Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

Planlama Kuramna Giri zetle, planlamada gelecee ynelik olarak bir fikrin/
vizyonun varl ve bunun nasl uygulanacana ilikin bir
grn olmas zorunludur. Dier bir deyile, planlama,
kuramsal bilginin sistemli bir biimde eyleme uygulanma-
sdr (Friedman, 1987).2
Melih Ersoy
Grld gibi, planlama kavram en geni anlam ile
ele alndnda, vazgeilmez zellik iermektedir;

gelecee ynelik bir tasarm olmas,

belirli hedef/amalara ulamak iin yaplmas,
sistemli bir eylem dizgesi oluturmas.

Bu genel srecin sistemli bir biimde ussal bir anlay

PLANLAMA KAVRAMI ZERNE
Planlama, gelecee ynelik olarak, istenilen hedeflere ula-
mak amacyla, sistemli eylem programlar hazrlama sreci
olarak tanmlanabilir. Nitekim, kavram farkl szlklerde
benzer biimde tanmlanmaktadr. Websters Dictionary de
planlama szc ise, nceden dzenlemek ya da daha
zgl olarak sosyal ya da ekonomik bir birim iin hedef ve
politikalar oluturmak; plan szc, bir amaca ulamak
iin gelitirilen yntem ya da eylem programlarnn ayrnt-
l formlasyonu biiminde tanmlanmaktadr. Dier bir de-
yile, plan onu oluturan iki unsurla tanmlanmaktadr;
Bunlar, a) ulamay hedeflediiniz ama, yani proje ve b)
bu amaca ulamak iin gerekli olan dzenlemeler, yani
aralardr. Bir plann hem hedeflenen amac hem de bu
amaca hangi yollar izleyerek, hangi aralarla ulalacann
belirlenmi olmas gerekmektedir (Bettleheim, 1967: 3).1
1 2
Bettleheim, C., Studies in the Theory of Planning, Asia Publishing House,
Bombay, 1967.
erevesinde yaplmas koulu bir yana brakldnda ge-
riye belirli amalara ulamak iin yaplan eylemler dizisi
kalmaktadr; ki bu, daraltlm anlam ile planlama ey-
lemi insanlk tarihi boyunca hep var olmutur. nsanln
en ilkel topluluklar biiminde yaad alardan, kresel-
leme syleminin egemen olduu gnmz toplumlarna
dek planlama, kimi zaman toplumun bir btn olarak tm
alanlarnda en kat biimiyle uygulanan, kimi zaman ise
nem ve ncelik dzeyi byk lde drlerek ok s-
nrl alanlarda, ksa erimli eylemlerin programlanmas bi-
iminde varln srdrmtr. Bunun artc bir sap-
tama olmad, gelecei bilmek ve bu anlamda dzenle-
mek isteyen ve bu nedenle eylemlerini gelecee ynelik is-
temlerine ulamak iin biimlendiren insanolunun bi-
linli eylemlerinin byk blmnn, nceden dnl-
m/tasarlanm amal eylemlerden olutuunu teslim
eden herkes iin aktr.
nsanolunu dier canl varlklardan ayran temel ay-
rcaln, maddi srelerle oluan ve srekli gelien bilin
Friedman, J., Planning in the Public Domain:From Knowledge to Action,
Princeton University, New Jersey, 1987.

9 10
 Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

olduu gz nne alndnda, insanlar, gerek bireyler ge- gerekleri ile birlikte bir yandan teknoloji ve bilimde, dier
rekse topluluk/toplum biiminde rgtlenmi gruplar yandan pozitivizm ve meknik determinist felsefe ile bu
olarak hep gelecee ynelik tasarmlar/planlar yapm ve inan u noktalara kadar tanmtr. Ancak, hemen bu
bunlar gerekletirmeye almlardr. lkel kabile toplu- noktada planlama ile bilimsel bilgi retmek arasndaki ay-
luklarnda, kabile yelerinin gerek doa ile savamlarnn rma da deinmek gerekecek: Birincisi sorun zmek
(avclk), gerekse dier topluluklarla yaptklar mcadele- zere mdahale etmek ve yapmak, dieri ise soru yant-
nin (sava), nceden tasarlanm belirli bir plan ereve- lamak zere aratrmak ve dnmek ile ilgilidir. Bu ne-
sinde yaplmas durumunda ok daha baarl sonular denle, kentsel planlama srecinde yaplmas gereken tes-
alndnn renilmesi g olmamtr. Yine kabile toplu- pitler ve deerlendirmeler, her zaman bilimsel bilgi retme
luklarnda bireyler arasndaki toplumsal ilikiler zaman srecinde yaplmas gerekenlerle akmaz. Kentsel plan-
iinde belirli kurallara balanarak, belirli eylemlerin so- lama metodolojisi ile bilimsel bilgi retme metodolojisini
nularnn nceden bilinirliinin temelleri atlmtr. kartrmamak gerekir (Bademli, 2005: 2).
Ancak, insanlarn gelecee ynelik eylemleri zerinde Planlama, positivist ngr ya da kestirimlerden farkl
nceden dnmesi ile bu eylemlerin sonularn ne/nelerin, olarak, bir btn olarak planlanan sistemin kendi yasalar
kim/kimlerin belirledii, etkiledii konusunda insanlk ta- ile deil insan iradesi ile ynlendirilebileceini varsayar.
rihi boyunca ok farkl inanlar olduu bilinmektedir. Dier bir deyile, planlama, yapsal zorunluluun yerini
lkalarn ve antik dnemin ok tanrl din ve inanla- insann zgr iradesinin alabileceini, insanlarn yaama
rnda doast glere atfedilen belirleyici olma inanc, mdahale edip ona egemen olabilecekleri anlayn temsil
insanlarn bu srelerin gereklemesinde bu doast eder. Dolaysyla, liberalizmi savunan dnr ve politika-
glerle iyi geinerek, kurbanlar vererek salanmaya al- clarn yerlemi grlerinin tersine planlama, zgrlk-
lrken semavi dinlerin toplum yaamnda etkili olduu lerden vazgemek bir yana, gerek anlamda insan zgr-
ortaalarda bu g Tanr ve onu dnyada temsil edenlere lnn egemen klnmas, pazarn gizli ve grnmez eli-
aktarlmtr. Dnyada yaanan her eyin tek belirleyicili- nin yerine insan aklnn ve bilimin gemesi demektir. Kes-
ini Tanrsal glerde gren kaderci toplumlarda, bireysel tirimler pasif, edilgen ve denetim d geliimin peinde
ve toplumsal yaamn planlanabileceine olan inan b- koan ngrler demeti iken, planlama aktif, etken ve ge-
yk lde zedelenmi, gelecee ynelik dzenleme yap- limeyi ynlendiren etkinlikler btnn ifade eder (Er-
mak kadere ve tinsel glere kar gelmek olarak grlme- soy, 1997: 21).3 zetle, planlama nesnel piyasann belir-
ye balanmtr. sizliine kar yapc ve kurucu insan bilincini ne kartr.
Ancak, aydnlanma ile birlikte, ateistlerden, Tanrnn Modern alarda planlamaya olan gereksinim azal-
dnyay bir kez yarattktan sonra gerisini insanolunun mam; tersine byk lde artmtr. Levy (1997: 1),4
akl ile belirleyeceine inancn ne karan reformist an- Neden planlamaya gereksinimimiz var? sorusuna verdii
laylar benimseyen aydnlara kadar geni bir yelpazede
3
yer alanlar, insanln geleceini planlayabileceine olan Ersoy, M., zelletirme ve Planlama, zelletirme ve Kamu Arazileri,
TMMOB Sehir Planclar Odas, Ankara, 1997.
inancn g kazanmasn salamtr. Sanayi devriminin 4
Levy, J. M., Contemporary Urban Planning, Prentice Hall, New Jersey, 1997.

11 12
 Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

yantta iki noktay vurgulamaktadr: ilikilerin bamll onun geliimi olacaktr. Planlamann kamusal boyutu
ve karmak yaps. Yapsal ilevselci sistem yaklamnn nemlidir; nk kentsel planlamada zm nerileri
temel elerini oluturan bu kavramlar planlamay da zo- retmek, planlama karar vermek deildir. Kentsel planc-
runlu klmaktadr. Az sayda insann gelimemi teknoloji lar, karar verici deil, karar vericilere yol gsteren, onlar
koullarnda, her bir bireyin kendi yollarn izmelerinin uyaran meslek insanlardr. Kukusuz, planlama bir yne-
olanakl olduu bir ortamda planlama ilevine gereksinim tim ilevidir. Ancak, plan hazrlamak, ynetmek anlamna
duyulmayacaktr. Ancak, gnmzde ulalan nfus yo- gelmez. Dolaysyla plan dokmanlarnda ifade ettiimiz
unluu ve ileri teknoloji dzeyi, karlkl bamll ve nerilerin ancak karar vericiler tarafndan benimsendikle-
karmak yapy byk lde artrarak farkl tr ve nite- rinde planlama karar haline geldiini unutmamamz ge-
likte planlama gereksinimini zorunlu hale getirmitir. Bu- rekir (Bademli, 2005: 3).5
gn ulalan karmak yap, birok ilevin de bireysel ola- Gnmzde planlamann baars salt biimsel bir s-
rak deil kamusal dzeyde gerekletirmesini gerekli kl- recin -hedeflerin belirlenmesi, uygun aralarn seilmesi,
maktadr. Levye gre tm bu gelimeler planlamann almaklarn tespiti, almaklar arasnda seme yapmak
merkezi ve yerel hkmet kurumlarnda ayr bir uzmanlk vb.- gereklerini yerine getirmenin tesinde ncelikle, gele-
alan olarak tannmasna ynelik meruiyet zeminini olu- cekte yaanacak olaylarn bu arala daha iyiye doru dei-
turmaktadr. tirilebileceine olan gvenin toplumsal dzeyde benim-
Yukardaki rnekleri oaltmak olanakldr, ancak ki- senmesiyle yakndan ilikilidir. Planlamann bu anlamda
tabn amacnn meknsal planlama kuramlarnn geliimi etkili bir davran biimi olup olmadna karar veren ise,
zerinde durmak olduu iin tartma burada noktalana- toplumlarn ulat kltrel doku ile yakndan ilintilidir.
rak, meknsal planlama kuramlarnn geliimini inceleme- Bu noktada kaderci yaklamlarn hl etkili olduu top-
ye geilecektir. lumsal dokularda, planlamann gelecekte yaanmas olas
Ancak, bu noktada, son bir parantez aarak ncelikle, birok olumsuzluu deitirebilecei savna kukuyla ba-
modern zamanlarda gzde bir kurum haline gelen planla- klabilmektedir.
ma kavramnn ok boyutluluunu vurgulamak nemlidir.
Yukarda da belirtildii gibi, planlama, istenilen amalara PLANLAMANIN EVRENSELL
EVRENSELL
ulamak iin gelecee ynelik olarak sistemli eylem prog-
ramlar tasarlamak olduu iin, bu genel tanmn ierii, a- Davidoff ve Reiner (1962)6 planlama kuramnn genel ve
lma nesnesine ve gereklemesi istenilen hedef/amalarn evrensel olmas, dier bir ifadeyle, tm farkl alanlarda
niteliine gre doldurularak, planlama genel teriminin (sosyal, kent ve blge, askeri, sanayi, finansman vb.) kul-
nne getirilecek sfata bal olarak farkl planlama trleri lanlabilecek bir model/yntem olarak gelitirilmesi gerek-
olumutur. Bu balamda tarihsel geliimleri, teknikleri ve
ilgi alanlar birbirinden farkl ok sayda planlama trle- 5
Bademli, R., Kentsel Planlama ve Tasarm rencilerine Notlar, TMMOB
rinden sz edilebilir. Bizim burada zerinde duracamz Sehir Planclar Odas Yayn, Ankara, 2005.
6
Davidoff, P. ve Reiner, T. A., A Choice Theory of Planning, Journal of
ise kamusal bir eylem olarak kent planlama kavram ve American Institute of Planning, c. 31, 1962, s. 331-338.

13 14
 Planlama Kuramna Giri
tii grndedirler. Bu ekilde gelitirilecek bir ereve-
nin ieriini, planlamadan yararlanacak ilgili alanlarn so-
runlar doldurmaldr. Bir kent plancs, bir sosyal planla-
ma uzman ya da bir firmann planlama birimi, ayn dili
kullanan, ayn yntemden yararlanan, ayn sreci izleyen
kiilerden olumal, ancak iledikleri konular, belirledikle-
ri hedefler, yararlandklar aralar vb. farkllk gstermeli-
dir. Yazarlar, daha da ileri giderek, planlamann znel ko-
nularndan bamsz olarak genel bir kuram olarak geliti-
rilmesini ve ehir planlamas, blge planlamas, sosyal
planlama vb. alanlarn bu genel kuramn zsel ieriklerini
oluturan altblmleri olarak dnlmesi gerektiini ileri
srmektedirler. Dakin (1963),7 ise tm planlama trleri-
nin evrensel nitelikte olduu kantlanncaya kadar bu sa-
vn imdilik kkrtc ve yararl bir hipotez olarak kalaca-
n belirtmektedir. Bu nitelikte bir giriim 1970li yllarda
Faludi (1973) 8 tarafndan da benimsenmitir. 9 Faludi bu
almasnda Weberi izleyerek, planlamaya ilikin olarak
bir ideal model gelitirmeye alr. Ama, planlama sre
ve eyleminin kalitesini ykseltecek normatif bir ku-
ram/planlama modeli gelitirmektir. Bu genel planlama
modeli ieriksizdir, zle (substance), planlamann konu-
suyla ilgilenmez. Dier bir deyile, her bir alma ya da il-
gi alan iin kullanlabilecek olan genel bir kuram niteli-
indedir. Ama, bireysel aklc dncenin toplumsal bir
alanda ayn rasyonalite ilkesi erevesinde kullanlabilece-
i genel geer bir yntem, yol ve usule ilikin bir model
oluturmaktr. Ona gre, planlama, insann rasyonel dav-
rannn kamusal eylem alanna aktarlaca genelletiril-
mi bir dnce sistematii ve eylemi olarak grlr. Bu
retmeye ynelik bir yaklam sunduu; modelin istikrarl
7
Dakin, J., An Evaluation of the Choice Theory of Planning, Journal of
American Institute of Planning, c. 29, S. 4, 1963, ss. 19-27.
8
Faludi, A., Planning theory, Pergamon Press, Oxford, 1973.
9
Eletiri iin Bkz. Thomas, M. J., The procedural planning theory of A.
Faludi, ss. 13-25 iinde C. Paris (ed.), Critical Readings in Planning Theory,
Pergamon, Oxford, 1982.
15
Kentsel Planlama Kuramlar
balamda aklclk, -Habermasn ara aklclk tanmna
benzer biimde- arzulanan amalara ulaabilmek iin kar-
lalan sorunlarn zmnde insan aklnn bavurmas
gereken yntemleri temsil eder. Faludiye gre planlama,
sonu elde etmenin en iyi yoludur ve bu balamda tm
karar verme srelerinde bavurulmas gereken bir yoldur.
Planlama tanm gerei aklcdr ve aklc bir dnce ve
eylem biimi olarak insanln geliimini amalar.
Faludinin pozitivist bir planlama kuramna ulamak
amacyla gelitirdii modelde; planlama birimi, bilgiyi iin-
de bulunduu evreden -sistemden- seici bir ekilde alr.
Toplanan veriler Faludinin bellek olarak adlandrd
yerde program ve amalarla bir araya getirilir. Bellekte
toplanan bu unsur, bilginin amasal kullanmna yne-
lik teknolojiyi olutururlar. eitli filtrelerden geirile-
rek bellekte ilenen veriler, belirlenen amalar dorultu-
sunda, gelecein arzulanan resmine uygun farkl almak-
larn oluturulmasnda kullanlr. Bu almaklar arasndan
seme yapma ya da karar alma ilemi ise, politik unsurlar
tarafndan yerine getirilir. Planlarn uygulanmas son ev-
redir ve uygulama ayn zamanda alnan kararlarn etkinli-
inin bir snamasdr. Plann yarataca olas beklenmedik
yan rnler ve tepkiler ise geri besleme meknizmasyla
giderilmeye allr.
Faludinin bu ideal modeli birok yazar tarafndan
eletirilmitir. Planlama eyleminde k noktasn olutu-
ran sorun tanmann aslnda zme ilikin ipularn ve-
ren temel sorun alan olduu; modelin insan gereksinimle-
rine daha duyarl bir toplumsal dnmn modeli olmak-
tan ok, var olan sistemi daha etkin biimde yeniden
ekonomik geliim ve tam istihdam koullarnn saland
toplumlara gre hazrland, bu zelliklerin olmad sos-
yal ortamlarda var olan gerilim ve elikilere yant vere-
meyecei; piyasa ekonomilerinin egemen olduu toplum-
16
 Planlama Kuramna Giri
lardaki yapsal duruma uygun olarak gelitirildii, vb. ok
sayda eletiri bu ideal modelin geerlilii kukusunu g-
lendirmitir.
PLANLAMANIN AMACI YA DA PLANLAMA NENEDEN
GEREKLDR:
GEREKLDR: KURAMSAL BR BAKIS
Bu blmde planlamann amalar/neye hizmet ettii ya da
neden planlamaya gereksinim duyulduuyla ilintili olarak
Davidoff ve Reinerin (1962)10 grleri zetlenecektir.
Ancak ncelikle yazarlarn planlama kavramn nasl ta-
nmladklarna deinmek gerekir.
Davidoff ve Reiner (1962), planlama srecini gelecee
ynelik eylemlerin sistematik biimde tasarlanmas sreci
olarak tanmlarlar. Yazarlara gre, bu sreci belirleyen her
bir aamada yaplacak seme ilemleri byk nem ta-
maktadr. Bu erevede planlama srecini belirleyen se-
imler dzeyde gerekletirilir:
Bunlardan ilki, gerekletirilmek istenilen ama ve he-
defler ile ltlerin saptanmasna ynelik seme ilemi-
ni kapsamaktadr.
kinci dzeyde, bu ama ve hedeflere uygun almaklar
(alternatifler) seti belirlenerek bunlar arasndan seim
yaplr.
Son olarak da belirlenmi amalara ulamak iin ng-
rlen eylemlere rehberlik edilir.
Bu dzeylerin her birinde yaplacak seme ilemleri
karar verme eylemini zorunlu klar; bu bakmdan, karar
verme/tutum belirleme planlama srecinin tm evrelerine
yaylr. Dakin (1963)11 ise planlamada bir seme kuram-
Kaynaklarn kt olduu dnyada kaynaklarn korunmas
10
Davidoff, P. ve Reiner, T. A., A Choice Theory of Planning, Journal of
American Institute of Planning, c. 31, 1962, s. 331-338.
11
Dakin, J., An Evaluation of the Choice Theory of Planning, Journal of
American Institute of Planning, c. 29, s. 4, 1963, s. 19-27.
17
Kentsel Planlama Kuramlar
nn yararl olacan; ancak bunun genel bir planlama ku-
ram seviyesine ykseltilemeyeceini belirtirken, 12 ev-
re/aama olarak tanmlad bir planlama srecinin sadece
beinde semenin sz konusu olduunu, srecin birok
temel evresinin byle bir kuramla rtmediini ileri sr-
mektedir.
Davidoff ve Reiner (1962) neoklasik iktisatn temel
varsaymlarn benimsemekle birlikte, sistemin grnmez
bir elle kendi kendine dengeye ulaaca ngrsn pay-
lamadklarn belirtmektedirler. Zaten byle bir varsay-
mn benimsenmesi durumda bir kurum olarak planlamaya
gerek kalmayacaktr. Bu erevede yazarlar, planlamann
ne tr ilevleri yerine getirdii ya da temel ilevleri/ama-
lar zerinde farkl grleri zetlemektedirler. Buna gre,
en genel dzeyde, planlamaya neden gerek duyulduuna
ilikin deerlendirmenin dardan gelitirilen ltler te-
mel alnarak yaplmas gerekir. Bu balamda ne kan ve
kurumsal olarak planlamay gerekli klan nedenler grup-
ta toplanabilir:
Etkenlik ve rasyonel eylem;
Piyasann ileyiine destek vermek ya da onun yerine
gemek
Deiim ya da seme olanaklarn gelitirmek.
Yazarlar aadaki amalar gerekletirmek zere plan-
lamadan yardm istenildiini belirtmektedirler.
Etkenlik ve Aklc (Rasyonel) Eylem
ve etkin bir biimde tahsisi nem kazanmaktadr. Bu er-
evede, planlama, israfn azaltlmasnda ya da en az kay-
nak kullanarak en ok ktnn elde edilmesinde bir ara
18
 Planlama Kuramna Giri
olarak grlmektedir. Ancak, bu iki ama arasnda bir ge-
rilim olduu da sylenebilir. rnein, yarmac bir piyasa
ekonomisinde, sabit sermaye mallar, fiziksel bakmdan
mrlerini doldurmadan verimlilii ykselten yeni tekno-
lojilerle atl duruma getirilebilmekte ve israf edilmektedir-
ler. Planlama ve denetim bu balamda nem kazanmakta-
dr. Tahsisin kiilerin farkl gereksinimleri/istemleri do-
rultusunda m, yoksa baka aralarla m yaplaca da
planlamann kurumsal olarak toplumdaki ilevine gre
farkllaacaktr.
Aklclk, bazen a) kararlarn ussalln artrmak ve tahsis edilecei konusu dorudan demokrasi kuramnda
bazen de b) incelenen sistemin tm bilgisine sahip olmak,
biiminde tanmlanmaktadr. Birinci durumda planlama-
nn rol karar vericilere bilgi salamaktr. Bu erevede
planclarn, kamuyu ve ilgili kesimleri, mevcut durum
hakknda bilgilendirdikten sonra, almak koullarda gele-
cekte ne trden beklentiler iinde olmamz gerektii ko-
nusunda aydnlatmalar beklenir. kinci durumda ise,
planlamann daha fazlasn salamas, yani verilen hedefler
dorultusunda olas tm almaklar iinde en iyisini, op-
timum alma belirlemesi istenilir. Bu ekilde ulalan
sonucun en etken eylem izgisini gsterecei varsaylr.
Piyasann lemesine Destek Verme ya da
Piyasann Yerine Geme
Planlamay piyasann dzgn ilemesinde bir ara olarak
gren yaklam, piyasann tmyle yarmac koullarda nenler vardr. rnein Friedman (1987)12 politik g ili-
almas durumunda bu kuruma hi gerek duyulmayabi-
leceini ne srmektedir. Ancak, byle bir durum, zellik-
le taraflarn piyasa koullarna ilikin tm bilgilere ulaa-
mamas nedeniyle sadece bir hedef olarak durmaktadr.
Planlamann amac dorudan bir deiim arac olmaktan
ok, bu hedefe varmakta katkda bulunmaktr. Konuya
19
Kentsel Planlama Kuramlar
daha eletirel bakanlar ise, yarmac bir piyasa ortamnn
olumasnn hibir koulda olanakl olmamas, dsallkla-
rn varl, mahkmun ikilemi, ortaklarn trajedisi gibi
kuramlar da ekleyerek, planlamann daha etkin ve yn-
lendirici bir ilev stlenerek deiimden sorumlu bir rol
stlenmesi gerektiini belirtmektedirler.
Deiim ya da Almaklarn Artrlmas
Kstl kaynaklarn bireysel ve toplumsal dzeyde nasl
bireylere ve semenlere braklmaktadr. Gnmz dnya-
snda bu yaklamn yetersizlii aktr. Bireyler artan bi-
imde karar verme yetkilerini dier kii ve kurumlara b-
rakmak zorunda kalmaktadrlar. Bu nedenle de bireylerin
seim yapma/karar verme gleri snrlandrlmaktadr. -
te bu noktada, planlama srecinden yararlanlarak belirli
konularda almaklarn says artrld gibi, hangi frsatla-
rn var olduu, bunlara ulamak iin hangi aralarn kul-
lanlmas gerektii, ulalacak sonular vb. konularda da
bireylerin/semenlerin haberdar klnmas mmkn olabi-
lir. Ancak, daha ileri gidilerek, planlama, yaanan sorunla-
r amak iin topik zmler retmekte bir ara olarak
da kullanlabilir. Planlamadan var olan yapya duyulan
gvenin, status quonun deitirilmesi, yepyeni deer yar-
glarnn oluturularak var olanlarn eletirilmesi ynnde
deiimin bir arac olarak da yararlanlabileceini d-
kileri veri alndnda planlamann mevcut yapnn korun-
masn ya da evrimci bir deiimi amalayacak biimde mi
yoksa toplumun kkten, radikal bir biimde dntrl-
mesi iin mi kullanlmas gerektiini sorar.
12
Friedman, J., Planning in the Public Domain:From Knowledge to Action,
Princeton University, New Jersey, 1987.
20
 Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

Her bir durumda, etkili bir planlamadan yana olanla- zellikle konut alanlarna ilikin olarak youn yaplama
rn paylatklar ortak kan insanlarn kaderlerini deiti- karar ile oluacak toplu, kompakt kentsel gelime ile az
rebileceklerine, denetleyebileceklerine ilikin inantr. Bu, younluklu, dank ve paralanm bir yerleme dokusu-
var olan yapnn temel kurum ve kurallarn etkileyerek ya nun artlar ve eksileri karlatrlarak almaklar gelitiri-
da tmyle yeni bir deiime yol aarak planlama sayesin- lecektir. Ama, yeni yerleme alanlarnda yaayacak halkn
de gerekletirilecektir. ticaret, eitim, kltr, rekreasyon ve dier arazi kullanm-
larna kolaylkla ulaabilecekleri bir kentsel doku olu-
MEK
MEKN PLANCILARININ LG ALANI turmaktr. Kukusuz, bu alanlarda eriim olanaklarnn
uygun koul ve aralarla yaplabilmesi iin dolam konu-
Toplum kent planclarndan ne bekler? sorusuna verile- su zerinde titizlikle durulmas gerekecektir. Trafik ak-
cek yant kapitalist toplumu oluturan farkl sosyal snflar nn tkanklklara frsat vermeyecek biimde tasarlanabil-
iin ayn olmayacaktr. Yapl evrenin retiminde sermaye mesi iin, trafik yaratan arazi kullanmlarnn uygun bi-
tarafnda yer alanlar iin birinci ncelik azami kr ve ser-
imde konumlanmasnn yan sra hzl trafik aknn di-
mayenin hzl dnmn salayacak bir ortamn sa-
erlerinden ayrlmas gerekecektir. Ayrca, zelikle yer-
lanmas iken; yapl evrenin kullancs, tketicisi olan
leme alanlarnda gvenli trafik akn salayacak nlem-
byk nfus kesimleri iin kentsel arsann deiim dee-
lere ek olarak, gelimi bir yaya ve bisiklet yolu sistemleri
rinden nce kullanm deeri ne kacak ve plancdan
beklenen de kullanm deerini en ste karacak meknsal tasarlanmaldr. Bununla beraber, planclardan, yeni yer-
dzenlemeleri gerekletirmesi olacaktr. Bu balamda, l- leme alanlarndaki bata eitim, kltr ve salk kurulu-
kemizin zellikle 1970 ve 80li yllarda yaad gibi, nfu- lar olmak zere kamusal kullanmlarn yer seiminde du-
sun hzla artt, kentsel alanlara gn srd, bu ne- yarl olmalar ve kentlilerin bu kullanmlara en kolay, g-
denlerle kent eperlerindeki arazilerin kentsel alanlara ka- venli ve hzl biimde ulamalarn salayacak dzenleme-
tld durumlarda ne kan ve planlamada niceliin vur- ler nermeleri beklenmektedir. Yeil alanlar, ticaret, sanayi
guland koullardaki beklentilerle, kentsel bymesi be- vb. kullanmlar iin de zel tasarm ilkeleri gzetilmelidir.
lirli bir doygunlua ulam ya da lkemizde olduu gibi zetle, planclardan, yeni yerleme alanlarnda modern
2000li yllarda bu srece giren lkelerdeki gibi mevcut yaamn gerektirdii tm karmak ilikiler ann, mevcut
stokla da yakndan ilgilenerek niteliin ne kt dzen- yerlemede yaanan sorunlar olabildiince zmeye yne-
lemelere arlk verilen koullardaki beklentiler de farkl lik olarak yeni nlemlerin gelitirildii bir planlama yakla-
olacaktr. m gelitirmesi beklenmektedir.
Birinci durumda planclar kentin makroformunun ge- Kentsel nfus artnn grece azald, bu nedenle
lecekte alaca biim zerinde arlkl olarak duracakla- yeni kentsel gelime alanlar aarak kentin makro formu-
rndan, kentin hangi ynlerde, nasl geliecei ve arazi nu etkileyecek kapsaml yeni alan planlamasna gerek ol-
kullanmlarnn yeni gelime alanlarnda anlaml bir da- mayan durumlarda da planclarn grevleri sona ermemek-
lmnn nasl olmas gerektii zerinde alacaklardr. te ancak beklentiler deimekte, nitelik farkllamas gn-
21 22
 Planlama Kuramna Giri
deme gelmektedir. Planclarn ncelikli grevi mevcut
stoku korumak, gelitirmek ve belirli kentsel alanlarda ise
dnmn salamaktr. Bu koullarda mevcut konut
stoku ile doal ve tarihi eserlerin ve antlarn korunarak
gelitirilmesi, doal afetlere kar glendirilmesi nemli
bir ura alan haline gelmektedir. zellikle kent yoksulla-
rnn yaad salksz alanlarn dnmnn salanma-
s, yine bu evrede planclarn zerinde titizlikle durmalar
gereken planlama sorunlar arasna girecektir. Bu tr d-
nm projelerinde buralarda yaayan kent yoksullarnn
sosyal ve ekonomik koullarn iyiletirmeye ynelik pro-
jelere de zel bir nem ve ncelik verilmesi gerekecektir.
Planclarn yukarda aktarlanlara bal olarak, kent mer-
kezlerinin ve youn yaplama alanlarnda salklatrma
almalar yaplmas, yeni ak alanlarn oluturulmas,
gerilemekte olan khnelemi sanayi birimleri ve alanlar-
nn yeni bir anlay iinde farkl kullanmlara tahsis edil-
mesi, plk alanlarnn slah edilmesi, evre deerlerinin
ykseltilmesi, vb. ok sayda sorunla da uramas ve -
zm nerileri gelitirmesi gerekecektir (Levy, 1997: 3).13
Kukusuz, kentsel alanlar birinci evredeki gibi hzl
byyen lkelerde planclarn ikinci evrenin sorunlarn
tmyle gz ard etmesi sz konusu olamaz; ancak her
dnemin vurgular farkllk gsterecektir. Bu farkllama
salt meslek alannda, uygulama konularnda deil, buna
bal olarak eitim programlarndan, yasal dzenlemelere
kadar tm alanlarda gerekletirilmesi durumunda bu so-
runlara salkl ve anlaml zmler gelitirilebilecek bir
ortam oluturulmas mmkn olabilecektir.
13
Levy, J. M., Contemporary Urban Planning, Prentice Hall, New Jersey, 1997.
23
Kentsel Planlama Kuramlar
MEKNSAL
MEKNSAL PLANLAMANIN KISA TARH
Yukarda kapsaml bir planlama yaklamnn neden gerekli
olduuna ynelik kuramsal bir bak zetlendikten sonra,
bu blmde meknsal planlamann Batda yaanan son
yz elli yllk gemiinin ok ksa bir zeti sunularak ne-
den meknsal planlamaya gerek duyulduu tartlacaktr.
Meknsal planlama ya da daha dar kapsaml olarak
kent planlama fikri ve uygulamas tarm devrimi ile yerle-
ik yaama geilen ve ilk kentsel yerlemelerin olumaya
balad neolitik aa dek gider. Ancak, bugn anlad-
mz anlamda planlamay, salt meknsal dzeyde, mimari
elerin birbirleriyle ilikilerinin estetik bir dzenlemesi
ile snrl grmeyen ve daha karmak ve girift toplumsal
ilikiler ann bir ifadesi ve etkileyicisi olarak karlkl
ilikisellik iinde ele alan yaklamn gemii, sanayi dev-
rimini izleyen dnemle balar.
Bu ereveden bakldnda, kent planlama anlaynn
ortaya k ve kurumsallamas 19. yzyl sonlarna tarih-
lendirilebilir. Kent planlamann tarihsel bir gereksinim
olarak bu dnemde ortaya knn ardnda yatan gelime-
ler ise sanayi devriminin yol at byk nfus hareketleri
ile kent-kr ilikisinin yeniden tanmlanmasnda ve bunlara
bal olarak oluan yeni yerleme kademelenmesinde aran-
maldr. Krsal alanlardan sanayinin younlat kentlere
yaplan g, bu yerlemelerin nfuslarnn byk bir hzla
artmasna yol aarken yeni nfus younlamasnn berabe-
rinde getirdii altyap, konut, ulam ve evre sorunlarna
kar devlet ve toplum hazrlkl deildi. Bu dnemde sa-
nayilemenin en youn biimde yaand ngilterede
kentsel alanlarda yaayan ii snfnn durumu tahamml
snrlarn zorluyordu. Krdan kopmu, emeklerinden ba-
ka satacak bir eyleri olmayan iiler sanayi birimlerinin
konumland nfus younluu yksek kentin merkezleri
24
 Planlama Kuramna Giri
ve yaknnda byk bir yoksulluk ve sefalet iinde 12-15
saat boyunca almak zorunda braklmaktayd. F.
Engelsin o yllarda ngilterede kentsel alanlarda yaayan
ii snfnn durumuna ilikin olarak yazdklar evre, ko-
nut ve hijyen koullarnn vahametini tm plakl ile
gzler nne sermektedir.
Engels, ngilterede i Snfnn Durumu 14 (1975:
328-374) balkl yaptnda, 19. yzyl ortalarnda lkenin
tm byk sanayi kentlerinin iinde bulunduu koullar
anlatrken ngiliz ii snfnn yaad konut alanlarn ve
konutlardaki insanlk d koullar da ayrntl olarak gz-
ler nne sermektedir. Bu yaptta, bitiik nizamda arka
baheleri olmayan, sokak genilikleri bir evden dierine
kolaylkla atlanacak kadar yakn olan, tm insan ve hay-
van pisliklerinin sokaklara dkld, su birikintileri ile
delik deli yollara cepheli, havalandrma imkn olmayan
ve gne almayan evlerden oluan, dayanlmaz bir
koku ve pislik iindeki, en asgari salk koullarndan sz
dahi etmenin olanaksz olduu konut evreleri, byk
kentlerin tmnn ortak zellii olarak resmedilmektedir.
Konutlar, son derece kk, bazen hayvanlarla paylalan
tek bir odada 4-6 kiilik ailelerin tm bireylerinin ayn bir
saman dekte i ie yatp kalkt, herhangi bir mobilya-
nn olmad, nemli, karanlk, krk dkk pencereleri ne-
deniyle souk, pis ve safalet ortam olarak tanmlanmakta-
dr. Kukusuz, emeki snfn iinde bulunduu yoksulluk,
alk ve salksz yaam evreleri, 19. yzyl boyunca artan
biimde olumsuz etkisini tifo, kolera gibi hijyen koullar
ile dorudan ilikili olan salgn hastalklarn hzl art, bir
yandan yaam sresini ksaltrken dier yandan da re-
14
Engels, F., The Condition of the English Working Class, Karl Marx,
Frederick Engels: Collected Works, c. 4, 1844-45, Progress Publishers,
Moskova, 1975.
25
Kentsel Planlama Kuramlar
timde ciddi verimsizlie yol ayordu. Kapitalizmin bir sis-
tem olarak varln srdrebilmesi emein kendini yeni-
den retim koullarnn iyiletirilmesini zorunlu klyordu.
Ayrca, kent merkezine bitiik ii mahallelerinden uzakta
yaamalarna karn, yeni gelimekte olan burjuvazi de bu
olumsuzluktan etkileniyor ve soruna zm yollar ar-
yordu. Fabrikalar civarna yaptrdklar ii konutlarnda
evre koullarnn grece salkl hale getirilmesine alan
sermaye sahipleri, ksa sre iinde bu trden bireysel giri-
imlerin kesin bir zm olmadn anladlar. Kentsel l-
ekte burjuvazinin altndan kalkmas olanaksz byk alt-
yap, sosyal konut ve salklatrma projelerinin yaama
geirilebilmesi iin geriye, yasama, gvenlik, savunma ve
uluslararas ilikiler hari mmkn olduunca piyasa dn-
da kalmaya alan devletin -merkezi ve yerel- bu alana top-
tan mdahalesi dnda bir seenek kalmamt. Kent plan-
lama almalar toplumsal destek ve meruiyetini byle bir
ortamda kazand.
19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda yeni yeni
kurumsallamakta olan kent planlama ile yukarda resim-
lendirilen tablonun dzeltilmesi iin bir yandan reformist
kent topyalar yaama geirilmeye allrken, dier yan-
dan mevcut kentin kamusal alanlarnn grkemli yaplarla
ve yeni bir kent planlama ve tasarm anlayyla gzelleti-
rilmesine alld.
Bu erevede kentsel planlama tarihinde 19. yzyln
sonlarna tarihlenebilecek olan iki nemli hareketten sz
etmek gerekecek. zleyen blmde gzel kent hareketi
ile Ebenezer Howardn bahe kent anlaylarna deini-
lecektir.
Planlama tarihinde Gzel Sehir (City Beatiful) hare-
keti olarak adlandrlan planlama yaklam, ileride gre-
ceimiz gibi, Howardn kentten uzaklama nerisine kar-
lk, kentin kamusal meknlarnn yeniden yaplandrl-
26
 Planlama Kuramna Giri
masn nerir. Birinci modelde kent dna karak mevcut
kentin sorunlarnn da azaltlaca dnlrken; ikinci
tutuma gre kentin kamusal alanlarnn, tm kentlilerin
birlikte yeni bir ruhla btnlemelerini salayacak biim-
de yeniden tasarlanmas, kentteki birok sorunun da hafif-
lemesini salayacaktr. Birinci hareket ncsn ngilte-
rede bulurken, ikincisi ABD kkenli bir hareket olarak
planlama tarihindeki yerini almtr.
Gzel Sehir hareketi 1890 ve 1900l yllarda
ABDde kentsel alanlarda yaanan byk yoksulluun yol
at manevi kntye kar kentlerin byk antsal ya-
plar ve kentsel tasarm almalaryla almas giriimidir.
Sanayilemeyle toplumda snfsal g dengeleri deimi
ve yeni glenen metropol kentler sanayi burjuvazisinin
imgeleri olmaya balamt. Planlamann birincil grevi bu
kentleri bu yeni sosyal yapya uygun biimde yeniden ya-
plandrmakt. Chicago ve Washington D.C.de ilk kap-
saml uygulamalar yaama geirilen hareketin gzellik pe-
inde komas, salt gzel kentler yaratmaktan ok bu giri-
imi bir toplumsal denetim arac olarak kullanarak kentli-
ler arasnda manevi ve kamusal bir erdem birlii olutur-
maktr. Hareketin savunucularna gre, bu tr bir gzel-
letirme uyumlu bir toplumsal dzen olumasna, bu da
kent merkezinde yaayan yoksullarn yaam koullarnn
gelimesine katkda bulunacaktr.15 Grld gibi, G-
zel Sehir yaklam Howardn modelinin de zerinde bir
mekn fetiletirme hareketidir. Mekna bir nesne gibi
bakarak nedensel bir g atfeden mutlak mekn anlay-
nn16 en ar rneklerinden birini oluturmas bakmndan
da ilgintir.
savunarak bunun toplumsal bir hedef olarak ne kartl-
15
http://en.wikipedia.org/wiki/City Beautiful.
16
Farkl mekn anlaylar iin bkz. Sengl, H. T., Kentsel eliki ve Siyaset,
WALD, Demokrasi Kitapl, stanbul, 2000, s. 144-145.
27
Kentsel Planlama Kuramlar
1890l yllarla balayan ve 20. yzyl balarnda de-
vam eden tarih kesiti ABD iin dnm noktasn oluturan
yllar kapsar. Piyasann insafna braklm bir ekonomik
yap, toplumsal huzursuzluk ve yksek su oranlar, maf-
ya, hkmette yolsuzluklar, krdan kente srekli g, ar
youn kent merkezleri, dngsel ekonomik krizler vb. ta-
rmsal retim arlkl, grece iine kapal, muhafazakr,
tekdze toplumsal yapnn hzla paralanp dnmeye
baladn gstermektedir. Bu olumsuzluklarn byk b-
lm ulam olanaklarnn geliimi ile kendilerini banliy-
lere atan orta ve st-orta toplum kesimlerinin kent yoksul-
larna terk ettikleri kent merkezlerinde yaanyordu. Bu
oluum kent merkezlerinin hzla knt alanlarna d-
nmesine yol amaktayd.
Banliylerde yaayan gelir dzeyi yksek toplum ke-
simleri ise kent merkezlerini salt alma alanlar olarak
kullanmakta ve ileri biter bitmez de kendilerini evredeki
gzel evlerine, villalarna atyorlard. Ancak, kent merkez-
lerinde yaanan yksek su oranlarnn toplumu rkte-
cek boyutlara ulamas reformcular harekete geirdi. Ge-
nellikle orta ve st-orta toplum kesimlerinden gelen re-
formcular ncelikle kendi toplum kesimlerini de tehdit
eden ve ciddi biimde kokutan bu yksek su oranlarnn
drlmesi iin neler yaplmas gerektiine ilikin neri-
lerini yine kendi snfsal konumlar ve muhafazakr ahlak
anlaylar erevesinde gelitirdiler. Buna gre, ncelikle
kentte yaayan herkesin, bir ekilde kendisini, ortak ma-
nevi ve toplumsal deerlerin paylald bir topluluun
yesi olarak alglamas salanmalyd.
Bu erevede bir blm reformcu salk koullarnn
iyiletirilmesi zerinde dururken; Gzel Sehir hareketini
masn isteyen reformcular ise vurgunun gzel kent ya-
ratmak zerinde yaplmasn neriyorlard. Kentlerde bu
28
 Planlama Kuramna Giri
ynde yaplacak giriimler dier alanlardaki reformlar da
canlandracak ve kentlilerin moral ve kentsel yaama y-
nelik erdemlerinin gelimesinde ilham kayna olacak ve
kentsel ahlaki uyum ve dzen salanm olacakt.17
Bylelikle gzel ehir,
Yoksullarn davran ve dncelerini etkileyerek yaa-
dklar kente ballklarnn ve ahlaki gvenilirliklerinin
artmasna yol aarak toplumsal hastalklarn ortadan
kalkmasn,
Amerikan kentlerinin gzel sanatlar iar edilmi Avru-
pal rakip kentlerle kltrel dzeyde yarabilmesini ve
Kent merkezini terk eden st toplumsal snflarn ekici-
lik kazanan kent merkezine dnlerini ve kent merke-
zinde daha ok harcama yapmalarn salayacakt.
Ancak, 19. yzyl sonlarna gelindiinde Gzel Sehir
hareketinin, kentlerin zellikle ii mahallelerindeki irkin
grntleri ortadan kaldrmaya yetmedii anlalmaya ba-
land. Bu hareketle her ne kadar kent merkezleri yepyeni
bir vitrine kavumu, byk parklar ve antsal yaplar etki-
leyici bir kentsel peyzaj yaratmsa da tm bu planlama fa-
aliyetleri milyonlarca kentlinin yoksulluk iindeki yaa-
mna olumlu ynde bir etki yapmad. Ancak, hemen be-
lirtmek gerekir ki Avrupann byk sanayi kentlerinde
19. yzyl balarnda yaanan kolera ve tifo gibi byk sal-
gn hastalklar byk lde nlenmiti. Yine de kentsel
planlamann gndeme oturmasnda byk katks olan
kentsel hijyen sorunlarnn tmyle zmlendiini sy-
lemek iin olduka erkendi. zellikle yoksul kent prole-
taryas iin uzun alma saatleri, son derece niteliksiz,
17
Agy.
29
Kentsel Planlama Kuramlar
kk konutlara yksek kiralar denmeye devam ediyor-
du (Hall, 1996; Howard, 1985).18
Emeki snfn kentlerde sefalet iindeki yaam, baz
reformist kentsoylularn bu sorunu zmek iin yeni plan-
lama yaklamlar retmelerine ve bu ynde hazrladklar
projeleri gerekletirmek iin harekete gemelerine yol a-
t. Bu balamda Ebenezer Howard mevcut kentleme ve
planlama anlayn kkten deitirmeyi hedefleyen bir
byk proje ile yola kt.
1850 ila 1928 yllar arasnda yaayan Howard, modern
kent planlamasnn en nemli isimleri arasnda saylmakta-
dr. 1898 ylnda yaymlanan Gelecek: Gerek Reforma Ba-
rl Bir Yol adl kitabn 1902 ylnda Gelecein Bahe
Kentleri ad ile ikinci basks yaplmtr. Howard, Bahe
Kent kavramn yeni bir toplumsal dzenin meknsal ifa-
desi olarak gelitirerek ilk kez, planlamann kentsel alan-
larda salt estetik ya da yararc ilevinin tesinde ilevler de
stlenebileceini gstermitir. Yaad yllarda kentsel
evreden hem burjuvazinin hem de iilerin ciddi yakn-
malar olduunu belirleyen Howardn amac, sanayi kent-
lerinin ar kalabalk, youn ve salksz yaam koullar
ile krsal alanlardaki nfusu azalm, i karartc ortamla-
rn gidermeye ynelik zm nerileri gelitirmektir. Ya-
plmas gereken, kentlerden krsal alanlara geri dn
salarken kentsel yaamn salad yeni olanaklar da ko-
rumaktr. Howard, Bahe Kenti 19. yzyl kent modelinin
yol at toplumsal ve evresel sorunlara kar radikal bir
almak olarak nermitir. Bahe Kent kentsel ve krsal
yaamn olumlu elerinin bileimi olarak tasarlanmtr.
18
Hall, P., (1996) Cities of tomorrow. Oxford: Blackwell (Updated edition.
First published 1988); Howard, E., (1985) Garden Cities of Tomorrow. At-
tic Books (First published in 1898 as Tomorrow: Aktaran: Steno, N. (2000),
Normativity In Urban Planning www.a-aarhus.dk/welfarecity.
30
 Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

Howard, kentsel yaamn gerektirdii sosyal ve kltrel lenmesine ynelik ataerkil tutum birouna antidemokra-
donatlarn salanabilecei, konut ve iyerlerinin birlikte tik ve baskc gelebilir. Ancak, yine de Bahe Kent saye-
yer alaca asgari bykle sahip olan; ancak krsal ya- sinde sosyal amalar ne kartan ve planlama mesleinin
amn yz yze ilikilerini srdrebilecek lde azami birincil grevleri arasna kentsel yaam koullarnn iyile-
byklkte (32.000 kiinin yaamas planlanan); dk tirilmesini koyan bir planlama yaklamnn gndeme yer-
younluklu (hektara en ok 25-30 kii); havas temiz; ay- letirilmesi salanmtr.19
dnlk (tm enerji gereksinimi elektrikle giderilecektir); Ancak, hl kent planlama anlay fiziksel evrenin
rekreasyon etkinliklerinin kolaylkla gerekletirilebilecei daha salkl koullara imkn verecek biimde yeniden ya-
donanm olan; iyerleri ile konut kullanmlarnn yrme planmasyla snrlyd. Binalar arasndaki mesafelerin her
mesafesinde olduu; yerleme evresinin yeil bant aracl- bir yapnn yeterli k ve hava alacak biimde tasarlanmas,
yla krsal alanla btnletii bir kent modeli tasarlam- kentte ak alanlar, parklar oluturmak ve ulam sistemini
tr. Bylelikle, ngiltere rneinde en kt temsilcisini bu- tat trafiini rahatlatacak biimde yeniden tasarlamak kent
lan sanayi kentlerinin salksz, hava kirlilii yksek, yo- plancsnn meslek alann belirleyen ura alan olarak g-
un, eriilebilirlik olanaklar snrl, karanlk meknlarnn rlyordu. Kukusuz bu yaklam ve anlayn yerleme-
yaratt insanlk d yaam koullar ortadan kaldrlm sinde kent planlamasnn iinden doduu mimarlk mes-
olacaktr. Howard kitabnda projenin nasl gelitirileceine leinin snrl bak as ve eitim anlay -kanlmaz
ve mali sorunlarn nasl alacana ilikin aklamalara da olarak- belirleyici olmaktayd.
yer vermitir. Daha sonra kurduu Bahe Kentler Dernei Ancak, 20. yzyln ortalarna gelindiinde kentler de,
araclyla da projesini yaama geirmeye almtr. le- kentlerde yaayanlar da olduka karmak bir yap sergi-
rideki yllarda Howardn projesinde tasarlad sosyal bo- lemeye balad. Salt fiziksel dzeyde yaplan mdahalele-
yut byk lde nemsizletirilip ilevsiz hale getirilerek, rin kentsel sorunlarn zmne ciddi katk yapmad
byk metropoller evresinde, arlkla orta snflarn ye- ok daha iyi anlalmaya balanmt. 20. yzylda planla-
ledii, banliy yerlemeleri biiminde yatakhane kentler mann ilgi alan kentlerdeki sosyal, ekonomik ve meknsal
olarak yaama gemi ve zaman iinde en bilinenleri sorunlar birlikte kavramaya ynelik olarak geniletilmek-
Letchworth, Hampstead, Welwyn ve Milton Keynes olmak le kalnmad, yerel ynetimler de artk bu nemli arac
zere otuzun zerinde bu tr yerleme kurulmutur. kendi kurumsal yaplarnn nemli bir boyutunu olutur-
Bahe Kentlere ilikin olarak bugn, bata mekn feti- duunu anlamaya baladlar. Bu yeni anlay niversitele-
izmi olmak zere, kukusuz birok ynden eletiri geti- rin ilgili blmlerinin eitim programlar kadar, planlama
rilebilir. Sanayileme ve kapitalizmin yol at yeni top- uygulamalarna da byk lde yansd. Kent planlama-
lumsal ilikilerin meknsal dzenlemelerle alabileceini nn tasarm mesleinden gelenler yannda altyap mhen-
dnmek, bize bugn olduka ocuksu bir saflk olarak dislerinden sosyologlara, iktisatlara, istatistikilere, kamu
gelebilir. Kentin sorunlarnn ve zm nerilerinin yuka-
19
Steno, N., Normativity in Urban Planning, www.a-aarhus.dk/welfarecity,
rdan aaya mimar-planc teknokratlar tarafndan belir- 2000.

31 32
 Planlama Kuramna Giri Kentsel Planlama Kuramlar

yneticilerine ve hukukulara kadar ok geni bir meslek durumu bir kriz durumu olarak tanmlamaktadr. Planla-
grubunun ortak almasna gereksinim duyduu daha iyi ma disiplinin iinde bulunduu bu kriz ortamn aarak
anlalmaya baland. meruiyet temelinin andrlmasn nasl nleyeceini ise
20. yzyldan gnmze kadar geen sre iinde zaman gsterecektir.
planlamann meslek alan olarak geirdii ilgin gelime
bu kitapta yer alan Kapsaml Planlama ile ilgili blmde,
ABD rneinde ayrntl olarak ele alnd iin burada tek-
rarlanmayacaktr.
zetlersek, kent planlamasnn yz elli yllk tarihinde,
gerek meslein ieriine, gerekse uygulamasna ynelik
olarak ok kkten deiiklikler yaand zellikle vurgu-
lanmaldr. Kendi varln ve mesleki uygulamalarn kendi
iinden bu denli youn eletiriden geiren ve toplumsal
koullardaki deiimlerle birlikte kendisini srekli yeni-
den yaplandrarak yenilemeye alan az sayda bilim ve
uygulama alanlarndan birisidir planlama disiplini. zel-
likle Sovyet deneyiminin uzun sreli baars ile kapitalist
Bat dnyasnn uzun yllar derinden etkileyen 1930l yl-
larn Byk Buhran dneminin yaratt tahribat amak
iin bavurulan planlama etkinliklerinin salad ekono-
mik iyileme, planlama kavram ve anlayna Bat toplum-
larnda Keynesgil politikalarn etkili olduu 1950-1970
dneminde byk gven ve prestij salad. Kukusuz kent
planlamas da bu olumlu rzgrdan nasibini ald. Ancak,
ortaya kndan beri kamu yararn temel lt olarak
alan ve meruiyet temelini de bu ifadede bulan planlama
disiplinine 1980li yllarda yeni liberal rzgrla birlikte
yneltilen youn eletiriler, planlamann serbest piyasa
ekonomisinin gelimesi nndeki en ciddi engellerden bi-
risi olarak grme noktasna kadar gelmitir. Nitekim,
Friedman (1987)20 planlamann bugn iinde bulunduu

20
Friedman, J., Planning in the Public Domain: From Knowledge to Action,
Princeton University, New Jersey, 1987.

33 34
 Kentsel Planlama lii Notlar
Kentsel Planlama lii Notlar1
Raci Bademli
MERSN KENTSEL PLANLAMA SL
KENT MERKEZ ALISMA GRUBU NOTLARI
CP 401 (Gz 2000) -Ekim 2000 / Ocak 2001;
CP 402 (Bahar 2001) -Mart 2000 / Haziran 2000
PARADOKS
Paradoks nedir?
Paradoks, Yunanca kkenli bir kelime. ki paras var: para
ve doxa. Tahmin edeceiniz gibi paradokstaki para, bildi-
imiz, yani Trkeye Farsadan gemi para (pare, pare)
deil (Bkz. Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Lgat, Ankara, 1970). Yunanca para, at the side of, alongsi-
de of [yannda, boyunca] anlaml bir nek (prefix). ngiliz-
cede by, past, beyond, to one side, aside from ve amiss an-
lamlar da tayabiliyor. Doxa ise, Yunanca dokein (to think,
2 elikili, inanlmaz veya absrd grnen, ancak gerekte doru olabilen
1
Bu yaz Prof. Dr. Raci Bademlinin 2005 ylnda Sehir Planclar Odas tara-
fndan yaynlanan Kentsel Planlama ve Tasarm rencilerine Notlar isimli
kitabndan alnmtr.
35
Kentsel Planlama Kuramlar
to suppose) kknden treme. ngilizcede opinion [gr]
anlamna geliyor (Bkz. Guralnik, Websters New World
Dictionary, New York, 1972).
Paradoks (paradox) ngilizcede drt ayr anlam ta-
yor (Bkz. Websters New World Dictionary):2
1 formerly, a statement contrary to common belief
2 a statement that seems contradictory, unbelievable, or
absurd but that may actually be true in fact
3 a statement that is self-contradictory in fact and, hence,
false
4 a person, a situation, act, etc. that seems to have contra-
dictory or inconsistent qualities.
Buna bakarak, paradoksun ngilizcede bir olumlu (anti-
tez, zt dnce), bir de olumsuz (yanl ya da elikili d-
nce) anlam var diyebiliriz. Oysa, paradoksun Trkede
bir tek anlam var: Kklemi kanlara aykr olarak ileri
srlen dnce. Paradoksal (sfat) ise aykr dnce
niteliinde olan anlamnda (Bkz. TDK, Trke Szlk,
Ankara, 1983). Yani biz paradoksu olumlu anlamda kulla-
nyoruz.
Olumlu anlamyla ele alrsak, paradokslar iin bilim-
sel dncenin kavramsal ahahtarlar demek yanl olmaz.
nk soru sormamza, kklemi kanlar sorgulamam-
za yardmc olabiliyorlar. Bu bakmdan kentsel planlamada
karmza sk sk kan, ancak sistematik biimde ele al-
madmz ve (dolaysyla) tartmadmz paradokslara
(zt fikirlere) ayr nem veriyorum. Neden mi?
Bence, kentsel planlama disiplini Trkiyede sanki or-
taa karanlnda gibidir. Salkl bir bilimsel tartma or-
2
1 genel inana aykr bir ifade
bir ifade
3 gerekte kendisi ile elien, bu nedenle yanl olan bir ifade
4 elikili veya tutarsz nitelikleri var gibi grnen bir kii, durum, davran vs.
36
 Kentsel Planlama lii Notlar Kentsel Planlama Kuramlar

tam yoktur. Karikatrletireyim: Tartlmaz dorular ve ne yazarak sizlerle paylamay deniyorum Belki sizleri
yanllarmz vardr. Dorular bilen hocalarmz, doru- soru sormaya, sorgulamaya, yant aramaya, aratrmaya,
larn yazld dokmanlar vardr. Hocalarmz bizim verilmi yantlar tahkik etmeye zorlarlar...
iin dnr, bizim iin yazarlar. Dolaysyla bizim ne
dnmemize ne de yazmamza gerek vardr. Niye olsun Sre/Sonu
Sre/ Sonu (Hatice/ Netice) Paradoksu
ki? Bize den bu tartmasz (a priori) dorular anla-
mak/renmek, tekrar etmek, gelitirmek ve yaymaktr. Acaba kentsel planlamada sonu mu nemlidir, yoksa s-
(Ama bu iler aratrmay, okumay, almay gerektirir. re mi? Planlar neyi gstermelidir; hedefleri mi, yoksa he-
Oysa, biz bunlardan dahi kaarz. Galiba biraz tembelizdir. deflere nasl ulalacan m?
Kulaktan dolmay, kafadan atmay, okumadan bilmeyi,
yazmadan konumay, bilmeden fikir yrtmeyi pek seve- Par
Para
ara/Btn Paradoksu
riz!) Kentsel planlama sanki bir inan sistemi, bir din;
nermeleri ise tartlmaz dnceler, evrensel dorular, Her btn bir baka btnn parasdr. Ama her bt-
tabular haline gelmitir. Oysa, kentsel planlama disiplini nn de paralar vardr. Yani btnleri para, paralar ise
bilimsel bilgiye; bilimsel bilgi ise srekli soru sormaya, btn olarak alglamak mmkndr. Byle olunca, kent-
sorgulamaya, yant aramaya, aratrmaya, verilmi yantlar sel planlamada paralardan btne bakmak ile btnden
tahkik etmeye dayanr. Byle olunca, paradokslar ayr bi- paralara bakmak arasnda neden fark olmaktadr? Kentsel
rer nem tar. Kentsel planlama disiplinini dnce tem- planlamada hangi yaklam (tmdengelim mi, tmevarm
belliinden (ortaa karanlndan) zgr, bilimsel, yarat- m) daha uygundur? rnein, lke-blge, kent, kent par-
c dncenin aydnlna tamamza yardmc olurlar. as, alan, ada, parsel vb. sralamas her zaman anlaml
Szn ksas, paradokslar, kentsel planlamada bilimsel d- mdr? Tersi bir sralama ne anlam ifade eder?
ncenin, verimli tartmalarn mihenk talardr.
Bilme/
ilme/Planlama
Bilme/ Planlama Paradoksu
KENTSEL PLANLAMADA BAZI PARADOKSLAR
YA DA BAZI TEMEL TARTISMA KONULARIMIZ Bilmek ve planlamak farkl hedeflerdir. Dolaysyla, plan-
lamak zere anlamaya almak ile bilmek (ya da bilimsel
Mersin kentsel planlama iliinde karmza kan para- bilgi retmek) zere anlamaya almak farkl uralar
dokslardan bazlarn size hatrlatmak isterim. Bunlar za- olmaktadr. Birincisi sorun zmek zere mdahale et-
man zaman tartyoruz. Ancak, buz zerine yaz yazmak mek ve yapmak, dieri ise soru yantlamak zere ara-
rneinde olduu gibi, ilikteki bu tartmalarmz kaybo- trmak ve dnmekle ilgilidir. Bu nedenle kentsel plan-
lup gidiyor Sanki havalar snyor, buzlar eriyor ve elle- lama srecinde yaplmas gereken tespitler ve deerlen-
rimizde serin bir slaklkla, ama yine de karanlkta kalaka- dirmeler, her zaman bilimsel bilgi retme srecinde ya-
lyoruz (mu acaba?) zlyorum.. Belki bir eyler dei- plmas gerekenlerle akmaz. Kentsel planlama metodo-
ir umuduyla bu sefer ilikteki temel tartma konular- lojisi ile bilimsel bilgi retme metodolojisini kartrma-
mzdan, sevgili paradokslarmzdan bazlarn kt zeri- mak gerekir. Kentsel planlamada mevcut ileyi, durum,
37 38
 Kentsel Planlama lii Notlar Kentsel Planlama Kuramlar

eilim ve beklentilerin belirlenerek sorunlar/olanaklar lerin bamsz yaratc mesleki kimlikleri grup kimliini,
(SWOT analizleri) balamnda deerlendirmeleri esastr. grup kimlii ise bireylerin mesleki kimliklerini etkiler.
Oysa, bilimsel bilgi retmede mevcut ya da gemi ileyi, Grup almasnda nemli olan bireyler arasndaki yaratc
durum, eilim ve beklentilerin nedenlerini irdelemek ge- gerilim, mesleki sinerjidir. Bu bakmdan, kentsel planla-
rekir. Ancak, btn bunlar planlamann bir bilim olmad mada grup almas, ama grup almasnda da bireysel
ya da bilimsel bilgilerin planlamada bir ie yaramayaca alma esastr. Grup almas bir amalgam deil, bireysel
anlamna gelmez. Bu durumda kentsel planlama iliklerin- almalardan olumu bir doku olmak durumundadr.
de nasl bir yol izlemeliyiz; planlamak zere mi, bilimsel Yani grup almas renklerin bir karm deil, renkli bir
bilgi retmek zere mi anlamaya almalyz? kompozisyondur. Demek ki hem grup olarak almay
hem de grup iinde birey olmay renmek durumundayz.
Tasarlama/Planlama
Tasarlama/ Planlama Paradoksu Grdnz gibi kentsel planlama iliklerinde iimiz hi
de kolay deil.
Tasarm bir sorunu zmek balamnda ulamak istenen
sonu durum, plan ise sonu duruma ulamak iin yapl- nermek/Karar
nermek/ Karar Vermek Paradoksu
mas gereken ilerle ilgilidir. Bu bakmdan tasarlamay plan-
lama ile kartrmamak gerekir. Bir tasar olmadan plan Kentsel planlamada zm nerileri retmek, planlama ka-
olamaz. nk tasar, plann hedefi, vizyonudur. Planla- rar vermek anlamna gelmez. Kentsel planclar, karar ve-
mak iin mutlaka zeceimiz bir sorun, ulamak istedi- rici deil, karar vericilere yol gsteren, onlar uyaran mes-
imiz bir hedef olmaldr. Ayrca, bir tasar iin birden faz- lek insanlardr. Kukusuz, planlama bir ynetim ilevidir.
la plan yaplabilir, ama bir plann birden fazla sonu hede- Ancak, plan hazrlamak, ynetmek anlamna gelmez. Do-
fi olamaz. Buna karlk, gerekleme plan olmayan tasa- laysyla plan dokmanlarnda ifade ettiimiz nerilerin
rm olabilir. Buna rya veya hayal de diyebiliriz. Bu ancak karar vericiler tarafndan benimsendiklerinde plan-
bakmlardan kentsel planlama, kentsel tasarm aar. Tasa- lama karar haline geldiklerini unutmamamz gerekir:
rm bir rya ise, plan bir ryann nasl gerekleeceinin nermek, neri seenekleri sunmak, planlama karar ver-
ryasdr. Peki, biz ne yapmalyz; ryalara m, yoksa rya mek anlamna gelmez!!!!
gerekletirme ryalarna m nem vermeliyiz?
Soru/Sorun
Soru/ Sorun Paradoksu
Grup/Bire
Grup/ Bireyy a
Bire almas Paradoksu
Soru yantlanr, sorun ise zlr. Bu bakmdan kentsel
Kentsel planlama bireysel bir ura deildir. Birlikte a- planlama sorularla deil, sorunlarla ilgilidir Bu konuya
lmak, dnmek ve rya grmek anlamnda grup al- daha nce de deinmitim: Kentsel planlamada sorular ve
mas gerektirir. Bu nedenle, kentsel planlamadaki grup a- yantlar kent ve planlama bilimlerinin; sorunlar ve zm-
lmasn basit bir iblm meselesi ya da bireysel al- ler ise kentsel planlamann meselesidir. Ama hi soru
malarn basit bir toplam olarak alglamak yanltr. Birey- sormadan kentsel planlama yaplabilir mi? rnein, so-

39 40
 Kentsel Planlama lii Notlar
run nedir?, Olanaklar nelerdir?, Vizyon nedir?, Ya-
sal dayanaklar var mdr?, Kaynaklar yeterli midir?,
Sorunun sahibi kim/kimlerdir? vb. sorular gibi.
Vade/Uzun
Ksa Vade/ Uzun Vade Paradoksu
Kentsel planlamada zaman nemli bir konudur. Planlama
gelecekle ilgilidir. Biz bugne ve gemie, ileride olabile-
cekleri tahmin etmek, kestirmek ve yaplmas gerekenleri
belirlemek zere bakarz. Gelecek, kristal kremizde hep
biraz bulutumsudur, ama genellikle ksa vadelerde kkl
deiiklik beklemeyiz. Vade uzadka, kestirimlerimiz,
tahminlerimiz iyice bulanklar; olanaklar, dayanaklar,
kaynaklar da giderek belirsizleir, ama biz nedense kkl
deiim/dnm olaslnn arttna inanrz. yle plan- gi admlar atmas gerektiini belirler... Oysa bizde sorum-
larz. Uzun szn ksas, ksa vadeler iin gereki ve tu- lular, i yapan deil, bakalarnn yapt ileri denetleyen
tucu, uzun vadeler iin hayalci ve kkten deiimciyizdir.
lgin deil mi? Daha net grebildiimiz durumlarda r-
kek ve umutsuz, pek kestiremediimiz hallerde ise atlmc
ve umut dolu olabiliyoruz. Acaba neden?...
Sosyal/Mekn
Sosyal/ Meknsal
Meknsal Paradoksu
Sosyal ilikiler mekna yansr!. Sosyal veriler meknsal
planlamann bamsz deikenleridir! Byle deriz Buna
karlk, kentsel planlama konularnda sosyal verileri esas/
veri almay, ksa dnemli dnmeyi ve salt meknsal m-
dahalelerle snrl olmay kabullenmeyiz. Nedense, kentsel
planlamann bamsz deikenlerini, yani toplumsal iliki
verilerini deitirmek, uzun vadeli dnmek ve btn so-
runlar hep birden ve kknden zvermek bizim iin da-
ha kymetli ilerdir. Tabii ki bu arada asl iimizi, kent-
sel/meknsal planlama iini bakalarna (ama daha ok
kendi haline) brakrz Mevcut toplumsal verilere en uy-
41
Kentsel Planlama Kuramlar
gun kentsel/meknsal zmler/durumlar aramak yerine,
ideal meknsal/kentsel zmler/durumlar iin olmas ge-
reken toplumsal ilikileri dleriz. Yani kentsel/meknsal
planlama ilerini znde birer toplumsal dnm projesi
olarak alglar, bylece ksa vadede, hemen yaplabilecekleri,
yaplmas gerekenleri yapmayz... Basketbol oynamak iin
sahaya kp futbol oynamak istemek biraz tuhaf deil mi?
Aktif/Pasi
Aktif/ Pasiff Paradoksu
Pasi
Planlama, ele alnan sorunu zmek durumunda olan bir
ynetim, yani bir sorumlu, bir sorun sahibi iin yaplr.
Unutmayn, planlama bir ynetim ilevidir... Plan, sorum-
lunun ne yapmas gerektiini, hedeflere ulamas iin han-
pozisyonundadr hep!... Dolaysyla plan, sorumlunun ne
yapmas gerektiinden ok, bakalarnn ne yapmas ge-
rektii hususlarn kapsayan bir dokman haline gelir...
Olmas gereken sonu durumlar gsteren, ama bu durum-
lara ulamak zere kimin ne yapmas gerektii hususlarn
bolukta brakan, sorumluyu plan muhafz durumuna so-
kan bir belge oluverir.. rnein imar planlar pasif plan-
lamann tipik rnekleridir...
nmeci/Katlmc
Tepeden nmeci/ Katlmc Paradoksu
Katlmc
Tepeden inen planc olmay hibirimiz istemeyiz, ama
byle olmak da houmuza gider. Katlmclk zor bir u-
ratr... Tepeden inmek ise gle ilgilidir... Biz zor olan
deil, gc severiz!... yle ki katlmcl bile tepeden
inmeci bir biimde gndeme getirmeye alrz!...
42
 Kentsel Planlama lii Notlar Kentsel Planlama Kuramlar

Koruma/Kullanma
Koruma/ Kullanma Paradoksu ANKARA KENTSEL PLANLAMA SL

En iyi koruma hi el srmemektir, kullanmamaktr, sakla- ALISMA NOTLARI

maktr... Ama kentlere, kltr ve doa zenginliklerimize bu CP 401 (Gz 2001) -Ekim 2001 / Ocak 2002;
anlamda yaklaamayz... Toplumsal yaama, hayatn akna CP 402 (Bahar 2002) -Mart 2002 / Haziran 2002
ters bir nermedir bu... Korumak iin kullanmak ya da
kullanmak iin korumak gerekir. Ama kullanrken koru- 18-19 Ocak 2002de Mimarlar Odas Ankara Subesi, birinci-
mak istediklerimize mdahale eder, onlar onarmak tesin- si 1968 ylnda yaplm olan 1. Milli Fiziki Plan Semine-
de deitirir, bozarz... Hep uygun bir koruma/kullanma rinin ikincisini dzenledi. Bu seminerin Koruma Politika-
dengesi ararz... Galiba her eyin az karar ou zarar!...
lar ve Fiziksel Planlama konulu oturumuna tartmac ola-
rak katldm. Yaptm konumann bant kaytlarndan d-
Ylma/Dalma
Ylma/ Dalma Paradoksu
zeltilmi biimini sizinle paylamak isterim. Belki ilginizi
Btn yumurtalar ayn sepete koymak akllca deildir... eker. Bu arada sz konusu seminerin, Mimarlar Odas ve
ama ylmann getirilerinin nemini kim inkr edebilir Sehir Planclar Odas arasnda mimarlk, kentsel tasarm ve
ki?... Ne yapmal? zm, concentrated decentralization, kentsel planlama hizmetlerinin tanm ve meslekler aras
m acaba? ayrm ve ibirlii hususlarnda, faydal olmasn dilediim
bir tartma balattna da iaret edeyim. Siz mimarlara,
Byk/Kk
Byk/ Kk Paradoksu mimarlk hizmetlerine nasl bakyorsunuz? Sehircilerle mi-
marlarn birlikte, ya da yan yana almas mmkn m-
Kk gzeldir... ama bykln de ekonomileri var- dr? Yoksa, mimarlk ve ehircilik arasnda tpk okulu-
dr... Ne yapmal? Uygun lek nedir, nasl bulunur ki? muzda olduu gibi grnmez duvarlar m olmaldr?
Farkndaym, konuyu uzatyorum. Ancak o kadar ok
tartmamz gereken konu var ki!... Sizlere bir iki rnek ve- MEKNSAL PLANLAMA VE KORUMA
reyim derken liste ister istemez uzuyor. Eminim sizin de ak-
lnza birok paradoks taklyor: Kat, Kesin/Esnek, Es-
Meknsal
Meknsal Planlama Teori ve Pratiimiz Hakknda
ki/Yeni, Ucuz/Pahal, /D, Byme/Gelime, z-
Gzzlem
Bir G
nel/Nesnel, Ama/Ara, Krsal/Kentsel, Kamu/zel,
Merkez/eper, Nitel/Nicel, Dzen (order)/Dzensizlik
(kaos) gibi.... ve daha neler, neler!... Meknsal planlamada teori ile pratik, yani bilmek (logos)
Mersin iliinde alrken nnze kveren, akln- ile yapmak, uygulamak (technos) arasnda organik bir ba
za gelen paradokslar paylaabilmek dileiyle hepinize bol ya da kpr kurabilmi olmak gerekir. Meknsal oluum-
paradokslu projeler dilerim... lar ve bunlara mdahale usullerini, yani meknsal plan-
lamay sadece biliyor veya sadece yapyor deil; hem bili-
04 Mart 2001 yor hem de yapyor, yani (technos-logos anlamnda) yapa-

43 44
 Kentsel Planlama lii Notlar
biliyor olmak nemlidir. Bir baka deyile, her uygulamal
bilim alannda olduu gibi, planlamada da teorinin pratik-
ten damtlmas; pratiin ise teoriye dayanmas esastr.
Acaba, lkemizdeki meknsal planlama anlay ve yaklam-
lar (teoriler) ile uygulamalar (pratikler) hakknda bu ba-
lamda ne syleyebiliriz? rnein, otuz drt yl nceki plan-
lama (lkesel fiziki planlama) tartmalarndan gnmze
gelene kadar neler yapm; doru ya da yanl, yaptklar-
mzdan neler renmiizdir? Hangi meknsal biimlenme
srelerini ve bu srelere mdahale anlamnda, hangi
meknsal planlama abalarn hakkyla sorgulam; hangi
meknsal planlama teorilerini gelitirmi durumdayz?
Meknsal/fiziki planlama teori ve pratiindeki birikimimiz
nicedir?
Meknsal planlamada dere tepe dz gitmi, otuz drt
yl bir gz gitmi, ama arkamza baktmzda bir arpa bo-
yu yol gitmi olduumuzu dnyor; meknsal plancla-
rn (meknsal planlama yapmak ve meknsal planlama ei-
timi vermek durumunda olanlarn) arasnda,
a) lkemizde pek kayda deer meknsal planlama uygu-
lamas olmamtr; dolaysyla pratikten renebilecek,
damtlacak yle fazla bir eyimiz yoktur ya da,
b) lkemizde meknsal planlama etkili olamamtr, bun-
dan sonra da olamaz; zaten globalleen dnyada ulus-
devletle birlikte meknsal planlama kavramna da gerek
kalmayacaktr diyenler;
c) lkesel, blgesel ve kentsel planlamann ldn ile-
ri srenler,
d) meknsal planlamann, politika, speklasyon ve kiisel
karlar denizinde alkalanp duran bir kk gemi ol-
duunu dnerek umutsuzlua kaplanlar,
e) blge planlama, ehir planlama, kentsel tasarm, peyzaj
mimarl ve mimarlk arasna duvarlar renler ve,
45
Kentsel Planlama Kuramlar
f) meknsal planlamada yeni kavramlar, yeni teorik a-
lmlar iin mutlaka darya (o da Avrupa veya Ameri-
kaya) bakmak gerektiini dnenler
olmasna zlyorum.
zntmn zn, lkemizde meknsal planlamayla
ilgili evreler ierisindeki ve meknsal planlama teori ve
pratii arasndaki kopukluklar oluturuyor. Kukusuz, me-
knsal planlama balamnda,
a) merkezi ynetim ve yerel ynetim brokrat ve teknok-
ratlar;
b) merkezi ve yerel ynetimler ile meslek kurulular;
c) kent planclar ile peyzaj mimarlar, mimarlar ve m-
hendisler,
d) niversiteler ile merkezi ve yerel ynetimler ve meslek
kurulular ve,
e) gnll kurulular ile dierleri arasnda
kurumsal ve kiisel iletiimsizlik, bir araya gelememezlik,
geimsizlik, gerginlik aklamas g bir sosyal olgudur.
Tm bu kopukluklar, paralanmalar gidermek gerekir.
Ama asl aklamas g ve belki de deitirilmesi en zor
olan husus, meknsal planlama anlay ve yaklamlarmz
(teoriler) ile yaplanlar, uygulamalar (pratik) arasndaki
kopukluktur.
Bildiimizi yapmadmz veya yapamadmz; yapt-
mz veya yapamadklarmzdan gerektiince reneme-
diimiz; rendiklerimizi ise yeterince paylaamadmz
sylemek yanl olmaz. Bildiimizi yapmam ya da ya-
pamam olmamz da; yaptmz veya yapamadklar-
mzdan ders kartamam olmamz da; rendiklerimizi
paylaamyor olmamz da bize yakmyor. te, teori ve
pratik arasndaki bu arpc kopukluk, planlama evreleri
46
 Kentsel Planlama lii Notlar
iinde ve arasnda yaanan paralanmalarla birlikte bam-
baka bir durum yaratyor: Meknsal planlama zihniyeti-
miz evrimlemek, gelimek yerine, deyi yerindeyse, man-
tarlayor, ryor ya da kokuuyor.3
1. Milli Fiziki Plan Seminerinden bu yana geen otuz
drt yl ierisinde Trkiyede lke/sektr, blge, il, metro-
politen alan, kentsel yerleim, kent paras, zel statl
alan, ve yerleke dzeylerinde pek ok planlama deneyimi
biimlenmitir. Ama bu deneyimler gerektiince belge-
lenmemi; baar ve baarszlklar yeterince tartl-
mam; meknsal planlama pratiimizin deerlendirilme-
sinden kaynaklanan yaygn bir bilgi birikim sreci olu-
mamtr. rnein, 1960-70lerin imar plan yarmalar,
blge planlama almalar; 1970-1980lerin Metropoliten
Planlama Brolar, turizm ve sanayi alanlar planlama a-
lmalar; 1980ler sonrasndaki merkezi ve yerel ynetim-
lerin planlama ve byk proje almalar neredeyse unu-
tulmutur. Meknsal planlama deneyimimiz zengindir,
ama ne yazk ki planlama birikimimizle ters orantldr.
nk deneyimleri biriktirmesini, paylamasn, deer-
lendirmesini ve buradan yola karak meknsal planlama-
nn hem kuramsal (teorik) hem de kurumsal, yasal ve mali
erevelerini gelitirmesini bilmiyoruz.
Bu nedenlerle bugn Trkiyede:
a) Gneydou Anadolu, Dou Karadeniz, ve neredeyse
Marmara blge planlar yabanc planlama irketlerine
emanet edilirken niversitelerimizde blge planlama b-
lmlerinin kapatlmasnn gndeme gelmesine;
b) kentler belediye snrlar dna taarken yeni metropoli-
ten blge ynetim modelleri gelitirmek yerine merkezi
3
Evrimleememek, mantarlamak, rmek, kokumak, ngilizce
involution anlamnda kullanlmaktadr.
47
Kentsel Planlama Kuramlar
ve yerel ynetimler arasnda ksr yetki tartmalarna4
girilmesine,
c) kent paralar, zel statl alan ve yerleke planlama
konular ne karken yeni meknsal planlama yaklam-
lar (trleri) gelitirmek yerine 1960lardan kalma imar
planlama anlaynda srar edilmesine,
d) byk kentsel dnm ve/veya altyap projeleri yay-
gnlarken yeni meslekler aras ibirlii ve proje yne-
tim modelleri gelitirmek yerine, ehirciler, mimarlar ve
mhendislerin birbirlerine dmesine,
e) doal afetler kentlerimizi tehdit ederken gvenli kent-
sel evre ve gvenli yap, afet risk ynetimi vb. konu-
lara itibar edilmemesine,
f) kaak/ruhsatsz yerleme ve yaplama yaygnlar, sa-
lksz kentsel yaam ve alma evreleri kemikleirken
salkl kentsel evre, salkl yaplama konularnn
ihmal edilmesine,
g) zengin doa ve kltr varlklarmz tahrip edilirken ko-
ruma konularnn gz ard edilmesine ve,
h) daha nice paradoksa
amamak gerekir.
Yaplmas gereken aktr: ncelikle kendimize, kendi
kentlerimize, kendi sorunlarmza, kendi kurum, kural ve
kaynaklarmza ve kendi meknsal planlama deneyimleri-
mize bakmak; ve kendi meknsal planlama teorilerimizi
4
Bayndrlk ve skn Bakanl ile evre Bakanl, 1/25,000 lekli evre
Dzeni mar Plann -ki ne mar ne de evre Yasasnda tanmlanm bir
plan trdr- yapma ve onama yetkisi konusunda ekiiyorlar. Dikkat edi-
niz, tartmyorlar!... Bu arada, bykehir ve ile belediyeleri arasnda ya-
anan 1/1,000 lekli Uygulama Plan itimelerini; belde belediyelerinin
1/5,000 lekli nazm plan onama yetkilerinin olup olmad teredddn;
belediye snrlarn geniletmek yerine, Bayndrlk l Mdrlklerinin bele-
diye snrlar dndaki alanlarda yeni yerleme planlar onama ve yap ruh-
sat dzenlememeye devam etmelerini; Kltr Bakanlnn koruma imar
planlarn tastik konusunda belediye meclislerinin yetkisini ap aamayaca-
hususunu, vb. birok konuyu unutmamak gerekir.
48
 Kentsel Planlama lii Notlar
kurmak. Elbette, bu arada yabanc planlama deneyimle-
rinden damtlm yabanc teorilere de bakmak, bunlar
kendi deneyimlerimiz ve teorilerimiz nda tartmak
durumundayz. Kanlmas gereken, yabanc teorilerin
perakende satn yapmaktan teye geemeyen akademik
uralar ve yabanc planlama deneyimlerini taklittir...
Otuz drt yllk bir aradan sonra ikincisi gerekleen
Milli Fiziki Plan Seminerini bu bakmdan bir frsat olarak
gryorum. Umarm, zengin meknsal planlama deneyi-
mimizi hakkyla deerlendirmek ve meknsal planlama
zihniyetimizi gerektiince irdelemek balamnda ciddi bir
balang noktas oluturur. Simdi tartma konumuza d-
nelim.
Meknsal
Meknsal Planlama ve Koruma
Acaba lkemizde, kltr ve doa varlklarnn korunmas
meknsal planlama balamnda nasl grlmekte, nasl ele
alnmakta ve nasl uygulanmaktadr? Bu konuda dorula-
rmz, eksiklerimiz, hatalarmz nelerdir? Acaba koruma
balamnda nasl bir planlama anlay ve yaklam benim-
sememiz gerekir?
Bu ve benzeri sorulara yant verebilmek iin koruma
zihniyetimize, korumada sahiplilik konusuna, meknsal
planlama anlay ve yaklamlarmz ile plan/proje uygu-
lamalarmza biraz daha yakndan bakmak gerekiyor.
Koruma Zihniyetimiz
Kukusuz, kltr ve doa varlklarn korumak zere plan-
lamak ile amac kalknma/gelime, byme ya da imar
olan bir planlama almasnda kltr ve doa varlklar- dayz. Kalknma/gelime, byme, imar veya kullanma de-
nn korunmasna ilikin hususlar dikkate almak ayn an-
lama gelmez. ncelikle bu konu zerinde durmak isterim.
49
Kentsel Planlama Kuramlar
Ne yazk ki lkemizde kltr ve doa varlklarnn ko-
runmas, onarm, salklatrlmas amacyla plan yapld-
n sylemek zordur. Biz, korumac deil, kalknma-
c/gelimeci, bymeci ya da imarcyzdr. Daha ok kal-
knma/gelime, byme ya da imar amal planlar yapar,
kltr ve doa deerlerinin korunmas zerinde ancak bu
balamda dururuz. nk bize gre kalknma/gelime,
byme ya da imar esastr. Kltr ve doa kaynak deerle-
rinin korunmas bu amaca hizmet ettikleri lde anlam-
ldr. Bu bakmdan bizde meknsal planlama, znde ko-
rumann kartdr. ncelikli ama gelimek/bymek, imar
etmek, kullanmak olduu iin koruma bir koul, bir snr-
layc, bir engeldir. Yani istenmeyendir.
Koruma konusuna bu trl bir yaklam, korumac
olabilir mi? Ayrca, istenmeyeni istemek; koruma amal
imar plan yapabilmek bir paradoks deil midir? Peki,
byle bir paradoksu vizyon olarak nasl sahiplenebilmekte;
asl ama olarak tanmlanan gelimenin/bymenin, ima-
rn nn kesen koruma hedeflerini ayn anda benimsedi-
imizi nasl ileri srebilmekteyiz? ncelikli amaca ula-
mann engellerini nasl o amaca ulamann aralar olarak
grebiliyor, sunabiliyoruz?...
Kolayca grlecei zere, bu tr bir korumac zihni-
yet, bu tr bir korumac sylem inandrc olamyor. Nite-
kim, ne gelime/byme, imar veya kullanma amal me-
knsal plan yaptranlar, yani merkezi ya da yerel ynetim-
ler; ne plan snrlar iinde yaayan, alan ya da mlk sa-
hibi olanlar; ne de bu tr planlar yapanlar korumann
gereine gerektiince inanyor.
Koruma zihniyetimizi deitirmek, korumay nce-
likli ama olarak benimsemek, benimsetmek durumun-
il, koruma nce gelmeli; korumadan kaynaklanan
kalknma/gelime, byme, imar veya kullanm rnekleri
50
 Kentsel Planlama lii Notlar Kentsel Planlama Kuramlar

oaltlmaldr. Yaklamlarmzda, gelimenin, imarn ta- tr varlklarnn korunmas anlamnda bir koruma olarak
hamml ettii trden korumay deil; korumann izin alglanmamal; elle tutulmayan deerlerin korunmasna da
verdii gelimeyi, imar esas almalyz. Anadoluda kal- nem verilmelidir. Kukusuz, anlarn korunmas, ge-
knma/gelime, byme anlaynn, kltr ve doa kay- mi yaam bilgeliinin korunmas, tarihin korunmas
nak deerlerinin korunmasndan kaynaklanan srdrle- salt objelerin, yaplarn, meknlarn korunmasndan daha
bilir bir yerel kalknma vizyonuyla buluturulmas ka- nemlidir.
nlmazdr. zetlersek, bu, bugne kadar benimsediimiz kal-
Sonra, korumann, her zaman maddi kalknma/gelime, knmac/gelimeci, bymeci, imarc anlayn dna k-
byme, imar veya kullanma amalarna hizmet etmek zo- mamz; kafamz, bakmz deitirmemiz gerekiyor. Kl-
runda olmadn vurgulamak gerekir. Kltr ve doa tr ve doa varlklarmz, kaynak deerlerimizi dikkatsiz
varlklarn korumak, kullanma (use-value) ve deiim ve saygszca kullanarak, tahrip ederek, yamalayarak
(exchange) deerleri tesinde, manevi (maddi olmayan) zenginleme anlay yerine; kaynak deerlerinin korun-
kltr ya da anlam deerleri ile ilgilidir. Manevi (maddi masn esas alan srdrlebilir yerel kalknma yoluyla
olmayan) deerlerin tespiti de, llmesi de, korunmas da zenginleme anlayn koymak zorundayz.
zordur; ama korumann zn, ruhunu oluturan da ite,
st stne bu zorluktur. Sahiplilik
Kltr ve doa varlklarn, kullanma deerleri ya da
deiim deerleri, koruma giderlerini karlayamad Mlk anlamnda bizim olanlara, yani zel mlklerimize
zamanlarda nasl koruyacaz? Koruma iin gerekli olan sahip kmasn iyi biliyoruz. Fakat kapmzn nnden
maddi kayna nereden ve nasl salayacaz? Yantlanmas balayarak hepimizin olana, yani sokamza, mahallemize,
gereken temel sorular bunlardr. Yoksa, koruma giderlerini kentimize, ilimize, blgemize, lkemize ve giderek dnya-
karlamak zere kltr ve doa varlklarnn kullanma ve ya sahip kmasn pek bilmiyoruz. Hepimizin olann, ka-
deiim deerlerinin nasl artrlabilecei deil!... mu malnn, kltr ve doa varlklarnn sahiplenilmesini,
Kltr ve doa varlklarnn maddi ve manevi temsiliyet mant iinde birilerine ihale, toplumsal rgt-
(maddi olmayan) kltr ya da anlam deerleri i iedir. lenme mant iinde de baz kurumlara emanet ettiimizi
Korurken bu i ielii bozmamak esastr. Bu, toplumun dnyoruz. Oysa, bizi temsil edenlerle emaneti kurum-
yaam kltr gibi manevi (maddi olmayan) kltr ya da lar ne izleyebiliyor ne de grevlerini gerektiince yapp
anlam deerlerini, elle tutamadmz intangible deer- yapmadklarn denetliyoruz. Aslnda dolayl sahiplenme
lerini de tpk tangible deerler gibi onarmak, yorumla- meknizmalar, birer sahipsizlenme meknizmasna dn-
mak, salklatrmak, korumak anlamna geliyor. Bu ba- yor. Bizim, hepimizin olan deerlere sahip kamyoruz.
lamda, salt maddi kltr deerlerine referans veren ta- te kltr ve doa varlklarnn korunmasnda asl sknt
nr-tanmaz kltr varl ayrm iine bir ekilde burada.
tangible-intangible kltr varl kavramn eklemek ge- Merkezi ynetimler kltr ve doa varlklarn gerek-
rekiyor. Kltrmzn korunmas sadece elle tutulur kl- tiince koruyamyorlar. Korumayla ilgili yasalarmz eitli,

51 52
 Kentsel Planlama lii Notlar
rgtlenmemiz ise ok baldr. Merkezi kurum ve kuru-
lular arasnda; merkezi ynetimin merkez ve tara teki-
latlar arasnda koordinasyon yetersizdir. Devlet Planlama
Tekilat vardr, ama merkezi ynetimin uygulamalarnda
planlama ve koordinasyon yoktur. Bu durumda, her eye
merkezden sahip kmann, her eyi merkezden korumann
imkn olabilir mi?
Yerel ve en alt dzeylerden, aadan yukarya doru
balayan, bir bilinlenmenin, sahiplenmenin oluturulmas
gerektir. Sivil toplum kurulularnn, meslek kurulular-
nn, belediyelerin, hatta belediye alt-rgtlenmelerinin, il
dzeyinde, havza dzeyinde, lke dzeyinde konulara sa-
hip kabilmesinin yollarn bulmak; merkezi ynetimin
kendisine eki dzen vermesini salamaktan baka are
yoktur.
Planlama deneyimlerimiz, kltr ve doa varlklarm-
za merkezi ynetimin deil, kendimizin dorudan sahip
kmas gerektiini gsteriyor. Korumadan kaynaklanan
srdrlebilir yerel kalknma sorumluluunu, ne seilmi-
lere ihale ne de atanmlara emanet edebileceimiz anla-
lmtr. Artk, kltr ve doa varlklarnn korunmas ederler; ama en kts ynetimdeki brokrat ve teknok-
konusunda merkeziyeti, tepeden inmeci dnmek,
yukardan aaya uygulama yapmak durumunda ola-
mayz, olmamalyz. Trkiyede ister koruma, isterse ko-
rumadan kaynaklanan gelime planlamas erevesinde ol-
sun merkeziyeti yaklamlarn sonu gelmitir. Deniz bit-
mitir! Sorunlarn yerel ve dorudan sahiplilii nemlidir.
Yukarya
Aadan Yukar ya Planlama
lkemizde meknsal planlama ve koruma, merkezi yne-
tim tarafndan istenen, ynlendirilen ve yaplan bir ura
olagelmitir. Yani krk yldr hep yukardan aaya me-
knsal planlar yapmakla; hep tepeden inmeci koruma ve
53
Kentsel Planlama Kuramlar
gelime tutum ve kararlar nermekle uramzdr. Ama
planlarmz ou kez istenmemi, nerdiimiz tutum ve
kararlar pek benimsenmemi, uygulamalar ise hi de iste-
diimiz gibi olmamtr. Meknsal planlama ve koruma
amal abalarmzn genel bilanosu byledir. Peki, planc
olarak bu sre iindeki konumumuz ne olmutur? Planc
kendini nasl grm, bakalar tarafndan nasl grlm-
tr?
Planc ne yazk ki istenmedii halde tepeden inme i-
ler yapan, sorulmad halde yantlar veren ve benimsen-
medii halde neriler gelitiren bir akademisyen, bir b-
rokrat ya da bir teknisyen konumundadr. Buna karlk,
planclar kendilerini byle grmek istemezler. Onlara gre
planc neredeyse hemen her eyi, hem de en iyi bilen, yani
sekin, bilge ve akll karar vericidir. Toplumun ne yapma-
s gerektiini gsterebilecek (Tekelinin deyimiyle) gerilim
yaratabilecek kiiler, teknisyenlerdir. Deerleri nedense
anlalamamaktadr. Halk, kamu yarar ve onlar iin ura
veren planclarn yannda yer almaz; kar evreleri ve
bunlarn temsilcisi politikaclar planlara hep mdahale
ratlar ise planlar gerektiince uygulayamazlar nk; ya
yasal ve kurumsal ereveler ya da parasal kaynaklar ye-
tersizdir.
Oysa, yerel ve dorudan sahiplilikle balantl olarak
yukardan aaya deil, aadan yukarya planlama gerekir.
Kukusuz, planlamann aadan yukarya olmas plancnn
konumuyla da ilgilidir. Sanal doruklarndan her eyi bilen
ve dorular gren planclar ya da The Beatlesin Nowhere
Man arksnda olduu gibi hi kimseler iin hi kulla-
nlmayan planlar yapan planclar yerine, artk plancnn,
a) bir karar verici deil, danman konumunda olduunu
ve,
54
 Kentsel Planlama lii Notlar
b) plancnn katlmc srelerle aadan yukarya, birey-
lerle, sivil toplum rgtleriyle birebir almas gerekti-
ini
anlamamz gerekir.
Plancnn, gerek karar vericilere danman konu-
munu ve bu balamda sahip olmas gereken bilgi birikimi
ile kullanmas gereken yaklam, yntem ve teknikleri ge-
litiriyor olmamz gerekir. Katlmclk salt bir slogan
deil, meknsal planlama ve koruma srelerinin bir gere-
i olarak benimsenmelidir. Sanal doruklarda yer tutmu
sanal tanrlar gibi plan hazrlamak; planlar uygulanmad
iin de ynetimleri sulamak devri oktan geride kalmtr.
Aktif Planlama
Aadan yukarya planlama srelerinde plancnn ko-
numunun deimesi kanlmazdr. Ama acaba plan trleri,
plan yap biimleri, plan belgeleri vb. deimeyecek mi-
dir? Tabii ki deiecektir.
Planlar iki trdr: pasif ve aktif planlar. Bugne
kadarki meknsal planlama ve koruma deneyimimiz hep
pasif planlama ve pasif planlarla ilgili olmutur. Pasif
planlar, sadece hedefleri gsteren, hedeflere nasl ulala-
can anlatmayan planlardr. Krk yldr yapmakta oldu-
umuz btn imar planlar, btn koruma planlar, btn
meknsal planlar sadece hedef gstermi; ynetimlerin
hedeflere ulamak balamnda izleyecei esaslar (siyasalar)
ile tutumlara (stratejileri) aklk getirmemitir. Bu yne-
limin deimesi, planlamada sonular kadar srelerin
de vurgulanmas kanlmazdr.
Sadece ulalmas gereken hedefleri belirlemek plan-
lama olabilir mi? Planc, danman fare hikyesinde5 oldu-
5
Bu hikyeyi Lloyd Rodwinden duymutum: Danman fare, azgn kedinin
55
Kentsel Planlama Kuramlar
u gibi, Ben hedefleri belirlerim, hedeflere ulamak ise si-
zin sorununuzdur, diyebilir mi? Kukusuz byle bir ey
olamaz. Planc gsterdii hedeflere, sorumlu ynetimin,
hizmet ettii ynetimin nasl ulaacann esaslarn, stra-
tejilerini, taktiklerini, kaynaklarn, dayanaklarn belirle-
mek zorundadr. Yani planclar, eylem planlar yapmak,6
strateji planlar gelitirmek7 zorundadr. Oysa krk yldr
yaptmz planlarn hibiri aktif plan deildir. Bakalar-
nn ne yapmas gerektiini syleyen ve ondan sonra da bir
kenarda oturup Bakalar acaba doru mu yapyor, yanl
m yapyor?, Evet, hayr!, Msaade ettim, etmedim!
planlar, masabanda uygulanan tastik planlardr. Artk
bu konuda da deniz bitmitir. Pasif planlama zihniyetiyle
yaplan planlar ie yaramamaktadr. Ben bu tr pasif
planlara, yani koruma imar planlarna, imar planlarna,
blge planlarna, lke planlarna vs., i yapma planlar
deil, i olsun diye yaplan planlar diyorum.
Uygulama
Demek ki planlama trlerinin de deimesi, pasif yerine
aktif planlar yaplmas gerekmektedir. Peki tm dei-
yakalad ve yutuvermek zere olduu farelerin bakanna akl vermek du-
rumundadr. Grevi bakan lmden kurtarmaktr, ama yaplacak pek bir
ey yoktur. Danman fare yine de bir neride bulunur: Hemen kpek ol!
Izleyenler arr. Sorarlar: Bu ne biim bir neridir, bakan nasl kpek ol-
sun ki? Danman fare yantlar zm yolunu gstermek benden, uygula-
mas ondan. Uygulamaya karmam!
6
Eylem Plan (action plan), uygulamay ynlendiren, sre ynetimine yar-
dmc olan bir tr planlama belgesidir.
7
Strateji Plan, meknsal ve meknsal olmayan sorunlarn zm bala-
mnda izlenecek hatt- harekt olabildiince meknsallatrarak gsteren
planlama belgelerinden oluur. ODTde srdrmekte olduumuz Gelibolu
Yarmadas Tarihi Milli Park (Bar Park) Uzun Devreli Gelime Plan a-
lmalar, lkemizde stratejik alan planlamasnn nc rneidir. Bir baka
rnek Bursa l Strateji Plan almamzdr.
56
 Kentsel Planlama lii Notlar
mesi gerekenler bu kadar mdr? Kukusuz, hayr! Plan/
proje uygulama yaklamlarmzn da kknden deimesi
gerekiyor. nk ne yazk ki plan/proje uygulamasn da
bilmiyoruz, pek beceremiyoruz. Bugne kadar yaplan
meknsal planlar, koruma planlar iinde uygulanabilenler
gerekten ok azdr. Planlarn neden uygulanamad ko-
nusunu ok aratrmamzdr. Burada sulu aramaya ge-
rek yoktur, ama yine de soralm: Meknsal planlar, koru-
ma planlar neden uygulanamyor? Su kimde ya da nere-
de? Planlar yaplyor, niyetler, hedefler belirleniyor. Sura-
lar, u dokular yle korunsa, bu alanlar byle biimlen-
se deniliyor, koruma alanlar, sit alanlar, milli park-
lar, sulak alanlar ilan ediliyor, fakat hibir plan uygu-
lama sreci gerektiince ynetilemiyor. Uygulamalar nadi-
ren baarl oluyor. Acaba neden?
Burada, Yakup Kepeneke referans vermek isterim.
nemli bir gzlem yapt: Kurumlarmz hep ok gzel
balyor; fakat evrimleemiyor; ryor.8 Peki, acaba bu
durum neden kaynaklanyor? Bana gre bu durum, birey-
ler olarak, Anadolu insan olarak sergilediimiz baz nite-
liklerle, zelliklerle ilgili. yi bilinen bir deyile 9 ferden
zeki, ancak mtemian enayiyiz. Birlikte hareket etmesini
bilmiyoruz. Yani bireyler olarak zekiyiz, ancak nedense
kurumlarmz pek akll deil; eksiklerinden, yanllarn-
dan ders kartamyor, renemiyorlar. Hafzalar yok. z
deerlendirme yapamyor, kendi kendilerini gelitiremi-
yorlar. zetlersek, hedeflerle ve performansa dayal olarak
etkili ve verimli ynetim kltrmz gelimemi.
te bu balamda hemen eklemek gerekir ki alan ida-
resini, alan ynetmesini de bilmiyoruz. Hedefli, programl,
planl, renen, katlmc, eletiriye ak, hedeflerine ula-
8
Yani evrimlemek (evolution) yerine rmek (involution).
9
Duyduum kadaryla bu deyi Ziya Paaya atfediliyor.
57
Kentsel Planlama Kuramlar
p ulamadn deerlendirebilecek, aktif, strateji plan-
lar, aksiyon planlaryla yola kan alan ynetimlerimiz
yok. Dnebiliyor musunuz, iller, belediyeler, zel stat-
l alanlar (tarihi sit alanlar, koruma alanlar, milli parklar
vb.) ilan edip planlar yapyor, gelime hedefleri, koruma
hedefleri belirliyoruz, ama belirlenen hedeflere ulama s-
relerini gerektiince ynetemiyoruz. Temel sknt, alan
sahiplilii ve alan ynetimi konularndaki eksikler. Bir y-
netim ilevi olarak planlama hususundaki eksik ve yanl-
larmz ikincil.
Alan belirlemek ve alan ierisinde geerli olacak he-
defleri ortaya koymak yetmiyor. rnein, bir sit alan, ko-
ruma alan ilan etmek oray sahiplendirmek olmuyor. Ben-
zer biimde, bir alan iin plan yapmak, plan uygulanacak
anlamna gelmiyor. Bir alan sahiplenmenin, o alann ka-
derini biimlendirmenin bir tek yolu vardr: O da sorum-
lu, yetkili ve akll alan (ve/veya proje) ynetimleri kur-
mak ve bu ynetimlerin aadan yukarya, katlmc ve
sre vurgulu aratrma/planlama ilevlerinde sreklilik
salamak. Kukusuz, bu tr ynetimler kurabilmek iin
gereken yasal ve kurumsal dayanaklar ile parasal kaynak-
lar ve teknik olanaklar salamak durumundayz. Mekn-
sal planlama ve koruma balamnda yaplacak ok iimiz
var!
6 Mart 2002
58
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Planlama Paradigmalarnn Dnm
zerine Eletirel Bir Deerlendirme1
H. Tark Sengl
GRS
Son yirmi yl liberalizm asndan nemli mevzilerin kaza-
nld bir dnemi temsil etmektedir. Liberal kapitalizmin
alternatifi olarak gsterilen reel sosyalizm ve refah devleti
uygulamalar birbiri ardna tepe taklak oldular. Sovyetler
Birlii ve Dou Bloku zlp kerken, bu lkelerde piya-
sa kapitalizminin hzl inasna ahit olundu. Gelimi kapi-
talist lkelerdeyse, kinci Dnya Sava sonras ina edilen
refah devleti benzer bir zlme srecini yaayp yerini yeni
sa iktidarlarn nclnde, piyasa koullarna ncelik ve-
ren gelime stratejilerine brakt. evre lkelerdeyse, ulusal
devletlerin nclnde uygulanan ithal ikameci gelime
stratejileri, Dnya Bankas ve MFnin kontrolnde, yerini
da ak byme stratejilerine brakt. Kukusuz, bu d-
malar iinde de, planlama kurumunun bugne kadarki
1
Bu yaz Sehir Planclar Odas tarafndan yaymlanmakta olan Planlama Der-
gisinin 2002 yl (2.-3.) saysnda yer almtr.
59
Kentsel Planlama Kuramlar
nmden cesaret alarak Fukayama, liberal kapitalizm kar-
snda tm dier ideolojilerin ve dolaysyla da tarihin so-
nunun geldiini ilan etti (Fukayama, 1992).
ster reel sosyalizm biiminde ortaya ksn, ister
Keynesi refah devleti uygulamalar biiminde toplumsal
yaam ekillendirsin, isterse de ithal ikameci bir form alsn,
kinci Dnya Sava sonrasnda balayan ve 1980li yllarn
bana kadar hkimiyetini srdren kalknma stratejilerinin
iki temel ortak zelliinin var olduu sylenebilir. Bunlar-
dan birincisi devletin bu sreler iindeki merkezi roldr.
kinci ortak zellikse, buna bal olarak, devletin elinde,
planlama kurumunun gelime srecine yn vermenin en
stratejik arac olarak ilev grm olmasdr. Bu nedenle,
devlet merkezli gelime stratejilerinin yerine, piyasa mer-
kezli stratejileri yerletirme srecinde, devlet merkezli stra-
tejilere ynelen youn saldrnn planlama kurumuna odak-
lanmas bir srpriz olarak grlmemelidir.
Sz konusu saldrnn sadece iktisadi planlama alany-
la snrl kalmad aktr. kinci Dnya Sava sonrasnda,
ulusal devletler kentlerin ekillendirilmesi srecinde de
olduka iddial konumlar belirlemiler, kentleri uzun va-
deli olarak planlayp ekillendirebileceklerine inanmlar-
dr. Kapsaml ve uzun erimli planlama anlay bu tr bir
yaklamn rn olarak ortaya kp birok gelimi ve
evre lkede planlama kurumunun resmi ideolojisi haline
gelmitir. Yeni sa, birok alanda olduu gibi bu alanda da
kapsaml bir saldrya girimi ve birok lkede uzun
erimli ve kapsaml planlama anlay hegemonik konumu-
nu bu saldr sonucu yitirmitir (Thornley, 1991).
Son dnemde planlama kurumunun bu ereve dahi-
linde urad eletiri sadece yeni sala snrl deildir. Son
dnemde modernite eletirisi erevesinde gelien tart-
pratiklerine eitli boyutlaryla dikkate deer eletiriler
60
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
yneltilmektedir. Bu eletirilerin odanda planlama ku-
rumunun yukardan aaya ve tekletirici nitelii vardr.
Sz konusu eletiriler, her ne kadar kapsaml planlama an-
layna yneliyorsa da eletirilerin modernite olarak ad-
landrlan ve aydnlanma dncesini temel alan byk
lekli ve kendi iinde bir toplum tasarmn da ieren
tm geni kapsaml planlama abalarna yneltildii ak-
tr. Bu erevede, kapsaml planlama yannda, Ebenezer
Howardn Bahe Kent tasarmndan, Le Corbusiernin
kentsel tasarmlarna kadar yukardan aaya kurgulan-
m tm kentsel planlama ve tasarm abalar sz konusu
eletiriden nasibini almtr (Deckker, 2000).
Bu tr bir eletirel yaklama paralel olarak, 1980 son-
ras dnemde, planlama kurumu ve anlaylar gerek ge-
limi, gerekse de azgelimi lkelerde nemli dnmle-
re uramtr. Uzun vadeli ve kapsaml planlama anlayla-
r yerini parac, ksa erimli ve eilimleri deitirmektense,
dzenlemeye alan yeni anlaylara brakmaktadr.
Bu yazda, yukarda sz edilen eletiriler erevesin-
de, planlama anlaylarnn ve planlama kuramnn geir-
dii evrim, modernite ve postmodernite olarak tanmlanan
iki dneme ayrlarak deerlendirilecektir.2 Daha sonra, fark-
l paradigmalarnn planlama kuramlarnn ve eletirileri-
nin, somut planlama deneyimleri karsnda geerlilikleri-
ni ve zayflklarn gstermeye ynelik olarak, Trkiye kent-
lerinin geliimi erevesinde, birbirinden farkl iki kentle-
me modeli tartlacaktr. Birinci tartacamz model yu-
kardan aaya bir planlama deneyimi olan Jansen Pla-
tin yaratt sorunlar karsnda, 35,000 kiilik birbiriyle
2
Toplumlarn gelimesini modernite ve postmodernite erevesinde deer-
lendirmenin, planlama sreleri de dahil olmak zere, salkl bir yaklam
olup olmad konusunda belli bir kukuyu tamakla birlikte, ilgili yaznda
yaplan deerlendirmelerin byk lde bu tr bir ereveye oturtulmu
olmas nedeniyle, bu yazda planlama kuramlarn tartrken sz konusu ay-
rtrma kullanlmtr.
61
Kentsel Planlama Kuramlar
ndr. kinci model ise aadan yukarya bir kentleme ve
planlama deneyimi olan gecekondulamadr.
MODERNTE VE KENT PLANLAMASI
Bu blmde, yukarda da deindiimiz gibi, 19. yzyln
sonlar ve 20. yzyln balarndaki planlama abalarn
deerlendirdikten sonra, 20. yzyln ikinci yarsnda h-
kim hale gelen kapsaml planlama abalarn deerlendire-
ceiz. Daha sonraysa, bu anlaylara tepki saylabilecek sa-
vunucu planlama anlay ve Marksist eletiriyi gzden ge-
ireceiz.
ERKEN MODERNTE VE KENT PLANLAMASI
ngilterede i Snfnn Durumu balkl almasnda
Engels, kapitalizmin geliimi iinde kendi mantna uy-
gun olarak kentleri ekillendirdiini, smr, eitsizlikler
ve yoksulluun kapitalizmin bir rn olarak kendisini en
yaln biimde kentte gsterdiini, kapitalizmin kentinin
youn elikilerin ve sefaletin mekn olduunu vurgula-
mtr (Engels, 1968).
Erken modernite dnemi olarak adlandrlan dneme
ait planlama abalar ya da tasarmlar, kapitalizmin yaratt-
kentsel sefalet ve sorunlara bir tepki nitelii tamaktadr.
Ebenezer Howardn Bahe Kent tasarm, Le Corbusiernin
Radiant Kent ve Frank Lloyd Wrightn Broadacre Kent ta-
sarmlar bu trden modernist abalarn ne kan rnekle-
ri olarak gsterilebilir. Howardn kent topyas byk ken-
kooperatif tarz bir rgtlenme iinde ibirlii yapan ky-
lerden oluurken, Le Corbusierin nerisi, youn, ok katl
ve hiyerarik bir kent rgtlenmesini n plana kartmak-
tadr. te yandan, Wrightn nerisi birbirine otoyollarla
62
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
balanm krsal grnml yerleme sistemi nermektedir
(Fishman, 1996; Campbell ve Fainstein, 1996).3 Sz konu-
su topik planlama abalarnn ortak paydasnda yukardan
aaya doru kurgulanm, kapitalist kentin yaratt so-
runlar mekn araclyla ama abas vardr. Dier bir an-
latmla, kapitalist kente ikin eitsizlikler ve sorunlar me-
knsal dzlemde sorun olmaktan kartlmakta, yaanlabi-
lir kentlerin yaratlmas hedeflenmektedir. kinci Dnya Sa-
va ncesi dneme ait bu abalarn bir dier ortak zelli-
iyse, ki bu zellik sava sonras planlama abalarnda
nemli bir ayrmay salamaktadr, birer topya olarak,
devletin dndan gelen zm nerileri niteliini tamala-
rdr.
Sz konusu kent tasarmlarna ynelik olarak kapsam-
l eletiriler yaplmtr (Dekker, 2000). Bu eletirilerin en
can alc olan sz konusu topyaclarn mekn araclyla
toplumsal sorunlar zmeye almalarna yneliktir. Bu
tr bir yaklam dikkate deer bir mekn fetiizmi ier-
mektedir. Toplumsal ilikileri sorgulamadan meknsal ya-
plar deitirmenin yetersiz kalaca, bu erevede vurgu-
lanan temel eletiridir. Bir dier eletiriyse, sz konusu
yaklamlarn yukardan aaya toplum ve mekn tasar-
mna yneliktir. Sz konusu topyaclarn hepsi belli bir
sosyomeknsal tasarm tm topluma empoze etme anlay-
ndadr ve bunu yaparken mevcut sosyomeknsal yaplar
hemen hi gzetmemektedir (Holston, 1991).
Kukusuz bu abalarn bir ksm, Le Courbiserin ne-
rilerinde olduu gibi, belli uygulamalarn k noktasn
oluturmutur. Bununla birlikte, sz konusu topyalarn
3
Bu yaklamlarn tmn katksz modernist abalar olarak grmek bir l-
de yanltcdr. Yukardan aa toplum ve mekn tasarmlarna ramen,
rnein Howard ve Wrightn kapitalizmin yaratt byk ve sorunlu kent-
ler yerine neokrsal unsurlar ar basan nostaljik bir kent tasarm anlayla-
r vardr.
63
Kentsel Planlama Kuramlar
kapsaml uygulama alan bulduunu syleyebilmek zordur.
Ne var ki sz konusu kent kuramclarnn iaret ettii ve
tepki duyduklar kapitalist kent ve bu erevede ortaya -
kan sorunlar, giderek artan biimde siyasa yapclarnn da
gndemine gelmeye balamtr. zellikle kinci Dnya
Sava sonrasnda, kentin dzenlenmesi fikri, Keynesi ge-
lime stratejilerinin hkim hale gelmesiyle, devlet siyasala-
rnn da merkezine tanmtr. Sava sonras hkimiyet
kazanan kapsaml planlama anlay bu tr bir gelimenin
rn olmutur.
KAPSAMLI PLANLAMA YAKLASIMI
Kapsaml planlama anlaynn temel ilkeleri ABDde Sikago
niversitesinden bir grup planlama uzman tarafndan ge-
litirilmitir. kinci Dnya Sava sonrasnda devletin her
alanda artan etkinliine kout olarak, bu anlay giderek
artan biimde kurumsal dzeyde kabullenilen resmi plan-
lama anlay haline gelmitir. Tanm konusunda nemli
belirsizlikler bulunsa da, devletin nclnde kentlere
yn verme kaygsn temel alan bir yaklamn gereklilii
genel geer bir gr haline gelmitir. Kamu yarar kavra-
m planlama eyleminin merkezine konulurken, planlama-
nn uzun vadelilii ve kapsamll gibi ilkeler ortaya kan
oydamann beinde yer almtr.4
4
kinci Dnya Sava sonras planlamaya hkim olan bak asnn temel var-
saymlar, tm eletirilere karn, birok planlama evresi iin halen geerli
grnmektedir. Amerikan Planlama Birliinin (APA) 13 maddeden oluan
Planlamann Etik Kurallar balkl ynergesi sz konusu etkinin en iyi r-
neklerinden birisidir.Bu ilkeler unlardr:
1. Kamu yararna hizmet et
2. Planlama srelerine vatandalarn katlmn destekle
3. Planlamann uzun vadelilii ve kapsaml niteliini benimse
4. Frsatlar ve seenekleri herkes iin genilet
5. Egdm planlama sreleri aracl ile sala
64
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Bu erevede, kapsaml planlama bir dizi temel kabul
zerinde ykselmektedir. Bu ilkelerden en nemlisi, plan-
lama srecinin uzun erimlilii ve geni kapsamlldr. Bu
balamda planlama kurumlar, kentsel srelere yn ver-
mede grev alan ok sayda kurum ve aktr arasnda e-
gdm salama grevini de stlenmektedir. Bu tr bir
yaklamn normatif boyuttaki temelinde ise kamu yarar
kavram vardr. Planclarn bu trden merkezi bir konuma
konulmasnn meruiyetiyse, kamu yararnn gzeticileri
olduklarna ynelik inan zerinden kurulmaktadr.
Tarihsel olarak bakldnda, planlamann douunda
piyasann her dzeyde yaratt kaos ve karmaann d-
zenlenmesi kaygsnn temel belirleyici olduu aktr. Bu
nedenle planlama ile piyasa arasnda, bir yanda birlikte ya-
ama zorunluluu, dier yanda ise bir eliki ve gerilimin
olduu sylenebilir. Bu erevede planclar piyasa kar-
snda planlamann dzenleyici roln nemserken, piyasa
kurumu karsnda planlama kurumunun arln srekli
artrmay da temel bir ilke olarak benimsemilerdir. Plan,
tanm gerei, gelecee yn verme aracdr. Bu nedenle,
planclar uzun vadeli ve kapsaml bir planlama anlay
olmadan piyasann yaratt kaosun nlenmesinin olanakl
olmadn savunmular, planlamay dzenli ve salkl bir
kentlemeyi salamann gvencesi olarak grmlerdir.
Kapsaml Planlama yaklam pozitivist bir bak a-
syla, toplumsal ilikilerin ve meknsal yaplarn bilimsel
aralar ve teknikler kullanlarak analiz edilebileceini ve
bu erevede sorunlarnn ve bunlara ynelik zm ne-
rilerinin teknik bir sre iinde belirlenebilecei iddiasn-
Amerikan Planlama Biriinin kabul ettii ve hl benimsedii bu ilkeler,
Trkiye de dahil olmak zere birok lkede, gerek planlama rgtlerinin
gerekse de bireysel olarak planclarn halen savunduklar ilkeler olmaya de-
vam etmektedir.
65
Kentsel Planlama Kuramlar
dadr. Bu erevede hazrlanan planlarn ve sonularnn
da nceden kestirilebilecei nerilmektedir.5
Bu erevede planlama sreci birbirini izleyen bir dizi
alt sreten olumaktadr. Planlama srecinin ilk aamas-
n ama ve hedeflerin tespiti oluturmaktadr. kinci aa-
mada, bu amalar gerekletirmeye ynelik alternatiflerin
tespiti yaplmaktadr. nc aamada, her alternatifin yol
aaca sonular kmesi belirlenmektedir. Drdnc aa-
mada, bu alternatiflerin karlatrmal bir deerlendirmesi
yaplmakta, beinci aamadaysa alternatifler arasnda bir
tercih yaplmaktadr. Altnc aama uygulama aamasn,
yedinci aamaysa uygulamadan ve bu uygulamaya ynelik
yaplan deerlendirmelerden doan geri besleme srecini
iermekte ve yeni durum karsnda yaplacak deiiklikler
belirlenmektedir (Friedmann, 1987).
Bu tr bir planlama anlaynda, planclarn bilimsel
bir dizi arac kullanarak, eitli dzeylerde, meknsal bi-
rimlerin sorunlarn belirleyip, bu sorunlarn zmne
ynelik uzun erimli, sonular nceden kestirilebilecek bir
dizi siyasa nerisini plan erevesinde gelitirebilecei var-
saylmaktadr. Bilimsel bilgi ve teknikler etrafnda kavra-
nan bu sre iinde, plancnn mevcut sorunlarn z-
mne ynelik en iyi alternatifi tespit etme yetisine sahip
olduu varsaylmaktadr. Bu yetinin gerisindeyse bilimsel
bilgi ve akln yer ald ngrlmektedir. Bu erevede,
planlama sreci teknik bir sre olarak yukardan aaya
tanmlanan bir nitelie sahiptir.6
5
Bu erevede kapsaml planlama anlaynn Parsonsun sistem yaklamn-
dan etkilendii aktr. Toplumsal yaplarda doadaki dzenliliklere benzer
zellikler gstermektedir. Bu dzenliliklerin tespiti ve gelecekteki sonula-
rnn belli mdahaleler erevesinde nceden kestirilebilecei Parsonsun
yaklamnn temel zelliklerinden biridir.
6
Planclara atfedilen bu tr bir snrsz rasyonaliteye sahip olma yetisi dikka-
te deer eletirilere hedef olmu, bu eletiriler karsnda snrsz rasyonalite
yetisi yerini snrl rasyonalite yetisine brakmtr. Dier bir anlatmla,
66
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Sz konusu alternatifin seiminde, tarafszl sorgu-
lanmayan plancnn temel kaygs kamu yararnn korun-
masdr. Dier bir anlatmla, kamu yararnn korunmas
tm planlama kurumunu ve eylemlerini meru bir temele
oturtan ilkedir. Liberal ideoloji, kentlerin biimleniinde
bireylerin kendi karlarna ynelik eylemlerinin en gl
belirleyici olduunu olumlayc bir tavrla kabul etmiler-
dir. Kapsaml planlama anlaynn ne kard kamu ya-
rar kaygs bu anlaya bir tepki niteliindedir (Simmie,
1974). Bireylerin karlar karsnda kamu yararn savu-
narak, liberalizmin en temel kayglarndan birine kar da
bir anlamda bir cephe oluturulmu olmaktadr. Kukusuz
bu cephenin merkezine devlet konulmaktadr. En genel
tanmyla, kamu yarar ksmi karlar karsnda, toplu-
mun btnnn karlarn savunmaktr. Bir planlama ey-
lemi toplumun genel karlar karsnda toplumun snrl
bir kesiminin karlarna hizmet ediyorsa, bu eylem kamu
yararna deildir. Oysa, toplumun belli bir kesimi yerine,
toplumun tamamna hizmet ediyorsa, yaplan eylem kamu
yararnadr (Mayerson ve Banfield, 1969; Altshuler, 1970)7.
Kapsaml planlama anlay, gerek devlete bak, ge-
rek planclarn toplum st ve rasyonel aktrler olarak
planclarn var olan tm alternatifleri grebilmesinin olanakl olmad, bu-
nunla birlikte verili koullar iinde ve belli bir bilgi kmesi iinde, plancla-
rn en optimum alternatifi seebilme yetisine sahip olduklar varsaylmtr
(Simon, 1945).
7
Bu genel tanmn varlna karn, kamu yararnn farkl tanmlar mevcuttur.
Toplumun tamamnn karlarn temel alan btncl kamu yarar anlay
-ki bu anlayta toplum yarar toplumu oluturan bireylerin ksmi karlar-
nn toplam olarak alnmaz- karsnda, birey temelli bir tanmlamann varl-
ndan da sz edilebilir. Bu bak asnda kamu yarar bireysel ve ksmi -
karlarn bir toplam anlamna gelmektedir. Birinci grte tek tek bireylerin
karlarn gzetmek yerine, toplumun, bireyler st tek bir organizma ola-
rak btncl kar savunulurken; ikinci grte, bireysel karlarn her bi-
rinin kendi bana nemli olduu savunulmakta ve bu oul karlarn bir
toplamnn elde edilmesi temel hedef haline gelmektedir (Simmie, 1974).
67
Kentsel Planlama Kuramlar
uzun erimli ve toplumun genel iyiliine hizmet eden ka-
rarlar alan kiiler olarak tanmlanmas, gerekse kamu yara-
rnn kavran itibariyle, Weberci paradigmann snrlar
iinde deerlendirilebilir. Weberci yaklam, baka bir yerde
de tarttmz gibi (Sengl, 2001), toplumsal srelerin
merkezine, toplumsal glerden bamsz bir g olarak
grdkleri devleti yerletirmektedir. Dier bir anlatmla,
devlet toplum iindeki elikilerden bamsz siyasa yap-
ma gcne sahiptir. Kapsaml planlama anlaynn k
noktasnda da bu tr bir devlet anlay vardr. Planlama
kurumu devlet aygtnn stratejik bir paras olarak toplum-
dan bamsz bir biimde ilev grmektedir. Yine Weberci
anlaya ikin olan deerlerle (values), toplumsal olgular
(facts), siyasetle brokrasi arasndaki ayrmn kapsaml
planlama anlay iinde yansmasn bulduunu gryo-
ruz. Kapsaml planlama anlay, planlama srecini siyaset-
ten arndrlm, bilimsel ve teknik bir srece indirgerken
bu tr bir ayrmn altn izmektedir. Planclar, planlama
srecinde kararlarn bilimsel bilgi ve tekniklerin nda
verdikleri ve siyasal srelerin dnda olduklar ya da ol-
malar gerektii varsaylmaktadr.
Planlamann rasyonel bir eylem olduu ve rasyonel-
leme srecinin paras olduu varsaym da Weberci bir
edinim olarak karmza kmaktadr. Weber ve onu izle-
yerek Manheim modern toplumlarn bir rasyonelleme s-
recinde olduunu ve bu sre iinde bilimsel etkinliklerin
rasyonel olann irrasyonel zerindeki hkimiyetini sala-
mann bir arac haline geldiini ne srmektedir (Weber,
1964). Weber brokrasinin ilevsel olarak uzmanlam
bir kesim olarak, evrensel dzeyde uygulanabilecek soyut
kurallar ortaya koyduunu, kararlarnn verili bir amaca
ynelik olarak nceden hesaplandn ve devletin amala-
rnn gerekletirilmesine ynelik olarak kendisine tabi
olan sradan vatandalarn eylemlerinin denetim ve eg-
68
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
dmn saladn sylemektedir. Kapsaml planlama an-
lay, yukarda ksaca zetlediimiz planlama etkinliinin
aamalarnda da grlebilecei gibi, bu tr bir anlaya sa-
hiptir. Ksaca rasyonelleme sreci ayn zamanda bir b-
rokratikleme srecidir. Bu erevede brokratikleme s-
recinin asli unsurlarndan olan planlama etkinlii, modern
toplumlarda insanlk zerinde belli bir denetim kurmann
da en rasyonel aralarndan birisi haline gelmektedir.
Sz konusu ilkelerin planlamayla ilgili kurumlarn or-
tak kaygs olarak seslendirilmeye balanmasna kout ola-
rak, sz konusu ilkeler farkl bak alarnca dikkate de-
er eletirilere de uramtr. Hkim planlama anlayna
yneltilen eletiriler, tarihsel olarak her dnemde varln
koruyan liberal eletiri -ki bu dnemde olduka marjinal
bir konumda kalmtr- bir yana braklrsa, iki farkl, an-
cak birbiriyle iletiim iinde bulunan anlaytan gelmitir.
Bunlardan birincisi, planlama kurumunun ezilen ve dla-
nan kesimlere kar duyarszln eletiren savunucu plan-
lama (advocacy planning) anlaydr. kinci eletiri iz-
gisi ise planlamann snfsal karakterini gndeme getiren
Marksist perspektiftir.
SAVUNUCU PLANLAMA ANLAYISI
Kapsaml planlamay savunan anlay kendisini toplumun
zerinde bir konuma koyarken, bu konumunu merula-
trma temelini kamu yararn gzetme ilevi zerine kur-
mutur. Ne var ki zellikle uygulamada ortaya kan so-
nular, gerek akademik, gerekse planlama kurumu iinde
rol alan bir kesimi, toplum iindeki farkl gruplar asn-
dan yol at eitsizliklere iaret etmeye itmitir. Soyut bir
kamu yarar ilkesine karn, planlamann her kesimi eit
olarak gzetmedii ve toplumun gsz kesimlerini dla-
d ynnde bir eletiri bu evrelerde arlk kazanmtr.
69
Kentsel Planlama Kuramlar
Bu yaklam sistematik bir evreye oturtan Davidoff, kap-
saml planlamann planlama srecini teknik bir sre ola-
rak alglayp, planlama srecinin siyasal ieriini gz ard
ettiini ve bu erevede de, aralar vurgularken, amalar
ve planlamann ktlarn dladn ne srmektedir
(Davidoff, 1965).
Bu sorunu amaya ynelik olarak Davidoff planclarn
siyasallamas gerektiini ne srmektedir. Planclar, tek-
nisyen olarak deil, siyasal bir srecin iinde aktif aktrler
olarak yer almaldr. Bunun yoluysa, tek bir plan yerine,
ok sayda plann hazrlanmas ve her bir plann toplumun
farkl kesimleri iin ne anlama geldiinin ak hale geti-
rilmesidir. Kukusuz planlamann siyasal bir sre oldu-
unun farkna varlmasnda, 1960l yllarda zellikle orta
snflarn radikallemesine yol aan siyasallamann ve
yoksul gettolarnda patlak veren ayaklanmalarn nemli
etkisi vardr.
Bu yaklamdan etkilenen bir dizi planc, planlama s-
recinden dlanan ve sonularndan etkilenen kesimlerin
szcs ve temsilcisi olmaya ynelmiler, zellikle yoksul
kesimlerin yaad alanlara ynelerek bu kesimin karla-
rn savunan stratejilerin gelitirilmesi abasna girmiler-
dir. 1960l yllarn sonlarnda Amerikan byk kentleri-
nin yoksul semtleri sz konusu planclarn eylem alanlar-
na dnm, bu kesimleri savunmaya ynelik nemli
planlama faaliyetlerine giriilmitir.
Savunucu planlama anlaynn kapsaml planlama an-
layna ynelttii nemli eletirilere ve bu eletiriler er-
evesinde att somut admlara karn, sz konusu eleti-
rinin kapsaml planlamann baz temel sorunlarn atn
syleyebilmek mmkn deildir. Savunucu planlama an-
lay, kapsaml planlamann gsz kesimleri dlad
eletirisini seslendirirken bu sorunu aada temsil edilme-
yenlerin sesi haline gelerek zmeye alm, ancak bunu
70
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
yaparken sz konusu sorunlarn temelinde yatan iktidar
sorununa dokunmamtr. Dahas, gsz kesimlerin sre-
ce kendi adlarna katlmalar ve kendi sorunlarn seslen-
dirmeleri yerine, savunucu planclar bu kesimin sorunla-
rn ve taleplerini kendi algladklar biimiyle planlara
yanstmlardr. Bu nedenle, savunucu planlama anlay-
nn kapsaml planlama anlayna ikin elitizm sorununu ve
yukardan aa planlama anlayn aabildii sylenemez.
MARKSST ELESTR
Planlama srecinin teknik olduu kadar siyasal da bir s-
re olduu konusundaki vurgu sadece savunucu planlama
anlayna zg deildir. 1970li yllarn bandan itibaren,
giderek artan bir biimde, Marksist bak asndan hare-
ket edenlerin de planlama srecinin siyasall zerine
yaptklar deerlendirmeler dikkat ekmektedir (Harvey,
1973, 1978; Castells, 1977; Pretteceille, 1974; Fainstein ve
Fainstein, 1971, 1979; Pickvance, 1977).
Savunucu planlama anlaynn tersine, Marksist pers-
pektif planlamann iinde bulunduu balam ve yapsal
ilikileri sorgulayan bir tutum sergilemitir. Bu erevede,
Marksist eletirinin balang noktasn kent planlamann
kapitalist toplumsal ilikiler ve bu ilikilerin yeniden re-
timi erevesindeki rol oluturmaktadr. Erken eletiri-
lerde, ana vurgu kent planlamasnn kapitalist kentin iler-
liini ve ilevselliini srdrebilmesi asndan gereklilii
zerinedir. Bu tr bir analizin k noktasnda belli bir
devlet kuramsallatrmasnn yatt aktr. Sz konusu
yaklama gre, aralarndaki farkl ve elien karlar, bur-
juvazinin devlet biiminde rgtlenerek genel karlarn
savunabilmesini gerektirir. Benzer biimde, planlama da
hkim snflar iin kendi ortak karlarna hizmet edecek
bir biimde, sermaye birikim srecini srekli klacak ve
71
Kentsel Planlama Kuramlar
toplumsal kontrol salayacak bir ara olarak ilev gr-
mektedir. Kentlerin gerek sermaye birikimi, gerekse eme-
in yeniden retimi erevesindeki merkezilii dikkate
alndnda, sermaye snfnn kentleri devlet mdahalesi
(planlama) olmadan retmesi mmkn olmad gibi,
sermaye birikiminin olanakszlat bir kaosa srklen-
mesi de kanlmazdr (Dear ve Scott, 1981). Kentsel ba-
lamda sermayenin genel karlar ile zel karlar arasn-
daki eliki devlet mdahalesi, dier bir anlatmla planla-
ma kurumu araclyla zlmektedir. Bu erevede, snf
elikilerinin derinlemesi ve snf mcadelesinin keskin-
lemesi de nlenebilmektedir. Castells benzer bir deer-
lendirmeyi u szlerle yapmaktadr:
Devlet aygtnn tketim sreleri ve birimlerindeki srekli
genileyen mdahalesi devleti gnlk yaamdaki dzenin
gerek kayna haline getirmektedir. Devlet aygtnn bu
mdahalesi erevesinde, ki bunu geni anlamda kent plan-
lamas olarak tanmlyoruz, tm kentsel sorunun, ynetici-
lerin ve toplumsal talep ve isteklerin yantlayanlarn, son
tahlilde, hkim snflarn siyasal aygt olmalar nedeniyle,
hemen siyasallamasn getirmektedir. Bununla birlikte, bu
biimde siyasallamann elikilerin ya da deimenin kay-
na olmas zorunlu deildir. nk bu durum btnleme
ve katlmn da bir meknizmas haline gelebilir (Castells,
1977; 463).
Harvey (1978) planclarn ilevini tanmlarken bu tr bir
ereveden hareket etmektedir.
Kent planclarnn grevi toplumsal yeniden retim sreci-
ne katkda bulunmaktr... Bu ilevi yerine getirerek, planc-
lar yapl evrenin retimi, ynetimi ve bakm karsnda
belli bir gce sahip olmaktadr. Bu g onlara belli bir sta-
bilizasyonun salanmas, dengeli bymenin koullarnn
72
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
yaratlmasna ve sivil direnilerin ve farkl kesimler arasn-
daki mcadelelerin etkisizletirilmesine, bask, btnle-
tirme ve entegrasyon yollaryla mdahale edebilme olana-
n salamaktadr (Harvey 1978: s. 223).
Bu nedenle, planclarn ister kapsaml planlama anlay
erevesinde kamu karlarnn savunulabileceine yne-
lik inanlar olsun, isterse savunucu planlama anlaynda
olduu gibi, dlananlarn karlarnn savunulabilirlii y-
nndeki kayglar olsun, kapitalist toplumsal ilikilerin ya-
psal snrlayclklarn grmezlikten gelmektedir. Bu tr
bir yaklam planlamaya sahip olmad bir gc atfeder-
ken, ayn zamanda, kentlerde ortaya kan arpklklar ve
sorunlardan da planlama kurumunun sorumlu tutulmasna
neden olmaktadr. Planlama kurumuna yneltilen kentleri
ekillendirmekte baarsz kalma sulamasna, Pickvance
yukarda tarttmz erevede kar kmakta ve kentleri
ekillendiren gcn planlamadan ok, piyasann mant
olduunu baz grgl rneklere de bavurarak gstermek-
tedir. Bir anlamda kapitalist piyasa meknizmasnn ve
kr/rant araylarnn yaratt kentsel sorunlarn kayna-
nda, yanltc bir biimde piyasa meknizmas deil plan-
lama kurumu grlmektedir (Pickvance, 1977).
Baz belirsizlikleri iinde tasa da, Marksist ereve
iinde, belki de en kapsaml yaklam Lefebvrein alma-
larnda bulunabilir (Lefebvre, 1976, 1979, 1996). Le-
febvree gre, kapitalist piyasa ve devlet, gnlk hayatn
somut mekn karsnda, bu mekna dman soyut me-
knlar retmektedir (Lefebvre, 1979). nsanlarn kendi
rettikleri yaam meknlarna ve sokaklara karlk, kapi-
talizm ve devlet tat aralar tarafndan igal edilen oto-
yollar ina etmekte, insanlarn yaya olarak kulland yol-
lar ele geirmekte ve kent meknn smrgeletirmekte-
dir. Lefebvre gre, bu srete kentin en byk dman
devletin elinde kent planlamasdr.
73
Kentsel Planlama Kuramlar
Planlama srecinde tr aktrn etkili olduunu be-
lirten Lefebvre, bunlarn birbiriyle iliki iinde kent me-
knna yn vermeyi hedeflediini sylemektedir. Birincisi,
mimarlar, yazarlar ve felsefecilerin planlama anlay ve
abalardr. Sz konusu grup genel olarak mevcut kent so-
runlar karsnda, liberal bir hmanizmin izinde ve ge-
mii nostaljik bir biimde kutsayarak ideal bir kent yarat-
ma abasna girmekte, krsal yaam, yerel topluluklarn
zgnl, komuluk biriminin insancll gibi modeller
erevesinde, kenti sorunlarndan arndrp yaanlabilir
meknlar yaratmaya almaktadr. Bir anlamda mekn
araclyla toplumsal sorunlara zm bulmaya almak-
tadrlar. kinci bir grup, devlet iinde ve etrafnda rgtle-
nen planlama kurumudur. Bilimsel rasyonaliteyi n plana
karan bu anlay, kentsel yaamn insan boyutunu nere-
deyse tmyle grmezlikten gelirken kentin mal ve bilgi
akndan oluan bir rasyonel sistem olduunu ngrmek-
tedir. Planlama srecinin nc nemli ayanda ise,
kentsel tanmazlarn deerini maksimize etmeye alan
mteahhitler ve benzeri trden piyasa aktrleri vardr. Pi-
yasa erevesinde kentsel bymeyi temel hedef olarak be-
lirleyen bu kesim iin planlama deiim deerini maksimi-
ze etmenin bir aracdr. Temel ama planlama yoluyla bir
tketim toplumu ina etmektir. Bu kesimin bir blm
iin alveri merkezleri, ticaret ynelimli kltr ve din-
lenme alanlar ina etmek bir uzmanlk alan haline gelir-
ken bir dier kesim iin hedef kentsel yaam denetleyip
ynlendirmeyi salayacak karar verme merkezlerinin ku-
rulmasdr. Sonuta, bu farkl, ancak ilikili planlama
yaklam, yer yer birbiriyle atarak, kent meknna ken-
di imajn empoze etmeye almaktadr. Sonu, kentin ya-
ayanlara ve yaayanlarn kente yabanclat bir smr-
geletirme srecidir (Lefebvre, 1996: s. 83-85).
74
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Bu erevede Lefebvre, planlama kurumunu da kar-
sna alan bir toplumsal mcadele perspektifi nermektedir.
Sz konusu mcadele gnlk hayatn ve meknn smr-
geletirilmesi karsnda, gnlk yaamn ve meknn z-
grletirilmesini hedeflerken soyut meknn yerine somut
meknn nceliini vurgulamaktadr. Bu tr bir mcadele,
sadece kltrel ve farkllklarn kutsanmasna ynelik bir
mcadele deildir. Bunun tesinde, kapitalist devletin ve
kapitalist snflarn mekn srekli smrgeletirdii bir
ortamda, somut meknn yeniden zgrletirilebilmesinin
nkoulu deiim deerinin ve mlkiyet ilikilerinin he-
gemonyasnn sorgulanmasdr (Lefebvre, 1976).
Marksist bak asndan kent planlamasnn sorgu-
lanmas, daha nceki yaklamlarn ihmal ettii yapsal
boyutu gndeme getirerek tartmaya nemli bir katkda
bulunmutur. Bununla birlikte, zellikle erken eletirilerin
nemli bir sorunu devletin analizinde ara bir gr
benimsemeleridir. Bu erevede dikkat ekilmesi gereken
bir dier sorunsa, bu yaklamn ikin olduu ilevselcilik-
ten kaynaklanmaktadr. Gerek devlet gerekse devletin bir
paras olan planlama kurumu sermayenin dorudan bir
arac durumuna drlrken planlama kurumunun ey-
lemleri her durumda sermayenin yeniden retimine hiz-
met eden mdahaleler olarak alglanmtr. Bu anlayn
dorudan bir sonucu ise planclarn sermaye snfnn
hizmetinde bir kesim olarak tanmlanmasdr.
Marksist yaklamn 1970li yllarn ikinci yarsnda
planlama kurumuna ynelttii eletiriler, ayn zamanda bir
zeletiri nitelii de tamaktadr. Gerek ara gr, ge-
rekse kurama hkim olan ilevselcilie kar eletirel bir
konum alnrken devlete ilikin deerlendirmelerde grece
zerklik kavram nemli bir deerlendirme noktas olarak
ne kmtr. Bu bak asyla devlet, genel olarak snflar,
zel olarak da sermaye karsnda belli bir grece zerklie
75
Kentsel Planlama Kuramlar
sahiptir. Bu grece zerklik alannn varl, gerek devletin,
gerekse planlama kurumunun yer yer sermaye kart ka-
rarlar retebilmesini de olanakl klmaktadr. Dier bir an-
latmla, planlama kurumunun mdahaleleri, snrl rnek-
te de olsa, alan snflar lehine olabilmektedir. Bu ere-
vede, bu kurum iindeki ana aktr olan planclar, grece
zerkliin tanmlad snrlar iinde alan snflar le-
hine mdahalelerin gelitirilmesine hizmet edebilmektedir
(Feinstein ve Feinstein, 1979).8 Bylece, planlama kendi
iinde karmak, elikili ve sonular siyasal mcadeleler
tarafndan belirlenen bir sre olarak karmza kmakta-
dr.
Yeni sa anlayn 1980li yllarda baat hale gelii,
Markist yaklamn dikkate deer bir gerilemesi ve marji-
nallemesini de gndeme getirmitir. Dier bir anlatmla,
kapsaml planlamaya ereve oluturan devleti/sosyal
demokrat anlay ve bu anlayn ayrntl bir eletirisini
salayan Marksist yaklam nemli bir zl yaarken
1980li yllar yeni san ve onu izleyen bir biimde de
modernite eletirisi yaklamnn hkim hale gelmesini
salamtr.
MODERNTE ELESTRS VE PLANLAMA
Bu blmde, neoliberal/yeni sa yaklamlarn modernist
planlama anlayna ynelttikleri eletirileri gzden geir-
dikten sonra, modernite eletirisi yaklamlarnn postmo-
dernist ve yapsalclk sonras srmlerinin modernist
planlama anlayna ynelik eletirileri zerinde younla-
lacaktr. Daha sonra da bu eletirilerin byk blmn
8
Grece zerklik anlayndan yola karak, yukardaki anlayyla belli bir
eliki iinde de olsa, Castells de planclarn kentsel elikilerin alan snf-
lar lehine ekillendirilmesinde ilerici bir rolnn olabileceini kabul etmek-
tedir (Castells, 1977, s. 88).
76
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
paylamakla birlikte, bir orta yol bulma abas iindeki,
mzakereci planlama anlay zerine bir tartma yrt-
lecektir.
NEOLBERAL/YEN SA ELESTR
Planlama kurumunun ykselii devletin etkinliinin art-
na kout olarak gerekletiyse, d de devlet merkez-
li byme stratejilerinin zlp yerini neoliberal strateji-
lere brakmaya balamasyla olmutur. 1970li yllar gerek
Keynesyen, gerekse de ithal ikameci gelime stratejilerinin
iine dt krize tanklk etmitir. Ekonomilerin genel
krizi ve bu krizin en nemli esi haline gelen devletin
mali krizi, neoliberal ideolojileri glendirirken devlet
merkezli stratejilere ynelik eletirileri de younlatrm-
tr. Bu eletirinin odanda her dzeyde planlama kurum-
lar vardr. Liberal perspektiften bakanlara gre, devlet ve
devletin en nemli mdahale aralarndan birisi olan plan-
lama kurumu piyasann devingenlii ve bireyin yaratcl
nnde bir engel haline gelmi ve duraan ekonomik ve
toplumsal yaplarn ortaya kn ve ataleti yaratmtr.
Yukarda zetlediimiz ve planlama kurumunun yap-
talar haline dnen ilkelerin hemen tamam liberal ele-
tiriden nasibini almtr. Liberal eletiriye gre, toplumun
temel yapta birey ve bireysel giriimciliktir. Bireysel giri-
imcilii temel alan piyasa ekonomisi toplumlarn refahn
salamada ve zgrlkleri en st dzeye kartmada, dev-
let mdahalesiyle karlatrldnda, dikkate deer bir s-
tnle sahiptir. Planlama ile karlatrldnda piyasa
meknizmas karar verme srelerinde ok daha rasyonel
sonular salamaktadr (Hayek, 1960). Bu yaklamn tem-
silcilerinden Denmana gre, toplumsal eitlik anlayn
merkezine koyan planlama anlay, bu amac gerekle-
tirmenin ok gerisine dt gibi, modern toplumlarn
77
Kentsel Planlama Kuramlar
en nemli kurumlarndan biri olan zel mlkiyet hakkn
da nemli lde snrlamtr (Denman, 1980). Ayn te-
melde, Pearce planlamann kentsel arsaya ilikin karar-
larnda, piyasa aktrleriyle karlatrldnda, kentsel arsa
etrafnda oluan karmak sreleri ve ilikileri zmle-
me ve bu erevede aklc kararlar verme konusundaki ba-
arszln vurgulamaktadr. Pearcee gre, kendi karla-
rn savunan piyasa aktrleri bu ilikileri anlama ve bu
erevede hareket etme konusunda ok daha yetkindir
(Pearce ve dierleri, 1978). Planlamaya bu erevede y-
neltilen bir dier eletiri ise, planlama kurumunun kentsel
arsa retmede yaratt yapay snrlamalarn kentsel arsa-
nn pahalya mal olmasn ve bu nedenle de dlama soru-
nuna yol at ynndedir (Walters, 1974). Liberal eleti-
rinin planlama kurumuna ynelttii ve biimsel anlamda
Marksist eletiriyle paylat bir baka eletiri ise planla-
ma srecinin ne srld gibi teknik bir sre olmad,
planclarn siyasetilerin basklarna ak olduu ve bu ne-
denle de aldklar kararlarn rasyonaliteden ok belli ke-
simlerin basklarn yansttdr (Walters, 1974).
Sonu olarak, liberal/yeni sa eletiriye gre, kamu ya-
rar merkezli anlay, bireyin zerine toplumu koyarak bi-
reysel zgrlkleri ve giriimcilii snrlamakta ve ortaya
baskc bir toplumsal yap ve planlama anlay kartmak-
tadr. Bu nedenle planlama ilkelerinin ngrd katlm
hedefi de gerekletirilememekte, planlama bir grup tek-
nokratn dier kar gruplarn dlad demokratik olma-
yan bir etkinlie dnmektedir. Benzer biimde planla-
mann uzun erimli ve kapsaml nitelii de giriimci bireyi
hareket alan bulunmayan bir dzlemde hapsetmektedir.
Piyasa meknizmasnn dinamizmi ve srekli kendisini ve
kenti yenileyen doas karsnda, uzun erimli planlama
anlay kat ve snrlaycdr. Bu nedenle, planlarn kentle-
ri ynlendirmesi mmkn olmam, ou durumda anlam-
78
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
sz dokmanlar olarak raflarda kalmlardr. Bu ereve-
den hareket edenlerin birou planlamann, ya tmyle
terk edilmesini ya da olduka snrl gleri olan bir yapya
dntrlmesini, boalan alann ise piyasa glerince
doldurulmasn nermektedir.
1980li yllarda siyasal ve ekonomik yaplarda yaanan
dnm, bu eletirilerin belli llerde uygulanmasna
da ortam hazrlamtr. zelletirme ve kuralszlatrmay
temel alan bir biimde devletin geri ekilmesi ya da etkin-
lik alanlarn ve biimini yeniden dzenlemesi, planlama
kurumunu yeniden tanmlarken, kent meknnn biim-
lendirilmesinde planlamann rol daha da snrlanm ve
piyasa gleri bu srete daha gl bir konum kazanm-
tr. ngilterede Thatcher, Amerika Birleik Devletlerinde
Reagan ynetimlerinin devletin yeniden yaplandrlmas
projelerinde temel hedeflerinden biri planlamadan sorum-
lu kurumlar olmutur.
MODERNTE ELESTRS YAKLASIMI
Planlamaya son dnemde yneltilen eletiri sadece yeni
sa anlayla snrl kalmamtr. Akademik dzeyden ba-
layp toplumun dier ilgili kesimlerine de yaylan bir bi-
imde, kamu yarar merkezli uzun erimli planlama anlay-
na dikkate deer eletiriler yneltilmeye balanmtr.
Modernite projesinin eletirisini temel alan bu yeni eletiri
dalgasnn mantn anlayabilmek iin nce modernite
projesine yneltilen temel eletirileri ksaca gzden geir-
mek yararl olacaktr. Bu bak asna gre, modernite
projesi bir toplum tasarm olarak bir byk anlat nitelii
tamakta, toplumlarn zenginliini tek boyutlu ve uzun
vadeli bir tasarmn iinde hapsetmektedir. Modernite pro-
jesi z itibariyle baskc ve yukardan aaya rgtlenmi
sekinci bir projedir. Rasyonalist bir bak asyla, tm
79
Kentsel Planlama Kuramlar
toplumu tek bir ana anlat etrafnda biimlendirmeyi he-
deflemekte, bunu yaparken toplumlarn ierdii farkllk-
lar da aynlatrp hiletirmektedir. Bilimsel gelime etra-
fnda kurgulanan bu tr bir tasarnn toplumsal yaamn
znel dinamiklerine kapall, rasyonel dncenin n-
grd ve kabul ettii deerler sistemi dndaki tm
eleri akldlk sulamasyla darda brakmaktadr.
Bu erevede planlama kurumu modernitenin bir o-
cuudur. Akl ve bilimsel bilgiyi merkezine koyan ve yu-
kardan aaya toplumu ekillendirmeye alan modernite
projesinin en nemli aralarndan birinin planlama kuru-
mu olmas kanlmazdr. Kentsel dzeyde bu anlay ken-
disini ok ak biimde ortaya koymaktadr. Kentleri bir
ana anlat ya da senaryo etrafnda uzun vadeli bir bak a-
syla ekillendirmeyi hedefleyen planlama kurumunun
kentin bir farkllklar mozaii olduunu grmezlikten gel-
dii, bu nedenle de bu farkllklar ve zenginlii ortadan
kaldrd sz konusu eletirinin en temel vurgusudur
(Dear, 2000).
Planlama, bir grup plancnn elinde, toplumun geriye
kalanna onlara ilikin tasarmn dayatrken bu sreten
etkilenen kesimlerin dncelerini, beklentilerini ve so-
runlarn kendi alglad gibi formle etmekte, bu sre-
ten etkilenenlerin kendilerini dinlemeyi, onlarn kendi so-
runlarn nasl algladn ve formle ettiini anlamay bir
kenara brakmaktadr. Bu tr bir yukardan aaya tasa-
rmn baskc bir sosyo-meknsal proje olmas kanlmaz
olduu gibi, baarsz kalmas da kanlmazdr (Scott,
1998). nk yerel topluluklarn sorunlarna dardan
bakan bir anlayn, yaanan srecin znelliklerini kavra-
yabilmesi mmkn deildir.
Toplum homojen bir oluum deildir. Eitlik, hakkani-
yet gibi kayglarla da olsa, bu yaplanmann bir anlamda
zenginlii olan farkllklar grmezlikten gelmek, daha da
80
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
kts ortadan kaldrmaya almak, ortaya tek boyutlu,
demokratik olmayan ve oulculuu reddeden bir toplum
ve kent mekn kartmaktadr. Bu tr eletiriler her ne ka-
dar 1980 sonras dnemde younluk kazanp, hegemonik
hale geldiyse de, yukardan aa planlama anlayna ynel-
tilen eletiriler ok daha gerilere gitmektedir. Modernist
planlama yaklamna ynelik en kapsaml erken eletiriler,
Jane Jacobsn almalarnda bulunabilir (Jacobs, 1961).
Jacobs farkllklar bastran, aynlatrc kent mekn-
nn yaratlmasndan planclar sorumlu tutan bir yaklam
sergilemektedir. Planclar ne yaam ereveleyen ekono-
mik ve toplumsal ilikilere ne de yerel topluluklarn ge-
reksinimlerine duyarllk gsterdikleri iin, kent formunu
sadeletiren ve trdelii vurgulayan bir yaklam sergile-
mektedir. Bu tr bir stratejinin gerisindeki kayg btny-
le estetik temelli bir kent dzeni yaratmaya yneliktir.
Blgeleme (zonning) sz konusu stratejinin temel esi
olarak belirginlemektedir. Kentteki farkl ilevlerin farkl
meknlarla snrlanmas ve birbirinden yaltlmas, planc-
lar iin, kentteki kark ilevli kent meknnn szde kao-
sundan ve karmaasndan kama isteinin bir rndr.
Bylece grntde ilevsel ve nerede hangi ilevin yer al-
d belli olan dzenli bir kentsel form elde edilmektedir.
Oysa bu tr bir trdeletirme ve sadeletirme abasnn
kent yaamnn zenginlii aleyhine nemli maliyetleri var-
dr (Jacobs, 1961; 370-5).
Jacobsa gre yukardan aaya mdahalelerle sala-
nan kentsel dzen sahte ve ksa erimli bir baardr. Farkl
ilevlerin birbiriyle kark bir biimde yaad meknlar
insanlarn aadan yukarya organik bir biimde ina etti-
i, kendi gelitirdikleri yntem ve stratejilerle denetledii
bir yaplanmadr. Yaayanlarn ina ettii bu trden me-
knlarn dzeni ok daha kalc ve gvenlidir. Bu ereve-
de sokak olgusu Jacobsn analizinde merkezi bir konum-
81
Kentsel Planlama Kuramlar
dadr. nk kentsel yaamn en stratejik kamusal mekn
ve kentteki farkllklarn buluma noktas olan sokak,
Jacobsn eletirdii modernist planlama abalarnn ve
zellikle de blgelemenin ana kurban olmutur. Dkkn-
larn ve ticaret merkezlerinin konutla kark biimde yer
ald alanlarda, sokak ve caddeler farkl kesimlerden in-
sanlarn bir araya geldii, canl, katlmc ve herkesin sahip
kp gzettii kamusal meknlara dnmekte, herkesin
isteyerek geldii ve katkda bulunduu bir kullanm ka-
zanmaktadr. Oysa, iyeri ile yaam meknlarn birbirin-
den yaltld, elence ve dinlenme meknlarnn blge-
leme iinde belirlendii durumlarda sokaklar sessizliin ve
gvensizliin kol gezdii alanlara dnmektedir. Kendi
katklar alnmadan ve fikirleri sorulmadan yaratlan bu
tr meknlara insanlar tepki gstermekte ve da dnk
bir yaamdan ve kamusal mekndan ekilerek bireysel ve
zel meknlara, yani konutlarna dnmektedir. Ksaca
zetlemek gerekirse, Jacobs modernist planlama anlay-
nn yukardan aa bir dayatma olarak yerel topluluklarn
ve onlarn yaratt organik kentsel yapnn dinamiklerini
anlamaktan uzak kaldn ve kentleri dzenlemek adna
demokratik ve katlmc meknlarn ortadan kaldrldn
ne srmektedir.
Daha sonra gelien modernite eletirisi yaklamnn
merkezinde de benzer bir anlay vardr. Modernist plan-
lama anlay, devletin ve brokrasinin elinde, toplumu
denetleme kayglarnn bir arac olarak kullanlm, yerel
topluluklarn talepleri yerine, devletin kendi mant plan-
lama srecinin temel belirleyicisi olmutur. Bu tr bir yak-
lam bireysel yaratclk bata olmak zere, farkl kesimle-
rin kendilerini meknda ifade edebilmesini olanaksz hale
getirirken, yerel topluluklarn zenginliini ifade eden fark-
l kimlikler homojenletirme ve sadeletirme abalarnn
basks altnda tutulmutur. Tekeliye gre:
82
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
... postmodern dnyann bak as iinde byle bir arasal
aklclkla yetinilmemekte, bir toplumun geleceinin bir ki-
ilik ya da bir takmlk slatrlm bir vizyona hapsedil-
mesine ve bunun srekli olarak insanlarn yaratclna ka-
patlmasna ve bireylerin eyletirilmesine raz olunmamak-
ta, gelecei ak brakan, gelecein ok sayda insann yara-
tc katklaryla olumasna olanak veren, iletiimsel bir
aklclk iinde ynlendirilen bir planlamaya geilmek is-
tenmektedir (Tekeli, 2001: s. 31).
Modernite yaklam iinde anarist bir yaklamdan devle-
ti payda olarak gren anlaylara kadar uzanan ok geni
ve yer yer birbiriyle elien yaklamlarn var olduu g-
rlmektedir. Bu anlaylarn tmn bu yaz iinde kap-
samann olanakl olmad aktr. Burada giderek yaygn-
lk kazanan ve sivil toplum merkezli bak asnn bir de-
erlendirmesini yapmak yerinde olacaktr.
Modernite eletirisi yaklam, yukarda da vurgulad-
mz gibi, aydnlanma dncesinin ortaya koyduu top-
lumsal yap ve planlama anlayna totaliterlik ve yukardan
aaya bir toplum ve mekn organizasyonu ngrmek su-
lamasyla kar kmaktadr. Bu eletirinin merkezindeyse,
planlama kurumunun erevesini izen ulusal devlet yer
almaktadr. Buna karlk, modernite eletirisi yaklam-
nn kar projesinin merkezindeyse yeniden ina edilmesi
gereken sivil toplum bulunmaktadr (Friedmann, 1998;
Scott, 1998; Watson ve Gibson, 1995).
Bu tr bir mekn ve planlama anlaynn gerisinde
devlet merkezli bir planlama anlaynn yetersiz olduu
varsaym vardr. Bu tr bir anlayn yerine Foucaultnun
iktidarn mikro-siyaseti anlay konurken, iktidarn bir
a biiminde toplumun her nvesine ilemi bir biimde
var olduu savunulmaktadr (Watson ve Gibson, 1995: s.
259). Bu erevede iktidar ele geirilebilecek ve toplum
yararna kullanlabilecek bir iliki a deildir. Tersine, ik-
83
Kentsel Planlama Kuramlar
tidar direnilebilecek bir ilikidir. Bu erevede iktidar/di-
reni srelerinde mekn merkezi bir konumdadr.
Bu tr bir anlayn planlama perspektifi de farkldr.
Postmodern bir dnyada planlama sreci toplumdaki fark-
l karlar hesaba katan, farkl karlar ve kimlikleri din-
leyen ve onlar adna konumayan, ancak farkl kimliklerin
ve karlarn kendisini ifade ve mzakere etmesine olanak
salayan bir erevedir. ktidar ilikileri, karlar ve kim-
likler birer sabitlik olmayp srekli yeniden tanmland
iin modernite eletirisi yaklamn planlama anlay da
modernite anlaynn kat ve dondurulmu planlama an-
laynn tersine, ucu ak bir mzakere srecinden baka
bir ey deildir (Watson ve Gibson, 1995).
Bu tr bir anlay, gerekten yeni bir planlama anlay-
na yol aabilir mi sorusu nem kazanmaktadr. Bu soru-
ya olumlayc bir yant vermek olanakl deildir. Postmo-
dernist bak asndan hareket edenler de bu gerei ka-
bullenmektedir.
Planlama kuram epistemolojik bir kmazda grn-
mektedir. Modernist planlama projesi gndemimizdeki ko-
nulara uygulanabilir olmaktan kmtr. Bununla birlikte,
bu anlayn yerine geebilecek postmodernist planlama
projesinin de ortaya kmad grlmektedir (Beauregard,
1992).
Grnen o ki modernist planlama anlaylarna olan
inan ve bu anlayn uygulamadaki etkinlii olduka za-
yflamtr. Ancak bu anlayn gszlemesinde nemli
rol oynayan postmodernist bak as kendi anlayna
uygun bir planlama anlayn da gelitirememektedir. Ka-
nmzca bu tr bir baarszlk pratik bir sorun olmaktan
ok postmodernist bak asnn temel nermelerinden
kaynaklanmaktadr. Postmodernizmin nc isimlerinin
vurgulad baz temel belirlemeler bu konuda bilgilendi-
ricidir. Baudrillarda gre, postmodern toplumun en temel
84
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
zellii gerekliin kendisi deil, simlasyonlar zerinden
konuulabilmesidir. Dier bir anlatmla, postmodern dn-
yada neyin gereklik, neyin simlasyon olduunun ayrt-
rlmas olanaksz hale gelmitir (Baudrillard, 1983). Bu
tr bir hiper gereklik karsnda aktrler de benzer bir
sreci yaamaktadr. Postmodern dnya, znelerin de par-
aland, dald ve zdeksizletii bir dnyadr. Kar
karya kaldmz gereklik, planlama srecinin zneleri-
nin ve karlatklar sorunlarn her an yeniden tanmlan-
d, sylemsel olarak kurulduu ve srekli dalma eili-
mi gsterdii bir dnyadr. Bu tr bir ortamda, gelecein
planlanmas kukusuz olanakl deildir. Planlamann z-
deksel iktidar anlayna karlk, postmodernist bak mar-
jinden mcadele ve direnii savunmaktadr.
Bu, bir mdahaledir. Yaratcln ve iktidarn alan olan
mekndan, kendimizi yeniden bulduumuz, smrgeleen/
smrgeletirilen ikileminden kurtulmak zere, dayanma
iine girdiimiz mekndan bir mesaj. Marjinallik direniin
mekndr. Bu mekna katl. Orada bulualm (Hook, 1990,
Soja, 1996dan alnmtr).
Kukusuz bu tr bir mekn ve mcadele stratejisi kapsam-
l bir planlama urann alan deildir. Planlama bir ikti-
dar aygt olarak reddedilirken savunulan marjinde direni
stratejisidir. Modernite eletirisi yaklamndan hareket
ederek postmodernist ve yapsalclk sonras yaklam be-
nimseyenlerin nemli bir blm, planlamann gereklili-
ini reddetmekte, plana bir iktidar aygt olarak, ancak
direnilebileceini ngrmektedir. nk gelecei tasarla-
mak, gelecee ynelik olarak bir alana ve bu alanda var
olan aktrlere ynelik bir karar retmek anlamna gelmek-
tedir. Oysa gnmz dnyas her eyin her an yeniden
bozulup yeniden kurulduu, gereklikle simlasyonun
birbirinden ayrmad bir dnyadr. Byle bir dnyada
85
Kentsel Planlama Kuramlar
planlama, en iyi yorumuyla, kstlayc bir eylemdir. Bu tr
bir anlay, bir anlamda dorudan ya da dolayl olarak
planlamann reddi anlamna gelmektedir.
Bununla birlikte, modernite eletirisi yaklamn be-
nimsemekle birlikte, bir kesim planlama kuramcs iin,
modernite projesi tmyle reddedilmemesi gereken bir
projedir. Bunun yerine, modernite projesi radikal bir ele-
tiriden geirilmeli ve postmodernistlerin ynelttii eletiri-
leri de dikkate alarak tekrar ina edilmelidir. zleyen b-
lmde bir orta yol olarak giderek hkimiyet kazanan bu
anlay tartlacaktr.
SVL TOPLUM MERKEZL MZAKEREC
PLANLAMA ANLAYISI
Modernist planlama anlaynn teknik ve arasal rasyona-
lite kavram bata olmak zere, yukardan aaya rgt-
lenmi, katlma olanak vermeyen planlama anlayn ele-
tirmekle birlikte, planlamann gerekliliini reddetmeyen,
ancak sivil toplum merkezli, aadan yukarya rgtlenmi
bir planlama anlayn savunan orta yolcu bir anlayn son
yllarda giderek yaygnlk kazand grlmektedir (Forester,
1989, 1998; Healey, 1993; Friedmann, 1998, Tekeli, 2001).
Postmodernist ve yapsalclk sonras akmlarn planlama
eletirisinde k noktasn Foucaultnun almalar olu-
tururken orta yolcu bak asnn k noktasnda
Habermasn almalar vardr.
Habermas modernite eletirilerinin nemli bir blm-
ne katlmakla birlikte, modernite projesinin tmyle red-
dedilmesine kardr. Yaplmas gereken modernite projesi-
nin arasal rasyonalite anlaynn yerine iletiimsel rasyo-
nalitenin konulmasdr. Bu tr bir rasyonalite anlaynn
gerisinde, karlkl gven ortam iinde aktrlerin kendile-
rini anlatma ve karsndakileri anlama istei vardr. Bu tr
86
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
bir rasyonalite yukardan aa teknik bir rasyonalite yerine,
aadan yukarya katlmc bir rasyonalite anlayn koy-
maktadr (Habermas, 1984). Mzakereci planlama anlay-
nn geliiminde Habermasn yaklamndan dn alnan
bir dier kavram ise kamusal alann dnmne ilikindir.
Habermasa gre, burjuva kamusal alan iletiimsel rasyona-
litenin kurulduu alandr. Bununla birlikte bu alan giderek
artan biimde devlet tarafndan denetim altna alnm ve
daraltlmtr. Demokratikleme ancak bu alann geniletil-
mesi, dier bir anlatmla devletin baskc uygulamalarnn
dna kartlmasyla olanakldr.
Bu yaklamn planlama alanna uygulanmas iletiim-
sel planlama (Communicative Planning) yaklamn sa-
vunanlardan gelmektedir (Forester, 1989, 1998; Healey
1993). letiimsel Planlama farkl gruplarn belli bir (plan-
lama) sorunu etrafnda bir araya gelerek mzakere etme-
sini esas almaktadr. Farkl gruplar, karlkl gvenin s-
re iinde kurulduu bir ortamda, kendi karlarn ve
kimliklerini serbeste ifade ederken dier gruplar onlarn
niyetlerini, gereksinimlerini ve karlarn da anlamaya a-
lr. Bu tr bir ortam bir yandan yanl bilgilenme ve an-
lamalar ortadan kaldrmay hedeflerken dier yandan her
kesimin dierlerinin taleplerini de dikkate alarak kendisini
de yeniden dnmesine olanak salar. Bu sre iinde,
planclar bir moderatr ilevi grmektedir. Bir baka anla-
tmla, planclar, artk topluma kendi alglad ve bu er-
evede formle ettii plan dayatmak yerine, dier gruplar
gibi dinleyen, farkl talepleri anlamaya alan, farkllkla-
rn bir arada tartarak mzakere etmesine olanak salayan
bir konumdadr (Forester, 1989).
Bylece, planlama srecinin sadece karlarn arpt-
bir alan olmann tesinde, farkl kimliklerin ifade edil-
mesine olanak salayan bir alan olmas hedeflenirken sa-
dece kendimizi deil dierlerini de anlamamza frsat ve-
87
Kentsel Planlama Kuramlar
ren bir eylem olmas gerektiinin alt izilir. Bylece ba-
kalarndan kuku duyan ve dman olarak gren bir yak-
lamn yerine, karlkl mzakereye, gvene ve anlamaya
dayanan bir srecin hkim klnmas salanacaktr. Sz
konusu srecin hayata geirilmesi, sadece demokratik ve
katlmc bir planlama anlaynn kurulmasn salamakla
snrl kalmayacak, demokratik bir sivil toplumun kurul-
masna da olanak verecektir (Forester, 1998).
Bu tr bir yaklam kapsaml planlama anlayndan
nemli farkllklar gstermektedir. Friedmann bu tr bir
bak asndan hareketle planlamann dnmn yle
tanmlamaktadr:
klitgil olarak adlandrdm eski planlama devletin etkin-
likleriyle snrl kalrken, yeni klit (Euclide) sonras plan-
lamann byle bir snr yoktur... Eski klitgil gelenek
kentsel deiimin devlet tarafndan dikkatli bir biimde de-
netlendii duraan bir dnya grne uymaktadr... Plan-
clar, giderek artan biimde, kendilerini zel projelerde yo-
unlaan sivil toplum kurumlar iin alr bulmaktadrlar.
Hl master planlar retilse bile, planclarn ou kentin
tamamn gzeten kapsaml ve tek gzl bak asna sahip
olma roln braktlar (Friedmann, 1998: 29-30).
Yerellii ve yerel sivil toplumu ne kartan bu tr bir plan-
lama anlay olanakl mdr sorusu karsnda, modernite
eletirisi yaklamnn bir kesimi iin yant olumlaycdr.
Kreselleme sreci ulus-devletleri zayflatrken yerel g-
lerin nn aan bir ilevi stlenmektedir.
Bu zmlemeler kreselleen dnyada yereli anlaml bir bi-
rim haline getiriyor. Kreselleen dnyann ok kimliklilii
iinde yerel kimliklerin olumasna olanak veriyor. Bu yerel
kimlikler olutuunda, o yerellik kreselleen dnyada kendi
bana bir kaynak olma nitelii kazanyor. Bu yerellikler, k-
88
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
resel ilikiler ana dorudan eklemlenerek greli konumla-
rn gelitirme olanana sahiptir. Bu da bir yerelliin geli-
mesinde ulus devletten beklemenin tesinde, yerelliklerin
kendi yapaca eyler olduunu gsteriyor (Tekeli, 2001;
s. 30).
Modernite eletirisi yaklam bata kapsaml planlama an-
lay olmak zere Weberci/devlet merkezli planlama anla-
yn eletirirken, yerine yeni oulcu anlay koymakta-
dr. Dier bir anlatmla, iktidar olgusu devlet merkezli ol-
maktan kp toplum merkezli bir anlayla kavranrken,
sivil toplum olarak adlandrlan bu alana ncelik veren bir
planlama anlay benimsenmektedir. Bu tr bir kurgunun
gerisinde bir normatif istek olarak, toplumdaki tm ke-
simleri iermeye alan bir yeni planlama paradigmas
benimsenmeye allmaktadr. Sivil toplum iinde bir ke-
sim lehine dier kesimlerin dlanmas yerine, her kesimin
payda olarak katld bir sre benimsenmektedir. Bu tr
bir anlay geleneksel liberal oulcu anlaytan ayrmak
olduka gtr.
Bu noktada zerinde durulmas gereken boyut sz
konusu anlayn gerek devlet, gerekse piyasa glerine
kar taknd tutuma ilikindir. Bu soruya ak bir yant
vermek gtr. Yukarda da zetlediimiz gibi, devletin
merkezinde yer ald bir planlama srecine modernite
eletirisi yaklamlarnn dikkate deer bir kukuculukla
yaklat ve devlete atfedilen nc roln reddedildii g-
rlmektedir. Sivil toplum iindeyse bir nclkten ok
birbiriyle iletiim iinde mzakere eden oklu gruplar ve
kimlikler vardr. rnein Friedmann sivil toplumu tanm-
larken devlete kart bir sivil toplum anlayn savunmak-
ta ve sivil toplumun inasn bu kartlk erevesinde ina
etmektedir (Friedmann, 1998). te yandan, sivil toplumu
devlet d bir alan olarak tanmlamakla birlikte, bu duru-
mu bir kartlk olmaktan ok, karlkl mzakere ve a-
89
Kentsel Planlama Kuramlar
lm ilikisi olarak tanmlayanlar da vardr. rnein Cohen
ve Joel (1992) ve Tekeli (1996a ve 1996b), sivil topluma
yeniden ina ve planlama srecinde, nemli bir yol ac-
lk grevi yklemektedir.
Bu tr bir tavrn gerisinde iktidar olgusuna bak vardr.
Yukarda da deindiimiz gibi, Foucault ve onu izleyenlerin
yaklamnda devletin kendisi iktidarn younlat tek
alan olmaktan kmtr. Bununla birlikte, tm toplumsal
ilikiler iktidar ilikileri etrafnda bir atma yuma olarak
grlmektedir. Oysa, Habermasn yaklamnda atma ye-
rini mzakere ve uzlama salama araylarna brakmtr.
Dier bir anlatmla, siyaset byk lde darda brakl-
maktadr. Sz konusu bak asnda, toplumda farkl ko-
numlanm karlar arasnda bir eliki tanmlanmasnn da
anlam yoktur. dealist bir anlayla, toplumun tm kesim-
leri arasnda, devlet de dahil olmak zere, iyi niyet temelli
bir mzakere ve uzlamann salanabilecei varsaylmakta-
dr.
Sz konusu iyi niyet, mzakereci anlayn planlama
srecinin en etkili aktr olan rant arayndaki kapitalist
aktrlerle, dier kesimler arasndaki ilikiye ynelik anali-
zinde de mevcuttur.9 rnein bir alann soylulatrlmas
srecinde bu alan gelitiren mteahhitlerle, sz konusu
alann soylulatrlmas sonucu evlerini kaybedecek kirac-
lar arasnda kurulacak iliki bir eliki olarak deil bir uz-
lama sreci olarak tanmlanmak durumundadr. Sorun
taraflarn birbirlerini dinlemeleri ve anlamalar sorununa
indirgenmektedir. Mzakereci anlay, tm bu mzakere
srecinin sonucunda taraflarn dncelerini deitirme-
meleri durumunda ne yaplmas gerektii sorusuna anlam-
l bir yant salayamamaktadr.
9
Friedmann bu noktada dierlerinden ayrlarak sivil toplumu hem devletle
hem de sermayeyle bir kartlk ilikisi iinde tanmlamaktadr (Friedmann,
1998, s. 22).
90
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Tam da bu noktada, kresel ilikiler iinde anlamlan-
drlan ynetiim kavram mzakereci planlama anlay
asndan ilevsel bir konuma gelmektedir. Bilindii gibi,
yaran yerellikler anlay erevesinde, her yerel birimin
yerel ve yerel baml aktrler iin, ortak kar alanna d-
nt ne srlmekte ve bu nedenle de yereli oluturan
toplumsal kesimlerin bir araya gelip bir koalisyon olu-
turmasnn altyapsnn ortaya kt savunulmaktadr.
Yerel devlet, i evreleri ve yerel topluluk temsilcilerinin
katlm anlamna gelen ynetiim anlay, mzakereci
planlama anlaynn ok aktrl oulcu anlayyla b-
yk lde rtmektedir (Tekeli, 2001: s. 30).
Yeni oulculuk olarak tanmlanabilecek bu anlayn,
izdii olumlu tabloya karn, nemli sorunlarnn olduu
aktr.10 Bu yaklamn en byk sorunu, yukarda da
vurguladmz gibi, iktidar ilikilerinin planlama srecin-
den dlanmasdr. Oysa, belli bir anda mzakere srecine
dahil olan gruplar arasnda, devlet ve devlet dnda tanm-
lanan g ilikileri asndan, asimetrik bir konumlanma
sz konusudur. Dier bir anlatmla, baz gruplar, rnein
kentsel tanmazlardan rant elde eden mteahhitler, dier
gruplara gre, gerek ekonomik gleri gerekse de devletle
ilikileri erevesinde daha gl konumdadr. Bu gl
konumun mzakere srecinde nemli bir stnlk sala-
d ve gsz kesimlerin mzakere srecinde pazarlk
etme gcnn bulunmad aktr. Bu nedenle, mzakere
srecinin bu kesimler aleyhine sonulanmas byk olas-
lktr. Bu durumda, mzakere sreci kentsel rantlara el
koyma srecini deitirmeyecei gibi, bu srecin kendisi-
ne gemi dnemlerde bulamad bir meruiyeti kazand-
rabilecektir. Daha da tesi, gemi dnemlerde, devletle
dan yukarya bir kentleme modeli olarak el alacaz.
10
Yeni oulculuun yeniden formlasyonu anlamna gelen bu yaklamn ay-
rntl bir eletirisini baka bir almada yapmaya altk (Bkz. Sengl,
2001).
91
Kentsel Planlama Kuramlar
kentsel giriimciler arasndaki ilikinin kendisi genellikle
aktan kurulmayan bir ilikidir. Ynetiim anlay bu
ilikiye de kamusal bir meruiyet kazandrmakta, hali ha-
zrda gl konumdaki kentsel giriimcilerin devlet kay-
naklarn ok daha etkin bir biimde kullanmalar olanakl
hale gelmektedir.
Mzakereci anlayn planlama yaklam, kapsaml
planlamann uzun erimliliiyle karlatrldnda, ok
daha ksa erimli stratejik planlama niteliindedir (Tekeli,
2001). Kentlere uzun erimli bir yn verme kaygs, yerini
piyasa glerinin eilimlerini dikkate alan ve bu eilimleri
dzenlemeye alan bir anlaya brakmaktadr. Dier bir
anlatmla, neoliberal/yeni sa yaklamlarn planlamaya
ynelttii piyasa glerini olumsuz anlamda snrlama
eletirisi byk lde kabul edilmekte, piyasa glerinin
nn aan bir planlama anlay benimsenmektedir.
GRGL BR UYGULAMA
Yukarda yaptmz tartmadan da grlebilecei gibi,
planlama kuramlarnn nemli tartma eksenlerinden birini,
devleti merkezine alan elitist ve yukardan aaya planlama
anlayyla, sivil toplumu merkezine koyan aadan yuka-
rya planlama ya da kent mekn yaratma anlaylar arasn-
daki kutuplama oluturmaktadr. Trkiye deneyimi ere-
vesinde ele alacamz iki rnekle, bu tr bir kutuplama
balamnda yaplan analizlerin ve ortaya kan planlama an-
laylarnn salkszln gstermeyi amalyoruz. Jansen
Plann yukardan aaya bir kentleme kurgusuna rnek
olarak tartrken kinci Dnya Sava sonrasnda kentleme
deneyimine damgasn vuran gecekondulama srecini aa-
92
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
YUKARIDAN ASAIYA PLANLAMA DENEYM:
JANSEN PLANI RNE
Ulus-devletin meknsallat dnemin, kentlerin geliimi
ve planlama deneyimi asndan, en arpc karar, kuku-
suz, bakentin stanbuldan Ankaraya tanmasdr. Bu s-
re, Ankara deneyimini de planlama sreleri asndan
merkezi bir konuma getirmitir. Ankarann Kurtulu Sa-
va sonrasnda bakentlik ilevlerini stlenmesiyle birlikte,
kent hzl bir byme sreci yaamaya balamtr.
Hzl kentleme karsnda, ilk yllarn planlama aba-
lar olduka parac ve pragmatik niteliktedir. Kentin bi-
imlenii, devlet gcn de arkasna alan, yeni orta snfn
piyasa meknizmas araclyla kentte kendine yer edin-
mesi ve buna kout olarak da hzl kentlemeden doan
rantlara el koyma konusundaki isteklilii erevesinde
olmutur. Bu tr bir ynelimin kentin meknsal yaplan-
masnn kaotik bir grnm vermesi, ilerleyen yllarda
planl bir gelimenin gerekliliine siyasal sekinleri ikna
etmitir. Bu kaygya Batllama ve modernleme srecine
nclk etmesi ngrlen bakentte, bu imaja uygun bir
kentsel gelimenin gerekli olduu inanc da eklenince, da-
ha uzun erimli ve denetlenen bir kentsel gelime salama-
ya ynelik olarak uzun erimli bir gelime plan elde edil-
mesi gndeme gelmitir. Dier bir anlatmla, Jansen Plan
piyasa glerinin ksa bir sre iinde yaratt kentsel do-
kunun baarszlna bir tepkinin rn olarak ortaya
kmtr (Tankut, 1984).
Jansen Plan, uzun erimli bir plan olarak, gelimi l-
kelerin planlama deneyimini Ankaraya tayan bir plandr.
Bu erevede, mevcut kentsel dokuya belli bir duyarll
olmakla birlikte,11 yeni bir toplum ve kent mekn yaratma
12
11
Jansen, Tekelinin de belirttii gibi, Camillo Sitteci gelenekten gelmektedir.
Bu yaklamn en belirgin zellii kentlerin organik geliimini savunmasdr.
93
Kentsel Planlama Kuramlar
kaygsn iinde tamaktadr. Bu erevede plann kentin
kendi organik geliimini yeterince gzetmedii sylenebi-
lir.12 Plann gelime ncelii, Jansenin kendi tercihi ol-
maktan ok siyasal elitin bir tercihi olarak kentin gne-
yindeki gelime alanna verilmitir. Jansen Plan, siyasal
elitin dar bir kadrosunun desteinde, toplumun dier ke-
simlerine kapal bir sre iinde hazrlanmtr. Bu anlam-
da yukardan aaya bir planlama srecinden sz etmek
yanl olmayacaktr. Bu tr bir dlamaya karn, Jansen
Plan tm kesimlere kar duyarl olmaya almtr. Ken-
tin mevcut dokusu konusunda radikal mdahalelerden
kanrken yeni gelime alanlarnn hedef kitlesi yeni orta
snftr. Jansen hazrlad planda ii mahallesi olarak ta-
nmlanan bir alana da yer vermitir. Bununla birlikte
Jansen, kentsel rantlarn belli bir kesimin eline gemesine
kar da olduka duyarl bir tutum izlemitir. Jansen iin
genel bir kamu yarar kavramnn plann temel dayanan
oluturduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Planlama ve uygulama srecinden dlanan gl ke-
simlerin, Jansen Plannn uygulamaya konmasndan sonra,
sz konusu plana srekli muhalefet ettikleri, plan kararla-
rn deitirme ynnde srekli giriimler yaptklar da
konuya ilikin yaznda srekli belirtilmitir (Atay, 1969).
Kentte hzla ykselen arsa deerlerine kimin el koyaca
sorusu, bu dnemin kent siyasetine damgasn vurmutur.
Planlama srecinden dlanan gerek geleneksel, gerekse
yeni orta snflar kentin hzl geliiminden doan rantlara
el koyma konusunda Janseni ana engel olarak grmler
Bu erevede, dsal kstlara ramen, Jansen eski kent dokusuna belli bir
duyarllk gstermitir. Ne var ki Jansenin en byk rahatszl plana ili-
kin temel kararlarn, kentin gelime aks gibi, birer siyasal tercih olarak da-
rdan verilmi olmasdr (Tekeli, 1980).
Tekeli, Jansen Plannn Batl deerlerin ngrd meknsal formlarn, r-
nein bahe kent anlay, yerel mimari ve kent tasarmna duyarszln
vurgulamaktadr (Tekeli, 2000).
94
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme Kentsel Planlama Kuramlar

ve plan ve plancy srekli ypratmaya almlardr. Pla- leri yeterince gzetmedii ynnde olacaktr. Burada iki
n destekleyen siyasal sekinlerin plana olan desteinin grubun ne karlabilecei sylenebilir; eski kentte yaa-
azalmasna paralel olarak Jansenin iine de son verilmitir yan gsz kesimler ve kente dardan g eden yoksullar.
(Tankut, 1984). Planlama srecinde eski kenti koruyan bir anlay bulun-
Jansen Plan, yukarda yaptmz planlama kuramlar- makla birlikte, somut uygulamada eski kent byk lde
na ilikin tartma asndan iyi bir rnek oluturmaktadr. ihmal edilmitir. Benzer biimde, kente g edecek yoksul
Kukusuz, Jansen Plannn yaklam erken modernist yak- kesimlere ynelik olduu dnlebilecek bir ii mahal-
lamlarn iyi bir rneidir. Jansen, Camillo Sitteci gelene- lesi tasarm vardr. Ancak bu karar da uygulama ans bu-
in nde gelen temsilcilerindendir. Siyasal elitin kararlar- lamamtr. Ancak bu sorun Plann kendisinden deil,
nn yaratt kstlar lsnde, Jansen bu gelenein ana il-
kaynak ayrlmamasndan kaynaklanmaktadr.
kelerini Ankara kentine de uygulamaya almtr (Tekeli,
Mzakereci Planlama yaklamnn Jansen Planna y-
1980). Bu erevede, kente uzun erimli bir ereve iinde
yn vermeyi, yukardan aaya bir yaklam iinde yapma- neltebilecei en temel eletiri planlama srecinin kentteki
ya alan plann, modernist planlama anlayna yneltilen paydalarn tmn ieren bir planlama yaklam olmak-
tm eletirilere ak olduu sylenebilir. Kentin mevcut tan uzak, dardan etkilere kapal teknokratik bir planla-
dokusunu yeterince gzetmemek, yukardan aaya bir ma anlayn benimsemi olmasdr (Tekeli, 2001). Benzer
toplum ve kent tasarm, katlmc olmamak tr eletirile- biimde, bu tr bir katlm srecinin rn olmamas pla-
rin hepsi Jansen Plan iin de geerli grnmektedir.13 nn katlna yol aarken, deien kentsel dinamikler kar-
Tekeli, Jansen Plannn Camillo Sitteci anlay uygu- snda, hzla bu dinamiklerin gerisinde kalmasna yol a-
lamaya alt lde, Trk kentlerinin yaplama dina- mtr. Geni tabanl toplumsal bir destek bulamad l-
miklerini gz ard ettiini, yukardan aaya demokratik de, meruiyetini kuramam olan plan, arkasnda duran
olmayan bir anlayn planlama srecine hkim olduunu dar bir kadronun gszlemesine paralel olarak gcn
ne srmektedir (Tekeli, 2000). yitirmi ve desteksiz kalmtr.
Savunucu planlama anlayndan hareket edenlerin Yukarda szn ettiimiz yaklamlarn mantksal
plana yneltebilecei temel eletiriyse, plann zayf kesim- kts olarak deerlendirilebilecek bu eletirilerde dikkate
deer doruluk paynn olduu sylenebilir. Ancak bu
13
lgin olan, Jansen Planna yneltilen bu eletirilerin sz konusu dnemde eletirilerin nemli sorunlar da vardr. Sz konusu zayf-
plana rant araylar erevesinde kar kan gruplarn syleminde de mer-
kezi bir konumda olmasdr. Eski kent dokusunu gzetmemek, Trkiye lklarn neler olduunu Marksist planlama eletirisinin de-
kentlerinin sorunlarn bilmeyen bir yabancnn kenti planlamas tr eleti- erlendirmelerini ele alarak yapmaya alacaz.
riler bu dnemde Janseni ypratmaya ynelen kesimlerin ska bavurduu Marksist yaklam erevesinde bakldnda, Jansen
eletirilerdir. Ancak gerek plan ncesinde, gerekse de Jansenin grevine son
verilmesinden sonra, sz konusu glerin piyasa meknizmas araclyla, Planna yneltilebilecek bu eletirilerin en nemli zayfl
kentin mevcut dokusuna saygl ya da daha katlmc bir kentsel doku olu- sz konusu eletirilerin kapitalist toplumlarda, genel ola-
turma abasna girmedikleri, tam tersine, kentin mevcut dokusunu da, yeni
rak kentleri ekillendiren yapsal ilikileri, zel olarak da
gelime alanlarn da geliigzel bir biimde rantlar maksimize etmeye y-
nelik kullandklar grlmektedir (Tankut, 1984). kenti ekillendiren toplumsal g ilikilerini grmezden
95 96
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
gelerek, bu ilikilerin bir trevi olarak deerlendirilebile-
cek bir dizi sorunla megul olmalardr. Sz konusu yakla-
mlarn hemen hibirisi kapitalist kenti ekillendiren rant
ilikilerine ve bu ilikilerin gerisindeki deiim deerini
temel alan yapsal balama bakmamaktadr. Marksist bak
as bu ilikileri dikkate alrken, somut kentsel sorunlarn
zmlemesini de bu balama oturtmaktadr.
Jansen Plannn Marksist eletiri erevesinde bir
deerlendirmesiyse, bu tartmalarda dikkat ekilmeyen
baka boyutlar gndeme getirmektedir. Kukusuz Jansen
Plan piyasa glerini dikkate almakla birlikte, piyasa g-
lerinin yaratt karmaay nlemeye ynelik bir mdaha-
ledir. Bu erevede, Marksist eletirinin planlama yakla-
mnda dikkat ekilen sermayenin ksa vadeli ve kendi
kendini krize iten dinamikleri karsnda, devletin toplum-
sal yapnn yeniden retimine ynelik olarak mdahalesi-
nin zorunlu olduu nermesi Jansen Plan rnei iin ge-
erli grnmektedir. Yine Marksist eletiride dikkat eki-
len boyut, planlama srecinin bu tr bir ilevine karlk,
planlamann elikili bir sre olduu ve bu eliki aksla-
rndan en nemlilerinden birisinin giriimcilerin rant ara-
ylar ile devletin dzenleme ve snrlama abas arasn-
daki eliki erevesinde gelitiidir.14 Jansen ile rant ara-
yndaki kesimler arasndaki eliki bu durumun iyi bir
rneini oluturmaktadr. Son olarak, Pickvancen kentle-
rin ekilleniinde planlardan ok piyasa glerinin belirle-
yici ve sorumlu olduu tezi de Jansen Plan rnei iin
geerli grnmektedir. Jansen Plannn kararlarnn ok
bir baka plann, Ycel-Uybadn Plannn uygulamaya konmas artc deil-
14
Atayn Ankarann imarna ilikin anlarndan ska bavurulan bir alnt,
Jansenin Atatrke plana kar kmas muhtemel speklatrler karsnda
gerekli siyasi iradeye sahip olup olmadn sormasdr. Atay bu sorunun
Atatrk kzdrmakla birlikte, daha sonraki gelimelerin plancnn ne dere-
ce hakl olduunu gsterdiini vurgulamaktadr (Atay, 1969).
97
Kentsel Planlama Kuramlar
nemli bir blm uygulanamam, birok plan karar ge-
rek uygulama srecinde gerekse Jansenin grevine son ve-
rilmesinden sonra, ya grmezlikten gelinmi ya da deiti-
rilmitir. Planlama kurumunun grece zerkliinin sala-
d snrlar iinde, plan toplumsal g ilikilerinde gsz
grnen eski ve yeni kentin yoksullarn da gzeten karar-
lar ierse de, planlama srecinin toplumsal g dengeleri
iinde ekillendii ve uyguland dnlrse, bu karar-
larn uygulama ans bulmamas (ii mahallesi rneinde
olduu gibi) artc olmayacaktr. Jansen Plannn devle-
tin dier toplumsal gler karsnda grece zerkliinin
yksek olduu bir dnemde hazrlanm olmasna karn,
piyasa glerinin, yer yer devletin farkl organlarn da
yanlarna alarak, plan dikkate deer boyutta etkisizletir-
meleri, kentsel tanmazlar etrafnda oluan karlarn ne
denli gl olduunun da iyi bir gstergesidir.15 Ksaca,
Marksist bak asna gre, Jansen Planna ilikin bir tar-
tmann Plan-Kentli nfus ikilemine oturtulmas yanlt-
cdr. Yaplmas gereken, bir yandan Planla piyasa gleri
arasndaki ilikiyi/elikiyi ortaya koymak, bir yandan da
plann snfsal tercihlerini aratrmaktr.
15
kinci Dnya Sava sonras dnem bu zerkliin grece zayflad bir d-
neme iaret etmektedir. Devletin grece zerkliinin yksek olduu 1930lu
yllarda Jansen Plan gibi yer yer piyasa glerine direnen bir planlama anla-
y uygulamaya konmusa, bu zerkliin olduka zayflad ve piyasa g-
lerinin kentsel gelimeye giderek artan biimde arln koyduu 1950li
yllarn banda bu glere duyarl, eilim planlamasndan teye gitmeyen
dir. Bu tr bir balamda hazrlanan Ycel-Uybadn Plan, Jansen Planyla kar-
latrldnda, kente ilikin radikal ve uzun erimli bir vizyona sahip ol-
maktan uzak, piyasa eilimlerini gzeten bir anlaytadr. Kentin ya lekesi
biimindeki geliim eilimine meruiyet kazandran ve kk dzeltmelerle
yetinen bir anlayn plana hkim olduu grlmektedir.
98
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
ASAIDAN YUKARIYA PLANLAMA: GECEKONDU
MERKEZL KENTSEL GELSME RNE
kinci Dnya Sava sonras dnemde kentleme srecine
damgasn vuran gelime gecekondu merkezli kentleme
olgusudur. Kukusuz gecekondulama olgusu modernist
planlama yaklamnn hemen her ynyle tersine evril-
dii bir anlaya karlk gelmektedir. Jansen Plannn
uzun erimli, nceden hesaplanan, dzenli ve sorunsuz bir
kentleme anlay karsnda, gecekondulama, anlk, plan
kararlarn ihlal eden, genellikle yerleime uygun olmayan
alanlar seen, kenti dzensizlie ve geni lekli altyap
ve sosyal sorunlara srkleyen bir nitelik tamaktadr.
Modernist planlama yaklamnn yukardan aaya plan-
lama anlayna karlk, gecekondulama merkezli gelime,
aadan yukarya bir karar verme ve uygulama srecine
iaret etmektedir. Dier bir anlatmla, Jansen Plannn
nerdii kentleme sreci devlet merkezliyken gecekon-
dulama sivil toplum merkezli bir kentleme modeline
karlk gelmektedir.
Devletin ve planlama kurumunun darda tutulduu
ve daha sonra sadece affetme ya da altyap gtrme tr
mdahalelerle dahil olduu bu sre, planszlk bir geli-
meye iaret ettii lde, liberal kuramn planlamann ta-
mamen terk edilmesi gerektii ynndeki nermesiyle tu-
tarl grnmektedir. Bununla birlikte, liberal planlama
yaklamnn bu tr bir kentleme deneyimine ynelik bir
olumlayclk iinde olmas olanakl deildir. nk gece-
kondulama, ortaya k biimi itibariyle, liberal kuramn
kutsal sayd olan zel mlkiyet kurumuna ciddi bir sal-
dr niteliindedir. Gecekondulama olgusu bir aadan
yukarya ve yerel ve topluluk temelli bir planlama strate-
jisi olarak ele alndnda, savunucu planlamann belli s-
rmleri ve postmodernist/anarist bak asna referansla
tartlmas yerinde olacaktr.
99
Kentsel Planlama Kuramlar
Savunucu planlama anlaynn gecekonduya bak
sz konusu oluumu koulsuz desteklemekten ok, bu ke-
simin sorunlarn ve kent meknna btnlemesini sa-
lamaya ynelik bir tavr almay ierecektir. Bu erevede
plan reddetmek yerine, savunucu planlama anlay gece-
kondulaan alanlar planla btnletirmeye ynelik bir tu-
tum taknacaktr. Bu tavrn Ankara rneinde yer yer tak-
nld bilinen bir durumdur.16 Gecekondularn slah edi-
lerek plana dahil edilmesi, mevcut yaplar korunarak alt-
yaplarnn iyiletirilmesi, evini yapana yardm ve benzeri
trden kapsaml planlama anlaynda ierilmeyen yakla-
mlar, zellikle 1960l yllarn sonunda ve 1970li yllarda
savunulan bir gr olmutur. Bu tr bir anlay bir l-
de savunucu planlama anlaynn izlerini tamaktadr.
Modernite eletirisi anlay erevesinde gecekondu-
ya bak dier yaklamlara gre daha kritik bir konumda-
dr. zellikle postmodernist bak asnn yukardan aa-
ya planlama anlayn tmyle reddeden ve aadan yu-
karya direni erevesinde alglad planlama sreci gz
nnde tutulduunda, gecekondu olgusu yukardan aa-
ya bir kentleme deneyimi olarak zel bir konum kazan-
maktadr. Bu tr bir deerlendirmede sorulmas gereken
temel soru gecekondulamann marjinden bir direni stra-
tejisi olarak alglanp alglanamayacadr. Yukarda da tar-
16
Bu tr bir yaklamn en nemli temsilcisi Turnerdr (1976). Turner, gece-
kondulama srecini dlayan planlama yaklamn reddederken bu tr bir
zmn devlet tarafndan dzenlenerek desteklenmesini nermektedir.
Turner gecekondular, azgelimi lkeler asndan konut sorununu zme-
ye ynelik bir model olarak olumlarken gecekondulularn yaratclndan
ve zm bulma yeteneklerinden de vgyle sz etmektedir. Kukusuz,
Turnern deerlendirmesinde nemli tespitler vardr. Bununla birlikte, Tr-
kiye rneinin de gsterdii gibi, dere yataklarna yapld iin her sel bas-
knnda zarar gren gecekondu yerlemelerinde yaanan sefaletin bir deer-
lendirmesinin, Turnern bak asnda nereye konulabilecei bir soru iare-
tidir.
100
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
ttmz gibi, devlet ve planlama kurumu, zellikle geli-
iminin erken yllarnda, gecekondular grmezlikten ge-
len, planlama kararlarnda gzetmeyen, dier bir anlatmla,
bu kesimi ve yerlemelerini marjine iten bir anlay iinde
olmutur. zel mlkiyet kurumunun yaygn bir biimde
ihlali anlamna gelen arazi igalleri ve ykm giriimlerine
kar rgtlenen direnilerse marjinden mcadelenin r-
nekleri olarak grlebilir. Mikro dzeyde bakldnda,
gecekondu alanlarnn kendi iinde belli bir planlama an-
laynn bulunduu da sylenebilir. Gecekondu alanlarn-
da yol ve benzeri ortak kullanmlar, ortak kanalizasyon, su
ve benzeri hizmetlerin salanmasna ynelik imece usul
zmler, bahe dzenlemeleri gecekondu nfusunun
kendi yaam alanlarna ynelik (vernecular) planlama a-
balar olarak deerlendirilebilir.17 Postmodernist bak a-
snn yaklamna uygun bir baka boyutsa, bu tr bir
planlama stratejisinin genel bir projenin iinde ekillen-
mekten ok, mikro dzeyde birbirinden bamsz ok sa-
yda yerel topluluk erevesinde gelimi olmasdr.
Kukusuz erken aamalarnda bu tr bir deerlendir-
me iin dikkate deer bir geerlilik sz konusudur. Ancak
bu durumu genel geer ve sreklilik tayan bir durum
olarak deerlendirmek olanakl deildir. Postmodernist
bak asnn da vurgulad gibi, toplumsal olgular ve ak-
trler her an yeniden tanmlanmakta, iktidar ilikileri
iindeki konumlar srekli biimde yeniden belirlenmek-
tedir. Gecekondu olgusunun tarihsel geliimine uzun erimli
bir bak yukardaki tanmlamalarn ounun zaman iin-
tirilen gecekondu aff politikalar, gecekondularn arsa pi-
17
Zukin, dorudan gecekondulara referans vermemekle birlikte, sermayenin
landscapeine karlk, ezilenlerin vernecular meknlarn yaratmasn ve bu
srecin desteklenmesini nermektedir (Zukin, 1993). Latin Amerika bala-
mnda, gecekondulara, kapitalizme alternatif bir ekonomi, mekn ve top-
lumsal rgtlenme nveleri olarak merkezi bir rol ykleyen bir alma iin
bknz. Friedmann ve Salguero (1988).
101
Kentsel Planlama Kuramlar
de geersiz olduunu gstermektedir. Bu erevede gece-
kondu olgusuna en doyurucu yaklamn Marksist yakla-
mdan geldii sylenebilir.
Marksist yaklama gre, yukarda zetlenen yakla-
mlarn gecekonduya baklarnn temel zayfl, Jansen
Plan rneinde olduu gibi, gecekonduyu ortaya kartan
toplumsal sreleri ihmal etmeleridir. Gecekondu her ey-
den nce kapitalist toplumsal ilikilerin yaratt bir olgu
ve elikidir. Kentte zel mlkiyete dayanan ilikiler ve s-
nfsal ilikilerin alan snflar aleyhine yaratt durum ve
bu erevede devlet mdahalelerinin bu kesimi dlayc
snfsal nitelii, gecekondulama srecini ortaya kartan
temel nedenlerdir. Sz konusu yaklamlar bu boyutu
grmezlikten gelerek, gecekondulamay ya olumlamakta
ya da zm mlkiyet ve snf ilikilerine dokunmayan
bir dizi politikada bulmaktadr.
Bununla birlikte, gecekondulama her toplumsal sre
gibi, siyasal mcadeleler iinde belirlenmektedir. Bu neden-
le, gecekondulamaya ve gecekondu nfusuna (a priori)
olumluluk ya da olumsuzluk atfetmek doru olmad gibi,
bir gecekondu blgesinin bu adan deerlendirilmesi bir
bakas iin geerli olmayabilir (Castells, 1983, blm 19).
Gerek Turnern yaklam, gerekse Freidmannn yakla-
m, devlet ile sivil toplum arasnda ve kullanm deeri ile
deiim deeri arasnda diyalektik olmayan bir iliki kur-
maktadr. Gecekondu olgusunun Trkiye ve Latin Ameri-
kadaki geliimi, bu srelerin nasl kapitalist sistemle ve
devletle i ie geebildiinin rnekleriyle doludur. Ortaya
kndan ok ksa bir sre sonra, devlet tarafndan geli-
yasasna katlmasn ve rant elde etme srelerinin paras
haline geldiklerini aka gstermektedir. Ayn erevede,
gecekondularn siyasal elitle gelitirdii patronaj ilikileri
de siyasal sistemle btnlemelerinin en iyi rneini olu-
102
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
turmaktadr (Burgess, 1982; Nientied ve Der Linden, 1988;
Castells, 1983).
Yukarda da deindiimiz gibi, gecekondulu nfusun
kendi yaam evresini yaratmas ve bunu zellikle kurulu
aamalarnda devlet dnda ve devlet kart bir yaklam
iinde gerekletirdii dorudur. Bu anlamda gecekondu-
lar mikro lekte bir planlama srecini de iermektedir.
Bununla birlikte, bandan itibaren, her gecekondulunun
kendi arsasn itle evirip kendi mlkn genel kulla-
nmdan ayrd da bir gerektir. Bu erevede her gece-
kondu bandan itibaren zel mlkiyet anlayn iselle-
tiren bir anlayn rn olarak domaktadr. Dahas, iler-
leyen dnemlerde imar haklarndan yararlanmaya ynelik
abalara girerek, gecekondulular toplumsal dnmn de-
il, kent meknnda hegemonik olan deiim deeri mer-
kezli hkim toplumsal ilikilerin bir paras haline gelmeyi
hedeflemilerdir.
Kukusuz, bu tr bir btnleme kanlmaz deildir.
Ancak bu tr bir durumun deitirilmesi ya da ortaya k-
nn nlenmesi kendiliinden bir srecin sonucu deildir.
Tersine, gecekondu alanlarnn kapitalizm kart bir kar
mcadelenin nvelerine dnmesi rgtl siyasal mca-
delelere baldr. Bu tr bir mcadeleyse snf mcadele-
siyle eklemlenebildii lde olanakldr (Castells, 1977).18
Trkiyede gecekondulularn farkl dnemlerde aldklar
18
Castellsin gecekondulara ilikin deerlendirmesi bu ynyle ilgin bir d-
nm gstermitir. Marksist bir ereveden yapt erken deerlendirme-
lerde, gecekondulularn radikal dnme katklarnn ancak snf mcade-
lesiyle eklemlenebilmeleri durumunda mmkn olduunu nerirken, daha
sonraki sivil toplumcu deerlendirmelerinde, bu tr bir radikal dnmn
aktr olmalarnn temel koulu olarak devlet kart olmalarn ne sr-
mektedir (Castells, 1983). Kukusuz, siyasal slam byk lde devlet kar-
t bir yaklamla gecekondular arasnda yaygnlk kazanmaktadr. Bununla
birlikte bu tr bir stratejinin Castellsin anlad anlamda bir radikal d-
nm yaratmad aktr.
103
Kentsel Planlama Kuramlar
farkl tavrlar bunun en iyi gstergesidir. 1950 ve 1960l
yllarn grece muhafazakr tavr, 1970li yllarn radikal-
lemesine kout olarak deimi, gecekondu alanlar sol
partilerin destek bulduu alanlar haline gelmitir. Son d-
nemde, deien dengelerin bu alanlarda siyasal slam n
plana kartmas da bu erevede anlaml bir gstergedir.
Ksaca, aadan yukarya bir kentsel gelimenin, daha
demokratik ve yaanlr meknlar ortaya koymad aktr.
Dahas, bu tr bir gelimenin, bilinli siyasal proje ve m-
dahaleler olmakszn, kapitalist mlkiyet ilikilerinden ya-
ratlmasnn mmkn olmad, gecekondularn geliim
serveninden, aka grlmektedir. Bu mdahaleler ol-
makszn, marjinde kalmak ve direnmek olanakl deildi.
Kapitalizmin mant bu olanlar ksa srede kendi mant-
yla btnletirmekte, smrgeletirmektedir.
SONU
Yukarda yaptmz tartmalarda, modernite eletirisini
paylaan bir planlama kuramcsnn da itiraf ettii gibi,
postmodernist kamptan yaplan eletiriler erevesinde
modernist (kapsaml planlama) anlaynn byk lde
etkisiz klndn, ancak yerine yeni bir anlayn konula-
madn grdk. Eer bu saptama doruysa, planlama ku-
rumunun kriz iinde olduu aktr. Ksa erimde, sz ko-
nusu krizden bir kn olmad da grlmektedir. Kap-
saml planlama anlaynn temel tezlerinin tm lmcl
eletirilere konu olurken, bu eletirileri yapanlarn yeni bir
ereveyi gelitirmekte baarsz olduklar da aktr. Ma-
kalede planlama kurumuna yneltilen eletirileri ayrntl
biimde tarttmz iin bunlara bir kez daha deinmenin
anlam yoktur. Bununla birlikte, niin alternatif bir yakla-
mn ortaya kmad sorusu zerinde ksaca durmakta
yarar vardr. Kanmzca, postmodernist perspektiften bir
104
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
planlama anlaynn retilmesi olanakl deildir. nk
bu yaklamn temel nermeleri planlama srecinin gerek-
tirdii bir dizi kurum ve yaklam tmyle darda bra-
kan bir nitelik tamaktadr. ster byk lekli olsun, is-
terse daha dar bir kapsama sktrlsn, planlama bir ikti-
dar aygtdr. Oysa postmodernist yaklam iktidar aygtla-
rn kullanmak yerine, bir direni perspektifi nermektedir.
Dier bir anlatmla, postmodernist yaklama gre, plan
yaplmaz plana direnilir.
Bu tr bir anlay reddettii lde postmodernist
yaklamdan ayran, ancak modernite eletirisini paylaan
mzakereci yaklam, bir lde yeni bir planlama yakla-
m sunuyor grnmektedir. Bununla birlikte, bu yakla-
mn temel nermeleri, dier yaklamlarn da temel zafi-
yeti olan, farkl gruplarn eitsiz biimde konumland ik-
tidar ilikilerini grmezden gelmekte ve temel sorunu bir
iletiim sorununa indirgemektedir. Bylesi bir bak gele-
neksel oulcu anlaytan ok snrl lde farkllamak-
tadr. Bu nedenle, dnsel dzeyde ekici bir alternatif
oluturuyor grnse de mzakereci yaklamn uygulana-
bilirlii olduka snrldr.
Yukarda zetlenen tartmalar Marksist yaklamn ok
daha kapsaml bir eletiri sunduunu gstermitir. Bunun-
la birlikte bu yaklamn zellikle uygulamada alan
planclarn gereksinim duyduu bir rehber nitelii tayan
bir planlama kuram gelitirmekten uzak kald da aktr.
Kukusuz bu tr bir yetersizlik sradan bir akademik so-
run deildir. Marksist bak asnn altn izdii gibi,
kentlerdeki temel eliki, kent meknn bir yaam mekn
olarak gren ve bu erevede kullanm deerini ne ka-
ran bir anlay ve pratikle, kentleri soyut, rant araylar-
nn maksimize edildii bir arena olarak gren ve deiim
deerini merkezine koyan karlar arasndadr. Kapitalist
kent, doas gerei, deiim deeri merkezli karlara bu
105
Kentsel Planlama Kuramlar
mcadelede stnl olan bir konum yaratmaktadr. Bu
nedenle kullanm deerini merkeze alan bir kar projenin
gelitirilmesinin nnde iktidar ilikileri iindeki eitsiz
konumlann yaratt nemli engeller vardr.
Ancak, bu tr bir durum, Marksist bir yaklamn plan-
lama kurumu ve pratiklerine ilikin suskunluunu hakl
kartmaz. Marksist yaklamn sz konusu planlama ku-
rumuna ve pratiklerine ynelik bir mcadele stratejisini
gelitirmesi zorunludur. Bu almada byle bir yaklamn
ne olmas gerektii konusunda ayrntl bir neri gelitir-
mek hedeflenmemektedir. Bununla birlikte, sz konusu
yaklamn ana ilkelerinin neler olmas gerektii konusun-
da bir dizi belirleme yaplabilir. Yaznn kalan blm bu
tr ilkeleri belirlemeyi hedeflemektedir.
Alternatif bir planlama kuram iin, planlama ku-
rumu ve srelerine ynelik stratejinin merkezinde, dier
iktidar odaklarn dlamamakla birlikte, devlet vardr.
Eer devlet ve planlama kurumu, btn eitsizlik konum-
larna karlk, deiim deeri merkezli projelerin basit bir
arac deil de, bir mcadele alanysa, bu alanda alan s-
nflarn karlarn savunacak proje(lerin) ne tr aralarla
savunulacana, temel ilkelerinin neler olacana ve bu
erevede de alan snflar savunan planclarn konu-
munun ve stratejilerinin neler olacana ynelik daha so-
mut nerilerin gelitirilmesi gereklidir. Kukusuz, bu tr
bir mcadele stratejisi postmodernist direni stratejisinden
ok farkl bir ierie sahip olacaktr. Sz konusu olan bir
direni stratejisi deil, bir kar iktidar perspektifi ve pro-
jesidir. Bu yzden, devlete kar, devletin etrafnda ve
iinde mcadelelerin verilmesi ve projelerin gelitirilmesi
bir zorunluluktur. Bu erevede, yerel devlet nemli bir
iktidar odadr. Alternatif bir proje sadece yerel devlete
talepler yneltmekle snrl kalmamal, yerel devleti denet-
lemeye ynelik mcadele stratejileri gelitirmelidir.
106
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Sermayenin deiim deeri ve rant araylarnn nes-
nesi konumdaki soyut mekn anlay karsnda, alan
snflar toplumsal taban olarak benimseyen, kullanm dee-
ri ve yaam mekn olarak somut mekn anlayn ne -
kartan bir planlama stratejisi gereklidir. Bu tr bir kar ik-
tidar projesi ve planlama stratejisinin gelitirilebilmesi iin
gerekli ipular Lefebvre ve Gramscinin almalarnda var-
dr.19 Lefebvre, yukarda da ksaca deindiimiz gibi, kent
meknnn iki farkl anlay ve bunlar arasndaki eliki ve
mcadele tarafndan belirlendiini sylemektedir. Birincisi
kenti deiim deeri zerinden, soyut bir mekn olarak de-
erlendiren anlaytr ve kentlerin bugnk yaplanmasn-
dan byk lde bu anlay sorumludur. kincisi ise kenti
somut bir yaam mekn olarak, kullanm deeri zerinden
kurgulayan anlaytr. Bu anlaylar, Gramscici anlamda,
birer proje olarak grrsek birincisi sermayenin, ikincisi ise
alan snflarn projesi olarak tanmlanabilir. Bu mcadele
bir hegemonya mcadelesidir.
ktidar odakl bir siyasal stratejiye dayandrlmas ge-
reken planlama anlay yerel ve yerel st leklerdeki di-
namikleri ayn anda kavrayabilmelidir. Yukarda tartt-
mz modernite eletirisi anlaylarnn ortaya koymaya al-
t planlama anlay byk lde yerel/kentsel odakldr.
Oysa mevcut iktidar ilikileri yerel lekle snrl deildir.
Ulusal ve kresel aktrlerin kentlere olan ilgisinin, zellikle
deiim deeri merkezli kayglarla, artt bir dnemde, kar-
projenin kendisini yerel lee hapsetmesinin nemli
olumsuz sonular olacaktr. Kar projenin taleplerinin
odakland ana iktidar oda hl ulusal devlettir. Bu ne-
denle, yerel lekteki sorunlara odaklansa bile, bu tr bir
projenin ulusal ve kresel lekte kendisini dnmesi
19
Burada planlama anlay erevesinde tartacamz kentsel kar proje an-
layn bir baka almada gelitirmeye altk (Sengl, 2001). zleyen b-
lmde bu anlay planlama yaklam asndan derinletirmeyi hedefliyoruz.
107
Kentsel Planlama Kuramlar
nemlidir. Bu tr bir anlayn baars, kendisini yerel-st
dnmesinin tesinde, yerel-st mcadelelerle eklemle-
yebilmesine baldr. Sermayenin yerel-st rgtlendii ve
davrand bir dnyada, ayn leklerde kar stratejiler ge-
litirmek nemlidir. Ancak bu tr bir yukardan aaya
kurgunun btnleyicisi aadan yukarya bir yaklam ol-
mak zorundadr. Yerel tabann talepleri bandan itibaren
bu tr bir perspektifin girdisi olmaldr. Dier bir anlatmla,
yerel-st ve yerel sreleri birbiriyle dsal olarak iliki-
lendirmek yerine, bandan itibaren birbirini tamamlayan,
isel sreler olarak kurgulamak gereklidir.
Alternatif planlama anlaynda mzakere sreci
nemli bir katlm arac olarak, planclar, proje uzmanlar,
yerel temsilciler ve toplumsal taban arasndaki ve daha
nemlisi toplumsal tabann kendi iindeki farkllklar uz-
latrmaya ynelik oluturulmas gereken bir sretir.
Kentlerde kullanm deeri merkezli projelerin bugne ka-
dar zayf kald en nemli alan katlm boyutudur. Bu ne-
denle, sz konusu projeler byk lde yukardan aa-
ya bir proje olmak zorunda kalmtr. Bu tr bir baarsz-
lk zlme srecini de hzlandrmtr. Bu nedenle, m-
zakereci planlama anlaynn ngrd karlkl iletiim
anlay, tm gruplar kapsama kaygs bir yana braklrsa,
proje sekinleriyle projenin toplumsal taban arasndaki
iletiimi kurmada ve daha nemlisi, toplumsal tabann
kendi iindeki farkllklar uzlatrmak konusunda kullan-
labilecek bir model nitelii tamaktadr. Bu trden bir
demokratik yapnn kurulmas, farkllklar belli bir bt-
nn paras haline getiren bir anlayn da nn aacaktr.
Bylece yerel stnn uzmanl ile yerelin bilgisi de bir
araya getirilebilecektir.
Alternatif planlama anlay kent iinde kk cep-
ler talep etmek yerine, kentin tamamn talep etmelidir. Bu
tr bir talep uzun erimli bir planlama anlayn gerekli
108
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
klmaktadr. Bu tr bir proje mzakereci ve postmodernist
anlaylarn tersine, sorunlarn kendi kaynaklaryla z-
meye ynelik olarak toplumsal taban muktedir klma
projesi deildir. Bu anlayn muktedir klma anlay dev-
lete ynelik talepleri dayatabilmeye ynelik bir muktedir
klma srecidir. Ancak bu tr bir anlay erevesinde, di-
reni temelli bir planlama stratejisinin tesine geilerek
kar proje kimlii kazanlabilecektir. Ancak bu tr bir
stratejiyle, kent iindeki ceplere sahip kmaktan, kulla-
nm deeri temelli ve kent meknn yaam mekn olarak
gren ve kentin btnn talep eden bir kar kentsel pro-
jeye ve planlama anlayna geilebilecektir. Kentin tama-
mn talep eden ve kent meknn somut yaam mekn
olarak kurgulayan bir proje uzun erimli olmak zorundadr.
Piyasann ve sermayenin mantna meydan okuyan bu an-
layn sermayenin kent meknn her an kendi talepleri
erevesinde yeniden tanmlama eilimine ket vurabilmesi
ancak uzun erimli bir planlama perspektifine sahip ola-
bilmesiyle olanakldr. Ancak bu uzun erimlilikten kast,
katlam ve deitirilemezlik deildir. Uzun erimliliin
merkezinde, kent meknnn belli bir zaman dilimi iinde
sistematik bir biimde sermayenin smrgeletirmesinden
kurtarlmasna ynelik bir ilkesellik vardr. Plann uzun
erimli kararlarnn merkezinde sermayenin soyut ve dei-
im deeri merkezli meknlarnn ne tr ncelikler iinde
somut yaam meknlarna dntrlecei vardr. Bu tr
bir ereve iinde, her plan kararnn uygulanmas iinde
plann aktif katlmclar mzakere srecine katlarak ka-
rarlar gzden geirebilecektir. rnein hangi alanlarn alt
gelir gruplarna ynelik konut alanlarna dntrlecei
(smrge statsnden kurtarma) uzun erimli bir karar
olarak belirlenebilecektir. Bununla birlikte bu alann nasl
dzenlenecei, konut byklkleri, sosyal altyap ve yer
seim kararlar planclar ile kullanclarn mzakere sre-
cinden kacaktr.
109
Kentsel Planlama Kuramlar
KAYNAKLAR
KAYNAKLAR
Altshuler, A., Community Control, Pegasus, New York, 1970.
Atay, F. R., ankaya, Remzi Kitapevi, Ankara, 1969.
Baudrillard, J., Simulations, Semiotext(e), New York, 1983.
Burgess, R., The Politics of Urban Residence in Latin America,
International Journal of Urban and Regional Research, 6,
1982, 465-80.
Campbell, S. ve S. Fainstein, Readings in Planning Theory,
Blackwell, Oxford, 1996.
Castells, M., Urban Question: A Marxist Approach, Arnold,
Londra, 1983.
Castells, M., The City and the Grassroots, Arnold, Londra, 1977.
Cohen, J. ve Joel, R., Secondary Associations and Democratic
Governance, Politics and Society, c. 20, n. 4, 1992, s. 393-
472
Davidoff, P., Advocacy and Pluralism in Planning, Journal of
American Insitute of Planners, c. 31, n. 4, 1965, s. 544-45.
Dear, M. ve A. J. Scott, Urbanisation and Urban Planning in
Capitalist Society, Methuen, Londra, 1981.
Dear, M., The Postmodern Urban Conditions, Blackwell, Oxford,
2000.
Deckker, T. (der.), The Modernist City Revisited, Spon Press,
Londra, 2000.
Denman, D., Land in a Free Society, Centre for Policy Studies,
Londra, 1980.
Engels, F., Condition of Working Class in England, Stanford
University Press, Stanford, 1968.
Fainstein, S. ve N. Fainstein, City Planning and Political Val-
ues, Urban Affairs Quarterly, 6, 1971, s. 341-62.
Fainstein, S. ve N. Fainstein, New Debates in Urban Planning:
the Impact of Marxist Theory within the United States, In-
ternational Journal of Urban and Regional Research, c. 3,
1979.
Fishman, R., Urban Utopias: Ebenezer Howard and Le Cor-
busier, iinde Campell, S and S. Fainstein (der.), 1996.
110
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme
Friedmann, J., Planning in the Public Domain, Princeton Uni-
versity Press, New Jersey, 1987.
Forester, J., Planning in the Face of Power, University of Cali-
fornia Press, Berkeley, 1989.
Forester, J., Rationality, Dialogue and Learning: What Com-
munity and Environmental Mediators Can Teach us about
the Practice of Civil Society, M. Douglass ve J. Friedmann
(der.), Cities for Citizens, Wiley, iinde, Londra, 1998.
Friedmann, J., The New Political Economy of Planning: the rise
of civil society. M. Douglas ve J. Friedmann (der.), Cities
for Citizens, Wiley, iinde, Londra, 1998.
Friedmann, J. ve M. Salguero, The Barrio Economy and Collec-
tive Self Empowerment in Latin America, J. Friedmann.
Life Space and Economic Space, Transaction Books, iinde,
New Brunswick, 1988.
Fukayama, F., The End of History and the Last Man, Free Press,
New Yok, 1992.
Habermas, J., The Theory of Communicative Action, c. I-II, Pol-
ity, Cambridge, 1987.
Harvey, D., Social Justice and the City, Arnold, Londra, 1973.
Harvey, D., On Planning the Ideology of Planning, D. Harvey,
The Urbanisation of Capital, John Hopkins University Press,
Baltimore, 1985.
Hayek, F. A., The Constitution of Liberty, Routledge and Kea-
gan, Londra, 1960.
Healey, P., Planning Through Debate: The Communicative
Turn in Planning Theory, F. Fisher ve J. Forester (der.),
The Argumentative Turn in Policy Analysis and Planning,
UCL Press iinde, Londra, 1993.
Holston, J., The Modernist City: An Anthropological Critique of
Brasil, University of Chicago Press, Chicago, 1989.
Jacobs, J., The Death and Life of Great American Cities, Random
House, New York, 1961.
Lefevbre, H., Politics of Space, Blackwell, Cambridge, 1991.
Lefevbre, H., Writing on Cities: Henri Lefebvre, eviren ve d-
zenleyen E. Kofman ve E. Lebas, Blackwell, Oxford, 1996.
111
Kentsel Planlama Kuramlar
Mayerson, M. ve E. Banfield, Politics, Planning and Public Inter-
est, Collier-Macmillan, Londra, 1969.
Nientied P. ve Jan van der Linden, Approaches to Low-Income
Housing in the Third World, International Journal of Ur-
ban and Regional Research, 9, 3, 1988.
Paris, C. (der.), Critical Readings in Planning Theory, Pergamon
Press, Oxford, 1982.
Pearce, B. ve dierleri, Land, Planning and the Market, Occa-
sional Paper 9, Department of Land Economy, University of
Cambridge, 1978.
Pickvance, C., Physical Planning and Market Forces in Urban
Development, National Westminister Bank Quarterly,
Austos 1977, (C. Parisde (1982) yeniden basld).
Pretteceille, E., Urban Planning: the Contradictions of Capital-
ist Urbanisation, Antipode, 8, 1, (C. Paris (ed.): Critical
Readings in Planing Theory (1982) yeniden basld), 1974.
Scott, J., Seeing Like a State, Yale University Press, New Haven,
1998.
Simmie, J. M., Citizens in Conflict: the sociology of town plan-
ning, Hutchinson, Londra, 1974.
Simon, H., Administrative Behaviour, Free Press, New York,
1945.
Soja, E., Third Space, Blackwell, Oxford, 1996.
Sengl, H. T., Kentsel eliki ve Siyaset: Kapitalist Kentleme
Sreleri zerine Yazlar, WALD Demokrasi Kitapl, s-
tanbul, 2001.
Sengl, H. T., Devlet ve Kent; ktisat, Eyll 2000.
Tankut, G., Bir Bakentin mar, Orta Dou Teknik niversitesi,
Ankara, 1984.
Tekeli, ., Habitat II Konferans Yazlar, Babakanlk Toplu Ko-
nut daresi Bakanl, Ankara, 1996a.
Tekeli, ., Bir Demokrasi Projesi Olarak Yerel Habitatlar, Ada,
Kentliyim, 8, 1996b.
Tekeli, ., Modernite Alrken Kent Planlamas, mge Kitabevi
Yaynlar, Ankara, 2000.
Tekeli, ., Her Geen Gn Gelecei Yeniden Yaratyor ve Yeni-
den Kavryoruz, Gelecei Planlamak: Yeni Planlama Yn-
112
 Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme

temi/Dili, Yasal Dzenlemeler, Dnya Sehircilik Gn 24.

Kolokyumu Kitab, TMMOB, Sehir Planclar Odas, iinde,
Ankara, 2001.
Thornley, A., Urban Planning under Thatcherism, Routledge,
Londra, 1991.
Turner, J. F. C., Freedom to Built: Dweller Control of the Hous-
ing Process, Macmillian, New York, 1972.
Turner, J. F. C., Housing by People, Marion Boyars, Londra,
1976.
Walters, A. ve dierleri, Government and the Land, Institute of
Economic Affairs, Londra, 1974.
Watson, S. ve K. Gibson (der.), Postmodern Cities and Spaces,
Blackwell, Oxford, 1995.
Weber, M., The Theory of Social and Economic Organisation,
Free Press, New York, 1964.
Young, I. M., Justice and the Politics of Difference, Princeton
University Press, New Jersey, 1990.
Zukin, S., Lanscape of Power: From Detroit to Disney World,
University of California Press, Los Angeles, 1993.

113
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
Kapsaml Planlama Kavramnn
Tarihsel Geliimi ve Bugn1
Melih Ersoy
GRS
Kent planlama kuramlarnn zengin portfy iinde, ku-
kusuz zerinde en ok yazlp izileni ve en uzun sre ile
gndemde kalmay baaran, kapsaml aklc planlama
(rational comprehensive planning) kuramdr. En basit bi-
imiyle gemii 20. yzyln balarna dek uzanan bu ku-
ram, geen sre iinde srekli gelitirilmi ve kinci Dnya
Savan izleyen yllarda tm Bat dnyasnn, farkl biim
ve ierikle de olsa, en yaygn biimde uygulad planlama
yaklam olmutur. Gnmzde farkl kesimlerden gelen
youn eletirilere karn, kapitalist dnyada hl tartma-
sz en geni uygulama alan bulan kuramsal yaklamn,
kapsaml aklc planlama anlay olduu belirtilmelidir.
Bu nedenle, ayrntl bir inceleme ve deerlendirmeyi hak
etmektedir.
3
1
Bu alma, yazarn, 2007 ylnda mge Kitabevi Yaynlar tarafndan bas-
lacak olan Prof. Dr. Ruen Kelee Armaan kitab iin hazrlanmtr.
115
Kentsel Planlama Kuramlar
Kapsaml planlama kavram ve srecini tartmadan
nce, almann birinci blmnde, bu srecin nihai
rn olarak grlen kapsaml plann tanm ve ierii
zerinde durulacaktr. Bunu, kuramn, ABD zelinde ta-
rihsel geliimi izleyecektir. kinci blmde kapsaml plan-
lama kavram, ilevi ve ierii, planlama srecinin nitelik-
leri ve evrelerine ilikin bir deerlendirme yaplacaktr. Bu
blm almann en arlkl blmn oluturmaktadr.
Son blmde ise, kapsaml planlama kuramna, gerek s-
re sonunda elde edilen rnn ierik ve niteliine, gerek-
se izlenen yntem ve srece yneltilen eletirilere deinil-
dikten sonra, gnmzde kapsaml planlama uygulamas-
nn tmyle terk edilmesi yerine, nasl bir anlayla zen-
ginletirilebilecei zerinde durulacaktr.
KAPSAMLI PLAN TANIMI VE TARHSEL GELS
GELSM
1.1. KAPSAMLI PLAN TANIMI
Blacka gre2 Kapsaml Plan, bir yerel ynetim birimi ta-
rafndan hazrlanan ve o yerlemenin fiziksel geliimine
ilikin kararlarn alnmasnda bavurulacak siyasa rehberi
(policy guide) niteliindeki bir resmi belgedir. Kapsaml
Plan genel olarak, kent yneticilerinin kendi yerlemeleri-
nin gelecek 20-30 ylda ne ynde ve nasl bir gelime izle-
mesini istediklerini gsteren bir belge olarak grlmekte-
dir. Kapsaml Plan kavramnn nde gelen isimlerinden
T. J. Kent, Jr. ise yle bir tanm nermektedir: Genel
Plan, 3 yerlemenin arzu edilen fiziksel gelimesini sala-
2
Black, A., The Comprehensive Plan, Melville C. Branch (Ed.), Urban Plan-
ning Theory, Dowden, Hutchingson ve Ross Inc., U.S.A., 1975.
ABDde Kapsaml Plan, Genel Plan ve Master (nazm) Plan kavramlar
ounlukla ayn eyi ifade etmek iin kullanlan terimlerdir. 19. yzyl son-
larndan balanarak 1920 ve 30lar boyunca Master (nazm) Plan ya da
116
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
maya ynelik olarak yerel ynetimlerin yasama organnn
ngrd siyasalar ortaya koyan resmi bir belgedir. 4
Gerckens5 ise Kapsaml Plan, toplumun gelecee ynelik
ama ve istekleri esas alnarak hazrlanan ve bunlarn ye-
rine getirilmesi durumunda yerlemenin nasl bir biim
alacan gsteren ve bu balamda kamusal eylemlerde ba-
vurulacak ok ynl bir rehber eklinde tanmlamaktadr.
Yazara gre Kapsaml Plan, salt fiziksel deil toplumsal,
ekonomik ve politik ilevleri de karlkl bantlar iinde
btnletiren tek bir programdr.
Kapsaml Plan kavramna ilikin olarak yaplan tm
tanmlarda, olgucu/pozitivist gelenek izlenerek, bir yer-
lemenin gelecee dnk meknsal geliiminin nceden
kestirilebileceine ve toplumda genel kabul gren deerler
temel alnarak kapsaml olarak biimlendirilebileceine
inanlmaktadr. Bu balamda, Kapsaml Plan, gelecee y-
nelik olarak arzulanan durumun bir btn olarak resme-
dildii alma olarak grlmektedir. Kapsaml planlama
ile tm almaklar (alternatifler) ve bunlarn olas sonula-
r incelenerek, bunlar iinde nceden belirlenen hedef ve
amalarla en uyumlu olanlarn seildii varsaylmaktadr
(Camhis 1979).6
Kent Plan terimleri sklkla yerlemelerin fiziksel planlarn ifade eden bir
terim olarak grlm, 1940l yllardan balayarak ise Genel Plan terimi
kullanlmaya balanm ve zaman iinde bu terim yerini Kapsaml Plan
kavramna terk etmitir. lkemizde bu kavramlara karlk gelmek zere
yaygn olarak kullanlan terim ise Nazm Plan kavramdr. Ancak, yukar-
da alnt yaptmz almalarda Kapsaml Plan kavramnn belirli bir lekle
snrl tutulmad ve yer yer st lekli planlar da kapsad belirtilmelidir.
4
T. J. Kent, Jr., The Urban General Plan, Chandler Publishing Co., San Fran-
cisco, 1964. Aktaran, Black, A., The Comprehensive Plan, Melville C.
Branch (Ed.), Urban Planning Theory, Dowden, Hutchingson ve Ross Inc.,
U.S.A. 1975.
5
Gercenks, L. C., The Comprehensive Plan in the 20th Century, 2001 APA
National Planning Congress de sunulan bildiri, New Orleans, 2001.
6
Camhis, M., Planning Theory and Philosophy, Tavistock, Londra, 1979.
117
Kentsel Planlama Kuramlar
Kapsaml planlama ile aklc (rasyonel) bir karar alma
srecinin uyguland; znel, duygusal tutumlardan ok,
nesnelliin ne kartld; toplumsal elikileri vurgula-
mak ve zerine gitmek yerine, en geni kesimlerin karla-
rn savunan bir kamu yarar anlaynn benimsendii; so-
runlara tekil ya da parac deil btncl bir ereveden
bakan; politikann mmkn olduunca dlanmaya all-
d meknik ve teknik bir sre anlalmaktadr.7
Black,8 Kapsaml Plann temel zelliklerini yle s-
ralyor: Kapsaml, genel ve uzun erimli olmak. Bu zellik-
leri tek tek aalm:
Kapsaml olmaktan anlalmas gereken, hazrlanan
plann yerlemenin belirli bir blmnde deil, bt-
nnde fiziksel gelimeyi etkileyen tm ilevsel unsurlar
kapsamasdr. Bu erevede, Mahalle Nazm Plan ya
da Park veya evre Yolu Nazm Plan gibi terim ve
uygulamalarn kapsaml plan anlayna ters dt be-
lirtilmelidir. Nitekim, lkemizde bir dnem, baz bele-
diyeler tarafndan yaygn olarak kullanlmaya allan,
parsel leinde nazm plan deiiklii yaplmasna y-
nelik idari ilemler, yarg tarafndan iptal edilirken te-
mel gereke olarak, bu trden parac yaklam ve uygu-
lamalarn nazm plan anlay ve ilkelerine uygun olma-
d grne yer verilmitir.9
Kapsaml Planlarn genel olma zelliini vurgulamak-
tan ama ise, kapsaml plann, plan raporunda zetlenen
siyasa ve nerilerin, kentin belirli blgelerine ilikin
ayrntl aklamalardan ok, yerlemenin tmne yne-
lik olarak gelitirilmesi gereidir. Dier bir anlatmla,
7
www3.sympatico.ca/david maclead
8
Agy, s. 220.
9
Ayrntl tartma iin bkz. M. Ersoy, mar Plan Deiiklikleri, M. Ersoy,
H. . Keskinok, Mekn Planlama ve Yarg Denetimi, Yarg Kitabevi, Ankara,
2000.
118
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
nazm plan raporunun kapsayaca konular ve bu konu-
larn ele alnnda kentin belirli blgelerine zg ayrn-
tl sorunlar ve bunlarn zmne ynelik siyasa ve
nerilerden ziyade yerlemenin tmnn fiziksel geli-
mesine ynelik olarak saptanan ortak sorun alanlar ve
bunlarn giderilmesine ynelik olarak ngrlen genel
yaklamlar esas alnmaldr.
Kapsaml planlarn bir dier zellii de uzun erimli
olmalardr. Bu nedenle nazm planlar yerlemenin gn-
lk, gncel sorunlarna zm aramann tesinde, ken-
tin 15-20 yllk bir dnemde karlaabilecei deiim/
dnmleri ngrebilecek ve bu srede yaanabilecek
sorunlarn zmne ilikin olarak gelitirilecek pers-
pektifleri ierecek nitelikte olmaldr.
Bu temel zelliklere ek olarak kapsaml plann yerle-
menin fiziksel gelimesine odaklanmas ve bunu toplu-
luun hedefleri ile toplumsal ve ekonomik siyasalarna
uyumlu olarak yapmas beklenmektedir. Kapsaml pla-
nn ncelikle bir siyasa arac olduu teknik boyutunun
ise daha sonra geldii vurgulanmaktadr.
1.2. KAPSAMLI PLANLAMA YAKLASIMININ
TARHSEL GELSM
Bu blmde, kapsaml planlama kavramnn geliimi, ABD
zelinde, Gerckens (2001) ile Rouse, Chandler ve Ara-
sonun makaleleri (1999) 10 temel alarak zetlenecektir.
Gerckense 11 gre, ABDde modern kapsaml plan anlay-
nn kkenleri 19. yzyl Avrupasnn park ve bulvar ta-
sarmlaryla 1850-60 arasnda 3. Napolyonun Paris kenti-
ne ilikin olarak hazrlanan kapsaml fiziksel planlama yak-
lamlarnda aranmaldr. 3. Napolyon dneminde kentlere
10
Rouse, D., Chandler, T. M., Arason, J., The 21st Century Comprehensive
Plan, 1999 APA National Planning Conference da sunulan bildiri, 1999.
11
Gercenks, L. C., agy, 2001.
119
Kentsel Planlama Kuramlar
akan mlksz kr yoksullar, byk bir nfus patlamas
yan sra hastalk, alk ve su patlamasna ve politik hu-
zursuzluk ve eylemlere de yol amtr. Sefalet mahallele-
rinin ortadan kaldrlarak yeni byk kamusal yaplar yap-
tran, geni bulvarlar ve meydanlar aan, kentin bugn bi-
le kullanlmakta olan kanalizasyon sistemini ina ettiren
Baron Georges Hausmann, Paris kentinin ba mimar ola-
rak ok byk ve kapsaml bir imar hareketinin simgesel
ismi olmutur. Ancak, bu kapsaml fiziksel yeniden yap-
lanma ile, bir yandan kentin alt ve styaps tmyle yeni-
lenirken dier yandan da bir dizi sosyoekonomik ve poli-
tik amaca da ulalmtr. sizlere bu byk operasyonla
yaplan kamusal yatrmlarda i bulma olana salanm,
ii eylemleri azalm ve yeni yaplan geni bulvarlar saye-
sinde ii hareketlerini bastrmakta son derece etkin bir
kent ii ulam a oluturulmutur. Bu ereveden bakl-
dnda, Baron Hausmannn imar hareketi, ad konmam
da olsa, sanayi dnemi Avrupasnda -kamu yararndan
ok egemen snflarn yararna yaplmas ve estetik deer-
lerini ne kartmasna karn- ilk kapsaml fiziksel plan-
lama uygulamasdr.12
Kapsaml plan anlaynn ABDde ortaya k ise, 19.
yzyln son yarsnda bir meslek olarak peyzaj mimarisi-
nin geliimi ve kamusal alanlardaki uygulamalaryla ol-
mutur. 1850de New York kentinde Central Parkn uzun
erimli planlamas F. L. Olmsted ve C. Vaux tarafndan ya-
plmtr. Bunu, 1890 ylnda Kansas kenti iin yaplan ve
12
F. Engels, Konut Sorunu (Odak Yaynlar, Ankara, 1974) adl yaptnda
Hausmannn bu projelerinin politik boyutuna deinirken baars konusun-
da ise u saptamada bulunuyor: Bu eylem iin gsterilen nedenler birbirin-
den ne kadar farkl olursa olsun, sonu her yerde ayndr: Rezalet rnei ara
yollar ve dar sokaklar ortadan kalkar ve byk baardan dolay burjuvazi
kendisiyle bitmek tkenmez bir biimde vnr. Ne var ki bu kepaze ara
yollar ve sokaklar hemen baka bir yerde kverir, ou zaman da yeni yap-
larn hemen yan bandaki semtte grlr (agy, s. 92).
120
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

metropoliten parklarn ve geni bulvarlarn belirleyici e-
ler olarak ne kt kentsel planlama almas izlemitir. tm donanmlar ve evre duyarllklar ile oluturulan
Daha sonraki yllarda ABD kentlerinde ok sayda benzer
uygulama yaplmtr. zetle, 20. yzyln ilk yllarnda uy-
guland biimiyle, kapsaml plan anlaynn kkeninde,
kentlerdeki parklar, bulvarlar ve kamu binalarnn olu-
turduu kamusal meknlarn btnleik bir sistem olarak
peyzaj ve tasarm yatar. Dier bir deyile, bu dnemde
planlama eylemi, kamu tarafndan, kamu kaynaklar kul-
lanlarak, kamulatrma ile vergileme aralarndan yararla-
nlarak yaplan ve kamusal alanlarn dzenlenmesi/tasar-
lanmas amacyla bavurulan bir uygulamadr.
zel mlkiyete konu alanlardaki arazi kullanmlarnn
imar ve denetimine ynelik planlama faaliyetlerinin yaa-
ma geirilebilmesi ise, ancak ABD Yksek Mahkemesinin
1909 ve 1915 yllar arasnda ald bir dizi karardan sonra
gerekleebilmi ve kamusal otorite zel mlkler zerinde
yaplan yaplarn kat ykseklikleri, n ve arka bahe ek-
me mesafeleri vb. konularda arazi kullanmna ilikin ola-
rak denetim yetkisine sahip olabilmitir. Bu yasal dzen-
lemeler temel alnarak gerekletirilen ilk kapsaml blge-
leme (zoning) plan 1916 ylnda New York kenti iin ya-
plmtr. Bu kapsaml blgeleme plan sklkla kapsam- n izleyen yllardan balayarak, bu iki farkl anlayn,
l plan kavram ile kartrlmtr. Anlan plan, kapsaml bir yanda, planlamay, mevcut gelimeyi izleyip ona gre
bir toplum vizyonundan yoksundur; yap ve blgelere ili-
kin olarak getirilen baz snrlama ve dzenlemeler dnda
hibir uzun erimli toplumsal hedef ve amacn belirlenme-
dii, sosyal ve ekonomik boyutun tmyle gz ard edildi-
i bir yaklamdr. Bu balamda ele alndnda, kapsaml
plan kavramna uygun anlayla yaplan ilk byk lekli
giriim, ayn yllarda kamu eliyle gerekletirilen ve sa-
vunma sanayinde alan iiler iin yaplan yeni kent-
lerdir. Bu kentler, ehir planclarnn egdm ve yne-
timinde, mimarlar, peyzaj mimarlar ve kentsel tasarm
uzmanlar tarafndan birlikte, meknsal bir btn olarak,
kentsel birimlerin ilk baarl rnekleri olarak bilinmekte-
dir.
Ancak, yeni kentlerin oluturulmasnda bavurulan
kapsaml ve kamu yararn temel alan planlama anlay
tekil rnekler olarak kalmtr. Birinci Dnya Sava sonra-
snn muhafazakr politik tutumu, inaat sektrnn de
desteiyle, kamusal kentsel yatrmlarn, yollar, parklar ve
sosyal donat alanlar gibi kamusal meknlarn oluturul-
masyla snrl tutulmas, zel mlkiyete konu alanlarda
ise ksmi denetimle yetinmesi gerektii ynnde bir anla-
y egemen klmtr. Bylece, kamu otoritesi kendisini,
toplumsal vizyon gelitirmek ve bu erevede kapsaml
planlar hazrlamak yerine, mevcut gelime eilimlerini
esas alan ve bu ekilde oluan kentsel alanlarda blgeleme
yetkisiyle yetinen ve planlama faaliyetini genel bir plandan
bamsz olarak otoyollar, sosyal ve teknik altyap tesisleri,
parklar vb. kamusal kullanmlar iin ksa erimli ilevsel
planlar (functional plans) hazrlamakla snrlandran bir
anlaya hapsetmitir .
ABDde planlama tarihi, zellikle Birinci Dnya Sava-
oluacak olumsuzluklar nlemeye alan, dier bir deyi-
le toplumsal ve ona bal olarak oluan meknsal gelime-
yi esas alarak kk dzeltmelerle yetinen; byk kamu-
sal kentsel yatrmlar ilevsel planlar araclyla gerek-
letirirken zel mlkiyet alanlarnda blgeleme kararlarn
yeterli gren, piyasa temelli ve ksa erimli bir faaliyet ola-
rak kapsaml blgeleme plan yaklamyla; dier yanda,
planlamay, esas itibariyle, toplumsal bir vizyon nda
belirlenen hedef ve amalar dorultusunda bir mdahale
ve yeniden biimlendirme arac olarak gren, bunun iin

121 122
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

de salt fiziksel dzenlemelerle yetinmeyip demografik,
sosyal, ekonomik ve evresel verilerin bu erevede deer-
lendirilerek uzun erimli zm nerileri gelitirerek, arazi
kullanmlarnn da bu kapsamda biimlendirilmesi gerek-
tiini ileri sren kapsaml plan yaklam arasnda sre-
gelen bir mcadelenin tarihi olarak da deerlendirilebilir.
Nitekim, 1920li yllarda egemen yaklam birinci
planlama anlay etrafnda biimlenirken, ayn dnemde,
ikinci yaklam temel alan Cincinnati plan da yrrle
girmi ve Yksek Mahkeme kapsaml plan erevesinde
yaplan blgeleme uygulamalarnn hukuka uygun oldu-
unu ilan etmitir. Dier yandan, 1928 ylnda yrrle
giren Tip mar Yasas (Standart Act) hemen tm eyaletler-
ce benimsenerek kapsaml plan anlaynn yaygnlama-
snda nemli bir rol oynamtr. Ancak, anlan yasann
kapsaml plan kavram ile blgelemeye ynelik dzen-
lemeler getirme anlaylar arasnda karmaa yaratan ve
planlarn hangi temel fiziksel unsurlar iermesi gerektii-
ni de aka belirtmemesi nedeniyle, kapsaml planlama-
nn amac ve kapsam konusunda 1950li yllara kadar s-
ren bir karkla neden olduu da belirtilmektedir.
Byk iktisadi buhrann yaand 1930lu yllarda ve
kinci Dnya Savann 1940l yllarnda az sayda kap-
saml plan yrrle girmitir. Bakan Roosevelt ve buh-
randan kmak iin gelitirilen iktisadi politikalar belirle-
yen New Deal yaklam ve projeleri yeni kentler kurma-
nn tesinde, kapsaml planlama yaklamnn gl des-
tekileri olmamtr. Bu dnemde akademik dnyada ya-
anan nemli gelime ise 1930 ylnda lkenin saygn yk-
sekretim kurumlarndan MITde ABDnin ikinci ehir
planlama blmnn almas ve ilk planlama blm
olan Harvarddan farkl olarak akademik kadroda mimar
ve tasarmclardan ok, toplumbilimcilerin yer almasdr.
Bylece, artk yaratc ve zm retici sentetik bilimlerin
(tasarmla uraan bilimlerin), ancak betimlemeci ve ana-
litik bilimlerle (toplumbilimlerle) desteklenmesi duru-
munda anlaml zmler retebilecei ileri srlerek, kent
planlamann bu ikinci gruptan aratrmaclarla da besle-
nen bir ekip almas olarak yaplmasnn gerekli olduu
gr benimsenmitir. Nitekim, 1940l yllarn sonlarn-
da, Cleveland kenti iin hazrlanan kapsaml planda gele-
neksel olarak kentsel arazi kullanm, ulam emas ve ka-
musal kentsel yatrmlara ilikin olarak gelitirilen planlama
kararlarna ek olarak, konut siyasalarna, istihdama ve eko-
nomik ve toplumsal gelimeye ynelik ngr ve nerile-
rin de yer ald belgelere de yer verilerek kapsaml plan
kavramnn ierii hatr saylr biimde geniletilmitir.
1950li yllarn balarnda, hzl nfus art ve kent-
leme rzgrlarn da arkasna alarak yrrle giren Ko-
nut Yasas ile Planclarn Tam stihdamna Dair Yasa,
kentsel yerlemelerin kapsaml plan ya da o yllarda kulla-
nlan ifade ile genel plan hazrlatmalarn mali adan
tevik eden ve ekici hale getiren bir dizi destek salam-
tr. Bu yasal dzenlemeler bir yandan genel planlarn yap-
trmak isteyen yerleme saysnn, dier yandan da bu is-
teme bal olarak zel planlama brolarnn ve yerel yne-
timlerde istihdam edilecek planc saysnn hzla artmasna
yol amtr. Ancak, 1950 ve 60l yllarda bu yolla elde
edilen genel planlarn ou kez, yerlemelerin planl geli-
imini salamaktan ok, kamusal fonlardan yararlanmak
amacyla yaptrld da bilinmektedir. Yine de her du-
rumda bu dnemin kapsaml planlama uygulamalarnn en
popler olduu bir zaman araln temsil ettii vurgulan-
maldr. Akademik dnyada ise Chapinin 13 1957 ylnda
ilk basm yaplan Arazi Kullanm Planlamas (Land Use
13
Chapin, F. S., 5. Bask, Land Use Planning, University of Illinois Pres, Urba-
na, 1965.

123 124
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

Planning) adl, kapsaml planlama anlaynn en ayrntl anlaynn da ayn dnemin bir baka eilimi olarak plan-
sunumunu yapan r ac yaptnn bu dnemde yaym- lama gndeminde yerini ald grlmektedir.
land da belirtilmelidir. Chapine gre, planlama aklc 1980 ve 90l yllarda Ronald Reagan ve onu izleyen
bir modeldir ve birbirini izleyen evrelerden oluur. Bunlar, George Bush ynetimlerinin ksa erimli, firma temelli
veri analizi ve nfus kestirimi; gelecee ynelik almakla- stratejik planlama yaklam dnda kalan her tr plan-
rn belirlenmesi; her bir alman yarar/maliyet temelli lama anlayna kar ak bir tutum sergilemelerine kar-
karlatrmasnn yaplmas ve seilen alman uygula- lk, bu dnemde yaanan sanayisizleme olgusu ve imalat
maya konulmas evreleridir. sanayinin kitlesel biimde ABDnin gney eyaletlerine ak-
1960l yllarda kapsaml planlama yaklamna kar mas, bu ge bata altyap olmak zere kentsel hizmetler
aamal planlama (Incremental Planning) kavram arka- asndan hazrlksz yakalanan yerlemelerde kapsaml
snda kar saldrya geilmitir. Kapsaml planlama yakla- kent planlarn hzla hazrlanmasn zorunlu klmtr. Di-
mnn savunduu tm ilkeler tersyz edilerek ksa erim- er bir anlatmla, ideolojik dzeyde planlama kart bir
lilik, ksmilik ve dar kapsamllk, snrl ilevsel planlama sylemin egemen olduu bu sanayi-sonras, kresel d-
gibi terimler yceltilmeye balanmtr. 1970 ve 80li yllar nem, diyalektik biimde, istemeyerek de olsa yerel birim-
kapsaml planlama kavramnn srekli eletirildii ve aa- lerin bu belirsizlik ortamnda uzun erimli, kapsaml plan-
land dnemlerdir. Bu dnemde, akademik dnyada, lamay, gelecee ynelik olarak kendilerini etkileyecek
sentetik yaklam, yaratc vizyonu, toplumsal idealleri ve konularda hazrlkl olmalarna imkn veren bir ara ola-
hedefleri ile tasarm birikim ve becerisi olmayan, ulam rak grmelerine ve desteklemelerine neden olmutur.14
plancs, altyap plancs, sosyal planc gibi ksmi plan- 1990l yllarda, zellikle akademik evrelerde, politika
lama uzmanlna sahip kesimlerin ne kt grlmek- planlamas ve zellemi konu ve alanlarla snrl kalan i-
tedir. Yine bu dnemde, anlan uzmanlarn matematik levsel planlama yaklamnn kapsaml planlama anlay-
modellemeler ve soyut veri analizleri gibi saysal teknikle- nn yerini ald grlmektedir. Planlama meslei ise, bil-
re arlk veren ders programlarn planlama okullarna gisayar kullanarak corafi bilgi sistemi, veri taban olu-
yerletirdikleri ve bu erevede dar kapsaml ilevsel plan- turma ve haritalama, grafik gsterim teknikleri gibi plan-
lama anlaynn tekrar yceltildii grlmektedir. Ancak, lama aralarnn egemenliine girmitir.
bu yaklamn planlama mesleinin geliimine bir katks
da olmutur. Bu yaklamla birlikte, yenilenebilir enerji, 14
Ayn dnemde moda olan bir baka kavram vizyon planlamas oldu. Viz-
evre koruma, tarihsel ve kltrel deerlerin korunmas yon kavram ile betimleyici bilimlerde eksik olan yaratc imgelem ycelti-
lirken, vizyon gelitirme salt bir blm plancnn zelleecei bir alan gibi
gibi ok sayda yeni kavram ve anlaya da plan girdisi ola-
grlmeye de baland. Ancak, bu yaplrken planlama anlaynn, en zl
rak kapsaml planlarda yer verilmeye balanmtr. kavranyla, bandan beri gelecee ynelik bir ryann, bir vizyonun ger-
Dier yandan, 1960l yllarn ortalarndan balayarak, ekletirilmesi demek olduunun unutulduu grlmektedir. Uzun erimli
1970 ve 1980li yllarda etkisini srdren ve politik vurgu- plan ve dokmanlarn yer almad bir vizyon planlamas anlay, planla-
ma ile gerekletirmeyi dlediimiz evrenin oluumunu salamakta ye-
su ne kan savunmac planlama ve eitliki planlama tersiz kalacaktr.

125 126
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
Gerckense gre, ABDde kapsaml ve yaratc planla-
ma yaklamnn 2000li yllarda da varln ve etkisini
srdrebilmesi iin; ilgi alanna giren konularn eitlen-
mesinin yan sra -srdrlebilirlik, kentlerde temiz hava
ve su salanmasnn gvence altna alnmas, atk temizleme
sistemleri, temiz enerji kullanm, yoksullara ucuz konut
salanmasna ynelik kamu politikalar vb.-, planlamann
salt yerel deil, blgesel ve lkesel dzeyde de ele alnmas
gerekecektir. Rouse, Chandler ve Arason (1999) ise, kap-
saml planlamann 1990l yllarda balayan yaratc uygu-
lamalarnn, 20. yzyl boyunca gelitirilen farkl planlama
yaklam ve yntemlerinden yararlanlarak olutuunu ve
gelecek yllarda bu evrimin daha da gelierek varln sr-
drecei kansndadrlar.
KAPSAMLI PLANLAMANIN BOYUTLARI
2.1. KAPSAMLI PLANLARIN ER
Kapsaml planlarn ierii konusunda baz farkl uygula-
malar olsa da teknik adan unsurun varl kanl-
mazdr. Bunlar; zel mlkiyete konu alanlar -genel olarak
konut ve alma alanlar-, kamusal kullanmlar ve ulam
sistemidir. Plan raporlar ise, yerlemenin nfus bykl-
, nitelii ve hareketlilii, evresel deerleri, ekonomik,
sosyal ve kltrel yaps, mevcut arazi kullanm, hedef ve
amalar gibi alnan plan kararlarna temel oluturan veri-
leri ierir.
Kapsaml planlar bir yerleme iin hazrlanacak farkl
leklerdeki planlarn oluturduu plan kademelenmesinde
en st basamakta yer alrlar ve tm alt lekli planlar iin
yol gsterici nitelik tarlar. Dier bir deyile, tm alt l-
ekli planlar kapsaml plann amir hkmlerine uymak
127
Kentsel Planlama Kuramlar
durumundadrlar.15 ou kez gnlk brokratik ilemler
iinde boulan yerel yneticilerin kentin geleceine ilikin
olarak vizyon oluturacak biimde yukardan/dardan
bakma ans olamamaktadr. Kapsaml plan bu ilevi yeri-
ne getiren bir belge olarak tanmlanmaktadr.
Kapsaml planlarn neleri kapsamas gerektiine ili-
kin grler zaman iinde farkllklar gstermitir. Kent
planlamas kavram ve anlaynn yaama geirildii ilk
yllarda kapsaml planlamann, arlkl ve ncelikli olarak
kentin fiziksel -farkl arazi kullanmlarnn konum, lek
ve byklkleri ile meknsal ilikileri- gelimesine rehber-
lik edecek bir belge olmas ngrld iin fiziksel veri
ve nerilerin esas alnmas gerektii dnlyordu. Mes-
leki formasyon ve kken itibariyle mimar ve tasarmclarn
arlkl olarak yer ald ilk kent planclarnn, kent plan-
lama kavramnn kapsamn byle dar tutmas anlalr bir
tutumdur. Nitekim, lkemizde de, mesleki formasyon ola-
rak mimarlk eitimine sahip planclarn kent planlamay
arlkl olarak fiziksel gelimeyle snrlayan anlay
1970li yllarn balarna dek yaygnln korumutur. An-
cak, bu kesim dahi, bandan beri fiziksel gelime kararlar-
larnn oluturulmasnda yerlemeye ilikin sosyal, eko-
nomik, evresel vb. verilerin de gzetilmesi konusunda or-
tak bir gre sahip olmulardr.
lerleyen yllarda ise, bir yandan kapsaml plan kav-
ramnn ierii byk lde geniletilirken, dier yandan
da buna bal olarak, plancya atfedilen rol de farkllama-
ya balamtr. Planlama herhangi bir alana uygulanabilen
bir yntem, bir prosedr olarak grlrken, kapsaml plan-
15
Bu erevede ele alndnda planlama mevzuatmzda yer alan evre dze-
ni planlar da kapsaml plan kavram iinde dnlmelidir. Trkiyedeki
plan kademeleri iin bkz. M. Ersoy, mar Planlarnda Kademelenme, M.
Ersoy, H. . Keskinok, Mekn Planlama ve Yarg Denetimi, Yarg Kitabevi,
Ankara, 2000.
128
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

lamann da bir yerel ynetim biriminin ilgi alanna giren
tm konular iermesi gerektii ileri srlmtr. Bylece saml planlamay savunan planclarn a) kamu yarar kav-
artk yerel ynetimlerin gr oluturmak durumunda ol-
duklar tm alanlara -sosyal, ekonomik, kltrel, evresel,
ynetsel, mali vb.- ilikin olarak gelitirilecek siyasalarla
balantl olarak sektrel planlar hazrlanmas ve kent
plancsnn da bu siyasa planlarnn egdmn salayan
bir orkestra efi olarak merkezdeki planc konumunda ol-
mas gerektii vurgulanmaya balanmtr. Dolaysyla, kent
planlama her zamankinden daha da ok, farkl meslek ve
ilgi alanndaki uzmanlarn birlikte altklar bir alan ha-
line gelmitir. Bu balamda kent planclar, kapsaml plan
hazrlanmas evresinde, tm bu sektr planlarn bir araya
getiren, ilgili uzmanlar ve yerel yneticilerle tartarak bu
verilerin fiziksel gelimeyi nasl ve hangi ynde etkileye-
ceini belirleyen uzmanlar olarak grlmektedir. lkemiz
zelinde dar anlamyla fiziksel planlama yaklam artk
rabet grmemesine karn; sektr planlarnn nemi ve
kent planclarnn bu model iindeki yeri hl aklk ka-
zanm deildir.
2.2. KAPSAMLI PLANLAMA YAKLASIMININ SLEV
Kapsaml planlamann en nemli ilevleri yle zetlen-
mektedir:
1) kentlerde belirli konu ve sorun alan odakl olarak
yaplacak snrl sektrel planlama almalarna rehber
olacak bir dzenleyici/nazm plan oluturmak;
2) bu ekilde hazrlanm sektr planlarnda gelitiri-
len nerilerin nazm planla uyumunu deerlendirmek;
3) kamu yararn glendirmek zere sektrel plan-
larda gelitirilen neriler arasnda uyum ve egdm sa-
lamak.
Bu ilevlerin baaryla yerine getirilebilmesi iin kap-
ramndan -en azndan hazrladklar plan erevesinde- ne
anlaldn bilmeleri ve b) bu kapsamda ngrdkleri ey-
lemlerin sonularn izleyebilecek lde nedensellik ili-
kilerini anlamalar gerekir (Althuser, 1965: 299).
Kapsaml kent planlarnn hazrlanmasnda planclarn
karlaacaklar en temel sorun, yerlemede yaayan insan-
larn ortak karlarna -kamu yararna- seslenecek plan
ama ve hedeflerinin belirlenmesidir. Topluluun ortak
karlarn dillendiren amalar belirleyip bunlar byk
lde koruyarak yaama geirecek yntem ile strateji ve
aralarn aratrlmas kapsaml planlama yaklamnn bi-
rincil ilgi alann oluturur. Ama ve hedeflerin belirlen-
mesinde plancnn kiisel ngrlerini topluma dayatma-
sndan ok, demokratik politik bir sre izlenmesi plann
gerekleme olasln artraca gibi, katlmc demokratik
yaamn da gereidir. Ancak ama ve hedeflerin demokratik
sre iinde belirlenmesinde planclar ciddi zorluklarla
karlamaktadrlar. Planclar, planla ngrlen amalarn
topluluun tmnn ortak karlarna ynelik ifadeler
ierdiini belirtirken, toplum iindeki kar farkllklarnn
temel konulardan ok, ayrntlar zerinde olduunu ifade
etmektedirler. Bu tutum kar farkllklarn nemseyen ve
kamu yararn kendi politik bak alarndan yorumlayan
politikaclarn yaklamlaryla uyum iinde deildir. Bu
nedenle, ou kez iki kesim arasnda bir tr atma ve
uyumazlk sz konusudur. Her iki kesim de kendi geli-
tirdikleri kamu yarar kavramnn dierinden stn oldu-
unu ileri srerken, politikaclar, genel seim sonularn,
halkla daha yakn temas iinde olduklarn, toplumu daha
iyi tandklarn savlamakta; planclar ise yaklamlarnn
uzmanlk ve aratrma verilerini temel alan daha hassas ve
ada bir tutum olduunu ne srmektedirler.

129 130
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
Burada vurgu, hangi kesimin kamu yararn daha iyi
tanmladklarndan ok, kapsaml planlama anlayn sa-
vunanlarn, planlamann her koulda kamu yararn temel
alan ve geni kapsaml bir ura alan olduuna yaplmal-
dr. Planclar bu bakmdan kendi mesleki oluumlarnn
kamu yararn tanmlamak ve ok sayda deiken arasnda
iliki kurmak alarndan dier meslek gruplarna gre da-
ha uygun olduunu, nk planlama faaliyetinin konu, so-
run ve ilikilere daha yukardan/st lekte bakp deerlen-
dirmeyi zorunlu kldn belirtmektedirler. Meslek yeleri
arasnda bu geni perspektifli bak asnn, gelitirecekleri
nerilerin daha bilgece ve akllca olma olasln artrd
kans yaygndr. Ancak, bu noktada geni kapsamllktan
ne anlaldna da aklk kazandrlmaldr. Kapsaml plan
kentte olan her eyle ilgilenmeli ve her eyi kapsamaldr
biiminde bir yaklamdan ok, planlama konusuna ilikin
ama ve hedeflerin kapsaml olmas anlalmaldr. nk
her zaman zmleme ya da plan kararlar dnda kalan
unsurlar olaca gibi, planlama kararlarnn yol aaca yeni
ilikiler ann ortaya kartaca yeni unsurlar da gz ard
edilebilir. Ama planlama hedeflerini elden geldiince geni
tutmak ve bu geniliin gerektirdii kapsamll temel al-
maktr (Althuser, 1965: 300-306).
2.3. KAPSAMLI PLANLAMA SRECNN NTELKLER
Planlama srecini dier insan davranlarndan ayran te-
mel zellikleri ya da bu sreci niteleyen unsurlar Davidoff
ve Reiner (1962)16 u ekilde zetlemektedirler:
sonular tm ayrntlaryla aklanmaldr.
16
Davidoff, P. ve Reiner, T. A., A Choice Theory of Planning, Journal of
American Institute of Planning, v. 31, 1962, s. 331-338.
131
Kentsel Planlama Kuramlar
1) Belirli Ama ve Hedeflere Ulamak
Planl bir eylem, srecin ereini oluturan, nceden
belirlenmi, ancak sre iinde tekrar analiz edilebilen bir
dizi ama ve hedeften yola kar. Sre iinde kullanlan
aralar bu ama ve hedeflere ulamak iin ngrlrler.
2) Seme lemi
Planlama srecinin tm evrelerinde -deerlerin belir-
lenmesi, aralarn saptanmas, almaklar arasnda yaplan
irdeleme vb.- srekli olarak seim yapmak zorunluluu
ortaya kar. Bu anlamda planlama, belirleyici entelektel
nitelii olarak seme ilemine vurgu yapar.
3) Gelecee Ynelmek
Planlama, belirlenmi ama/hedeflerin gerekletiril-
mesini ngren bir sre olarak gelecee ynelik bir i-
lemdir. Ancak, planlama ile kestirim (projection) birbirine
kartrlmamaldr. Planlama ile gelecee ynelik olarak
saptanan ama/amalardan yola karak, belirlenen hedef-
lere ulamak iin nerelerde denetim/mdahale yaplmas
gerektii ve maliyetleri bu srete belirlenerek uygulama-
ya ynelik kararlar alnr.
4) Eylem
Planlama sonu/sonular almak iin yaplr. Bunun
iin de arzu edilen eye doru uzanan ama-ara zincirin-
de bir adm olarak grlmelidir.
5) Kapsamllk
Mevcut ve en kapsaml biimde ulalabilecek bilgiler
nda belirlenen tm almaklar arasnda aklc bir sei-
me olanak tanmak iin her bir almakla ulalabilecek
132
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
2.4. KAPSAMLI PLANLAMA SRECNN EVRELER
Tipik bir kapsaml planlama srecini 3 ana evre ile snrl
gren kuramclar olduu gibi, bu sayy 8-9a kadar kar-
tanlar da vardr; ancak, aralarndaki ayrm kuramsal ol-
maktan ok, baz evreleri tek bir balk altnda ya da ayr
ayr deerlendirmekten kaynaklanmaktadr.
Bu almada kapsaml planlama sreci 6 evrede ince-
lenecektir. Bunlar;
1. Sorun Tanm;
2. Ama ve Hedeflerin Belirlenmesi;
3. Almaklarn Belirlenmesi;
4. Almaklar Arasnda En Uygun Olann Seilmesi;
5. Uygulama;
6. zleme ve Geri Besleme evreleridir.
1. Sorun Tanm
Baz yazarlar kapsaml planlama srecini sorun tanm
ile balatma eilimdedirler. Gke17 gre; Sorun, planla-
mann konusudur, sreci balatan ilk etmendir... Sorunlar,
Bouldingin 18 belirttii gibi, gerek hayatn grntlerin-
den, imgelerinden baka bir ey deildir. Sorunun sorun
olabilmesi iin, onun bir kimse veya bir ey tarafndan al-
glanmas gerekir. Alglayan bir kii veya kurum bulunma-
d takdirde sorunun varl anlamszlar. Sorun znel
(subjective) bir ifadedir. Deiik kiiler tarafndan farkl
biimlerde tanmlanabilir (Gk, 1974: 18).
rokratlar ve planclar da kapsayacak biimde kent yneti-
17
Gk, T., Sehir Planlama Sreci, ODT, Mimarlk Fakltesi, Ders Notlar Di-
zisi No. 2, 1974.
18
Boulding, K., The mage, University of Michigan Press, Ann Arbor, 1956,
s. 16.
133
Kentsel Planlama Kuramlar
Planlama srecinin sorunlu alan, sorun tanm ile
balar. Yukarda da deinildii gibi, bir eyin ya da bir s-
recin sorun olarak alglanmas znel bir durumdur. Di-
er bir deyile, normatif zellii nedeniyle bir kii, top-
lumsal snf ya da kurum iin sorun olarak tanmlanan
bir olay ya da olgu, dier bir kii, toplumsal snf ya da ku-
rum iin sorun olmak bir yana, zm olarak bile gr-
lebilir. rnein, gecekondu olgusu bu alanlarda yaayan
toplum kesimleri ya da planclar iin bir sorun olarak g-
rlebilecek iken, kapitalist devlet ya da sermaye snf iin,
ekonominin retken sektrlerine kaynak aktarmak asn-
dan ya da emein yeniden retiminde emek gcnn de-
erinin dk tutmak bakmndan bir zm gibi deer-
lendirilebilmektedir.
Dolaysyla, bu aamada konu doru sorunu sapta-
maktan ok, hangi kesim/kesimlerin planlama srecini ba-
latacak sorun/sorunlar belirlemekte daha etkili olduunun
aratrlmasdr. Ancak, bu amala yaplan aratrma sonu-
larnn da nesnel veriler olarak deerlendirilmesi gtr.
rnein, bu balamda yararlanlabilecek kaynaklar olarak
yerel ynetim kuramlar ve yerel g aratrmalarndan sz
edilebilirse de, bu aratrmalarda da yazarlar birbirinden
tmyle farkl sonulara ulaabilmektedirler. oulcular
yerel politik gcn ok sayda kar grubu arasnda olduka
eit biimde paylaldn savlarken, baka bir grup ara-
trmac bu saptamann hkim snflarn egemenliini gizle-
yen bir aklama olduunu ileri srmektedirler. Bu balam-
da sekinciler/elitistler, yerel toplumsal yap piramidinin en
st katmannda yer alan ok kk saydaki gl bir ke-
simin yerel kararlarn alnmasnda temel belirleyici olduu-
nu sylemekte, kentsel yneticilik kuram ise bu gc b-
cilerine vermektedir.19 Daha da ilginci, bu aratrmaclarn
19
Bu konuda gelitirilen kuramlarn toplu bir sunumu ve deerlendirmesi iin
134
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

yer yer ayn bir yerlemede yrttkleri grgl almalarda nerdii biimiyle amalar ve hedefler ikilisi kullanla-
birbirinden tmyle farkl sonulara ulamalardr. Bu ba- caktr. Webster szlnde ama, bir tasarmn meylet-
kmdan, planclarn, grnrde yerel politikaclar tarafn- tii son 21 olarak tanmlanmaktadr.
dan dillendirilen kentsel sorunlar sralamasnn ardnda Bir baka ifadeyle, ama, bir grevin arkasnda yatan
hangi toplumsal glerin olduunun ya da olabileceinin, nedenleri aklamak iin niin sorusunun sorulmasdr.
sorunun zmnn hangi toplumsal snflar asndan ne Amalar, neyi gerekletirmek istediinizi aklayan genel
gibi sonular olacan ngrerek deerlendirmeleri ve top- ilkelerdir; ama somut bir son noktay ya da yeri deil
lumun dier toplumsal kesimlerini de harekete geirmeye bir sreci, ynelimi gstermektedir. Bu nedenle de ama,
alarak, bu yndeki kararlar tmyle engelleyemese bile, yakalanacak somut bir nesne olmaktan ok, ulalmak is-
zararlarn en aza indirecek dzenlemeler yaplmasn sala- tenilen bir lk, peinde koulan bir deer olduu iin so-
yacak ortamn olumasna katkda bulunmalar beklenmek- yut terimlerle ifade edilir, rnein, evre deerleri yksek
tedir. bir kent ya da ekonomik gelimenin ve istihdam sorunu-
Gkn de belirttii gibi, Planlama, bir yerleme bi- nun zld bir kent merkezi gibi.
riminde yaayan insan topluluklarnn ve yelerinin, yaa- Dier yandan hedef, Webster szlnde bir eyle-
y ve davran biimlerine ve bu davranlarn yer ald min sonu, ulalacak nokta olarak tanmlanmaktadr. He-
meknlara yaplan dnlm bir mdahaledir. Bu zel- def, amacn alt blmlere ayrlm halidir ve amacn nasl
lii ile de deiimi ngrr. Bu nedenle, davran biimle- gerekletirilebileceine ilikin temel ilkeleri ortaya koya-
rini, yaantlarnn akmn deitirecek bir srete, o kii- bilir. Hedefler, yerel ynetimlerin, belirledikleri ama-
lerin sz sahibi olmas gerekir (Gk, 1974: 18). lar gerekletirmek iin yerine getirmeleri gereken eyle-
ri aklayan zgl ifadelerdir; bu bakmdan, amalarn
2. Ama ve Hedeflerin Belirlenmesi
gerekletirilmesine ilikin strateji ve uygulama admlarn
tanmlar. Bu bakmdan, hem ulalabilir hem de llebilir
Planlama srecinin ikinci evresini, tanmlanan sorun er-
bir istemi ifade eder. rnein, belediyenin amac bu yl
evesinde, zme ynelik olarak ulalmas arzulanan
ama ve hedefler belirleme ilemi oluturur. Bu aamada 300 dnm ek yeil alan elde etmektir denildiinde ula-
karlalan ilk sorun semantiktir. Amalar (goals), hedef- lmak istenilen ey llebilir bir istemdir. Ancak, ama-
ler (objectives), siyasalar (policies), gayeler (aims), alma- larda niyet aka belirtilirken, hedeflerde niyet ak deil,
klar (alternatives) zaman zaman birbirlerinin yerine kul- gizildir. Dier bir deyile, belediyenin amac ekonomik
lanlabilmektedir. Bu almada Youngn (1966: 78) 20 gelimenin ve istihdam sorunun zld bir kent mer-
kezi ise buradaki niyet aktr; ancak yukardaki rnek
bkz. Judge, D., Stoker, G. ve Wolman, H., Theories of Urban Politics, Sage olduu gibi belediyenin hedefi bu yl 300 dnm ek yeil
Publications, Londra, 1995. Ayrca bkz. M. Ersoy ve H. T. Sengl, Yerel Y- alan elde etmek ise, bunun hangi niyetle amaland ak
netimlere likin Kuramsal Yaklamlar, ODT, SBE, Kentsel Politika Plan- deildir; gerek niyet kentte kii bana den yeil alan
lamas ve Yerel Ynetimler Ana Bilim Dal, Ankara, 1997.
20
Young, R. C., Goals and Goal-Setting, Journal of American Institute of
21
Planners, c. 32, n. 2, 1966, s. 76-85. the end to which a design trends.

135 136
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
miktarn artrmak olabilecei gibi, kentin belirli kesimin-
de arsa fiyatlarn ykseltmek ya da politik muhaliflerinin
kentsel arsalarn istimlak etmek de olabilir. Genel olarak,
amalar soyut ifadeler olarak evrensel ve sreklilii olan
istekleri/deerleri ierirken, hedefler koullara gre dei-
en somut, llebilir, ulalabilir eyleri kapsar (Young,
1966:78). Hedeflerin zelliini tanmlamak iin ngiliz-
ce SMART22 -zgl, llebilir, Gerekletirilebilir,
Sonuca odakl ve Zamannda szcklerinin baharfle-
rinden oluturulan ksaltmadr- szc kullanlmaktadr.
Planlama srecinin devam edebilmesi iin amalar belir-
lendikten sonra bunlara uygun hedeflerin de tanmlanmas
gerekecektir.23
Yukarda da deinildii gibi, amalar, bilimsel olarak
snanabilen olgulardan ok, deer ykl ifadeleri temsil
ederler. Davidoff ve Reinere (1962) gre deerler, ahlaki
deerlendirmeleri, dnya grlerini, tercihleri, hedefleri
ieren ifadelerdir. Tercih belirten normatif ifadeler olarak
X, Y olmal biimde formle edilirler. Bu nedenle de,
doruluk ya da yanllklar ampirik verilerle kantlanabi-
len/gsterilebilen nesnel bilimsel ifadelerden farkldrlar.
Deerler znel tercihlerden olutuu iin, anlamazlk du-
rumunda hangi grn geerli olduu olgularn ampirik
snamasyla yaplamaz.24 Deerlerle ilgili olarak yaplabile-
cek tek deerlendirme/snama, deerler hiyerarisi iinde
st dzey deerler ile alt dzey deerler arasnda tutarsz-
lk olup olmadnn gsterilmesi olabilir. Yoksa bir dee-
ntrlmesi; amalarn ulalmas olanaksz genel, belir-
22
SMART, ngilizcede Specific, Measurable, Attainable, Results-
focused ve Timely szcklerinin ksaltlmas ile elde edilmitir.
23
Bir planlama srecinde hedeflerin belirlenmesine ilikin bir yntem nerisi
iin bkz. Young, R. C., 1966.
24
Bkz. M. Ersoy, Planlama Kuramlar ve Etik, 1. Planlama Kongresi - Plan-
lamann Meruiyeti ve Planclarn Konumu, TMMOB Sehir Planclar Odas,
Ankara, 1995, s. 119-124.
137
Kentsel Planlama Kuramlar
rin dierinden stn olduunu bilimsel yntemlerle kant-
lamak olanakl deildir.
Yazarlara gre, planlama srecinde, amalarn belir-
lenmesi evresinde belirleyici olan deer yarglardr. Bu an-
lamda, ama ve hedeflerin doruluu ya da yanll bilim-
sel yntemlerle snanamaz. Bu bakmdan plancnn, kendi
bana, mterisi ya da kamu adna, bunlarn geerliliini
kabul etmek ya da yadsmak ynnde bir tasarrufu olamaz.
Plancnn bilgelii ya da teknik uzmanl, ona, mterileri
adna -bu kamu da olabilir- byle bir yetki kullanma hakk
vermez. Planc deerler hiyerarisinde, ancak piramidin en
stnde yer alan, en yksek arzu ve istekleri ifade eden de-
erler ile alt dzey deerler arasnda uyumsuzluk olmama-
sna dikkat eder. Plancnn temel ilevi, hizmet verdii ke-
simin ajan/szcs olarak, onlara verili deerler kapsamn-
da ortaya kabilecek tm olas almaklar gstererek se-
im olanaklarn geniletmektir. Planc burada olgulardan
(facts) yararlanarak gelecee ynelik olarak ortaya kabile-
cek almaklar sergilemek durumundadr. Bylelikle, hiz-
met alacaklarn, gelecee ynelik almaklar grdkten
sonra, nceden belirledikleri deerleri tekrar gzden geir-
meleri frsat da yaratlm olur. Planc almaklar sunarken
bunlara ulamada karlalabilecek engeller yan sra bunla-
rn gerekletirilmesinde ortaya kabilecek maliyetleri ak
biimde ortaya koymak zorundadr.
Planclardan amalarn belirlenmesi evresinde de kat-
k beklenmelidir. Bu erevede, hizmet alacak kesimin de-
er ykl isteklerinin, amalar betimleyen ifadelere d-
siz ve ok soyut ifadeler olmaktan kartlarak ulalabilir
ve bu anlamda da hesaplanabilir ifadeler haline getirilmesi;
farkl amalar belirlenerek bunlar arasnda seme yapmay
olanakl klacak deerlendirme ltleri gelitirmek vb.
saylabilir. Planc, almaklar sunarken o gn iin top-
138
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
lumda genel kabul gren seeneklerle snrl kalmamal ve
topik denilecek almaklar da dahil olmak zere, en geni
seim olanan salayacak yelpazeyi hazrlayabilmelidir
(Davidoff ve Reiner, 1962: 107-111).
Althusere (1965: 306-311) gre, plan yaplacak yer-
leme iin saptanacak amalarn belirlenmesinde son sz,
o yerlemede yaayan halkn dorudan kendisinin ya da
onlarn meru temsilcilerinin olmaldr. Bu konuda planc-
larn farkl ngrleri olabilir; ancak belirlenecek hedefle-
rin temsiliyet zellii olabilmesi iin bu konuda verilecek
nihai kararn ciddi ve youn tartmalardan sonra halk ta-
rafndan benimsenmesi ve onaylanmas gerekir. Ancak,
nerilen hedeflerin genelleme/soyutlama dzeyi kamusal
bir tartmann yaanabilmesine olanak tanmaldr. ok
genel ve kapsaml amalar, st soyutlama dzeyinde ifade-
ler olarak, bireylerin gnlk yaamlarn pratikte nasl ve
ne ynde etkileyecei ak olmad iin halkn ilgisini
ekmemektedir. Bu bakmdan soyutlama dzeyi yksek
amalara kar belli belirsiz bir kuku olumaktadr.
Ancak, bu kukucu tutumun olumasnda planlama
srecinin nasl tasarlandnn da nemli bir pay vardr.
rnein, plann ngrd amalara ilikin olarak halkn geni kapsaml amalar yerine, kavranmas grece kolay,
grnn, planlama eylemi belirli bir evreye geldikten
sonra alnmak istenmesi durumunda, ilerlemi bir srete
katksnn snrl olacan dnerek halkn bu isteme il-
gisiz kalaca ileri srlebilir. Aslnda, planlama srecinin
ileri bir aamasnda halkn srece youn katlmnn ger-
eklemesi, planclar ok daha zor bir durumda braka-
caktr. nk bu aamada yaplacak tartmalar, nceden
-halka danlmadan- belirlenmi amalara gre devam
eden bir srecin tmyle terk edilmesi ya da ciddi zaman
ve maliyet yitimine yol aacak biimde kapsaml bir reviz-
yona gidilmesi olasln da ierecektir. Bu bakmdan, ka-
tlm konusunu nemseyen kapsaml plan yanls planclar
139
Kentsel Planlama Kuramlar
daha farkl bir yol izlenmesi gereini vurgularlar. Buna g-
re, oluturulacak plann i tutarllnn, ileride byk l-
de zedelenmemesi iin, plann amalarna ilikin olarak
halk ve/veya meru temsilcileriyle yaplacak tartmalarn
planlama almalarnn ilk evresini oluturmas neril-
mektedir. Bylelikle halkn byk kesiminin zerinde an-
laaca ve belirlenen ama/lara ulamak iin gereken aa-
malarn aka ve birlikte belirlendii bir sre ngrl-
mektedir. Bu yaklam benimseyen planclar kapsaml he-
deflerin ilemsel (operasyonel) olamayaca grndedir-
ler. Bu bakmdan, ancak hedeflerin ksmi (partial) olmas
durumunda halk tarafndan kavranabilmesinin ve onay-
lanmasnn olanakl olaca ileri srlmektedir. Bu nokta-
da sorulacak soru, ne lde ksmi olunaca ve bu ksmi
hedeflerin birbirleriyle olan ilikileridir. Bu planclar kap-
saml planlama anlayndan dn vermek yerine, nerilen
kapsaml amalara bylesi bir yolla da ulalabileceini ile-
ri srmektedirler. Bu erevede gelitirilecek ksmi hedef-
ler birbirleriyle ilikili olduu ve birbirini destekledii l-
de kolaylkla kapsaml amalar oluturabilecektir. By-
lelikle halkn pratik sonurgularn kavramakta zorlanaca
bu nedenle de etkin katlma olanak veren orta lekli
ksmi hedeflerden yola klmas nerilmektedir.
3. Almaklarn (Aralarn/Stratejilerin) Belirlenmesi
Planlamann bu evresinde bir nceki evrede saptanm
olan amalardan yola karak bu amalara ulamak iin
gereken temel almaklar (aralar/stratejiler) belirlenir. Bu
aamann en nemli niteliklerinden biri, belirlenmi ama
ve hedeflere erimek iin mmkn olan tm seeneklerin,
sonularn da belirtmek suretiyle ortaya koyarak tercih
zgrln artrmaktr. Tercih zgrlnn snr veya
140
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
alternatif hareket tarzlarnn miktar, ama ve hedefler sap-
tanrken gdlen politikaya baldr. Eer imgelenen gele-
cek iin kesin kararlar verilmise, seenek says greli ola-
rak az olacaktr. Fakat eitli amalar, hedefler ortaya ko-
nulup da aralarnda bir seim henz yaplmamsa alterna-
tif hareket biimleri geni lde artacaktr (Gk, 1974:
28).
Almaklar hiyerarisi mantksal olarak amalardan
tretilmelidir. Ama/lar gerekletirmeye ynelik ilk ara-
cn saptanmasndan sonra, ama/amalara ulamak iin
yeterli koullara sahip tm dier almak ara/stratejiler
belirlenir. Bylelikle, en genel amatan balayarak en so-
mut/zgl araca/stratejiye uzanan bir dizi oluturulur. Yu-
karda da belirtildii gibi, ama says ile ortaya kacak
almak says arasnda dorusal bir iliki vardr. Dier bir field25 (Aktaran Gk, 1974: 33), alternatif zm nerile-
deyile, ama says arttka buna bal olarak ortaya ka- rinde aadaki niteliklerin incelemesini nermektedir:
cak almaklarn says da artacaktr. Tm almaklarn be-
lirlenmesi srecinde kullanlabilecek belirli bir teknikten
sz edemeyiz.
4. Almaklar Arasnda En Uygun Olann Seilmesi
Gke gre, bu aama kuramsal olarak birbirine bal iki
blmden olumaktadr. Birincisi, alternatiflerin (almak-
larn) deerlendirilerek muhtemel sonularnn ortaya ko-
nulmas, ikincisi, bunlar arasnda daha nce saptanm de-
er yarglarna ve amalara gre tercih yaplmasdr (1974:
31). Bu aamada yaplmas gereken, nc evrede belir-
lenen almaklarn birbirleriyle karlatrlarak tartlmas-
dr. Ama/amalara ulamann ltleri nceden tanm-
lanm olaca iin, bu aamada, hangi alman bu lt-
leri salamak bakmndan daha uygun olduunun istatis-
tiksel yntemlerden de yararlanarak saptanmas beklen-
mektedir. Planc, bu seimi nasl yaptn karar verici ma-
141
Kentsel Planlama Kuramlar
kama tm ayrntlaryla aklamakla ykml ve sorumlu-
dur. zellikle, seilecek ara/stratejinin farkl toplum ke-
simlerini deiik biimlerde etkileyecei gz nne alnd-
nda, yaplacak seimin politika ykl bir ilem olduu
aktr. Bu nedenle de tm almak aralarn nceden be-
lirlenmesi ve hangisinin neden seildiinin tm aklyla
karar verici makama aklanmas gerekir. Bu seimde, etki
analizleri, dorusal programlama, plan-program-bte sis-
temleri, girdi-kt analizi, fayda-maliyet zmlemesi vb.
tekniklerden yararlanlabilir. Seilen aracn/stratejinin l-
lmeye olanak tanyacak bir zellii olmas, baar gs-
tergeleriyle deerlendirilmesini olanakl klmas bakmn-
dan nemlidir (Davidoff ve Reiner: 1962: 111-113).
Almaklar arasnda deerlendirme yaplrken Lich-
1. Tutarllk: nerilen plandaki niceliksel eler (rne-
in, nfus -igc ihtiyac- igc imkn) arasndaki
dolaysz veya dolayl ilikiler, istatistiksel bilgiler birbir-
leriyle tutarl ve balantl mdr? eliki bulunmakta
mdr?,
2. Yer Seimi Uygunluu: nsanlarn, toplumlarn, eitli
istek ve gereksinimlerini karlamak iin oluan faaliyet-
ler ile bunlarn yer ald meknlar (fiziksel) arasnda
bir uyuum var mdr? (rnein, barnma gereksinimi
ile konut alan gibi),
3. lke ve Standartlara Uygunluk: Plan elerinin saptanan
ilke ve standartlara uygunluk derecesi,
4. Sorun zclk: Ortaya kan sorunlar zebilme ye-
tenei,
5. Olabilirlik (Feasibility): Planlama nerilerinin olabilirli-
i eitli ynlerden incelenebilir: i.) ktisadi Olabilirlik,
25
Lichfield, N., Evaluation Methodology of Urban and Regional Plans: A
Review, Regional Studies, c. 4, 1970, s. 151-165.
142
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
ii) Mali Olabilirlik, iii) Ynetsel ve rgtsel Olabilirlik
(zellikle plan uygulamas alannda), iv) Siyasal Olabi-
lirlik,
6. Tasarm: Tasarm dzeyinin, yaratclk derecesinin ye-
terli ve kabul edilebilir olmas,
7. Esneklik ve Ak-Sonululuk: Sre iinde ve ileride
olas deiimleri olanakl klmak iin kararlarda, hare-
ketlerde belli bir esneklik dzeyinin korunmas.
Bu evrenin baarl bir biimde sonulandrlmas iin,
bir yandan bu ilkeler erevesinde farkl almaklar ara-
snda niteliksel dzeyde bir inceleme yaplrken, dier
yandan da yukarda zetlenen niceliksel tekniklere de ba-
vurulmaldr. Salkl bir deerlendirme, ancak bu iki de-
erlendirme ynteminin birlikte kullanlmasyla salanabi-
lir.
5. Uygulama
Planlama srecinin beinci evresini uygulama oluturur.
Uygulama aamasnn planlama srecinin bir parasn
oluturup oluturamayaca konusu uzun tartmalara ne-
den olmutur. Klasik karar kuram, kuram ile klg, karar
verme ile uygulama arasndaki karlkl etkileimi gz ard
etmitir. Klasik karar kuram, karar vericinin saptad he-
deflere erimek iin plancnn teknik abalarda bulunaca,
yine karar vericinin bunlar deerlendirerek hangi hareket
biiminin en uygunu olduunu seeceini ne srmektedir.
Sonra bu karar veya neri uygulanmak zere yneticilere
devredilecektir. Aamalar ve ilgili birimler (planc, karar ve-
rici, ynetici) aras iliki ok zayf ve tek ynldr. Bu ise,
uygulamada beliren sapmalar, aksaklklar gibi tecrbelerin
altnda sorunun tekrar ele alnp hedef ve alternatif
nerilerin gzden geirilmesini ve yeni kararlara ynelmeyi
olanak d brakmaktadr (Gk, 1974: 36-37).
143
Kentsel Planlama Kuramlar
Ancak, kapsaml planlama srecinde alnan kararlarn
uygulamaya konulmadklar srece bir anlam ifade etme-
yecekleri aktr. Uygulama evresinde planc, daha nceki
evrede belirlenen ara/stratejilerden yararlanarak, bata ko-
nulan ama/amalara ulalmas iin rehberlik yapar. Uygu-
lama evresi, planlama srecinde belirlenen programlarn
ynetim ve denetimini ierir. Planlama srecinin ara/stra-
tejilerin belirlenmesi ile sona ermesi ve uygulama evresiyle
ilgilenmemesi gerektii ynnde grler de vardr. Bu yak-
lama gre, politika belirleme ile ynetim alanlar birbirin-
den ayrlmal ve planc, politikalarn belirlenmesinden son-
ra bunlarn nasl uygulanacan tmyle yneticilere b-
rakmaldr. Ancak, Davidoff ve Reiner (1962: 113-114),
plancnn ilevinin bu aamada tamamlanm olamayaca-
n, belirlenen politikalarn doru anlalp uygulanabilme-
si iin bir gzlemci ve gerektii noktalarda uyarc olarak bu
evrede de grevini srdrmesi gerektii grndedirler.
Bir plann uygulanmas iin genellikle kademeli bir
sreten sz edilebilir:
i. Dokmantasyon- plan resmi bir belge olarak ilgili ida-
reye teslim edilir,
ii. Onama Sreci- idareye teslim edilen belgeler ilgili ma-
kamlarca incelenerek nihai onay iin onama merciine
iletilir,
iii. Plann Uygulamaya Konulmas- onaylanan siyasa ya da
eylem belgesi uygulamaya konulur.26
6. zleme ve Geri Besleme
Uygulama sonularnn srecin banda belirlenen ama ve
hedeflere uygunluunun izlenmesi ve beklenmeyen ya da
istenmeyen gelimelerin ortaya kmas durumunda ise ge-
26
www3.sympatico.ca/david maclead.
144
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
ri besleme yoluyla srecin ilk evresine dnlerek gerekli
uyarlamalarn yaplmas gerekecektir.
Yeni gelimeler nda siyasalarda ya da kullanmlar-
da deiiklik yaplmas nerilebilir. Yeni kararlar alnma-
sn gerektiren durumlarda gerek mevcut plan zerinde,
gerekse gelecekte hazrlanacak planlarda yaanan bu de-
neyimden yararlanlarak yeni deerlendirmeler yaplmas
gndeme gelecektir (www.ryerson.ca).
Uygulama evresinde umulmadk gelimelerin ortaya
kmas durumunda planc, bata konulan ama/amalar
da dahil olmak zere, bir dizi dzeltmeye giderek bunlarn
gzden geirilmesini nerebilmelidir. Ynetimin deiik
basamaklarndaki kadrolarn bilinli ya da bilinsiz yn-
lendirmeleri, tm sonularn doru kestirilememesi vb. ne-
denler, beklenmedik sonularla karlalmasna yol aabi-
lir. Bu erevede planc bir gzlemci olarak geri besleme
srelerini yaama geiren kii olacaktr. Planc, bu tr
durumlarda dorudan mdahale yetkisine sahip olabilece-
i gibi, salt yneticileri uyarmak ve neri gtrmekle g-
revlendirilmi de olabilir. Planlarn deitirilebilir belgeler
olduu ve belirli bir zaman aralndaki uzlama metinleri
olduu gr benimsendiinde, uygulama evresinde yeni
koullarn ortaya kmas durumunda yeniden gzden ge-
irilmelerine frsat tannmas anlalabilir bir durumdur ve
bunun plancnn gzetiminde gereklemesi, srecin sa-
lkl ilemesi bakmndan uygun olacaktr.
Planclarn, planlama srecine tmyle egemen olduk-
lar sylenemez. Kimi aklc kimi akld birok snrlay- desiyle ynlendirilebileceini varsayar. Dier bir deyile,
c/engelleyici etmenden sz edilebilir. Denetlenemeyen pi-
yasa koullar, farkl kar gruplarnn tepkileri, planlama
birimi iindeki srecin belirli blmlerinden sorumlu olan
kesimler arasndaki anlamazlklar, dier kurumlarn plan-
lama birimleriyle birlikte almann zorluu vb. ok say-
daki snrlayc etmen, planlamay zor ve srekli olarak
145
Kentsel Planlama Kuramlar
beklenmeyen koullarla bouulan, geri beslemelerin ok
sk yapld bir sre haline getirmektedir. Ancak, Davidoff
ve Reinere (1962) gre, oulcu bir toplumda bunlar ka-
nlmazdr ve bu srete yaanan eliki ve anlamazlklar
daha st dzeyde bir sentezin olumasna katkda buluna-
bilecek unsurlar olarak grlmelidir.
2.5. KAPSAMLI PLANLAMA SRECNN
DEERLERE LSKN (NORMATF) BOYUTU
Yukarda da deinildii gibi, sorun saptamay izleyen plan-
lama srecinde planlama ama/amalarnn belirlenmesi
nemli bir evreyi oluturur. Planlamann teknik boyutu
nesnellie ve pozitif bilimlerdeki gelimelere kout olarak
kolaylkla zerinde anlama sanabilecek bir zelliiyken,
bu durum deer yarglarnn, toplumsal hedef ve isteklerin
ne kt znel boyut iin bu denli kolay deildir.
Planlama kestirim ya da ngrden farkl olarak, gele-
cee ynelik bir tasarm ve uygulama olduu iin mevcut
srelere mdahaleyi zorunlu klar. Kestirim veya ng-
rde incelenen yapnn geliiminin herhangi bir d mda-
hale olmakszn kendi i dinamikleri ile belirlendii kabul
edilir. Daha sonra, bu erevede nceden tahminlerde bu-
lunulabilecei, farkl dzeylerde yaplacak kestirimlerle,
gelecee ilikin olarak geree yakn kararlar alnlabilece-
i varsaylr. Planlama ise bu anlayn tersine, bir btn
olarak incelenen yapnn kendi yasalaryla deil insan ira-
planlama, zorunluluun yerini insann zgr iradesinin
alabileceini, insanlarn yaama mdahale edip ona ege-
men olabilecekleri bir anlay temsil eder.27
27
M. Ersoy, zelletirme ve Planlama, Planlama, 1995, n. 12, s. 48-52. Yine,
zelletirme ve Kamu Arazileri, TMMOB Sehir Planclar Odas, 1997, iinde.
146
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

te bu noktada temel soru olan nasl bir gelecek so- dardan herhangi bir mdahale olmad durumda sala-
rusu ortaya atlacaktr. Kapitalist piyasa ekonomilerinin nabileceini ileri srerken, ikinci admda yer alan kuralc-
geerli olduu toplumsal formasyonlarda bu soruya verile- lar tm salkl insan organizmalarnda olduu gibi salk-
cek yant, toplumsal deer yarglarna ve snfsal konumla- l sosyal ve ekonomik sistemlerde de ortaya kabilecek
ra gre farkllk gsterecektir. Buna etnisite ve toplumsal hastalklarn saaltmnda zel tedavi yntemlerine ba vu-
cinsiyet farkllklarnn yarataca ek ayrmalar da eklen- rulmas gerektiini belirtirler. Kapsaml planlama perspek-
diinde, ayn bir toplumda ok farkl sayda deer yarglar, tifi ise, sosyal ekonomik sistemlerin kendi balarna bra-
toplumsal ama ve isteklerin oluturduu karmak bir kldklarnda, kabilecek sorunlar zebilecek doal me-
normatif boyutun var olduunu ileri srmek artc ol- knizmalara sahip olmadklarn ileri srerek sistemin ba-
mayacaktr. arsnn devam iin srekli olarak dikkatlice planlanan
Baz aratrmaclar, bireylerin ama ve hedeflerinin e- bir ynlendirme ve ihtimama gereksinim duyulduu kan-
litiini kabul ederken, bu elikilerin piyasada ya da poli- sndadr.
tik pazarlk srecinde alacan varsayarlar. Ancak, plan- Bu erevede kapsaml planlama yaklamn yads-
clar amalarn belirlenmesinde piyasann grnmez eli yanlar farkl gerekeler ileri srerler; bunlar arasnda iki
gibi mistik varsaymlardan yola kamaz. Planclar bu ev- etkili kar kn gerekelerini Althuser (1965: 315-319)
rede etkin bir arabulucu ilevini stlenirler. Bir grup plan- yle zetlemektedir:
cya gre, planc topluluk zerinde ve onlar adna kendi Birinci grupta yer alan eletirmenler iin kar at-
kamu yarar anlayn zorla kabul ettirmemelidir. Toplu- mas tm toplumlarn deimez zelliidir; ve elikilerin
luun tm ilgili taraflarnn zerinde anlaabilecekleri bir en by politik gc elinde tutan ve ynlendirebilenler
uzlamann olanaksz olduu, almas g kar atmas ile bunlarn dnda kalanlar arasnda yaanr. Bu gr
ile karlalmas durumunda ise planclar gl bir politik savunan aratrmaclar politik gc elinde tutanlarn kendi
arabulucunun yol gstericiliine gereksinim duyaca ileri karlarn toplumun kapsaml hedefleriymi gibi tanlaya-
srlr. bilirken, bu kesimin dnda kalanlar olanlara seyirci kal-
Bir baka varsaym ise, toplum iinde bu denli almaz makla yetinmektedirler. Bu nermenin bir sonurgusu ise
atmalar olmad, uyum, denge ve birlikteliin temel toplumun tm tarafndan benimsenen birka temel ama-
belirleyici olduudur. Bu anlay iinde, zaman zaman or- cn bireyler asndan en nemli amalar olmaddr. Top-
taya kan yzeysel anlamazlklarn ksa srede uzlama lumun tm iin zgrlk anlaml bir ama iken bireyler
ile zlebileceine inanan gr ne kar. asndan salt bir nkoul olarak grlmekte, en nemli
Doal uyum dncesinde ngrlen admlar, b- ama olarak deerlendirilmemektedir. zetle, kapsaml
raknz yapsnlar liberal tutumuyla balar; ktye kul- planlama ve ulamak istedii amalar toplumun tmnn
lanma ve ihlallerin baz kurallar gelitirilerek denetlenmesi deil salt kamusal g ve denetimi artrmak isteyenlerin
yaklamna ular ve nihayet kapsaml planlamaya dek karlaryla rtmektedir.
uzanr. Braknz yapsnlar anlayn savunan kuramc- kinci kampta yer alanlar ise, toplumun btnnde
lar insanlar arasnda kar ilikilerinin en iyi zmnn kar uyumu olsa ve byk ve gl devlet istemi ho g-

147 148
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

rlse bile, karar almada kapsamllk hedefine kukuyla ba- lumun tmnn karlarn esas alan kapsaml kararlardan
klmaldr. Dnya halleri ou kez mantkla aklanamaz. ok, kendi ksmi karlarn dorudan yaama geirecek
rnein, mantksal olarak toplumda en akllca kararlarn kararlarn alnmasna aba gsterirler. Bir anlamda kar
-tm almaklarn gzden geirildii- en st dzeyde al- gruplarnn varolu nedenleri ile baar lleri kendi
nanlar olmas gerekirken, gerekte insan akl belirli bir alanlarna ilikin ksmi kararlarda etkili olmaktr. Bu ksmi
anda, ancak snrl sayda alma kavrayabildii iin, ka- bak asna karn kar gruplarnn varlnn demokra-
rar vericiler ancak seme sorunlarn en basite indirgeye- tik toplumlar iin vazgeilmez bir olgu olduu gr, bu
rek eyleme geebilirler. Karar alclar herhangi bir durum- yaklamn kapsaml planlama ile elikisine deinmekte-
la karlatklarnda genellikle dier eyler ayn kalmak dir. Planclar tarafndan belirlenen kamu yarar kavram ile
zere daha nce benzer durumlarda aldklar kararlarla kar gruplarnn tanmnn elikili olmas durumunda
uyumlu davranrlar. Ancak, gerek yaamda hibir zaman ortaya ciddi bir durum kacaktr. kar gruplarnn g-
dier eyler ayn kalmaz. Her bir durumun zel koul ve rlerinin kmsenmesi ya da dlanmas demokratik
gereksinimleri, ancak parac kararlar alnmas durumun- toplum kavrayn ciddi biimde yaralayacaktr. Biraz da-
da gz nnde tutulabilir. Parac kararlar alrken ok sa- ha ileri giderek, kendi kamu yarar grlerinin tartma-
yda siyasa seenei ile kar karya kalnr. Kapsaml sz temsiliyet ncelii olduunu hissettiren planclarn
planlama yaklamnda ise, politikaclarn genel siyasa ka- diktatrce dndkleri ya da davrandklar dahi ileri s-
rarlarn dnemsel olarak onaylamasnn yeterli olaca, rlebilmektedir.
gerisinin uzmanlar tarafndan yerine getirilebilecei gr- Planlamay destekleyen kesimler ise, yukardaki eleti-
egemendir. Politikaclar hakl nedenlerle, bu yaklama rilere kar, kendilerinin de toplumun tm kesimlerinin
scak bakmazlar. Siyasa belirleyicileri kendileri ise, salt uyum iinde olduklar grne katlmadklarn belirte-
dnemsel olarak alnacak st dzey kararlarn alnmasnda rek ksmi bir savunma yapabilirler. Ancak, uygarln sa-
sz sahibi olmakla yetinmeyecekler, glerini semenlerini lkl bir biimde gelimesini olanakl klacak bir ereve-
dorudan etkileyecek konular zerinde de gstermek iste- nin korunmas da son derece g ve nemli bir grevdir ve
yeceklerdir. Politikaclar etkili olabilecekleri konularda bunun iin toplumun tm kesimlerinin ortak abas gere-
hangi dzeye kadar dorudan taraf olacaklarn, hangi ka- kir. Bugn kar gruplar o denli gl ve kapsaml plan-
rarlarn yan etkilerini nemseyeceklerini ya da gz ard lama yaklam o denli gsz ki, bu yapnn var olduu
edeceklerini kendileri belirlemek isterler. Bu nedenlerle erevenin korunmas tehlikeye debilir. Kapsaml plan-
kapsaml planlamann, politik karar vericileri salt st d- lama lks olanaksz olsa ve kuramsal olarak gl dev-
zey hedeflerin belirlenmesi evresinde grmek isteyen tu- let demokrasiye tehdit gibi alglansa bile, modern refah
tumu kulaa mantkl gelse de gerek yaamda uygulama devleti ve hzl teknolojik gelime beklentilerinin srekli-
ans olmayan bir durumdur. liini salamak uruna her iki duruma da almak gerekti-
Politikaclar gibi bask/kar gruplarnn da tercihi i ileri srlebilir. Planclar -planlamann deiime uyum
parac/ksmi karar alma modeline yakndr. Bask grupla- salamann beraberinde getirdii aclar azaltmak iin ge-
rnn karlar kendi ilgi alanlaryla snrl olduu iin, top- rekli olduunu savunurlar. Ancak, burada sorulmas gere-

149 150
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

ken soru, belirli toplumsal aclarn dindirilmesi uruna limesi kanlmazdr. Planlamada bu durum zellikle kap-
daha gl ve byk bir devlet meknizmas yaratlmasna saml topluluk amalarnn belirlenmesi durumunda tm
katlanlmal mdr sorusudur. Bu soruya verilecek yant aklyla ortaya kmaktadr. Byle bir durumda planc-
politik srelerde belirlenecektir. Aada amalarn belir- larn, topluluun belirli kesimleriyle uyumazla dme
lenmesi srecinde karlalan politik snrlamalara deini- olasl son derece yksektir. Genel amalarn belirlenme-
lecektir. siyle ilgili olarak karlalabilecek bu gibi durumlarla ba
edebilmek iin iki yntemden sz edilebilir:
Hedeflerin Belirlenmesinde Politik Snrlamalar Birincisi, amalar her akl banda insann benimse-
yebilecei genellik ve soyutluluk dzeyinde tanmlamaktr.
Genel olarak istikrarl demokratik yaplarda yeni fikirlerin Ancak ne yazk ki planlama srecinde bu genellikte geli-
politik bir destek kazanmasnn iki yolu vardr (Althuser, tirilen amalardan -rnein, yerlemeyi almak ve yaa-
1965: 319-324). Birincisi, att egemen popler gr- mak iin daha iyi bir yer yapmak- somut almaklarn kar-
n kuramsal temellerini sorgulayarak ona meydan oku- latrlmas ve deerlendirilmesi aamasnda yararlanmak
maktr. Bu, olduka zor ve yava bir sre olduu gibi, ol- mmkn olamamaktadr.
duka da ikna edici bir kuramsal temele de sahip olmay kinci seenek ise, yerel politikaclarn tartaca ve
gerektirir. Althuser bu balamda ABDde 1960l yllarda gerekirse deitirebilecekleri daha tartmal amalar ner-
kapsaml planlamaya kar gelitirilen grlerin henz mektir. Kuramsal olarak planclar yerel politikaclara kap-
kuram denilebilecek dzeyde bir ierik ve tutarlla sahip saml plann farkl ilgi alanlarna/sektrlerine ynelik
olmadn belirtirken, bu kesimin etkili muhafazakr tu- olarak birden ok almak nerebilirler; ancak bu durum-
tuma cepheden kar kmak yerine, planlamay belirli
da karlalabilecek sorun, kapsaml plann farkl alanla-
kamu siyasalarna ilikin olarak ngrlerde bulunup n-
r/sektrleri iin yerel politikaclarca benimsenen almak-
lem almak olarak anlamalar nedeniyle, gerekli politik des-
larn, plann ortak amalarna ynelik olarak, elikili ne-
tei kolaylkla bulduklarn belirtmektedir. Ancak, bu tu-
tum nedeniyle de genel ve kapsaml planlama giriimleri- riler iermesi durumunda, bunlarn tutarl bir btn ola-
nin kanlmaz olarak yol aaca toplumsal ve politik et- rak nasl bir araya getirileceidir. Bu durumda planlama
kilerle ise, konu gndeme geldike ilgilenmek durumunda srecini kapsaml bir btn olarak yaama geirme lks
kalmakta, kkten deiiklere gidilememektedir. yerini ksmi amalar ieren, daha dar kapsaml planlama
Planlamada politik destek kazanmann ikinci yolu ise, paketlerine brakabilir. Ancak, bu dar kapsaml paketlerin
plancnn gr ve amalarnn egemen politik tutum, yak- hedefleri, yukarda deinildii gibi, yerel politikaclar tara-
lam ve davranlarla uyumlu hale getirilmesidir. Bu yak- fndan yerleme sakinlerine kolaylkla aktarabilecekleri ve
lamn riskleri azaltt ve plann uygulanma ansn b- zerinde gr birlii oluturabilecekleri nitelikte dar kap-
yk lde gvenceye alaca aktr. Uygulamada planc- saml olmaldr. Althuser, ABD planlama geleneinden sz
larn byk blmnn bu yolu yeledii bilinmektedir. ederken, halkn yrtme organnn ulusal dzeyde daha
Amac ya da ilevi yeni fikirler nermek olan bir biri- kapsaml amalar ortaya koymasn anlayla karlarken
min yerlemi dnce ve uygulama alkanlklar ile e- yerel dzeyde sonularn ve etkilerini kolaylkla ngre-

151 152
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

bilecekleri ok daha somut hedeflere yakn olduklarn, bu konusunda kapsaml bir gre sahip olmayabilirler. Bu
nedenle de kapsaml planlama anlaynn genel amalar- durumda, semenlerin byk bir blmn karlarna
na souk ve temkinli durduklarn belirtmektedir. Yazar almalar olasl vardr. Bu tr durumlarda, farkl bask
bu saptamalardan yola karak, andaki ou planclarn gruplarnn istemlerinin olas sonularn daha kapsaml
dar ile kapsaml planlama anlaylarnn ortasnda bir yak- bir erevede alglayabilen planclar, bu gruplarn talep-
lerini genel kamu yarar kavramna zarar vermeyecek
lam benimsediklerini belirtmektedir. Bu kapsamda ele
biimde trpleme ya da ynlendirme becerisini gste-
alnan planlarn amalara ulamakta baarl olabilecei gi- rebilirler.
bi ayn zamanda da hl uygulamaya geilebilecek dzey- 2. Planclarn bu tr anlamazlklarda arabulucu/uzlatrc
de somut hkmler tad ileri srlerek, bu yaklamla olarak yer almasn destekleyen ikinci bir gereke ise,
geni kapsamllk ve zelleme kartlklar arasnda yerel ynetimlerde kent sorunlar zerinde kapsaml bir
bir denge oluturduu ve bu anlayla yrtlen bir plan- bak asndan srekli zm reten tek meslek grubu
lama srecinin yerel politik dzeyde benimsenme olasl olmasdr. Dier alanlar bal bulunduklar birimleri-
yksek olduu ileri srlmektedir (Althuser, 1965: 320- nin gnlk sorunlar iinde ylesine boulmulardr ki,
324). Kapsaml planlama savunucular ise bu trden ara sorumluluklar bu gnlk sorunlarn zmne ynelik
yollarn planclarn toplumun tmnn yararn ne kar- abalarla snrl kalmaktadr. Yerel politikaclar iin de
tan, kamu yararn anlayan/kavrayan bir meslek olma sa- durum ok farkl deildir. Onlar da kendi semenlerinin
vn zayflataca grndedirler. gnlk, kk sorunlarna zm aramaktan ou kez
kentin btnne ilikin bir bak as gelitiremezler.
Kapsaml planlama savunucular planclarn, belirli bir
Meclis toplantlarnda da zamanlarn yine kendi se-
uzmanlk alannda zellemi dier meslek gruplarndan menlerinin kk sorunlarn zmeye ynelik yasal gi-
farkl bir konumda olmalar gerektiini ileri srerken u riimlerle geirirler. Bu erevede bakldnda kente ve
noktalara deinmektedirler: kentin sorunlarna kapsaml bak gelitirebilecek tek
kesimin planclar olduunu sylemek abartl olmaya-
1. Farkl toplum kesimlerinin farkl amalar arasndaki caktr.
elikileri uzman bir biimde zebilecek tek meslek 3. Planclar, yerel ynetimlerde, kendi alanlarnda salt et-
grubunun planclar olduu belirtilmektedir. Farkl bask kinlii artrmaya ynelik uzmanlar olmann tesinde i-
gruplarnn kendi karlarn esas alan yaklamlarnn lev stlenmeleri gerektii de zellikle vurgulanmaldr.
dier kesimlerin grleriyle atma olaslnn yksek Bu erevede egdm birimi olmak ile planlama ilevi
olduu gz nne alndnda, bu kesimler arasndaki birbirine kartrlmamaldr. Yerel ynetim rgtlenme-
anlamazlklarn tmyle giderilemese bile en aza indi- lerinde etkinlik ve verimliliin artrlmas iin birimler
rilmesinde, kamu yarar temelli kapsaml bak asna ve uzmanlklar arasnda egdm salayarak bunlarn
sahip olan planclarn, farkl kesimleri ikna edebilme arasnda ortaya kabilecek olumsuzluklarn giderilmesi
olaslnn yerel politikaclardan daha yksek olduu kukusuz nemlidir. Ancak, planclarn ilevini bylesi
savunulmaktadr. Yerel politikaclar, kendilerine yakn snrl bir konuma indirgemek, planlama erkinin kendi-
olan kesimlerin karlarn nceleyen tutumlarnn, di- lerinden tmyle alnmas anlamna gelir. Bu durum,
er kesimlerin karlarn nasl olumsuz etkileyebilecei mdahale ve hedef gelitirme gcnn yitirilmesi, dola-

153 154
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
ysyla da planlama ilevinin anlamn kaybetmesi de-
mektir. Planclar, ancak kentte sorun alanlarna ilikin
olarak kamu yarar kavramn temel alan amalar koya-
bildikleri ve bu kapsamda zm nerileri gelitirdikleri,
bu ynde yerel politikaclar ikna edip ynlendirebildik-
leri lde zsel konularda katk yapan bir kesim ola-
caklardr.
Planlama srecinin ilk evresi olarak, arlkl olarak
deer yarglarnn etkili olduu ama/amalarn belirlen-
mesi abasnn nemini olduundan fazla bytmemek
gerekir; ancak planlama srecine bu aamay bir yana b-
rakarak dorudan alan almas ve analiz ile balamak da
byk bir hatadr. nk alan almasnda toplanacak
grgl veriler kendi balarna bize neyin iyi olduunu ya
da neyin tercih edilmesi gerektiini syleyemezler.
zetle, deerler, herhangi bir aklc karar alma sreci
ve seme ileminin kanlmaz unsurlardr. Seme ilemi
planlama srecinin her evresinde karmza kt iin,
planlamann amalarnn ak ve seik olarak belirlenerek
ortaya konulmasna, planlama srecinde ncelik verilme-
lidir.
KAPSAMLI PLANLAMA YAKLASIMININ ELESTRS
ELESTRS
VE 21. YZYILDA KAPSAM
KAPSAMLI PLANLAMA
3.1. KAPSAMLI PLANLAMA YAKLASIMININ ELESTRS
Kapsaml planlama yaklam, 1950li yllardan balayarak
gnmze dek ok sayda yazar tarafndan srekli ve sis-
tematik biimde eletirilmitir. Yukarda Althuserin de-
indii planlama ile politika arasndaki sorunlara ek ola-
rak bu blmde dier yazarlar tarafndan yaplan eletiriler
zerinde durulacaktr.
155
Kentsel Planlama Kuramlar
En ok vurgulanan eletirilerin banda kamu yarar
kavram gelmektedir. Kapsaml planlama yaklam en bi-
rincil etik deer olarak kamu yararn gsterir. Bu kavram
her ne kadar zararsz bir ifade ise de, ieriine aklk ka-
zandrlmad srece yararll da tartma konusu ol-
maktadr. 28 Kelein 29 belirttii gibi, tek ve deimez bir
kamu yarar tanm her zaman olanakl deildir. stelik,
piyasa ekonomilerinde bunun llmesi de gtr. Kamu
yararn saptama glnn, kk toplumsal sistemler-
den oulcu ve btnlemi sistemlere doru gidildike
artt bilinmektedir (2004: 148).
Kapsaml planlamaya sklkla yneltilen bir baka ele-
tiri ise kuramn kapsamllk ve uzun erimlilik savlardr.
Her iki zellik de gereki deildir, geni kapsaml plan-
lamann gereksinimlerine yant verecek tm bilgileri elde
etmek olana olmad gibi, toplanan bilgilerin gvenilir-
likleri de her zaman tam deildir (Kele, 2004: 151). Ay-
rca, veri tabannn zenginlii, kendi bana, kuramsal er-
evenin olgunluunun gvencesi olmad gibi, tm so-
nularn tahmin edilebilmesini olanakl klacak kestirim
kuramlar da gelitirilebilmi deildir. Kald ki kapsaml
veri toplamann beraberinde getirecei zaman, mali kay-
nak ve uzmanlk gibi snrlamalar da kmsenmemelidir.
Kapsaml planlamann uzun erimlilik sav da eleti-
rilmektedir. Kelein belirttii gibi, ... kestirimlerin yap-
laca sre uzadka, nceden grlemeyen olaylarn, kes-
tirimlerin geerliliini bozmas olasl da o kadar artar.
Teknolojik, ekonomik, toplumsal ve siyasal gelimelerin
ok hzland bir dnyada, gelecee ait kestirimlerin ya-
plmas ok glemitir (2004: 151).
28
Lucy, William H., APAs Ethical Principles Include Simpllistic Planning
Theories, Journal of the American Planning Association, c. 54, n. 2, 1988.
Ayrca Campbell ve Fainstain (Ed), Readings in Planning Theory, Blacwell,
Mass. iinde, 1996.
29
Kele, R., Kentleme Politikas, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2004.
156
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
Meyerson 30 daha 1954 ylnda kapsaml planlamaya
yneltilen eletirileri iki ana balkta toplamtr: 1) plan-
lama, merkezi olarak karar almay gerektiren zelliiyle
bireylerin seme hakkn snrlamaktadr; 2) planlama, bir
kii ya da grubun ulap kavrayabileceinin tesinde, ok
sayda deikene ilikin kapsaml veri ve bilgi gerektir-
mektedir. Aada yazarn bu iki nokta zerinden gelitir-
dii tartma zetlenecektir (1954: 311-319).
Bu eletirilerden birincisine verilen yant, zgrln
salt snrlamalarn ortadan kalkmas deil, frsatlar yara-
tlmas olarak da anlalmas gerektii ynndedir. Bu er-
evede planlama faaliyetinin, piyasalarn kendi bana b-
raklmas durumunda, ngrlenin tersine mkemmel a-
lmamas ve politikann tm beklentileri karlayamamas
nedeniyle ortaya kt belirtilmektedir. Ancak, bu yanta
kar, gnmze dek yaanan planlama pratiinin, bir b-
tn olarak getirdii snrlamalardan daha fazla frsat sun-
duunu konusunda ortak bir gr olutuunu ileri sr-
menin olanakl olmad sylenmektedir. Ayrca piyasala-
rn ve politik srecin mkemmel ilemedii sav bu eksik-
liklerin salt planlamayla giderilebilecei sonucuna varl-
mas da tartmaldr. Nitekim planclar genellikle halkn
planlama uygulamalarna byk destek vermediklerinden
yaknmakta ve halkn kapsaml planlamaya sahip kmala-
r ynnde eitilmeleri gereinden sz etmektedirler. Tersi
durumda, eitimsiz ve ynlendirilmemi kentliler kendi
kk karlarnn tatmin edilmesi karlnda kentin b-
tnnn yararna olacak plan ve giriimleri kolaylkla feda
edebilmektedirler.
Planlama ile merkezi g arasnda iliki kuran ele-
tirmenler iddial kapsaml planlarn, ancak kamusal gcn
hangilerinin denetlenmesi gerektiine ynelik kuramlar
30
M. Meyerson, Research and City Planning, Journal of the American
nstitute of Planners, c. 20, n. 4, 1954. Aktaran, agy, s. 311.
157
Kentsel Planlama Kuramlar
etkin biimde kullanlmasyla gerekleebileceini ileri
srmektedirler. Bu grler devlete aktarlan her gcn
yanl ve kt niyetli kullanlmas olasln da artrd ve
artan brokrasi ve krtasiyecilie yol at kansndadrlar.
Bireylerin kendilerine olan gvenleri azalrken, kamu ku-
rum ve kurulularnn denetlenmesi glemekte, hantal
yapnn daha da kklemesi tehlikesi artmaktadr. Bu g-
rte olanlar, planclarn baarl bir uygulama iin, mesle-
ki eilim olarak, srekli merkezi ve yerel ynetimin daha
fazla glenmesini ngrdklerini ileri srmektedirler.
Merkezi ya da yerel ynetimlere aktarlan her bir gcn
ise uzun erimli olarak geri alnmas son derece zor bir s-
reci ve zel koullar gerektirdii belirtilerek, kamu gc-
n artrma eilimli kapsaml planlama anlay yerine s-
nrl ve dar amal bir planlama yaklamnn benimsen-
mesi nerilmektedir.
kinci eletiride kapsaml planlamann siyasa belirle-
me konusunda ussal bir temel oluturduu savnn, ula-
lmas istenilen bir hedef olmann tesine geemedii ileri
srlmektedir. ok saydaki deiken arasnda iliki ku-
rulmasndaki zorluun, hatta olanakszln ksmen bu de-
ikenler arasndaki ilikiler konusunda planclarn bilgi-
sizliinden kaynakland belirtilmektedir. Ancak, tm di-
er meslekler iin de bu durum geerlidir. ok sayda de-
iken ve bunlara ilikin byk veri tabannn oluturdu-
u inanlmaz karmaann altndan kalkmak iin ncelikle
izlenecek yntem konusunda ak ve net bir tutum iinde
olunmaldr. Ancak bu ekilde ok sayda deiken arasn-
da bir ncelik sralamas yapmak olanakldr. Bu bakmdan
ncelikli olarak belirlenen ama/lara ulamaya ynelik ola-
rak yararlanlabilecek deikenler ne kartlmal ve bun-
lardan yola karak farkl senaryolarn gereklemesi iin
gelitirilmelidir. Daha sonra da bu denetleme ileminin na-
158
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
sl yaplacana ilikin teknikler gelitirilmelidir. Tm mes-
lek gruplarnn sklkla karlatklar sorunlar zmeye
ynelik olarak kullandklar tekniklere yenileri bu ekilde
eklenmektedir. Ancak, kapsaml planlamada izlenecek yn-
temin tm evrelerinin banda toplumunun tm tarafn-
dan benimsenecek amalarn bilinmesi, belirlenmesi gelir.
ou kez topluluklar ak ve ortak amalara da sahip de-
ildirler. Dolaysyla deikenlerin belirlenmesi ve devasa
leklerdeki veriyle uramaktan daha da nemli olan, s-
reci balatacak olan ortak amalarn belirlenmesi ya da
oluturulmasdr.
Kapsaml planlamaya yneltilen eletiriler kapsamnda
son olarak deineceimiz konu rasyonelite/ussallk sav
ile ilgilidir. Akl/Us ve ussallk aydnlanmann, bilimin,
modernitenin ve Bat toplumunun gelitirdii temel kav-
ramlarn banda gelir. Modern akl evrenselcilii, birlik
ve btnl, ayn kurallarn her yerde geerli olduu g-
rn gerektirir. Akl yrtmenin lkeden lkeye, kl-
trden kltre ve farkl tarihsel dnemler boyunca temel-
de ayn kald varsaylr (Rosenau, 1998: 208).31 Moder-
nite ussallk ile bilimsel bilgi arasnda kurduu iliki ile
ussal davrann ltn bilimsel bilgiye uyumluluk ola-
rak gsterilir. Modernitenin bu ussallk anlay, ussalln
balam bamlln ileri sren aratrmaclar tarafndan
ciddi biimde eletirilmektedir. 32 Evrensel akl yan sra
modern bilim de postmodernistler tarafndan da kyasya
eletirilir ve her ikisi de tahakkm edici, baskc ve totali-
ter bir ey olarak grlr.33
nakszlna vurgu yaplarak, planlama srecinde sorunun
31
Rosenau, P. M., Post-Modernizm ve Toplum Bilimleri, ev. T. Birkan, Bilim
ve Sanat /Ark Yaynlar, Ankara, 1998.
32
Bkz. E. C. Cuff, W. W. Sharrock, D. W. Francis, Perspectives in Sociology,
Routledge, Londra, 1998.
33
Rosenau, P. M., agy, s. 208.
159
Kentsel Planlama Kuramlar
Post-Marksist eilimli bir postmodernist olan Ryana
(1984) 34 gre, Faludinin 35 bireysel akl ycelten, karar
verici, egemen zne anlay ile modelletirdii ideal
planl toplumundaki zne kavray toplumdan, tarihten
ve kurumsal yaplardan bamsz bir metafizik kavramdr.
Gelecein planl toplumunun felsefi temelini bilinli bire-
yin karar alma gc zerinden kurgulamaktadr. Bu top-
lum Faludiye gre, rasyonel kararlar alan ve bunlar uygu-
lama kararll ve iradesine sahip kendisi ve evresinin
hkimi olan insan gibi davranacaktr. Faludinin meta
planlama diye tanmlad bu yaklam Ryan metafizik
planlama olarak adlandrmaktadr (1984: 124).36
Faludinin kurgulad trde bir planlama yaklam-
nn uygulanmas, son tahlilde, insanlar zerinde bask ve
denetim kurulmasna yol aacaktr. Planlama aracyla top-
lum ve evre zerinde mutlak bir egemenlik kurmak ola-
nakszdr. Bu ynde bir giriim ancak, toplumun trde-
letirmesiyle salanabilir. Kapitalist toplum ise trde ol-
mayan bir ylmay zorunlu klar; snf atmalar ve poli-
tik krlmalar kapitalist sistemin varoluunun ve yeniden
retiminin ayrlmaz bir parasdr (Ryan, 1984: 126). By-
le bir toplumsal yapda trdeletirme, ancak tahakkm ve
zorla salanmaya allacaktr.
Planlama mesleinin bilgisine/uzmanlna sahip ol-
mak, ynetsel hiyerarinin yaratld ayr bir merkezi
planlama kuruluunun oluturulmasna gereke yaplma-
maldr. Ryan (1984: 192), tm dnce ve eylemleri kav-
rayan, bilinli akln egemen olduu akl-merkezci bir plan-
lama birimi anlaynn, tm gereklii kavramasnn ola-
34
Ryan, M., Marxism and Deconstruction, The John Hopkins University Press,
Baltimore, 1984.
35
Faludi, A., Planning Theory, Londra, 1973.
36
Agy.
160
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

zmnn bilimsel analiz ile belirlenen bir dizi talima- ve nermektedirler. Yazarlara gre bu zellikler yle zet-
ta indirgenemeyeceini vurgulamaktadr. Yazara gre, lenebilir:
Marxn uyard gibi, gerek yaamn ileyii mantksal
kategorilere uymaz; ussal formal kuramlarn yaama zorla 1. Ortak deerler tarafndan ynlendirilme,
kabul ettirilmeye allmas idealist bir aba olmaktan 2. birlii-katlmc yntem,
teye gidemez. 37 Ryann nerisi, anti-merkezci, anti- 3. Tematik yaklam,
mutlak, yapbozumcu bir planlama modelidir. Buna g- 4. Sre ve sonularn birletirilmesi,
re, bu yeni planlama biimi katlmc olmal ve tm hete- 5. Yer ald blge ile birlikte deerlendirme,
rojen biimleriyle toplumsal birliktelii/ortaklaacl 6. Yeni sunum biimleri.
iermelidir (1984: 124-126).38
almann son blmnde, yukardaki eletiriler de Simdi yazarlarn kapsaml planlama uygulamalarnda
gzetilerek kapsaml planlama anlaynn 21. yzylda na- ne karttklar bu yeni zellikleri aklamaya alalm:
sl bir dnm gstermesi gerektii konusuna deinile-
cektir. 1. Ortak Deerler Tarafndan Ynlendirilme:

3.2. 21. YZYILDA KAPSAMLI PLANLAMA Kapsaml planlama uygulamalarnda, plandan yararlanacak
semen kitlesi byk lde srecin dnda braklmakta,
Kapsaml planlama yaklamnn evrimine deindiimiz planlar yukardan aaya doru alnan kararlarla hazr-
blmde de belirtildii gibi, yzyla yakn gemii olan lanmaktadr. Kapsaml planlama yaklamna yneltilen
kuramn gerek kuramsal ieriinde, gerekse uygulanma- nemli eletirilerden birisi de bu anlay ve uygulama bi-
snda bu sre iinde nemli gelime ve deiimler olmu- imidir. Ancak, son on-on be yldr bu anlaya kar -
tur. Gelecekte de bu deiimin srmesini beklemek doal- kan uygulamalarn yaama geirildiini grmekteyiz.40 Bu-
dr. Bu blmde Rouse, Chandler ve Arasonun39 kapsaml gn planlar artk yerel hkmetlerin kararlarndan ok
planlama anlaynda bu yzylda beklenen olas deiik- kentliler tarafndan ifade edilen konular ve deerler tara-
liklere ilikin ngr ve nerilerini zetleyeceiz. Yazarlar fndan ynlendirilme eilimindedir. Planlama, topluluk
son yllarda ABDnin deiik kentlerinde uygulanan kap- yelerinin ortaklaa benimsedikleri istek ve deerleri so-
saml planlama yaklamlarnda dikkat eken yeni yntem mut biimde ifade ettikleri bir ortaklk olarak anlalmak-
ve anlaylar inceledikten sonra bu zelliklerin gelecek tadr. Kapsaml plan belgelerinde bu durum, plann ama
yllarda baka kentlerde de yaama geeceini ngrmekte ve hedefler, siyasa ve uygulama stratejilerine temel olutu-
ran ve kentlilerin gelecee ynelik beklenti ve isteklerinin
37
K. Marx, Poverty of Philosophy, Aktaran Ryan, 1984: 190. ifadesi olan vizyon blmnde yer almaktadr.
38
Agy.
39
Rouse, D., Chandler, T. M. ve Arason, J., The 21st Century Comprehensive
40
Plan, Approaching the Millenium. 1999 APA National Planning Conference rnek olarak, Louisville (Jefferson County) Cornerstone 2020 plan ile
da sunulan bildiri, 1999. Kansas City iin hazrlanan FOCUS planlar verilebilir.

161 162
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
2. birlii-Katlml Yntem
Deerler tarafndan ynlendirilme kavram ile yakn iliki-
si olan bu zellik, anlaml bir yurtta katlmnn plan ha-
zrlama srecinin vazgeilmez bir paras olmas gerekti-
ini vurgular. Planclar bu srete ok temel bir grev st-
lenerek, mevcut bilgi ve verilerin sunumundan, etkin kat-
lm modelleri tasarlanmasna, katlmn etkinliine, gr-
lerin berraklamasna, alnacak temel planlama kararlarn
olas sonular konusunda katlmclar bilgilendirmeye/
uyarmaya, farkllklarn yumuatlmasna, uzlama ve or-
tak karar oluturma zeminleri yaratlmasna dek birok
konuda kilit rol stlenmektedirler.
Byle bir planlama anlay ise, anlaml bir yurtta
katlmnn plan hazrlama srecinin vazgeilmez bir par-
as olmasn gerekli klar. Nitekim, son yllarda gelimi
lkelerde uygulamaya konulan kapsaml planlarn hazr-
lanma srecinde ok zenli ve dikkatlice hazrlanan kat-
lm programlaryla, farkl teknikler kullanlarak halkn, si-
vil toplum rgtlerinin ve giderek tm paydalarn kat-
lmlarnn saland, grlerinin alnd toplantlar, fo- larnda aratrma yaplacann ayrntl biimde ynetme-
rumlar ve anketler yapld, SWOT analizlerinden yarar-
lanarak planlama alanndaki zgl sosyoekonomik ve kl-
trel yapnn gl ve zayf ynlerini, varolan frsatlar ve
karlalacak tehditlerin belirlenecei kapsaml almalar
yapld bilinmektedir. Planclar bu srete mevcut bilgi
ve verilerin sunumundan, etkin katlm modelleri tasar-
lanmasna, katlmn etkinliine, grlerin berraklama-
sna, farkllklarn yumuatlmasna, uzlama ve ortak ka-
rar oluturma zeminleri yaratlmasna dek birok konuda
kilit rol stlenmektedirler.41
41
M. Ersoy, M. Balamir, G. Erkut, 1/100 000 lekli Trakya Alt Blgesi-
Ergene Havzas-evre Dzeni Plannn Deerlendirilmesi ve Bir st lek
Plan Hazrlanmasnda zlenmesi Gereken Yntem, Trakya Kalknma Birliine
sunulan rapor, 2005.
163
Kentsel Planlama Kuramlar
Bu balamda, hazrlanacak bir plan, tm ilgili kamu
kurum ve kurulular yan sra, ii ve iveren rgtleriyle,
niversiteler ve bata meslek rgtleri olmak zere ilgili
sivil toplum rgtlerinin de katlmlarnn saland ok
saydaki blge toplantlarnda birlikte oluturulacak viz-
yon ve hedefler dorultusunda hazrlanmaldr. Ancak,
byle bir yaklamla hazrlanan bir plann sahibi tm pay-
dalar olacak ve kamu/zel her kurum ve kurulu plann
temel hedeflerinin yaama geirilmesi iin kendilerine d-
eni yapacaklar gibi dier birimleri de harekete geirmeye
alacaklardr. nk byle bir anlayla yaama geirile-
cek plan artk tm paydalarnn karlarnn ifadesini
bulduu, meruluu tartmasz bir ortak belge haline ge-
lecektir. 42
3. Tematik Yaklam
Klasik kapsaml plan rneklerinde plan raporlar nfus,
konut, arazi kullanm, kamusal kullanmlar, ulam vb.
ayr konu balklar altnda dzenlenir. Hangi konu balk-
liklerle belirlendii rnekler bile vardr. Bylesi bir n be-
lirleme, plan hazrlama ve izlemede baz kolaylklar sa-
lamasna karn bu konu balklar (rnein, arazi kulla-
nmlar ile ulam) arasndaki ilikilerin aklanmasna
olanak tanmaz. Bu sorunu amak iin, gnmz kapsaml
plan almalar siyasa oluturma ve uygulamada kolaylk
salayacak daha btncl bir yaklamla, konu temelli b-
lmler yerine geni temalar erevesinde hazrlanmakta-
dr.43 Bu temalara rnek olarak, dengeli byme, sorumlu
blgecilik, evre koruma, krsal niteliin korunmas, kent
42
M. Ersoy, M. Balamir, G. Erkut, agy, 2005.
43
Yazarlar bu konuda rnek olarak gneydou Virginyada bulunan Suffolk
ehri iin hazrlanan plan rnek vermektedirler.
164
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
merkezinin canlandrlmas, doal afet zararlarnn azal-
tlmas vb. verilebilir. Bu ve benzeri temalar erevesinde
hazrlanan planlarda planlama siyasalar ile topluluk he-
deflerinin ilikilendirilmesi daha kolay salanabilmektedir.
Planlarn belirli temalar erevesinde hazrlanmas,
belirlenen vizyonu operasyonel hale getirmekte ve belirle-
nen kentsel/blgesel sorunlarn zmnde zellikle ya-
rarlanlan bir yaklam olmaktadr. Planlama almalarn-
da tematik bir yaklamn benimsenmesi durumunda veri
toplama ileminin de bu erevede yaplmas gerekecektir.
Konu temelli olarak toplanan veriler ou kez tematik a-
lmalarda girdi olarak yararlanlamayacak genellikte ya da
ayrnt dzeyinde olabilmekte, bu da gereksiz bir ek mali-
yet ve emee yol at iin kaynaklarn verimsiz kullanl-
masna yol amaktadr.44
4. Sre ve Sonularn Birletirilmesi
Kapsaml planlama pratiinde sklkla karlatmz dier
bir eletiri, hazrlanan planlarn raflarda tozlanmaya bra-
klmas ya da bakan odalarnn duvarlarn ssleyen bir
resim olarak kalmas ve gerek yaam zerinde pek de et-
kilerinin olmamasdr. Kapsaml planlarn, yeni bir anla-
yla, vizyon ve hedeflerde ifadesini bulan topluluk deer-
lerinin ynlendirmesi ile ve katlml planlama yntemle-
riyle hazrlanmas, kentlileri srecin bir paras yapmas ve
plana sahip kan paydalar konumuna getirmesini sala-
yarak uygulama srecine sahip kmalar bakmndan da
son derece nemlidir.45
Hazrlanacak st lek plann yaama geirilmesine
ynelik operasyonel aralarn gelitirilmesi, ncelikli bir
44
M. Ersoy, M. Balamir, G. Erkut, agy, 2005.
45
Yazarlar buna rnek olarak Blacksburg, (VA) kenti iin hazrlanan kapsaml
plan gstermektedirler.
165
Kentsel Planlama Kuramlar
alma alan olmaldr. Bu erevede, uygulamaya ynelik
bir takvim hazrlanmas ve bu takvim erevesinde hangi
ilerin, hangi kurum ve kurulularca hangi sreler iinde,
hangi kaynaklarla yaama geirileceine ynelik ayrntl
bir eylem plan hazrlanmas son derece yararl olacaktr.
Dier bir deyile, hazrlanacak plann salt bir istekler liste-
si olarak braklmamas gerekir. Kukusuz, bu trden bir
eylem plann sahiplenecek, izleyecek ve denetleyecek bir
kurumsal yap/modelin de planda nerilmesi beklenmeli-
dir.46
5. inde Yer Ald Blge ile Birlikte Deerlendirme
Klasik kapsaml plan yaklamnda eletirilen bir baka ko-
nu da hazrlanan planlarda yerlemelerin bamsz birim-
ler gibi ele alnmas ve evresi ve iinde yer ald blge ile
olan ilikilerinin gz ard edilmesidir. Teknolojide yaanan
hzl gelimeler, ekonomik ve ynetsel eilimler yerleme-
ler aras karlkl bamllk ilikilerinin her zamankinden
daha youn olduu bir dnemde yayoruz. Bu nedenle,
hazrlanan planlarda yerlemenin ba baa olduu sorunla-
rn, frsat ve tehditlerin belediye snrlarn aan bir anla-
yla, blgesiyle birlikte ele alnmas kanlmaz olmakta-
dr. Bu yaklam birden ok ynetsel birimin birlikte ele
alnarak planlanmasn zorunlu klmaktadr.47 Byle bir
yaklam alan ynetimi modellerinin gelitirilmesine yne-
lik yasal ve ynetsel dzenlemelerin yaplmasn gerekli
klmaktadr. 21. yzyl birok ynetsel birimin bir araya
gelerek planlama faaliyetlerini birlikte yrttkleri bir d-
nem olmaya adaydr. Kapsaml planlama yaklam da bu
boyutu kapsayacak biimde tasarlanmaldr.
46
M. Ersoy, M. Balamir, G. Erkut, agy, 2005.
47
Yazarlar ABDde Suffolk ve Annapolis, (MD) ile Chester County, (PA) plan-
larn gstermektedirler.
166
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn Kentsel Planlama Kuramlar

6. Yeni Sunum Biimleri uygulamalardr. Her planlama etkinliinde yer alan ama-
lar, aralar, karlkl dnler ve eyleme ynelik temel ko-
21. yzyl iletiim ve bilgi a olacaktr. Corafi Bilgi Sis- nular bir araya getirdii iin de geni bir uygulama alan
temleri, internet, CD-ROM ve bilgisayarlarn boyutlu vardr. 48 Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi, gnmz
gsterim tekniklerinin ulat teknolojik dzey plan bel- toplumbilimlerinin kkten bir biimde sarsan paradigma
gelerinin ve sunumlarnn artk paftalar zerinde deil sa- kaymalar, bu kuramn kapsamllk, aklclk, kamu yarar
nal ortamda oluturulmasnn yolunu amtr. Bu tekno- gibi en temel nitelik ve kavramlarn da ciddi biimde ele-
loji daha hassas izim teknikleri, boyutlu sunum ola- tirmitir. Postmodernist evrelerde planlamann tmyle
naklar ve maliyetlerden tasarruf salamann yan sra, re- terk edilmesini salk vermeye kadar giden nihilist tutumlar
tilen bilgi ve belgelerin kentlilere sanal ortamda iletilerek dahi olmutur. Kukusuz, bu tr kkten kar klarda
bilgilendirilmelerini de son derece kolaylatrmaktadr. modernitenin zaman zaman neredeyse dokunulmazlk zr-
Gelecek yllarda etkileimli (interaktif) tekniklerin yaygn- hyla korunan baz temel kavram ve tutumlarnn yol at
lamas ile katlmn gerektiinde sanal ortamda gerek- birikimin byk pay vardr. Bilimsel bilginin nkoulu-
lemesinin de yolu alm olacaktr. nun hibir kavram, kuram ve kurumun tartma ve eleti-
riden azade olamayaca ve tarihsel koullarn hzla dei-
SONSZ ip dnt amzda toplumsal bilimlerin de bu ge-
limeye ayak uydurmak zorunda olduu aktr.
Kapsaml aklc planlama kuramnn, kent planlamann bir Kapsaml planlama yaklam ve uygulamas 21. yz-
bilimsel kuram, uygulama alan ve disiplin olarak ortaya - ylda varln srdrecek ise bu, ancak gemi yllarda ya-
kndan bu yana en yaygn ve etkin biimde bavurulan bir ananlardan daha da hzl bir deiim ve geliim gstere-
sre tasarm olduu sylenebilir. Kuramn ngrd s- bildii yeni bir formlasyonun yaratlabildii srece mm-
rele elde edilecek planlar, kapsaml, uzun erimli, genel, fi- kn olabilecektir. Bu balamda ncelikli olarak planlama
ziksel gelimeye odakl, ancak fiziksel tasarm nerilerini yapld toplumsal yapnn trde, karlar ortak, klt-
kamu yarar ve sosyoekonomik siyasalarla ilikilendiren bir rel oluum ve deer yarglar tek/ayn olan bir btn ol-
siyasa belgesi olarak grlmektedir. Planlama ise aklc, tm mad bilinmeli ve planlama aracyla toplum ve evre
almaklarn gzden geirilerek en uygun olannn seildii, zerinde mutlak bir egemenlik kurmann olanakszl kav-
her admda bir nceki adma geri dnlerek geri beslemele- ranmaldr. Temel sorun ekonomik, toplumsal, kltrel ve
rin yapld bir sre olarak tanmlanmaktadr. politik g dalm asndan eitliliin ve farklln ne
Kapsaml planlama yaklamnn planclar arasnda bu kt, heterojen bir yap sergileyen gnmz kapitalist
denli uzun bir sre benimsenmi olmasnda kuramn g- toplumunda kamu yararnn nasl tanmlanp hangi yol-
l ynlerinin pay byktr. Kapsaml planlamann temel larla en oa kartacak planlama yaklamnn nasl olu-
stnl basitliidir. Belirli bir amaca ynelik, temkinli ve turulacadr. Bu sorulara yant verecek sihirli bir form-
mantksal bir sre tasarmnn kavranmas kolaydr. Ya-

rarlanlan zmleme teknikleri sosyal bilimlerin standart 48
www3.sympatico.ca/david maclead

167 168
 Kapsaml Planlama Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Bugn
ln olmad aktr. Ancak bu, hibir ey yaplamayaca
ya da planlamadan tmyle vazgeilmesi gerektii anla-
mna da gelmemelidir. Yaplmas gerekenlerin hangi yap-
sal snrlamalar iinde gerekletirileceinin bilinmesi, bu
yaplar var olduu srece ayakta kalabilmenin nkoulu-
dur. Bu balamda ncelikle akl ve ussall/rasyonaliteyi
dlamadan, zne merkezli arasal akl yerine iletiimsel
akl koyan, bunun iin de katlml/birlikte planlama anla-
y ve uygulamas ne kartlmaldr. Bu katlmc yakla- st lekli dsal kararlar benimsememe yetkisi vardr;
m, toplumun tm heterojen biimleri iinde toplumsal
ortaklaacl/kolektiviteyi ierebildii lde toplumun
gerek gereksinim ve istemlerini anlayabilecektir. Dolay-
syla, planlama srecini balatan amalarn belirlenmesi
aamasndan balayarak, toplumun farkl kesimleri arasn-
da etkileimsel olarak srdrlen ve bu nedenle de tahak-
km eden yerine birlikte ina eden bir planlama sreci ya-
ama geirilebilmelidir. Toplumun ok byk blmnn
onayn alan bylesi bir kapsayc srele hazrlanan plan-
larn yaama geirilme anslar artacak ve planlar bir dizi
amir hkm ya da istekler listesi olmaktan karak, bir ey-
lem plan evresinde ortaklaacln gerekletirilmeye a-
lld belgeler haline gelebilecektir. Bylelikle, farkl du-
rum ve balamlarn getirdii zgllkleri dlayan deil,
hesaba katarak kapsayan bir planlama anlay yeermeye
balayacaktr.
Bugn iin hl uzak gibi grnen bu yeni yaklamn
gerek kuram, gerekse de uygulama dzeyinde yaygn ka-
bul grecekleri ortamn hazrlanmasnda bata planclar
olmak zere toplumun -dlanmlar bata olmak zere-
tm kesimlerine grev dmektedir.
Kapsaml planlama yaklam yeni yzylda da varl-
n srdrecek ise, kentlilerin plan yapm ve uygulanmas
evrelerinde etkin katlmlarn gerekletirecek yntemler
hzla gelitirilmelidir.
169
Kentsel Planlama Kuramlar
Kresellemenin ulat nokta kapsaml planlamann
ngr ve mdahale olanaklarn da byk lde kst-
lamakta ve planlamay ok daha karmak ve ynetmesi
zor bir ura haline getirmektedir. Artk hangi uluslararas
piyasa oyuncusunun, hangi nedenlerle olduunu dahi bil-
mediimiz tercihlerle ald dsal kararlar yerlemelerin
geleceini nemli llerde etkileyebilmektedirler. Kuku-
suz, merkezi hkmetlerin ya da yerel ynetimlerin bu tr
ancak tm dnyann kresel yatrmc sermayeyi kendi
lkesine ekmek iin byk bir yar iinde olduu g-
nmz dnyasnda, zellikle de isizlik ve yoksulluun
byk llerde olduu lkelerde yneticilerin bu tr ya-
trm kararlarna kolay kolay hayr diyemedikleri de bili-
nen bir durumdur. Bu balamda kapsaml planlamann i
dinamiklere vurgu yaparak hazrlad uzun erimli planlar
yerine bu trden dsal kararlar da gzetecek esneklik ve
erimde hazrlanmas gerekecektir.
Kanmca kapsaml planlama modelinin gelitirdii s-
re tasarm yukarda sz edilen gnmz koullarna
uygun hale getirilebilecek bir ereve sunmaktadr. Bunun
iin de baz teknik dzenlemeler yaplmaldr; ancak daha
temel bir nokta olarak, kentlilerin planlamann kendi ya-
amlarn olumlu ynde etkileyecek bir ara olarak grme-
lerini salayacak her tr dzenlemenin kent ynetimleri
ve planclarn giriimleriyle bir an nce yaama geirilmesi
ve mevcut yabanclamann ortadan kaldrlmas iin zel
bir aba gsterilmelidir. Gelecein zlediimiz toplumsal
yapsnn tohumlarnn gnmz toplumlarnda atlaca-
n aklmzdan kartmamalyz.
170
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
Kapsaml Planlama Yaklamna Kar
Sadan Bir Eletiri:
Adm Adm (Aamal) Planlama
Melih Ersoy
GRS
Kapsaml aklc planlamaya yneltilen sistemli bir eletiri
Charles E. Lindblom tarafndan 1950li yllarn ikinci yar-
snda gelitirilen aamal ya da adm adm planlama yakla-
mdr. Lindblom kapsaml planlama kuramnn gerektir-
dii yntemin gerek yaamda uygulanabilmesinin hi de
kolay olmadn belirttikten sonra, nerdii pragmatik yn-
temin aslnda uygulamada bavurulan yol olduunu ileri
srmektedir. Bu nedenle planlama yaznnda bu yaklam
bir planlama kuram olarak nitelemeyen grler de vardr.
Lindblom, aada ayrntl olarak aklayacamz,
ini Yrtmenin Bilimi (The Science of Muddling
Through) balkl makalesini 1959 ylnda kaleme alm-
tr.1 Yazar bu makalede kk ya da ana yntem olarak
mevcut politikalardan byk sapma gstermeyen az say-
1
Lindblom, Charles E., The Science of Muddling Through, Public Admini-
stration, c. 19, s. 2, 1959, s. 79-88.
171
Kentsel Planlama Kuramlar
adlandrd kapsaml aklc planlama ile dal ya da yan
yntem olarak tanmlad aamal planlama yaklamn
karlatrmakta ve gerek yaamda uygulanann ikinci
yntem olduunu savunmaktadr.
Lindblomun almas, lkesel ve blgesel lekte
planlama anlaynn byk poplarite kazand 1930lu
yllarn dnya iktisadi bunalmnn yerini, kinci Dnya
Sava sonrasnda ABD ekonomisinin hzla byd, b-
yk sermayenin egemenliinin pekitii ve orta snflarn
da bu refah ortamndan byk lde pay ald bir d-
neme terk ettii gnlerde gndeme gelmitir. Bu dnemde
kapitalizmin an tartmasz en geerli kalknma yolu
olduu sarslmaz bir ideoloji olarak evre lkelere benim-
setilmeye allmaktayd. Bir yandan da sosyalizmle bir-
likte anlan ve sava ncesi dnemde ABDde de byk l-
de merkezi hkmet araclyla piyasalar denetleyen
ve ynlendiren bir ara olarak kullanlp yararlanlan mer-
kezi planlama kavram, artk piyasalarn nnde bir engel
olarak grlmeye balanmt. Planlama gibi kamu yararn
esas alan bir ara, piyasalar dzenlemek amacyla kullan-
lyor bile olsa etkisizletirilmeli, daha dar alanlara skt-
rlmal ve sermayenin serbest geliimine snrlama getiril-
memeliydi. Bu nedenle ncelikle toplumsal dzeyde mer-
kezi planlama kavram halkn gznden drlmeli, ge-
lime nnde bir engel gibi gsterilmeli ya da kamunun
arlkl rol azaltlarak zel kesimin bu alana da yerle-
mesi salanmalyd. Nitekim, Lindblomun modelinde,
toplumda farkl karlar savunan ok sayda toplumsal
grup olduu, bu nedenle de kapsaml planlamann bu -
karlarn tmn temsil ettiini ileri srd kamu yara-
r kavramnn gereki olmad tezi gl bir biimde
ileri srlmektedir. Bunun yerine, karar vericiler ncelikle
daki politika nerileri zerinde odaklanmal ve politika
172
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri... Kentsel Planlama Kuramlar

nerileri ilgili kar gruplarnn tartmasna almaldr. Lindblomun kuram, kapsaml planlamaya getirdii
Planc tarafsz bir arabulucu olarak, bu kar gruplarnn youn eletirilerle bu erevede nemli bir ilev stlenmi-
demokratik bir tartma ortamnda uzlamalarn salama- tir. Kapsaml planlama uzlamaya ak deildi, tartlmas
ldr. Bu srecin baarya ulamas iin almak says az gereksiz hedefler bile almaklar erevesinde tartma ko-
olmal, almaklar arasndaki ayrm kkten olmamal, mev- nusu yaplyordu, gereksiz veriler toplanyordu, tm alma-
cut politikalardan, statkodan fazla uzaklalmamal, dei- klarn belirlenmesi olanakszd, uygulanmas zordu, ok
iklikler adm adm gereklemelidir. Ancak, bu kuramn zaman ve kaynak harcanmasna yol ayordu vb. Yaplmas
toplumsal yapya ilikin temel varsaym olan oulcu po- gereken ise kuramsal takntlardan kurtularak, piyasa sis-
litik yap anlay, bu kitabn deiik blmlerinde de sk- teminin yol gstericilii erevesinde atlan her bir admn
lkla vurguland gibi, ciddi biimde eletirilmektedir. ald tepkiye gre tavr almakt. Bu tepkiye bal olarak ya
Etzioninin2 de (1967) hakl olarak belirttii gibi, kapitalist bir adm daha atlmal ya da geri ekilmeliydi. Lindbloma
toplumlarda belirli gruplarn egemen olmas nedeniyle - gre ini Yrtmenin Bilimi, aamal ya da adm adm
kar gruplar arasndaki yarma eitsiz ve antidemokratiktir. ilerlemeyi esas almaldr. Yazara gre, Fukuyamann Ta-
Bu bakmdan aamal planlama yntemiyle alnacak karar- rihin Sonu tezlerini anmsatrcasna, kkten ve sramal
lar toplumun tmnden ok, bu gl kar gruplarnn deiim ngrleri gereki deildir; ne ile karlalaca
yararna olacaktr. bilinemez ve gnmzde artk anlaml, gerekli ve uygun
Gelimi lkelerde kapsaml aklc planlama yakla- deildir. Yaplmas gereken, var olan sistemde kkten de-
mnn ne kt meknsal planlama deneyiminin uygu- iiklikler nermek yerine, sistemin aksayan ynlerini
lamada karlat baarszlklar da Lindblomun yakla- aamal biimde kk admlarla revize edecek siyasalar
mnn nemsenmesine yol at. nk Lindblom da kap- nermektir. Bu nedenle de yepyeni ve farkl deerler, he-
saml planlamann uygulanmas olanaksz bir fikir oldu- defler koymann gerei olmad gibi uygulamada da baa-
unu, planlama srecini etkileyecek tm ilgili etmenlerin r ans yoktur.
incelenmesinin ya da aralar ile amalarn birbirinden ay- zetle, Lindblom aslnda bir planlama kuramnn ya-
rlmasnn mmkn olmadn ileri srmekteydi. Byk rarna da inanmamaktadr: Ona gre yaplmas gereken,
ve kapsaml planlar yerlerini, daha az iddial olan ve mev- aralarnda kk, marjinal farkllklar olan siyasalar ara-
cut koullarda gerekleebilecek ilerlemelere odaklanan snda pragmatik biimde, gnn koullarna ve sosyo-
adm adm (aamal) planlama anlayna terk etmeliydi. politik ortamna uygun olan semekten te bir ey deil-
Planclar deerler ve arzu edilen sonu ve koullardan dir.
ok, var olan siyasalar ve aralar zerinde odaklanmalyd Planlama kurumuna ynelik bu derin gvensizlik,
(Cullingworth & Nadin, 2002).3 yukarda da belirttiimiz gibi kapsaml planlama uygula-
malarnda yaanan hayal krklklaryla da birleince, yeni
2
Etzioni, A., Mixed Scanning: A Third Approach to Decision Making, Faludi bir seenek gibi alglanmaya balanmtr. 1990l yllarda
Andreasn A Reader in Planning Theory, Pergamon Pres kitab iinde, 1967. Almanyada bu yaklamn deitirilmi bir srm
3
Cullingworth, Barry ve Vincent Nadin, Town & Country Planning in the
UK, 13. Bask, Routledge, Londra, 2002. perspektifizm adyla gndeme gelmitir. Bu yaklamda

173 174
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
adm adm planlamadan farkl olarak, atlan admlarn
birbirinden tmyle kopuk olmas yerine, birlikte ve be-
lirli bir perspektife ynelik olarak atlmas nerilmektedir.
Bu perspektifin amalar bir btn olarak toplumun te-
mel deerlerini temsil eder. Perspektifizm ile soyut prog-
ramlar yerine, ngrlebilir gelecee ynelik somut ey-
lemler ve projeler gelitirilmesi nerilmektedir. Kapsaml
meknsal dzenlemeler yerine odak noktalar belirlenme-
lidir. Yasal yaptrm olan planlar yerine, byle bir zelli-
i olmayan gelecee ynelik senaryolar yelenmektedir.4
lerideki blmlerde stratejik planlama bal altnda bu
tr yaklamlar ayrntl olarak incelenecei iin bu aa-
mada konu zerinde daha fazla durmak istemiyoruz.
Bu genel giriten sonra aada, yazarn ok alnt ya-
plan ini Yrtmenin Bilimi adl makalesinin kapsaml
bir zeti sunulmaktadr.
SN YRTMENN BLM
Lindblom, planlamada ana ve yan yntemlerin kar-
latrmasn yapmadan nce bir rnekle iki tutum arasn-
daki fark aklamaya alr. Buna gre, bir yneticinin
enflasyonla ilgili bir siyasa oluturmas gerektiini varsa-
yalm. Grevlendirilen kii byk bir olaslkla, konuyla
ilgili tm deerleri sralayarak ie balayacaktr; rnein
tam istihdam, makul piyasa kr, kk tasarrufun ko-
runmas, borsada ani dn engellenmesi vb. Daha son-
ra tm bu olas deerleri azami lde karlayan siyasa
sonularn verimliliklerine gre sralayacaktr. Bu srala-
ma, o toplumda yaayan bireylerin sahip olduklar deer-
lerin kapsaml bir aratrmasn ve bunlarn birbirleriyle
karlatrlmasn gerektirir. Bu aamada tm olas alma-
4
www.folkworld.de/eg/interreg.
175
Kentsel Planlama Kuramlar
klarn bir erevesi izilir; nc aamada ise bu alma-
klarn hangisinin en yksek deere sahip olduunun
saptanmas iin sistematik bir karlatrma yaplr.
Siyasalarn snflandrlp karlatrlmas konusunda
dier bilim dallarnn genelletirilmi herhangi bir kura-
mndan yararlanlabilir. rnein enflasyonu ele alrken
almak siyasalar iktisat biliminin fiyat kuram erevesin-
de karlatrlabilir. Bu kapsamda tm olas almaklar
aratrlaca iin, bir uta sk bir merkezi denetimle piya-
salar ortadan kaldran, dier uta ise kamusal denetimin
tmyle terk edilerek, fiyat oluumunu piyasa kurallarnn
ileyiine brakan siyasalar sralanacaktr. Son olarak da
deerleri en oa karacak almak seimi yaplacaktr.
Yukarda zetlenen yaklama kar nerilecek bir
baka tutum ise, aka ya da ok bilinli olmayan bir ter-
cihle, fiyatlarn mevcut dzeyini korumay temel hedef
olarak belirlemek biiminde olabilir. Bu hedef, rnein tam
istihdam gibi sadece birka dier amala uzlaabilir ya da
eliebilir. Bu noktada dier sosyal amalar, balangta
benimsenen ve hedeflenen amacnn dnda kalmalar du-
rumunda hesaba bile katlmazlar. kinci aamada kstl
saydaki siyasa almaklar karlatrr. Bu karlatrmada
herhangi bir kurama bavurmak yerine, gemi deneyim-
lerden edinilen sonulardan yararlanmak yoluna gidilir.
Bylece gelecekte karlalabilecek benzer aamalar tah-
min edilmeye allarak, kk admlarla siyasa olutur-
ma aamasna ulalr. Bu ekilde oluturulan siyasalar,
hedefleri veya deerleri farkl biimlerde bir araya getirebi-
lir. rnein, bir siyasa mevcut fiyat dzeyinin sabit tutul-
mas karlnda isizliin art riskini stlenirken, dier
bir siyasa fiyatlarda ksmi ykselme karl daha az isiz-
lik riski sunabilir. Son aamada, deerler arasnda ve bun-
lara ulamak iin bavurulacak aralar arasnda yaplacak
seimler bir araya getirilir.
176
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
Birinci yaklam, nceden belirlenmi amalara ula-
mak iin en uygun aralarn meknik bir biimde seilme-
si srecine dayanrken, ikinci yaklamda uygulayclar
amalarna sadece ksmi olarak ulamay hedefledikleri
iin, yukarda akladmz uygulamay beklentiler ve art-
lar deitike ve ngrlerin kesinlii arttka srekli yi-
nelerler.
2.1. ANA (KK) YNTEM - YAN YNTEM
lk yaklam karmak sorunlarn zmnden ok, basit
olaylarda yararlanlacak bir yntem olarak grlmelidir.
Bu yaklam insanlarn genelde sahip olmadklar dzeyde
bir entelektel kapasiteyi ve bilgi kaynann varln n-
grr; ayrca byle bir siyasa sorununa ayrlabilecek za-
man ve para da kstldr. Kamu kurumlarnda alan y-
neticilere genellikle birinci ynteme bavurmamalar y-
nnde talimat verilir. Dier bir deyile, kamu kurumlarn-
da alan yneticilerin grev tanmlar ile yrrlkteki si-
yasal ve hukuki snrlamalar, bu kiilerin dikkatlerini say-
sz almak iinden sadece birka deer ve almak zerin-
de seme yapmak durumunda brakr. Bu da ikinci yakla-
mn ngrd yntemle rtmektedir.
Ancak, tuhaf bir biimde, karar alma, siyasa olutur-
ma, planlama ve kamu ynetimi yaznlarnda ikinci yn-
tem fazla nemsenmemi ve daha ok birinci yaklamn
mkemmelletirilmesi zerinde younlalmtr. Bu ne-
denle de, uygulamada karmak kararlar arasnda seim
yapmak durumunda olan kamu yneticileri, ikinci ynte-
mi savunan snrl saydaki kiinin nerilerine terk edil-
mitir. Aslnda birinci yntemi ne karan almalarda da
insanlarn kapasitelerinin snrl olduu ve politika olutu-
ranlarn ou kez ikinci yaklamn yntemine bavurma-
larnn kanlmaz olduu belirtilmektedir. Ancak, yine de
177
Kentsel Planlama Kuramlar
akademik almalar arlkl olarak ilk yntemin nasl da-
ha mkemmel hale getirilebilecei zerinde yaplmaktadr.
Birinci yaklamn, sistem analizi, O.R., istatistiksel karar
kuram ile glendirilerek, en karmak siyasa oluturma
sorunlarnn stesinden gelebilecei ileri srlmektedir.
Anlan tekniklerde izlenen srecin en belirgin zellikleri,
birinci yaklamda izlenen srece benzer biimde, hedef ve
amalarn anlalr olmas, deerlendirmenin akl, ge-
ni kapsaml bir bak as ve olanakl olduu lde de-
erlerin matematiksel ilem iin nicelletirilmesidir. Ancak
bu gelimi tekniklerden, daha ok, deiken saysnn az
olduu ve deer yarglarna ilikin farkllklarn sorun ya-
ratmad kk lekli sorunlarn zmnde yararlan-
labilecei anlalmtr. Bu tekniklerin uygulamasnn ba-
nda gelen insanlardan, RAND Corporationn Ekonomi
Blm Bakan Charles Hitch bu konuda unlar syle-
mektedir:
RAND ve dier kurululardaki deneyimlerimden yola ka-
rak yle bir ampirik bir genelleme yapabilirim: Operations
Research bir en iyinin bir altn bulma sanatdr, yani alt l-
ekli sorunlarn zmnde kullanlabilir. Bu zorluk srece
her bir yeni karar alma aamas eklenmesiyle daha da oala-
rak byr. Byle bir model George Washington Kpr-
sndeki trafik denetimini etkileyen nemli faktrleri anla-
mamza yardmc olur, ancak rnein d politikada bir karar
alnrken byle bir modeli kullanmak anlamszdr.5
Bu nedenlerle bu yazda netletirilecek olan yntem, ikinci
yntemdir. Bu yntemi ardk snrl karlatrmalar
(successive limited comparisons) olarak tanmlayabiliriz.
Bu yntem ilk yaklamla, yani kapsaml aklc yntemle
5
Operations Research and National Planning- A Dissent, 5 Operations Re-
search 718, Oct. 1957.
178
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri... Kentsel Planlama Kuramlar

karlatrlacaktr. Bunlar ana/kk ve yan yntem olarak mamlanm bir model erevesinde neri getiren ana/kk
da adlandrlabilir. kinci yntem mevcut durumu temel yntemden ok, ardk snrl karlatrmalar yntemine
alarak adm adm, aamal olarak ve kk basamaklarla bavurduklarn gstermek istemektedir.
onun zerine eklenirken; birinci yntemde her zaman t-
myle batan/temellerden yola klr ve gemie sadece 2.1.1. Deerlendirme ve
bir deneyim olarak kuram iinde yer verilir. Aadaki tab- Deneysel zmlemenin Birlikte
Birliktelii (1b)
loda iki yntemin temel zellikleri karlatrlmaktadr:
(Lindblom, Agy.). Ardk snrl karlatrmalar ynteminin deer yargla-
ryla nasl ba edebildiini grmek iin, ncelikle ana/kk
Kapsaml-
Kapsaml-Aklc Yakla
Yaklam Ardk Snrl Karlatrma
Karlatrmalar yntemin deerleri ya da hedefleri ele alrken ne gibi so-
(Ana Yntem) (Yan Yntem) runlarla karlat incelenmelidir. Almak siyasalarn
1a. Almak siyasalarn ampirik 1b. Deerlerin seimi ile eylemin
zmlemesinde nkoul olan ampirik zmlemesi birbirinde
aratrlmas iin ncelikle deerlerin netletirilmesini
deer ve amalar netletirilir. ayr olmayp i iedir. nermek ekici gelebilir; ancak karmak toplumsal sorun-
2a. Siyasa oluumuna ama-ara 2b. Ara ve amalar birbirinden larda bu yolu izlemek ne kadar anlamldr? Birinci zorluk,
zmlemesiyle yaklalr: nce ayrlmad iin, ara-ama birok can alc deer ya da hedef iin vatandalarn, par-
amalar belirlenir, daha sonra zmlemesi genellikle gereksizdir
lamenterlerin ve brokratlarn ayn grte anlaamamala-
onlara ulamak iin gereken ya da snrldr.
aralar aratrlr. rdr. Belli bir hedefin ak bir ekilde tanmland du-
3a. yi siyasann lt arzulanan 3b. yi siyasann lt birok rumlarda bile, alt-hedefler iin her zaman bir anlamazlk
amalara ulamak iin en uygun zmlemecinin ayn bir ama zemini kalr. Bu kapsamda Meyerson ve Banfieldin Sikago
aralara sahip olunmasdr. zerine anlamalardr. Ancak,
Konut daresi iin verdii rnek6 anmsanabilir; belli say-
bu amaca en uygun aralar zerinde
anlamalar gerekli deildir. da kamusal konut birimi salanmas konusunda anlama
4a. zmleme kapsamldr, 4b. zmleme snrldr. salanmasna karn, darede bu konutlarn yer seimine
nemli grlen her bir etmen nemli olas sonular gz ard ilikin olarak ciddi tartma yaanmtr. Otoyol gzergh-
deerlendirmeye alnr. edilir. larnn belirlenmesi, trafik denetimi, asgari cret yneti-
nemli almak potansiyel
siyasalar gz ard edilir.
mi, milli parklarda turistik tesis yapm vb. rneklerde de
Etkilenen nemli deerler gz ikincil hedeflerde farkl yaklamlar ve ciddi anlamazlk-
ard edilir. larla karlalmaktadr.
5a. Kurama dayanlr. 5b. Karlatrmalarn ardkl, bir Yneticiler bu konularn zmnde ounluun ter-
kurama dayanmay gereksiz klar.
cihlerine bavurarak tartmadan kaamazlar, nk ge-
nellikle birok konuda tercihler nceden belirlenmi de-
Lindblom ana/kk yntemin uygulamada ve akade-
ildir, hatta konunun kamusal dzeyde yeterince tartl-
mik evrelerde yeterince bilindiini belirterek, makalesin-
mad durumlarda semenlere atfedilecek bir tercihten de
de dorudan almak yntemi -ardk snrl karlatrma-
lar- aklamaya giriir. Bu ekilde yazar, yneticilerin sk-

6
Martin Meyerson ve Edwards C. Banfield, Politics, Planning and the Public
lkla karlatklar karmak sorularn zmnde, ta- Interest, The Free Press , New York, 1955.

179 180
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
sz edilemez. Bu nedenle yneticiler, genellikle, hedefler
netlemeden uygulayacaklar siyasalara karar verirler. Y-
neticilerin kendi deerlerini lt aldklar durumda bile,
farkl deerler birbiriyle attnda -ki genellikle bu du-
rumla karlalr- bunlar arasnda nasl bir sralama yapa-
can bilemezler. rnein, ykmna karar verilmi konut-
larda yaayan halkn baka alanlara yerletirilmesi konu-
sunu ele alalm. Bu konuda bir hedef konutlarn zaman yi-
tirilmeden boaltlmas iken; bir dieri, yerlerinden edil-
mi insanlara uygun yerleim alanlar bulunmas; bir ba-
kas ise bu insanlarn yerletirilecei alanda yerleik nfus-
la olas srtmelerini nlemek iin taraflarn ikna edilme-
sidir. Ama says daha da artrlabilir. Bu ksmen atan
deerlerin nem derecelerine gre sralamas nasl yapla-
caktr? Bu amalar basite art arda sralamak yetmez; bu
deerlerden birinden vazgeilmesinin bedelinin de bilin-
mesi gerekir. Bu durumda yneticinin yapmas gereken,
bu deerlere/hedeflere farkl oranlarda yer veren siyasay
semesidir. Bu nedenle, bir yneticinin nce deerleri-
ni/hedeflerini netletirmesini ve buna gre siyasalar ara-
sndan seim yapmasn beklemek gereki deildir.
nc bir nokta, toplumsal hedeflerlerin her zaman
ayn greceli neme sahip olmadklardr. Hedeflere belirli
ortam ve koullara bal olarak farkl ncelikler verilebilir.
rnein, bir ynetici iin hem kurum iinde ilemlerin hzl
yaplmas hem de halkla ilikilerin iyi tutulmas nemli
olabilir; bu durumda Anlan hedeflerden hangisi ncelik-
lidir? biiminde soyut bir soru fazla anlaml deildir. Bu
hedefler arasnda yaplacak bir ncelik sralamas somut
durumlarda belirlenir: rnein, daha mutlu bir mteri
profili iin irket iinde i temposundan fedakrlk etmeye
deer mi? Yoksa irket iinde verimlilii yksek tutmak
iin mteri memnuniyetsizlii riski alnr m? Yant, iin-
de bulunulan somut duruma gre deiiklik gsterecektir.
181
Kentsel Planlama Kuramlar
rnekte grld gibi, hangi deer/hedefin arlk
kazanaca sorusu her zaman marjinal ayarlamalar gerek-
tirir. Ancak, bu marjinal ayarlamalarn somut olayla kar-
lalmadan nce kuramsal dzeyde yaplmas olanakl
deildir. Bir karar alma durumunda, hangi deerden, han-
gi deerler uruna ve ne lde vazgeilecei, tmyle
pragmatik olarak belirlenir ve her durumda farkllk gs-
terebilir.
Deerleri/hedefleri genel ve soyut halde sralamaya a-
lmak ve bunlar dn verilmez ilkeler haline getirmek,
marjinal tercihleri gz ard etmekle sonulanr. Bu nokta
ok nemlidir. Tm yneticiler bir araya gelip bir dizi n-
celik sralamas yaplm deerler, hedefler, amalar ve s-
nrlamalar kmesi zerinde anlasalar bile, gerek seim
durumlarnda her bir yneticinin bavuraca marjinal de-
erleri nceden belirlemek olanakszdr.
Dier bir anlatmla, ilgili deerleri nceden belirleyip
sonra da onlara ulamay salayacak siyasalar iinden biri-
sini seemedikleri iin, yneticiler dorudan deerlerin
farkl marjinal bileimlerini ieren almak siyasalar ara-
sndan seim yapmak zorunda kalrlar. Paradoksal bir bi-
imde, bir yneticinin ilgili deerler arasnda marjinal ay-
rm aklamasnn tek pratik yolu, onlara ulamak iin
setii siyasay tanmlamaktr. rnein, zgrle kar
gvenlik, hkmet kararlarnda hza kar kesinlik ya da
dk vergilere kar daha iyi okullara sahip olmak alma-
klar arasndan nasl seim yaplaca konusunda, belir-
lenen somut siyasa tercihlerini tanmlamaktan baka bir
yol olabilir mi?
zetle, deerlerle ba ederken srecin iki yn ayrt
edilmelidir. Birinci konu, deerlerle/hedeflerle bunlara
ulamakta kullanlacak siyasalarn ayn anda, birlikte belir-
lenmesi; ikincisi ise yneticinin aamal ya da marjinal de-
erlere odaklanmas ve adm adm, aamal olarak karla-
182
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
trmalar yapmasdr. Diyelim ki bir ynetici X ve Y olarak
iki siyasa ile kar karya ve bu siyasalarn her ikisi de a, b,
c, d ve e hedeflerine ulamak asndan ayn derecede ya-
rarl olsun. Ancak, X siyasasnn f hedefine ulamakta, Y
siyasasnn ise g hedefine ulamakta dierinden daha etkili
olacan tahmin ediyoruz ya da biliyoruz. Bu durumda
ynetici X ve Y siyasalar arasnda seim yaparken sadece
bu iki -f ve g- deer/hedef arasndaki marjinal ya da snrl
fark karlatrmas yeterlidir. Bu fark hangi siyasann se-
ileceini de belirler. Bylece daha karmak durumlarda
da ynetici nceden belirlenmi tm deerler/hedefler ve
bunlara ulamak iin gereken tm siyasa almaklar ze-
rinde durmak yerine, sadece almak siyasalarn deerle-
ri/hedefleri marjinal/snrl lde farkllatrd durumla- ulamadn snamak mmkndr; ancak hedeflerin ke-
r gz nnde tutacak ve seim buna gre yaplacaktr.
Bylece kk/ana ynteme oranla deerler ve hedefler ze-
rideki bilgi gereksinimi nemli lde azalaca gibi, bun-
lar arasnda karlatrma ve sralama yapmak gibi sorun-
lardan da kurtulmu olunur (Lindblom, Agy.).
2.1.2. Amalar ile Aralar Arasndaki liki (2b)
Genelde karar alma sreci bir ara-ama ilikisi olarak alg-
lanr: Kk/ana ynteme gre, ncelikle -ve aralardan ba-
msz olarak- ama belirlenir; daha sonra bu ama ereve-
sinde aralar belirlenir, deerlendirilir ve seilir. Ancak bu
yaklam, yukarda da deinildii gibi, deerler/hedefler
zerinde farkl grler olmamas durumunda olanakl-
dr. Bu bakmdan ama ile aralarn ayn anda belirlendii,
seildii ardk snrl karlatrmalar ynteminde bu sa zerine uzlamayla salanabilir.
trden bir ncelik ilikisinden sz edilemez. Ancak, ou
kii ama ve aralar arasnda kk yntemin nerdii mo-
delden farkl bir yaklam olabileceini kavrayamaz. Bu ki-
iler iin farkl siyasalar arasnda karlatrma yapabilmek,
183
Kentsel Planlama Kuramlar
ancak bu trden bir iliki temelinde anlaml ve olanakldr.
Hedef ve amalar nceden belirli olmayan bir ynetici, al-
d kararlarn doruluunu nasl snayabilecektir? Bu so-
runun yant, kk/ana yntem ile yan yntem arasndaki
nc farklln, yani en iyi siyasaya nasl karar verilir
sorusunu incelenmesiyle aydnlatlabilir.
2.1.3. yi Siyasann Belirlenmesi (3b)
Kk/ana ynteme gre, nceden belirlenen amaca ulal-
masn salayan bir karar doru, iyi ve aklcdr. Ama-
larn adm adm, aamal bir yaklamla tanmland ikinci
yntemde de, aslnda bir siyasann istenen hedeflere ulap
sin tanm, seilen ya da almak siyasann betimlenmesi
biiminde olur. Dier bir deyile, bir siyasann yanlln
gstermek iin, nceden belirlenmi hedeflere ulalama-
m olunmasndan ok, baka bir siyasann daha baarl
olaca sav ileri srlr.
Yneticiler genellikle bir siyasann doruluunu dier
siyasalarn sonularyla karlatrarak tarttklar iin, u
ana kadar ana yntemden uzaklaan yaklammz byk
bir sorun olarak grmeyebilirler. Ancak, yneticilerin de-
erler ya da amalar zerine uzlaamadklar durumlarda
iyi siyasa nasl snanacaktr? Kk/ana yntemde bu du-
rumlarda bir snama yaplamaz. Hedeflerde uzlama sala-
namazsa bu durumu dzeltecek bir yol nerilememekte-
dir. Ardk snrl karlatrmalar ynteminde ise, hedef-
ler/deerler zerine bir uzlama olmasa bile, snama, siya-
rnein, yallk sigortasnn uzatlmas ynnde
Kongrede salanan uzlamann ardnda, federal hkme-
tin refah devleti uygulamalarnn glendirilmesini isteyen
liberal kesimlerin talepleri ile muhafazakr kanadn zel
184
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
emeklilik konusunda sendikalarn isteklerini snrlama ar-
zularnn rtmesi vardr. Bu durum, farkl ideolojilere
sahip kesimlerin somut bir siyasa zerine anlaabildikleri-
ni gstermektedir. Buradan giderek, bir siyasann iyi ve
doru olduunu saptamann tek pratik yolunun, o siyasa
zerine uzlama salanmas olduu sylenebilir. i-
iveren ilikisinde taraflar ortak ltler zerinde uzlaa-
mamalarna karn, belirli neriler zerinde anlamaya va-
rabilmektedirler. Benzer biimde, bir yneticinin amala-
rnn bir dierinin arac olmas durumunda belirli siyasalar
zerinde uzlama salanabilmektedir. Bylece, bir siyasa-
nn doruluunu snamann en geerli yolu, zerinde uz-
lama salanp salanamaddr.
zetle, Lindbloma gre, bir siyasay nceden belir-
lenmi hedefler zerinden deerlendirmek yerine, zerin-
de anlamaya varlan siyasann en iyisi olduu benimsen-
melidir. Bu nedenle, bir siyasann iyiliini ve dorulu-
unu saptamann tek pratik yolu, farkl kesimlerin zerin-
de uzlam olmalardr.
2.1.4. Kapsaml Olmayan zmleme (4b)
Kapsaml aklc yntemde ideal olarak, zmleme nemli
tm deikenleri ve tm olas sonular deerlendirmeye
alr. Ancak, uygulamada bu olanakl olmadndan, -
zmlemede nemli terimi ok snrl biimde tanmlan-
mak durumunda kalnr. nsan kapasitesi snrl olduu
iin, yneticiler karmak sorunlarn zmnde basite
indirgeyici bir yol kullanmak zorundadrlar. Tm olas si-
yasalar belirlemek bir yana, tek bir siyasann olas sonu-
larn dahi tmyle kavramak zordur. Bu nedenle de, ger-
ekte karmak sorunlara ilikin zmlemede, kapsaml
yntemin kapsam iyice daraltlmadan uygulanmas ola-
nakszdr.
185
Kentsel Planlama Kuramlar
Ardk snrl karlatrmalar ynteminde bu basitle-
tirme iki yolla yaplr:
1- Siyasa karlatrmalar, sadece halen uygulanmakta
olan siyasalardan kk farkllklarla ayrlanlar arasnda
yaplarak almak says azaltlr ve bunlarn statkodan
farkllaan sonular aratrlr,
2- Almaklar arasndaki marjinal farkllklar ise adm
adm ve aamal olarak birbirleriyle karlatrlr (Lind-
blom, Agy.).
2.1.4.1. Gerekiliin Yan Sra Uygunluk
Bat demokrasilerinde kamu yneticileri ve siyasa zm-
lemecilerinin genel olarak zmlemelerini aralarnda mar-
jinal farkllklar olan siyasalarn karlatrlmasyla snr-
ladklar bilinir. Aslnda salt sorunlar basitletirmek zo-
runda olduklar iin deil, uygun ve yerinde bir yaklam
olduu iin de byle yaparlar. Demokrasilerde siyasa dei-
iklikleri hemen tmyle bu ekilde kk admlarla ve
aamal uyarlamalarla gerekletirilir. Siyasalarda byk
ini ve klara yer yoktur.
Politika kkten deiikliklerin arac olmaktan km-
tr. ABDdeki siyasal deiimin kk uyarlamalarla ger-
ekletirildii bilinmektedir. ki byk siyasi rgt olan
Demokrat Parti ile Cumhuriyeti Parti temel ilkeler zeri-
ne gr birlii iindedirler; semenlerine sadece kk
farkllklar olan almak siyasalar sunarlar. rnein, her
iki parti de tam istihdam vaat eder, ancak bu kavram fark-
l biimlerde tanmlarlar. Yine her iki parti de isizlik si-
gortasndan yanadr, ancak buna ulamak iin ngrdk-
leri yollar farkldr. Parti ii siyasa deiiklikleri de kk
admlarla gerekletirilir. Dolaysyla, byk srama ve
kkten deiimler neren politika deiiklikleri siyasal
186
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
adan uygun olmad gibi, sonularnn ne olacan kes-
tirmek de pek olanakl deildir. Siyaset kuramclar temel
konularda uzlamann olmamas durumunda demokrasi-
nin nasl ayakta kalacan kestiremezler; bu nedenle de
siyasa tartmalar grece kstl alan ve konularla snrl
tutulur.
Yneticiler tarafndan aratrlmaya ve tartlmaya dahi
gerek grlmeyen siyasalar, ya politik adan gerekleti-
rilmesi olanaksz ya da ilgisiz olanlardr. Bu nedenle, siya-
sa belirleyicilerin uygulamakta olduu basitletirme ilemi
bir kapris olarak grlmemelidir. Ayrca, siyasa belirleme
karar alclarn sahip olduklar bilgi dahilinde yaplr; y-
neticiler gemite uygulanan siyasalar hakknda bilgi sahi-
bidirler ve o uygulamalardan ders kartrlar. Bu nedenle,
aamal olmayan siyasa nerileri politik adan ilgisiz ve
anlamsz olmakla kalmaz, ayn zamanda sonular asn-
dan da kestirilemezler.
kinci basitletirme yntemi, mmkn siyasalarn ola-
s nemli sonularn grmezden gelmektir. Bu kusur ard-
k snrl karlatrmalar ynteminin yetersizliini aka siyasa oluturulur ve bu siyasa kar gruplarnn byk bir
ortaya koymaktadr diyenlere ise yle bir yant verilebilir:
zmlemede dlananlar tesadfi bile olsa, bu ekilde ze-
kice belirlenen siyasalar, kk/ana yntemin insan kapasi-
tesini aan umutsuz bir kapsayclk abasndan daha akl-
lca sonulara yol aacaktr (Lindblom, Agy.).
2.1.4.2. Belirli Bir Kapsayclk Dzeyine Ulamak
Varsayalm ki siyasa belirleyici bir aktr tarafndan gz ar-
d edilen bir deer, bir baka karar verici iin ok nemli
olsun. Bu durumda bir iblmne gidilir ve dier bir ku-
rum bu eksiklii giderir; bylece hibir kurumdan kapasi-
tesinin zerinde bir beklenti iine girilmez. Ancak bu yak-
lamda karlalabilecek bir sorun, herhangi bir kurum
187
Kentsel Planlama Kuramlar
asndan nemli olan bir deeri korumak iin harekete
geilmeden nce, bir dierinin onu yok etme olasldr.
Geri, nem verilen deerlerin yitirilme olasl birok
rgtte yaanan bir durumdur. Bu tr varsaymsal bir i-
blmnn erdemi, her nemli kar ya da deerin top-
lumda bir bekisinin olmasdr; bu rgtler/kar gruplar
karlarn iki ekilde korurlar: 1- Dier aktrlerin yol a-
tklar zararlar onarmak, 2- Zararlar olumadan nce
tahmin edip nlemeye almak.
ABD gibi her bireyin belirli karlar savunmak iin
kolaylkla benzer karlar olan kii ve kesimlerle birlikte
rgtlenebildii ve hkmetlerin bu kar gruplarnn is-
temlerine kar duyarl olduu bir toplumda, her kar ya
da deerin bir bekisi olumaktadr. Eer byle olmasayd,
sistemin tm bu farkl karlar savunabilmek iin ok da-
ha kapsaml bir bak salamas gerektii sylenebilirdi.
rnein, ABDde hkmetin hibir birimi, gelir da-
lm siyasasna ilikin olarak kendi bana kapsaml bir
neri oluturma abasnda bulunmaz; ancak yine de bir
blmnn istemlerini karlayacak zellikler tar. Siste-
min bu yaps, gruplar arasnda yaplacak karlkl tart-
malardan kacak uzlamadan ok daha etkindir ve grup-
larn bir araya gelmesini de gerektirmez. Tm eksiklik ve
yetersizliklerine karn, karlarn karlkl uyarlanmas
sreci tek bir yetkenin gelitirecei en iyi modelle karla-
trldnda, daha ok kesimin istemlerine uygun bir -
zm salamaktadr.
Adm adm ya da aamal siyasa oluturma modelinde
izlenen srecin ok ynl bask modeliyle ne denli uyum
iinde olduunun alt izilmelidir. nk kararlar aamal
olarak alnd iin, bir kar grubunun dierinin hareke-
tini kolaylkla tahmin ederek kendilerine ynelebilecek za-
rarlar dzeltmeleri de daha kolay olmaktadr. Her bir -
188
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
kar grubunun kendileriyle ilgili konularda uzmanlamas,
bir siyasa nerisinin kendi karlarna ynelik olarak ne
gibi sonular dourabileceinin nceden tahmin edilerek
gerekli dzeltmelerin yaplmasna olanak tanmaktadr.
Tm eksikliklerine karn, kk/ana yntemle karla-
trdmzda yan yntem ok daha stn grnmektedir.
Ana yntemde baz etmenler kazara ya da istem d olarak
zmleme dnda kalrken, yan yntemde dlamalar bi-
linli ve sistemli bir biimde yaplr. Kukusuz, ideal ola-
rak kk/ana yntemin tm ilgili etmen ve deikenleri
kapsamas gerekir, ancak uygulamada bu durum geerli
deildir. Bu arada, yan yntemin uzun erimli hedefleri ih-
mal etmesi de gerekmez. Ancak, dlanan deerler bazen
uzun bazen de ksa erimli olabilir (Lindblom, Agy.).
2.1.5. Karlatrmalarn Ardkl (5b)
Yan yntemin son farkl zellii, karlatrmalar ve siyasa
seiminin kronolojik bir sray izlemeleridir. Siyasa bir kez
ve deitirilmemek zere belirlenmez; tekrar tekrar sonsuz
kez yaplr. Siyasa oluturmak, belirlenen amalara ula-
mak zere ardk uyarlamalar yaplmasn gerektirir. Bu
srete ulalmak istenilen amacn kendisi de deiiklie
urar.
Siyasa oluturmak zor bir sretir ve daha nceki de-
neyimlere dayanarak ngrlen sonulara ulalacann da
gvencesi yoktur. Akll bir karar alc, nerdii siyasalarn
hedeflenen sonularnn sadece bir blmnn gereklee-
bileceini ve bu srete beklenmeyen sonularla da karla-
abileceini bilir; nemli hatalardan kanmak istiyorsa,
adm adm salanan deiiklikleri ardk biimde izlemeli-
dir. zellikle, art arda yaanm benzer siyasalarn sonu-
lar, ngrlen siyasa uygulamalarnn ne tr sonulara yol
aaca konusunda bilgi verir. kincisi, sonularnn tahmi-
189
Kentsel Planlama Kuramlar
ni olanaksz olan byk sramalar ngren siyasalar ne-
rilmemelidir. Dier bir deyile, ngrlen siyasann hibir
zaman tek bana bir sorunun zmnde son aama olma-
s beklenmemelidir. nc olarak, her admda bir nceki
tahmini snama ans olacaktr. Son olarak, ortaya kan bir
hatay zaman yitirmeden dzeltme imkn olacaktr.
Bu sre kk/ana yntemde uygulanamaz; kapsaml
aklc yntemde snflandrma yapmakszn dnlemez.
Kategoriletirmeyi mmkn olduunca u noktalara dek
ekip genel kurallar oluturarak ve bu genel kurallardan
zel sorunlarn zmnde yararlanma giriimi, kurama
atfta bulunmak diye adlandrlabilir. Kk/ana yntem, -
zmlemelerinde byk lde bu anlamda kurama daya-
nrken yan yntem kurama dayanmaz.
Kk/ana yntem iin kuram bir bilgiye ulamann en
sistematik ve kestirme yoludur. Bu varsaym geerli olsa
bile, ne yazk ki siyasa oluturmamz gereken tm alanlar-
da karlaabileceimiz sorunlarn zmnde yararlanabi-
leceimiz yeterlilikte kuramlara sahip deiliz. Baz alanlar-
da, rnein mali siyasalar oluturmakta, para kuram ol-
duka yararl olabilirken, birok alan iin bu savda bu-
lunmak olanakl deildir. Bu durumda kurama kar yan
yntemdeki gibi karlatrmal analizden yararlanlmaldr.
Diyelim ki bir ynetici, aralarnda kk farklar olan
siyasalar arasndan seim yapmak durumundadr. Her al-
mak siyasas ok iyi anlamak ve olas sonularn ayrntl
olarak tahmin etmek istemektedir. Bu durumda gerekten
de bir kurama gereksinimi vardr. Ancak, gerekte bilmek
istedii sadece farkl siyasalarn uygulanmas durumunda
karlaaca sonular arasndaki fark ile snrldr. Bu daha
mtevaz beklenti iin herhangi bir kurama gereksinim
yoktur; nk siyasalarn olas sonular arasndaki farklar
anlamak iin daha nce yaanm benzer deneyimlerden ya-
rarlanmak daha uygun olabilir (Lindblom, Agy.).
190
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
2.1.5.1. Kuramclar ve Uygulayclar
Yneticiler genellikle kurum dndan gelen uzmanlarn ya
da akademisyenlerin kuramsal nerilerinin sorunlarn -
zmnde ok da yararl olmadklar grndedirler. Uz-
manlarn nerilerini dinlemek yerine, deneyimlerine da-
yanarak karar verirken kendilerine gvenleri daha fazladr.
Kuramclar uygulayclarn sklkla sistemli bir yol izledik-
lerini kavrayamazlar. Kuram bazen siyasa oluturmakta,
en azndan iki nedenle, son derece snrl katk salaya-
bilmektedir: 1- Kuram veri agzlsdr. ok sayda gz-
lem yapmadan, veri toplamadan oluturulamaz. Bu da k-
k deiikliklerle yaplan bir siyasa sreci iin yeterince
kesin deildir. 2- Bu yaklamn tersine karlatrmal
yntem fazla gzlem ya da veriye gerek duymaz ve karar
alcnn dikkatini sadece hassas seimle ilgili/snrl olan
verilere yneltir.
2.2. BR SSTEM OLARAK ARDISIK
KARSILASTIRMALAR
Ksacas ardk snrl karlatrmalar yaklam bir yn- yonel ya da kiisel karlar ve deerleri farkl yneticilerin
temdir; yneticinin bir yntemin uygulanmasndaki ak-
saklk olarak zr dilemelerini gerektiren bir eksiklik de-
ildir. Dier yandan yntemin birok eksii de vardr. r-
nein, bu yntem tm ilgili deerlere sahip kacak bir ko-
ruma meknizmasna sahip deildir ve salt ardk siyasa
basamaklar zincirinde yer almad iin karar alcnn ok
iyi siyasalar gzden karmasna neden olabilir.
O zaman bu yntem zerinde neden bu denli durdu-
umuz sorulabilir. nk aslnda uygulamada siyasa olu-
turmak iin herkesin bavurduu bir yntemdir ve karma-
k sorunlarn zmnde yneticilerin temel dayanadr.
Ve umutsuz bir biimde sper insan kavramsallatrmas-
191
Kentsel Planlama Kuramlar
n neren bir kk/ana ynteme gre daha stn zelliklere
sahiptir. Bu, yneticilere yeni bir yntem gibi gelmese de,
bu yntemi uygulamakta olduklarnn bilincine varmalar
ile, yeteneklerini de kullanarak, duruma gre bu yntemi
nasl gelitirip daraltacaklarna karar verirler (Lindblom,
Agy.).
Ynteme aklk kazandrmann yararlarndan biri de,
bir uzman ya da danmann sorunla ilgili olarak bilgili ve
sorumlu ekilde konumadndan yneticinin phe et-
mesine yardmc olmasdr. oumuz siyasa sorunlarna
bugne kadar yaplm ardk siyasa kararlar zincirinin
verileri/deneyimi erevesinde yaklarz. Bir yneticinin
bir siyasa hakkndaki fikri, onun bugne kadar yaad
deneyim zenginlii ile snanr ve bu zel bilgi/deneyim d-
ardan birinin dncesinden daha farkl olacaktr.
Bu durum, yneticilerin benzer dncelere sahip ol-
mas sorununu karmza karmaktadr. Organizasyon ku-
ramnda kk/ana yntemin uygulanamad karmak so-
runlar iin ortak deerler ve zerinde uzlama salanm
hedeflerin varlnn erdeminden sz edilmektedir. Ancak,
ayn kurum iinde dnce biimi ve yaklam ile profes-
varlnn, kurum iinde karar alma srecinin paralanma-
sna ve kurumun baz blmleri dierleri iin bekilik g-
revi yapmalar yoluyla sorunlarn zmnde katk sala-
yabilecekleri gerei de gz ard edilmemelidir (Lindblom,
Agy.).
SONSZ
Yukarda da akland gibi, demokratik lkelerde farkl
karlar olan paral, eklemlenmemi bir toplumsal yap-
nn yksek belirsizlik ortam, aklc ve kapsaml bir plan-
lama yaklamn olanaksz klmaktadr. Byle bir ortamda
192
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...
belirli bir ama/lar etrafnda uzlamaya almaktan ok
gnlk siyasa kararlar etrafnda eyleme gemek daha etki-
li sonular elde etmemizi salar. Karar alrken sonular,
yan etkileri ve olas tepkileri tahmin etmekte zorland-
mz uzun erimli amalar belirleyip buna bal hedefler
koymak yerine, mevcut yapsal koul ve ilikileri zorlama-
yacak statko ile uyumlu kararlar almak sonuca ulamakta
daha etkilidir.
Aamal planlama anlayna gre, byk projelerle
yola kanlar tkezlemeye mahkmdur. Bu nedenle plan-
lama eylemi de adm adm ve istikrarl biimde srdrl-
melidir. Adm adm deiikliklerle de etkinlik artrlabilir,
muhakkak deiiklik yapmak iin yola kmak gerekmiyor.
Nitekim, gerek yaamda da planlarn uygulanmasnda is-
teyerek ya da istemeyerek ayn yntem izlenmekte, bata
konulan ama ve hedeflerden sre iinde byk lde
uzaklalabilmektedir.
Daha da nemlisi aamal ya da adm adm planlama
yaklam, belirli bir hedefe doru ilerlerken izlenecek bir
yntem olarak nerilmekten ok dorudan kendisi bir
yntem olarak nerilmektedir. Bu yaklam kapitalist piya-
sa ekonomilerinde politik gcn ok sayda kar grubu
arasnda olduka dengeli bir biimde dalm olduunu
ileri sren oulcu politik kuram modelini temel almakta-
dr. Ancak, kapitalist toplum yaps g dalm asndan
bu modele ok uygun olmad gibi, kentsel planlamann
arlkl olarak biimlendirildii devlet ya da yerel yne-
timlerin de, bu adan belirli kesimlerin de etkili olduu
g odaklar olduklar bilinmektedir. Bu bakmdan, belir-
sizlik ortamnn ok byk olduu firma ya da iletme d-
zeyinde karar alacak tekil birimlerle, bu ortam nemli l-
de etkileyebilecek potansiyele sahip tekel ve oligopol
okuluslu irketlerle, devlet gibi g odaklarnn ayn ka-
rar alma srelerini izlemeleri gerekmemektedir.
193
Kentsel Planlama Kuramlar
Nitekim, merkezi bir rgtlenme ve karar verme me-
knizmas ile ok temel ve nemli kararlar vererek ok sa-
yda kurum, kurulu ve kiiyi etkileyecek kararlar alnmas
durumunda, bunun aamal modelde nerildii gibi, adm
adm, tepkilere gre srekli dzeltmeler yaplan bir yakla-
mla arzulanan sonuca ulalmas olanakszdr. Tersi du-
rumda, statkonun srdrld, idare-i maslahat bir
politik yaklamn geerli olduu bir ortam sz konusudur,
ki bu durumda planlamaya da gerek duyulmaz. Gnlk
gelimelere gre tutum alnmakla snrl bir eylem dizisine
planlama denilemeyecei aktr.
Aamal planlamaya kar yneltilen eletiriler arasn-
da, kapitalist lkelerde oulcu politik yap kuramnn ge-
ersizlii ve bunun sonucu kararlarn, byk lde top-
lumdaki g odaklarnn arzular dorultusunda gerek-
letii, aamal planlama kuramnn da bu duruma meru-
iyet kazandrd; bu yaklamn planlamann temel zel-
liklerinden olan almaklar oluturmann bu yntemde an-
laml olmad ynndedir (Etzioni, 1967).7 Bir baka grup
eletirmen ise kuram, bir sorunun zmnde aba gs-
termeme siyasasn meru klma arac olarak grmekte,
adm adm ilerlemenin nereye gittiini bilmemekle ean-
laml olduu ileri srlmekte ve bu yntemle salanacak
renmenin tmyle deney-sonras (posteriori) ve edilgen
olduunu ifade ederek, bu yaklamn toplumbilimcilerin
zgn bulu ve grler gelitirme yeteneklerini snrlaya-
can dnmektedirler. 8 Kuramn uygulanmasyla ilgili
bir baka tehlikeye de deinilmekte ve zellikle ciddi so-
runlarn zmnde bu ynteme bavurulmasnn, sorun-
larn zm bir yana, her kesimin ar ekingen ve tem-
kinli davranmas ve sreci tmyle engellemek isteyen ke-
simlerin etkin giriimi gibi nedenlerle zme ynelik
7
Agy.
8
Bkz. www.rpi.edu/~woodhe.
194
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Sadan Bir Eletiri...

hibir ilerleme salanamamasna ve giderek sorunun daha

da iinden klmaz biimde kangrenlemesine de yol aa-
bileceine dikkat ekilmektedir.9
zetle, Kapsaml Aklc Planlamann en gl olduu
bir dnemde Lindblomun ortaya att, adm adm ya da
Aamal Planlama yaklam, dtan bir mdahale olmadan
piyasann kendini dzenlemesi gibi, karlar farkl gruplar
arasndaki dzenlemenin de merkezi bir otoritenin arabu-
luculuk yapmasna ya da mdahalesine gerek olmadan,
birbirine adm adm yaklamalarla zlebileceini ileri
srerek, kamusal bir eylem alan olarak kapsaml planla-
maya ciddi bir eletiri getirmesi bakmndan ilgi grmesine
karn, akademik evrelerde ok da etkili olamamt. An-
cak, bu yaklamn yllar sonra, gnmzn piyasann ye-
niden yceltildii yeni liberal dneminde tozlu raflarndan
indirilerek tekrar gncellendii grlmektedir. Bu konu-
daki yeni yaklamlara, kitapta yer alan Stratejik Planlama
ile ilgili blmde deinilecektir.

9
Bkz. Woodhouse, E. J. ve Collingridge, D. Incrementalism, Intelligent
Trial-And-Error, And The Future of Political Decision Theory,
www.beyondintractability.org.

195
 Etzioni ve Planlamada nc Yol: Karma Yaklam
Etzioni ve Planlamada nc Yol:
Karma Yaklam
Melih Ersoy
GRS
Aklc Kapsaml Planlama ile Adm Adm Planlama
Kuramlarnn Deerlendirilmesi
Aklc kapsaml planlama ve tedrici/adm adm planlama
kuramlarnn iki ana planlama akmn oluturduu bir
dnemde Amitai Etzioni1 tarafndan nerilen nc bir
yol dikkatleri ekmeye balamtr. Etzioni, karma yakla-
m olarak adlandrd bu yaklamn temel izgilerini
aklamadan nce ayrntl olarak, o gne dek egemen olan
kapsaml planlama ve tedrici planlama kuramlarnn bir
ksa deerlendirmesini yapar. Etzioni2 almasna u so-
ruyu sorarak yola kar: Planlama, nihai olarak, farkl al-
maklar arasndan seme yaparak bir karar oluturma s-
reci ise, sosyal aktrlerin izleyecekleri yol ne lde kiisel
olabilir. Ayrca, gerek toplanan verilerin gerekse uygulama
1
Etzioni, A., (1967), Mixed-Scanning: A Third Approach to Decision
Planning, Public Administration Review, c.27, s.5, ss.385-392.
2
Bu blmde Etzioninin yukarda anlan makalesinin geni bir zeti sunula-
caktr.
197
Kentsel Planlama Kuramlar
znel deerleri ile ne lde ise denetimleri dndaki nes-
nel etmenler tarafndan belirlenecektir?
Bu balamda kapsaml planlama, karar vericilerin ka-
rar alma sreci ile alnan kararlar zerinde byk lde
denetim sahibi olduklar anlayn benimserken, tedrici
planlama yaklam bunun tersini ileri srerek gerek be-
lirleyicinin evre/ortam olduu grndedir. Bylece, ka-
rar alma srecinde birinci tutum aktrlerin, ikinci tutum
ise yaplarn egemen olduunu sylemektedir. Bu ereve-
de Etzioninin tutumu, bir ara yol ya da nc bir yol
olarak, birisi topik, dieri ise muhafazakar olan bu kart
grlerin birletirilmeye alld bir karma bak de-
nemesi olarak grlmelidir.
Etzioni aklc kapsaml planlamann temel varsaymla-
rn yle sralar: Aklc yaklamda kararlarn neler oldu-
u ve nasl alnacaklar ynnde belirli bir gr egemen-
dir. Bu yaklamn tanmlad planlama srecinde, karar
alan aktr, zm aranlan sorunun farkndadr; buna
gre bir ama belirleyerek bu amaca ulamay salayacak
ara ve almaklar tanmlar. Daha sonra bunlar kendi be-
lirleyecei bir erevede nem ve nceliklerine gre tarta-
rak sralar ve en uygun karar alr. Adm adm/Tedrici yak-
lamn bu modele getirdii en temel eletiri, kapsamc
modelin gereksinimleri ile bunlara yant arayan karar veri-
cinin kapasitesi arasndaki byk farktr. Bu yaklama g-
re, uygulamada almaklar arasndan seim yaplmasnda
lt olarak kullanlacak olan deerler seti bakmndan
toplumsal aktrler arasnda uzlama salamak ou kez
olanakl olmad gibi, deerlerle olgularn, amalarla ara-
larn birbirlerinden net olarak ayrlmas bile olduka zor
ile ulalacak sonulara ilikin bilginin, ngrlen lde
kapsaml olmas beklenmemelidir; ancak ksmi bilgi ile ye-
tinilmek zorunda kalnacaktr. Gerek dnyann ortaya
198
 Etzioni ve Planlamada nc Yol: Karma Yaklam
koyabilecei durumlar o denli karmaktr ki, teknolojinin
salad tm teknik olanaklar dahi bu yapy btnyle
anlamamza ve giderek onu ynlendirmemize olanak ta-
nmaz. Dolaysyla, aklc kapsaml planlama anlay ile
yola kanlar, byk kaynak tketmelerine karn, karla-
acaklar beklenmeyen durumlar karsnda bocalayacaklar,
umutsuzlua decekler ve etkin olmayan kararlarla ba
baa kalacaklardr. Dolaysyla, Adm adm/Tedrici planla-
ma yaklam kapsaml planlamay gereki olmayan ve ar-
zu edilmeyen bir model olarak tmyle yadsmaktadrlar.
Lindblom, adm adm/tedrici planlama ile ilgili olarak
nerdii modelin alt temel gereksinimini yle zetlemek-
tedir3:
1. Karar vericiler, kapsaml bir aratrma ve inceleme ile
tm almaklarn deerlendirilmesi yerine, yrrlkteki
politikalardan sadece ksmen farkllk gsteren politika
nerileri zerine odaklanrlar.
2. Sadece grece snrl saydaki politika almaklar deer-
lendirmeye alnr.
3. Her bir politika alma iin sadece snrl saydaki
nemli sonular deerlendirmeye alnr.
4. Karar vericinin zmeye alt sorun, sre iinde s-
rekli olarak yeniden tanmlanr. Bu srete snrsz say-
da ama- aralar ve aralar-ama dzeltmelerine olanak
tannarak sorun ynetilebilir boyuta indirilir.
5. Bylece, tek bir karar ya da doru bir zmden ok,
konuyla ilgili olarak seri zmleme ve deerlendirmele-
re bal olarak sonu gelmeyen ataklardan sz edilmelidir.
6. Bu erevede, adm adm/tedrici karar verme sreci, ge-
lecee ynelik olarak belirli toplumsal amalar koymak-
tan ok, var olan somut toplumsal sorunlar hafifletme-
ye alan bir iyiletirme abas olarak grlmelidir.
arzusunu yok eden, buluuluk kart olumsuz etkilerini
3
Lindblom, C.E., (1965), The Intelligence of Democracy, New York: Free
Press, ss. 144-8. Aktaran Etzioni, A., bid.
199
Kentsel Planlama Kuramlar
Etzioni, Linblomum gelitirdii kuramn yukarda aktar-
lan bu zetini yle deerlendirir: Adm adm planlama
yaklam bir karar alma stratejisi ve bir model olmann
tesinde bir yap modeli ngrmektedir; buna gre tedrici
yaklam, totaliter toplumlarn ynlendirici planlama yak-
lamna kar, oulcu toplumlarda geerli olan tipik ka-
rar alma sreci olarak sunulmaktadr. Ekonominin serbest
rekabet modelinden etkilenen adm adm planlama yakla-
m, politika oluturulmasnda merkezi kurumlarn reh-
berlik roln yadsmaktadr. Politikalarn oluumunun,
toplumda var olan ok saydaki ilgili taraf arasnda yrt-
len bir al-ver srecinin sonucunda gerekletii gr
benimsenmektedir. Bu balamda iyi kararn ls de ka-
rar vericilerin o konuda anlamaya varabilmeleri ile sna-
nr. Kt ya da baarsz kararlar ise taraflardan biri ya da
birden fazlas tarafndan kar klan ve bu nedenle de en-
gellenerek yaama gemesi nlenen ya da deitirilerek be-
nimsenen kararlardr. zetle, adm adm/tedrici planlama-
nn, ABD ve dier demokratik, oulcu toplumlarda en et-
kin ve gereki model olduu ileri srlmektedir.
Toplumsal lekte dzenleyici mekanizmalara gerek
olmad, kararlarn taraflarn uzlamas ile alnd orta-
mn en yelenen ve gereki bir model olduunu ileri s-
ren Lindlomn bu tezlerine kar Etzioni u yerinde eleti-
rilerde bulunur: ncelikle, bu yntemle ulalan kararlar
ounlukla en gl olanlarn istemleri dorultusunda
gerekleecektir. Dlananlarn ve siyasi dzeyde rgtsz
kesimlerin istemleri yeterince temsil dahi edilmeyecektir.
kinci nemli eletiri, tedrici planlama anlaynn byk
lde var olann korunmas anlayna teslim olarak te-
mel toplumsal bulular ihmal ettii, onlara kapy kapal
tuttuudur. Son olarak, tedrici planlama yaklam, bu yn-
temin karar vericiler zerindeki bir eyleri deitirme
gz ard etmekte ya da nemsememektedir.
200
 Etzioni ve Planlamada nc Yol: Karma Yaklam
Karma Yaklam
Etzioniye gre, tedrici planlama yaklam ile alnan karar-
lar byk lde temel/ kkten kararlardan etkilendii gi-
bi, bu kararlarn olumasna da yol aarlar. Kkten karar-
lar bir kez alndktan sonra bunlardan geri dn olduka
zordur. Dier yandan, bu trden kararlarn alnmad du-
rumlarda ise tedrici kararlar belirli bir hedefi olmayan
akntya kaplm eylemler olmann tesine geemezler. Bu
nedenle, toplumsal konularda karar verilirken daha etkili
bir yaklam, iki mekanizmann birlikte altrlmasdr: a) gelitirmektedir. Burada temel/belirleyici kararlar ile tedri-
temel toplumsal ynelimleri belirleyen st dzeyde ana
politikalarn retildii sreler ile b) ana kararlarn aln-
masnda hazrlayc olan ve bir kez bu kararlar alndktan
sonra bunlara uygun admlarn atlmasn salayan tedrici
kararlar.
Temel olan ynlendirici kararlarn alnmas kapsaml
bir bak gerekli klar; ancak bu yaklam, veri setleri
iinde boulmay ve kapsamllk uruna her alanda ayrn-
tl inceleme ve aratrma yapmaya kalkt anda, gerek
zaman gerekse kaynak alarndan sorunlarla karlaaca
gibi, amalad hedefe ulamakta da baarl olamayacak-
tr. Dolaysyla, karma yntemde, aklc kapsaml planla-
mann ngrd kapsam ve ayrntda olmamakla birlikte,
sorunun nemli ynlerini ele alan ve snrl veri seti ile de-
erlendirerek tm nemli almaklar ieren bir yol ne-
rilmektedir. Bu aamada, karar alnacak konunun - zaman
ve kaynak snrlar da gzetilerek- hangi kapsam ve ayrnt
dzeyinde ele alnacann nceden belirlenmesinin de iz-
lenecek stratejinin bir paras olduu unutulmamaldr.
Bir kez bu snrl veri taban ile yetinen genel ve kapsaml
tarama yapldktan sonra, ne kan almaklarla ilgili ola-
rak ok daha ayrntl almann yaplaca aamaya gei-
lebilir.
201
Kentsel Planlama Kuramlar
Gerein, hedefe ynelik olarak atlan her bir kk
admn, sonuca ulalmasna katk verdii, dorusal bir ya-
planma olduu varsaym doru deildir. Adm adm/Ted-
rici bak as ile hedeften uzaklamaya neden olduu d-
nlen admlar, genel ve geni al bir bakla doru
admlar olarak grlebilir. En basit bir rnek, iyilemesini
hzlandrmak iin hastann ateinin artmasna izin veril-
mesidir. Karma yntem, bir yandan farkl dzeylerin bir-
likte ele alnmas salarken, dier yandan da hangi durum-
larda hangi dzeyin vurgulanmas gerektiine dair ltler
ci olanlarn birbirinden ayrlmas nemlidir. Temel karar-
lar, karar verici aktrn belirledii amalar bakmndan
nemli olan ana almaklarn belirlenmesi aamasnda al-
nr; ancak genel bir stten bak salamak amacyla detayl
ve ayrntl belirleme yaplmaz. Tedrici/adm adm kararlar
alnr; ancak bunlar temel kararlarn belirledii balamda
yaplr. Bylelikle, iki yntemden de yararlanlrken, her
birinin eksiklikleri de giderilmi olmaktadr. Bir yandan,
adm adm planlama ile, aklc planlamada temel kararlarn
alnmas ncesinde gerekli grlen, ancak uygulamada ger-
eki olmayan ayrntl inceleme aamas budanrken, di-
er yandan da bu yaklamn muhafazakr yn, kararla-
rn aklc bir balam iinde uzun erimli almaklarn ara-
trld bir genel ereveye yerletirilmesi ile snrland-
rlmaya allmaktadr.
Etzioniye gre etkin alan, dier bir deyile sorunla-
rn etkili bir biimde zebilen toplumlarda u zellikle-
rin bulunmas gereklidir:
1. Demokratik toplumlarda var olanlardan da gl bir uz-
lama salama kapasitesine sahip olmak,
2. Saysal olarak totaliter toplumlardaki kadar ok olmayan,
ancak ok daha etkili denetim mekanizmalar gelitirmi
olmak,
202
 Etzioni ve Planlamada nc Yol: Karma Yaklam

3. Totaliter toplumlardaki denli aklcl ne karmayan,

ancak demokrasilerin nerdii kadar da adm adm/ted-
rici olmayan bir karma strateji izlemek.

zetle, Etzioni, ad geen makalesinde, kapsaml planlama

ile tedrici planlama kuramlarna getirilen eletirilerin ge-
nel bir derleme ve deerlendirmesini yaptktan sonra, tm
eletirileri giderecek bir ara yol ya da yeni bir karma mo-
del nermektedir. Ancak, bu trden eklektik modellerin
ou kez uygulamada ok da baar olamad bilinmekte-
dir. nk ara yol denemeleri genellikle her bir kuramn
kendi i tutarllklarnn yitirilmesi pahasna oluturula-
bilmektedir. Kendi i sistematikleri bu ekilde bozulan
paralarn bir araya gelmesi ise, ancak yeni bir st kuram-
sal emsiye altnda anlaml olmakta, bu durumda da bir-
letirici st kuramn alttaki uyumsuz paralarn her ikisini
de sorunsuz ekilde kapsayabilecei ortak bir sistematik
oluturmak ok da olanakl olamamaktadr. Nitekim, Et-
zioni de bu sorunu aabilmek iin nihai olarak iki paral
bir kurgu gelitirmi ve st lek kararlarn alnmasnda,
arlkl olarak, kapsaml aklc planlamann yntem ve
aralarn benimserken, bir kez bu genel ereve olutu-
rulduktan sonra, gnlk ya da ksa erimli kararlarla ilgili
olarak da adm adm planlamadan yararlanlmasn ner-
mektedir. Uygulamada daha etkin bir sonu alnacak olsa
da bu yaklam yeni bir planlama kuram olarak adlan-
drmak o denli kolay olmasa gerek.

203
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
Kapsaml Planlama Yaklamna
Kar Liberal Eletiri:
Savunmac Planlama Anlay ve
oulculuk
Melih Ersoy
GRS
ABDli hukuku ve ehir plancs Paul Davidoff tarafndan
gelitirilen Savunmac Planlama (Advocacy Planning) ve
Avukat Planc kavramlar, kent planlama srecinde d-
lanan karlarn savunulmas (Kaplan, 1973)1 anlamnda
kullanlmaktadr. Davidoff (1965)2 savunmac planlamay,
kent planclarnn toplumda pazarlk gc olmayan grup-
larn temsilcileri olarak planlama srecine katlmalar ve
onlar adna savunma ve pazarlk yapmalar biiminde ta-
nmlamaktadr. Dier bir deyile, savunmac planlama an-
lay, oulcu bir toplumda bata kent yoksullar olmak
zere, kentin ihmal edilen gsz ve korunmasz kesimle-
rinin karlarnn savunulmas ve planlama srecine avu-
ziksel planlama) etkili bir oulculuk anlaynn yaama
1
Kaplan, M., Urban Planning in the 1960s, Praeger, New York, 1973.
2
Davidoff, P., Advocacy and Pluralism in Planning, A.I.P. Journal, c. 31,
s. 4, 1965, s. 331-338.
205
Kentsel Planlama Kuramlar
kat planclar araclyla katlmalarnn salanmas gerek-
tiini vurgular.
Savunmac planlama kavramnn sahibi olan ve bu ku-
ramn yaama geirilmesi ynnde nemli giriim ve uy-
gulamalarda bulunan Paul Davidoff, hukuk diplomasn
aldktan sonra Pensilvanya niversitesinde ehir planlama
eitimi grm ve daha sonra da bu niversitede retim
grevlisi olarak almtr. Kentin gsz ve yoksul ke-
simlerinin haklarnn kazanmasna ynelik almalar ya-
pan Davidoff, bu balamda zellikle asgari parsel byk-
lklerine ilikin olarak gelitirilen yasal snrlamalarla orta
snflarn mekn haline getirilen banliylerin, bu saf ve
dlayc sosyal yaplarnn krlmasna ynelik olarak kur-
duu bir Enstit bnyesinde ciddi hukuk savam vermi-
tir. Davidoff savunmac planlama yaklamnn ABD kent-
lerinde yaayan politik ve ekonomik gc olmayan ve ba-
ta kentsel yenileme projeleri olmak zere planlama uygu-
lamalarndan ciddi biimde olumsuz ynde etkilenen si-
yahlarla kent yoksullarnn bu sre iinde yer alarak hak-
larn savunabilecekleri bir planlama anlay ve ortamnn
gelitirilebileceini ileri srmektedir.
Davidoff, 1960l yllarda egemen olan kapsaml akl-
c planlama yaklamnn tekelci konumunun planlama
srecine katlm zorlatrdn belirtmektedir. Ona gre,
kapsaml planlama anlaynn ngrd karar verici ko-
numundaki tek bir resmi planlama birimi, farkl ve kar-
lar atan toplumsal gruplarndan oluan bir kentin ortak
karlarn temsil edemez. Planlamann ilevi, ekonomik
ve politik dzeylerde gsz olanlarn karlarn savuna-
rak, eitliki oulculuu desteklemek olmaldr. ABDde
1960l yllara kadar egemen olan geleneksel planlama (fi-
geirilmesi asndan ciddi engeller yaratmaktadr. Yerel
ynetimlerce oluturulan bamsz planlama komisyonla-
206
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
rnn yaplar antidemokratiktir, oulcu toplumun yaran
karlarn temsil etmekten uzaktr. Daha da nemlisi, ge-
leneksel planlama yaklam kentin fiziksel dzenlemesine
vurgu yapp, toplumsal sorunlar ayr bir ura alan ola-
rak grme eilimindedir. Bu tutum kentsel alanlarda var
olan eitsizlii ve toplumsal atmay ihmal ederek kent
planlamasn dar anlamda bir fiziksel/meknsal dzenleme
sorununa indirmektedir.
Davidoff, kenti sosyal, ekonomik, kltrel ve politik
bir btn olarak gremeyen fiziksel planlama yaklamnn
ve kendisine, kamu yarar adna fiziksel plan yapan bir
teknik eleman olarak, bu alanda tartmasz bir kimlik yk-
lenen ehir plancsna ynelik geleneksel anlaynn terk
edilmesi gerektiini vurgular. Bylece planc kimlii, tutu-
cu teknokratlktan toplumsal savunuculua dnecektir.
Sehir planclarnn akademik eitimi, kimlik deiimini
kolaylatracak biimde yeniden dzenlenmelidir. Sehir
planclarnn da bu balamda, kentsel sosyal politikann
biimlendirilmesi srecinde profesyonel avukatlar olarak
grev alabilmelerine olanak verecek biimde eitilmeleri
gerekecektir.
Davidoff makalesinde (1965), 3 resmi planlama biri-
mince hazrlanacak tek bir kapsaml plan yerine, oulcu
toplum yapsna uygun olarak kentlerdeki farkl kesimle-
rin karlarn gzeten birden ok plan yaplmas ve ka-
muoyunun tartmasna sunulmas gerektiini savunur.
Planlama srecinin politikletirilmesi, planlama ilevinin
yasama ve yrtme organlarnda yer almasn gerektirir.
Planc bu politik srete farkl kar gruplarnn ya da bi-
reylerin avukat olarak yer almaldr. Avukat olarak planc,
savunduu grup ya da bireylerin durumunu, mvekkilinin
ve ikna etmeye abalad karar alclarn anlayabilecei bir
3 4
Agy.
207
Kentsel Planlama Kuramlar
dille aklamak durumundadr. Avukat planc, bugn sra-
dan bir plancnn yklendii sorumluluk ve abadan ok
daha fazlasn yklenmek zorundadr, nk oulcu plan-
lamann yarmac doasndan dolay, gelitirdii plan
nerilerinin stnln kantlamak durumundadr. Ay-
rca, avukat plancnn gerek yerel ynetimlere, gerekse sa-
vunmasn stlendii mvekkillerine kar eitici bir rol
stlenmesi de sz konusudur.
Davidoff, savunmac planlama yaklamnn, bir yan-
dan kentlerin ihmal edilmi, dlanm gruplarnn plan-
lama srecine dahil edilmesini salayacan, dier yandan
da devletin planlama birimini almak (alternatif) planlar
sergileme yknden kurtaracan belirtir. Snrl da olsa
kimi gruplar kendi planlarn finanse edecek kaynaklara
sahiptir. oulcu planlama anlay, toplum ve devlet tara-
fndan anlaml ve yararl grld lde vakf fonlarn-
dan ya da merkezi ve yerel ynetimlerden mali destek de
bulabilir.
Savunmac planlama, planlama srecini etkileme an-
lamnda tabandan yukarya doru bir hareketi hedefle-
mektedir. Bu anlay yaama geirmeye alan gnlller
uygulamada, finansman sorunu yan sra plancnn dan-
man-uzman rolnden dolay sadece teknik eleman olarak
kabul edilmesi gibi kimi sorunlarla karlaacaklardr. Ay-
rca, halkn yeterince bilgili ve bilinli olmamas, teknik
elemann ynlendirdii bir yn haline gelmesine neden
olabilmektedir. Ancak, tm bu olumsuzluklara karn, o-
ulcu ve savunmac planlama yaklam, dlanm grupla-
rn olanaklarn iyiletirme ve haklarn koruma ynnde
nemli ve olumlu bir aba olarak deerlendirilmelidir.
Kaplan (1973: 68-70), 4 savunmac planlama yakla-
mnn aada zetlenen varsaymlar temelinde gelitirildi-
ini ileri srmektedir:
Agy.
208
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
1. ABD kentlerinde kamusal ve/veya zel kaynaklarn da-
lm zaman iinde yoksul ve gsz kesimin aleyhine
olmu ve toplum kesimleri arasndaki uurum artmtr,
2. Kaynaklarn kent yoksullarna aktarld durumlarda
bile bu kesimlerin gereksinimleri ve ncelikleri gz
nne alnmamtr,
3. Byk metropollerin ounda nceliklerin aklc bir ta-
nm yaplm deildir. Kentsel yatrmlara ilikin ncelik-
lerin belirlenmesine ynelik karar alma meknizmalarn-
da kent yoksullarna ya hi yer verilmemekte ya da ok
etkisiz bir konumda braklmaktadrlar,
4. ABDde yerel karar alma srelerinin kamu yararnn,
toplumun istemlerinin ve toplumsal uzlamann bir r-
n olduu varsaylsa da gerek bundan farkldr. Kamu
yararnn belirlenmesinde toplumun baz kesimlerinin
deer yarglarnn egemen g haline geldii, kent yok-
sullarnn ise bu uzlamada ve diyalog srecinde yer ala-
mad bilinmektedir,
5. Kentsel ncelikler ve programlarn kent yoksullarnn
ncelikleri ile rtmesi durumunda dahi, bu kesimle-
rin karar alma srelerinin dnda kalarak srece ya-
banclamalar, uygulamalarn etkisini azaltmaktadr,
6. Gettolarda etkin yurtta katlmnn gerekleebilmesi-
nin yolu, kent yoksullarnn beklentilerinin somut pro-
jelere dntrlerek kamusal ve zel kaynaklarn bu
alanlara ynlendirilmesinin salanmasdr,
7. Planlama srecinde toplanan veriler ve bu verilerin -
zmlenmesi, farkl deer yarglarna sahip kesimlerce
farkl kentsel politika ve kent planlar gelitirilmesinde
kullanlabilir. Dier bir deyile, toplanan veriler ok
farkl biimlerde deerlendirilip yorumlanarak almak
planlar hazrlanmasna temel oluturabilir.
Bu genel giriten sonra savunmac planlama yakla-
mnn nasl bir dnemde ortaya ktna, politik bilimle-
rin oulculuk kuramnn bu kuram zerindeki etkilerine
ve yaklamn ayrntl bir deerlendirilmesine geilebilir.
209
Kentsel Planlama Kuramlar
Bunu yaparken Davidoffun oulculuk ve Savunmac
Planlama (1965) balkl makalesi temel alnacak ve ku-
ram bu kapsamda daha yakndan incelenecektir.
SAVUNMACI
SAVUNMACI PLANLAMA YAKLASIMI
2.1. KURAMIN GELSTRLD YILLARDA ABDDE
TOPLUMSAL MUHALEFETN YKSELS
1960l yllarda Kta Avrupasndan balayarak dnyann
tmne hzla yaylan toplumsal muhalefet kent planlama-
sn da etkilemitir. Ban niversite genliinin ve sol li-
beral ve yeni Marksist aydnlarn ektii sistem kart ey-
lemler yerleik kurumlar da ciddi biimde sarsmtr. Av-
rupada sa iktidarlar bu sreten byk yara alp politik
dzeyde byk lde g yitirirken, evre lkelerde as-
keri darbelerle baskc rejimlerin iktidara geldii bilinmek-
tedir. ABDde ise en gl muhalefet, rklk ve yoksullu-
a kar kentsel alanlarda siyah nfus tarafndan gerekle-
tirilmitir. Martin Luther King ve Malcolm X gibi nderler,
siyahlarn ABDde kar karya kaldklar ak ve gizli rk
tavrlarn bu kesimin kent yoksullarnn en byk bl-
mn oluturmalarnn temel nedeni olduunu ileri sre-
rek, bir yandan siyahlarn ciddi bir muhalefet oda olarak
rgtlenmelerine, dier yandan da toplumun dier kesim-
lerince yllar boyu kanksanm bir olgu olarak grlen bu
konunun lke gndeminde n sralarda yer almasna yol
amlardr. lke dnda Vietnam halkna kar srdr-
len haksz sava ise, gen kesim sava kart eylemlerle bi-
lenerek hkmetlerin bu konudaki politikalarna ciddi bir
muhalefet oluturmutur. Davidoff (1965, s. 331)5 o gn-
lerin ortamn ve beklentilerini yle dile getiriyor:
5
Agy.
210
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
... gnmz, gemite dlenen aydnlanma ve adil de-
mokrasi taleplerinin gerekleebilecei bir dnem olabilir.
Irk ayrmn protesto eden seslerin gn getike oalmas,
rksal ve dier toplumsal adaletsizliklerin dzeltilmesinin
gerektii ynnde toplumu uyandrmaktadr. Kongrenin
refahn artrlmasna ynelik bir dizi karar almas ile Anaya-
sa Mahkemesinin yasalarn herkese eit koruma salamas-
nn ne anlama geldiine ilikin belirlemelerinde bu protes-
tolarn bir etkisi olduu gibi bu kapsamda yaplmas gere-
ken byk deiikliklere de kapy amaktadr.
Siyahlar ve yoksullatrlm kesimlere ynelik, hakl olarak
dile getirilen politik ve sosyal eitlik talebi, kamunun, top-
lumda tm yurttalar iin frsat eitlii salayacak kurumsal
temelleri oluturmasn gerektirmektedir.
Davidoffa gre, akllca bir planlama, yeni toplumsal he-
defler ve bunlar gerekletirmek iin gereken aralarn be-
lirlenmesini zorunlu klmaktadr. Gelecein toplumu kent-
sel alanlarda yaayacaktr ve ehir plancs da bu kentlerin
biimlendirilmesine ve ierik kazanmasna yardmc ola-
caktr.
zetle, tm kapitalist lkeler bu yeni muhalif sreten
ciddi biimde etkilenmiler ve kurumsal yaplarn bu talep-
ler dorultusunda gzden geirmek zorunda kalmlardr.
Planlamann bir kurum olarak bu sreten etkilenmemesi
olanakszd. Davidoffun akademik evrelerde nemli bir ki-
lometre ta olarak grlen savunmac planlama yakla-
mnn 1950li yllarda deil de 1960l yllarda gndeme
gelmesinin arkasnda toplumsal dzeyde yaanan alkant-
larn ok byk bir pay olduu aktr.
2.2. PLANLAMA KURUMU VE
PLANCININ DESEN ROL
Bu balk altnda ayr konudan sz etmek olanakldr.
Birincisi planlamann deien ilgi ve faaliyet alan, ikincisi
211
Kentsel Planlama Kuramlar
plancnn rol ncs ise planlama birimlerini kapsa-
maktadr.
2.2.1. Planlamann lgi ve Faaliyet Alan
Fiziksel Planlama Anlaynn Eletirisi
Davidoff (1965: 335-336)6 deien koullarn yeni bir plan-
lama anlayn ve beraberinde de yeni bir ehir plancs
modelini gndeme getirecei grndedir. ncelikle, ge-
lecein ehir plancs artk kentin salt fiziksel/meknsal so-
runlar ile snrl olarak tutum gelitiren bir uzman olma-
maldr. Fiziksel evrenin, belirlenimci bir biimde, sosyal
yaam dorudan etkileyecei gr terk edilmelidir.
Robert Frostun, planclar kentte salt fiziksel mekn d-
zenlemesiyle ilgilenen profesyoneller haline getiren iyi
meknsal evre iyi insanlar retir tezi terk edilmelidir
(Aktaran, Kaplan, 1973: 63). Gelecein planlama anlay,
kentsel alanlarda politik ve sosyal deerlerin tartlmas
ve deerlendirilmesiyle mmkn olacaktr. Byle bir du-
rumun kabul, plancnn tek bana bir teknisyen olarak
hareket etmesine neden olacak reetelerin de reddini ge-
rektirmektedir.
Davidoffa gre, fiziksel planlamay ehir planlamayla
eit sayan gr miyoptur. Bu yaklam planlamann ta-
rihsel gemii gz nne alndnda anlayla karlanabi-
lir, ancak kent nfusunu etkileyen saysz sorunla etkin bir
biimde mcadele edebilmek iin bilgi ve teknolojinin bir
araya getirilmesinin zorunlu olduu gnmzde bu anla-
yn terk edilmesi gerektii aktr. Gemite ehir plan-
lama mesleinin ilgisinin kentlerin fiziksel evreleriyle s-
nrl kalmas, planclarn, fiziksel yaplarla kentsel arsann
6
Agy.
212
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
kullanclarna hizmet etmekten te bir nitelik tamadk-
larn grmelerine engel olmutur. Dier bir deyile, fizik-
sel ilikiler ve koullar onlar kullananlara hizmet sunma-
nn dnda bir anlam veya nitelie sahip deildir. Yksek
ya da dk younluklar, yeil kuaklar, kark kullanm-
lar, konut alanlarna ynelik farkl tasarmlar, merkezde ya
da merkez dnda yer alan i merkezleri vb. bu alanlar
kullanan toplumsal kesimlerden bamsz olarak deer-
lendirildiklerinde kendi balarna ne iyi ne de kt
olarak deerlendirilebilirler. Kentsel doku kentsel mekn-
sal ilikileri ve koullar anlamamza yardmc olabilir, fa-
kat bu fiziksel doku ancak farkl kullanclar zerindeki
sosyal, ekonomik, psikolojik, fizyolojik ya da estetik etki-
leri ile birlikte ele alnmas durumunda bir deer atfedile-
cek zellik tarlar.
Sehir planlama mesleinin 1960l yllarda kentsel ye-
nileme alannda yaad deneyim, planc ilgisinin salt fi-
ziksel koullarla snrl kalmasnn ne denli yksek bedel-
lere mal olduunu gstermektedir. Kentlerde knt alan-
larnn ortadan kaldrlmas iin tahsis edilen fonlarn, top-
lumun iinde bulunduu fiziksel koullar iyiletirmek bir
yana, sosyal ve ekonomik kurumlarda iddetli tahribata
yol aacak sert sosyal tepkilere yol at bilinmektedir.
Meknsal dzeyde salt fiziksel verilerden yola karak al-
nan, rnein kamu eitim kurumlarnn ve sosyal konutla-
rn yer seimine ilikin kararlarn; rksal, etnik ve sosyoe-
konomik sonular tahminlerin tesinde byk sorunlara
yol amtr.
Ekonomik ve sosyal zmleme yntemleri konusun-
daki bilgisizlik ve umursamazlk kent planclarnn nfu-
sun farkl kesimleri iin hazrlanan projelerin maliyeti ve
kr hakknda yeterli bilgi sahibi olmakszn zm neri-
leri sunmalarna yol amaktadr. Yaanan olumsuz dene-
yimlere karn ehir planclar, kentteki sosyoekonomik
213
Kentsel Planlama Kuramlar
sorunlarn nedenlerini anlamaya ve uygun zmler geli-
tirmeye ynelik olarak kendilerini eitmek yoluna da git-
memilerdir.
Blgesel ulam projeleri erevesinde gelitirilen plan-
lama almalarna byk harcamalar yaplmtr; ancak
bu almalarda nfusun farkl sosyal ve ekonomik snfla-
rnn gereksinim ve becerilerinin ayn olmad gerei gz
ard edilmitir. Bir baka rnek, konut alanndan verilebi-
lir. Planclar, kamusal sosyal konutlarn kentin knt
blgelerinde konumlandrlmalarnn sonularn sorgu-
lamakta tereddt etmilerdir. Yerel ekonomik kalknma
alannda belirli sanayi birimleri nerilirken planclar top-
lumun ihtiya duyduu ikollarn nadiren incelemilerdir.
Ayrm yapma gerei duyulmadan herhangi bir iin bir di-
eri kadar gerekli olduu varsaylmtr. Her kamusal kay-
nak tahsisinde planclar tarafndan sorulmas gereken te-
mel politik sorular kimin, neyi, ne zaman, nerede, neden
ve nasl kazand olmaldr. Eer arazi kullanm ltleri
karar vermek iin tek veya balca standart olacak ise, bu
sorulara ak ve doyurucu yantlar verilmelidir.
Kentsel kalknmann temel unsuru olan arazi kulla-
nmn geni bir perspektifte ele alma gereksinimi salk,
refah ve rekreasyon gibi dier kullanmlar iin de geerli-
dir. Bir kenti ynetmek iin, ncelikle o ehrin geleceine
ynelik kararlar ieren bir plana gereksinim vardr. Byle
bir plana kamunun ilgi gsterebilmesi iin, plan toplumun
tm iin ynlendirici gce ve aklc bir temele sahip ol-
maldr.
Kent planlama uygulamalar asndan yukarda anlan
yorumlarn sonular unlar olabilir: Birincisi, resmi plan-
lama birimlerinin, kamunun ilgili grd her alana ili-
kin olarak plan hazrlamalarna izin verecek yasal dzen-
lemelerin yaplmasdr. kincisi, planlama eitiminin farkl
kamusal planlama alanlarnda uzmanlaacak planclar ye-
214
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
titirilmesini olanak verecek biimde yeniden yapland-
rlmasdr. ncs, fiziksel planlama alan dnda kalan ve deerlendirilmesiyle mmkn olacaktr. Durum byle
planclarn Sehir Planlama Odasna ye olmalarn sala-
yacak dzenlemeler yaplmasdr.
Yeni dnemin ehir plancs, fiziksel planlama yan s-
ra ekonomik planlama ve sosyal planlama ile de ilgilene-
cektir. Kent planclar artk herhangi bir belediye bakan-
nn ya da meclis yesinin alma alanna giren konularn
tmnn bilgisine sahip uzmanlar olmaldrlar. Belediye
bakanlarnn kentin ksa ve uzun erimli gereksinimlerini
ve beklentilerini deerlendirme konusunda eitilmi plan-
clarn yardmna gereksinimleri vardr. Kentlerimiz, sos-
yal ve ekonomik programlarnn yaama geirilmesini sa-
lamaya ynelik fiziksel planlama yaklamna ihtiya duy-
maktadr. Potansiyel kaynaklar bu erevede deerlendi-
rilmeli ve ncelikler belirlenmelidir.
Davidoff, fiziksel planlamann sonunun geldiini ima
etmediini, ancak fiziksel planlamann ehir planlamasn
oluturan btnn sadece bir paras olarak grlmesi ge-
rektiini belirtmektedir. Sehir planclar var olan uzman-
lklarna, mali konularda egdm salamann yan sra,
nerilecek programlarn yerel ynetimin sosyal, politik,
ekonomik kaynaklar zerindeki etkilerini aratrmak gibi
grevleri de eklemek zorundadrlar. oulcu bir ehir plan-
lama yaklamna ilerlik kazandrma ans, fiziksel norm-
larla ilikili olaand konulardan ok kentlilerin yaam-
sal sosyal ve ekonomik sorunlarna odaklanld lde
artacaktr.
Deer Yarglar ve Planlama likisi
Yukarda da deinildii gibi, Davidoffa gre gelecein
kent plancs artk kentin salt fiziksel/meknsal sorunlar
ile snrl olarak fikir reten bir uzman deildir. Gelecein
215
Kentsel Planlama Kuramlar
planlama anlay, politik ve sosyal deerlerin tartlmas
olunca, deer yarglarnn plan kararlar zerindeki etkisi
ve bunun planlama srecindeki yeri daha da nem kaza-
nacaktr.
Davidoff (1965: s. 331-332)7 kent planclarnn mak-
simize etmeye giritikleri deerleri ne kartmaktan ok,
-nesnellik adna- ehirlerin ilevsel ynlerine ilikin ara-
trmalar yaparak ie balamalarn neren grleri eleti-
rir. nk bu yaklam benimsemek, planlamann yapa-
ca katknn -kentin ilevsel ynlerini anlamak ve kent
koullarnn dzenlenmesi konusunda nerilerde bulun-
mak- byk lde azaltlmas ya da tmyle ortadan kal-
drlmas anlamna gelir.
Planlama ve dier siyasa gelitiren bilimlerde tutumla-
rn ve deerlerin nemini kltmeye girien bir baka
tartma da, byk toplumsal sorunlarn zmnn tek-
nik yntemlerin seimiyle dorudan ilikili olduu savdr.
Davidoffa gre, blmde sosyal adaletin temel sorun
olduu ekonomide byk sorunlar hl zmlenmi de-
ildir. Uluslar arasnda kaynak dalm konusu hl kar-
gaa iindedir. Refahn, bilginin, becerinin ve dier sosyal
mallarn toplumsal dalmnda adalet sorunu hl tart-
lmaktadr. Refahn ve dier sosyal mallarn snfsal payla-
myla ilgili sorunlarn zm teknik aralarla salanamaz,
zm toplumsal tutumlardaki farkllkta yatar.
Plancnn nerecei zm nerileri ulalmak istenen
amalara bal olduu iin, planlama eyleminin deer yar-
glarndan bamsz olmas sz konusu olamaz. Deer yar-
glar aklc bir karar alma srecinin kanlmaz unsurlar-
dr; bu nedenle de plancnn benimsedii/savunduu de-
er yarglarnn neler olduu aka ortaya konulmaldr.
7
Agy.
216
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
Planclar nerilerinin ardnda yatan deer yarglarn ak
yreklilikle dillendirmelerinin tesinde, bu deerleri onay-
lamal, onlara sahip kmal ve doru sayd deerlerin
avukatln da yapmaldrlar.
Farkl kar gruplarnn var olduu bir toplumda ne-
yin kamu yararna olduunun belirlenmesi her zaman tar-
tma konusu olmutur. Kentin gelecekte alaca biime
nasl ve hangi aralarla ulalacan aklamakla ykml sre, profesyonel bir avukatn varln gerektirir. Avukat,
olan planclar, politik yapnn belirledii atma ortamna
dorudan ve akyreklilikle katlmaldr. Dahas planclar,
bu politik srece hem hkmetin hem de sivil toplum r-
gtlerinin veya bireylerin karlarn savunan avukatlar
olarak katlmaldr.
Davidoff ehir planclarnn farkl kar gruplarnn
benimseyecekleri almak plan nerileri hazrlayp bunlar
savunmalarn nerirken, bu yaklamn etkin ve salkl
bir demokrasinin gerei olduuna da dikkat eker. Bu yol-
la, vatandalar kamu politikalarnn oluturulmasnda faal
rol oynayacaklar etkili bir kent demokrasisinin kurulma-
sna katkda bulunacaklardr. Demokrasilerde uygun siya-
salar politik tartma sreci iinde belirlenirler. Doru ey-
lem her zaman bir tercih ve seim konusudur. Ancak, b-
rokratik bir ada, tercihlerin/seimlerin kamusal tutum
esas alnarak ve en geni katlmla yaplmasna zen gste-
rilmelidir.
Davidoff, refah devleti yaklamnn benimsendii ve
planlama faaliyetlerinde merkezi hkmetin etkinliinin
gittike artt 1960l yllarda, kentsel politikann yerel ve
zellemi tekil kar talepleri ile merkezi denetimin artan
gcnn dengelemesi gerektiine dikkat eker. Bir btn
olarak toplumun yan sra, aznlklarn refah da destek-
lenmelidir; kent planlamas kamu yararndaki bu atal-
lanma gz nne alnarak yeniden yaplandrlmal ve uy-
gulanmaldr.
217
Kentsel Planlama Kuramlar
Demokraside ideal politik sre, hukuksal srete ol-
duu gibi, gerein aratrlmas ynnde olmaldr. Poli-
tik srete de greceli geree, yani adil bir karara ula-
mak iin hukuk alannda kullanlan aralara -adil bir teb-
ligat, dava ile ilgili kantlarn toplanmas, apraz soru-
turma, kstsz savunma hakk, akla yatkn karar- bavu-
rulmaldr. ki ya da daha fazla taraf ve savlarn olduu bu
bir bireyi, grubu ya da rgt temsil eder. Avukat mvek-
kilinin haklarn onun ve ikna etmeye alt karar alc-
larn anlayabilecei bir dille anlatmak ve savunmak duru-
mundadr.
Planlama sreci eer demokratik bir kent ynetiminin
olumasna katkda bulunacaksa, bu sre vatandalarn
katlmn dlamamal, tersine iermelidir. ermek sade-
ce vatandalarn seslerini duyurmalarna olanak tanmak
deildir. Sre ayn zamanda planlama nerilerinin altnda
yatan nedenler konusunda kentlilerin bilgi sahibi olmala-
rnn salanmasdr.
Gemite uygulanan tekil (niter) plan yaklam, va-
tandalar planlama srecine katlmaktan soutan ve uzak-
latran bir anlaya sahiptir. Bu yaklama gre, yerel y-
netimlerde kapsaml plan hazrlayabilecek tek bir resmi
planlama birimi olmaldr. Neden bir yerel birimde o yer-
leme iin plan hazrlayabilecek baka bir rgt olmasn?,
Neden sadece tek bir devlet dairesi o yerlemede yaayan
halkn genel ve zgl hedeflerini belirlesin ve bu hedeflere
ulamak iin gereken strateji ve maliyet nerilerinde bu-
lunsun?, Neden birden fazla plan olmasn? sorular ise
yantsz kalmaktadr.
Kapsaml aklc planlama kuram almak plan neri-
lerinin resmi planlama birimi tarafndan gelitirileceini
varsayar. Kurama gre, aklcln gerei olarak, planla be-
lirlenen amaca ulalmasn salayacak tm aralar, olabi-
218
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
lecek tm seenekler gz nnde bulundurulmaldr. An-
cak resmi planlama birimlerine almak planlar hazrlama-
larn nermek, uygulamada bu birimlerde alan planc-
larn srtna birka temsili almak icat etme ykn yk- sine de katkda bulunacaktr.
lemek anlamna gelmektedir. Bununla planclardan, poli-
tik yelpazenin bir modelini ina etmeleri beklenmektedir.
Bu grev plancya byk bir yk ykledii gibi, uygulana-
cak plann sonularndan dorudan etkilenecek olan farkl
kar gruplarnn kendi almak plan nerileri gelitirmele-
rine de olanak tanmaz.
Davidoff yerel ve ulusal dzeyde politik rekabetin sa-
lkl bir ey olarak grlmesine karn, ehir planlamasn-
da rekabeti eletirinin meru saylmamasna kar kar.
Kent planlarnn salt devlet kurumlarnca hazrland ve
aznlk planlarna izin verilmeyen gnmz uygulamasn-
da tm profesyonellere, resmi planlama biriminin destek-
ledii hedefler dorultusunda almalar iin bask uygu-
landna dikkat eker. Davidoffa gre, demokratik bir or-
tamda resmi planlama birimine muhalefet etmek, ona des-
tek olmak kadar normal ve uygun saylmaldr. Resmi plan-
lama birimince hazrlanan planlarn her zaman toplumun
tm kesimlerinin yararna kararlar rettii sylenemez;
uygulamaya konulan planlar istenmeyen sonulara da ne-
den olabilir.
oulcu planlama modelini destekleyen Davidoff, ileri
srd tm eletirilere karn resmi planlama biriminin
nemini kmsemediini de zellikle belirtir. Planlama
birimi toplumun geleceine ynelik olarak gelitirdii he-
defler dorultusunda planlama kararlar retebilmelidir,
ancak plan hazrlayan yegne birim de olmamaldr. Aksi
takdirde, bu birimler toplumun farkl kesimlerinin potan-
siyel ynelimleri hakknda yeterince bilgi sahibi olmaya-
caklar iin, s zmlemelere dayal olarak hazrlanan
plann uygulanmasnda, toplum kadar plann sahibi olan
219
Kentsel Planlama Kuramlar
resmi planlama birimi de sknt ekecektir. Birden ok
plan tarafndan desteklenen politik tartmalar, resmi pla-
nn hazrlanmas srecinde aklclk dzeyinin ykselme-
Resmi planlama birimi dnda farkl kar gruplarnn
almak planlar hazrlatarak bunlar savunmas, ehir plan-
lama mesleinin geliimine de ivme kazandracaktr. n-
celikle, bu yolla kamu toplumun farkl kesimlerince benim-
senen farkl almaklar da bulunabilecei konusunda bilgi
sahibi olacaktr. Mevcut uygulamada her ne kadar birka
temsili almak plan hazrlansa da planclarn tm see-
neklere ayn uzaklkta olmad ve gnllerinde yatan tek
bir almak olduu bilinmektedir. Kapsaml aklc planla-
ma yandalarnn planclarn tm almaklara ayn uzak-
lkta olmalar ynndeki uyarlara verilen yant ise plan-
clardan onaylamadklar almaklar sergilemelerini nasl
beklersiniz? ynnde olmaktadr. Buna karlk, plancla-
rn da avukatlar gibi tmyle benimsemedikleri ya da kar-
olduklar konular da savunacak bir profesyonel ykm-
llkleri olduu ileri srlebilir. Ancak, oulcu planlama
sisteminin yaama geirilmesi durumunda, resmi planlama
birimi almak planlar sergilemek gibi bir sorumluluk ve
ykten ksmen de olsa kurtulacaktr. nk almak plan-
lar artk resmi planlama biriminin dnda bu birimle ayn
fikirde olmayan kar gruplar tarafndan sunulacaktr. Bu
ekilde retilen planlar, salt almaklar dizisini tamamla-
maya abalayan aklc planclarn zihin altrmas dze-
yinde kalmayacak, ayn zamanda bu almaklar savunan
kesimlerin kkl inanlarn da temsil edecektir.
Savunmac ve oulcu planlama anlaynn planlama
uygulamalarnn geliimine ikinci katks da, resmi plan-
lama biriminin kendi hazrlad plana politik destek bul-
mak iin dier planlama gruplaryla rekabet etmek zorun-
da kalmasyla salanacaktr. Muhalefet ya da farkl kar
220
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
gruplar tarafndan hazrlanan almak planlarn olmamas
durumunda ise, resmi planlama biriminin yapt iin kali-
tesini ya da plan retme hzn artrma ynnde bir drt
olmayacaktr. Bugnk uygulamada semene, ya resmi
planlama biriminin hazrlad plan benimsemesi ya da
plansz bir gelime seenekleri sunulmaktadr.
oulcu planlama yaklamnn planlama uygulamala-
rnn geliimine salayabilecei nc katk ise resmi ku-
rulularca hazrlanan planlar eletirenlerin, uygun gr-
medikleri plan eletirmekle kalmayp daha iyi planlar
retmeleri yolunda zorlamak olacaktr.
oulcu Toplumun Planlama Yaklam ve Katlm
ABDde yerel dzeyde kent planlarnn uygulama srecin-
de, hazrlanan planla ilgili olarak sivil rgtler grle-
rini planlama birimine iletebilmektedirler. Yurtta Kat-
lmna ilikin dzenleme yasal bir zorunluluk olarak bu
gelenein yerlemesine katkda bulunmutur. Ancak kat-
lmla ilgili yaanan temel sorun, yurttalarn ve sivil rgt-
lerin grlerinin sadece plan hazrlandktan sonra bil-
dirmelerine izin verilmesidir. Dier bir deyile, mevcut
uygulamada bu kesimlerin plan hazrlanmadan nce kendi
hedef ve amalarn aklayarak planlarn oluumunu etki-
lemeleri beklenmemektedir. Halkn planlarn hazrlanma-
snda etkin rol oynayamamas, brokrasinin toplumdaki
arlna ve belediye uygulamalarna ynelik olarak parti
politikalarnn tarihsel olarak zayf kalmasna balanabilir.
Davidoff rgtl halk katlmna duyulan gereksinim a-
sndan ABD toplumunun iinde bulunduu durumu utan
verici olarak tanmlamaktadr. Ona gre, gelimi bir de-
mokraside halk katlm birincil standart olmaldr.
Hangi rgtlerin oulcu planlama srecinde yer al-
mas beklenmelidir? Bu rgtlerin ban politik partiler
221
Kentsel Planlama Kuramlar
ekmelidir. Ancak, yerel politik rgtlerin temsil ettikleri
kesimleri savunan plan ve programlar hazrlamak konu-
sunda ilgi, istek, bilgi ve yetenekleri olduunu sylemek
zordur. Yine de tm su profesyonel politikaclar zerine
yklenmemelidir; nk partilerin kaytl yelerinin poli-
tikaclardan bu ynde bir talepleri olduu da sylenemez.
deal bir durumda yerel partiler, kentsel geliimi ynlendi-
ren nazm plan nerileri hazrlamal ve semenleri ile bu
konuyu tartacaklar politik platformlar oluturmaldrlar.
Bu hayalin gereklemesi uzun zaman alabilir, ite bu sre
iinde toplumdaki dier kar gruplar bu a kapatacak
nlemleri almaldr.
Politik partilere ek olarak kent planlarnn hazrlan-
masnda grev alabilecek ikinci bir rgtlenme, savunduk-
lar belirli kamusal politikalar dorultusunda grlerini
aklayan kar gruplarnn temsilcilerinden oluabilir. Bu
kapsamda ilk akla gelen rgtler olarak sanayi ve ticaret
odalar, emlakclar, sendikalar, yurtta haklarn savunan
gruplar, sivil toplum rgtleri, yoksullukla sava konsey-
leri vb. saylabilir. Bu kar gruplar kent planlarna ilikin
olarak zaman zaman grlerini bildirerek taraf olurlar;
ancak kendi balarna bamsz bir plan nerisi gelitirdik-
leri sylenemez. Dier yandan, tek bir kar grubunun n-
grd plann toplumun tm tarafndan benimsenme-
sinin sorun yarataca da aktr.
Kent planlarnn hazrlanmasnda grev alabilecek
nc rgt dizisini, belirli bir konuyla snrl olarak
oluan geici nitelikli yaplanmalar oluturur. Bu rgtler,
belirli politikalara kar muhalefet etmek zere (ad hoc)
oluturulurlar ve belirli bir alan ve konuyla snrl olarak
ilev grrler. Byle bir gruba rnek olarak, bir kentsel
yenileme projesine kar ya da bir kamu tesisinin kurula-
ca yer konusunda mcadele etmek zere oluturulan
mahalle dernekleri verilebilir. Bu tr rgtler, karlarna
222
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
daha iyi hizmet edebilecek almak planlar hazrlanmas
iin abalayabilirler.
Etkin ve aklc bir planlama yaklam oulcu plan-
lama modelinin kent leinde rgtler dzeyinde bala-
tlmasn ngrecektir, ancak bu uygulamann mahalle
dzeyinde balatlmas daha gerekidir. Merkezi planla-
ma birimi ile mahalle rgt arasndaki elikiden kay-
naklanan ekime gerekten salkl sonu verebilir. Bu
durum, refah politikalarnn ve bu politikalarn bireyler ve
aznlk gruplarnn haklaryla ilikisinin belirginlemesine
ve daha iyi tanmlanmasna olanak salayabilir.
Bir dier soru ise oulcu planlama yaklamnn ge-
rektirdii mali kaynan nasl salanacayla ilintilidir.
Kimi rgtler, bir plann hazrlanmasnda sponsor olabile-
cek kaynaklara sahipken, birok grup iin bu durum ge-
erli deildir. oulcu planlamann toplum tarafndan be-
nimsenmesi ve daha etkin ve demokratik bir kent modeli-
nin gelitirilmesine katkda bulunacana inanlmas du-
rumunda vakflardan ve ynetimden destek bulunabilir.
Merkezi hkmetin yurttalarn kendi yaadklar sosyal
evrenin geleceine ynelik ilgisinin bu modelle tevik
edileceine inanmas ve yrrlkteki yurtta katlm prog- rin savunucusu da olmaldr.
ramlarndan daha etkin bir ara olarak grmesi duru-
munda bu projeye mali destek salamas beklenebilir. o-
ulcu planlama anlayna merkezi hkmet destei, bu
modelin kentsel yenileme planlaryla bir mcadele arac
olarak deil de, resmi planlama birimlerinin daha iyi plan-
lar hazrlamasn zendirmeye ynelik olarak ilev grece-
ine inanmas durumunda beklenmelidir.
2.2.2. Avukat Olarak Planc
Savunmac planlama yaklam, oulcu planlamann uy-
gulanabilecei bir ortamn salanmas durumunda, kentin
223
Kentsel Planlama Kuramlar
nasl gelimesi gerektii konusundaki farkl grlere pro-
fesyonel bir destek sunmann arac durumuna gelir. o-
ulculuk, politik rekabet ortamnn olumasn destekle-
yen bir gr olarak planlama srecini tanmlarken, sa-
vunmac planlama yaklam da sre iinde bir profesyo-
nel olarak plancnn sergileyecei rol betimler. Tekil ras-
yonel kapsaml planlamann hkim olduu yerde avukatl-
n nemi yoktur, nk plan resmi planlama birimi tara-
fndan hazrland iin, rekabete ya ok snrl dzeyde ya
da hi yer verilmez (Davidoff, 1965, s. 333-334).8
Hukuk alannda avukatlar herhangi bir olay ya da i-
lemle ilgili olarak kendilerinin ve mvekkillerinin hukuka
uygunluk ya da adalet anlay iin dava aar. Avukat ola-
rak planc da kendisinin ve mvekkilinin iyi bir kent ve
toplumsal yaam beklentisi dorultusunda dava aacaktr.
Avukat planc, mvekkilini sadece bilgilendiren bir kii
olmann tesinde bir sorumluluk stlenmelidir; nk
planc mevcut eilimlerin zmlemesini yapabilir, kentin
gelecekte alaca biim ve bunun kentliler zerindeki etki-
lerini zihninde canlandrabilir. Tm bu uzmanlk bilgisi ve
deneyiminin tesinde planc zgl ve inandrc zmle-
Avukat planc mvekkiline kar sorumludur ve onun
grlerinin savunucusudur; ancak bu durum plancnn
kendi gr ve bilgisi dorultusunda mvekkilini etkile-
memesi gerektii anlamna gelmez. oulcu planlama an-
laynn uyguland bir ortamda ise farkl yaklamlar
destekleyen plan hazrlama birimleri olaca iin, avukat
plancnn kendi grlerine en yakn planlama birimlerin-
de i bulabilme olana da olacaktr. Ancak gnmz plan-
lama anlaynda kamuda alan planclarn ne yazk ki
byle bir anslar yok.
8
Agy.
224
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
Avukat planc, her eyden nce bir kent plancs ola-
caktr ve plann hazrlanmas dahil planlama srecinin
ierdii tm unsurlar konusunda mvekkiline kar so-
rumlu olacaktr. Avukat planc, dier planlama birimlerin-
ce hazrlanan kent planlarnda ileri srlen savlar da dik-
kate alan ve onlarn neden geersiz olduklarn gsteren
bir plan hazrlamaldr. Avukat plancnn hazrlad plan
savunmas hukukta bir davann savunulmasna benzer bir
sre izleyecektir. oulcu planlamann yarmac zellii,
kent planlarnn kant gerektirmeyen bir terminoloji ile
doruluklar ve geerliklileri tartlmayan belgeler olarak
sunulmas ynndeki gelenei altst etmekte yararl ola-
caktr.
Gnmz planlama pratiinin bir ciddi sknt kayna
da almak plan nerilerinin deerlendirilmesine ynelik
tekniklerin gelitirilememi olmasdr. Maliyet/yarar analizi
gibi teknikler -kendi balarna ele alndklarnda- planlarn
hazrlanmasnda hangi deer yarglarndan yola kldna
ilikin verilerin deerlendirilmesinde yararl olamamaktadr.
Savunmac planlama anlay ile hazrlanan planlarda te-
melde yatan deer yarglar daha net olarak ortaya konula-
ca iin sosyal maliyet ve kr tanmlar da daha ak yap-
labilecek ve bu da plan deerlendirme srecinin ileyiine
byk oranda yardmc olacaktr. Ayrca birden ok deer
ve deer sistemi olduundan, planlarn tarafsz bir zeminde
deerlendirilmesinin olanakl olmad ve ne kadar farkl
deer sistemi varsa o kadar ok da deerlendirme sistemi
olmas gerektii de aklk kazanacaktr.
Savunmac planlama anlaynn ilevlerinden biri de,
planlarn hazrlanmasnda toplanan verilerin bavurulan
aratrma yntemlerinin de plancnn savunduu kesimin
karlarna uygun biimde farkllk gsterebileceidir. Di-
er bir deyile, tmyle yansz ve nesnel bir teknik ilem
gibi grlen ve sunulan planlama evrelerinin bile deer
225
Kentsel Planlama Kuramlar
yarglar ve ideolojiyle biimlendirilebilecei gzden uzak
tutulmamaldr. Avukat planc dier planlarn temelinde
yatan nyarg ve ideolojik tutumlar sergileyerek muhalif
planlar eletiren bir kii olarak hukuk alanndaki apraz
sorgulama tekniine benzer bir yntemin plan deerlen-
dirme srecinde uygulanmasn da salayabilecektir. Ancak,
avukat planc her zaman yarmac bir ortamda almaz,
byk lde eitici bir rol de stlenir. Bu balamda plan-
cnn grevi, resmi planlama birimini de kapsamak zere,
tm dier gruplar savunuculuunu yapt kesimin iinde
bulunduu koullar, sorunlar ve gr alar konusunda
bilgilendirmektir. Ayrca planc mvekkillerini planlamaya
ilikin olarak sahip olduklar haklardan, yerel ynetimin
planlamaya ilikin projelerinden ve onlar etkileyebilecek
kentsel programlardan haberdar eder. Avukat planc, m-
vekkili olduu rgtl kesimin gr ve isteklerinin ak-
lk kazanmasna, bu grlerin ifade edilmesine ve destek
bulmasna yardmc olmak iin youn bir aba gstermeli-
dir.
Savunmac planlama yaklam ABDde kentsel yeni-
leme uygulamalarnn gittike daha ok insan etkilemeye
balad koullarda ortaya kmaya balamtr. Kentsel
yenileme almalarnn byk lde bata siyahlar ol-
mak zere kent yoksullarn etkilemesi bu programlara
ynelik ciddi bir muhalefetin olumasna yol amtr. Sa-
vunmac planlama kuram yerel ynetimlerin de bu muha-
lefet karsnda kendi uygulamalarn sorgulamaya bala-
dklar bir dnemde filizlenmitir. Davidoffa gre savun-
mac planlamada olduka yol alnm olmasna karn bu
yolun byk blm profesyonel planclardan ok kentle-
rin yoksul kesimlerine hizmet veren toplum alanlar ya
da renci gruplar tarafndan gerekletirilmitir.
oulculuk ve savunmaclk, bir kentte yaayan tm
toplum kesimlerinin gelecekteki koullarnn gzetilmesi-
226
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
nin aralar olarak dnlmelidir. Ancak, gnmzde
planclarn yardmna zellikle gereksinimi olan toplumsal
kesim dar gelirli aileleri temsil eden rgtlerdir. Yoksulla-
rn iinde bulunduklar koullara duyulan ilginin toplum-
sal eylem programlar araclyla kurumsallamas ile plan-
clarn bu kesimlerle birlikte planlama almalar yapma-
larnn ortam salanm olacaktr. Kentin bu kesimleri iin
hazrlanan planlar, yoksullukla mcadele yollarn ara-
trmal ve rgtlenmi kent yoksullar ile benzer durum-
daki ailelere yeni ve daha iyi frsatlar sunmaldr. Bu rgt-
lere verilecek planlama desteinin parasal boyutu, ksmen
de olsa, yerel dzeyde var olan Yoksullukla Mcadele
Konseylerine tahsis edilen fonlarla giderilebilir.
2.2.3. Kamu Planlama Birimi
Davidoffa (1965, s. 335)9 gre, etkin bir demokratik plan-
lama anlaynn yaama geirilmesinin nndeki en b-
yk engellerinden biri topluma kar sorumluluk tama-
yan, khnelemi bir kurum olan planlama komisyonla-
rdr. Kentsel politikalarn oluturulmas ve uygulanmas
kamu yarar kavram ile dorudan ilintili olduu iin, bu
kapsamda ortaya kacak sorunlarn da var olan demokra-
tik kurallar erevesinde karara balanmas gerekir. Bu
durumda aldklar kararlarla kentlilerin sosyal ve ekono-
mik yaamlarn dorudan etkileyen bamsz komisyonla-
rn planlama konularnda yetkili karar organlar olmalar-
nn gerekelerini savunmak gtr. Kent planlamasnn ilk
dnemlerine karlk gelen 1950li yllarda resmi planlama
birimlerinin belediye bakanna bal bir mdrlk olarak
kurumsallamas grne kar ileri srlen bamsz partilerinin grleri aklk kazanmal, muhafazakr ve
planlama komisyonlarnn oluturulmas ynndeki tezle-
9
Agy.
227
Kentsel Planlama Kuramlar
rin zerinden on yldan uzun bir sre getiini vurgulayan
Davidoff bu modelin terk edilmesinin zamannn geldiini
aadaki gerekelerle ileri srmektedir:
ncelikle, bu komisyonlar seimle greve gelmi kii-
lerden olumadklar iin planlama ilevi yerel politikadan
ayrm durumdadr. Bamsz planlama komisyonlarnn
kentlilerin politik desteine gereksinimleri olmad gibi,
semenlere kar da dorudan sorumlu deildirler; se-
menler de en iyi durumda bile genellikle planlama komis-
yonuna kar ilgisizdirler.
Resmi planlama komisyonlar, 20. yzyl balarnda
muhafazakr reform hareketinin rn olarak ortaya k-
mlardr. Bu dnemde politika kirli bir ura olarak g-
rlmtr. Planlama Komisyonlar, iyi niyetli insanlarn
bir sorunu kapsaml ve tarafsz bir biimde ele aldklarnda
en doru zm bulacaklarna inanlan yakn gemiin
yadigrdr. Planlama komisyonlar hibir seim blgesine
kar sorumlu deildirler. Bakanlar hari komisyon ye-
leri kentliler tarafndan fazla tannmaz. Genelde komisyon
yeleri kentsel politikalar konusunda bireysel grlerini
aklamaktan ekinirler ve grlerini grup karar iine
gmmeyi yelerler. Karar almada bylesine sekinci (aris-
tokrat) ve antidemokratik bir kurumsal yapnn neden h-
l srdrldn kavramak zordur. Kamusal planlama
ilevi, seimle greve gelmi yerel ynetimlerin ya yrt-
me ya da yasama organnda veya ikisinde birden yrtl-
melidir. Bu ayrm daha da gelitirerek yasama organnda
aznlk ve ounluk parti gruplarnn planlama personeli-
nin kurulmasn nermek mmkndr. Daha ak bir ne-
riyle, kentsel gelimeye ilikin olarak iktidar ve muhalefet
liberallerin politik yaklamlarna bal olarak piyasay ya
da devlet denetimini ne karttklar farkl kent planlar
olmaldr.
228
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
Gelecee ynelik olarak bir kentin izleyecei olas pek
ok yol vardr ve bu farkl vizyonlarn ifadelendirildii
farkl plan almaklar da olacaktr. Almak plan nerile-
rinin kentin geleceine ilikin olarak nasl bir vizyon n-
grdklerinin kentlilere aklanmas gerekirken kamuoyu
bu konuda bilgilendirilmemektedir. Almak kent model-
leri sunan raporlarn yer ald plan almalarnda planlar
arasndaki farkllk halkn anlayaca bir dille aklanma-
maktadr. Bu raporlarda profesyonel bir jargon kullanl-
maktadr ve ou kez de sahte almaklar sunulmaktadr.
Bu ekilde hazrlanan almak plan nerilerinde sosyal,
ekonomik ve politik seeneklerden ok kentlerde arazi
kullanmna ilikin teknik ierikli almaklar sunmakla ye-
tinilmektedir.
Bamsz ve halka kar sorumluluu olmayan plan-
lama komisyonlar ile tekil (rasyonel, kapsaml) planlama
uygulamas kukusuz birlikte olmamaldr. Ayr ayr, tek
balarna, kentsel politikalara ynelik aydnlanmac bir
tartma yapma olasln ruhsuzlatran bu yaklamlar, ine inanlan ideolojisi ve deer yarglarnca belirleniyor-
birlikte ilev grdklerinde durumu daha da zorlatrmak-
tadrlar. Buna bir de niteliklerini yukarda zetlediimiz
khne kent planlamas kavram eklendiinde umutlar iyi-
ce azalmaktadr. Bu eskimi ve ypranm lnn ortak
yanlar, her birinde ehir planlama ve kentsel gelime kav-
ramlarnn salt fiziksel planlamayla zde grlmesidir.
SONU VE DE
DEERLENDRME
Davidoff tarafndan gelitirilen savunmac planlama yak-
lam ve avukat planc kavramnn ortaya atl 1960l politik g kimi sol evrelerin savladklar gibi belirli top-
yllarn ikinci yarsna denk der. Yukarda da deindii-
miz gibi, bu dnemin tarihsel ve toplumsal zellikleri bu
trden bir kuramn gelitirilmesine uygun bir toplumsal
muhalefet ortam oluturmaktayd. ABDde byk bunal-
229
Kentsel Planlama Kuramlar
mn etkilerinin sregeldii ve birok alanda planlama kav-
ramnn etkisinin byk lde artt 1930lu yllarn
ikinci yarsndan balayarak etkili olan New Deal politi-
kalar ile kaynak datmnda merkezi hkmete verilen
ar yetkiler, yerel ynetimlerin byk lde dlanma-
sna ve yerel politikaclarn glerini byk lde yitir-
melerine yol amt. Buna ek olarak, yine bu dnemde,
yerel seimlerde kent iinde mahalle dzeyine karlk ge-
len dar blge sistemi yerine kent btnnn esas alnd
seim modelinin uygulanmas, kent planlamasna ynelik
kararlarn alnmasnda kentin farkl kesimlerinin istemle-
rinin gz nne alnmasn politik adan ok da yaamsal
klmyordu. Bu dnemde bata byk kentler olmak zere
ou yerlemede planlama ilevi grece bamsz resmi
planlama birimlerine ya da brokrat kent yneticilerine
braklmt. Bylece, ABD kentlerinde planlama faaliyetle-
ri byk lde, beyaz, Protestan, orta snf yelerinin
drst, tarafsz ve kentin tmnn karlarn temsil etti-
du. Bu yapda aznlklara ve siyahlara sz hakk yoktu
(Kaplan, 1973: 64).10
Bu bakmdan savunmac planlama anlaynn ardnda
yatan kuramsal ereve ile o dnemin tarihsel ve toplum-
sal oluumlarn birlikte incelemek gerekir. Buna gre, ku-
ramsal dzeyde oulculuk olarak adlandrlan politika
kuramn temel alan bu yaklama gre gelimi kapitalist
toplumlar, karlar atan ok sayda farkl kar grubu-
nun politik glerini en oa kartmak iin mcadele et-
tikleri bir toplumsal yap olutururlar. Bu kurama gre,
lumsal snflarn elinde toplanm olmaktan ok, birbirle-
riyle atan ok saydaki kar grubu arasnda olduka
10
Agy.
230
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
dengeli bir biimde dalmtr. Devlet bu toplumsal yap-
da bir tr arabulucu, uzlatrc ilevini grr ve hibir
toplumsal grubun dierleri zerinde mutlak bir hkimiyet
kurmasna izin vermez. Politik bilimlerde gerek muhafa-
zakr, gerekse Marksist kesimlerce ciddi biimde eletirilen
bu kuramn ayrntlar bizi bu aamada fazla ilgilendirmiyor;
ancak savunmac planlama kuramnn hangi kuramsal te-
mele oturduunu anlamak asndan politik bilimlerde o-
ulcu kuram ana izgileriyle bilinmelidir.
Savunmac planlama yaklamnn gelitirildii tarih-
sel dnem dnyada ve ABDde toplumsal muhalefetin g-
lendii ve sesini gr bir biimde ykselttii bir dnemdir.
Bu kapsamda ABDde lke btnnde, genel olarak kent
yoksullar, zel olarak da siyahlar ve aznlklar daha fazla
demokratik hak ve zgrlk talepleriyle hkmetleri ciddi
bir bask altnda tutmaktayd. Herkes gibi akademik evre-
ler de bu gelimelerden dorudan etkilenmekte ve zellik-
le toplumbilimleriyle ilgili kesim bu muhalif kesimlerin ta-
leplerini anlamaya ve kapitalist sistem iinde zm yolla-
r bulmaya alyordu.
te, Davidoff kuramn byle bir kuramsal ereve ve
toplumsal muhalefet ortamnda gelitirmitir. Davidoffun
yaklamnda bu iki nemli olgu, planlama kuram ve uy-
gulamasna ynelik olarak gelitirdii modelde birletiril-
mekte ve dneminde yaanan sorunlara sistem iinde ka-
larak bir alm salanmasna allmaktayd.
Buna gre, kuramsal dzeyde yaplan ilk eletiri kent
planlamann ieriine ynelik oldu. Planlama artk salt fi-
zik meknla ilgilenen bir bilim dal olamazd; nk plan-
clarn aldklar kararlar kent btnn dolayl olarak et-
kilese bile uygulamann yapld mahalle ya da semtte ya-
ayanlarn tm yaamn dorudan etkiliyordu. Bu nedenle
Davidoff, planclarn bu byk sorumluluun farknda
olmalarn ve hazrladklar plan ve projelerin kentte yaa-
231
Kentsel Planlama Kuramlar
yanlar zerindeki sosyal, ekonomik ve politik etkilerini
kavramalar ve ona gre tutum almalar gerektiini belirti-
yordu. Tam da bu nedenden dolay, toplumun oulcu
yapsnn nemi zerinde durmakta ve tekil (niter) plan-
lama olarak adlandrd kapsaml planlama anlaynda iz-
lenen sreci ciddi biimde eletiriyordu. Ona gre ideal
planlama yaklam her bir kar grubunun kendi dledii
kent modeline uygun kent plann hazrlamas ve kentlile-
rin bu almak planlar arasnda seim yapmasna frsat ve-
rilmesidir. Bu nedenle de, topluma kar dorudan sorum-
luluu olmayan, bamsz resmi planlama birimlerince ha-
zrlanan planlarn tekelci konumunun ortadan kaldrlma-
s gerektiine inanyordu.
Kent plancs da bu yeni modele uygun olarak yeni i-
levler stlenecektir. Yeni istemler dorultusunda planlama
mesleinin yeleri ada felsefe, sosyal alma, hukuk,
sosyal bilimler ve kentsel tasarm hakknda bilgili insan-
lardan olumaldr. Planclar bu saylan alanlarn her bi-
rinde uzman olmasa da bu alanlardan en az biri zerinde
derin bir bilgiye sahip olmal ve bu konuda ikna edici
aklamalarda bulunabilmelidir. Ayrca planclar artk salt
resmi planlama birimlerinde alan ve ou kez benim-
semedikleri planlarn savunucusu olmak zorunda da kal-
mayacaklardr. Toplumun farkl kesimleri kendi karlar
ile uyumlu planlar hazrlanmasn isteyecekler, bu planlar
hazrlayan planclar da dier almak planlara kar savun-
duklar kesimler iin hazrladklar planlarn avukatln
yapacaklardr. Bu erevede en savunmasz ve gsz ke-
sim olan kent yoksullar ve siyahlarn talepleri ne k-
maktadr. Davidoff kamu ve/veya vakflar bu kesimlerin
haklarn savunacak almak planlar hazrlanabilmesi iin
gerekli mali kaynaklar salayabilecekleri kansndadr.
Kukusuz, bu model, oulcu toplum tezi ile uyumlu
biimde kapitalist toplumda merkezi ya da yerel dzeyde
232
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...
var olan kar gruplarnn hibirinin tek bana belirleyici
bir gce sahip olmad ya da devlet tarafndan buna izin
verilmeyecei temel varsaym zerine kuruludur, ki bu
yaklam ABDde yerel politika zmlemesi yapan birok
aratrmac tarafndan ciddi biimde eletirilmi ve geersiz-
liine ilikin olarak olduka gl kantlar ve rnekler orta-
ya konulmutur. Kapitalist toplumlar hi de -liberallerin
varsayd gibi- farkl toplum kesimlerinin grece dengeli
g yapsna sahip olduklar bir politik yap sergilemezler.
Sermaye ve emek genel elikisi yan sra, toplumun rgt-
l ve rgtsz kesimleri arasndaki g dalm ciddi l- sl belirlenecei, bu belirlemenin tm kar gruplarn kap-
de eitsiz olduu gibi, her bir kategori kendi iinde de
trde bir yap oluturmamaktadr.
Byle bir oulcu yapnn varl kabul edilse bile, bir-
ok soru yine yantsz kalmaktadr. rnein, kentlerde bu
anlamda ka farkl kar grubu tanmlanabilir ve gleri
bu denli dengesizlik gsteren bu yapda kesimler aras
denge -eer salanabilirse- nasl, kim/kimler tarafndan ve
hangi aralarla gerekletirilecektir? Bu kesimlerin kendi
karlarn ne kartan almak planlardan hangisi hangi
yntemle yaama geirilecek ve karlar farkl, birbiriyle
yaran gruplar arasnda uzlama nasl, hangi yntem ve
aralarla salanacaktr? Davidoff her kesimin hazrlatt
planlar avukat planclarn mterileri adna savunacakla-
rn belirtirken hukuk sisteminden rnekler vermekte ve
benzetmeler yapmaktadr. Ancak, planlar arasnda seim
yaplrken nihai karar verecek bir jri ya da yargtan sz
edilmediine gre, bu ilevin kim, hangi rgt ya da yetke
tarafndan yerine getirilecei aklanmamaktadr. oulcu
politik g ve devlet yaklamnda olduu gibi hakem ro-
ln devlet (bu durumda yerel ynetimler) mi stlenecek-
tir? yle ise, almaklar arasnda seim yaplrken hangi
ara ve yntemler izlenecektir? Bu durumda resmi plan-
lama birimlerinin yeni ilevinin ne olaca sorgulanmaldr.
233
Kentsel Planlama Kuramlar
Yine, eer nihai karar mercii seimle greve gelmi olan
ynetim olacak ise, savunmac planlama yaklam almak
planlar retmekle snrl kalacak gibi grlmektedir. Bu
sorularn da tesinde devletin, kuramda varsayld gibi
yaran toplumsal gruplarn zerinde, yansz bir hakem
olduuna, planlama kararndan zarar gren kesimler ina-
nacak mdr? O zaman da bylesi kapsaml bir rgtlenme
ve mali kaynak gerektiren bu modelin salayaca yarar bu
abaya deecek midir?
Bir baka soru toplumdaki farkl kar gruplarnn na-
sayp kapsamayaca ve kendisini kar grubu olarak tanm-
layan rgtlenmelerin hangilerinin meru grleceiyle ilgi-
lidir. Bu gruplarn hepsi almak planlar hazrlatacak mdr?
Bu gruplarn tmne mali destek salanacak mdr? Deil-
se hangi gruplara mali destek salanaca nasl, hangi yn-
temle belirlenecektir? Hazrlanacak planlar kentteki kar-
lar grece daha trde olan mahalleler dzeyinde mi ha-
zrlanacaktr? Bu durumda kentin makroformuna ilikin
kararlar kimler ya da hangi kar gruplar belirleyecektir?
zetle, bu modelin yaama geirilmesi durumunda kar-
lalacak akla gelen onlarca soru, Davidoffun kuramnda
aklkla belirtilmemektedir.
Bu model, oulcu devlet ve politik g kuramlarnda
olduu gibi devlet gibi insan topluluklarnn oluturdukla-
r en gelimi ortak rgtn yapsna ilikin olarak olduk-
a olumsuz bir tutum sergilemektedirler. Ancak, devletin
-yerel ya da merkezi dzeyde olsun- toplumdaki g denge-
sini yanstan, o yapnn tm eliki ve ilikilerini iinde ba-
rndran bir yap olduu gz ard edilmektedir. Devletin r-
gtlenemeyen kesimlerini de gzeten bir yap olabilecei
dlanmakta ve eitsiz glere sahip kar gruplarnca hazr-
lanan almak planlar arasnda doru bir seim yaplaca ve
bu seimin toplum yararna olaca dnlmektedir.
234
 Kapsaml Planlama Yaklamna Kar Liberal Eletiri...

Kukusuz, Davidoff, modelinde srekli olarak nce-

likle toplumun gsz ve temsil edilmeyen kesimlerinin
savunulmas gerektii zerinde durmaktadr. Ancak, ner-
dii planlama sisteminde tm kar gruplarna ayn uzak-
lkta durarak, beklentilerinin tersine toplumda zaten gl
olan gruplarn bu durumlarna planlama araclyla me-
ruiyet kazandracak ek bir ara daha salamaktadr.
Savunmac planlama yaklamn baar kazanabilecei
tek alan toplumun belirli kesimlerini tmyle yaam alan-
larndan eden kentsel yenileme benzeri projelere kar r-
gtlenebilmelerini salamakla snrl kalabilir. Ancak bu
tr giriimlere kar dorudan zarar gren kesimler zaten
varolu koullarnn tehlikeye atld durumlarda gerekli
tepkileri ok daha gl bir biimde gstermektedirler.
zetle, toplumun gsz kesimlerinin savunulmas
iar ile yola kan savunmac planlama yaklam, kapita-
list sistemin temel kurumlarn aynen koruyarak tm eit-
sizlikleri yeniden reten ve meruiyetini glendiren bir
planlama kuram gelitirmeyi ngrmektedir. Ancak, tm
bu sorgulamalara karlk savunmac planlama kuramnn
geleneksel planlama kurumunun kenti salt fiziksel evre
olarak gren yaklamna; planlamay politikadan uzak,
yansz ve teknik bir ura olarak gren planc anlayna;
toplumun gsz kesimlerinin de planlama srecinin d-
nda tutan tavra kar getirdii eletirilerin dneminde ve
hl nemli ve olumlu bir katk olduu gerei de yad-
snmamaldr.

235
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Stratejik Meknsal Planlama:
Planlamada Yeni Anlaylar,
Yntemler ve Teknikler
Bahar Gedikli
GRS
Meknsal1 planlama alan, 1980li yllardan bu yana yeni
planlama yaklam ve yntemlerini iermeye balamtr.
Bu yllarda dnyadaki sosyo-ekonomik dzenin hzla d-
nmeye balamas, kentsel alanlarda yeni olgularn ve so-
runlarn ortaya kmasna neden olmutur. Geleneksel
planlama yntemleri, zellikle byk kentlerde grlen
yeni olgu ve sorunlar karsnda yetersiz kald gereke-
siyle eletirilirken; planlama alannn gndemine daha
esnek bir yaklam olarak tanmlanan stratejik meknsal
planlama getirilmitir.
2
1
Bu almada kent planlama, blge planlama, arazi-kullanm planlamas vb.
kavramlarnn hepsini ierecek biimde meknsal planlama kavram kul-
lanlmaktadr. Mekn kavram, gnmz koullarnda bir yerin (place)
hem fiziksel hem de fiziksel olmayan (sosyal, ekonomik, kltrel, vs.) bo-
yutlarn kapsayan bir kavram olarak grlmelidir.
237
Kentsel Planlama Kuramlar
Aslnda, stratejik planlamann ilk kez ortaya k da-
ha eskilere gitmektedir: Bu planlama yntemine, Avru-
pada refah devleti anlaynn yerletii 1960l yllarda da
bavurulmutur (Salet ve Faludi 1999). Ancak, son dnem
planlama yazn ve pratikteki uygulamalar incelendiinde;
bu yaklamn gnmzde yeniden gndeme gelirken, be-
raberinde yeni politika gndemlerini ve yeni yatay rgt-
lenme biimlerini getirdii grlmektedir (Healey ve di-
erleri 1999).
Yeni politika gndemleri iki genel balk altnda
toplanabilir: Rekabet ve evre politikalar (Albrechts 2005,
Healey ve dierleri 1999). Kamu sektrndeki geleneksel
anlay, rekabetiliin toplumdaki ekonomik ve sosyal d-
zeni bozduu ynndeydi (Bryson ve Roering 1987). An-
cak, yeni dnya dzeninde rekabet edebilirlik her alana
yaylan bir politika halini almtr. Bu politikann mekn-
daki yansmas; bir kentin, kentsel blgenin2 veya blge-
nin rekabeti koullarla donatlmas eklindedir (ulam ve
iletiim altyapsnn gelitirilmesi; kentsel dnm proje-
lerine yaplan yatrmlarn arttrlmas; prestij projelerinin
gerekletirilmesi; ofis meknlarnn yeni teknolojik ola-
naklarla donatlarak saylarnn arttrlmas; eitim, salk,
kltr ve elence tesislerinin oaltlmas gibi).
Meknsal planlama, bir taraftan kreselleme srele-
rine ayak uydurmak iin rekabet edebilirlik politikasn
gndemine alrken; dier taraftan da yerele zg deerleri
korumay ve yereldeki yaam kalitesini iyiletirmeyi ieren
evre politikas nem kazanmtr. ronik olarak, yerel
Kentsel blge kavram, ngilizcedeki city-region kavramnn Trke
karl olarak kullanlmtr. Bu kavram, gnmzdeki kapitalist sistem
iinde ekonomik faaliyetlerin metropoliten alan snrlarnn tesine gemesi
zerine ortaya atlmtr. Kentsel blge olarak tanmlanan alan iinde, sanayi
ve hizmetler birbirleriyle ibirlii ve etkileim iinde, yer aldklar corafi
alann kltrnden etkilenerek hzl gelime gstermektedir (Trel 2004).
238
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
ynetimler bir yandan kresel ekonomik dzene eklemle-
nebilmek iin birbirleriyle rekabet ederek yatrm ekmek
isterken, dier yandan da kresel dzenin karmaas iin-
de dier yerelliklerle aynlaarak kaybolmamak iin, evre-
sel/kentsel deerlerin korunmas ve yaam kalitesinin ge-
litirilmesi konularn da temel politika konusu olarak be-
nimsemektedirler.
Dier bir deyile, meknsal planlamann amalar ar-
tk ekonomik ve evresel kutuplar arasnda salnan oklu
bir ierik sergilemektedir (Sekil 1). Dier bir deyile, me-
knn fiziksel geliimine ynelik strateji ve politikalarn
yan sra, fiziksel meknla dorudan ilikili olmayan; ama
mekn dntrmede/deitirmede gl rol oynayan
ekonomik, sosyal, evresel ve rgtsel strateji ve politika-
lar da stratejik meknsal planlamann konusudur. Bu nok-
tada, tm bu alanlar birletirici rol oynayan srdrlebilir
kalknma kavram yaygn olarak kullanlmaya balanmtr
(Albrechts 2005).
kltrel
sosyal rgtsel
evresel ekono
ekonomik
1- Yeni Anlaya Gre Meknsal Planlamann oklu Amalar
Sekil 1-
Gnmzdeki stratejik planlama anlaynn dier
bileeni yeni rgtlenme biimlerinin olumasdr. Plan-
lama alanndaki yeni politikalarn -rekabetilik ve evre
239
Kentsel Planlama Kuramlar
politikalar-; yalnzca yerel lekte kurgulanmas olanakl
deildir: Bu politika alanlar -doalar gerei- kentsel le-
i; blgesel, ulusal ve uluslararas leklerle buluturmak-
tadr. nk kresel kapitalizmin mant ve teknolojik
gelimeler, snrlarn nemini azaltarak sz konusu lek-
ler arasndaki karlkl ilikileri derinletirmitir. Bylece,
politika srelerinde yerelden uluslararas dzeye kadar
pek ok kurum/rgt rol almaya balam; yeni asal yap-
lanmalar, ortaklklar (ulus-ar rgtlenmeler, blgesel/
yerel ibirlikleri, kamu sektr/zel sektr/sivil toplum or-
taklklar vb.) ortaya kmtr (Healey ve dierleri 1997;
Albrechts ve dierleri 2001, Albrechts ve dierleri 2003).
Doal evrenin korunmas sz konusu olduunda ise
ynetsel snrlarn anlam iyice azalmaktadr; nk doal
evre meknda sreklilii olan bir olgudur. Kimi zaman
bir doal varlk birden fazla meknsal ynetim biriminin
snrlar iine girebilmektedir (gl, rmak, orman, da gi-
bi). Farkl meknsal birimlerin ortak deeri olan bu alan-
lara ynelik politikalarn gelitirilmesi, kanlmaz olarak
karlkl ibirliklerini gerektirmektedir. Bu ibirliklerinin
lei sadece snr paylaan birimlerle de kstl deildir.
Bilindii gibi, dnyann belli bir yerinde ortaya kan evre
sorunu, yalnzca o yerleimin deil; yerleimin iinde bu-
lunduu blgenin, lkenin, hatta tm dnyann kaderini
derinden etkileyebilmektedir. Gnmzde nemi artarak
anlalan iklim deiiklii sorunu bu tr bir sorundur. Bu
nedenle doal evre konusu, her zaman uluslararas poli-
tika alannn nemli bir konusu olmutur ve olmaldr. Re-
kabetilik konusunda olduu gibi; dnyada evre sorunla-
rnn farkl boyutlarna ynelik politika gelitirmek ve uy-
gulama yapmak iin kurulan binlerce ok-katmanl3 giri-
im bulunmaktadr.
3
Multi-level.
240
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

Aslnda stratejik meknsal planlama yaklamnn tek- KRESEL EKONOMK DZENN POSTMODERNST
BLESENLERNN MEKNLARA DSNCE BMNN
rar douu, iki kanall bir gelimenin sonucu olarak yo- ETK ETMES PLANLAMA ALANINA SZLMES
rumlanabilir: Birinci kanaldaki gelimeler kreselleme Ulusar ekonomik faaliyetler Meknsal planlama alanndaki
srelerini iermektedir. Yukarda da anlatld gibi, bu leri iletiim ve ulam yeni araylarn, modernist dne-
srelerle ortaya kan dinamikler, meknsal planlama teknolojilerinin gelimesi min arasal aklclk anlaynn
Hzl bilgi, mal ve sermaye srdrlmesinden kaynakland
alannda yeni politika gndemlerinin ve rgtlenme bi- aklarnn salanmas ynnde grler
imlerinin benimsenmesinde ok etkin olmutur. kinci Kentlerin kresel dzenin Arasal aklclk paradigmasnn
kanalda ise, post-modernist dncenin 1980lerin ikinci gereksinimlerine ayak uydurma karsnda planlamada iletiimsel
abalar: Kentleraras
Kentleraras rekabeti
rekabetilik aklclk paradigmasnn
yarsnda planlama alannn iine szld grlmekte- Yerel ynetimlerin giriimci yerlemeye balamas
dir. Post-modernist felsefeye gre, bilgiye ulamann yolu biimde yatrm ekme abalar Uzla kavramnn gndeme
sadece pozitivist yntemlerden gemez. lgili herkesin g- evresel/kentsel yaam ka kalitesini gelmesi
koruma ve iyile
iyiletirme amalar Kentlerde yatay ve asal yapda
rlerini ifade edebilmesi ve uzla yoluyla karar alnmas
rgtlenme biimlerinin
gerekmektedir (Blotevogel 1999). Bunun anlam, planla- oluturulmas
mann giderek paydalarn4 bir araya gelerek yatay ilikiler
kurduu iletiimsel bir faaliyet haline dnmesidir. Bu
gelimeler erevesinde, planlama yaznnda yeni bir para-
STRATEJK MEKNSAL PLANLAMANIN
digma doduundan sz edilmektedir: Modernist dne- BU K KANALDAK GELSMELERN SONUCU OLARAK,
min arasal aklclk 5 paradigmasnn karsnda ileti- YEN GNDEMLER VE RGTLENME BMLER
imsel aklclk6 paradigmas ortaya kmtr. zetle sy- LE TEKRAR DOUSU
lemek gerekirse; stratejik meknsal planlama, bu kanallar-
daki gelimelere yant verebilen -bir yandan kreselleme Sema 2- Stratejik Meknsal Planlamay Gndeme Getiren Gelimeler
srelerinin kentler zerindeki somut sonularyla baa
kabilen; dier yandan post-modernist felsefenin ne - Bu iki kanaln sonucu olarak gndeme gelen stratejik
kard paydalar aras etkileim/iletiim gereksinimlerine meknsal planlamann odanda kukusuz yalnzca rn
olanak tanyan- bir yaklam olarak giderek yaygnlamak- plan yoktur: Bu yaklamda rnn plann ieriinin ne
tadr (Sekil 2). olaca kadar, planlama srecinin nasl rgtlenecei de
ayn derecede nem tamakta ve kurgulanmaktadr. Baka
bir syleyile, bu yaklam sreci de rn olarak grd
iin, aslnda iki rnden sz etmek gerekir: Birincisi ken-
4
ngilizce planlama yaznnda, actor, stakeholder, interest group gibi kav-
tin gelecekteki meknsal organizasyonunu gsteren fizik-
ramlar; plandan etkilenen ve plan etkileyen kesimlere (bireylere ve kurum-
lara) karlk olarak kullanlmaktadr. Bu almada, bu kesimlere karlk sel harita ve bu fiziksel haritann eki olan politika belgesi
gelmek zere aktr ve payda szckleri birbirlerinin yerine kullanlmak- -yani PLAN- iken; ikincisiyse plandan etkilenenler/plan
tadr. etkileyenlerin kentlerini ileriye tayabilmek amacyla be-
5
Instrumental rationality
6
Communicative rationality raber alabilmelerine olanak tanyan sre -PLANLAMA

241 242
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
SREC- olmaktadr. Paydalarn bu sreteki ibirlii,
planlamann karar alma/uygulama/izleme-deerlendirme
aamalarnn tmn iermelidir. Payda gruplarnn sa-
dece karar alma srecinde bir araya getirilmeleri, ortaklaa
retilen strateji ve politikalarn (yani plann) hayata gei-
rilmesini tek bana garanti etmemektedir. Planlama tarihi,
uygulama ve izleme-deerlendirme aamalarnn mekaniz-
malarnn (plan hayata tayan ncelikli projeler, bu pro-
jelerde ibirliine gitmeyi taahht edecek aktrler, projele-
rin eylem planlar, uygulamay izleyen-denetleyen bir ya-
p) tasarlanmamas nedeniyle rafa kaldrlan pek ok plana
tanklk etmitir.
Katlml7 planlama.sreleri, son yllardaki planlama
yaznnda artan biimde vurgulanmaktadr. Ancak, tm
ok paydal planlama srelerini stratejik planlama ba-
l altnda toplamak doru olmayacaktr. Stratejik sz-
cnn, plana ve planlama srecine katlmn tesinde
verdii nitelikler vardr. Stratejik meknsal planlamann
zellikleri irdelemeden nce, aada strateji ve strate-
jik planlama kavramlar ele alnacaktr.
STRATEJ VE
VE STRATEJK PLANLAMA
KAVRAMLA
KAVRAMLARI ZERNE
Strateji szc, Antik Yunancadaki stratego szcn-
den tremitir; bu szck stratos (ordu) ve ego (lider)
szcklerinin bileimidir. Yani, stratejik planlama terimi-
nin kkleri sava sanatnda bulunmaktadr (Bryson ve
Roering 1987).
ardndan, ekonomi alanndaki stratejik planlama zerine
7
ngilizce planlama yaznndaki collaborative, deliberative, participatory,
communicative terimleri, ok paydal planlama srelerinde, paydalarn
etkileim biimlerini ifade etmektedir. Ancak, Trke planlama yaznnda,
ok paydal planlama sreleri genel olarak katlml planlama bal al-
tnda toplanmaktadr.
243
Kentsel Planlama Kuramlar
Askeri baar, ordularn geni apl hareketlerini stra-
tejik olarak denetlemeyi salayan planlara baldr. Stra-
tejinin rol, sava alannn srekli deien koullarna
ramen, varlmak istenen son amac asla gzden karma-
maktr (Salet ve Faludi 1999). Sava alannn hzla deien
koullarna uyum salamak; ama te yandan da generalin
adrnda belirlenen son amac gzden karmamak meta-
foru, aslnda stratejik planlamann nasl bir planlama yak-
lam olduunu ok gzel betimlemektedir: Kresel dn-
ya dzeninin sreleri ba dndrc bir hzla gerekle-
mektedir; bu srelerin koullarn nceden mkemmel
olarak tahmin etmek olanakszdr. Ancak, bu hzl ve n-
ceden kestirilemez koullar n gren bir kurguya ve es-
neklie sahip stratejik plana sahip olunduunda, arzu edi-
len son amaca ulalabilir. Temel varsaym budur.
2.1. ZEL SEKTRDE STRATEJK PLANLAMA
Strateji kavramnn kamu sektrndeki kkleri derin ol-
makla beraber, asl geliimi zel sektrde (i dnyasnda)
gereklemitir: Kavram, ilk kez iki matematiki ekono-
mist tarafndan ele alnmtr: Theory of Games and Eco-
nomic Behavior isimli almalarnda Von Neumann ve
Morgenstern (1944), i dnyasn bir oyun olarak gren
Oyun Teorisini irdelemilerdir. Oyun Teorisi, mantkl
oyuncular arasndaki stratejik etkileimleri ele alr; hamle-
ye kar hamle yapmak, blfe kar blfle yant vermek gi-
bi (Whittinton 1993). Yani, stratejik eylem ile d evre-
deki gelimelere kar bir tepkiden sz edilir. Bu yazarlarn
pek ok teknik ve kavram gelitirilmitir. Sz konusu tek-
niklerin incelenmesi bu almann kapsam dnda kal-
maktadr; ondan te, bu almadaki ama stratejik plan-
lama kavramnn altnda yatan mant ortaya karmaktr.
244
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
zel sektrde gelien stratejik planlama, arzulanan bir
gelecein yaratlabilecei varsaymna dayanr. Arzulanan
gelecee giden yol (sre), belirsizliklerle/srprizlerle do-
ludur. Ancak, yukarda da sylendii gibi, elimizde sre-
teki belirsizliklere uyum gsterebilecek stratejiler ieren
bir plan varsa, baarya ulamak mmkndr.
Hayal edilen gelecek, stratejik planlama yaznnda
vizyon eklinde adlandrlmaktadr. Vizyona giden yol-
da, baz kararlar dierlerinden daha yaamsal neme sa-
hiptir. Bu yaamsal -ya da firmann kaderini belirleyecek-
nitelikteki kararlara stratejik karar denir. Bu kararlar yo-
luyla, stratejik plan istenen gelecee ynelik bir yn/g-
zergh tarif eder. zel sektrde faaliyet gsteren bir firma,
vizyonu gzden yitirmeyip, hangi eylemde bulunacana
ve bulunmayacana karar verir.
Bryson and Roering (1987, 9) stratejik planlamann
ayrt edici zelliklerini u ekilde sralamaktadr:
Eyleme ynelik olma,
Planlama srecine geni apl ve farkl kesimlerin kat-
lm,
D evredeki frsat ve tehditleri; i evredeki gl ve
zayf zellikleri dikkate alma,
Mevcut ve potansiyel rakipleri dikkate alma.
Yazarlarn iaret ettii zelliklere bakldnda, strate-
jik planlama ile btnleen anahtar kavramlarn eylem
(action), katlm (participation), SWOT (GZFT) analizi,
rekabet (competition) olduu grlmektedir.
2.2. KAMU SEKTRNDE STRATEJK PLANLAMA:
KURUMSAL VE MEKNSAL
zel sektrde yaplan stratejik planlamann amac, srekli
byyen firmalarn geleceklerini etkili biimde planlamak-
245
Kentsel Planlama Kuramlar
tr. 1980li yllarda, kamu sektr ve zel sektr arasndaki
kap aralanm; kamu yneticileri zel sektrde uygulan-
makta olan stratejik planlama yaklamnn kamu sekt-
rnde de uygulanabilecei grne varmtr (Kaufman
and Jacobs 1987).
Gnmzde stratejik planlama zel sektr kurumla-
rnn yan sra, kamu kurumlarnn, gnll kurulularn,
kentlerin, blgelerin de geleceklerini planlamak zere ba-
vurulan bir yaklam haline gelmitir. Firmann kaderini
belirleyen strateji belgesi, bu kez meknsal birimler iin
retilmeye balanmtr: Toplumsal ve ekonomik sreler-
de ortaya kabilecek srprizler karsnda hazrlkl olma-
y salayan meknsal stratejik plann konusu, meknn
hangi temel kararlar etrafnda ekilleneceidir. Tpk sava
alannn deien koullarna karn ordularn zafer amac-
n gzden karmamalar gibi; toplumsal ve ekonomik ko-
ullar ne ekilde deiirse deisin, stratejik meknsal pla-
nn ortaya koyduu yaamsal kararlardan ve varlmak is-
tenen vizyondan vazgeilmeyecektir. Koullar ne olursa ol-
sun, plann stratejik kararlar yoluyla vizyona ulamay sa-
layaca; ancak dier yandan da deien koullara uyum
salayabilecek esneklie sahip olduu varsaylmaktadr.
Yukarda sylendii gibi, stratejik planlama srele-
rinde kullanlabilecek farkl yntem ve teknikler vardr. Bu
almada bunlarn hepsine deinilmeyecektir. Her strate-
jik planlama faaliyeti iin allan kuruma veya kente z-
g bir sre tasarm yaplr. Sre tasarm zgn olmann
yannda, ortaya kabilecek yeni koullara gre esneklik de
gsterebilmelidir. Srecin tasarm yapldktan sonra, stra-
tejik planlama srecinin aamalarnda sklkla bavurulan
yntem ve teknikler unlardr:
Birinci aamada allan kuruma veya kente ilikin
mevcut durum tespiti yaplarak, balamsal yap anlalma-
ya allr Ayrca payda haritas oluturulur.
246
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
kinci aamada, g ilikilerinden olabildiince ba-
msz ekilde payda gruplaryla ayr ayr kurumla/kentle
ilgili deerlendirmelerin yapld ve gelecek beklentileri-
nin renildii odak grup almalar vardr. Bu alma-
larda paydalara planlama srecinin yntemi anlatlr ve
katlmcdan neler beklendii kendisine iletilir.
nc aamada tm paydalarn biraraya geldii
stratejik planlama toplantlar ve ortaklaa biimde gelecek
tasarmnn yapld proje tasarm toplantlar gerekleti-
rilir. Bu aamada projeleri izleme-deerlendirme sistemi de
gelitirilir. Katlml stratejik planlama toplantlar; vizyon,
stratejiler ve vizyonu hayata geirecek projelerin kurgu-
land ve nceliklendirildii toplantlardr. Proje tasarm
toplantlarnda ise, uzman, karar verici ve uygulayclardan
oluan proje ekipleri ncelikli projeleri ayrntl tasarlar ve
eylem planlarn gelitirir. Projelerin kim tarafndan, ne
kadar sre iinde, nasl ve ne kadar bteyle uygulanaca
kurgulanr.
Ayrca, bu srece paralel olarak, planlama faaliyetleri-
ni izleyen, sonular deerlendiren, modelletiren, yapsal
zelliklere ve projenin geliimine gre, gerekiyorsa, yn-
temsel revizyonlarn yapld izleme ve deerlendirme s-
reci de yrtlr (Atav ve Gedikli 2005).
2.3. STRATEJK MEKNSAL PLANLAMA
almann banda da belirtildii gibi, zellikle 1980lerin
sonlarndan bu yana meknsal planlama alannda stratejik
yaklama artan ekilde ilgi gsterilmektedir. Bunun temel
nedenleri u ekilde aklanabilir:
1. Baz yazarlar bunun, kresel ekonominin etkilerinden
biri olduunu vurgulamaktadr. Kresel kapitalist sre-
lerin yaratt koullar karsnda, kent ynetimleri ken-
di alanlarnda sermaye birikimi yaratmay amalamaya
247
Kentsel Planlama Kuramlar
balamlardr. Sermaye artk kresel lekte dolaarak
cazip yatrm ortamlar arad iin, kentler bu sermaye-
yi kendi alanlarna ekmek iin bir tr rekabet iine
girmilerdir. Bunun sonucu olarak, geleneksel kent y-
netimi anlaynn karsnda, zel sektrdekine benzer
bir tr kent giriimcilii (urban entrepreneurialism8)
anlay gelimitir. Bu yeni anlay, rutin belediye hiz-
metlerinin sunumunun tesine geerek, yerel bymeyi
ve ekonomik kalknmay amalayan bir ynetim anlay-
dr. Dier bir deyile, yerel kalknmay salamak iin,
kentteki paydalarla beraber geliim stratejisini kurgu-
lamak da nemli hale gelmitir. Bunu yapabilmenin yo-
lu, gnmz koullarnda stratejik meknsal planlama
olarak tarif edilmektedir.
2. kinci grup yazarlar ise, giderek karmaklaan meknsal
sorunlara dikkat ekerek, stratejik planlamaya ynelik
ilgiyi, btncl bir planlama yaklamna olan gereksi-
nimle aklamaktadr. Stratejik meknsal planlama,
kentsel geliimi yalnzca fiziksel geliim kapsamnda ele
alan bir yaklam deildir. Fiziksel gelimenin yan sra,
kentteki sosyal, kltrel, ekonomik, rgtsel geliime
ilikin stratejileri de ierir. Dier bir deyile, kentsel ge-
lime; hem meknsal, hem de meknsal olmayan (me-
knda dolayl olarak etkileri olan sosyal/kltrel/eko-
nomik/rgtsel) etmenler erevesinde ele alnmaktadr.
Bu yaklamda, eitli karar vericilerin birbirleriyle ve
dier yerel paydalarla ilikilerinin egdmnn sa-
lanmas (yani yerel rgtlenme9) nemli bir strateji ala-
8
rnein; Newman, P. and A. Thornley. 1996. Urban planning in Europe;
Hall , T. and P. Hubbard. Ed. 1998. The entrepreneurial city: Geographies of
politics, regime and representation. Chichester: John Wiley&Sons; Harvey
D. From managerialism to entrepreneuralism: The transformation in urban
governance in late capitalism. Geografiska Annaler. 71B; Ceballos, S. G.
The role of the Guggenheim Museum in the development of urban entrep-
reneurial practices in Bilbao. International Journal of Iberian Studies, 2003,
Vol. 16. Issue 3.
9
Yerel sosyo-ekonomik balamn yerel geliimle olan ilikisini aklamada
248
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

ndr. nk yerelde kurulan ibirlikleri ve rgtlenme- bu kavramn alglanmasnn ve kullanmnn uygulamac-

ler, kente ilikin ok-boyutlu stratejilerin hayata geiri-
lebilmesini salayacaktr. Pek ok stratejik planlama uy-
gulamasnda, yerel paydalar aras ibirlii kltrnn
olumasna ynelik stratejilerin de planda yer ald g-
rlmektedir.
3. Yukardaki nedenlerden baka, gelimekte olan lkele-
rin bu yaklama ynelik ilgisini aklamak iin, ayrca
yle bir nedenden sz edilebilir: Stratejik planlama, k-
resel ekonomik srelerin etkisiyle yaanan yeni me-
knsal sorunlara zm retebildii, ekonomik rekabet-
ilik gibi yeni gndemlere izin verdii iin, zellikle ge-
limi lkelerde ilgi grmtr. Ancak, tm lkelerin lecei ekillendirmek iin yeni yerel kurumsal kapasiteler
kentlerinin kresel ekonomik srelerden ayn lde
etkilendii, ayn derecede rekabet etme iddiasnda oldu-
u sylenemez. Kresellemenin etkilerini gelimi lke
kentleriyle ayn lde yaamasalar da, gelimekte olan
lkelerde de stratejik planlamaya ilgi duyulmaktadr.
nk bu lkeler, gelimi lkelerdeki yeni dinamiklere
ayak uydurmay istemektedir.
Belirtmek gerekir ki, artan poplaritesine ramen,
stratejik meknsal planlamann tanm zerinde kesin bir
uzla olduunu sylemek zordur. Bu planlama yaklam-
nn elbette belirli yntem ve teknikleri vardr; ancak lke-
lerin farkl planlama gelenekleri ve yasal dzenlemeleri,
stratejik planlamann deiik ekillerde alglanmasna ve
uyarlanmasna neden olabilmektedir. Sartorio da (2005),
Albrechts (2001a), stratejik meknsal planlamann tek
dnm noktas, Putnamn sosyal sermaye zerine yapt alma olmu- bir kavram, yntem veya ara olmadn; bir kavramlar,
tur (Putnam, R.D. with R. Leonardi and R.Nanetti. 1993. Making democracy
work: Civic traditions in modern Italy. Princeton, N.J.: Princeton University
Press). Sosyal sermaye, bir toplum iinde kurulan sivil rgtlenmelere, asal
yaplara ve dier ibirliklerine iaret eden bir kavramdr. Putnam yerel yne-
timlerin performanslar arasndaki fark aklarken, yereldeki sosyo-
ekonomik ve sosyo-kltrel etmenlere dikkat ekmitir. Selmana gre
(2001), bir yereldeki sosyal sermayenin nitelii yksekse, orada ibirlii ve
katlml sreler iin elverili koullar bulunmaktadr.
larn ve aratrmaclarn yaklamlarndan ve kiisel dene-
yimlerinden etkilendiini belirtmektedir.
Bu nedenle stratejik meknsal planlamaya pek ok an-
lam ve ierik yklenmitir. Planlama yaznnda stratejik me-
knsal planlama zerine yaplan tanmlarn bazlar yle-
dir:
Healey ve dierleri (1999) stratejik planlamann aktif
sosyal bir sre olduunu belirterek, bu srele kurum-
lararas ilikilerin ve politika gndemlerinin dntn
belirtmektedirler. Yazarlar, bu planlama yaklamnn ge-
yarattnn altn izmektedirler.
Mastop (1999), stratejik meknsal planlamada ierik
kadar (sorunlar, amalar ve aralar), etkileimin de (asal-
lama, zm yollarnn eitlendirilmesi, yklenim altna
giren paydalar) nemli bir unsur olduunu vurgulamak-
tadr.
Mazza (2000) stratejik meknsal planlamann, ortak
stratejiler etrafnda bir koalisyon kurmaya ynelik olduu-
na deinmektedir. Mazzaya gre, strateji ve koalisyon kur-
ma kavramlar birbirinden ayrlamaz kavramlardr. n-
k, bu kavramlarn her biri, dierinin varlnda ilevsel
hale gelmektedir: Strateji, eer bir koalisyon tarafndan
ifade ediliyorsa anlam tar; bir koalisyon ise belli bir stra-
teji etrafnda toplanyorsa meru hale gelir.
yntemler ve aralar kmesi olduunu vurgulayarak, arzu
edilen sonulara ulamak iin eldeki koullara dikkatlice
uyarlanmas gerektiini belirtmektedir.
Albrechtse gre (2001b), kamu sektrnde stratejik
meknsal planlama srecinin zellikleri yledir:

249 250
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Snrl sayda temel stratejik alana yneliktir. Bu srete
evrenin (alann) deerlendirmesi yaplr (frsatlar ve
tehditler balamnda gl ve zayf yanlar belirlemek
iin). D evredeki eilimler, gler ve elde edilebilir
kaynaklar taranr.
Belirsizlikler dikkate alnarak uzun-dnemli (gereki)
bir vizyon gelitirilir, ereve yaratlr. Bu ereve yolu
ile olaylarn akn etkilemek ve ynetmek amalanr.
Yeni fikirler, yeni anlay biimleri, uzlama yollar, r-
gtlenme ve harekete geme yollar gelitirmek zerine-
dir.
Eyleme, sonulara ve uygulamaya yneliktir.
Paydalar tanmlar ve bir araya getirir.
Geni katlma izin verir ve izleme-deerlendirme, geri-
bildirim ve dzeltme aamalarn kapsar.
Stratejik planlama zerine yaplan tanmlamalar tek
bir tanm iinde toparlamak g olsa da, Sartorio (2005),
eitli tanmlamalar iinde ne kan genel balklar yle st bir ereveden baklrsa, gnmzdeki stratejik me-
sralamaktadr:
Uzun bir dnem iin planlama gereksinimi,
Kapsamllk; ancak uzman bilgisi ile oluturulan kap-
samlln yerini, olabildiince ok aktr tarafndan re-
tilen kapsamllk alyor,
Etkileim,
Birden fazla aktr ve gr,
Sre odakllk,
Karlkl balantllk.
Yazara gre, strateji kavramnn planlama alanna kat-
ks, hem yeni aktrlere ve fikirlere ak olunmas, hem de
yeni kavram ve pratiklerin planlamaya uyarlanmasdr.
Stratejik meknsal planlama zerine yaplan tm bu ta-
nmlamalarn ierdii anahtar kavramlar Sekil 3te zet-
lenmektedir:
251
Kentsel Planlama Kuramlar
STRATEJK MEKNSAL PLANLAMA
Aktif sosyal bir sre
Yerel kurumsal kapasite artrm
SRE
Koalisyon
Paydalarn geni katlm
Etkileim
Gereki bir analiz
Vizyon kurgulama
PLAN
Genel meknsal geliim erevesi
Snrl sayda strateji alan
Eyleme ynelik olma
zleme-deerlendirme
Sema 3- Stratejik Meknsal Planlamaya likin Anahtar Kavramlar
Yukarda yer alan tm tanmlamalara daha da genel ve
knsal planlama yaklamnn iki temel zelliinin; reti-
len plann fiziksel sektrn tesinde ok-sektrl olmas
ve planlama srecinin ok-paydal (katlml) biimde
gerekletirilmesi olduu sylenebilir. Bunun anlam, s-
recin ok paydal olmas salandktan sonra; bu paydala-
rn kimler olduunun, ne tr koalisyonlar kurduklarnn,
bu koalisyonlar iinde ne tr roller stlendiklerinin yerele
zg olarak ekillenecek olmasdr. Ayn zellik, plan a-
sndan da geerlidir: Plann ok sektrl olmas koulu
salandktan sonra, hangi stratejik konularn ne kaca,
hangi eylemlerin ncelikli olaca yine yerel koullarn be-
lirleyecei bir durumdur (Gedikli 2011). Farkl yerellik-
lerde deien stratejik konularn ne karlmasnn nem-
li bir sonucu, planlarn lejantlarnn da eitlilik gsterme-
sidir. Meknsal stratejik plann standart bir lejant (gste-
rimi) yoktur; ayn lke iinde olsalar bile, eitli yerleim-
252
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
ler iin retilen stratejik planlarn lejantlar byk farkl-
lama gsterebilir. Bu da stratejik plann yere zg olma
zelliini pekitiren bir unsurdur.
Stratejik planlama srelerinde ortaya kan iki temel
zellik (ok-sektrllk ve ok-paydallk), planlama ala-
nnn ierik ve rgtlenme boyutlarna iaret etmekte-
dir. Stratejik planlamann gndeme getirdii yeni amalar
ve yeni rgtlenme biimleri, almann giri ksmnda
anlatld gibi, kresel dzenin getirdii yeni balam iin-
de ekillenmitir. Bu boyutlar anlamak iin, ncelikle yeni
balamn ne olduunu kavramak gerekir. Dolaysyla, stra-
tejik planlama yaklamn, balam, rgtlenme, ierik/
amalar boyutlarnn birbirini izledii l bir ereve
iinde incelemek anlaml olacaktr.
STRATEJK MEKNSAL PLANLAMANIN
TEMEL BOYUTU
Stratejik meknsal planlamaya ilikin temel boyut,
1980li yllardan bu yana gelien planlama yazn ve dn-
yadaki uygulamalar dikkate alnarak ortaya konmutur
(Sekil 4). Bunlardan ilki olan balamsal boyut, stratejik
planlamann ne tr bir balam iinde gerekletirildiine
iaret eder. Bu balamn iki temel bileeni vardr; (i) kre-
selleme ann yeni zaman-mekn anlay ve (ii) mza-
kereci demokrasi ynndeki eilimlerin planlama alanna
etki etmesi. kinci boyut, rgtsel boyuttur. Planlamann
yeni rgtlenme biimi, mzakere, katlm, koalisyon, ile-
tiim, ibirlii gibi anahtar kavramlar gndeme getirmek-
tedir. Son boyut ise yeni ama ve standartlar boyutudur.
Bir yandan kresel sosyo-ekonomik sreler, dier yandan
en geni anlamyla srdrlebilirlik sylemi, planlamada
yeni ama ve standartlar ortaya karmtr.
253
Kentsel Planlama Kuramlar
I. BALAMSAL BOYUT Mzakereci demokrasi eilimlerinin
belirledii yeni karar alma sreleri
Kresel dzenin yeni zaman-
zaman-mekn
anlay
II. RGTSEL BOYUT Planlamann yatay ilikilerin
kurulduu, etkileimli, iletiimsel
bir faaliyet olarak grlmeye
balanmas
III. YEN AMA VE Kreselleme srelerinin etkisiyle
STANDARTLAR BOYUTU yeni ok boyutlu amalarn
belirlenmesi
Sema 4- Stratejik Meknsal Planlamann Temel Boyutu
3.1. BALAMSAL BOYUT
3.1.1. Mzakere Kavram
Balamsal boyutun ilk bileeni mzakereci demokrasi 10
sylemidir. Mzakereci demokrasi aslnda siyaset bilimi-
nin bir temas iken, mzakere kavram giderek planlama
kuram iinde de yerlemeye balamtr (Sager 2002).
Bukavram, kamusal karar alma srelerine ilgili tm ke-
simlerin katlmn n grmektedir. Mzakereci demokrasi
ynndeki eilim iki ekilde aklanabilir:
Birinci aklama, kresel ekonomik ortamn neden ol-
duu nemli deiikliklerle ilikili olarak yaplabilir. K-
reselleme ile sermaye, mallar, hizmetler, fikirler gemi-
tekinden ok daha hzl biimde hareket edebilir hale gel-
mitir. Kresel pazardaki ilemler, sosyal ve politik alan-
lar, kurumsal yaplar belirgin ekilde etkilemektedir
(Okeefe 2000). Bu nedenle, kamu sektr ve zel sektr
arasndaki snr grnmez hale gelmitir; kamu-zel sek-
tr ibirlikleri kurularak hem kamunun hem de kresel
pazarn gereksinimleri karlanmaya balanmtr. Byle
10
Deliberative democracy.
254
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
bir dzende ulus-devlet, yurttalarn dardaki ekonomik
glerden korumak yerine, dardan gelen yatrma ak
olmak roln stlenmektedir. Mzakere; kamu sektr,
zel sektr ve toplumun dier katmanlar arasndaki iliki-
leri dzenlemek asndan uygun bir ara olarak grl-
mektedir.
kinci aklama ise post-modernist dnemin zellikle-
ri erevesinde yaplabilir. Mzakere, modernist dnemin
pozitivist gereklik anlayna bir tepki olarak ortaya k-
mtr. Post-modernist dnemde gereklie ulamann yo-
lu, mzakere etmek olarak grlmektedir.
Sager (2002) temsili (oulcu) ve mzakereci demok-
rasinin temel yaklamlarn u ekilde karlatrmaktadr:
Bireysel tercihleri oylama yoluyla veya baka bir toplama
tekniiyle renmek temsili demokrasinin yntemidir. M-
zakereci demokrasinin yntemi ise, belli bir fikre ulamak
iin, uzlamaya varncaya dek tartmak ve ikna etmektir.
Sager bu iki yntemin birbirinden bamsz olmadnn,
tersine birbirlerini tamamlayc olduunun altn izmek-
tedir.
Planlamak karar almak demektir. Meknsal planlama-
nn ii, meknsal geliime ynelik kararlar almaktr. Bu
nedenle, planlama disiplini, yeni bir karar alma biimi ola-
rak ortaya kan mzakere olgusu karsnda dokunulmaz
kalamamtr. Planlamann ok-paydal srelerle gerek-
letirilmesi, bu mzakereci demokrasi eilimlerinin izdii
balam iine oturmaktadr.
3.1.2. Yeni Zaman-
Zaman-Mekn Anlay
Balamsal boyutun dier bileeni ise deien zaman-me-
kn anlaydr. Kresel kapitalizm, ilerleyen teknolojilerin
yardmyla hzla yaylm ve mutlak (Newtoncu) zaman-
mekn anlayn deitirerek yerine ilikisel (Leibnizci)
255
Kentsel Planlama Kuramlar
zaman-meknsall getirmitir. Yeni dnya dzeni, pek
ok zaman-mekn corafyasnn stste akt Oklit
olmayan bir yerdir (Friedmann 1993).
Planclar artk yeni zaman-meknla ortaya kan a
toplumunun sosyo-meknsal ilikileri anlamak ve bu kar-
mak yapnn gereksinimlerine yant retmek zorundadr.
Graham ve Healey (1999), oklu zaman-mekn anlay
ierisinde, meknn obje ve form olmann tesinde iliki-
ler ve sreler olarak kavranmas gerektiini vurgulamak-
tadr. Son dnemde planlama yazn, hem kresel yatrm-
larn oluturduu asal yap iinde kentlerin karlkl ili-
kilerini desteklemekten; hem de yerele zg kimlikleri ve
zellikleri korumaktan sz etmektedir. Yani planlama,
ilikisel bir zaman-mekn corafyasnn belirledii balam
iinde, hem yerel koullar hem de kresel dinamikleri g-
zetmek eklinde yeni bir rol stlenmektedir. Bunun yant
stratejik planlama olarak bulunmutur; nk hem kre-
sel srelerin meknsal etkilerine ynelik (giri blmn-
de irdelenen) yeni politika gndemlerini, hem de a top-
lumunun mantna uygun yatay rgtlenme biimlerini
iermektedir.
3.2. RGTSEL BOYUT
Mzakereci demokrasi sylemleri planlama alanna gir-
dike, planlamann katlml olmas fikri giderek yaygnlk
kazanmaya balamtr. Planlama srecine sadece kamu
sektr deil; zel sektr, farkl kar gruplar, farkl uz-
manlar, sivil toplum kurulular da dahil olmutur. Planc
artk tek karar alc konumundan karak, karar alma s-
recinin aktrlerinden biri ve srecin kolaylatrcs (faci-
litator) roln stlenmeye balamtr. Ancak u noktay
belirtmekte yarar vardr: Katlml srelerdeki kolaylat-
rc rol, plancnn roln indirgeyen bir rol olarak anla-
256
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
lmamaldr. Planc, ald teknik eitimle, karar alma s-
recinde hangi konularn mzakere edilebileceini, hangi
konularn ise hi bir biimde mzakereye konu olamaya-
can syleyecek uzmanla ve yetkiye sahiptir. Katlml
srelerde mzakerenin snrlarnn ne olaca konusu
nemlidir. Planlama ilkeleri asndan, doal neme sahip
alanlar, tarihi ve kltrel alanlar ve yaplar, yerel toplum-
sal bellein korunmas asndan nemi bulunan yerler ve
yaplar, tarm alanlar, orman alanlar, sulak alanlar ve bun-
larn yataklar, vb. herhangi bir kullanma alamaz. Dier
bir deyile bu alanlar mzakere konusu edilemez. Katlm-
l sreci kolaylatran plancya mzakerenin snrlarn ta-
rif etmede nemli bir rol dmektedir. te yandan mza-
kere edilebilecek konularn rasgelelikten uzak biimde tar-
ttrlmas; uzlatrlmas; grlerin belli kavramsal er-
eveler iinde derlenmesi ve nihayet plan diline evrilmesi
de yine plancnn teknik uzmanln gerektirmektedir.
3.2.1. letiimsel Aklclk
Bu yeni yaklam, yaznda planlamada iletiimsel aklclk
paradigmas eklinde anlmaktadr. letiimsel aklclk,
Habermas tarafndan gelitirilen iletiimsel eylem fikrine
dayanmakta olup, planlama alannda Forester (Communi-
cative planning 1989, Argumentative planning 1993), Sa-
ger (Communicative planning 1994), Innes (1995), Hea-
ley (Planning through debate 1992; inclusionary discourse
1994; collaborative planning 1997, 1998) ve baka pek
ok yazar tarafndan desteklenmitir (Allmendinger 2000).
Planlama srelerinin katlml olmasnn demokrasiye
katks olduu dnlmektedir.
letiimsel aklclk paradigmasna gre, doru olan
karara ulamann yolu karlkl konumaktr (discourse).
Doru olan karar toplumdan topluma deiebilir; yani
257
Kentsel Planlama Kuramlar
mutlak bir dorudan sz edilemez. Bu paradigmann plan-
lama alanna girmesinin anlam, meknsal sorunlar -
zmlemenin yolunun iletiim olarak grlmesidir (Bos-
well 2000).
Innese gre (1996) bir kararn iletiimsel aklcla
uygun olma lt, bu kararn tam bilgiyle donanm pay-
dalarn eit koullarda sz syleme hakkna sahip olduu
mzakere ortamlarnda uzla yolu ile elde edilmi olmas-
dr.
Healeynin (1992), iletiimsel aklclk paradigmasn
benimseyen katlml planlamaya ilikin ne kard zel-
liklerden bazlar yledir (Allmendinger 2000 iinde):
etkileimli;
kamusal tartmalarn yapld, sorunlarn, stratejilerin,
taktiklerin ve deerlerin tanmland, tartld, deer-
lendirildii, elikilerin uzlatrld arenalara odakl;
katlmclarn deerlendirme kapasitelerini gelitiren;
ilgili her kesime ak stratejik sylemlerin giderek yeni
planlama sylemleri rettii;
katlmclarn dier katlmclarla bilgi paylat, yeni
iliki biimleri ve deerler rendii;
katlmclarn mevcut koullar deitirmek zere ibir-
lii yapt bir sre.
Katlml karar alma srelerine farkl karlar temsil
eden kii ve gruplar katlmaktadr. Bu srelerin tasarm,
daha nceki blmlerde de sz edildii gibi plan yaplan
yerin balamsal zelliklerini dikkate almaldr.
Srecin kolaylatrclar, ak bir diyalog ortamnda
tm kii ve gruplarn dinlenmesini ve fikirlerinin ciddiye
alnmasn salama grevini stlenmektedir. Ak diyalo-
un stnlkleri; yeni kiileri, alar, fikirleri yeni plat-
formlarda (arenalarda) bir araya getirmek ve buralarda
258
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
strateji oluturmalarna olanak tanmaktr. Bu ortamlar
paydalarn esnek, dinamik biimde asal ilikiler kurma-
sna izin vermelidir. Bunun iin, ortamn belli bir olgun-
luk dzeyinde olmas gerekir: Olgunluk ile sylenmek
istenen; srete yer alan paydalarn kendilerini adamalar,
becerileri, ak olmalar ve yaratc kapasiteleri; bunlarn
yan sra, aralarnda karlkl gven ve anlay kurulmas-
dr. Habermasa gre, ortamda belli bir lde bulunmas
gereken gven ve karlkl anlay, srecin performansn
etkilemektedir. Katlml srelerde, paydalar birbirleri-
nin konular hakknda bilgi edinerek, gelecek iin see-
nekler gelitirmekte; bunlar arasnda seim yapmak iin
ltler retmekte; ve herkesin zerinde uzlat kararla-
ra varmaktadr. Bu katlml platformlar (arenalar, forum-
lar) sayesinde, bir kentteki kurumsal kapasite de geliti-
rilmektedir. Paydalar herkesin sayg gsterdii bir plat-
formda ortak sorunlar tartmakta, ortak deerler gelitir-
mekte, zaman ve bte asndan hesap verebilirlii tevik
etmekte, aralarnda ibirlii yaplar oluturmakta ve de-
mokratik syleme katkda bulunmaktadrlar (Innes 1996,
Albrechts 2001b).
Planlama srecinin, tm uygulayclarn bulunduu
ak diyalog ortamlarnda yaplmas, plann hayata geiri-
lebilmesi asndan da nemlidir (Albrechts 2001 b). Uy-
gulayclarn srete yer almas, onlarn kararlarn uygu-
lanmasnda taahhtlerinin alnmasn kolaylatrmaktadr.
3.2.2.
3.2.2. Stratejik Meknsal Planlamada
rgtlenme rnek
rnekleri
Daha nce anlatld gibi stratejik planlama srecinin r-
gtlenmesi yerele zgdr. Srece ilgili kesimlerin geni
apl katlm ilkesi saland srece, hangi aktrlerin ne
tr ibirlikleri kuracaklar tamamen yerel dinamiklerle e-
259
Kentsel Planlama Kuramlar
killenmektedir. Bu blmde, hem Avrupa lkelerinden
hem de Trkiyeden ok-aktrl planlama rnekleri veri-
lecektir.
3.2.2.1. Flamanya Yapsal Plan rnei
Avrupa lkelerinde yaplan stratejik planlama rneklerin-
den biri Flamanya Blgesi (Belika) iin hazrlanan Yapsal
Plandr. Belikada blgeler, meknsal planlama, konut,
ulam, evre ve ekonomi politikalarnn blgesel boyutlar
konularndan sorumludurlar. Flamanyada stratejik plan
yapma konusundaki itici g enformel olarak ortaya k-
mtr (Albrechts ve dierleri 2004, Albrechts 2001b). El-
bette ki enformel -beli bir yasal zorunluluk bulunmadan
kendiliinden ortaya kan- rgtlenmeler, o yerleim bi-
rimindeki sosyal sermayenin niteliinin yksek olduunu
gstermektedir.
Plan, drt meknsal tema zerine kurgulanmtr:
Desantralize kmelemeler yoluyla yeni bir denge ku-
rulmas (yaylma ve younlama arasnda bir denge aray-
); doann yalnzca ekolojik bir kaynak olarak deil, me-
kn dzenleyici bir kavram olarak tannmas; limanlarn
gelime arac olarak tarif edilmesi; izgisel altyaplarn ya-
plama ereveleri olarak grlmesi (yol ann snflan-
drmas ile nceliklerin belirlenmesinin salanmas).
Bu kararlarn stratejik nitelikte kararlar olduu orta-
dadr. Desantralize kmeleme kavram yere zg geliti-
rilmi bir kavram olarak meknn st kurgusunda nemli
bir biim/form tarif etmektedir. izgisel altyaplarn yap-
lamann erevesini tanmlamas da bir baka yaamsal
karardr. Bu kararlar alt lekteki meknsal planlarda mut-
laka dikkate alnmas gereken nihai kararlar olarak alg-
lanmaldr. Stratejik plan, bu yaamsal kararlarla genel
meknsal rgtlenmeyi tanmlamakta; ancak arazi kulla-
260
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
nm kararlarnn biimine, tam olarak hangi corafi koor-
dinatlara oturacana, uzunluuna, geniliine, ykseklie
vb. ilikin kararlar alt lekteki planlara brakmaktadr.
Flamanya Yapsal Plannn amalar; evresel bozul-
may durdurmak, eitli sektrlerin (konut, ekonomi, do-
a, tarm, altyap) meknsal taleplerine yant vermek, etki-
li aktrlerin ellerinde bulunan planlamaya ynelik olum-
suz tutumu deitirerek yeni bir planlama kltr olu-
turmak ve pasif planlamadan eyleme ynelik planlamaya
gemek, srdrlebilirlii temel bir yaklam olarak ortaya
koymak, planlama srecinde temel aktrleri birbirleriyle
buluturmak, yeni yasal bir planlama yaps ne srmek,
Flamanyann kar karya bulunduu uluslararas rekabet
ortam iin daha uygun meknsal enstrmanlar ve yaplar
gelitirmektir. Plan bilgilendirici (informative), yol gste-
rici (indicative) ve balayc (binding) blmlerden olu-
maktadr. Yol gsterici blm srdrlebilir kalknma il-
kesine dayanan meknsal yapy ve dier meknsal temala-
r iermektedir. Balayc blm, Flaman Blgesindeki
tm hkmet kurumlar iin balayc olan politika hedef-
lerini listelemektedir. lkenin tm arazisini kat biimde
dzenleyen geleneksel arazi-kullanm planlamasndan farkl
olarak, Yapsal Plan kentsel alanlar, ak alanlar, altyapy
ve ekonomik odaklar ne karmaktadr; bylece belli bir
lde seicilik sz konusu olmutur. 1997 ylnda Fla-
man hkmeti Yapsal Plann yol gsterici blmn be-
nimsemi ve Flaman Parlamentosu balayc blm ka-
bul etmitir (Albrechts 2001b).
Planlama srecinin rgtlenmesi u ekilde olmutur:
1992 ylnda Flaman hkmeti, iki akademisyene (planc-
ya) bu ii vermitir. Flamanya Hkmetinin Bakanlar Ku-
rulu bu iin resmi mterisi konumundadr. Ancak, Me-
knsal Planlama Bakan, bu srete hem bteyi salam,
261
Kentsel Planlama Kuramlar
hemde planclarla Bakanlar Kurulu arasnda kpr rol
stlenmitir.
Planclar kendi ekiplerini Flaman Planlama Depart-
man ile ayn binaya yerletirmiler ve bu departmanla ne-
redeyse her gn dzenli toplantlar yapmlardr. Zaman
iinde planlama ekibi, planlama departman ile tamamen
btnlemitir.
Srecinden bandan itibaren, farkl platformlar (are-
nalar, forumlar) dzenlemek nemli grlmtr. Plan-
lama departman ile beraber oluturulan platform ile ama,
yeni bir planlama yaklamn gndeme getirmek ve bu
ynde gereken destei elde etmektir. Ayrca tarm, konut,
bayndrlk, eitim, ulam, ekonomi gibi sektrel depart-
manlar oluturulmu ve srece katlmaya davet edilmi-
lerdir. Bu departmanlardan kendi sektrlerine ait mevcut
durumu, sorunlar, eilimleri, politikalar ortaya koymala-
r; sektrlerindeki temel sreleri tanmlamalar; meknsal
isteklerini kurgulamalar; planlama dneminde (15 yl)
sektrlerinin geliimini nasl deerlendirdiklerini akla-
malar istenmitir. Sektrler arasnda yaanan ak diyalog,
srete ortaklklarn, asal yaplarn kurulabilmesine ola-
nak tanmtr.
Bu bilgiler planlama srecine girdi olarak kullanlm-
tr. Tm sektrlerin temsilcileri ynetici ekibin yeleri ha-
line gelmiler ve bu bilginin nasl kullanlacan denetle-
me olana bulmulardr. Bu arada, yollarn snflandrl-
mas iin klavuz hazrlamak amacyla altyap departman
ile beraber bir ibirlii ekibi olumutur. Bundan baka,
politika platformlar (arenalar), meknsal planlamadan
sorumlu bakann kabinesi, Bakanlar Kurulu, siyasi partiler,
ticari birliklerin yan sra, kabineler aras toplantlar ile ta-
sarlanmtr. Bu platformlarn amac, sreteki nemli
paydalar bilgilendirmek, sorular yantlamak, sorunlar,
262
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
grleri dinlemek, baz nerilerin yaplabilirliini (fizibi-
litesini) kontrol etmek ve plan siyasi gndemde tutmaktr.
Sreci desteklemek amacyla eitli kesimlerle forum-
lar dzenlenmitir: Danmanlar, planlama kesimi, eko-
nomik ve tarm sektrndeki bask gruplar, corafya -
retmenleri ile forumlar yaplmtr. Ayrca halk toplantlar
yolu ile halkn gr ve beklentileri renilmi; onlara
plann etkileri hakknda bilgi verilmitir. Bylece, Yapsal
Plandaki paydalklarndan haberdar olmalar salanmtr
(Albrechts 2001b, Albrechts ve dierleri 2004).
Flamanya Yapsal Planlama Srecinde karlkl -
renme ortam olumu, youn politik tartmalar yaanm,
yerel aktrlerin planlama srecine geni katlm salana-
bilmitir. Ancak sre bir takm zorluklara da sahne ol-
mutur: Sre srasnda parlamento seimlerinin yaplmas
ile, hkmete yeni bakanlar gelmi ve meknsal planla-
madan sorumlu bakan da deimitir. Bu durum balan-
gta bir takm sorunlara yol asa da, daha sonra projeye
ilgisi artmtr. Albrechts (2001b), planlama srecinde
nemli aktrlerle kurulan ak ve youn ilikinin nemli
olduunu; ayrca aktrlerin deimesinin srete olum-
suzluklara yol aabildiini belirtmektedir.
3.2.2.2. Torino Stratejik Plan rnei
Avrupadan bir dier nemli stratejik planlama rnei To-
rino (talya) Stratejik Plan11dr. Torinodaki siyasi otorite-
ler, siyasetin dndaki aktrleri de katan bir ynetiim an-
layn benimseyerek stratejik planlama srecine gitmi-
lerdir. Plann temel amalar; kentin kaynaklarn gelitire-
rek uluslararaslamaya gtren bir yn belirlemek, kent
iin ortak bir vizyon kurgulayarak rgtsel kapasite geli-
11
Torino Internazionale.
263
Kentsel Planlama Kuramlar
tirmek, bu ortak vizyonu eitli sektrlerde somut operas-
yonlarla hayata geirmektir (Pinson 2002).
Dnemin Belediye Bakan ve ekibi, uluslararaslama
temasn kullanarak; kentteki aktrleri bir araya getirmeyi,
diyalog ortam yaratmay ve sivil toplum ile kamu yneti-
mi arasndaki ilikileri deitirmeyi amalamaktadr.
Torinonun stratejik planlama sreci iki boyuttan
olumaktadr: Birinci boyut meta-proje boyutudur. Bura-
daki ama, farkl aktrler iin ortak bir ereve yaratmak
ve mekn gelitirmeye ynelik temel gzerghlar belir-
lemektir. Bu meta-proje, kentteki farkl projelere yn gs-
terecek kadar ayrntl; ancak frsatlara ve deiimlere
uyum salayabilecek kadar da esnektir. nceki blmler-
de anlatld gibi, stratejik plandan beklenen de budur.
Srecin ikinci boyutu operasyonel (eylemsel) projeler bo-
yutudur. Bu projeler, stratejileri hayata geiren admlardr.
Stratejik planlamann nemli bir zelii eyleme ynelik
olmasdr. Bunun anlam, sadece uzun-erimde deil, ayn
zamanda iinde bulunulan zaman diliminde de hemen bel-
li projeler yoluyla eyleme gemeye olanak tanmasdr.
Ayn zamanda meta-projelerin deitirilmesine de olanak
tanmaktadrlar. nk, uygulama srasnda aktrler daha
nce tahmin edilemeyen kstlar veya yeni frsatlarla kar-
laabilmektedirler. Bu nedenle, meta-projelerin gelitiril-
mesi gerekmekte ve bylelikle yaayan/adapte edilebilen
aralar olmaktadrlar. Meta-projelerin kurgulanmas/yeni-
lenmesi ve operasyonel projelerin uygulanmas, kentteki
rgtlenme kapasitesinin geliimini ve aktrlerin karlkl
olarak birbirlerini tanmalarn salamtr (Pinson 2002).
Mays 1998de, otuz kadar toplum temsilcisinden olu-
an Gelime Forumu, belediye bakannn bakanlnda
toplanarak, stratejik planlama srecini (meta-projeyi) ba-
latmtr. niversiteler ve aratrma kurumlar da kentin
durumu hakknda bilgi vermek zere davet edilmilerdir.
264
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Bunu izleyerek, ikinci aamada toplumun temsilcile-
rinden oluan alma gruplar oluturulmutur. Bu al-
ma gruplarnn grevi, stratejik gzerghlar ve somut pro-
jeleri tanmlamaktr. Bu gruplar, ibirlii alar yaratmak
veya varolan alar gelitirmek ve uygulayclar arasnda
ak diyalog olana oluturmak grevini de stlenmitir.
alma gruplar ile yerel niversite retim yeleri, kent
dndaki insanlar ve meclis yelerinden oluan bilimsel
bir komite, nerilerin zaman iinde rafine hale gelmesini
salamtr. 6 adet stratejik gzergh ve 84 adet somut ey-
lem; eylemin uygulayclar, kaynaklar ve uygulama sresi
ile beraber tanmlanmtr. Plan Subat 2000de Torino
kentsel btnndeki (conurbation) belediyeler, Vali ve di-
er yerel paydalar (iveren dernekleri, ticari birlikler, ye-
rel ticaret ve sanayi odalar, banka kurulular, niversite-
ler, dini kurumlar, kamu kurumlar, vs.) tarafndan imza-
lanmtr. 84 adet eylemin hayata geirilmesini, Torino
Internazionale Birlii egdmndeki eitli yaplar garan-
tilemektedir. Bu birlik, garantr olarak almak zere,
Mays 2000de, projeleri ve ibirliklerini izleyen teknik bir
yap olan Torino Internazionale Ajans ve paydalar ara-
snda kurulmutur (Pinson 2002).
Pinson, Torino Internazionalenin, uzmanlarn ve po-
litikaclarn ikincil aktrleri denetimleri altna ald gele-
neksel bir planlama sreci olmadn vurgulamaktadr.
Geleneksel anlaya gre plan, kapal ulu bir gelecee
ulamak iin dzenlemeler getirirken, bu rnekte, plan
ak uludur; yani srekli gncellenmesi sz konusudur.
Kentsel aktrleri projeleri uygulamak iin harekete geir-
mek, aktif bir toplum yaratmak amalanmtr.
3.2.2.3. Uluabat Gl Sulak Alan Ynetimi rnei
Uluabat Projesi (Bursa-Trkiye), Mays 1999da Hollanda
Tarm Ataeliinin sponsorluunda, evre Bakanl ve
265
Kentsel Planlama Kuramlar
Doal Hayat Koruma Dernei (DHKD-WWF/Trkiye) ta-
rafndan balatlmtr. lk aamada alann kullanm biim-
leri, su rnleri ve biyoeitlilik konusunda aratrmalar
yaplarak, mevcut veriler derlenmitir. Dier taraftan 2000
ylnda Bursada paydalar iin bir sulak alan ynetim kur-
su balatlm ve projenin tantm yaplmtr. Haziran
2000de yerel halkn Uluabat Gl ile ilikisi ve gln ye-
rel ekonomiye katklar aratrlarak, bulgular, yerel top-
lantlarda Bursa l evre Mdrl, Yerel Gndem 21,
Uluda niversitesi, muhtarlar gibi pek ok paydaa anla-
tlmtr. Paydalar, bu toplantlarda sorunlar dile getirme
olana bulmulardr. Bursada bir grup payda bir araya
gelerek Uluabat Gl Yerleimleri Koruma ve Ekonomik
Geliim birlii Protokol imzalamlardr (zesmi 2003).
Eyll 2001de Bursada evre Bakanl, DHKD-WWF/
Trkiye ve baz yerel kamu kurulular bir uzmanlar top-
lants yapmtr. Bu toplantda oluturulan Ynetim Plan
Tasla, yerel paydalarla yaplan toplantlarda tartlarak
gelitirilmitir. Yerel paydalarla yaplan toplantlarda on-
lara stlenebilecekleri etkinlikler sorulmu veya Taslak
Ynetim Plannda yer alan etkinlikleri stlenmeleri isten-
mitir. Bu sre sonunda son taslak ekillenerek, 150 de-
iik payda grubuna gnderilmi; 16-18 Nisan 2002 ta-
rihleri arasnda 100n zerinde katlmc ile yaplan top-
lantlarda son haline getirilmitir. Paydalar, daha nceki
toplantlarda karar verdikleri etkinlikleri, bu toplantda
resmi olarak stlenmilerdir. Katlmclar sre sonunda
plann izleme-deerlendirmesi iin kendi temsilcilerinden
oluan bir kurul olumasn istemitir.
Bu plan, sulak alanlar komisyonu tarafndan Aralk
2002de onanarak resmi stat kazanmtr. Bir yandan da
bir izleme-deerlendirme kurulu oluturulmutur. Kat-
lml bir srele gerekletirilen ynetim planndaki 52 et-
kinlikten 36s sivil toplum kurulularnca stlenilmi ve
ou etkinlikten somut sonular alnmtr (zesmi 2003).
266
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
3.2.2.4. Sanlurfa l Gelime Planlamas rnei
l Gelime Planlamas (GP), Sekizinci Be Yllk Kalknma
Plan ile 2000li yllarn banda lkenin gndemine getiri-
len katlml bir planlama yaklamdr. Sekizinci Plan
(2001-2005), Trkiyenin kresel dzeydeki dnme
ayak uydurmas gerekliliinin altn izmektedir. GP, Se-
kizinci Planda blgesel gelime politikas kapsamnda yer
almaktadr. Sekizinci Planda GP yaklam gerekelendi-
rilirken, bir yandan d dnyadaki anahtar konu ve kav-
ramlar dikkate alnmakta; dier yandan da lkenin isel ge-
reksinimlerinin de alt izilmektedir. Bu nedenle, GP yak-
lamnn, Trkiyenin blgesel politikasn etkileyen d
dinamiklerin ve illerimizin isel gereksinimlerinin kesiim
noktasnda olduu sonucuna varlabilir (Gedikli 2003).
GP sreleri bugne dein yalnzca bir ka ilde, eit-
li aktrler arasnda farkl ortaklklar kurularak gerekleti-
rilmitir12. Sanlurfa l Gelime Planlamas rneindeki r-
gtlenme biimi yledir: Sekizinci Plan, GP yapma so-
rumluluunu vilayetlere vermektedir. Dnemin Sanlurfa
Valisi bu sreci birlikte yrtmek zere, GAP Blge Kal-
knma daresi Bakanlnn Blge Mdr ile temasa ge-
mitir13. Mdr, GAP daresinin Ankarada bulunan mer-
kezi ile iletiime gemi, srecin Vilayet ve GAP daresi i-
birlii ile yrtlebilecei ynnde karara varlmtr. Su-
bat 2002de Sanlurfa Vilayeti ve GAP Blgesel Kalknma
daresi arasnda Sanlurfa l Gelime Plann birlikte hazr-
lamak zere bir protokol imzalanmtr.
Sreci yrtmek zere bir Plan Yrtme Kurulu olu-
turulmutur. Kurulun bakanln Vali stlenirken; yr-
na hakim olaca dnlmtr. Plan Yrtme Kurulu ve
12
8. Plandan sonra tasarlanan Mahalli dareler Reformu paketiyle beraber, l
Gelime Planlamas yerini il leinde yaplmas beklenen l Stratejik Planla-
rna brakmtr.
13
GAP daresinin taradaki rgt olan GAP daresi Blge Mdrl, GAP
kapsamndaki illerden biri olan Sanlurfada bulunmaktadr.
267
Kentsel Planlama Kuramlar
tc kurulu GAP daresi olmutur. Kurulun yeleri, San-
lurfa Vilayeti, GAP daresi, Vilayet tarafndan belirlenen
kurumlarn temsilcileridir. Vilayet bnyesindeki l Plan-
lama Mdrl sekreterya ilerini stlenmitir. GAP da-
resinin Blge Tekilat (yereldeki idare) ve bir vali yar-
dmcs ise GAP daresinin Merkez Tekilat ve Vilayet
arasndaki egdm salayacaklardr.
DPT il gelime planlamasnn nasl gerekletirilecei-
ne ilikin bir alma program hazrlayarak vilayetlere
gndermitir. Programda yntem ve kapsam genel izgile-
riyle aklanmaktadr. Ancak, Program, vilayetlerin bu ge-
nel izgileri karmadan kendi zgn yntemlerini geli-
tirmesine olanak tanyacak esnekliktedir. Program, il le-
inde geliimin meknsal, ekonomik ve sosyal boyutlarna
vurgu yapmaktadr. Sanlurfa l Gelime Plann alma
Programnda tarif edildii biimde yapmak zere, GAP
daresi bir Plan Hazrlama Grubu oluturmutur. Bu gru-
bun yeleri farkl mesleklerdendir: Grubun danmanln
Orta Dou Teknik niversitesi Kentsel Politika Planlamas
Ana Bilim Dal (Ankara), Ankara niversitesi ktisat B-
lm (Ankara), Harran niversitesi Ziraat Fakltesinden
(Sanlurfa) retim yeleri stlenmitir. Bu danmanlar
srasyla, meknsal (fiziksel) geliim, ekonomik geliim ve
yatrmlar ve tarmsal geliim konularnda destek verecek-
lerdir. Plan Hazrlama Grubu Sanlurfa l Envanterini ve
Sanlurfa l Gelime Plann hazrlama grevini stlenmi-
tir. Grubun dier yeleri GAP daresi personelidir. Bu per-
sonelin uzmanlklar, sosyal antropoloji, ziraat mhendis-
lii, sosyoloji, ekonomi, evre mhendislii alanlarndadr.
Bu ok-disiplinli grubun, Sanlurfann ok-sektrl plan-
Plan Hazrlama Grubu arasnda sre boyunca devaml
bilgi ak salanmtr (Sanlurfa l Gelime Plan 2003;
GAP daresi koordinatrleri Filiz Doanay ve Rfat Da ile
grme).
268
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Bu rgtlenme yaps salandktan sonra, planlama s-
reci drt aamada gerekletirilmitir:
n aama: Bilgi toplama ve n rapor hazrlama (Subat-
Haziran 2002)
1. lin demografik, doal, toplumsal, tarmsal, endstriyel,
turistik, kltrel, meknsal yaps ile, konutlama, tek-
nik ve sosyal altyap alanlarna ilikin, ulusal ve yerel
kaynaklardan veri toplanmas
2. Ankaradaki Plan Hazrlama Grubu tarafndan bir n
analiz raporunun hazrlanmas
3. Raporun, Sanlurfada yerel kamu kurumlar, STKlar,
meslek odalar ile tartlmas ve onlarn katklar ile ye-
niden dzenlenmesi
Birinci aama: Halk katlm yolu ile mevcut durum tespit
ve deerlendirmesi ve sorunlarn belirlenmesi (17-18 Hazi-
ran 2002)
1. Toplantlardan nce, yeniden dzenlenen analiz rapo-
runun yereldeki ilgili kamu kurumlarna, STKlara ve
meslek odalarna iletilmesi
2. Sanlurfada 17-18 Haziran 2002 tarihlerinde dzenle-
nen toplantlara eitli sektr gruplarnn katlm aktrl olmas lt salandktan sonra, bu ok-aktr-
3. Mevcut durumun tartlmas ve sorunlarn belirlenmesi
kinci aama: Vizyonun, stratejilerin ve hedeflerin belirlen-
mesi (24-25 Ekim 2002)
1. Birinci aamann bulgular dorultusunda, Ankaradaki
Plan Hazrlama Grubu tarafndan son analiz raporunun
hazrlanmas
2. Birinci aamann bulgular dikkate alnarak, kamu-zel
sektr, STKlar, meslek odalar, akademinin katlm ile
Ankarada le ilikin gl ve zayf yanlarn, frsat ve
tehditlerin (GZFT-SWOT analizi) belirlenmesi
3. lin meknsal (fiziksel), ekonomik, sosyal ve kltrel
geliime ynelik vizyon, stratejiler ve hedeflerin katlm-
l biimde kurgulanmas.
269
Kentsel Planlama Kuramlar
nc aama: l Gelime Plannn ve Uygulama Progra-
mnn hazrlanmas (Ekim 2002-Temmuz 2003)
1. Bir nceki aamada belirlenen vizyon, stratejiler ve he-
deflere dayal olarak, Ankaradaki Plan Hazrlama Grubu
tarafndan Plann ve Uygulama Programnn hazrlan-
mas
2. Temelde yazl bir belge olan Plann ayn zamanda
1/200 000 leinde bir plan emas iermesi; bu ema-
da ulam, gelime alanlar ve korunacak blgelere ili-
kin genel kararlarn yer almas
3. Plann Sanlurfada dzenlenen bir toplantda Valiye ve
dier yerel paydalara sunulmas
4. Yereldeki paydalarn Plan hakkndaki deerlendirmele-
ri alndktan sonra, Plan Hazrlama Grubu tarafndan
Plann yeniden gzden geirilerek sonulandrlmas ve
Mays 2003te Vilayete sunulmas
5. Plann Temmuz 2003te Devlet Planlama Tekilatna
sunulmas
Grld gibi, Sanlurfada GP srecini gerekle-
tirmek zere kurulan rgt yaps stratejik meknsal plan-
lamann yere-zglk zelliini tamaktadr. Plann ok-
lln nasl yorumlanacan yerel koullar belirlemitir.
Planlama srecinin rgtlenme biiminde dnemin valisi-
nin kiisel giriimleri belirleyici olmutur. GAP daresinin
Blge Tekilatnn Sanlurfada bulunmas da, rgtlenme
yapsn belirleyen bir dier nemli etkendir.
3.3. YEN AMALAR VE PLANLAMA ASAMALARI
3.3.1.
3.3.1. Meknsal Planlamada Yeni Amalar
Daha nce de belirtildii gibi, stratejik meknsal planlama-
nn amalar sadece plann ieriine ynelik deildir; karar
alma/uygulama/izleme-deerlendirme aamalarnn tm pay-
270
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

da gruplarn ierecek ekilde tasarm da, bu planlama Yukarda verilen rnekler, stratejik planlarda mekn-
yaklamnn amacdr. Yani, plann hayata geirilmesi iin sal gelimenin ok sektrl btncl bir yaklam ereve-
yerel kurumsal kapasiteler oluturmak da, plann kendisi sinde ele alndn; ekonomik rekabet edebilirliin ve ya-
kadar nemli bir rn olarak grlmektedir. am kalitesinin iyiletirilmesinin, temel amalar olarak ne
eitli lkelerde son yllarda yaplan stratejik planla- ktn ortaya koymaktadr.
rn amalarna bakldnda, kreselleme sreleri kar-
snda kentlerin/kentsel blgelerin/blgelerin rekabeti 3.3.2. Yeni Planlama Aamalar
avantajlarnn artrlmasnn vurguland grlmektedir.
Bunun yan sra, yerele zg deerlerin korunmas ve iyi-
Stratejik planlamann zel sektrde gelien bir yaklam
letirilmesi de, stratejik planlarda yer alan dier temel
olduundan daha nce sz edilmiti. Stratejik meknsal
amatr. Bu ana amalar, kentler iin belirlenen vizyonlar-
planlamaya, zel sektrden baz yntem, teknik ve stan-
da da yansmaktadr.
rnein, Barselona Stratejik Metropolitan Plannn14 dartlar aktarlmtr. Stratejik planlama srelerinde bir
(spanya) vizyonunu oluturan temel noktalar arasnda sre tasarm yaplr; katlmclarn niteliine gre (fikir
buluuluk, yaratclk ve bilgiyi, Barselona Metropoli- retme, yurttalk bilinci gibi), srete farkl yntem ve
ten Blgesinin rekabetiliinin ve geliiminin dayand teknikler uygulanabilir. Burada bu tekniklere deinilme-
temel yapmak yer almaktadr. yecek, ancak zel sektrdeki stratejik planlama yakla-
St. Petersburgun (Rusya) stratejik plannda 15 ise te- mnda yer alan SWOT analizi yapma ve vizyon kurgulama
mel ama St. Peterburgun yurttalarnn yaam kalitesi- aamalarnn, meknsal planlama alanna nasl yansd
nin her kategoride srdrlebilir biimde artrlmas ola- irdelenecektir. Ayrca, stratejik planlama yaklamnn ey-
rak tarif edilmektedir. Bu temel ama altnda yer alan drt leme ynelik olma zellii ve rekabetilie ilikin tutumu
stratejik hedef unlardr: 1) (business) dnyas iin uy- zerinde durulacaktr.
gun bir iklim oluturmak, 2) Dnya ekonomisiyle btn-
lemek, 3) Kentsel evreyi iyiletirmek, 4) Uygun bir sos- 3.3.2.1. GZFT (SWOT) Analizi
yal evre oluturmak.
Torino (talya) iin hazrlanan planda16, kentteki tm zel sektrden alnan nemli bir analiz yntemi, SWOT
ekonomik, kltrel ve sosyal aktrlerin, Torinonun ulus- analizi aamasdr. SWOT kelimesinin Trke alm, yer-
lararas platformdaki roln glendirmek iin gerekli ka- leimin isel olarak barndrd gl ve zayf yanlarn;
rarlar vereceinden sz edilmektedir. te yandan yerleimin dnda bulunan ama yerleimi etki-
leyebilecek frsat ve tehditlerin (GZFT) sistematik ve ger-
14
Strategic Metropolitan Plan of Barcelona (http://www.bcn2000.es/en/
mapaweb/mapaweb.aspx) (Kasm 2005te bakld.) eki biimde analiz edilmesidir (Sekil 5).
15
Strategic Plan for St.Petersburg (http://stratplan.leontief.ru/winden.htm)
(Kasm 2005te bakld.)
16
Towards the Plan (http://www.torino-internazionale.org/Page/t05/view_
html?idp=2498) (Nisan 2011de bakld.)

271 272
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

unsurlar Zayf yanlar Tehditler

lin doal yap ve konumundan kaynaklanan zorluklar: Blge d pazar-
lara etkin datmn yaplamamas; Gaziantepe yaknlk
Geleneksel toplum yapsndan kaynaklanan zorluklar: Nfus art, genel
Gl ynler Zayf ynler eitim, sosyal yapnn doal kaynak kullanmna olumsuz etkisi
Sosyo-ekonomik yap: Vasfsz igc, teknik altyapnn yetersizlii, tu-
rizm altyapsnn yetersizlii
Hukuki ve kurumsal yapnn getirdii kstlar
Gl yanlar Frsatlar
Frsatlar Tehditler
Ortadou pazarna yaknlk
Su ve toprak yaps ve miktar
Gen nfus
evresel unsurlar Kltrel ve doal deerlerin zenginlii
Tek tanrl dinlerin kutsal ehri olarak kabul edilmesi

Sekil 5- SWOT (GZFT) Analizi 1- Sanlurfa in GZFT (SWOT) Analizi

Tablo 1-

Gl ve zayf yanlarn analizi, aslnda ekonomi yaz- Sivas l Gelime Planlamas srecinde Sivas li iin
nndaki rekabeti avantaj konusu ile ilgilidir (Kaufman saptanan gl/zayf ynler ile frsat/tehditlerden bazlar
ve Jacobs 1987). Dier bir deyile, rekabeti avantaj fikri- unlardr (Sivas 2023 l Gelime Ana Plan, 2005):
nin zel sektrden kamu sektrne aktarlmasdr.
GZFT (SWOT) analizi meknsal planlamaya tercme Gl yanlar Zayf yanlar
lin Trkiyenin dou ve bats Nfus younluunun az olmas
edildiinde; plan yaplan kent iin dardaki (uluslarara- arasnda karayolu ve demiryolu Kalifiye eleman yetersizlii
s/ulusal/blgesel balamlardaki) frsat ve tehditler ile, ie- ulamnda GES BLGES ol- Giriimciliin ve yabanc serma-
rideki (kentin kendisine ilikin) gl ve zayf ynlerin mas ve havaalannn varl yenin yetersizlii
gereki biimde deerlendirilmesi anlamna gelmektedir. Termal kaynaklarn varl Ortak alma, rgtlenme ve ka-
Hayvanclk ve gl bir tarm tlmcln zayf olmas
Bu analiz, frsatlar ve tehditler balamnda, zayf yanlarn potansiyeli Sulama yetersizlii
nasl azaltlabilecei/ortadan kaldrlabilecei, gl yanla- Kentsel altyapnn byk oranda
rn ise nasl glendirilebilecei zerine strateji olutur- tamamlanm olmas
Gelimi byk bir niversitenin
mak iin bir altlk olumaktadr. Sz konusu gl/zayf varl
yanlar ile firsat/tehditler; ekonomik, fiziksel, sosyal, klt- Su ve enerji kaynaklarnn yeterli
rel, teknolojik, yasal vb. alanlarn tmne ilikindir. Aa- olmas
Frsatlar Tehditler
da, baz stratejik planlama srelerinde yaplan GZFT
Merkez ve ilelerde kk sanayi Yllk nfus art hznn Trkiye
analizlerinden rnekler verilmektedir: siteleri ile OSBlerin kurulmu ortalamasnn olduka altnda ol-
Sanlurfa l Gelime Planlamas srecinde yaplan GZFT olmas mas
analizine gre, lin gl/zayf ynleri ile frsat/tehdit- Kullanlabilir yeralt ve yerst Yaanan g ile potansiyel igc
su kaynaklarnn bulunmas kayb ve tarmsal nfusun yalan-
lerden bazlar aadaki gibidir (Sanlurfa l Gelime Plan Arazi yaps ve meralarn hay- mas
2003): vanclk iin elverili olmas Atl ve yanl yatrmlarn varl

273 274
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Doal gaz ve Bak-Tiflis-Ceyhan Su kayp ve kaaklarnn yksek
Petrol boru hattnn il snrlar olmas
ierisinden gemesi Turizm alanlarndaki yaplama
Kltr ve doa turizmi potansi- Kaplcalarda hijyen ve salk ye-
yelinin harekete geirilmesi ha- tersizlikleri
linde yarataca byk ivme
Tablo 2-
2- Sivas in GZFT (SWOT) Analizi
GZFT analizi, sadece durum tespitinin yapld bir
analiz yntemi deildir. allan kente ilikin gl/zayf
ynlerin; frsat/tehditlerin belirlenmesi, bu analiz ynte-
minin durum tespitinin tesine getiini, tespit edilen
zelliklere olumlu/olumsuz nitelikler yklendiini ortaya
koymaktadr. Yukardaki GZFT analizi rnekleri, allan
yere ilikin tespitlere bu trden nitelikler yklendiini
gstermektedir. Bu rneklerde, plan yaplacak yerlerin
ok-boyutlu (sektrl) bir deerlendirmesinin yapld
grlmektedir.
3.3.2.2. Vizyon Kurgulama
Stratejik meknsal planlama srelerinde, GZFT analizini
izleyerek, kent iin vizyon gelitirilir. Vizyon, arzulanan
gelecein resmi demektir. Bu resim, paydalarn (ilgili ka-
mu ve zel sektr kurumlarnn, sivil toplumun, dier ilgi-
li kesimlerin), zerinde uzlat gr yanstan yazl bir
ifadedir. Planda yer alan stratejiler, vizyona ulaacak bi-
imde tarif edilir. Uygulamalara bakldnda, pek ok
stratejik planlama srecinde kurgulanan kent vizyonlar-
nn slogan eklinde olduu grlmektedir. Vizyonlar
cmleler eklinde de kurgulanabilir; ancak aklda kalc
olmas nemlidir.
275
Kentsel Planlama Kuramlar
Toronto 17 kentinin (Kanada) vizyonu u cmlelerle
kurgulanmtr:
Toronto yardmsever ve dost bir kenttir.
Toronto temiz, yeil ve srdrlebilir bir kenttir.
Toronto dinamik bir kenttir.
Toronto yaam kalitesine yatrm yapar.
Torinonun18 (talya) vizyonu l bir slogan eklin-
dedir:
Torino, bir Avrupa metropol;
Zengin kaynakl Torino; bir eylem ve teknik bilgi
(know-how) kenti;
Karar verici Torino: gelecek ve yaam kalitesi anlay
(intelligence)
Venedik19 (talya) iin de bir slogan kurgulanmtr:
Venedik Metropoliten Kenti -kalite, i, kltr
Floransa20 (talya) iin gelitirilen vizyon yledir:
Yalnzca sanat ve alveri (purchasing) kenti deil;
ayn zamanda ihtisaslam eitim ve yeni teknolojileri
kltrel mirasa uygulama merkezi Floransa; kaliteli Made
in Italy kreasyonu ve el sanatlar retim merkezi.
Floransa ve alan, buluuluu sosyal ve evresel kali-
te ile birletirebilen bir merkez.
Trkiyede gerekletirilen stratejik planlama uygula-
malarnda kurgulanan vizyonlardan bazlar ise yledir:
17
http://www.city.toronto.on.ca/strategic_plan/strategicplan.htm (Kasm 2005
te bakld.)
18
http://www.torino-internazionale.org/Page/t05/view_html?idp=2498 (Kasm
2005te bakld.)
19
http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/
2058 (Nisan 2011de bakld.)
20
http://www.firenze2010.org/eng/pubblicazioni.asp (Kasm 2005te bakld.)
276
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Kocaeli: Yaayan ve yaatan sanayi kenti.
Eskiehir: niversite, sanayi ve bilgi kenti.
Sanlurfa: Sanlurfa linde srdrlebilirlik ve katlm
ilkeleri erevesinde yaam kalitesini, tarm ve turizm sek-
trlerinden balayp, dier alanlara da yayarak, Trkiye or-
talamasn yakalayacak bir dzeye ykseltmek.
rneklerde grld gibi, vizyonlar genelde slogan-
lar biiminde oluturulmaktadr. Kimi vizyonlarda kentte
ne karlmak istenen ekonomik sektr ierilmekteyken,
pek ounda srdrlebilirlik ilkesinin yansmas grl-
mekte ve yaam kalitesine ilikin amalar bulunmaktadr.
Baz vizyonlarda, kreselleme ann etkisiyle, geliimin
buluuluk, teknoloji, ihtisaslama ile badatrld da
grlmektedir.
3.3.2.3. Eyleme Ynelik Olma
zel sektr stratejik planlama yaklamndan meknsal
planlama alanna aktarlan baka bir standart, stratejik
planlamann eyleme ynelik olmasdr. Bu eylemler, strate-
jik plann iinde bulunabilecei gibi, ayr bir belge (eylem
plan) iinde de yer alabilir. Eylemler, oluturulan genel
plan stratejilerinin, hangi ncelikli projelerle ve hangi uy-
gulayclar tarafndan hayata geirileceini gsterirler. Bu-
nun dier bir anlam, stratejik planlama srecinin plan or-
taya knca sona ermemesi; uygulama ve izleme-deer-
lendirme aamalarnn da ierilmesidir.
Torino Stratejik Plannda 6 adet strateji alan ve bu
alanlarn altnda ierilen 84 adet eylem konusu vardr. Bu
eylemlerin her biri planda tarif edilmi, hangi aktrlerin
ibirlii ile gerekletirilecei anlatlm, eylemin stratejik
plann genel amac ile nasl bir balants olduu aklan-
277
Kentsel Planlama Kuramlar
m ve eer eylem gerekletirilmezse olas eksikliklerin ve
tehlikelerin neler olaca belirtilmitir21.
rnein, bu planda yer alan 6 strateji alanndan biri,
metropoliten alann uluslararas sistemle btnletirilme-
sidir. Bu strateji alan altnda 17 adet eylem yer almakta-
dr. Her bir eylem ayrntl biimde tarif edilmekte, Strate-
jik Plann genel amalar ile nasl rtt aklanmakta,
eylemin aamalar anlatlmakta, ilgili aktrler ve nasl i-
birlii yapacaklar belirtilmektedir. Ayrca, eer bu eylem
gerekletirilmezse, karlalabilecek olumsuzluklar ak-
lanmaktadr. Plandaki dier strateji alanlar iin de ayn
ekilde eylemler tanmlanmaktadr (Sekil 6).
Hedef 1.2: Torinoya ulam kolaylatrmak
Eylem 1.2.4:
1.2.4 Metro sisteminin ina edilmesi
Aklama:
Drt adet rayl ulam gzergah ina edilecektir (Chivasso-Carmagnola,
Rivarolo- Chieri, Ciri-Pinerolo, Avigliana-Porta Nuova). Eylem aamada
gerekletirilecektir (lk Aama: 2000 ylnn ilk aylar; kinci aama: Ocak
2001; Son Aama: Ocak 2006).
lgili aktrler:
Yerel ynetimler (Belediye, l ve Blge), talyan Devlet Demiryollar, Ulatrma
Bakanl, Satti, Metropoliten Hareketlilik Ajans
Eylemin plan
plann genel hedefiyle ilikisi:
Eriilebilirlii arttrmann yan sra, bu hizmet gelecekteki geliime ynelik ey-
lemleri gerekletirmek ve Torinonun rekabet edebilirliini arttrmak asn-
dan bir altyap salayacaktr.
Eylem gerekletirilmezse doacak sorunlar:
Maliyetler tanmlanmal ve kaynaklar yaratlmaldr. naatn tamamlanmas
gecikirse bu rayl sistemin yararlar ok az grnecektir. Eer bu hizmet ger-
ekletirilmezse, Torino alannda gelimeye ve rekabetilie ynelik yaplmak-
ta olan dier eylemlerin etkililiini azaltacaktr.
6- Torino Stratejik Planndan Hedef ve Eylemlere Bir rnek
Sekil 6-
21
http://images.torino-internazionale.org//f/Pubblicazioni/SP/SP.pdf
(Kasm 2005te bakld.)
278
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

Barselona iin gelitirilen planda metropoliten lekte 3.4. STRATEJK MEKNSAL PLANLAMA VE
43 proje (eylem) yer almaktadr. Bu projeler, genel bir fi- GELENEKSEL PLANLAMANIN
ziksel ema zerinde bir takm sembollerle gsterilmitir. KAPSAMI VE YNTEM
Projeler, iletiim altyaps, evre, kentleme ve ekonomik
tevik, teknolojik aratrma alanlarna yneliktir22. Sunu sylemek gerekir ki, stratejik plan arazi-kullanm
Kuzey Milanonun plannda 7 adet strateji alan vardr. plannn alternatifi deildir. Stratejik plan sadece fiziksel
Bu alanlara ynelik olarak toplam 35 proje sz konusudur. geliimi gsteren bir harita deildir; bu plann hem genel
Projelerin her birinde proje tanm, ilgili aktrler, projenin bir fiziksel emas, hem de farkl sektrlerde veya boyut-
yaplabilirlii (fizibilite) ve nemi aklanmtr23. larda geliim stratejilerini ieren yazl bir belgesi vardr.
Plann ana ksm bu yazl belgedir. Bu zellikleri ile stra-
3.3.2.4. Rekabetilik tejik planlar, pek ok lkenin planlama sistemlerinde, ara-
zi-kullanm planlarna yol gsteren st ereveler olarak
zel sektrden bir baka nemli aktarm, kamu sektr- grlmektedir.
nn rekabetilik konusuna ynelik deien yaklamdr. Aadaki tablo, yukarda yaplan irdelemeler ereve-
Geleneksel kamu yaklam, rekabetiliin toplumun eko- sinde, stratejik meknsal planlamann (zerinde uzlalan)
nomik ve sosyal saln tehdit ettii ynndeyken; bu temel niteliklerini, geleneksel planlama yaklamnn te-
anlay stratejik planlamann benimsenmesiyle ortadan kalk- mel nitelikleri ile karlatrmal olarak zetlemektedir:
maya balamtr (Bryson ve Roering 1987). Stratejik plan-
lama, toplumlarn rekabeti rollerini tanmlamasn gerek- GELENEKSEL STRATEJK
PLAN
PLANLAMA MEKNSAL PLANLAMA
tirmektedir. Yukarda verilen rneklerde, kentlerin eko- Sorumlu Belli bir hiyerari iinde so- Bir kamu kurumu veya zel kurum ta-
nomik rekabet edebilirliinin temel amalar arasnda yer rgt/ rumluluk alanlar olan ka- rafndan egdm salanan, ancak
Kurum mu kurumlar tarafndan tm aamalarda yatay ve eit koullar-
ald grlmektedir. Stratejik plan belgelerinin giri k- yaplr/yaptrlr. da alan asal bir rgtn ibirlii ile
smlarnda, genellikle, kreselleme srelerinin ortaya - retilir.
kard koullar karsnda, kentsel rekabetiliin planla- Yasal Meknsal planlamaya ilikin Yasal balaycl olmak zorunda de-
stat ulusal yasalarda yer alr; do- ildir; gnll bir eylem olarak da ya-
mann gndemine girdii vurgulanmaktadr. lays ile yasal balaycl plabilir.
vardr.
Plan Arazi kullanmlarnn form- Meknsal olmak zorunda olmayan,
Formu larnn, byklklerinin, ancak meknsal geliimde dorudan
nfus younluklarnn kesin veya dolayl etkisi olan ok sektrl
ekilde belirlendii hari
harita ve strateji ve hedefleri ieren yazl belge
eklerinden oluur -temel ve ana stratejileri gsteren genel bir fi-
fi-
objektif fiziksel geliim ziksel emadan oluur-temel objektif
hem fiziksel hem de fiziksel olmayan
22
http://www.bcn2000.es/en/2_plan_estrategico/1r_pla_Estrategic.pdf geliim
(Kasm 2005te bakld.) Plan dari snrlar iinde yaplr. dari snrlar alabilir. nk mekn-
23
http://www.asnm.com/documenti/piano/allegati/allegati-part1.pdf snr
snrlar daki ilikiler (kurumsal/sektrel) idari
(Kasm 2005te bakld.) snrlarn tesine geebilir.

279 280
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar... Kentsel Planlama Kuramlar

erik Fiziksel geliimi esas alr; Fiziksel, sosyal, ekonomik, kltrel, zeydeki ynetimlerin kresel gler karsnda etkinsizle-
dier sektrleri dolayl e- rgtsel geliim konular birbirini ta-
kilde ierebilir. mamlayan ekilde ierilir. tiini; gelimekte olan lkelerdeki yoksulluun kresel-
Zaman Kesin biimde belirlenmi Vizyon uzun-erimlidir. Ancak bu viz- leme sreleri nedeniyle derinletiini belirtmektedir.
snr arazi-kullanm kararlarnn yona referansla srekli proje nerisi Yeni dzende gndeme gelen iyi ynetiim modeli,
uygulanmas iin uzun- gelitirilebilir -yani zaman snr pro-
erimli planlama anlay sz jenin ieriine gre deimektedir. devlet ve pazar arasndaki etkileimin dzenlenmesine
konusudur. ilikindir. Burada yurttalar kamu hizmetlerinin mterisi
Fiziksel geliimin dzen- letiim/biliim ve ulam altyaplar olarak tarif edilmektedir. zel sektrn kamu hizmetleri
Temel lenmesi ve denetim altna salanmas, yerli ve yabanc serma-
ama alnmas amalanr. yenin tevikine ynelik stratejilerle sunumunda rol almas iin, devletin frsatlar oluturmas
kentsel rekabetiliin artrlmas beklenmektedir (Gnaydn 2003).
Srdrlebilirlik ilkesine uyumlu Bu dzende sadece merkezi hkmet kurumlar deil,
ekilde, yerel deerleri koruyarak
kentsel ve evresel yaam kalitesi- blgesel ve yerel ynetimler de, rekabeti konumlarn ge-
nin artrlmas litirmek ve yabanc yatrm ekmek iin pazara ynelik
3- Geleneksel Planlama ve Stratejik Meknsal Planlamann
Tablo 3- stratejiler benimsemilerdir. Kent ynetimleri, kentlerini
Temel Nitelikleri kresel pazar iinde nasl bir yere oturtmalar gerektiini
dnmeye balamlardr. Yeni ekonomik dzende olu-
ELESTREL GRSLER an giriimci kent ynetimi modeli, rekabeti kentsel poli-
tikalar tevik eden bir modeldir: Kentsel gelimede zel
Stratejik meknsal planlama, planlama alanna getirdii sektrn rolnn artrlmas, kamu sektr-zel sektr or-
yeni ierik ve rgtlenme biimleri ile bir yandan popler taklklarnn oluturulmas, yerel ynetimlerin baz hiz-
hale gelirken, dier yandan da bir takm eletirilere maruz metlerin sunumundan ekilmesi, kentsel geliim irketle-
kalmaktadr. Eletiriler iki temel balk altnda toplanabi- rinin kurulmas vb. (Oatley 1998).
lir: Kreselleme dinamiklerinin etkisiyle planlama alann- Bu grupta yer alan yazarlar, rekabet sreleri iinde
da ortaya kan gelimelere ynelik eletiriler; planlamada kazananlar olduu kadar, kaybedenler olduunu da vurgu-
iletiimsel aklcln (katlml srelerin) etkin biimde lamaktadr. Yani rekabeti kentsel politika gndemlerinin
uygulanabilirliini sorgulayan eletiriler. oluturulmas bir yandan da eitsiz geliimin srdrlmesi
anlamna gelebilmektedir.
4.1. KRESELLESME DNAMKLERNN PLANLAMA Bir dier sorun, kresel ekonomiyle btnleebilme
ALANINA ETKSNE YNELK ELESTRLER sorunudur. Tm kentlerin bu btnlemeyi baarabilmek
gibi bir iddias olduunu sylemek imknszdr. ok az
lk grup eletiriler, kapitalist dzendeki temel dinamiin kent kresel lekte rekabet edebilir; o halde bunun an-
asimetrik g ilikileri olduuna dikkati ekerek; kresel- lam, gelimekte olan lkelerin kentlerinin ounun bu
leme srelerinin gelimi lkelerin lehine, gelimekte srelerden dlanmas olacaktr. Bu lkelerde genelde bir
olanlarn ise aleyhine sonular getirdiini vurgulamakta- baskn kent (azman kent) bulunur. Bu baskn kent ve sa-
dr. Bu yazarlar, mevcut sistemde, ulusal ve ulus-alt d- dece bir ka byk kent, az veya ok kresel ekonomiyle

281 282
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
btnleebilmektedir. Kentlerin byk ounluunun k-
resel arenayla btnlemek veya burada rekabet edebilmek
gibi ne niyetleri ne de kapasiteleri vardr.
Tablo 4 bu ksmda yer alan eletirel grleri zetle-
mektedir:
Kapitalizmin doasndaki asimetrik g ilikileri nedeniyle, ulusal ve
ulus-alt dzeydeki ynetimlerin kresel gler karsnda
KRESELLESME DNAMKLERNN
etkinsizlemesi
PLANLAMA ALANINA ETKSNE
yi ynetiim modelinin benimsenmesi ile yurttalarn kamu
YNELK ELESTRLER
hizmetlerinin mterisi olarak grlmeleri; zel sektrn kamu
hizmetlerini sunabilmesi iin devletten uygun koullar yaratmasnn
beklenmesi
Bu dzende hem ulus-devletin, hem de blge ve kent ynetimlerin
yatrm ekmek iin pazara ynelik stratejiler benimsemesi; rekabeti
srelere girmeleri
Ancak rekabeti srelerin eitsiz geliimin srdrlmesi anlamna
gelmesi
Tm kentlerin kresel lekte rekabet edebilecek kapasite ve iddiada
olmamalar
zellikle gelimekte olan lkelerin kentlerinin kresel ekonomi ile
eklemlenme srelerinden dlanmalar
4- Kreselleme Dinamiklerinin Planlama Alanna
Tablo 4-
Etkisine Ynelik Eletiriler
4.2. LETSMSEL AKILCILIIN SLEVSELLNE
YNELK ELESTRLER
Dier grup eletiriler, planlama alannda doan iletiimsel
aklclk paradigmasnn ilevselliini sorgulamaktadr. Bu
paradigmann temel varsaym, planlama srecinde uzla-
maya varlaca ynndedir; uzlamaya varlamama du-
rumunda ne olacandan sz edilmez. Tewdwr-Jones ve
Allmendingera gre (1998), planlama gibi politik tabiatl
bir alanda, uzlaya varmak tamamen hayalidir. Bireylerin
politik pozisyonlarn terk etmeleri ve ntr hareket etmele-
ri mmkn deildir.
Bunun yan sra, katlml planlama srelerinde g-
ven ve karlkl anlay ortamnn geliebilecei konusuna lik nemli ltlerdir.
283
Kentsel Planlama Kuramlar
tereddtle baklmaktadr. Bu gruptaki grlere gre, bi-
reylerin planlama srecinde kiisel karlarn bir kenara
brakacaklarn beklemek pek gereki deildir.
Ayrca, iletiimsel aklclk paradigmas toplumun tm
kesimlerinin planlama srecine katlacan n grmesine
ramen, bunun nasl olacan aklamamaktadr. Gn-
mzn karmak toplumlarnda gerek katlm salamak
zordur.
Katlma ilikin bir baka sorun, paydalarn arl-
nn eit olmamasdr. Toplumdaki belli iktidar gruplarnn
varlnda, taraflarn eit koullarda katlmnn nasl sa-
lanaca nemli bir sorun alandr. Bu arada, hi rgtle-
nememi, bu nedenle karar srelerine dahil olamayan ke-
simler de vardr. Srecin dnda kalan bu rgtlenemeyen
kesimin karlarnn nasl temsil edilecei belli deildir.
Bir dier eletiri, sosyal sermayenin nitelii ile ilgilidir.
Sosyal sermaye, sivil rgtleri, toplum iinde kurulan di-
er ibirlii yaplarn iermektedir. letiimsel paradigma,
yksek nitelikli sosyal sermayenin bulunduu yerlerde,
baarl katlml planlama sreleri olacandan sz eder.
Ancak, bu sermayenin niteliinin dk olduu yerlerde,
katlml sreler iin uygun koullarn varlndan sz
etmek zordur.
Katlml srelerin baarsnda, sreci yneten kiile-
rin nitelikleri de nemli bir konudur. Baarl bir sre, is-
tekli ve deneyimli bireylerin ve kurulularn liderlii ile
gereklemektedir. rnein, nemli politikaclar, dene-
yimli brokratlar, danmanlar gibi.
Plann ileyiini engelleyebilecek bir baka etmen, y-
netimdeki aktrlerin deimesidir. nemli aktrler dei-
tiinde, plan rafa kaldrlabilmektedir. Bu nedenle, strate-
jik planlarn srdrlebilirlii asndan hem srecin e-
gdmn salayan liderlik konusu, hem de idari srekli-
284
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
zet olarak, planlamada iletiimsel aklcln hayata
geirilmesinde bir takm zorluklar ortaya kmaktadr. Bu
zorluklar, aslnda bir yandan da katlml srelerin etkin
olmas iin salanmas gereken koullarn neler olduuna
da iaret etmektedir. Temel zorluklar aada zetlenmek-
tedir:
Planlamann politik tabiat nedeniyle, paydalarn bireysel karlarn
LETSMSEL AKILCILIIN SLEVSELLNE
terkedip uzlamaya varamamas,
Farkl kar gruplar arasnda, katlml srelerde mutlaka salanmas
gereken gven ortamnn oluamamas,
YNELK ELESTRLER
Belli iktidar gruplarnn varlnda, taraflarn eit koullarda katlmnn
salanamamas,
Kurulacak ibirliklerinin etkinliini belirleyen en nemli etmenlerden biri
olan sosyal sermayenin niteliinin, her yerde istenen gelimilik dzeyinde
olmamas,
Paydalarn oluturduu ibirlii ann egdmn salayan ve paydalar
tevik eden gl (karizmatik) lider ve/veya nemli aktrlerin/kurumlarn
olmamas,
Farkl politik ve dnya grleri olan paydalar arasnda elikiler ortaya
kabilmesi,
Karar alma/uygulama sreleri srasnda ynetimdeki nemli aktrlerin
deimesi.
5- letiimsel Aklcln levselliine Ynelik Eletiriler
Tablo 5-
GENEL DEERLENDRME VE SONU
Stratejik meknsal planlama, yntem olarak katlml mo-
delleri benimseyen; kentlerin/blgelerin ekonomik, fizik-
sel, sosyal, kltrel ve rgtsel boyutlarda geliimini
amalayan btncl bir yaklamdr. lkelerin farkl plan-
lama gelenekleri ve sosyo-ekonomik koullar, stratejik
planlamann uyguland yerele zg olmas sonucunu ge-
tirmekle beraber, yine de bu yaklama ilikin bir takm
genellemeler yapmak olanakldr:
1. Stratejik meknsal planlama yaklamnda zel sektr-
den aktarlan baz teknik, yntem ve ilkeler vardr
(GZFT analizi yapmak, vizyon oluturmak, eitli ke-
285
Kentsel Planlama Kuramlar
simlerin geni apl katlmna olanak tanmak, eyleme
ynelik olmak, vs.).
2. Ancak, bu teknik ve yntemlerin hayata geirili biimi
kentten kente deiim gsterebilecektir. nk her
kentte bir araya gelen paydalar, bunlar arasnda etkin
olanlar ve stlendikleri roller birbirinden farkl olacaktr.
3. Sosyal sermayenin niteliinin yksek olduu yerlerde
(toplum iinde kurulan rgtlenmelerin, ibirlii ala-
rnn says ve nitelii), katlml sreler daha etkili ola-
bilmektedir.
4. Srecin baarsn etkileyen bir baka nemli etmen,
gl aktr ve/veya kurumlar tarafndan, her aamada
paydalarn egdmnn salanmasdr.
5. Karar alma srecinde katlmn salanmas, plann uygu-
lanacan garanti etmeyebilir. Bu nedenle, stratejik plan-
lama srelerinde karar alma/uygulama/izleme-deer-
lendirme aamalarnn aktrleri ve stelenecekleri rolle-
rin tanmlanmas gerekir.
6. Stratejik meknsal planlar arazi-kullanm planlarnn al-
ternatifi deildir. Pek ok lkenin planlama sistemlerin-
de bu planlar, alt lekteki planlara yol gsteren genel
planlar olarak grlmektedir. Arazi kullanm sreleri-
ne dorudan mdahale etmezler ve ayrntl arazi-kul-
lanm kararlarn iermezler. Bundan ziyade, arzulanan
gelecee (vizyona) ulamak iin genel gelime ynnn
ne olacan gsterirler ve paydalarn srete nasl yer
alacaklarn tarif ederler.
KAYNAKLAR
Albrechts, L., In pursuit of new approaches to strategic spatial
planning. A European perspective, International Planning
Studies. cilt 6. Issue 3, 2001a, s. 293-310.
Albrechts, L., How to proceed from image and discourse to ac-
tion: As applied to the Flemish diamond, Urban Studies.
cilt 38, No 4, 2001b, s. 733-745.
286
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...
Albrechts, L. ve dierleri (der.), The Changing Institutional
Landscape of Planning, Aldershot, Ashgate, 2001.
Albrechts, L., Strategic (spatial) planning revisited, 8 Kasm
Dnya Sehircilik Gn Kollokyumu: Planlamada Yeni
Politika ve Stratejiler, Riskler ve Frsatlar. stanbul, 2005.
Albrechts, L. ve dierleri, Strategic spatial planning and re-
gional governance in Europe, JAPA. No. 2, 2003.
Allmendinger, Philip, Planning in a Postmodern Age, Florence,
KY, USA: Routledge, 2000.
Atav, A. ve B. Gedikli, Stratejik planlama zerine yaymlan-
mam rapor, 2005.
Blotevogel, H. H., Rationality and discourse in (post) modern
planning, The Revival of Strategic Planning: Proceedings
of the Colloquium. eds. Salet, W. ve A. Faludi. Amsterdam:
Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, 1999.
Boswell, M. R., Redefining Environmental Planning: Evidence of
The Emergence of Sustainable Development and Ecosystem
Management in Planning for The South Florida Ecosystem,
A dissertation submitted to the Department of Urban and
Regional Planning of Florida State University, College of
Social Sciences, 2000.
Bryson J. M. ve W. D. Roering, Applying private-sector strate-
gic planning in the public sector in Journal of the Ameri-
can Planning Association, cilt 53, No. 1, 1987.
Filiz Doanay ile grme, (GAP Blge Kalknma daresi Koor- Mastop, H. J. M., The performance principle in strategic plan-
dinatr) , 2004.
Forester, J., Planning in The Face of Power, Berkeley: University
of California Press, 1989.
Friedmann, J., Toward a non-Euclidean mode of planning,
Journal of the American Planning Association, cilt 59, Issue
4, 1993.
Gedikli, B., Examination of the interpretation of strategic spa-
tial planning in three cases from Turkey, European Plan-
ning Studies, cilt 18, Issue 2, 2010.
Gedikli, B., Evaluation of the strategic planning process in the
Turkish spatial planning context, AESOP-ACSP 3rd joint
287
Kentsel Planlama Kuramlar
congresste sunulan bildiri, Temmuz 8-12, Leuven, Belika,
2003.
Graham, S. ve P. Healey, Relational concepts of space and place:
Issues for planning theory and practice, European Plan-
ning Studies, cilt 7, Issue 5, 1999.
Gnaydn, G., Kreselleme srecinin kamu ynetimi zerine
etkileri ve ZMOnun duruu, http://www.zmo.org.tr/et-
kinlikler/ktts02/29.pdf. Ocak, 2004.
Healey, P. ve dierleri, Making Strategic Spatial Plans. Innova-
tion in Europe, London: U.C.L. Press, 1997.
Healey, P., Regulating property development and the capacity
of the development industry, Journal of Property Research,
cilt 15, Issue 3, 1998.
Healey P. ve dierleri, European developments in strategic spa-
tial planning, European Planning Studies, cilt 7, Issue 3,
1999.
Innes, J. E., Planning theorys emerging paradigm: Communi-
cative action and interactive practice, Journal of Planning
Education and Research, cilt 14/3, 1995.
Innes, J. E., Planning through consensus building, Journal of
The American Planning Association, cilt 62, No. 4, 1996.
Kaufman J. L. ve H. M. Jacobs, A public planning perspective
on strategic planning, Journal of The American Planning
Association, cilt 53, No. 1, 1987.
ning. The Revival of Strategic Planning: Proceedings of
The Colloquium, (der.) Salet, W. ve A. Faludi, Amsterdam:
Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, 1999.
Mazza, L., Strategie e strategie spaziali. Territorio, No. 13, Mi-
lan: FrancoAngeli, 2000.
Oatley, N. (der.), Cities, Economic Competition and Urban Pol-
icy, London: Paul Chapman Publishing Ltd., 1998.
O'keefe, E., Equity, democracy and globalization, Critical Pub-
lic Health, cilt 10, Issue 2, 2000.
zesmi, U., Doal alan ynetimi. Sonsuz Ortaklk, Yeil Atlas,
Say: 6, 2003.
288
 Stratejik Meknsal Planlama: Planlamada Yeni Anlaylar...

Putnam, R., R. Leonardi, R. Y. Nanetti, Making Democracy

Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton, N.J.:
Princeton University Press, 1993.
Rfat Da ile grme, (GAP Blge Kalknma daresi Koordina-
tr) , 2004.
Sager, T., Communicative Planning Theory, Aldershot: Avebury,
1994.
Sager, T., Deliberative planning and decision making, Journal
Of Planning Education and Research, cilt 21, 2002.
Salet, W. ve A. Faludi, The Revival of Strategic Planning: Pro-
ceedings of The Colloquium, Amsterdam: Royal Nether-
lands Academy of Arts and Sciences, 1999.
Sartorio, F. S., Strategic spatial planning. A historical review of
approaches, its recent revival, and an overview of the state
of the art in Italy, disP, cilt 3, 2005.
Selman, P., Social capital, sustainability and environmental
planning, Planning Theory & Practice, cilt 2, 2001.
Sivas 2023 l Gelime Ana Plan, 2005.
Sanlurfa l Gelime Plan, 2003.
Tekeli, ., Trkiyede kent planlamasnn yeniden kurumsal-
lamasn dzenlerken dnlmesi gerekenler zerine,
Planlama, No: 2002/1, Ankara, TMMOB Sehir Planclar
Odas Yayn, 2002.
Tewdwr-Jones M. vc P. Allmendinger, Deconstructing commu-
nicative rationality: A critique of Habermasian collaborative
planning, Environment and Planning A, 1998.
Trel, A., Yerleme yapsnn dnmn etkileyen sreler,
TBA Yerleim Bilimleri ngr almas, (Trel. A. ve
dierleri), Ankara, 2004.
Von Neumann, J. ve O. Morgenstern, Theory of Games and
Economic Behaviour, Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 1944.
Whittinton, R., What Is Strategy and Does It Matter? London:
Routledge, 1993.

289
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
Kentsel Planlama Kuramlarna
Eletirel Baklar
Melih Ersoy
GRS
Bu balk altnda grleri incelenecek olan yazarlar, Ba-
tdaki planlama kuramlarn ve pratiini, kapitalist top-
lumlarda politik gcn dalm balamnda sorgulayarak
kapsaml eletiriler gelitirmilerdir. Bunlarn bir blm
konuyu Marksist toplumsal eletirel kuram erevesinde
yapsal bir balamda ele almakta iken, dierleri -fenolo-
monoloji (phenomenology) dahil- ok farkl felsefe okul-
larndan etkilenen grlerle konuya yaklamaktadrlar.
ncelenen tm eletirel grlerin uzlatklar ortak
nokta, kent planlamann herhangi bir meslek dal ya da
teknik bir etkinlik olmayp, g odaklarnn kendi kar ve
glerini korumak, savunmak ve hakl/mazur gstermek
iin kullandklar bir maske olduudur (Benveniste, 1989:
291
Kentsel Planlama Kuramlar
73).1 Dier bir deyile, bu yazarlarn tm, planclarn,
maalarnn dendii kamu ya da zel kesimdeki patronla-
rnn emrinde, salt onlarn belirli karlar dorultusunda
arzu ettikleri meknsal dzenlemenin teknik gerekelerini
oluturmak iin kent planlamay teknik bir meslek konusu
gibi kullanmalarna raz olan tutum ve anlay iddetle
eletirmektedirler. Eletirel yazarlarn Marksist grleri
benimseyen bir blm, planclarn sorumluluk stlene-
rek, militanca davranarak, kurulu dzeni reddedip kendi-
lerine dayatlan ereve dna karak sorunlar yeniden
tanmlamalarn; bunun iin de toplumun dlanm ve/
veya ezilen kesimlerinin karlarn savunan politik rgt-
lerle yakn iliki iine giren politik aktrler olmay ren-
meleri gerektiini salk vermektedir. Eletirel Okul (Critical
School) yandalar ise, kent planlamann politik boyutunu
gremeyen saf ve toy planclarn gerekleri kavramalar
iin gzlerinin nndeki giz perdesinin farkna varmalar-
n salayacak aklk ortamnn yaratlmas gerei zerinde
durmaktadrlar (Benveniste, 1989: 73-74).
PATSY
PATSY HEALEY VE BRLKTE
PLANLAMA/SB
PLANLAMA/ SBR
SBRL NDE PLANLAMA
Bu blmde ncelikle Eletirel Okulun gnmz temsil-
cisi olarak tannan filozof, siyaset bilimcisi ve sosyolog
Jrgen Habermasn gelitirdii ve aklcl/rasyonellii,
zneler arasnda dil aracl ile gerekletirilen iletiim
yaplarnda gren, iletiimsel aklclk (communicative
reason ya da iletiimsel rasyonelite) kavramndan yola
karak kent planlamasnn da yeniden biimlendirilmesi
gereini vurgulayan Patsy Healeyin Birlikte Planla-
ma/birlii inde Planlama (Collaborative Planning)
kavram zerinde duracaz.
1
Benveniste, G., Mastering the Politics of Planning, Jassey-Bass, 1989.
292
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

Healey2 (1996: 236-237), ncelikle gnmzn plan- tirilmi hali olarak tanmlarken, Foucault planlamann dev-
lama fikrinin kkenlerinin aydnlanmaya dayand, n- let brokrasisi araclyla srdrlen sistematik akln bas-
k aydnlanma sayesinde akln ve bilimsel bilginin top- kn gcyle ilikilendirilebileceini savunmutur (Healey,
lumsal sorunlara uygulanmasnn mmkn olduu sapta- 1996: 237).
masn yaptktan sonra, bu anlayn gnmzde nasl Harvey ve Habermasa gre, postmodernist yaklamn
deitii zerinde durmaktadr. J. Friedmann 3 ve K. baz ynlerine gerici ve antidemokratik olduu iin etkin
Manheimn grlerini aktaran yazar, bu dnemde mo- olarak direnmek gerekir. Habermas bu balamda ncelikle,
dern planlama dncesinin demokrasi ile kapitalizmin modernitenin akl kavramnn yeniden kavramsallatrl-
uzlama iinde olduu bir dnyada sosyal ve ekonomik bir mas zerinde durmaktadr. Habermas, akl, bir bilgi edin-
gelime iin ilerlemeci bir g olarak grldn belirt- me ilkesi olarak tmyle dlamak yerine, bak amzn,
mektedir. akln bireysel dzeyde zne-nesne ilikisi iinde kavram-
Ancak Mannheimn bu planlama anlay, nceleri ka- sallatrmasndan, zneler aras iletiim iinde biimlenen
pitalist glerin evre ve bireyler zerinde kurduu ege- bir muhakeme/usavurma yntemine evrilmesi gerektiini
menlikle yok edilmeye baladysa da, daha iddetli bir darbe belirtmektedir. Dier bir deyile, olay ve olgular mantk-
bilimsel akln eletirisiyle vurulmutur. Bu eletirilere gre, sal ve bilimsel olarak muhakeme ederek sonulara ulaan
toplumsal olaylarn oluumu, geliimi ve anlalmasnda tek tek bamsz bilinli bireyler yerine, belirli zaman ve
akln stnl ciddi biimde tartlmaya balanmtr. yerde bir araya gelerek konu ve sorunlar birlikte tarta-
Bilimsel olarak kurgulanm ampirik bilgi ile mantn bir- rak karlkl anlay iinde, zneler aras iletiim olanakla-
leimi olarak anlalan akln, dier varlk ve bilme yollar rnn sonuna kadar kullanld bir ortamda oluan usa-
zerinde -etik ve estetik sylemleri tmyle dlayarak- vurma yntemi yelenmesi durumunda modernci bakn
hegemonik bir g edindii ileri srlmeye balanmtr. akla ynelik eletirileri giderilebilir. Yukarda nerildii
Dahas, gcn rasyonalize edilmesi demokratik eylem ad- trden bir muhakeme yntemi birlikte, ancak farkl yaa-
nan durumlarda sorunlarn birlikte zm iin gerekli-
na kurulan kurumlara da baskn kmtr. Sistematikle-
dir. Ancak Habermas, nerilen ortaklaa tartma sreci-
mi akla ve bununla beraber planlamaya olan bu kar -
nin yeni bir stnlk kurma arac olma olaslna kar
k, moderniteyi de kalbinden vurmutur. Bu kar kn
baz ltler ngrmektedir: Kapsamllk, meruluk, do-
ve eletirinin ad postmodernizmdir. Postmodernist g-
ruluk ve drstlk. Habermasa gre, bu ltler sayesin-
r,4 akl gl olan hegemonyann renilmi ve iselle-
de dinamik bir eletirellik srecinin varln srdrebil-
mek mmkndr (Healey, 1996: 242-243).
2
Healey, P., Planning Through Debate: The Communicative Turn in Plan-
ning Theory, Readings in Planning Theory, S. Campbell ve S. S. Fainstein
(Ed), Blakwell, 1996, s. 234-257. temeli olarak evrenselleri gereksiz klmas anlamnda, temelcilii yadsmak
3
Friedmann, J., Planning In The Public Domain, Princeton Un. Press, N.J., antifoundationalism, znellik ve nesnellik arasndaki ayrm reddetmek
1987. anlamnda, ikici olmayan nondualistic yaklam savunmak ve son olarak
4
Moore Milroy postmodernizmin modernizme meydan okuyuunun drt ka- oulluu ve farkllklar desteklemektir. Moore Milroy, B., Into Post-
rakteristiini tanmlyor. Bunlar, geleneksel/beylik egemen grlere kar Modern Weightedlessness, Journal of Planning Education and Research, c.
mesafeli olmak anlamnda yapskmc (deconstructive) olmak, hakikatin 10, s. 3, 1991, s. 181-187, Aktaran; Healey (1996: 238).

293 294
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
Bir baka almasnda Healey5 (1997: 310-311), farkl
nceliklere ve bak tarzlarna sahip olan kltrel toplu-
luklarn ayn mekn paylamalar durumunda, birlikte ya-
amalarnn yol at ortak sorun ve olanaklarn nasl bir
erevede ele alnabileceini tartmaktadr. Sehir ve blge
planlama pratiklerinin odanda da bu soru yatmaktadr.
Yazara gre, blgeler, yerleimler ve komuluk birimle-
rinin, yani paylalan meknlarn ynetimine odaklanan si-
yasi topluluklarn siyasa gndemlerini nasl belirledikleri;
sadece iinde bulunduklar toplumlar asndan deil; ulu-
sal ve kresel adan da byk nem tamaktadr. Byle bir
urata en nemli nokta, bir arada yaayan farkl topluluk-
larn birbirleriyle olan ilikilerinde, anlam sistemlerinde,
rgtlenme biimlerinde, vb. farkllk gsteren ilgi ve kayg-
larn karlkl anlayabilme/ilikilendirebilme kapasiteleri-
dir. Payda (stakeholder) kavram bu eitlilii kavramam-
za yardmc olacak bir kavramdr. Kltrel topluluklar
kavram, farkl konulara/olaylara yaklammza bir ereve
oluturan, yeni eylem ve dnce yollarn renmememizi
salayan bir dizi ilikisel ortam anlatmak iin kullanlmak-
ta ve toplumsal renmenin (social learning) iletiimsel bir
yaklamla kavranmasna da yardmc olmaktadr.
Healey almasnda, karlkl birbirini anlama (under-
standing) ve gven (trust) ilikilerini gelitiren ibirliine
dayal, okkltrl iletiim ve renme kapasitesini geli-
tiren ierici/kapsayc (inclusionary) bir yaklam nermek-
tedir. Bunun nasl yaplaca konusunda ise, Habermasc
bir kavramsallatrmayla, iletiimsel etiki, deerli bir kav-
ramsal kaynak olarak grmektedir.
Habermasa6 (1998) gre, geerli ve doru bir sava
ulamak iin yaplan bir tartmada yarmann rasyonel
mann, ilikisel kapasite inas abasna yardmc olma gi-
5
Healey, P., Collabarative Planning, MacMillan Press, 1997.
6
Habermas, J., The inclusion of the Other. Studies in Political Theory, MIT
Press, Blm 1, 1998.
295
Kentsel Planlama Kuramlar
olarak kabul edilebilir, inandrc bir sonuca ulaabilmesi,
savlarn akla yatknlk gcne baldr. Ancak bunun sa-
lanabilmesi ncelikle tartma srecinin niteliine baldr.
Bu balamda Habermas tartma srecinin drt nemli
zellie sahip olmas gerektiini vurgulamaktadr:
i) tartma ile ilgili katk yapacak hi kimse sreten d-
lanmamaldr,
ii) katlmclarn her birisine katk yapmak iin eit frsat
tannmaldr,
iii) katlmclar syledikleri eyleri tam ifade edebilmelidir-
ler ve
iv) iletiim isel ve dsal basklardan uzak olmaldr.
Tartmaya katlan herkesin bu n varsaymlara uyma-
s durumunda,
i) tartma konusuyla ilgili tm taraflarn katlmnn sa-
land kamusal ortamn oluturulmas,
ii) tm katlmclara eit iletiim hakk verilmesi,
iii) hile ve aldatma ile basknn olmad bir tartma orta-
mnn yaratlmas mmkn olacak ve tartma konu-
sunda benimsenecek gr akln ar bast ynde ger-
ekleecektir.
Bu tarzda bir iliki kurma ve yeni bir kltr ina etme
ii diyalogla gerekleir. Bu srecin zellikleri ve sonular,
katlanlarn birbirleriyle olan etkileimine (interaction),
bu etkileimin hangi zeminlerde/ortamlarda yapldna,
iletiimin tarzna ve var olan toplumsal ilikilere bal ola-
rak farkllk gsterecektir.
Bilinli bir politika oluturma eylemi olarak planla-
zilgc vardr. Planlama bu rol, siyasi topluluklar aa-
daki konularda bilgilendirerek yerine getirir:
296
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

paydalar tanmlamak, Toplumbilimlerde fenomenolojik yaklam, aratrma

paydalarn konular nasl tartmak istedikleri hakknda yaplan bireylerin varsaymlarnn, dnya grlerinin, ak-
taraflar bilgilendirmek, lamalarnn, duygularnn, isteklerinin ve deer yarglarnn
paydalarn bir araya geldii katlml toplant ortamlar anlalmaya allmasyla balar. Bireylerin sorunlara ya da
oluturmak, frsatlara nasl yaklatklarn kavradmzda ya da nasl d-
katlmclar yeni ortaklaa dnce ve eylem yollar in-
ndklerini veya eylemde bulunduklarn doru alglama-
a etmenin ne demek olduu konusunda bilgilendirmek.
mz durumunda, hangi malumat ya da bilginin onlarn fark-
l dnme ve davranmalarna yol aacan da anlayabiliriz.
Bu etkileim srecinin gelimesinde uzmanlarn, tm
Kendimizi onlarn yerine koyarak, kiilerle empati kurarak
paydalarn yannda bulunmak, onlara yardmc olmak gi-
grdmz hatalarn nasl dzeltilebilecei konusunda da
bi etik grevleri olmaldr. Artk kazanan ve yitiren tarafla-
daha iyi bir donanma sahip olabiliriz. Toplumbilimsel a-
rn olmad, kazanma ve kaybetme kavramlarnn farkl
lmann nesnesi olan kii ya da gruplarn izledikleri strate-
kavranabilecei, bir anlamda, herkesin kazanmasn sala-
jileri anlamamz durumunda, benimsenme ans olan -
yacak yeni bir yaklam, ibirliine dayal bir planlama s-
zm nerileri gelitirmemiz de daha kolay olabilir.8
reci yaama geirilmi olacaktr. Healey (1997), yaam ka-
Fenomenolojist toplumbilimciler ncelikle sosyal bi-
litesinin artmas iin, bireyselci davran yerine, yukarda
limlerde geleneksel aratrma yntemini eletirirler. Buna
temel noktalar belirtilen, ibirliine dayal planlama anla-
gre, geleneksel yntemde aratrmaclar, nce inceledik-
ynn gelitirilmesi gerektiini dnmektedir.
leri sorunu tanmlarlar, daha sonra ise sorunun deiken-
lerini kontroll biimde deitirerek, bunlar arasndaki
FENOMENOLOJ VE PLANLAMA
ilikilerin olas ynleri ile etki glerini yaptklar gzlem-
PRATNN ELESTRS
lerle belirlemeye alrlar. Bu srete aratrmacnn rol,
inceledii konuya ilikin olarak veri toplayan ve sreci et-
Temel amac gnlk yaam ve buna bal bilin biimleri-
kiledii varsaylan deikenler arasndaki ilikileri dar-
ni aratrmak olan fenomenoloji felsefe okulunun toplum-
dan, srecin dndan gzlem yaparak anlamaya alan ki-
bilimlerdeki uzants, sosyal yaplara ve bunlara bal ne-
i olmakla snrldr (Comfort, 1985).9
den-sonu ilikilerine vurgu yapan pozitivist bak yads-
Geleneksel yaklamda, toplumbilimci gelecee ilikin
yarak, znelerin kiisel deneyimlerinin olutuu gnlk
tahminde bulunmak amacyla sorular tasarlar, ancak bu-
yaam pratikleri ile toplumsal ilikilerin zneler zerinde-
nun iin kulland veri taban gemi deneyimlerden sa-
ki etkileri zerinde durur. Toplumsal kuramlar, bireylerin
lanr. Argyrise gre,10 gelecee ynelik tahminlerin geer-
yaad deneyimler ile bakalarnn yaad deneyim bi-
rikimlerinden etkilendiklerinin bir araya getirilmesiyle
8
oluur.7 9
Benveniste, G., Mastering the Politics of Planning, Jassey-Bass, 1989.
Comfort, L. K., Action Research: A Model For Organizational Learning,
Journal Of Policy Analysis And Management, c. 5, No. 1, 1985, s. 100-118.
7 10
Amercombie, N., Hill, S., Turner, B. S., Dictionary of Sociology, Penguin Aktaran, Comfort, L. K., Action Research: A Model For Organizational Learn-
Books, Londra, 1994. ing, Journal Of Policy Analysis And Management, c. 5, No. 1, 1985, s. 102.

297 298
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
liliini artrmak iin bavurulan bu uygulama, gelecee
ynelik olas eylemler alann daraltrlar. Aratrmaclar za-
ten sahip olduklar gemiin bilgisi ile kendilerini snrla-
mak durumunda kalrlar. Bu durum, geleneksel sosyal
aratrmann statkoyu korumasna ve siyasa yapclarn
kararlarna nemli bir katk verememelerine neden olmak-
tadr. Sosyal bilimciler iin zor olan uygulanabilir, etkili ve
insancl yollarla gelecei aratrmaktr.
Comfortun11 Eylem Aratrmas adn verdii alma-
k sre ise, var olan toplumsal yapya ilikin stratejiler
retmek iin gemi deneyimlerin verilerini gelecee y-
nelik amalarla birletirmektedir. Bu modelde rgtsel
balamlarda, dorudan yaamn/pratiin aydnlatt -
renme srecinin sistematik olarak vurguland bir zm-
leme erevesi nerilmektedir.
Bolan12 (1980), bu kapsamda dikkatleri ncelikle ku-
ram ile uygulama ve bilgi ile eylem arasndaki kopuklua
ekmektedir. Yazara gre, modern dnyada uzmanlama-
nn gelimesi ile meslekler dzeyinde gelitirilmi kuram-
sal bilginin uygulamaya k tutacana ve aydnlatc bir
rehber olacana tam bir gven olumu iken, kuram ile
uygulama arasndaki uurum gnmzde her zamankin-
den daha derin hale gelmitir (1980: 261). Bolana gre,
planlama pratiinde ncelikle gzlenmesi gereken, her bir
planlama deneyiminin biricik olduu, dier bir deyile,
hibir planlama pratiinin dieriyle ayn olmaddr. Ku-
ramclar gemi deneyimleri soyutlayarak genellemeye a-
lrken, uygulamaclar gerek durumlarn esiz somutlu-
uyla yzlemektedirler. Yazara gre, en anlaml planlama
kuramlar, planlama mesleinin etkinlikleri iinde fiilen
yer alan uygulamaclarn zihinlerinde kurguladklardr;
konum, plancya bir dizi hkim tema sunar. Herhangi bir
11
Agy, s. 102.
12
Bolan, R., The Practitioner as Theorist, The Journal of American Planning
Association, c. 46, 1980, s. 261-274.
299
Kentsel Planlama Kuramlar
nk her eyden nce, bilgi eylemden tretilir. Gelitir-
diimiz, olgunlatrdmz bilgi trleri ve oluturulma bi-
imleri, ounlukla kendi kar ve eylemlerimizin rnle-
ridir. Eylemlerimiz ise aslen gelecee yneliktir ve hibir
biimde yansz deildir; dier bir deyile, isteklerimiz, ni-
yetlerimiz ve hedeflerimiz tarafndan biimlendirilirler.
Planlama eylemi, verili bir durumu deitirme istei ile bir
eyler yapmak (belirli bir sorun erevesinde dnceler,
grler, politika nerileri, zmler retmek ve bunlar
bakalarna iletmek) olarak tanmlanr ve bu nedenle de
mevcut duruma mdahaleyi ierir. Bu mdahale srasnda
planc bir yandan mesleki eitimin salad kuramsal er-
eve ve kodlanm kurallar sistemi ile kendisinin ve baka-
larnn yaad gemi deneyimlerden yararlanrken, dier
yandan da tmyle tek, biricik ve daha nce yaanmam
olan ilgilendii planlama sorununun zgllklerini gzet-
mek zorundadr. Bu deneyim, bilgi ve zgl durumun sen-
tezi ile, o koula uygun den eylemlerini ynlendirecek
olan bireysel kuramn oluturur (agy, 261-265).
zetle, eylem, bugn ile gelecek arasnda kurulan di-
yalektik bir iliki olarak kavranmaldr. Gemi deneyim-
lerin koyduu snrlara karn, yine de almak olaslklar
ve buna bal olarak seme olanan da ierir. Vurgulan-
mas gereken nokta, eylemde bulunmann amacnn var
olan yadsmak ve deitirmek olduudur. Bu bakmdan,
bilgi, kuram ve gemi deneyim eyleme rehberlik etmek
iin yeterli deildirler; nk bunlar verili olan temsil
ederler, olacak olan deil, diyen Bolan (1980: 267), bir
karar alrken izlenen bilinli sreleri aratrr. Buna gre,
bir planlama almasnda, olayn yaand balam, yer ve
srete yer alan ve etkilenen aktrleri kapsayan durum/
durumda sonsuz sayda tema olabilir; ancak zihnimiz han-
gisinin/hangilerinin hkim tema/temalar olduunu seer.
300
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
Bu seimin yaplmasnda en sorunsal olan tema hkim ko-
numa geer. Alglama, seme ve karar/hkm, tm bire-
yin kiiliine bal olarak geliir; bu balamda mesleki bil-
gi ve gemi deneyimlerin kalntlar varlmzn isel bir
parasn oluturur.
Fenomenolojik bak, geleneksel planlama yaklam-
nn mesleki bir uygulamann sonularnn deerlendiril-
mesinde yzeysel olarak gelitirilmi performans ltle-
riyle, pozitivist bir ereve oluturulduunu ileri srer ve
bu tutumu eletirir. Byle bir yaklam, duruma zg de-
ikenleri ve srece dahil olan katlmclarn gelitirdii
zneler aras anlamlar deerlendirmeye almamakta, ku-
rumsallam teori ile uygulamacnn gelitirdii kuram
arasndaki ilikiyi grmemekte ve nihayet, mesleki kura-
mn uygun bir mdahale biimi sunmas durumunda bile,
hl doyurucu/tatmin edici olmayan zelliklerin ortaya -
kabileceini fark edememektedir (agy, 271).
Sonu olarak, aratrmaclar ve akademisyenlerin zi-
hinsel abalarna karn, somut bir planlama sorunuyla
uraan uygulamaclar, nihai olarak zmeye altklar
mesleki sorunun kuramclardr. Bir kuramc olarak uygu-
lamac, soyut dzeyde kuram gelitirenlerden iki ynden
ayrlr: Birincisi, srekli olarak tm kiisel bilgi ve dene-
yimini sentezlemek ve eylemin risk ve sorumluluklarn
stlenmek durumundadr. kincisi ise dnyay, olgular,
olaylar bir btn olarak grmek zorundadr; deney ve bil-
gilerini soyutlama ya da kompartmanlara, tipolojilere
ayrma lks yoktur. Dier bir deyile, planc, rol ald
planlama serveninde, zaman ve mekn boyutlaryla, ta-
rihsel gemii ile katlmclarn nesnel ve znel ynlerini
ve olayn yaand sosyal ve kltrel balam gz nne 5. Mesleki uygulamalarn deerlendirilmesine daha ok
alarak ilerlemek zorundadr. Dnce ile edimi, kuram ile
uygulamay birbirinden ayrma olana yoktur. Planlama
eitiminde ve planlama mesleinin geliiminde byle bir
301
Kentsel Planlama Kuramlar
sentezin oluturulmas iin 7 temel noktaya dikkat edil-
mesi gerekecektir (agy, 272-273):
1. Somut durumlara daha ok nem verilmelidir; soyut
genellemeler ile somut durumlar ender olarak uyuurlar,
uygulamaclar her zaman hi hazr olmadklar durum-
larda karlarlar.
2. Mesleki uygulamada dile ve iletiime daha ok nem ve-
rilmelidir. Planlama uygulamalarnda farkl kar kesim-
lerinin uzlatrlmas ve ikna edilmelerinde etkin bir ile-
tiim yeteneinin merkezi bir nemi vardr. Eitim
programlarnda ise dil felsefesi, iletiim kuram, etno-
methodoloji ve sembolik iletiimciliin daha iyi anlal-
masn salayacak dzenlemeler yaplmaldr.
3. nsan varoluunun anlalmasna daha ok nem veril-
melidir. nsanlarn deer yarglar, inan sistemleri, yo-
rumlama biimleri, motivasyonlar ve ego geliimleri
tm insan ilikilerinde ve zellikle mesleki uygulama-
larda merkezi neme sahiptir. Alglamalar ve karlar
yer yer atrken, yer yer de birbirine yaknlar; birey-
lerin eyleme geme ya da eylemsizlik eilimleri birbiri-
nin iine geebilir; deiime kar hogr ve sertlik
kar karya gelebilir. Planlama uygulamalarnda bu tr
varolusal bilin durumlarnn farknda olmak iletiimin
baarsn artrabilir.
4. Mesleki uygulamalarda belirsizlik durumlarna daha
olumlu yaklalmaldr. Planlama kuram ve eitimi, plan-
lama uygulamalarnda kesinlik, denetim altnda tutma
ve elikilerin en aza indirilmesini amalar. Ancak, ger-
ek yaam ou kez belirsizliklerle doludur, belirsizliin
tmyle ortadan kaldrlmasn ya da en aza indirilme-
sini beklemek gereki olmad gibi eylemden sonu
alnmasna bile engel olabilir.
nem verilmelidir. Planclarn hata yapma olasl teo-
rik alanlarda alan bir bilim adamndan daha yksektir
ve yaplan hatalarn etkileri daha hzl ortaya kar. Bu
302
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
nedenle de planclar, bu tr durumlara kar daha do-
nanml olmal ve planlama eyleminde etkinlii artrma-
ya ynelik yeteneklerini gelitirmeye almaldrlar.
6. Mesleki uygulamada teknik ve yntemlere daha az
nem verilmelidir. Teknik, mesleki eitime egemen ol-
ma eilimindedir. Salam bir yntem bilgisinin de uygu-
lamada nemli bir girdi olaca varsaylr. Ancak, uygu-
lamada srece dahil olan aktrlerle salanacak iletiim
ve etkileimin nitelik ve zelliklerinin hkim tema ol-
duu, teknik ve yntem bilgisinin ikincil nemde oldu-
u grlmektedir.
7. Bulu, yaratclk ve renme uygulamadan domaktadr.
Teori ve uygulama arasnda kopukluk gren geleneksel
ikici kuram, zihinsel eylemi tm yeni bilgi ve bulularn
kayna olarak grrken, uygulamay olaan, sradan,
yavan, skc, hatta biraz da aalatc grr. Ancak,
ada zmleyiciler eylem ve uygulama olmakszn
bilgi ve kuramn da olamayacan kabul etmektedirler.
Bilgi, bulu ve renme ancak eylem ile kuramn etkin
birlikteliiyle gerekleebilir.
zetle, kklerini eylem odakl bir felsefe anlayndan
alan ve zgn deneyimleri arayp bulan bir profesyonel
mdahale kavramnn gelitirilmesine gereksinim vardr.
Profesyonel uygulama, bilimsel bilginin eylemle, bilgi ku-
ramnn etikle zgn biimde btnlemesini salar. Bu
balamda uygulamac/planc salt sorun zme arac olarak
deil, moral bir aktr olarak insancl lklerini ve kendi
insan karakterini de ortaya koymaldr (agy, 273).
KENT PLANLAMASINA YNELTLEN
MARKSST ELESTRLER
Geleneksel kapsaml planlama kuram ve deiik srmle-
rine kar kkten eletiriler getiren Marksist eilimli top-
lumbilimciler, soyut ve normatif ilkelerden yola kan bu
303
Kentsel Planlama Kuramlar
tr kuramlarn idealist ve ideolojik olaca grndedir-
ler. Bu yaklamlarn kent planlamay toplumsal ve tarihsel
bir olgu yerine, soyut-analitik bir kavram olarak ele aldk-
lar ileri srlmektedir. Geleneksel kuramlarn, planlama-
nn tmyle nsel/deney ncesi (a priori) ya da soyut ve
normatif zellikler tayan biimsel ve dilsel tanmn ya-
parak yola kmalar eletirilerek bu tutumun ne denli ie-
riksiz/ii bo nermeler gelitirdii ve ampirik olarak mi-
yop olduu vurgulanmaktadr. Scott ve Roweisa13 (1977:
1098-1099) gre, ideoloji, folklor, mit ya da metafizikten
arndrlm uygulanabilir bir planlama kuram u ltler-
le deerlendirilebilir:
a) kent planlama olgusu hakknda somut ve genellenebilir
beklentileri tanmlayabilmelidir;
b) belirlenen beklentilerin gvenebilirliinin ampirik bul-
gularla snanmasna izin verebilmelidir,
c) gelecekte yaanacak eilimleri gereklemeden nce
tahmin edebilmelidir.
Dier bir deyile, uygulanabilir bir planlama kuram,
planlamann ne olduunu anlatmaktan te, planclarn ne
yapabileceine ve ne yapmas gerektiine de aklk getir-
melidir.
Kapitalist Kentleme ve Planlama
Scott ve Roweis (1977: 1100-1104), uygulanabilir bir kent
planlama kuramnn kavramsal temellerini toplumsal ku-
rulu (formation), kentleme ve planlama alt balklar ile
aklamaktadrlar. Yazarlar baz saptamalar yaparak yola
kmaktadrlar. lk saptama, kent planlamann somut bir
13
Scott, A. J. ve Roweis, S. T., Urban Planning in Theory and Practice: A Re-
appraisal, Environment and Planning A., c. 9, 1977, s. 1097-1119.
304
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

toplumsal olgu olduudur. Dier bir deyile, planlama ile yie hibir ekilde mdahale etmemesi gerektiini belirt-
iinde yer ald toplum btnsel bir yap oluturur. Plan- milerdir. Nitekim, liberal dnemde devlet byk lde
lamann bamsz ve zerk bir sosyal etkinlik alan olduu retim alan dnda kalm ve salt bata hijyen koullar-
ynnde nsel bir varsaym metafizik bir yaklamdr. Plan- nn dzeltilmesine ynelik kamusal giriimler olmak zere,
lamann ortaya k ve geliimi, iinde yer ald toplum- arlkl olarak yeniden retim koullarnn iyiletirilmesi-
dan bamsz olarak, salt kendi dinamikleriyle aklanamaz. ne ynelik faaliyetlere nclk etmitir. Liberallerin kapi-
Planlama olgusu, toplumsal ve tarihsel geliimin zgl bir talist sistemin ileyiine ilikin ngrleri nce 1873de,
rn olarak grlmelidir; bu nedenle de bamsz bir ta- ancak ok daha iddetli ve yaygn biimde 1929 iktisadi
rihi olamayaca gibi, deimez, duraan ve yerleik kav- buhranlar ile geerliliklerini yitirince, kapitalist devlet
ramsallatrmalara da uygun deildir. Kent planlamann retim ve yeniden retim meknizmalarna etkin bir bi-
mant (isel tutarllk ve dinamii), grece daha uzun imde mdahale etmek zorunda kalmtr.
mrl bir olgu olan kentlemenin mantndan kartl- Bu aamada Marksist kuramclar kapitalist devletin i-
maldr. Kentlemenin mant ise daha da srekli bir olgu levleri zerinde durulmas gereini vurgularlar. Bu konuda
olan kapitalist toplumun yapsal ileyiinde aranmaldr. Marksist kuramclar arasnda farkl grler olduu bilin-
Yazarlar, kent planlamann byle bir balamda ele mektedir. Burada arlkl olarak Poulantzasn yapsal
alnmas gerektii grndedirler. Buna gre, ncelikle, Marksist analizini temel alacaz. Poulantzasa14 gre, dev-
bir retim tarz olarak kapitalizmin isel elikileri ve bun- letin belirli/zel ilevi, toplumsal kuruluun farkl dzey-
lar gidermeye alan meknizmalar zerinde durulmal- leri (ekonomik, ideolojik, politik) arasnda birletirici bir
dr. Planlama da bu yapsal elikilerin zararlarn azalt- rol stlenmektir. Dier bir deyile, devletin temel ilevi
maya ynelik bir dzenleyici toplumsal kurum olarak alg- sistemin global dengesini dzenlemektir. Kapitalist retim
lanmaldr. Kapitalizm, tarihsel olarak meta retiminin ve tarznn, tm snfl toplumlarda olduu gibi, uzlamaz s-
ekonomik artn en st dzeye kt bir retim tarz ol- nf atmalarn barnda tad bilinmektedir. karlar
masna karlk, retimdeki bu sosyalizasyon dzeyi ile, uzlamaz toplumsal snflardan oluan bir yapda toplum-
retim aralarnn zel ellerde toplanmasnn yol at s- sal kuruluun birliinin/btnlnn korunmas/kol-
nflar arasnda eitsizlik, yapsal elikileri de barnda ba- lanmas ilevini devlet stlenir. Bu nedenle de devletin te-
rndrmasna neden olmaktadr. Kapitalist retim ve ml- mel/global ilevi politiktir; snfsal elikilerin var oldu-
kiyet ilikileri bu eitsizlii srekli olarak yeniden retir- u bir yapda politik dzenin salanmasdr. Bu nedenle,
ken, zaman zaman sistemin kendini yeniden retebilmesi- toplumsal kuruluun birliini salayan birletirici bir et-
ni de tehlikeye atmaktadr. Liberal iktisat kuramclar ya- men olarak ilev grr. Devletin ekonomik dzeyde yerine
rmac koullarda herhangi bir dsal mdahalenin olma- getirdii teknik ve ekonomik ilevlerle, ideolojik dzeyde
d bir ortamda ileyen piyasa sisteminin kaynaklarn en stlendii ideolojik ilevler sistemin birliini/btnln
rasyonel ve optimal dalmn salayarak toplumsal denge ve kendini yeniden retmesini salamaya ynelik ilevler
ve uyumun gerekleeceini ileri srmlerdir. Bu nedenle,

bata devlet olmak zere tm toplumsal yaplarn bu ile- 14
Poulantzas, N., Political Power and Social Classes, NLB, Londra, 1975.

305 306
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

olduu srece devletin politik ilevleri haline gelirler. Bu olarak konjonktrel olarak deiiklik gstermektedir. Bu
ilevler sistemin srekliliini salamaya ynelik giriimler balamda, farkl kapitalist toplumsal kurulularn gncel
olduklar iin de dolayl olarak egemen snf/snflarn po- planlama sorunlar ve buna bal olarak gelitirdikleri si-
litik karlarna hizmet ederler. Devletin kapitalist toplum yasa nerileri birbirinden farkllk gstermektedir. Plan-
iindeki roln Poulantzasn nerdii yapsal erevede ele lamann bir toplumbilim olarak balam bamll bu er-
aldmzda, devletin belirli konjonktrlerde retim ala- evede deerlendirilmelidir. Ancak, Marksist planclar,
nndan ekilmesi ya da bu alana mdahale etmesi, eitim kent planlamann kamusal bir mdahale arac olarak temel
ve salkla ilgili temel hizmetlerde arlkl olarak yer al- ilevinin, kapitalist sistemin yapsal niteliklerinin neden ol-
mas ve giderek kamusal bir eylem alan olarak kent plan- duu sorunlar zmeyi hedefleyen ynyle, sistemin s-
lamann varl anlalabilir olmaktadr. Kapitalist devletin rekliliini/kendini yeniden retmesini salayan ynnn
bu alanlara mdahale etmesi de, dnda kalmas da bir unutulmamas gerektii grndedirler.
toplumsal kuruluta kapitalist retim tarznn sreklilii- Uygulanabilir bir planlama kuramnn oluturulmas,
ni/dengesini salamaya ynelik olarak konjonktre bal devletin zgl bir mdahale alan olan planlamann varo-
ekilde belirlenmektedir. Devlet, srekli dengesizlikler ve lu nedeninin kapitalizmin retim ve mlkiyet ilikilerinin
eitsizlikler yaratan kapitalist sistemin bu yalpalamalardan kentsel alanlarda yaratt eliki ve sorunlardan kaynak-
arndrlarak grece gvenli ve dzenli bir rotada ilerleme- land saptamasndan yola kmaldr. Scott ve Roweisn15
sini salayacak mdahalelerde bulunarak sistemin yaa- vurgulad gibi, Marksist aratrmaclar, kapitalist kent ve
mn srdrmesini/kendini yeniden retmesini olanakl kent planlamasn bamsz, zerk deikenler olarak gr-
klan bir yap olarak grlmelidir. Kukusuz, snf sava- mezler. ada kentsel toplum, kapitalizmin bir rndr
mnda bask altndaki snf/snflarn etkin mcadelesi, ve kapitalist retim ilikileri iine yerlemitir, bu iliki-
devletin bu ilevi yerine getirirken bu snflarn karlar- lerden kopuk bamsz bir kentleme kavram ve anlay
nn daha ok gzetilmesini salayacak bir unsur olacaktr; ancak idealist bir tutum olabilir. Kukusuz, hibir Marksist,
ancak kapitalist devlet, sistemin yeniden retilmesini sa- indirgemeci bir yaklamla, amz kentlerinin kapitaliz-
lad srece kapitalist ilikilerin temel ileyii varln min geliimi zerinde herhangi bir etkisi olmayan, kapita-
srdrecektir. Marksist kent planclar kapitalist toplum- list gelimenin sadece bir sonucu, yan rn olduu, bu
larda kamusal bir hizmet olarak sunulan kent planlamasn srete tmyle edilgen bir rol stlendiklerini ileri srmez.
da bu erevede deerlendirirler. Buna gre, kent planla- Tersine, iki sre arasndaki karlkl etkileim son derece
masnn ortaya k ve farkl toplumsal kurulularda nemlidir ve bu srete kentlerin kapitalizmin geliiminde
farkl konjonktrlerde farkl konu ve politikalara vurgu ve dnmnde son derece etkin rol stlendikleri bilin-
yapmas, bu toplumsal/tarihsel balamda anlam kazan- mektedir. Burada dikkat ekilen nokta, kapitalist kent ol-
maktadr. nk kapitalist retim ilikilerinin egemen ol- gusunu ve bu olgunun yol at toplumsal, ekonomik, po-
duu toplumlarn farkl tarihsel ve toplumsal geliimleri litik ve kltrel dnmleri kavrayabilmemizin, onu bu
sistemin ileyiini gletiren farkl sorunlar gndeme ge-

tirmekte, planlamann ilgi ve beceri alan da buna bal 15
Scott, A. J. ve Roweis, S. T., agy, s. 1104-1105.

307 308
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
olgunun ayrlmaz bir parasn oluturan tarihsel ve top-
lumsal gereklik iine oturtabildiimiz lde mmkn
olabileceidir. amz kentleme olgusunu bu balamda
ele alabildiimiz lde, yol at gelimeleri de, ykmlar ilikilerinin piyasa temelli ideolojisinin kentsel alanlarda
da kavrayabiliriz.
Kapitalist toplumlarda bamsz bireylerin ve firmala-
rn kent topraklar zerinde piyasa koullarnda zgr ka-
rar alabilmelerine karn, bu ekilde alnan ok saydaki
kararn yarataca ve tahmin edemeyecekleri/denetleye-
meyecekleri toplam etkinin yol at ykc sonularn an- zorunda kalr. Kamusal yatrmlarn yer, nitelik ve zaman-
lalmas, kent planlamaya kamusal bir mdahale arac
olarak bavurulmasnn meru temelini oluturmutur. Ku-
ramsal olarak kapitalizm, toplumsal dengenin salanmas-
nn en birincil gvencesini deiik kaynaklara sahip birey-
lerin piyasa koullarnda aldklar bamsz kararlarda
aramtr. Ancak, kentsel yaam bunun her zaman en iyi
sonucu vermediini gstermitir. Kentsel topraklardaki zel
mlkiyet ve alm-satm hakk kentsel arazi kullanmlarnn
piyasa koullar iinde en verimli ve etkin dalmna yol
amak bir yana, tam bir kaos yaanmasna neden olmutur.
Tek tek bireylerin mevcut koullarda verdikleri en iyi/en
doru yer seim kararlar ve bu trden ok sayda piyasa
oyuncusunun bu kararlar birbirinden bamsz olarak
vermesi sonucunda, hibir oyuncunun tercih etmedii ya-
am meknlar olumutur. Dier bir deyile, kentsel arazi
geliiminin zel kesimce denetlenmesi koullarnda, orta-
ya kan bireysel kararlarn nihai toplam, paradoksal ola-
rak, bu sreci hibir bireyin denetleyemeyecei bir sonuca
gtrebilmektedir. Karar almada bireysel zgrlk ve de-
netim hakk, topluca bavurulduunda, sonuta beklen-
medik durumlara/tesadfilie yol aabilmektedir. Balan-
gta bireysel dzeyde alnan mkemmel yer seim karar-
larn izleyen dier bireysel yer seim kararlar, ilk karar
alclarn konumsal stnlklerini hzla ortadan kaldrarak
309
Kentsel Planlama Kuramlar
ilk kararlarn optimal olmaktan karr. Bireysel dzeyde
alnan rasyonel kararlar, toplam irrasyonel durumlarn or-
taya kmasna engel olamamaktadr. te kapitalist retim
uygulanmasnn yol at bu kaos, kent planlama kavram
ve anlaynn ortaya k ve evriminin de tarihsel temel-
lerini oluturur.16 Kentsel arazinin biimlenmesinde ortaya
kan bu anarik durumu ortadan kaldrmak zere devlet,
planlama araclyla bu srece dorudan mdahale etmek
lamas bu erevede belirlenerek, kentsel arazi kullanm
zerindeki mdahalenin etkisi salt hukuksal engellerle
deil, bu trden temel yatrmlarla da biimlendirilmeye
allr. Bylece, kentsel arazinin kullanm kararlarnn
serbest piyasa koullarna braklmas durumunda ortaya
kmas kanlmaz olan ktlesel dzensizlik ve karklk
ve akldln giderilmesi amalanr. Devletin toprak sa-
hiplerinin mlkiyet haklarna bu yndeki mdahalesi, tek
tek mlk sahiplerinin aleyhine olsa da, bir btn olarak,
sistemin ileyiini salad srece, mlk sahibi snflarn
snfsal karlaryla rtr.
Ancak, yine yazarlarn vurgulad gibi, bu sre hi
de acsz ve sancsz gelimemektedir. Piyasa ya da sivil
toplum ile devlet ya da politik g arasndaki iliki mek-
nik olmaktan ok, diyalektik bir sre izlemektedir. Kent-
sel meknn biimleniinde piyasa koullarnn yol at
dengesizlik ve akldlklar bir yandan devlet aracl ile
ortaklaa tavr alnmasn zorunlu klmakta, dier yandan
ise bu ortaklaa tavra kar durular ve engellemeler de
srmektedir. Kapitalist kentleme sreci, kent planlamas-
na ayn anda hem gereksinim duymakta hem de diren-
mektedir. Bireysel kararlar ycelten kapitalist retim ve
16
Scott, A. J. ve Roweis, S. T., agy.
310
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
mlkiyet ilikilerinin yol at kentleme sreci, nihai
olarak varln srdrebilmek iin tm kar klara kar-
n kentsel planlama biiminde ortaklaa bir eyleme gerek-
sinim duyar. Ancak, yukarda da belirtildii gibi, kapita-
lizmin tarihi boyunca bu sre hibir zaman meknik bir
iliki biiminde, sancsz ve arsz yerine getirilebilen bir
eylem olmamtr. Sistemin yol at olumsuz sonular bir
yandan kent planlama araclyla dzeltilmeye/giderilmeye
allrken, dier yandan yeni olumsuzluklar yaratlmakta,
planlama ortaya kan bu yeni durumlara mdahale eder-
ken birok kez de bunlar veri olarak almak zorunda
kalmaktadr. Tm bunlara bir de planlamann kendisinin
de kapitalist sistemin g ilikileri iinde var olan ve i-
lev grmeye alan politik boyutu eklendiinde, srecin
ne denli karmak bir yap oluturduu daha iyi anlala-
caktr.
Planlama Kurumu Kentlerin Meknsal
Meknsal Oluumunda
Ne Kadar Etkilidir?
Pickvance,17 ngilterede 1970li yllarda Londra kenti ze-
linde inceledii rnek olaylardan yola karak, kentsel ge-
limenin belirleyici etmeninin planlama kurumundan ok
piyasa glerinin ileyii olduunu savunmaktadr. Yazar
ncelikle, kapitalist toplumlarda imar planlarnn ve imar
kurumunun denetim faaliyetlerinin varlnn, kentlerde
arazi kullanmn salt serbest piyasa koullarnn egemen ol-
duu ya da dier bir deyile, planlamann olmad durum-
dan farkl bir sonu verip vermediini sormaktadr. Eer
kentsel gelimenin biimlenmesinde gerekten fiziksel plan-
17
Pickvance, C., Physical Planning and Market Forces in Urban Develop-
ment, C. Paris, Critical Readings in Planning Theory, Pergamon Pres, N.Y.,
1982, s. 69-82.
311
Kentsel Planlama Kuramlar
lama faaliyeti etkili ise bu sorunun yant evet olacaktr;
ancak eer ortaya kan meknsal dzenleme piyasann
kendi gizli eli ile ortaya kacak bir fiziksel dzenlemeden
ok da farkl deilse, yant hayr olmaldr. Bu konuda
Pickvancenn bulgularna gemeden nce yazarn planla-
mayla ilgili olarak bir baka saptamasna daha deinmemiz
gerekecektir. Yerel ynetimlerin kentsel alanlarn imar
planlarnn ngrlen arazi kullanmlarna uygun olarak
yaplamalarn salamaya ynelik kesin (pozitif) yaptrm
gleri yoktur. Bu balamda yerel ynetimlerin ellerindeki
tek g, plana uygun olmayan kullanmlara ynelik olarak
istenen ruhsat taleplerine olumsuz (negatif) yant vermektir.
Dier bir deyile, imar planlarnda ngrlen gelimenin
uygulanabilmesi/yaama geebilmesi, ancak zel sektr ya-
trmclarnn ya da kamusal yatrm kararlarnn plann n-
grd dorultuda davranmalar durumunda salanabilir.
Bu nedenle, kent planclarnn hazrlayacaklar planlar, ser-
best piyasa koullarnda benimsenebilecek nitelikte arazi
kullanm kararlar ierdikleri lde uygulanma ansna sa-
hip olacaklardr. Durum byle olunca, ortaya kan bir ei-
lim (trend) planlamas olmaktadr; nk yaplan ey piya-
sann arzulad arazi kullanm kararlarnn alnmasndan
ibaret kalmaktadr. Planlama yaznnda esnek planlama
kavramnn planlamann bir stnl, erdemi olarak g-
rlmesi, aslnda planlarn piyasa glerinin dikte ettirdii
dorultuda deitirilebilmesi anlamna gelmektedir. Eilim
planlamas anlaynn tersi ise mdahaleci (interventive)
planlama yaklamdr, yani olumsuz (negatif) yann ortaya
koyarak, belirli kentsel alanlarn kamu yarar dorultusun-
da kullanmlara tahsis edilerek, bu alanlarn piyasa koulla-
rnda ortaya kabilecek kullanmlardan uzak tutulmasdr.
Yazar ngiltere iin verdii rneklerin (Londrann etrafn-
daki yeil kuak politikas ve Yeni Kentlerin inas) son de-
rece snrl olduunu belirttikten sonra, 70li yllardaki gn-
312
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar
cel iki rnekten (konut alanlarnn yksek katl konutlarla
doldurularak ruhsuz kent dokularnn oluturulmas ve is-
tihdam salayacak kullanmlarn kent merkezini terk etmesi
ile merkezlerde isizlie ve knt alanlar olumas) yola
karak, her iki gelimenin de, sanld gibi planlarn ya da
planclarn baarszlndan ok, piyasa koullarnn yarat-
t sonular olduunu belirtmektedir. Pickvancea gre,
eilim planlamas ile desteklenen ve byk lde piyasa
koullarnn belirledii kentsel gelimenin sonularndan
yaknlmakta ve baarszlktan sz edilmekte ise, yaplmas
gereken ey, 1950li yllarda etkin olan mdahaleci planla-
ma anlaynn tekrar gndeme getirilmesidir.
Planlamann deolojisi
Planlamann deolojisini Planlama adl makalesinde David
Harvey18 planlama mesleinin ve kent planclarn kapita-
list sistemi iindeki konumlarn ve bu konumun onlara
dayatt ideolojiyi tartr. Makalenin bu blmnde ya-
zarn anlan makalesinde ileri srd grler zetlene-
cektir.
Harveye gre, plancnn ii kimi zaman baarl bir
yapl evre dzenlemesi ile zde grlr -ki kendi iinde
bir ama haline getirildiinde bu, mekn fetiizmine gt-
rr. Daha gncel bir anlaya gre, plan sretir ve burada
da planc, srekli farkl kar gruplaryla -arsa sahipleri,
mteahhitler, bankaclar vs.- toplant yapan kiiye dn-
r. Harveyin yaklamnda ise planlamann roln anla-
mak iin ncelikle kapitalist retim tarznn temel ileyi
dinamikleri iinde yapl evrenin (konutlar, yollar, sos-
yal ve teknik donatm, altyap vb.) retimi ve tketimi ile
onun zerinden ekillenen ilikiler nemlidir.
renin yapmnda/oluturulmasnda ilev stlenerek kar
18
Harvey, D., On Planning the Ideology of Planning, S. Campbell ve S. S.
Fainstein, Readings in Planning Theory, Blackwell, 1996.
313
Kentsel Planlama Kuramlar
Yazara gre, yapl evrenin birincil ilevi, retim, do-
lam, deiim ve tketimin aksamadan ileyiini sala-
maktr. Yapl evrenin retimi ve uygun biimde ynetimi
plancnn iidir -ama burada temel soru, kullanl ve da-
ha iyi kavramlarnn kime ve neye gre tanmlanacadr.
Her toplumsal formasyon iin temel olan kendini yeniden
retmektir. zel mlkiyet ve piyasa meknizmas temel
ilkeleri zerine kurulan kapitalist toplumda, toplumsal
ilikiler retim-datm-tketim temelinde ekillenir. Ka-
pitalist toplumsal dzenin srekliliini gvenceye almak
iin bu alann da yeniden retiliyor olmalar gerekir.
Bu balamda temel soru, kent plancsnn toplumsal
yeniden retimde stlendii roln aratrlmasdr.
Harvey, toplumsal analizde snf ilikilerinin temel
alnmas gerektiinin altn izdikten sonra, pratik neden-
lerle tm ara kategorilere girmeden, temel toplumsal snf-
larn -emeki snf, kapitalistler, inaat sektr ve toprak
sahipleri- yapl evreyle olan ilikisini inceleyerek planc-
nn roln bu ilikilerde arar.
1) cret ya da maa karl emek gcn satan kii-
lerden oluan ii snfnn yapl evreyle ilikisi tketim
ve yeniden retim zerindendir. Konut, eitim gibi ve rek-
reasyon alanlar/servisleri gibi yapl evrenin trl birim-
lerinin meknsal zellikleri, ulalabilirlikleri ve bedelle-
ri -tm bunlar ii snf iin nemli deikenlerdir; yaam
standartlarn belirler;
2) Kapitalistler ile yapl evre ilikisi ise, retim ve
sermaye birikimini pekitiren ynyle fiziksel bir altyap
oluturmas ve yapl evre retiminin kapitalistlerin re-
tecei mallar iin bir pazar yaratmasyla ilintilidir;
3) Sermaye snfnn bir fraksiyonu olarak yapl ev-
salayan bu sektr (inaat ve altyap firmalar) olduka
314
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

zel koullarda belirli bir tr meta retimiyle varln sr- recinin olanakszlna iaret eder. Sistemdeki bir dier
drr; dengesizlik unsuru da yatrm srecindeki egdm eksik-
4) Son olarak, tanmazlarndan kira yoluyla gelir, ya- liidir. Bu sorunlar amak iin yol izlenebilir: 1) -
ni rant elde eden toprak sahiplerinden sz edilebilir. An- zm tmyle piyasa meknizmasna brakmak, - bu du-
cak, bu kesim, feodalizmden farkl olarak gelimi kapita- rum kamu yarar ieren kalemlerde kriz yaratr, zaten
list formasyonlarda, para sermaye sahipleri ve rantiyer ke- hibir lkede yatrm tmyle piyasaya braklmamtr-
simi yan sra sigorta irketleri, kredi ve tasarruf birlikleri, 2) yapl evre yatrmlarnn blmn egemen kar
bankalar vb.nin de kapsayan, dier bir deyile, kapitalist evrelerinden kimi gruplara, rnein yapl evre reticile-
snfn sermayesini bu alanda kullanan bir baka fraksiyo- rine -mteahhitlere- brakmak, bunun hem iyi hem kt
nunu oluturmaktadr. rnekleri yaanmsa da, yine de fiyatlandrma konusunda
Harveye gre, yapl evre, toplumsal yeniden retim oluan g tekelinin sakncalar gvensiz bir ortama yol
ve gelimeyi kolaylatracak kullanm deeri ierdii lde aabilir- 3) -riskleri azaltc, kamu yararn gzetici ve te-
verimli ve rasyoneldir. Ancak, kapitalist sistemde birikimin kelleme tehlikelerini giderici bir yntem olarak- devlet
srekliliinin salanamamas, snflar aras dengesizlik ve mdahalesine bavurmak. Genellikle, deiik zaman ve
krizlerin varl bunun salanamadn gstermektedir. meknlarda bu yntemin, farkl oranlarda bir bileimi
Temel gstergeleri, kr oranlarnda dme, hzla artan isiz- uygulanr; nemli olan da yapl evrenin ilevselliini sr-
lik ve enflasyon oranlar, krl retim alanlarnda ve retim drmek ve krizlerden mmkn olduunca kanmaktr.
kapasitesinde daralma ve finansal, kurumsal ve politik bir Kapitalist toplumda devlet kavramsallatrmas olduk-
kaos ortamnn domas olan kriz, kapitalist toplumun ye- a tartmal bir konudur. Harveye gre, kapitalist top-
niden retiminin tehlikeye dt konjonktrel bir du- lumda devlet gc, toplumsal sistemin geliimine ve yeni-
rumdur. Kapitalizmde krizlere yol aan kaynaklar Harvey den retimine katk salayacak biimde kullanlr. Buna
yle sralyor: 1) Snflar ya da snf fraksiyonlar arasn- gre, kapitalist devletin temel ilevleri:
daki atmann, bir snf ya da fraksiyonu toplumda ege-
ekonomik ve sosyal sistemdeki deikenlii istikrara ka-
men hale getirmesi yoluyla sistemin istikrarszlatrlmas,
vuturarak krizlerle baa kmak,
2) sermaye birikimindeki artn doal kaynaklar zorlayc
dengeli byme ve birikim srecinin koullarn sala-
snrlara ulamas ile teknolojik gelimelerin yavalamas, maya almak,
ve 3) ar birikim ve retim eilimlerinin byme denge- snfsal atmalar bask, satn alma ya da btnletirme
sini altst etmesi. -yani farkl snf ve fraksiyonlarn karlarn uyumlu ha-
Krizin yapl evreye yansmas, yapl evre yatrmla- le getirmek- gibi yollaryla frenlemektir.
rnn aksamas, yani sabit sermaye oluumunun salana-
mamas biiminde olduu gibi (eksik yatrm), yatrm faz- Planlama da devlet gcnn yukardaki ilevleri yeri-
las durumunda da sermayenin deersizlemesi eklinde ne getirmeye alrken bavurduu ok sayda mdahale
de gerekleebilir. Aslnda tm bunlar, Harveye gre, ka- arac arasnda yer alr. te byle bir yapda planc, top-
pitalist sistemde uyumlu ve dengeli bir yatrm/birikim s- lumsal yeniden retim srecine katk salamak zere, ya-
315 316
 Kentsel Planlama Kuramlarna Eletirel Baklar Kentsel Planlama Kuramlar

pl evrenin retimi, sreklilii ve ynetimine mdahale -planclar elbette tek bir model olamayacandan konum-
ederek, mevcut dzenin istikrarn korumak, dengeli b- lanlarndaki istisnai farkllamalar da gz nnde tuta-
ymenin koullarn salamak ve snfsal atmalar fren- rak- genel anlamyla bilgisini, deerlendiriini ve etkinli-
leme ilevini yerine getirir. Plancnn tm bu ilevleri ye- ini belirleyen, daha dorusu snrlayan unsur olduu sy-
rine getirebilmesi iin yapl evrenin toplumsal yeniden lenebilir.
retimde nasl bir rol oynadn; yapl evrenin reti- Harveye gre, zihinsel sramalar kolay yaanmaz ve
minde yarmas/tekelci/devleti yntemlerin ilikisini; ve esas olarak da kriz dnemlerinde ortaya kar. Sermaye bi-
tm bunlarn snf ve fraksiyonlar aras atmalarn er- rikim srecindeki krizler, rasyonelletirme araclyla
evesinde gelitiini bilmesi gerekir. Dolaysyla, planc dengeyi yeniden kurmay gerektiren dnemlerdir. Kapita-
kentsel sistemde her eyin bir dieriyle ilikili olduunun list anlamda rasyonelletirme, aslnda olumsuza dnen bi-
farknda olmal, fayda-maliyet zmlemelerine bavurma- rikim oranlarn yeniden artya evirmek iin yaplabilecek
l ve tm o farkl kar gruplarna -aslnda elien karla- her eyi yapmak anlamna gelir. Bunun yntem ve arala-
rna/sorunlarna- onlar anlamaya alarak yaklamaldr. r da zaman ve mekna gre farkllk gstermitir. Ancak,
Ancak, mdahalenin baarl olabilmesi iin, teknik aralar bu birbirinden farkl gibi grnen yntemler, temel ideo-
kadar plancnn toplumsal meruiyetini de salamaya ihti- loji ayn kald srece, hep ayn amaca hizmet edecektir.
yac vardr ve bu uzlatrc roln, zorunlu olarak Bu nedenle, 1970lerle birlikte emekiler tm kazanmlar-
toplumda bir uzlann/potansiyel bir denge noktasnn var n kaybederken, planlamaclarn da 1960l yllarn syle-
olduu fikrine dayandracaktr. Aslnda sosyal uyum mini bir yana brakarak verimli ynetim sylemini be-
tm planlama ideolojisinin temel dayanadr. Gerekte bu nimsemeleri ok artc grlmemelidir. Harveye gre,
denge vurgusu, snf atmalarn dindirme ve sermaye bi- aslnda bu deiim zor olmad, zira ideolojik temel aynyd.
rikiminin gerekli koullarn salama abas demektir. Bu temel, daha nce de vurguland zere, kapitalist d-
Planc, srelere mdahale eden kii olarak haklln ve zenin en temelinde emek-sermaye elikisi yatt halde,
meruiyetini, bozulan dengeleri dzeltici ilev stlenmi toplumda bir uyum araynn sakatl/arpkldr. Eer
olmasndan alr. Dier bir deile, var olan dzeni sr- bu ideolojik mistifikasyon fark edilirse, plancnn ideoloji-
drmek/yeniden retmektir, plancnn toplumsal rolnn sinin tamamen farkl bir zeminde ekillenmesi olanakldr
temelinde yatan. Bu noktada, Harvey planlama geleneinin ve planlamann ideolojisini planlamann tesine geip yeni
sosyal uyum, kamu yarar gibi kavramlara dayanmas bir toplum ina etmeyi planlamaya balamak, ancak bu e-
nedeniyle, plancya yanllar gideren dengesizlikleri kilde gerekleebilecektir.
dzelten ve kamu yararnn savunucusu rol atfederek,
aslnda bir btn olarak ilerici olduunu da sylyor. An-
cak, tm bu kavramlarn tanmlar kapitalist dzenin ye-
niden retim gereksinimlerine hizmet edecek biimde ya-
pld gz nne alndnda bu, olduka snrl bir ileri-
cilik olarak kalyor. deolojik konumlannn, plancnn

317 318
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
Planlama Kuram ve
Kentsel Planlama Eitimi1
Baykan Gnay
GRS
Planlama kuramn besleyen temel ereve, srece ili-
kin kuramlar, (karar ve seim), ze ilikin kuramlar (yer
seimi ve biim) ile oyun kuramn (gerekletirme ve
yapma eylemleri) kapsar. Sonu olarak, nl sko bilim
adam Patrick Geddesin planlama srecine ilikin olarak
gelitirdii alan aratrmas, zmleme (analiz) ve plan
ls; hedef ve amalarn belirlenmesi, plan seenekleri-
nin oluturulmas ve en etkili uygulamann belirlenmesi
1
Bu yaz, Yldz Teknik niversitesince 8-10 Mays 2002 tarihlerinde dzen-
lenen Rethinking Planning Education adl uluslararas sempozyumda,
How Universal Can Planning Education Be? ad altnda ngilizce olarak
sunulmutur. Yaznn Trkeye evrilmesinde emei geen Olgu alkan,
Pelin Sarolu, Sinan Burat, Tolga Levent ve Zeynep Aktunaya teekkr-
lerimi sunarm.
319
Kentsel Planlama Kuramlar
gibi srelerin eklenmesiyle beraber halen sregelmekte-
dir. Bu durumda her planc; tasarlama, matris, alogoritma
ve ilikisel tablolar oluturma, niceliksel ve niteliksel mo-
deller gelitirirken gzlemleme ve zmleme yetenekleri
ile donatlmaldr.
Oysa planlama sadece teknik bir mesele deildir. e-
itli ikilemler arasnda gidip gelmektedir. Kuram ve pratik,
indirgemeci (tmdenvarm) veya karsamac (tmdenge-
lim) yaklam, genel ve uzmanlam planc kimlii, nite-
liksel veya niceliksel dnme, ulusal -yerel veya uluslara-
ras- kresel sreler, akademisyenlik- profesyonellik, ya-
pabilir klma ya da kstlama ile kamusal ya da zel kar-
lar kollama, hem akademik hem mesleki alanda karla-
lacak ikilemlerden yalnzca birka tanesidir.
Trk planlama eitimi; ruhsatsz geliim olgusunu ta-
nmayan, meknn denetleyebilen ve gerekli meknsal
denetim birimlerini gelitirebilen gelimi toplumlara k-
yasla, aksak ileyen kurumlarn ve ruhsatsz yaplamann
var olduu ve en nemli varlk/deer olarak arazinin g-
rld bir toplumda farkllamaldr. Dahas, planlama
halen planlama kurumlar yerine plan izen mellifler
zerinden tannmaktadr.
Kimi akademik evreler hkim pratii modernletir-
mek/aklc klmak abasndayken, zellikle akademik dnya
planlama paradigmalarnn bitmek bilmeyen tketimini
srdrmektedirler. Bu balamda yazar, planlama eitimi ve
pratiine ilikin olarak kendi deneyim ve anlaylarn suna-
caktr.
PLANLAMA NEDR?
Planlama farkl alardan tanmlanabilir. Planlamann tek-
nik (bir) tanm ilgilendii anahtar kelimeler ve kavramlar-
la ilgili ipucu vermektedir. Bir tanma gre planlama, ge-
320
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
lecee baklarak, gzlenen seenekler arasndan uygun se-
imlerin yaplmas ve bunlarn uygulamaya konulmas s-
recidir; bu da gerekli kaynaklarn bu ama iin ayrlmasn
gerektirir. Bir baka tanma gre de, retken kaynaklarn
olas kullanmlar arasndan tanmlanarak karara varlmas
gibi btnleyici sreler ve tercih edilen kullanmlarn
gerekleebilirliini hesaplama ii planlamadr; ve plan-
lama belirlenen hedef ve hedeflere eriimi salamak zere
eylemlerin dzenli arka arkaln oluturma eylemidir.
Planclar toplumdaki meruiyetlerini bu balam ieri-
sinde kazanabilmektedirler. Planlamann ana konular sz
konusu olduunda, planlama seim ve karar kuramlarn
ieren srece ilikin kuramlar ve planlamann kentsel ol-
gularla ilgilenen ze ilikin kuramlar olarak farkllamak-
tadr (Hightower, 1969). Kentsel olgulara ilikin mdahale-
leri kapsayan yaklamlar ekim modelleri, kltrel ve
sosyal ilikiler, yer seimi, kentsel arazinin getirisi (rant),
kentsel biim ve tasarm gibi konularla ilgilenmekte iken;
katlm gibi kimi yaklamlar planlama sreleri ve kentsel
evrenin evrimi ierisinde ele alnmaktadr. Ravetz de
(1986: 45) planlama(nn) kuramlar ile planlama iin geli-
tirilen kuramlar arasndaki ayrmdan sz etmektedir. Plan-
lama kuramlar/(birinci grup) planlama sreci iinde kulla-
nlan kuramlar olarak tanmlanrken, planlama iin/(ikinci
grup) olan kuramlar nceki kuramlarn toplum yaps
iinde nasl ilerlik kazandn gstermektedir.
Dier bir taraftan, neo-Marksist bak as tarafndan
gelitirilen sosyopolitik yaklama gre planlama yalnzca
teknik bir tanm olarak ele alnamaz. Bu eletirel bakn
en nemli unsurlar a) kapitalist devletin toplumsal dene-
tim ilevi, b) bir ideoloji biimi olarak planlama kuram,
ve c) genel bir kresel buhrann varldr (Weaver, C. ve
dierleri, 1989: 161). Bu balamda planlamann srece ve
ze dair tanmlar anlamn yitirmektedir. Her toplumun
321
Kentsel Planlama Kuramlar
kendi snf ve g yaps vardr ve planlama gelecee dair
farkl alternatifler arasndan seme ve uygulama iidir ve
gerekli kaynaklarn datmna bal olduu iin kendi ey-
lemlerini meru klmak isteyen g gruplar tarafndan
denetlenecektir (Gnay, 1971).
1980lerde planlama farkl bilgi kuramlar asndan da
tanmlanmtr. Cooke (1983), olguculuk (pozitivizm), l-
kclk (idealizm), usuluk (rasyonalizm) ve gerekilik
(realizm) kuramlarndan yola karak planlamay Birletirici
Ortamlar (Unitary Modes) ya da Atomize Ortamlar (Atomic
Modes) olarak snflandrmaktadr. Bal olarak iki tr plan-
lamadan sz edilmektedir. Birletirici planlama: basit kap-
saml planlama, rasyonel kapsaml planlama, sistemli
planlama ve birlikte planlama alt trlerine ayrlm;
atomize planlamada ise parac planlama, buhran yne-
timi, sorumluluun yaygnlatrlmas (desantralizasyon)
ve pazarlk planlama tiplerinden sz edilmitir.
Planlamay, birok lkede yapld gibi, brokratik bir
kurgunun erevesi ve sreci iine yerletirmek iin kap-
saml planlama, yapsal planlama ve mterek/katlmc
planlama olarak da snflandrma yaplabilir. Kapsaml
planlama, uzman planclar tarafndan bir ana plan (master
plan) hazrlanmas, bu ana plan erevesinde nerilerin de-
erlendirilmesi ve kamusal kar vurgulamak zere eg-
dmn salanmas olarak tanmlanmaktadr. Sehir plancs
kamusal karn kat koruyucusudur ve kapsaml planlama
arazi kullanm ve ulam planlarnn st ste akmasdr.
Ancak, kapsaml planlama, bu zelliklerinden dolay 1950
lerden sonra yalnzca fiziksel dzenlemelere yneldii ve
karar verme srelerinden koptuu iin sulanacaktr.
Arazi kullanm yerine eylem odakl olduu ileri sr-
lerek kapsaml planlamaya kar gelitirilen yapsal plan-
lama barndrd eylem ve stratejilerle birlikte kamusal
alanda ele alnacak/incelenecek nemli bir unsur olmutur.
322
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi Kentsel Planlama Kuramlar

Yapsal planlamada temel dnce; yre, eylem ala- lklatrmak iin devletten, sendikalardan/birliklerden ve
n ve konu planlarnn dzenlenmesine ynelik kentin daha genel olarak, alan snftan yetkilerin geri alnarak
yapsal zelliklerinin ve uygulama biiminin belirlenmesi- mal sahipleri ile i evrelerinin yetkisinin salamlatrlma-
dir. Daha sonra, yapsal planlama da blgesel kararlarn/ s gerektiini ne srm, ekonomik canllk iin nko-
siyasalarn bulankl, kaynak datmndaki sorunsallar, ulun iadamnn, iletmesinin daha ok kr elinde tut-
planlarn sosyal, ekonomik ve ynetsel siyasalara ar du- mas ve bunlar varislerine aktarmas olduunu savlamtr
yarll, sistemin srekli sorunu olan gecikme, ayrntlan- (McCrone ve Elliotts, 1989: 6).
drma dzeyinin mulakl, yetkili mercilerin farkllaan Bunun sonucunda Harvey (1985: 165) plancnn yeni
hedefleri ve uygun kamusal katlmn salanamamasndan roln izim masasndan uzakta, kimi zaman orada bu-
dolay eletirilmitir (Ratcliff, 1985). rada parac mdahalelerin, kimi zaman da kstlayc l-
Sosyal, estetik, ynetimsel, ekonomik ve bteye dair tlerin tme ilikin olarak daha iyi sonular retecei
sorunlar 1980 ve 1990larda da srm ve bu sorunlarla umuduyla, bankaclar, toplumsal gruplar, arazi yatrmc-
baa kmak iin daha etkili ve yerel ynetimlerin sorunla- lar ve benzerleriyle toplantlara katlma olarak tanmlyor.
Bugn plancnn rollerine ilikin farkl tanmlamalar
rn zebilecek yeni yaklamlara gereksinim duyulmu-
yaplmaktadr. 1980lere kadar planclar kamusal alanda
tur. Ana dncesi yerel ve merkezi ynetimler arasndaki
hkimiyet isterken daha sonra hakalk temel hedef hali-
engelleri kaldrmak olan katlmc ynetim sisteminde
ne gelmi, ancak glenen alara kar koyamamtr. Son
planc, bir ynetici veya teknisyen yerine bir kent yneti-
yirmi ylda gayrimenkul gelitiricisi planc, STK ynetici-
cisi rol stlenmeye balamtr. si planc, kstlamak yerine yapabilir klan plancdan sz
Dolaysyla sz geen tm yaklamlarda (kapsaml, edilirken, kimi ideolojiler planlamann bir demokrasi
yapsal, katlmc) planclar sosyal ilikilerdeki rollerine projesi olduunu ileri srmekteler. Dierleri ise renen
dayanarak farkl yetenek ve dnceler gelitirmitir. Ka- blge kavramnn n plana kt yeni blgecilikten sz
mu mdahalesi gerektiren Keynesi ekonomik siyasalarn etmektedirler.
gelitii yllarda ortaya kan kapsaml planlamada, planc- Aktr ki planclarn kullandklar teknikler de, plan-
lar meruiyetlerini kamu kar kavramyla salamlar, lamann zn oluturan sosyal ve ekonomik dnmle-
yapsal planlamada kimi planclar niceliksel, teknik ve ma- re kout olarak deimektedirler. Gnmzde grnen
tematiksel modeller ile (planlamada sistem yaklam) top- odur ki plancnn piyasa meknizmasnn yerini alma ve
lumu ynetebileceklerini dnrken, dierleri plancnn toplumu dzenleme sav dnyann gndeminden kmak-
politik rol ve savunduu eitli karlar zerinde durarak tadr. Oysa, piyasa meknizmasn gelitirme ve dzenle-
savunucu planlamay gelitirmilerdir. Katlmc planlama me, aksak ileyen kurumlar iyiletirme gibi dier grevle-
da, artk zel alann karlarnn da gzetildii benzer ko- ri de gelecekte bir hizmet alan olarak devam etmeli ve da-
ullar ierisinde ortaya kmtr. ha da nemlisi, insan aklnn gelimesindeki en nemli ev-
1970ler sonras Friedmann parasal siyasalar, kamusal relerden biri olarak varln srdrmelidir.
birimlerin ekonomik hayattan ekilmesi dncesini des- Planlama karar vericilere seenekler sunan bir kamu
teklemi ve Friedman; ekonomi ve ynetim biimini sa- hizmeti ve problem zmlerinde bir ara olarak toplu-
323 324
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi Kentsel Planlama Kuramlar

mun ve karar verme srelerinin ayrlmaz bir kurumudur. PLANLAMA ETMNN BLESENLER
Son yllarda buhranlar da yaam olsa, kapitalist geliim
karsnda bir engel olarak grlse de planlama kurumu Planlamay ok eitli ereveler beslemektedir. Bu adan
yeni planc tiplerinin ortaya kmasn salamtr. karar kuram, ucu ak seenekleri deerlendirip sonular
Tm bunlar bir taraftan planlama eitimini etkilerken, ve geriye kalan seenekleri ngrebilmek iin bizim srek-
dier yandan yeni paradigma, ikilem ve elikileri aa li bir karar verme srecinde olduumuzu savla bu, ayn
karmtr ve planlama okullar uyguladklar farkl poli- zamanda belirsizlikle baa kma srecidir. Kararlar asla
tikalarla dnen koullara ayak uydurmaya almlardr. nihai olmadndan, zaman ierisinde yalnzca bir an, el-
Planlama, toplum aklnn belli bir dzeyinde ortaya kt deki bilgiye gre ve o andaki hedefler iin uygundur ve
ve kaynak datmyla ilikili olduu iin siyasal ereve- karar szc kesinlik ifade etse de, zellikle arazi kulla-
den ayr dnlemez. Dolaysyla kurumsallamtr. Ta- nm planlamasnda asla nihai deildir. Sonu olarak, karar
rihte her zaman karar verme sreleri iinde aklc ve verme srecinde iki farkl sorunsal durum ortaya kar; ya
mantkl/bilinli giriimler olagelmitir. Devletler ve birey- seenekler seim yapmak zere karar vericiye sunulur ya
ler bu srelerde farkl teknikler kullanmlar, zellikle da irdelenerek sonuca varlr.
sava koullarndaki karar verme sreleri askeri evrele- Seim kuram, belirsizlii azaltmak iin stratejik bir se-
rin sava kuramlarn gelitirmelerine yol amtr. Akll im yapmaya alan ve bu nedenle gelecekteki olas yne-
bir varlk olan insan her zaman karar, seim ve oyun limleri aratrmak zorunda olan plancya deiebilen koul-
kuramlarn uygulam ve kentlerin fiziksel denetimini larla baa kmak iin yollar gsterir; en iyi karara ulama
salayacak, bugn kentsel tasarm veya kentin tasar- sreci ise optimizasyon olarak adlandrlr. Ancak unutul-
m dediimiz ilkeleri gelitirmi, ama hibiri planlamay mamaldr ki, planlama olduka deer ynelimli olan poli-
kurumsallatramamtr. Aydnlanma ann, yani ak- tik bir balamda yer alr. Bir dnem, planclar veri ilem sis-
ln sonucu olarak ortaya kt ne srlen planlama, ge- temleri ile optimizasyonun salanabileceini dnmlerdi.
rek, zel gerek kamusal birimler tarafndan gerekletiril- Ancak imdi, optimizasyon iin politik arenada mcadele
sin, artk kurum anlamna gelmektedir. vermeleri gerektiini biliyorlar. Ayrca, kararlar, karar veri-
cinin alg ve deerlerine bal olarak verildii iin plancnn
uzun erimli stratejileri ve politikacnn ksa erimli kararlar
Not:
Not arasnda atmalar olumakta, bilimsel karar verme ile sez-
Planlama eitimi, planlama tarihini ve srekli dnen gisel sreler arasndaki tartma srmektedir.
planlama trlerini retmekle ykmldr; (sosyoloji, Karar ve seim teorileri planlamann yordama ilikin
hukuk, ekonomi, istatistik, tarih, ulam gibi) pek ok ynleriyle ilgilidir. Senaryo yazm, beyin frtnas, tartma
dier dersin gereklilii de aktr. Buna karn, planlama oturumlar (panelling), ak emalar (flowcharts) ve sre
eitimi, planclarn neyi savunduklarnn farknda ol- tasarm gibi dier teknikler de kuramsal temellere katkda
malarn gerektiren politik erevede de kendini yeni- bulunur. Dier taraftan, planclarn ze ilikin kuramlar
den konumlandrmaldr. iki ana ereveye yn vermitir. Birincisi, meknsal etkile-

325 326
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
im ve ulam modelleri ile kapsaml almalarn yapl-
d kentteki yerleme sorunlaryla ilgilidir. kinci olarak
da, kent formu ile ilgili imge, kent peyzaj (townscape),
yer, mekn ve evresel davran gibi ze ynelen kuramsal
yaklamlar retilmitir.
Anmsarsak, planlamay gelecek iin ak olan see-
nekler arasndan seim yapmak ve gerekli kaynaklarn
tahsisine bal olarak kararlarn uygulamasn salamak
diye tanmlamtk. Bu adan herhangi bir planlama ey-
lemi, plancnn oyun konusunda hner kazanmasn ge-
rektiren bir gerekletirme sreciyle sonlanmaldr. Plan-
lama kararlar siyasi, sosyal, ekonomik veya mesleksel tu-
tum ve davranlarndan etkilenmekte, bu ise bireyler ara-
snda atma demektir. Temel dnce, kentsel bir yerle-
imde farkl gruplarn gelecekteki olas davranlarn an-
lamaya almak ve buna uygun siyasi ortam, arazi eko-
nomisi, yerleme, hukuk, vergi, planlama-programlama-
bte sistemleri ve kritik iz (critical path) yntemlerini
gz nne alarak hareket etmektir.
SRECE LSKN KURAMLAR
Karar Kuram
Seim Teorisi
Planlama Okulunun
Gerekletirme
Bilgi Kuram
OYUN KURAMI
Dayana ve
Siyasal Bak
Mlkiyet anlamazlklar
ZE LSKN KURAMLAR
Yerleme Kuram
Biim Kuram
Sekil 1 - Planlama Eitiminin erevesi
Btn planlama okullar yukarda tanmlanan kuramsal
ereveleri retmek durumundadrlar. Aralarndaki fark
327
Kentsel Planlama Kuramlar
yaratan bilgi kuramna (epistemoloji) dayal tavrlar ile si-
yasal baklar olacaktr. Yetitii ortama bal olarak plan-
c bilgisini, planlama tekniklerini (ze ilikin) ve stratejik
seim yapma konusundaki becerilerini; politikaclar, yat-
rmclar (land developers), dier planclar, yneticiler, bask
gruplar ya da basit anlatmyla-aktrlerin oluturduu
bir arenada gerekletirme aamasnda yaratt uzlalarla
hkimiyetini srdrecektir. Btn bu abalar ve atma-
larda kentsel arazi veya kentsel mekn kritik bir yer tut-
maktadr.
Kentsel arazinin getiri (rant) oluturma kapasitesi kla-
sik ekonominin ykseliinden beri zaten bilinmektedir.
Gnmzde, kentsel arazinin (mekn), dier mallar gibi
retim ilikilerinin sonucunda olutuu bilinmektedir. Bu
nedenle, retim aralar olan sermaye, emek ve arazi ara-
sndaki ilikiyi ve bunlarn farkl toplumlarda zaman iin-
deki deiimlerini anlamak zorunludur. Bununla birlikte,
retim ilikileri kentsel meknn evrimi ve yaplanmasn
anlamak iin ok geneldir; bu adan, tarihsel olarak ser-
vetin veya son dnemde sermayenin birikimi ve bunu iz-
leyen emein arazi zerindeki etkinlii mekn rettiin-
den, mlkiyet ilikilerinin allmas en nemli konular-
dan biri haline gelmitir.
Mlkiyet, maln sahibi veya kullancs (zilyeti) olan
mlkiyet zneleri ile mlkiyet nesneleri (eya ve mallar)
arasndaki bir haklar ilikisidir. Bu ilikide, mlkiyet zne-
leri, mlkiyet nesnelerini kullanma, getirilerinden yarar-
lanma ve tketebilmek amacyla elde tutma, sahip olma ve
tahakkm altna alma hakkna sahiptir. Devlet bu haklar
hukukun gc araclyla tanmakta ve denetlemektedir.
Bu erevede bir tanmaz nesnesi olarak kentsel mekn
bir deer kazanr; daha nce de tartld gibi kentsel
mekn hem bir rn hem de tanmaz piyasasnn bir ara-
cdr. Dolaysyla, mlkiyet tartmas yalnzca tanmaz
328
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
mallar piyasasna indirgenemez. Mlkiyet, kentsel mekna
hkim olmak iin bir mcadele ve iliki sistemi olduu
iin kentsel arenadaki atmalarn ana reticisidir. Oyun
kuram erevesinde kentteki aktrlerden sz ettiimizde,
aslnda kentsel kuram ve ehir planlama eitiminin ze
ilikin bir esi olan mlkiyetin sahipleri ve bunlar ara-
sndaki atmalar konumaktayz.
Not:
Herhangi bir planlama eitimi, planlama tarihini ve s-
rekli deien planlama trleriyle birlikte planlama tek-
niklerini retmek durumundadr. Bu yzden bir taraf-
tan planlama teknikleri ve dier taraftan ideolojiler be-
lirli toplumlarn koullarna bal olarak farkl ekolleri
retmektedirler.
ORTA DOU TEKNK NVERSTES
NVERSTESNDE
SEHR PLANLAMA ETM
Buraya kadar planlama dnglerinde bilinen planlama ku-
ram ve pratiinin daha genel ynleri gzden geirilmitir.
Kaak yaplama bilmeyen, mekn denetimini yapabilen
ve bunun iin gerekli kurumlar oluturmu daha gelimi
lkelere gre, Trk planlama eitimi kendi erevesini, bl-
gesel eitsizlikler nedeniyle henz yerleememi bir top-
lumda tanmlamaya almtr. Dzgn alamayan ku- kullanlyordu. Bu koullar altnda blmn politikalar
rumlarla, arazinin en deerli varlk olduu yerlerde kaak
yaplama kontrol edilmemitir. Bu balamda, Orta Dou
Teknik niversitesi Sehir ve Blge Planlama Blmnn
iinden getii dnsel dnmler aada zetlenmek- bymesine karn, zmler, kentsel eilimleri biimlen-
tedir.
329
Kentsel Planlama Kuramlar
Fiziksel Planlama Dnemi
Trkiyede kent planlamas eitimi 1960larda Orta Dou
Teknik niversitesinde balamtr. Bu dnemde, planlama
pratiinde Bat dnyasnda kapsaml planlamadan yapsal
planlamaya bir deiim yaanmaktayd. Trkiyede planla-
ma eitiminin olumasn zorunlu klan nedenler daha fark-
lyd; kentleme ve sorunlaryla lke yeni yeni yzlemeye
balyordu. Sonu olarak, o yllarda kapsaml planlama daha
uygun bulunmu ve yksek lisans programlarnda blge
planlamas ve kentsel sorunlar zerinde younlalrken li-
sans eitimi zellikle mimarlk alanndan gelen eitim kad-
rosuyla fiziksel planlama ve tasarm becerileri gelitirmeye
almtr. renciler neredeyse tm kuramsal derslerini
(ekonomi, sosyoloji, matematik, hukuk, istatistik, altyap
gibi) dier blmlerden almak durumunda kalmlardr.
Blm iinde ise stdyo dersleri birinci snfta temel tasa-
rm, dier snflarda ise kentlerin st-biimleri (macro-
form) ve paralar zerine yaplan alan aratrmalar, -
zmlemeler ve ana plan retimi olarak ele alnm ve byle-
ce blm eitiminin temel zellikleri oluturulmutur.
Fiziksel Planlamann Reddedilmesi - Sistem Yaklam
1970lerde Bat dnyas yapsal plan ve trevlerini uygu-
lamaya balamt. Planlama nicel tekniklerle destekleni-
yordu ve ekim modeli (gravity model) yaygn olarak
deimi ve fiziksel planlama yerine sistem planlamas ve
nicel teknikler planlamann ana retileri olmutu. Kent-
lemenin younlamasna ve kentsel yerlemelerin hzl
dirmek yerine onlar kavramaya almakta aranmt. Bu,
ayn zamanda lkedeki mimar-planclarn yerini yava ya-
330
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi Kentsel Planlama Kuramlar

va ehir planlama derecesi sahibi meslek adamlarnn al- rn srdrmtr. Kimi tasarmn roln sorgularken, di-
maya balad bir dnemdi. Anlan yllarda, yazar kk erleri stdyo almalarna yapsal planlama anlayn
kentlerin planlamas (imar planlamas) zerinde alan sokmaya almlardr. Ancak Trkiye planlama pratikle-
bir meslek adamyd. O dnemde edinilen Gney Antalya rinde imar plan anlay geerli olduundan, blmn a-
Turizm Gelime Projesi deneyimi, bir turizm merkezinin balar bu yaklama ynelik bir rotay izleyememi ve bi-
yaratlmas iin birok alandan gelen uzmanlarn ortaklaa rinci snf stdyosu dnda tm stdyolarda, ilk nce st-
alt kapsaml bir alma olarak sz etmeye deerdir. biim retme, daha sonra ise rencilerin bireysel olarak
Bundan sonra katld tm planlama almalarnda, imar bu st-biimin paralarna younlamas yolunu yelemi-
planlamas srelerini aan projelerde dier uzmanlarla i- lerdir. Kanmca imar plan bir ana (master) plan olarak
birlii iinde almtr. deil, bir dzenleyici (regulatory) plan olarak nitelendi-
rilmelidir.
Uzmanlama Giriimleri - Niceliksel ve Bu dnemde, Blm yelerince yaplan Ankarann ge-
Niteliksel Yakla
Yaklamlar Arasndaki Denge lecekteki st-biimine ynelik alma ana plan kavramn
am, bir strateji plannn ilk rnei olarak lke planlama
1980lerde blm, ehir planlamann ok ynl bir disip- tarihine gemitir. Ankara 2015 isimli bu alma, kenti
lin olduunun, ve farkl yeteneklere sahip meslek adamla- oluturan sreleri ortaya koyan ve ekim modelini uy-
rn yetitirmesi gerektiinin farkna varm ve nceki yl- gulayan bir sre olarak 1990lardaki planlama eitiminin
larda reddedilen tasarm planlamann nemli bir paras ieriini de derinden etkilemitir.
olarak alglamaya balamtr. Bu boluu doldurabilmek
iin, blm uzmanlama abalarn balatm, ancak bunu Uzmanlama Giriimleri - Stdyolar
kuramsal derslerde oluturmaya almtr. farkl ka-
nal; niceliksel alan, sosyal bilim, ynetim ve tasarm olarak Bu noktada, 1990larn ortasnda gerekletirilen bir dene-
belirlenmi ve bu alanlar temel olarak semeli dersler ile yimin aktarlmas gerekmektedir. Yazar okula meslek ala-
desteklenmitir. nndan gelmesine karn, birinci ve ikinci snf stdyola-
Bu satrlarn yazar, o dneme kadar meslek alannda rnda grev almt. 1993-1994 akademik ylnda, drdn-
hizmet vermekteydi. Meslek alanndaki deneyimi gz c snf stdyosuna katlmas nerildi. lk dnem, renci-
nnde tutularak Blm tarafndan kendisinden birinci ler, bir kent iin st-biim almas yapmt. kinci d-
snf temel tasarm stdyosuna destek vermesi istenmitir. nem deneyimi ise, blmn planlama eitimi anlaynda
Yazar iin stdyo, dier kuramsal derslerle desteklenmesi radikal bir krlmaya iaret etmitir.
gereken bir temel ortam olarak alglanmtr. Buna karn, Kentin paralarn almak yerine, rencilerden te-
pratikte gzlemlenen, stdyolar ile kuramsal derslerin r- malar, konular veya kentsel sorunlar zerinde almalar
tmedii ve birbiriyle ilintisiz paralar olarak var olmala- ve bu erevede aratrma yapmalar istendi. kinci olarak,
ryd. Ayn dnemde, eitim kadrosu kent planclarnn rencilerden her birinin ayr bir uzman rol stlenecei
sahip olmas gereken yetenekler konusunda da tartmala- kiilik gruplar oluturmas istendi. Baka nerilerin bu-

331 332
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi Kentsel Planlama Kuramlar

lunmad durumlarda, her grup, bir siyasa reticisi, bir olarak adlandrlamasa da, bu dnemdeki tartmalar farkl
altyap uzman ve bir tasarmcdan oluacakt. Her yksek lisans programlarnn oluturulmasna katk sa-
grup eleman dayanma ierisinde ve kendi uzmanlk ala- lamtr.
nndan yaklaarak belirledikleri sorular zerinde dnce
yrtecek ve grup, her rencinin bireysel katksnn ko- Uzmanlama Giriimleri - Yksek Lisans Programlar
layca izlenebilecei bir genel ema retecekti.
Bu almann nemi, uzmanlamann kuramsal ders- 1990larn ortasna kadar, yksek lisans programlar olduk-
lerde deil, stdyo ortamnda gelitirilebileceini gster- a snrlyd ve yalnzca ehir planlama ve blge planlama
mesiydi. zleyen yllarda, bu deneyim daha da inceltildi ve yksek lisans programlar bulunmaktayd. Ancak 1990larn
salt drdnc snf stdyosundaki uzmanlama abalar ortasndaki deneyimler, uzmanlamay tetikleyerek yeni
yeterli olmadndan, nc ve drdnc snf stdyolar yksek lisans programlarnn ortaya kmasn salamtr.
arasnda bir sreklilik ilikisi kurulmas nerildi. Her iki Bu programlardan birincisi, Kamu Ynetimi Blm ile or-
snfta da ayn kent allacakt. nc snf stdyolarn- tak olarak kurulan, Kentsel Politika Planlamas programyd.
da, kentin yapsal analizi ve farkl sorun alanlarna sahip Bu programn arkasnda yatan temel dnce, ehir planc-
paralarn tanmlanmas ileri gerekletirilecek, drdnc lar ve kamu ynetimi alanndan gelen rencileri, merkezi
snf stdyolarnda ise renciler uzman planclar haline ve yerel ynetimler alanna ilikin yetenekler kazandrmaya
gelebilmek iin farkl konulara odaklanacakt. ynelik olarak eitmekti. Mhendislik blm ile birlikte
Bu dnemde, mhendislik alanna ilgi duyanlar ula- alan Jeodezik ve Corafi Bilgi Teknolojileri program ve
m modelleri ve altyap zmlerine yneldi. Tasarmclar, Yerleim Arkeolojisi programlar uzmanlamay zendiren
kentsel imge ve kentsel peyzaj kavramlarn projelerinde yeni yksek lisans seenekleri oldular.
kulland. Tanmaz gelitirme konusuna ilgi duyanlar, e- Mevcut gelimi programlar olan, ehir planlama ve
ya hukuku ve vergilendirme srelerini rendi. Kimi - blge planlama yksek lisans programlar, her yl, ulusal ve
renciler, kentin yeniden retilmesi konularyla ilgilenir- blgesel sorunlar izleyen konular zerinde almaktayd.
ken, kimileri kentli kadn ve ocuklarn sorunlarna eildi. Blge planlama yksek lisans programnda bazen, zel bl-
Hatta hakalk (equity) gibi felsefik alanlarla ilgilenenler gesel sorunlar ile urald, kimi zaman da Avrupa Birlii,
de oldu. Kentsel kodlama kendi bana bir temel konu yeni blgecilik, kalknmann yeni meknlar gibi konular
olurken, gecekondu alanlar toplum gelitirme bak as alld. Sehir planlama yksek lisans programnda ise mer-
iinde ele alnd. Kentsel projeler ile ilgilenenler, maliyet kez sorunlar, konut, tanmaz gelitirme sreleri, mlki-
kestirimlerinin doruluunu kantlamak durumunda kal- yet zmlemelerinde yeni kavramlar, salk kurumlarnn
dlar. Bu sistem tm eletirilere karn altrlabilirdi. Ya- rgtlenmesi gibi konularda younlald. Son dnemde ise,
zarn inancna gre, eletiri ve tartmalarn byk bir b- Marmara Depremi, kriz ve risk ynetimi ve doal afetler gi-
lm kiiseldi ve gelitirilmek istenen model hakknda yo- bi konularn ortaya kmasna neden olmutur.
rumlar ierikten ok srece ynelmiti. 1990larn ortasn- Bu satrlarn yazar iin kentsel tasarm program ol-
da lisans eitimini dntrmeye ynelik bu aba baarl duka anlamldr; nk mimarlk fakltesi ierisinde

333 334
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
mimarlardan belirgin bir katk alnmadan kurulabilmitir.
Kentsel tasarmn, planlama srecinin vazgeilemez bir
uzants olduuna inanlmaktadr. Kentsel tasarm, ayn
zamanda, kentsel alanlarn oluturulmasnda ve yeniden
yaplandrlmasnda ortaya konulmas gereken kamu siya-
salarnn bir paras olmaldr. Bu nedenle kentsel tasarm,
planlama kararlarn gerekletiren ve kenti reten sre
olarak grlmelidir. Kenti retme srecinde meslek adam-
lar da aktrdr, ancak uzman aktrler olduklar iin n-
celikle birlikte yaamay renmeleri gerekmektedir. Bu
ama erevesinde program, ilgili disiplinlerin bir arada
altklar ve projeler rettikleri bir ortam oluturmu,
mimarlk, peyzaj mimarl ya da endstri rnleri tasa-
rmclarnn;
dier alanlarn felsefik ve bilimsel arka planlarn kavra-
dklar,
her alann deerlerini szel ve grsel olarak nasl temsil
ettiklerini gzledikleri ve
kentsel tasarmda gerekleme srelerine birlikte gir-
dikleri
bir ortam salamtr.
Gnmzde program, farkl niversite ve blmler-
den gelen ok eitli renciyi ekmeye devam etmektedir.
Mevcut rnek Durumlar (Paradigm) ve Kartlklar
1990l yllarn sonuna doru anlan model terk edilmitir.
Temel neden akademik kadronun dnce farkllklarnda
yatmaktadr. Yazar, stdyolarn srekliliine dayanan yeni
programn gelitirilmesi almalarna katlm ve renci-
leri uzmanlamaya zendiren eitli planlama yaklamla-
rn, tekniklerini ve konular retme abasna girmi, bu-
335
Kentsel Planlama Kuramlar
na karlk kimi blm yeleri gelitirilmek istenen model
zerine uzlama srecine girmekte gnlsz davranm-
lardr.
Kimi retim yeleri klasik tmevarmc kapsaml
planlama anlayn srdrme abas iindeyken, kimileri-
ne gre planlama ura gereksizlemitir. Dnya yaznn
internetten izlemek, bu tarz bir izlemenin kuram gelitir-
me olduunu dnenler iin yeni bir seenek olmutur.
Mesleksel ve pratik alanla ilgilenenler iin, tmdengelimli
yaklamlar desteklenmelidir. Onlara gre, btn ancak
bir uzgr olabilir, dolays ile proje tanm, sre tasarm
ve planlama alanndaki hkim pratikler etkili bir biimde
retilmelidir. Niceliksel ve niteliksel ele allar konusun-
da sregelen tartmalar srerken, akademizm-meslekilik
kartlklar tm hzyla srmektedir. Meknsal etkileim
ve corafya modellerinin hzla evrimleen dinamik toplu-
ma are olamayaca savlanmakta, tasarmclar ve sorun
zcler yetitirilmesi dncesi gelimektedir.
Tm bu tartmalara kanlmaz olarak kresel-ulusal,
kresel-yerel, ynetme-iletme veya ynetiim tartmalar
eklendi. Planc, kamu yarar adna snrlamal myd ya da
kamu adna zel alan olanakl m klmalyd? Planlama bir
mdahale olduundan, salt kentsel almalar ile ilgilenen-
ler stdyolara katlmamalyd. Planlamann doal olarak bir
kuram vard, ancak yalnzca kuram iin kuram ile ilgi-
lenmek mevcut sosyal glere yabanclama anlamna gel-
mekteydi.
Akademik evreler daima rnek durumlarn ve kart-
lklarn evresinde dolanacak gibi gzkmektedir. Trkiye
rneinde, akademiyann bir blm yrrlkte olan, ka-
mu eli ile desteklenmi planlama pratiklerini (kent ve bl-
ge leinde) reddetmi ve eletirmilerdir. Bunun yerine,
niceliksel teknikler planlama sorunlarna are olarak g-
rlmtr, daha sonra ise zmler, arsa dzenleme s-
336
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi Kentsel Planlama Kuramlar

releri ve mlkiyet haklarnn aktarm konularnda yo- Kentsel politika,

unlamtr. Kimileri ise, tasarm tanmaz sermayesinin Kentsel ve blgesel ekonomik kalknma,
oluumu iin bir ara olarak grmtr. Kentsel tasarm,
Kimileri iin, sivil toplum rgtleri kentsel sorunlar evre, altyap ve ulam planlamas
zebilecek kurumlar olarak grlm ve planclarn bu
kurumlarla ittifak kurmas gereklilii dile getirilmitir. balklarn tayan modller olarak kmelendirilmitir.
Temel sorun ise, kentsel mekna sahip ve hkim olmaktr. Bu dzenlemenin verimli olmadn gzlyorum. Kanm-
Bunun baarlamad noktada, planlama ve tasarm yal- ca, eitim pedagojisi asndan bu tr blnmeler yerine,
nzca iyi niyet olarak kalmaktadr. Bugn birou, st- uzmanlamay hedefleyen bir planlama eitiminde, farkl
biim almalarnn anlamsz olduunu dnmektedir. alanlarda uzmanlamak isteyen rencilerin ortak alma-
Bu dnce, artk bu tr sorunlar olmayan Bat Avrupa lara zendirilmesi gerekmektedir. Eitim pedagojisi a-
toplumlarndan aktarlmtr. Depremden sonra ise, plan- sndan bu konu nemsenmektedir. Kent planlamas ala-
lama yalnzca bir risk ynetimi olarak grlmeye balan- nnda, rnein tasarm zerinde uzmanlamak isteyen bir
mtr. Bu balamda planclarn, yeryz deil, yerleim kii, yalnzca bu alanda uzmanlamak isteyenlerle kendini
bilimcileri olduu unutulmutur. gelitiremez. Mutlaka kentsel politika ya da altyap veya
Hakalk kavram abuk tketilmitir, nk planclar genel planlama alanlarna ilgi duyanlarla birlikte proje
kresel alara direnememe noktasna gelmitir. Bugnlerde retmesi doru yaklamdr ve bunun salanabilecei or-
kimileri planlamay bir demokrasi projesi olarak grmekte- tam proje retim mekn olan iliklerdir (studio).
dir ve demokratik dayanma ile kentsel meknn kurtarla- Yukarda anlan rnek durum ve kartlklar, farkl
bileceini ve iyiletirilebileceini dnmektedir. Ama bir- ideoloji ve yaklamlarn akademik ortamda mmkn ola-
ok planc sermaye yatrmlarnn zorlad tanmaz geli- bileceini gstererek, tzel bir zenginlie iaret etmektedir.
tirme rgtlenmeleri iinde zmler aryorlar. Son d- Blmn her yesi, byk bir olaslkla planlama para-
nemde blgeye ilikin olarak gelitirilen modeller, son yir- digmalarn ve ehir planlama eitimini kurgulamada ken-
mi ylda ld savlanan blge planlama yerine yeni blge- di zgn yolunu belirleyecektir. Ancak yazar bir proje in-
cilii ve renen blge kavramlarn savunmaktalar. Btn sandr ve ilikleri her trl kuramn snand bir ortam
bunlarn iinde, yoksulluk, kentsel almalarn yalnzca bir olarak grmektedir. Ne zaman planlama eitimi konuulsa,
kalemini oluturuyor. ilik almalarna gnderme yapmaktadr. lik almala-
2000li yllarda blm programnn kurgulanmas ye- rnn zaman alc bir sre olduu ve birok blm elema-
niden gndeme gelmi ve 1980li yllarda yapld gibi nnn bunlar yrtmeye hevesli olmadnn ayrdnda ol-
semeli derslerin kmelenmesine dayal bir uzmanlama masna karn, kendi inand eitim program ilikler ev-
abasna girilmitir. O dnemde oluturulan nicel teknik- resinde rgtlenmektedir. lik merkezli planlama eiti-
ler, sosyal bilimler ve ynetim-tasarm kanallar iin olu- mine ilikin model aadaki blmde zetlenmektedir.
turulan semeli ders kmeleri yeniden dzenlenmitir.
Buna gre semeli dersler:

337 338
 Planlama Kuram ve Kentsel Planlama Eitimi
Bir Model - Lisans Programlarnda Uzmanlama
Yazar Trkiyede kent planlamas lisans eitimi alan ilk
nesil planclardandr. Meslek ve eitim alanlarnda dene-
yimleri olmu ve lkenin kentleme ve planlama sorunla-
rnn geliimine tanklk etmitir. Bugn Trkiyede 10un
zerinde planlama okulu bulunmaktadr ve her biri kendi
apnda bir ekoldr. Daha nce de belirtildii gibi, yazar
son 15 ylda blmn programlarn deitirme abalarn-
da yer almaya almtr ve fark etmitir ki, uzmanlama
meselesi son 25 yldr srekli gndemdedir. Ancak ne za-
man uzmanlama meselesi tartlsa, eitimin yapsn de-
itirmek yerine, eitim programna yeni semeli dersler
eklenmektedir.
Planlama eitimini yeniden yaplandrrken, planlama
eitiminin temel kavramlar olan, karar, seim, oyun, yer,
biim, mdahale, gerekletirme, sre gibi temel kavram-
larla planlamann srekli deien konularn ayrt etmek
nemlidir. Yerel-kresel, yeni blgeselcilik, renen bl-
geler, ynetiim, temsil gibi konular ise plancnn kabul
veya reddederek, kendini karlarnda ya da yanlarnda ko-
numlandrd srekli deien balklardr. Bu koullar al-
tnda yazar, planlama eitimiyle ilgili grlerinden nce
kendi konumunu netletirecektir:
Kentlemenin hzl olarak srd ve kentlerin mevcut
yaplam alanlarnn yeniden retiminin daha da nem
kazand Trkiyedeki zgn koullar altnda, toplum tekleyemez; yalnzca uygulama pratii ise planclar yerine
btnden vazgeebilir, ancak planc vazgeemez.
ster ana plan, ister yapsal plan olsun, ehir planclar
para btn ilikisini denetleyecek becerilere sahip ol-
mal ve evreye biim vermeyi bilmek zorundadrlar
(arasal aklclk; Habermas, 1970: 91-92).
339
Kentsel Planlama Kuramlar
Aktrler, atmalar ve ittifaklardan oluan bir ortamda
planclar ikna etmeyi ve uzlamay da renmelidirler
(iletiimsel eylem; Habermas, 1970: 92); buna karn
her ne kadar tanmlamas zor da olsa, kamu yarar
kavramndan vazgeemezler.
Toplumun btncll sorgulayp reddettii durum-
larda da, btn, planclar iin kavranmas ve mdahale
edilmesi gereken bir balamdr. Tmyle parac bir
yaklam planlamann ideolojisi olamaz.
Balklar ok abuk deiebilir, planlama yaklamlar ve
teknikleri daha yava deiir. Planclar, kuramlar izle-
mek adna kavramlar ve paradigmalar hzla tketemez-
ler.
Uzmanlama planclar iin her zaman bir ama olmal-
dr. Planc planclar, tasarmclar, meknsal etkileim
modeli uzmanlar, ulam modelcileri, altyap zmle-
yicileri, tanmaz gelitiricileri, corafya ile ilgilenenler,
sosyal kuram, tarih, konut gibi alanlarda srekli olarak
farkllalacaktr. Planlamann ok geni bir balam var-
dr.
Trkiyede bugn yrrlkte olan planlama pratii ev-
reyi denetleme ve biimlendirmede etkin deildir. Plan-
lama pratii iin yeni bir i tanm yaplmal ve planlama
eitimi de bunun ncln yapmaldr.
Bu alardan bakldnda, planlamann bir aktrler
arenasnda karar alma ve seim yapma deneyimlerinin b-
tn olduunu yinelemek gerekir. Her toplumun bu sre-
ci yaama biimi farkl olur. Salt kuram bu sreci des-
haritaclar retir. Herhangi bir eitim programnda uygu-
lama ve kuramsal dersler arasnda denge vardr. Fen bilim-
lerinde uygulama laboratuvarlarda yrtlrken, sosyal
bilimlerde alan almas ve veri toplama uygulamann te-
melini oluturur. Planlamada neyin uygulamann temelini
340