educacion-infantil-primaria-18509/
elDiario.es. (10 abril 2018). Un centenar de colegios educan por separado a niños y niñas en
España. eldiario.es. Hemendik eskuratua https://www.eldiario.es/politica/centenar-colegios-
educan-separado-espana_1_2178516.html
Unibertsitatea.net. (2019). Koedukazioa haurraren garapen psikosoziala eta aukera

berdintasuna sustatzeko bide eraginkorra dela frogatu da. [Blog baten argitalpena] Hemendik
berreskuratua https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2019/11/04/alaitz-etxaniz-
koedukazioa-haurraren-garapen-psikosoziala-eta-aukera-berdintasuna-sustatzeko-bide-
eraginkorra-dela-frogatu-da/
Carrasco, Ester (2018ko urtarrilak 15). Educación diferenciada o segregada en España.

avanzaentucarrera.com. [Blog baten argitalpena]. Hemendik berreskuratua
https://www.avanzaentucarrera.com/orientacion/orientacion-academica/colegios/educacion-
diferenciada-segregada-espana/

76
Mugarik Gabe (2010). Indarkeria Matxistarik gabeko mundua: Mugarik Gaberen apustu handia.
mugarikgabe.org [Blog baten argitalpena] Hemendik berreskuratua:
https://www.mugarikgabe.org/wp-content/uploads/2019/03/02_violencia_machista_eus.pdf
Definizioak
CEAR. (2014). Patriarkatua. Generoa eta asiloa. [Blog baten argitalpena]. Hemendik
berreskuratua https://diccionario.cear-euskadi.org/eu/patriarcado/
CEAR. (2014). Genero-identitatea. Generoa eta asiloa. [Blog baten argitalpena]. Hemendik
berreskuratua https://diccionario.cear-euskadi.org/eu/identidad-de-genero/
Irudiak
1. irudia. 2003-2021 urteen bitarte Espainian emakume erailak. Iturria: Genero Indarkeriaren
aurkako Gobernu Ordezkaritza
https://violenciagenero.igualdad.gob.es/violenciaEnCifras/victimasMortales/fichaMujeres/pdf
/VMortales_2021_22_01.pdf
2. irudia. 1999-2019 urteen bitartean emakumezko erailak. Iturria: INE Espainiako Estatistika
Institutua:
https://www.ine.es/jaxi/Datos.htm?path=/t00/mujeres_hombres/tablas_2/l0/&file=V2G1.px#
!tabs-grafico
3. irudia. Etxeko ekoizpenaren sexuaren araberako banaketa EAEn. Iturria: Eustat, Euskal
Estatistika Erakundea: https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018000/ti_ordaindu-gabeko-
etxeko-lanaren-balioa-euskal-aeko-bpgren--277-izan-da-2018an/not0018045_e.html
4. irudia. Etxeko lanaren banaketa sexuaren arabera Euskal AEn. Iturria: Eustat, Euskal
Estatistika Erakundea: https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018000/ti_ordaindu-gabeko-
etxeko-lanaren-balioa-euskal-aeko-bpgren--277-izan-da-2018an/not0018045_e.html
5. irudia. Genero desberdinen ikusgaitasuna komunikabideetan. Iturria: Nafarroako Kirolaren

eta Gaztediaren Institutoa https://www.deportenavarra.es/imagenes/documentos/estudio-
sobre-la-presencia-y-tratamiento-de-las-deportistas-en-los-medios-de-comunicacion-de-
navarra-231-es.pdf?ts=20201212003613
6. irudia.Testuliburuetan gizonen eta emakumeen arteko aldea. (Blanco García, 2000).
7. irudia. Testuliburuetan gizon eta emakumeak betetzen dituzten lanpostuak. (Blanco García,
2000).
8. irudia. 2015a, Munduko Emakumeen populazio analfabetoa. Iturria: Education Statistics

https://knoema.com/atlas/topics/Education/Literacy/Youth-female-illiteracy?type=maps
77
Legedia eta Fitxategi ofizialak

Galiziako Autonomia Erkidegoa. (2007). Legea Genero-indarkeriaren prebentzio eta
tratamendu integralari buruzkoa (11/2007 Legea). Hemendik berreskuratua
https://www.boe.es/eli/es-ga/l/2007/07/27/11
Espainia, Estatuko burutza. (2004). 1/2004 Lege Organikoa Genero Indarkeriaren aurka osoko
babesa emateko neurriei buruzkoa. Madril: BOE. Hemendik berreskuratua
https://www.boe.es/eli/es/lo/2004/12/28/1/con
Espainia, Estatuko burutza. (2006). LOE 2/2006 Hezkuntza Lege Organikoa Maiatzak 3koa
Hezkuntza Lege Organikoa. Madril: BOE. Hemendik berreskuratua
https://www.boe.es/buscar/pdf/2006/BOE-A-2006-7899-consolidado.pdf
Espainia, Estatuko burutza. (2007). LOU 4/2007 Unibertsitateen Legea Organikoa Madril: BOE.
Hemendik berreskuratua
https://www.boe.es/eli/es/lo/2001/12/21/6
¿Qué es la violencia de género?. (2007). Galiziako Xunta, Enplegu eta berdintasun Kontseilua.
Hemendik berreskuratua http://igualdade.xunta.gal/es/content/que-es-la-violencia-de-genero
Gizon eta emakumeen arteko berdintasuna. (2015). Bizkaiko Foru Aldundian. Hemendik
berreskuratua
https://www.bizkaia21.eus/fitxategiak/09/bizkaia21/Saber/GIZON_ETA_EMAKUMEEN_ARTEK
O_BERDINTASUNA.pdf?hash=1c12b115d2bf98abab92594fb728aa3b

78
1. ERANSKINA: GURASOEN LANBIDE FITXA
GURASOAREN IZENA
LANBIDEAREN ARGAZKIA
LANBIDEAREN IZENA
79
2. ERANSKINA: LANBIDE TXARTELAK
ZURGINA MARGOLARIA GARBITZAILEA IRAKASLEA
DENDARIA MEKANIKARIA ILE-APAINDARIA BULEGARIA

80
IGELTSEROA POSTARIA ELEKTRIKARIA SUKALDARIA
NEKAZARIA TABERNALARIA KIROL TEKNIKARIA ABELTZAINA

81
DANTZARIA SOROSLEA ALBAITARIA SUHILTZAILEA
IDAZLEA
FARMAZEUTIKOA FISIOTERAPEUTA ARKEOLOGOA

82
MEDIKUA ERIZAINA MATEMATIKARIA BIOLOGOA
INGENIARIA ASTRONAUTA KIMIKARIA ARKITEKTOA

83
3. ERANSKINA: EMAKUME ZIENTZIALARIEN TXARTELAK
MARIE CURIE
1. POLONIAKO FISIKARI ETA KIMIKARIA
2. ERRADIOAKTIBITATEAREN ARLOAN LAN EGIN
3. NOBEL SARIA IRABAZI ZUEN LEHEN EMAKUMEA
4. PARISKO UNIBERTSITATEAN IRAKASLE KATEDRADUNA

IZAN ZEN LEHEN EMAKUMEA

84
KATHERINE JOHNSON
1. VIRGINIAKO FAMILIA APAL BATEAN JAIO ZEN EMAKUME

BELTZA
2. ZENBAKI ETA MATEMATIKAREN KONTROLARENGATIK

NABARMENDU ZEN
3. MATEMATIKAN ETA FRANTSESEAN GRADUATU ZEN
4. NACAKO KALKULU SAILEAN IRAKASLE LANETAN ARITU

ZEN
5. MERCURY PROIEKTUAREN KALKULU GUZTIAK EGIN

ZITUEN
85
RACHEL CARSON
1. PESTIZIDEK INGURUMENEAN ERAGITEN ZUTEN

KUTSADURA ONDORIO KALTEGARRIEZ OHARTARAZI ZEN
2. “ISILPEKO UDABERRIA” LIBURUA IDATZI ZUEN
3. BERE LIBURUARI ESKER ESTATU BATUEK IBGURUMENA

BABESTEKO AGENTZIA SORTU ZUTEN
4. LIBURUA EKOLOGISMOAREN TITULO

GARRANTZITSUENETARIKOA

86
MAE JEMISON
1. ESPAZIORA BIDAIATU ZUEN LEHEN EMAKUME

AFROAMERIKARRA
2. INGENIERITZA KIMIKOAN ETA IKASKETA

AFROAMERIKARRETAN TITULOA LORTU ZUEN
3. NASAN ENTRENATU ETA ESPAZIORA BIDAIATU ZUEN
4. GAUR EGUN AFRIKAKO OSASUN ARAZOAK KONPONTZEN

SAIATZEN DA
5. GARATU GABEKO HERRIALDEEN TEKNOLOGIAK

GARATZEN LAN EGITEN DU
87
ROSALIND FRANKLIN
1. BIOFISIKA ETA KRISTALOGRAFIAN ESPEZIALISTA
2. DNAN EGINDAKO IKERKETEI ESKER AURRERAPEN

ZIENTIFIKOAK EMAN ZIREN
3. BERE AURKIKUNTZA ASKO LAPURTUAK IZAN ZIREN
4. NOBEL SARIA EMAN BEHAR ZIOTELA KONTURATU

ZIRENEAN, HILDA ZEGOEN

88
INGE LEHMAN
1. DINAMARKAKO SISMOLOGOA
2. LURRAREN NUKLEOAK ATAL SOLIDOA ETA LIKIDOA ZUELA

OHARTU ZEN LEHEN ADITUA
3. “LEHMANEN ETENA” DEITURIKO IKERKETAK EGIN ZITUEN

NUKLEOAREN INGURUAN
4. LURRIKARAK ERABILI ZITUEN BERE TEORIA BAIEZTATZEKO

89
ADA LOVELACE
1. MATEMATIKARI ETA AKTIBISTA POLITIKOA ZAN ZEN
2. KONPUTAZIO-KODE BAT GARATU ZUEN LEHEN

PERTSONA
3. ZENBAKI SERIE HANDIAK KALKULATU ZITEZKEELA

KONTURATU ZEN
4. ZIENTZIALARI GARRANTZITSUAK EZAGUTU ZITUEN BERE

HEZIKETAN GARATZEKO

90
MARY ANNING
1. PALEONTOLOGIAN ETA GEOLOGIAN EKARPEN

GARRANTZITSUAK
2. IKTOSAURO HEZURDURA BAT BEHAR BEZALA

IDENTIFIKATZEN LEHEN PALEONTOLOGOA
3. PLESIOSAUROEN LEHEN BI HEZURDURAK AURKITU

ZITUEN
4. ALEMANIATIK KANPO PETEROSAUROAREN HEZURDURA

AURKITU ZUEN
91
ELIZABETH BLACKBURN
1. AUSTRALIAKO BIOKIMIKARIA
2. CAMBRIDGEKO UNIBERTSITATEKO BIOLOGO

MOLEKULARRA
3. MEDIKUNTZA ETA FISIOLOGIAKO NOBEL SARIA IRABAZI

ZITUEN
4. KALIFORNIAKO SAN FRANTZISKO UNIBERTSITATEAN

BIOLOGIA ETA FISIOLOGIAKO IRAKASLEA
5. MINBIZIAREN DEGRADAZIO MOLEKULARRA ETA

GARAPENEAN AURRERAPENAK EGIN ZITUEN

92
BARBARA MC CLINTOCK
1. GENETIKAREN ARLOAN ZIENTZIALARI HANDIENETAKOA
2. DNA OSATZEN ZUTEN LETRAK BEHATU ETA HAUEN

POSIZIOA ALDA ZEZAKETEN LETRAK BEHATU ZITUEN
3. NOBEL SARIA IRABAZI ZUEN, BERE IKERKETA LAN

GOGORRAREN OSTEAN
4. ARTOAREN LEHEN MAPA GENETIKOA EGIN ZUEN

93
4. ERANSKINA: ZIENTZIA MURALA

94
5. ERANSKINA: ESPAZIO ONTZIAREN ESKULANA
2. Kartulina moztu
- Hiru triangelu txiki

- Espazio ontziaren punta
egiteko
1. Materiala prestatu
3. Pinotxo paperarekin
- Itsaskina eta guraizeak koloretako tirak prestatu
- Arkatza eta ezabagoma
- Margo eta - Koloretako pinotxo papera
errotulagailuak hartu
- Komuneko paperaren - Paperarekin tirak egin
tutua - Itsatsi zati guztiak, eta
- Koloretako kartulinak apaindu nahieran
- Pinotxo moduko
koloretako papera
MAE JEMISON
1
MAEREN JAIOTZA
BAZEN BEHIN MAE JEMISON IZENEKO NESKATILA AFROAMERIKARRA. MAE, ALABAMAN, 1956KO URRIAREN 17AN JAIO ZEN.
BERE ANAI CHARLES JEMISON ETA AHIZPA DOROTHY GREEN ZIRENEN ARTEAN, ALABARIK GAZTEENA ZEN MAE. BERE
AITA, ZURGINA ZEN LANBIDEZ, ETA KARITATE-ERAKUNDE BATEAN, MANTENIMENDU LANEN IKUSKARIA ZEN. BERE AMA,
ORDEA, INGELERA ETA MATEMATIKA IRAKASLE BEZALA LAN EGIN ZUEN CHICAGOKO BEETHOVEN ESKOLAN.
MAEK HIRU URTE ZITUELA, BERE GURASOEK ALABAMARA BIZITZERA JOATEA ERABAKI ZUTEN, BERTAN HEZKUNTZA-
ESKAINTZA ETA LANPOSTU AUKERA PAREGABEAK AURKITZEN BAITZIREN.
2
MAE JEMISONEN ZIENTZIAREN INGURUKO INTERESA
MAE, TXIKI-TXIKIA ZENETIK, ZIENTZIAREN INGURUKO HAUNDIA ERAKUSTEN ZUEN, HORREGATIK, NATURA INTERES
HANDIZ BEHATZEN HASI ZEN. EGUN BATEAN, BEHATZ BATEAN ZAURI BAT EGIN ZUEN, ETA HAU KUTSATU EGIN ZEN. BERE
AMARI HATZAREN INFEKZIOA PROBESTUZ, PUSAREN INGURUAN IKERKETA PROIEKTU BAT EGITEA BURURATU ZITZAION,
MAEK PUSA ZER ZEN, ZERGATIK AGERTZEN ZEN ETA HORREN INGURUAN BESTE HAINBAT GAUZA DESKUBRITU ZITZAN.
GURE MAE, HAURTXOA ZENETIK ASTRONAUTA IZATEA AMESTEN ZUEN, ESPAZIOA, IZARRAK, DINOSAUROAK ETA BESTE
MILA GAUZA GUSTATZEN ZITZAIZKIOLAKO.
3
MAE JEMISONEK HAIN OSPETSUA ZEN STANFORDEKO UNIBERTSITATERA JOAN NAHI IZAN ZUEN BERE IKASKETAK EGITEKO,
ETA HORRELA EGIN ZUEN BIGARREN HEZKUNTZAN 16 URTEREKIN GRADUATU BEZAIN LASTER. UNIBERTSITATE
KALIFORNIAN ZEGOEN, BERE ETXETIK OSO URRUN, HALA ERE, LAN HANDIA EGITEN ZUENEZ, BERE GURASOEK ASKO
KONFIDATZEN ZUTEN BERARENGAN.
ZORITXARREZ MAE GIXAJOAK BAZEKIEN UNIBERTSITATE HORRETAN

OSO ZAILA IZANGO ZELA 16 URTEKO EMAKUME BELTZ BAT
INGENIARITZAN ESPEZIALIZATZEA. ARRAZA BELTZEKOA IZATEA BETI
IZAN ZEN ARAZO ESTATU BATUETAKO PERTSONENTZAT, ARE GEHIAGO
EMAKUMEA BAZEN. HALA ERE, BERE GAZTAROKO HARROKERIARI
ESKER, AURRERA JARRAITU ZUEN.
IRAKASLE BATZUEK BERA KLASEAN EGONGO EZ BALITZ BEZALA JOKATZEN ZUTEN, EXISTITUKO EZ BALITZ BEZALA.
GALDERAREN BAT EGINEZ GERO, IRAKASLEEK GALDERA TONTOAK IZANGO BALIRA BEZALA HARTZEN ZITUZTEN, INOZO
MODUAN, ETA ASKOTAN, EZ ZIOTEN ERANTZUTEN ERE EGITEN. BERE BAIKORTASUNA GORABEHERA, MINGARRIA
ZITZAION EMAKUMEAK ETA GUTXIENGOAK ZENBAIT ARLOTAN JARRERA HORI PAIRATU BEHARRAREN BIDEGABEKERIA.
HALA ERE, JARRI ZIZKIOTEN OZTOPO GUZTIEI AURRE EGINEZ 21 URTEREKIN, ZIENTZIETAKO BATXILERGOA LORTU ZUEN
STANFORDEN, ETA INGENIARI KIMIKO BIHURTU ZEN GURE PROTAGONISTA.
4
MEDIKUNTZAN DOKTORE TITULUA
1981EAN MEDIKUNTZAN DOKTORE TITULUA LORTU ZUEN CORNELLEKO MEDICAL COLLEGEN, NEW YORKEN. LOS
ANGELESEN (KALIFORNIA) BARNETEGIA EGIN ZUEN, ETA 1982AN MEDIKU OROKOR GISA LAN EGIN ZUEN. MEDIKUNTZA
IKASTEN ARI ZELA, KUBARA, KENYARA ETA THAILANDIARA JOAN ZEN, HAN LEHEN MAILAKO MEDIKU-ARRETA EMATEKO.
BERE PRESTAKUNTZA MEDIKOA BURUTU ONDOREN, BAKE KIDEGOKO LANGILEEKIN

ELKARTU ZEN ETA 1983TIK 1985ERA BAKE KIDEGOKO MEDIKU OFIZIAL GISA JARDUN
ZUEN. LIBERIAN ETA SIERRA LEONAN LAN EGITEN ZUTEN BAKE KIDEGOKO
BOLUNTARIOEN OSASUNAREN ARDURADUNA IZAN ZEN. BERE EGINKIZUNEN BARNE,
FARMAZIA, LABORATEGIA ETA MEDIKUAK GAINBEGIRATZEA, ARRETA MEDIKOA
EMATEA, ZAINTZA PERTSONALEKO ESKULIBURUAK IDAZTEA ETA OSASUN- ETA
SEGURTASUN-GAIETARAKO JARRAIBIDEAK GARATZEA ETA EZARTZEA SARTZEN ZIREN.
GAIXOTASUNEN KONTROLERAKO ZENTROAN ERE LAN EGIN ZUEN, HAINBAT TXERTO IKERTZEN LAGUNDUZ.
5
MAEK ASTRONAUTA IZATEA ERABAKI ZUEN
SALLY RIDE ESPAZIO-TRANSBORDADORE BATEAN ESPAZIORA HEGAN EGIN ZUEN LEHEN ESTATUBATUARRA IZAN
ONDOREN, 1983KO EKAINAK 18AN, NASAKO ASTRONAUTA PROGRAMA EMAKUMEENTZAT IREKITA GERATU ZEN, ETA
GURE ZIENTZIALARIA LASTER AURKEZTU ZEN HEGALDI BATERAKO. AURRERAGO, BERE ONARPENAREN BERRI JASO ZUEN
ASTRONAUTEN PROGRAMAN. LAGUN PILA BATEN ARTEAN AUKERATU ZUTEN!
1987KO EKAINAREN 4AN, MAE JEMISON NASAKO ASTRONAUTAK PRESTATZEKO PROGRAMAN ONARTUA IZAN ZEN LEHEN
EMAKUME AFROAMERIKARRA IZAN ZEN, BOST URTE GEROAGO, ESPAZIORA BIDAIATU ZUEN LEHEN EMAKUME
AFROAMERIKARRA BIHURTUZ. GUZTIRA 8 EGUN EMAN
ZITUEN ESPAZIOAN!
6
MAE JEMISONEN BIZITZA ESPAZIOKO HEGALDIEN ONDOREN
NASAN ZERBITZATU ONDOREN, GURE ASTRONAUTAK BERE KONPAINIA PROPIOA SORTZEA ERABAKI ZUEN, ETA GAINERA,
"DOROTHY JEMISON BIKAINTASUNERAKO FUNDAZIOA" SORTU ZUEN, BERE AMAREN OMENEAN. MAEK ZERA ESATEN
ZUEN: "NIRE GURASOAK EZAGUTU NITUEN ZIENTZIALARI ONENAK IZAN ZIREN", "BETI GALDERAK EGITEN ZITUZTELAKO".
ZIENTZIALARIA IZATEAZ GAINERA, UNIBERTSITATE DESBERDINETAN IRAKASLEA ERE IZAN ZEN, ADIBIDEZ, DARMOUTHEKO
UNIBERTSITATEKO INGURUMEN IKASKETAN.
GAUR EGUN, GURE MAEK HEZKUNTZA ZIENTIFIKOAREN ALDE EGITEN JARRAITZEN

DU ETA AUKERA GABEKO IKASLE BAZTERTUEI ZIENTZIAREKIKO INTERESA PIZTEN
DIE. ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA GIZARTEAREN ZATI OSO GARRANTZITSU BAT
DIRELA USTE DUELAKO.
EGUNGO PROIEKTUEN ARTEAN, BESTE BATZUEN ARTEAN, AFRIKAKO OSASUNA

HOBETZEA ETA GARAPEN BIDEAN DAUDEN HERRIALDEETAN TEKNOLOGIEK
AURRERA EGIN DEZATEN INGURUAN JORRATZEN DIRA.

Azpilicueta 120770-GBLa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azpilicueta 120770-GBLa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FACULTAD DE CIENCIAS HUMANAS, SOCIALES Y DE LA EDUCACIÓN

GIZA, GIZARTE ETA HEZKUNTZA ZIENTZIEN FAKULTATEA

Graduado o Graduada en Maestro en Educación Infantil

Trabajo Fin de Grado

Itzaletik Argira: Emakumea,

Ikaslea: Maider Azpilicueta Unsuain

Tutorea: Idoia Ilzarbe Zubia

Arloa: Hezkuntza Maiatza, 2021

Gradu Bukaerako Lana

ITZALETIK ARGIRA: EMAKUMEA,

Maider AZPILICUETA UNSUAIN

GIZA ETA GIZARTE ZIENTZIEN FAKULTATEA

NAFARROAKO UNIBERTSITATE PUBLIKOA

Maider Azpilicueta Unsuain

Ikasturte akademikoa / Curso académico

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

Nafarroako Unibertsitate Publikoaren Haur Hezkuntzako Irakaslearen Graduak, ANECAk

ECI/3854/2007 Aginduaren arabera, Haur Hezkuntzako Irakaslearen ikasketa-plan guztiak hiru

Beraz, ECI/3854/2007 Agindua betez, beharrezkoa da ikasleak, Gradu Amaierako Lanean,

Halaber, Practicum moduluak proposamen didaktikoa haurren gaitasunei egokitzen lagundu

Maider Azpilicueta Unsuain

izanak, aurrerago proposatzen den sekuentzia didaktikoa haien gaitasunetara egokituz

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

Horregatik, lanaren muina, eskoletan emakumeen ikusgaitasuna bultzatzea da. Horretarako,

Hitz gakoak: emakumea; berdintasuna; emakumeen ikusgaitasuna; zientzia.

No obstante, antes de presentar dicha propouesta, con el objetivo de contextualizar esta

Palabras clave: mujer; igualdad; visibilidad de la mujer; ciencia.

Maider Azpilicueta Unsuain

Keywords: women; equality; visibility of women; science.

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

Maider Azpilicueta Unsuain

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

En el presente documento, se recoge el Trabajo de Fin de Grado requerido por la asignatura

Maider Azpilicueta Unsuain

El estudio Actitud en niños y adultos sobre los estereotipos de género en juguetes

Gracias a los conocimientos que he recibido durante mi etapa de formación en la UPNA

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

Habiendo mencionado todo lo anterior, y a modo de resumen, nuestra propuesta, además de

Maider Azpilicueta Unsuain

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

1. MARKO TEORIKOA: Emakumea Hezkuntzan, itzaletik argira

Maider Azpilicueta Unsuain

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

1.1. Emakumeak eta Feminismoa Hezkuntzan

Maider Azpilicueta Unsuain

"sexuagatik" esparru profesionalean jasaten zuten diskriminazio era desberdinengatik, eta

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

Maider Azpilicueta Unsuain

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

1978ko Konstituzioak emakumeen eta gizonen arteko eskubide-berdintasuna aitortzen zuen,

Maider Azpilicueta Unsuain

2004tik aurrera, Espainiako Estatuko lehen gobernu parekidearekin, berdintasun-legeen

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

1.2. Emakumeen aurkako desberdintasunen forma anitzak

Maider Azpilicueta Unsuain

Emakumeen diskriminazioa eta genero-indarkeria (gizonen eta emakumeen arteko

1. irudia. 2003-2021 urteen bitarte Espainian emakume erailak.

Itzaletik Argira: Emakumea, Generoa eta Historia Haur Hezkuntzan.

direlaren kontzientzia izan barik, amodio-erromantikoaren ideia faltsuari jarraiki. Hauek

2. irudia. Emakumezko eta gizonezkoen enplegu-tasa Espainian.

Maider Azpilicueta Unsuain

3. irudia. Etxeko ekoizpenaren sexuaren araberako banaketa EAEn.

4. irudia. Etxeko lanaren banaketa sexuaren arabera Euskal AEn.