2324 5G Latijn Syllabus Definitief, 25x Dubbelzijdig, 2 Nietjes, Wit Met Gele Voor en Achterzijde

Syllabus Latijn Gymnasium 5 2023-2024
Syllabus Latijn
Gymnasium 5
2023-2024
1
Afbeelding cover:
‘The Colosseum’
Sir Lawrence Alma-Tadema (1836-1912)
2
Inhoud
Voorlopig programma van toetsing…………………………….. ................................................................4
Gebruik van het woodenboek………………………………….. ...................................................................5
Grammatica Syntaxis………………………………………………. ....................................................................6
Oefeningen……………………………………………………………….................................................................. 12
Vertaalstrategie ‘de Koning……………………………………. ................................................................... 43
Les 5 Ovidius Metamorphosen……………………………….. .................................................................. 45
Les 10 Ovidius, speelse dichter van liefde en lust………………… ...................................................... 49
Les 9 Cicero : leven in een turbulente tijd………………….................................................................. 55
Pro Milone (niet in Lego) ........................................................................................................ 55
Les 14 Op weg naar een gelukkig leven: brieven van Seneca ........................................................ 79
Les 6 Brieven van een heer van stand…………………………................................................................ 88
Praktische Opdracht (PTA-PO 1)……………………………. .................................................................. 100
Opdracht 1 : Shakespeare ..................................................................................................... 103
Opdracht 2 : manipuleren ..................................................................................................... 111
Opdracht 3 Verhalen vertellen verhalen. ............................................................................... 112
Opdracht 4 : eigen redevoering ............................................................................................. 113
Bijlage: Lijst van onregelmatige Latijnse werkwoorden .............................................................. 118
3
Voorlopig programma van toetsing

Mocht het nodig blijken, dan kan er een extra formatieve toets worden
ingeroosterd 😉.
Vak: Latijn leerj 5
Toets
Periode van week Soort Formatief/ Wegi
afname/inleveren 1/2 werk Stofomschrijving Summatief Toetsduur ng
september SO gramm toets 1: herhaling + stamv dl 1 summatief 50 min 2
oktober PW Plinius tekstbegrip (Lego H6) summatief 50 min 3
Cicero tekstbegrip (Lego H9 + eigen
december PW materiaal) summatief 50 min 3
januari 1 PTA Plinius & Cicero tekstbegrip summatief 100 min 3
januari SO gramm toets 2: herhaling + stamv dl 2 summatief 50 min 2
februari PTA-PO Cicero, retorica summatief -- 2
maart SO gramm toets 3: woorden + stamv dl 3 summatief 50 min 2
april PW Cicero proefvertaling summatief 50 min 2
mei PW Seneca proefvertaling (Lego H14) formatief 50 min 0
mei PW Seneca tekstbegrip (Lego H14) summatief 50 min 3
juni PW Ovidius tekstbegrip (Lego H5 en/of 10) formatief 50 min 0
juni 2 PTA Ovidius & Seneca tekstbegrip + vertaling summatief 150 3
4
Gebruik van het woordenboek
5
Grammatica Syntaxis
Vormleer 4 De coniunctivus.
Vorm coniunctivus
1. Vorm coniunctivus van het praesens

a- stam: e i.p.v. a
bijvoorbeeld:
voc - e - mus ‘laten wij roepen’
Andere stammen: a achter de stam

bijvoorbeeld:
terre - a - m ? ‘moet ik bang maken?’
audi - a - tis ‘mogen jullie horen’
duc - a - ntur ‘zij kunnen misschien wel worden geleid’
2. Vorm coniunctivus van het imperfectum

Infinitivus praesens + uitgang
bijvoorbeeld:
vocare - m coni. impf. actief 1e persoon ev
audire - ntur coni. impf. passief 3e persoon mv
3. Vorm coniunctivus van het perfectum

Perf. stam + uitgang –erim, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint (NB: op 1e ev. na zelfde als fut.ex!)
bijvoorbeeld:
vocav - erim coni. pf. actief 1e persoon ev
potu - eritis coni. pf. actief 2e persoon mv
4. Vorm coniunctivus van het plusquamperfectum

Infinitivus perf. + uitgang
manuissem coni.pqp.act.1e persoon ev
6
Syntaxis 1 Gebruik coniunctivus in hoofdzinnen.
1. Gebruik coniunctivus van het praesens in hoofdzinnen

(en coniunctivus van het perfectum)
a. Coniunctivus adhortativus (aansporing)
Oremus! ‘Laten wij bidden!’
b. Coniunctivus optativus (vervulbare wens)

Consilio nostro faveatis. ‘Mogen jullie ons plan begunstigen.’
c. Coniunctivus potentialis (mogelijkheid)

Et domum veniam. ‘Ik zou ook naar huis kunnen gaan.’
d. Coniunctivus prohibitivus (verbod) (of: ontkenning van een adhortativus)

Ne in paludem siliatis. ‘Jullie moeten niet in het moeras springen.’
e. Coniunctivus dubitativus (twijfel)

Quid edamus hodie? ‘Wat moeten wij vandaag eten?’
2. Gebruik coniunctivus van het imperfectum

Bij onvervulbare wensen in het heden:
a) Irreële wens (van het type ‘was/kwam/leefde ... maar’)

Utinam insignis essem. Utinam me amaret.
Was ik maar opvallend. Hield hij maar van mij.
b) Irrealis (van het type ‘als .… zou(den) …. dan zou(den) ….’)

Si vir essem, pugnarem!
Als ik een man zou zijn, zou ik vechten!
3. Gebruik coniunctivus plusquamperfectum

Bij onvervulbare wensen in het verleden
a) Irreële wens (van het type ‘was … maar’)

Utinam cum matre domum manuissem. O utinam cum te numquam iissem!
Was ik maar bij moeder thuisgebleven. O was ik maar met jou nooit meegegaan!
b) Irrealis (van het type ‘als .… zou(den) …. dan zou(den) ….’)

Si Caesar numquam caesus esset, Roma non a imperatoribus regnata esset.
Als Caesar nooit vermoord zou zijn (of: vermoord was), dan zou Rome niet door keizers zijn
geregeerd (of: was geregeerd).
7
Syntaxis 2a Coniunctivus in bijzinnen

De indicativus doet een objectieve mededeling van een feit of gebeurtenis. De coniunctivus
daarentegen heeft een meer subjectief karakter: hij drukt een wens, een wil, een twijfel, een
mogelijkheid e.d. uit. In andere woorden: de coniunctivus drukt iets uit dat niet of minder ‘werkelijk’
of ‘het geval’is. Een coniunctivus in een hoofdzin heeft altijd een duidelijke functie/betekenis. Je kunt
gemakkelijk verklaren waarom het werkwoord in de coniunctivus staat. Een coniunctivus in een
hoofdzin moet dan ook altijd in de vertaling terug te vinden zijn. Hoe, dat hangt af van de soort
coniunctivus.
In bijzinnen is niet altijd duidelijk waarom een persoonsvorm in de coniunctivus staat. Sommige
voegwoorden hebben een andere betekenis als ze met een coniunctivus of met een indicativus
gebruikt worden (ut, cum en ne). Maar er zijn ook voegwoorden die met beide modi samengaan
zonder duidelijk betekenisverschil (bijv. antequam). Dan kan het ook in bijzinnen zo worden gezien
dat coniunctivus een meer subjectieve lading aan de boodschap meegeeft. Ook in een betrekkelijke
bijzin (ingeleid door qui, quae, quod) wordt de coniunctivus gebruikt: dan drukt de coniunctivus een
doel uit. En als laatste staat bij een afhankelijke vraag de persoonsvorm in de modus coniunctivus.
Vertaaltip: Staat de coniunctivus in een bijzin? Dan hoef je ’m alleen in je vertaling weer te geven
als het een betrekkelijke bijzin is!
soort bijzin ingeleid door vertaling geeft aan
bijwoordelijke ut 1. (op)dat, om te doel (finaal)

bijzin 2. (zo)dat gevolg (consecutief)
cum 1. toen tijd (temporeel)
2. omdat reden (causaal)
3. hoewel toegeving (concessief)
ne 1. (op)dat niet doel (finaal)
2. dat na werkwoorden van vrezen
(ontkenning zit al in
werkwoord)
andere alsof het een ind. is, subjectieve mededeling
voegwoorden soms met: misschien,
zou, naar eigen zeggen
Bijv.=betrekkelijke een betrekkelijk moeten, om te doel
= rel. bijzin voornaamwoord
afhankelijke vraag vragend alsof het een ind. is -
voornaamwoord,
vraagwoord, ‘of’
8
Syntaxis 2b Coniunctivus in betrekkelijke bijzinnen
(zie studeo pag. 50 ; kleine lettertjes ‘h’)
Bij Grammatica oefening X pg.44
Nr. 3: Caesar equites praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant. =
Caesar zendt ruiters vooruit, die moeten zien, naar welke delen de vijanden hun tocht maken.
Qui videant: relatieve bijzin met een doelaangevende strekking (relatief-finaal)
Te vertalen met: die moeten zien
Nr. 7 Non facile reperiuntur homines, qui dolores patienter ferant =

Er worden niet makkelijk mensen gevonden, die pijnen geduldig dragen (eigenlijk: zo dat zij pijnen
geduldig dragen)
Qui ferant: relatieve bijzin met gevolgaanduidende strekking (relatief-consecutief)
Te vertalen als een ‘gewone’ indicativus
Nr. 4 cur mihi non credidisti, qui tibi verum dixerim? =

Waarom heb je mij niet geloofd, die jou toch de waarheid heeft gezegd?
Qui dixerim: relatief bijzin met ‘toegevende’ (concessieve) strekking (rel.concessief)
Te vertalen met: die toch … (let in deze zin op de 1e pers. Ev.!)
Nr. 10: A Gallis undique circumventus legatus noster, qui nihil providisset, quid faceret nesciebat =
Onze door de Galliers aan alle kanten omsingelde bevelhebber, die immers (of namelijk) niets had
voorzien, wist niet, wat hij moest doen.
Qui providisset = relatieve bijzin met redengevende strekking (rel.causaal)
Te vertalen met die immers/ namelijk voorzien had
Samengevat:
Als er een coniunctivus in een relatieve bijzin staat,
Zijn er 4 mogelijkheden:
Ofwel: relatief finaal, vertaling betrekkelijke bijzin + ‘moeten’
Ofwel: relatief consecutief, ‘gewone’ vertaling
Ofwel: relatief concessief, vertaling betrekkelijke bijzin + ‘toch’

Ofwel: relatief causaal, vertaling betrekkelijke bijzin +
‘immers’, ‘namelijk’
9
Vormleer 5 Gerundium
I Vorm
De infinitivus als zelfstandig naamwoord
De infinitivus kan net als in het Nederlands als subject of object worden gebruikt:
Infinitivus als subject:

Domum aedificare difficile* est. = (Het) bouwen van een huis is moeilijk.
Infinitivus als object:

Ambulare amat. = Hij houdt van wandelen.
* De zelfstandig gebruikte infinitivus is altijd onzijdig enkelvoud.
Vorm gerundium: (voor de andere naamvallen)

nom (laudare)
gen lauda - nd - i
dat lauda - nd - o
acc (laudare) of: ad lauda - nd - um
abl lauda - nd – o
* Bij de i-stammen en de mk-stammen komt er een e tussen.
Syntaxis 3 Gebruik gerundium

in genitivus, dativus en ablativus
Een gerundium is: zelfstandig
onzijdig
actief
Genitivus: (vb)
Disco artem pugnandi. = Ik leer de kunst van het vechten.
Dativus: (vb)
Pugnando studeamus! (studere + dat) = Laten wij ons toeleggen op het vechten!
Ablativus: (vb)
Tacendo causam tuam meliorem non facies. = Door te zwijgen zal je jouw reden niet beter maken.
Nota bene: komt ook voor met aanvullingen!
Bijv.: De soldaten zijn vermoeid door het op snelle wijze (bijwoord) ommuren van het
legerkamp (lijd. vw.).
Accusativus: ad + gerundium (vb)

Vertaling: ‘om te’
Servas misit ad eum iuvandum. = Hij stuurde slavinnen om hem te helpen.
10
Vormleer 6 Gerundivum
I Vorm
M: laudandus, laudandi, laudando etc.
V: laudanda, laudandae, laudandae etc.
O: laudandum, laudandi, laudando etc
Verbogen als bonus.
Syntaxis 4 Gebruik gerundivum

Een gerundivum is: bijvoeglijk (het congrueert altijd!!)
mannelijk, vrouwelijk of onzijdig
(in principe) passief (worden)
Er zit een ‘verplichting’in (‘moet/ dient te/ -swaardig)
Vertaling gerundivum
a. Als bijvoeglijke bepaling: -swaardig / te …

Voorbeelden: legenda epistula = de lezenswaardige brief
Of: de brief die gelezen moet worden
vir laudandus = een prijzenswaardige man
(of: een man die geprezen moet worden)
timendus hostis = een te vrezen vijand
Wist je dat…
woorden als agenda, legende, promovendus gerundiva zijn van agere, legere en promovere?
Agenda = dingen die gedaan moeten worden

Legende = iets dat gelezen moet worden
Promovendus = iemand die nog moet worden gepromoveerd
b. Als naamwoordelijk deel van het gezegde (met esse of videri):

(vorm van) moeten + worden + voltooid deelwoord
Voorbeelden:
Patria defendenda est = Het vaderland moet worden verdedigd.
(of, meer letterlijk: Het vaderland is verdedigenswaardig.)
Patria defendenda erat = Het vaderland moest worden verdedigd.
Enkele bijzonderheden
Gerundivum als onderdeel van de AcI (met esse)
Ceterum censeo Cathaginem esse delendam. = Overigens ben ik van mening dat Cathago
vernietigd moet worden.
Gerundivum met dativus auctoris: de handelende persoon wordt niet door a(b) + ablativus, maar door
een ‘losse’ dativus weergegeven.
Epistulae mihi scribendae erunt. = De brieven zullen door mij moeten worden geschreven.
Onpersoonlijk gebruikt gerundivum (onz.!)

Nunc est bibendum. = Nu moet (er) gedronken worden
11
Nota bene: De meest gemaakte fout

Urbs defendenda est = De stad is verdedigd. (= urbs defensa est)
De stad moet worden verdedigd.
c. Dominant gebruik gerundivum

Indien bij een vorm van het gerundivum geen vorm van esse staat, is het dominant gebruikt, de
nadruk ligt op het werkwoord. Je vertaalt het als volgt:
1. vertaal het gerundivum als zelfstandig naamwoord (dus net als het gerundium, en ook actief!)
2. (meestal:) vertaal het zelfstandig naamwoord waarmee het congrueert als lijdend voorwerp,
meestal kan dit met ‘van’.
vb. Hostibus fugandis urbem servavit. = Door het verjagen van de vijanden, redde hij de stad.
Of: Door de vijanden te verjagen, redde hij de stad.
Wie van de drie?

Hoe weet je of iets een gerundium, gerundivum of dominant gebruikt gerundivum is?
Het gerundium kent maar drie vormen (-di, -do, -dum) en congrueert niet (altijd ev. onz.) maar heeft
een eigen functie in de zin.
Het gerundivum congrueert wel en kent alle vormen van bonus.
Een dominant gebruikt gerundivum is geen naamwoordelijk deel van het gezegde.
Gerundium of dominant gerundivum?
vb1. Ars epistulam scribendi. : gerundium

vb2. Ars epistulae scribendae. : gerundivum (dominant afh. in gen. afh. van ars)
Beide = De kunst van het schrijven van een brief.
(of: de kunst om een brief te schrijven)
vb3. Tiberio interficiendo Caligula princeps factus est. Gerundivum (dominant!)

vb4. Tiberium interficiendo Caligula princeps factus est. gerundium met aanvulling lvwp in
acc.!
Beide = Door het doden van Tiberius is Caligula keizer geworden.
(of: Door Tiberius te doden …)
12
Oefeningen
13
I Oefeningen trappen van vergelijking
Herhaal en bestudeer eerst Studeo p.15- 16, maak daarna de volgende oefeningen. Let op! Je moet
steeds de woordenlijst raadplegen.
Oefening 1: zet de volgende bijvoeglijke naamwoorden in de comparativus en in de superlativus.
a. gratus
b. acer
c. humilis
d. bonus
e. multus
Oefening 2: beantwoord de volgende vragen.
a. De verbuiging van de comparativus gaat als …………. met de uitzondering van de ………
b. De verbuiging van de superlativus gaat als ……………..
c. Hoe moet ik een comparativus vertalen?
d. Hoe moet ik een superlativus vertalen?
e. Wat is het verschil in de vertaling tussen comparativus + quam en quam + superlativus?
Oefening 3: onderstreep het / de bijvoeglijk(e) naamwoord(en) in de volgende zinnen, geef er de trap

van vergelijking aan, vertaal de zin.
Voorbeeld: hodie puellae tardiores sunt quam heri
hodie puellae tardiores sunt quam heri
tardiores = comparativus
vandaag zijn de meisjes later dan gisteren
a. montes altissimi sunt; montes altiores numquam vidi.

b. pueri iter longum perficere non poterant: iter difficilius erat.
c. miles duas sorores habebat: puellae minori donum dedit.
d. senator viros optimos laudabat.
e. Spectaculum aspicere non possumus: ferocius est.
II Oefening Naamwoorden
Zet in de gevraagde naamval en vertaal de verkregen vormen. Let hierbij goed op geslacht, getal en
declinatie!
1. caput maius (acc.pl.)
2. Juppiter optimus (dat.sg.)
3. iter latum (gen.pl.)
4. opus difficile (abl.sg.)
14
5. spes parva (acc.sg.)

6. dolor acer (gen.pl.)
7. lex pessima (nom.pl.)
8. miles fortis (abl.sg.)
III Oefening Naamwoorden

1. Quid lapide durius est?
2. ab hominibus felicibus.
3. domi eram.
4. O tempora, o mores!
5. librum pulchrum
6. priore anno Romam migravit.
7. mors servitute potior est.
8. prima luce in forum venit.
9. impetu vehementi fugati sunt.
10. folia utriusque quercus
11. epistula in senatu recitata
12. milites totius exercitus
IV Oefening: declinaties
Vertaal de zinnen.
1 Quo casu amicus tuus mortuus est?
2 Hoc munus usui aptum non est.
3 Spe salutis cives duci hostium fidem dederunt.
4 Cur has res non intellegitis?
5 Navis ripae lacus appropinquabat.
6 Quid ad istos homines sub specie amici vadis?
7 His diebus ob aestum domi manere malumus.
8 Amici vultu tristi sollicitatus sum.
9 Nihil de causa eorum casuum scimus.
10 Manus ad caelum tendentes sacerdotes sortem rogaverunt
15
V Oefening Voornaamwoorden 11 in eundem hortum

12 hanc orationem
1 ex eo oppido
13 quis nostrum?
2 ad eam partem
14 nemo quicquam vidit
3. quidquid id est, timeo Danaos.
15 tuas litteras
4 quis id dixit?
16 in eodem horto
5 quisquis id dixit, vir sapiens fuit.
17 memoria tua
6 aliquid mali
18 memoria tui (laat het verschil met 17
7 aliquod donum
zien!!)
8 animus uniuscuiusque
19 ille homo bonus
9 a quodam milite interfectus est.
20 haec carmina
10 cum suis
VI Herhaling a.c.i.
Herhaal eerst studeo pag. 51-53 . Maak daarna de volgende oefeningen. Let op! Je moet steeds de
woordenlijst gebruiken.
Oefening 1:
a. noteer van elke zin de a.c.i.
b. noteer de tijd (prs, prf, fut) en het gezichtspunt (act, pass) van de infinitivus
c. vertaal de zin
1. cognovimus morbum gravem erupisse

2. credo os fractum esse
3. mater sentit virum aegrum ad Forum ire non velle.
4. omnes sperant vos poetae carmina audituros esse.
5. Celsus perspexit iuvenem doloribus vexari.
Oefening 2: vervang het tweede deel van de zin met een a.c.i.
Voorbeeld: credo: pater mox adveniet > credo patem mox adventurum esse
a. pueri gaudent pater iam domum venit.

b. constat: hostes fortiter pugnabunt.
c. Celsus existimat: misericordia virtus est.
16
Syllabus Latijn Syllabus Latijn Gymnasium 5 2023-2024
d. miles refert: oppidum oppugnatur.

e. hodie audivi: faber opus nondum perfecit.
VII Herhaling aanwijzende voornaamwoorden
Herhaal eerst de rijtjes in Studeo pag.20-22. Maak daarna de volgende oefeningen. Let op! Je moet
steeds de woordenlijst gebruiken.
Oefening 1: noteer steeds de vorm(en) die je moet aanvullen om een volledig rijtje enkelvoud en
meervoud (van een bepaald geslacht) te maken en benoem de ontbrekende vormen.
a. hi, huic, horum, his, huius, hos, hoc, his, hic

b. illi, illa, illa, illis, illae, illas, illam, illius
c. eam, eae, eis, earum, eius, ea, ea, eis, eas
d. id, id, eius, ea, eorum, eis, ei, ea, eis
e. istum, isto, isti, istos, isti, istorum, istis, iste, istis
Oefening 2: beantwoord de volgende vragen.

a. Welke twee naamvallen van de aanwijzende voornaamwoorden zijn altijd dezelfde voor de
drie geslachten?
b. Wanneer zegt men dat een aanwijzend voornaamwoord zelfstandig is gebruikt?
c. Wanneer zegt men dat een aanwijzend voornaamwoord bijvoeglijk is gebruikt?
Oefening 3; onderstreep het aanwijzend voornaamwoord in de volgende zinnen, geef aan of het
zelfstandig of bijvoeglijk is gebruikt, vertaal de zin.
Voorbeeld: Marcus Claudius Flavus harum copiarum dux est
Marcus Claudius Flavus harum copiarum dux est
bijvoeglijk bij copiarum
Marcus Claudius Flavus is de legeraanvoerder van deze troepen.
a. illius puellae non memini; me eam numquam vidisse credo.
27
b. isto bello acerrimo multi socii perierunt.

c. hi viri multum vinum biberunt: vinum eos audaces fecit.
d. Romani nobis pacem tulerunt; nunc nos eis auxilium ferre debemus.
e. Civilis, postquam Batavos convocavit , cum eorum principibus sermonem habuit.
VIII Herhaling betrekkelijk en vragend voornaamwoord
Herhaal eerst de rijtjes in studeo pag.23-25. Maak daarna de volgende oefeningen. Let op! Je moet
steeds de woordenlijst gebruiken.
Oefening 1: maak vraagzinnen door in de volgende zinnen het onderstreept tekstelement te

vervangen door een bijvoeglijk vragend voornaamwoord.
Voorbeeld: haec puella ridet > quae puella ridet?
a. hoc flumen traicere non possumus

b. sociis fidelibus nocuistis
c. militum fortium tela erant optima
d. ab hoc homine coniuratio negatur
e. victor oppido occupato parcit.
Oefening 2: in de volgende zinnen komen bijvoeglijke vragende voornaamwoorden en betrekkelijke

voornaamwoorden voor. Staat in de zin een vragend voornaamwoord, noteer dan de hele
woordgroep. Staat er een betrekkelijke voornaamwoord, noteer dan het antecedent. Vertaal daarna
de zinnen.
Voorbeelden: cuius feminae stola est? Van welke vrouw is deze stola?
Nonne virum, qui in via ambulat, videtis? Jullie zien de man die op straat
wandelt, toch wel?
a. quod consilium Traianus civibus dedit?

b. haec est provincia quam Traianus imperio Romano addidit.
c. quarum bestiarum ista vestigia sunt?
d. cives hostes a quibus circumventi erant, valde timebant.
e. quem imperatorem cives huius urbis maxime timebant?
28
IX Oefening vormleer coniunctivus

a. Maak vier kolommen. Verzamel in de eerste de actieve persoonsvormen in de indicativus, in de
tweede de actieve persoonsvormen in de coniunctivus, in de derde de passieve persoonsvormen in
de indicativus en in de vierde de passieve persoonsvormen in de coniunctivus.
b Noteer achter iedere vorm persoon, getal en tijd.
1 prohibebam 11 concurreretis
2 iactaret 12 relicti eramus
3 comperiretur 13 adiuvareris
4 aequatum est 14 postulata erant
5 conversus esses 15 puniti essent
6 fugaremini 16 credideras
7 effugeramus 17 repperissent
8 intendissent 18 spoliati eratis
9 tegebantur 19 rumperes
10 adfueram
20 subibat
X Oefenzinnen coniunctivus
Vertaal de zinnen. Let op het verschil in betekenis tussen indicativus en coniunctivus na ut en cum.
1 Socii nuntios miserunt, ut a Romanis auxilium peterent.
2 Cum centurio nuntii verba audivisset, ad castra reverti constituit.
3 Cum Romam venerimus, imperatorem videbimus.
4 Utinam pater adfuisset!
5 Orator, cum iudices allocutus esset, abiit.
6 Cives fugerant, ne necarentur.
7 Cum milites nostri fortiter pugnarent, tamen repulsi sunt.
8 Dux equites misit, ut hostes fugarent.
9 Cur mandata non confecisti, ut iusseram?
10 Adeo firmus fuit amor, ut Orpheus uxorem in mortem sequi paratus esset.
29
XI Oefenzinnen Coniunctivus
1. Utinam domi mansissem! Si id fecissem, nunc tutus essem.
2. Riderem, nisi tantus dolor me vexaret.
3. Adiuvarem te, si possem.
4. Cum sibi multa munera data essent, tamen rex contentus non fuit.
5. Cum servus nimium vinum bibisset, caput eius valde dolebat.
6. Cum servus nimium vinum bibisset, non a domino punitus est.
7. Hostes fugerant, ne necarentur.
8. Simon Magus tam notus erat, ut omnes de eo audivissent.
9. Servi, ne a domino crudeli punirentur, nocte effugerunt.
10. Cum dux magna virtute pugnavisset, tamen victus est.
XII Oefenzinnen Coniunctivus

1. Si milites exhausti erunt, quies iis dabitur.
2. Uxor desperans maritum rogat: “Quid faciam? Quid tibi dicam? Nullum verbum tibi placet!”
3. Tam aeger fui, ut mater de vita mea lacrimans desperaret.
4. Nix tam alta erat, ut plurimi discipuli sero in scholam venerint.
5. Si quid (!) dixisset, nihil respondissem
6. Si culpa vacui essetis, non timeretis, ne puniremini.
7. Quantum vini meae amicae bibissent, matri narrare heri non potui.
8. Per forum quieti ambulavimus, cum repente multitudo iuvenum clamantium ad nos accurrit.
9. Domi si mansisses, a deis servatus esses.
10. Utinam domi fuissem! Tum diu dormivissem!
Mogelijk onbekende woorden:
Maritus = echtgenoot Sero = te laatVacuus + abl. = leeg van, vrij van
Desperare de = wanhopen aan Culpa = schuld
Nix = sneeuw
XIII Oefenzinnen Coniunctivus/Gerundi(v)um/ Abl.abs.

11 Ante senectutem curavi, ut bene viverem, in senectute, ut bene moriar: bene mori est libenter
mori.
30
12. Da operam, ne quid umquam invitus facias! (operam dare, ut = ervoor zorgen dat..)
13. Nemo tam imperitus est, ut nesciat quandoque moriendum. (quandoque = eens..)
14. Introrsus bona tua spectent.
15. Subducendus populo est tener animus.
16. Onus animi deponendum est.
17. Quaeris, quid tibi praecipue vitandum existimes? (praecipue = vooral)
18. Aenea a Troia fugiente Carthago aedificatur.
19. Obsidibus acceptis legatus copias in castra reduxit.
20. Piratae urbe incensa praedam diviserunt.
XIV Oefenzinnen Coniunctivus

21. Di (<deus) tibi haec omnia dent!
22. Bibamus atque edamus!
23. Utinam id promisisses!
24. Frater, ut secum veniret, sororem saepius orabat; nam eam valde diligebat.
25. Si rhetor prius orationem finivisset, multi non dormirent.
26 . Amicus meus mox veniat!.
27. Nescio, qua de re istud oraculum consulueritis.
28. Quaedam aedificia Romana ita aedificata sunt, ut magnitudine arbaros terreant.
29. Cum milites magnam pecuniam a duce accepissent, non contenti erant; plus petiverunt
30. Num me impedis, quin hodie ad amphitheatrum eam?
Mogelijk onbekende woorden:
Bibere, bibi, - = drinken Promittere, promisi,promissum = beloven
Diligere, dilegi, dilectum = liefhebben, beminnen Consulere, consului, consultum = raadplegenQuidam (pl.)=
sommige, bepaalde Impedire = verhinderen
XV Oefenzinnen Coniunctivus/ Gerundi(v)um/ Abl.abs.

1. Marcus Facetusque plaustro iter facientes sermonem habebant.
2. Discipuli hoc opere difficiliore perfecto a magistro laudati sunt.
3. Ad epistulam scribendam domi maneo.
4. Discipuli ad discendum, ad docendum magistri in scholam veniunt.
31
5. Si quid dixisset, nihil respondissem.

6. Cur semper hic puer patri admonendus sit, intellegere non possum.
7. Non credo me avum meum brevi visurum esse.
8. Hieme appropinquante naves non subductae sunt (subducere = op het land trekken)
9. Cum pater quaereret, ubi fuisset, nihil respondere potuit.
10. Caesar equites praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant.
XVI Oefening Coniunctivus

Opdracht 1: bestudeer de hieronderstaande persoonsvormen.
a. noteer de coniunctivi in je schrift
b. geef aan van elke coniunctivus die je genoteerd hebt, de tijd (praesens, imperfectum,
perfectum of plusquamperfectum), het getal (enkelvoud of meervoud), de persoon (1e, 2e of
3e) en of de vorm actief of passief is.
terruit, iaceretur, extulerat, evenisset, vocatae simus, feratis, pervenimus, feretis, nollent, mittuntur,
laudabimus, diceris, potuero, audiverim, terrebunt, possit, posset, vocemur, terremur, mittebat.
Opdracht 2 : kies het juiste antwoord.

1. Als een wens uitgedrukt wordt, wordt de coniunctivus meestal samen met een soort
signaalwoord gebruikt. Welk woord is dat?
a. quod
b. ne
c. utinam
2. Als een coniunctivus een twijfel uitdrukt, welk werkwoord moet ik toevoegen in mijn
vertaling?
a. kunnen
b. moeten
c. mogen
3. Welk woord vind je bij een coniunctivus die een verbod uitdrukt?
a. utinam
b. si
c. ne
4. Welke tijd van de coniunctivus zou het Latijn gebruiken in de volgende zin?
“als de leerlingen altijd stil zouden zijn, zou de leraar rustig les kunnen geven”
a. imperfectum
32
b. plusquamperfectum
c. praesens
5. In welke zinnen wordt de coniunctivus van twijfel gebruikt?

a. vraagzinnen
b. bijzinnen
c. hoofdzinnen
XVII Oefenzinnen Coniunctivus

Vertaal de volgende zinnen in goed Nederlands; let goed op de tijd van de persoonsvormen!!.
1 Utinam pater adfuisset! Sine dubio nos adiuvisset.

2 Ne umquam abiissetis!
3 Equites tam tardi erant, ut hostes persequi non possent.
4 Cum puer natus esset, omnes laeti erant.
5 Cum puer amicum viribus non aequaret, prudentia eum superabat.
6 Christus Petrum, ne ex urbe fugeret, monuit.
7 Amicos, ut nos adiuvarent, rogavi.
8 Gaudeamus, dum iuvenes sumus.
9 Urbs hostium capta est, ut cives aufugerent.
10 Cur mandata non confecisses, ut iusseram, rogavi.
11 cum a vobis omnibus verba nostra audita sint, quae vestra sit sententia, dicite
12 Caesar imperavit ut captivi vincirentur et custodirentur, ita ut fugere non possent.
13 semper ius vincat, numquam utilitas !
14 si veritatem dixisses, a patre severo non punitus esses.
15 milites duci dixerunt : ‘quid faciamus ? hostis tam fortis est ut castra nostra expugnaverit.’
16 domum reveniens metuebam ne pater iratus esset et me vituperaret.
17 constat regem Philippum philosophum Aristotelem arcessivisse ut filium suum Alexandrum
erudiret.
18 Hannibal equites ad castra Romana misit qui hostes explorarent.
19 servus sibi cogitat : ‘si multam pecuniam haberem, me liberarem. Liberti meliorem vitam agunt
quam servi !’
10 Utinam lacrimis nostris moveatur !
33
captivus arcessere (perf. arcessivi) laten komen

gevangen erudire onderwijzen
utilitas, -atis nut explorare bespioneren
veritas, -atis waarheid liberare vrijkopen
revenire terugkeren libertus vrijgelaten
vituperare uitschelden agere hier: leiden
philosophus filosoof
XVIII Oefening Coniunctivus in relatieve bijzinnen

1. . Nescimus, qua de causa tam subito patriam reliquerit.
2. Caesar equites praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant.
3 Cur mihi non credidisti, qui tibi verum dixerim?
4 Cognoscite hanc rem, iudices, et decernite!
5. Miles cum domum intravisset, ubi esset transfuga, quaesivit.
6. Non facile reperiuntur homines, qui dolores patienter ferant.
7 Cum pater quaereret, ubi fuisset, nihil respondere potuit.
8. A Gallis undique circumventus legatus noster, qui nihil providisset, quid faceret, nesciebat.
9. Ne arma sumpseritis neve bellum gesseritis!
10. Romani ignorabant, quae fortuna exercitus victi esset.
11. Oppidani, qui pro patria ac moenibus pugnarent, fortiter vallum defenderunt
12 Nescimus, qua de re istud oraculum consuluerit.
13 Legati ab hostibus sunt missi, qui cum Caesare de pace agerent.
XIX Oefenzinnen participium

Noteer van elke zin:
a. het zelfstandig naamwoord waarbij het participium zich aansluit.
b. of het een ppa of een ppp is
c. vertaal de zin; probeer steeds om het participium om de beste manier te vertalen
1. discipuli ad grammaticum fabulas optimas narrantem libenter accedunt

2. fabula a grammatico narrata discipulis valde placet
3. milites a duce incensi multos hostes occiderunt
4. copiae singulari audacia pugnantes tamen hostes non depulerunt
5. Alexander legiones ad flumen collocatas incendit.
34
6. mater ancillas atrium intrantes vidit.

7. carmen a poeta recitatum nos delectavit.
8. multo studio laborantes servi opus celeriter perficiunt.
9. castra a militibus oppressa bene custodiuntur.
10. Romani hostibus nequiquam fugientibus instabant.
XX Oefenzinnen Gerundi(v)um
Vertaal onderstaande zinnen in goed nederlands.

1. Illud oppidum ab Hannibale expugnatum esse dicitur.
2. Non tacendum, sed respondendum est tibi.
3. Cadmus ex oraculo quaesivit, quae sibi terra esset habitanda.
4. Cato in senatu dicere solebat: "Ceterum censeo Carthaginem delendam esse."
(censeo = menen, deleo = verwoesten)
5. Hostibus appropinquantibus portae urbis clauduntur.
6. Croesus consuluit oraculum, quid sibi faciendum esset.
7. Non ludendo, sed discendo progressus in studiis facietis, pueri!
9. Tyranno eiecto populus laetissimus erat.
10. Caesar his verbis dictis legatos dimisit.
11. Consul militibus admonitis signum castra movendi dedit.
12. Cadmus orbe pererrato Phoebi oraculum consuluit.
11. Cupidi pacis faciendae erant.
12. Pacem et otium res valde optandas appellare solemus.
13. Captivi se paratos esse ad omnia perpetienda declarant.
XXI Oefenzinnen Gerundi(v)um/ Part./ Abl.abs.

4. Caesari omnia uno tempore erant agenda: signum tuba dandum, ab opere revocandi milites,
acies instruenda, milites monendi.
5 Fabula a patre narrata nos valde delectat.
6 Fabula nobis narrata pater hortum reliquit.
7 Puellam domo egressam invenire non potuimus.
35
8. His verbis dictis nuntius abiit.

9 Oppido accenso omnes hostes se dederunt.
10. Te adiuvante opus perficere possumus.
XXII Oefening gerun’dinges’ (en meer)
Vertaal onderstaande zinnen in goed nederlands.

1. Illud oppidum ab Hannibale expugnatum esse dicitur.
2. Non tacendum, sed respondendum est tibi.
3. Cadmus ex oraculo quaesivit, quae sibi terra esset habitanda.
4. Cato in senatu dicere solebat: "Ceterum censeo Carthaginem delendam esse."
(censeo = menen, deleo = verwoesten)
5. Hostibus appropinquantibus portae urbis clauduntur.
6. Croesus consuluit oraculum, quid sibi faciendum esset.
7. Non ludendo, sed discendo progressus in studiis facietis, pueri!
9. Tyranno eiecto populus laetissimus erat.
10. Caesar haec verbis dicis legatos dimisit.
11. Consul militis admonitis signum castra movendi dedit.
12. Cadmus orbe pererrato Phoebi oraculum consuluit.
XXIII Oefenzinnen Coniunctivus/ Gerundi(v)um/ Abl.abs.

1 Hostibus subito appropinquantibus equites nostri celeriter instructi sunt.
2 Oppido nocte appropinquantes milites non videbuntur.
3 Omnibus nitentibus opus hodie perficere poterimus.
4. Homines undique convenientes amphitheatrum intrare videmus.
5. Scelera vobis committenda non sunt.
6. Ars epistulae scribendae difficilis est.
7. Plerumque discendi causa proficiscuntur.
8. Rem valde laudandam heri de te audivi.
9 Oratione habita orator egressus est.
36
10 Oratore orationem incipiente iudices omnes aderant.
XXIV Extra opdrachten bij de grammatica: abl. absolutus

a Noteer uit elke zin de woordgroep met het participium.
b Is de woordgroep een participiumwoordgroep of een ablativus absolutus?
c Vertaal de zin.
Voorbeeld:
Vir necessitate coactus urbem reliquit.
a necessitate coactus
b participiumwoordgroep
c Door noodzaak gedwongen verliet de man de stad.
1 Fabula a patre narrata nos valde delectat.

2 Fabula nobis narrata pater hortum reliquit.
3 Puellam domo egressam invenire non potuimus.
4 His verbis dictis nuntius abiit.
5 Servi officia deserentes a domino non laudantur.
6 Testibus deficientibus orator facta probare non poterit.
7 Hostibus subito appropinquantibus equites nostri celeriter instructi sunt.
8 Oppido nocte appropinquantes milites non videbuntur.
9 Omnibus nitentibus opus hodie perficere poterimus.
10 Homines undique convenientes amphitheatrum intrare videmus.
XXV Ablativus Absolutus

a Noteer uit elke zin de ablativus absolutus.
b Noteer of de ablativus absolutus een ppa of een ppp bevat.
c Vertaal de zin.
1 Oppido accenso omnes hostes se dederunt.

2 Te adiuvante opus perficere possumus.
3 Oratione habita orator egressus est.
4 Oratore orationem incipiente iudices omnes aderant.
5 Hostibus undique apparentibus milites aufugerunt.
37
6 Multis hostibus fugatis Romani se victores esse existimaverunt.

7 Testibus deficientibus facta probare difficile est.
8 Sole oriente domo profecti sumus.
9 Testibus collectis Postumus orationem paravit.
10 Cliente testes colligente Postumus orationem parabat.
XXVI Deponentia
Determineer de volgende werkwoordsvormen door kruisjes te zetten in de
juiste hokjes :
Pers. Getal Tijd Betekenis :

1 2 3 ev mv prs ipf fut pf pqp fex pas refl act
1 oritur
2 conaberis
3 secutus ero
4 progredieris
5 verebamur
6 mittuntur
7 proficiscemini
XXVII Oefenzinnen pronomina:

1. Promittunt se eos ad nos mox missuros esse.
2. Non mihi, non tibi, sed sibi ipsi oraculum consuluit.
3. Cuius hic liber sit, rogas? Meus est, sed cur roges, nescio.
4. Librum meum legam, librum suum leget, sed librum eius leges.
5. a. nostri memor b. multi nostrum
XXVIII Oefening pronomina

Geef duidelijk aan welke naamval het is, dwz gebruik een passend voorzetsel in de vertaling of zet de
naamval achter de vertaling:
1 alicuius viri
38
2 aliquod nomen (2x)

3 hunc hortum
4. ex eo oppido
5 ad eam partem
6 quis id dixit?
7 illius feminae
8. pauci nostrum
9. amor sui
10 huic homini
11 alicui servo
12 animus uniuscuiusque
13 a quodam milite interfectus est.
14 cum suis
15 in eundem hortum
16 aliquid novi
17. memoria tua
18. memoria tui
19 Librum meum legam, librum suum leget, sed librum eius leges (NB: de persoonsvormen!! )
20 in eodem horto
39
Antwoordmodel oefening IX coniunctivus
Act.indic. act.coni. pass.indic. pass.coni.

Prohibebam iactaret aequatum est conversus esses
(1 ev.ipf) (3 ev.ipf.) (3 ev.N.pf) (2 ev. Pqp)
effugeramus reperissent tegebantur fugeremini
(1 mv.pqp) (3 mv pqp) (3 mv. ipf) (2 mv. ipf)
adfueram intendissent relicti eramus puniti essent
(1 ev. Pqp) (3 mv. pqp) (1 mv.pqp) (3 mv pqp)
credideras concurreretis postulata erant comperiretur
(2 mv. ipf) (3 mv. pqp) (3 mv. pqp) (3 ev.ipf)
subibat rumperes spoliati eratis adiuvareris
(3 ev. Ipf) (2 ev. Ipf) (2 mv. pqp) (2 ev. Ipf)
Nakijkvel oefening VI aci
Oefening 1
1. cognovimus morbum gravem erupisse.
a. morbum gravem erupisse
b. prf act
c. wij zijn te weten gekomen dat een ernstige ziekte is uitgebroken
2. credo os fractum esse

a. os fractum esse
b. prf pass
c. ik geloof dat de bot gebroken is
3. mater sentit virum aegrum ad Forum ire non velle.

a. virum aegrum non velle
b. prs act
c. moeder hoort dat de zieke man niet naar het Forum wil gaan
4. omnes sperant vos poetae carmina audituros esse.

a. vos audituros esse
b. fut act
c. allen hopen dat jullie de gedichten van de dichter zullen horen
5. Celsus perspexit iuvenem doloribus vexari.

a. iuvenem vexari
b. prs pass
40
c. Celsus begreep dat de jongeman door pijnen werd gekweld
Oefening 2
a. pueri gaudent patrem iam domum venire / venisse.
b. constat hostes fortiter pugnaturos esse.
c. Celsus existimat misericordiam virtutem esse.
d. miles refert oppidum oppugnari.
e. hodie audivi fabrum opus nondum perfecisse.
Nakijkvel oefening VII aanwijzend vnw
Oefening 1
a. hunc, acc ev
b. illarum, gen mv; illis, abl mv
c. ei, dat ev
d. eo, abl ev
e. istius, gen ev
Oefening 2
a. gen ev en dat ev
b. wanneer het voornaamwoord niet in combinatie met een zelfstandig naamwoord is gebruikt
c. wanneer het voornaamwoord in combinatie met een zelfstandig naamwoord is gebruikt; in
dit geval heeft het hetzelfde getal, geslacht en naamval van het zelfstandig naamwoord
Oefening 3
a. illius puellae non memini; me eam numquam vidisse credo.
iliius bijvoeglik bij puellae
eam zelfstandig
ik herinner me dat meisje niet; ik geloof dat ik haar nooit gezien heb.
b. isto bello acerrimo multi socii perierunt.
bijvoeglijk bij bello
in dat zeer heftige oorlog zijn veel bondgenoten doodgegaan.
c. hi viri multum vinum biberunt: vinum eos audaces fecit.
hi bijvoeglijk bij viri; eos zelfstandig
deze mannen hebben veel wijn gedronken: de wijn heeft ze overmoedig gemaakt
d. Romani nobis pacem tulerunt; nunc nos eis auxilium ferre debemus.
zelfstandig
de Romeinen brachten ons de vrede: nu moeten wij hen hulp geven.
e. Civilis, postquam Batavos convocavit , cum eorum principibus sermonem habuit.
zelfstandig
nadat hij de Bataven bijeen had geroepen, hield Civilis een gesprek met hun leiders.
41
Nakijkvel oefening VIII betrekkelijk en vragend vnw.
Oefening 1
a. quod flumen traicere non possumus?
b. quibus sociis nocuistis?
c. quorum militum tela optima erant?
d. a quo homine coniuratio negatur?
e. cui oppido victor parcit?
Oefening 2
a. quod consilium; welk advies gaf Traianus aan de burgers?
b. provincia; deze is de provincie die Traianus aan het Romeinse rijk toevoegde.
c. quarum bestiarum; van welke beesten zijn die voetsporen?
d. hostes; de burgers waren erg bang voor de vijanden door wie zij omsingeld waren.
quem imperatorem; welke keizer vreesden de burgers van deze stad het
42
Vertaalstrategie ‘de Koning
43
Ruimte voor aantekeningen:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
44
Les 5 Ovidius Metamorphosen

Pygmalion
Pygmalion schept een beeld

Interea niveum mira feliciter arte
sculpsit ebur formamque dedit, qua femina nasci
nulla potest, operisque sui concepit amorem.
250 Virginis est verae facies, quam vivere credas
et, si non obstet reverentia, velle moveri:
ars adeo latet arte sua.
Pygmalion verliefd
Miratur et haurit
pectore Pygmalion simulati corporis ignes.
Saepe manus operi temptantes admovet, an sit
255 corpus an illud ebur, nec adhuc ebur esse fatetur.
Oscula dat reddique putat loquiturque tenetque
et credit tactis digitos insidere membris
et metuit, pressos veniat ne livor in artus,
et modo blanditias adhibet, modo grata puellis
260 munera fert illi: conchas teretesque lapillos
et parvas volucres et flores mille colorum
liliaque pictasque pilas et ab arbore lapsas
Heliadum lacrimas; ornat quoque vestibus artus:
dat digitis gemmas, dat longa monilia collo;
265 aure leves bacae, redimicula pectore pendent:
cuncta decent; nec nuda minus formosa videtur.
Collocat hanc stratis concha Sidonide tinctis
appellatque tori sociam adclinataque colla
mollibus in plumis tamquam sensura reponit.
45
Het beeld komt tot leven

280 Ut rediit, simulacra suae petit ille puellae
incumbensque toro dedit oscula: visa tepere est;
admovet os iterum, manibus quoque pectora temptat:
temptatum mollescit ebur positoque rigore
subsidit digitis ceditque, ut Hymettia sole
285 cera remollescit tractataque pollice multas
flectitur in facies ipsoque fit utilis usu.
Dum stupet et dubie gaudet fallique veretur,
rursus amans rursusque manu sua vota retractat;
corpus erat: saliunt temptatae pollice venae.
Eind goed, al goed

290 Tum vero Paphius plenissima concipit heros
verba, quibus Veneri grates agat, oraque tandem
ore suo non falsa premit dataque oscula virgo
sensit et erubuit timidumque ad lumina lumen
attollens pariter cum caelo vidit amantem.
295 Coniugio, quod fecit, adest dea, iamque coactis
cornibus in plenum noviens lunaribus orbem
illa Paphon genuit, de qua tenet insula nomen.
Met. 10.247-269; 280-297
Diana en Actaeon (klas 4 !)

Dumque ibi perluitur solita Titania lympha,
ecce nepos Cadmi dilata parte laborum
175 per nemus ignotum non certis passibus errans
pervenit in lucum: sic illum fata ferebant.
Qui simul intravit rorantia fontibus antra,
sicut erant, viso nudae sua pectora nymphae
percussere viro, subitisque ululatibus omne
46
180 implevere nemus circumfusaeque Dianam

corporibus texere suis; tamen altior illis
ipsa dea est colloque tenus supereminet omnes.
Qui color infectis adversi solis ab ictu
nubibus esse solet aut purpureae aurorae,
185 is fuit in vultu visae sine veste Dianae.
Quae quamquam comitum turba est stipata suarum,
in latus obliquum tamen adstitit oraque retro
flexit, et ut vellet promptas habuisse sagittas,
quas habuit sic hausit aquas vultumque virilem
190 perfudit, spargensque comas ultricibus undis
addidit haec cladis praenuntia verba futurae:
“Nunc tibi me posito visam velamine narres,
si poteris narrare, licet.” Nec plura minata
dat sparso capiti vivacis cornua cervi,
195 dat spatium collo summasque cacuminat aures,
cum pedibusque manus, cum longis bracchia mutat
cruribus et velat maculoso vellere corpus.
Additus et pavor est. Fugit Autonoeius heros
et se tam celerem cursu miratur in ipso.
200 Ut vero vultus et cornua vidit in unda,
“me miserum!” dicturus erat: vox nulla secuta est.
Ingemuit: vox illa fuit, lacrimaeque per ora
non sua fluxerunt; mens tantum pristina mansit.
Quid faciat? repetatne domum et regalia tecta
205 an lateat silvis? pudor hoc, timor impedit illud.
Dum dubitat, videre canes.
….
Ille fugit per quae fuerat loca saepe secutus,
heu famulos fugit ipse suos. Clamare libebat
230 “Actaeon ego sum, dominum cognoscite vestrum!”
Verba animo desunt: resonat latratibus aether.
47
Prima Melanchaetes in tergo vulnera fecit,

proxima Therodamas, Oresitrophus haesit in armo:
tardius exierant, sed per compendia montis
235 anticipata via est. Dominum retinentibus illis,
cetera turba coit confertque in corpore dentes.
Iam loca vulneribus desunt. Gemit ille sonumque,
etsi non hominis, quem non tamen edere possit
cervus habet, maestisque replet iuga nota querellis.
240 Et genibus pronis supplex similisque roganti
circumfert tacitos tamquam sua bracchia vultus.
At comites rapidum solitis hortatibus agmen
ignari instigant oculisque Actaeona quaerunt
et velut absentem certatim Actaeona clamant
245 (ad nomen caput ille refert), et abesse queruntur
nec capere oblatae segnem spectacula praedae.
Vellet abesse quidem, sed adest; velletque videre,
non etiam sentire canum fera facta suorum.
Undique circumstant mersisque in corpore rostris
250 dilacerant falsi dominum sub imagine cervi
nec nisi finite per plurima vulnera vita,
Ira pharetratae fertur satiate Dianae.
Met. 3.173-206; 228-252
48
Les 10 Ovidius, speelse dichter van

liefde en lust
Ceyx en Alcyone (pag. 93)
Aeolis interea, tantorum ignara malorum,

dinumerat noctes et iam, quas induat ille,
festinat vestes, iam quas, ubi venerit ille, 575
ipsa gerat, reditusque sibi promittit inanes.
omnibus illa quidem superis pia tura ferebat,
ante tamen cunctos Iunonis templa colebat
proque viro, qui nullus erat, veniebat ad aras
utque foret sospes coniunx suus utque rediret, 580
optabat, nullamque sibi praeferret; at illi
hoc de tot votis poterat contingere solum.
At dea non ultra pro functo morte rogari
sustinet utque manus funestas arceat aris,
'Iri, meae' dixit 'fidissima nuntia vocis, 585
vise soporiferam Somni velociter aulam
exstinctique iube Ceycis imagine mittat
somnia ad Alcyonen veros narrantia casus.'
dixerat: induitur velamina mille colorum
Iris et arquato caelum curvamine signans 590
tecta petit iussi sub nube latentia regis.
Est prope Cimmerios longo spelunca recessu,
mons cavus, ignavi domus et penetralia Somni,
quo numquam radiis oriens mediusve cadensve
Phoebus adire potest: nebulae caligine mixtae 595
exhalantur humo dubiaeque crepuscula lucis.
non vigil ales ibi cristati cantibus oris
evocat Auroram, nec voce silentia rumpunt
49
sollicitive canes canibusve sagacior anser;

non fera, non pecudes, non moti flamine rami 600
humanaeve sonum reddunt convicia linguae.
muta quies habitat; saxo tamen exit ab imo
rivus aquae Lethes, per quem cum murmure labens
invitat somnos crepitantibus unda lapillis.
ante fores antri fecunda papavera florent 605
innumeraeque herbae, quarum de lacte soporem
Nox legit et spargit per opacas umida terras.
ianua, ne verso stridores cardine reddat,
nulla domo tota est, custos in limine nullus;
at medio torus est ebeno sublimis in antro, 610
plumeus, atricolor, pullo velamine tectus,
quo cubat ipse deus membris languore solutis.
hunc circa passim varias imitantia formas
Somnia vana iacent totidem, quot messis aristas,
silva gerit frondes, eiectas litus harenas. 615
Quo simul intravit manibusque obstantia virgo
Somnia dimovit, vestis fulgore reluxit
sacra domus, tardaque deus gravitate iacentes
vix oculos tollens iterumque iterumque relabens
summaque percutiens nutanti pectora mento 620
excussit tandem sibi se cubitoque levatus,
quid veniat, (cognovit enim) scitatur, at illa:
'Somne, quies rerum, placidissime, Somne, deorum,
pax animi, quem cura fugit, qui corpora duris
fessa ministeriis mulces reparasque labori, 625
Somnia, quae veras aequent imitamine formas,
Herculea Trachine iube sub imagine regis
Alcyonen adeant simulacraque naufraga fingant.
imperat hoc Iuno.' postquam mandata peregit,
Iris abit: neque enim ulterius tolerare soporis 630
50
vim poterat, labique ut somnum sensit in artus,

effugit et remeat per quos modo venerat arcus.
(…)
Ille volat nullos strepitus facientibus alis 650
per tenebras intraque morae breve tempus in urbem
pervenit Haemoniam, positisque e corpore pennis
in faciem Ceycis abit sumptaque figura
luridus, exanimi similis, sine vestibus ullis,
coniugis ante torum miserae stetit: uda videtur 655
barba viri, madidisque gravis fluere unda capillis.
tum lecto incumbens fletu super ora profuso
haec ait: 'agnoscis Ceyca, miserrima coniunx,
an mea mutata est facies nece? respice: nosces
inveniesque tuo pro coniuge coniugis umbram! 660
nil opis, Alcyone, nobis tua vota tulerunt!
occidimus! falso tibi me promittere noli!
nubilus Aegaeo deprendit in aequore navem
auster et ingenti iactatam flamine solvit,
oraque nostra tuum frustra clamantia nomen 665
inplerunt fluctus.—non haec tibi nuntiat auctor
ambiguus, non ista vagis rumoribus audis:
ipse ego fata tibi praesens mea naufragus edo.
surge, age, da lacrimas lugubriaque indue nec me
indeploratum sub inania Tartara mitte!' 670
adicit his vocem Morpheus, quam coniugis illa
crederet esse sui (fletus quoque fundere veros
visus erat), gestumque manus Ceycis habebat.
ingemit Alcyone lacrimans, motatque lacertos
per somnum corpusque petens amplectitur auras 675
exclamatque: 'mane! quo te rapis? ibimus una.'
voce sua specieque viri turbata soporem
excutit et primo, si sit, circumspicit, illic,
51
qui modo visus erat; nam moti voce ministri

intulerant lumen. postquam non invenit usquam, 680
percutit ora manu laniatque a pectore vestes
pectoraque ipsa ferit nec crines solvere curat:
scindit et altrici, quae luctus causa, roganti
'nulla est Alcyone, nulla est' ait. 'occidit una
cum Ceyce suo. solantia tollite verba! 685
naufragus interiit: vidi agnovique manusque
ad discedentem cupiens retinere tetendi.
umbra fuit, sed et umbra tamen manifesta virique
vera mei. non ille quidem, si quaeris, habebat
adsuetos vultus nec quo prius, ore nitebat: 690
pallentem nudumque et adhuc umente capillo
infelix vidi. stetit hoc miserabilis ipso
ecce loco'; et quaerit, vestigia siqua supersint.
Met.11.573-632; 650-693
Orpheus en Eurydice (pag.96)
Inde per inmensum croceo velatus amictu

aethera digreditur Ciconumque Hymenaeus ad oras
tendit et Orphea nequiquam voce vocatur.
adfuit ille quidem, sed nec sollemnia verba
nec laetos vultus nec felix attulit omen. 5
fax quoque, quam tenuit, lacrimoso stridula fumo
usque fuit nullosque invenit motibus ignes.
exitus auspicio gravior: nam nupta per herbas
dum nova naiadum turba comitata vagatur,
occidit in talum serpentis dente recepto. 10
quam satis ad superas postquam Rhodopeius auras
deflevit vates, ne non temptaret et umbras,
52
ad Styga Taenaria est ausus descendere porta

perque leves populos simulacraque functa sepulcro
Persephonen adiit inamoenaque regna tenentem 15
umbrarum dominum pulsisque ad carmina nervis
sic ait: 'o positi sub terra numina mundi,
in quem reccidimus, quicquid mortale creamur,
si licet et falsi positis ambagibus oris
vera loqui sinitis, non huc, ut opaca viderem 20
Tartara, descendi, nec uti villosa colubris
terna Medusaei vincirem guttura monstri:
causa viae est coniunx, in quam calcata venenum
vipera diffudit crescentesque abstulit annos.
posse pati volui nec me temptasse negabo: 25
vicit Amor. supera deus hic bene notus in ora est;
an sit et hic, dubito: sed et hic tamen auguror esse,
famaque si veteris non est mentita rapinae,
vos quoque iunxit Amor. per ego haec loca plena timoris,
per Chaos hoc ingens vastique silentia regni, 30
Eurydices, oro, properata retexite fata.
omnia debemur vobis, paulumque morati
serius aut citius sedem properamus ad unam.
tendimus huc omnes, haec est domus ultima, vosque
humani generis longissima regna tenetis. 35
haec quoque, cum iustos matura peregerit annos,
iuris erit vestri: pro munere poscimus usum;
quodsi fata negant veniam pro coniuge, certum est
nolle redire mihi: leto gaudete duorum.'
Talia dicentem nervosque ad verba moventem 40
exsangues flebant animae; nec Tantalus undam
captavit refugam, stupuitque Ixionis orbis,
nec carpsere iecur volucres, urnisque vacarunt
Belides, inque tuo sedisti, Sisyphe, saxo.
53
tunc primum lacrimis victarum carmine fama est 45

Eumenidum maduisse genas, nec regia coniunx
sustinet oranti nec, qui regit ima, negare,
Eurydicenque vocant: umbras erat illa recentes
inter et incessit passu de vulnere tardo.
hanc simul et legem Rhodopeius accipit heros, 50
ne flectat retro sua lumina, donec Avernas
exierit valles; aut inrita dona futura.
carpitur adclivis per muta silentia trames,
arduus, obscurus, caligine densus opaca,
nec procul afuerunt telluris margine summae: 55
hic, ne deficeret, metuens avidusque videndi
flexit amans oculos, et protinus illa relapsa est,
bracchiaque intendens prendique et prendere certans
nil nisi cedentes infelix arripit auras.
iamque iterum moriens non est de coniuge quicquam 60
questa suo (quid enim nisi se quereretur amatam?)
supremumque 'vale,' quod iam vix auribus ille
acciperet, dixit revolutaque rursus eodem est.
Met.10.1-63
54
Les 9 Cicero : leven in een turbulente

tijd
Pro Milone (niet in Lego)
Lezen: Inleiding en slot: Lego pag. 75-76; pag.90
Lezen: Studeo pag.78 - 85
55
Ruimte voor aantekeningen:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
56
57
Propositio
Cicero verklaart het bewijs te kunnen leveren dat Milo niet strafbaar is. Deze stelling heeft als
uitgangspunt, dat Clodius is gedood in een vechtpartij die hij zelf had uitgelokt: hij had voor
Milo een hinderlaag gelegd. Milo heeft Clodius vervolgens uit zelfverdediging gedood.
Voordat Cicero zijn stelling uitwerkt, licht hij met veel historische voorbeelden toe, dat
zelfverdediging niet strafbaar is.
10 Insidiatori vero et latroni quae potest inferri iniusta nex? Quid comitatus nostri, quid
gladii volunt? Quos habere certe non liceret, si uti illis nullo pacto liceret. Est igitur haec,
iudices, non scripta, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex natura
ipsa adripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non instituti, sed
imbuti sumus, ut, si vita nostra in aliquas insidias, si in vim et in tela aut latronum aut
inimicorum incidisset, omnis honesta ratio esset expediendae salutis. 11 Silent enim leges
inter arma nec se exspectari iubent, cum ei, qui exspectare velit, ante iniusta poena luenda
sit quam iusta repetenda.
58
59
60
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
61
Narratio: de verkiezingscampagne van Clodius

25 Occurrebat ei mancam ac debilem praeturam futuram suam consule Milone: eum porro
summo consensu populi Romani consulem fieri videbat. Contulit se ad eius competitores,
sed ita, totam ut petitionem ipse solus etiam invitis illis gubernaret, tota ut comitia suis, ut
dictitabat, umeris sustineret. Convocabat tribus, se interponebat, Collinam novam dilectu
perditissimorum civium conscribebat. Quanto ille plura miscebat, tanto hic magis in dies
convalescebat. Ubi vidit homo ad omne facinus paratissimus fortissimum virum,
inimicissimum suum, certissimum consulem, idque intellexit non solum sermonibus, sed
etiam suffragiis populi Romani saepe esse declaratum, palam agere coepit, et aperte dicere
occidendum Milonem.
26 Servos agrestes et barbaros, quibus silvas publicas depopulatus erat Etruriamque vexarat,
ex Apennino deduxerat, quos videbatis. Res erat minime obscura. Etenim palam dictitabat
consulatum Miloni eripi non posse, vitam posse. Significavit hoc saepe in senatu, dixit in
contione. Quin etiam M. Favonio, fortissimo viro, quaerenti ex eo qua spe fureret Milone
vivo, respondit triduo illum aut summum quadriduo esse periturum: quam vocem eius ad
hunc M. Catonem statim Favonius detulit.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
62
63
Narratio: beiden gaan op weg

27 Interim cum sciret Clodius - neque enim erat difficile scire - iter sollemne, legitimum,
necessarium ante diem XIII Kalendas Februarias Miloni esse Lanuvium ad flaminem
prodendum (quod erat dictator Lanuvi Milo), Roma subito ipse profectus pridie est, ut ante
suum fundum, quod re intellectum est, Miloni insidias conlocaret. Atque ita profectus est, ut
contionem turbulentam, in qua eius furor desideratus est, relinqueret, quam nisi obire
facinoris locum tempusque voluisset, numquam reliquisset. 28 Milo autem cum in senatu
fuisset eo die, quoad senatus est dimissus, domum venit; calceos et vestimenta mutavit;
paulisper, dum se uxor (ut fit) comparat, commoratus est; dein profectus id temporis cum
iam Clodius, si quidem eo die Romam venturus erat, redire potuisset.
Obviam fit ei Clodius, expeditus, in equo, nulla raeda, nullis impedimentis, nullis Graecis
comitibus, ut solebat, sine uxore, quod numquam fere, cum hic insidiator, qui iter illud ad
caedem faciendam apparasset, cum uxore veheretur in raeda, paenulatus, magno et
impedito et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque comitatu.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
64
65
Narratio: de fatale ontmoeting
29 Fit obviam Clodio ante fundum eius hora fere undecima, aut non multo secus. Statim
complures cum telis in hunc faciunt de loco superiore impetum: adversi raedarium occidunt.
Cum autem hic de raeda reiecta paenula desiluisset, seque acri animo defenderet, illi qui
erant cum Clodio, gladiis eductis, partim recurrere ad raedam, ut a tergo Milonem
adorirentur, partim, quod hunc iam interfectum putarent, caedere incipiunt eius servos, qui
post erant; ex quibus qui animo fideli in dominum et praesenti fuerunt, partim occisi sunt,
partim, cum ad raedam pugnari viderent, domino succurrere prohiberentur, Milonem
occisum et ex ipso Clodio audirent et re vera putarent, fecerunt id servi Milonis - dicam enim
aperte, non derivandi criminis causa, sed ut factum est - nec imperante nec sciente nec
praesente domino, quod suos quisque servos in tali re facere voluisset.
66
67
Argumentatio: Wiens dood was utile?

Voordat Cicero met zijn laatste en belangrijkste argument komt, vat hij eerst de argumenten
samen die hij zojuist uitgebreid behandeld heeft.
52 Video adhuc constare, iudices, omnia: Miloni etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea
quae concupierat optatissimum interitum Milonis; odium fuisse illius in hunc acerbissimum,
nullum huius in illum; consuetudinem illius perpetuam in vi inferenda, huius tantum in
repellenda; mortem ab illo Miloni denuntiatam et praedicatam palam, nihil umquam
auditum ex Milone; profectionis huius diem illi notum, reditum illius huic ignotum fuisse;
huius iter necessarium, illius etiam potius alienum; hunc prae se tulisse se illo die exiturum,
illum eo die se dissimulasse rediturum; hunc nullius rei mutasse consilium, illum causam
mutandi consilii finxisse; huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectandam, illi, etiam
si hunc non timeret, tamen accessum ad urbem nocturnum fuisse metuendum.
68
Argumentatio: de zaak spreekt voor zich

53 Videamus nunc (id quod caput est) locus ad insidias ille ipse, ubi congressi sunt, utri
tandem fuerit aptior. Id vero, iudices, etiam dubitandum et diutius cogitandum est? Ante
fundum Clodi, quo in fundo propter insanas illas substructiones facile hominum mille
versabantur valentium, edito adversarii atque excelso loco, superiorem se fore putabat Milo,
et ob eam rem eum locum ad pugnam potissimum elegerat? An in eo loco est potius
exspectatus ab eo qui ipsius loci spe facere impetum cogitarat? Res loquitur ipsa, iudices,
quae semper valet plurimum. 54 Si haec non gesta audiretis, sed picta videretis, tamen
appareret uter esset insidiator, uter nihil cogitaret mali, cum alter veheretur in raeda
paenulatus, una sederet uxor. Quid horum non impeditissimum? Vestitus an vehiculum an
comes? Quid minus promptum ad pugnam, cum paenula inretitus, raeda impeditus, uxore
paene constrictus esset? Videte nunc illum, primum egredientem e villa, subito: cur?
Vesperi: quid necesse est? Tarde: qui convenit, praesertim id temporis? Devertit in villam
Pompei. Pompeium ut videret? Sciebat in Alsiensi esse. Villam ut perspiceret? Miliens in ea
fuerat. Quid ergo erat? Morae et tergiversationes: dum hic veniret, locum relinquere noluit.
69
Argumentatio: kijk en vergelijk
55 Age nunc; iter expediti latronis cum Milonis impedimentis comparate. Semper ille antea
cum uxore, tum sine ea; numquam nisi in raeda, tum in equo; comites Graeculi quocumque
ibat, etiam cum in castra Etrusca properabat, tum nugarum in comitatu nihil. Milo, qui
numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat et ancillarum greges. Ille, qui
semper secum scorta, semper exoletos, semper lupas duceret, tum neminem, nisi ut virum a
viro lectum esse diceres. Cur igitur victus est? Quia non semper viator a latrone,
nonnumquam etiam latro a viatore occiditur: quia, quamquam paratus in imparatos Clodius,
tamen mulier inciderat in viros.
70
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
71
Peroratio
Na bovenstaande argumenten gaat Cicero nog uitgebreid in op het gedrag van Milo direct na
de gebeurtenissen in de Via Appia, op de rol van Pompeius, op de misdaden van Clodius en op
diens verderfelijke karakter en tenslotte op de bevrijdersrol die Milo heeft gespeeld. De
peroratio zit zoals gewoonlijk vol emotionele aanroepingen en benadrukt bovendien Cicero’s
persoonlijke betrokkenheid bij Milo’s lot. Hieronder volgen de laatste zinnen van de Pro
Milone.
104 O di immortales! Fortem et a vobis, iudices, conservandum virum! 'Minime, minime,'

inquit. 'Immo vero poenas ille debitas luerit: nos subeamus, si ita necesse est, non debitas.'
Hicine vir, patriae natus, usquam nisi in patria morietur? Aut, si forte, pro patria? Huius vos
animi monumenta retinebitis, corporis in Italia nullum sepulcrum esse patiemini? Hunc sua
quisquam sententia ex hac urbe expellet, quem omnes urbes expulsum a vobis ad se
vocabunt? 105 O terram illam beatam, quae hunc virum exceperit: hanc ingratam, si eiecerit;
miseram, si amiserit! Sed finis sit: neque enim prae lacrimis iam loqui possum, et hic se
lacrimis defendi vetat. Vos oro obtestorque, iudices, ut in sententiis ferendis, quod sentietis,
id audeatis. Vestram virtutem, iustitiam, fidem, mihi credite, is maxime comprobabit, qui in
iudicibus legendis optimum et sapientissimum et fortissimum quemque elegit.
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
72
73
Een andere versie van het verhaal:
Graf van Cicero langs Via Appia
74
75
76
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
77
78
Les 14 Op weg naar een gelukkig

leven: brieven van Seneca
1 De godgelijke wijze
[14] Iam docebo quemadmodum intellegas te non esse sapientem. Sapiens ille plenus est
gaudio, hilaris et placidus, inconcussus; cum dis ex pari vivit. 59.14
2. De onverstoorbare wijze
[4] Si hominem videris interritum periculis, intactum cupiditatibus, inter adversa felicem, in
mediis tempestatibus placidum, ex superiore loco homines videntem, ex aequo deos, non
subibit te veneratio eius? non dices, 'ista res maior est altiorque quam ut credi similis huic in
quo est corpusculo possit'? [5] Vis isto divina descendit; animum excellentem, moderatum,
omnia tamquam minora transeuntem, quidquid timemus optamusque ridentem, caelestis
potentia agitat. Non potest res tanta sine adminiculo numinis stare; itaque maiore sui parte
illic est unde descendit. 41.4-5
3 De wijze en de dood
Itaque sapiens vivet quantum debet, non quantum potest. [5] Videbit ubi victurus sit, cum
quibus, quomodo, quid acturus. Cogitat semper qualia vita, non quanta sit. [sit] Si multa
occurrunt molesta et tranquillitatem turbantia, emittit se; nec hoc tantum in necessitate
ultima facit, sed cum primum illi coepit suspecta esse fortuna, diligenter circumspicit
numquid illic desinendum sit. Nihil existimat sua referre, faciat finem an accipiat, tardius fiat
an citius: non tamquam de magno detrimento timet; nemo multum ex stilicidio potest
perdere. [6] Citius mori aut tardius ad rem non pertinet, bene mori aut male ad rem
pertinet; bene autem mori est effugere male vivendi periculum. 70.4-6
79
4 De wijze en vrienden
Illud nobis et illis commune est, sapientem se ipso esse contentum. Sed tamen et amicum
habere vult et vicinum et contubernalem, quamvis sibi ipse sufficiat. [4] Vide quam sit se
contentus: aliquando sui parte contentus est. Si illi manum aut morbus aut hostis exciderit, si
quis oculum vel oculos casus excusserit, reliquiae illi suae satisfacient et erit imminuto
corpore et amputato tam laetus quam [in] integro fuit;
[15] Ergo quamvis se ipso contentus sit, amicis illi opus est; hos cupit habere quam plurimos,
non ut beate vivat; vivet enim etiam sine amicis beate. 9.3-4;15
5 Wat onderscheidt de mens van plant en dier?
[9] In homine quid est optimum? ratio: hac antecedit animalia, deos sequitur. Ratio ergo
perfecta proprium bonum est, cetera illi cum animalibus satisque communia sunt. Valet: et
leones. Formonsus est: et pavones. Velox est: et equi. Non dico, in his omnibus vincitur; non
quaero quid in se maximum habeat, sed quid suum. Corpus habet: et arbores. Habet
impetum ac motum voluntarium: et bestiae et vermes. Habet vocem: sed quanto clariorem
canes, acutiorem aquilae, graviorem tauri, dulciorem mobilioremque luscinii? [10] Quid est
in homine proprium? ratio: haec recta et consummata felicitatem hominis implevit 76.9-10
6 Welke houding moet je aannemen tegenover de affecten?

5] Eleganter mihi videtur Panaetius respondisse adulescentulo cuidam quaerenti an
sapiens amaturus esset. 'De sapiente' inquit 'videbimus: mihi et tibi, qui adhuc a
sapiente longe absumus, non est committendum ut incidamus in rem commotam,
inpotentem, alteri emancupatam, vilem sibi. (…) [6] Quod Panaetius de amore
quaerenti respondit, hoc ego de omnibus adfectibus dico: quantum possumus nos a
lubrico recedamus; in sicco quoque parum fortiter stamus. [7] Occurres hoc loco mihi
illa publica contra Stoicos voce: 'nimis magna promittitis, nimis dura praecipitis. Nos
homunciones sumus; omnia nobis negare non possumus. Dolebimus, sed parum;
concupiscemus, sed temperate; irascemur, sed placabimur.' [8] Scis quare non
possimus ista? quia nos posse non credimus. Immo mehercules aliud est in re: vitia
80
nostra quia amamus defendimus et malumus excusare illa quam excutere. Satis natura
homini dedit roboris si illo utamur, si vires nostras colligamus ac totas pro nobis, certe
non contra nos concitemus. Nolle in causa est, non posse praetenditur. Vale. 116.5-8
7 Wat is het verschil tussen affecten en morbus?
[11] Quid inter morbos animi intersit et adfectus saepe iam dixi. Nunc quoque te admonebo:
morbi sunt inveterata vitia et dura, ut avaritia, ut ambitio; nimio artius haec animum
inplicuerunt et perpetua eius mala esse coeperunt. Ut breviter finiam, morbus est iudicium
in pravo pertinax, tamquam valde expetenda sint quae leviter expetenda sunt; vel, si mavis,
ita finiamus: nimis inminere leviter petendis vel ex toto non petendis, aut in magno pretio
habere in aliquo habenda vel in nullo. [12] Adfectus sunt motus animi inprobabiles, subiti et
concitati, qui frequentes neglectique fecere morbum, sicut destillatio una nec adhuc in
morem adducta tussim facit, adsidua et vetus pthisin. Itaque qui plurimum profecere extra
morbos sunt, adfectus adhuc sentiunt perfecto proximi. 75.11-12
8 geen of matige affecten?
1] Utrum satius sit modicos habere adfectus an nullos saepe quaesitum est. Nostri illos
expellunt, Peripatetici temperant. Ego non video quomodo salubris esse aut utilis possit ulla
mediocritas morbi. 116.1
9 Hoe ga je om met verdriet?
SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Moleste fero decessisse Flaccum, amicum tuum, plus tamen aequo dolere te nolo. Illud,
ut non doleas, vix audebo exigere; et esse melius scio. Sed cui ista firmitas animi continget
nisi iam multum supra fortunam elato? illum quoque ista res vellicabit, sed tantum vellicabit.
Nobis autem ignosci potest prolapsis ad lacrimas, si non nimiae decucurrerunt, si ipsi illas
repressimus. Nec sicci sint oculi amisso amico nec fluant; lacrimandum est, non plorandum.
[3] 'Quid ergo?' inquis 'obliviscar amici?' Brevem illi apud te memoriam promittis, si cum
dolore mansura est: iam istam frontem ad risum quaelibet fortuita res transferet. Non
81
differo in longius tempus quo desiderium omne mulcetur, quo etiam acerrimi luctus
residunt: cum primum te observare desieris, imago ista tristitiae discedet. Nunc ipse custodis
dolorem tuum; sed custodienti quoque elabitur, eoque citius quo est acrior desinit. [4] Id
agamus ut iucunda nobis amissorum fiat recordatio. Nemo libenter ad id redit quod non sine
tormento cogitaturus est; (…)
Quem amabas extulisti: quaere quem ames. Satius est amicum reparare quam flere.
63.1; 3-4; 11
10 Slechte wensen
[1] Queror, litigo, irascor. Etiam nunc optas quod tibi optavit nutrix tua aut paedagogus
aut mater? nondum intellegis quantum mali optaverint? O quam inimica nobis sunt
vota nostrorum! eo quidem inimiciora quo cessere felicius. Iam non admiror si omnia
nos a prima pueritia mala sequuntur: inter exsecrationes parentum crevimus. Exaudiant
di quandoque nostram pro nobis vocem gratuitam. [2] Quousque poscemus aliquid
deos? [quasi] ita nondum ipsi alere nos possumus? Quamdiu sationibus implebimus
magnarum urbium campos? quamdiu nobis populus metet? quamdiu unius mensae
instrumentum multa navigia et quidem non ex uno mari subvehent? Taurus
paucissimorum iugerum pascuo impletur; una silva elephantis pluribus sufficit: homo et
terra et mari pascitur. [3] Quid ergo? tam insatiabilem nobis natura alvum dedit, cum
tam modica corpora dedisset, ut vastissimorum edacissimorumque animalium
aviditatem vinceremus? Minime; quantulum est enim quod naturae datur! Parvo illa
dimittitur: non fames nobis ventris nostri magno constat sed ambitio. [4] Hos itaque, ut
ait Sallustius, 'ventri oboedientes' animalium loco numeremus, non hominum, quosdam
vero ne animalium quidem, sed mortuorum. Vivit is qui multis usui est, vivit is qui se
utitur; qui vero latitant et torpent sic in domo sunt quomodo in conditivo. Horum licet
in limine ipso nomen marmori inscribas: mortem suam antecesserunt. Vale. 60
Utrum vis longum esse morbum an concitatum et brevem? Si longus est, habet
intercapedinem, dat refectioni locum, multum temporis donat, necesse est, ut exsurgat, et
82
desinat: brevis morbus ac praeceps alterutrum faciet, aut extinguetur aut extinguet. Quid
autem interest, non sit an non sim? in utroque finis dolendi est. 78.17
11 Genoeg is genoeg
[23] Finis, ut puto, edendi bibendique satietas est. Hic plus edit, ille minus: quid refert?
uterque iam satur est. Hic plus bibit, ille minus: quid refert? uterque non sitit. Hic
pluribus annis vixit, hic paucioribus: nihil interest si tam illum multi anni beatum
fecerunt quam hunc pauci. Ille quem tu minus beatum vocas non est beatus: non potest
hoc nomen inminui. 85.23
12 Gezond
[1] Mos antiquis fuit, usque ad meam servatus aetatem, primis epistulae verbis adicere
'si vales bene est, ego valeo'. Recte nos dicimus 'si philosopharis, bene est'. Valere enim
hoc demum est. Sine hoc aeger est animus; corpus quoque, etiam si magnas habet
vires, non aliter quam furiosi aut frenetici validum est. [2] Ergo hanc praecipue
valetudinem cura, deinde et illam secundam; quae non magno tibi constabit, si volueris
bene valere. Stulta est enim, mi Lucili, et minime conveniens litterato viro occupatio
exercendi lacertos et dilatandi cervicem ac latera firmandi; cum tibi feliciter sagina
cesserit et tori creverint, nec vires umquam opimi bovis nec pondus aequabis. Adice
nunc quod maiore corporis sarcina animus eliditur et minus agilis est. Itaque quantum
potes circumscribe corpus tuum et animo locum laxa. 15.1-2
13 hoe kom je van je depressie af?

[1] Hoc tibi soli putas accidisse et admiraris quasi rem novam quod peregrinatione tam
longa et tot locorum varietatibus non discussisti tristitiam gravitatemque mentis?
Animum debes mutare, non caelum. Licet vastum traieceris mare, licet, ut ait Vergilius
noster,
terraeque urbesque recedant,
83
sequentur te quocumque perveneris vitia. [2] Hoc idem querenti cuidam Socrates ait,
'quid miraris nihil tibi peregrinationes prodesse, cum te circumferas? premit te eadem
causa quae expulit'. Quid terrarum iuvare novitas potest? quid cognitio urbium aut
locorum? in irritum cedit ista iactatio. Quaeris quare te fuga ista non adiuvet? tecum
fugis. Onus animi deponendum est: non ante tibi ullus placebit locus. 28.1-2
14 Ziek
Utrum vis longum esse morbum an concitatum et brevem? Si longus est, habet
intercapedinem, dat refectioni locum, multum temporis donat, necesse est, ut exsurgat,
et desinat: brevis morbus ac praeceps alterutrum faciet, aut extinguetur aut extinguet.
Quid autem interest, non sit an non sim? in utroque finis dolendi est. 78.17
15 Een astma-aanval: een voorbereiding op de dood

[1] Longum mihi commeatum dederat mala valetudo; repente me invasit. 'Quo
genere?' inquis. Prorsus merito interrogas: adeo nullum mihi ignotum est. Uni tamen
morbo quasi assignatus sum, quem quare Graeco nomine appellem nescio; satis enim
apte dici suspirium potest. Brevis autem valde et procellae similis est impetus; intra
horam fere desinit: quis enim diu exspirat? [2] Omnia corporis aut incommoda aut
pericula per me transierunt: nullum mihi videtur molestius. Quidni? aliud enim quidquid
est aegrotare est, hoc animam egerere. Itaque medici hanc 'meditationem mortis'
vocant; facit enim aliquando spiritus ille quod saepe conatus est. Hilarem me putas
haec tibi scribere quia effugi? [3] Tam ridicule facio, si hoc fine quasi bona valetudine
delector, quam ille, quisquis vicisse se putat cum vadimonium distulit.
Ego vero et in ipsa suffocatione non desii cogitationibus laetis ac fortibus acquiescere.
[4] 'Quid hoc est?' inquam 'tam saepe mors experitur me? Faciat: [at] ego illam diu
expertus sum.' 'Quando?' inquis. Antequam nascerer. Mors est non esse. Id quale sit
iam scio: hoc erit post me quod ante me fuit. Si quid in hac re tormenti est, necesse est
et fuisse, antequam prodiremus in lucem; atqui nullam sensimus tunc vexationem. [5]
84
Rogo, non stultissimum dicas si quis existimet lucernae peius esse cum exstincta est
quam antequam accenditur? Nos quoque et exstinguimur et accendimur: medio illo
tempore aliquid patimur, utrimque vero alta securitas est. In hoc enim, mi Lucili, nisi
fallor, erramus, quod mortem iudicamus sequi, cum illa et praecesserit et secutura sit.
Quidquid ante nos fuit mors est; quid enim refert non incipias an desinas, cum
utriusque rei hic sit effectus, non esse?
[6] His et eiusmodi exhortationibus - tacitis scilicet, nam verbis locus non erat - alloqui
me non desii; deinde paulatim suspirium illud, quod esse iam anhelitus coeperat,
intervalla maiora fecit et retardatum est. At remansit, nec adhuc, quamvis desierit, ex
natura fluit spiritus; sentio haesitationem quandam eius et moram. Quomodo volet,
dummodo non ex animo suspirem. [7] Hoc tibi de me recipe: non trepidabo ad extrema,
iam praeparatus sum, nihil cogito de die toto. Illum tu lauda et imitare quem non piget
mori, cum iuvet vivere: quae est enim virtus, cum eiciaris, exire? Tamen est et hic virtus:
eicior quidem, sed tamquam exeam. Et ideo numquam eicitur sapiens quia eici est inde
expelli unde invitus recedas: nihil invitus facit sapiens; necessitatem effugit, quia vult
quod coactura est. Vale. 54
16 Vermijd de massa
[1] Quid tibi vitandum praecipue existimes quaeris? turbam. Nondum illi tuto
committeris. Ego certe confitebor imbecillitatem meam: numquam mores quos extuli
refero; aliquid ex eo quod composui turbatur, aliquid ex iis quae fugavi redit. (…) Nihil
vero tam damnosum bonis moribus quam in aliquo spectaculo desidere; tunc enim per
voluptatem facilius vitia subrepunt. [3] Quid me existimas dicere? avarior redeo,
ambitiosior, luxuriosior? immo vero crudelior et inhumanior, quia inter homines fui.
7.1; 3
17 Hoe behandel je slaven?

[1] Libenter ex iis qui a te veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc
prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. 'Servi sunt.' Immo homines. 'Servi sunt '
Immo contubernales. 'Servi sunt.' Immo humiles amici. 'Servi sunt.' Immo conservi, si
85
cogitaveris tantundem in utrosque licere fortunae. (…) [10] Vis tu cogitare istum quem
servum tuum vocas ex isdem seminibus ortum eodem frui caelo, aeque spirare, aeque
vivere, aeque mori! tam tu illum videre ingenuum potes quam ille te servum. Variana
clade multos splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes gradum,
fortuna depressit: alium ex illis pastorem, alium custodem casae fecit. Contemne nunc
eius fortunae hominem in quam transire dum contemnis potes. [11] Nolo in ingentem
me locum immittere et de usu servorum disputare, in quos superbissimi, crudelissimi,
contumeliosissimi sumus. Haec tamen praecepti mei summa est: sic cum inferiore vivas
quemadmodum tecum superiorem velis vivere. Quotiens in mentem venerit quantum
tibi in servum <tuum> liceat, veniat in mentem tantundem in te domino tuo licere. [12]
'At ego' inquis 'nullum habeo dominum.' Bona aetas est: forsitan habebis. Nescis qua
aetate Hecuba servire coeperit, qua Croesus, qua Darei mater, qua Platon, qua
Diogenes? [13] Vive cum servo clementer, comiter quoque, et in sermonem illum
admitte et in consilium et in convictum. Hoc loco acclamabit mihi tota manus
delicatorum 'nihil hac re humilius, nihil turpius'. Hos ego eosdem deprehendam
alienorum servorum osculantes manum. (…) [16] Non est, mi Lucili, quod amicum
tantum in foro et in curia quaeras: si diligenter attenderis, et domi invenies. Saepe bona
materia cessat sine artifice: tempta et experire. Quemadmodum stultus est qui equum
empturus non ipsum inspicit sed stratum eius ac frenos, sic stultissimus est qui
hominem aut ex veste aut ex condicione, quae vestis modo nobis circumdata est,
aestimat. [17] 'Servus est.' Sed fortasse liber animo. 'Servus est.' Hoc illi nocebit?
Ostende quis non sit: alius libidini servit, alius avaritiae, alius ambitioni, <omnes spei>,
omnes timori. Dabo consularem aniculae servientem, dabo ancillulae divitem,
ostendam nobilissimos iuvenes mancipia pantomimorum: nulla servitus turpior est
quam voluntaria. Quare non est quod fastidiosi isti te deterreant quominus servis tuis
hilarem te praestes et non superbe superiorem: colant potius te quam timeant. 47.1;
10-13; 16-17
86
20 Leven met de dood

[1] Desinamus quod voluimus velle. Ego certe id ago <ne> senex eadem velim quae puer
volui. In hoc unum eunt dies, in hoc noctes, hoc opus meum est, haec cogitatio,
imponere veteribus malis finem. Id ago ut mihi instar totius vitae dies sit; nec
mehercules tamquam ultimum rapio, sed sic illum aspicio tamquam esse vel ultimus
possit. [2] Hoc animo tibi hanc epistulam scribo, tamquam me cum maxime scribentem
mors evocatura sit; paratus exire sum, et ideo fruar vita quia quam diu futurum hoc sit
non nimis pendeo. Ante senectutem curavi ut bene viverem, in senectute ut bene
moriar; bene autem mori est libenter mori. [3] Da operam ne quid umquam invitus
facias: quidquid necesse futurum est repugnanti, id volenti necessitas non est. Ita dico:
qui imperia libens excipit partem acerbissimam servitutis effugit, facere quod nolit; non
qui iussus aliquid facit miser est, sed qui invitus facit. Itaque sic animum componamus
ut quidquid res exiget, id velimus, et in primis ut finem nostri sine tristitia cogitemus. [4]
Ante ad mortem quam ad vitam praeparandi sumus. Satis instructa vita est, sed nos in
instrumenta eius avidi sumus; deesse aliquid nobis videtur et semper videbitur: ut satis
vixerimus, nec anni nec dies faciunt sed animus. Vixi, Lucili carissime, quantum satis
erat; mortem plenus exspecto. Vale. 60
Indifferentia:
87
Les 6 Brieven van een heer van stand

De uitbarsting van de Vesuvius.
De voorbode
Op 5 februari 62 na Christus richtte een plotse, zeer hevige aardbeving grote verwoestingen
aan. Ze had als een voorbode beschouwd moeten worden van veel erger rampen. Een
aanzienlijk deel van Pompei was min of meer ernstig beschadigd; toch zette de bevolking zich in
voor de wederopbouw, en reeds was heel wat hersteld toen plots, in 79, het onherroepelijke
gebeurde...
De uitbarsting
Half augustus 79 na Christus kon men de eerste onrustwekkende tekens bespeuren: rook steeg
op uit de flanken van de Vesuvius; dof gerommel was hoorbaar; overal vormden zich kloven en
scheuren in de bodem; bronnen en putten kwamen droog te staan. En op 24 augustus, rond
één uur 's middags, spleet plots, met een vreselijke donderslag, de top van de berg uiteen...
Een gigantische paddestoelwolk, bestaande uit as en lapilli (puimsteentjes), werd tot 26 km
hoog de lucht ingeblazen; zwaar giftige gassen ontsnapten, en gans dit inferno werd door de
wind in de richting van Pompei gedreven.
In de loop van de namiddag stroomden Pompejaanse vluchtelingen - met ijzingwekkende en
bloedstollende verhalen over wat er in hun stad gebeurde - door Herculaneum, op weg naar
Napels. Uit angst dat een mogelijke verandering van windrichting in Herculaneum een
soortgelijke ramp zou veroorzaken, sloten enkele inwoners van Herculaneum zich aan bij de
trek naar het noorden.
De avond viel, maar de eruptie duurde voort, en werd nog onheilspellender door de brandende
gassen die uit de krater spoten. Bij het zien daarvan werden veel inwoners doodsbang en
haastten zich naar het strand, met de bedoeling om, wanneer de toestand zou verergeren,
langs de kustweg of per boot te vluchten. Sommigen van hen vonden een schuilplaats onder de
stenen bogen die de muren en gebouwen op de steile oever aan de zeezijde ondersteunden.
Op 25 augustus, kort na middernacht, brak plotseling de torenhoge kolom, die uit de krater
opsteeg, af. Vol afschuw zagen de inwoners van Herculaneum een vurige lawine - in het jargon
van de vulcanologen heet dit een "pyroclastische golf" - bestaande uit lava, as en puimstenen,
met lucht en giftige gassen vermengd, met een snelheid van 90 km per uur naar hun stad
schuiven; de temperatuur van die massa bedroeg naar schatting 400° Celsius...
De inwoners van Herculaneum, die nog in de stad waren, holden naar het strand; de vurige
massa stroomde over de hele stad en het strand, alles en iedereen verschroeiend.
Toen de Vesuvius, na negentien uur, eindelijk tot rust was gekomen, was Herculaneum
bedolven onder een laag van 12m zwarte, harde tefra, die de hele kustlijn een halve kilometer
had verplaatst.
1. Het optreden van Plinius Maior, pag. 45 (Epistula VI 16)

Hier volgt het ooggetuigenverslag van deze demonische ramp, in twee brieven van Plinius de
Jongere, geadresseerd aan de geschiedschrijver Tacitus, die hem om dat relaas verzocht had om
het te verwerken in de Historiae ( de geschiedenis van Rome van 68 tot 96 na Christus). Spijtig
genoeg voor ons is dat deel van de Historiae, waarin Tacitus deze brieven had verwerkt, verloren
gegaan...
C. PLINIUS TACITO SUO S.
88
24 augustus 79
Erat Miseni classemque imperio praesens regebat. Nonum kal. Septembres hora fere septima
mater mea indicat ei apparere nubem inusitata et magnitudine et specie. Usus ille sole, mox
frigida, gustaverat iacens studebatque. Poscit soleas, ascendit locum ex quo maxime miraculum
illud conspici poterat. Nubes (incertum procul intuentibus ex quo monte, Vesuvium fuisse
postea cognitum est) oriebatur, cuius similitudinem et formam non alia lagis arbor quam pinus
expresserit.
In vertaling te lezen: Nam longissimo velut trunco elata in altum, quibusdam ramis
diffundebatur, credo, quia recenti spiritu evecta, dein senescente eo destituta aut etiam
pondere suo victa in latitudinem vanescebat, candida interdum, interdum sordida et
maculosa, prout terram cineremve sustulerat.
Een man van de wetenschap

Magnum propiusque noscendum, ut eruditissimo viro, visum. Iubet liburnicam aptari; mihi, si
venire una vellem, facit copiam; respondi studere me malle, et forte ipse quod scriberem
dederat. Egrediebatur domo; accipit codicillos Rectinae Casci imminenti periculo exterritae
(nam villa eius subiacebat, nec ulla nisi navibus fuga); ut se tanto discrimini eriperet orabat.
Vertit ille consilium et quod studioso animo inchoaverat obit maximo. Deducit quadriremes,
ascendit ipse non Rectinae modo, sed multis (erat enim frequens amoenitas orae) laturus
auxilium. Properat illuc unde alii fugiunt rectumque cursum, recta gubernacula in periculum
tenet, adeo solutus metu, ut omnes illius mali motus, omnes figuras, ut deprenderat oculis,
dictaret, enotaretque.
In vertaling: Iam navibus cinis incidebat, quo propius accederent calidior et densior, iam
pumices etiam nigrique et ambusti et fracti igne lapides; iam vadum subitum ruinaque
montis litora obstantia. Cunctatus paulum an retro flecteret, mox gubernatori ut ita
faceret monenti : "Fortes, inquit, fortuna iuvat : Pomponianum pete." Stabiis erat,
diremptus sinu medio (nam sensim circumactis curvatisque litoribus mare infunditur); ibi
quamquam nondum periculo appropinquante, conspicuo tamen et, cum cresceret,
proximo, sarcinas contulerat in naves, certus fugae, si contrarius ventus resedisset.
Een man van kalmte.

Quo tunc avunculus meus secundissimo invectus complectitur trepidantem, consolatur,
hortatur, utque timorem eius sua securitate leniret, deferri in balneum iubet; lotus accubat,
cenat aut hilaris aut, quod est aeque magnum, similis hilari.
Interim e Vesuvio monte pluribus locis latissimae flammae altaque incendia relucebant, quorum
fulgor et claritas tenebris noctis excitabatur. Ille agrestium trepidatione ignes relictos
desertasque villas per solitudinem ardere in remedium formidinis dictitabat. Tum se quieti dedit
89
et quievit verissimo quidem somno. Nam meatus animae, qui illi propter amplitudinem corporis
gravior et sonantior erat, ab iis qui limini obversabantur audiebatur. Sed area ex qua diaeta
adibatur ita iam cinere mixtisque pumicibus oppleta surrexerat ut, si longior in cubiculo mora,
exitus negaretur. Excitatus procedit seque Pomponiano ceterisque qui pervigilarant reddit.
In de open lucht
In vertaling: In commune consultant, intra tecta subsistant an in aperto vagentur. Nam
crebris vastisque tremoribus tecta nutabant et qusi emota sedibus suis nunc huc nunc illuc
abire aut referri videbantur. Sub dio rursus quamquam levium exesorumque pumicum
casus metuebatur; quod tamen periculorum collatio elegit. Et apud illum quidem ratio
rationem, apud alios timorem timor vicit. Cervicalia capitibus imposita linteis constringunt;
id munimentum adversus incidentia fuit.
Iam dies alibi, illic nox omnibus noctibus nigrior densiorque; quam tamen faces multae
variaque lumina solabantur.
De dood van Plinius.

Placuit egredi in litus et ex proximo adspicere ecquid iam mare admitteret; quod adhuc vastum
et adversum permanebat. Ibi super abiectum linteum recubans semel atque iterum frigidam
poposcit hausitque. Deinde flammae flammarumque praenuntius odor sulpuris alios in fugam
vertunt, excitant illum. Innitens servulis duobus adsurrexit et statim concidit, ut ego colligo,
crassiore caligine spiritu ostructo clausoque stomacho, qui illi natura invalidus et angustus et
frequenter interaestuans erat? Ubi dies redditus (is ab eo quem novissime viderat tertius),
corpus inventum integrum, illaesum opertumque ut fuerat indutus; habitus corporis quiescenti
quam defuncto similior.
Interim Miseni ego et mater – sed nihil ad historiam, nec tu aliud quam de exitu eius scire
voluisti.
90
2. Plinius en zijn moeder, pag. 47 (Epistula VI 20)

1 Je zegt dat naar aanleiding van de brief, die ik jou op je verzoek over de dood van mijn
oom geschreven heb, graag zou vernemen niet alleen welke angsten ik doorstaan heb,
nadat ik in Misenum achtergebleven was, (want daar heb ik mijn verhaal afgebroken),
maar ook welke gevaren.
Hoewel mijn hart huivert het zich te herinneren, zal ik beginnen.
Een onrustige nacht
2 Profecto avunculo ipse reliquum tempus studiis (ideo enim remanseram) impendi; mox balineum,
cena, somnus inquietus et brevis.
3 Praecesserat per multos dies tremor terrae minus formidoluosus, quia Campaniae solitus. Illa vero
nocte ita iam invaluit, ut non moveri omnia, sed verti crederentur.
4 Inrumpit cubiculum meum mater; surgebam invicem, si quiesceret, excitaturus. Residimus in area
domus, quare mare a tectis modico spatio dividebat.
Afwachten
5 Dubito, constanitam vocare an imprudentiam debeam (agebam enim duodevicesimum annum):
posco librum Titi Livi et quasi per otium lego atque etiam, ut coeperam, excerpo. Ecce amicus
avunculi, qui nuper ad eum ex Hispania venerat. Ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem
videt, illius patientiam, securitatem meam corripit. Nihilo segnius ego intentus in librum.
Toch maar vluchten

In vertaling : Iam hora diei prima, et adhuc dubius et quasi languidus dies ; iam quassatis
circumiacentibus tectis, quamquam in aperto loco, angusto tamen, magnus et certus ruinae
metus.
7 Tum demum excedere oppido visum ; sequitur vulgus attonitum, quodque in pavore simile
prudentiae, alienum consilium suo praefert ingetique agmine abeuntes premit et impellit.
Hevige aardschokken
8 Egressi tecta consistimus. Multa ibi miranda, multas formidines patimur. Nam vehicula,
quae produci iusseramus, quamquam in planissimo campo, in contrarias partes agebantur ac
ne lapidibus quidem fulta in eodem vestigio quiescebant.
10 Tum vero idem ille ex Hispania amicus acrius et instantius : ‘Si frater’inquit ‘tuus, tuus avunculus
vivit, vult esse vos salvos ; si periit, superstites voluit ; proinde quid cessatis evadere?’ Respondimus
non commissuros nos, ut de salute illius incerti nostrae consuleremus.
11 Non moratus ultra proripit se effusoque cursu periculo aufertur. Nec multo post illa nubes
descendere in terras, operire maria ; cinxerat Capreas et absconderat, Miseni quod procurrit,
abstulerat.
91
Tum mater orare hortari iubere, quoquo modo fugerem; posse enim iuvenem, se et annis et corpore
gravem bene morituram, si mihi causa mortis non fuisset. Ego contra salvum me nisi una non
futurum; dein manum eius amplexus addere gradum cogo. Paret aegre incusatque se, quod me
moretur. Iam cinis, adhuc tamen rarus. Respicio: densa caligo tergis imminebat, quae nos torrentis
modo infusa terrae sequebatur. 'Deflectamus' inquam 'dum videmus, ne in via strati comitantium
turba in tenebris obteramur.' Vix consideramus, et nox - non qualis illunis aut nubila, sed qualis in
locis clausis lumine exstincto. Audires ululatus feminarum, infantum quiritatus, clamores virorum; alii
parentes alii liberos alii coniuges vocibus requirebant, vocibus noscitabant; hi suum casum, illi
suorum miserabantur; erant qui metu mortis mortem precarentur; multi ad deos manus tollere,
plures nusquam iam deos ullos aeternamque illam et novissimam noctem mundo interpretabantur.
In vertaling: Nec defuerunt qui fictis mentitisque terroribus vera pericula augerent. Aderant
qui Miseni illud ruisse illud ardere falso sed credentibus nuntiabant.
Paulum reluxit, quod non dies nobis, sed adventantis ignis indicium videbatur. Et ignis quidem
longius substitit; tenebrae rursus cinis rursus, multus et gravis. Hunc identidem assurgentes
excutiebamus; operti alioqui atque etiam oblisi pondere essemus. Possem gloriari non
gemitum mihi, non vocem parum fortem in tantis periculis excidisse, nisi me cum omnibus,
omnia mecum perire misero, magno tamen mortalitatis solacio credidissem.
Tandem illa caligo tenuata quasi in fumum nebulamve discessit; mox dies verus; sol etiam
effulsit, luridus tamen qualis esse cum deficit solet.
Occursabant trepidantibus adhuc oculis mutata omnia altoque cinere tamquam nive obducta.
Regressi Misenum curatis utcumque corporibus suspensam dubiamque noctem spe ac metu
exegimus. Metus praevalebat; nam et tremor terrae perseverabat, et plerique lymphati terrificis
vaticinationibus et sua et aliena mala ludificabantur.
Nobis tamen ne tunc quidem, quamquam et expertis periculum et exspectantibus, abeundi
consilium, donec de avunculo nuntius.
Haec nequaquam historia digna non scripturus leges et tibi scilicet qui requisisti imputabis, si digna
ne epistula quidem videbuntur. Vale.
92
Plinius en de eerste Christenen (vanaf hier: stof klas 5)
Epistula X 96 (niet in Lego)
C. PLINIUS TRAIANO IMPERATORI

Sollemne est mihi, domine, omnia, de quibus dubito, ad te referre. Quis enim potest melius
vel cunctationem meam regere vel ignorantiam instruere?
Plinius’ probleem
Cognitionibus de Christianis interfui numquam; ideo nescio, quid et quatenus aut puniri
soleat aut quaeri. Nec mediocriter haesitavi, sitne aliquod discrimen aetatum, an quamlibet
teneri nihil a robustioribus differant, detur paenitentiae venia, an ei, qui omnino Christianus
fuit, desisse non prosit, nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini
puniantur.
sollemnis gebruikelijk; plechtig

cunctatio, -ionis aarzeling
ignorantia onwetendheid
cognitio, -ionis gerechtelijk onderzoek, proces
quatenus in hoeverre
quaero (3) hier: onderzoeken (juridisch)
haesito (1) aarzelen
discrimen, discriminis onderscheid
aetas, aetatis hier: leeftijdsgroep
quamlibet hoe … ook
tener, teneri teer, jong
robustus krachtig, volwassen
paenitentia berouw
venia hier: kwijtschelding van straf
omnino hier: zelfs maar
desisse = desiisse, van desino (3) ophouden
flagitium schanddaad, misdaad
careo + abl. missen, vrij zijn van
cohaereo + dat. samenhangen met
93
Behandeling van christenen die volharden

Interim in iis, qui ad me tamquam Christiani deferebantur, hunc sum secutus modum.
Interrogavi ipsos, an essent Christiani. Confitentes iterum ac tertio interrogavi supplicium
minatus; perseverantes duci iussi. Neque enim dubitabam, qualecumque esset, quod
faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. Fuerunt alii similis
amentiae, quos, quia cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos.
defero, -tuli, -latum aangeven

confiteor (dep.), confessus sum bekennen
supplicium (dood)straf
minor (1) (dep.) + acc. (be)dreigen met
persevero (1) volhouden, volharden
duco (3) vul aan ad supplicium terechtstellen
qualecumque wat ook maar
pertinacia halsstarrigheid
inflexibilis onbuigzaam
obstinatio, -ionis koppigheid
amentia waanzin
adnoto (1) (laten) registreren
remitto (3) hier: wegzenden
Een anonieme aanklacht

Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine plures species inciderunt. Propositus
est libellus sine auctore multorum nomina continens. Qui negabant esse se Christianos aut
fuisse, cum praeeunte me deos appellarent et imagini tuae, quam propter hoc iusseram cum
simulacris numinum afferri, ture ac vino supplicarent, praeterea maledicerent Christo,
quorum nihil cogi posse dicuntur, qui sunt re vera Christiani, dimittendos putavi.
tractatus, -us (het in) behandeling (nemen)

diffundo (3) verbreiden
species, -ei hier: bijzonder geval
incido (3), incidi hier: zich voordoen
propono (3) voorleggen
libellus sine auctore anonieme schriftelijke aanklacht
praeire voorgaan, voorzeggen
94
tus, turis wierook

supplico (1) + dat. smeken, bidden
maledico (3), -dixi, -dictus + dat. vervloeken
quorum nihil cogi posse dicuntur en tot geen van die dingen kunnen, zegt men, zij
gedwongen worden
Afvallige christenen
Alii ab indice nominati esse se Christianos dixerunt et mox negaverunt; fuisse quidem, sed
desisse, quidam ante triennium, quidam ante plures annos, non nemo etiam ante viginti. Hi
quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo
maledixerunt.
index, indicis aanklager non nemo een enkeling
triennium drie jaar veneror (1) (dep.) aanbidden
Christelijke gebruiken
Adfirmabant autem hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato
die ante lucem convenire carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem seque
sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria
committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. Quibus peractis
morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et
innoxium, quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua
hetaerias esse vetueram. Quo magis necessarium credidi ex duabus ancillis, quae ministrae
dicebantur, quid esset veri et per tormenta quaerere. Nihil aliud inveni quam superstitionem
pravam et immodicam.
adfirmo (1) de verklaring afleggen
error, erroris dwaling
status vast(gesteld)
secum invicem om beurten
sacramentum heilige handeling, eed
se obstringo (3) in + acc. zich verplichten tot
furtum diefstal
latrocinium roofmoord
adulterium echtbreuk
fidem fallo (3) woordbreuk plegen
ne depositum appellati abnegarent om (het bezit van) een in bewaring gegeven
goed, gesommeerd (om dit terug te geven)
niet te ontkennen
perago (3), -egi, -actus volbrengen, doen
95
coire samenkomen
promiscuus gewoon, normaal
innoxius onschuldig
hetaeria vereniging, genootschap, club
ancilla slavin
ministra diakones (helpster bij de eredienst)
superstitio, -ionis bijgeloof
pravus verkeerd, slecht
immodicus mateloos, grenzeloos
Het grote aantal christenen

Ideo dilata cognitione ad consulendum te decucurri. Visa est enim mihi res digna
consultatione, maxime propter periclitantium numerum; multi enim omnis aetatis, omnis
ordinis, utriusque sexus etiam, vocantur in periculum et vocabuntur. Neque civitates tantum,
sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est; quae videtur sisti et
corrigi posse. Certe satis constat prope iam desolata templa coepisse celebrari et sacra
sollemnia diu intermissa repeti passimque venire victimarum, cuius adhuc rarissimus emptor
inveniebatur. Ex quo facile est opinari, quae turba hominum emendari possit, si sit
paenitentiae locus.
decurro (3), cucurri, cursus er (haastig) toe overgaan

consultatio, -ionis raadpleging
periclitantes, -ium degenen die het risico van veroordeling lopen
sexus, -us geslacht
in periculum voco (1) aanklagen
vicus dorp
contagio, -ionis besmetting
pervagor (1) (dep.) + acc. zich verspreiden over
corrigo (3) corrigeren, verbeteren
desolatus verwaarloosd
repeto (3) hier: weer opvatten
passim (bijwoord) wijd en zijd
venire verkocht worden
victimarum (gen. partitivus) offerdieren
emptor, emptoris koper
opinor (1) (dep.) concluderen
emendo (1) verbeteren, tot beter inzicht brengen
96
Boek X. Brief 97 (niet in Lego)
TRAIANUS PLINIO
Actum, quem debuisti, mi Secunde, in excutiendis causis eorum, qui Christiani ad te delati
fuerant, secutus es. Neque enim in universum aliquid, quod quasi certam formam habeat,
constitui potest. Conquirendi non sunt; si deferantur et arguantur, puniendi sunt, ita tamen
ut, qui negaverit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, id est supplicando dis
nostris, quamvis suspectus in praeteritum, veniam ex paenitentia impetret.
Sine auctore vero propositi libelli in nullo crimine locum habere debent. Nam et pessimi
exempli nec nostri saeculi est.
actus, -us handelwijze
debuisti vul aan: sequi
causas excutio (3) de motieven onderzoeken
in universum in het algemeen, voor iedereen geldend
forma hier: regel, procedure
conquiro (3) bijeenzoeken, opsporen
arguo (3) hier: iemands schuld bewijzen
manifestus duidelijk
suspectus verdacht
in praeteritum ten aanzien van het verleden
impetro (1) gedaan krijgen, krijgen
exemplum voorbeeld, precedent
3. Calpurnia, een ideale vrouw, Lego pag. 50
C. Plinius Calpurniae Hispullae suae s.

(…). 2 Summum est acumen summa frugalitas; amat me, quod castitatis indicium est.
Accedit his studium litterarum, quod ex mei caritate concepit. Meos libellos habet
lectitat ediscit etiam. 3 Qua illa sollicitudine cum videor acturus, quanto cum egi gaudio
afficitur! Disponit qui nuntient sibi quem assensum quos clamores excitarim, quem
eventum iudicii tulerim. Eadem, si quando recito, in proximo discreta velo sedet,
laudesque nostras avidissimis auribus excipit. 4 Versus quidem meos cantat etiam
formatque cithara non artifice aliquo docente, sed amore qui magister est optimus. 5
His ex causis in spem certissimam adducor, perpetuam nobis maioremque in dies
97
futuram esse concordiam. Non enim aetatem meam aut corpus, quae paulatim
occidunt ac senescunt, sed gloriam diligit. (…)
4. Plinius mist Calpurnia
C. Plinius Calpurniae suae s.

1 Incredibile est quanto desiderio tui tenear. In causa amor primum, deinde quod non
consuevimus abesse. Inde est quod magnam noctium partem in imagine tua vigil exigo;
inde quod interdiu, quibus horis te visere solebam, ad diaetam tuam ipsi me, ut
verissime dicitur, pedes ducunt; quod denique aeger et maestus ac similis excluso a
vacuo limine recedo. Unum tempus his tormentis caret, quo in foro et Samicorum
litibus conteror. 2 Aestima tu, quae vita mea sit, cui requies in labore, in miseria
curisque solacium. Vale.
5. Calpurnia mist Plinius
C. Plinius Calpurniae suae s.

1 Scribis te absentia mea non mediocriter affici unumque habere solacium, quod pro me
libellos meos teneas, saepe etiam in vestigio meo colloces. 2 Gratum est quod nos requiris,
gratum quod his fomentis acquiescis; invicem ego epistulas tuas lectito atque identidem in
manus quasi novas sumo. 3 Sed eo magis ad desiderium tui accendor: nam cuius litterae
tantum habent suavitatis, huius sermonibus quantum dulcedinis inest! Tu tamen quam
frequentissime scribe, licet hoc ita me delectet ut torqueat. Vale.
6. Plinius en zijn slaven
C. Plinius Paterno suo s.

1 Confecerunt me infirmitates meorum, mortes etiam, et quidem iuvenum. Solacia duo
nequaquam paria tanto dolori, solacia tamen: unum facilitas manumittendi — videor
enim non omnino immaturos perdidisse, quos iam liberos perdidi -, alterum quod
permitto servis quoque quasi testamenta facere, eaque ut legitima custodio. 2 Mandant
rogantque quod visum; pareo ut iussus. Dividunt donant relinquunt, dumtaxat intra
98
domum; nam servis res publica quaedam et quasi civitas domus est. 3 Sed quamquam
his solaciis acquiescam, debilitor et frangor eadem illa humanitate, quae me ut hoc
ipsum permitterem induxit. Non ideo tamen velim durior fieri. Nec ignoro alios eius
modi casus nihil amplius vocare quam damnum, eoque sibi magnos homines et
sapientes videri. Qui an magni sapientesque sint, nescio; homines non sunt. 4 Hominis
est enim affici dolore sentire, resistere tamen et solacia admittere, non solaciis non
egere. 5 Verum de his plura fortasse quam debui; sed pauciora quam volui. Est enim
quaedam etiam dolendi voluptas, praesertim si in amici sinu defleas, apud quem
lacrimis tuis vel laus sit parata vel venia. Vale.
99
Praktische Opdracht (PTA-PO 1)
Caesar
100
Cicero: Gelijk krijgen of gelijk hebben?
PTA nummer: PO 1 Beoordelingsaspecten:
Vak: Latijn 1 pnt: spelling/ stijl algemeen
Docent: Kog 1 pnt: opdracht 1 Shakespeare,
Aantal SLU: 15 1 pnt: opdracht 2 Shakespeare
Groep / individueel: indiv. 2 pnt: opdracht 3 ‘Verhalen vertellen verhalen

Opdracht 4:
Logboek: ja
1 pnt: indeling eigen redevoering
Presentatievorm: verslag 1 pnt: gebruik stijlmiddelen eigen redevoering
Klas: 5G Latijn 1 pnt: argumentatie eigen redevoering

1 pnt: in logboek vermelding van taken van een
Leerjaar: 2023/24
redenaar
1 pnt: algehele opmaak en zelfwerkzaamheid/
Inleverdatum: Februari 2024
evaluatie/ bronvermelding
Toelichting:
Deze praktische opdracht bestaat uit 3 gedeelten:
1. Opdracht 1 en 2 bij een passage uit Julius Caesar van Shakespeare
2. Opdracht 3 zijn vragen bij 2 versies van eenzelfde rechtszaak
Beantwoord zoveel mogelijk in een lopend verhaal.
3.Opdracht 4 is de ‘hoofdopdracht’: het schrijven van een eigen redevoering; kies één van
de drie bijgevoegde artikelen; je kunt wellicht van alle drie deze ‘zaken’ meer informatie
vinden via krantensites.
Je redevoering telt tussen de 800 en 1200 woorden, lettertype Calibri, grootte 12,
regelafstand 1,15.
Houd vanaf het begin het logboek bij met aantekeningen en ideeën.
De evaluatie gaat over alle opdrachten en bevat:

1. de tijd die je aan elke opdracht en elk beoordelingsaspect hebt besteed
2. op welke punten de opdracht problemen gaf en waarom
3. wat je hebt geleerd, zowel qua inhoud, als qua aanpak.
Raadpleeg zo nodig de richtlijnen voor het schrijven van een verslag op de ELO
101
Shakespeare’s versie van de moord op Caesar.
Julius Caesar
In 44 v. Chr. werd Caesar in het Capitool te Rome vermoord op de Idus van Maart (Bij de
Romeinen is de Idus de 15e dag van de maanden maart, mei, juli en oktober, de 13e van de
andere maanden)
Reden om Caesar te vermoorden: Caesar scheen aspiraties te hebben om koning te worden.
De enige manier waarop de patriciërs hem konden tegenhouden op weg naar zijn dictatuur
was door hem te doden.
Shakespeare heeft waarschijnlijk meerdere bronnen gebruikt, maar zijn belangrijkste was
wel het Leven van Brutus, geschreven doro de Griekse schrijver Plutarchus (ca. 40-120 n.
Chr.), aan wiens werk hij nog andere drama’s heeft ontleend. Naast de gegevens van deze
bronnen gebruikte Shakespear ook zijn eigen fantasie en deed daardoor weer een andere
versie van de moord op Caesar ontstaan. Hij week bijvoorbeeld af van de data der
gebeurtenissen; ook werd Caesar niet, zoals Shakespeare zegt, in het Capitool vermoord,
maar in de Curia Pompeiana, waar de senaat vergaderde en het standbeeld van Pompeius
stond.
Inhoud van het stuk

Een waarzegger heeft reeds meegedeeld dat er een onheil zal geschieden. Artemidorus,
leraar in de welsprekendheid, wil Caesar, wanneer hij op weg is naar het Capitool, een brief
overhandigen, waarin staat dat hij vermoord zal worden. Artemidorus wist namelijk van alles
af, doordat hij bevriend was met verschillende samenzweerders. Voordat Caesar van huis
wegging, had zijn vrouw Calpurnia hem gesmeekt thuis te blijven, omdat zij een vreemde
droom had gehad. In het Capitool biedt Metellus Cimber Caesar een smeekschrift aan,
waarin wordt gevraagd of de broer van Metellus, Publius Cimber, die verbannen is, terug
mag komen. Caesar weigert. Dan steekt Casca Caesar in de nek, en daarop wordt hij door
verschillende samenzweerders doorstoken, het laatst door Marcus Brutus (et tu, Brute!).
Daarna houdt Brutus een redevoering voor het volk en overtuigt het, dat het onderdrukt
werd door Caesar en dat hij daarom moest sterven. Het volk betuigt zijn instemming.
Antonius, een vriend van Caesar, houdt nu zijn redevoering, nadat hij daarvoor toestemming
van Brutus gevraagd heeft. Deze redevoering van Antonius is het keerpunt van het drama,
zijn rede is een model van demagogie; Antonius kent de massa. Brutus, de man van de
boeken, spreekt tot het edelste van de mens: de rede. Antonius spreekt tot het onedele: het
goedkope sentiment en de hebzucht. Hij gebruikt een meeslepende stijl; zijn toespraak is
een aaneenschakeling van trucs. Hij staat voor hem vijandig gezinde mensen, en terwijl hij
spreekt bespiedt hij hun reacties en probeert hun hart te raken. Hij had er zelf voordeel van
(de een zijn dood is de ander zijn brood), toch heeft hij veel van Caesar gehouden. De
hoorders hangen aan zijn lippen en willen alles voorhem doen. Hij leest dan Caesars
testament voor en mede hierdoor wordt het volk opgehitst.
102
Het vervolg van het drama gaat hoofdzakelijk over Brutus. Er wordt beschreven hoe hij
vlucht, strijdt bij Philippi (42 v. Chr.) en tenslotte zelfmoord pleegt. De hoofdfiguur van het
drama is eigenlijk Brutus. Caesar is de drijfveer en spil van de handeling. Hij blijft passief,
maar brengt de actie aan de gang.
Opdracht 1 : Shakespeare
103
104
105
106
107
108
109
110
Opdracht 2 : manipuleren
111
Opdracht 3 Verhalen vertellen verhalen.
Een moderne rechtszaak

Een islamitische onderwijzer in Engeland is ontslagen omdat hij onder werktijd een moskee
bezocht. Een college van rechters van het Court of Appeal moet oordelen over de
rechtmatigheid van het ontslag. Hieronder tref je de versies van twee rechters.
Lees beide versies door en beantwoord dan de vragen.
Beantwoord in volledige zinnen. Ook hierbij gaat het in de meeste gevallen weer om de
argumenten die je geeft bij je antwoord!
1. Wie zal voor dhr. Ahmad pleiten, wie tegen?

2. Noteer welke feiten Lord Denning vermeldt, die Lord Scarman niet geeft.
3. Op welke feiten legt Lord Denning de nadruk?
4. Noteer welke feiten Lord Scarman vermeldt, die Lord Denning niet geeft.
5. Waarop legt Lord Scarman de nadruk?
6. Welk beeld geeft Lord Denning van het karakter van dhr. Ahmad? Waaruit maak
je dat op?
7. Welk beeld van dhr. Ahmad komt naar voren uit het verhaal van Lord Scarman?
Hoe komt dat?
8. Welk beeld krijg je uit het relaas van Lord Denning van de werkgevende instantie?
9. Welk beeld krijg je van de ILEA komt naar voren uit het verhaal van Lord
Scarman?
De eerste rechter, Lord Denning, zeg de situatie als volgt uiteen.
‘Dhr. Ahmad is onderwijzer. Hij had en voltijdaanstelling bij de Inner London Education
Authority. Dat hield in dat hij elke week van maandag tot en met vrijdag op school moest zijn
om de kinderen te onderwijzen, met een dagelijkse lunchpauze van 12.30 tot 13.30 uur.
Maar dhr. Ahmad was niet alleen onderwijzer. Hij was praktiserend islamiet. Het was zijn
godsdienstige plicht elke vrijdag de gebeden bij te wonen in de dichtstbijzijnde moskee. Die
gebeden werden gehouden van 13.00 tot 14.00 uur en naar de moskee was het ongeveer 15
tot 20 minuten lopen. Als hij dus naar de moskee ging, was hij niet op tijd terug voor zijn
lessen om half twee; hij was pas terug om 14.15 of 14.20 uur. Dat wilde zeggen dat hij elke
vrijdag ongeveer drie kwartier van zijn werk miste.
Een van de directeuren – op de school voor moeilijk opvoedbare kinderen – deed zijn best
hem te helpen en trof een regeling om zijn afwezigheid op te vangen. Maar de directeuren
van de normale scholen konden dat niet. Zijn afwezigheid ontwrichtte het lesprogramma te
zeer. Zij konden het niet inpassen in de rest van de werkzaamheden. Toch ging hij naar de
wekelijkse gebeden op vrijdag. Hij zei dat hij recht daartoe had en dat hij – ondanks zijn
112
afwezigheid – recht had op een volledig salaris, exact hetzelfde alsof hij volle vijf dagen had
gewerkt’.
Het Engelse recht kent de mogelijkheid van ‘dissenting opinions’ binnen een college van
rechters. Zo komt het dat er nog een tweede versie van dit verhaal bestaat, van een andere
rechter, Lord Scarman:
‘Dhr. Ahmad, een godvruchtig islamiet, was onderwijzer met een voltijdaanstelling bij de
Inner London Education Authority vanaf 1968 totdat hij ontslag nam in 1975. Hij zegt dat dat
ontslag hem was opgedrongen vanwege zijn godsdienstige overtuiging. Er was niets aan de
hand tot 1974, toen hij werd overgeplaatst naar een school in de buurt van een moskee. De
Koran eist van iedere islamitische man elke vrijdag een moskee te bezoeken voor
gezamenlijk gebed, tenzij hij voldoet aan een uitzonderingsbepaling zoals in de Koran staat
omschreven. De overplaatsing van dhr. Ahmad nam ieder excuus dat door de Koran wordt
erkend, weg. Hij vond dat hij wel naar de moskee moest gaan, ook al betekende dat, dat hij
elke vrijdagmiddag 40 tot 45 minuten van zijn lessen moest missen, en ook al zou zijn
werkgever hem geen verlof geven om voor die 45 minuten afwezig te zijn’.
De hierboven gegeven, vertaalde versies van beide verhalen zijn geen van beide af. Toch is
het niet moeilijk te voorspellen welke rechter ten gunste van de onderwijzer zal oordelen en
wie het ontslag wel rechtmatig vindt.
Opdracht 4 : eigen redevoering

Nu je hebt ondervonden en onderzocht hoe een spreker luisteraars/ lezers op heel diverse
manieren kan bespelen/ manipuleren, is het aan jullie de taak dit zelf te gaan doen!
Wat is de bedoeling?
Stappenplan:
- Kies één van de bijgevoegde recente ‘zaken’, waarin sprake was van mogelijke
zelfverdediging of zoek zelf een eigen rechtzaak waarbij sprake geweest zou kunnen zijn van
zelfverdediging
- Neem vervolgens de rol van advocaat op je vóór de partij die zelfverdediging als argument
gebruikt.
- Voer de taken van de redenaar uit, behalve de memoria en actio. Maak gebruik van stijl
figuren, pas pathos en ethos toe op de daarvoor geëigende plaatsen. Deel je redevoering
ook in volgens de standaardindeling.
- vermeld in je logboek de stappen die je zet (inventio, dispositio en elocultio), de invulling
daarvan, voorzien van datum en tijdsduur.
- de lengte van de redevoering: tussen de 800 en 1000 woorden; calibri 12, 1,15
regelafstand
113
114
115
Schietpartij juwelier Deurne 'lijkt op zelfverdediging'

Door: Nina Schuyffel − 29/03/14, 21:25
© anp.
Bij de overval gisteren op juwelier Goldies in Deurne, waarbij de twee overvallers om het
leven kwamen, is waarschijnlijk uit zelfverdediging geschoten. Dat maakte het Openbaar
Ministerie zaterdag tijdens een persconferentie op het gemeentehuis in Deurne bekend.
Burgemeester Hilko Mak, hoofdofficier van justitie Bart Nieuwenhuizen en districtchef van
de politie Jaap Breedveld bij de persconferentie.
De politie voerde een sporenonderzoek en buurtonderzoek uit. Op basis van filmbeelden en
verhoren van de juwelier en zijn vrouw concludeert de politie dat er geschoten is uit
zelfverdediging. 'De handelswijze lijkt op een gerechtvaardigde en juiste zelfverdediging', zei
hoofdofficier van justitie Bart Nieuwenhuizen.
Wie op wie geschoten heeft en hoeveel schoten er gelost zijn, is nog niet duidelijk. Verder
onderzoek moet meer duidelijkheid geven over wat er precies is gebeurd.
Bekende van de politie

Een van de overvallers is geïdentificeerd. Het gaat om een 20-jarige man uit Eindhoven.
Volgens het OM heeft hij een Marokkaanse achtergrond. Hij was een bekende van politie en
justitie; hij was eerder veroordeeld voor een soortgelijk misdrijf. Het onderzoek naar de
identiteit van de tweede dode overvaller loopt nog. Volgens het OM gaat het waarschijnlijk
om Nederlandse jongeman met wortels in Noord-Afrika.
In de winkel lagen twee wapens. Het meest waarschijnlijke scenario is dat een wapen van de
overvallers was, en een wapen van de juwelier en zijn vrouw. Bij de politie bestaat het
'vermoeden' dat zij geen vuurwapenvergunning hebben. Als dat zo is, worden ze misschien
vervolgd voor verboden wapenbezit, maar niet voor doodslag, als ze inderdaad uit noodweer
schoten.
Vrouw was aanwezig

De overval vond vrijdag rond tien over halfzes 's avonds plaats. De juwelier was met zijn
vrouw in de zaak aanwezig toen de overvallers de winkel binnenkwamen. De juwelier heeft
hen zelf binnengelaten via de zogeheten 'sluis', waarna een worsteling plaatsvond. Eerdere
berichten dat de vrouw de overval thuis op camerabeelden zag gebeuren, zijn door de politie
weersproken. Ook het bericht dat hun dochter in de winkel aanwezig zou zijn, klopt niet.
Hoofdofficier van justitie Bart Nieuwenhuizen zei dat de juwelier en zijn vrouw als
verdachten worden aangemerkt, maar dat zij niet zo worden behandeld. 'We hebben ze alle
ruimte, vrijheid en tijd gegeven binnen het politiebureau om hun verhaal te kunnen doen.'
Hij zei dat de rechter waarschijnlijk een beroep op zelfverdediging zal honoreren en de twee
verdachten niet zal straffen. De juwelier en zijn vrouw mochten vandaag weer naar huis.
116
Burgemeester Hilko Mak vroeg de privacy van de slachtoffers en de nabestaanden te

honoreren. 'Ik vraag u om rust en ruimte, zodat we met elkaar dit kunnen verwerken.'
Eerder gebeurd
In januari 2010 is Goldies ook al overvallen. Toen werden de juwelier en zijn vrouw bedreigd.
Uiteindelijk gingen de daders er zonder buit vandoor.
Bij juwelier Goldies kan je als bezoeker niet zomaar binnenkomen. Je moet aanbellen waarna
de juwelier kijkt wie er voor de deur staat. Als je dan wordt binnengelaten, kom je in een
sluis, waarna de juwelier zelf de tweede deur moet openen.
Discussie barst los

De schietpartij leidde al tot heftige discussies op sociale media. Velen nemen het op voor de
vrouw van de juwelier, die geen straf zou verdienen maar een lintje, zo is de teneur. Op een
speciaal opgerichte pleiten Facebookgebruikers zelfs al voor vrijspraak, hoewel nog steeds
niet officieel bekend is wie er heeft geschoten.
117
Bijlage: Lijst van onregelmatige Latijnse werkwoorden

Manier van toetsing: 4x 45 stamvormen per keer, telkens een toets van ongeveer 15 minuten (van 10
werkwoorden de stamvormen geven). De 4 cijfers worden gemiddeld. Dit cijfer telt 2x mee.
Onderstaande lijst geeft de stamvormen die naar het oordeel van de CEVO tot de parate kennis van
de leerlingen behoren. Bij het inschatten van de beschikbare tijd voor de vertaalopgave van het
Examen gaat de CEVO ervan uit dat deze niet hoeven te worden opgezocht.
Toets 1
1e conjugatie: a-stammen
1. do dedi datus dare geven
2. domo domui domitus domare bedwingen,
temmen
3. iuvo iuvi iutus iuvare helpen
4. lavo lavi lautus lavare wassen
5. seco secui sectus secare snijden
6. sono sonui sonitus sonare klinken
7. sto steti status stare staan
8. veto vetui vetitus vetare verbieden
2e conjugatie: e-stammen
9. ardeo arsi - ardēre branden
10. augeo auxi auctus augēre vermeerderen,
vergroten
11. caveo cavi cautus cavēre op zijn hoede zijn
12. censeo censui census censēre oordelen, schatten
13. cieo civi citus ciēre in beweging zetten
14. doceo docui doctus docēre onderrichten,
meedelen
15. foveo fovi fotus fovēre koesteren,
verplegen
16. fulgeo fulsi - fulgēre schitteren
17. haereo haesi haesus haerēre vastzitten
18. iaceo iacui - iacēre liggen
19. immineo imminui - imminēre dreigen
20. iubeo iussi iussus iubēre bevelen, verzoeken
21. maneo mansi mansus manēre blijven, wachten
22. misceo miscui mixtus miscēre mengen
23. moveo movi motus movēre bewegen
24. respondeo respondi responsus respondēre antwoorden
25. rideo risi risus ridēre lachen
26. sedeo sedi sessus sedēre zitten
27. suadeo suasi suasus suadēre aanraden
28. teneo tenui tentus tenēre houden
29. torqueo torsi tortus torquēre draaien, folteren
30. urgeo ursi - urgēre dringen
31. video vidi visus vidēre zien
118
semi-deponentia:
32. audeo ausus sum audēre durven
33. gaudeo gavisus sum gaudēre zich verheugen
34. soleo solitus sum solēre gewoon zijn
deponentia:
35. fateor fassus sum fatēri bekennen
36. mereor meritus sum merēri verdienen
37. polliceor pollicitus sum pollicēri beloven
38. reor ratus sum rēri menen
39. vereor veritus sum verēri vrezen
3e conjugatie: consonant-stammen
40. accendo accendi accensus accenděre
aansteken
41. ago egi actus ageěre
doen, voeren
42. alo alui altus alěre
voeden
43. arcesso arcessivi arcessitus arcessěre
ontbieden
44. ascendo ascendi ascensus ascenděre
beklimmen
45. cado cecidi casus caděre
vallen
46. caedo cecidi caesus caeděre
vellen
47. cano cecini - caněre
zingen
48. carpo carpsi carptus carpěre
plukken
49. cedo cessi cessus ceděre
gaan, wijken
50. cerno crevi cretus cerněre
onderscheiden,
zien
51. cingo cinxi cinctus cingěre omgorden, -ringen
52. claudo clausi clausus clauděre sluiten
53. cogo coegi coactus cogěre samenbrengen,
dwingen
54. colo colui cultus colěre verzorgen, bebou-
wen, vereren
55. comprehendo comprehendi comprehensus comprehenděre begrijpen
56. consido consedi consessus considěre gaan zitten
57. consuesco consuevi consuetus consuescěre zich gewennen
58. consulo consului consultus consulěre raadplegen
59. contemno contempsi contemptus contemněre verachten
60. credo credidi creditus creděre geloven
Toets 2
61. cresco crevi cretus crescěre groeien
62. curro cucurri cursus currěre rennen
63. defendo defendi denfensus defenděre verdedigen
64. demo dempsi demptus deměre wegnemen (v. de-
emo)
65. desero deserui desertus deserěre verlaten (zie
119
dissero)
66. dico dixi dictus dicěre zeggen
67. diligo dilexi dilectus diligěre houden van
68. disco didici - discěre leren
69. dissero disserui dissertus disserěre uiteenzetten (zie
desero)
70. divido divisi divisus dividěre verdelen
71. duco duxi ductus ducěre leiden
72. edo edi esus eděre eten
73. emo emi emptus eměre kopen
74. evado evasi evasus evaděre ontsnappen
75. exstinguo exstinxi exstinctus exstinguěre blussen
76. fallo fefelli falsus fallěre bedriegen
77. figo fixi fixus figěre hechten
78. fingo finxi fictus fingěre vormen, verzinnen
79. flecto flexi flexus flectěre buigen
80. fluo fluxi - fluěre stromen
81. frango fregi fractus frangěre breken
82. fundo fudi fusus funděre gieten, verslaan
83. gero gessi gestus gerěre dragen
84. gigno genui genitus gigněre voortbrengen
85. incumbo incubui incubitus incumběre gaan liggen op
86. instruo instruxi instructus instruěre onderrichten, toe-
rusten
87. invado invasi invasus invaděre binnendringen
88. iungo iunxi iunctus iungěre verbinden
89. lacesso lacessivi lacessitus lacessěre uitdagen
90. laedo laesi laesus laeděre schaden, kwetsen
91. lego legi lectus legěre lezen, verzamelen,
kiezen
92. ludo lusi lusus luděre spelen
93. metuo metui - metuěre vrezen
94. minuo minui minutus minuěre verminderen
95. mitto misi missus mittěre zenden
96. necto nexui nexus nectěre knopen
97. nosco novi notus noscěre leren kennen
98. nubo nupsi nuptus nuběre trouwen
99. obstupesco obstipui - obstupescěre verstomd staan
100. ostendo ostendi ostentus ostenděre tonen
101. parco peperci - parcěre sparen
102. pello pepuli pulsus pellěre verdrijven
103. pendo pependi pensus penděre wegen, betalen
104. pergo perrexi perrectus pergěre voortgaan
105. peto petivi petitus petěre trachten te berei-
ken, vragen, aan-
vallen
106. pingo pinxi pictus pingěre schilderen
120
107. pono posui positus poněre plaatsen

108. posco poposci - poscěre eisen
109. premo pressi pressus preměre drukken
110. quaero quaesivi quaesitus quaerěre zoeken, vragen
111. rego rexi rectus regěre richten,besturen
112. relinquo reliqui relictus relinquěre verlaten
113. ruo rui rutus ruěre rennen, storten
114. rumpo rupi ruptus rumpěre breken
115. sero sevi satus serěre zaaien
116. sino sivi situs siněre toestaan, laten
117. sisto stiti status sistěre doen -, gaan staan
118. solvo solvi solutus solvěre losmaken, betalen
119. spargo sparsi sparsus spargěre strooien
120. sperno sprevi spretus sperněre versmaden
Toets 3
121. statuo statui statutus statuěre vaststellen
122. sterno stravi stratus sternere neerwerpen, be-
dekken
123. struo struxi structus struěre oprichten,
bouwen
124. sumo sumpsi sumptus suměre nemen
125. surgo surrexi surrectus surgěre opstaan
126. tango tetigi tactus tangěre aanraken
127. tego texi tectus tegěre bedekken
128. tendo tetendi tentus tenděre spannen
129. tero trivi tritus terěre wrijven, slijten
130. tingo tinxi tinctus tingěre indompelen
131. tollo sustuli sublatus tollěre opheffen, wegne-
men
132. traho traxi tractus trahěre trekken
133. tremo tremui - treměre beven. trillen
134. tribuo tribui tributus tribuěre toedelen
135. uro ussi ustus urěre branden
136. veho vexi vectus vehěre voeren
137. vendo vendidi venditus venděre verkopen (v. dare)
138. verto verti versus vertěre draaien, wenden
139. vinco vici victus vincěre overwinnen
140. viso visi - visěre gaan zien, bezoe-
ken
141. vivo vixi victus vivěre leven
142. volvo volvi volutus volvěre wentelen
semi-deponens:
143. confido confisus sum confiděre vertrouwen
deponentia:
121
144. adipiscor adeptus sum adipisci verkrijgen

145. amplector amplexus sum amplecti omarmen
146. fruor fructus sum frui genieten
147. fungor functus sum fungi verrichten
148. labor lapsus sum labi glijden
149. loquor locutus sum loqui spreken
150. nanciscor nactus sum nancisci verkrijgen
151. nascor natus sum nasci geboren worden
152. nitor nisus sum niti steunen op, streven naar
153. obliviscor oblitus sum oblivisci vergeten
154. proficiscor profectus sum proficisci vertrekken
155. queror questus sum queri klagen
156. revertor reversus sum reverti terugkeren
157. sequor secutus sum sequi volgen
158. utor usus sum uti gebruiken
4e conjugatie (i-stammen)
159. aperio aperui apertus aperire openen
160. comperio comperi compertus comperire ervaren, bevinden
161. haurio hausi haustus haurire scheppen, putten
162. reperio repperi repertus reperire vinden
163. sentio sensi sensus sentire voelen, bemerken
164. sepelio sepelivi sepultus sepelire begraven
165. venio veni ventus venire komen
166. vincio vinxi vinctus vincire boeien
deponentia:
167. experior expertus sum experiri beproeven
168. opperior oppertus sum opperiri afwachten
169. orior ortus sum oriri ontstaan, opgaan
capio-groep (5e conjugatie)

170. aspicio aspexi aspectus aspicěre aanschouwen
171. capio cepi captus capěre nemen
172. concutio concussi concussus concutěre hevig schokken
173. cupio cupivi cupitus cupěre verlangen
174. facio feci factus facěre doen, maken
175. fugio fugi fugitus fugěre vluchten
176. iacio ieci iactus iacěre werpen
177. pario peperi partus parěre voortbrengen,
verwerven
178. rapio rapui raptus rapěre grijpen, roven
deponentia:
179. aggredior aggressus sum aggredi aanvallen
180. morior mortuus sum mori sterven
181. patior passus sum pati lijden, ondergaan, dulden
122
123

2324 5G Latijn Syllabus Definitief, 25x Dubbelzijdig, 2 Nietjes, Wit Met Gele Voor en Achterzijde

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2324 5G Latijn Syllabus Definitief, 25x Dubbelzijdig, 2 Nietjes, Wit Met Gele Voor en Achterzijde

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Syllabus Latijn Gymnasium 5 2023-2024

Voorlopig programma van toetsing

Vak: Latijn leerj 5

Gebruik van het woordenboek

1. Vorm coniunctivus van het praesens

Andere stammen: a achter de stam

2. Vorm coniunctivus van het imperfectum

3. Vorm coniunctivus van het perfectum

4. Vorm coniunctivus van het plusquamperfectum

Syntaxis 1 Gebruik coniunctivus in hoofdzinnen.

1. Gebruik coniunctivus van het praesens in hoofdzinnen

b. Coniunctivus optativus (vervulbare wens)

c. Coniunctivus potentialis (mogelijkheid)

d. Coniunctivus prohibitivus (verbod) (of: ontkenning van een adhortativus)

e. Coniunctivus dubitativus (twijfel)

2. Gebruik coniunctivus van het imperfectum

a) Irreële wens (van het type ‘was/kwam/leefde ... maar’)

b) Irrealis (van het type ‘als .… zou(den) …. dan zou(den) ….’)

3. Gebruik coniunctivus plusquamperfectum

a) Irreële wens (van het type ‘was … maar’)

b) Irrealis (van het type ‘als .… zou(den) …. dan zou(den) ….’)

Syntaxis 2a Coniunctivus in bijzinnen

soort bijzin ingeleid door vertaling geeft aan

bijwoordelijke ut 1. (op)dat, om te doel (finaal)

Syntaxis 2b Coniunctivus in betrekkelijke bijzinnen

(zie studeo pag. 50 ; kleine lettertjes ‘h’)

Bij Grammatica oefening X pg.44

Nr. 7 Non facile reperiuntur homines, qui dolores patienter ferant =

Nr. 4 cur mihi non credidisti, qui tibi verum dixerim? =

Ofwel: relatief concessief, vertaling betrekkelijke bijzin + ‘toch’

Infinitivus als subject:

Infinitivus als object:

* De zelfstandig gebruikte infinitivus is altijd onzijdig enkelvoud.

Vorm gerundium: (voor de andere naamvallen)

* Bij de i-stammen en de mk-stammen komt er een e tussen.

Syntaxis 3 Gebruik gerundium

Accusativus: ad + gerundium (vb)

Syntaxis 4 Gebruik gerundivum

a. Als bijvoeglijke bepaling: -swaardig / te …

Agenda = dingen die gedaan moeten worden

b. Als naamwoordelijk deel van het gezegde (met esse of videri):

Onpersoonlijk gebruikt gerundivum (onz.!)

Nota bene: De meest gemaakte fout

c. Dominant gebruik gerundivum

Wie van de drie?

Gerundium of dominant gerundivum?

vb1. Ars epistulam scribendi. : gerundium

vb3. Tiberio interficiendo Caligula princeps factus est. Gerundivum (dominant!)

I Oefeningen trappen van vergelijking

Oefening 1: zet de volgende bijvoeglijke naamwoorden in de comparativus en in de superlativus.

Oefening 2: beantwoord de volgende vragen.

Oefening 3: onderstreep het / de bijvoeglijk(e) naamwoord(en) in de volgende zinnen, geef er de trap

a. montes altissimi sunt; montes altiores numquam vidi.

5. spes parva (acc.sg.)

III Oefening Naamwoorden

V Oefening Voornaamwoorden 11 in eundem hortum

1. cognovimus morbum gravem erupisse

a. pueri gaudent pater iam domum venit.

d. miles refert: oppidum oppugnatur.

VII Herhaling aanwijzende voornaamwoorden

a. hi, huic, horum, his, huius, hos, hoc, his, hic

Oefening 2: beantwoord de volgende vragen.

a. illius puellae non memini; me eam numquam vidisse credo.

b. isto bello acerrimo multi socii perierunt.