marife, y l. 8, say . 1, bahar 2008, s.

63-76

SOSYOLOJ N N “D N” PROBLEM

Mustafa TEK N

ÖZET
Geçmi#ten bu yana din sosyolojisinde tart # lan en önemli problemlerden bi-
risi, hiç #üphesiz dinin ele al n # biçimidir. Bu, Bat dünyas nda kendi kültürel ve top-
lumsal ko#ullar içinde tart # lm #t r. Bu ba1lamda, daha çok dinin özü ve i#levi üze-
rinde yo1unla# lm #t r. Bu makalede biz, sosyolojinin ortaya ç kt 1 co1rafya olarak
Bat ’da dinin sosyolojik tan mlar ndan yola ç kan bir tart #ma yapmakta; elde etti1i-
miz baz sonuçlar Türkiye’de sosyolojik olarak yap lan din tan mlar üzerinde dene-
mekteyiz.
Anahtar Kelimeler: Sosyoloji, Din, Din Sosyolojisi, Bilim, Kutsal

THE PROBLEM OF RELIGION IN SOCIOLOGY

Undoubtedly, one of the most important problems is religion and definition
of religion in Sociology of religion from past to the present. This problem was dis-
cussed in the context of their cultural and social conditions in the Western world.
In this context, we can mention that there were debates on essence of religion and
its functions. In this article, we try to discuss sociological definitions of religion in
the west in which sociology appeared as a science. Than, we will examine results
that we got whether it is true in Turkey.
Key words: Sociology, Religion, Sociology of Religion, Science, Sacred

Bugün gelinen noktada, gerek sosyolojinin gerekse din sosyolojisinin en

temel sorunsallarOndan birini “din” oluPturmaktadOr. Bu, modern ve seküler bir
içeriSe sahip olan sosyolojinin genel karakteriyle ilgili olduSu kadar, modern za-
manlarda din hakkOndaki teorilerle de yakOndan baSlantOlOdOr. Nitekim Gilles
Kepel’in çaSdaP dünyada dinin farklO formlarda yeniden tezahür biçimlerini ince-
leyen “TanrO’nOn ntikamO” ile “Allah’On BatOsOnda” isimli eserleri; Olivier Roy’un
slam özelinde konuya daha çaSdaP geliPmeler OPOSOnda yaklaPOmlarO gündeme

Bu makale, 23-24 Haziran 2005 tarihinde Konya’da yapOlan II. Din Sosyolojisi ToplantOsO ve Din
Sosyolojisinin Teorik/Metodolojik SorunlarO Sempozyumu’nda aynO isimle sunulan bildirinin göz-
den geçirilmiP ve geliPtirilmiP Peklidir.
Yrd. Doç. Dr.,Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi lahiyat Fakültesi. mtekin7@hotmail.com
64 Mustafa Tekin

getiren “KüresellePen slam” adlO kitabO bu baSlamda zikredilebilir1 Yine Türki-

ye’de özellikle 1980 sonrasO en önemli sosyolojik çalOPmalarOn “din” üzerinde
odaklandOSO rahatlOkla görülebilecektir.2
Biz bu makalede, “din”in geçmiPten bu yana sosyolojik çalOPmalarda ele
alOnOP biçimindeki sorunlara genel hatlarOyla iParet etmek istiyoruz. Bu baSlamda,
temel problemimiz, dinin kendi gerçekliSi, tanOmO ve arkaplanOnOn dikkate alOn-
madan tek bir kalOpsal tanOm içine hapsedilmesidir. Neticede böyle eksik\yanlOP
bir din tanOmO üzerine inPa edilecek olan sosyolojik açOklamalar ve teorilerin ne
derece saSlOklO olduSu bir sorun olarak ortaya çOkmaktadOr. Biz makale boyunca,
belli bir dönem üzerine yoSunlaPmaktan ziyade, tarih içinde gel-gitler yaparak
problem odaklO bir tartOPma yapmaya çalOPacaSOz.
ÇaSdaP dünyada yaPanan din baSlamOndaki geliPmelerin en önemli özelliSi,
bazO modern din teorilerinin yanlOPlanmasO idi. Bu teorilere göre, din ile
akOl/bilimin tezat konsepti içerisinde ele alOnmasOnOn bir sonucu olarak ve ilerleme
ideolojisinin de öngörülerine uygun biçimde dinin giderek önemini kaybedeceSi,
hatta akOl/bilimin kePfettiSi alanlarOn artmasO oranOnda dinin kaybolacaSO iddialarO
ortaya atOlmOPtO. Böylece din, ya batOl itikatlarOn bir ürünü olarak görülmüP ya da
bir baPka fenomene indirgenerek anlaPOlma durumunda kalmOPtOr. Nitekim
Nisbet’e göre, “Lucretius’dan Russell’a kadar elePtirel rasyonalist geleneSi belirle-
yen dinin tabiatO ve kaynaSOna dair herhangi bir görüP varsa, bu, tüm dinlerin
aklOn askOya alOnmasOndan, bilim ve hakiki bilginin yokluSundan kOsaca batOl
inançtan meydana gelmesindendir. Burada bu görüP, 18. YüzyOl Fransa aydOnlan-
masOndan daha fazla etkili ve parlak bir Pekilde Avrupa Tarihi’nde ifade edilir.
Voltaire’in “Dictionary”, Helvetius’un “Treatise on Man”, La Mettrie’nin “Man a
Machine”, Condorcet’in “Outline of an Historical View of the Progress of the
Human Mind” ve Holbach’On “System of Nature” gibi bu tür eserlerde dinin –
özellikle en çok HOristiyanlOSOn- yalnOzca cahillik ve irrasyonelliSi gerektiren bir
batOl inançlar yOSOnO olduSu kanaati açOktOr.”3 Modern dünyanOn geliPimiyle son
derece yakOndan ilintili olan bu durum, dine yaklaPOmlarO da belirlemiPtir. Bu baS-
lamda modern sanayi toplumu, dine karPO bir çePit “kurtarOlmOP bölge” denebile-
cek, merkezde “yer alan” bir sektör geliPtirmiPtir.4 19. yüzyOlO iPgal eden

1
Bkz. Gilles Kepel, Tanr ’n n Fntikam -Din Dünyay Yeniden Fethediyor, Çev. Selma KOrmOz, st., letiPim
Yay., 1992; Gilles Kepel, Allah’ n Bat s nda, Çev. IPOk Ergüden, st., Metis Yay., 1995; Oliver Roy,
Küreselle en Fslam, Çev. Haldun BayrO, st., Metis Yay., 2003.
2
Mesela bkz. Nilüfer Göle, Fslam’ n Yeni Kamusal Yüzleri, st., Metis Yay., 2000; Nilüfer Göle, Fslam ve
Modernlik Üzerine Melez Desenler, st., Metis Yay., 2000; Der. F. Keyman, M. Mutman, M.
YeSenoSlu, Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark, 2. BaskO, st., 1999. Bu konuda gerek akademi
çevrelerinde gerekse sivil alanda sosyolojik çalOPmalarda “din” odaklO çalOPmalara olan yönelimlerde
ciddi bir artOP söz konusudur.
3
Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, 4. Edition, London, Heinemann Educational Books. Ltd.,
s. 222-223.
4
Peter L. Berger, Kutsal emsiye- Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurlar , Çev. Ali CoPkun, 2. baskO,
st., RaSbet Yay., 2000, s. 198.
 Sosyolojinin “Din” Problemi 65

konjonktürel geliPim PemalarO din araPtOrmalarOna uygulandOSOnda, talihsiz bir

Pekilde, din ile ilgili bütün sorunlarOn, dinin evrim ya da tarihteki yeri sorununa
indirgenmesi sonucunu doSurmuPtur.5 Böylece dinin kendi baPOna bir gerçekliSi
bulunduSu fikri ihmal edilmiPtir. Zaten sosyolojinin “din” problemlerinden en
önemlisi bu noktada ortaya çOkmaktadOr denilebilir. Dinin bu yeni konumlandOr-
ma biçimi, maalesef dini bir bütün olarak görme imkanlarOnO zayOflattOSOndan,
onu gerçek boyutlarOndan daha küçük gösterdiSinden, bu konumlandOrma biçimi
üzerine inPa edilecek din sosyolojisi de projeksiyon açOsOndan çok zayOf olacaktOr.
DiSer yandan din-bilim/akOl dualizmi içerisinde, dinin gerçekdOPO ve ütopya
olduSu söylemleri de, onun kendi varlOSOnOn dOPOnda konumlandOrOlmasOnO ileri
derecelere götürmüPtür. Meselâ, gerçekliSin zOddO olarak kullanOlan idealizm kav-
ramOna irca edilen din, nispeten gerçekdOPO bir alana hapsedilmek istenmektedir.6
Bu anlamda benzer bir yaklaPOm, rasyonel-irrasyonel ayrOmOnda, dinin irrasyonel
alan içerisinde tanOmlanmasO; dolayOsOyla akOl ile din arasOnda bir mesafe varmOP
gibi algOlanmasOdOr.
Yine tarihi süreç içerisinde çePitli manevi meselelerin kiPisel alana indiril-
mesiyle din, ekseriyetle kiPisel bir ilgi haline gelmektedir. Bilhassa HOristiyanlOSOn
Protestan yorumuyla dinin gitgide bireysel ve Pahsi bir mesele olduSu görülmek-
tedir ki, Wilson, tahlillerinin sonucunda, ‘din kiPisel bir tercih meselesi mi’ diye
soru yöneltmektedir.7 OsmanlO’nOn son dönemlerinde de benzer bir durumu göz-
lemleyebilmekteyiz. Meselâ, Jön Türkler arasOnda bilim büyük bir prestije sahiptir
ve bundan daha önemlisi, bilim dine karPO ve dinin yerini alabilecek, din kadar
bütünsel ve açOklayOcO bir alternatif paradigma olarak görülmektedir.8
Bu dikotominin genelde sosyal bilimlere, özelde ise sosyolojiye yansOmasO;
sosyolojinin bir açOklama biçimi olarak dinin karPOsOnda konumlandOrOlmaya çalO-
POlmasO olmuPtur. Robertson’un deyiPiyle, “buradaki iddia dünyanOn sosyolojik ve
dinsel yorumlarOnOn çoSunlukla rakip yorumlar olduSudur. Her ikisi de toplumsal
yaPamOn temel ve özsel niteliklerini kendi terimleriyle aramaya çalOPOrlar.”9
Vrijhof’a göre ise, “…yine bütünüyle modern din sosyolojisi, temelde din ve top-
lum arasOnda bir dikotomiye (ikileme) tutulmuPtur.”10 Tam da bu nokta, din sos-
yolojisi açOsOndan sorunlu ve tartOPmalO bir alana tekabül etmektedir. Çünkü sos-
yoloji, kendi özgül aSOrlOSOnO de aParak dini açOklama gibi bir görev üstlenmiPtir.

5
Winston Davis, “Din Sosyolojisi”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine Giri , Der. ve
Çev. Ali CoPkun, st., z Yay., 2005, s. 93.
6
Lord Northbourne, Modern Dünyada Din, Çev. %ehabeddin YalçOn, st., nsan Yay., 1995, s. 80.
7
B.R. Wilson, “Religion in Secular Society”, Sociology of Religion- Selected Readings, Ed. Roland
Robertson, 4. Edition, England, Penguin Books Ltd., 1976, s. 158.
8
Aynur lyasoSlu, “Türkiye’de Sosyolojinin GeliPmesi ve Sosyoloji AraPtOrmalarO”, C.D.T.A., c. 8, st.,
letiPim Yay., 1983, s. 2165-2166.
9
Roland Robertson, “Din Sosyolojisinin GeliPimi”, Çev. Abdullah TopçuoSlu, Din Sosyolojisi, s. 232.
10
P. Hendrik Vrijhof, “Din Sosyolojisi Nedir”, Çev. M. Emin KöktaP, D.E.Ü. Flahiyat Fak. Dergisi, S. 4,
zmir, 1987, s. 512.
66 Mustafa Tekin

Bunun bir sonucu olarak, kendisini tanOmO ve açOklamasO dikkate alOnmadan din,
açOklanmaya çalOPOlmOP ve “indirgemeci” tahlillere tabi tutulmuPtur. “Bundan
dolayO sosyologlar dini saikleri, toplumsal düzeydeki kifayetsizliklere ve psikolojik
düzeydeki olgunlaPmamOPlOSa baSlama eSilimi içinde olmuPlardOr.”11 Bu baSlamda
“bir dinin özünün, onu ayakta tutan tabakanOn toplumsal durumunun basit bir
iPlevi olduSu ya da o tabakanOn ideolojisini temsil ettiSi, ya da o tabakanOn maddi
ya da manevi çOkar konumunu ‘yansOttOSO”12 gibi tezler ortaya çOkmOPtOr.
Dine bu olumsuz yaklaPOmlarda, Püphesiz BatO tarihinin çok önemli bir be-
lirleyiciliSi söz konusudur. Kiliseye karPO geliPtirilen mücadelede din, elePtirel yak-
laPOmOn ilk elden nesnesi haline gelmiPtir ki, bu BatO tarihi içerisinde gayet doSal
bir durumdur. Giddens’On deyiPiyle, “sosyolojinin geliPmesini ve onun zamanO-
mOzdaki ilgi alanlarOnO, modern dünyayO meydana getirmiP olan deSiPmeler baS-
lamOnda kavramak zorunludur.”13 Burada fark edilmesi gereken en önemli sorun-
lardan biri, sosyolojinin de bu süreçte tarihsel olarak içerdiSi dinle olumsuz iliPki-
sidir. Bu baSlamda sosyolojinin, 19. yüzyOlOn sonundaki Fransa’da genellikle sos-
yalizmle ePanlamlO sayOldOSO ve bu yüzden burjuva kültürüyle deSerlerine, dine,
aileye ve barOP içinde toplumsal deSiPime düPman olarak görüldüSü bilinmekte-
dir.14
Türkiye’de de benzer yaklaPOmlarOn söz konusu olduSu söylenebilir. Nite-
kim “Türkiye’deki sosyal bilimler dini, toplumsal açOdan yok saymak, düPünsel
açOdan ise sosyolojik düPünce ile hOzlO bir biçimde ikame etmek yoluna gitmiPler-
dir.”15 Bu çerçevede Türkiye’de müsbet bilimin, sosyal bilimlerin “nas”cO unsuru-
nun geliPtiSini gözlemleyebilmekteyiz.16 Böylece pratikte sosyolojinin dini de
açOklayabileceSi, “sosyolojik hakikat”in “dini hakikatler”in yerine geçti-
Si/geçebileceSi bir durum ortaya çOkmOPtOr ki, bu, sosyolojinin ya da din sosyoloji-
sinin “teolojik” bir nitelik kazanmasO anlamOna gelmektedir.
Burada din sosyolojisi açOsOndan iki problemin kendisini gösterdiSini söy-
lemek mümkündür. lki, din sosyolojisinin teoloji ile iliPkisi. kincisi, dinin dOParO-
dan tanOmlamaya maruz bOrakOlarak, son tahlilde onun özü ve kaynaSOnO arama
giriPimlerinin ortaya çOkmasO. Öncelikle belirtilmelidir ki, “normalde –normalden
kastOm, BatO’daki evriminde- teolojiyi sosyoloji izlemiPtir. Sosyoloji ya da daha
özgül olarak din sosyolojisi, kOsmen teolojiye bir tepki olarak geliPmiP, kOsmen de

11
Ken Wilber, Transandantal Sosyoloji, Çev. Cemil Polat, st., nsan Yay., 1995, s. 8.
12
Max Weber, Sosyoloji Yaz lar , Çev. Taha Parla, 3. baskO, st., Hürriyet VakfO Yay., 1993, s. 229.
13
Anthony Giddens, Sosyoloji-Ele tirel Bir Yakla m, Çev. M. Ruhi Esengün- smail ÖSretir, 3. baskO,
st., Birey Yay., 1994, s. 14.
14
Alan Swingewood, Sosyolojik Dü üncenin K sa Tarihi, Çev. Osman AkOnhay, Ank., Bilim ve Sanat
Yay., 1998, s. 124.
15
Nuray Mert, “Türkiye’de Sosyal Bilimlerin Dine BakOPO”, Sosyal Bilimleri Yeniden Dü ünmek-Yeni Bir
Kavray a Do)ru, st., Metis Yay., 1998, s. 202.
16
%erif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler, 4. baskO, st., letiPim Yay., 1997, s. 136-136.
 Sosyolojinin “Din” Problemi 67

bizzat baSrOndan çOktOSO teolojiyi tamamlamOPtOr.”17 Bu baSlamda pratikte din

sosyolojisinin, teolojiye daha tepkisel ve mesafeli durduSu ve hatta sosyolojinin
temel iddialarOnOn tam tersine, teolojinin yerine geçmeye çalOPtOSO söylenebilir.
Buna göre, din sosyolojisinin teolojiye karPO iki farklO tutum geliPtirdiSi gözlem-
lenmektedir. lki, din sosyolojisi ile teoloji arasOndaki iliPkinin kopartOldOSO tavOr.
kincisi ise, din sosyolojisinin, teolojinin genel çerçevesini ve tanOmOnO dikkate
almadan teolojik bir hüviyete bürünmesi tavrO.
AslOnda “bu bilimsel perspektiflerden din meselesine yaklaPOm giriPimleri,
sorunlarOn normatif ilahiyatla baSlantOlarOnO da sürekli gündeme getirdiSinden,
dinin bilimsel incelenmesinde teorik çerçeve ve yöntem konusu, din bilimleri için
daima temel bir sorunsal olarak kendini gösterdi.”18 Bu açOdan din sosyolojisinin
teoloji ile kuracaSO iliPki ve iletiPim çok önemlidir. Tam da bu noktada, teolojik
yaklaPOm ile teolojiden yararlanma arasOndaki farkOn çok iyi kavranmasO gerek-
mektedir. Bir toplumun bilimsel anlamda tahlil edilebilmesi; vasOflanmasO ve ar-
dOndan açOklanabilmesi için toplumsal reflekslerin ardOnda yatan teolojinin iyi
bilinmesi çok önem taPOmaktadOr. Çünkü sosyal kurumlardan deSiPime kadar bir
dizi sosyolojik olgunun yönü, aldOSO formlarOn açOklanmasOnda teoloji, ciddi bir
arkaplan oluPturmaktadOr. Bu açOdan din sosyolojisi konjonktürel olarak teoloji-
nin alanOna ikame olmak yerine, yaptOSO tahlillerde teolojiden yararlanmalOdOr.
Buradaki bir diSer sorun da, din sosyolojisinin, bir dinin teolojisini merkeze ala-
rak, onun kavramlarO ve PablonlarOyla bütün dinleri açOklama yoluna gitmesidir.
AslOnda din sosyolojisinin herhangi bir dinin kaynaSO ve teolojisine yönelik açOk-
lama yapmaya çalOPmasO, doSru bir yaklaPOm olmasa gerektir. Din sosyolojisi,
kaynaSO ne olursa olsun, nasOl bir teolojiye sahip bulunursa bulunsun, dine, onun
kendisini ifade ettiSi, tanOmladOSO çerçevede bir yaklaPOm göstererek araPtOrmada
bulunmalOdOr.
Bu zamana kadar, “dinlerin doSaüstü mutlak realiteyle ilgili iddialarO önce-
likle çaSdaP dindOPO bakOP açOlarO tarafOndan ele alOnOp sorgulanmaya baPlandO. Di-
nin özü ve kaynaSOnOn ne olduSuyla ilgili ortaya konan antropolojik, psikolojik,
sosyolojik ve felsefi ayrOPtOrmalar, dinlerin özünde, insandan ontolojik olarak
farklO aPkOn bir varlOkla herhangi türden bir iliPkinin yer almadOSOnO göstermeye
çalOPOrlar.”19 Bu, açOkça bazO dinlerin çerçevesine bir müdahaledir. Bu tür yaklaPOm-
lar daha çok dinin kaynaSOnOn toplum olduSu gibi salt fonksiyonel, indirgemeci,
konjonktürel ve ideolojik bir mahiyet taPOmaktadOr. Din çok farklO boyutlardan
tanOmlamaya tabi tutularak bütünlüSü görmezden gelinmektedir. Meselâ, dinin

17
Adnan EkPigil, “Felsefe Tarihi ve Dine BakOPta Ussal Kurgulama”, Sosyal Bilimleri Yeniden Dü ünmek-
Yeni Bir Kavray a Do)ru, s. 130.
18
Ünver Günay, “Din Bilimlerinin Teorik ve Metodolojik SorunlarO”, Bilimname, YOl: 1, S. 1, Kayseri,
2003, s. 120.
19
Abdüllatif Tüzer, “Kutsal’On Tecrübesi ve Dini ÇoSulculuk”, Dü ünen Siyaset, S. 12, Ankara, 2000, s.
32.
68 Mustafa Tekin

felsefi, psikolojik, teolojik, ahlâki ve sosyolojik tanOmlarO birbirinden farklO olduSu

gibi, sözgelimi, sosyolojik tanOmlar bile birbirinden farklOdOr. Meselâ, a) din halkOn
afyonudur. b) Din deSerlerin muhafazasOdOr. (Ferguson) c) din, bütünüyle tatmin
edici bir hayata yönelik ortak bir arayOPtOr gibi sosyolojik tanOmlara baktOSOmOz
zaman, dinin tanOmO ile ilgili problemlerin Punlar olduSunu görmekteyiz: Belirsiz-
lik, darlOk, kompartOmanlara ayOrma ve önyargO.20 Burada özellikle üzerinde duru-
lan husus, kompartOmanlara ayOrmadOr. KompartOmanlara ayOrma, dini, bePeri
hayatOn yalnOzca tek, hususi bir yönüyle açOklayOcO tanOmlar için kullanOlmaktadOr
ki bu, dini, hayatOn bir yönüne indirgeme ve onun bePeri tecrübesinin bütünle
olan iliPkisini görmeme anlamOna gelmektedir.21
kinci husus ise, dine iPlevsel ve pragmatist yaklaPOmlardOr. Burada “top-
lumsal iliPki ve davranOPlarOn sOnOrlarO ve özellikleri hakkOnda ileri sürülen düPünce-
ler OPOSOnda din denen fenomeni toplum ile basit bir salt fonksiyon iliPkisi içinde
ele alamayacaSOmOzO bilmekte yarar vardOr. Çünkü din, pozitivist varsayOmOn ak-
sine, yalnOz zamana baSlO bir fenomen olmayOp, aynO zamanda insanOn ebedi pla-
nOna da uygundur. O, tarihi materyalizmin ileri sürdüSü görüPün aksine, belli bir
toplumsal yapO ve ekonomik düzenle kaim deSildir.”22 DiSer yandan dinin salt
toplumsal yarar açOsOndan düPünülerek din sosyolojisi ve genel anlamda din bilim-
leri araPtOrmalarOna baPlamak verimli sonuçlar ortaya çOkarmayacaktOr. Ancak
maalesef genel anlamda dine bir yarar açOsOndan bakOldOSOnO gözlemleyebilmekte-
yiz.23 Bu baSlamda din sosyolojisinin kimi politik çOkarlar ve siyasal yararlar açO-
sOndan, dinin bir boyutunu öne çOkaran söylemlerle sOnOrlandOrOlan bir alan içerisi-
ne hapsedilmesi, araPtOrmalarO verimsiz ve sonuçsuz kOlacaktOr.
AslOnda buraya kadar dile getirilen sorunlar, bir Pekilde yukarOda da belirtil-
diSi üzere, dinin BatO merkezli Pablonlara uygun tanOmlanmasO gibi din sosyoloji-
sinin yaPadOSO problemleri ima etmektedir. Bu baSlamda deSinilmesi gereken
problemlerden biri, tarihin lineer düzlemde okunmasOna paralel olarak ortaya
çOkan ilerleme ideolojisidir. “Bir normatif kavram ötesindeki boyutlarOyla ele alOn-
dOSOnda görülür ki, ilerleme fikri bir disiplin olarak sosyolojinin oluPumunda temel
rol oynamOPtOr, hala da onun ve sosyolojiyle baSlantOlO diSer sosyal ve kültürel
bilimlerin ana sorunlarOnO ve bakOP açOlarOnO derinden biçimlendirmeyi sürdürmek-
tedir.”24 Evrimci düPüncenin sosyal bilimlere ve özelde sosyolojiye yansOmasOyla

20
James L. Cox, Kutsal Ffade Etmek-Din Fenomenolojisine Giri , Çev. Fuat AydOn, st., z Yay., 2004, ss.
17-26.
21
James L. Cox, Kutsal Ffade Etmek-Din Fenomenolojisine Giri , s. 26.
22
Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giri , Çev. Battal nandO, Ank., A.Ü. .F. Yay., 1987, s. 37.
23
Bkz. Takiyettin MengüPoSlu, Felsefeye Giri , 4. baskO, st., Remzi Kitabevi, 1988, s. 293.
24
Kenneth Bock, “ lerleme, GeliPme ve Evrim KuramlarO”, Çev. AydOn USur, Sosyolojik Çözümlemenin
Tarihi, Ed. Tom Bottomore-Robert Nisbet, Ank., Ayraç Yay., 1997, s. 52; bkz. T. B. Bottomore, Top-
lumbilim, Çev. Ünsal Oskay, 2. baskO, st., Beta Yay., 1984, s. 250
 Sosyolojinin “Din” Problemi 69

da ilintili olan bu düPüncenin25, “din”, “geri” ve “ilkel”arasOnda kurduSu özdePlik

ve bunun sonucu oluPan imaj, hala sosyolojik araPtOrmalarda kendisini gösteren
bir sorundur.26 Tam da bu noktada, modern ilerleme fikrinin nüvelerinin, Katolik
Avrupa’nOn Rönesans kültüründe gizli olduSu gerçeSi27, ilerlemenin BatO merkezli
ve yerel bir kültüre özel olduSunu göstermektedir.
KaldO ki ilerlemenin göreli bir kavram olduSu da ifade edilmelidir. “ilerle-
meci ya da baPka bir Pey olarak adlandOrOlan belli bir eSilimin nasOl algOlandOSO,
aslOnda bunlarO algOlayanOn bakOP açOsOna baSlOdOr. ESer ilerlemenin ölçüleri refah
artOPO ve yaPam süresince eriPilebilen çePitli duygu deneyimleri ise, yanOt belli ola-
caktOr; ama eSer o üstün ölçü –ki bu ilerlemeden çok deSerin ölçüsüdür- insanOn
TanrO’ya yakOnlOSO ise, cevap baPka olacaktOr.”28 Daha çok kullanOlan anlamO ise,
BatO dünyasOnOn ulaPtOSO maddi refah seviyesidir.
AynO BatO merkezliliSin çePitli sosyolojik tasniflerde de kendisini gösterdi-
Sini bilmekteyiz. Meselâ; geliPmiP, geliPmekte olan ve geliPmemiP ülkeler Peklin-
deki bir tasnifin, din sosyolojisi çalOPmalarOnda hala kullanOlOyor olmasO buna bir
örnektir. Daha çok siyasal, ekonomik çOkarlar için geliPtirilen bu tasniflerin objek-
tif olduSu herhalde söylenemez ve daha çok önyargOlardan besleniyor görünmek-
tedir. AslOnda bu ve benzer birçok deSer belirten etiketleme, din sosyolojisinin
bilimselliSini tehdit etmektedir. Nitekim “Britanya asOllO AmerikalO sosyal antro-
polog Mary Douglas, insan uSraPlarO arasOnda insan yapOsO düzeni dur durak bil-
meksizin “etiketleme” iPinin hayati bir rol oynadOSOna iParet etmiPtir; insan hayatO
için can alOcO farklOlOklarOn çoSu doSal olarak, kendiliklerinden mevcut deSildir;
bulunmalarO ve titizlikle savunulmalarO gerekir.”29 Bu da göstermektedir ki, din
sosyolojisinde dinle ilintili tasniflerin, araçsal bir hüviyet kazanmasO, çalOPmalarOn
saSlOklO sonuçlarO açOsOndan olumlu görünmemektedir.
Nitekim Göle, BatO dOPO modernlik kavramsallaPtOrmasOnO tartOPtOSO yazOsOn-
da, bu soruna modernlik özelinde iParet etmektedir. Ona göre, “Müslüman bir
ülkedeki modernlePme çabalarO, BatO deneyimi ve kültürünün kurallarO tarafOndan
tanOmlanan bir “medeniyet” meselesi haline gelmektedir. Rönesans’tan itibaren,
AydOnlanma, sanayilePme ve bilgi çaSOna kadar BatO tarihi bir kez yeniliSin alanO
ve modernliSin referansO haline geldikten sonra, BatO-dOPO deneyimler artOk “tarih”
yapamamakta, bunun yerine özel bir isim dahi alamayan (BatO-dOPO) artakalanlar
olarak tanOmlanmaktadOr.”30 Hatta daha idiografik eSilimli tarihçiler ise, ciddi

25
DoSan Ergun, “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Sosyoloji ve GeliPmesi”, c. 8, C.D.T.A., st.,
letiPim Yay., 1983, s. 216.
26
Bkz. B. Malinowski, Büyü, Bilim ve Din, Çev. Saadet Özkal, 2. baskO, st., KabalcO Yay., 2000, s. 14-15.
27
Christopher Dawson, Flerleme ve Din, Çev. Yusuf Kaplan-Aylin DoSan, st., AçOlOmkitap Yay., 2003,
s. 169.
28
Lord Northbourne, Flerlemeye Farkl Bir Bak , Çev. Deniz Özer, st., nsan Yay., 1989, s. 103.
29
Zygmunt Bauman, Sosyolojik Dü ünmek, Çev. Abdullah YOldOz, st., AyrOntO Yay., 1998, s. 68.
30
Nilüfer Göle, Fslam ve Modernlik Üzerine Melez Desenler, s. 65-66.
70 Mustafa Tekin

ciddi “Afrika’nOn tarihi var mO?” diye tartOPmaktaydOlar. Ancak yakOn zamanlarda
kimi sosyal bilimcilerin geliPtirdikleri genellemelerin batO dOPO bölgeler için de ge-
çerli olup olmadOSOnO tartOPmaya baPlamalarO31 olumlu bir geliPme olarak kayde-
dilmelidir.
Din sosyolojisinin “din” baSlamOnda batO merkezli PablonlarOndan birisi de,
kutsal-profan ayrOPmasOdOr. Öncelikle “kutsal ve kutsaldOPO kavramlarO yalnOzca
birbirleriyle olan iliPkilerine göre tanOmlanabilen dikotomik kavramlardOr.”32
Nisbet’e göre, sosyolojideki zOtlOklardan birisi de kutsal deSerlerin faydacO, uygu-
lamacO ve hazcO öteki deSerlerle yer deSiPtirme süreci olmasOdOr ki33, burada “insan
kendini kendi yapmaktadOr ve kendini tam anlamOyla, ancak dünyayO ve kendini
kutsallOktan arOndOrdOSO ölçüde yapabilmektedir.”34 Buna göre Eliade’On deyiPiyle,
“dindOPO insan yalnOzca ÇaSdaP BatO toplumlarOnda tam anlamOyla serpilebilmiPtir.
ÇaSdaP dindOPO insan yeni bir varoluPsal konumu üstlenmektedir; kendini tarihin
öznesi ve ajanO olarak kabul etmekte ve aPkOnlOSa her türlü baPvuruyu reddetmek-
tedir.”35 Tüm bunlar, aslOnda bir paradigmanOn, bir kültürün içerisindeki spesifik
unsurlarOn görüntüleridir. Bunun bir sonucu olarak bazO sosyal bilimciler,
“…insanOn en yüce olana adanmasOyla aklOnOn kullanOlmasO geri plana itilmiP,
böylece kutsal olan adOna insanO diSer insanlarla olan iliPkilerinde normal olarak
istemeyeceSi Peylere, örneSin Piddete ve savaPa yönlendirmenin yolu bulunmuP-
tur”36 gibi yorumlar yapabilmektedirler. Her ne kadar bu ifadelerde din anlayOPlarO
açOsOndan bir gerçeklik payO bulunsa da, zikredilen niteliklerin “din”lerin genetik
yapOsOnda içerildiSini ifade eden bir genelleme yanlOP olacaktOr.
Din sosyolojisinin “din” merkezli tartOPmalarOndan birisi de din ve
sekülerlePme iliPkisi çerçevesinde ortaya çOkan dine yaklaPOm tarzOdOr. Öncelikle
dünyevilePme olgusunun modern BatO’nOn dini geleneSindeki kökleriyle ilintisini
belirtmek gerekmektedir.37 Bunun dOPOnda sekülerlePme tartOPmalarOnda ikinci
önemli nokta, klasik teorilerin dini “dar” anlamOyla ele almalarOdOr.38 Böylece din,
hangi din olduSuna bakOlmaksOzOn yeni bir tanOm ve hüviyet kazanmaktadOr. BatO
tarihi içerisinde sekülerlePme, gerçekten dinle iliPkileri açOsOndan büyük önem
taPOmaktadOr. Zira din-dünya arasOnda kurulan tezat konsepti paralelinde din
aleyhine geniPleyen dünyevilePme süreci, dinin kimi fonksiyonlarOnO da üstlenerek

31
Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri Aç n, Çev. %irin Tekeli, st., Metis Yay., 1996, s. 42
32
Walter H. Capps, “Toplum ve Din”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine Giri , s.
25.
33
Robert Nisbet, “Sosyoloji ve Din”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine Giri , s. 59-
60.
34
Mircea Eliade, Kutsal ve Dind , Çev. M. Ali KOlOçbay, Ankara, Gece Yay., 1991, s. 180.
35
Mircea Eliade, age. s. 179.
36
lhan Tekeli, “Toplum Modellerinin Önünü Açmaya nsan Modellerini TartOParak BaPlamak”, Sosyal
Bilimleri Yeniden Dü ünmek-Yeni Bir Kavray a Do)ru, s. 18
37
Peter L. Berger, age. s. 190.
38
Nuray Mert, Laiklik Tart mas na Kavramsal Bir Bak , st., BaSlam Yay., 1994, s. 32.
 Sosyolojinin “Din” Problemi 71

kendisini kutsallaPtOrmaktadOr. Böylece tersinden iPleyen bir süreç sonucu seküler

kutsallarOn sayOsO artmaktadOr. %üphesiz sekülerlePme sürecinden farklO din men-
suplarO farklO derecelerde etkilenmekle birlikte, sekülerlePmenin BatO dünyasO ile
baSlantOsOnOn daha kuvvetli olduSu bilinmektedir. Bugün gelinen noktada ise,
Gulbenkian komisyonuna göre yapOlmasO gereken en acil iP, dünyaya büyüsünü
geri vermektir.39
Buraya kadar kOsaca deSindiSimiz sorunlardan da net bir biçimde anlaPOla-
caSO üzere, din sosyolojisinin dinin tanOmOndan baPlayarak, onu konumlandOrma
biçimine kadar bir dizi sorunu hala devam etmektedir. Savunulagelen evrensellik
iddialarO ne kadar içtenlikle ifade edilirse edilsin, sosyal bilimlerin bugüne kadarki
tarihsel geliPimi içerisinde saSlanamamOPtOr.40 Bu arada kanaatimizce ihmal edilen
en önemli nokta, bir toplumdaki sosyal yapOlarOn, kavramlarOn, kurumlarOn, dini
formlarda tezahür eden olaylarOn ve reflekslerin evrensel karakterde olduSu varsa-
yOlan BatO toplumlarOna referansla açOklanmaya çalOPOlmasOdOr.
Bunun ortaya çOkardOSO en önemli sonuç, BatO dOPO toplumlarOn kendi öz-
günlükleri içinde bir din sosyolojisi yapmalarOnO güçlePtirmesidir. Böylece son
tahlilde, güç, hegemonya, ayrOcalOk kendisini göstermektedir. Burada bize, dinin
son derece yerel, spesifik ve hüviyeti deSiPmiP Pekilde sunumlanan bir alanda
sosyoloji yapmamOz teklif edilmektedir. Halbuki bu, sosyolojik düPüncenin doSa-
sOyla zOt bir durumdur. Bauman’On deyiPiyle, “sosyolojik düPünmek, denebilir ki,
kendi baPOna bir güç, sabitleme karPOtO bir güçtür. Besbelli sabitlenmiP haliyle, o
güne kadar baskOcO olan dünyayO yeniden esneklePtirir; bize dünyanOn Pimdi oldu-
Sundan farklO bir dünya olabileceSini gösterir.”41 Bilmeliyiz ki, sosyolojik düPün-
me, en azOndan herhangi bir yorumun ayrOcalOSOnO ve kusursuzluSunu garanti
edemez.42
Bizim bu tebliSde üzerinde yoSunlaPtOSOmOz temel husus, dinin kendini ta-
nOmOnOn esas alOnmadan yeniden tanOmlanmaya tabi tutulmasO, dolayOsOyla indir-
gemeci, salt bir fonksiyon aracO olarak görülmesidir. Bu noktayO önemli kOlan hu-
sus, bu tanOmlar üzerine inPa edilen bir din sosyolojisinin ne derece normatiflik-
ten uzak olduSu ve saSlOklO sonuçlar ürettiSidir.
Bu zamana deSin “sosyologlarOn dine yaklaPOm biçimlerini genel olarak Pu
gruplara ayOrabiliriz: lk gruptakiler genelde dini, ePitsizliSin gerçek boyutunu ve
nedenlerini gizlemeye yarayan bir ideoloji olarak kabul ederler. Bu tür bir yakla-
POm, dini, bilimin ve rasyonelliSin geliPmesiyle aPamalO olarak ortadan kalkacak bir
Pey olarak görme eSilimindedir. kinci yaklaPOm; inançlarOn doSruluSunu sorgula-
maksOzOn, ilgili kimselerin bakOP açOsOndan hareketle, dini fenomenleri tartOPabile-

39
Gulbenkian Komisyonu, age. s. 73.
40
Gulbenkian Komisyonu, age. s. 51.
41
Zygmunt Bauman, age. s. 25.
42
Zygmunt Bauman, age. s. 249
72 Mustafa Tekin

ceSimizi, analiz edebileceSimizi ve açOklayabileceSimizi kabul eder. Üçüncü yakla-

POm ise, dinin bir hakikat derecesine sahip olduSunu, bununla birlikte sosyolojinin
dini inançlarOn sonuçlarOnO anlamamOza yardOmcO olabileceSini varsayar. Tüm bu
yaklaPOmlar, dini inanç konusundaki üç bakOP açOsOnO göstermektedir: 1- Dindar
kiPi, insani bir inPa olan toplumsal dünyanOn gerçek yapOsOndan habersizdir ve bu
konuda yanlOP bir bilince sahiptir. 2-Dini inançlarOn doSru ya da yanlOP olmasO
önemli deSildir, önemli olan insan davranOPlarOna olan etkileridir. 3- Her ikisi de
dünyayO kavramada ve anlam vermede bize yardOmcO olduSundan din ile sosyoloji
arasOnda bir çatOPma yoktur.”43 AçOk bir biçimde birinci bakOP tarzOnda din, bir
yanlOP bilinç ürünü olarak görülürken, üçüncü POkta sosyoloji, din gibi bir açOkla-
ma biçimi olarak konumlandOrOlmaktadOr. Biz ise bunlarOn da ötesinde bir dinin,
hangisi olursa olsun, kendi tanOmOnOn din sosyolojisi çalOPmalarOnda esas alOnma-
sOnOn önem taPOdOSO kanaatindeyiz. Belki buraya “bir dinin de çok farklO Pekillerde
tanOmlarO var” Peklinde bir itiraz dile getirilebilir. Ancak bizim buradaki kastOmOz;
bir dinin merkeze alOnarak bir baPka dinin bu Pablonlara göre deSerlendirilmemesi,
daha çok tanOmda dinin temel niteliklerinin dikkate alOnmasOdOr.
Her Peyden önce Jean Chevalier’On da dediSi gibi, “insan, hayatOnO düPün-
meye devam ettiSi sürece din problemi inkar edilemez. Çünkü dinin söz konusu
ettiSi, bizzat insanOn kendisidir.”44 AynO zamanda din, bütün hayati deSiPimlerin,
medeniyetlerin, ideallerin en dinamik güçlerinden birisidir.45 GeçmiPte din üzerin-
de yapOlan tartOPmalar bu gerçeSi göremedikleri gibi, spekülatif tartOPmalar içerisi-
ne girmiPlerdir. Meselâ, dinin metafizik menPeinin kabul edilmesi hususu, bilim-
sel olarak çözümlenemeyeceSi için reddedilmiPtir.46 Halbuki din sosyolojisine
düPen görev, dinlerin kendi tanOmlarOnda Payet “aPkOn”lOk nitelikleri varsa onu
kabul etmek ve bunun toplum ile iliPkileri sonucu ortaya çOkan somut sosyal
olaylarO incelemektir. Bu inceleme esnasOnda o “aPkOn”lOk ya da o dinin teolojisi,
sosyoloSa ciddi anlamda yardOmcO olacak, tahlillerinde tutarlO ve güvenilir olmasO-
nO saSlayacaktOr. Tabii ki din sosyolojisi bir teoloji olmadOSO için tahlillerinde o
alana girmeyecektir. Bu baSlamda belirtmek gerekir ki, “Din, sadece kapalO, gerçek
iPlevi örten, gizleyen açOk bir iPlev, veya salt bir emniyet supabO, gerilimi hafifletici
veya toplumsal dayanOPma mekanizmasO deSildir. Din, esas olarak kendisi ne
söylüyorsa odur.”47
Bu çerçevede din sosyolojisi, artOk “dinin özü, kaynaSO, hangi iPlevsel rolleri
yerine getirmesi gerektiSi” gibi dine dOParOdan müdahale eden çerçeveleri konu
edinmemelidir. Bu, sosyolojiyi ya da genel anlamda sosyal bilimleri Thomas F.

43
Ian Thompson, Odaktaki Sosyoloji-Din Sosyolojisine Giri , Çev. Bekir Zakir Çoban, st., Birey Yay.,
2004, s. 21-22.
44
Jean Chevalier, “Din Fenomeni”, Din Fenomeni, Konya, Tekin Kitabevi, 1993, s. 13.
45
Christopher Dawson, age. s. 217.
46
Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, st., KubbealtO NePriyatO, 1992, s. 7.
47
Ken Wilber, age. s. 27.
 Sosyolojinin “Din” Problemi 73

O’dea’nOn tabiriyle “metafiziksel olmayan bir metafiziSe yükselten”48 anlayOPOn

geri gelmesidir. DolayOsOyla din sosyolojisinin dinle baSlantOlO olarak araPtOrma
alanOnOn çok kapsamlO olduSunu söyleyebiliriz. “Bir resmini yapmak gerekirse, din
bir dal deSil fakat bizzat aSacOn gövdesidir. AynO Pekilde, belli bir kültürün ince-
lenmesi, yalnOzca dini tutumun Pifresinin çözümünde aracO olarak kullanOlan
teolojik doktrinlerin, efsanelerin ve menseklerin araPtOrOlmasOnO deSil, aynO za-
manda onun gerçek havasOnOn Puurunda olarak araPtOrOlmasOnO ve hayatOnOn tüm
anlatOmOnO izhar eden genel tutumlarOn itina ile tetkikini içerir.”49
Din, sosyoloji açOsOndan da toplumda yer alan herhangi bir fenomen ya da
olgu deSildir. O, insanOn ve bizimle ilgili olarak toplumlarOn anlam dünyasO ve
hafOzasOnOn oluPumunda en önemli ögedir. DolayOsOyla “din” olgusunu paranteze
alarak bir toplumun anlam dünyasOnO oluPturmasO, tahlil etmesi mümkün deSil-
dir. Çünkü din, geçmiPte olduSu gibi Pimdi de, insanOn anlam dünyasOnOn
(universe of meaning) oluPmasOnda ve yerlePmesinde önemli bir rol oynamakta-
dOr. ESer bu yaklaPOm benimsenirse, o zaman din sosyolojisi, öncekine oranla daha
geniP konularla ilgili hale gelir. Bu baSlamda din sosyolojisi, dünya hakkOndaki
çePitli algOlama biçimlerini, bu tür algOlarO edinme yollarOnO de incelemelidir.50 Bü-
tün bunlara göre, dini muhtevanOn da din sosyolojisi çalOPmalarOnda dikkate alOn-
masOnOn51 önemli olduSu anlaPOlmaktadOr. Çünkü muhtevayO anlamadan sosyal
olaylarO doSru bir Pekilde anlamlandOrma ve açOklamanOn pek mümkün olacaSO
söylenemez.
SONUÇ VE DE1ERLEND RME:
Daha çok genel anlamda ve teorik olarak din sosyolojisinin dine bakOPOnda
ortaya çOkan sorunlarO deSerlendirmeye çalOPtOSOmOz bu tebliS, birkaç önemli nokta
üzerinde odaklanmaktadOr. Bunlardan birincisi, dinin kendi baPOna bir gerçeklik
olarak kabul edilmemesi. kincisi, dinin sosyolojik, psikolojik vb. yönlerden ta-
nOmlanarak onun tüm boyutlarOyla görülememesi. Üçüncüsü, bu genel tanOmlarOn
tüm dinlere uygulanarak, dinlerin kendilerini tanOmlarOnOn esas alOnmamasO. Dör-
düncüsü, bu din tanOmlarOnOn temel niteliklerinin, din sosyolojisinin içinden çOk-
tOSO coSrafyanOn tarihi, siyasal ve sosyal özellikleriyle yüklü olmasO. BePincisi,
dinin bir ideolojinin ya da siyasal amaçlarOn inPasO için fonksiyonel bir biçimde
tanOmO üzerinden din sosyolojisi yapOlmasO. AltOncOsO, bu sOnOrlO din tanOmOna baSlO
olarak din sosyolojisinin hem araPtOrma alanOnOn, hem de yaklaPOm ve çözümle-
melerinin saSlOksOz oluPu Peklinde ortaya konabilir.

48
Thomas F. O’dea, “Sociology and the Study of Religion-Theory, Research, Interpretation” New
york, 1970, s. 221.
49
Joachim Wach, Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, Kayseri, E.Ü. Yay., 1990, s. 12.
50
Ian Thompson, age. s. 28.
51
M. Emin KöktaP, Türkiye’de Dini Hayat, st., Paret Yay., s. 19.
74 Mustafa Tekin

Öncelikle dinin kendi baPOna bir gerçekliSi olduSu düPüncesini kabul, sos-
yoloji için gerçekten çok büyük önem taPOmaktadOr. Bu baSlamda dini, siyaset,
ekonomi vb.den daha farklO bir yere koymak gerekmektedir. Çünkü din, toplum-
larOn anlam dünyasOnOn oluPumunda ve ePyaya anlam vermede baPat bir konum-
dadOr. Sözgelimi, slam’On hayata dair anlamOnO dikkate almadan sosyal olaylarOn
arka planOnO görmek pek mümkün olmaz. %ayet dinlerin kendi baPOna bir gerçekli-
Si bulunduSu hakikati kabul edilmezse, “kendisi” dOPOnda bir hüviyet kazanan o
dinin hangi oranda saSlOklO bir sosyolojisi yapOlabilir?
Din, Püphesiz çok farklO araPtOrma alanlarOnOn inceleme konusudur. Bu baS-
lamda dini çok farklO boyutlarOyla görmek önem taPOmaktadOr. Sözgelimi, din
sosyolojisi, dinler bilimi içerisinde dinin sosyal boyutunu inceleme konusu yapan
bir bilimdir. Ancak her farklO araPtOrma alanO, dini kendisine göre yeniden tanOm-
lamaya çalOPtOSOnda, dinin sadece bir boyutuna dikkat çekmiP olur ki, bu, bütünün
gözden kaçOrOlmasO anlamOna gelmektedir. Halbuki dinin bütün boyutlarOnOn, bir
Pekilde “sosyal” olanla ilintileri ya da tezahürleri de önem taPOmaktadOr. %üphesiz
dinin sosyolojik, psikolojik vs. tanOmlarOnOn dinin farklO vechelerine iParet etme
noktasOnda katkOlarO vardOr. Ancak din, bir kere bir boyutuyla sOnOrlO olarak tanOm-
lanOp bu çerçevede iPlem görmeye baPladOSOnda, bütüne dair bir projeksiyon geliP-
tirmede zaafiyetler yaPanacaktOr.
DiSer yandan, bu parçalO tanOmlar genellePtirilip tüm dinlere tePmil edildi-
Sinde, daha vahim sonuçlar ortaya çOkacaSO kanaatindeyiz. Çünkü her din, birçok
nitelikleri ve kültürle baSlantOlarO açOsOndan farklOlOklar arz etmektedir. Bu nitelik-
leri tanOmadan, genel Pabloncu yaklaPOm ve tanOmlarla sosyal olaylarO saSlOklO bir
Pekilde din sosyolojisi açOsOndan incelemeye tabi tutmak söz konusu olamaz. Bu
baSlamda din tanOmlarOnOn, içinden çOktOSO coSrafya ve kültürle ilintisini görmek
gerekmektedir.
Yine vurgulanmasO gereken en önemli hususlardan birisi de, dinin bir ideo-
loji ya da siyasal amaçlar için fonksiyonel tanOmO üzerine bir din sosyolojisi inPa
etmenin bilimselliSe olan mesafesidir. Bu tavOr, Durkheim’dan bu yana çok farklO
yerlerde kendisini göstermektedir. %ayet bilimsel bir zeminde ve doSru bir
vasOflama üzerinde din sosyolojisi yapmak istiyorsak, bilim adamO olarak manipü-
lasyonlardan uzak durmalOyOz. %üphesiz dinin fonksiyonel olan birçok boyutlarO
vardOr ve bunlar vurgulanabilir. Sosyal bir fenomenin fonksiyonel boyutlarOnO
çözümlemekle, onu manipülasyon amaçlO fonksiyonel kOlmak arasOndaki farkO da
iyi görmek gerekmektedir.
KOsacasO, en önemli problematiSi din olan din sosyolojisinde, dine dair kimi
yaklaPOmlarOn, olumsuz tutumlarOn aPOlmasO büyük önem taPOmaktadOr. Din
sosyoloSunun görevi, dinin toplumla buluPmasOndan itibaren ortaya çOkan kendi
alanOyla ilgili tüm verilere apolojetik bir yaklaPOm göstermek deSildir. Çünkü o,
bir teolog deSildir. Ancak bu, ona dine yeni bir format çekme hakkO vermez, zaten
görevi de deSildir.
 Sosyolojinin “Din” Problemi 75

KAYNAKÇA
Bauman, Zygmunt; Sosyolojik Dü ünmek, Çev. Abdullah YOldOz, st., AyrOntO Yay., 1998.
Berger, Peter L.; Kutsal emsiye- Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurlar , Çev. Ali CoPkun,
2. baskO, st., RaSbet Yay., 2000.
Bock, Kenneth; “ lerleme, GeliPme ve Evrim KuramlarO”, Çev. AydOn USur, Sosyolojik Çö-
zümlemenin Tarihi, Ed. Tom Bottomore-Robert Nisbet, Ank., Ayraç Yay., 1997.
Bottomore, Tom; Toplumbilim, Çev. Ünsal Oskay, 2. baskO, st., Beta Yay., 1984.
Capps, Walter H.; “Toplum ve Din”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine
Giri , Der. ve Çev. Ali CoPkun, st., z Yay., 2005.
Chevalier, Jean; “Din Fenomeni”, Din Fenomeni, Konya, Tekin Kitabevi, 1993.
Cox, James L.; Kutsal Ffade Etmek-Din Fenomenolojisine Giri , Çev. Fuat AydOn, st., z Yay.,
2004.
Davis, Winston; “Din Sosyolojisi”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine
Giri , Der. ve Çev. Ali CoPkun, st., z Yay., 2005.
Dawson, Christopher; Flerleme ve Din, Çev. Yusuf Kaplan-Aylin DoSan, st., AçOlOmkitap
Yay., 2003.
EkPigil, Adnan; “Felsefe Tarihi ve Dine BakOPta Ussal Kurgulama”, Sosyal Bilimleri Yeniden
Dü ünmek- Yeni Bir Kavray a Do)ru, st., Metis Yay., 1998.
Eliade, Mircea; Kutsal ve Dind , Çev. M. Ali KOlOçbay, Ankara, Gece Yay., 1991.0
Ergun, DoSan; “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Sosyoloji ve GeliPmesi”, c. 8, C.D.T.A.,
st., letiPim Yay., 1983.
Giddens, Anthony; Sosyoloji- Ele tirel Bir Yakla m, Çev. M. Ruhi Esengün- smail ÖSretir, 3.
baskO, st., Birey Yay., 1994.
Göle, Nilüfer; Fslam ve Modernlik Üzerine Melez Desenler, st., Metis Yay., 2000.
Göle, Nilüfer; Fslam’ n Yeni Kamusal Yüzleri, st., Metis Yay., 2000.
Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri Aç n, Çev. %irin Tekeli, st., Metis Yay., 1996.
Günay, Ünver; “Din Bilimlerinin Teorik ve Metodolojik SorunlarO”, Bilimname, YOl: 1, S. 1,
Kayseri, 2003.
lyasoSlu, Aynur; “Türkiye’de Sosyolojinin GeliPmesi ve Sosyoloji AraPtOrmalarO”, C.D.T.A.,
c. 8, st., letiPim Yay., 1983.
Kehrer, Günter; Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, st., KubbealtO NePriyatO, 1992.
Kepel, Gilles; Allah’ n Bat s nda, Çev. IPOk Ergüden, st., Metis Yay., 1995.
Kepel, Gilles; Tanr ’n n Fntikam -Din Dünyay Yeniden Fethediyor, Çev. Selma KOrmOz, st.,
letiPim Yay., 1992.
Keyman, F.-Mutman, M.-YeSenoSlu, M.; Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark, 2. BaskO,
st., 1999.
KöktaP, M.Emin; Türkiye’de Dini Hayat, st., Paret Yay., 1993.
Malinowski, B.; Büyü, Bilim ve Din, Çev. Saadet Özkal, 2. baskO, st., KabalcO Yay., 2000.
Mardin, %erif; Siyasal ve Sosyal Bilimler, 4. baskO, st., letiPim Yay., 1997.
76 Mustafa Tekin

MengüPoSlu, TakOyettin; Felsefeye Giri , 4. baskO, st., Remzi Kitabevi, 1988.

Mert, Nuray; “Türkiye’de Sosyal Bilimlerin Dine BakOPO”, Sosyal Bilimleri Yeniden Dü ün-
mek-Yeni Bir Kavray a Do)ru, st., Metis Yay., 1998.
Mert, Nuray; Laiklik Tart mas na Kavramsal Bir Bak , st., BaSlam Yay., 1994.
Nisbet, Robert A.; The Sociological Tradition, 4. Edition, London, Heinemann Educational
Books. Ltd.
Nisbet, Robert; “Sosyoloji ve Din”, Din, Toplum ve Kültür-Din Sosyolojisi ve Antropolojisine
Giri , Der. ve Çev. Ali CoPkun, st., z Yay., 2005.
Northbourne, Lord; Flerlemeye Farkl Bir Bak , Çev. Deniz Özer, st., nsan Yay., 1989.
Northbourne, Lord; Modern Dünyada Din, Çev. %ehabeddin YalçOn, st., nsan Yay., 1995.
O’dea, Thomas F.; “Sociology and the Study of Religion-Theory, Research, Interpretation”
New york, 1970.
Oliver Roy, Küreselle en Fslam, Çev. Haldun BayrO, st., Metis Yay., 2003.
Robertson, Roland; “Din Sosyolojisinin GeliPimi”, Çev. Abdullah TopçuoSlu, Din Sosyoloji-
si, Der. Yasin Aktay-M.Emin KöktaP, st., Vadi Yay., 1998.
Swingewood, Alan; Sosyolojik Dü üncenin K sa Tarihi, Çev. Osman AkOnhay, Ank., Bilim ve
Sanat Yay., 1998.
Tekeli, lhan; “Toplum Modellerinin Önünü Açmaya nsan Modellerini TartOParak BaPla-
mak”, Sosyal Bilimleri Yeniden Dü ünmek-Yeni Bir Kavray a Do)ru, st., Metis Yay.,
1998.
Thompson, Ian; Odaktaki Sosyoloji- Din Sosyolojisine Giri , Çev. Bekir Zakir Çoban, st.,
Birey Yay., 2004.
Tüzer, Abdüllatif; “Kutsal’On Tecrübesi ve Dini ÇoSulculuk”, Dü ünen Siyaset, S. 12, Anka-
ra, 2000.
Vrijhof, P. Hendrik; “Din Sosyolojisi Nedir”, Çev. M. Emin KöktaP, D.E.Ü. Flahiyat Fak.
Dergisi, S. 4, zmir, 1987.
Wach, Joachim; Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, Kayseri, E.Ü. Yay., 1990.
Wach, Joachim; Din Sosyolojisine Giri , Çev. Battal nandO, Ank., A.Ü. .F. Yay., 1987.
Weber, Max; Sosyoloji Yaz lar , Çev. Taha Parla, 3. baskO, st., Hürriyet VakfO Yay., 1993.
Wilber, Ken; Transandantal Sosyoloji, Çev. Cemil Polat, st., nsan Yay., 1995.
Wilson, B.R.; “Religion in Secular Society”, Sociology of Religion- Selected Readings, Ed.
Roland Robertson, 4. Edition, England, Penguin Books Ltd., 1976.