tnahmah mun a hihmah bangin, taangaa ihpu ihpa te in, khua nasat in na teeng zeel uh hi.A hi zongin Pasian Cih kilhei nailo, Dawi Biakna Upna hun a hihman in dawibiak khaa upna tawh kizui-in kidona kisimna te om tawntung hi. Tua a hihman in a teeng masasa gal leh sa hangin, na teengtul zolo uh aa, khuakip na suah zolo uh hi. lhpu ihpa te genna ah, Tediirn khua ah, "Thuktum sagih vei tawng hi, " naci uh hi. Tediim khuapi a kisat kip zawhna leh Tediim Cih khua min a kipiakna thu ih gending hi. Kaalzaang khua a teeng Pu Gui Gen tapa Pu Gui Mang in, galbeng sabeng aa, a vak kawikawi na ah teen na ding a hoih mahmah gamhoih khat a mu hi. A gamvak napan a ciahciang in, 'Teen nading mun hoih mahmah khat kamu hi, " ci-in, khuapihte tungah a gen aa, a khuapih te zong tuamun endingin, a paipah uh hi. Tua mun a tun oh teh bualpi geikhat ah a khawl uh leh tua bualtui nizangh in sal aa, huil) in a mut ciangin tui te tee diamdiam aah a onl a mu uh hi. Gam kunn te inn a tun uh ciangin inn aa om te Na gam etuh bangci a hiam? " ci-aa a dot uh Ciangin, "Ka gamet uh a mun hoih mahrnah hi, a
tuite hang tedimdim hi, " aci uh hi. Tua bangaa, a
muhna uh tungtaxsn in, a nung ciangin tuamun pen a tee dimdim na mun cihna in, "Tediim" ci-in a phuak uh hi. Pu Gui Mang in, a miteng tawh Raalzaang khuapan tuamun Tediim ah khuasat in a teeng uh hi. Pu Gui Mang khangpan Pu Gui Lun khangdong Tediim khua ah teenc in Hausa a seem uh hi. Pu Gui Lun tapa Thang Go khang ciangin gal leh sa hatlua a hih manin Tediim khua lawi in Lamzang khua ah a teeng uh hi. Pu Thang Go tu Pu Pum Go khang ciangin Pu leh Pa satsa Tediim khua ah khuaphut in teengkik uh aa, Pu Pum Go a Sih ciangin a tapa Pu MangSum in, Hausa a seem hi. Man Lun te ( Khuang nung zo) in Tediimkhua leh Phuaizaangkhua te sim uh aa, Phuaizaang khuate in a lelh uh ciangin Tediim in Pawi (Falam Tashun) te Cial in, a zo uhhi. Pawite in Tediim te tungah gal huut man siah tampi ngen uh aa, piakzawh ngaplo uh a hih man in Tediim khua leh Phuaizaang Guite-in, a khua te uh nusia in, mundang ah a lalmang uh hi. "l 'ua hunpan tawlkhat sung Tediim khua-khua mangthang hongsuak leuleu hi. La:nzang khua leh Tediim khua, Phuaizaang khua Guite beh tengin saklam Malgam, India lam ah lalsan mangkhin uh aa, Hatzaw beh inn (4) leh a dang inn (3) bek a teeng lai uh hi. Pawigal laulau uh a hihman in a hung zoding leh a kem zoding Mualbeem khua A (6 1 ) VEINA, LAISAANG C
'Ukpipa Pu Khan Thuam tapa Pa Kam Hau ngen
dingin Pu Khoi Lam(Hatzaw) makaiin, a pai uh hi, Pu Khan Thuamte pata in thakhat in saangpah 10 a hih man in Pu Khoi Lam in hih bangin la aphuak hi. (a) .Na ning zu ding thaitawh si/hpuan zawng ing ee, na aisa ding kawitawh tukaw/ tuwi ing ec, (b) Bangding mawhlung nongpaih hiam? limbelh mang aw, eiin leh na tuai maimauh hen nongci hiam aw, Pu Khoi Lam in hih bang la a phuah ciangin Pu Khan Thuam patate kikum kik uh aa, Lamzaang te itna leh a muanna thu hehpihhuai sa uh a hih manin a nget na bangin asang uh hi. Galhang thahat a minthang a ngahuh ciangin Pu Khoi lam in, a lung muanna hih bangin la phuak leuleu hi. (a) Dim tui vang khua dai dam vak ka Cih man in tui zum phual ngo a kop in, tui bang läng ee, (b) Tui zum phual ngo a kop in, lui hang la'ng ee, dim tui vang khua lai ah tuu bang suan ing ec. Pu Kam Hau Lamzaang khua ah Hausa seenl ding a paieiang in, Pu Khan Thuam in, ki thuahpih dingin Buansiing, Bawm khai, Phaal, Kawngte leh Khupson beh Leng zuisak aa, Salap ah teeng in, inn (33 ) a pha uhhi. Pu Khan Thuam in, a tapa Pu Kam Hau kiangah, siahtung siahphei ngahna ah Kam Hau in tuizawl hi CIAPTEHNA -4 ding aa, Za Pau in tuikuang hi ding hi, ci-in a vaikhak JD, Kam J lau Lamzaang khuaah a paiciang in Pu Khan "J'huajn in inntuan sakna leh gamuk na za a pia hi, 'Jua ahihman in Pu Khan Thuam in hih bangin la a phuah hi, (a) Sak ciang khua kuam ka ngaih man in Von Maang guabang tuansak ing. (b) Von mang gua bang tuansak ing ee, lamtui gam ah maangsak ing. Pu Kam Hau in, Lamzaang khuaah Hausa a sepkhit J.C. 1 806 kum pawlciangin Lamzaang pan E Jediim khuasat in a teenguh hi. Inn leh 10 zong bawjmanlo in galte in, sim pahpah a hihman in J :amzaang khua ah a teengkik uh hi. Tua ciangin Pu s Kam J lau leh Pu Khoi Lam in Falam gam Ngalti khua i aa tceng Pu Mang Gin (Hatlangh) zol uh aa, J.C. 1810 kumpawl in 'lédiimkhua ah a teengkik uhhi. Pu Kam Hau in, hih upa nihbek tawh kimuang ngamjo aa, galvai savai, thu leh la vaihawm na aha kikop pih dingin mipil misiam kisam sa a hih man in llhua aa Pu I lauh Tuang tapa Pu Pau Vum tsapding a vaihawm hi. A vaihawm mah bangin Pu Kanj I lau Mualbeejn khuaah pai aa, Pu Pau Vum tual aa laam kimlai samkhia in, "Kei ki muanglo ka hih manin Tediim /chua ah hongteeng in Upa lian mun kongpia ding hi. Innmun logamnadeih bang kongpia ding hi, ci-in kun in thuciam a pia hi. Tua bang a gen eiangin. Pu Pau Vutn tong thukim in, Tediim ah zui aa, Pu Kant Ilau in zong a thu ciambangin Upa lianbel in a koih hi. Tediim khua a tenzawh in, khuadang mipawlkhat te in, Tediimkhua hongsim uh aa , meitawh haltum uh hi. Pu Kam Hau pa Pu Rhan Thuam zong khasia mahmah aa, hihbangin la a phuak hi. (a) Sun ni bang kasat lai-in ee. von maang sau tum khual sak ing. (b) Zang maang siahbang lutla'ng ee, ka sau kangmei suaktah ee. Tediim khua kangtum in gal a venkhit eiangin khua a phutkik uh hi. Tuahun pan-in, mipil siam leh galhang galdo siam hong bucing ta a hih man in tuate bel dingin behdang phungdangte khua tuamtuam mun tuamtuam pan honglal hongteeng uh hi. Hih hun sung in, inn (2) pan inn (7) bang a pha khuapen Ukpi khat a hih pahpah na sung pan Tediim khua in khuapi lian hongsuak aa inn (300) valbang hongpha hi.Tediim khua in, a masa hun lai in kua mah teengkip zolo a hih hangin Pu Khan Thuam in Falam te tawh ki lemna kipawlna bawl a hih man ina ma uksung Sukte gam leh Tediim gam sung A
aa teeng mite in gal lau na pan suak ta aa, lung
nuam tak in a teeng uh hi. sa khuate a ukna suaksak pahpah hi. Tediimkhua leh a upate siamna tawh Kam Hau in pumkhat suak in, gamlian a thahatbel gam hengsuak aa gammite lungnuanl tak in a teeng thei ta hiv kam Hau gatli in, a kip a kho gam lian hong suak ta a hih man in, Pu Kam Hau a pai khialh loh na ding in Pu Pau Vum in a ruai aa bangin thudam leh late ngaihsut na a pia hiv (a) Zua in lel ven von in nam tem tawi ing ah kaih tam ka:alsak ngawn hi ee. ib) Ciin leh taai aw ihdeih leibua nam ci 'ng ee. singlayp: leh ihhawm tan ding lau ing ee. Hih a tung aa bangin taanglai pute hunlai in khuakhat leh khuakhat minam khat leh minam khat kido kithat aa a om na in, tanglai dawibiak kha upna hanz hi aa, Pasal te-in gal leh sa mat loh a phamawh thu lianbel aa a na neih hanguh a hi hi. Kam Hau gam in, gam kho suak aa Tediim khua a in ih khuapi lian hongsuah ciangin galvai savai leh h ki uk na lam ah sepna bawlnate a taangzai semsem nading a nuai aa bangin beh tuamtuam om khawm in thu khoptheih nading in panmun 2 kigual uh lii. P l. Pu Kam Hau (Sukte) Gam uk mang 2. Pu Pau Vum (Sukte) Thudot thuzeekpi k 3. Pu Nlang Vum (Hatlangh)Gallehsa vaihawm mang s 4. Pu Khoi Lam (Hatzaw) Thu leh la vaihawm mang n Pu Kam Hau in, a mah a nawng kaisak galte a bei nading hong kalsuan hi. A mah a koppih Upa te h 'Vediilll saklam Meitei gamdong simto aa, a zawh A
(6 1) VI)INA, LAISAAN(j
Pawlpih Upa te.
5. Pu Kim Thuam (Zilom) Upa vaihawm 6, Pu Tel Khat (Hatzaw) Upa vaihawm 7. Pu Pau Am (Samte) Upa vaihawm S. Pu Cin Kim (Samte) Upa vaiha'Mn Ukpipa Pu Kam Hau in, thusia thupha a om ciangin a uksung mite limtak in uk in thu a khen theih na ding in a pawlpih vaihawm Upate tawh thukhun (Upadi) a bawl uh hi. Pu Kam Hau tupa Pu Hau Cin Khup in, a pu zat Upadi te zanghsuak in 1924 kum ciang in, laibusuaksak aa tua zuihding thukhun pen Kam Hau Upadi kici lii. Ted iim khua khuapi lian khuapi nuam hongsuah ciangin tua khuapi sung aa teng minarn tuamtuam te in, nopna dahna Ton leh Han, Gal- aih na te ah khat Jeh khat kisiim in, nungak tangval te khat leh khat ki leengla in, a ki kholhkhopna pan un ngeina ki gawmtuah na leh kampau ki gawmtuah na hongom aa, tu laitak aa ih zat "Tediim" pau zattaang ding in hong piang khia hi.
2. Pu Pau Vum in Pu Kam llau Ngaihsut hoih a piak
tawntungna. Kam Hau gam in taang zai in Tediim khua in khuapilian khuapi nuam hongsuah ciangin tua khuapi sung aa teeng mi kimkhat te in kipum khalna lungsim neilo-in, "Nang tuabeh tua minam hiteh, " ci-in ki dei A
dan na lungsim taxsh pauthei uh hi. Tua a hih man in
tuabang mite ngaihsut na te hoih salo aa, gam mite pumkhat suahna lungsim a paai theih na dingin, Pu Pau Vum in hih bang in la tawh thu a hilh hi. (a)Mi a pau in sipn te zo te au: ci ee, sim te zote ka zua k/lanpih sa hi ee. (b) Sim te 20 te ka zua khanpih sa hi ec', zo te sungtui Icnchsa aa kei khang hin'g ee. Hun khat ciangin kimkhat in Pu Kam [lau, Pu Pau Vum te' gam aa ding a sep na sa, a phutna sa phawk nawnlo uh a hih man in, zuneek anneek na munte ah simmawhkam pauthei uh hi. Tua bang aa, a pau mi te in a phawktheih na dingin, Pu Pau Vum in hih bangin la na phuak hi. (a) IVing neek sul aa taang gual aw, nong hawm thawh sawn, do Cih ka nawh kal aa kil bang khang aw ee. (b) Do Cih ka nawh kal aa, kil bang khang aw, ka liimbeel aas val ni heisiam lei aw ee. Pu Kam Hau leh a tate in thu leh la hoih tak pha tak aa, ngaihsut nadingin, Pu Pau Vum in a hilh den hi. Mi pawlkhat te in, na neihsa uh a duh man in, "Pu aw. Pa aw, " ci-in hong ki it khembawl in hongphat hongphat hong maivil pappap hangin, haksatna gentheihna na thuak tak ciangin hongdonlo A in, hongnusia lelding hi, Cih phawk aa a kingaihsut theih na dingin hih la tawh hilhna a nei hi. KIKHOPPj
(a) Pupa khua suan pheilam aa nam
Cih sau suan, ciin thang awe suih lung na muang kha ding
(b) Ciin thang aw suih lungna muang
kha ding hi ee, a pepet ciang hem lam hi kha ding ht ee. Mikang gam keek te in, khamtung gam hongsim toto uh aa, Tediimkioua dong hongtung in Tediim khuapi meitawh honghal uhhi. Tediim khua mite in, khua tuamtuam ah gal tai-in Tediim khua a nusia uh hi. Tua hun in Pu Kam Hau si khin zo aa, Pi Ciin Ngul teek lua a hih man in gal a tai zo kei hi. Pu Pau Vum in ni dang aa la tavsh a hilh kholh mah bangin Pu Kam Hau inn sungah a ki teektang sak a sungsuak hing a ci mite in Pu Khua Cin khang ciangin Pi Ciin Ngul don nawnlo in a taisan ta uh hi. Tua a hih ciangin Pü Khan Lian tate leh a beh sung u leh nau te in Pi Ciin Ngul luaitawh pua in gal a taipih uh hi. Tua a hih ciangin Pu Pau Vum tapa Pu Khan Lian in a nuai aa bangin la a phuak hi. (a) Cial tamtung aa, ning leh cui ih neeklai in, kei zot,g sungsuak hing ee, ci ciat hang ee. A (b) T-)o ta lang ven ih sau kangmei suak ta ee, a nun khum ah luai ta leng Cih omlo ee. Mikang gal ki lau a hih man in Ukpi pa aa kipan, mi passlkhat in a gam nusia in, mun tuamtuam ah atai mang uh hi. A hih hangin Pu Khan Lian leh Pu Tuang Khaw Ihang te unau in a mun a gam len tinten in