ΝΙΚΟΣ Δ.

ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ∗

Μνήμη Οδυσσέα Θ. Μπέτσου

Α
φορμή για την ανά χείρας εργασία αποτέλεσε, κυρίως, ο εντοπι-
σμός στις αρχειακές συλλογές της βιβλιοθήκης Houghton της
Μασαχουσέτης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, μεγάλου
αριθμού αδημοσίευτων σχεδίων ηπειρώτικου ενδιαφέροντος, φιλοτεχνημένα
από τον φημισμένο Άγγλο τοπιογράφο Edward Lear κατά τη δεύτερη επί-
σκεψή του στην Ήπειρο την άνοιξη του 1849 και δευτερευόντως τα περιη-
γητικά του κείμενα, τα οποία, άλλωστε, είναι φτωχά σε πληροφορίες για
την περιοχή ενδιαφέροντός μας και έχουν περιστασιακά γίνει αντικείμενο
αναφορών και δημοσιευμάτων άλλων ερευνητών και μελετητών.1

∗
Ευχαριστίες οφείλονται στον φίλο Χρήστο Α. Αραμπατζή, χάριν των συνεχών προσπαθειών
του οποίου κατορθώσαμε τελικά να αποκτήσουμε ψηφιακά αντίγραφα των σχεδίων και
υδατογραφιών του Edward Lear από τη βιβλιοθήκη Houghton της Βοστώνης των Η.Π.Α.·
στην κ. Hope Mayo, έφορο της βιβλιοθήκης Houghton του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ,
στο Καίμπριτζ της Μασαχουσέτης των Η.Π.Α. και τη βοηθό της κ. Caroline Duroselle-
Melish, για τη βοήθειά τους στην ψηφιοποίηση των σχεδίων του Lear που παρουσιάζουμε
στην παρούσα εργασία· στον κ. Σταύρο Β. Μαμαλούκο για την ουσιαστική συζήτηση σε
θέματα ναοδομίας της περιοχής της Λάκκας Σουλίου· στον κ. Κώστα Χ. Ζήκα για την περι-
πλάνηση προς αναζήτηση παλαιών ναών στην περιοχή και τα σχέδια του ναού του Αγίου
Δημητρίου Κρανιάς Πρεβέζης που δημοσιεύονται στην παρούσα εισήγηση.
1
Βλ. ενδεικτικά ΤΣΟΥΤΣΙΝΟΣ 1967, 479· ΜΗΤΣΑΚΗΣ 1977, 299-302· ΚΟΣΜΑΣ 1998, 75-78·
STORK 2005, 190-191· δημιουργία ντοκυμανταίρ από την εταιρεία Lear Productions 2008,
πρβλ. υποσημ. 7 παρακάτω.

1
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

EDWARD LEAR (1812-1888)2

Ο τοπιογράφος Ἐδουάρδος Λῦαρ –έτσι έγραφε ο ίδιος το ονοματεπώνυμό

του στα Ελληνικά– υπήρξε μια ιδιόμορφη και εξαιρετικά πολύπλοκη προ-
σωπικότητα (Εικ. 1, 2). Γεννήθηκε πριν 200 χρόνια, στις 12 Μαΐου 1812,
στο προάστιο Holloway (Χόλλογουεϊ) του Λονδίνου. Ήταν το 20ό από τα
21 παιδιά του Ιερεμία και της Άννας Lear. Ο πατέρας του ήταν ευκατάστα-
τος έμπορος και το 1799 έγινε χρηματιστής στο City του Λονδίνου. Η οι-
κονομική κρίση που επήλθε μετά τον πόλεμο της Αγγλίας με τον Ναπολέ-
οντα, υποχρέωσε τον Ιερεμία Lear να εγκαταλείψει το μεγάλο τους σπίτι
και η οικογένεια αναγκαστικά χωρίστηκε. Τον τετράχρονο Edward ανέλα-
βε η κατά 21 χρόνια μεγαλύτερη αδελφή του, συνώνυμη της μητέρας του,
Ann, η οποία έμεινε ανύπαντρη και έγινε γι’ αυτόν η μητέρα του. Ο δεσμός
τους ήταν τόσο ισχυρός ώστε ο Edward, στη διάρκεια των πολύχρονων
ταξιδιών του, έγραφε πολύ συχνά επιστολές στην αδελφή του μέχρι που
αυτή πέθανε, το 1861. Σε ηλικία μόλις πέντε χρόνων εμφανίστηκε η πρώτη
κρίση επιληψίας, η οποία θα γινόταν ο κυριότερος λόγος της απομόνωσης
του Lear. Σε όλη του τη ζωή προσπάθησε να μη δημοσιοποιήσει το πρό-
βλημά του αυτό, έχοντας σύμμαχο, τις περισσότερες φορές, την έγκαιρη
προειδοποίηση στις κρίσεις επιληψίας.
Ο Lear ασχολήθηκε από μικρός με το σχέδιο και την υδατογραφία, ευ-
ρύτερα γνωστής σε μας με τον ιταλικό όρο ακουαρέλα, καθώς και με τα
λίμερικ, μια ιδιαίτερη μορφή σκωπτικής ποίησης την οποία ο Lear έκανε
ευρύτερα γνωστή με τις εικονογραφημένες εκδόσεις των λίμερικ που δη-
μοσίευσε. Κάποια από αυτά έχουν μεταφραστεί και στα Ελληνικά, όπως για
παράδειγμα το «Υπήρχε ένας γέρος στο έλος | που απ’ τη φύση του ήταν

2
Στοιχεία για το σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Edward Lear, που ακολουθεί, ανέσυρα
από τους βιογράφους του Angus Davidson και Vivien Noakes, βλ. DAVIDSON 1950· NOAKES
1968· 2006, καθώς και από το εξαιρετικό ψυχογράφημά του –γραμμένο δύο αιώνες μετά τη
γέννησή του– από τον ψυχίατρο Anthony Stevens, βλ. STEVENS 2012. Χρήσιμες υπήρξαν, ε-
πίσης, οι πληροφορίες που δημοσιεύτηκαν στις εκδόσεις με έργα ελληνικού ενδιαφέροντος
του Lear, βλ. JAMES & READE 1958, 4-11· WARK 1962· HOFER 1967, 1-71· WALTON & HOFER
1971· LEHMANN 1977· TSIGAKOU 1977, 30-106· ΤΣΙΓΚΑΚΟΥ 1977, 7-39· 2012· FOWLER 1984·
HYMAN 1988, 10-32· SHERRARD 1988· NOAKES 1991· ΠΑΝΣΕΛΗΝΑ & PEL 2012.

2
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ανέμελος | καθισμένος σ’ ένα πετραδάκι | τραγουδούσε δημοτικά σ’ ένα

βατραχάκι | αυτός ο διδακτικός γέρος στο έλος». Ο μεγάλος μας ποιητής
και νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης προσπάθησε να γράψει λίμερικ, τα οποία,
μάλιστα, ονόμασε ληρολογήματα, συνδυάζοντας το όνομα του Ληρ με τη
λέξη λήρος, που σημαίνει τρελή κουβέντα, ασυνάρτητα λόγια.3
Ο Lear άρχισε να ταξιδεύει έξω από την Αγγλία στα είκοσί του χρόνια και
έμελε να μείνει ένας ταξιδευτής σε όλη του τη ζωή. Η σημαντικότερη βιογρά-
φος του, η Vivien Noakes, τιτλοφορεί χαρακτηριστικά το βιβλίο της βιογρα-
φίας του: «Η ζωή ενός περιπλανώμενου».4 Τα πρώτα ταξίδια του Lear περιο-
ρίστηκαν στην κεντρική Ευρώπη και τη Μεγάλη Βρετανία. Από το 1837, όμως,
η Ιταλία και, κυρίως, η Ρώμη θα γινόταν σχεδόν η δεύτερη πατρίδα του.
Μετά από δέκα χρόνια διαμονής στην Ιταλία, ο Lear γνώρισε στη Ρώμη
τον George Ferguson Bowen (1821-1899)5 (Εικ. 3), ο οποίος τον προσκά-
λεσε να επισκεφθεί την Κέρκυρα, όπου ο Bowen θα αναλάμβανε τη θέση
του πρύτανη της Ιόνιας Ακαδημίας, του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου.
Η Κέρκυρα, υπό αγγλική κυριαρχία την εποχή εκείνη, ενθουσίασε πολύ τον
τριανταεξάχρονο τότε Lear. Από μικρός είχε εντυπωσιαστεί από την αυτο-
θυσία του λόρδου Βύρωνα και ήθελε πάντα να επισκεφθεί τη χώρα για την
ελευθερία της οποίας ο Βύρων έδωσε τη ζωή του. Τα ταξίδια στον ελλαδικό
χώρο πλήθυναν και με την πάροδο του χρόνου η Ελλάδα θα γινόταν η χώρα

3
Το 1975 ο Γιώργος Σεφέρης εξέδωσε μια συλλογή με λίμερικ, υπό τον τίτλο Ποιήματα με
ζωγραφιές σε μικρά παιδιά, μιμούμενος, κατά κάποιον τρόπο, τον Edward Lear. Το ακό-
λουθο είναι ένα από τα λίμερικ της συλλογής αυτής: «Ήταν μια κοπέλα από τη Σάμο | που
έχωσε το δεξί της στην άμμο | και με τ’ άλλο χέρι | εκρατούσε ένα αστέρι | ετούτη η κοπέλα
απ’ τη Σάμο».
4
Βλ. NOAKES 1968· 2006.
5
Ο Sir George Ferguson Bowen γεννήθηκε το 1821 στην Ιρλανδία. Σπούδασε, με υποτρο-
φία, κλασικές σπουδές στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μετά νομικά. Διορίστηκε πρύ-
τανης του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου, της Ιόνιας Ακαδημίας στην Κέρκυρα, θέση
που υπηρέτησε από το 1847 μέχρι το 1851. Στην Κέρκυρα γνωρίστηκε με την κόρη του
προέδρου της Ιόνιας Γερουσίας κόμη Candiano di Roma, Διαμαντίνα, με την οποία πα-
ντρεύτηκε το 1856. Υποστήριξε ένθερμα την υποψηφιότητα του Gladstone στην πρωθυ-
πουργία της Αγγλίας και διορίστηκε πρώτος κυβερνήτης του Queensland της Αυστραλίας
το 1859. Το 1868 έγινε κυβερνήτης της Νέας Ζηλανδίας, το 1873 κυβερνήτης της Victoria
της Αυστραλίας, το 1879 κυβερνήτης των νήσων Mauritius, το 1882 του Hong Kong και
συνταξιοδοτήθηκε το 1886. Πέθανε στο Brighton της Αγγλίας το 1899.

3
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

του παραδείσου του.

Την πρώτη του επίσκεψη στην Κέρκυρα, τον Απρίλιο του 1848, ακο-
λούθησε ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη, επωφελούμενος της πρόσκλησης
του Sir Stratford Canning να φιλοξενηθεί στην πρεσβευτική κατοικία.6 Ο
Lear παρέμεινε για λίγες μέρες στην Αθήνα και επισκέφθηκε την Αττικοβοι-
ωτία και Εύβοια πριν συνεχίζει το ταξίδι του στην Πόλη. Τον Σεπτέμβριο
του 1848, αποχαιρέτησε την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
και επέστρεψε στην Κέρκυρα, μέσω Θεσσαλονίκης, κάνοντας ένα τολμηρό
φθινοπωρινό ταξίδι στην Αλβανία και την Ήπειρο.7 Μετά τη χειμωνιάτικη
απόδρασή του στην Αίγυπτο και το Σινά επέστρεψε στην Πελοπόννησο, τον
Μάρτιο του 1849, μαζί με τον νεαρό δικηγόρο Franklin Lushington (1823-
1901) (Εικ. 4), που έμελε να παραμείνει ένας από τους ισόβιους φίλους του.
Επανήλθε στην Ήπειρο για δεύτερη φορά, τον Μάιο του 1849, για να συνε-
χίσει την περιήγηση που είχε διακοπεί τον προηγούμενο Νοέμβριο και να
επισκεφθεί το πιο ρομαντικό κομμάτι της, όπως ο ίδιος γράφει, τη χώρα των
Σουλιωτών. Μέρος του ταξιδιού αυτού και τα τοπία που σχεδίασε στη διάρ-
κειά του θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία.
Ο Lear επέστρεψε στην πατρίδα του τον Ιούλιο του 1849 και παρέμεινε
εκεί για τέσσερα περίπου χρόνια, οπόταν παρακολούθησε μαθήματα ζωγρα-
φικής στη Βασιλική Ακαδημία των Τεχνών σε ηλικία 38 ετών, έχοντας συμ-
μαθητές κατά 20 χρόνια μικρότερούς του. Θεώρησε τιμητική την αποδοχή

6
Ο Sir Stratford Canning (1786-1880), Άγγλος διπλωμάτης και πολιτικός, υπηρετούσε,
τότε, τη δεύτερη και μακροβιότερη θητεία του ως πρέσβυς της Αγγλίας στην Πύλη. Ο
Canning επέστρεφε με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη και σταμάτησε στην
αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα, όπου συναντήθηκε με τον Lear –τον οποίο γνώριζε από την
εποχή της διαμονής του τελευταίου στη Ρώμη– και τον προσκάλεσε να φιλοξενηθεί στην
κατοικία τους στην Πόλη.
7
Με αφορμή τη συμπλήρωση 160 χρόνων από εκείνο το ταξίδι του, η εταιρεία παραγωγής
ταινιών Lear Productions δημιούργησε, το 2008, ένα τρίωρο ντοκυμανταίρ με τίτλο An
Exile in Paradise, the adventures of Edward Lear (Εξορία στον Παράδεισο, οι περιπέτειες
του Edward Lear), υπό τη διεύθυνση του κ. Derek Smith, σε κείμενα του κ. Quentin Rus-
sell, παρουσιαστή τον κ. Robert Horne και παραγωγό τον κ. Mark Lavender. Το πρώτο
μέρος του έχει τίτλο Into Ottoman Lands (Σε Οθωμανικά Εδάφη), το δεύτερο Albania:
The Devil Draws (Αλβανία. Τα διαβολεμένα σχέδια) και το τρίτο, στο οποίο συνέβαλε και
ο γράφων, Greece: Coast to Coast (Ελλάδα. Από τη μια ακτή στην άλλη).

4
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

του από την Ακαδημία, παρά το γεγονός ότι ήταν ήδη αναγνωρισμένος ζω-
γράφος και είχε κληθεί, το 1846, να δώσει ιδιαίτερα μαθήματα σχεδίου στη
βασίλισσα της Αγγλίας, Βικτωρία. Επειδή η διαβίωση στο Λονδίνο την περί-
οδο εκείνη ήταν αρκετά ακριβή, εξέδωσε το βιβλίο Journals of a landscape
painter in Albania, με τις εντυπώσεις του από την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη
Μακεδονία και την Αλβανία στη διάρκεια των επισκέψεων που είχαν προη-
γηθεί. Η πρώτη έκδοση του 1851 είχε εξαιρετική επιτυχία. Σε επιστολή του
προς τον Henry G. Catt, της 11.4.1851, γράφει ότι εισπράττει αμέτρητες φιλο-
φρονήσεις και συγχαρητήρια για το βιβλίο του αυτό. Απόδειξη της επιτυχίας
ήταν η δεύτερη έκδοση του έργου, που είδε το φως την επόμενη χρονιά.8
Από τα τέλη του 1853 ο Lear άφησε τη Γηραιά Αλβιόνα, στην οποία θα
επέστρεφε μόνο περιστασιακά. Η ζωή του από τότε και μέχρι τον θάνατό
του, τον Ιανουάριο του 1888, θα ήταν κυρίως στην Κέρκυρα, τη Ρώμη, τις
Κάννες και τελικά, από το 1871, στο Σαν Ρέμο.9 Το νησί των Φαιάκων
υπήρξε από τα αγαπημένα μέρη του Lear, ο οποίος παρέμεινε στην Κέρκυρα
για αρκετά χρόνια. Στη διάρκεια της διαμονής του εκεί, προσέλαβε ως υπη-
ρέτη και μάγειρα έναν Σουλιώτη, τον Γιώργο Κόκαλη (Εικ. 5), ο οποίος θα
τον ακολουθούσε και υπηρετούσε για μια σχεδόν τριακονταετία, από τον
Απρίλιο του 1856 μέχρι τον θάνατο του Κόκαλη, στις 8.8.1883. Έμενε στην
καλύτερη περιοχή της Κέρκυρας, κοντά στη Σπιανάδα, σε ένα διαμέρισμα
έξι δωματίων που το ονόμαζε Condi Terrace. Πάνω από το διαμέρισμά του
έμενε για αρκετό διάστημα ο ταγματάρχης του αγγλικού στρατού John
Davenport Shakespear, ο οποίος αγόρασε τη φωτογραφική μηχανή του

8
Βλ. LEAR 1851· 1852. Το έργο του αυτό, στο σύνολό του, εκδόθηκε, μετά θάνατον, δύο
ακόμη φορές: προφανώς το 1965, από τον William Kimber, με τίτλο Edward Lear in
Greece: journals of a landscape painter in Greece and Albania, και στην εκατονταετηρίδα
από τον θάνατό του, με εισαγωγή του Sir Steven Runciman, βλ. LEAR 1965· 1988.
9
Για μια πλήρη και συμπυκνωμένη καταγραφή των ταξιδιών του Lear, βλ. DAVIDSON 1950,
247-248· WARK 1962, 2· NOAKES 1990, xxix-xxxiii· 2006, 264-265. Παρά το γεγονός ότι τα
ταξίδια της εποχής πραγματοποιούνταν στη μεν ξηρά με τα πόδια ή στη ράχη ενός αλό-
γου, στη δε θάλασσα με πλοία, ο κατάλογος των τόπων που επισκέφθηκε ο Lear, στον μισό
και πλέον αιώνα περιπλανήσεών του, είναι αρκετά μακρύς και συμπεριλαμβάνει τις σημε-
ρινές χώρες: Αίγυπτο, Αλβανία, Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία, Ινδία, Ιορ-
δανία, Ιρλανδία, Ισραήλ, Ιταλία, Κροατία, Λίβανο, Λουξεμβούργο, Π.Γ.Δ. Μακεδονίας,
Μάλτα, Μονακό, Σλοβενία, Σρι Λάνκα, Συρία, Τουρκία και Τσεχία.

5
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

Lear και φωτογράφησε την Κέρκυρα της εποχής.10

Σε όλη του τη ζωή ο Lear ζωγράφιζε ασταμάτητα και κρατούσε συστη-
ματικά ημερολόγιο. Τα σκίτσα του, στην πλειονότητά τους, φέρουν ση-
μειώσεις του τόπου και του χρόνου δημιουργίας τους και αποτελούν από
μόνα τους μια λεπτομερή καταγραφή των ταξιδιών του Lear στη διάρκεια
του βίου του. Ο Lear, στη διάρκεια των ταξιδιών του, σχεδίαζε, κατά τη
γνώμη μου, μόνο με μολύβι και σημείωνε στο σχέδιο τα χρώματα και άλλες
πληροφορίες, χρήσιμες για την ολοκλήρωσή του.11 Αργότερα, στον χώρο
κατοικίας του, συμπλήρωνε μελάνι και, μερικές φορές, χρώματα. Έτσι δι-
καιολογείται και η συνήθης καθημερινή εργασία «penned out», που ο Lear
σημειώνει στα ημερολόγιά του και που παραπέμπει στη διαδικασία μελά-
νωσης των σχεδίων, δηλαδή της επικάλυψης με μελάνι ορισμένων γραμμών
που είχαν σχεδιαστεί με μολύβι, ώστε το σχέδιο να «πάρει όγκο». Το επό-
μενο στάδιο ήταν η προσθήκη υδροχρωμάτων.
Η μεγαλύτερη συλλογή έργων του Lear έχει σήμερα συγκεντρωθεί στη
βιβλιοθήκη Houghton του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ της Μασαχουσέτης
των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Μία επίσης μεγάλη συλλογή 205
έργων ελληνικού ενδιαφέροντος απόκειται στη Γεννάδειο βιβλιοθήκη των
Αθηνών.

Ο LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ (ΑΡΧΕΣ ΜΑΪΟΥ 1849)

Μετά από ένα ευχάριστο, δίμηνο ταξίδι στην Πελοπόννησο, παρέα με τον
καλό του φίλο Franklin Lushington, που σύμφωνα με τον Lear ήταν οι πιο
χαρούμενες στιγμές στη ζωή του, οι δύο φίλοι αποχαιρετήθηκαν στην Πά-
τρα και ο Lear, με δραγουμάνο τον Αντρέα Πρίντεζη, πήρε το καράβι με

10
Πρβλ. ημερολόγιο του Lear της 12ης Μαΐου 1861. Από τις φωτογραφίες αυτές διασώθη-
καν 86 και ήταν στην κατοχή της τρισέγγονής του John Davenport Shakespear, κ. Jane
Maw Cornish, η οποία επισκέπτεται συχνά την Πρέβεζα. Μετά από προτροπή του γρά-
φοντος, η κ. Maw Cornish δώρισε τις φωτογραφίες του παραπροσπάππου της στο Μου-
σείο Mon Repos της Κέρκυρας, όπου εκτίθενται από το 2008.
11
Τα σχέδια αυτά είχαν τον ίδιο σκοπό με τις σημερινές φωτογραφίες που τραβούν οι καλ-
λιτέχνες για να μπορούν να ολοκληρώσουν το έργο τους, αργότερα, στο εργαστήρι τους.

6
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

προορισμό την Κέρκυρα και από εκεί στην Πρέβεζα, όπου έφτασε την 30ή
Απριλίου 1849, για να συνεχίσει την περιήγησή του στην Ήπειρο.
Στο ταξίδι του από την Πρέβεζα προς τα Γιάννενα είχε ευχέρεια χρόνου
και ελευθερία κινήσεων, ώστε να επιλέξει μια ασυνήθιστα περίπλοκη δια-
δρομή: Πρέβεζα, Καμαρίνα, Λούρος, Καντζάς, Ρωγοί, Άρτα, Στρεβίνα, Πα-
ντάνασσα, Λίμνη Ζηρού, Ποδογόρα, Λέλοβα, Κρανιά, Ζερμή, Σερζιανά,
Κιάφα, Σούλι, Γλυκή, Σπλάντζα, Πάργα, Μαργαρίτι, Παραμυθιά, Γιάννενα.
Από τα πολλά σχέδια που φιλοτέχνησε στη διάρκεια της πορείας του αυτής,
παρουσιάζουμε μόνο τα δέκα (10) που αφορούν στην ευρύτερη περιοχή της
Λάκκας Σουλίου και τα οποία προέρχονται από τη συλλογή του W.B.O.
Field που φυλάσσεται σήμερα στη βιβλιοθήκη Houghton της Βοστώνης.12
Τη 2α Μαΐου 1849, ο Edward Lear ανέβηκε από την Πρέβεζα στην Κα-
μαρίνα, όπου διανυκτέρευσε. Την επομένη κατέβηκε στο χωριό Λούρο και
στην πορεία του μέχρι τον Καντζά, τη σημερινή Στεφάνη, σταμάτησε στη
Σκάλα του Λούρου για να ζωγραφίσει τις πηγές της Σκάλας και τη σχημα-
τιζόμενη δίπλα τους λιμνούλα με την οργιώδη βλάστηση, υπό το αδιάκοπο
κελάηδημα των αηδονιών και του κούκου.13 Στη σύνθεσή του αυτή σχεδίασε
με λίγες γραμμές την τουρκική κούλια που υπήρχε πάνω στον πετρώδη
λοφίσκο για τον έλεγχο των στενών. Είναι η μοναδική γνωστή απεικόνιση
του απλού αυτού οχυρού, στο οποίο αναφέρονται και προγενέστεροι περι-
ηγητές της περιοχής και το οποίο έστεκε πάνω σε ελληνιστικό πύργο, πι-
θανότατα συνοριακού χαρακτήρα.14 Ο Lear σχεδίασε την κούλια της Σκάλας
του Λούρου με ελάχιστες γραμμές ώστε να φαίνεται σαν στρογγυλός πύρ-

12
Ο Νεοϋορκέζος συλλέκτης William Bradhurst Osgood Field (1870-1949) δώρισε τη συλλο-
γή του στη βιβλιοθήκη Houghton του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ το 1942. Τα σχέδια του
Lear περιήλθαν στη συλλογή W.B.O. Field από τον προηγούμενο κάτοχό τους, Thomas
George Baring (1826-1904), πρώτο κόμη του Northbrook και διοικητή (αντιβασιλέα) της
Ινδίας (1872-1876). Ο Edward Lear, μαζί με τον πιστό του Σουλιώτη υπηρέτη Γιώργο
Κόκαλη, επισκέφθηκε την Ινδία για πάνω από έναν χρόνο (Νοέμβριος 1873-Ιανουάριος
1875), προσκεκλημένος και φιλοξενούμενος του φιλότεχνου αντιβασιλέα, κόμη του
Northbrook, τον οποίο γνώριζε από παλιά. Στο τέλος του ταξιδιού αυτού πληροφορήθη-
καν τον θάνατο της γυναίκας τού Κόκαλη στην Κέρκυρα, βλ. NOAKES 2006, 232.
13
Βλ. LEAR 1851, 349· 1852, 340· 1965, 184· 1988, 184. Για τις πηγές της Σκάλας του Λού-
ρου βλ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, στον παρόντα τόμο, 00· ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ 2007, 223, υποσημ. 121.
14
Βλ. LEAΚΕ 1835, I, 255-256· ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ 2007, 222-223· 2008, 80-82, και υποσημ. 91.

7
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

γος (Εικ. 6, 7).15 Πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως τα

τετράγωνα θεμέλια της κούλιας, που αποδεικνύουν το ανάλογο σχήμα της.
Ο περιηγητής και η συνοδεία του πέρασαν μέσα από το πυκνό δάσος
της Πέτρας και σταμάτησαν για τη μεσημεριανή τους ξεκούραση σε έναν
βοσκότοπο βόρεια και απέναντι από το κάστρο των Ρωγών, στον μικρό
οικισμό που σήμερα ονομάζεται Βλάχικα, ή Άνω Τούμπα, ή Τσούμπα, στη
Νέα Κερασούντα.16 Στη διάρκεια της στάσης αυτής έκαμε τρία σχέδια: το
εντυπωσιακό στεφάνι στη νοτιοανατολική πλευρά του Ηλιοβουνίου (Εικ. 8),17
τον απέναντι λόφο με το κάστρο των Ρωγών (Εικ. 9),18 και την πεδιάδα της

15
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.727 (Εικ. 7). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 21,2 x 32 εκ., φέρει αριθμό (9), τίτλο: between Luro & Kanzὰ (μεταξύ Λούρου
και Καντζά), χρονολογία: 3 Μαΐου 1849 και ώρα: 10 π.μ. Σημειώνονται επίσης, από αρι-
στερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, τα εξής: Ches[t]nuts (καστανιές), blue
(κυανούν), wood (δάσος), dark (σκούρο), creeper (αναρριχόμενο φυτό), Gray Rox (γκρι
βράχοι), Gray (γκρι), River & foam (ποταμός και αφρός), Reeds & weeds (καλαμιές και
ζιζάνια), very green (πολύ πράσινο), very dark (πολύ σκούρο), Squills (σκιλοκρέμμυδα,
κν. μπότσικες), clear brown shallow (διαυγή καφέ ρηχά νερά), trees & sky reflected (αντα-
νακλώμενα δέντρα και ουρανός), nightingales!! (αηδόνια!!), dead Sycamore (νεκρή συκο-
μουριά), white branches (λευκά κλαριά), white Iris (λευκό κρίνο).
16
Κατά τη μαρτυρία του κ. Χρήστου Ι. Βέργου (γεν. 1940), μόνιμου κάτοικου του οικισμού
της Τσούμπας, η περιοχή ήταν χειμαδιό διάφορων κτηνοτρόφων: Σαρακατσαναίων, Βλά-
χων και Ανωγιατών.
17
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.728 (Εικ. 8). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 13 x 22,6 εκ., φέρει αριθμό (10), τίτλο: near Rogús (κοντά στους Ρωγούς) και
χρονολογία: 3 Μαΐου 1849. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από
πάνω προς τα κάτω, τα εξής: perpendicular (κάθετο), gray (γκρι), red (κόκκινο), Ash &
oak | all the trees (φράξος και δρυς | όλα τα δέντρα), all wood (όλο δασωμένο), shade
(σκιά), green (πράσινο), orange (πορτοκαλί), a sea of trees (μια θάλασσα από δέντρα),
xxx comes dark brown & green off the gray 444 (x [σημαίνει] προς το σκούρο καφέ και 4
[σημαίνει] γκριζοπράσινο).
18
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.729 (Εικ. 9). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 23,8 x 37,5 εκ., φέρει αριθμό (11), τίτλο: Rogùs (Ρωγοί) και χρονολογία: 3 Μαΐου
1849. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, τα
εξής: Ash (φράξος), Plane (πλάτανος), gray wall (γκρι τείχη), gray (γκρι), trees all (όλο
δέντρα), bright light blu[e] (φωτεινό ανοιχτό μπλε), woods (δάση), dark blue (σκούρο
μπλε), green (πράσινο), woody (δασώσες), all wood (όλο δάσος), W[hite] (λ[ευκό]),
bright green smooth turf (ομαλό έδαφος με φωτεινή πράσινη χλόη), goats white & gray &
black (κατσίκες άσπρες και γκρι και μαύρες), gray (γκρι), Arum & Squills (άρον κν. φιδό-

8
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

Λάμαρης με το βουνό του Ζαλόγγου στο βάθος –με τη χαρακτηριστική

μορφή κοιμωμένης– και το Λιοβούνι στα δεξιά (Εικ. 10, 11).19 Την εποχή
αυτήν αφθονούν στην περιοχή φιδόχορτα και σκιλοκρέμμυδα,20 βλάστηση
που ο Lear σημειώνει στο κάτω μέρος μερικών σχεδίων του.
Διάβηκε τον ποταμό Λούρο πάνω από μια στενή γέφυρα που ήταν τόσο
ασταθής ώστε δεν μπορούσε να περάσει περισσότερο από ένα άλογο τη
φορά·21 συνέχισε μέσα στην πεδιάδα προς την Άρτα, όπου διανυκτέρευσε.
Η γέφυρα Καλογήρου επί του ποταμού Λούρου κατασκευάστηκε, στη
μορφή που γνωρίζουμε από φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα (Εικ.
12, 13), το 1853 με 1857 και οι υπόλοιπες καμάρες της ολοκληρώθηκαν περί
τα τέλη του 1861 με δαπάνες της Μονής Προφήτου Ηλιού στα Λιοβούνια.22
Εάν ο Lear διάβηκε το ποτάμι του Λούρου στη θέση αυτή, πρέπει να προϋ-
πήρχε του γνωστού γεφυριού του Καλογήρου, άλλο, πρόχειρο και μικρό,
κατά τα γραφόμενά του. Διαφορετικά, ο Lear πέρασε τον Λούρο από γέ-
φυρα στη θέση Κοτσιλοχώρι, μεταξύ των σημερινών χωριών Νέας Κερα-
σούντας (παλαιότερα του γειτονικού Ουρμπά ή Ρουμπά) και Αγίου Σπυρί-
δωνος (παλαιότερα Ιμάμ Τσαούς)· στη θέση αυτή υπήρχε και παλαιότερα
γέφυρα, η οποία κατεδαφίστηκε από τον Αχμέτ Κούρτ πασά, σύμφωνα με τα

χορτο ή δρακοντιά και σκιλοκρέμμυδα), goats (κατσίκες), Squills (σκιλοκρέμμυδα, κν.

μπότσικες), gray rox (γκρι βράχοι), Immense sea of large trees (τεράστια θάλασσα μεγά-
λων δέντρων).
19
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.730 (Εικ. 10). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 12,5 x 27,2 εκ., φέρει αριθμό (12), τίτλο: Plain of Arta (πεδιάδα της Άρτας) και
χρονολογία: 3 Μαΐου 1849. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από
πάνω προς τα κάτω, τα εξής: blue wood (κυανούν δάσος), pale (απαλό), dark wood
(σκούρο δάσος), dark rox - very (πολύ σκούροι βράχοι), ravine (ρεματιά), red rox (κόκκι-
νοι βράχοι), Storx (πελαργοί).
20
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.727, MS Typ 55.26.729 και MS
Typ 55.26.735. Arum and squills στα αγγλικά. Το arum είναι το αρχαιοελληνικό άρον,
κοινώς φιδόχορτο ή δρακοντιά· η επιστημονική του ονομασία είναι arum italicum. Το
squill είναι το σκιλοκρέμμυδο, κοινώς μπότσικα· η επιστημονική του ονομασία είναι urgi-
nea maritima. Βλ. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2006, 194, 228· BURNIE 1995, 288, 265.
21
Βλ. LEAR 1851, 350· 1852, 341· 1965, 184· 1988, 184.
22
Βλ. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ 1880, 61· ΚΑΙΡΟΦΥΛΛΑΣ 1929· αλλά κυρίως ΜΑΝΤΑΣ 2005, 146-147· ΜΑ-
ΝΤΑΣ 2006, 14-18.

9
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

όσα μας διασώζει ο επίσκοπος Άρτης & Πρεβέζης Σεραφείμ Ξενόπουλος.23

Από την Άρτα ο Lear πήρε, το πρωί της 4ης Μαΐου, τον παλαιό δρόμο
για τα Γιάννενα, αλλάζοντας την πορεία του λίγο αργότερα για να στρίψει
δυτικά στο χωριό Στρεβίνα, τη σημερινή Καμπή, και να ακολουθήσει τον
μικρότερο δρόμο για την Παντάνασσα. Προσομοιάζει το τμήμα αυτό της
Ηπείρου με την περιοχή του Brathay, κοντά στο Ambleside,24 σημειώνο-
ντας ότι οι δασωμένες πλαγιές των λόφων τονίζονται εδώ και εκεί από κά-
ποιο ελληνικό χωριουδάκι, που δίνει το δικό του χαρακτήρα στο τοπίο. Με
κατεύθυνση τη λίμνη Ζηρού25 πέρασε πάλι τον ποταμό Λούρο, αυτή τη φορά
πάνω από τη γέφυρα της Πάσαινας, η οποία είχε κτιστεί με έξοδα της γυ-
ναίκας του Χασάν πασά των Ιωαννίνων.26 Παρά το γεγονός ότι οι λίθινες
βάσεις της γέφυρας αυτής σώζονται μέχρι σήμερα (Εικ. 14-16), μαρτυρώ-
ντας ότι ήταν μονότοξη, δεν είχαμε εντοπίσει κάποια απεικόνισή της, που
να το επιβεβαιώνει. Την απόδειξη μάς παρέχει ο Edward Lear σε ένα από τα
δύο σχέδιά του, που ζωγράφισε στη διάβαση αυτή του ποταμού Λούρου
(Εικ. 17).27 Στο κάτω δεξί τμήμα του σχεδίου αποτυπώνεται το μονότοξο

23
Βλ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884, 45-46· ΜΑΝΤΑΣ 2006, 12. Στην ίδια περιοχή υπήρχε, μέχρι τη δε-
καετία του 1930, περαταριά.
24
Το Brathay του Ambleside βρίσκεται στην καρδιά της περιοχής Lake District, δυτικά του
Yorkshire της Αγγλίας, και είναι από τις ομορφότερες περιοχές της αγγλικής εξοχής.
25
Πλεονασμός, καθώς οζερό στα σλάβικα σημαίνει «λίμνη». Πολλές μικρές, ανώνυμες λί-
μνες ονομάζονται οζερός, οζερό ή ζηρός.
26
Την πληροφορία μας διασώζει ο Άγγλος θεολόγος Thomas Smart Hughes, που επισκέφ-
θηκε την περιοχή τον Μάιο του 1814. Βλ. HUGHES 1820, II, 332-333· 1830, II, 459-460·
ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ 2005, 123. Ο επίσκοπος Σεραφείμ Ξενόπουλος γράφει την λέξη ως πάσσενα,
βλ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884, 54-55. Για την γραφή της ασυνήθιστης λέξης ως πάσσαινα, βλ.
ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ 2005, 26. Η επίσκεψη στον χώρο της παλιάς γέφυρας της Πάσαινας μας φα-
νέρωσε και μια κατασκευή υδροτεχνικών κτισμάτων, πιθανώς υδρόμυλου ή μαντανιού,
στα ανατολικά της γέφυρας.
27
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.734 (Εικ. 17). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 31,2 x 45,3 εκ., φέρει αριθμό (16), τίτλο: Pasheenὰ’s Bridge (η γέφυρα της Πά-
σαινας) και χρονολογία: 4 Μαΐου 1849. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά
και από πάνω προς τα κάτω, τα εξής: all wood (όλο δάσος), oak (βελανιδιά), Plane (πλά-
τανος), trees on banks (δέντρα στις όχθες), broken road (κομμένος δρόμος), Large old
oax (μεγάλες γηραιές δρεις), de[a]d tre[e] (νεκρό δέντρο), River deep green - foamy (βαθύ
πράσινος ποταμός με αφρούς), very rich & dark tone[s] (πολύ πλούσιοι και σκούροι τό-

10
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

γεφύρι της Πάσαινας (Εικ. 18), το οποίο μερικά χρόνια μετά την επίσκεψη
του Lear θα κείτονταν κατεδαφισμένο, όπως μας πληροφορεί το 1884 ο
Άρτης Σεραφείμ.28 Η δεύτερη απεικόνιση της περιοχής, σχεδιασμένη στις 2
το απόγευμα, στην ανατολική όχθη του ποταμού Λούρου, μαρτυρά την
οργιώδη βλάστηση της περιοχής, με πλατάνια, βελανιδιές και μεγάλους
θάμνους (Εικ. 19, 20).29 Το τοπίο εντυπωσίασε τόσο τον Lear, ώστε έγραψε
στο βιβλίο του ότι δεν είχε ξαναδεί πιο ρομαντικό τοπίο που να μοιάζει τόσο
με το αγγλικό και ότι είναι σκέτη απόλαυση να ξεκουράζεται κάποιος κάτω
από όμορφες γέρικες βελανιδιές και πλατάνια καθώς ατενίζει την πυκνή

νοι). Υπάρχουν επίσης δύο δυσανάγνωστες λέξεις πάνω σε επιχρωματισμένη βλάστηση, η

μία από τις οποίες θεωρώ ότι περιέχει τη λέξη ilex (πουρνάρι).
28
Βλ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884, 54-55.
29
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.735 (Εικ. 19). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 22 x 37,4 εκ., φέρει αριθμό (17), τίτλο: Pashanὰ’s Bridge (η γέφυρα της Πάσαι-
νας), χρονολογία: 5 Μαΐου 1849 και ώρα: 2 μ.μ. Περιέργως, το σχέδιο φέρει ημερομηνία 5
Μαΐου 1849, η οποία θα πρέπει να θεωρηθεί λανθασμένη και να διορθωθεί, καθώς το
προηγούμενο σχέδιο στη γέφυρα της Πάσαινας και τα επόμενα στη λίμνη του Ζηρού και
την κοιλάδα των Λελόβων είναι χρονολογημένα στις 4 Μαΐου 1849. Επισημαίνουμε ότι
στις 5 Μαΐου ο Lear βρισκόταν στην Κρανιά. Στο σχέδιο σημειώνονται, επίσης, από αρι-
στερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, τα εξής: gray (γκρι), w[hite] (λ[ευκό]),
blue (μπλε), large trees (μεγάλα δέντρα), plane (πλάτανος), blue hills | of wood (μπλε
λόφοι | με δάση), plane (πλάτανος), Ilex (πουρνάρι), w[hite] stones (λευκές πέτρες), a
dark brown | hut of thatch & wattles (μια σκούρα καφέ | καλύβα από άχυρα και κλαριά),
red & gray cliff (κόκκινος και γκρι απόκρημνος βράχος), sloping lawn (επικλινές γρασί-
δι), Large trees (μεγάλα δέντρα), bush (θάμνος), white (λευκός [κορμός]), dark (σκούρος
[κορμός]), dark foliage (σκούρα φυλλωσιά), mossy ([κορμός] με βρύα), wild gourd &
arum (άγρια νεροκολοκυθιά και άρον κν. φιδόχορτο ή δρακοντιά), This, & the last might
be worked out in Devonshire, Yorkshire or Wales (αυτό και το προηγούμενο [σχέδιο] θα
μπορούσε να είχε δουλευτεί στο Ντέβονσαϊρ, το Γιόρκσαϊρ ή την Ουαλία), all the whole
Landscape Green, but blue & purple with shadows (το τοπίο στο σύνολό του πράσινο,
αλλά και μπλε και πορφυρό με σκιές), Earth red (γήινο κόκκινο), Branches of oaks -
black, of plane - white (τα κλαδιά των δρυών - μαύρα, του πλατάνου - λευκά), The dis-
tant Hills wonderfully rich with large trees (οι μακρινοί λόφοι εξαιρετικά πλούσιοι από
μεγάλα δέντρα), All the morning, since the plains of Arta - a succession of the richest
possible Woodland scene[s] (όλο το πρωινό, από την πεδιάδα της Άρτας και μετά - μια
διαδοχή από τις πιο πλούσιες δασικές εικόνες που μπορεί να υπάρξουν), all wild - weedy -
greeny (όλο άγρια [βλάστηση] - γεμάτη ζιζάνια - πρασινωπή), river | green & | creamy (ο
ποταμός | πράσινος και | κρεμώδης).

11
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

βλάστηση στους απέναντι λόφους και πλαγιές.30 Σημείωσε, επίσης, στο κάτω
μέρος του σχεδίου του: «Το σχέδιο αυτό και το προηγούμενο θα μπορούσε
να είχαν δουλευτεί στο Devonshire, το Yorkshire ή την Ουαλία.31 Στο τοπίο
κυριαρχεί το πράσινο, αλλά και μπλε και πορφυρό με σκιές». Στο σχέδιο
ζωγράφισε μία καλύβα κατασκευασμένη από πλεκτά κλαριά με οροφή από
ψαθί. Τα νερά του ποταμού Λούρου σημειώνονται ως πράσινα και γαλα-
κτώδη.
Ο Lear αναχώρησε από τη γέφυρα της Πάσαινας στις 2 το μεσημέρι
προς τη λίμνη του Ζηρού, την οποία αποφάσισε να επισκεφθεί λόγω της
επίμονης πρότασης του Άγγλου προξένου στην Πρέβεζα Σίντνεϋ Σμιθ Σώ-
ντερς.32 Επαινεί την ομορφιά του τοπίου, αναφέροντας ότι πάνω από την
καθαρή επιφάνεια των βαθιών και ήσυχων νερών της λίμνης υψώνονται
κοφτοί κόκκινοι βράχοι γεμάτοι πυκνά λιόπουρνα, πάνω από τους οποίους
εκτείνονται πυκνά δάση βελανιδιάς μέχρι την κορυφή των λόφων. Προσο-
μοιάζει τον Ζηρό με την ηφαιστιογενή λίμνη Nemi, 30 χιλιόμετρα νότια της
Ρώμης, που πολύ καλά γνώριζε από τη δεκάχρονη διαμονή του εκεί. Στον
λίγο χρόνο που διέθετε και υπό πίεση, λόγω του ότι ο ήλιος έτεινε να δύσει,
έκανε δύο ωραία σχέδια της λίμνης Ζηρού. Το πρώτο όταν την αντίκρισε
από τα ανατολικά, περί τις τρεις το μεσημέρι (Εικ. 21, 22)33 και το δεύτερο

30
Βλ. LEAR 1851, 353-354· 1852, 345· 1965, 186· 1988, 186.
31
Και οι τρεις περιοχές είναι από τις πιο γραφικές και πλούσιες σε βλάστηση της Βρετανίας.
32
Ο Sidney Smith Saunders (1809-1884) διετέλεσε πρόξενος της Αγγλίας στην Ήπειρο από
το 1835 μέχρι το 1859 και διέμεινε τον περισσότερο χρόνο στην Πρέβεζα. Ήταν αρεστός
στους Πρεβεζάνους και συνεργάστηκε με τους προκρίτους της πόλης για την επισκευή
του ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Από τα οκτώ παιδιά που απέκτησε ο Σώ-
ντερς, τα επτά γεννήθηκαν στην Πρέβεζα. Βλ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ 2011, 188-189. Ο πρόξενος
είχε, προφανώς, επισκεφθεί τη λίμνη Ζηρού και γι’ αυτό πρότεινε επίμονα στον Lear να
γευθεί την ωραία εμπειρία της επίσκεψης εκεί.
33
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.736 (Εικ. 21). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 27,2 x 43,2 εκ., φέρει αριθμό (18), τίτλο: Lago Zerὸ (λίμνη Ζηρού), χρονολογία:
4 Μαΐου 1849 και ώρα: 4 μ.μ. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από
πάνω προς τα κάτω, τα εξής: white (λευκός [κορμός]), oax (βελανιδιές), pale blue (απαλό
μπλε), wood (δάσος), Rox (βράχοι), green (πράσινο), red & gray (κόκκινο και γκρι),
green (πράσινο), bright red rock (φωτεινός κόκκινος βράχος), ilex (πουρνάρι), oak & ash
& very delicate (δρυς και φράξος και πολύ λεπτή [βλάστηση]), tops of | trees below (κο-
ρυφές των | δέντρων παρακάτω).

12
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

καθώς την αποχαιρετούσε μια ώρα αργότερα (Εικ. 23, 24),34 πριν βγει στην
πεδιάδα των Λελόβων.
Μπήκε στην πεδιάδα και από την Ποδογόρα (σήμερα Ριζοβούνι) τη
διέσχισε και έφτασε στα Λέλοβα όταν οι τελευταίες ακτίνες του ηλιοβασι-
λέματος φώτιζαν έντονα την οροσειρά στα ανατολικά της κοιλάδας, ανα-
δεικνύοντας όλες τις λεπτομέρειες των βράχων και των δέντρων, με τα
χρώματα να αλλάζουν από κόκκινο σε μωβ και ψυχρό γκρι, μέχρι που τελικά
φωτίστηκαν από το δυνατό φως της πανσελήνου. Αποτύπωσε την εικόνα
αυτή σε ένα σχέδιο που υποσημειώνει «Κοντά στο Λέλοβο» (Εικ. 25, 26).35
Βρήκαν κατάλυμα στο πάνω μέρος του χωριού, στο καθαρό σπίτι ενός ιε-
ρέα, και περιγράφει το τέλος της ημέρας του στο ημερολόγιό του ως εξής:

… το σπίτι, όπως όλα στην περιοχή, βρισκόταν μόνο μέσα σε μια αυλή
και είχε όμορφους εξώστες και σκάλες.36 Οι ένοικοί του ήταν ένας Έλ-
ληνας ιερέας –το Λέλοβο είναι χριστιανική κοινότητα– και μια πολύ
ηλικιωμένη καλογριά. Μου επέτρεψαν να περάσω εκεί τη νύκτα σε
ένα από τα δωμάτιά τους, μια καθαρή και καλή κάμαρα. Το τοπίο απ’
όπου πέρασα σήμερα και χθες με έχει ευχαριστήσει πολύ. Είναι σπάνιο
να βρεις στην Ελλάδα τόσο πλούσια βλάστηση σε συνδυασμό με μα-

34
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.737 (Εικ. 23). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 22,2 x 32,2 εκ., φέρει αριθμό (19), τίτλο: Lago Zerὸ (λίμνη Ζηρού) και χρονολο-
γία: 4 Μαΐου 1849. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς
τα κάτω, τα εξής: wood (δάσος), thick wood (πυκνό δάσος), bare ro[c]k (γυμνός βράχος),
wood (δάσος), x (x [επεξήγηση παρακάτω]), very bloo (βαθύ μπλε), Ash (φράξος), fern
(φτέρη), w[hite] (λευκό), shade (σκιά), deep & full | foliage (βαθιά και πυκνή | φυλλωσιά),
bl[ac]k (μαύρο), red (κόκκινο), blu[e] (μπλε), x green hill - spaces & Slothaid White
stems | Robinson Crusoe, (x [σημαίνει] πράσινος λόφος με κενά [στη βλάστηση] και Slo-
thaid λευκούς μίσχους | Ροβινσώνας Κρούσος).
35
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.738 (Εικ. 25). Το σχέδιο, δια-
στάσεων 21 x 40 εκ., φέρει αριθμό (20), τίτλο: near Lelovo (κοντά στα Λέλοβα) και χρο-
νολογία: 4 Μαΐου 1849. Κάτω από τον τίτλο, διακρίνεται γραμμένη με μολύβι η λέξη
L[e]llova. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω,
τα εξής: rox (βράχοι), wood (δάσος), large olive (μεγάλη ελιά), green (πράσινο), sheep &
cattle (πρόβατα και βοοειδή).
36
Για τον τύπο παρόμοιων κατοικιών στα Λέλοβα βλ. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ 1995, 54-69· ΜΑΜΑ-
ΛΟΥΚΟΣ, στον παρόντα τόμο, 000-000.

13
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

κρινές γραμμές τοπίου, και αυτό πράγματι είναι μια ομορφιά που προ-
σιδιάζει στα νότια τμήματα της Ηπείρου. Προς τα Ιωάννινα, και βο-
ρειότερα, δεν είναι συχνός τέτοιος συνδυασμός κοιλάδας και βουνού.37

Ο LEAR ΣΤΗΝ ΚΡΑΝΙΑ (5 ΜΑΪΟΥ 1849)

Το πρωινό της 5ης Μαΐου, με την αυγή,38 ο Lear αποχαιρέτισε τα καλυμμένα

από ομίχλη Λέλοβα με κατεύθυνση το Σούλι. Η επόμενη στάση του ήταν η
Κρανιά, αφού προηγουμένως γεύθηκε μια κούπα φρέσκο γάλα, στη στάνη
ενός βοσκού, στην περιοχή της σημερινής Τύρια. Δύο ώρες ανήφορου, με
συντροφιά το μαγιάτικο κελάηδημα των αηδονιών, τα μουγκανητά των αό-
ρατων από την πρωινή ομίχλη αγελάδων και την επίγευση ενός εξαίρετου
πρωινού, τον έφεραν στην Κρανιά, ένα χωριουδάκι, τότε, ανάμεσα σε επι-
βλητικές γέρικες βελανιδιές απ’ όπου η θέα εκτεινόταν μέχρι και πέρα από
τον κόλπο της Άρτας, με φόντο τα Τζουμέρκα και τις βουνοκορυφές των
Ιωαννίνων. Οι Κρανιώτες τού φάνηκαν δύστροποι και αγενείς, ίσως λόγω
των άκαρπων διαπραγματεύσεων για την αντικατάσταση ενός από τα άλογά
τους, που δεν ήταν αρκετά δυνατό για να κουβαλήσει τις αποσκευές τους
στο δύσκολο μονοπάτι μέχρι το Σούλι· ίσως λόγω της απροθυμίας τους να
τους δώσουν οδηγίες για τον δρόμο προς τη Ζερμή (σημερινή Βρυσούλα).
Στον χρόνο που ο αγωγιάτης τού Lear, Αντρέας Πρίντεζης, διαπραγ-
ματευόταν, εις μάτην, με τους Κρανιώτες, αυτός κάθισε και σχεδίασε με
λεπτομέρεια την πλατεία του χωριού, με την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου
και τη «Λούτσα» (Εικ. 27, 28).39 Αυτό είναι το σημαντικότερο σε πληροφο-

37
Βλ. LEAR 1851, 355· 1852, 346· 1965, 187· 1988, 187. Ακούγεται κάπως περίεργη η συγκα-
τοίκηση του ιερέα με καλογριά. Θα μπορούσε, βέβαια, ο Lear να νόμισε ότι η μαυροφορεμένη,
ως συνήθως, παπαδιά ήταν καλογριά. Χρησιμοποιεί, όμως, τη λέξη nun, που δεν μπορεί να
μεταφραστεί ως πρεσβυτέρα, αλλά μόνο ως καλογριά. Επισημαίνουμε ότι την εποχή που ε-
πισκέφθηκε ο Lear την Κρανιά, δραστηριοποιείται εκεί η μοναχή Ελισάβετ, όπως προκύπτει
από επιγραφές αγιογράφησης του ναού Αγίου Γεωργίου Κρανιάς, πρβλ. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ,
στον παρόντα τόμο, 027-028. Πρβλ. ΜΠΕΤΣΟΣ 1975, 109.
38
Ο ήλιος ανέτειλε λίγο πριν τις 5:30΄.
39
Βλ. Harvard University, Houghton Library, MS Typ 55.26.739 (Εικ. 27). Το σχέδιο, δια-

14
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ρίες σχέδιο του Lear από την ευρύτερη περιοχή της Λάκκας Σουλίου και η
κύρια αιτία της ανά χείρας ανακοίνωσης.
Ο κυριότερος λόγος που κάνει το σχέδιο αυτό σημαντικό είναι η απει-
κόνιση του ναού του Αγίου Δημητρίου, όπως τον είδε ο Lear το 1849 και
τον ζωγράφισε, με τη λεπτομέρεια και ακρίβεια που χαρακτηρίζει τα σχέδιά
του. Στον ίδιο χώρο, δεκαέξι περίπου χρόνια αργότερα, θα ξεκινούσε, σχεδόν
εξ αρχής, το κτίσιμο ενός καινούργιου ναού. Τη χρονολογία των οικοδομι-
κών εργασιών μαρτυρούν οι επιγραφές 1865 και 1866 ΦΕΒΡÕ που υπάρ-
χουν ενσωματωμένες στην τοιχοποιία του ναού· η πρώτη στο ανώφλι της
βόρειας εισόδου του (Εικ. 29) και η δεύτερη (αδημοσίευτη) στο πάνω βό-
ρειο άκρο του ανατολικού τοίχου του (Εικ. 30). Συγκρίνοντας το σχέδιο
του Lear (Εικ. 32) με την υπάρχουσα κατάσταση (Εικ. 33), μπορούμε να
συμπεράνουμε ότι ο καινούργιος ναός είναι σαφώς μεγαλυτέρων διαστά-
σεων από τον παλαιό. Πιθανολογούμε ότι στο χρονικό διάστημα 1849-
1865 κάποιος ισχυρός σεισμός στην περιοχή επέφερε σημαντικές και ανε-
πανόρθωτες ζημιές στον εικονιζόμενο από τον Lear ναό. Για τις ζημιές πι-
θανόν ευθύνεται ο μεγάλος τοπικός σεισμός που έπληξε την περιοχή του
Σουλίου στα τέλη Ιουλίου του 1854.40 Πιστεύουμε ότι ο σεισμός αυτός, πέρα
από τα πολλά θύματα που είχε, έκαμε εκτεταμένες καταστροφές στην πε-

στάσεων 25 x 43,4 εκ., φέρει αριθμό (21), τίτλο: Kranja (Κρανιά), χρονολογία: 5 Μαΐου
1849 και ώρα: 7 π.μ. Σημειώνονται επίσης, από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω
προς τα κάτω, τα εξής: oak | young | Large (δρυς | νέα | μεγάλη), 1, 2, 5, 8, 9, 10, 11, 13,
14, 15, 20, 25, 28, 25, 40 ([διαβαθμίσεις του μπλε, βλ. παρακάτω]), hill (λόφος), water
(νερό), mist (ομίχλη), pale red rough tiles (ωχρο-κόκκινες ακατέργαστες πλάκες), crude
(τραχύ), mist (ομίχλη), Ash - old (γηραιός φράξος), tiles (πλάκες), wattles (κλαριά), all
oak | wood (δάσος | όλο δρύες), Tops of | large oax | on hill (κορυφές | μεγάλων δρυών |
σε λόφο), Tops of Large oax (κορυφές μεγάλων δρυών), gray (γκρι), w[hite] (άσπρο),
green (πράσινο), w[hite] (άσπρο), blue (μπλε), w[hite] (άσπρο), brown (καφέ), w[hite]
(άσπρο), blue (μπλε), red (κόκκινο), black (μαύρο), red (κόκκινο), w[hite] (άσπρο),
bl[ac]k (μαύρο), salmon (σομόν), w[hite] (άσπρο), bl[ac]k (μαύρο), w[hite] (άσπρο),
POND (νερόλακκος), geese (χήνες), pigs (χοίροι), green (πράσινο), furze (ύληξ, κν. α-
σπάλαθος), furze & red earth (ύληξ και κόκκινο χώμα), rox (βράχοι), red earth (κόκκινο
χώμα), Mountains all blue | from 1 dark to 40 faint (βουνά όλα μπλε | από 1 σκούρο μπλε
μέχρι 40 ξεθωριασμένο μπλε), all different grades of pure blue (όλοι οι διαφορετικοί τόνοι
του καθαρού μπλε).
40
Βλ. GANSE & NELSON 1981, 27, 84· AMBRASEYS 2009, 688-692, 698.

15
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ριοχή, καθώς αρκετές εκκλησίες της Λάκκας Σουλίου επισκευάστηκαν ή

ανακατασκευάστηκαν σε μικρή χρονική περίοδο μετά τον σεισμό.41 Οι ανοι-
κοδομήσεις και βελτιώσεις των ορθόδοξων εκκλησιών κατέστησαν ευκολό-
τερες την περίοδο εκείνη, λόγω των μεταρρυθμίσεων και θρησκευτικών
ελευθεριών που επέφερε η αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορί-
ας, γνωστής ως Tanzimat.
Ο νέος ναός του Αγίου Δημητρίου (Εικ. 28, 33) έχει μελετηθεί και δη-
μοσιευθεί από τον φίλο καθηγητή κ. Σταύρο Β. Μαμαλούκο.42 Σχετικά με
τον χρόνο κατασκευής τού ναού ο κ. Μαμαλούκος, βασιζόμενος στην επι-
γραφή της βόρειας εισόδου του και αξιοποιώντας πληροφορία που διασώ-
ζει ο μητροπολίτης Άρτης Σεραφείμ Ξενόπουλος, αναφέρει ότι η οικοδό-
μησή του «βρισκόταν στα πρώτα της στάδια το 1865 και είχε ολοκληρωθεί,
χωρίς, όμως, να διακοσμηθεί εσωτερικά και να εξοπλισθεί, το 1869, τέσσε-
ρα, δηλαδή, χρόνια αργότερα, χρονικό διάστημα εύλογο για ένα, για τα
τοπικά δεδομένα, μεγάλο σχετικά έργο σαν αυτό».43 Η μέχρι σήμερα αδη-
μοσίευτη επιγραφή με τη χρονολογία 1866 ΦΕΒΡÕ (Εικ. 30), η οποία, όπως
ήδη αναφέρθηκε, βρίσκεται στο πάνω μέρος του ανατολικού τοίχου του
ναού, επιβεβαιώνει τα όσα συμπέρανε ο κ. Μαμαλούκος για την περίοδο
κατασκευής του. Ο ίδιος, μάλιστα, καταγράφει στη μελέτη του προφορική
παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο σημερινός ναός κτίσθηκε στη θέση πα-

41
Ενδεικτικά αναφέρουμε τους ναούς Αγίας Παρασκευής έξω από το Ριζοβούνι (1856),
Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Γαλατά (1863), Αγίου Νικολάου (νέου) στο Ριζοβούνι
(1869), Αγίου Σάββα στον Γαλατά (1869). Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 1997, 191-201· 2005, 125·
ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ 1997, 136-148· ΜΠΕΤΣΟΣ 1975, 107. Ένας άλλος καταστροφικός τοπικός
σεισμός έπληξε την περιοχή στις 10 Μαρτίου 1981 με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν οι
ναοί Αγίου Δημητρίου στο Ζερβό, Αγίου Γεωργίου στο Κάτω Κοτσανόπουλο και να υπο-
στούν σοβαρές ζημιές οι ναοί Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Γαλατά, Αγίου Γεωργίου
στον Άσσο, Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Βρυσούλα, Αγίου Γεωργίου και Αγίας Τριάδος
(Φανερωμένης) στους Παπαδάτες.
42
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005. Πρόταση αναπαράστασης της αρχικής μορφής του ναού επιχει-
ρείται από τον μελετητή, βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 142, σχ. 13 (Εικ. 31).
43
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 124. Θα πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι τρεις από τις δεσποτικές
εικόνες του τέμπλου του ναού, χρονολογούνται το 1867 (του Αγίου Δημητρίου) και 1868
(του Χριστού και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης), γεγονός από το οποίο θα μπο-
ρούσαμε, ίσως, να συμπεράνουμε ότι η οικοδόμηση του ναού είχε ολοκληρωθεί το 1867.

16
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

λαιοτέρου, επισημαίνοντας, ταυτόχρονα, ότι μόνο συστηματική αρχαιολο-

γική έρευνα θα μπορούσε να την επιβεβαιώσει.44
Την έλλειψη, άχρι τούδε, αρχαιολογικής έρευνας έρχεται να καλύψει,
εκ των υστέρων, ο τοπιογράφος Edward Lear, με το σχέδιό του, καμωμένο
στις 7:30 το πρωί της 5ης Μαΐου του 1849 (Εικ. 27, 32). Από αυτό επιβε-
βαιώνεται η προφορική παράδοση περί ύπαρξης παλαιότερου ναού στη θέση
του υπάρχοντος. Αντλούνται, επίσης, στοιχεία για τα κύρια χαρακτηριστι-
κά του ναού που σωζόταν σε καλή, φαινομενικά, κατάσταση το 1849. Ο
Lear απεικονίζει έναν ναό μονόχωρου δρομικού ξυλόστεγου τύπου, με χα-
γιάτι κατά μήκος της βόρειας πλευράς του. Αυτός ο τύπος ναού είναι ο συ-
νηθέστερα απαντώμενος στην περιοχή της Πρέβεζας, σύμφωνα με τον κ.
Σταύρο Β. Μαμαλούκο.45 Η στέγη του χαγιατιού συνεχιζόμενη γίνεται στέ-
γη του ναού και είναι καλυμμένη με ωχρο-κόκκινες τραχιές πλάκες.46 Η
βόρεια όψη του αποτελείται από μια σειρά επτά τόξων γεφυρωμένων με
ξυλοδεσιές, το δυτικό άκρο της οποίας είναι εμφανώς τυφλό σε μήκος που
ισοδυναμεί με αυτό δύο τόξων περίπου. Οι κολώνες του είναι στρογγυλές
και πατάνε πάνω σε πεζούλι. Οι σφόνδυλοι των κολωνών είναι λαξευμένοι
από πέτρα.47 Η είσοδος στο χαγιάτι γίνεται από το πέμπτο από τα ανατολικά

44
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 124· ΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ 2008, 270.
45
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 1998, 127-128 και σημ. 22· 2013, 116.
46
Στο σχέδιό του ο Lear σημειώνει πάνω στη στέγη του ναού: pale red rough tiles. Η λέξη tile
στην αγγλική γλώσσα δεν σημαίνει μόνο «κεραμίδι», αλλά επίσης «πλάκα», πέτρινη ή από
άλλο υλικό. Στη διάρκεια των εργασιών του Συμποσίου, ο επί σειρά ετών πρόεδρος της
Κοινότητας Κρανιάς και δάσκαλός μου κ. Βασίλειος Κ. Κωνσταντής επεσήμανε ότι στην
Κρανιά υπάρχει ωχρο-κόκκινη πετρόπλακα, που εξορύσσεται στο νταμάρι του Χούνι. Η
στέγη του ναού, που κατασκευάστηκε το 1866 περίπου, ήταν καλυμμένη μέχρι το 1952 με
σχιστόπλακες, οι οποίες αντικαταστάθηκαν μερικώς με κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Την
επισκευή αυτή έκαμε, το 1952, ο Σταύρος Κολιός με τα παιδιά του Χρήστο και Αποστόλη
από τα Λέλοβα. Τα βυζαντινά κεραμίδια και οι σχιστόπλακες αντικαταστάθηκαν, το 1964,
με κεραμίδια γαλλικού τύπου από τους εμπειροτέχνες Αλέξανδρο Τασούλα και Παντελή
Τσούκη. Οι πληροφορίες προέρχονται από συζήτηση με τον τελευταίο πρόεδρο της Κοινό-
τητας Κρανιάς κ. Βασίλη Κ. Κωνσταντή, την 24.6.2012. Τον ευχαριστώ για μια ακόμη φορά
για τη βοήθειά του στη διασταύρωση πληροφοριών σχετικών με την πρόσφατη ιστορία της
Κρανιάς. Πρβλ. ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ 1997, 145 με (λαθασμένη) εικ. 31· ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 125.
47
Την ύπαρξη των λίθινων σφονδύλων των κολωνών του παλαιού χαγιατιού μου επιβεβαί-
ωσε ο δάσκαλός μου κ. Βασίλης Κ. Κωνσταντής, σε συζήτηση μαζί του την 24.6.2012.

17
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

τόξο της τοξοστοιχίας και μπορούμε να υποθέσουμε ότι η είσοδος στον ναό
θα βρισκόταν κατ’ αντιστοιχία σχεδόν απέναντί της. Βόρεια του ναού και
του χαγιατιού υπάρχει περιτειχισμένος περίβολος, που χρησιμοποιείται και
ως κοιμητήριο.48 Η είσοδος του περιβόλου ήταν λιθόκτιστη και σχετικά ψηλή.
Συγκρίνοντας το σχέδιο του Lear με τη σημερινή κατάσταση προκύπτει
ότι από τον παλιό ναό σώζεται ένα μικρό τμήμα του χαγιατιού (Εικ. 34). Ει-
δικότερα, η ανατολική παραστάδα του πρώτου τόξου της τοξοστοιχίας σώ-
θηκε, ίσως, λόγω της ενσωμάτωσής της στον βόρειο τοίχο τού εκεί διαμορ-
φωμένου μικρού αποθηκευτικού χώρου.49 Στις εργασίες αποκατάστασης
του ναού, που έγιναν προ οκταετίας περίπου, αποκαλύφθηκε το τμήμα αυτό
του παλαιού χαγιατιού (Εικ. 35) και διατηρήθηκε, ορθώς, από την ομάδα
του αρχιτέκτονα-αναστηλωτή κ. Στ.Β. Μαμαλούκου. Το έμπειρο μάτι του
αρχιτέκτονα-αναστηλωτή είδε και άλλο ένα στοιχείο από το παλιό χαγιάτι,
το οποίο σχεδίασε και διέσωσε κατά την αποκατάστασή του.50 Πρόκειται
για τα ελάχιστα σημάδια της παλαιάς εισόδου του χαγιατιού, στο πέμπτο
από αριστερά τόξο της βόρειας όψης του. Η παλαιά λιθοδομή στο πεζούλι
διακοπτόταν στο άνοιγμα της εισόδου και το μεταγενέστερο γέμισμα του
κενού ήταν από διαφορετική λιθοδομή (Εικ. 36). Η διαφορά αυτή είναι εμ-
φανής και σήμερα μετά τις αναστηλωτικές εργασίες που ξεκίνησαν το 2004.
Κρίνω σκόπιμο να επισημάνω, επίσης, ότι η εικόνα της Παναγίας του
τέμπλου του σημερινού ναού είναι παλαιότερη και λίγο μικρότερη από τις
άλλες τρεις δεσποτικές εικόνες. Έχει διαστάσεις 64 x 91,5 εκ. αντί των 67 x
100 εκ. των άλλων και είναι χρονολογημένη το 1835 αντί του 1867 και
1868 των άλλων. Παρομοίως, η εικόνα του Χριστού, που σώζεται, ως φο-
ρητή, στο ιερό του ναού, έχει διαστάσεις 64 x 92 εκ. και χρονολογείται το
1832. Οι εν λόγω εικόνες του Χριστού και της Παναγίας φέρουν σήμερα
ξύλινες προεκτάσεις στο κάτω μέρος τους, έτσι ώστε το ύψος τους να φτάνει
τα 100 εκ. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι οι δύο εικόνες –καμωμένες

48
Την ύπαρξη κοιμητηρίου στα βόρεια και δυτικά του ναού μου επιβεβαίωσε ο κ. Β.Κ. Κων-
σταντής. Επεσήμανε, επίσης, την ύπαρξη ενός μόνο τάφου στα νότια του ναού, κοντά
στην είσοδο του γυναικωνίτη, καθώς και την κατεδάφιση της εισόδου του περιτειχισμέ-
νου περιβόλου περί το 1955.
49
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 124, 141, σχ. 12, 150, εικ. 6.
50
Βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 142, σχ. 13.

18
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

την ίδια περίπου περίοδο, από τον ίδιο ζωγράφο και των ιδίων διαστάσε-
ων– προέρχονται από το τέμπλο του παλαιού ναού. Η επισήμανση, όμως,
αυτή δεν μπορεί από μόνη της να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο υιοθέ-
τησης μιας τέτοιας υπόθεσης.51
Στο σχέδιο του 1849, ο Lear ζωγράφισε βορειοανατολικά του ναού ένα
νερόλακκο και σημειώνει δίπλα του μερικές χήνες και γουρούνια να ποτί-
ζονται (Εικ. 37). Η λιμνούλα αυτή είναι γνωστή στους παλαιότερους Κρα-
νιώτες ως «Λούτσα». Ο νερόλακκος διευθετήθηκε αργότερα με την κατα-
σκευή επικλινούς τσιμέντου περιμετρικά και παρέμεινε, έτσι, ανοικτός μέ-
χρι το 1960. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του κ. Β. Κ. Κωνσταντή, στα δύο ά-
κρα τού διευθετημένου νερόλακκου υπήρχαν πέτρινες κλιμακωτές είσοδοι,
από τις οποίες έμπαιναν ελεύθερα και ποτίζονταν μόνα τους τα ζώα, κυρί-
ως αγελάδες και άλογα. Στη δυτική πλευρά, ο τοίχος έφερε οπές εισροής
όμβριων υδάτων (Εικ. 38).52
Τέλος, με τα δεδομένα που αντλούμε από το σχέδιο του Lear και τα
στοιχεία ναοδομίας της περιοχής που έχει καταγράψει ο κ. Μαμαλούκος,
προσπαθήσαμε με τον αρχιτέκτονα κ. Κώστα Χρ. Ζήκα να σχεδιάσουμε τον
ναό του Αγίου Δημητρίου που έστεκε το 1849 στην πλατεία της Κρανιάς
Πρεβέζης. Χρησιμοποιήσαμε ως πρότυπο τον ναό του Γεννεσίου της Θεο-
τόκου Λαμπόβου (Εικ. 39-41), που κτίστηκε το 1828 και σώζεται σήμερα,
ελαφρώς αλλοιωμένος, κάτω από το χωριό Άσσος (π. Νάσσαρη) της Λάκ-

51
Τη διαφορετική προέλευση των εικόνων του τέμπλου έχει επισημάνει και ο καθηγητής κ.
Στ.Β. Μαμαλούκος, βλ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 123. Πρβλ. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, στον παρόντα
τόμο, 024-025, όπου και οι επιγραφές των δύο εικόνων, αγιογραφημένες από τον Ανα-
γνώστη Διαμάντη και τον γιο του Χριστόδουλο από τα Κατσανοχώρια. Στο ιερό του
ναού υπάρχει σήμερα (2012) φορητή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, διαστάσεων 44 x 73 εκ.,
αγιογραφημένη το 1843 από τον Δημήτριο Παππά Διαμάντη από το Μονοδέντρι Ζαγορί-
ου, με επιγραφή: διὰ χειρός | δημητρίõ | παππά διαμάν | τη · ἑκ ζωγω | ρίõ · ἑκ ό | μης · μων
| αδέντρι | 1843 : ἰõλίõ : 10. Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου προέρχεται, προφανώς, από
τον ναό του Αγίου Γεωργίου Κρανιάς, βλ. ΜΠΕΤΣΟΣ 1975, 109.
52
Ο διευθετημένος νερόλακκος μετατράπηκε το 1960 σε υδροδεξαμενή, βάθους 2,5 έως 3,0
μ. και καλυμμένη με καλά οπλισμένη τσιμεντόπλακα, από τον εργολάβο Φαρμάκη. Το
1998 επιστρώθηκε με εγχώρια πέτρινη πλάκα και από τότε αποτελεί την κεντρική πλα-
τεία της Κρανιάς, όπου γίνονται πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις. Πληροφορίες
του κ. Βασίλη Κ. Κωνσταντή, σε συζήτηση μαζί του την 24.6.2012.

19
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

κας Σουλίου.53 Αν και τα ερωτηματικά είναι πολλά, λόγω των περιορισμέ-

νων πληροφοριών που μπορούμε να αντλήσουμε από τη ζωγραφιά του
Lear, παρουσιάζουμε μία κάτοψη (Εικ. 42) και δύο όψεις (ανατολική και
βόρεια) (Εικ. 43, 44) και τις παραδίδουμε στην κρίση της μελλοντικής ειδι-
κότερης έρευνας.54

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τα λίγα δημοσιευμένα κείμενα της περιήγησης του Edward Lear στην
ευρύτερη περιοχή της Λάκκας Σουλίου, αλλά, κυρίως, από τα αδημοσίευτα,
μέχρι σήμερα, σχέδια του Άγγλου τοπιογράφου, αντλήσαμε ανεκτίμητες
πληροφορίες για κτίρια της περιοχής που χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου.
Οι απεικονίσεις της κούλιας στη Σκάλα του Λούρου, του μονότοξου
γεφυριού της Πάσαινας στον ποταμό Λούρο, κοντά στην Παντάνασσα, και
κυρίως του ναού του Αγίου Δημητρίου στην Κρανιά είναι οι μόνες, μέχρι
σήμερα, γνωστές των τριών μνημείων.
Βασιζόμενοι στο σχέδιο του Lear από την Κρανιά Πρεβέζης, μπορέσαμε
να υποστηρίξουμε ότι στη θέση του ανεγερθέντος μετά το 1865 ναού του
Αγίου Δημητρίου προϋπήρχε παλαιότερος, επιβεβαιώνοντας, έτσι, τη δια-
τηρημένη προφορική παράδοση. Ο προηγούμενος ναός είχε χαγιάτι στη
βόρεια πλευρά του, το ανατολικό τμήμα του οποίου σώθηκε, αφού ενσω-
ματώθηκε σε αποθηκευτικό χώρο που δημιουργήθηκε στη βορειοανατολική
γωνία του ναού. Ο εντοπισμός της επιγραφής 1866 ΦΕΒΡÕ, στην πάνω βό-
ρεια άκρη τού ανατολικού τοίχου τού ναού, επιβεβαιώνει τη σταδιακή κα-
τασκευή του από το 1865 μέχρι το 1867, όταν χρονολογείται η εικόνα του
Αγίου Δημητρίου στο τέμπλο του.

53
Ευχαριστώ τον κ. Σταύρο Β. Μαμαλούκο για την υπόδειξη του ναού του Γεννεσίου της
Παναγίας στον Άσσο ως σχεδόν ταυτόσημη κατασκευή –στην πραγματικότητα ένα ακρι-
βώς αντίστροφο είδωλο, όπως φαίνεται και από την κάτοψη (Εικ. 41)– με αυτήν του ναού
που σχεδίασε ο Lear στην Κρανιά το 1849.
54
Ευχαριστώ τον κ. Κώστα Χρ. Ζήκα για τον χρόνο που διέθεσε να σχεδιάσει τον ναό και
την καλή του διάθεση να περιπλανηθούμε και εμείς, σαν τον Lear, για να εντοπίσουμε
παλαιές εκκλησιές του ίδιου τύπου στην περιοχή της Λάκκας.

20
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Κ.Α., 2005, Η Βασιλική Πλέσου, σύζυγος του Μουχτάρ πασά

(κατά χειρόγραφον Αθ. Ψαλλίδα), Ζωσιμάδες 11, 20-31
ΚΑΙΡΟΦΥΛΛΑΣ Κ., 1929, Ιστορικά Σημειώματα περί Άρτης, Ηπειρωτικά
Χρονικά 4, 83-84
ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Ν.Δ., 2005, Ο Άγγλος θεολόγος Thomas S. Hughes στην
Πρέβεζα και τη Νικόπολη, Πρεβεζάνικα Χρονικά 41-42, 53-144
ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Ν.Δ., 2007, Ο Άγγλος λοχαγός William Leake στην Πρέβεζα,
τη Νικόπολη και το Άκτιο, Πρεβεζάνικα Χρονικά 43-44, 164-263
ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Ν.Δ., 2008, Ο Άγγλος λοχαγός William Leake στο νομό
Πρέβεζας, Ηπειρωτών Κοινόν 2, 45-127
ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Ν.Δ., 2011, William Goodison και Richard Burgess. Δύο λιγό-
τερο γνωστοί περιηγητές στην Πρέβεζα και τη Νικόπολη, Πρεβεζά-
νικα Χρονικά 47-48, 139-198
ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ Φ., 1997, Τοπογραφία των εκκλησιαστικών μνημείων πε-
ριοχής Λάκκας του Μπότσαρη και κάτω Λάκκας Σούλι, στο: Λάκκα
Σουλίου Ι, 119-149
ΚΟΣΜΑΣ Θ.Δ., 1998, Η Ζίτσα του 19ου αιώνα όπως την είδαν οι ξένοι περιη-
γητές, Ιωάννινα
ΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ Β., 2008, Μαρτυρίες και στοιχεία για την ιστορία της Κρανιάς,
Ηπειρωτών Κοινόν 2, 263-276
ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ Ι., 1880, Περί των εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων, Αθήνα
ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤ.Β., 1997, Καταγραφή των μνημείων της Λάκκας Σούλι,
στο: Λάκκα Σουλίου Ι, 175-205
ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤ.Β., 1998, Ο ναός του Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα,
στο: Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ & ΣΤ.Β. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ (Επιμ.), Εκκλησίες στην
Ελλάδα μετά την Άλωση 5, Αθήνα, 119-132
ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤ.Β., 2005, Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στην Κρανιά
Πρέβεζας, Ηπειρωτών Κοινόν 1, 119-162
ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤ.Β., 2013, Η Παναγία της Φιλιππιάδας, στο: Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ
& ΣΤ.Β. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ (Επιμ.), Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την
Άλωση 7, Θεσσαλονίκη, 109-120
ΜΑΝΤΑΣ Σ., 2005, Το γεφύρι του Καλόγηρου στη Φιλιππιάδα Πρέβεζας, στο:

21
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

Σ. ΜΑΝΤΑΣ & Γ. ΨΙΛΟΠΟΥΛΟΣ (Επιμ.), Περί Πετρογέφυρων … Γεφυ-

ριών Ιστορίες. Πρακτικά Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ.,
Αθήνα 20 Νοεμβρίου 2004, Αθήνα, 143-159
ΜΑΝΤΑΣ Σ., 2006, Τα πετρογέφυρα του Νομού Πρέβεζας, Ομιλία στη Θεο-
φάνειο Σχολή, Πρέβεζα, Σάββατο, 20.5.2006 (αδημοσίευτη ομιλία,
Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις: ΙΑΝ 6700)
ΜΗΤΣΑΚΗΣ Κ., 1977, Τα Ηπειρώτικα οδοιπορικά δύο ζωγράφων, του Άγ-
γλου Edward Lear και της Ελληνίδας Θάλειας Φλωρά-Καραβία, Ηπει-
ρωτική Εστία 299-300, 291-302
ΜΠΕΤΣΟΣ Ο., 1975, Λέλοβα (Το σημερινόν Θεσπρωτικόν) και η κάτω Λάκκα
Σούλι. Η ιστορία της περιόδου της Τουρκοκρατίας των εξ εγγράφων
πηγών, Πρέβεζα
ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. (Βυζάντιος), 1884, Δοκίμιον ιστορικής τινός περιλήψεως
της ποτε αρχαίας και εγκρίτου Ηπειρωτικής Πόλεως Άρτης και της
ωσαύτως νεωτέρας Πόλεως Πρεβέζης, Αθήνα
ΠΑΝΣΕΛΗΝΑ Γ.Μ. & PEL A. (Επιμ.), 2012, Ο Edward Lear & τα Ιόνια Νησιά,
Αθήνα
ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ν., 1995, Μνήμες από τα παραδοσιακά Λέλοβα (σημερινό
Θεσπρωτικό), περιόδου 1920-1940. Λαογραφικά, Θεσπρωτικό
ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ Β., 2006, Αγριολούλουδα της Ελλάδας, [Ρέθυμνο]
ΤΣΙΓΚΑΚΟΥ Φ.-Μ., 1977, Η Ελλάδα του Edward Lear από τις συλλογές της
Γενναδείου, Θεσσαλονίκη
ΤΣΙΓΚΑΚΟΥ Φ.-Μ., 2012, Ο Edward Lear στην Κέρκυρα, στο: Γ.Μ. ΠΑΝΣΕ-
ΛΗΝΑ & A. PEL (Επιμ.), Ο Edward Lear & τα Ιόνια Νησιά, Αθήνα, 47-57
ΤΣΟΥΤΣΙΝΟΣ Γ., 1967, Ο έντιμος θάνατος της Αμβρακίας. Το τείχος, το
Ασκληπιείο, το Πύρειο, και η ακρόπολη της Αμβρακίας, Ηπειρωτική
Εστία 188, 479-496

AMBRASEYS N., 2009, Earthquakes in the Mediterranean and Middle East. A

Multidisciplinary Study of Seismicity up to 1900, London
BURNIE D., 1995, Wild Flowers of the Mediterranean, London – New York
DAVIDSON A., 1950, Edward Lear: Landscape Painter and Nonsense Poet,
London
FOWLER R. (Ed.), 1984, Edward Lear: The Cretan Journal, Athens – Dedham

22
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

GANSE R.A. & NELSON J.B., 1981, Catalog of significant earthquakes 2000 B.C. -
1979 including quantitative casualties and damage, Boulder, Colorado
HOFER PH., 1967, Edward Lear as a Landscape Draughtsman, Cambridge MA
HUGHES T.S., 1820, Travels in Sicily Greece and Albania, I-II, London
HUGHES T.S., 1830, Travels in Greece and Albania, I-II, London
HYMAN S., 1988, Edward Lear in the Levant: Travels in Albania, Greece and
Turkey in Europe 1848-1849, London
JAMES P. & READE B., 1958, Edward Lear 1812-1888. An Exhibition of Oil
Paintings, Water-colours and Drawings, Books and Prints, Manu-
scripts, Photographs and Records, [London]
LEAKE W.M., 1835, Travels in northern Greece, I-IV, London
LEAR E., 1851, Journals of a landscape painter in Albania, &c., London
LEAR E., 1852, Journals of a landscape painter in Albania, Illyria, &c., London
LEAR E., 1965, Edward Lear in Greece: Journals of a Landscape Painter in
Greece and Albania, London
LEAR E., 1988, Journals of a landscape painter in Greece and Albania, London
LEHMANN J., 1977, Edward Lear and his world, London
NOAKES V., 1968, Edward Lear: The Life of a Wanderer, London
NOAKES V. (Ed.), 1990, Edward Lear. Selected Letters, Oxford – New York
NOAKES V., 1991, The Painter Edward Lear, London
NOAKES V., 2006, Edward Lear: The Life of a Wanderer, (revised edition)
London
SHERRARD PH. (Ed.), 1988, Edward Lear: The Corfu Years. A chronicle pre-
sented through his letters and journals, Athens – Dedham
STEVENS A., 2012, Edward Lear, ο «βρομο-τοπιογράφος» της τοπογραφι-
κής ποίησης: μια ψυχολογική αποτίμηση, στο: Γ.Μ. ΠΑΝΣΕΛΗΝΑ &
A. PEL (Επιμ.), Ο Edward Lear & τα Ιόνια Νησιά, Αθήνα, 29-45
STORK M., 2005, Κρανιώτικη Βιβλιογραφία, Ηπειρωτών Κοινόν 1, 183-208
TSIGAKOU F.-M., 1977, Edward Lear in Greece, London (Thesis for M.Phil.)
WALTON F.R. & HOFER PH., 1971, Edward Lear in Greece. A Loan Exhibi-
tion from the Gennadius Library, Athens, [Meriden, Conn.]
WARK R.R., 1962, Drawings by Edward Lear, [San Marino, California]

23
 Ν
ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΕΣ

ΕΙΚΟΝΑ 1: Ο Edward
E Lear. Φωττογραφία του 18666
(NOAKES 1991, 2)

24
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 2: Ο Edward Lear. ΕΙΚΟΝΑ 3: Ο George Ferguson

Αυτοπροσωπογραφία του 1849 Bowen (1821-1899).
(ΗΥΜΑΝ 1988, 2) Φωτογραφία του 1868

ΕΙΚΟΝΑ 4: Ο Franklin Lushington ΕΙΚΟΝΑ 5: Ο Γεώργιος Κόκαλης.

(1823-1901). Προσωπογραφία Φωτογραφία του 1881
του 1840 περ. (LEHMANN 1977, 32)
(LEHMANN 1977, 27)

25
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 6: Η κούλια στη Σκάλα του Λούρου.

Λεπτομέρεια σχεδίου του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.727)

ΕΙΚΟΝΑ 7: Στις πηγές της Σκάλας του Λούρου.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.727)

26
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 8: Το στεφάνι του Ηλιοβουνίου.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.728)

ΕΙΚΟΝΑ 9: Το κάστρο των Ρωγών.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.729)

27
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 10: Η πεδιάδα της Λάμαρης.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.730)

ΕΙΚΟΝΑ 11: Η πεδιάδα της Λάμαρης και το Ηλιοβούνι

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

28
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 12: Η γέφυρα Καλογήρου. 29 Μαΐου 1913

(Φωτογραφία Fred Boissonnas)

ΕΙΚΟΝΑ 13: Η γέφυρα Καλογήρου το 1930 περ.

(Φωτογραφία Jack Moore)

29
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 14: Στη θέση της γέφυρας της Πάσαινας

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

ΕΙΚΟΝΑ 15 και 16: Η ανατολική (αριστερά) και δυτική (δεξιά) βάση

της λίθινης γέφυρας της Πάσαινας
(Φωτογραφίες Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

30
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 17: Στη γέφυρα της Πάσαινας.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.734)

ΕΙΚΟΝΑ 18: Το μονότοξο γεφύρι της Πάσαινας.

Λεπτομέρεια σχεδίου του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.734)

31
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 19: Στη γέφυρα της Πάσαινας.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.735)

ΕΙΚΟΝΑ 20: Στη γέφυρα της Πάσαινας

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

32
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 21: Η λίμνη Ζηρού από τα ανατολικά.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.736)

ΕΙΚΟΝΑ 22: Η λίμνη Ζηρού από τα ανατολικά

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

33
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 23: Η λίμνη Ζηρού από τα δυτικά.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.737)

ΕΙΚΟΝΑ 24: Η λίμνη Ζηρού από τα δυτικά

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

34
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 25: Η οροσειρά της Ποδογόρας.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.738)

ΕΙΚΟΝΑ 26: Η οροσειρά της Ποδογόρας

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

35
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 27: Κρανιά.

Σχέδιο του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.739)

ΕΙΚΟΝΑ 28: Η εκκλησία και το σχολείο της Κρανιάς

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

36
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 29: Επιγραφή στο ανώφλι της βόρειας εισόδου

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

ΕΙΚΟΝΑ 30: Επιγραφή στο πάνω βόρειο άκρο του ανατολικού τοίχου
(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

ΕΙΚΟΝΑ 31: Βόρεια όψη ναού Αγίου Δημητρίου. Αναπαράσταση αρχικής μορφής
(ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ 2005, 142)

37
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 32: Ναός Αγίου Δημητρίου Κρανιάς

Λεπτομέρεια σχεδίου του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.739)

ΕΙΚΟΝΑ 33: Ναός Αγίου Δημητρίου Κρανιάς

(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

38
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 35: Η βορειοανατολική

άκρη του χαγιατιού
(Φωτ. Στ.Β. Μαμαλούκου, 2004)
ΕΙΚΟΝΑ 34: Η βορειοανατολική άκρη
του χαγιατιού. Λεπτομέρεια
σχεδίου του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.739)

ΕΙΚΟΝΑ 36: Το πεζούλι του χαγιατιού.

Σημειώνεται η παλαιά είσοδος
(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

39
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 37: Ο νερόλακκος της Κρανιάς.

Λεπτομέρεια σχεδίου του E. Lear
(Houghton Library, MS Typ 55.26.739)

ΕΙΚΟΝΑ 38: Η Λούτσα της Κρανιάς.

Αναπαράσταση της μέχρι το 1960
μορφής της
(Σχέδιο Β.Κ. Κωνσταντή, 2012)

40
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 39: Ο ναός της Παναγίας Λαμπόβου στον Άσσο.

Όψη από τα δυτικά
(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

ΕΙΚΟΝΑ 40: Ο ναός της Παναγίας Λαμπόβου στον Άσσο.

Όψη από τα νοτιοανατολικά
(Φωτογραφία Ν.Δ. Καράμπελα, Μάιος 2012)

41
 ΝΙΚΟΣ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 41: Κάτοψη του ναού της Παναγίας Λαμπόβου στον Άσσο
(Σχέδιο Στ.Β. Μαμαλούκου, Αύγουστος 1994)

ΕΙΚΟΝΑ 42: Πιθανή κάτοψη του παλαιού ναού

του Αγίου Δημητρίου Κρανιάς
(Σχέδιο Κώστα Χρ. Ζήκα, Ιούλιος 2012)

42
 Ο EDWARD LEAR ΣΤΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 43: Πιθανή ανατολική όψη του παλαιού ναού

του Αγίου Δημητρίου Κρανιάς
(Σχέδιο Κώστα Χρ. Ζήκα, Ιούλιος 2012)

ΕΙΚΟΝΑ 44: Πιθανή βόρεια όψη του παλαιού ναού

του Αγίου Δημητρίου Κρανιάς
(Σχέδιο Κώστα Χρ. Ζήκα, Ιούλιος 2012)

43