Geniş Kapsamlı Rasyonel Planlama

Yaklaşımı - Aşamalı Planlama Yaklaşımı

- Karma Planlama Yaklaşımı

Aysin AYSU
20532022
Mimarlık Ana Bilim Dalı
Mimari Tasarım Doktora Programı

2021-2022 Güz Dönemi

SBP 6109 Planlama Tarihi ve Planlamada Yeni Kuramsal
Tartışmalar
Prof. Dr. S. Zeynep ENLİL
Dersin Yürütücüsü
SUNUM İÇERİĞİ

1. GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA

- Tanımı
- Tarihsel Gelişimi
1.1 Geniş Kapsamlı Rasyonel Planlama Yaklaşımının Boyutları
- Özellikleri
- İçeriği ve İşlevi
- Evreleri
1.2 Geniş Kapsamlı Rasyonel Planlama Yaklaşımına Eleştirel Bakış
- Eleştiriler

2. AŞAMALI PLANLAMA
- Tanımı ve İçeriği
- Niteliği
- Evreleri

3. KARMA PLANLAMA

KAYNAKLAR

TEŞEKKÜR
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA
Tanımı

Gerckens’e göre Kapsamlı Plan, toplumun geleceğe yönelik amaç ve istekleri esas alınarak hazırlanan ve bunların yerine getirilmesi
durumunda yerleşmenin nasıl bir biçim alacağını gösteren ve bu bağlamda kamusal eylemlerde başvurulacak çok yönlü bir rehber
şeklinde tanımlamaktadır (Ersoy, 2007).
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA
Tarihsel Gelişimi

Kapsamlı Klasik Geniş Rasyonel Aşamalı Karma

Planlamanın Planlama Kapsamlı Geniş Planlama Planlama
Oluşumu Planlama Kapsamlı
Planlama
1850 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990
1909 1915 1928

Akademik
Alanda
Etkisini
Kaybediyor.
Kamusal Savaş ve Krizin Artan Nüfus Kapsamlı Kapsamlı Planlama
Kamu Mülkiyetinde Tip İmar
Alanlara Etkileri ile nedeniyle; Planlama yoğun bir şekilde
olmayan alanlar için Yasası
Tasarımın Planlamada -Konut Yasası Eleştirilmeye eleştiriliyor.
hazırlanan planların meşrulaşıyor -Plancıların Tam
Başlangıcı Başlanıyor.
yürürlüğe girmesi. . durağan İstihdamına Dair
dönem. Yasalar ile Sanayi ABD’nin
Yönetimlere mali güneyine kaydığı için
Ex: 1850 kentsel hizmet
açıdan destek
Central Park verilmektedir. yetersizliği nedeni ile
kapsamlı kent
planlaması zorunlu
Kapsamlı olmuştur.
Planlama resmi
planlama anlayışı
kazanıyor.
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMININ BOYUTLARI
Özellikleri

Geniş kapsamlı planlama klasik planlama anlayışından farklı olarak, salt fiziksel bir eylem olmaktan çıkıp toplumsal, ekonomik, psikolojik
gibi diğer birçok faktörü de geniş bir kapsamda ele almıştır. Geniş kapsamlı planlama kenti yakın çevresi ve hinterlandı denilen etki alanı
ile birlikte bir bütün olarak ele almaktadır. Geniş kapsamlı planlama yaklaşımının özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür;

1. Genellilik ilkesi: Ayrıntıya girmemesi, (Sorunlara tekil ya da parçacı değil, bütüncül bir çerçeveden bakan)

2. Geniş kapsamlılık ilkesi: Sadece fiziksel olmayışı (sosyal, ekonomik ve siyasal değerleri de göz önünde bulundurması),

3. Uzun süreli olma ilkesi: Planların 20-30 yıl gibi bir süreci göz önünde bulundurarak yapılması,

4. Zorunluluk ilkesi: Planın itaat edilecek bir belge olması,

5. Nesnellik ilkesi: Herkese eşit ve adil olması (Toplumsal çelişkileri vurgulamak ve üzerine gitmek yerine, en geniş kesimlerin çıkarlarını
savunan bir kamu yararı anlayışının benimsendiği),

6. Açıklık ilkesi: Plandan herkesin haberdar olması,

7. Esneklik ilkesi: Planın ne asla bozulamayacak kutsal bir belge ne de sürekli değişebilecek bir yap-boz olması (Siyah, 2009 ).
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMININ BOYUTLARI
İçeriği ve İşlevi
Kapsamlı planların içeriği konusunda bazı farklı uygulamalar olsa da teknik açıdan üç unsurun varlığı kaçınılmazdır (Ersoy, 2007). Bunlar;

Özel mülkiyete konu alanlar (genel olarak konut ve çalışma alanları),

Kamusal kullanımlar,
Ulaşım sistemi

Ersoy’a göre (2007:129-133) kapsamlı planlamanın çeşitli işlevleri bulunmaktadır. Bu İşlevler;

Kentlerde belirli konu ve sorun alanı odaklı olarak yapılacak sınırlı sektörel planlama çalışmalarına rehber olacak bir
düzenleyici/nazım plan oluşturmak;

Bu şekilde hazırlanmış sektör planlarında geliştirilen önerilerin nazım planla uyumunu değerlendirmek,

Kamu yararını güçlendirmek üzere planlardaki öneriler arasında uyum ve eşgüdümü sağlamaktır.
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMININ BOYUTLARI
Evreleri

Sorun Tanımı Amaç ve Hedeflerin Belirlenmesi

Amaçları Gerçekleştirmeye Yönelik Alternatiflerin Belirlenmesi

Her Alternatifin Yol Açacağı Sonuçların Belirlenmesi

Alternatiflerin Karşılaştırılması Olarak Değerlendirilmesi

Alternatifler Arasında Tercih Yapılması

Uygulama Aşaması

Geri Besleme ve Yapılacak Değişiklikler

Tablo 1. Kapsamlı Planlama Anlayışında Planlama Süreci

GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMINA ELEŞTİREL BAKIŞ
Eleştiriler

2. Dünya Savaşı sonrasında plancının kentin tüm mekânsal ve sosyal sorunlarını çözebilecek rasyonel seçme yetisine sahip
olabileceği ve geleceği doğru tahmin ederek sorunları önleyebileceği görüşü yıpranma sürecine girmiştir.
1960’lı yıllarda kapsamlı planlama yaklaşımına karşı saldırıya geçilmiş kısa vadeli, bütüncül olmayan ve dar kapsamlı, kısıtlı işlevsel
planlama gibi kavramlar ön plana çıkmıştır.
1970 ve 1980’li yıllarda bu yaklaşım yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. Ancak, 1980 ve 1990’lı yıllarda sanayinin ABD’nin güney
eyaletlerine kayması, kentsel hizmetler açısından yetersiz olan bölgelerde kapsamlı kent planlarının yapılmasını zorunlu hale
getirmiştir.
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMINA ELEŞTİREL BAKIŞ
Eleştiriler
∙ İlk eleştiri geniş kapsamlı planlama yaklaşımlarının dayandığı temellerden biri olan kamu yararı ilkesine yöneliktir (Siyah, 2009).
Kamu yararı ilkesi, toplumun tüm amaçlarına hizmet edilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Ancak, çoğulcu ve bütünleşik yapıdaki
sistemlerle karşılaşıldıkça kamu yararının belirlenmesi de daha güç hale gelmektedir (Kapaklı,2019). Bu durum ise planlamanın kamu
yararını sağlama ilkesini zayıflatmaktadır (Siyah, 2009).

∙ Bir diğer eleştiri planlamanın değerleri ve amaçları konusundadır (Siyah, 2009). Kent planlaması yapılırken, kentsel topluluklar
açısından bazı amaçların belirlenmesi gerekmektedir (Kapaklı, 2019). Aynı toplumda farklı değerlere sahip farklı sınıfların üyeleri
olan gruplar ya da kimseler ortak amaçlar için birleşmek istemeyebilir. Bu nedenle kent planlarında aynı toplumda yaşayan farklı
gruplar için ortak hedefler belirlemek, problem olmaktadır (Tekin, 2020).

∙ Bir diğer eleştiri, planlama-politika ilişkileri üzerinedir (Kapaklı, 2019). Geniş kapsamlı planlama eylemini, teknik bir uğraş olarak
görerek, bunun, politikanın üstünde ve dışında tutulması gerektiğini savunur. Oysa, planlamayı siyasal sürecin dışında tutmak
mümkün değildir (Şiranlı, 2015). Çünkü, planlamanın yürürlükte olmasını sağlayan ve denetim yapmakla görevli kişiler siyasal
sistemin birer unsuru olan bürokratlardır. Siyasal organların görüşleri alınmadan, toplumun değerleri göz ardı edilerek yapılacak
planlama faaliyetlerinin başarıya ulaşmaları mümkün değildir (Kapaklı, 2019).

∙ Bu yaklaşım, kent planlarının ve kentsel gelişme politikalarının hazırlanmasının gerektirdiği tüm bilgilerin ucuz ve kolay elde
edilebileceği varsayımından hareket eder. Bu çoğu zaman mümkün olmamakta böylece geniş kapsamlı kent planlama yaklaşımının
uygulanması güçleşmektedir (Şiranlı, 2015).

∙ Gelecekle ilgili tahminlerin yapılacağı sürenin uzun olması ve değerlendirilecek faktörlerin fazlalığı, hedeflerin sapmasına, bu süreçte
çıkabilecek çeşitli etmenlerden plan kararlarının geçersiz olmasına neden olabilmektedir. Özellikle sanayileşme sürecini
tamamlamamış az gelişmiş ülkelerdeki istikrarsız politik süreç planların uygulanabilirliğini zorlaştırmaktadır (Şiranlı, 2015).
GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA YAKLAŞIMINA ELEŞTİREL BAKIŞ
Eleştiriler

Savunucu planlama taraftarları, kapsamlı planlama yaklaşımını toplumun tamamının temsil edilmediği, gerçeklerden uzak bir yaklaşım
olarak eleştirmişlerdir.

Marksistler tarafından; Kapitalist üretim ve yeniden üretim süreçlerinin işlemesine ve sermaye birikim sürecine katkı sağlayan rolünden
dolayı eleştirilmiştir.

Liberaller tarafından da planlamanın devlet müdahalesiyle gerçekleştiriliyor olmasından dolayı piyasa hareketlerini ve piyasa koşullarını
olumsuz etkilediği savunularak eleştirilmiştir (Tekin, 2020; Firidin, 2004: 44-45).

1990’lı yıllarda ise kapsamlı planlama yaklaşımının akademik çevrelerde artık etkisini kaybetmeye başladığı anlaşılmaktadır (Tekin, 2020;
Ersoy, 2007: 125-126).
AŞAMALI PLANLAMA YAKLAŞIMI
Tanımı ve İçeriği

II. Dünya Savaşından sonra Geniş Kapsamlı Planlama yaklaşımına alternatif olarak ‘Incremental Planning’ olarak adlandırılan Aşamalı
Planlama Yaklaşımı gündeme gelmektedir (Ayrancı, 2013).

Charles E. Lindblom, rasyonel geniş kapsamlı planlamayı hedef tespiti, veri toplayıp bunları denemeye tabi tutması gibi süreçlerin
kaybettireceği vakit ve piyasalarda var edeceği belirsizlik gibi nedenleri ile eleştirerek, 1955’ten sonra karar alma sürecini hızlandıracak bir
kuramsal planlama olan adım adım planlama yaklaşımını geliştirmiştir.

Aşamalı planlama düşüncesinin temelinde, bu yadsımadan doğan, “işini yürütmenin bilimi” fikri yatmaktadır (Çolak, 2013). Bu yaklaşım,
planlamaya katı planlama aşamaları yerine daha esnek, parçacıl ve küçük müdahalelerle yaklaşılması gerektiğini savunmaktadır (Ayrancı,
2013; Lindbloom, 1959).
AŞAMALI PLANLAMA YAKLAŞIMI
Niteliği
Kapsamlı- Akılcı Yaklaşım (Ana/Kök Yöntem) Ardışık Sınırlı Karşılaştırmalar (Yan Yöntem)

1. Almaşık siyasaların ampirik çözümlemesinde ön koşul olan 1. Değerlerin seçimi ile eylemin ampirik çözümlemesi birbirinde
değer ve amaçlar netleştirilir. ayrı olmayıp iç içedir.
2. Siyasa oluşumuna amaç-araç çözümlemesiyle yaklaşılır. 2. Araç ve amaçlar birbirinden ayrılmadığı için, araç-amaç
Önce amaçlar belirlenir, daha sonra onlara ulaşmak için çözümlemesi genellikler gereksizdir ya da sınırlıdır.
gereken araçlar araştırılır.
3. “İyi” siyasanın ölçütü arzulanan amaçlara ulaşmak için en 3. “İyi” siyasanın ölçütü birçok çözümlemecinin aynı bir amaç
uygun araçlara sahip olunmasıdır. üzerine anlaşmalarıdır. Ancak, bu amaca en uygun araçlar
üzerinde anlaşmaları gerekli değildir.
4. Çözümleme kapsamlıdır. 4. Çözümleme sınırlıdır.

- Önemli görülen her bir etmen değerlendirmeye alınır.
5. Kurama dayanılır.
- Önemli olası sonuçlar göz ardı edilir.
- Önemli almaşık potansiyel siyasalar göz ardı edilir.
- Etkilenen önemli değerler göz ardı edilir.
5. Karşılaştırmaların ardışıklığı, bir kurama dayanmayı gereksiz
kılar.
AŞAMALI PLANLAMA YAKLAŞIMI
Evreleri
Sınırlandırılmış Seçeneklerin Belirlenmesi

Mevcut durumdan farklılık gösteren alternatif

Kısıtlandırılmış Çeşitlilikte Politika Alternatifleri Oluşturulması politikalar oluşturulması

Ve bunların sonuçlarıyla çalışmak,

Her Bir Politika İçin Sınırlı Sayıda Sonuç Üretilmesi

Politikalara Göre Hedeflerin Düzenlenmesi

Eğer olumsuz bir sonuç ise, yöntem tekrarlanmalı

Verilerin Yeniden Ele Alınarak İyileştirilmesi

Seri Analizler ve Değerlendirme Yapılması

Analiz ve Değerlendirilmelerin Geliştirilmesi

Sosyal Parçalanma Analizleri ve Değerlendirme Yapılması

Tablo 2. Aşamalı Planlama Anlayışında Planlama Süreci (Ersoy, 2007; Braybrooke ve Lindbloom,
KARMA PLANLAMA YAKLAŞIMI

Etzioni’ye göre, aşamalı planlama yaklaşımı ile alınan kararlar büyük ölçüde temel/ kökten kararlardan etkilendiği gibi, bu kararların oluşmasına da yol
açarlar. Kökten kararlar bir kez alındıktan sonra bunlardan geri dönüş oldukça zordur.

Etzioni de bu sorunu aşabilmek için nihai olarak iki parçalı bir kurgu geliştirmiş ve üst ölçek kararların alınmasında, ağırlıklı olarak, kapsamlı akılcı
planlamanın yöntem ve araçlarını benimserken, bir kez bu genel çerçeve oluşturulduktan sonra, günlük ya da kısa erimli kararlarla ilgili olarak da adım
adım planlamadan yararlanılmasını önermektedir.

Ancak, bu türden eklektik modellerin çoğu kez uygulamada çok da başarı olamadığı bilinmektedir
KAYNAKLAR
Ayrancı, İ. (2013). Metropoliten Alanlarda Planlama-Kentsel Gelişimin Yönetimi İlişkisi ve Bir İzleme Değerlendirme Model Önerisi (Doktora Tezi). YÖK Tez
merkezinden edinilmiştir (352390).

Çolak, Y. (2013). Planlamada Adil Kent Yaklaşımı Çerçevesinde Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının İncelenmesi: İstanbul Esenler İlçesi Örneği (Yüksek Lisans
Tezi), YÖK Tez merkezinden edinilmiştir (343902).

Ersoy, M. (2007). Kentsel Planlama Kuramları. Kapsamlı Planlama Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Bugünü, İmge Yayınları, http://www.melihersoy.com/
adresinden edinilmiştir.

Esenler Belediyesi (2018). Yerel Yönetimler İçin Sosyolojik Master Plan Hazırlama Rehberi.
https://esenler.bel.tr/sehir-dusunce/yayinlar/yerel-yonetimler-icin-sosyolojik-master-plan-hazirlama-rehberi/ adresinden edinilmiştir.

Kapaklı, Z. Gül. (2019). Kent Planlamasında Kent Kimliği: Şanlıurfa Örneği (Yüksek lisans Tezi). YÖK Tez merkezinden edinilmiştir (597267).

Siyah, S. (2009). Planlamada Müzakere Süreçleri İzmir İnciraltı Örneği (Yüksek lisans Tezi), YÖK Tez merkezinden edinilmiştir (276602).

Şiranlı, Y. T. (2015). Kentsel Yerleşim Alanlarında Fiziki Planlamada Memnuniyetinin Araştırılması: Erzincan Örneği (Yüksek Lisans Tezi), YÖK Tez merkezinden
edinilmiştir (424208).

Tekin, A. S. (2020). Bir Sermaye Birikim Aracı Olarak Kentsel Toprak Rantının Paylaşım Süreci-Çevre Düzeni Planından İmar Planına-: Adıyaman Kenti Örneği
(Yüksek Lisans Tezi). YÖK Tez merkezinden edinilmiştir (610999).
Yücel, C. (2020). 20.Yüzyıl Dünya ve Türkiye Kentleşmesi Üzerine Bir Derleme. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3,200-230.
TEŞEKKÜR

«SBP6109 Planlama Tarihi ve Planlamada Yeni Kuramsal Tartışmalar» kapsamında hazırlamış olduğum bu sunumu saygı ve sabırla
dinlediğiniz için dersin yürütücüsü Sayın Prof. Dr. S. Zeynep ENLİL ve değerli arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim.