Krzysztof Stefański

Uniwersytet Łódzki
ORCID: 0000-0002-9686-7463

Budowanie Łodzi nowoczesnej

Łódź wyrosła w ciągu XIX wieku jako duży ośrodek przemysłowy, zmagając się z
wieloma problemami wynikającymi z zaniedbań w sferze infrastruktury miejskiej. W
dziedzinie urbanistyki dawały o sobie znać negatywne aspekty planowania z pierwszego
okresu rozwoju miasta, gdy nie brano pod uwagę tak znacznego rozwoju przemysłowego i
przyrostu liczby ludności. W sferze architektonicznej widoczne było wielkie kontrasty między
wznoszonymi budowlami, niekorzystne przemieszanie zabudowy mieszkaniowej i
przemysłowej, brak planowania w większej skali. Próby zmiany tej sytuacji na początku XX
wieku, przed 1914 rokiem, nie miały szans powodzenia wobec polityki prowadzonej przez
władze rosyjskie, które ignorowały potrzeby dużego miasta i zamieszkującej go społeczności,
dążąc do maksymalizacji zysków ze ściąganych podatków, a inwestycje ograniczając do
minimum. Brakowało szkół, szpitali, sieci wodno-kanalizacyjnej, sieć elektryczna zaś oraz
gazowa obejmowały jedynie niewielką część powierzchni miasta1.
Pierwsze przejawy dążeń modernizacyjnych pojawiły się w trakcie I wojny światowej,
w okresie okupacji niemieckiej. Nowi władcy, dostrzegając problemy miasta, dokonaliły tego,
na co czekano w Łodzi od długiego czasu -– powiększyliły radykalnie jej obszar, przyłączając
gęsto zaludnione przedmieścia Bałuty i Chojny. Terytorium powiększyło się z 38,1 do 58,7
km2, co zostało zaakceptowane na zasadzie faktów dokonanych przez władze Łodzi po
odzyskaniu niepodległości2. Pozwoliło to na podjęcie prób uporządkowania urbanistycznego i
komunikacyjnego przestrzeni miejskiej. Władze niemieckie sprowadziły też z Hamburga
urbanistę inżyniera Christopha Rancka, który objął stanowisko radcy budowlanego w
urzędzie miejskim. Pod jego kierunkiem opracowany został plan regulacyjny Łodzi, gotowy
w 1917 roku3.

1
A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzne, Łódź 1962, s. 46-–60.
2
IbidemTamże, s. 98-–100; Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Samorządu Miasta Łodzi, Łódź 1930, s. 306-–
307.
3
J.oanna Olenderek, Proces kształtowania przestrzeni w Łodzi II Rzeczypospolitej a awans administracyjny
miasta. W poszukiwaniu przesłanek rozwoju Łodzi III Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Politechniki
Łódzkiej nr 925. - Rozprawy naukowe”, z . 325”, s. 23-–24; J.acek Strzałkowski, Architekci i budowniczowie w
Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, s. 25.

1
 W 1918 roku Niemcy i Ranck opuścili Łódź. Jednak dorobek prowadzonego przez
niego biuroa nie został zaprzepaszczony. Pod jego kierunkiem pracował m. in. architekt Adolf
Goldberg, łodzianin, absolwent Politechniki w Monachium. Po 1918 roku rozpoczął pracę w
miejskim Wydziale Budownictwa. Tam w latach 1919-–1920 powstały projekty
przekształcenia sieci komunikacyjnej miasta. Towarzyszyły temu plany nowego
ukształtowania otoczenia dworca Łódź-Fabryczna, zakładające jego przesunięcie w kierunku
wschodnim o kilkaset metrów. Na uwolnionym terenie miała powstać reprezentacyjna
dzielnica z wieloma gmachami użyteczności publicznej, m. in. ratuszem 4. Była to pierwsza w
dziejach miasta tak śmiała próba przekształceń przestrzennych centrum miasta, wzorowana na
osiągnięciach niemieckich. Choć widoczne w planach formy architektoniczne mają charakter
zachowawczy, historyzujący, podziwiać należy ich rozmach, wskazujący na nowe, odważne
spojrzenie na problemy urbanistyczno-architektoniczne miasta i możliwości ich rozwiązania.
[il. 1].
Na realizację zaprezentowanych tam koncepcji w trudnej, powojennej rzeczywistości
nie było jednak szans. Sytuacja gospodarcze i finansowa miasta po Ipierwszej wojnie
światowej była bowiem bardzo trudna. Dopiero po kilku latach można było pomyśleć o dalej
idących działaniach w sferze urbanistycznej i architektonicznej. A potrzeby były duże.
Wpływ na to miała nie tylko konieczność nadrabiania zaległości z czasów rosyjskich, ale i
administracyjny awans miasta, które stało się stolicą dużego województwa, ważnym centrum
administracyjnym, a także stolicą nowoutworzonej diecezji 5. Mimo trudnego położenia
ekonomicznego władze miasta były zdeterminowane, by rozwiązać najważniejsze problemy i
dokonać cywilizacyjnego skoku, czyniąc miasto bliższe nowoczesnym, XX-
dwudziestowiecznym standardom cywilizacyjnym. Za najpilniejsze zadanie uznano budowę
szkół, tak by zapewnić wszystkim dzieciom naukę i zlikwidować analfabetyzm znacznych
grup ludności6. W latach 20.dwudziestych rozpoczęto budowę 11 dużych szkół roku
składających się z reguły z dwóch części, mieszczących szkołeę powszechnąa i gimnazjum.
Ważną rolę w tym zadaniu odegrał świeżo mianowany architekt miejski Wiesław Lisowski 7.
W gmachach tych znajdowały się wszelkie urządzenia i udogodnienia zgodne z aktualnymi
wówczas europejskimi standardami: sale gimnastyczne, prysznice, kuchnie i stołówki
4
Muzeum Miasta Łodzi, Dział Urbanistyki i Architektury, sygn. UiA/45-–47; por. J. Olenderek, Proces
kształtowania przestrzeni… op. cit., s. 25-–26; J.owita Jagla, K.rzysztof Stefański, Łódź -– miasto idealne ?
Historia pewnej utopii, „TECHNE/ΤΕΧΝΗ. Pismo Łódzkich Historyków Sztuki” 2014, nr 2014 (4), s. 51-–60.
5
A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzneop. cit., s. 77-–86; J. Olenderek, Proces kształtowania przestrzeni…
op. cit., s. 25-–27.
6
A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzneop. cit., s. 150.
7
K.rzysztof Stefański, Wiesław Lisowski -– architekt Łodzi międzywojennej, „Miscellanea Łódzkie", 1995, nr 2
(14), s. 69-–71; J.ustyna Brodzka, Architekci Miasta Łodzi. Wiesław Lisowski, Łódź 2008, s. 26-–49.

2
uczniowskie. W architekturze najczęściej stosowano zachowawcze formy historyzujące
związane z nurtem tradycjonalizmu, odwołujące się do motywów polskiego renesansu i
baroku („styl dworkowy”). Z kolei w nowych kościołach architekt Józef Kaban wprowadzał
formy klasycystyczne (kościół Matki Boskiej Zwycięskiej, kościół św. Kazimierza na
Widzewie).
Do charakterystycznych dla tego okresu działań mających zmienić dramatyczną
sytuację mieszkaniową Łodzi i wprowadzić na jejgo teren nowoczesne formy zabudowy,
należałobyło tworzenia spółdzielni mieszkaniowych, skupiających z reguły przedstawicieli
określonych grup zawodowych. Pierwszym przedsięwzięciem tego typu była kolonia
oficerska przy obecnej ul. S. Kopcińskiego, na wschodnim obrzeżu centrum miasta,
wzorowana na osiedlach warszawskiegoch na Żoliborzau. Powstała w latach 1923-–1926
według planów już wspomnianego architekta miejskiego Łodzi Wiesława Lisowskiego i
utrzymana została w „stylu dworkowym”8. Inne osiedla o architekturze utrzymanej w duchu
tradycjonalizmu, to osiedle Urzędników Skarbowych na Julianowie i kolonia mieszkaniowa
Towarzystwa „Lokator” na Chojnach. Choć stosowano w nich zachowawcze formy
architektoniczne, to wnosiły do łódzkiego budownictwa mieszkaniowego nowe wartości w
zakresie układu przestrzennego -– wolnostojące kameralne domy mieszkalne usytuowane
pośród zieleni, były nową propozycją dla średnio zamożnej warstwy ludności, stwarzającąa
nadzieję na zaspokojenie jej potrzeb mieszkaniowych, a jednocześnie przynajmniej częściowe
poprawienie niezwykle trudnego pod względem sytuacji mieszkaniowej położenia miasta,
mającego najgorsze wskaźniki w tym zakresie w Polsce9. Rozwój ruchu spółdzielczego
stymulowały władze państwowe poprzez ustawy, m. in. o przekazywaniu gruntów
państwowych spółdzielniom mieszkaniowy oraz ułatwienia w dostępie do kredytów10.
Działania o większej skali, które miały na celu zmienić obraz miasta, nadać mu
nowoczesny rys, podejmowały władze Łodzi, przygotowując się do budowy
obiektówgmachów użyteczności publicznej, których miastu tak brakowało. Należał do nich
gmach okazałego teatru miejskiego, o którego budowę starano się bezskutecznie już od końca
XIX wieku. Plany nabrały realnych kształtów dopiero w okresie Polski niepodległej. Ambicje
były duże i o wykonanie projektu poproszono znanego warszawskiego architekta Czesława
Przybylskiego. Obiekt chciano wznieść na placu gen. H. Dąbrowskiego, by uczynić go
miejscem reprezentacyjnym. Przybylski odrzucił jednak tę lokalizację, jako położoną zbyt
8
L.eszek Łukoś, Cztery osiedla społeczne zabudowy jednorodzinnej z czasów międzywojennych w Łodzi w
oczekiwaniu na rewitalizację, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX wieku w Europie. Problemy ochrony i
rewitalizacji, Gdańsk 2000, s. 108.
9
A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzneop. cit., s.136-–142.
10
B.arbara Wachowska, Łódzka spółdzielczość mieszkaniowa do 1939 roku, Łódź 1988, s. 132-–139.

3
daleko od ul. Piotrkowskiej. W zamian wybrano więc Park Kolejowy, leżący obok dworca
Łódź-Fabryczna (obecny park im. S. Moniuszki), w czym dostrzec można nawiązanie do
wcześniejszych projektów ukształtowania na tym obszarze nowego centrum. Warszawski
architekt zakomponował monumentalny gmach, którego fasadę zdobił -– według pierwszej
wersji projektu zaprezentowanej w 1924 roku w łódzkiej prasie 11 -– wyniosły portyk z
kolumnami. We wnętrzu miała się pomieścić duża sala teatralna i mniejsza, kameralna 12. Nim
w 1927 roku ruszyły prace przy kopaniu fundamentów, Przybylski opracował nową
koncepcję, znacznie bardziej zmodernizowaną [il. 2] 13. Jednak pod koniec tego samego roku
roboty przerwano ze względu na problemy finansowe oraz spory dotyczące lokalizacji.
Ostatecznie obiekt nigdy nie został zrealizowany, a wykonane fundamenty zasypano14.
W tym samym okresie, pomyślniejszym pod względem gospodarczym dla miasta,
pomyślano o budowie nowej siedziby władz miejskich. Mały ratusz z 1827 roku już dawno
był o wiele zbyt szczupły, ratowano się umieszczając urzędy w wynajmowanych lokalach. Za
czasów rosyjskich szans na budowę nowego ratusza, mimo opracowania jego projektów, nie
było15. W okresie Polski niepodległej ratowano się lokując urzędy miejskie w rozbudowanym
w latach 1924-–1925 budynku dawnej Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, położonym przy
placu Wolności. W 1927 roku zapadła decyzja o ogłoszeniu konkurs zamkniętego na projekt
budynku, określonego mianem „Gmachu Reprezentacyjnego”, do którego zaproszono kilku
znaczących architektów polskich, w tym także łódzkich 16. Wybrano pracę Czesław
Przybylskiego prezentującą rozwiązania bliskie modernizmowi, choć nie pozbawione
pewnych reminiscencji historyzujących17. Główna prostopadłościenną bryłę gmachu
przerzucono ponad ulicą Pomorską18. Na początku następnego roku w prasie zaprezentowano
zmienioną wersję planów o silniej zmodernizowanej formie 19. Projekt Przybylskiego był bez
wątpienia bardzo interesująca propozycją, której realizacja wzbogaciłaby miasto o wybitne
dzieło architektury bliskie estetyce modernistycznej, z elementami sztuki dekoracyjnej. Tak

11
Teatr Miejski w Łodzi (rys. Stanisław Łuckiewicz), „Kurier Łódzki”, 1924, nr 115, s. 1.
12
Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta m. Łodzi -– Wydział Techniczny [dalej: APŁ, AmŁ-–WT], sygn. 20582.
13
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 1918-–1939, sygn. 2929; Łódź,
„Giewont”, 1928, nr 3, s. 99.
14
APŁ, AmŁ-–WT, sygn. 20583; por. R.afał Pakuła, Działalność architektoniczna Czesława Przybylskiego w
Łodzi. Niezrealizowane projekty Teatru Miejskiego i Gmachu Reprezentacyjnego, [w:]„Sztuka Polski
Środkowej. Studia V: Sztuka nowożytna i nowoczesna”, red. P. Gryglewski, E. Kubiak, K. Stefański, Łódź
2011, seria Sztuka Polski Środkowej. Studia V, s. 149-–156. To nie jest seria, to tytuł periodyku i powinno
pozostać, tak jak było
15
Projekt zur Errichtung eines neuen Magistratgebäudes in Lodz, „Handels- und Industrieblatt. Neue Lodzer
Zeitung. Illustrierte Sonntags-Beilage”, 1902, nr 5, s. 37.
16
Konkurs na budowę gmachu reprezentacyjnego Zarządu m. Łodzi, „Kurijer Łódzki”, R. 1927, nr 73, s. 5.
17
J. Brodzka, Architekci Miasta Łodzi… op. cit., s. 81-–82.
18
Budowa gmachu reprezentacyjnego w Łodzi, „Architektura i Budownictwo”, 1928, z.z. 1, s.1-–5.
19
Łódź, „Giewont” 1928, nr 3, s. 203.

4
się jednak nie stało -– narastające kłopoty finansowe i spory w Radzie Miejskiej sprawiły, że
zrezygnowano z kosztownej inwestycji20. [il. 3].
Kształtowanie nowego obrazu miasta związane było z potrzebą stworzenia przestrzeni
reprezentacyjnych o nowoczesnej zabudowie. Za miejsce ku temu właściwe uznano plac. gen.
H. Dąbrowskiego, obszerną przestrzeń znajdującą się we wschodniej części centrum miasta,
nieopodal dworca kolejowego Łódź-Fabryczna. Choć, jak wyżej wspomniano, zrezygnowano,
z ulokowania tam teatru miejskiego, wkrótce pojawiła się idea budowya na tym miejscu
„Domu Ludowego” – odpowiednika późniejszych domów kultury – wielofunkcyjnego
budynku mieszczącego sale teatralne i pomieszczenia dla instytucji kulturalnych i
społecznych. W rozpisanym w 1926 roku konkursie zwyciężyła praca Wiesława Lisowskiego,
ale do jej realizacji nie doszło 21. Kryzys roku 1929 roku przekreślił szanse na
urzeczywistnienie tego ambitnego zamierzenia – idea wzniesienia na placu okazałego gmachu
nadalokazała się jednak trwała, o czym będzie mowa w dalszej części tekstu.
Większym powodzeniem zakończyła się inicjatywa wybudowania przy placu siedziby
Sądu Okręgowego. Plany budowy tego gmachu zrodziły się jeszcze w 1925 roku, a projekt
zamówiono u architekta powiatowego Józefa Kabana. Zaprezentowana przez niego koncepcja
obejmowała kilka budynków: Sąd Okręgowy, Sąd Grodzki (Powiatowy) oraz gmach hipoteki,
zajmujące obszerną działkę pod wschodniej stronie placu ul. Trębackiej (obecna
Uniwersytecka). Główny akcent zespołu stanowił gmach Sądu Okręgowy, usytuowany w
pierzei placu, z fasadą ozdobioną na dorycką kolumnadą o niezwykle poważnym, klasycznym
wyrazie. Ze względów oszczędnościowych zrezygnowano jednak z realizacji tej koncepcji i w
1927 roku polecono architektowi wykonać nową, skromniejszą wersję ograniczoną jedynie do
siedziby Sądu Okręgowego, który został wykonany do 1930 roku 22. W trakcie uroczystego
poświęcenie ukończonego gmachu minister sprawiedliwości Stanisław Car w swoim
wystąpieniu powiedział m. in.: „Dźwignęliśmy gmach piękny, który stanie się nie tylko
przybytkiem sprawiedliwości, ale i ozdobą miasta, nie dość obfitującego jak dotychczas
w gmachy monumentalne”23. Powstał reprezentacyjny budynek o okazałej formie w duchu
zmodernizowanego klasycyzmu, z rozległą fasadą zdobioną lizenami i pilastrami, które
zastąpiły pierwotnie planowane kolumny24. Przy okazji przeprowadzonej inwestycji
uporządkowano teren placu nadając mu charakter obszernego skweru. [il. 4].

20
R. Pakuła, Działalność architektoniczna Czesława Przybylskiego…op. cit., s. 157-–161.
21
Konkurs na budowę nowego gmachu „Domu Ludowego” w Łodzi, „Architektura i Budownictwo” R. II: 1926,
z. 8, s. 1-–17.
22
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 1918-–1939, sygn. 2938.
23
W pałacu Temidy. Uroczystość otwarcia monumentalnego gmachu..., „Kurijer Łódzki”, 1930, nr 120, s. 7.
24
Pałac Sprawiedliwości w Łodzi, „Głos Poranny” 1930, nr 161, s. 1.

5
 W drugiej połowie lat 20.dwudziestych starano się poprawić katastrofalną sytuację
miasta pod względem higieniczno-sanitarnym oraz w dziedzinie służby zdrowia. W 1924
roku rozpoczęto budowę miejskiej kanalizacji, a prace trwały do końca okresu
międzywojennego25. W latach 1928-–1930 powstał szpital Kasy Chorych im. Prezydenta. I.
Mościckiego według planów Wiesława Lisowskiego, o trzech skrzydłach mieszczący 835
łóżek. Budynek o stonowanych modernizujących formach ozdobiono motywami sztuki
dekoracyjnej. Od 1928 do końca 1937 roku budowano gmach Kasy Chorych na Chojnach,
według planów konkursowych warszawskiego architekta Antoniego Kowalskiego z 1925
roku, które prezentowały znamienne dla polowy lat 20.dwudziestych formy klasyczne26. Z
kolei na Bałutach, przy ul. Łagiewnickiej powstał w latach 1927-–1930 szpital Kasy Chorych
projektowany przez na Bałutach, przy ul. Łagiewnickiej, który zaliczyć trzeba do
najwybitniejszych na łódzkim gruncie dzieł nurtu dekoracyjnego 27. Projektantami budowli
byli najprawdopodobniej Henryk Hirszenberg i Witold Szereszewski28. [il. 5].
Na omawiane kwestie przekształceń architektonicznych rzutowała też sytuacja
polityczna w mieście. Nowe, socjalistyczne władze samorządowe, jakie objęły w Łodzi ster
rządów jesienią 1927 roku, zaniechały reprezentacyjnych inwestycji, takich jak teatr miejski
czy też „Gmach Reprezentacyjny”, stawiając przede wszystkim na rozwiązanie kwestii
mieszkaniowej29. O dramatycznej sytuacji mieszkaniowej miasta najlepiej świadczą liczby -–
według danych statystycznych w latach dwudziestych20. blisko 60% mieszkań w Łodzi
stanowiły lokale jednoizbowe, a 20% dwuizbowe. Zaludnienie mieszkań wynosiło 3,6 osób
na jedną izbę30. Były toPod tym względem Łódź miała najgorsze wskaźniki wśródspośród
dużych miast polskich. W tej sytuacji władze miasta podjęły śmiałaą decyzję budowy dla
najniżej zarabiających grup społecznych dwóch dużych osiedli mieszkaniowych dla najniżej
zarabiających grup społecznych, których standarte miały być zgodnye z najnowszymi
zachodnioeuropejskimi tendencjami architektonicznymi i urbanistycznymi 31. W marcu 1928
roku ogłoszono konkurs na projekty kolonii „robotniczych” na Polesiu Konstantynowskim i
25
A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzneop. cit., s. 124-–126.
26
Konkursy architektoniczne, „Architektura i Budownictwo”, 1925, nr 1, s. 48; Monumentalny gmach Kasy
Chorych, „Kurijer Łódzki”, 1925, nr 188, s. 9; Poświęcony i oddany do użytku gmach Lecznicy przy ul.
Leczniczej, róg Podmiejskiej, „Łódź w ilustracji. Dodatek niedzielny do >»Kurijera Łódzkiego«<”, 1938, nr 1; J.
Olenderek, Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa..., op. cit., t. 1: Obiekty użyteczności
publicznej, Łódź 2012, s. 97.
27
„Łódź w ilustracji.” (Dodatek niedzielny do »>KurjerKuriera Łódzkiego«”<) 1930, nr 44, s. 3.
28
K.rzysztof Stefański, Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi. Banki, hotele, szpitale, szkoły, teatry…,
seria Biblioteczka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Łodzi. Zeszyt 7, Łódź 2000, s. 59; oraz J. Olenderek,
Łódzki modernizm i inne nurty..., t. 1, op. cit., s. 96.
29
Dr. B. Fichna, O gmach municypalności m. Łodzi. Czy budowa ta zostanie zaniechana ?, „KurjerKurier
Łódzki”, 1927, nr 298, s. 6.
30
Ibidem TamżeA. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzne, op. cit., s.136-–142.
31
H. P., Budowa wielkich osiedli robotniczych w Łodzi, „KurjerKurier Łódzki”, 1928, nr 9, s. 3.

6
na Nowym Rokiciu [il. 6] . Z budowy drugiego z tych osiedli zrezygnowano z powodów
finansowych. W przypadku osiedla na Polesiu Konstantynowskim ostateczny projekt
wykonała spółka złożona z czterech architektów: Jana Łukasika, Mirutę Słońską, Jerzego
Berlinera i Witolda Szereszewskiego. Przygotowali oni propozycję zakładającą budowę
33trzydziestu trzech domów z 1551 izbami. Projekt zdobył uznanie, o czym świadczy fakt, że
zaprezentowano go, na wystawie „Najmniejsze mieszkania” towarzyszącej II
Międzynarodowemu Kongresowi Architektury Nowoczesnej (CIAM) we Frankfurcie nad
Menem w 1929 roku oraz na wystawie „Mieszkanie najmniejsze” w Warszawie w 1930 roku,
a następnie zamieszczonye zostały w tomie Die Wohnung für das Existenzminimum
opublikowanym we Frankfurcie and Menem w 1930 roku.32. W latach 1928-–1932 powstało
dwadzieścia budynków z 921 mieszkaniami 33. Z powodu trudności finansowych nie
zrealizowano części planowanych obiektów. [il. 7].
Mimo to powstał zespół o wyjątkowej klasie, należący do najlepszych tego typu
rozwiązań nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Osiedle realizowało aktualne wówczas
modernistyczne hasła budowy tanich mieszkań z dostępem do słońca, zdrowego powietrza i
zieleni -– podkreślało to usytuowanie osiedla na zachodnich obrzeżach miasta, w pobliżu
obszernego Parku Ludowego „Zdrowie”. Architektura odpowiadała w pełni ideologii
modernistycznej. Kubiczne bryły o płaskich dachach urozmaicone były ryzalitami, balkonami
i międzyokiennymi słupkami z nietynkowanej cegły. Nieduże mieszkania, wzbogacone o
balkony, odznaczały sieę funkcjonalnością, dobrym doświetleniem, wszystkie posiadały
WC. Z uznaniem wspominano o nich w łódzkiej prasie:

Lokator tych domów posiada mieszkanie położone o słonecznej stronie, kuchnie zaopatrzone są
we wszystkie bez wyjątku urządzenia, gaz i elektryczność, pokoje kąpielowe, spiżarnie, kosze dla
kwiatów za oknem, obszerne i solidne balkony, w cały szereg wreszcie urządzeń, które ułatwiają
życie w każdym niemal kroku34.

W innej publikacjiinnym miejscu dodawano:

Mimo, iż mieszkania te są budowane podług najnowszych przepisów, tj. nie bardzo wysokie i nie
bardzo duże, będą one zdrowe, bowiem posiadają wielkie okna i to podwójne w każdym pokoju,
32
I. Wisłocka, Awangardowa architektura polska 1918-1939, Warszawa 1968op. cit., s.152-–157; J. Olenderek,
Architekci realizujący w Łodzi hasła europejskiego ruchu reformy mieszkaniowej w okresie II Rzeczypospolitej,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1990, z. 3-–4, s. 198.
33
J. Olenderek, Architekci realizujący w Łodzi...., op. cit., s. 198-–200; teażdem, Łódzki modernizm i inne
nurty..., tT. 2: Osiedla i obiekty mieszkaniowe, Łódź 2013op. cit., s. 36-–38.
34
W r. 1930 oddanych zostanie do użytku 426 mieszkań..., ‘Kurier Łódzki”, 1929, nr 326, s. 5.
..., op. cit.

7
 które dopuszczają dużo światła i słońca. Olbrzymie te bloki mieszkalne zostały wybudowane
podług wzoru takichże domów robotniczych w Wiedniu, przy czyem zostały tam wykorzystane
najnowsze metody techniki budowlanej35.

Budowa osiedla, mimo problemów finansowych, była z pewnością dużym sukcesem

władz miejskich36. Nie udało się natomiast zrealizować hasła „kolonii robotniczej”. Koszty
wynajmu mieszkań na osiedlu przekraczały możliwości finansowe łódzkich robotników i w
konsekwencji osiedle zostało zasiedlone przez rodziny urzędnicze, nauczycielskie, łódzką
inteligencję -– zamieszkali tu m. in. znani przedstawiciele awangardy artystycznej: Katarzyna
Kobro i Władysław Strzemiński.
W sierpniu 1930 roku, pomimo trwającego kryzysu ekonomicznego, rozpoczęła się w
mieście budowa kolejnego modernistycznego osiedla. Była to kolonia „robotniczo-
urzędnicza” Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych (ZUPU-, później ZUS), który
rozwijał podobną działalność w Warszawie. Łódzkie osiedle usytuowano w południowej
części miasta, na Chojnach, a zaprojektował je Jan Kukulski, prawdopodobnie przy udziale
Józefa Szanajcy37. Plany były ambitne -– w 14 trzypiętrowych budynkach miało powstać 300
mieszkań o 672 izbach. Mieszkania robotnicze miały być mniejsze: jedno- i dwuizbowe,
urzędnicze większe: trzyizbowe38. Ze względów oszczędnościowych w trakcie realizacji
programu założenia zredukowano i do 1932 roku powstało 7 bloków mieszkalnych. W części
zachodniej osiedla wybudowano dwa budynki „urzędnicze”, w części wschodniej pięć
„robotniczych”. Pomiędzy nimi znalazło się miejsce na obszerny park, większy niż pierwotnie
planowano, dzięki rezygnacji z budowy kilku obiektów.
O swoich pracowników dbały również władze miejskie. Zastosowano w tym wypadku
sprawdzoną już wcześniej metodę spółdzielczą. W 1925 roku utworzono Towarzystwo
Budowy Domów Mieszkalnych dla Pracowników Zarządu Miejskiego „Pokój”, które dwa
lata później rozpoczęło budowę kolonii domów mieszkalnych we wschodniej części miasta,
pomiędzy ulicami Mostową a Tkacką. Do 1931 roku powstało 15 dwurodzinnych piętrowych
domów bliźniaczych tworzących osiowy układ, z budynkiem socjalno-gospodarczym w
centrum. Domy o prostopadłościennych bryłach z dachami o niskim stopniu nachylenia
połaci, z gładkimi elewacjami z regularnie rozmieszczonymi prostymi oknami prezentują
35
Lustracja koloniji mieszkaniowej na Polesiu Konstantynowskim przez komisje radzieckie, „KurjerKurier
Łódzki”, 1929 nr 356, s. 4.
36
Samorząd m. Łodzi w latach 1928-–1932. Sprawozdanie samorządu miejskiego, Łódź 1933, s. 175-–176.
37
Rozpoczyna się budowa osiedla ZUPU, „KurjerKurier Łódzki”, 1930, nr 198, s. 6; J. Olenderek, Architekci
realizujący w Łodzi...,Architekci..., s. 201-–202; por. B.eata Chomątowska, Lachert i Szanajca. Architekci
awangardy, Wołowiec 2014, s. 195.
38
Budowa nowych osiedli mieszkaniowych, „KurjerKurier Łódzki”, 1930, nr 356, s. 4.

8
formy o zdecydowanie modernistycznym charakterze39. Kontynuacją tej akcji była budowa w
latach 1930-–1934 kolejnej kolonii dla pracowników miejskich, położonej w sąsiedztwie,
pomiędzy ulicami Mostową, a ul. prez.ydenta G. Narutowicza40. Kolonia objęła 12
piętrowych, w części środkowej dwupiętrowych, budynków bliźniaczych, o charakterze
willowym, z 39 mieszkaniami o zróżnicowanej wielkości, Tworzyły one osiowo
zaprojektowany zespół, w którego centrum znalazł się budynek mieszkalno-gospodarczy 41. Z
kolei w południowej części tego obszaru, między ulicami Tkacką, a Małachowskiego, w
latach 1932-–1934 powstało spółdzielcze osiedle urzędników Banku Gospodarstwa
Krajowego. Jest to niewielka kolonia sześciu piętrowych domów jednorodzinnych o
kubicznej formie42. Osiedla te powstały we wschodniej części miasta, na terenie
nowokształtującej się wówczas dzielnicy o charakterze willowym, nazwanej w późniejszym
czasie „Radiostacją”. Zabudowa z przełomu lat dwudziestych20. i trzydziestych30. nadała jej
zdecydowanie modernistyczny charakter.
Swoje osiedle rozbudowało także Towarzystwo „Lokator” należące do pionierów
budownictwa spółdzielczego w Łodzi. Swoje pPierwsze trzy domy osiedla przy ul. Koeniga,
przemianowanej na Lokatorską, o formach „stylu dworkowego”, Towarzystwo uzupełniło
dwoma domami o prostszej formie architektonicznej, a następnie kolejnym dużym obiektem o
160 mieszkaniach43. Ukończony w 1932 roku dom otrzymał modernistyczną formę ze
spłaszczonymi dachami, z załamaną pod kątem prostym i cofniętą częścią środkową. O
budynku tym, jak i o całym osiedlu „Lokatora”, z dużym entuzjazmem wyrażano się w
łódzkiej prasie, podkreślając wprowadzenie nowoczesnych standardów sanitarno-
higienicznych:

(...) Tow. „Lokator” wykańcza 3-piętrowy gmach z jedno- i dwupokojowyemi mieszkaniami, z

kuchnią, z wszelkiemi wygodami (światło elektryczne, gaz, woda, zlew, wygódki, wanny).
Mieszkania te oddaje w najem na bardzo dogodnych warunkach. Zaznaczyć należy, że oddano
już do użytku nowoczesną mechaniczną pralnię, w której każda z pań może wyprać swą bieliznę
w ciągu 3-–4 godzin (wyprana, wysuszona, wymaglowana) za cenę 25 groszy za 1 kg. Nowy dom
posiada dach betonowy, który jednocześnie latem dla mieszkańców osiedla służyć będzie jako
39
L. Łukoś, Cztery osiedla społeczne…op. cit., s. 109-–110; B. Wachowska, Łódzka spółdzielczość
mieszkaniowa…op. cit., s. 104-–105; Aleksandra Sumorok, Łódzkie budownictwo spółdzielcze. Przegląd
wybranych realizacji, [w:] Sztuka nowożytna i nowoczesna, „Sztuka Polski Środkowej. Studia: sztuka nowożytna
i nowoczesna”, red. E. Kubiak, K. Stefański, P. Gryglewski, s. 177-–182.
40
APŁ, AmŁ-–WT, sygn. 20087.
41
A. Sumorok, Łódzkie budownictwo spółdzielcze…op. cit.,, s. 183-–184.
42
B. Wachowska, Łódzka spółdzielczość mieszkaniowa…op. cit., s. 156-–157; A. Sumorok, Łódzkie
budownictwo spółdzielcze…op. cit., s. 184; J. Olenderek, Łódzki modernizm.i inne nurty.., tT. 2:, Osiedla i
obiekty…op. cit., s. 44-–45.
43
Tow. „Lokator” buduje nowy dom, „KurjerKurier Łódzki”, 1928, nr 258, s. 3.

9
 plaża na kąpiele słoneczne. Całe osiedle spółdzielni jest pięknie zazielenione, posiada kort
tenisowy, boisko dla gier w siatkówkę, koszykówkę oraz mnóstwo urządzeń do zabaw dla
naszych milusińskich, jak trapez (...), zjeżdżalnie, huśtawki, zaś w zimie tor saneczkowy i
ślizgawkę. W projekcie spółdzielnia ma urządzenie dwu basenów do kąpieli, jednego dla
dorosłych, drugiego dla dzieci, tak że śmiało powiedzieć można, że osiedle spółdzielni zostanie
wykończone według ostatnich wymagań higienicznych i kulturalnych, dając możność swoim
lokatorom za minimalną opłatą czynszu komornianego korzystania z tych wszystkich urządzeń44.

Duży rozgłos zyskał w też tym czasie pomysł pierwszego łódzkiego biskupa, ks.
Wincentego Tymienieckiego, który zainicjował budowę osiedla robotniczego na Karolewie 45.
Zamierzenia były ambitne, perspektywicznie zakładano budowę 830 domów. Ostatecznie do
1930 roku powstało 98 domków jedno- i dwumieszkaniowych, łącznie ze 196 mieszkaniami,
z niewielkimi ogródkami46.
Wszystkie powyżej przywołanepowyższe przedsięwzięcia, mimo problemów
finansowych związanych z wielkim kryzysem światowym, jaki wybuchł jesienią 1929 roku,
co zmuszało często do redukcji pierwotnych zamierzeń, poprawiły sytuacje mieszkaniową
średniozamożnych warstw ludności, wprowadzając jednocześnie na grunt miasta nowe
rozwiązania urbanistyczne i architektoniczne.
Dodać należy, że w 1928 roku, w momencie ważnych dla architektury miasta
przemian, powstał kolejny, po opracowaniach Rancka z okresu pierwszej wojny światowej,
plan regulacyjny miasta, autorstwa warszawskiego architekta i urbanisty Władysława
Michalskiego. Wywołał on kontrowersje i polemiki, a w późniejszym czasie został
odrzucony47. Wzbudził wszakże nadzieje na rozwiązanie palących potrzeb związanych z
rozwojem tkanki miejskiej, poprawą systemu komunikacyjnego i stworzenia perspektyw
przekształcenia Łodzi w nowoczesny organizm. W łódzkiej prasie pisano:

Magistrat wyliczył, że większość domów w Łodzi utrzyma się tylko do 30 lat, a potem będą
niszczone. Wówczas nowe budowle, wznoszone już z uwzględnieniem planu regulacyjnego,
pozwolą na budowanie szerokich arterii komunikacyjnych. (...) a co się tyczy unikatów łódzkich, a
mianowicie parterowych domków w śródmieściu, to właściciele ich będą zmuszeni zburzyć je i

44
Osiedle Tow. „Lokator” w Łodzi, „KurjerKurier Łódzki”, 1932, nr 225, s. 2.
45
Budowa domków robotniczych wkracza na nowe tory, „KurjerKurier Łódzki”, 1928, nr 60, s. 5; Łódź. Tow.
Budowy Domków Robotniczych, Łódź, „Giewont” 1928, nr 3, s. 209-–210.
46
W miniaturowyem „miasteczku” Karolewie. Pierwsze osiedle robotnicze zaludniło się, „KurjerKurier Łódzki”,
1929, nr 330, s. 9; B. Wachowska, Łódzka spółdzielczość mieszkaniowa…op. cit., s. 162-–163; L. Łukoś, Cztery
osiedla społeczne…op. cit., s. 108-–109.
47
H.enryk Jaworowski, W.ojciech Walczak, Planowanie przestrzenne w procesie rozwoju Łodzi w latach 1918-–
1939, „Miscellanea Łódzkie” 1984, z. 1; J. Olenderek, Proces kształtowania..., op. cit., s. 29-–39.; Wielki
przemysł a magistrat m. Łodzi, „KurjerKurier Łódzki”, 1928, nr 148, s., 5.

10
 wystawić domy wyższe pod groźbą płacenia wysokich podatków od placów nieodpowiednio
zabudowanych48.

Słowa te pokazują, jak silny był pęd ku nowoczesności, dążenie by Łódź zmieniła
swoje architektoniczne oblicze, co w tym okresie wydawało się możliwe do
urzeczywistnienia w stosunkowo krótkiej perspektywie czasowej. Jednak kryzys roku 1929
ograniczył planowane inwestycje. Ruch budowlany w latach 1930-–1933 niemal ustał.
Symptomy przełamywania kryzysu pojawiły się w latach 1934-–1935 i widoczny też stało się
ożywienie ruchu budowlanego. Był to okres pełnej już dominacji form modernistycznych.
Zauważalna stała się przy tym przewagadominacja prywatnych inwestycji wprowadzających
na grunt miasta nowe rozwiązania. Od lat 1934-–1935 w centrum miasta zaczęto wznosić
dużą liczbęilość prywatnych kamienic o nowoczesnych rozwiązaniach architektonicznych,
dostosowanych do potrzeb bogatej klienteli. Pomyślny okres gospodarczy sprawiał, że
pojawiła się znacząca grupa zamożnych przedstawicieli klasy średniej: przemysłowców,
lekarzy, prawników i rosło zapotrzebowanie na mieszkania o wyższym standardzie. Dla nich
budowano nowe, funkcjonalnie ukształtowane kamienice z dużymi mieszkaniami o
powierzchni od 100 do 200 m2, zwane często luksusowymi. W ciągu zaledwie pięciu lat,
pomiędzy 1934 a 1939 rokiem w śródmieściu Łodzi wzniesiono ponad 100 takich obiektów –
przy południowym odcinku ul. Piotrkowskiej, [il. 8], przy al. T. Kościuszki, przy ulicach
prezydenta. G. Narutowicza, Brzeźnej, Świętokrzyskiej (obecny pl. Komuny Paryskiej) i
wielu innych. Zmieniły one w znacznym stopniu architektonicznych obraz miasta, tworząc
duże obszary o modernistycznym charakterze. Terenem, gdzie ukształtowana została
nowoczesna przestrzeń miejska, stał się zwłaszcza wschodni odcinek ulicy. G. Narutowicza
-– od placu. gen. H. Dąbrowskiego do wspominanej już wcześniej dzielnicy „Radiostacja”,
gdzie tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej wybudowano gmach polskiego radia 49.
[il. 9-–10].
Podejmowano także większe inwestycje. Najbardziej prestiżową była budowa Domu-
Pomnika im. marszałka Józefa Piłsudskiego, wznoszonego z darów społecznych. Pod
inwestycję wybrano uwolniony od torów kolejowych obszerny plac przy ul. Kolejowej,
przemianowanej na ul. Strzelecką (obecna ul. R. Traugutta), między ulicami J. Kilińskiego i
H. Sienkiewicza. Budowa nowego gmachu miała być elementem kształtowania w sąsiedztwie
48
Zwalczanie dzikiego budownictwa w Łodzi. Co przewiduje plan regulacyjny miasta ?, „KurjerKurier Łódzki”,
1928, nr 224, s. 5
49
K. Stefański, Piękne, dzielnice, piękne kamienice…, [w:] W obliczu przemian i nowej rzeczywistości. Sztuka
1919-–1939. Studia z historii sztuki, red. D. Rutkowska-Siuda, O. Tuszyńska-Szczepaniak, A. Lorenc-
Karczewska, M. Wróblewska Markiewicz, Łódź-–Warszawa 2021, s. 53-–66.

11
dworca kolejowego Łódź-Fabryczna, nowoczesnej „europejskiej” dzielnicy. Elementem tych
działań było również porządkowanie terenu przed dworcem powiązane z wyburzeniami 50.
Plany gmachu wykonał doświadczony łódzki architekt Wiesław Lisowski, który
zaprojektował obszerny budynek na planie wydłużonego prostokąta z wewnętrznym
dziedzińcem, z elewacją frontową zwróconą w stronę dworca. Monumentalna sylwetka
gmachu zbudowana została z prostopadłościennych brył, budzących skojarzenia z
architekturą z kręgu „De Stijl”. Obiekt rozpoczęto wznosić w 1934 roku, oddając go do
użytku w 1938 roku, choć w niepełnym kształcie. Po 1945 roku nadano mu miano Łódzkiego
Ddomu Kultury i uzupełniono o nowe części w latach 80.osiemdziesiątych XX wieku51. [il.
11].
W tym samym okresie w centrum miasta wzniesiono jedno z najciekawszych dzieł
architektury lat międzywojennych, jakim jest siedziba łódzkiego oddziału „Polska YMCA”.
Powstał on przy ul. S. Moniuszki, podobnie jak poprzednio omówiony gmach, według
planów Lisowskiego. Architekt zaprojektował obiekt zbudowany z prostopadłościennych
brył o zróżnicowanej wysokości, pełny dynamiki. Obiektu nie udało się ukończyć przed
wybuchem wojny i budowę zakończonowykończono go po 1945 roku52.
Nowym elementem omawianych zamierzeń modernizacyjnych zamierzeń stało się
ogłoszenie w 1938 roku konkursu na rozplanowanie placu gen. H. Dąbrowskiego oraz
szkicowy projekt siedziby Urzędu Wojewódzkiego53 -– było to nawiązanie do planów
wzniesienia Domu Ludowego z 1926 roku. Nowy konkurs przyniósł szereg śmiałych
pomysłów, łączących monumentalizm z lekkością formy, nadających przestrzeni placu nowy
wyraz. Zwyciężyła w nim praca młodych łódzkich twórców: Stanisława Albrechta i Janusza
Alchimowicza, zakładająca cofnięcie głównego budynku na północny skraj placu i długi ciąg
zabudowy biegnący wzdłuż pierzei zachodniej 54. Do realizacji projektu nie doszło, warto
jednak zauważyć, że wprowadzona przez Albrechta i Alchimowicza koncepcja przerzucenia
łącznika pomiędzy główną bryłą Urzędu Wojewódzkiego, a zabudową zachodniej pierzei
znalazła swoje odbicie w gmachu Teatru Wielkiego, wybudowanego na tymże placu w latach
1949–1966, autorstwa Józefa Kabana (od 1950 r. Korskiego), jego syna Witolda Korskiego
oraz Romana Szymborskiego, wybudowanego na tymże placu w latach 1949-–1966. [il. 12].
50
Łódź pięknieje z roku na rok, „Ilustrowana Republika” 1933, nr 256 [właśc.iwie 257], s. 5.
51
K. Stefański, Gmachy użyteczności publicznej..., op. cit., s. 84-–85; J. Brodzka, Architekci Miasta Łodzi…op.
cit., s. 87-–89.
52
J. Brodzka, Architekci Miasta Łodzi…op. cit., s. 68-–71.
53
Konkurs powszechny nr 103 na rozplanowanie i ukształtowanie placu im. gen. Dąbrowskiego w Łodzi oraz na
projekt szkicowy gmachu łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego, „Architektura i Budownictwo”, 1938, nr 7, s. 221-–
233; Pl. Dąbrowskiego -– dzielnicą reprezentacyjną, „Głos Poranny” 1`938, nr 185, s. 7.
54
Pałac województwa na pl. Dąbrowskiego, „Głos Poranny” 1938 , nr 189, s. 8

12
 Lata 30.trzydzieste XX wieku, a zwłaszcza druga połowa dekad, przyniosły wielka
liczbę inwestycji i zamierzeń, których celem było budowanie nowej, modernistycznej Łodzi.
Udało się to jedynie w części -– zaległości z wcześniejszych epok były zbyt duże, a
możliwości finansowe ograniczone. Jeden z czołowych twórców Łodzi lat międzywojennych,
Józef Kaban, w 1936 roku w specjalnym dodatku „Kurijera Łódzkiego” napisał:

Łódź współczesna modernizuje się mimo trudności konijunkturalnych w przyśpieszonyem tempie

i zapewne już w najbliższej przyszłości stworzy mocne tradycje w budownictwie fabrycznyem i
mieszkaniowyem, (…) zbliży się wyrazem zewnętrznym do wielkich ośrodków zachodniej
Europy55.

Takie były dążenia i marzenia. Na ich spełnienie w kresie międzywojennym zabrakło

czasu. Wrzesień 1939 roku przekreślił wysiłki ówczesnych architektów i urbanistów,
wspierane przez władze miejskie i prywatnych inwestorów. Powrócono odo nich po 1945
roku, w nowej już rzeczywistości.

Spis ilustracji:
[1.] Adolf Goldberg, pProjekt nowego ukształtowania dworca kolejowego Łódźx-Fabryczna i
dzielnicy dworcowej, 1920. Ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi, Dział Urbanistyki i
Architektury, sygn. UiA/45-47.
[2.] Czesław Przybylski, Pprojekt teatru miejskiego w Łodzi, 1927. Wg Łódź, „Giewont”,
1928, nr 3, s. 99.
[3.] Czesław Przybylski, Pprojekt „Gmachu Reprezentacyjnego”, 1927. Wg Łódź, „Giewont”
1928, nr 3, s. 203.
1.[4.] Plac gen. H. Dąbrowskiego. Fot. archiwalna z początku lat 30. XX w. ze zbiorów
Archiwum Państwowego w Łodzi.
[5.] Henryk Hirszenberg, Witold Szereszewski, Szpital Kasy Chorych przy ul. Łagiewnickiej,
1927-–1930. Fot. archiwalna z początku lat 30. XX w. ze zbiorów Archiwum
Państwowego w Łodzi.
[6.] Jerzy Berliner, i Witold Szereszewski, projekt konkursowy osiedla na Polesiu
Konstantynowskim, 1928. Wg „Architektura i Budownictwo” 1928, nr 4-–5., s. 126.
[7.] Jan Łukasik, Miruta Słońska, , osiedle im. J. Montwiłła-Mireckiego na Polesiu
Konstantynowskim, 1928-–1932. Fot. K. Stefański.
55
J.ózef Kaban, Architektura współczesna w stosunku do potrzeb łódzkich, „KurjerKurier Łódzki”, 1936, nr 94,
s. 6.

13
2.[8.] Ignacy Gutman, kamienica przy ul. Piotrkowskiej 203/205, 1938. Fot. K. Stefański.
[9.] Paweł Lewy, kamienica J. Landy przy obecnym pl. kKomuny Paryskiej 3, 1939. Fot. K.
Stefański.
[10.] Paweł Lewy, i Henryk Lewinson, kamienica Judy Salomonowicza na rogu ulic
Gdańskiej i Zielonej, 1939. Fot. K. Stefański.
[11.] Wiesław Lisowski, projekt Domu-Pomnika im. Marsz. J. Piłsudskiego, 1934-–1935. Wg
„Łódź w ilustracji” 1935, nr 7, s. 51936, nr 2.
[12.] Stanisław. Albrecht, i Janusz Alchimowicz, projekt konkursowy gmachu Urzędu
Wojewódzkiego na pl. gen. H. Dąbrowskiego, 1938. Wg „Architektura i
Budownictwo” 1938, nr 7, s. 222.

14