SPOSÓB KORZYSTANIA: KLIKASZ CTRL + F I WYSZUKUJESZ HASŁO.

Co oznacza kolor żółty?

- zdrada i zazdrość
Co oznacza liczba czterdzieści
- pokuta
Jakie znaczenie ma purpura?
- męka Chrystusa
Ile jest zmysłów człowieka?
- pięć
Co oznacza złoto, skoro jest też symbolem światła?
- Bóg?
Co oznacza sklepienie w kościele?
- niebo
Co oznacza kolor biały?
- niewinność
Co oznaczają kolumny w kościele?
- Apostołowie
Co symbolizuje transept (inaczej nawa poprzeczna) w kościele?
- ramiona Chrystusa na krzyżu
Co oznacza zieleń?
- nadzieja
Co oznacza liczba jeden?
- Bóg
Co oznacza liczba trzy?
- Bóg
Z jaką symboliką związany jest dzwon w kościele?
- kaznodzieja
Z jaką symboliką związana jest chrzcielnica?
- źródło
Co oznacza liczba cztery?
- świat

PREHISTORIA
 ● epoka kamienna
● paleolit (epoka kamienia łupanego)
● mezolit
● neolit (epoka kamienia gładzonego)
● epoka brązu
● epoka żelaza
Sumerowie

● 2600 r. p.n.e. – tzw. sztandar z Ur

● posążki Gudei
Babilonia

● XVIII w. p.n.e. – stela Hammurabiego

● VI w. p.n.e. – brama Isztar, Babilon (obecnie Berlin)
Asyria

● dekoracyjne reliefy w pałacach m.in. Niniwie (np. ranna lwica)

● pojęcia: lamassu, ziggurat

30 tyś. p.n.e. – Wenus z Willendorfu

malowidła w jaskiniach m.in. Altamira (Hiszpania) i Lascaux (Francja)
2 tyś. p.n.e. – Stonehenge (założenie megalityczne)
730 r. p.n.e. – Biskupin

sztuka egejska
sztuka wysp cykladzkich
rzeźbione idole

sztuka minojska
po 2000 r. p.n.e. – pałac w Knossos i jego dekoracja (np. tzw. „Paryżanka”)
figurka bogini z wężami
ceramika z motywami morskimi (np. z ośmiornicą)

sztuka mykeńska
XVI w. p.n.e. – złota maska grobowa (tzw. maska Agamemnona)
XIV w. p.n.e. – “Skarbiec Atreusza” w Mykenach (tzw. grób Agamemnona)
poł. XIII w. p.n.e. – Lwia Brama w Mykenach

sztuka etruska
terakotowe sarkofagi małżeńskie
poł. V w. p.n.e. – Wilczyca Kapitolińska
 EGIPT:

- okres przeddynastyczny (neolit) (ok. 6000 p.n.e. – ok. 2925 r. p.n.e.)

- 3100 r. p.n.e. – paleta króla Narmera
-
- okres wczesnodynastyczny (ok. 2925 r. p.n.e. – ok. 2575 r. p.n.e.) dynastie I-III
- 2650 r. p.n.e. (III dynastia) – piramida schodkowa Dżesera w Sakkara
-
- Stare Państwo (ok. 2575r. p.n.e. – ok. 2150 r. p.n.e.) dynastie IV-VI
- 2550-2470 r. p.n.e. (IV dynastia) – piramida Cheopsa w Gizie
- 2550-2470 r. p.n.e. (IV dynastia) – piramida, świątynia i sfinks Chefrena w Gizie
- 2550-2470 r. p.n.e. (IV dynastia) – piramida i posągi Mykerinosa
-
- pierwszy okres przejściowy (ok. 2150 r. p.n.e. – ok. 2008 r. p.n.e.) dynastie VII-
wczesna IX
-
- Średnie Państwo (ok. 2008 r. p.n.e. – ok. 1630 r. p.n.e.) dynastie późna IX-XIII
- m.in. złotnictwo i jubilerstwo
-
- drugi okres przejściowy (ok. 1630 r. p.n.e. – ok. 1540 r. p.n.e.) dynastie XIV-XVII
-
- Nowe Państwo (ok. 1540 r. p.n.e. – ok. 1075 r. p.n.e.) dynastie XVIII-XX
- ok. 1460 r. p.n.e. (XVIII dynastia) – świątynia grobowa królowej Hatszepsut w Deir el-
Bahari
- 1370 r. p.n.e. (XVIII dynastia) – kolosy Memnona (posągi Amenhotepa III) w Tebach
Zachodnich
- 1379-1362 p.n.e. (XVIII dynastia) – świątynia i pałac Echnatona (Amenhotep IV) w
Tell el-Amarna oraz
- 1338 r. p.n.e. (XVIII dynastia) – grobowiec Tutanchamona w Dolinie Królów (m.in.
złota maska Tutanchamona)
- 1250 r. p.n.e. (XIX dynastia) – świątynia Ramzesa II (Ramesseum) w Tebach
Zachodnich
-
- trzeci okres przejściowy (ok. 1075 r. p.n.e. – ok. 750 r. p.n.e.) dynastie XXI-XXIV
-
- epoka późna (ok. 750 r. p.n.e. – 332 r. p.n.e.) dynastie XXV-XXXI
 -
- epoka grecko-rzymska (332 r. p.n.e. – 395 r. n.e.)
- 332 r. p.n.e. – podboje Aleksandra Wlk.
- dynastia ptolemejska III-I w. p.n.e. (m.in. świątynia Horusa w Edfu)
- początki chrześcijaństwa
- wpływy bizantyjskie
- VII w. n.e. – podbój przez Arabów, wpływ islamu
-

najważniejsze ośrodki: Memfis, Heliopolis, Teby, (Tell) el-Amarna, Karnak, Luksor, Dolina
Królów, Fajum, Aleksandria

rodzaje pisma: hieroglify, hieratyczne, demotyczne

kolumny: wiązkowa, palmowa, papirusowa

odkrycia archeologiczne:
1815 r. – początek badań w Dolinie Królów
1822 r. – odczytanie hieroglifów z kamienia z Rosetty przez Jeana Françoisa Champolliona
1922 r. – odkrycie grobu Tutanchamona w Dolinie Królów przez Howarda Cartera

Enkaustyka – technika malarska, polegająca na stosowaniu farb w spoiwie z wosku

pszczelego, czasem z dodatkiem olejów schnących dla zwiększenia płynności farby.

Mastaba – rodzaj grobowca spotykanego w starożytnym Egipcie, mającego kształt ściętego

ostrosłupa na prostokątnym planie.

Polichromia – wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb

stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych.

Pylon – wieża o prostokątnej podstawie, wznoszona parami i zwężająca się ku górze.

Relief – kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z

pozostawieniem na niej tła.
Hipostyl – pomieszczenie, w którym strop oparty jest na kolumnach rozmieszczonych w
sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia.

Uszebti – w starożytnym Egipcie figurka w kształcie mumii, z dwiema motykami w rękach i

workiem na plecach, wkładana do grobu wraz z ciałem zmarłego.

GRECJA:

530 r. p.n.e. – świątynia Hery w Paestum 490 r. p.n.e. – świątynia Ateny Afai na
Eginie

489 r. p.n.e. – skarbiec Ateńczyków, 475 r. p.n.e. – Woźnica (Auriga)

Delfy

470-456 r. p.n.e. – świątynia Zeusa w 450 r. p.n.e. – Posejdon rzucający

Olimpii trójzębem, Kalamis
 450 r. p.n.e. – Dyskobol, Myron
450 r. p.n.e. – świątynia Hery (zw.
świątynią Posejdona) w Paestum

447-432 r. p.n.e. – Partenon, Akropol, 438 r. p.n.e. – Atena Partenos, Fidiasz

Ateny, Iktinos

440 r. p.n.e. – fryz partenoński, Fidiasz

 440 r. p.n.e. – portret Peryklesa, Kresilas

440 r. p.n.e. – Doryforos, Poliklet po 430 r. p.n.e. – Zeus Olimpijski, Fidiasz

420 r. p.n.e. – świątynia Nike, Akropol, 420-405 r. p.n.e. – Erechtejon, Akropol,

Ateny Ateny

408 r. p.n.e. – Nike rozwiązująca sandał z 400 r. p.n.e. – stela grobowa Hegeso
balustrady Świątyni Zwycięstwa na
Akropolu, Ateny

400 r. p.n.e. – świątynia Apollina w 360 r. p.n.e. – Afrodyta Knidyjska,

Delfach Praksyteles

350 r. p.n.e. – Apollo z jaszczurką, 350 r. p.n.e. – Szalejąca Menada, Skopas

Praksyteles
 350 r. p.n.e. – Apollo Belwederski, 340 r. p.n.e. – Hermes z młodym
Leochares Dionizosem, Praksyteles

334 r. p.n.e. – pomnik Lizykratesa, Ateny 330 r. p.n.e. – Herakles Farnese, Lizyp
 330 r. p.n.e. – teatr w Epiadauros 325-300 r. p.n.e. – głowa Aleksandra
Wielkiego, Lizyp

325-300 r. p.n.e. – Apoksyomenos, Lizyp III w. p.n.e. – Piastunka zw. dawniej

Pijaczką
po 228 r. p.n.e. – Umierający wojownik i 200 r. p.n.e. – Wenus z Milo
Gal zabijający żonę z pomnika w
Pergamonie

180 r. p.n.e. – Nike z Samotraki 175-150 r. p.n.e. – Laokoon i jego

synowie
 164-156 r. p.n.e. – Ołtarz Zeusa z 100 r. p.n.e. – Byk Farnezyjski
Pergamonu

I w. p.n.e. – Chłopiec wyjmujący cierń z

nogi (Spinario)
 POJĘCIA

Architraw – główny poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu.

Chryzelefantyna – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość

słoniową i złoto oraz inne drogie materiały.

Fryz – pośredni, poziomy człon belkowania z reguły położony między architrawem i

gzymsem

Kanelury – płytkie, wklęsłe pionowe wyżłobienia, zdobiące na całej długości trzon kolumny
lub pilastra.

Kapitel – najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim
członem konstrukcyjnym między podporą

Kariatyda – podpora architektoniczna w kształcie postaci kobiecej, dźwigającej na głowie

element architektoniczny budowli:

Kontrapost − w sztukach plastycznych sposób ustawienia postaci tak, iż cały ciężar jej ciała
opiera się na jednej nodze, podczas gdy druga jest odciążona i lekko wspiera się na ziemi.

Kora, właściwie Olga Sipowicz z domu Ostrowska, primo voto Jackowska – polska
piosenkarka rockowa i autorka tekstów, w latach 1976–2008 wokalistka zespołu Maanam.
Meander – fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym pętlę lub łuk. Kierunek
polegający na przedstawianiu kształtów ciała ludzkiego poprzez przylegające do niego szaty

Tolos – określenie antycznej budowli o kilku różnych funkcjach i znaczeniach

Tryglif – element dekoracyjny w postaci prostokątnej płyty stosowanej we fryzie belkowania

doryckiego, stosowany w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu.

Woluta, ślimacznica – element architektoniczny i motyw ornamentacyjny w formie spirali

lub zwoju.

Style malarstwa wazowego: geometryczny, orientalizujący, czarnofigurowy,

czerwonofigurowy

Bukranion – reliefowy motyw dekoracyjny w postaci byczej głowy lub czaszki, najczęściej
dodatkowo ozdobiony girlandami i wstęgami zawieszonymi na rogach zwierzęcia.

Insula – w starożytnym Rzymie miejski wielopiętrowy dom czynszowy albo zespół

mieszkaniowy o zwartej zabudowie

Portyk – część budynku na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn,

Sztuka starożytnego Rzymu

poł. V w. p.n.e. – Wilczyca Kapitolińska
IV w. p.n.e. – IV w. n.e. – Circus Maximus, Rzym
poł. II w. p.n.e. – „Bitwa pod Issos” mozaika z Pompejów wg greckiego malowidła
koniec II w. p.n.e. – tzw. świątynia Westy, Rzym
26-16 r. p.n.e. – akwedukt Pont-du-Gard
po 20 r. p.n.e. – posąg Augusta z Prima Porta
koniec I w. p.n.e. – świątynia w Nîmes tzw. Maison Carrée
koniec I w. p.n.e. lub później – Waza Portlandzka
13-9 r. p.n.e. – Ara Pacis (Ołtarz Pokoju)
ok. 50 r. n.e. – posąg cesarza Klaudiusza jako Jowisza
ok. 80 r. n.e. – amfiteatr Flawiuszów (Koloseum), Rzym
ok. 90 r. n.e. – łuk Tytusa, Rzym
113 r. n.e. – kolumna Trajana, Rzym
118-125 r. n.e. – Panteon, Rzym
134 r. n.e. – 139 r. n.e. – Mauzoleum Hadriana (obecnie tzw. Zamek Św. Anioła), Rzym
166-180 r. n.e. – pomnik konny Marka Aureliusza, Rzym
300 r. – grupa tetrarchów, Wenecja
306-313 r. – bazylika Maksencjusza (Konstantyna), Rzym
315 r. – łuk Konstantyna, Rzym
320 r. – głowa z kolosalnego posągu Konstantyna, Rzym

Pojęcia:

Akwedukt – kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę

z odległych źródeł – na ogół do miast – przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może
być umieszczony na arkadach poprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu.
Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego.

Amfiteatr – odkryta arena o kształcie elipsy lub koła, otoczona – najczęściej wznoszącymi
się schodkowo – rzędami siedzeń dla widzów i przeznaczona do publicznych pokazów m.in.
walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, naumachii.

Arkada – element architektoniczny składający się z dwóch podpór, które zostały połączone
u góry łukiem. Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i najczęściej w
rzędzie, tworząc istotny składnik budowli. Znana jest od czasów starożytnego Rzymu,
stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.

Atrium, również autrium – najczęściej niezadaszone pomieszczenie wewnętrzne. Atrium

jest to zamknięta przestrzeń, niekoniecznie wyrównana w pionie, przechodząca przez dwie
lub więcej kondygnacji w obiekcie budowlanym.
Tłumaczenie z języka angielskiego-W architekturze starożytnego Rzymu bazylika była
dużym budynkiem publicznym o wielu funkcjach, zwykle budowanym obok forum miejskiego.
Bazylika była na łacińskim Zachodzie odpowiednikiem stoa na greckim Wschodzie. Budynek
dał swoją nazwę formie architektonicznej bazyliki.

Bukranion – reliefowy motyw dekoracyjny w postaci byczej głowy lub czaszki, najczęściej
dodatkowo zdobiony girlandami i wstęgami zawieszonymi na rogach zwierzęcia.
Forum – pierwotnie rynek oraz publiczny plac w miastach świata rzymskiego. Forum było
najważniejszym miejscem w rzymskich miastach i znajdowało się przy skrzyżowaniu dwóch
głównych miejskich arterii komunikacyjnych: poprzecznej, zwanej decumanus oraz
podłużnej, zwanej cardo.

Gliptyka – sztuka rzeźbienia i rytowania reliefów w kamieniach szlachetnych i

półszlachetnych oraz wykonywanie niewielkich rzeźb i bibelotów; obrobione tak kamienie
noszą nazwę gemm. Artysta pracujący w tej technice, posługujący się rylcami, pilnikiem i
kółeczkami obrotowymi, zwany jest gliptykiem.

Insula – w starożytnym Rzymie miejski wielopiętrowy dom czynszowy albo zespół

mieszkaniowy o zwartej zabudowie, przeznaczony dla uboższej ludności; odpowiednik
nowożytnych kamienic i dzisiejszych bloków mieszkalnych.

Kamea – rodzaj gemmy, szlachetny lub półszlachetny kamień ozdobiony reliefem ciętym
wypukło. Do wyrobu kamei najchętniej używano kamienia składającego się z dwóch
różnobarwnych warstw – onyksu, sardonyksu, karneolu.

Łuk triumfalny – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy. Była stawiana
dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa
militarnego. Przejście pod łukiem triumfalnym autora lub autorów zwycięstwa było punktem
kulminacyjnym pochodu triumfalnego.

Portyk – część budynku na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które
wspierają dach, otwarta co najmniej z jednej strony, najczęściej jedno- lub
dwukondygnacyjna, czasami zwieńczony frontonem. Portyk był bardzo często stosowany w
architekturze rzymskiej.

Sarkofag – zdobiona trumna w kształcie skrzyni ceramicznej lub kamiennej, dekorowana

techniką malarską lub rzeźbiarską, znana od czasów starożytnych.

Weryzm – kierunek w twórczości artystycznej, głównie włoskiej, ostatniego ćwierćwiecza

XIX w., będący odmianą naturalizmu.

porządki: kompozytowy, toskański

 WCZESNE ŚREDNIOWIECZE:

300 r. – rzeźba Dobry Pasterz 1 poł. IV w. – baptysterium San Giovanni

na Lateranie, Rzym (przebudowane)

IV w. – bazylika San Giovanni in 1. poł. IV w. – bazylika św. Piotra, Rzym

Laterano, Rzym (przebudowana) (rekonstrukcja)

IV w. – kościół Santa Constanza, Rzym IV w. – bazylika San Paolo fuori le Mura,

Rzym (odbudowana)
V w. – bazylika Santa Maria Maggiore, V w. – mauzoleum Galii Placydii (i jego
Rzym dekoracja), Rawenna

Rawenna i sztuka bizantyńska 490 r. – San Apollinare Nuovo, Rawenna

pocz. VI w. – mauzoleum Teodoryka
Wielkiego, Rawenna

1. poł. VI w. – kościół Hagia Sophia, 1. poł. VI w. – kościół San Vitale,

Konstantynopol (obecnie Stambuł) Rawenna (i jego dekoracja)
1 poł. VI w. – San Apollinare in Classe, 1131 r. – Matka Boska Włodzimierska
Rawenna

1410-20 r. – Trójca Święta, Andriej 1554-60 r. – Sobór Wasyla

Rublow Błogosławionego, Moskwa

Sztuka iryjska i anglosaska

 ok. 675 r. – Ewangeliarz z Durrow ok. 700 r. – Ewangeliarz z Lindisfarne

ok. 800 r. – Księga (Ewangeliarz) z Kells

Sztuka karolińska

VIII w. – portyk klasztoru, Lorsch VIII/IX w. – kaplica pałacowa, Akwizgran

800 r. – konny posąg Karola Wielkiego 820 r. – plan zespołu klasztornego z

Sankt Gallen
 1. poł. IX w. – złote antependium ołtarza 2. poł. IX w. – kościół klasztorny w
Sant’Ambrogio, Mediolan Corvey

Apsyda – pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły

budynku, często świątyni i otwarte do jej wnętrza.

Atrium, również autrium – najczęściej nie zadaszone pomieszczenie wewnętrzne.

Baptysterium – budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do wykonywania

obrzędu chrztu, niekiedy usytuowana w pobliżu kościoła.
Tłumaczenie z języka angielskiego-W architekturze starożytnego Rzymu bazylika była
dużym budynkiem publicznym o wielu funkcjach,
Biblia pauperum w terminologii naukowej księgoznawstwa i historii sztuki odnosi się do
dwóch różnych typów ksiąg późnośredniowiecznych

Bordiura – w ogólnym rozumieniu jest to dekoracyjne obramowanie tkaniny, płaskorzeźby,

kompozycji malarskiej lub graficznej

Dyptyk – w sztuce sakralnej rodzaj artystycznego obiektu służącego celom dewocyjnym,

składającego się z dwóch, połączonych zawiasami, tabliczek,
Empora, chór muzyczny – element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w
postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli

Fibula – ozdobna, metalowa zapinka do spinania szat, funkcją i kształtem zbliżona do

współczesnej agrafki, używana w Europie od późnej
Izokefalizm, izokefalia, sposób kompozycji układów wielo figurowych stosowany w
rzeźbiarstwie i malarstwie polegający na tym, że głowy przedstawianych postaci znajdują się
na tej samej wysokości.

Katakumby – cmentarz podziemny w postaci nieregularnie rozplanowanego systemu

korytarzy biegnących zazwyczaj w kilku kondygnacjach,

Krypta – przesklepione pomieszczenie znajdujące się pod posadzką kościoła, pierwotnie

służące do przechowywania relikwii, później coraz większe, służyło jako miejsce
pochówków.

Łuk tęczowy – łuk zamykający od góry otwór tęczowy w ścianie oddzielającej nawę
kościoła od prezbiterium. Wyróżniony jest przez bogate zdobienie, zmianę w materiale lub w
kolorze.

Narteks – w architekturze wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej oraz w okresie

wczesnośredniowiecznym: kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła. Narteks
powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem.
Prezbiterium, dawniej: chór kapłański – przestrzeń kościoła przeznaczona dla
duchowieństwa oraz służby liturgicznej.

Relikwiarz – naczynie kultu religijnego w kształcie krzyża, monstrancji, puszki lub skrzynki
do przechowywania doczesnych szczątków – relikwii.

Rotunda – budowla w układzie centralnym, wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego
pomieszczenia przykrytego często kopułą, czasem z dobudowanymi apsydami.
Transept, nawa poprzeczna, część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona
pomiędzy prezbiterium a resztą jego budynku.

Westwerk – rozbudowana, umieszczona poprzecznie do nawy, zachodnia część bazyliki

charakterystyczna dla architektury przedromańskiej.
 ROMANIZM

X w. – kościół św. Cyriaka w Gernrode pocz. XI w. – kościół św. Michała w

Hildesheim

koniec X w. – krucyfiks Gerona, katedra

pocz. XI w. – brązowe drzwi katedry w w Kolonii
Hildesheim
 Francja

X w. – drugi kościół w Cluny XI – XII w. – trzeci kościół w Cluny

??
?? wyglądają tak samo

XI – XIII w. – kościół Św. Trójcy w Caen XI – XIII w. – kościół St-Étienne w Caen

XI – XII w. – kościół św. Marii Magdaleny XI – XII w. – kościół Notre-Dame-la-

w Vézelay (m.in. tympanon z Grande, Poitiers
Rozesłaniem Apostołów)
 1. poł. XII w. – tympanon
XI – XII w. – kościół Saint-Sernin, Tuluza południowego portalu kościoła
Saint-Pierre, Moissac (Maiestas
Domini)

1. poł. XII w. – „Prorok Izajasz”, 1. poł. XII w. – katedra w Autun i

kościół w Souillac dekoracja rzeźbiarska m.in. „Ewa
z Autun”, mistrz Gislebertus

XII w. – kościół Saint-Gilles-du-Gard 1145 r. – zachodni portal katedry w

Chartres („królewski”)

ANGLIA

2 poł. XI w. – tkanina z Bayeux (tego jest XI – XII w. – katedra w Durham

dużo, w tym stylu to to)
 XII w. – katedra w Ely

NIEMCY

XI w. – katedra w Spirze

XI w. – kościół Najświętszej Marii Panny

na Kapitolu, Kolonia
XII – XIII w. – katedra w Wormacji
 HISZPANIA

XI – XII w. – katedra Santiago de 1 poł. XII w. – malowidła z Tahull

Compostela

WŁOCHY

X – XIII w. – katedra w Amalfi XI w. – opactwo Monte Cassino

(przebudowa)

XI – XII w. – kościół Sant’Ambrogio, XI – XII w. – kościół San Miniato al

Mediolan Monte, Florencja
 XI – XII w. – baptysterium, Florencja XI – XIV w. – zespół katedralny, Piza

ale to już było…

XII – XIII w. – baptysterium, Parma

poł. XII w. – „Zdjęcie z Krzyża”, katedra
w Parmie, Benedetto Antelami

poł. XI w. – bazylika San Marco, Wenecja

Archiwolta – zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal lub
każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli, najczęściej bogato zdobione.

Bordiura – w ogólnym rozumieniu jest to dekoracyjne obramowanie tkaniny, płaskorzeźby,

kompozycji malarskiej lub graficznej, w formie pasa z ornamentem roślinnym lub
geometrycznym, niekiedy z motywami figuralnymi.

Fryz – pośredni, poziomy człon belkowania z reguły położony między architrawem i

gzymsem; ogólnie – każdy poziomy pas dekoracyjny.

Kampanila, campanila – dzwonnica kościelna charakterystyczna dla architektury włoskiej,

wyodrębniona z bryły kościoła i budowana obok niej, inaczej niż w krajach Europy
zachodniej i środkowej, w których dzwonnica zespolona była z kościołem.

Kapitularz – jedno z pomieszczeń klasztornych, służące zakonnikom do zebrań, także sala

zebrań kapituły kanoników.

Krużganek, staropolskie obejście – długi korytarz, okalający przeważnie wewnętrzny

dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. Pełnił funkcję komunikacyjną łącząc
umieszczone wzdłuż niego pomieszczenia.

Krypta – przesklepione pomieszczenie znajdujące się pod posadzką kościoła, pierwotnie

służące do przechowywania relikwii, później coraz większe, służyło jako miejsce
pochówków.

Mandorla – w malarstwie i płaskorzeźbie owalna, bardziej archaiczna niż tarcza słoneczna

aureola, otaczająca postać Jezusa, ale czasem także postać Maryi.
Maiestas Domini łac., Chrystus na majestacie, ikonograficzne przedstawienie tronującego
Jezusa Chrystusa, zwykle w mandorli, w otoczeniu symboli ewangelistów.
Portal to seria pierwszoosobowych platformowych gier wideo typu puzzle, opracowana przez
Valve. Osadzone w uniwersum Half-Life, dwie główne gry z serii, Portal i Portal 2,
koncentrują się na kobiecie, …

Przęsło – element budowlany o kilku zastosowaniach: konstrukcyjny element łączący dwie

podpory przęsło mostu, wiaduktu część sklepienia lub stropu element podziału pionowego
ściany uzyskany przez rytmiczne ustawienie okien, pilastrów, kolumn itp.

Refektarz – w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie

służące jako jadalnia, charakterystyczne zwłaszcza dla klasztorów średniowiecznych.

Służka – pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w
budownictwie kościelnym w okresie od XI do XV wieku, pełniący statyczną funkcję
przenoszenia, za pośrednictwem żeber, ciężaru sklepienia krzyżowo-żebrowego na podłoże

Tympanon – detal architektoniczny. W architekturze klasycznej terminem tym określano

wewnętrzne trójkątne pole pomiędzy gzymsami frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą,
stanowiące charakterystyczny element monumentalnych budowli Grecji i Rzymu.

Sklepienie kolebkowe – sklepienie to jest elementem architektonicznym utworzonym przez

pojedynczą krzywiznę na określoną odległość.

Sklepienie krzyżowe – sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch krzyżujących się

pod kątem prostym sklepień kolebkowych o tej samej średnicy, nie posiadających żeber.

GOTYK
140-44 – obejście chóru kościoła Saint- od koń. XII w. – katedra Notre-Dame w
Denis, opat Suger Chartres
XII-XIII w. – katedra Notre-Dame w
Paryżu

XIII w. – katedra w Reims oraz grupy XIII w. – katedra w Amiens

„Zwiastowania” i „Nawiedzenia” z
portalu w fasadzie zachodniej

poł. XIII w. – Saint-Chapelle w Paryżu XIII w. – Villard de Honnecourt

nie
jestem pewna co to jest

gowno
XIV w. – zamek papieży w Awinionie XIV/XV w. – „Studnia Mojżesza” pod
 Dijon (Burgundia), Claus Sluter

poł. XV w. – „Pieta z Awinionu”, XV w. – Paul i Jean de Limburg

Enguerrand Quarton (przypisany)

ok. 1450 – „Dyptyk z Melun” Etienne’a

Chevaliera, Jean Fouquet

ANGLIA

od koń. XII w. – katedra w Canterbury XII-XV w. – katedra w Wells

 od XIII w. – opactwo Westminsterskie, XIII w. – katedra w Salisbury
Londyn, w tym kaplica Henryka VII (pocz.
XVI w.)

XV-XVI w. – kaplica Kings College,

Cambridge (sklepienie – pocz. XVI w.)
 NIEMCY

1. poł. XIII w. – Jeździec bamberski, 2. poł. XIII w. – posągi „fundatorów” w

katedra w Bambergu chórze katedry, Naumburg

od poł. XIII w. i XIX w. – katedra w Kolonii 1444 – „Cudowny połów ryb”, Konrad
Witz (Szwajcaria)
Martin Schongauer (malarstwo i grafika)

od poł. XIV w. – katedra św. Wita, Praga

 CZECHY

2 poł. XIV w. – kamienne popiersia w

katedrze w Pradze (m.in. autoportret), XV/XVI w. – Sala Władysława na
Peter Parler Hradczanach, Praga

WŁOCHY

od poł. XII w. – katedra w Sienie (koń. XIII 1. poł. XIII w. – kościół św. Franciszka w
w. dolna część fasady – Giovanni Asyżu
Pisano)
2. poł. XIII w. – ambona baptysterium w XIII-XIV w. – Palazzo Publico w Sienie
Pizie, Niccolo Pisano

pocz. XIV w. – Palazzo Vecchio we XIV-XV w. – Pałac Dożów w Wenecji

Florencji

od XIV w., XIX w. – katedra w Mediolanie XV w. – Ca d’Oro (Złoty Dom), Wenecja

Cech, w języku staropolskim Gildia, słowo pochodzące z języka dolnoniemieckiego „die
Gilde”, ze staronordyjskiego gildi

Epitafium – napis umieszczony na nagrobku lub pomniku, upamiętniający lub sławiący

zmarłego.

Lizena − płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Lizena pierwotnie miała znaczenie
konstrukcyjne – występowała w miejscu narażonym na działanie rozporu, czyli w osiach,

Łęk oporowy albo łęk przyporowy – element systemu przyporowego. Zadaniem łęku
przyporowego jest przejęcie sił ukośnych ze sklepienia nad nawą główną i przekazania ich
na zewnętrzne przypory.

Maswerk – dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub

zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza,
rozety itp.

Pietà, w polszczyźnie, poza literaturą specjalistyczną, dominuje pisownia pieta – w

sztukach plastycznych przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego
Jezusa Chrystusa.

Pinakiel – pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki,

zakończonej od góry iglicą, której krawędzie udekorowane są żabkami i która zwieńczona
jest kwiatonem.

Skarpa, szkarpa, przypora – pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący

prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara.

Rzygacz, inaczej gargulec, także: garłacz, pluwacz, plwacz – dekoracyjne, ozdobne,

wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma
swobodny odpływ wodospadowy.
Stalle – drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium przy bocznych ścianach.
Często bardzo bogato zdobione rzeźbiarsko, malarsko lub intarsją, poprzedzielane na
pojedyncze siedziska.

Pinakiel – pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki,

zakończonej od góry iglicą, której krawędzie udekorowane są żabkami i która zwieńczona
jest kwiatonem.

Wimperga – dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt

portalu albo ostrołuk okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej oraz stosowane w
zdobnictwie neogotyckim.

Wirydarz – kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych.

Często otoczony jest krużgankami. Na środku zazwyczaj umieszczona jest studnia albo
fontanna. Wirydarz był przewidziany regułą wielu średniowiecznych zakonów jako
nieodłączna część założenia klasztornego.

TYPY KOŚCIOŁÓW:
Kościół salowy – jednonawowa, podłużna budowla sakralna z niewyodrębnionym
prezbiterium. Cała sala o tej samej wysokości i szerokości jest przekryta wspólnym stropem
lub sklepieniem. Występował czasem w okresie średniowiecza i w postaci małych
kościółków przekrytych płaskim stropem w baroku.

Bazylika - W architekturze starożytnego Rzymu bazylika była dużym budynkiem publicznym

o wielu funkcjach, zwykle budowanym obok forum miejskiego. Bazylika była na łacińskim
Zachodzie odpowiednikiem stoa na greckim Wschodzie. Budynek dał swoją nazwę formie

Kościół halowy – kościół wielonawowy o nawach równej wysokości. Kościoły halowe są

charakterystycznym typem kościołów w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego
gotyku.
Pseudobazylika – typ kościoła, w którym nawa główna jest wyższa od naw bocznych, ale w
przeciwieństwie do bazyliki kościół taki nie posiada okien w ścianach nawy głównej ponad
rzędami podpór. Nawa główna doświetlana jest pośrednio, oknami umieszczonymi w
ścianach naw bocznych.

Kościół na planie centralnym - budynek kościelny zrealizowany na zasadach budowli

centralnych, czyli na planie posiadającym co najmniej dwie osie symetrii. Najprostszym
przykładem tego typu budynku jest rotunda.

Zakon Cysterski – katolicki zakon monastyczny reformowany, posługujący się regułą

benedyktyńską, założony w 1098 r. przez św. Roberta z Molesme, pierwszego opata z
Cîteaux we Francji. Pierwsze klasztory powstały w La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond.
Do Polski cystersi przybyli w połowie XII w.
POLSKA ŚREDNIOWIECZE

Romanizm w Polsce

X w. – palatium z rotundą na Ostrowie X w. – rotunda NMP (potem św. św.

Lednickim Feliksa i Adaukta) na Wawelu

XII w. – krypta św. Leonarda na Wawelu XII w. – kolegiata św. Piotra w Kruszwicy

XII w. – kolegiata w Tumie pod Łęczycą XII w. – kościół norbertanek oraz

kolumny w Strzelnie
 XII/XIII w. – kościół św. Prokopa w XIII w. – kościół św.Jakuba w
Strzelnie (rotunda) Sandomierzu

XII w. – tympanon fundacyjny z kościoła XII w. – płyta wiślicka

norbertanek (p.w. św. Trójcy) w Strzelnie

XII w. – Madonna z Ołoboku (MNW) poł. XII w. – drzwi płockie (obecnie

Nowogród)
 2. poł. XII w. – drzwi gnieźnieńskie XII w. – tzw. „kielich Dąbrówki” oraz
patena z Trzemeszna (niellowany)

XII w. – „kielich królewski”z Trzemeszna XII/XIII w. – patena kaliska in. patena

(repusowany) Mieszka Starego
XII – XIII w. – kościoły i klasztory cysterskie (Jędrzejów, Sulejów, Wąchock,
Koprzywnica)

Gotyk w Polsce

XIII-XV w. – zamek w Malborku XIV-XV w. – kościół Najświętszej Marii

Panny w Gdańsku

od koń. XIV w. – ratusz w Toruniu 1498-99 r. – barbakan w Krakowie

XIV w. – Pieta z Lubiąża (MNW) ok. 1400 r. – Madonna z Krużlowej (MNK)

 pocz. XV w. – Piękna Madonna z 2. poł. XIV w. – nagrobek Henryka
Wrocławia (MNW) Probusa, katedra we Wrocławiu

po 1371 r. – nagrobek Kazimierza

Wielkiego, katedra na Wawelu

Wit Stwosz (Wit Stosz)

1477-1489 r. – Ołtarz Mariacki, kościół 1491 r. – krucyfiks z kościoła

 Mariacki, Kraków Mariackiego, Kraków

1492 r. – nagrobek Kazimierza po 1496 r. – płyta nagrobna Kallimacha,

Jagiellończyka, katedra na Wawelu kościół dominikanów, Kraków

Malarstwo włoskie XIII-XIV / malarstwo niderlandzkie XV

 malarstwo włoskie XIII i XIV w.

Cimabue
ok. 1280-90 – Maestà

Giotto

ok. 1305 – dekoracja kaplicy Scrovegni ok. 1310 – Madonna Ognissanti

(Capella della Arena), Padwa
 Duccio

1308-11 – Maestà dla katedry w Sienie

 Simone Martini (i Lippo Memmi)

1333 – „Zwiastowanie”

Ambroggio Lorenzetti
1339 – „Skutki dobrych i złych rządów”, fresk w Palazzo Pubblico, Siena

Robert Campin (Mistrz z Flémalle lub Mistrz Ołtarza Mérode)

1425-28 – „Ołtarz Mérode”

 Jan van Eyck
1432 – „Ołtarz Gandawski” (oraz Hubert 1434 – „Małżeństwo Arnolfinich”
van Eyck)

ok. 1435 – „Madonna kanclerza Rolin”

 Rogier van der Weyden

ok. 1435 – „Zdjęcie z krzyża” ok. 1450 – „Złożenie do grobu”

Petrus Christus
 1446 r. – „Portret kartuza”

Hugo van der Goes

ok. 1476 – „Ołtarz Portinarich” ok. 1480 – „Zaśnięcie NMP”

Hans Memling

przed 1473 – „Sąd Ostateczny”

 Geertgen tot Sint Jans

ok. 1490 – „Boże Narodzenie nocą”