ჰიმნოგრაფია

ჰიმნოგრაფია არის სასულიერო პოეზია, რომელშიც პოეტური ტექტსი

გალობით სრულდება.
პლატონის განმართებით, ჰიმნი ეწოდება გალობის იმ სახეობას, რომელიც
ღვთაებისადმი აღვლენილი ვედრებაა. ჰიმნებით ღვთაებას სცემდნენ თაყვანს. ჰიმნი,
როგორც ჟანრი, განმტკიცებულია კლასიკური ელინური ტრადიციით, რომელსაც
ამშვენებენ სახელები მითოლოგიური და ისტორიული ჰიმნოგრაფებისა, როგორებიც
არიან: ორფეოსი, ჰომეროსი, კალიმაქე. ქრისტანული კულტურის უდიდესმა
ავტორიტეტმა, ნეტარმა ავგუსტინემ, პლატონის მსგავსად განმარტა ჰიმნი: „თქვენ
იცით, რა არის ჰიმნი? ესაა გალობა, რომელიც ღმერთს განადიდებს. ღმერთს თუ
ადიდებ, მაგრამ ამდაბლებ, ეს არ არის ჰიმნი, ხოლო თუ გალობ, მაგრამ არ ადიდებ
ღმერთს, არც ეს სიმღერაა ჰიმნი“. მაშასადამე, ქრისტიანობამდე და ქრისტიანობის
დამკვიდრების შემდეგაც ჰიმნი ღვთის სადიდებელ გალობად მიიჩნეოდა. ტერმინი
„ჰიმნი“ ქართულ სასულიერო მწერლობაში არ გვხვდება. ღვთის საგალობელს აქ
„გალობანი“, „ქება“, „შესხმა“ ჰქვია.
ბიბლიური გადმოცემით, გალობა თავისი დასაბამით ანგელოზთა დასებთანაა
დაკავშირებული. ანგელოზები განადიდებენ და დაუღალავად უგალობენ ღმერთს:
„წმიდა არს, წმიდა არს უფალი ღმერთი, ყოვლისა მპყრობელი, რომელი იყო და
რომელი არს და რომელი მომავალ არს!“ (ესაია წინასწარმეტყველი).
როგორც ბიბლია მოგვითხრობს, ანგელოზთა ეს გალობა სწორედ ესაია
წინასწარმეტყველს ჩაესმა ძვ. წ.აღ-ის მე-8 საუკუნეში, ხოლო ძვ. წ. აღ-ის მე-7 ს-ის
შემდეგ იგივე გალობა პატმოსის კუნძულზე იოანე მახარებელს ჩაესმა. ბიბლია იმასაც
გვაუწყებს, რომ ცოდვით დაცემამდე ადამიანიც ანგელოზთა დარად ღვთაებას
განადიდებდა.
ქრისტიანული საგალობელი, მსგავსად უძველესი საკულტო ჰიმნებისა,
ღვთაების სადიდებლად წარმოითქმოდა, მაგრამ ჰიმნის არსის ბიბლიური
ინტერპრეტაციისას მისი სპეციფიკაც გამოიკვეთა. გალობა მიიჩნიეს
მსხვერპლშეწირვის ყველაზე სრულყოფილ გამოხატულებად. ეს გაგება ეფუძნება
დავით წინასწარმეტყველის ფსალმუნებს: „შეწირე ღმერთსა მსხვერპლი ქებისაი და
მიუსრულე მაღალსა არნათქვამი შენნი“ (ფს.49). ფსალმუნებშივე განმარტებულია,
რომ მსხვერპლი ღმრთისაი არს სული მდაბალი და გული წმიდაი“.
ცოდვით დაცემული ადამიანისთვის ღვთის შესხმა ღვთის მიმართ
მადლიერების გრძნობის გამომხატველია და ადამიანის სულიერი ამაღლების გზად
მიიჩნევა. მსხვერპლშეწირვის ყველაზე დიდი მაგალითია ღვთის მხოლოდშობილი
ძის ჯვარცმის მისტერია. ამ მაგალითის ათვისება-ბაძვა მიიჩნევა ადამიანთა მოდგმის
განვითარების საწინდრად. მაცხოვრის გზას დაადგნენ ღვთისმოსავნი: ზოგმა
სიცოცხლე შესწირა ქრისტეს იდეალების მსახურებას, ზოგი უსისხლო მსხვერპლის
გაღებით ემსხურა უზენაესს. ასეთი მსხვერპლი კი ღვთაებრივ სიყვარულს
გამოხატავს და, როგორც ჰეგელი განმარტავს, ამ სიყვარულში ადამიანი კარგავს
თავის თავს, თავის პატარა „მე“-ს და ამ გზით მოიპოვებს თავის უზენაეს არსს, თავის
უდიდეს „მე“-ს.
ქრისტიანობამ ღვთაების ქების შინაარსი გააფართოვა. მან საგალობელში
შეიტანა წინარე რელიგიებისგან განსხვავებული ახალი ასპექტი ღვთაების
განდიდებისა. დაისვა კითხვა: „ხოლო რაი არს ქებაი ღვთისაი?“ პასუხი: „დიდებაი და
შესხმაი წმიდათა მისთაი“. ჰიმნოგრაფი მიმართავს მაცხოვარს: „რომელი გალობაი,
ანუ ვითარი ქებაი გშვენის შენ წმიდაი?“
ქართველი ჰიმნოგრაფები იმასაც განმარტავენ, რომ ქება უპირატესად თვით
მაქებელთათვის არის საჭირო. სასულიერო პოეზია განისაზღვრება, როგორც
სიტყვიერი მსხვერპლი, რომელსაც მორწმუნეები წრფელი გულითა და მდაბალი
სულით გაიღებენ უფლის წინაშე. მარტვილნი თუ სისხლიანი მსხვერპლით
ემოწმებიან უფალს, ბერ-მონაზვნები თუ უსისხლო მსხვერპლის გაღებით
ემოწმებოდნენ ღმერთს, სიტყვიერი ლოცვა აგრეთვე ღვთისადმი დამოწმებაა. იგი
ადამიანის სრულყოფას ემსახურება, ღვთაებასთან ადამიანის მიახლოებას
მოასწავებს.
ქრისტიანული სასულიერო პოეზია ჩაისახა ქრისტიანული საზოგადოების
შექმნასთან ერთად. მაცხოვარი და მისი მოწაფეები აგრძელებდნენ უძველეს
ტრადიციებს და თვითონაც თხზავდნენ საგალობლებს. ერთ-ერთი გადმოცემის
თანახმად, რიტუალურ ტრაპეზობათა დროს პურობის თითქმის ყველა მონაწილე
ასრულებდა საკუთარ, ზოგჯერ იმპროვიზირებულ საგალობელს. თვით მაცხოვარი
იყო პოეტი და მის მეტყველებაში შეინიშნებოდა სიტყვიერი წყვილები, სალექსო
ფორმები, რომლებიც წააგავდნენ ფსალმუნებსა თუ სოლომონის იგავებს.
ნიშანდობლივია, რომ ჯვარცმული მაცხოვრის უკანასკნელი სიტყვებიც
ფსალმუნიდან იყო: „უფალო ღმერთო, რაისთვის დამიტევებ მე“.
გალობამ ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი დაიკავა ღვთისმსახურებაში მის
დაწყებისთანავე. საეკლესიო დღესასწაულს გალობა განსაკუთრებულად ამაღლებულ
და საზეიმო ხასიათს ანიჭებდა. საგალობლის არსს მისი ხოტბითი შინაარსი
შეადგენდა, მაგრამ დროთა განმავლობაში მან სხვა ფუნქციაც შეიძინა. საგალობელმა
საეკლესიო მოძღვრების, მისი დოგმების გავრცელებაც იტვირთა. საგალობელთა
მეშვეობით ქრისტიანები ავრცელებდნენ ორთოდოქსულ მოძღვრებას. ამიტომაცაა,
რომ ბიზანტიური ჰიმნოგრაფია ასახავს ეკლესიის დოგმატური იდეებისა და
დოქტრინების ევოლუციასაც. უდიდესმა ჰიმნოგრაფმა ეფრემ ასურმა (მე-4 ს)
იმისთვის, რომ დაეძლია, შეესუსტებინა სირიელი გნოსტიკოსების1 გავლენა
მორწმუნეებზე, სწორედ გნოსტიკოსთა ჰიმნების მოტივებზე შექმნა ახალი ჰიმნები,
რომლებიც ეთანხმებოდნენ საეკლესიო მოძღვრებას.
ცნობილია, რომ კონსტანტინეპოლის ქუჩებში მე-4-მე-5 საუკუნეთა მიჯნაზე
იოანე ოქროპირის მიერ შექმნილი გუნდები გალობდნენ არიანელთა 2 სექტების
გუნდთა საწინააღმდეგო ტექსტებს. თუ ადრე ყოველ ქრისტიანს შეეძლო საჯაროდ
შეესრულებინა თავისი საკუთარი საგალობელი, მე-4 საუკუნიდან მკაცრად
განისაზღვრა საგალობელთა ტექსტების შინაარსი. ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის
ავტორიტეტული მკვლევარი, იგორ ფელესი შენიშნავს: „იწურებოდა ადრეული
ქრისტიანობის პირველი დღეები და მათთან ერთად ქრებოდა ინდივიდუალურ-
რელიგიურ გრძნობათა გამოხატვის ჩვევა. მე-4 ს-ის ბოლოს ლაოდიკიის საეკლესიო
კრებამ აკრძალა ეკლესიაში თავისუფალი იმპროვიზაციის წესი. მე-6 ს-ში კი ეს
აკრძალვა განმტკიცდა და კიდევ უფრო დაზუსტდა: საეკლესიო პრაქტიკიდან
განიდევნა ყველა ჰიმნი, რომლებიც არ ეფუძნებოდა ბიბლიის ტექსტებს.
ქრისტიანული პოეზია ცარიელ ნიადაგზე არ აღმოცენებულა. მის უმთავრეს
წყაროებად ასახელბენ ძველ ბერძნულ, სირიულ და ებრაულ პოეზიას. თუმცა ამ
წყაროთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია ებრაული პოეზია.
საეკლესიო გალობის ისტორიიდან ცნობილია, რომ თავდაპირველად
ეკლესიაში გალობდნენ ფსალმუნებსა და ბიბლიურ ჰიმნებს. ჰიმნოგრაფიული
ელემენტი ღვთისმსახურებაში მხოლოდ მე-5-მე-6 საუკუნიდან შემოდის. პირველი
ჰიმნები იქმნებოდა ბიბლიურ გარემოთა წაბაძვით. ბიბლიაში სულ 9 ასეთ გალობას
გამოყოფენ: მოსეს, მოსესა და მარიამის, ანა წინასწარმეტყველის, ესაიას, იონას, სამი
ბაბილონელი ყმის 2 საგალობელი, მარიამისა და ზაქარიას საგალობლები.
მე-5 საუკუნიდან ღვთისმსახურებაში მკვიდრდება ცალკეულ ავტორთა
პოეტური საგალობლები, რომლებიც თანდათან ავიწროებენ ფსალმუნურ ელემენტს.
1
გნოსტიკოსი - „გნოსის“- ცოდნა, „გნოსტიკოსი“ - მცოდნე. სექტები, რომლებიც ცდილობდნენ, ყველა
მსოფლიო რელიგიისა და ფილოსოფიური სისტემის საფუძველზე შეექმნათ განსაკუთრებული
რელიგიური სწავლება, რომელიც უნაკლო და ყველა რელიგიურ სისტემაზე აღმატებული იქნებოდა.
2
არიანელები - მიმდინარეობა, წარმოშობილი ქრისტიანულ ეკლესიაში მე-4-მე-5 საუკუნეებში. 318
წელს საფუძველი ჩაუყარა ალექსანდრიელმა ხუცესმა არიოზმა. წინააღმდეგ ქრისტიანული
ეკლესიის დოგმისა, რომლის მიხედვითაც ძე ღმერთი - იესო ქრისტე არის მამა ღმერთის ერთარსი და
თანასწორი, არიანელობის თანახმად, ქრისტე დასაბამიდან არ არსებობდა მამა ღმერთთან ერთად, იგი
შემდეგშია შექმნილი ადამიანის მსგავსად. ქრისტეში ერთსა და იმავე დროს ღმერთიც არის და
ადამიანიც, მაგრამ ჭარბობს ადამიანურობა.არიანელობა 320 წელს დაგმეს ალექსანდრიის საეკლესიო
კრებაზე, ხოლო 325 წელს ნიკეის საეკლესიო კრებამ არიანელობა მწვალებლობად გამოაცხადა.
ამ პირველ პოეტურ საგალობლებს ტროპარები ანუ დასდებლები ეწოდება.
დასდებელი არის პოეტური სტროფი, რომელიც ამა თუ იმ ფსალმუნთან ერთად
უნდა შესრულებულიყო. დასდებელი პოეტური სტროფის აღმნიშვნელი უძველესი
ტერმინია. ჩვენამდე მოღწეული ტროპარების ანალიზი ცხადყოფს, რომ სტილის და
აზრის თვალსაზრისით ისინი ძალზე დავალებული არიან ფსალმუნებით.
ტროპარები სრულდებოდა მარტივ მელოდიაზე, ხშირად თვით ფსალმუნთა ხმაზე.
თავდაპირველად ეს დასდებლები ერთმანეთისგან დამოუკიდებელნი იყვნენ,
შემდეგში იწყება მათი გაერთიანება დამოუკიდებელ ტროპარიონებად, რომლებიც
ერთი აზრისა და გრძნობის გამოხატვას ემსახურებოდნენ. თანდათან შეიქმნა დიდი
და მცირე ფორმები. მათგან უძველესია კონდაკი - ბიზანტიური საეკლესიო პოეზიისა
და მუსიკის უძველესი ჟანრი. საგალობელი ამ სახელს ატარებდა იმიტომ, რომ
თავდაპირველად ასეთ ჯოხზე იყო დახვეული ამ საგალობელთა შემცველი ეტრატის
გრაგნილი. კონდაკების შემცველ კრებულს კონდაკრიონი ეწოდება. ამ ჟანრის
ფუძემდებელია რომანოს მელოდოსი.
კონდაკის კლასიკური ფორმაა 20-30 სტროფისაგან შედგენილი გალობა,
რომელშიც გაშლილია 1 თემა. მას აქვს შესავალი, იკოსები და მისამღერები. ხშირად
საგალობლები აკროსტიხით ანუ კიდურწერილობით არის შექმნილი. კონდაკი
სირიული წარმომავლობისაა. იკოსი ნიშნავს სახლსაც და სტროფსაც. კონდაკი
მოიაზრება დიდ შენობად, რომელიც შეიცავს მრავალ ოთახს, განლაგებულს
გარკვეული გეგმით.
კონდაკი ღვთისმსახურებიდან სწრაფად გამოდევნა კანონმა. ის მე-7 საუკუნეში
აღმოცენდა. ბიზანტიური ჰიმნოგრაფია კანონის შექმნას უკავშირებს დამასკოს
მკვიდრს, სირიელ პოეტს ანდრია კრეტელს (მე-7-მე-8 სს). პოეზიის ამ ფორმამ
განვითარების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია მე-8 საუკუნეში იოანე დამასკელის და
კოზმან მაიუმელის შემოქმედებაში.
კანონი იგივე კონდაკია, ოღონდ უფრო მტკიცე ჩარჩოებშია მოქცეული, რთულ
არქიტექტონიკულ სამოსელში გახვეული. კანონი შედგება 9 გალობისგან,
რომელთაგან თითოეულს თავისი საზომი და მელოდია აქვს. ამ საზომს
განსაზღვრავს ე.წ. ძლისპირი - საგალობლის საწყისი ტროპარი - რიტმულ-
მელოდიური მოდელი. ძლისპირის ბერძნული შესატყვისია ირმოსი. თითოეული
გალობა შეიცავს სამ-ოთხ სტროფს. ბოლო სტროფი, როგორც წესი, ეძღვნება
ღვთისმშობელს და ღვთისმშობლისანი ეწოდება.
კონდაკი და კანონი ერთმანეთისგან განსხვავდება არა მხოლოდ ფორმით,
არამედ შინაარსითაც. კონდაკი არის პოეტური ქადაგება, კანონი კი უფრო
სადიდებელია ღვთისა. მათ შორის ის განსხვავებაცაა, რომ კანონში მუსიკა უფრო
ჭარბად გამოიყენება. კონდაკის ყველა სტროფი იგალობებოდა ერთი ირმოსის
მელოდიაზე და უპირატესობა ენიჭებოდა საგალობლის სიტყვებს, კანონის
შესრულებისას კი რვა ან ცხრა მელოდია ენაცვლებოდა ერთმანეთს. ეს იმასაც
ნიშნავს, რომ კანონში მახვილმა სიტყვიდან მუსიკაზე გადაინაცვლა.
თავდაპირველად კანონი იქმნებოდა მხოლოდ დიდი მარხვის პერიოდისთვის, უფრო
მოგვიანებით კი აღდგომისა და სულთმოფენობას შორის არსებული
პერიოდისთვისაც.
ბიზანტიური ჰიმნოგრაფია განვითარების 6 საუკუნეს მოიცავს და ორ
პერიოდად იყოფა:
I- კონდაკი - იწყება V ს-ის II ნახევრიდან და გრძელდება VII ს-მდე.
II- კანონი - იწყება VII საუკუნიდან და გრძელდება XI ს-მდე.
ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის II პერიოდი უშუალოდ დაუკავშირდა
საბაწმინდის მონასტრის ჰიმნოგრაფიულ სკოლას, კერძოდ იოანე დამასკელს და
კოზმა მაიუმელს.
ქართული ჰიმნოგრაფიის დასაწყის ხანად ზოგი მკვლევარი V საუკუნეს
მიიჩნევს, ზოგი - VII საუკუნეს. ქართული ლიტურგიული ჰიმნოგრაფია
თავდაპირველად ნათარგმნი იყო. ფიქრობენ, რომ მის განვითარებაზე გავლენას
ახდენდა იერუსალიმის საღვთისმეტყველო პრაქტიკასთან მჭიდრო კავშირი.
აღმოსავლური ქრისტიანული ცენტრებიდან ქართული ჰიმნოგრაფიის
განვითარებაში სრულიად განსაკუთრებული როლი შეასრულა წმიდა საბას
მონასტერმა. ქართველებს, რომლებიც საბას მონასტერში უკვე მე-5 საუკუნიდან
მოღვაწეობდნენ, ხოლო მე-8-მე-9 სს-ში აქ მძლავრი სალიტერატურო კერა შექმნეს,
საშუალება ჰქონდათ საბაწმინდელ ჰიმნოგრაფებთან უშუალო კავშირისა.
აღმოსავლური ქრისტიანული ცენტრებიდან ქართული ჰიმნოგრაფიის
განვითარებაში სრულიად განსაკუთრებული როლი შეასრულა წმ. საბას მონასტერმა.
ქართველებს, რომლებიც საბას მონასტერში უკვე მე-5 ს-იდან მოღვაწეობდნენ, ხოლო,
მე-8-მე-9 სს-ში აქ მძლავრი სალიტერატურო კერა შექმნეს, საშუალება ჰქონდათ
საბაწმინდელ ჰიმნოგრაფებთან უშუალო კავშირისა. ისინი კვალდაკვალ
მიჰყვებოდნენ აქაურ ჰიმნოგრაფთა მრავალმხრივსა და ნაყოფიერ მოღვაწეობას.
სწორედ საბაწმინდაში შემუშავდა ქართულ ენაზე ისეთი მნიშვნელოვანი
ლიტერატურული კრებულები, როგორებიცაა იერუსალიმის ლექციონარი, ე.წ. ჭილ-
ეტრატის იადგარი და სხვ. აქ იქმნა შედგენილი ირმოლოგიონის (ძლისპირების)
პირველი ნიმუშები. ამ კრებულებში წარმოდგენილია მდიდარი ჰიმნოგრაფიული
მასალა, რომელიც ასახავს იერუსალიმის უძველეს ლიტურგიკულ პრაქტიკას და
შეიცავს უნიკალურ ცნობებს ბიზანტიური და ქართული ჰიმნოგრაფიის
განვითარების ადრეული საფეხურების შესახებ.
ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა
სინის მთის ქართულმა სალიტერატურო სკოლამაც, სადაც არსებითად
გრძელდებოდა საბაწმინდის ჰიმნოგრაფიული სკოლის ტრადიციები. ჩვენამდე
მოაღწია მე-10 ს-ის სინურმა იადგარებმა, რომლებიც საშუალებას გვაძლევს,
გავაშუქოთ ბიზანტიური და ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარების საკვანძო
საკითხები. არანაკლები მნიშვნელობის ჰიმნოგრაფიული კრებულებია შემონახული
იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში, სადაც ქართველები ინტენსიურად
მოღვაწეობდნენ მე-12-მე-17 სს-ში. საგანგებო როლი მიუძღვის ქართული
ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლას. ამ
სკოლის დამაარსებელს, გრიგოლ ხანძთელს, გადაუწერია „საწელიწდო იადგარი“,
რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. სამაგიეროდ, ჩვენამდე მოაღწია მიქელ
მოდრეკილის უზარმაზარმა ჰიმნოგრაფიულმა კრებულმა - საწელიწდო იადგარმა,
რომელსაც ჩვენმა წინაპრებმა „საუნჯე ერისა“ უწოდეს. „იადგარი“ სპარსული სიტყვაა
და ნიშნავს სახსოვარს, ხსოვნას. რატომ მიიღო ქართულმა ჰიმნოგრაფიულმა
კრებულმა მაინცდამაინც სპარსული სახელი, უცნობია.
იადგარი არის საღვთისმსახურო კრებული, რომელშიც გაერთიანებულია
სხვადასხვა საეკლესიო დღესასწაულთა და წმინდანთა მოსახსენიებელი
საგალობლები. ის იხსნება შობის დღესასწაულით და თანმიმდევრულად მთელი
წლის დღესასწაულთა საგალობლებს შეიცავს. საგალობლების ასეთი ტიპის კრებული
ადრეულ შუასაუკუნეებში უნდა იყოს შექმნილი. იგი ბიზანტიური და ქართული
ჰიმნოგრაფიის განვითარების საწყოსებთან დგას და საგალობელთა უნივერსალურ
კრებულად მიიჩნევა. იადგარის რამდენიმე რედაქციაა მოღწეული, მაგრამ მათგან
სრულიად გამორჩეული მნიშვნელობისაა მიქელ მოდრეკილის იადგარი. იგი
შედგენილია 978-988 წწ-ში. იადგარი შეიცავდა 1264 გვერდს, ჩვენამდე კი
მოღწეულია 544 გვერდი. მიქელ მოდრეკილის კრებული 200-მდე საგალობელს
შეიცავს. მას დართული აქვს ანდერძი. საწელიწდო იადგარში შეტანილია
სასულიერო პოეზიის უდიდეს წარმომადგენელთა საგალობლები. ეს ჰიმნოგრაფებია:
ანდრია კრეტელი, კოზმა მაიუმელი, იოანე დამასკელი და სხვ. მიქელ მოდრეკილის
იადგარი, პირველ ყოვლისა, იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ მასში შესულია
ქართველ ჰიმნოგრაფთა ორიგინალური საგალობლები. ეს ავტორები არიან: იონე
მინჩხი, იოანე მტბევარი, სტეფანე სანანოის ძე ჭყონდიდელი, ეზრა, იოანე
ქონქოზისძე, კურდანაი და თვით მიქელ მოდრეკილი. მიქელ მოდრეკილის იადგარს
უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ქართული მუსიკის ისტორიისთვისაც, რადგან კრებულს
დართული აქვს ნევმები - ერთგვარი მუსიკალური ნიშნები.
ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის ტრადიციებზე აღმოცენდა ათონის
ლიტერატურული სკოლა. ამ სკოლის ფუძემდებლები - ექვთიმე და გიორგი
ათონელები - ბრწინვალე ჰიმნოგრაფებიც იყვნენ. მათ ბერძნულიდან თარგმნეს
უმნიშვნელოვანესი ჰიმნოგრაფიული კრებულები. მათ შორის აღსანიშნავია გიორგი
ათონელის მიერ თარგმნილი კრებული „თთუენი“, რომელშიც გათვალისწინებულია
იმ დროისათვის ხელმისაწვდომი ყველა ქართული და ბერძნული წყარო. გიორგი
ათონელის ამ კრებულმა ქართული ჰიმნოგრაფია განვითარების ახალ საფეხურზე
აიყვანა. ამავე სკოლას მიეკუთვნებოდნენ ჰიმნოგრაფები: ეზრა, ბასილი, ზოსიმე და
სხვ.
ქართული ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის განვითარება არ შეფერხებულა
საერო მწერლობის განვითარების კლასიკურ პერიოდშიც. ქართველი ჰიმნოგრაფები
ქმნიდნენ მაღალმხატვრულ ორიგინალურ საგალობლებს. ესენია: დავით
აღმაშენებლის, იოანე პეტრიწის, დემეტრე მეფის, იოანე შავთელის, ნიკოლოზ
გულაბერისძის და სხვათა პოეტური საგალობლები.
ქართული ჰიმნოგრაფია, რომელიც დაქვეითების პერიოდში სხვა
ლიტერატურულ ჟანრებთან ერთად ჩაიფერფლა, ერთგვარად გამოცოცხლდა მე-17-
მე-18 სს-ში. აღნიშნული პერიოდის სასულიერო პოეზია არსებითად უკავშირდება
ჰიმნოგრაფიულ კრებულს „სადღესასწაულო“ (ნიკოლოზ მაღალაშვილი, სულხან-საბა
ორბელიანი, გრიგოლ ჯავახიშვილი, რომანოზ ერისთავი, ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილი).
აღსანიშნავია, რომ ამ ჰიმნოგრაფთა საგალობლების წამყვანი თემა არის ეროვნული
წმინდანები და ეროვნული სინამდვილე.
ქართველმა ჰიმნოგრაფებმა ადრეულ საფეხურზვე თარგმნეს თითქმის ყველა
ლიტურგიკული კრებული, რომლებიც კი შეუმუშავებია მართლმადიდებლურ
ეკლესიას:
 ოკტოიხოს პარაკლიტონი - შვიდეულის (ორშაბთი-კვირა) დღეთა
საგალობლების კრებული.3

3
ოკტოიხოსი „რვა ხმას“ ნიშნავს. ოკტოიხოსის ჩამოყალიბება დაიწყო მერვე საუკუნეში, იოანე
დამასკელის დროს და დასრულდა მე-9-მე-10 სს-ში. იოანე დამასკელამდე საბერძნეთში ყველა
საგალობელი დაწერილი იყო 4 ხმაზე, იოანემ კი ამ ოთხ, ძირითად ხმას მიუმატა ოთხი სხვა და შექმნა
„რვა ხმის“ სისტემა, რომელშიც თითოეულ ხმას, რომელიც მთელ კვირას გრძელდება, თავისი
საკუთარი საგალობელი აქვს მიჩენილი. ბერძნულად ოკტოიხოსი ეწოდებოდა მხოლოდ კვირა დღის
ჰიმნებს, სადაგი დღეების (ორშაბათი-შაბათი) ჰიმნების კრებულს კი - პარაკლიტონი. ქართულადაც ამ
ჰიმნების კრებული ორ წიგნად იყო დაყოფილი, ოღონდ არა დღეების, არამედ ხმების მიხედვით:
პირველ წიგნში მოთავსებული იყო პირველი 4 ხმის ჰიმნები, მეორეში - დანარჩენი 4 ხმისა.
ქართულად პირველ წიგნს ეწოდება „ხმანი“, მეორეს - „გუერდნი“.
  მარხვანი - დიდმარხვის პერიოდის საგალობლების კრებული;
 ზატიკი - აღვსების, ან აღდგომის პერიოდის საგალობლების კრებული,
რომელიც მარხვანის ერთგვარ გაგრძელებას წარმოადგენს;
 თთუენი, ან საგალობელი თთუენი - სხვადასხვა წმინდანისა და
დღესასწაულის საგალობლების კრებული.4
ქართველი ჰიმნოგრაფები არ კმაყოფილდებოდნენ ამ კრებულების ოდენ
გადათარგმნით. ისინი ამ ჰიმნოგრაფიულ კრებულებს ამდიდრებდნენ
ორიგინალური საგალობლებით და თვითონაც ადგენდნენ ანალოგიურ კრებულებს.
ორიგინალურ ქართულ ჰიმნოგრაფიაში იკვეთება სასულიერო
მწერლობისათვის კარგად ცნობილი და დამუშავებული ზოგადქრისტიანული
მოტივები. საგალობლები ეძღვნება ამა თუ იმ ქრისტიანულ დღესასწაულს, ღვთაებას,
მაცხოვარს, წმინდანს. განდიდებულია შობა, აღდგომა, ნათლისღება. წარმოჩენილია
წუთისოფლის სწრაფწარმავლობისა და საკუთარ ცოდვათა მონანიების მოტივები.
თემატიკისა და მოტივების ერთგვაროვნების მიუხედავად, ქართულ სასულიერო
პოეზიას ძალზე დიდი მხატვრულ-გამომსახველობითი ძალა აქვს. მართალია,
შუასაუკუნეთა კულტურაში ყოველი ადამიანი თავის მიმართებას უზენაესისადმი
გამოხატავდა მზა რელიგიური ფორმულებით, მხატვრული ლიტერატურაც
უმთავრესად ეფუძნებოდა ამ რელიგიურ-დოგმატურ ფრაზეოლოგიასა თუ მზა
სახეებსა და გამოთქმებს, მაგრამ ცალკეული მხატვრული ნაწარმოები მაინც
აღიქმებოდა, როგორც დამოუკიდებელი ესთეტიკური ღირებულების მოვლენა.
ყოველივე ამას განაპირობებს ის გარემოება, რომ შემოქმედი ყოველ რელიგიურ
ფაქტთან ამყარებს დამოუკიდებელ მიმართებას. ესა თუ ის მოვლენა ხდება მისი
პირადი რეფლექსიისა და განცდის საგანი.
ქართული საგალობლის პოეტურმა ფორმამ ბიზანტიური ჰიმნის ანალოგიური
გზა გაიარა. უკვე დადგენილია (პავლე ინგოროყვა), რომ უძველესი ქართული
საგალობლები იწერებოდა პოეტური პროზის ფორმით, სადაც მარცვალთა
შესაბამისობა დაცული არ იყო. ამ წყობას ეწოდებოდა წყობილი სიტყვა რიცხვედი.
მომდევნო პერიოდის საგალობელთა საზომი შეესაბამებოდა დამასკელის
შემდეგდროინდელ საზომს და ეწოდებოდა საგალობელი მარცვლედი. აღნიშნული
საზომების გვერდით არსებობდა მკაცრად ორგანიზებული საზომი - იამბიკო -
რომლის სტროფი შედგებოდა 5 ტაეპისგან, თითოეული ტაეპი კი - 12 მარცვლისაგან.

4
ტერმინი „თთუენი“ ხმარებაში შემოდის მე-12 საუკუნიდან, გიორგი მთაწმინდლის დროიდან,
რომელსაც გადმოუთარგმნია ის ბერძნულიდან. თავიდან ამ კრებულს ეთქვა „ზატიკი“, რომელიც
დღესასწაულთა წიგნს ნიშნავს და ადრე ყველა საეკლესიო დღესასწაულის ჰიმნს შეიცავდა. მხოლოდ
მე-11 საუკუნიდან დაიწყეს ზატიკში მარტოდენ აღდგომის პერიოდის საგალობლების შეტანა. თთუენს
მეორე სახელიც ჰქონდა - იადგარი.
ცეზურა მოუდიოდა მე-5 ან მე-7 მარცვალზე. რითმა ძველი ქართული
საგალობლებისთვის არ იყო დამახასიათებელი და აქა-იქ დადასტურებული რითმები
შემთხვევითი ხასიათისაა და ხალხური პოეზიის გავლენით უნდა აიხსნას.
ლიტურგიკული პოეზიის გვერდით ჩვენში ადრიდანვე განვითარდა ე.წ.
სამოძღვრო-მოთხრობითი პოეზია. აქ გამოყოფენ ორ ნაკადს:
 ჰაგიოგრაფიულ-ეორტალოგიური, რომელიც თავისი შინაარსით
წმინდანთა და დღესასწაულთა თემატიკას უკავშირდება და თავის
თავშივე შეიცავს ამაღლებულს,
 ბიბლიოგრაფიულ-ისტორიული, რომელშიც გადმოცემულია
ბიბლიური ისტორიები და ისტორიული ფაქტები.
ჩვენში არალიტურგიკული პოეზიის არაერთი ნიმუში ითარგმნა. მათგან უნდა
დავასახელოთ იოანე სინელის „სათნოებათა კიბე, ანუ კლემაქსი“.
ქართული ჰიმნოგრაფიის შესწავლის საქმეს დიდი ამაგი დასდეს ქართველმა
მეცნიერებმა: პავლე ინგოროყვამ, კორნელი კეკელიძემ, გაიოზ იმედაშვილმა, ელენე
მეტრეველმა, აკაკი გაწერელიამ და სხვებმა.