Νίκος Αντωνάκος

Α.Μ. 1121Μ001

Ο Αντιδυτικός Αντιπολιτευτικός λόγος του Αντιβενιζελικού Τύπου.

Ιούλιος 1916-Ιούνιος 1917.
 Περιεχόμενα

Εισαγωγή………………………………………………..3-4
Η αρχή του Διχασμού……………………………………4-5
Η εκκόλαψη Ιούλιος-Οκτώβριος 1916…...……………...5-7
Η κορύφωση: Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1916……………..7-10
Η ύφεση: Ιανουάριος-Ιούνιος 1917………………………10
Επίλογος………………………………………………….10-11
Συμπεράσματα……………………………………………11-12
Τεκμηρίωση………………………………………………13
Εισαγωγή.

Ο Αντιδυτικισμός σε μερίδα της ελληνικής κοινής γνώμης κάνει την εμφάνισή του
νωρίς στην νεότερη ελληνική ιστορία, παρά την αρχική ομοφωνία της επαναστάσεως για
την σύσταση ενός κράτους δυτικού τύπου, με ανάλογους θεσμούς. Καθ όλη την διάρκεια
του 19ου αιώνα όμως η ταυτολογική μετατόπιση από την Δύση και την “μητέρα Ευρώπη”
προς την Ανατολή.1 Ως γνώρισμα της ελληνικής συντηρητικής σκέψης ο αντιδυτικισμός
αποκτάει συγκεκριμένη μορφή και περιεχόμενο από τον Πόλεμο της Κριμαίας και έπειτα,
με την αντίθεση προς την Δύση (που σε αυτήν την συγκυρία εμπόδισε την σύμπραξη με την
Ρωσία και κατ επέκταση την εκπλήρωση των αλυτρωτικών στόχων) να εκφράζεται μέσω
της επινόησης και της “ανακάλυψης” της ανατολικής ταυτότητας των Ελλήνων, ή ορθότερα
μέρους αυτών, και την νοηματοδότηση του όρου ελληνικότητα ως αντίθεση στη Δύση. 2
Το αντιδυτικό ρεύμα, όπως ήταν αναμενόμενο, αναδιπλώθηκε και πέρασε στην
αντεπίθεση κατά την διάρκεια του Εθνικού Διχασμού3, κρίσης που προκλήθηκε από την
διαφωνία μεταξύ του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου
Α΄ για το εάν η Ελλάδα θα εξέλθει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των
Δυνάμεων της Αντάντ, ή εάν θα παραμείνει ουδέτερη. 4 Παρά τις όποιες πολιτικές και
πολιτισμικές καταβολές τους, οι Αντιβενιζελικές δυνάμεις υιοθέτησαν αντιδυτική στάση και
δράση απέναντι στο “δυτικό” κυβερνητικό, πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα του
κόμματος των Φιλελευθέρων, υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, καθώς και απέναντι στις
“Δυτικές” δυνάμεις της Αντάντ που αποτελούσαν τους ισχυρούς συμμάχους και πάτρωνες
των Βενιζελικών.
Στην παρούσα εργασία θα παρουσιαστεί και θα αναλυθεί ο αντιδυτικός-
αντιπολιτευτικός λόγος των αντιβενιζελικών όπως εκφράστηκε μέσω του τύπου- του
μοναδικού μέσου μαζικής ενημέρωσης της εποχής- ένας λόγος που εξέφραζε τις αντιδυτικές
πτυχές της αντιβενιζελικής κοινής γνώμης στην εξεταζόμενη περίοδο που αφορούν κομβικά
σημεία του Διχασμού από τον Οκτώβριο του 1916, μέχρι τον Ιούλιο του 1917. Όπου είναι
απαραίτητο υπάρχουν και προγενέστερες αναφορές. Πιο συγκεκριμένα, θα αναλυθούν
δημοσιεύματα τριών εφημερίδων που δίνουν σφαιρική εικόνα των ρευμάτων του
αντιβενιζελικού χώρου: Η “μετριοπαθής” εφημερίδα Αθήναι του Γεωργίου Πωπ, η πιο
οξεία Εμπρός του Δημητρίου Καλαποθάκη, και η “επιστρατική” Νέα Ημέρα Τεργέστης του
Ιωάννη Χαλκοκονδύλη.
Η εφημερίδα Αθήναι (περίοδος κυκλοφορίας 1902-1936) ιδρύθηκε από τον Γεώργιο
Πωπ το 1903, ενώ διέθετε ποικίλη ύλη. Αρχικά είχε φιλοβενιζελικό προσανατολισμό, ενώ
ένεκα πελατειακού τύπου διαφωνίας του Πωπ με τον Βενιζέλο κατά την εκδήλωση του
διχασμού ωστόσο πέρασε στο αντίπαλο στρατόπεδο, γινόμενη έτσι ένα από τα πλέον
σφοδρά αντιβενιζελικά δημοσιογραφικά όργανα.5

1 Έλλη Σκοπετέα, Το πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα, όψεις του Εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-
1880), εκδόσεις Πολύτροπο, σελ. 27.
2 Λίνα Λούβη, <<Όψεις της Ευρώπης στον ελληνικό διχασμό>>, 1915-2015 100 χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό. Οι
πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές προεκτάσεις και οι μεταγενέστερες επιδράσεις, πρακτικά ημερίδας 7-8
Νοεμβρίου 2015. Άργος 2018, σελ. 139-140.
3 Λ. Λούβη, ό.π., σελ. 139-140.
4 Γιώργος Δερτιλής, <<Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ένας εμφύλιος που ονομάστηκε Διχασμός>>, 1915-2015 100
χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό. Οι πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές προεκτάσεις και οι μεταγενέστερες
επιδράσεις, πρακτικά ημερίδας 7-8 Νοεμβρίου 2015. Άργος 2018, σελ. 13-23.
5 Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1784-1974, τόμος Α΄, έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Δεκέμβριος
2008, σελ. 126
 Η εφημερίδα Εμπρός (περίοδος πρώτης κυκλοφορίας που αφορά την παρούσα
εργασία 1896-1930) ιδρύθηκε από τον Δημήτριο Οικ. Καλαποθάκη. Ως δημοσιογραφικό
όργανο υπήρξε υποστηρικτικό απέναντι στο Νεοτερικό Κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη,
ενώ διακρίνεται για την έντονη ενασχόληση του με το Εθνικό Ζήτημα ευρύτερα, και
ειδικότερα για την ενεργό συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα. Κατά τον Διχασμό
αποτέλεσε μια από τις εμβληματικότερες αντιβενιζελικές εφημερίδες6
Τέλος, η εφημερίδα Νέα Ημέρα Τεργέστης, ιδρυθείσα από τους Αναστάσιο και
Αλέξανδρο Βυζάντιους το 1858 και διευθυνόμενη από το 1898 έως το 1918 από τον Ιωάννη
Χαλκοκονδύλη, περιείχε συνολική ενημέρωση για την πολιτική, κοινωνική, οικονομική,
πολιτιστική, ακόμη και για την στρατιωτική ζωή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ
περιείχε στήλες αναγνωστών υπό την μορφή τηλεγραφημάτων και επιστολών. Παρά την
διακυρηζόμενη και φαινομενικά αμερόληπτη στάση της, καθώς και την παράδοση της να
στέκεται κριτικά απέναντι σε κόμματα και καθεστώτα, η Νέα Ημέρα Τεργέστης πήρε
αντιβενιζελική στάση κατά τον Διχασμό7, ενώ ευθύς εξαρχής υποστήριξε ανοιχτά τους
Επιστράτους, την πρώτη κατά τον Γιώργο Μαυρογορδάτο μαζική πολιτική οργάνωση στην
ελληνική ιστορία8 και την εξστρεμιστικότερη συνιστώσα του αντιβενιζελισμού,
δημοσιεύοντας μάλιστα τηλεγραφήματα και επιστολές τους, ενώ και η αρθρογραφία της
συντακτικής ομάδας έπλεε στο ίδιο μήκος κύματος.9

Η αρχή του Διχασμού.

Χρονολογικά η εναρκτήριος πράξη του Εθνικού Διχασμού τοποθετείται τον

Φεβρουάριο του 1915, οπότε και συντελέστηκε η ρήξη μεταξύ του πρωθυπουργού
Ελευθέριου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄, λόγο της επιμονής του
πρωθυπουργού και του κυβερνόντος κόμματος των Φιλελευθέρων να αναλάβει η Ελλάδα
την σχεδιαζόμενοι από τις Δυνάμεις της Αντάντ επιχείρηση κατάληψης Καλλίπολης
εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με αντάλλαγμα σε περίπτωση νίκης την
προσάρτηση της Σμύρνης στην Ελλάδα, με τον βασιλιά και τους οπαδούς του να
απορρίπτουν την εκστρατεία ως καταδικασμένη να καταλήξει σε πανωλεθρία για την χώρα,
εμμένοντας στην ευμενή για τις κεντρικές δυνάμεις Ουδετερότητα. 10 Ο Βενιζέλος
παραιτείται, όμως τον Μάιο του ίδιου έτους οι Φιλελεύθεροι κερδίζουν τις εκλογές,
σχηματίζοντας νέα κυβέρνηση, ενώ τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Βενιζέλος παραιτείται
ξανά λόγω της νέας αντίθεση του Κωνσταντίνου Α΄ για την άρνηση του να δεχθεί την
επιστράτευση για την εφαρμογή της Συνθήκης με την Σερβία που κατέρρεε από την
επέλαση των αψβουργικών στρατευμάτων, η οποία συνθήκη προέβλεπε στρατιωτική
συνδρομή σε περίπτωση βουλγαρικής επίσης, με την Βουλγαρία να έχει ήδη στρατευθεί με
τις Κεντρικές Δυνάμεις. Τον Οκτώβριο οι Γάλλοι αποβιβάζουν στρατιωτικές δυνάμεις στην
Ελλάδα προκειμένου να φυγαδεύσουν τον σερβικό στρατό, τον Σέρβο βασιλιά και Σέρβους
πρόσφυγες που υποχωρούν σε Ελληνικό έδαφος, με τους Βενιζελικούς να καλωσορίζουν
την Ανταντική επέμβαση. 11
Τον Μάιο του 1916, η Κυβέρνηση Σκουλούδη παραδίδει το Δ΄ Σώμα Στρατού και
την Ανατολική Μακεδονία στους Βουλγάρους ως ένδειξη κατευνασμού προς τις Κεντρικές

6 ό.π., τόμος Β΄, σελ. 179-181.

7 ό.π., τόμος Γ΄, σελ. 260-261.
8 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, 2018, σελ. 85.
9 Δέσποινα Παπαδημητρίου, <<Οι επίστρατοι στα χρόνια του πρώτου πολέμου>>, Αρχειοτάξιο 16, Νοέμβριος 2014,
13-23.
10 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, 2018, σελ. 40-44.
11 ό.π., σελ. 62-66 και 84.
Δυνάμεις12, με αποτέλεσμα την εξόργιση της Αντάντ και την Συμμαχική διακοίνωση της 8ης
Ιουνίου 1916, όπου απαιτούν από τον Κωνσταντίνο και την Κυβέρνησή του τον αφοπλισμό
του στρατού και του στόλου13, ενώ τον Αύγουστο του 1916 Βενιζελικοί αξιωματικοί
προβαίνουν στο Κίνημα Εθνικής Αμύνης, στο οποίο αργότερα θα εισχωρήσει και θα
αναλάβει την αρχηγία του ο Βενιζέλος14, ένα Κίνημα που εδραίωθηκε χάρις την
στρατιωτική Παρουσία της Αντάντ και υπό την προσωπική παρέμβαση του στρατηγού
Μωρίς Σαραιγ15, αρχιστρατήγου της Στρατιάς της Ανατολής, του εκστρατευτικού σώματος
της Εγκάρδιας Συνεννόησης που προοριζόταν για τις επιχειρήσεις του βαλκανικού
μετώπου. Από το καλοκαίρι του 1916 και μέχρι την επάνοδο των Φιλελευθέρων στην
εξουσία το καλοκαίρι του 1917, αποτελεί την εκκόλαψη της κλιμάκωσης και της
κορύφωσης του ελληνικού διχασμού στο πλαίσιο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τις
αλυσιδωτές εξελίξεις και τα γεγονότα της περιόδου να αποτυπώνονται στις αντιβενιζελικές
εφημερίδες.

Η εκκόλαψη: Ιούλιος - Οκτώβριος 1916.

Ο Αντιδυτικός λόγος των Αντιπολιτευτικών ως προς τους Βενιζελικούς εφημερίδων

ξεκινάει σύντομα, στο άμεσο διάστημα μετά την Συμμαχική Νότα (διακοίνωση) της 8ης
Ιουνίου 1916. Σε φύλλο της 1ης Ιουλίου 1916 16, η εφημερίδα Νέα Ημέρα Τεργέστης
καταφέρεται εναντίον δημοσιευμάτων του γαλλικού τύπου που αποκαλούν τον
Κωνσταντίνο Α΄ και το επιτελείο του ως πράκτορες των Γερμανών και συνεργάτες του
περιβόητου Βαρόνου Σνεκ17, ενώ σχετικό άρθρο του Ζωρζ Κλεμανσώ, δημοσιογράφου,
πολιτικού και μετέπειτα προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, χαρακτηρίζεται ως
ανθελληνικό. Στο φύλλο της επόμενης ημέρας φιλοξενείται συνέντευξη του Βενιζέλου στο
γαλλικό περιοδικό Ζουρνάλ, όπου παρουσιάζεται ως φιλοπόλεμος σύμμαχος της Αντάντ
που θέλει να παρασύρει την Ελλάδα στον πόλεμο και στον όλεθρο, παραβιάζοντας κατ
επέκταση την ουδετερότητα που ευαγγελίζονται οι Αντιβενιζελικοί. 18 Στο φύλλο της 9ης
Ιουλίου Οι σύμμαχοι παρουσιάζονται ότι τρομοκρατούν με τους Βενιζελικούς την
Μακεδονία.19 Στο φύλλο της 16ης Αυγούστου20 καλύπτεται η παρουσία του Σύνδεσμου
Ελλήνων Επιστράτων στην ομιλία των αντιβενιζελικών ηγετών Δημήτριου Γούναρη,
Δημήτριου Ράλλη και Στέφανου Δραγούμη στην Πλάκα 21. Το κόμμα των Φιλελευθέρων
χαρακτηρίζεται ως ξενόφιλο. Οι Βενιζελικοί παρουσιάζονται ως μαριονέτες της Αντάντ, ο
αντιδυτικισμός ταυτίζεται με τον Αντιβενιζελισμό.
Οι τόνοι τις Νέας Ημέρας της Τεργέστης είναι από την αρχή οξυμένοι, στρεφόμενοι
ευθέως εναντίον των Συμμάχων, και κυρίως των Γάλλων, ενώ ευθύς εξ αρχής ταυτίζει
βενιζελικούς και αγγλογάλλους, παρουσιάζοντας τους δεύτερους ως στρατό κατοχής,
γεγονός που εκ των πραγμάτων ισχύει, και τους πρώτους ως μαριονέτες τους και
συνεργάτες τους εντός ελληνικού εδάφους. Οι σύμμαχοι επίσης παρουσιάζονται να
επιβουλεύονται και να καταπατούν την ελληνική ανεξαρτησία ενώ με τον χαρακτηρισμό

12 ό.π., σελ. 79-80.

13 ό.π., σελ. 83.
14 ό.π., 90 και 92.
15 ό.π., 96.
16 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1434 1.7.1916.
17 Για περαιτέρω πληροφορίες, Στράτος Δορδανάς, Οι Αργυρώνητοι, Η Γερμανική προπαγάνδα στην Ελλάδα κατά τον
πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Μάρτιος 2021.
18 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1438 2.7.1916.
19 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1444 9.7.1916.
20 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1492 16.8.1916.
21 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη 2018, σελ. 88-89.
“ανθελληνικό” υπονοείται πλήγμα στην “ελληνικότητα” της (παλαιάς βεβαίως) Ελλάδας,
ταυτιζόμενη με το πρόσωπο του βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄, ένα πρόσωπο-σύμβολο στην
αντιβενιζελική ιδεολογία.
Σημείο αιχμής υπήρξε το Κίνημα Εθνικής Αμύνης στην Θεσσαλονίκη, που ασφαλώς
δεν έλαβε θερμή υποδοχή από τις εξεταζόμενες εφημερίδες. Η Νέα Ημέρα Τεργέστης του
εποφύλαξε ψυχρή υποδοχή22, οι Αθήναι το υποδέχθηκαν διακωμωδώντας το 23, κρατώντας
ίσες αποστάσεις και ασκώντας εξίσου κριτική σε Βενιζέλο και των διαδόχων
αντιβενιζελικών πρωθυπουργών Γούναρη και Σκουλούδη, υποστηρίζοντας τον Αλέξανδρο
Ζαΐμη, ωστόσο εμμένοντας στην ουδετερότητα, ενώ η εφημερίδα Εμπρός, σε φύλλο της
20ης Αυγούστου 1916, εξέφρασε την πικρία της απέναντι στην Αντάντ, δηλώνοντας ότι “Η
Αντάντ προκαλεί αλγεινά αισθήματα στην Ελλάδα”24 μια μομφή απέναντι στην στράτευση
αντάντ-βενιζελικών, με την άποψη ότι η παραβίαση της ουδετερότητας θα οδηγήσει στην
καταστροφή, ενώ σε φύλλο της επόμενης μέρας το κίνημα της Θεσσαλονίκης λαμβάνει τον
χαρακτηρισμό στασιαστικό.25, και στις 5 Σεπτεμβρίου αυξάνει την ένταση αποκαλώντας
τους Γάλλους υπερβενιζελικούς, ενώ σε φύλλο της επόμενης ημέρας η Αντάντ
χαρακτηρίζεται ως ο εσωτερικός της Ελλάδος εχθρός.
Οι κατά τόπους Σύνδεσμοι των Επιστράτων με την παρουσία τους δια των
τηλεγραφημάτων τους στον λόγο των εφημερίδων, αποτελούν ίσως την αμεσότερη
έκφραση του αντιδυτικισμού της αντιβενιζελικής κοινής γνώμης, όντας η ριζοσπαστικότερη
συνιστώσα της, όπως το παρακάτω απόσπασμα του Συνδέσμου Αργαλαστής στην Νέα
Ημέρα Τεργέστης στο φύλλο της 4ης Σεπτεμβρίου 1916, μαρτυρά:
“Εκφράζει (εννοεί ο σύνδεσμος εφέδρων) την αγανάκτησιν του επί των χυδαιοτάτων
ύβρεων των εκτοξεύοντων υπό του πράκτορος των ξένων συμφερόντων Ελευθερίου
Βενιζέλου κατά του Ιερού προσώπου του Βασιλέως μας, δήλα Αυτόν και δια παντός μέσου
κατά των λεονταρίστικων απειλών του άνω πράκτορος και δράττεται της ευκαιρίας να
διαδηλώσει την πίστην και την αφοσίωσιν προς τον Βασιλέα και την εμπιστοσύνην προς της
φιλουδετέραν πολιτικήν της κυβερνήσεως.”26
Πλέον περιγράφονται και αποκρυσταλλώνονται γλαφυρά οι κατευθυντήριες γραμμές
των Επιστράτων υπέρ του βασιλιά και απέναντι στους Συμμάχους και τον Βενιζέλο, που θα
λάβουν πρακτική εφαρμογή τον Νοέμβριο όπως θα δούμε παρακάτω, με την ταύτιση
ξένων/δυτικών και Βενιζέλου να παγιώνεται.
Η πολεμική κατά του κινήματος Εθνικής Αμύνης ως δυτικοκίνητου και και η
αποτύπωση της γεωγραφικής διάστασης που σταδιακά λαμβάνει ο Διχασμός, περιγράφεται
στο παρακάτω απόσπασμα της Νέας Ημέρας Τεργέστης του φύλλου της 14ης
Σεπτεμβρίου:Είναι γνωστόν εις τους παντός χρωματισμού παρασκηνιακού κύκλους ότι εις
τους ο κ. Βενιζέλος δεν έφυγεν εις Θεσσαλονίκη οικεία βουλήσει. Παρεκινήθη υπό των εκεί
επαναστατών και υπό των ξένων.” 27
Όπως ήταν αναμενόμενο, διάχυτη είναι η δυσφορία στα τρία αυτά δημοσιογραφικά
όργανα για την συμμαχική (ιδίως γαλλική) στρατιωτική και ναυτική παρουσία στην
πρωτεύουσα.28 29 30

22 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1492 17.8.1916.

23 Εφημ. Αθήναι, αρ. 343 15.9.1916.
24 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7129 20.8.1916.
25 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7130 21.8.1916.
26 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1501 4.9.1916.
27 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1511 14.9.1916.
28 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1531 4.10.1916.
29 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7169 29.9.1916.
30 Εφημ. Αθήναι, αρ. 6021 11.10.1916.
 Η πορεία προς τα Νοεμβριανά και το αβέβαιο παρόν και μέλλον του διεθνούς και
εγχωρίου σκηνικού, συντελούν στην κλιμάκωση της έντασης. Μια ένδειξη που θα ξενίσει
έναν σημερινό αναγνώστη, είναι ο ιδιάζων λόγος του αντιβενιζελικού τύπου-που
αντικατροπτρίζει τον αντιβενιζελισμό σε γενικό επίπεδο, ένας λόγο που σε μεταγενέστερες
φάσεις της ιστορίας ακούγεται αντιιμπεριαλιστικός, όπως μαρτυρά το ακόλουθο
απόσπασμα της Νέας Ημέρας Τεργέστης, από κύριο άρθρο με τίτλο ΟΙ ΛΑΟΙ ΝΑΙ, ΟΙ
ΣΤΟΛΟΙ ΟΧΙ:
“Οι Λαοί αποφασίζουν περί της τύχης των πραγματικά. Είμεθα σύμφωνοι. Οι Λαοί
όμως, κύριε Κλεμανσώ, και όχι οι ξένοι στρατοί και οι ξένοι στόλοι περί της τύχης ξένων
λαών. Απομακρύνεται τους στρατούς σας και τους στόλους σας. Αφήστε ελευθέρας τας χείρας
της Ελλάδος. Λύσατε τας αλυσίδας, τους κλοιούς και τας πέδας. Αποδώσατε την ελευθερίαν
εις τον λαόν. Και τότε θα ειδείτε εις μιαν μεγαλοφάνταστον εικόνα πως αληθώς οι Λαοί,μόνοι
τους, γνωρίζουν να αποφασίζουν περί τι τύχες τους.” 31
Γίνεται λοιπόν φανερό το ότι μορφοποιείται ένας αντιπολιτευτικός αντιδυτικός λόγος
απέναντι στην συμμαχική πατρωνία των φιλελευθέρων που έχει ως σημείο αναφοράς την
“Ελλάδα” εννοώντας προφανώς την “παλαιά”, μια Ελλάδα που περιλαμβάνει τον “Λαό” και
όχι το έθνος32, που σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα του Γιώργου Μαυρογορδάτου για
τον Διχασμό αποτελεί τον κύριο ιδεολογικό άξονα της φάσης του Διχασμού στον Πρώτο
Παγκόσμιο Πόλεμο, εκείνον του εσωστρεφούς πατριωτισμού της Παλαιάς Ελλάδας 33,
συστατικό στοιχείο του οποίου μεταξύ άλλων είναι και ένας ανανεωμένος ναι
αναδιπλωμένος αντιδυτικισμός.

Η κορύφωση: Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1916.

Παρά την τεταμένη κατάσταση και το δυσμενές εμπόλεμο κλίμα που είχε
διαμορφωθεί, οι Δυνάμεις της Αντάντ δεν σταμάτησαν τις διπλωματικές επαφές τους με τον
Κωνσταντίνο34 και την Κυβέρνηση των Αθηνών για όλη την περίοδο από την διακοίνωση
της 8ης Ιουνίου μέχρι τον Νοέμβριο του 1916, ενώ δεν αναγνώρισαν ρητά το Κίνησα
Εθνικής Αμύνης και την Προσωρινή Επαναστατική Κυβέρνησης του Βενιζέλου στην
Θεσσαλονίκη35, αποσκοπώντας να μεταπείσουν τον Κωνσταντίνο μέσω διαπραγματεύσεων
αν όχι για την έξοδο του στον πόλεμο, όπως ευελπιστούσε και ο ίδιος ο Βενιζέλος, έστω για
την παρεμπόδιση της αρωγής του απέναντι στις Κεντρικές Δυνάμεις και προκειμένου να
εξασφαλίσουν την αποτροπή επίθεσης των πιστών στην Αθήνα στρατεύματων στα νότα της
Στρατιάς της Ανατολής, που αποτελούσε φόβο και του ίδιου του Σαραίγ. 36
Ήδη από τις 10 Οκτωβρίου, ο Κωνσταντίνος σε επαφή του με τον Γάλλο Βουλευτή
Πολ Μπεναζέ, είχε συμφωνήσει ώστε να παροπλιστεί ο στρατός και ο στόλος της Παλαιάς
Ελλάδας, απόφαση που ωστόσο ανακλήθηκε μετά την εισβολή του στρατού της Άμυνας
υπό τον λοχαγό και νεαρό τότε Νικόλαο Πλαστήρα στην Κατερίνη, που είχε ως αποτέλεσμα
την μοναδική με στρατιωτικούς όρους εμφύλια σύγκρουση του Εθνικού Διχασμού, που
θεωρήθηκε παραβίαση της αποστρατικοποιημένης ζώνης της Θεσσαλία (άλλο που η
Κατερίνα δεν ανήκει σε αυτό το γεωγραφικό διαμέρισμα). Τον Νοέμβριο οι
διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν, με τον Μπεναζέ να αξιώνει την παράδοση του οπλισμού,
και με τον πολιτικοστρατιωτικό κύκλο του Κωνσταντίνου να ετοιμάζεται σιγά σιγά για την

31 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1517 20.9.1916.

32 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκης, 2018, σελ. 216-221.
33 ό.π., σελ. 218.
34 ό.π., σελ. 95-96.
35 ό.π., σελ. 95-96.
36 ό.π., σελ. 103-104.
κορύφωση του δράματος.37 Ο Μπεναζέ έστειλε νέο τελεσίγραφο που στις 3 Νοεμβρίου
1916 με αξίωση τον άμεσο αφοπλισμό των παλαιοελλαδικών ενόπλων δυνάμεων μέχρι τις
18 του μηνός.
Οι τόνοι της Νέας Ημέρας Τεργέστης απέναντι στην Αντάντ έπεσαν ένεκα της
επικείμενης διαπραγμάτευσης38, για να ανέβουν ξανά39 και μείνουν εκεί μέχρι την 18η
Νοεμβρίου40 41 42 43. Η εφημερίδα Εμπρός παρουσίασε τις αξιώσεις του Γάλλου πολιτικού
ως απειλές44, επικροτώντας την άρνηση της κυβέρνησης για τον αφοπλισμό 45, ενώ οι
Αθήναι συνέχισαν να έχουν μετριοπαθή στάση απέναντι στους συμμάχους, όχι όμως και
απέναντι στους βενιζελικούς, χαρακτηρίζοντας το Κίνημα Εθνικής Αμύνης χρεοκοπημένο. 46
Στις 18 Νοεμβρίου του 1916 ο ναύαρχος Φουρνιέ διέταξε αποβίβαση στρατιωτικών
δυνάμεων στην Αττική. Γαλλικά, βρετανικά και ιταλικά αγήματα διέρχονται στην Αθήνα,
κατόπιν προσωπική συνεννόησης του Γάλλου ναυάρχου με τον βασιλιά, προκειμένου να
καταλάβουν στρατηγική σημεία της πόλης σε μια ειρηνική επίδειξη δύναμης, για να
βρεθούν αντιμέτωπες με πιστές στον Κωνσταντίνο δυνάμεις στρατιωτών και επιστράτων,
και να υποχωρήσουν μετά από σχετικά σύντομη αλλά αιματηρή μάχη. 47 Ήταν η στιγμή που
τα αντιδυτικά λόγια έγιναν αντιδυτικές πράξεις, μιας και οι αντιβενιζελικές σφαίρες
διαπαιρνούσαν τα σώματα των αγγλογάλλων ναυτών και στρατιωτών.
Μετά την εύκολη νίκη εναντίον των Δυνάμεων της Αντάντ, και ύστερα από τον
σύντομο και ατελέσφορο βομβαρδισμό της πρωτεύουσας από το συμμαχικό ναυτικό, οι
Επίστρατοι εξαπέλυσαν πογκρόμ εναντίον των βενιζελικών, με τους πρόσφυγες και τους
Κρήτες να αποτελούν τα προτιμιταία θύματά τους. Χαρακτηριστική περίπτωση της δράσης
των αντιβενιζελικών κατά τα Νοεμβριανά, υπήρξε η διαπόμπευση του τότε εν ενεργεία
Βενιζελικού δημάρχου Αθηνών Εμμανουήλ Μπενάκη. 48 Ανάλογη δράση εκ μέρους των
επιστράτων και των συνοδοιπόρων τους έλαβε χώρα και στην επαρχία. 49
Η Νέα Ημέρα Τεργέστης παρουσιάζοντας τα γεγονότα των Νοεμβριανών
δοξολόγησε τις δυνάμεις των αντιβενιζελικών για την νίκη τους επί των δυνάμεων της
Αντάντ στο φύλλο της 19ης Νοεμβρίου, με τα δημοσιευθέντα τηλεγραφήματα των
επιστρατικών συνδέσμων να αποκαλύπτουν μια ηρωική διάσταση των γεγονότων.
Ακολουθεί αποσπάσμα του συνδέσμου Τρικάλων:
“Διαδηλεί (ο σύνδεσμος Τρικάλων) την σταθεράν απόφασιν αυτού όπως αντιτάξη
ελληνοπρεπή άμυναν κατά πάσης εκβιάσεως προς αποδοχή αιτημάτων και παραδόσεως
όπλων, τα οποία ετίμησαν και εδόξασαν την Ελλάδα και τα οποία αποτελούσι το ύστατο
έρεισμα της πατρίδος.”
Είναι λοιπόν φανερή η ριζοσπαστικοποίηση της επιστρατικής κοινής γνώμης. Πλέον
η άμυνα γίνεται “ελληνοπρεπής” (αντιπαραβολή προς την ξένη επέμβασης, και ίσως
“αφελληνισμός” των Φιλελευθέρων), ενώ τα “τιμημένα ελληνικά όπλα” προφανώς είναι
υπαινιγμός για την ταυτότητα που διαμόρφωσαν οι Επίστρατοι ως συμπολεμιστές στους
Βαλκανικούς πολέμους.
37 ό.π., σελ. 97-98.
38 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1560 2.11.1916.
39 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1562 4.11.1916.
40 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1565 7.11.1916.
41 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1566 8.11.1916.
42 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1570 12.11.1916.
43 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1571 12.11.1916.
44 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7202 6.11.1916.
45 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7213 12.11.1916.
46 Εφημ. Αθήναι, αρ. 6021 12.11.1916.
47 Γιώργος Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2018, σελ. 98-99.
48 ό.π., σελ. 99-100
49 ό.π., σελ. 101.
 Το Εμπρός, σχολιάζοντας τα γεγονότα των ημερών παρουσίασε τον Βενιζέλο ως
κύριο υπαίτιο της σύγκρουσης με τους Αγγλογάλλους50, ενώ οι Αθήναι, παρά την όποια
μετριοπάθεια τις χαρακτήριζε έως τότε, έκανε λόγο στα πρωτοσέλιδα για αμυνόμενη
Ελλάδα, λαμβάνοντας ξεκάθαρα θέση υπέρ του Κωνσταντίνου και των Επιστράτων,
δοξολογόντας την νίκη επί των Δυνάμεων της Αντάντ.51
Στην Νέα Ημέρα Τεργέστης, σε κύριο άρθρο της της 20ης Νοεμβρίου, αποτυπώνεται
ένας βασικός άξονας της αντιβενιζελικής ιδεολογίας, εκεί της Μικρής και Έντιμης
Ελλάδας.52 Ακολουθεί απόσπασμα:
“Έχει πανάκριβη συνείδησην (η Ελλάδα) πόσον είναι μικρά και πόσον οι τέσσαρες
Δυνάμεις είναι μεγάλες. Αλλά αν η Ελλάς είναι μικρά, η ψυχή της είναι ασσύληπτως
Μεγάλη.”53
Πλέον ο αντιπολιτευτικός λόγος της Νέας Ημέρας Τεργέστης δεν είναι απλώς
αντιδυτικός, δεν είναι απλώς αντιβενιζελικός, καθίστανται εκ των πραγμάτων και
αντιαλυτρωτικός, αρνούμενος και πολεμικός απέναντι στην Μεγάλη Ελλάδα των
Φιλελευθέρων, και αντιπολεμικός ως προς τον εξωτερικό περίγυρο της “μικρής και έντιμης
Ελλάδας”, στάση που θα χαρακτηρίζει τον αντιβενιζελισμό μέχρι την ήττα των βενιζελικών
στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, και την επάνοδο των Αντιβενιζελικών στην εξουσία.
Στις 25 Νοεμβρίου οι Συμμάχοι κυρήζουν τον αποκλεισμό της Παλαιάς Ελλάδας
μέχρι την συμμόρφωση του Κωνσταντίνου, 54 παράγοντας που οδήγησε στην περαιτέρω
συσπείρωση των αντιβενιζελικών δυνάμεων, ένα γεγονός το οποίο καλωσορίστηκε
“πανηγυρικά” και “ηρωικά” ως ένδειξη αυταπάρνησης από την Νέα Ημέρα Τεργέστης 55 και
τις Αθήναι56, σχολιάστηκε ωστόσο δυσμενώς από το Εμπρός, όπου σε φύλλο της ημέρας
κηρύξεως του αποκλεισμού, θεωρεί την πολιτική των Δυνάμεων ως πράξη αυθαίρετη και
εχθρική προς την Ελλάδα, που μονάχα τον Βενιζέλο ευνοεί 57, ένα επαναλαμβανόμενο στις
τρεις αυτές εφημερίδες μοτίβο που ταυτίζει τον αντιβενιζελισμό με τον αντιδυτικισμό, και
που πλέον εντείνεται ραγδαία λόγω των δραματικών εξελίξεων.
Στο φύλλο της 1ης Δεκεμβρίου ο Βενιζέλος λέγεται ειρωνικά δοκιμασμένος και
ειλικρινής φίλος της Αντάντ, παρομοιάζεται με τις εμβληματικές μορφές προδοτών του
Εφιάλτη και του Ιούδα, στον απόηχο των Νοεμβριανών και με την φαινομενική αποκήρυξη
του Κινήματος Εθνικής Αμύνης από την Αντάντ να αποδοκιμάζεται έντονα. Ο λόγος της
εφημερίδας οξύνεται, στα πρότυπα της Νέας Ημέρας Τεργέστης, με την αποτύπωση του
γεωγραφικού πλέον διχασμού να είναι ορατή στο έντυπο και με σαφείς υπαινιγμούς ότι οι
Αγγλογάλλοι αποτελούν στρατό κατοχής.58
Ανάλογη ρητορική συνεχίζεται μέχρι το τέλος του έτους, με την το Εμπρός να
κατηγορεί την Αντάντ ότι επιθυμεί να επιβάλει τον προδότη Βενιζέλο”59, με τα ενθουσιώδη
τηλεγραφήματα των Επιστράτων στην Νέα Ημέρα Τεργέστης, όπου περιφρονούν τις
συμμαχικές διακοινώσεις60, και τις Αθήναι να κατηγορούν την Αντάντ ότι παρά τις
εξαγγελίες της περί του αντιθέτου, καταπατά τα δικαιώματα των μικρών εθνών, και είναι η

50 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7232 1.12.1916.

51 Εφημ. Αθήναι, αρ. 6062 19.11.1916.
52 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2018, σελ. 220.
53 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1578 20.11.1916.
54 Εφη. Θ. Μαυτογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2018, σελ. 103.
55 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1586 25.11.1916.
56 Εφημ. Αθήναι, αρ. 6058 25.11.1916.
57 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7227 25.11.1916.
58 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7232 1.12.1916.
59 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7248 17.1.1916.
60 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1609 21.12.1916.
ίδια υπεύθυνη για την τεταμένη με την Ελλάδα κατάσταση, εμμένοντας στον φαινομενικά
τουλάχιστον, μετριοπαθή χαρακτήρα της.61

Η ύφεση: Ιανουάριος-Ιούνιος 1917.

Τον Δεκέμβριο του 1916 τρεις νέες συμμαχικές διακοινώσεις αποδόθηκαν στην
Κυβέρνηση της Αθήνας από τις Δυνάμεις τις Αντάντ, μια την 1η, η δεύτερη την 18η και η
τρίτη και τελευταία την 18η του μηνός. Παρότι φαινομενικά το αντιβενιζελικό καθεστώς
υποχωρούσε μπροστά στις συμμαχικές απαιτήσεις, στην πραγματικότητα επιδίωκε
οικονομία χρόνου ώστε να κάνει την επόμενη κίνηση του. Παρότι ο Γούναρης, ο Στρέιτ και
ο Μεταξάς ήλπιζαν σε κοινή επιχείρηση αντιβενιλικών και Γερμανοβουλγάρων εναντίον
της Στρατιάς της Ανατολής και του Στρατού της Άμυνας, ο Δούσμανης και ο Στρατηγός
απέκλειαν αυτό το ενδεχόμενο, το ίδιο και η γερμανική στρατιωτική ηγεσία. Μετά από
συμβούλιο του Στέμματος που συγκλήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου, και σε συνδυασμό με το
τελεσίγραφο των Δυνάμεων την Πρωτοχρονιά του 1917 που απαιτούσε άνευ όρων
συνθηκολόγηση του Κωνσταντίνου, η αντιβενιζελική ηγεσία ενέδωσε στις συμμαχικές
αξιώσεις. Ακολούθησε η διάλυση των Επιστράτων στις 12 Ιανουαρίου, 62 γεγονός που εξηγεί
και την απουσία των τηλεγραφημάτων τους στην Νέα Ημέρα Τεργέστης. Ο αποκλεισμός
ωστόσο συνεχίστηκε, εξαιτίας της γαλλικής κυρίως επιμονής. 63
Εφόσον οι σχέσεις μεταξύ της κυβέρνησης των Αθηνών μπήκαν σε ύφεση, δίχως
βέβαια να αποκατασταθούν, αναλόγως προσαρμόστηκε και ο αντιπολιτευτικός λόγος του
αντιβενιζελικού τύπου, με τον αντιδυτικό λόγο να είναι επίσης σε ύφεση. Ότι κοντινότερο
σε αντιδυτικό λόγο υπάρχει που να αφορά την περίοδο από τον Ιανουάριο του 1917 μέχρι
την επάνοδο των Βενιζελικών στην εξουσία του Ιούνιο του ίδιο έτους, αφορά κατά κύριο
λόγο την δυσφορία που η παράταση του συμμαχικού ναυτικού αποκλεισμού προκάλεσε, με
αυτήν την παράταση να συνεπάγεται λιμούς, πτώση του βιοτικού επιπέδου, υπαρξιακό
άγχος, ανασφάλεια και οργή64 65 66. Η αρχική πρόθεση των συμμάχων ότι οι στερήσεις του
αποκλεισμού θα προκαλέσουν την μήνη μέρους έστω του Παλαιοελλαδικού κόσμου
απέναντι στον βασιλιάς διαψέυστηκε και επέφερα τα αντίθετα αποτελέσματα. Η επιστροφή
των Φιλελευθέρων στην κυβέρνηση και η ενοποίηση του κράτους έγινε σιωπηρά αποδεκτή
από τα τρία εξεταζόμενα δημοσιογραφικά όργανα όπως μαρτυρούν τα δημοσιεύματα τους
αυτής της περίοδου.67 68 69 Η επιμονή ωστόσο προς την ουδετερότητα συνεχίστηκε.70
Στον αντίποδα τώρα, ο Βενιζελικός Τύπος, παρότι κατά την προ του διχασμού
περίοδο έπνεε τα ίδια με τους αντιβενιζελικούς αισθήματα για τον Κωνσταντίνο Α΄ 71 κατά
την εξεταζόμενη περίοδο κράτησε σχηματικά φιλοδυτική στάση και σφόδρα αντιγερμανική
και αντιαψβουργική, με την Γαλλία να κατέχει εξέχουσα θέση στις στήλες του. Τα
61 Εφημ. Αθήναι, αρ. 6087 14.12.1916.
62 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2018, σελ. 103-
107.
63 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ.1634 17.1.1917.
64 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7292 2.2.1917.
65 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7314 24.2.1917,
66 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1652 4.3.1917.
67 Εφημ. Εμπρός, αρ. 7437 28.6.1917.
68 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1794 28.6.1917.
69 Εφημερίδα Αθήναι, αρ. 1275 29.6.1917.
70 Εφημ. Νέα Ημέρα Τεργέστης, αρ. 1697 22.3.1917.
71 Πρωτοσέλιδος της βενιζελικής εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ του 1913, όπου ο Κωνσταντίνος Α΄ παρουσιάζεται ως μεγάλος
Στρατηλάτης και υλοποιητής της Μεγάλης Ιδέας. Από το βιβλίο του Γιώργου Μαυρογορδάτου Γράμματα στην Πάολα
τι μας λένε για τον Κωνσταντίνο Α΄, σελ. 74.
φιλελεύθερα δημοσιογραφικά όργανα εξυμνούσαν τους δημοκρατικούς θεσμούς και τις
φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης, οι οποίες παρουσιάζονταν σαν διαχρονικές φίλες
χώρες της Ελλάδας, πρότυπα κράτη και προστάτιδες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και
αρωγοί των μικρών κρατών, ενώ αρνούνταν στην Γερμανία και την Αυτοκρατορία των
Αψβούργων οποιαδήποτε σχέση με την ευρωπαϊκή ταυτότητα και τον ευρωπαϊκό
πολιτισμό, με τους Γερμανούς να παρουσιάζονται ως απόγονοι των βάρβαρων Τευτόνων
που επιβουλεύονται τον “ελληνολατινικό πολιτισμό” που συνέδεε Έλληνες και Γάλλους,
απειλώντας να φέρουν την κυριαρχία της βαρβαρότητας επί του πολιτισμού στην Γηραία
Ήπειρο, με τον Ελληνικό Διχασμό να αντικατοπτρίζει σε εθνικό ιδεολογικό επίπεδο τον
γενικευμένο ευρωπαϊκό διχασμό που εξελιζόταν δια του Μεγάλου Πολέμου. 72
Όσον αφορά τώρα τις κρίσιμες περιόδους που παρουσιάστηκαν εδώ, η θέση της
βενιζελικής κοινής γνώμης ήταν κυμαινόμενη και σε ετεροπροσδιορισμό με την ανάλογη
αντιβενιζελική, δίχως ποτέ, όπως και η αντίπαλη, να παρεκκλίνουν του φιλοδυτικισμού και
της εξόδου στον πόλεμο στο πλευρό των Δυνάμεων της Εγκάρδιας Συνεννόησης. Αρχικά το
κίνημα Εθνικής Αμύνης παρουσιάστηκε ως αντιβουλγαρικό και ως συνέχεια του
Μακεδονικού Αγώνος, στην πορεία οι Αντιβενιζελικοί παρουσιάστηκαν ως συνεργάτες των
Γερμανών και θιασώτες της “ουνικής” βαρβαρότητας, ενώ όσον αφορά τον αποκλεισμό
παρουσιάζονταν οι αντιβενιζελικοί ως υπέυθυνοι.73 Ωστόσο, μια βασική διαφορά μεταξύ
αντιβενιζελικού και βενιζελικού δημοσιογραφικού λόγου είναι ότι τα αντίπαλα κοινωνικά
υποκείμενα του πρώτου ήταν ορατά, όπως και οι συνέπειες της παρουσίας τους στην
Ελλάδα, ενώ ο δεύτερος είχε περισσότερο ιδεολογικό παρά έμπράγματο χαρακτήρα όσον
αφορά τις προαναφερθείσες άμεσες και ορατές συνέπειες.

Επίλογος
Η επάνοδος των Φιλελευθέρων στην εξουσία έλαβε την ονομασία Βενιζελικό
καθεστώς και αποτέλεσε μια νέα φάση του Εθνικού Διχασμού, με την Ελλάδα να εξέρχεται
πλέον επίσημα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ως σύμμαχος χώρας της Αντάντ, φτάνοντας
πιο κοντά από ποτέ στην δημιουργία της Ελλάδας των δυο ηπείρων και των πέντε
θαλασσών.74 Ο Κωνσταντίνος εκθρονίστηκε και τον θρόνο ανέλαβε ο γιος του ο
Αλέξανδρος75, που έμελλε ωστόσο να έχει βραχύβια βασιλεία διότι πέθανε υπό
μυστηριώδεις συνθήκες ύστερα από δάγκωμα πιθήκου. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι
Βενιζελικοί επέστρεψαν με ρεβανσιστική διάθεση, εξαπολύοντας διώξεις εναντίον των
αντιβενιζελικών, με την αφρόκρεμα των τελευταίων να εξορίζεται ή να φυλακίζεται. Το
καθεστώς των Βενιζελικών διήρκησε τρία περίπου χρόνια, μέχρι τις εκλογές της 1ης
Νοεμβρίου του 192076, όπου οι Αντιβενιζελικοί επέστρεψαν στην εξουσία, συνεχίζοντας την
Μικρασίατική εκστρατεία77, που κατέληξε σε ελληνική ήττα και ανέτρεψε άρδην τους
υπολογισμούς, αλλάζοντας μα και καθορίζοντας την φυσιογνωμία της χώρας στον
Μεσοπόλεμο, με κύρια θεματική την αποκατάσταση και ενσωμάτωση των Μικρασιατών
προσφύγων, καθώς και της πολιτικής ισχύος αυτών 78. Πλέον ο Διχασμός είναι ανανεωθεί

72 Λίνα Λούβη, <<Όψεις της Ευρώπης στον ελληνικό διχασμό>>, 1915-2015 100 χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό. Οι
πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές προεκτάσεις και οι μεταγενέστερες επιδράσεις, πρακτικά ημερίδας 7-8 Νοεμβρίου
2015. Άργος 2018 σελ. 142-147.
73 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2018, σελ. 83-
107.
74 όπ., σελ. 121
75 ό.π., σελ. 110-112.
76 ό.π., σελ. 123.
77 ό.π., σελ. 140-150.
78 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Μετά το1922 Η παράταση του Διχασμού, Α΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Οκτώβριος
2017, σελ. 151-155.
και αναδιπλωθεί, περιοριζόμενος εντός Ελλάδος, πάνω στα συντρίμμια και τα ερείπια της
Μεγάλης Ιδέας, για να μπει στον πάγο από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά 79, και να
λυθεί οριστικά μέσα στο κοσμογονικό μακελειό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. 80

Συμπεράσματα.

Ο Αντιπολιτευτικός αντιδυτικός λόγος του αντιβενιζελικού τύπου, και κατά επέκταση

και της αντιβενιζελικής κοινής γνώμης, σίγουρα του μεγαλύτερου μέρους αυτής, δεν ήταν
απλώς μια αναδίπλωση του προϋπάρχοντος και διάχυτου σε μερίδα της ελληνικής κοινής
γνώμης αντιδυτικισμού. Ήταν ουσιαστικά μια υπαγωγή στην ευρύτερη ταυτότητα του
αντιβενιζελισμού. Οι άλλες κυριότερες υπαγωγές αυτού που ονομάστηκε Αντιβενιλισμός,
αυστηρά μέσα στο πλαίσιο του Διχασμού στα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου,
ήταν μαζί με τον αντιδυτικισμό, η αποστροφή απέναντι στην δυτικού τύπου καπιταλισμό,
στον πολιτικό φιλελευθερισμό, σε αρκετές περιπτώσεις του ίδιου του κοινοβουλευτισμού,
της συντεχνιακής οργάνωσης των επαγγελματικών κλάδων, της οργανικής σχέσης και
πρόσδεσης της αντιβενιζελικής αστικής τάξης με το κράτος, σε αντιπαραβολή με την
επιχειρηματική βενιζελική αστική τάξη, τους αλύτρωτους της οθωμανικής αυτοκρατορίας
και όλες τις αξίες και τα ιδανικά που οι φιλελεύθεροι πρέσβευαν. 81
Ο Αντιβενιζελικός αντιπολιτευτικός λόγος ήταν αντιδυτικός όχι μονάχα επειδή
στρεφόταν εναντίον των Μεγάλων Δυνάμεων, ήταν αντιδυτικός στο επίπεδο των ιδεών και
των οικονομικών πολιτικών, βάση των παραπάνω δεδομένων, εκφράζοντας το υπαρξιακό
άγχος της Παλαιάς Ελλάδας για κάθε πτυχή της κοινωνική, οικονομικής και πολιτικής ζωής.
Ήταν βαθειά αντιπολεμικός, ως προς τον εξωτερικό της Ελλάδας περίγυρο, και
άκρως μαχητικός στο εσωτερικό της (παλαιάς) Ελλάδας. Η Ελλάδα στα αντιβενιζελικά
δημοσιογραφικά όργανα ήταν ταυτόσημη με την παλιά Ελλάδα, όπως αυτή ήταν
διαμορφωμένη πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, ίσως και πριν το Κίνημα στου Γουδί του
1909, που άνοιξε τον δρόμο για την Έλευση του Βενιζέλου στην Ελλάδα και την
Ανόρθωση. Ένας τόπος και χρόνος εν πολλοίς επινοημένος από τους αρνούμενους να
εξέλθουν στον Πρώτο Παγκόσμιος Πόλεμο Παλαιοελλαδίτες. Για εκείνους, και το δήλωναν
από ένα χρονικό σημείο και μετά εριστικότερα, δεν είχαν σημασία Οι Νέες Χώρες και οι
Αλύτρωτοι, παρά μόνο η Ελλάδα οριζόμενη ως παλιά, και η πίστη προς το Στέμμα και τον
Κωνσταντίνο Α΄.82
Σε τελική ανάλυση, όπως πολύ εμπεριστατωμένα έχει ειπωθεί από τον Γιώργο
Μαυρογορδάτο, σε κάθε μεγάλο βήμα, κάθε περίπτωση Εθνικής Ολοκλήρωσης
συνεπάγεται Διχόνοια, διότι νομοτελειακά σχεδόν η Εθνικής Ολοκλήρωση ή οι εκδοχές
αυτής θα βρουν μερίδες του πληθυσμού αντίθετες.83 Πρόκειται για ένα άκρως παραγοντικό
ζήτημα που απασχολεί ακόμη τους αρμόδιους επιστήμονες. Μέρος αυτής διχόνοιας στην
Ελληνική περίπτωση υπήρξε και το αντιδυτικός αντιβενιζελισμός εν κατακλείδι.
Ήταν και αυτός μια πτυχή του κύριου ανταγωνιστικού διπόλου που στιγμάτισε το
ελληνικό κράτος κατά τον πρώτο αιώνα της ύπαρξής του: εκείνου της παραδοσιοκρατίας
εναντίον του εκσυγχρονισμού, σε πολύ αδρές γραμμές.

79 ό.π., σελ. 317-320.

80 ό.π., σελ. 449-464.
81 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Οκτώβριος 2018, σελ. 238-
265.
82 ό.π., σελ. 216-235.
83 Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Εθνική Ολοκλήρωση και Διχόνοια. Η ελληνική περίπτωση, εκδόσεις Πατάκη 2020,
σελ. 13.
Τεκμηρίωση.

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος 1915, Ο Εθνικός Διχασμός, Γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη

Νοέμβριος 2018.

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Μετά το 1922 η παράταση του Διχασμού, Α΄ έκδοση, εκδόσεις

Πατάκη, Οκτώβριος 2017.

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια. Η Ελληνική περίπτωση,

εκδόσεις Πατάκη Μάρτιος 2020.

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Τα Γράμματα στην Πάολα. Τι μας λένε για τον Κωνσταντίνο Α΄,
εκδόσεις Πατάκη, 2018.

Συλλογικό, 1915-2015, 100 χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό. Οι πολιτικές, πολιτειακές,
κοινωνικές διαστάσεις των γεγονότων και οι μεταγενέστερες επιδράσεις. Πρακτικά ημερίδας
7-8 Νοεμβρίου. Άργος 2018.

Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1764-1974 (Τετράτομο), έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος
Ερευνών, τόμοι Α, Β και Γ.

Στράτος Δορδανάς Οι Αργυρώνητοι. Η γερμανική προπαγάνδα στην Ελλάδα κατά τον Α΄

Παγκόσμιο πόλεμο, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Μάρτιος 2021.

Περιοδικό ΑΡΧΕΙΟΤΑΞΙΟ, τεύχος 16, Νοέμβριος 2014.

Εφημερίδα Εμπρός.

Εφημερίδα Νέα Ημέρα Τεργέστης.

Εφημερίδα Αθήναι.

Εφημερίδα Πατρίς.