ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ (2)

(5η Εβδομάδα)
(με βάση τον Οδηγό Μελέτης,
ο οποίος έχει συνταχθεί από τον Ανδρέα Σεραφείμ και συμπληρωματικό υλικό)

Προσδοκώμενα Αποτελέσματα
Με την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής της ενότητας, οι φοιτητές-τριες θα πρέπει να
μπορούν να:

• Γνωρίζουν το περιεχόμενο και τις βασικές θεματικές στοχεύσεις του λόγου Ελένης
Εγκώμιον του Γοργία.

• Μεταφράζουν τον λόγο αυτό και να τον αναλύουν γραμματικά και συντακτικά.

• Κατανοούν τα πραγματολογικά και υφολογικά χαρακτηριστικά του λόγου και

μπορούν να απαντούν σε ερωτήσεις σκέψης και προβληματισμού.

• Γνωρίζουν τους τρόπους εισαγωγής και εκφοράς των ειδικών δευτερευουσών

προτάσεων και να κατανοούν τη σημασία και λειτουργία των προτάσεων στον
οργανωμένο λόγο.
ΚΕΙΜΕΝΟ

https://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/index.html?author_id=130

Α. Το περιεχόμενο του λόγου

Το Ελένης Εγκώμιον είναι μια ρητορική επίδειξη, γραμμένη σε αττική διάλεκτο και
στο γνωστό, περίτεχνο ύφος του Γοργία. Αίσθηση προκαλεί το ότι ο Γοργίας δεν
αρνείται την πραγματικότητα: η Ελένη ακολούθησε τον Πάρη στην Τροία.
Αναλαμβάνει, όμως, να αποδείξει ότι η Ελένη δεν ευθύνεται γι’ αυτό, όποιος και αν
ήταν ο λόγος. Επιδιώκει, δηλαδή, να δικαιώσει την ηρωίδα έναντι όσων της
καταλογίζονται ότι, δηλαδή, με την ανάρμοστη συμπεριφορά της ήταν υπεύθυνη για
τον Τρωικό πόλεμο και, κατά συνέπεια, για τα δεινά της Ελλάδας. Μετά το βραχύ
εγκώμιο της γέννησης και της ομορφιάς της Ελένης, ο Γοργίας επιχειρεί να αθωώσει
την περιβόητη ηρωίδα, ισχυριζόμενος ότι, εάν ακολούθησε τον Πάρι και εγκατέλειψε
το σύζυγό της, δεν το έκανε παρά για ένα από τους ακόλουθους λόγους: (α) είτε
υπάκουσε στις αποσφάσεις των θεών, (β) είτε απήχθη βίαια, (γ) είτε πείσθηκε από τον
λόγο, και (δ) είτε υπέκυψε στον έρωτα.
Το Ελένης Εγκώμιον ανήκει στις επιδείξεις. είναι, δηλαδή, κείμενο που
προοριζόταν, σύμφωνα με τη διδακτική μέθοδο των σοφιστών, για διδακτική χρήση
προκειμένου να μελετηθεί από τους μαθητές. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος δεν
εκφωνήθηκε ποτέ σε δικαστήριο, αλλά ήταν άσκηση για μαθητές ρητορικής. Αυτοί
έπρεπε να το αποστηθίσουν και να μιμηθούν το ύφος των κειμένων, που τους δίνονταν,
τα οποία ήταν συνήθως ρητορικά προγυμνάσματα για μυθικά ή φανταστικά θέματα. Τα
εγκώμια ειδικότερα, εκτός από πρόσωπα του μύθου, εξυμνούσαν υποδεέστερα θέματα
και αντικείμενα, για να καταφανεί η αποτελεσματικότητα της ρητορικής τέχνης και
τεχνικής. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, τα εγκώμια αφορούσαν πρόσωπα της ιστορίας
(π.χ. αυτοκράτορες), αλλά και πόλεις (π.χ. Κωνσταντινούπολη), αφηρημένες έννοιες
και ιδιότητες (δικαιοσύνη, φαλάκρα), ζώα κ.λπ.
Ο Γοργίας είναι γνωστός για τα περίφημα «γοργίεια σχήματα», σχήματα λόγου όπως
επαναλήψεις, πάρισα, ομοιοτέλευτα, αντιθέσεις, ισόκωλα, παρηχήσεις, ομοίαρκτα κ.ά.,
τα οποία χρησιμοποιούσε στους λόγους του σε μεγάλη συχνότητα. Βλ. για παράδειγμα:
πρφ. 19: «οὐχ ὡς ἁμάρτημα μεμπτέον ἀλλ᾽ ὡς ἀτύχημα νομιστέον» (αντίθεση, παρήχηση
των -τ- και -μ-, πάρισο: ίδια σύνταξη, ίδιος αριθμός λέξεων, ομοιοτέλευτο -τέον).
Αξιοσημείωτο είναι ότι σύμφωνα με άλλες εκδοχές η Ελένη όντως δεν πήγε ποτέ
στην Τροία, βλ. Παλινωδία (=νέα ωδή, ποίημα, που ανακσευάζει όσα υποστηρίχθηκαν
σε προηγούμενο του ίδιου δημιουργού, μτφ. αλλαγή στάσης π.χ. στην πολιτική) του
Στησιχόρου (6ος αι. π.Χ.). Σύμφωνα με την παράδοση ο Στησίχορος κατέκρινε ένα
ποίημά του την ωραία Ελένη (παρά την κακή φήμη που την συνόδευε, μυθοποιήθηκε
και λατρευόταν στην αρχαιότητα) και αμέσως μετά τυφλώθηκε. Όταν την
αποκατέστησε με την Παλινωδία του (απ. 19), το φως του επανήλθε με θαυματουργικό
τρόπο.
οὐκ ἔστ᾽ ἔτυμος λόγος οὗτος,
οὐδ᾽ ἔβας ἐν νηυσὶν εὐσέλμοις,
οὐδ᾽ ἵκεο Πέργαμα Τροίας·
Δεν αληθεύει αυτή η ιστορία· ούτε σε καράβια καλοσκάμνιστα μπήκες εσύ ποτέ, ούτε
έφτασες στης Τροίας την ακρόπολη. (μτφ. Καζάζης)
Από τη δική του εκδοχή αφορμήθηκε και ο Ευριπίδης και συνέγραψε την τραγωδία
Ἑλένη, σύμφωνα με την οποία μόνο το είδωλο της Ελένης πήγε στην Τροία, η ίδια
βρισκόταν στην Αίγυπτο. Βλ. και ρητορικό λόγο Ἑλένης ἐγκώμιον του Ισοκράτη αλλά
και την Ελένη του Σεφέρη (για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη).

Β. Περίληψη περιεχομένου του λόγου

Ο Γοργίας ξεκαθαρίζει (παρ. 1) ποιο είναι το θέμα του λόγου του – να αθωώσει την
Ελένη από όσα της καταλογίζουν οι κατήγοροί της – και επικρίνει τους κατηγόρους
της περιβόητης ηρωίδας για ψευδολογίες (παρ. 2). Εκθειάζει τη θεϊκή καταγωγή της
Ελένης της (παρ. 3). Ο Γοργίας επαινεί το κάλλος της Ελένης (παρ. 4) και εκθέτει τις
αιτίες, για τις οποίες πιστεύει ότι έγινε το ταξίδι της Ελένης στην Τροία (παρ. 6):
θέλημα της τύχης, των θεών και της ανάγκης. βία. υπακοή στα λόγια. και έρωτας. Στο
υπόλοιπο της παρ. 6 συζητείται το θέμα της σχέσης θεών και ανθρώπων, ενώ στην παρ.
7 ο Γοργίας εξετάζει το ενδεχόμενο η Ελένη να απήχθη με τη βία. Στις παρ. 8 και 9,
τέλος, εξετάζεται η επίδραση του λόγου στο θυμικό κυρίως των ακροατών. Σε κάθε
περίπτωση, διαπιστώνει ο Γοργίας, η Ελένη είναι αθώα από κάθε ηθική ή άλλη
κατηγορία.
Κεντρικό θέμα των παρ. 10-14 του Ελένης Εγκώμιον είναι η δύναμη του λόγου να
πείσει, παραπλανώντας τον ακροατή. Ο Γοργίας επισημαίνει, στην παρ. 11, ότι η
δυναμική του λόγου σε συνδυασμό με τρεις εγγενείς αδυναμίες των ανθρώπων –
δηλαδή, την αδυναμία ανάμνησης όσων έγιναν στο παρελθόν, γνώσης όσων γίνονται
τώρα και πρόβλεψης όσων θα έρθουν στο μέλλον – εγκλωβίζει τους ακροατές των
λόγων σε σφαλερές παραδοχές και επηρεάζει αρνητικά την κρίση τους. Ο Γοργίας
σπεύδει στην παρ. 12 να αθωώσει την Ελένη από τις κατηγορίες, που εξαπολύονται
εναντίον της για ηθελημένη εγκατάλειψη της συζυγικής εστίας, λέγοντας ότι
υπεύθυνος είναι αυτός που την έπεισε, όχι η ίδια, που εξαναγκάστηκε από τον λόγο να
κάνει ό,τι έκανε. Αναφέρεται στη συνέχεια (παρ. 13-14) στη δύναμη του λόγου να
ελέγχει την ψυχή, ενώ στην παρ. 15 μιλάει για την τελευταία αιτία του ταξιδιού της
Ελένης, τον έρωτα.
Ο Γοργίας συνεχίζει να εξετάζει τη δύναμη του θεάματος πάνω στους ανθρώπους
και την καταλυτική επίδραση διαφόρων παραδειγμάτων θεάματος στον επηρεασμό της
κρίσης των ανθρώπων. Στην παρ. 16 κάνει λόγο για το θέαμα του πολέμου, στην παρ,
17 μιλάει ο Γοργίας για το θέαμα που γεννά φόβο και στην παρ. 18 κάνει λόγο για τα
ευχάριστα συναισθήματα, που γεννούν τα ζωγραφικά χρώματα, σώματα και σχήματα.
Στην παρ. 19 ο Γοργίας συνδέει την εικόνα με την υπόθεση της Ελένης, δηλώνοντας
ότι η ηρωίδα δεν φέρει καμία ευθύνη, αν τα μάτια της γοητεύτηκαν από τον Πάρι και
τον ερωτεύτηκε. Στην παρ. 20 ο Γοργίας ανακεφαλαιώνει τους λόγους, για τους
οποίους προτείνει αθώωση της Ελένης από τις κατηγορίες, και κλείνει στην παρ. 21 με
μια αμφιλεγόμενη δήλωση: ότι ο λόγος του είναι ένα παιχνίδι.
Ερωτήματα
1. Με βάση τη διάκριση των ρητορικών λόγων σε είδη, τι είδους ρητορικός λόγος
είναι το Ἑλένης ἐγκώμιον;
2. Δεδομένου ότι και ο Ισοκράτης συνέγραψε Ἑλένης ἐγκώμιον να απαντήσετε κατά
πόσο ήταν κατάλληλο το θέμα του λόγου για ρητορική άσκηση; Να αιτιολογήσετε
την απάντησή σας.
3. Αξιοποιεί ο Γοργίας τη γνωστή από τον Στησίχορο εκδοχή για τον μύθο της
Ελένης; Γιατί;
4. Να βρείτε ένα παραδειγμα γοργίειου σχήματος στο κείμενο.

Γ. Ειδικές δευτερεύουσες προτάσεις

Ειδικές λέγονται οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις που χρησιμεύουν για να
ειδικεύσουν το γενικό και αόριστο νόημα ενός ρήματος ή μιας δεικτικής αντωνυμίας.
Εισάγονται κυρίως με τους ειδικούς συνδέσμους ὅτι (όταν δηλούται αντικειμενική
αιτιολογία, όπως για παράδειγμα στην πρόταση Οἱ Ἀσσύριοι ἴσασιν ὅτι ἱππικὸν
στράτευμα ἐν νυκτὶ ταραχῶδές ἐστι καὶ δύσχρηστον «Οι Ασσύριοι γνωρίζουν ότι το
ιππικό κατά τη διάρκεια της νύκτας είναι ταραχώδες και δύσχρηστο») και ὡς (όταν
δηλούται υποκειμενική αιτιολογία, όπως για παράδειγμα στην πρόταση Πειρῶνται
πείθειν ὑμᾶς ὡς δυνατός εἰμι «Προσπαθούν να σας πείσουν ότι τάχα είμαι ικανός»).
Οι ειδικές δευτερεύουσες προτάσεις δέχονται άρνηση οὐ. Εξαρτώνται από ρήματα:
(1) λεκτικά (π.χ. φημί, λέγω, ἀναγγέλλω, ἀπαγγέλλω, ἀποκρίνομαι, διδάσκω, βοῶ,
διηγοῦμαι, κηρύττω), (2) γνωστικά (π.χ. γιγνώσκω, οἶδα, ἀναμιμνήσκομαι, μανθάνω,
ἐπίσταμαι, λογίζομαι, ἐνθυμοῦμαι), (3) αισθητικά (π.χ. αἰσθάνομαι, ὁρῶ, ἀκούω) και
(4) δεικτικά (π.χ. δείκνυμι, ἀποδείκνυμι, ἐπιδείκνυμι). Για τους σκοπούς της Θ.Ε. θα
εξεταστούν δύο μόνο συντακτικές λειτουργίες των ειδικών προτάσεων, όταν δηλαδή
αυτές λειτουργούν ως (1) υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων (π.χ.
λέγεται, ἀγγέλλεται, μαρτυρεῖται, δέδεικται, δῆλόν ἐστι, ἄδηλόν ἐστι, φανερόν ἐστι, σαφές
ἐστι) και (2) αντικείμενο σε ρήματα λεκτικά (π.χ. λέγω, διδάσκω, ἀγγέλλω, δηλῶ,
ἀποκρίνομαι), δεικτικά (π.χ. δείκνυμι, ἀποδείκνυμι), γνωστικά και αισθητικά (π.χ.
γιγνώσκω, οἶδα, μανθάνω, ἐπίσταμαι, πυνθάνομαι, αἰσθάνομαι, ἀκούω).
Οι ειδικές δευτερεύουσες προτάσεις εκφέρονται με τις ακόλουθες εγκλίσεις:
(1) οριστική, όταν δηλώνουν κάτι πραγματικό,
(2) δυνητική οριστική, όταν δηλώνουν το δυνατό στο παρελθόν ή κάτι μη πραγματικό,
(3) δυνητική ευκτική, όταν δηλώνουν το δυνατόν στο παρόν ή στο μέλλον,
(4) ευκτική του πλαγίου λόγου, όταν εξαρτώνται από ρήματα ιστορικού χρόνου
(δηλαδή παρατατικό, αόριστο και υπερσυντέλικο) και δηλώνουν υποκειμενική γνώμη.
Δείτε επίσης εδώ:
http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2326/Syntaktiko-Archaias-Ellinikis-
Glossas_A-B-G-Gymnasiou_html-apli/index_02_03_A_a.html

Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης
Άσκηση 5.1
Να διαβάσετε προσεκτικά και να μεταφράσετε το πιο κάτω απόσπασμα από το
κείμενο των παρ. 3-4 του λόγου Ελένης Εγκώμιον του Γοργία, να αναγνωρίσετε
γραμματικά τους όρους, οι οποίοι έχουν σκιαστεί στο κείμενο αυτό με έντονα
γράμματα και να εντοπίσετε τη δευτερεύουσα πρόταση του κειμένου.
ὅτι μὲν οὖν φύσει καὶ γένει τὰ πρῶτα τῶν πρώτων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἡ γυνὴ περὶ ἧς
ὅδε ὁ λόγος, οὐκ ἄδηλον, οὐδὲ ὀλίγοις. δῆλον γὰρ ὡς μητρὸς μὲν Λήδας, πατρὸς δὲ τοῦ
μὲν γενομένου θεοῦ, τοῦ δὲ λεγομένου θνητοῦ, Τυνδάρεω καὶ Διός, ὧν ὁ μὲν διὰ τὸ εἶναι
ἔδοξεν, ὁ δὲ διὰ τὸ φάναι ἐλέγχθη. καὶ ἦν ὁ μὲν ἀνδρῶν κράτιστος ὁ δὲ πάντων τύραννος.
ἐκ τοιούτων δὲ γενομένη ἔσχε τὸ ἰσόθεον κάλλος, ὃ λαβοῦσα καὶ οὐ λαθοῦσα ἔσχε·
πλείστας δὲ πλείστοις ἐπιθυμίας ἔρωτος ἐνειργάσατο, ἑνὶ δὲ σώματι πολλὰ σώματα
συνήγαγεν ἀνδρῶν ἐπὶ μεγάλοις μέγα φρονούντων.

Άσκηση 5.2
Ποιες διακειμενικές προεκτάσεις μπορεί να αποκτήσει, κατά τη γνώμη σας, η αναφορά
στο πιο πάνω κείμενο στο ισόθεο κάλλος της Ελένης; Μπορείτε, δηλαδή, να αναφέρετε
άλλα κείμενα, στα οποία συζητείται το θέμα αυτό;

Συνιστώμενος χρόνος ενασχόλησης του φοιτητή

Περίπου 15-20 ώρες.