Mojem djedu Haimu Josefu Leviju „Zlatni zub“, mojoj baki Luni

Romano Levi, prabaki Flori Hajon Romano, ujaku Isaku Leviju i

70 bližih rođaka koje nikada nisam upoznao...i onim hrabrim
ljudima koji su spašavali Jevreje rizikujući vlastiti život.
IZDAVAČ : Institut za istraživanje zločina protiv

čovječnosti i međunarodnog prava

ZA IDAVAČA: Dr. Rasim Muratović

LEKTURA: Samija Rizvanović

DTP: Štamparija Fojnica

DIZAJN KORICA: Eli Tauber; Na slici Anita Szabo (dvije godine)

iz Busovače ubijena

ŠTAMPA: Štamparija Fojnica

TIRAŽ: 500

_______________________________________________
CIP – Katalagizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

TAUBER, Eli
Holokaust u Bosni i Hercegovini/ Eli Tauber – Sarajevo,
Institut za istraživanje zločina
protiv čovječnosti i međunaroddnog prava, 2014.-
700 str.; 24 cm

Bibliografija: REGISTAR ZNAČAJNIJIH IMENA I POJMOVA

ISBN 978-9958-740-83-1 (Institut za istraživanje zločina

protiv čovječnosti i međunaroddnog prava)
COBIS BH-ID
Eli Tauber

Holokaust
u
Bosni i Hercegovini

Sarajevo, 2014
Ova knjiga je nastavak mog doktorskog rada pod naslovom „Kako
se sprovodio Holokaust u Bosni i Hercegovini“, koji je proširen i
izmijenjen, dopunjen novim istraživanjima, te obogaćen
faksimilima, dokumentima i fotografijama.

Zahvaljujem se mojim prijateljima i kolegama koji su me podržali u

ovom mukotrpnom i obimnom poslu. Zahvaljujem se zaposlenima u
Historijskom muzeju Bosne i Hercegovine, Arhivu Bosne i
Hercegovine, Historijskom arhivu Sarajevo, Arhivu Tuzlanskog
kantona, Arhivu Unsko-sanskog kantona, Arhivu Republike Srpske,
Zavičajnom muzeju u Travniku, Zavičajnom muzeju u Visokom,
Bošnjačkom institutu, Gazi Husrev-begovoj biblioteci i arhivu,
Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu, Jevrejskom istorijskom
muzeju u Beogradu, Jevrejskoj opštini Sarajevo, Nacionalnoj i
univerzitetskoj biblioteci Bosne i Hercegovine...

Zahvalnost dugujem i mom mentoru prof. dr. Ivi Goldsteinu na

svesrdnoj i stručnoj pomoći, savjetima i uputama koji su mi
pomogli da na pravilan i sveobuhvatan način napišem ovaj rad.
Zahvalnost dugujem i prof. dr. Husniji Kamberoviću koji mi je
svojim savjetima proširio neke sfere istraživanja koje su upotpunile
ovaj rad. Isto tako, posebnu zahvalnost dugujem i prof. dr. Zijadu
Šehiću na čije sam razumijevanje i podršku naišao već na samom
početku pisanja moga rada.

Čovjek se u životu oslanja na prijatelje, a bez njih ne bih mogao

završiti ovaj rad: Milena Gašić, Sejdalija Gušić, Amira Hajdur,
Muhiba Kaljanac, Mina Kujović, Meldijana Arnaut, Nihad
Halilbegović, Izet Šabotić, Branka Džidić, Barbara Panić, Jasna
Ćirić... kao i ostalim uposlenicima Historijskog arhiva Sarajevo,
Državnog Arhiva Bosne i Hercegovine, Hrvatskog državnog arhiva
u Zagrebu, Bošnjačkog instituta Fondacija Adil-beg Zulfikarpašić,
Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine, Nacionalne i
univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine, Gazi Husrev-begove
biblioteke... koji su mi pomagali, ukazivali i učestvovali u stvaranju
ove knjige.

U istraživanju, sistematizaciji, presnimavanju i unošenju podataka

imao sam punu podršku moje porodice, supruge Mirjam i kćerke
Tine.

Posebnu zahvalnost dugujem i mom radnom kolektivu - Institutu za

istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, na čelu sa prof. dr. Smailom Čekićem, koji
mi je pružio punu i nesebičnu podršku, na čemu mu ostajem vječno
zahvalan.

Eli Tauber
 SADRŽAJ

PREDGOVOR..............................................................

ANTISEMITIZAM.......................................................

HOLOKAUST/ŠOA......................................................

UVOD

I. IDEOLOŠKI I DRUŠTVENI PREDUVJETI

HOLOKAUSTA.........................................................

1.1. Jevreji u Bosni i Hercegovini do 1941.godine

1.2. Pojava antisemitizma u BiH...............................

II. PROGON JEVREJA - ZAKONSKA LEGISLATIVA,

ODUZIMANJE IMOVINE, POVJERENICI, TEROR NAD
JEVREJIMA, JEVREJSKA SEFARDSKA I

AŠKENASKA OPĆINA U TOKU RATNIH DEŠAVANJA

UVOD.................................................................................
1. Pravna diskriminacija u NDH, upravni aparat za provedbu
progona, promičbeni uredi, personalni dosjei....................

2. Obilježavanje žutom trakom i označavnje jevrejskih firmi

3. Osporena egzistencija : ekonomsko, psihičko i fizičko

uništavanje Jevreja............................................................

4. Popratni oblici progona – pljačka imovine, kontribucija,

oduzimanje radnji, stanova, prisilni rad i druga zlostavljanja

...........................................................................................

5. Postupak sa jevrejskom imovinom................................

6. Povjerenici u jevrejskim općinama, društvima, firmama,

radnjama..........................................................................

7. Kućepazitelji (Upravitelji) u jevrejskim stanovima....

8. Sefardska jevrejska opština u Sarajevu u toku ratnih

dešavanja.........................................................................

9. Aškenaska jevrejska općina u Sarajevu u toku ratnih

dešavanja.........................................................................

10. Deportacije Jevreja u sabirne i koncentracione

logore...............................................................................

III. ANTISEMITSKA PROPAGANDA I DJELATNOST

USTAŠKIH VLASTI

na primjeru Sarajevskog novog lista i izložbe “ŽIDOVI“

Uvod.................................................................................

1. Sarajevski novi list......................................................

2. Izložba “Židovi“.........................................................

IV. KONAČNO RJEŠENJE JEVREJSKOG

PITANJA U BOSNI I HERCEGOVINI

1. Banjaluka...................................................................

2. Bihać..........................................................................

3. Bijeljina.....................................................................

4. Bosanska Gradiška (Gradiška)...................................

5. Bosanski Brod............................................................

6. Bosanski Šamac..........................................................

7. Brčko...........................................................................

8. Bugojno, Donji Vakuf.................................................

9. Cazin...........................................................................

10. Derventa....................................................................

11. Doboj.........................................................................
12. Fojnica, Kiseljak, Gromiljak, Busovača...................

13. Gračanica..................................................................

14. Gradačac...................................................................

15. Jajce...........................................................................

16. Mostar........................................................................

17. Prijedor......................................................................

18. Rogatica.....................................................................

19. SanskiMost...............................................................

20. Sarajevo.....................................................................

21. Travnik, Turbe, Dolac..............................................

22. Tuzla, Lukavac.........................................................

23. Visoko......................................................................

24. Višegrad...................................................................

25.Vlasenica..................................................................

26. Zenica........................................................................

27. Zvornik.......................................................................

28. Žepče, Zavidovići......................................................

29. Ostala mjesta..............................................................

V. SABIRNI, KONCENTRACIONI I RADNI LOGORI,

LOGORI SMRTI
Logori

uvod.................................................................................

42. Tranzitni logori

Zagrebački zbor..............................................................

Sabirni logori

Kruščica kod Travnika....................................................

Bukovača kod Bosanskog Petrovca................................

Koncentracioni logori

Danica kod Koprivnice..................................................

Gospić............................................................................

Loborgrad......................................................................

Gornja Rijeka.................................................................

Đakovo..........................................................................

Ferramonti.....................................................................

Kampor na Rabu.............................................................

Banjica............................................................................

43. Logori smrti

Jasenovac........................................................................

Stara Gradiška..........................................................................

Jadovno...........................................................................

Logor Metajna...........................................................................

Bergen-Belsen.............................................................................

Semlin Judenlager - Jevrejski logor: 1941-1942............

Auschwitz-Birkenau.......................................................

VI. SPAŠAVANJE JEVREJA, PRELAZAK NA

KATOLICIZAM I ISLAM, BIJEG U ITALIJANSKU
OKUPACIONU ZONU, MUSLIMANSKE REZOLUCIJE,
PRIKLJUČIVANJE PARTIZANIMA I PARTIZANSKIM
ZBJEGOVIMA, ULOGA FRANJEVACA...

Uvod..................................................................................

1. Prelazak na katolicizam .............................................

2. Prelazak na islam........................................................

3. Bijeg u italijansku okupacionu zonu –

Odnos fašističke Italije prema Jevrejima u

prisajedinjenim i okupiranim djelovima Jugoslavije............

4. Spašavanje djece..........................................................

5. Pravednici među narodima i drugi slučajevi spašavanja

Jevreja..............................................................................
6. Uloga franjevaca u pokušaju sprečavanja Holokausta

7. Muslimanske rezolucije................................................

8. Uloga partizana u spašavanju Jevreja - priključenje partizanskim

jedinicama.....................................................

9. Jevreji - ljekari i iskorjenjenje endemskog sifilisa u

BiH....................................................................................

VII. USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE I

PRIKLJUČIVANJE JEVREJA
NARODNOOSLOBODILAČKOM POKRETU

1. Opšti osvrt o učešću Jevreja Jugoslavije u NOR-u..........

2. Uključivanje Jevreja u Narodnooslobodilački rat...........

Zaključak......................................................................

Summary........................................................................

VIII. PRILOG

Hronologija Holokausta u Bosni i Hercegovini.............

Kratice............................................................................

Korišteni arhivi i arhivski fondovi..................................

Literatura.........................................................................

Registar značajnijih imena i pojmova.............................

Popis faksimila i fotografija...........................................

Bilješka o autoru.............................................................
Ostaje istina da su ratni zločini vršeni u ogromnim razmjerama,
nikada viđenim ranije u istoriji ratova. Oni su vršeni u svim
zemljama koje je Njemačke okupirala, i na morima, i u svim
slučajevima bili praćeni svirepošću i užasom koji se jedva mogu
zamisliti. Nema sumnje da je većina ovih zločina potjecala od
nacističkog shvatanja “totalnog rata”, sa kojim su agresorski ratovi
vođeni.1
Gonjenje Jevreja od strane nacističke vlade dokazano je pred
sudom u svim pojedinostima. Ono predstavlja poduhvat dosljedne i
sistematske nečovječnosti najvećih razmjera.2

1
Nirnberška presuda, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1948, str. 93.
2
Isto, str. 116.
PREDGOVOR

Kada se govori ili spominje Holokaust u Bosni i Hercegovini,

uglavnom se misli na ono što se dogodilo „tamo negdje“ u
Aušvicu, Njemačkoj ili u Jasenovcu. Ta činjenica već sama po sebi
navodi na neophodnost istraživanja Holokausta koji se desio u
Bosni i Hercegovini, tim više što do sada nije bilo značajnih i
sistematskih istraživanja iz ove oblasti zato što se ovaj fenomen
nije cjelovito naučno istraživao, iako postoji niz radova i
memoarske građe na ovu temu. Međutim, dio tih istraživanja, u
većini slučajeva, uradili su ljudi koji po svojoj profesiji ili nisu bili
naučnici i istraživači, ponajmanje istoričari ili su to bili istraživači
koji su se fokusirali samo na pojedine dijelove ili fenomene vezane
za sudbinu Jevreja u Bosni i Hercegovini.

Mnogi važni događaji vezani za Holokaust nikada nisu

rasvjetljivani niti objavljeni, pa je tako ostala nepoznata istina o
„Uredbi o mjerama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja
radnji s predmetima ljudske ishrane“, primjene zakona o
„numerusu claususu“ za Jevreje i kako je precizno osmišljena
politika popisa, kontribucije, terora, ukidanja građanskih prava,
konfiskacije jevrejske imovine, deportacije i psihičkog i fizičkog
uništenja Jevreja.

Tako, govoreći o Holokaustu u Bosni i Hercegovini, ostajemo

zatečeni nepoznavanjem činjenica i događaja, kao i veličinom
stradalničke sudbine bh. jevrejstva.

Yehuda Bauer, pišući o trendovima u istoriografiji o najvećem

zločinu XX vijeka žalio se kako “nemamo adekvatne istorije
Jevreja Francuske ili Belgije, Rumunije ili Mađarske, Jugoslavije
ili Grčke”,3 tj. kako ne postoje valjana sintetička djela koja se bave
sudbinom Jevreja u dotičnim zemljama u širem okviru uništenja
evropskog jevrejstva u Drugom svjetskom ratu. No, dok danas
posjedujemo, uglavnom, već etablirane istorijske sinteze koje
opisuju razvoj “konačnog rješenja jevrejskog pitanja” u svakoj od
nabrojanih zemalja, Jugoslavija, a s njom i Bosna i Hercegovina
ostala je poseban slučaj. Neki smatraju da je sintetičko djelo o
Holokaustu u Jugoslaviji knjiga Menahema Šelaha, koju je Jad
Vašem objavio 1990. godine kao prvu u seriji monografija o
Holokaustu u pojedinim evropskim zemljama.4 Ovo je samo
djelimično tačno, jer ta studija obiluje nizom grešaka, nedostataka i

3
Yehuda Bauer, Trends in Holocaust Research, u Yad Vashem Studies, XII/1977, str. 9.
4 ‫ יוגוסלביח‬,‫( מנחם שלח‬Menahem Šelah, Jugoslavija), Yad Vashem, Jerusalem, 1990.
u suštini, ne obuhvata cjelovitost odnosa i događaja, posebno kada
govorimo o Bosni i Hercegovini i njenom jevrejskom stanovništvu.

Naime, rad koji bi u to vrijeme najviše nalikovao sintezi je Jevreji

Jugoslavije 1941-1945, žrtve genocida i učesnici NOR-a, Jaše
Romana iz 1980. godine, ali je teško mogao da se uklopi u profil
sintetičkih djela koje su zapljusnule nauku o Holokaustu tokom
osamdesetih i devedesetih godina dvadesetog stoljeća. Dok su ove
sinteze listom sumirale ogroman istraživački rad, kao i razvoj jedne
posebne grane istoriografije, preispitujući istovremeno kritički
njene postulate, Jevreji Jugoslavije 1941-1945, žrtve genocida i
učesnici NOR-a je svojim postavkama i rezultatima suviše bila
vezana za tzv. Crnu knjigu5 Zdenka Löwenthala objavljenu još
1952. godine6 da bi pledirala na postignuće u kritičkoj istoriografiji
– što ostale sinteze nesumnjivo jesu bile. Dopunjena značajnije, u
odnosu na Löwenthala, jedino u pitanju učešća Jevreja u
partizanima (što je zauzelo lavovske dvije trećine knjige), knjiga
Jaše Romana ipak je nosila dužan obol svog vremena.

Knjiga Muharema Krese7 je čvrsto situirana u kontekst Drugog

svjetskog rata. Uništenje jugoslovenskih Jevreja i jevrejskih

5
“Crnim knjigama” se nazivala svaka iz serije knjiga sa prvim sumarnim
izvještajima o jevrejskom stradanju u pojedinim zemljama Evrope.
6
Zdenko Levental (ur.), Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv
Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1952.
7
Muharem Kreso, Nacističko konačno rješenje jevrejskog pitanja u okupiranim
zemljama zapadnog Balkana /Institut za istraživanje zločina, Sarajevo, 2007.
izbjeglica, koji su se 6. aprila 1941. zatekli u Kraljevini (kao i
domaćih i Jevreja izbjeglica u Jugoslaviji i Albaniji, koja je
prirodno uključena u Zapadni Balkan), prati se prema okupacionim
područjima i sa temeljnom pretpostavkom “da je izvršenje
genocida uveliko zavisilo od činjenice u kom stepenu je njemački
Reich imao uticaj ili efektivnu vlast na tim područjima”.

Način na koji je izvršen Holokaust u Bosni i Hercegovini najbolje

je obrađen u knjizi dr. Samuela Pinte Zločini okupatora i njegovih
pomagača izvršenih nad Jevrejima u Bosni i Hercegovini (koja je
urađena za internu upotrebu). To je solidno obrađeno i u knjizi
Jakira Eventova Istorija Jevreja Jugoslavije (na hebrejskom). Sve
ostale knjige donose ili obrađuju samo dijelove Holokausta, npr. o
antisemitskoj propagandi: dr. Fadil Ademović Novinstvo i ustaška
propaganda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, kao i dr. Boško
Zuckerman, Psihologija Holokausta i dr. Milan Koljanin, Jevreji i
antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. O samoj
Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH) ima dosta knjiga i autora: dr.
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-
1945; Jure Krišto, Katolička crkva i Nezavisna Država Hrvatska
1941-1945; dr. Ivo Goldstein, Holokaust u Zagrebu; Lengel
Krizman Narcisa, Koncentracioni logori talijanskog okupatora u
Dalmaciji i Hrvatskom primorju; Lengel Krizman Narcisa, Sabirni
logori i dječja sabirališta na području sjeverozapadne Hrvatske
1941-1942; Lengel Krizman Narcisa, Prilog proučavanju terora u
tzv. NDH. Ženski sabirni logori 1941-1942. godine; Lengel Narcisa
Krizman, Akcija spašavanja kozarske i druge djece iz ustaških
logora ...
Najviše literature posvećeno je koncentracionom logoru Jasenovac:
Mataušić Nataša, 1941. - 1945. Logor smrti i radni logor,
Jasenovac; Almuli Jaša, Jevreji i Srbi u Jasenovcu; Miletić Antun,
Jasenovac – ustaška fabrika smrti; Miletić Antun, Koncentracioni
logor Jasenovac; Miliša Đorđe, Jasenovac; Dedijer Vladimir,
Vatikan i Jasenovac; Bulatović Radomir, Koncentracioni logor
Jasenovac s posebnim osvrtom na Donju Gradinu: istorijsko-
sociološka i antropološka studija ...
Sudbinu Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme Drugog
svjetskog rata najautentičnije rasvjetljavaju sjećanja preživjelih,
koja su najbolje obrađena u: Sarajevo u revoluciji, Mi smo
preživjeli, Jaša Almuli, Jevrejke govore; Danica Bagarić, Težak put
do slobode; Rikica Šlosberg, Šest miliona; Slavko Goldstein, 1941.
godina koja se vraća ...
Sama tema Holokausta obrađena je djelomično i u raznim
almanasima, zbornicima i spomenicama, od kojih valja istaći:
Spomenica od 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i
Hercegovinu i Spomenica Saveza Jevrejskih opština Jugoslavije
1919-1969.

Postoje i teme koje nikada nisu dodirnute ili se o njima nije

sveobuhvatno pisalo: spašavanje Jevreja Bosne i Hercegovine,
djelovanje povjerenika i kućepazitelja u jevrejskim radnjama,
firmama i kućama, sistem reperkusija i psihološkog djelovanja na
stanovništvo, fizičko, psihološko i materijalno uništavanje Jevreja
Bosne i Hercegovine, obilježavanje i upis u personalni dosje,
teror...
Ova knjiga pokušava da prati sve puteve kojima su se kretali
Jevreji Bosne i Hercegovine u želji da spase vlastite živote, ali i
muke i logore kroz koje su prošli...
Upravo zato što je o Holokaustu u Bosni i Hercegovini, odnosno na
teritoriji NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE, pisano na razne
načine i što je to predstavljalo samo dio istorije koji se odnosi na
Jevreje u Drugom svjetskom ratu, a ne tragediju koju je
prouzrokovao isti taj rat za jedan narod koji je skoro sasvim
istrijebljen, ova knjiga pokušava osvijetliti uzroke i posljedice
jedne bezumne politike, jednog vremena u kojem se desio genocid
bez presedana u istoriji čovječanstva.

Taj presedan se nije desio samo tamo negdje daleko - u Aušvicu,

Majdaneku, Teblinki, Dahauu, Berger-Belzenu, Kijevu ili u
Jasenovcu, Gospiću, Jadovnu, Sajmištu, Banjici...već i u Bosni i
Hercegovini.

Zato ova knjiga objašnjava kako i na koji način se u Bosni i

Hercegovini sprovodio Holokaust!?
"Odgovornost za genocid počinjen nad Srbima, Jevrejima i
Romima, tako je dio društvene kolektivne odgovornosti.8
„Genocid što su ga okupatori i ustaše izvršili nad jevrejskim
stanovništvom Sarajeva predstavlja jedan od najdramatičnijih i
najpotresnijih događaja u cjelokupnoj istoriji Bosne i
Hercegovine.“9

8
Miljenko Jergović u autobiografskom romanu Otac, Rende, Beograd, 2010, str.
23.
9
Esad Čengić, Sefarad 92, Sarajevski Jevreji u II svjetskom ratu, Institut za
istoriju/Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1995, str. 173.
Holokaust
u
Bosni i Hercegovini
Antisemitizam

Antisemitizam je nazadna društvena struktura i prelogičko

poimanje svijeta, manihejsko i primitivno, gdje mržnja prema
Jevrejima zauzima mjesto velikog eksplikativnog mita.
Ako neki čovjek sve nevolje u zemlji ili jedan njihov dio, kao i
izvjestan broj vlastitih nedaća pripisuje prisustvu jevrejskih
elemenata u zajednici, ako predlaže da se to stanje stvari popravi
tako što bi se Jevreji lišili nekih svojih prava, ili što bi se uklonili iz
izvjesnih ekonomskih i socijalnih službi, prognali iz zemlje, ili pak
svi bili istrijebljeni, kaže se da su njegova mišljenja antisemitska.10
Na istom mjestu Sartr nastavlja: „Na taj način, izgleda da je
antisemitizam istovremeno subjektivan ukus, koji se spaja s drugim
ukusima da bi oblikovao ličnost, i bezlična i društvena pojava koja
se može izraziti brojevima i prosjecima, koja je uslovljena
ekonomskim, istorijskim i političkim parametrima.“

Antisemitizam je mjera nedemokratičnosti jedne zemlje i/ili osobe.

Dokaz netolerantnosti i netrpeljivosti, iza čega stoji želja i volja za
poricanjem svakog prava Drugog.11

Raniji teoretičari tražili su političke i društvene uzroke modernog i

savremenog antisemitizma u granicama prosvjetiteljstva, stvaranju
i propasti evropske nacionalne države,12 dok ga aktuelne analize
tretiraju kao posljedicu radikalizacije i ekstremizacije društva
prouzrokovanih izmijenjenim društvenim i ekonomskim
okolnostima s kraja XIX i početka XX vijeka. Istorijski konteksti u
kojima su nastala prva dva analitička okvira svakako se bitno
razlikuju od sadašnjeg. Međutim, to nikako ne umanjuje njihovu
relevantnost.

Antisemitizam je danas za neke sudbonosno pitanje čovječanstva, a

drugi ga smatraju pukom izlikom.

U Izvorima totalitarizma Hana Arent navodi da je očigledno

pravilo "... da antijevrejska osjećanja stiču političku važnost samo
onda kada se mogu kombinovati sa glavnim političkim
problemima..."13

10
Žan Pol Sartr, Razmišljanja o jevrejskom pitanju, str. 5.
11
Predrag Finci, Feljton: Antisemitizam u umjetnosti (1), E-novine, 2013.
12
Adorno i Horkhajmer, Arent, itd.
13
H. Arent, Izvori totalitarizma, str. 28.
„Za fašiste Jevreji nisu manjina, nego proturasa, negativni princip
kao takav; po njima, sreća svijeta ovisi o njihovom istrebljenju...
Antisemitizam kao narodni pokret bio je uvijek ono što su njegovi
podupirači predbacivali socijaldemokratima: izjednačavanje. Neka
onima koji nemaju snagu zapovijedanja bude jednako loš kao i
narodu... Zato se viče: „Drž'te lopova!“ i pokazuje na Jevreja. On je
zaista svačiji krivac, ne samo za pojedine manevre i mehanizacije
nego i u obuhvatnom smislu tako da mu se pripisuje ekonomska
nepravda čitave klase... ”14
Uopšte, govoreći o antisemitizmu, upadamo u zamke
poistovjećivanja,15 izdvajanja i klasificiranja fenomena odnosa
prema Jevrejima u toku njihove višehiljadugodišnje istorije. Jer,
činjenica je da antisemitizam nije novijeg datuma, niti proizvod
fašističke ideologije, već ga jednostavno moramo posmatrati kao
jedan stanoviti odnos protiv Jevreja kao pripadnika neke nepoznate
religije od postanka i formiranja jevrejskog naroda. U tom smislu,
bez sumnje, može se konstatovati da on postoji još od Starog
zavjeta i da nikada nije prestao, već je samo periodično u pojedinim
dijelovima Evrope poprimao šire i drastičnije forme koje su se na
kraju završile pokušajem „konačnog rješenja jevrejskog pitanja“ –
Holokaustom. I možda je to najbolje rekao Adorno u već citiranom
djelu Dijalektika prosvetiteljstva: “Antisemitizam jest uvriježena
shema, čak ritual civilizacije, a pogromi su prava ritualna ubojstva.
U njima se demonstrira nemoć onoga što bi ih moglo zaustaviti,
osvješćivanja, značenja, konačno i istine. U glupavoj zabavi
ubijanja potvrđuje se ogoljeni život na koji se pristaje.”

14
T Max Horkheimer – Theodor Adorno, Dijalektika prosvetiteljstva, Elementi
antisemitizma granice prosvetiteljstva, str. 179.
15
T Max Horkheimer – Theodor Adorno, Dijalektika prosvetiteljstva, Elementi
antisemitizma granice prosvetiteljstva: “Antisemitizam kao narodni pokret bio je
uvijek ono što su njegovi podupirači predbacivali socijaldemokratima:
izjednačavanje”, str. 175.
„Antisemitizam je određena percepcija Jevreja, koji se može
izraziti kao mržnja prema Jevrejima. Retoričke i fizičke
manifestacije antisemitizma su usmjerene prema Jevrejima ili ne-
jevrejskim pojedincima i / ili njihove imovine, prema jevrejskoj
zajednici i vjerskim objektima.“16 Komisija Evropske unije,
odnosno njen Centar za monitoring rasizma i kseonofobije,
ustanovio je ovu definiciju objašnjavajući dalje u tekstu:
„Antisemitizam često tereti Jevreje koji kuju zavjeru da naškode
čovječanstvu, a često se okrivljuju Jevreji za „zašto stvari krenu
loše“. Ovo se izražava u govoru, pisanju, vizuelnim oblicima i
djelovanjima, i koristeći se zlokobnim stereotipima i
karakterističnim negativnim osobinama.“
Centar za monitoring rasizma i kseonofobije dalje definira
antisemitizam kao:
„Pozivanje na, pomaganje ili opravdavanje ubijanja ili ugrožavanja
Jevreja u ime radikalne ideologije ili ekstremistički pogled na
religiju.
Izrada lažljive, dehumanizujuće, demonizirajuće ili stereotipne
tvrdnje o Jevrejima kao i moći Jevreja kao kolektivnog - kao što su,
posebno, ali ne isključivo, mit o svijetu jevrejske zavjere ili
jevrejske kontrole medija, ekonomije, vlade ili drugih društvenih
institucija.
Optužujući Jevreje kao narod da je odgovoran za stvarna ili
zamišljena nedjela počinjena od strane jedne osobe ili grupe
jevrejskih, ili čak i za djela koja su počinili nejevreji.
Antisemitizam je čak od njegovih većih pobornika opravdavan kao
potpuno normalna stvar, koja se podrazumijeva. „Antisemitizam je
opća pojava. On je naravan. Antisemitizam je samo slabo vraćanje

16
Working definition of anti-Semitism, established by European Union
Monitoring Center on Racism and Xenophobia, 2004 - usvojena od Generalne
skupštine Evropskog jevrejskog parlamenta 2013. godine u Kijevu.
računa Židovima za njihova djela i mržnju, kojom progone sve što
nije židovsko. To priznaju i sami Židovi.“17
Negirajući činjenicu, obim, mehanizme (npr. gasne komore) ili
intencionalnost genocida jevrejskog naroda u rukama
nacionalsocijalističke Njemačke i njene pristalice i saučesnike u
vrijeme Drugog svjetskog rata (Holokaust)...

Za postojanje antisemitizma uopšte nisu potrebni Jevreji. Ima ga i u

zemljama u kojima nema, ili više nema Jevreja. Jevreje mrze i ljudi
koji nikada u životu nisu susreli nijednog Jevrejina. Antisemitska
propaganda ima globalne razmjere i u stvaranju negativne slike o
Jevrejima i služi se svim mogućim sredstvima.18

Iako je odnos između „istorije“ i „pamćenja“ kompleksan i

kontroverzan, nesumnjivo je da postoje značajne razlike u
institucionalnoj, epistemološkoj i retoričkoj dinamici između
istoriografije kao akademske discipline i svakodnevnog društvenog
pamćenja.19

O antisemitizmu postoje brojne teorije i dokazi. Možda je

razmatranje Jovana Bajforda najbliže istini: „Tek sljepoća
antisemitizma, njegova lišenost intencije, dodjeljuje objašnjenje da
je antisemitizam ventil, njegovu mjeru istine. Bijes se isključuje na
onome tko bez zaštite pada u oči. A kao što su žrtve međusobno
zamjenljive, pa su u skladu s konstelacijom: skitalice, Jevreji,
protestanti, katolici, tako svaka od njih može stupiti na mjesto
ubojica, s istom slijepom željom za ubijanjem, čim se osjeti
moćnom kao da je norma. Nema nikakvog genuinog antisemitizma,
a pogotovu nikakvog rođenog antisemitizma. Oni odrasli kod kojih
se zov za jevrejskom krvlju pretvorio u drugu prirodu znaju tako
17
Rabi Bileam ben Marjah-Johana, Trojanski konj ili Židovi među nama, str. 4.
18
Aleksandar Lebl, Antisemitizam u Srbiji, Hereticus 2007, str.2
19
Kansteiner, 2002; Misztal, 2003.
malo zašto to čine kao i ona omladina koja bi tu krv trebala
prolijevati. Visoki naredbodavci, doduše, koji to znaju, ne mrze
Jevreje, a ne vole ni svoje sljedbeništvo... Tako se zaista radi o
nekakvom dinamičkom idealizmu koji vodi duše organiziranih
pljačkajućih ubojica. Oni idu pljačkati i uz to sastavljaju
velikopoteznu ideologiju, trabunjaju o spašavanju obitelji,
otadžbine, čovječanstva. Nepojašnjeni poriv, od samog početka
bliži od uma, sasvim ih zaposjeda. Racionalni otok je poplavljen, a
očajnici se još jedino pojavljuju kao branioci istine, obnavljači
zemlje, koji moraju reformirati i posljednji kutak. Sve živo postaje
materijalom njihove odvratne dužnosti, koju nikakvo nagnuće više
ne sputava. Djelo se zaista pretvara u autonomnu samosvrhu, ono
skriva svoju vlastitu besvrhovitost. Antisemitizam poziva na
obavljanje čitavog posla. Između antisemitizma i totalnosti od
samog je početka postojala bliska povezanost. Sljepoća zahvaća
sve što ne može pojmiti.”20

„U svom jezgru, antisemitizam je bolest ne-jevrejskog društva.

Svojom akcijom Jevreji mogu doprinijeti samo marginalno. U
borbi protiv toga lavovski dio tereta mora snositi ne-jevrejski svijet.
Jasno je, međutim, da bez jevrejske pomoći i poticaja, neće se
mnogo dogoditi. Danas oni imaju neke - nije mnogo, relativno
govoreći - ali neke poticaje. Moramo nastaviti zajedno.”21

Ono što se najčešće naziva tradicionalnim antisemitizmom,

Milorad Ekmečić je nazivao fobijom protiv Jevreja, koja se u
svojoj rimokatoličkoj verziji nazivala antijudaizmom. On je istakao
da postoje dvije vrste antisemitizma, rasistička i rimokatolička,

20
Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma, Ogledi, Helsinški odbor
za ljudska prava u Srbiji, 2005.
21
Michael Brown, u Approaches to Antisemitism: Context and Curriculum. New
York: American Jewish Committee and International Center for University
Teaching of Jewish Civilization, 1994., str. 20.
obje imaju korijen u hrišćanskoj vjerskoj tradiciji, ali se u
političkom pogledu potpuno razlikuju. Iz tih razlika su proisticala
dva različita postupka prema jevrejskom narodu u toku Drugog
svjetskog rata. Rasistički i nacistički antisemitizam je težio „za
netolerancijom prema njima kako bi se lakše naveli na versku
konverziju“.22

Sam fenomen antisemitizma, obrađen u mnogima razmatranjima

vrhunskih filozofa, istoričara, sociologa ... samo je dokaz da je on
sveprisutan i kada se upotrijebi u široj formi dovodi do tragičnih
posljedica: antisemitske propagande, izgona, ubistava, terora,
destrukcije, pogroma i na kraju Holokausta.

„Jevrejska je kultura uprkos svim nesporazumima, (pre)često

diktirana političkim okolnostima, ipak savršeno korespondirala sa
svojim srednjoeuropskim okruženjem. 'Jevrejska pamet', pojam
kojim se služi J. Kohn, govori da 'ne može, niti smije imati ikakvih
ambicija' jednostavno zato što je svaki Jevrej obilježen
neizbježnošću svoga usuda. Svaki Jevrej p(r)ošao je jednim od tri
puta: obilježen je Holokaustom, dugotrajnim utamničenjem
posredovanjem geta i egzodusom.“23

Antisemitizam je postao simbolom nečega što nije sasvim jasno, ali

je logično i posljedično. U tome se svi slažu: i oni koji ga
promoviraju i oni koji ga primjenjuju. Međutim, različite forme
antisemitizma zbunjuju one koji njime nisu opterećeni ili ga ne
prepoznaju, pa ga ponekad smatraju simpatičnom dosjetkom,
potrebnim djelovanjem ili čak normalnim ponašanjem. Ali,
antisemitizam je kao epidemija: uzima maha, teško ju je

22
Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941,
str. 22; M. Ekmečić, Srbofobija i antisemitizam, str. 17, 30.
23
Jaroslav Pećniki, Antisemitizam u srednjoeuropskom kontekstu u
Antisemitizam, holokaust, antifašizam, str. 79.
kontrolisati i djeluje pogubno. Toliko pogubno i toliko široko i
duboko da je rezultirao jednim genocidom koji istorija nije nikada
zapamtila: Holokaustom.

Holokaust/ ŠOA
Holokaust je naziv za ubistvo miliona Jevreja, Roma i drugih od
strane nacista tokom Drugog svjetskog rata. U Holokaustu fabrike
smrti, kao što su Aušvic-Birkenau, Sobibor, Chelmno i Treblinka,
izgrađene su kako bi se osiguralo izvršenje masovnih ubistava.
Dugo vremena se Holokaust jedva spominjao ili samo u prolazu
kao još jedan zločin u posebno okrutnom ratu.

Baumanova provokativna interpretacija suprotstavlja se

tendencijama da se Holokaust reducira kao epizoda u jevrejskoj
istoriji ili ono što se ne može ponoviti na Zapadu upravo zbog
progresivnog trijumfa moderne civilizacije. On pokazuje, radije, da
moramo razumjeti događaje Holokausta kao duboko ukorijenjene u
samoj prirodi modernog društva i u središnjim kategorijama
moderne društvene misli.24

"Holokaust je bilo sistematsko, birokratsko, od države odobreno

progonstvo i ubojstvo približno šest miliona Jevreja, od strane
nacističkog režima i njihovih kolaboracionista. 'Holokaust’ je riječ
grčkog porijekla i znači 'žrtva vatre’. Nacisti, koji su na vlast došli
u januaru 1933, vjerovali su u to da su Nijemci 'rasno superiorni’, a
da su Jevreji osuđeni na 'život nedostojan života’. Za vrijeme
Holokausta nacisti su, također, ciljali na druge skupine zbog, kako

24
Sygmunt Bauman, Modernity and the Holocaust, Cornell University Press
Ithaca, New York.
su smatrali, 'rasne inferiornosti’: na Rome, Sinte (Cigane), invalide
i neke od slavenskih naroda (Poljake, Ruse i druge). Druge skupine
su proganjane zbog političkih razloga ili ponašanja, među njima i
komuniste, socijaliste, Jehovine svjedoke i homoseksualce.“25

Holokaust se naziva i ŠOA, što na hebrejskom jeziku ima značenje

“katastrofa, potpuno uništenje, istrebljenje“ i što je zapravo
eufemizam za plan masovnog ubijanja i uništenja ukupnog
evropskog jevrejstva,26 prastara riječ koja u apokaliptičkim
vizijama starozavjetnih knjiga izražava totalno zlo među narodima,
pustošenje kakvoga još nije bilo, a može se dogoditi samo jednom i
nikada više27 i, nesumnjivo, bolje objašnjava sudbinu jevrejskog
naroda u toku Drugog svjetskog rata. Ovo je termin za označavanje
pokušaja fizičkog zatiranja jevrejskog naroda od strane nacističke
Njemačke, njenih saveznika i kolaboracionista u okupiranim
zemljama u Drugom svjetskom ratu (1939-1945).

Holokaust, hebrejski Shoʾah (ŠOA), jidiš i hebrejski Hurban

("Razaranje"), pod sistematskim pokroviteljstvom države ubistvo
šest miliona Jevreja muškaraca, žena i djece i milioni drugih od
strane nacističke Njemačke i njenih saradnika za vrijeme Drugog
svjetskog rata. Nijemci su ga jednostavno nazvali "konačno
rješenje jevrejskog pitanja". Riječ Holokaust je izvedena iz grčke
holokauston, prijevod s hebrejskog riječi Olah, što znači: izgorio
žrtvu i ponudio je cijelu Bogu. Ova riječ je odabrana jer je krajnja
manifestacija nacističkog programa: ubijanje – u logorima smrti,
tijela žrtava su potrošena u cjelini krematorija i otvorene vatre. 28

25
Definicija Muzeja Holokausta u Vašingtonu.
26
Narcisa Lengel-Krizman, Genocid nad Romima, str. 20.
27
Ivo Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 23.
28
Encyclopædia Britannica.
Ako „povijest nije ništa drugo do lista zločina i nesreća“, kako je
zapisano Voltaire, “onda su najveće žrtve u toku povijesti bili
Jevreji”. Dvije hiljade godina progona i pokolja Jevreja od
hrišćansko-crkvenih do nacionalističkih i rasnih, dvije hiljade
godina predrasuda i mržnje prema Jevrejima bili su u dvadesetom
stoljeću, najgorem od svih stoljeća, okrunjeni zločinom koji svojim
razmjerima nadilazi sve što je povijest ljudskog roda dosad
poznavala. Bio je to sistematski pokušaj nacističke Njemačke da
uništi cjelokupno evropsko jevrejstvo, poznat kao Holokaust.
Ubijanje Jevreja u okupiranim zemljama Evrope trajalo je
neprekidno više od četiri godine. Do trenutka kada je Treći rajh
konačno poražen, šest miliona evropskih Jevreja na okrutan je
način pobijeno, među njima milion i po djece.

Mržnja koja je pokretala ideologe i organizatore Holokausta

proisticala je iz modernog antisemitizma, nastalog u 19. stoljeću,
koji je u sebi sažeo neke novostečene i neke tradicionalne
komponente. U nekim evropskim zemljama uklopio se u
ekskluzivni nacionalizam koji se u prvoj polovini dvadesetog
stoljeća razvio do ekstrema kao rigidni i netolerantni izdanak
ranijih nacionalnih pokreta.29

Moderni se antisemitizam najčešće potkrepljuje tvrdnjama da su

Židovi “razoran faktor”, da smišljeno remete i uništavaju
nacionalne kulture, nacionalne pokrete i države, s krajnjom težnjom
da podjarme sve narode i zavladaju svijetom. Kvaziznanstvena
podloga za moderni antisemitizam pronađena je u rasizmu, teoriji
koja prema proizvoljnim kriterijima vrijednosno diferencira ljudske
rase i narode. U elaboraciji njemačkog rasizma, prema toj su rasnoj
teoriji Indoevropljani (tzv. “Arijevci” - prema sanskrtu “odličnici”,
“pripadnici vladajuće kaste”) superiorni svim drugim rasama.

29
I. Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 3.
Nordici (Germani) elita su unutar arijevaca, dok su Nijemci
najživotvorniji dio Germana, pa su stoga pozvani da dominiraju
svijetom i grade “Novi poredak”. Semiti, a posebno Židovi, rasno
su niži i štetočinski dio ljudskoga roda, kojem zagađuju njegovu
“čistoću”. Ove teze njemački nacistički pokret je dvadesetih i
tridesetih godina dvadesetog vijeka pretvorio u političku ideologiju
i osnovu partijskog programa, kojeg je Hitler do svog posljednjeg
daha bio najfanatičniji poticatelj.30
Nizom protujevrejskih zakona i drugih diskriminirajućih mjera
donijetih od 1933. do 1938. godine, Hitler i njegovi saradnici
uništili su ekonomsku egzistenciju, te pravni i društveni status
Jevreja u Njemačkoj. Hiljade Jevreja su prognani bez obzira da li
su ranije prešli na hrišćanstvo, a Nirnberškim zakonima Jevreji su
izgubili državljanstvo, a time i svaku pravnu zaštitu.

Teror, sadistička zlostavljanja, premlaćivanja i ubojstva Jevreja

počela su u Njemačkoj ubrzo nakon Hitlerova dolaska na vlast
1933, u Austriji poslije priključenja (Anschluss) 1938. Pri tome su
se austrijski nacisti iskazali čak i više od njemačkih, kao što je i
uloga Austrijanaca u provedbi Holokausta bila, srazmjerno broju
stanovništva Austrije, izvanredno velika. Da spomenemo samo
nekolicinu od mnogih: Hitler, Eichmann, Kaltenbrunner, Gobočnik,
te krvnici holandskih Jevreja, Hans Rauter i Seyss-Inquart, bili su
Austrijanci. Na popisu ratnih zločinaca u bivšoj Jugoslaviji gotovo
polovica njih je iz Austrije. Njemačkim napadom 1939. godine na
Poljsku, gdje je živjelo oko tri miliona Jevreja, počinje prva faza
onoga što su nacisti, kasnije, nazvali Endlösung - „konačno
rješenje“. Svega nekoliko sati nakon što bi Nijemci zauzeli neki
grad ili selo, Jevreji bi postali žrtvama pokolja. U gradu Bedzin
dvije stotine Jevreja je zaključano u sinagogu, koja je zatim
zapaljena. To je samo jedan primjer od stotina. U prvih pedesetak

30
I. Goldstein, isto, str. 4.
dana njemačke okupacije Poljske ubijeno je pet hiljada Jevreja,
mnogi na sadistički način. „Jednom jevrejskom građaninu u Lođu
svezali su užetom noge i privezavši kraj užeta za auto, jurnuli
naprijed. Nesretni čovjek, udarajući licem o oštro kamenje,
izdahnuo je ostavljajući na cesti krvavi trag.“31

Trebalo je ne samo iskorijeniti jedan narod s lica zemlje, već i

uništiti njegov duh. O tome svjedoči iskaz njemačkog vojnika o
uništenju Talmudske akademije u Lublinu.32
„Razaranje Talmudske akademije, koja je bila poznata kao najveća
u Poljskoj, za nas je bila stvar posebnoga ponosa. Izbacili smo
golemu Talmudsku knjižnicu iz zgrade i zapalili knjige na prostoru
tržnice. Požar je trajao dvadeset sati. Lublinski Jevreji okupili su se
oko plamena i od njihova gorka jadikovanja nismo se gotovo mogli
čuti. Pozvali smo zatim vojnu glazbu, a vojnici su svojim povicima
radosti zaglušili židovske krikove.“

Prva etapa konačnoga rješenja jevrejskog pitanja, kako je to izrazio

šef Sigurnosne službe Heydrich, sastojala se 1940. i 1941. u
stvaranju geta u većim poljskim gradovima. U stiješnjeni prostor
tih geta stjerane su stotine ljudi. Posljedica toga bile su neopisive
higijenske i sanitarne prilike, bolesti i glad. Povjesničar Emanuel
Ringelblum, zatvorenik Varšavskoga geta, svojim je Dnevnikom
ostavio svjedočanstvo o uvjetima života u getu. Bili su to, kako
kaže Vladimir Bartuszewski, užasi za koje nedostaju riječi u
ljudskom govoru. U januaru 1941. godine samo od gladi umrlo je
2.000 odraslih i djece, a isto toliko u februaru. „Ljudi padaju mrtvi
usred ulice“, piše Ringelblum. Za svaki pokušaj pribavljanja hrane
izvan geta Nijemci su se okrutno osvećivali. Ringelblum je 28.
februara 1941. zabilježio:

31
Iz dnevnika očevica: Mary Žberg, 13. ll. 1939.
32
Frankfurter Zeitung, 28. marta 1941.
“Šest njemačkih stražara zapazili su kako iz podruma uništene
zgrade pošte u ulici Leszno viri glava jednog jevrejskog
krijumčara. Pozvali su dva Židova s ulice i zapovijedili im da ga
izvuku. Kundačili su ih dok su ga izvlačili. Zatim zapovijede
krijumčaru da otpuže natrag u svoju rupu. Dok je on puzao, proboli
su mu glavu bajunetama.”

Masovna umorstva Jevreja počela su istodobno sa zauzimanjem

dijelova Sovjetskog Saveza 1941-1942. Operacije ubijanja
provodili su posebni odredi, SS-Einsatzgruppen, a u mnogo
slučajeva sudjelovale su u masakru i regularne jedinice njemačkog
Wehrmachta. Svega nekoliko dana nakon njemačkoga napada od
22. juna 1941. jedan je očevidac rekao što se zbilo u pograničnom
selu Virbalis. „Jevreji su natjerani u protutenkovske rovove i
pobijeni mitraljezima. Posipani su vapnom, a zatim je dotjerana
druga skupina Jevreja i pobijena. To se ponovilo šest puta. Jedino
djecu nisu strijeljali. Njih bi uhvatili za noge, glavu im smrskali o
kamenje i još žive bacali u jamu.“

U Rigi se Einsatzkommando poslužio hermetički zatvorenim

kamionima, u koje su uvođeni ispušni plinovi motora. Žrtve su
ugušene za vrijeme prevoza do unaprijed iskopanih jama. Te
„dušegupke“ nacisti su prvi put upotrijebili u umorstvu beogradskih
Jevreja. Zapovjednik tih SS-odreda, general Otto Ohlendorf,
saslušan kao ratni zločinac pred Međunarodnim vojnim sudom u
Nürnbergu, izjavio je da se njegovi odredi nisu rado služili tim
kamionima, jer je zakopavanje plinom ugušenih ljudi bilo, kako
reče, „neugodno“. Ali, ti su kamioni bili djelotvorni. U pismu
Eichmannova pomoćnika navedeno je da je od decembra 1941.
godine njima „obrađeno“ (verarbeitet) 97.000 ljudi, a da nije bilo
kvarova na kamionima. SS-general Ohlendorf imao je tri
sveučilišne diplome i doktorat prava i mnogo drugih nacističkih
ubojica imali su sveučilišno obrazovanje kao inženjeri, liječnici,
pravnici, hemičari, profesori filozofije.

U Kijevu je u to vrijeme bilo oko 60.000 Jevreja u gradu. Većina

onih koji su ostali bili su žene, djeca, starci, bolesni i oni koji nisu
bili u mogućnosti da pobjegnu.

SS i njemačke policijske jedinice, pod vođstvom članova

Einsatzgruppe (operativna grupa) C, 29-30. septembra 1941.
izvršili su ubijanje jevrejskog stanovništva u Kijevu na Babi Yar,
jednoj jarugi sjeverozapadno od grada. Ovo je bio jedan od
najvećih masovnih ubistava pojedinaca na jednoj lokaciji za
vrijeme Drugog svjetskog rata. Žrtve su dovedene u klanac,
Einsatzgruppe odred su ih strijeljali u malim grupama. Prema
izvještajima koje je Einsatzgruppe poslala u svoj u štab, 33.771
Židov je masakriran u samo dva dana. U mjesecima nakon
masakra, njemačke vlasti stacionirane u Kijevu ubile su više hiljade
Jevreja u Babi Yar, kao i nejevreja, uključujući Rome (Cigane),
komuniste i sovjetske ratne zarobljenike. Procjenjuje se da je oko
100.000 ljudi ubijeno u Babi Yar.33

Bila je to prva faza u planiranom uništenju Jevreja. Šef Sigurnosne

službe Reicha, Reinhard Heydrich, kao „opunomoćenik za
pripremu konačnog rješenja jevrejskog pitanja u Evropi“, saziva
20. januara 1942. konferenciju u vili na Wanseeu, kraj Berlina.
Zapisnik, koji je vodio Adolf Eichmann priložen je kao dokument
Međunarodnom vojnom sudu u Nürnbergu. Sudionici Konferencije
bili su predstavnici Uprave za okupirana područja Poljske i
Sovjetskog Saveza, te visoki funkcioneri njemačih ministarstava
unutrašnjih poslova, pravde, vanjskih poslova, Gestapoa i
Kancelarije Reiha. U uvodnoj riječi Heydrich je dao statistički

33
United States Holocaust Memorial Museum, Washington.
pregled Jevreja u Evropi. U ukupan broj od 11 milijuna Jevreja
podloženih “konačnom rješenju” ubrojio je i Jevreje Velike
Britanije, te neutralnih zemalja Turske, Švedske, Švicarske,
Španije, Irske i Portugala. Zatim je nastavio: „Radi provedbe
konačnog rješenja u zemljama pod njemačkom okupacijom ili pod
njemačkim uticajem, Jevreji će biti dopremljeni na Istok i
iskorišteni za rad, pri čemu će mnogi nesumnjivo stradati iz
prirodnih razloga”. Koji su to “prirodni razlozi“ objasnit će
ministar pravosuđa Thierack: Vernichtung durch Arbeit - uništenje
putem rada. „U toku praktične provedbe konačnog rješenja”,
nastavio je Heydrich, “Europa će biti pročešljana od Zapada prema
Istoku... Jevreji će, skupina po skupina, biti dopremljeni u tzv.
tranzitna geta, a zatim prebačeni dalje na istok“. Zatraživši saradnju
„specijalista iz Ministarstva vanjskih poslova“ s funkcionerima
Sigurnosne službe i policije, Heydrich je dodao: „U Slovačkoj i
Hrvatskoj više nema teškoća, jer su tamo bitna pitanja u tom
pogledu već riješena.“ Što je, jasno rečeno, značilo da je u obje
zemlje većina Jevreja već bila likvidirana. U Nezavisnoj državi
Hrvatskoj, gubilišta Jadovno, Đakovo, Gospić, Pag, Stara Gradiška,
Jasenovac, Loborgrad dala su svoj doprinos konačnom rješenju.

S Heydrichom se složio i predstavnik Ministarstva vanjskih

poslova dr. Martin Luther napomenuvši da bi, kako reče, za
„temeljito rješavanje tog problema“ moglo jedino biti problema u
nordijskim zemljama, ali da u zemljama zapadne i jugoistočne
Evrope „ne vidi nikakvih teškoća“. Danci, iako pod njemačkom
okupacijom, spasili su 7.000 svojih jevrejskih sugrađana prebacivši
ih u Švedsku. Finska je također odbila izručiti svoje jevrejske
državljane. No, kvislinški režim maršala Petaina u Francuskoj
izručio je ukupno oko 80.000 Jevreja u nacističke logore.
Posljednje skupine Jevreja u Nezavisnoj državi Hrvatskoj ustaše su
izručile Eichmannu 1943, tj. otpremili su ih direktno u Aušvic, u
plinske komore.
Na suđenju u Jerusalemu Eichmann se sjetio Wanseea i rekao:
„Kada je konferencija završila, Heydrich, Müller (šef Gestapoa) i ja
sjeli smo udobno kraj kamina kao drugovi. Ne da govorimo o poslu
(to jest o najboljoj tehnici masovnog ubijanja Jevreja), već da se
odmorimo poslije dugih sati napornoga rada.“ Dok su ti „kameradi“
ćaskali uz topli kamin u vili na Wanseeu, u logoru Chelmno ubijali
su ljude plinom svakodnevno. Andrzej Miszcak, mještanin u selu
Chelmno, svjedočio je o zadovoljstvu esesovaca koji su govorili:
“Ein Tag – ein Tausend”, tj. po tisuću ubijenih svaki dan. Konačni
rezultati: U Chelmnu je plinom ugušeno 360.000 ljudi i djece, u
Belzecu 600.000, u Sobiboru 250.000, u Treblinki 840.000, u
Majdaneku 800.000.34

O najvećem gubilištu za provedbu „konačnog rješenja“ progovorio

je komandant logora Auschwitz, Rudolf Höss, prije suđenja.35

Holokaust je, naravno, najteži oblik zločina protiv čovječnosti i

međunarodnog prava nad Jevrejima, odnosno zločin genocida, iako
Jevreji nisu jedini koje je nacistički režim ”naročito obradio”. Šest
miliona Jevreja bili su samo jedan dio od preko dvadeset miliona
ljudi “obrađenih” po Hitlerovoj zapovijesti.36

Holokaust je značajno uticao na demografsku sliku Evrope: Jevreji

Poljske praktički su nestali, mnogi su se Jevreji premjestili u SAD i

34
Mirko Mirković, Holokaust – najgnusniji zločin u povijesti svijeta,
Antisemitizam, Holokaust, Antifašizam, str. 83.
35
„Upravljao sam logorom Auschwitz do 1. decembra 1943. godine.
Procjenjujem da je barem 2.5 miliona deportiranih osoba ubijeno u plinskim
komorama i spaljeno u krematorijskim pećima, da je pola miliona umrlo od gladi
i iscrpljenosti. Izuzevši 20 000 ruskih zarobljenika koje je doveo Wehrmacht, bili
su to Jevreji dovedeni iz svih okupacionih zemalja. U toku ljeta 1944. ugušeno je
u Auschwitzu 400.000 Jevreja iz Mađarske.”
36
R. Muratović, Holokaust nad Jevrejima i genocid nad Bošnjacima, str. 13.
u neke druge države, a potom od 1948. godine u Izrael. Holokaust
je ostavio trajne rane na svjetsko jevrejstvo, donio jednu traumu
koja je uticala na dalji razvoj svjetskog i evropskog jevrejstva:
devedeset posto jevrejskih opština Evrope je nestalo. Zato se
Holokaust najbolje izražava samo jednom jedinom rječju: ŠOA.

U sve 24 starozavjetne knjige, između gotovo milijun riječi, riječ

ŠOA (‫ ) השואה‬vjerojatno je najrjeđa i pojavljuje se svega pet puta:
dva puta kod proroka Isaije (10,3 i 47,11), jednom u knjizi o Jovu
(30,3), jednom u psalmima (Psalam 35,8) i jednom kod proroka
Cefanije (1,15).
Talmudisti i drugi jevrejski interpretatori Biblije u srednjem vijeku,
u kojem su se jevrejskom narodu također događala neizreciva
stradanja i patnje, držali su da riječ ŠOA zapravo i nije obična riječ
kojoj se može naći adekvatna definicija, jer podrazumijeva užase
još neviđene i neobjašnjive. I ono nekoliko starozavjetnih autora
koji su tu riječ upotrijebili bili su svjesni njene neobjašnjivosti, pa
su je redovito dopunjavali sinonimima: propast, pustoš, pustinja,
opustošenje, uništenje, nesreća, zlo, opustjela ruševina, muka i
muk, strahota i strava, jeza i užas – stravičan užas kakav se još
nikada nije dogodio. Svaki od tih sinonima podrazumijeva se u
riječi ŠOA, ali nijedan ne obuhvata cjelinu toga pojma,
neshvatljivog i neopisivog: "Zlo će te snaći, nećeš ga presresti,
oborit će te nesreća, nećeš je odvratiti, doći će na te propast
iznenada, nećeš je predvidjeti." (Isaija, 47,11)37

Holokaust je, prema tome, sistematski provođen program koji se

nastavio “korak-po-korak” ... za uništenje više od 5 miliona
žrtava.38

37
I. Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 23.
38
Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, str. 46.
Bez Raula Hilberga mi možda ne bismo danas vidjeli, a pogotovo
ne na isti način, rasprave o tome kada je i kako “Die Endlösung”39
dizajniran, o tome što su bili bitni uslovi za genocid, koliki je obim
kriminaliteta i saučesništvo u okviru organizirane njemačke
zajednice, o reakcijama prolaznika ili notorno o reakciji nacista na
"jevrejske žrtve”.

Misionari hrišćanstva su rekli, efektivno: vi nemate prava da živite

među nama kao Jevreji. Zatim su svjetovni vladari rekli: vi nemate
prava da živite među nama. Njemački nacisti su na kraju proglasili
svoju odluku: vi nemate prava da živite.40

39
“Die Endlösung” – Nacisti su često koristili eufemistički jezik da prikriju
pravu prirodu svojih zločina. Koristili su termin 'Konačno rješenje” koji se
odnosi na njihov plan za uništenje jevrejskog naroda. Termin je zvanično je
ustanovljen na konferenciji, na sastanku visokih zvaničnika nacističkog režima,
održanoj u Berlinu, u predgrađu Wannsee, 20. januara 1942.
40
Raul Hilberg, Uništenje evropskih Jevreja (1961).
HOLOKAUST
U
BOSNI
I
HERCEGOVINI
I. Ideološki i društveni preduvjeti progona

Uvod

Po okupaciji zemlje, znajući da antisemitizam nema duboke

korijene u jugoslovenskim narodima, okupatori i njihovi pomagači
razvili su bjesomučnu antisemitsku propagandu, okrivljujući
Jevreje za sve teškoće i nedaće Kraljevine Jugoslavije. Jasno je da
je tako mali procenat (0,46%) jevrejskog življa prema
nejevrejskom u predratnoj Jugoslaviji bio bez ikakvog uticaja u
političkom životu zemlje i u organima vlasti i nije mogao da
predstavlja neku opasnost. Stoga je razumljivo da veliki dio
stanovništva nije odobravao mjere koje su vlasti preduzimale protiv
Jevreja.
Započinjanjem Drugog svjetskog rata, njemačkim širenjem na
balkanske prostore, te uspostavom Nezavisne Države Hrvatske,
dolazi i do bitnog pogoršanja položaja jevrejske zajednice, koja
vrlo brzo postaje otvorenom metom novostvorene države, tj. njenih
zakona i represivnog aparata. Prva hapšenja Jevreja i počinju već
na sam dan uspostave Nezavisne države Hrvatske, 10. aprila 1941,
a nastavljaju se i u narednim danima.41 Napadi na jevrejske vjerske
objekte, također, počinju neposredno po uspostavi Nezavisne
države Hrvatske,42 a prvo rušenje jevrejskog vjerskog objekta
dogodilo se 14. aprila 1941. kada je uništena osječka sinagoga, a
16. aprila demolirana je u Sarajevu najveća sinagoga na Balkanu.

Teritorij Nezavisne države Hrvatske uključivao je dva sastavna

dijela ranije Jugoslavije: Hrvatsku, te Bosnu i Hercegovinu, s
ukupnim stanovništvom od oko 6,3 miliona. Više od polovice
stanovništva, oko 3,3 miliona bili su Hrvati, većinom katolici.
Najbrojnija etnička manjina bili su Srbi (1,9 miliona), većinom
srpske pravoslavne vjere i manji broj Unijata. Od ostalih manjina
bilo je oko 700.000 Muslimana, 40.000 Jevreja i 30.000 Roma.

41
Antisemitizam, Holokaust, Antifašizam, str. 91.
42
Hrvoje Matković, Suvremena politička povijest Hrvatske, Zagreb, 1999.
 1.Karta Nezavisne Države Hrvatske – NDH

Tokom proljeća i ljeta 1941. godine ustaški je režim donio rasne

zakone protiv Jevreja i Roma, te započeo brutalnu kampanju
pljačke, progona i ubijanja Srba.

Što se tiče formalno-pravnih okvira za intenzivniji obračun sa

Jevrejima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (dakako, ne samo njima,
već i drugim "problematičnim" skupinama), prvi su zakonski akti
doneseni već sredinom aprila 1941. godine. Bila je to "Zakonska
odredba za obranu naroda i države".43 Krajem istog mjeseca
donesena su još dva akta ("odredbe") koje su omogućile "pravno
43
Hrvoje Matković, Suvremena politička povijest Hrvatske, Zagreb, 1999.
pokriće" za progon Jevreja. Bile su to "Zakonska odredba o rasnoj
pripadnosti" i "Zakonska odredba o zaštiti arijske krvi i časti
hrvatskog naroda". (Te su odredbe bile usmjerene prvenstveno
protiv Jevreja i Roma (Cigana), te su išle za njihovim biološkim
uništenjem). S donošenjem novih zakona koji su omogućavali i
olakšavali nasilje nad Jevrejima, kao i drugim grupama
stanovništva (ponajviše Srbima i Romima), nastavilo se dakako i
nakon toga.
Po uzoru na ponašanje vlasti u Hitlerovoj Njemačkoj, vlasti u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj pribjegavale su "politici" hapšenja
Jevreja, a potom uvođenja kontribucija za iste. Naime, vlasti bi npr.
pohapsile određeni broj, uglavnom imućnijih, pripadnika jevrejske
zajednice, a zatim bi odredile visinu kontribucije koja mora biti
plaćena da bi oni bili pušteni na slobodu.44 Osim toga, kako je nova
vlast razvijala svoj upravni aparat i kako su donošeni rasni i drugi
zakoni, tako se počelo sve intenzivnije s deportacijom Jevreja u
logore.
U prvim mjesecima uspostavljanja nove vlasti, donose se novi
zakoni usmjereni protiv jevrejske zajednice u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj. Jevrejima se ograničava sloboda kretanja, donose se
odredbe o potrebi nošenja žutih traka sa Davidovom zvijezdom kao
znaka raspoznavanja Jevreja od drugih građana, vrše se preseljenja
jevrejskih porodica iz elitnijih kvartova, tj. naselja (npr. u Banjoj
Luci), u manje "upadljive" i manje otmjene dijelove grada
(uglavnom na periferiju), raspisuju se nove kontribucije za grupe
uhapšenih Jevreja...
Opseg progona jevrejskog naroda u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, te
intenzitet s kojim se prišlo njegovom uništavanju, slikovito ocrtava
Pavelićeva izjava dana Hitleru, u septembru 1942. godine u

44
ABIH, ZKRZ, Referati, Izvještaj Srećka Bujasa Savezu jevrejskih opština
Jugoslavije.
Ukrajini, u kojoj je ustaški "poglavnik" ustvrdio da je "židovsko
pitanje u velikom dijelu Hrvatske praktički riješeno".45

Ustaške su vlasti osnovale mnoge sabirne i druge logore u

Hrvatskoj između l941. i 1945. U tim su logorima zatvarani i
ubijani Srbi, Jevreji, Romi i ostale nekatoličke manjine, kao i svi
politički i vjerski protivnici režima. Najveći od tih centara bio je
jasenovački kompleks, niz od pet logora uz obalu rijeke Save, oko
97 km južno od Zagreba.
Prve logore ustaše su organizirali u proljeće 1941. godine. Među
njima su bili logori Danica kod Koprivnice i Kruščica kod Travnika
kao sabirni logori, a od kraja juna organizira se „Gospićki sustav
logora“ (Metajna i Slana na Pagu, te Jadovno na Velebitu) koji se
ubrzo pretvaraju u logore smrti. Slijede osnivanja još nekih logora
kao što su Đakovo, Tenje i Loborgrad. Ustaše su 1941. godine
osnovale kompleks Jasenovac, koji se sastojao od logora Krapje,
Bročica, Ciglana, Kozara i Stara Gradiška. Pored ovih logora
postojali su i logori u italijanskoj okupacionoj zoni, od kojih je
najveći bio Kampor na Rabu, u kojem je bilo zatočeno nekoliko
hiljada Jevreja, uglavnom, iz Bosne i Hercegovine.

Ustaške vlasti, kao i vlasti Nedićeve Srbije predale su oko 7.000

hrvatskih i bosanskih Jevreja nacistima, koji su ih deportirali u
Auschwitz, Bergen Belsen, Dahau i ostale logore. Mnogi su
logoraši deportirani u Njemačku kao robovska radna snaga.

Broj srpskih žrtava, isto tako, nemoguće je utvrditi. Statistike za

romske žrtve još je teže utvrditi, budući da nema precizne procjene
o njihovom broju u predratnoj Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

45
Antisemitizam, Holokaust, Antifašizam , str. 112.
Teško je utvrditi broj i Hrvata koje su ustaše ubili. U tu se grupu
ubrajaju politički i vjerski protivnici režima, katolici i Muslimani.46

Procentualno je najviše žrtava bilo među Jevrejima Bosne i

Hercegovine. Pouzdano se zna da je stradalo oko 70% jevrejske
populacije, ako se u obzir ne uzmu Jevreji - izbjeglice kojih je u
Bosni bilo nekoliko hiljada.

Da bi prikrile tragove terora i ubojstava, vlasti Nezavisne države

Hrvatske spalile su službene podatke iz jasenovačkih logora
početkom 1943, a zatim ponovno prilikom povlačenja 1945.
godine. Na nemogućnost detaljnijeg istraživanja žrtava u logoru
Jasenovac uticala je i činjenica da je logor potpuno uništen od
zvanične vlasti FNRJ, tako da nije ostalo dovoljno fizičkih ostataka
jednog monstruoznog zločina.
Mjerodavne statistike koje postoje temelje se na radovima
istoričara, koji su se koristili popisima stanovništva i ostalom
dostupnom dokumentacijom iz njemačkih, hrvatskih i ranijih
jugoslavenskih arhiva.47

Što se tiče gubitaka kod jevrejskog naroda s prostora Nezavisne

države Hrvatske tokom II svjetskog rata, od oko 35.000 Jevreja,
koliko ih je otprilike bilo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, živote je -
što u raznim logorima van Nezavisne države Hrvatske, što po
stratištima i logorima u samoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj -
izgubilo nešto manje (za koju hiljadu) od 30.000.48

46
Nihad Halilbegović, Bošnjaci u Jasenovačkom logoru.
47
United States Holocaust Memorial Museum.
48
Za detaljniji prikaz broja poginulih pogledati na primjeru: Antisemitizam,
Holokaust, Antifašizam, str. 133-138.
1.1. Jevreji u Bosni i Hercegovini do 1941. godine

Jak priliv Jevreja u balkanske zemlje, koje su tada bile pod

osmanskom vlašću, javlja se krajem XV stoljeća poslije
oslobođenja Španije od Mavara. Španija je oduvijek važila kao kula
katolicizma. Od 1480. godine u ovoj zemlji vlada inkvizicija
svirepih kardinala inkvizitora.
Španski kralj Ferdinand i kraljica Izabela za velikog inkvizitora
1492. postavljaju Tomasa Torkvemadu s ciljem da Španija postane
isključivo katolička država: u martu je izdato službeno naređenje
da svi Jevreji u roku od devedeset dana moraju napustiti svoju
domovinu. Jedni odlaze prema Belgiji i Holandiji (Aškenazi), a
drugi – uglavnom, preko Padove, Venecije, Zadra, Splita i
Dubrovnika - u Otomansku carevinu, gdje se počinju nazivati
Sefardima. Turski sultan Bajazit II i njegovi nasljednici Selim I i
Sulejman II49 obezbijedili su im sva građanska prava, pri čemu su
im dali i punu slobodu u izboru mjesta u kojima žele da se zauvijek
nastane. Veliki dio jevrejskih familija, koji su sa sobom ponijeli
ključ iz Španije, odlučio je da za svoje utočište izabere Bosnu,
odnosno Sarajevo, gdje će 1565. osnovati i Jevrejsku opštinu.
Prvi pisani dokument koji se odnosi na život Jevreja u Bosni i
Hercegovini potiče iz 1565. godine: riječ je o protokolu
sarajevskog suda (sidžila). Tek tri vijeka nakon toga, (1878) u ove
krajeve doseliće se u većem broju i Aškenazi, koji dolaze iz svih
dijelova Austro-Ugarske, pri čemu je važno napomenuti da su
austrougarske vlasti Jevreje često slale na odsluženje vojnog roka u
Bosnu i Hercegovinu jer u Bosni i Hercegovini nije bilo
antisemitskih ispada. Ali, Aškenazi, koji će također u Sarajevu
osnovati svoju opštinu, nisu se u potpunosti mogli zbližiti sa
Sefardima: nastale su dvije različite kulturno-ekonomsko-političke
skupine, koje su od strane domicilnog stanovništva bile izrazito

49
Moric Levi, Sefardi u Bosni, SJOJ, Beograd, str. 8.
uvažene zbog svojih radnih sposobnosti i zbog svoje duhovne
otvorenosti.
Na osnovu dostupnih dokumenata zna se da je na kraju
osamnaestog vijeka samo u Sarajevu živjelo više od hiljadu Jevreja,
koji su ostavili neizbrisiv trag na kulturnu, umjetničku, ekonomsku
i političku sliku Bosne i Hercegovine. Sefardi su u svoju novu
domovinu donijeli i svoje običaje, jezik i nošnju. (Sefard je
hebrejska riječ i znači Španija; od nje potiče i riječ sefardim -
Jevreji porijeklom iz Španije, koji govore španski: oni se razlikuju
od ostalih Jevreja aškenaza, kako piše prof. Avram Pinto,50
tradicijom, jezikom i izgovorom hebrejskog jezika.) No, ne želeći
da odudaraju od ostalog puka, uskoro prihvataju gradsku narodnu
nošnju. Vremenom će dobiti i pravo da nose fesove, dok su turbane
smjeli nositi samo rabini. Žene su na glavi imale kapice umotane
svilenim platnom (tukadu), a one iz bogatijih familija ispod tukada
ukrašavale su se sitnim zlatnicima. Nažalost, većina običaja nakon
svih ovih stoljeća pripada tek istoriji.
Sve do Drugog svjetskog rata, odnosno do njemačko-ustaške
okupacije Kraljevine Jugoslavije, u Sarajevu je bilo pet sinagoga.
Prva sarajevska sinagoga sagrađena je, nakon što je to sultan
odobrio, 1581. godine. Kada je vojska Eugena Savojskog spalila
Sarajevo, izgorio je i ovaj hram - bilo je to 1697, ali su Jevreji
1746. dobili pravo da na istom mjestu sagrade novu sinagogu.
Krajem devetnaestog vijeka u sarajevskom naselju Bjelave, gdje je
živjela većina Jevreja, podignut je i raskošni hram Kal di la Bilava
(arhitektonska konstrukcija svih sarajevskih sinagoga podražava
gradnju iz Španije - Toleda).
Poslije Prvog svjetskog rata broj Jevreja u Sarajevu se povećao, te
je u sefardskoj opštini donijeta odluka za gradnju novog, velikog
hrama. Odbor za gradnju formiran je 1923. godine, kada je raspisan
međunarodni konkurs za arhitektonsko rješenje. Između četrdeset i

50
Avram Pinto, Jevreji Sarajeva i BiH, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987, str. 13.
pet projekata izabran je rad zagrebačkog arhitekte Rudolfa
Lubinskog. Sinagoga je građena u maurskom stilu: eliptična
bakrena kupola svojim je dimenzijama bila najveća na Balkanu, a
druga po veličini u Evropi!
Naravno, Sefardi su morali misliti i o tome gdje će njihovi najmiliji
biti sahranjeni: za prvo jevrejsko sarajevsko groblje kupljeno je
zemljište u sedamnaestom vijeku (1630). Jevrejska opština je
plaćala vakufskom fondu zakupninu, a kasnije je ovo zemljište bilo
otkupljeno od upravitelja vakufa.
Potrebno je naglasiti sefardski sistem obrazovanja i nauke: u
Carigradu se školovao jedan manji broj sefardske djece, gdje su
osim turskog učili i druge orijentalne jezike i pripremali se za
zvanje budućih turskih činovnika od Goražda do Bihaća. Ostala
djeca su znanje sticala u Meldaru, nižoj osnovnoj školi, Talmudu,
Tori i Ješivi. Početkom dvadesetog vijeka i ženska djeca počinju
pohađati nastavu, ali je prvi krug intelektualaca, čiji su roditelji,
uglavnom, bili trgovci i zanatlije, dao tek neznatan broj prosvjetnih
radnika. Tek će osnivanjem La Benevolencije ovaj problem biti
sistematski rješavan.
Jevreji su kao vješti trgovci stekli velike kapitale, podigli svoj
ugled i uspjeli steći i osjetan uticaj. Oni su vjerovnici bosanskih
paša i turske administracije uvijek pohlepnih na novac i gotovo
redovno oskudnih. Jevreji čak kreditiraju i pravoslavne vladike u
Bosni, osobito sarajevskog, i taj dug, koji se nakupio za izvjestan
broj godina, iznosi zamašnu sumu od 22.145 groša. Ovo sve
naravno, pojačava i broj jevrejskih kolonista. Tako je u Sarajevu
oko 1779. g. bilo 214 jevrejskih domaćina, što pretpostavlja
populaciju od 1.000 duša. Najveća promjena u statusu Jevreja
nastupila je austrougarskom okupacijom Bosne 1878. godine.
Nakon četiri godine osnovana je u Sarajevu "Sefardska
izraelićanska vjerska zajednica", Cultur-gemeinde (vjerska
zajednica) prema austrijskom uzoru, koja je sama birala svoje
upravno tijelo, vodila evidenciju o svim Sefardima u gradu i imala
pravo ubirati porez od njih do 25% vrijednosti njihovih izravnih
državnih poreza.
Mnogi Aškenazi Jevreji iz Ugarske, Galicije, Poljske, Češke i
Moravske i drugih zemalja nastanjivali su se u Bosni pod
austrougarskom vlašću, pa je i za njih osnovana posebna zajednica.
Jevreji koji su govorili ladino gledali su s visoka na njih, tako da su
te dvije zajednice živjele odvojeno. Jedan promatrač iz 1908.
godine zabilježio je da se "znatno razlikuju" jedni od drugih.
Jevreji su u Bosnu i Hercegovinu iz Španije donijeli sa sobom dva
pisma i dva jezika: hebrejski (ivrit) i španski (ladino), koji je u
narodu poznat i po imenima džudesmo, romanse, šanjolit... Pisani
špansko-ladino jezik razlikuje se od govornog: rječnik mu je
bogatiji - ima mnoštvo riječi iz turskog, bosanskog, italijanskog,
francuskog... Upravo će ladino pjesme postati dio muzičke tradicije
i ostalih naroda Bosne i Hercegovine, a u tekstualnom dijelu naći
će se, dakle, i “tuđice” kao, naprimjer, rakija. Jevrejski pisci iz
Bosne pisali su, pak, na hebrejskom, španskom i bosanskom jeziku,
dok su prevodioci većinom bili rabini. Na ladino jeziku sačuvane
su mnogobrojne prekrasne lirske pjesme, romanse i poslovice.
Ipak, autori tog muzičkog blaga, u kojem se najčešće opjevavaju
događaji španskih hidalga feudalnog doba i ljubav, ostali su
nepoznati. Anderleto je najpoznatija bosanska romansa: Morena me
llaman, yo blanca naci - zovu me garavom, a ja sam se rodila
bijela...
Ovim prilivom može se objasniti nagli prirast jevrejskog
stanovništva u gradu. Pošto se za većeg dijela 19. vijeka broj od
2.000 stanovnika nije mnogo mijenjao, godine 1885. porastao je na
2.618, godine 1895. na 4.058, a 1910. na 6.397.
Broj Jevreja u drugim dijelovima Bosne, također, je porastao
doseljavanjem. Godine 1900. bilo ih je već 9.311 u cijeloj Bosni.

Ekonomska politika Austro-Ugarske pružila je nove prilike

Jevrejima; oni su se ubrzo prihvatili industrijalizacije, pa su sva tri
vodeća fabrikanta u Bosni bili tada Sefardi. Austrijska politika
imala je za posljedicu i to da su se Jevreji bolje uklopili u bosansko
društvo. Bosanski jezik uveden je kao obavezni predmet u
jevrejsku osnovnu školu, a neki su Jevreji, prvi put u istoriji ove
jevrejske zajednice, poslali svoju djecu u svjetovnu srednju školu.
Jevreji u bosanskim provincijama nisu imali svoje četvrti kao u
Sarajevu, u kojima su živjeli u slozi sa drugim narodima. Njihovi
razlozi za odlazak u druge gradove i varoši bili su prvenstveno
ekonomske i političke prirode. Tako su nastanili Travnik (vezirski
grad), Banju Luku, Zenicu, Tuzlu, Goražde, Sanski Most, Zvornik,
Višegrad, Brčko, Derventu, Prijedor, Bihać, Mostar... (U Bosni i
Hercegovini je ukupno bilo dvadeset i četiri jevrejske opštine).

Broj sarajevskih Jevreja od 1885. do 1910. godine, tj. za 25 godina,

povećao se za skoro 145% (od 2.618 na 6.397), dok se od 1910. do
1931. godine, to jest za 20 godina, povećao tek za nešto malo više
od 17.5% (od 6.397 na 7.523).

Posljednji talas jevrejskih useljenika u Kraljevinu Jugoslaviju zbio

se neposredno pred fašističku agresiju na Kraljevinu odnosno od
anšlusa Austrije 1938. godine. Bile su to izbjeglice. Ovoga puta iz
zemalja već okupiranih i zahvaćenih nacističkim terorom
(Njemačka, Austrija, Čehoslovačka i Poljska).51
Jevreji kao i druge manjine poslije 1918. godine u Kraljevini
Jugoslaviji zadržali su do tada stečena građanska prava. U drugoj
polovini tridesetih godina zemlju je zahvatila fašizacija, pa su se
uskoro pojavili prvi protivjevrejski zakoni.52 To je, pored
nastupajuće opasnosti od okupacije zemlje ili njenog uključivanja u

51
Procjenjuje se da ih je bilo oko tri hiljade, ali nema egzaktnih podataka o tome
koliko se zadržalo u zemlji do 6. aprila 1941. godine. Dr. Slobodan D. Milošević,
Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije.
52
Među njima kao prvi, po mađarskom uzoru, bio je Numerus Clausus, oktobra
1940. godine.
Trojni pakt, kao i uz od ranije prisutnu agitaciju cionističkog
pokreta, povuklo i dio jugoslovenskih Jevreja u emigraciju.53 Za tri
godine od priključenja Austrije Trećem rajhu do agresije na
Jugoslaviju, Kraljevinu je moglo napustiti bar po hiljadu Jevreja
jugoslovenskog odnosno stranog državljanstva. Oni se, međutim,
ne pojavljuju u procjenama, a mogli su značajno uticati na broj
Jevreja zatečenih u Kraljevini Jugoslaviji 6. aprila 1941. godine.

Antisemitizam nacističkog režima, njegova protivjevrejska politika,

opšteevropski jevrejski egzodus i posebno genocid nad njima, bili
su predmet mnogih knjiga i naučnih rasprava. Ovdje ukratko
konstatujemo da je rješavanje jevrejskog pitanja pod okupacijom i
na ovim prostorima samo dio i nastavak te opšte nacističke politike,
odnosno realizacije genocida, kojim je u čitavoj okupiranoj Evropi
trebalo ”konačno riješiti jevrejsko pitanje”.54

1.2. Pojava antisemitizma u Bosni i Hercegovini

Ako se kontradiktorni učinci prosvjetiteljstva i njihova veza sa

antisemitizmom ostave po strani, zakašnjeli projekat stvaranja
(velike) nacionalne države, praćen političkom i društvenom
radikalizacijom, čini se sasvim primjerenim okvirom za analizu

53
Muharem Kreso, Nacističko “konačno rješenje jevrejskog pitanja” na
zapadnom Balkanu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo, 2007. - Popisi stanovništva 1921. i 1931. godine
pokazali su negativan saldo prirasta jevrejskog stanovništva Kraljevine
Jugoslavije. S obzirom da su faktori koji su to u prvoj deceniji izazvali pojačano
djelovali i u tridesetim godinama, treba pretpostaviti da su u nekim izračunatim
brojevima jevrejskog stanovništva u 1941. godini uključeni i imigranti upravo
pomenutog posljednjeg talasa, kojima je Jugoslavija zapravo bila samo tranzitna
stanica na putu za sigurnije zemlje zapada ili Palestinu.
54
Odluku o “konačnom rješenju” donio je najuži krug od 15 nacista najvišeg
ranga u luksuznoj vili na berlinskom jezeru Vanze (Wannsee) 20. januara 1942.
uzroka savremenog antisemitizma u Kraljevini Jugoslaviji i
Nezavisnoj državi Hrvatskoj.
Ideja homogenosti nacionalne grupe kao osnovne pretpostavke
državne zajednice (njene teritorijalne i personalne suverenosti, ali i
definisanja političkih ciljeva), nužno dolazi u sukob sa postojanjem
„nacija unutar nacija“.55

Na području novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca

radilo je više stotina jevrejskih opština, a 1919. godine formiran je
Savez jevrejskih vjeroispovijednih opština. Iako se, na prvi pogled,
radilo o vjerskoj organizaciji, po sadržaju rada imala je
karakteristike zajednice. Od tada postoje jevrejske opštine.

Prema popisu iz 1939. godine u Kraljevini Jugoslaviji bilo je oko

71.000 Jevreja56 koji su bili registrovani kao pripadnici religije. Do
izbijanja rata 1941. godine u Kraljevini Jugoslaviji je utočište našao
veliki broj jevrejskih izbjeglica iz Nemačke, Austrije i drugih
zemalja u kojima su nacisti došli na vlast, koji nisu na ovom
popisu. Prema podacima Saveza jevrejskih opština Jugoslavije od
1939. do 1941. godine u zemlju je došlo ili kroz nju prošlo oko
55.000 jevrejskih emigranata. Dio njih zadesila je sudbina domaćeg
jevrejskog stanovništva.

Tokom međuratnog perioda nosioci antisemitizma u

jugoslovenskoj državi uglavnom su bile marginalne ili ilegalne
političke (i terorističke) snage sa osloncem u inostranstvu. Od
dolaska Hitlera na vlast, a naročito od kraja tridesetih godina,

55
Jugoslavija i jevrejski problem, E. B. Gajić, 1938.
56
Jedan procenat Jevreja, koji se asimilizirao - sekularni nisu bili na spiskovima
jevrejskih vjeroispovijednih opština. Pored toga, na tom popisu nisu bili oni koji
su udajom i ženidbom prešli na drugu vjeru, a koji su najvećim dijelom kasnije
stradali u Holokaustu.
antisemitizam je ovladao najvećim dijelom njemačke nacionalne
manjine. U Kraljevini Jugoslaviji antisemitizam je jačao uporedo sa
brzim promjenama u međunarodnim odnosima, kao i sa porastom
državne i društvene krize u zemlji. Odnos prema Jevrejima počeo
je da se mijenja u drugoj polovini tridesetih godina, ali ni tada nije
došlo do ugrožavanja društvenog položaja Jevreja. U drugoj
polovini tridesetih godina bilo je više znakova koji nisu mogli da
djeluju umirujuće na jugoslovenske Jevreje. Uticaj antisemitizma
mogao je da se osjeti i u pojedinim državnim ustanovama, prije
svega prilikom zapošljavanja.57 U ovom pogledu ispoljile su se
razlike između krajeva bivše dvojne monarhije i ostalih dijelova
zemlje, što će doći do izražaja u antijevrejskoj zakonskoj regulativi
oktobra 1940. godine.58

Jugoslovenski ministar inostranih poslova Anton Korošec izjavio je

u septembru 1938. godine da u „Jugoslaviji jevrejsko pitanje ne
postoji“,59 ali da jevrejske izbjeglice iz nacističke Njemačke nisu
dobrodošle u Jugoslaviju. Tri mjeseca kasnije jedini Jevrejin u
Senatu, vrhovni rabin Isak Alkalaj, bio je izbačen iz Senata na
zahtjev premijera Milana Stojadinovića. Antisemitizam, uzdignut
na nivo zvanične politike u Kraljevini Jugoslaviji, doživio je svoju
kulminaciju kroz antijevrejske akte vlade Cvetković-Maček,
odlukom ministra Antona Korošeca, sa čijom se primjenom

57
Dr. Isidor Papo, hirurg, ratnik, zaljubljenik, u: J. Almuli, Živi i mrtvi, 15l-152.
“Kao tek svršeni ljekar I. Papo je 1938. tražio posao. Pri tome je osjetio izvjestan
neobjavljen numerus clausus smatrajući da je do toga došlo pod uticajem Hitlera
i nacista.” Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-
1941, str. 395.
58
Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941,
str. 177.
59
U svom govoru, održanom 11. septembra 1938. u Murskoj Soboti: To je
najbolji dokaz da Jevreji kod nas uživaju potpunu zaštitu zakona, da se Jevreji
kod nas tretiraju kao ravnopravni državljani. Sve dobrote zakona dijele se
jednako Jevrejima kao i drugim državljanima, svakako i sve strogosti zakona.“
Jevrejski glas, 16. septembar 1938, str. 1.
otpočelo 5. oktobra 1940. godine. Uredbom o upisu lica jevrejskog
porijekla uveden je numerus clausus od 0,5%, što znači da broj
učenika i studenata jevrejskog porijekla koji su se mogli upisati u
srednje škole ili na univerzitet nije mogao biti veći od njihovog
procentualnog učešća u ukupnom broju stanovništva. Drugi
antijevrejski zakon odnosio se na zabranu Jevrejima da obavljaju
izvjesne djelatnosti (trgovina životnim namirnicama na veliko), a
treći na njihovo isključivanje iz nekih rodova vojske, do
ograničavanja polaganja oficirskih ispita i profesionalnog
napredovanja.
Širenje uticaja nacionalsocijalističke Nemačke i u Jugoslaviji je
imalo ideološku osnovu u kojoj je antisemitizam zauzimao ključno
mjesto. Nuđen je njemački ideologizovani model društvene
organizacije čiji je sastavni dio bila borba protiv „Svjetskog
Jevrejina“... Osim njemačkog uticaja, na širenje antisemitizma
uticao je i unutrašnji politički razvoj, pri čemu je do izražaja došla
različita antisemitska tradicija u pojedinim dijelovima zemlje.60
Može se reći da je od sredine tridesetih godina antisemitska
propaganda postala organizovanija, agresivnija i polako se širila po
skoro svim dijelovima Kraljevine.
Objavljivanje antisemitskih spisa u Beogradu teklo je uporedo sa
sve jačom medijskom kampanjom protiv masona i Jevreja, koja je
bila uvod u mjere protiv njih. Tokom 1940. publikovano je čak
osam anitisemitskih brošura od kojih neke zbog zabrane vlasti nisu
rasturane.61

Antisemitizam u izdavačkoj djelatnosti

Najsnažniji nosilac antisemitizma u periodu između dva svjetska

rata bilo je izdavaštvo. Protokoli sionskih mudraca prvi put su
60
Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941,
str. 234.
61
Milan Koljanin, isto, str. 383-384.
prevedeni i objavljeni 1929. godine u Splitu pod naslovom Prave
osnove ili Protokoli sionskih mudraca sa potpisom M. Tomić.
Slijedeće izdanje datira iz 1934. godine i objavljeno je pod
naslovom Protokoli skupa sionskih mudraca. Kao autor ovog
izdanja potpisan je Patriciosus u Beogradu. Državni tužilac marta
1935. godine zabranjuje rasturanje oba izdanja. Uprkos zabrani,
drugo izdanje ponovo je objavljeno 1936. godine. 62
U periodu od 1933-1940. godine objavljeno je više od deset
brošura sa antisemitskim sadržajem. Neposredno uoči rata
objavljeno je četrnaest antisemitskih brošura i šest kao odgovor na
antisemitske napade. Najviše izdanja sa antisemitskim sadržajem
objavljeno je u Ljotićevom Zboru. Intenzivna antisemitska
kampanja vođena je i u novinama kao što su Obnova, Novo vreme,
Srpski narod i Naša Borba63 koje promovišu fašističku ideologiju
mnogo prije nacističke invazije na Jugoslaviju. One zagovaraju
osvetu nad Jevrejima,64 proglašavaju Jevreje za drevne neprijatelje
Srba65 i ukazuju da ne treba čekati na Njemačku da bi se „konačno
rešilo jevrejsko pitanje“. Zbor među mnogim izdanjima objavljuje
brošuru pod nazivom Srpski narod u kandžama Jevreja autora
Milorada Mojića, koji navodi da „jevrejstvo mora biti brzo i
energično likvidirano, jer je inače uništenje hrišćanske civilizacije
neizbežno“.66 List Svoj svome izlazio je u Sarajevu od 17. februara
do 31. marta 1934. godine. U periodu od 1941-1945. u Beogradu je
objavljena 51 antisemitska brošura.
Kao odgovor i reakcija na rastući talas međunarodnog
antisemitizma u Kraljevini Jugoslaviji, ali i u samoj politici Vlade,
pojavilo se nekoliko izdanja.

62
Laslo Sekelj, Vreme, 31. avgust 1992.
63
Osnivač Naše Borbe je Dimitrije Ljotić. List je urađen po ugledu na “Mein
kampf”.
64
Po principu teorija zavjere.
65
Obnova i Naša Borba.
66
Milorad Mojić, sekretar Zbora, 1941, str. 40.
U Sarajevu se pojavljuje prevod knjige Židovstvo, Kršćanstvo,
Germanstvo kardinala Faulhbauera, koje je štampano već 1935.
godine, a predstavlja propovijedi kardinala protiv već bjesomučne
mržnje neonacionalizma prema jevrejskoj religiji. A u Beogradu je
1938. godine štampana knjiga E. B. Gajić: Jugoslavija i „Jevrejski
problem“.
Reakcija na ove antisemitske knjige i brošure očituje se 1939.
godine u Zagrebu prevodom knjige Luisa Goldinga “Židovski
problem“, a u Splitu, u ličnoj nakladi Jerka Dorbića, izlazi knjižica
“Zašto se progone Jevreji?“
Na inicijativu intelektualaca iz cijele Kraljevine 1940. godine u
Beogradu je izašla knjiga Naši Jevreji. U knjizi je više javnih
radnika dalo svoja pozitivna mišljenja o Jevrejima i njihovoj ulozi i
doprinosu na području raznih djelatnosti.67

Najviša tijela jugoslovenskog jevrejstva su upozoravala na rastuću

opasnost od antisemitizma na VI kongresu Saveza jevrejskih
opština 1936. godine u Beogradu. U posebnoj rezoluciji o
antisemitizmu tvrdi se da je „Kongres svestan značaja učestalih
protivjevrejskih napada koji se u Jugoslaviji bez zapreke vrše, iako
iz osnova vređaju načelo ravnopravnosti verskih zajednica.
Kongres naglašava da antisemitizam, kao izraz najmračnijeg
nazadnjaštva, ne može da pokoleba osećanje građanske ispravnosti
i otadžbinskih dužnosti u Jevreja ove zemlje. Kongres smatra da
antisemitizam, pored toga što Jevrejima nanosi uvrede i
ponižavanja, nanosi i tešku moralnu štetu ugledu države. Jevreji
mogu antisemitskim napadima da suprotstave samo svoje osećanje
časti i ljudskog dostojanstva. Kongres konstatuje da su ovakve
pojave – doskora nepoznate u nas, a koje po njegovu dubokom
uverenju nemaju korena u širokim slojevima naroda zadojenog
tradicionalnom širokogrudnošću – stvorile opravdano i veliko

67
Derviš Korkut, kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
neraspoloženje u jevrejskoj zajednici...“68 U izvještaju Glavnog
odbora Saveza jevrejskih vjeroispovijednih opština iz aprila 1939.
godine69 tvrdi se: „Međutim, ne može se prevideti, da se i u našoj
zemlji ponekad osetilo jačanje organizovanog antijevrejskog talasa
koji se stao rasprostirati po celome svetu. Ali on, zahvaljujući
tradicionalnom naprednom političkom stavu jugoslovenskoga
naroda, nije uspeo da poremeti miran život jugoslovenskih
Jevreja.... merodavni faktori, potpomognuti štampom i javnim
mišljenjem ... energično i nedvosmisleno su otklanjali i suzbijali
svaki pokušaj da se jugoslovenskim Jevrejima ma što učini žao.“
Svojevrsna najava antijevrejske kampanje na državnom nivou bio
je članak Korošca, predsjednika Senata, u novogodišnjem broju
Politike 1939/40.70
Početkom oktobra 1940. u vladi se saznalo za veze ministra
prosvjete Korošca sa ekstremnom desnicom. Tada su u vladu stigla
obavještenja da Korošec održava veze sa Ljotićem, zatim sa
Gregorićem, Jonićem i drugim iz Jugoslovenske akcije, kao i sa
Milom Budakom, odnosno ustašama. Prema povjerljivim
izvještajima, Korošec je na razgovorima tražio saradnju sa njima
radi obaranja vlade, a zalagao se za nacional-socijalistički i
fašistički poredak. Budak je podržao akciju, ali se ubrzo povukao
obećavajući da joj neće ni smetati.71
Savez jevrejskih opština Jugoslavije postavio se ofanzivnije tek u
jesen 1940. godine, kada je vlada izglasala dva spomenuta

68
Spomenica 1919 – 1969, SJOJ, Beograd, 58-59.
69
Židov, 16/1939.
70
Politika, 31. decembar 1939; A. Korošec, Komunizam, slobodni zidari i
stranci.
71
M. Konstatinović, Politika sporazum, Mir, Novi Sad, 1998, 193-194. O
pregovorima Korošca sa ustašama u Zagrebu vidi: Lj. Boban, Maček i politika
Hrvatske seljačke stranke, knj. 2.422, nap. 129. Nešto ranije u Biltenu, Ljotić je
najavio kontakt Korošca sa frankovcima; „Odnosi u vladi“, Bilten, 55, 21.
septembar 1940, 12-13; D. V. Ljotić, Sabrana djela, VII, 144-145; Milan
Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji, str. 429.
protujevrejska zakona.72 Ali, na te deklaracije nije se tadašnja
javnost i vlasti uopšte obazirala.73 „Izgleda da je židovska zajednica
bila svjesna svoje nemoći. Osim između blagih formulacija u
prosvjednom pismu i drugih pokazatelja koji posredno svjedoče o
tome kako Židovi doživljavaju suvremenu stvarnost je očigledna:
nema nikakve dvojbe da su mnogi Židovi tridesetih godina osjećali
mnogo veći pritisak antisemita nego što su to u javnosti htjeli
priznati“.74
Eklatantan je primjer odnosa stanovništva Bosne i Hercegovine
prema Jevrejima. U knjizi Naši Jevreji, kustos Zemaljskog muzeja
u Sarajevu Derviš Korkut je napisao:
„Baš sada kada je propaganda tako intenzivna, treba ovo pitanje
objektivno prikazati. Pokušaje, da se našim osjećanjima nakalemi
antisemitizam treba osujetiti, jer je to nama muslimanima strano.
Antisemitizam o kome se ovde govori, unesen je sa strane.
Kod nas, u koliko postoji neko antisemitski orijentisan, to je on
sigurno takav iz razloga poslovne konkurencije. Njihova povika na
Jevreje treba da odvrati pažnju od njih samih. To je čisto čaršijski
antisemitizam koji sa momentalnim nema ničeg zajedničkog.

72
Jugoslovenski ministar inostranih poslova Anton Korošec izjavio je u
septembru 1938. godine da u „Jugoslaviji jevrejsko pitanje ne postoji“, a da
jevrejske izbeglice iz nacističke Nemačke nisu dobrodošle u Jugoslaviju. Tri
mjeseca kasnije jedini Jevrejin u Senatu, vrhovni rabin Isak Alkalaj bio je
izbačen na zahtjev premijera Milana Stojadinovića. Antisemitizam uzdignut na
nivo zvanične politike u Kraljevini Jugoslaviji doživio je svoju kulminaciju kroz
antijevrejske akte vlade Cvetković-Maček, sa čijom se primjenom otpočelo 5.
oktobra 1940. godine. Uredbom o upisu lica jevrejskog porijekla uveden je
numerus clausus od 0,5 odsto, što znači da broj učenika i studenata jevrejskog
porijekla koji su se mogli upisati u srednje škole ili na univerzitet, nije mogao
biti veći od njihovog procentualnog učešća u ukupnom broju stanovništva.
Drugi antijevrejski zakon odnosio se na zabranu Jevrejima da obavljaju izvjesne
djelatnosti (trgovina životnim namirnicama na veliko).
73
Židov, 41/1940.
74
Ivo Goldstein, Antisemitizam u Hrvatskoj. Korijeni, pojava i razvoj
antisemitizma u Hrvatskoj, Antisemitizam Holokaust Antifašizam, isto, str. 12-54.
Specijalno za bosanske Jevreje se može reći da su oni postali više
domaći nego li što i sami misle. Naš svijet njih ne osjeća kao neko
strano tijelo.
U drugim zemljama je antisemitizam često puta samo gromobran
kojim se narodu svraća pozornost sa važnijih problema.
Pošto kod nas ne postoje uzroci za antisemitizam, to nisu potrebne
ni nikakve naročite mjere za suzbijanje. Ali ipak moram da
istaknem da je potrebno da se o jevrejskoj sirotinji u Sarajevu i
Bitolju vodi više brige nego li je to do sada bio slučaj. Ta sirotinja
živi vrlo bijedno i ima je više nego što se to obično misli.
Ovde je od ranije i od skora bilo više pokušaja, i to iz
nemuslimanskih krugova, da se muslimani angažuju kao avangarda
protiv Jevreja. Svi su ti pokušaji redom propali, jer ni muslimanske
mase ne mogu da se pridobiju za dva morala, jedan za sebe a drugi
za druge.
Bosna i Hercegovina je klasičan primjer vjerske tolerancije. Ni
našim širokim krugovima to nije dovoljno poznato. Ali mnogi
inteligentni stranci sa divljenjem čitaju sa kamenih spomenika ovaj
rijetki primjer vjerske tolerancije. Za to je dokaz i jevrejsko groblje
u Sarajevu koje spada među najstarije u Evropi, a koje do sada
nikada nije oskrnavljeno.
Prva sinagoga u Bosni sagrađena je na vakufskom zemljištu. A kao
najljepša kruna, i kao najsjajniji dokaz vjerske tolerancije u Bosni
je to: da su sve četiri bogomolje domaćih vjera sagrađene baš jedna
pored druge.“75

75
Naši Jevreji, Zbornik mišljenja javnih radnika, Beograd, 1940, str. 54.
2. Kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu Derviš Korkut pisao je o Jevrejima
Sarajeva sa posebnom simpatijom u knjizi “Naši Jevreji”

Antisemitske tendencije u Hrvatskoj i Jugoslaviji u drugoj polovini

tridesetih godina s genocidom počinjenim nad Jevrejima u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj i u drugim dijelovima bivše
Jugoslavije, prema navedenim činjenicama, bile su u snažnom
porastu. Ipak, postojala je i građanska volja da se Jevreji zaštite na
određeni način kako javnim istupanjem, tako i kroz objavljivanje
projevrejskih brošura i članaka.

Tradicionalna multikulturalnost u Bosni i Hercegovini poticala je

inicijative, čiji je cilj bila zaštita i pomoć. Činjenica je da su u
građanskom sloju prevladavali oni koji su odbacivali antisemitizam
kao teoriju i praksu, pa se s vremana na vrijeme i javno o tome
izjašnjavali.

Za sada se ne može tačno utvrditi otkuda je potekla ideja, odnosno

ko je bio neposredni inicijator uvođenja rasnih zakona. Uredbe o
rasnoj pripadnosti i o Zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda
potpisali su Ante Pavelić, Andrija Artuković, Mile Dumandžić i
Mirko Puk. Primjena tih zakona u školstvu i drugim institucijama
sprovedena je Zakonskom odredbom o zaštiti narodne i arijske
kulture hrvatskog naroda od 4. juna 1941. godine, a potpisao ju je
ministar Mile Budak. Međutim, nema dokaza da je uloga ijednoga
od njih u tome bila bitna i da se neki pojedinac posebno oko tih
zakona zalagao. Svi su bili složni u takvim akcijama: naime,
njemačka vojska je u Zagrebu uspostavila Einsatzgruppe koje su
nadgledale provedbu genocida nad Židovima i predlagale
konkretne mjere – ustaše su bili više nego agilni izvršitelji. Za
takvu brzinu i upornost bilo je više razloga: ustaše su htjele iskazati
zahvalnost Nijemcima što su ih doveli na vlast i odagnati njemačke
sumnje da su i dalje skloni talijanskim fašistima koji su ih dugo
vremena podržavali (genocid nad Židovima jedna je od ključnih
razlika između talijanskog fašizma i njemačkog nacizma). Osim
toga, bili su opijeni apsolutnom vlašću do koje su se tako nenadano
i brzo uspeli, pa su mislili da im je sve dopušteno – zbog toga
hitrost u pljački i surovost u izvršenju genocida (bacanje u jame
Nijemci uglavnom nisu prakticirali).76

76
Ivo Goldstein, isto.
II. Progon Jevreja - zakonska legislativa, oduzimanje imovine,
povjerenici, teror nad Jevrejima...

UVOD

U drugoj polovini četrdesete godine, strahote Drugog svjetskog rata

još nisu dobile svoj pun zamah. Međutim, čak i nacifašistički
indoktriniranom površnom posmatraču već je moglo postati jasno
da je teorija munjevitog rata omanula uprkos brzim porazima
poljske i francuske vojske, u jesen 1939. i u proljeće 1940. U ljeto
1940. njemačka vojna avijacija stvarno gubi vazdušnu bitku nad
Engleskom, pa njemačka Vrhovna komanda, sa Hitlerom na čelu,
odustaje od pomorskog desanta na britanska ostrva. U zamjenu za
to, vlade Njemačke, Italije i Japana zaključuju vojni i politički
savez, nazvan Trojni pakt, potpisan u Berlinu 27. septembra 1940.
godine. Bio je to dio priprema za invaziju na Sovjetski Savez, pa su
vlade Rumunije, Bugarske, Madarske i Slovačke, radi osiguranja
budućeg južnog strateškog boka, bile izvrgnute pritisku da pristupe
Trojnom paktu. I Jugoslavija se našla pod pritiscima raznih vrsta -
od potkupljivanja štampe, preko vrlo intenzivnog obavještajnog
djelovanja, pomaganja krajnje desničarskih političkih formacija, do
organizovanja agresivnih pseudokulturnih grupa. Ni kraljevska
vlada nije bila pošteđena pritisaka. To je bilo utoliko lakše što je
među ministrima bilo nekih s vrlo konzervativnim, izrazito
desničarskim, čak fašistoidnim gledištima. S druge strane, na
antisemitizmu se nacističkom pritisku najlakše i najglasnije
popuštalo.

“Uredba o upisu lica jevrejskog porijekla za učenike univerziteta,

visokih škola u rangu univerziteta, viših, srednjih, učiteljskih i
drugih stručnih škola” i “Uredba o mjerama koje se odnose na
Židove u pogledu obavljanja radnji sa predmetima ljudske
ishrane”77,78. Po odredbama one prvo spomenute o ograničenju
prava Jevreja na polazak visokih, srednjih i njima izjednačenih
škola, dakle školske uredbe, ograničen je broj učenika židovskog
porijekla koji se mogu upisati u prvu godinu, odnosno prvi razred
svih škola nabrojanih u nazivu uredbe, tako da na području čitave
države… bude prema broju ostalih učenika ovih škola u onom
razmjeru u kojem se nalazi broj državljana... Ta se mjera ima da
primjenjuje već za školsku godinu 1940/1941. i to, kao što je
naprijed rečeno, samo za prvi razred. Stranci, što znači strani
državljani jevrejskog porijekla, ne mogu se uopšte upisati, pa ni u
ograničenom broju... Što se ima razumijevati pod “jevrejskim
porijeklom” o tome nema u uredbi nikakvih objašnjenja. Isto tako,
se ne kaže ništa pobliže o načinu izračunavanja tog dozvoljenog
broja učenika koji bi odgovarao utvrđenom načelu i razmjeru...
“Čl. 4. Uredbe o upisu lica jevrejskog porekla za učenike
univerziteta, visokih škola u rangu univerziteta, bivših srednjih,
učiteljskih i drugih stručnih škola, na osnovu zvaničnih podataka
Ministarstva unutrašnjih poslova – Opšte državne statistike – Pov.
st. br. 82 od 10. oktobra 1940. godine i s obzirom da je prema
popisu stanovništva od 31. marta 1931. godine na 100 državljana
Kraljevine Jugoslavije van teritorije Banovine Hrvatske dolazilo
0,545 Jevreja državljana Kraljevine Jugoslavije, odlučio je: da se u
sve realne i klasične gimnazije i realke koje se nalaze na teritoriji
Uprave grada Beograda i u banovinama Vardarskoj, Vrboskoj,
Dravskoj, Drinskoj, Dunavskoj, Zetskoj i Moravskoj može upisati
u I razred školske 1940/41. godine svega 108 učenika Jevreja –
državljana Kraljevine Jugoslavije.”
Pomenuti broj 108 podijeliće se ovako na pojedine srednje škole:

77
Službene novine, 229-UXX-A, od 5. oktobra 1940.
78
Narodne novine, 230, od 9. listopada 1940.
U I mušku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 11 /jedanaest/
U III mušku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1 /jedan/
U VI mušku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1 /jedan/
U IX mušku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 3 /tri/
U Realku u Beogradu upisaće se tri /3/
U I žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 3 /tri/
U II žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1 /jedan/
U III žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1 / jedan/
U IV žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 4 /četiri/
U V žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1 /jedan/
U Nepotpunu žensku realnu gimnaziju u Beogradu upisaće se 1
/jedan/
U Mušku realnu gimnaziju u Zemunu upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Pančevu upisaće se dva 2 /dva/
U žensku gimnaziju “Kr. Marije” u Skoplju upisaće se 4 /četiri/
U Mešovitu realnu gimnaziju u Bitolju upisaće se 4 /četiri/
U Realnu gimnaziju u Štipu upisaće se 3 /tri/
U Realnu gimnaziju u Prištini upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Murskoj Soboti upisaće se 1 /jedan/
U I mušku realnu gimnaziju u Sarajevu upisaće se 4 /četiri/
U II mušku realnu gimnaziju u Sarajevu upisaće se 5 /pet/
U I žensku realnu gimnaziju u Sarajevu upisaće se 3 /tri/
U II žensku realnu gimnaziju u Sarajevu upisaće se 4 /četiri/
U Realnu gimnaziju u Tuzli upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Bijeljini upisaće se 1 /jedan/
U Mušku realnu gimnaziju “Kr. Aleksandra” u Novom Sadu
upisaće se 5 /pet/
U II mušku realnu gimnaziju u Novom Sadu upisaće se 1 /jedan/
U Žensku realnu gimnaziju u Novom Sadu upisaće se 4 /četiri/
U Realnu gimnaziju u Rumi upisaće se 1 /jedan/
U Mušku realnu gimnaziju u Subotici upisaće se 3 /tri/
U Žensku realnu gimnaziju u Subotici upisaće se 4 /četiri/
U Realnu gimnaziju u Somboru upisaće se 2 /dva/
U Realnu gimnaziju u Vel. Kikindi upisaće se 2 /dva/
U Realnu gimnaziju u Novom Vrbasu upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Bačkom Petrovcu upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Petrovgradu upisaće se 5 /pet/
U Realnu gimnaziju u Kos. Mitrovici upisaće se 1 /jedan/
U I mušku realnu gimnaziju u Nišu upisaće se 1 /jedan/
U Žensku realnu gimnaziju u Nišu upisaće se 1 /jedan/
U Realnu gimnaziju u Pirotu upisaće se 1 /jedan/

U realne i klasične gimnazije i realke, koje nisu pomenute u ovoj

odluci, ne može se upisati u I razred školske 1940/41. godine
nijedan učenik Jevrejin.
Prilikom upisa učenika Jevreja u I razred prema navedenom broju,
prvenstvo će imati oni koji su najbolji po uspjehu i vladanju, a uz to
su siromašnog stanja. Odluku o tome donosi nastavnički savjet po
prijedlogu direktora.
Učenici koji se, s obzirom na utvrđene brojeve u ovoj odluci ne
mogu upisati, prestaju biti učenici osnovne škole. Tim učenicima
vratiće se naplaćene školske takse. O prednjoj odluci gospodina
Ministra izvještavate se radi izvršenja.79
Istih dana objavljena je i stupila na snagu i ona druga spomenuta
uredba o ograničenju prava Jevreja na sudjelovanje u privrednom
životu, dakle privredna uredba koja isključuje Jevreje iz trgovine na
veliko sa predmetima ljudske ishrane. Sve one “trgovačke radnje
koje se bave prometom na veliko sa predmetima ljudske ishrane”, a
čiji su imaoci Jevreji, bez obzira da li su ti imaoci fizička ili pravna
lica, podvrgavaju se reviziji koju će izvršiti... nadležne opće
upravne vlasti drugog stepena...”

79
Po naređenju Ministra prosvete, za načelnika Odeljenja za nastavu Drag.
GALIJAN, s. r., IV br. 14097 od 15. X. 1940. godine.
Savez jevrejskih opština je odmah, 9.oktobra 1940.godine,
reagovao u ime jevrejske zajednice Jugoslavije “Deklaracijom” 80:
„Kraljevska vlada donijela je dvije Uredbe koje se odnose na
Jevreje. Jednom se uredbom jevrejskoj djeci, zato što su jevrejska,
ograničava pravo pohađanja srednjih i viših škola. Drugom se
vlastima daje pravo da iz jedne privredne grane isključe Jevreje
zato što su Jevreji. Zauzimajući svoj stav prema ovim uredbama,
Jevreji Jugoslavije, prije svega, odbijaju i svaku pomisao da ih
ocijene s gledišta u kome obimu će one pogoditi pojedinca.
Potpisani su svjesni da je u pitanju dostojanstvo i čast svih Jevreja
u Jugoslaviji. Oni su potpuno svjesni da je ovim mjerama po
kojima se izvjesne sankcije primjenjuju samo zato, što su lica na
koja se odnose Jevreji, cjelokupno jevrejstvo u našoj zemlji
poniženo i uvrijeđeno.” “Uvjereni da u odbrani svojoj protiv toga
ponižavanja i vrijeđanja časti naše ne raspolažemo drugim snagama
osim svojom moralnom čovječanskom i građanskom svijesti,
snažnom svijesti po istinskom svojem rodoljublju i vjerom u
pravdu, znamo da još smijemo da apeliramo na pravnu svijest, a
naročito na svijest pravde, čovječnost i čojstvo srpskog i hrvatskog
naroda, i da se obratimo svima onima koji predstavljaju oličenje
duše toga naroda.” Prvi put u historiji Jugoslavije poduzimaju se
mjere protiv Jevreja. Prvi put u životu naroda ove zemlje stvara se
podvojenost i razlika među građanima čija su prava zasnovana na
načelu potpune i bezuslovne jednakosti zajamčena Ustavom.

“Odnos hrvatskog i srpskog naroda prema nama bio je uvijek

prožet duhom bratskoga osjećanja i građanske solidarnosti. Zato ne
vjerujemo da su ove teške mjere u saglasnosti sa vjekovnim
stremljenjem genija ovoga naroda koji je i sam, kroz dugi niz
vjekova, iskusio svu gorčinu ropstva, nasilja i bespravlja, te vodio
teške, duge i herojske borbe da bi sebi izvojevao pravo i slobodu.

80
JIM, Zapisnik 24 sjednice IO SJVO, 9-oktobar 1940, Deklaracija.
Znajući kako jevrejska zajednica u Jugoslaviji misli i osjeća, i da
nikad neće preboljeti ovu tešku povredu svoje časti, potpisani, kao
njeni predstavnici, u punom čuvanju dostojanstva te zajednice,
izjavljuju da će ona iako duboko razočarana, na ovo svoje
unižavanje odgovoriti onim što je vazda ispoljavala; svojom
pouzdanom vjernošću Kralju i Otadžbini do posljednjeg daha i do
posljednjeg udarca koji je još može da zadesi. Ništa na ovom
svijetu ne može u očima onih što pravedno misle i osjećaju i koji u
porijeklu čovjeka ne vide zločin i inferiornost da ponizi židovsku
zajednicu. Obraćajući se njoj, braći i sestrama svojim i djeci svojoj
koju hoće da nam odvoje od izvora znanja i moralno-otadžbinskog
odgoja, pozivamo ih da ne klonu, nego da vjeruju u vječite istine
pravde koja ne može da podlegne. Savez jevrejskih
vjeroispovijednih općina Kraljevine Jugoslavije. Predsjednik: Dr.
Fridrih Pops. Potpredsjednici: Dr. Marko Horn, Dr. Elemir Kalmar.
Rabinski sinod Kraljevine Jugoslavije. Vrhovni rabin: Dr. lsak
Alkalaj, Nadrabin. Dr. Gavro Schwarz. Nadrabin: Dr. Moric
Levi.”81

U svojoj polemici s uvodničarom Hrvatskog dnevnika, glasila

Hrvatske seljačke stranke, čiji je neprikosnoveni vođa bio Vlatko
Maček, inače tadašnji potpredsjednik kraljevske vlade, pobijajući
navode Hrvatskog dnevnika u prilog opravdanosti, čak potrebe za
donošenje školske i privredne uredbe, komentator Benavram iznosi
zanimljive brojčane podatke: „Jevrejsko stanovništvo u predratnoj
Jugoslaviji čine 71.342 lica, ili 0,46% celokupnog stanovnistva u
1935. godini. Među Jevrejima ima svega 464 državnih i
samoupravnih činovnika. Najviše ih ima u nekadašnjoj Drinskoj
banovini, sa sjedištem u Sarajevu i u Beogradu, zajedno 280, što
čini 60% njihovog ukupnog broja. Nema ih u Sloveniji, odnosno u

81
Židov, 11. oktobra 1940, naslovnica.
Dravskoj banovini, a zanemarljivo malo u Crnoj Gori, odnosno
Zetskoj banovini.

Učenika gimnazija ima 2.950, trgovačkih škola 230, srednjih

tehničkih škola 50, a učiteljskih svega šest. Po brojnosti prednjače
gimnazije u Beogradu, Novom Sadu i Subotici, Sarajevu, Zagrebu i
Skoplju s Bitoljem, odnosno prema tadašnjoj administrativnoj
podjeli u Upravi grada Beograda (stari Beograd, Zemun i Pančevo),
Dunavskoj, Drinskoj, Savskoj i Vardarskoj banovini. Sasvim slična
je slika za studente: najviše ih ima u Zagrebu, čak četiri puta više
nego u Beogradu, a zatim dolaze Vojvodina i sjeverna Srbija,
Sarajevo i Skoplje. Od struka su najviše zastupljena prava i
medicina, gotovo 50% ukupnog broja jevrejskih studenata koji
iznosi nešto iznad sedam stotina.“82
U svjetlosti ovakve raspodjele, posebnu pažnju izaziva sjećanje na
držanje izvjesnog broja direktora gimnazija, uglavnom u mjestima
južno od Save i Dunava, koji su tiho prenebregavali školsku
uredbu, dok solidarnost studenata i đaka sa svojim jevrejskim
drugovima nije uopšte dolazila u pitanje. U tom pogledu, Sava i
Dunav nisu predstavljale granične linije.

Svoj odgovor na punih šest stubaca Židova, Benavram završava

jednim navodom Hrvatskog dnevnika: “U jednome se potpunoma
slažemo sa uvodničarom ‘Hrvatskog dnevnika’ s prvim dijelom
zaključne rečenice njegova članka. ‘Svakako će ove dvije uredbe
ostati zabilježene u našoj političkoj povijesti kao odraz naše
današnje stvarnosti.’ Da se on zadovoljio ovom konstatacijom bio
bi bolje poslužio dobroj stvari kojoj je htio poslužiti.”83

82
Židov, 11. oktobra 1940, str. 3 i 4.
83
Jevrejski pregled, 7-12, 1990.
2.1 Pravna diskrimanicija u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, upravni
aparat za provedbu progona, promidžbeni uredi, personalni
dosjei…

Iako je osnivanje vlade Nezavisne države Hrvatske označavalo prvi

važniji korak u procesu uspostavljanja ustaške vlasti, ipak taj čin
nije bio od prvenstvenog značaja za daljnji tok toga procesa. Vlada
je Paveliću osobito u početku bila potrebna kao jedno od osnovnih
formalnih obilježja ustaške države u svrhu reprezentativnosti prema
drugim državama. Što se tiče unutrašnjih odnosa, vlada nije bila
glavni nosilac stvaranja šireg sistema vlasti. To je osobito bilo
vidljivo u prvim mjesecima postojanja Nezavisne države Hrvatske,
kada je proces uspostavljanja vlasti najčešće bio obilježen
samovoljom pojedinaca i grupa ustaša. Po svom karakteru taj se
proces neposredno nastavljao na one prve dane poslije 10. aprila,
kada su ustaški elementi u pojedinim mjestima počeli preuzimati
vlast. Sada ustašama, za razliku od onih dana, nisu na putu stajale
stvarne ili potencijalne opasnosti, pa je i samovolja počela sve više
dolaziti do izražaja.

Ustaše su vrlo brzo, već u prvome tjednu po proglašenju Nezavisne

države Hrvatske, uspostavili svoju vlast gotovo u cijeloj zemlji, ali
nisu imali pripremljen jasan plan o organizaciji državne uprave. U
vođstvu ustaškoga pokreta jedva da je bilo ikoga sa znanjem i
iskustvom o mehanizmu državnog upravljanja, a željelo se na
brzinu srušiti sve staro i uspostaviti novo. Rezultat su bile brzoplete
improvizacije, stalne reorganizacije, ispreplitanje kompetencija i
organizacijska zbrka, koja u većini resora nije prevladana ni do
sloma ustaške države. Dodatnu je konfuziju stvarao poznati
paralelizam u načinu upravljanja, karakterističan za veliku većinu
diktatorskih vlasti: s jedne strane, privid legalizma s osloncem na
krajnje stroge, na brzinu skrojene zakone koji utvrđuju diktatorski
poredak i državnu represiju; po drugoj, paralelnoj liniji,
izvanzakonska proizvoljnost, osobna diktatorova nadzakonska
svemoć, usmena linija naredbi i odobrenja koja ide preko
najpovjerljivijih dužnosnika i kojom se obično provode
izvanzakonski oblici nasilja. Nakon početnih improvizacija, u
policijskom aparatu Nezavisne države Hrvatske bilo je nešto više
sređene organizacije nego u drugim resorima, ali istovremeno i
mnogo više djelovanja mimo zakona.84

Nadležnost za imenovanja najodgovornijih ljudi u tim službama za

sebe je zadržao poglavnik Pavelić, a on se u tom pogledu u početku
oslanjao pretežno na ustaše koji su s njim stigli iz emigracije. Već
na dan dolaska u Zagreb, 15. aprila, Pavelić je imenovao Eugena
Didu Kvaternika povjerenikom za javni red i sigurnost grada
Zagreba, tri dana kasnije imenovao ga je ravnateljem za javni red i
sigurnost cijele Nezavisne države Hrvatske, a 4. maja državnim
tajnikom za poslove javnog reda i sigurnosti u Ministarstvu
unutarnjih poslova Nezavisne države Hrvatske.85
Zakonskom odredbom od 7. maja uspostavljeno je Ravnateljstvo za
javni red i sigurnost (RAVSIGUR) radi “uvođenja jedinstvene
organizacije i nadzora nad svim policijskim službama u Nezavisnoj
državi Hrvatskoj”. Istom odredbom predviđeno je da se
RAVSIGUR sastoji od devet odsjeka, među kojima je većina imala
neke nadležnosti i u odnosu na Židove. Po upravno-organizacijskoj
shemi, RAVSIGUR je formalno bio zaseban odjel unutar
Ministarstva unutarnjih poslova Nezavisne države Hrvatske i pod
njegovom nadležnošću, ali je de facto, od samoga početka, u
velikoj mjeri djelovao vrlo samostalno. Kao središnja policijska
ustanova za cijelu Nezavisnu državu Hrvatsku, RAVSIGUR je u
početku provodio svoje mjere preko lokalnih tijela postojećeg
policijskog aparata nad kojim je preuzeo nadzor.86
84
Goldstein, Holokaust, str. 153.
85
Goldstein, isto, str. 153-154.
86
Goldstein, isto, str. 154.
Prvi organizatori vlasti na terenu bili su tzv. „izvanredni ustaški
povjerenici“ koje je najprije imenovao „Hrvatski ustaški nadzor“, a
zatim je u maju tu funkciju preuzeo Glavni ustaški stan.87 Sva se
djelatnost oko izgradnje upravnog aparata nalazila u rukama
ustaških funkcionera kao predstavnika ustaškog pokreta.
Privremeni povjerenici nisu bili imenovani po određenom sistemu,
nego je to, prije svega, ovisilo o tome s koliko je poznatih i
utjecajnih pristaša raspolagalo ustaško vodstvo na terenu. Zbog
toga se događalo da je u nekim područjima bilo više povjerenika,
dok su u nekima djelovali tek pojedinci. Premda na području Bosne
i Hercegovine južno od demarkacione linije, kako je već istaknuto,
ustaše nisu mogli sve do Rimskih ugovora neometano organizirati
svoju vlast, ipak su za čitavo područje bili imenovani povjerenici.
Tako je Jure Francetić bio postavljen za povjerenika čitave Bosne i
Hercegovine, a osim njega imenovano je još nekoliko njih za
pojedine dijelove i mjesta: Božidar Brale za Sarajevo,88 Nikola
Jurišić za Travnik, Dragan Urumović za Livno, Viktor Gutić za
područje Vrbaske banovine (sa sjedištem u Banjoj Luci), Dragutin
Kamber za Doboj, Hakija Hadžić za Tuzlu, Pavao Canki za Mostar,
Alija Šuljak za područje istočne Hercegovine.89

Bosna i Hercegovina je posebno zaokupljala pažnju ustaškog

vodstva. Ustaški pokret je u procesu političkog i ideološkog
učvršćivanja vlastitih pozicija težio da nađe jednu od bitnih potvrda
87
Pavelić je 10. V 1941. donio „Odredbu o djelovanju Glavnog ustaškog stana“,
kojom je prestalo djelovanje dotadašnjeg Ustaškog nadzornog stožera (Ustaša,
22. V 1941).
88
SNL, 14. VI 1941. donosi podatak da je Bralo bio povjerenik „za područje
bivše Drinske banovine“, a prema vijesti u Novom listu, 10. V 1941. g.
povjerenikom za Sarajevo imenovan je Ante Štitić. Božidar Brale je organizirao
župsko redarstvo koje je vršilo po njegovom naređenju hapšenja i progone Srba i
Židova. Magnum Crimen. n. dj. 731 i 741.
89
Akcija mreže ustaških povjerenika izvršena je na osnovu podataka M.
Rosandića (usp. bilj. 2). Niz podataka donosi i Novi list, 10. V 1941. godine.
svoje politike u realizaciji svoje, od prije rata razrađene koncepcije,
o Bosni i Hercegovini u sklopu Nezavisne države Hrvatske. Već
20. aprila 1941. godine iz Zagreba je bilo upućeno u Bosnu oko
800 članova Zaštite i oko 300 policijskih stražara, a pod
zapovjedništvom Zvona Kovačevića. Ta skupina je preko Banje
Luke stigla u Sarajevo 24. aprila. S njom je došla i manja grupa
ustaša na čelu sa Francetićem.90 Ta je akcija ustaškog vodstva bila
službeno označena kao demonstracija oružanih snaga Nezavisne
države Hrvatske. No, bio je to ujedno i nedvojben znak slobodnijeg
ponašanja u uspostavljanju aparata vlasti sjeverno od demarkacione
linije, područja dakle, koje je bilo u zoni njemačkih okupacionih
snaga. Tom se pohodu nastojalo dati i što jače političko obilježje.

Karakterističan je bio i proglas S. Kvaternika, koji je osobno,

zajedno sa generalom Glaisom, došao u Sarajevo – u svojstvu
„vojskovođe oružanih snaga“ Nezavisne države Hrvatske. Proglas
je bio upućen „Bosansko-Hercegovačkim Hrvatima“, a pod tim
pojmom su se razumijevali „muslimani i katolici“. Istupajući kao
Pavelićev predstavnik, Kvaternik u prvom redu teži da istakne kako
ustaše dolaze kao oslobodioci Bosne i Hercegovine, bez koje
„nema hrvatske države“, jer je ona „najskupocjeniji dragulj
hrvatske državnosti“. U proglasu se posebna pažnja posvećuje
Muslimanima, kojima se obećava da će „nepravde“ što su im
„učinjene (...) u zadnjih više od 20 godina biti postepeno potpuno
ispravljene“. U proglasu se posebno ističu zasluge Trećeg rajha i
Hitlera u stvaranju NDH, dok Italija nije bila ni spomenuta.91 Bez
sumnje je i to bio stanoviti odjek nesređenih odnosa Nezavisne

90
K. Batušić, Kako je srušena Jugoslavija, isto, Batušić navodi da su tom
prilikom u Banjoj Luci ustaše postavili svoje ljude u policiji i žandarmeriji.
Nešto podataka o dolasku ustaša i Zaštite u Sarajevo donosi i M. Sopić, Pred
vratima Sarajeva (Zapisi i sjećanja o narodnooslobodilačkom pokretu u
Visočko-fojničkom NOP odredu na području od Sarajeva do Zenice), Sarajevo
1970, str. 11.
91
SNL, 25. IV 1941, izv. izd.
države Hrvatske i Italije oko razgraničenja, pošto je, osim problema
jadranske obale, u prvom redu Dalmacije, postao i aktuelan tretman
onog dijela Bosne i Hercegovine koji je bio u talijanskoj
okupacionoj zoni. Ustaše su se pribojavali da neće morati i u tom
pogledu popustiti pred talijanskim diktatom.92

Kako je Rimskim ugovorima i pitanje Bosne i Hercegovine bilo

formalno skinuto s dnevnog reda, ustaše su posebnu pažnju
usmjerili prema tim krajevima, ističući njihovo veliko “povijesno”
značenje. Trebalo je, naime, što prije zataškati kapitulaciju pred
Italijom i gubitak jadranskog područja, pa se od kraja maja svim
sredstvima počeo širiti val propagande o značaju Bosne i
Hercegovine u stvaranju Nezavisne države Hrvatske.
Karakteristično je pisanje Hrvatskog naroda, 28. maja 1941.
godine: „Središte je hrvatskog pitanja bilo i ostalo pitanje BiH.
Rješenje hrvatskog pitanja ovisilo je o pitanju BiH. Dovoljno je
baciti površan pogled na zemljopisnu kartu, da se vidi kako su
Hrvatska, Slavonija i Dalmacija tek okrajci historijske Hrvatske,
čije je srce BiH. Mi možemo živjeti kao i ljudsko tijelo bez kojega
uda, ali ne možemo bez BiH, jer su Bosna i Hercegovina naše tijelo
i naše srce.“

Prvi cilj tih mjera o „poustašavanju“ službenika u upravnom

aparatu Nezavisne države Hrvatske bio je da se otpuste iz
administrativnog aparata tzv. „nepoćudni elementi“ – Srbi, Jevreji i
mnogobrojni Hrvati, ocijenjeni kao potencijalni protivnici ustaškog
režima. To je „čišćenje“ činovništva provođeno pod parolom
„obnove državne uprave“.93 Odvijanje tog procesa zamišljalo se

92
Tako je B. Brale, „Poglavnikov povjerenik za područje bivše Drinske
banovine“ po povratku iz Zagreba u Sarajevo, 12. V 1941, izjavio da je išao u
Zagreb zbog dva problema, od kojih jedan, „koji nas muči, jesu definitivne
granice Države Hrvatske“, SNL, 14. V 1941.
93
Novi list, 15. VI 1941.
tako da cjelokupno činovništvo, na osnovu spomenute Pavelićeve
odredbe od 22. aprila, ostaje „na raspolaganju“, a uz to se obavljaju
nova imenovanja i unapređenja službenika, koji su tako bili
„preuzeti u službu“ Nezavisne države Hrvatske. Posebnom
naredbom Predsjedništva vlade Nezavisne države Hrvatske, krajem
juna 1941. godine, ukinut je provizorij za te službenike, dok su svi
drugi i dalje ostali na raspolaganju. Takva je politika stvarala
kompliciranu situaciju u ustaškom režimu. Glavnina je činovništva
još bila „na raspolaganju“, dok je praktično bila u službi,
nastavljajući obavljanje svoje dotadašnje profesionalne djelatnosti
prema zahtjevima i potrebama novog režima. Došlo je do
paradoksalne situacije da se režim koristio profesionalnim
uslugama činovništva, a sumnjao je u njegovu političku ispravnost.
Da bi se teoretski uklonilo to protuslovlje, a da se proces
„poustašivanja“ barem nominalno sprovede, u novembru 1941.
zatraženo je od svih službenika da upute Osobnom uredu UNS-a u
Zagrebu molbu za službu. Svima onima, kojima bi molbe bile
pozitivno riješene, prestao bi ujedno status, „na raspolaganju“.
Međutim, takva se zamisao nije mogla ostvariti, jer spomenuti
zahtjev nije naišao na širok odjek, iako se prijetilo otpuštanjem iz
službe.94 Stanje je uglavnom ostalo isto. Ustaški režim je svoj
oslonac u činovništvu mogao graditi samo na malobrojnim
pouzdanicima, koji su, uglavnom, postavljeni na više upravne
položaje.

Daljnji vidljivi korak u organizaciji upravnog aparata na području

Nezavisne države Hrvatske bilo je uvođenje velikih župa, o čemu
je Pavelić izdao posebnu odredbu 10. juna 1941.95 Velika župa je
definirana kao „državna upravna oblast na određenom državnom
području“. Na čelu joj se nalazi veliki župan kao „pouzdanik

94
Financijalni vijestnik, 5/1942.
95
Narodne novine, 10. VI 1941.
vlade“ koji „vodi cijelu građansku upravu u velikoj župi“. Njega
imenuje poglavnik, a njegova odgovornost, prema odredbi,
„jednaka je odgovornosti ministra“. Samom odredbom još nisu bile
konkretno određene pojedine župe, jedino je istaknuto da se grad
Zagreb izuzima iz područja velike župe i da je podređen
neposredno vladi NDH. Međutim, Pavelić je još prije nekoliko
dana izdao odredbe o imenovanju većine župa i župana.96

Trebalo je da uspostava župa bude i neposredan dokaz o potpunom

hrvatstvu Bosne i Hercegovine. Nekoliko je župa obuhvaćalo
zajedno pojedine bivše hrvatske i bosankohercegovačke kotare,
čime se željelo razbiti predodžbu o podvojenosti Hrvatske i Bosne i
Hercegovine, te učvrstiti ideju o jedinstvenom povijesnom
hrvatskom nacionalnom prostoru. Uspostavom velikih župa
Dubrava, Hum, Posavje, Livac i Zapolje, Gora, te Krbava i Psat,
trebalo je da se još više ojačaju napori za potpunom eliminacijom
upotrebe imena Bosne i Hercegovine, na čemu je Pavelić doslovno
insistirao.97 Upotrebom imena Bosne i Hercegovine krila se za
ustaše stalna opasnost naglašavanja posebnosti položaja te zemalje
u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.

„Ustav ustaškog pokreta, tj. glavni dokument o načelima njegove

organizacije, koji je nastao u emigraciji, istican je kao temeljni akt,
kojim se pristupalo daljnjem organiziranju pokreta. Pozivajući se
na njega, Pavelić je potpisivao svoje prve odredbe o ustaškoj
organizaciji, pa je tako 10. maja izdao odredbe o utemeljenju

96
Ustaša, 13. VI 1941.
97
U okružnici Predsjedništva vlade NDH, 16. III 1942. upućuje se da ime Bosna
i Hercegovina treba upotrebljavati „što manje“, i to samo u povijesnom i
etnografskom značenju, a isticati imena velikih župa, VII, Fond NDH, kut. 86,
br. reg. 27/21. U izjavi koju je dao u isto vrijeme Pavelić je naglašavao da
„politički ima Hrvatska samo jedno ime – Hrvatska“, te da zbog toga ubuduće
treba „unutar hrvatske državne granice izkorijeniti pokrajinska imena u
političkom smislu“, Spremnost, 5. IV 1942.
Glavnog ustaškog stana u NDH u osnivanju Ustaške vojnice.
Trebalo je da to budu prvi konkretni koraci u organizovanju
ustaškog pokreta kao regularne i jedine političke organizacije
NDH. Dok je uspostavom GUS-a bio samo zamijenjen naziv
dotadašnjeg privremenog Ustaškog nadzornog stožera, te
legalizirani status i djelatnost rukovodeće ustanove ustaškog
pokreta iz vremena emigracije, do osnivanja Ustaške vojnice došlo
je zbog konkretnih potreba. Naoružane jedinice ustaškog pokreta
nametnule su se kao prijeka potreba u procesu uspostavljanja
ustaške vlasti i u cilju njena očuvanja. Pavelić je isticao da se
Ustaška vojnica osniva „u cilju osiguranja tekovina ustaške borbe i
hrvatskoga narodnog ustanka, te u cilju obrane Nezavisne Države
Hrvatske“. Bilo je to, dakle, stvaranje posebnih oružanih jedinica,
koje su po svom statusu bile izvan okvira vojne organizacije
Nezavisne države Hrvatske i zapovjednik koji je bio neposredno
podređen Paveliću. Uvjeti koji su bili propisani za pristup u
Ustašku vojnicu pokazuju da se na nju računalo kao politički
najpouzdaniju oružanu snagu i oslonac. Glavni moto je bio:
„Vojnikom Ustaške vojnice mogu pak postati samo najbolji i
najizabraniji.“ Uz to se posebno naglašavalo da pristupanjem u
službu njen pripadnik „mora biti svjestan, da tim činom ne pristupa
jednoj redovitoj vojsci, iz koje se, kad odsluži vojni rok, može
slobodno i bez posebnih obaveza povratiti svojoj kući“. Naprotiv:
„Ustaški vojnik veže položenom prisegom na doživotne dužnosti
može osloboditi samo smrt ili nečasni otpust.“98 Ustaška se vojska
umnogome stvarala po uzoru na nacional-socijalističke i fašističke
jedinice Hitlera i Mussolinija, pa je bilo logično da su njeno jezgro
bili ustaše emigrant. Oni su u početku bili gotovo isljučivo jedini
pripadnici Poglavnikove tjelesne bojne (PTB).

98
Ustaša, 22. V 1941.
Važniji poduhvat u organiziranju bila je Pavelićeva „odredba o
sastavu i djelovanju ustaškog pokreta“, u junu 1941. godine, prema
kojoj taj pokret postaje isljučivo i jedino političko tijelo i
organizacija u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.99
Cjelokupna djelatnost ustaškog pokreta podijeljena je tom
odredbom na „tri grane“:
Političko-organizaciona grana, koja je imala zadaću „organiziranja
u organizacije Ustaškog pokreta, te duševni odgoj članstva te
pučanstva uopće“. Toj je grani posebno povjereno organiziranje i
odgoj „ustaškog podmadka“ unutar ustaškog pokreta, kao i
organiziranje „ženskih odjela“. Za rukovodioce pojedinih „polja
rada“ te grane postavljeni su tzv. upravni zapovjednici, koje je
imenovao Pavelić. Organizacija te grane pokreta vršila se po
određenim organizacionim jedinicama.
Početkom maja došlo je do formalnog konstituiranja GUS-a tj.
imenovanja njegovih funkcionera, doglavnika, poglavnih
pobočnika i povjerenika. Prvi doglavnici koje je Pavelić imenovao
bili su Mile Budak – kojemu je ta funkcija, kako je već rečeno,
dodijeljena još u emigraciji – zatim Ademaga Mešić i Jozo Sunarić,
a kasnije su, u većim ili manjim vremenskim razmacima,
imenovani drugi: Marko Došen, Slavko Kvaternik, Luka Lešić,
Andrija Betlehem, Stjepan Matijević, Miško Račan, Mate Frković,
Milan Frajsman, Ljudevit Šolc, Lovro Sušić, Vilko Begić, Janko
Tortić, Ivan Čelan, Jure Pavičić. Doglavnici su činili tzv.
Doglavničko vijeće. Istodobno su tekla i imenovanja poglavnih
pobočnika, koji su sačinjavali tzv. Pobočnički zbor, to su bili: Blaž
Lorković, Ivan Oršanić, Ivan Javor, Mijo Brzik, Alija Šuljak, Mira
Vrličak-Dugački, Vjekoslav Blaškov, Hakija Hadžić. Treću grupu
funkcionera u GUS-u, a u njoj su tokom vremena bili: Eugen
Kvaternik, Vjekoslav Luburić, Vilko Pečnikar, Branko Rukavina,
Frane Miletić, Ante Štitić, Zdenko Blažeković, Božo Cerovski,

99
Hrvatski narod, 24. VI 1941.
Vlado Singer, Vlado Herceg, Tomislav Grgić, Danijel Crljen,
Vlado Jonić, Franjo Laslo, Aleksandar Seitz.100

Kada se radi o problemima ekonomije u Nezavisnoj državi

Hrvatskoj, onda treba najprije poći od činjenice da je ona upravo u
tom pogledu trebala da izvršava znatne obaveze prema svojim
glavnim zaštitnicima Nijemcima i Talijanima. Zadovoljavanje
konkretnih ekonomskih interesa Trećeg rajha i Italije, kao
okupacionih sila, sve više se ispoljavalo kao jedan od bitnih
zadataka uloge ustaškog režima. Od sposobnosti i mogućnosti
izvršavanja te uloge umnogome je ovisila ocjena cjelokupne
politike ustaškog vodstva i funkcije Nezavisne države Hrvatske u
planovima Berlina i Rima.

Ekonomski sporazum, koji su ubrzo sklopljeni između Nezavisne

države Hrvatske i Trećeg rajha, nedvojbeno su ukazivali na njenu
podređenost zahtjevima te okupacione sile. Jugoslavija je imala
značajno mjesto u planovima Nijemaca da što više ojačaju svoju
industriju, pa je i Nezavisnoj državi Hrvatskoj bila namijenjena
važna uloga. Interes za eksploataciju nekih vrlo važnih ruda
(boksit, željezo, nafta) i postojećih važnijih industrijskih kapaciteta
što su se nalazili na području Nezavisne države Hrvatske, Nijemci
su vrlo konkretno pokazali odmah poslije okupacije Jugoslavije, što
je otkrilo da su došli s gotovim planovima.

Ekonomska podređenost Nezavisne države Hrvatske interesima

Nijemaca i službeno je proklamirana prvim privrednim
sporazumom između dviju strana, sredinom maja 1941. godine.
Tim sporazumom vlada Nezavisne države Hrvatske se obavezala
da će „naročito uzeti u obzir“ njemačke privredne interese, među

100
Ova rekonstrukcija je izvršena na osnovu slijedećih izvora i literature: Ustaša,
22. V 1941; Hrvatski narod, 8. i 15. VI 1941.
kojima u prvom redu „neograničeno iskorištavanje industrijskih
sirovina“. Dogovoreno je da nastave svojim radom njemačka
poduzeća koja su postojala prije rata, te da će NDH „davati nove
koncesije“. Nezavisna država Hrvatska se, također, obavezala da će
sirovine, osobito rude i naftu, izvoziti u neograničenim količinama
u Njemačku. Druga obaveza, koju je Nezavisna država Hrvatska
preuzela tim sporazumom, bilo je snošenje troškova njemačkih
okupacionih trupa na svom području.101

Jedan od oblika sistema njemačke ekonomske eksploatacije na

okupiranim područjima bio je izvoz radne snage. Pitanje
angažovanja radnika s područja Nezavisne države Hrvatske za rad
u Njemačkoj postavljeno je na dnevni red već početkom maja
1941. godine u sklopu prvih pregovora oko sklapanja ekonomskog
sporazuma, te je dogovoreno da se u Njemačku pošalje ukupno oko
55.000 radnika iz raznih krajeva Nezavisne države Hrvatske i
različitih zanimanja, od poljoprivrednih i šumskih radnika do
rudara i obrtnika.102

Ekonomska ovisnost Nezavisne države Hrvatske ubrzo se pokazala

i prema Italiji. I ekonomski odnosi Nezavisne države Hrvatske i
Italije temeljili su se na Rimskim ugovorima. Bilo je osnovano
posebno mješovito „gospodarstveno povjerenstvo“, koje je počelo
raditi još krajem maja 1941. godine. Ekonomski odnosi su se
uspostavljali kratkoročnim privremenim ugovorima, obično na tri
mjeseca, što je bila posljedica nepovjerenja Talijana u ekonomske
mogućnosti Nezavisne države Hrvatske.
Izdržavanje talijanskih oružanih snaga na području Nezavisne
države Hrvatske bilo je jedno od najvažnijih pitanja. Sporazumom,
sklopljenim pred kraj oktobra 1941. godine, NDH je preuzela
101
N. Živković, Šteta koju je Njemačka učinila Jugoslaviji u Drugom svjetskom
ratu, Institut za savremenu istoriju/Export-press, Beograd, 1975.
102
Međunarodni ugovori 1941, n. dj. 1-13.
obavezu da opskrbljuje talijanske jedinice u tzv. operacionom
području, tj. u drugoj i trećoj zoni. Nezavisna država Hrvatska se
posebno „obavezuje da će ih opskrbljavati potrebnom količinom
građevinskog i gorivog drva, drvenog ugljena, krompira, povrća,
stočne hrane, mesa, masti i brašna“.

Rasna politika i sistem terora ustaškog režima

Po svojim metodama i oblicima rasna politika se u Nezavisnoj

državi Hrvatskoj od samog početka izgrađivala u pravni sistem. U
cilju ostvarivanja osnovne tendencije te politike: da od Nezavisne
države Hrvatske treba stvoriti „čisti hrvatski životni prostor“, koji
će omogućiti egzistenciju „čiste hrvatske nacije“, za što je životni
uvjet „istrebljenje“ u prvom redu Srba i Jevreja, koji su proglašeni
„najvećim neprijateljem hrvatskog naroda“ pa „njima nema mjesta
u Hrvatskoj“. Nastojalo se čitavom tom sistemu dati karakter
legalnosti, počevši od politike propagande najviših ustaških
predstavnika, do stvaranja posebnog kaznenog zakonodavstva i
odgovarajućih ustanova.

Drugi bitan aspekt za potpunije razumijevanje politike stvaranja

„čiste hrvatske nacije“ ogledao se u tendenciji tzv. „unutrašnjeg
prečišćavanja“, tj. istrebljenja svih onih Hrvata i Muslimana, koji
su zbog svog „nehrvatskog ponašanja“ označeni kao izdajnici koji
čine ljagu na tijelu „čiste hrvatske nacije“. Prema tome, uzimajući u
cjelini navedene tendencije, može se govoriti o sistemu i politici
terora ustaša u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Dakle, sistem ustaškog
terora imao je s jedne strane svoju izrazitu rasnu komponentu koja
se ogledala u biološkom uništavanju i progonima srpskog i
jevrejskog stanovništva, a s druge strane, komponentu spomenutog
radikalnog „unutrašnjeg prečišćavanja“, koja se ogledala u
fizičkom uklanjanju i onemogućavanju svih onih snaga u
hrvatskom i muslimanskom stanovništvu, koje se nisu mogle
pomiriti s politikom novog režima u najširem smislu riječi. Upravo
se u takvom pristupu najvjernije ogleda ustaško poimanje hrvatske
nacije.

Zbog svega toga je i sagledavanje svih dimenzija sistema i politike

terora ustaškog režima osjetno složeno, i zahtijeva uzimanje u obzir
mnogobrojnih faktora. Dok je politika istrebljenja Srba i Jevreja
poprimila najšire razmjere već od samog početka, temeljeći se na
rasističkim motivima, ona nije mogla imati slične konsekvence s
obzirom na hrvatsko i muslimansko stanovništvo, jer joj pristup
nije bio isti. Radilo se o vrlo jasnoj propagandi i provođenju
tendencije biološkog uništavanja prvih u ime zaštite drugih.
Međutim, ubrzo je nastupio i proces sve vidljivijeg terora ustaškog
režima i nad hrvatskim muslimanskim stanovništvom, motiviran i
potican sve vidljivijim otporom baš toj politici koja se u ime njega
vodila. Zbog toga će u daljnjem razvoju i cjelokupni sistem terora
gubiti jasno zacrtane spomenute bitne komponente, i pretvoriti se,
uglavnom, u jedinstvenu praksu krvavog nasilja nad čitavim
stanovništvom Nezavisne države Hrvatske, koja je prvenstveno bila
motivirana potrebom borbe protiv snaga naroda što su se pojavile
kao rušitelji ustaškog režima i Nezavisne države Hrvatske. Time je,
s druge strane, i sistem terora sve više bio podređivan zahtjevom
cjelokupnog okupacionog sistema Nijemaca i Talijana na području
Jugoslavije, prvenstveno Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

U aprilu 1941. godine nastupa “za mnoge stanovnike NDH,

ponajprije za Jevreje, razdoblje koje se iz mnogo razloga može
nazvati tragičnim i mračnim. Teško ga je razumjeti, još teže
objasniti, jer strahote tog razdoblja toliko su užasne da se u svijesti
čovjeka s kraja 20. i početka 21. vijeka čini nemogućim i
nevjerojatnim, da se sve to uopće moglo dogoditi. Historičarev
racionalan pristup utvrdit će činjenice i slijed događaja, pomoći će
razumijevanju okolnosti, preostat će čitaocu da sam sebi pokuša
objasniti što se to i zašto se to dogodilo. Miroslav Krleža je 1945.
godine napisao da bi nam “trebao novi Shakespeare” da bismo bar
približno shvatili dubinu tragedija i težinu katastrofa koje su nas
zadesile.103

Koliko su ustaše bili zaokupljeni pitanjem odnosa prema Srbima i

Jevrejima, najuvjerljivije svjedoči činjenica da su među prvim
„zakonskim odredbama“ u Nezavisnoj državi Hrvatskoj donesene
upravo one koje su se odnosile na to pitanje. Iz toga proizilazi da su
konkretne pripreme bile obavljene još otprije, tj. u krugu oko
Pavelića u emigraciji. Prema tome, antisrpska i antijevrejska
kampanja, odmah povezana s parolama istrebljenja, bila je
sankcionirana od samoga počekta.

Novopostavljeni ministar unutrašnjih poslova Andrija Artuković

izjavljuje za Deutsche Zeitung in Kroatien da će vlada Nezavisne
države Hrvatske “uskoro riješiti židovsko pitanje na isti način kao
što ga je riješila njemačka vlada”, ističući “da će se svom strogošću
nadzirati, da se rasni zakon u najskorije vrijeme striktno
primijeni”.104

Pojedini ustaški ministri takmičili su se koji će s više žestine i

mržnje govoriti protiv Jevreja. Tadašnji ministar vanjskih poslova
Mladen Lorković 27. jula u Donjem Miholjcu iznosi da se
“hrvatski narod mora očistiti od svih elemenata, koji su za taj narod
nesreća, koji su tome narodu tuđi i strani, koji u tom narodu
rastvaraju njegove zdrave snage, koji su taj narod kroz desetljeća i
stoljeća gurali iz jednog zla u drugo. To su naši Srbi i naši Židovi.”
Ministar-predsjednik Zakonodavnog povjerenstva Milovan Žanić
rekao je na zboru u Daruvaru: “Mi ustaše smo uvijek govorili, da
103
Goldstein, Holokaust, str. 6.
104
Hrvatski narod prenosi tu izjavu 22. 4. 1941; Peršen, Ustaški logori, 34;
Goldstein, Holokaust, str. 109.
će padati glave onih, koji nam smetaju, jer sada pravimo povijest za
stoljeća i stoljeća.” Aleksandar Seitz, glavni tajnik u predsjedništvu
vlade, na zboru u Dugom Selu izjavljuje slušateljima da “ne
strahuju: neće se više nikada vratiti ni Srbi, ni Židovi, a ni oni koji
bi njima služili. Srba i Židova niti može biti, niti će ih biti, jer zato
jamči hrvatska vojska i hrvatske ustaše.”105

Prvi zvanični tekst u tom smislu će postati formalno-pravni temelj

čitavom daljnjem „kaznenom zakonodavstvu“, bila je „Zakonska
odredba za obranu naroda i države“, koju je Pavelić javno proglasio
već 17. aprila, samo sedam dana po proglašenju Nezavisne države
Hrvatske. Karakteristična je formulacija prva dva člana u odredbi:
„1. Tko bilo na koji način povrijedi ili je povrijedio čast i životne
interese hrvatskog naroda ili bilo na koji način ugrozi opstanak
NDH ili državne vlasti, pa makar djelo i ostalo samo u pokušaju,
čini se krivcem zločinstva veleizdaje.”
“2. Tko se učini krivcem zločina u tački 1. navedenoga ima ga stići
kazna smrti.“ U odredbi se dalje navodi da „za sudovanje“ na
osnovu nje, ministar za pravosuđe postavlja „po potrebi izvanredne
narodne sudove od tri osobe, koji bi imali karakter i kompetencije
prijekog suda”.106

Istodobno su osnovani „izvanredni narodni sudovi“ preko kojih se

odredba odmah počela primjenjivati, ti su sudovi dobili i još neka
šira ovlaštenja.107 Odmah je uslijedilo imenovanje tih sudova i u

105
Hrvatski narod, 24. 6. 1941; Goldstein, Holokaust, str. 115.
106
Narodne novine, 17. IV 1941. Posebnom nadopunom odredbe bilo je
određeno da za „kažnjiva djela“ po njoj, pred „Izvanrednim narodnim sudom kao
i pred redovnim sudovima“ vrijedi opći dio kaznenog zakonika od 27. januara
1929, Narodne novine, 2. V 1941; Daljnjom nadopunom bilo je određeno da će
se smrtne kazne izvršavati strijeljanjem, Narodne novine, 8. V 1941.
107
Istodobno je nadležnost „izvanrednih narodnih sudova“ proširena i na sva
djela „sakrivanja i stavljanja izvan prometa svake robe koja prelazi redovitu
najnužniju potrebu“, Narodne novine, 18. IV 1941.
drugim većim mjestima: Karlovcu (dva suda), Gospiću, Varaždinu,
Bjelovaru, Tuzli, Banjoj Luci, Osijeku. Ti su sudovi iz dana u dan
razvijali sve opsežniju djelatnost, radeći često bez ikakvog
proceduralnog postupka. „Izvanredni sudovi su odmah razvili
opsežnu djelatnost, izričući na stotine i hiljade presuda. Dovoljno je
bilo da čovjek u privatnom životu prigovori što kojem ustaši, da ga
ovaj optuži zbog povrede „časti hrvatskog naroda“ i izvede pred
sud, koji će ga proglasiti veleizdajnikom i osuditi na smrt.
Dovoljno je bilo da koji ustaša poželi kakvu jevrejsku ili srpsku
radnju, pa da vlasnika optuži zbog „sabotaže“ i izvede pred sud,
gdje je odmah bio proglašen veleizdajnikom i strijeljan, a radnja
dodijeljena tome ustaši. Dovoljno je bilo da neki ustaša optuži
kojeg demokratskog Hrvata – komunistu, radićevca, samostalca -
da je protiv ustaškog režima, već je dospijevao na izvanredni sud,
proglašen „veleizdajnikom“ i strijeljan! Ove su se metode prvih
dana primjenjivale masovno naročito na Srbe i Jevreje, a kasnije i
na Hrvate. Hiljade nevinih ljudi - samo zato što su rođeni u
pravoslavnoj ili jevrejskoj vjeri, ili što nisu bili ustaše -
postrijeljano je i pobijeno bez ikakva razloga! Tako je Pavelić već
prvih dana uveo pomoću tih sudova strahovladu kakve ne poznaje
historija hrvatskog naroda, a ni drugih naroda“.108 Tako su bili
udareni temelji ustaškog terora, koji je, osim toga, od početka bio
obilježen i sve učestalijim masovnim pokoljima, čijim izvršiocima
nije bila potrebna nikakva administrativna procedura.

Zakon o hrvatskom državljanstvu objavljen je 30. aprila 1941, a

poslije toga Zakon o zaštiti arijevske rase i hrvatske časti.
Početkom maja 1941. godine bila je Jevrejima Sarajeva nametnuta
kontribucija od jedan milion dinara u zlatu, a Sefardskoj jevrejskoj
bogoštovnoj opštini, isto toliko - razlog je bio nenošenje znaka.
Tada su počela i prva hapšenja talaca “za osiguranje“ ove

108
Š. Balen, Pavelić, Društvo novinara Hrvatske, Zagreb, 1952, str. 64-65.
kontribucije. Svi Jevreji, bez razlike, morali su nositi obilježje “Ž”
(Židov) sprijeda na lijevoj strani grudi i pozadi na leđima. I bebe u
kolicima bile su obilježene tim znakom. Sefardska jevrejska
bogoštovna opština je dobila nalog da pripremi 10.000 takvih
obilježja. Zabrana kontakta Jevreja sa arijevskim osobama
objavljena je 22. 5. 1941. godine. Sve “protujevrejske objave”
imale su slijedeći naslov: “Ustaško redarstveno povjerenstvo,
Židovski odsjek”.

Mjesec dana kasnije uslijedilo je osnivanje „prijekih sudova“. Za

razliku od „izvanrednih narodnih sudova“, ovi su sudovi imali
određen teritorij koji se podudarao s područjem pojedinog
sudbenog stola. Ti sudovi su imali svoja sjedišta u Zagrebu (tri
suda), Bihaću, Gospiću, Mostaru, Osijeku, Petrinji, Sarajevu,
Travniku i Tuzli.109

Njihovo osnivanje javno se oglašavalo na područjima gdje je

trebalo da djeluju. Prema „Zakonskoj odredbi o prijekim
sudovima“ trebalo je da se sudi za „kažnjiva djela“ iz pojedinih
članova kaznenog zakonika od 27. januara 1929, ali je bila bitna
formulacija, prema kojoj “....onaj, koji sakriva ili bilo na koji način
pruža pomoć osobama, za koje može sumnjati, da su izvršile neke
od tih „kažnjivih djela“ ili „... da pripremaju izvršenja kojega od tih
djela“, potpada pod prijeki sud. Prema odredbi, „za sva ova
kažnjiva djela učinjena od dana proglašenja prijekoga suda bio je
dakle još više proširen i po smrti strijeljanjem“.110 Uspostavom
prijekih sudova proširen je i pojačan specijalni sudski sistem za
primjenu terora, što je s druge strane nedvojbeno svjedočilo o sve

109
IHRPH, elaborat: Specijalni sudovi NDH 1941-1945, prijepis.
110
Narodne novine, 20.V 1941. Prema odredbi, „proti osudi prijekoga suda nije
dopušten nikakav pravni lijek, a molba za pomilovanje nema odgodne moći“.
Pored toga, „kazna smrti ima se izvršiti strijeljanjem nakon tri sata računajući od
časa proglašenja osude“.
širim razmjerama tog terora. U samoj praksi, bivalo je sve vidljivije
da, ustvari, i nema bitnih ralika između „izvanrednih narodnih
sudova“ i „prijekih sudova“. Razlika, koja se prema odredbi o
prijekim sudovima ogledala u preciziranju postupka u određenom
pravnom obliku, u samoj praksi nije vidljivije dolazila do izražaja.
To je jasno potvrdila i dopunska „zakonska odredba“, krajem maja
1941. po kojoj ubuduće „izvanredni narodni sudovi (...) imaju
suditi po postupku propisanom u zakonskoj odredbi o prijekim
sudovima“.111

Mehanizam specijalnog sudstva sve je više razgranjavao svoju

djelatnost, što je, dakako, prvenstveno ovisilo o stvarnom razvoju
situacije u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Baš to razgranjavanje
dokazom je sve nepovoljnijeg razvoja situacije za stabilnost
ustaškog režima. Zbog toga specijalno sudstvo vidljivo proširuje
sadržaj svoje djelatnosti. Započevši da radi, uglavnom, na
provođenju politike terora nad srpskim i jevrejskim stanovništvom,
te dakako i nad svim onima čije je ponašanje ocijenjeno kao čin
„povrede časti i životnih interesa hrvatskog naroda“, mehanizam
specijalnog sudstva ubrzo je osjetno proširio tu svoju prvobitnu
zadaću, zbog koje je, ustvari, i bio osnovan. U okviru njegovih
kompetencija ubrzano je, putem brojnih „zakonskih nadopuna“,
ulazio sve veći broj najrazličitijih „kažnjivih djela“, koja su
okvalificirana kao „zločinstvo veleizdaje“ na osnovu temeljne
„zakonske odredbe za obranu naroda i države“.

Sprovođenje terora nad Jevrejima

Teror nad Jevrejima je od samog početka karakteriziralo donošenje

posebnih „rasnih odredaba“, koje su, kako je već istaknuto, bile u

111
Narodne novine, 24. V 1941.
mnogo čemu kopija nacional-socijalističke politike. Ministar
Artuković je posebno istakao „da će se svom strogošću nadzirati,
da se rasni zakon u najskorije vrijeme striktno primijeni“. To
gledište uskoro dobiva punu potvrdu u Pavelićevoj izjavi, također u
jednom njemačkom listu, da će se „židovsko pitanje radikalno
riješiti prema rasnim i gospodarskim gledištima“. 112

Osnova za ustrojavanje čitavog pravnog sustava kojim se

ozakonjuju teror i određuju državne institucije koje će teror
provoditi, bila je Zakonska odredba za obranu naroda i države,
donesena 17. aprila. 113

Glavne rasističke odredbe protiv Jevreja donesene su već krajem

aprila 1941. godine. Temeljna je bila „Zakonska odredba o rasnoj
pripadnosti“.114 Ona je, naime, sadržavala definicije, koje su osobe
„arijskog“, a koje „nearijskog“ porijekla. Prema odredbi „arijskog
podrijetla je osoba, koja potječe od predaka, koji su pripadnici
europske rasne zajednice ili koji potječu od potomaka te zajednice
izvan Evrope“. Odredba zatim detaljno precizira koje se osobe
smatraju Jevrejima. U prvom redu to su one, „koje potječu barem
od troje predaka drugog koljena (djedova i baka), koji su Jevreji po
rasi“, te one osobe koje „imaju dva predka drugog koljena, koji su
Jevreji po rasi“, ali u posebnim slučajevima koje odredba detaljno
precizira. U odredbi se, također, precizira koje su osobe porijeklom
Cigani. To su one osobe koje potječu od „dvaju ili više predaka
drugog koljena, koji su Cigani po rasi“.115 Posebnom „Zakonskom

112
Berliner Börsezeitung, 5. V 1941. Prenio Hrvatski list, 6. V 1941.
113
Zakoni NDH, 1, 15, Hrvatski narod, 18. 4. 1941.
114
Narodne novine, 30. IV 1941.
115
U posebnim uputama, koje je MUP NDH izdao početkom lipnja 1941. za
sastavljanje popisa službenika „koji imadu nearijske predke“, detaljno se navode
obrasci s „oznakama rasne pripadnosti“, izračunati u postocima. (Narodne
novine, 5. VI 1941.). Istovjetnost formulacija o rasnoj pripadnosti Jevreja i Roma
u naredbi njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji i spomenute ustaške odredbe
odredbom o zaštiti arijske krvi i časti hrvatskog naroda“
zabranjivalo se sklapanje braka između Jevreja i drugih “krvi i časti
hrvatskog naroda“, zabranjivalo se sklapanje braka između Jevreja
i drugih osoba „nearijskog“ porijekla s osobama „arijskog
porijekla”.116 Uskoro je pri ministarstvu unutrašnjih poslova
osnovano tzv. „Rasno političko povjerenstvo“, koje je trebalo u,
prvom redu, da utvrđuje rasnu pripadnost, posebno u „dvojbenim
slučajevima“.117 Prema istim zakonskim odredbama, bilo je
zabranjeno i “izvanbračno spolno općenje Židova ... sa ženskom
osobom arijskog podrijetla”. To se kažnjavalo “zatvorom ili
tamnicom .... u naročito teškim slučajevima, napose ako se radi o
silovanju nevine djevojke, može se izreći smrtna kazna”.118

Na početku juna 1941. godine uslijedila je „Zakonska odredba o

zaštiti narodne i arijske kulture hrvatskog naroda“. „Židovi po rasi
ne smiju nikakvom suradnjom utjecati na izradnji narodne i arijske
kulture, pa im se zabranjuje svako sudjelovanje u radu organizacija
i ustanova društvenog, omladinskog, športskog i kulturnog života
hrvatskog naroda uopće, a napose u književnosti, novinarstvu,
likovnoj i glazbenoj umjetnosti, urbanizmu, kazalištu i filmu“.119
Potrošačka zadruga “Rad” obavještava da od 530 članova “nema ni
jednog Židova jer je 61 članu Židova otkazano članstvo u mjesecu
travnju”.120

„o rasnoj pripadnosti“, svjedoči o spomenutom kopiranju. Fragmente odredbe

njemačkog zapovjednika usp. u Ž. Atanacković, n. dj. 82-83.
116
Narodne novine, 30. IV 1941.
117
U odredbi o osnivanju tog povjerenstva, među drugim glavnim zadacima,
ističe se djelatnost na izradi „prijedloga i nacrta zakona, zakonskih odredaba,
koje zasjecaju u područje rasne biologije, rasne politike, i rasne higijene ili
eugenike”, Narodne novine, 4. VI 1941. Ovo povjerenstvo je ukinuto u januaru
1942, Hrvatski narod, 20. I 1942.
118
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 27913; Goldstein, Holokaust.
119
Narodne novine, 4. VI 1941.
120
ABiH, SNZ – 18, Povjereništvo za radnje, Spis 284a.
3.Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti, 30.april 1941.godine
Iz tih odredaba slijedile su druge, koje su se prvenstveno odnosile
na uništavanje ekonomskih pozicija Jevreja. Tako je donesena
odredba „o redovitom poslovanju i sprečavanju sabotaže u
privrednim poduzećima“, isključivo uperena protiv Jevreja,
vlasnika pojedinih poduzeća. Cilj joj je bio da ozakoni praksu
oduzimanja jevrejskih preduzeća pod izlikom da se u njima
sprovode sabotaže. Posebna je odredba određivala oštre kazne za
prikrivanje jevrejskog imetka.121 Već krajem aprila 1941. godine
osnovan je „Ured za obnovu privrede“, koji je jedini bio ovlašten
trgovati imovinom jevrejskih preduzeća. Na osnovu posebne
odredbe, donesene početkom 1941. godine, svi su Jevreji morali u
roku od 30 dana prijaviti spomenutom Uredu za obnovu privrede
svoju imovinu, a „posebno imovinu, koja je otuđena u vremenu od
10. februara 1941. g.“122 Pored prikazanih, donesene su i posebne
naredbe o promjeni jevrejskih prezimena, o nošenju posebnih
oznaka Jevreja i drugim obilježjima, te o zabrani nošenja
„hrvatskih narodnih boja i arijskih emblema“. 123Nezavisna država
Hrvatska je donijela Naredbu pod brojem 341-2-1941, kojom je
naložila da svi nosioci slobodnih akedemskih zvanja, pod
prijetnjom sankcija, daju pismenu izjavu o svom porijeklu, što su
morali da učine i advokati… Na ovaj su način ustaške vlasti došle

121
Narodne novine, 2. V i 5. VI 1941.
122
Narodne novine, 3. V i 5. VI 1941.
123
Jevreji su, naime, morali ponovo uzeti svoja stara prezimena i pisati ih istim
pravopisom kao što su ih imali do 1. XII 1918. Sve dozvole o promjeni
prezimena koje su dobili poslije tog datuma, tj. za vrijeme Jugoslavije,
proglašene su nevažećim. Osim toga, svi Jevreji stariji od 14 godina morali su
izvan stana nositi posebnu oznaku u obliku okrugle limene pločice, žute boje, s
velikim slovom „Ž“. Također su posebne oznake morale da se postave na
jevrejskim preduzećima, Narodne novine, 4. VI 1941.
4.Zakonska odredba o obaveznoj prijavi imetka Židova i židovskih poduzeća
do informacija, ne samo ko su Jevreji već i o onim licima koja
imaju jevrejsko porijeklo, koje su takođe progonili. 124

Dana 29. oktobra 1941. godine, pod brojem CCCLXXXII-1-1925-

2-1941, donesen je Zakon o izmjenama Zakona o advokatima iz
1929. godine. Ovim je Zakonom ukinuta autonomija advokata,
ukinuti svi organi advokatske komore, a ova stavljena pod upravu i
nadzor Ministarstva pravosuđa i bogoštovlja.125
Izvršeno je brisanje onih advokata koji su ubijeni, uhapšeni ili iz
bilo kojih razloga odsutni. Na ovaj su način iz Imenika advokata
izbrisani svi Jevreji i advokati jevrejskog porijekla. Razlog brisanja
različito je unesen u Imenik advokata, “odsutnost”, ”deportacije”,
“hapšenja” i sl.126

Protujevrejske mjere i način njihovog sprovođenja, koje su

Nijemci organizovali i sproveli u Bosni i Hercegovini, mogu se
svrstati u tri grupe:
a) Mjere za ekonomsko uništenje Jevreja uključujući i pljačku, kao
i uništenje jevrejskih kulturnih i istorijskih vrijednosti;
b) Mjere za psihičko uništenje Jevreja;
c) Mjere za fizičko uništenje Jevreja - genocid.

Sve te mjere bile su unaprijed detaljno isplanirane, a zatim

sistematski sprovedene. Za njihovo sprovođenje bile su oformljene

124
Kao primjer navodimo dopis “Ustaškog stana” Bosanska Gradiška br. 445/41,
kojim se ”umoljava Komora da Dr. Pavla Dobrovića briše iz imenika advokata,
što je porijeklom Židov”.
125
Hajrudin Mulalić, Jevreji u advokaturi BiH, Jevrejski glas, juni 2007.
126
Ovo brisanje odsutnih advokata nije bilo ni cjelovito ni sistematično, pa jedan
broj ”odsutnih” nije brisan. Ova se činjenica dade zaključiti iz izvještaja Komore
upućenog Ministarstvu pravosuđa i bogoštovlja broj 595/1943, u kome se navodi
da u Komori ima upisano 137 advokata, ali da ti brojevi ne postoje “na licu
mjesta”, jer da je od toga broja odsutan značajan broj radi odvođenja u sabirne
logore, zarobljeništvo i inače nestalih, tako da se boravište ne zna za 55
advokata.
posebne organizacije. Mjere za ekonomsko uništenje Jevreja,
uključujući i pljačku kao i uništenje jevrejskih kulturnih i
istorijskih vrijednosti omogućile su legalnu pljačku. Ekonomsko
uništenje Jevreja bilo je zasnovano na najordinarnijoj i
najperfidnijoj pljački, za koju je Treći rajh obrazovao posebne
organizacije koje su to sprovodile.

Na području Nezavisne države Hrvatske bilo je 1941.godine

nastanjeno oko 36.000 Jevreja.127 Postoje i drugi egzaktni podaci
koji su objavljeni (32.372 ili 0.57%),128 ali je i njima teško
vjerovati, jer ne mali broj Jevreja nije bio prijavljen u svojim
vjerskim zajednicama, a oni koji su došli u Bosnu i Hercegovinu
kao izbjeglice nisu uzimani u obzir prilikom prebrojavanja. Teror
nad njima, koji je započeo u prvim danima ustaške vladavine,
dobiva jači zamah od sredine godine i kulminira do početka 1942.
Međutim, nakon zatišja, koje je trajalo do proljeća 1943, uslijedila
su masovna hapšenja i tih preostalih Jevreja. U maju 1943. godine
u samom Zagrebu uhapšeno je oko 1.700, a u ostalim područjima
Nezavisne države Hrvatske oko 2.500 Jevreja. Svi su, uglavnom,
predani Nijemcima, tj. odvedeni u njemačke logore. Tako je, prema
raspoloživim podacima, od spomenutog ukupnog broja Jevreja na
području Nezavisne države Hrvatske oko 28.000 bilo u njemačkim

127
Na području SR Hrvatske i Srijema bilo je oko 25.000 Jevreja, a na području
Bosne i Hercegovine oko 14.000, Zločini fašističkih okupatora i njihovih
pomagača protiv Jevreja u Jogoslaviji, Beograd, 1952, str. 61 i 64. Od ukupnog
broja, na području NDH bilo je oko 36.000 Jevreja. Prema podacima Elze Grin,
od toga broja oko 30.000 bilo je jevrejske vjeroispovijesti, oko 6.000 stanovnika
nejevrejske vjeroispovijeti. Grinova donosi i podatak da je na području NDH
bilo i oko 600 Jevreja koji su izbjegli u Jugoslaviju iz Trećeg rajha. (E. Grin,
Teror nad Jevrejima u NDH, elaborat u IHRPH.) O tome: Spomenica 1919-
1969, u izdanju Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1969, str. 73;
Spomenica – 400 godina od dolaska Jevreja u BiH (1566-1966), Sarajevo, 1966,
str. 205.
128
Priručnik o političkoj i sudbenoj podjeli Nezavisne države Hrvatske, 1941,
Rafel Landikušić, Nadstojnik Glavne državne blagajne, vlastita naklada, Zagreb.
i ustaškim logorima ili već pogubljeno, dok je oko 4.000 uspjelo
emigrirati. Pretpostavlja se da je nakon spomenutih velikih
hapšenja u maju 1943. na slobodi ostalo oko 1.500 Jevreja, od kojih
je nekoliko stotina bilo uhapšeno i ubijeno do maja 1945. godine.129
Od ukupnog broja, osjetno najveći broj Jevreja bio je pogubljen.130
Pema podacima Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora
i njihovih pomagača, samo je u logorima na području Nezavisne
države Hrvatske stradalo oko 25-26.000 Jevreja, a tek ih se
„nekoliko desetina“ spasilo. Ukupno ih je, prema podacima iste
Komisije, pogubljeno oko 85%.131

Ustaška kampanja protiv Jevreja vođena je pod lozinkom da „u

NDH nema mjesta Židovima”. Kakve je razmjere dobila ta
kampanja pokazuje činjenica da su Jevreji osuđivani kao glavni
krivci, ili među glavnima, za svaki pa i najmanji i beznačajni
izgred, s kojim nisu uopće imali nikakve veze. Tako je Pavelić
krajem juna 1941. u svojoj „Izvanrednoj zakonskoj odredbi i
zapovijedi“ izjavio da „Židovi šire lažne vijesti u svrhu
uznemiravanja pučanstva, te svojim poznatim spekulativnim
načinima smetaju i otežavaju opskrbu pučanstva“, te se zbog toga
„kolektivno smatraju za to odgovornim i prema tome će se proti
njima postupiti i spremiti ih povrh kazneno-popravne odgovornosti
u zatočenička zbirališta pod vedrim nebom“.132 Bio je to signal za
masovna hapšenja i internacije Jevreja na čitavom području
Nezavisne države Hrvatske.133 Jevreji su u većem broju bili
upućivani u konc. logore, od kojih su neki bili posebno za njih

129
E. Grin, n. dj.
130
U Zapisniku Kongresa SAD zabilježeno je istupanje senatora Ričarda Dž.
Rasela iz Džordžije: “Na treću godišnjicu osnivanja 'nezavisne' Hrvatske...
Stvarno su pobijeni svi hrvatski Jevreji, tako da su koncentracioni logori
zatvoreni.“ U Svet o nama 1941-1945, Tom II, Slobodan Nešović, str. 153.
131
Zločini fašističkih okupatora, isto, str. 73 i 10.
132
Narodne novine, 26. VI 1941.
133
E. Grin, isto.
osnovani. Njih su prve uzimali za taoce prilikom odmazde zbog
raznih akcija protiv ustaškog režima, koje su se sve više
pojavljivale na čitavom području Nezavisne države Hrvatske.
Najčešće se pri tome događalo da su taoci bili pogubljeni. Kakvom
je brzinom tekao taj proces, najbolje pokazuje Pavelićeva izjava u
intervju Neue Ordnungu, 24. avgusta 1941. godine, kojom prilikom
je rekao: „Što se tiče Židova, mogu vam izjaviti da će oni u
najkraćem roku biti konačno likvidirani.”

O karakteru i oblicima ustaškog terora nad Jevrejima svjedoče

mnogobrojni primjeri u pojedinim mjestima na području Nezavisne
države Hrvatske. U Zagrebu je u aprilu osnovana posebna ispostava
Ustaškog redarstva za nadzor nad Jevrejima. Nakon izvršene
evidencije oko 3.500 Jevreja muškaraca u Zagrebu, sredinom
aprila, hrvatski narod je dao ovaj komentar: „Taj broj je zato
razmjerno tako malen, jer su se morali prijaviti samo čistokrvni
Židovi muškarci od 16 do 60 godina. Ako se uzmu u obzir
polužidovi kao i židovske žene i djeca, u Zagrebu živi preko 20.000
Židova”. U Sarajevu je izdana naredba da svi Jevreji moraju odmah
predati radioaparate i telefone iz svojih stanova, te im je zabranjeno
posjećivanje kina.134 Međutim, prema mišljenju vojnih
predstavnika, u Sarajevu je postupak ustaških vlasti prema
Jevrejima još uvijek nedovoljno strog, te se zahtijeva da treba
„primijeniti svu strogost, prikupiti ih u konc. logore, prinuditi ih na
prisilan rad, s njima izvoditi javne radove, uopće u gradu odrediti
jedan dio, gdje bi se Židovi prikupili i odvojili od ostalog
pučanstva“. U svim mjestima gdje su Jevreji bili nastanjeni,
atmosferu je obilježavalo svakodnevno pljačkanje imovine,
hapšenja, zabrane jevrejskih društava, isključivanje Jevreja iz svih
društava,135 obilježavanja jevrejskih preduzeća.136

134
Hrvatski narod, 11. V i 16. V 1941. godine.
135
14. maja 1941. godine - Isključivanje Jevreja iz planinarskih društava.
U uslovima tako organizovanog terora, koji su ustaše sprovodili uz
podršku i pomoć Nijemaca, mogućnosti za spašavanje života bile
su minimalne, unatoč poduzimanju pojedinih akcija u tom pogledu.
Treba spomenuti značajnu ulogu pojedinih jevrejskih opština, koje
su poduzimale mnogobrojne napore i u postojećim uvjetima učinile
vrlo mnogo u pružanju pomoći ugroženim članovima. Posebno se
istakla Jevrejska općina u Zagrebu i Osijeku. Jevrejska općina u
Zagrebu je jedina u Jugoslaviji uspjela da se održi do kraja rata.
Sarajevska sefardska jevrejska opština je postojala, ali je bila pod
upravom povjerenika Srećka Bujasa, kao i aškenaska pod
povjereništvom Branka Milakovića. Ova opština je u toku 1941. i
1942. godine veoma tijesno sarađivala sa jevrejskim opštinama u
Zagrebu i Osijeku u cilju zbrinjavanja odvedenih Jevreja i pomoći
jevrejskim zatočenicima u logorima.137 Osim nje, na području
Nezavisne države Hrvatske su se svojom aktivnošću istakla i
Jevrejska opština u Mostaru (do novembra 1942. godine kada su
svi Jevreji prebačeni u Dalmaciju, a kasnije u logor na otok Rab).

Što se tiče mogućnosti prekrštavanja Jevreja na katoličku vjeru,

treba istaći da se to pitanje nije uopće postavljalo u onom smislu
kao što je to vrijedilo za Srbe. U spomenutoj okružnici od 30. jula
1941. gdje su date određenije upute u vezi s prekrštavanjem
pravoslavnog stanovništva, izričito je istaknuto da “prijelaz Židova
na katolicizam nema nikakva utjecaja na njihov položaj, jer je on
jasno definiran u odredbi o rasnoj pripadnosti”. Prema tome, svi
pokušaji prekrštavanja Jevreja, do kojih je dolazilo i kojih je u
pojedinim mjestima bilo, nisu bitnije uticali na njihov dotadašnji
položaj.

136
Opširnije o tome usp. u knjizi Zločini fašističkih okupatora, isto, u drugom
poglavlju, koje obuhvaća prikaz o teroru na području NDH.
137
O tome više se može naći u Dokumenti o stradanju Jevreja u logorima NDH,
str. 45-64.
I ta činjenica pokazuje da su Nijemci i ustaše bez kolebanja išli do
kraja u pogledu istrebljenja Jevreja. Tako je i spomenuto „relativno
zatišje“ u toku 1941. i do proljeća 1943. bilo samo prividno. U tom
razdoblju ne jenjava ustaška propaganda protiv Jevreja. U Zagrebu
je početkom maja 1942. godine otvorena protujevrejska izložba,
koja je trebala da pokaže „štetnost utjecaja Židova” u svijetu i
borbu protiv njih, posebno s obzirom na „rješenje židovskog
pitanja“ u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.138 Izložba je u oktobru
prenesena u Sarajevo, gdje ju je posjetilo 22.000 osoba.

Slijedili su i dalje pozivi Jevrejima da se prijavljuju vlastima, a isto

tako bilo je masovnih i pojedinačnih hapšenja.139 Početkom avgusta
1942. Vlada Nezavisne države Hrvatske posebnom je okružnicom
najavljivala predstojeću akciju iseljavanja Jevreja.140 Sve su to bili
nedvojbeni znaci da se totalnom uništenju Jevreja posvećivala
izuzetna pažnja. To je jasno dao do znanja D. Crljen, pišući
sredinom 1943. o jevrejskom pitanju u sklopu „družtvovne
preobrazbe ustaške Hrvatske“. Prema njemu, to je pitanje „riješeno
temeljitošću i upornošću, koje mora teško zabrinuti sve one, čiji se
putevi križaju s putevima ustaške družtvovne revolucije“.141

Ustaški teror posebno je pogodio Rome, kojih je na području

Nezavisne države Hrvatske, prema raspoloživim podacima, bilo
oko 40.000. Protiv te skupine povedena je prava hajka, a naročito u

138
Toj izložbi je ustaška štampa dala veliki publicitet. (Hrvatski narod, 24. IV,
1, 3, 4, 7-10, 13, 14. V 1942; Sarajevski novi list.) Iz Zagreba je izložba
prenesena u Karlovac, Dubrovnik, Sarajevo.
139
Arhiv Bos. Krajine. V. Ž. Sana i Luka, 1942, taj. br. 508/42, dopis od 5. VIII
1942. Početkom avgusta 1942. po naređenju Nijemaca, svi Jevreji iz Sanskog
Mosta otpremljeni su u logor (u isto vrijeme je oko 160 Jevreja iz Banje Luke
odvedeno u logor Stara Gradiška), VII, Fond NDH, kut. 164, br. reg. 32/5.
140
VII, Fond NDH, kut. 164, br. reg. 32/5.
141
Nova hrvatska, 2. VI 1943.
toku 1942. godine. Može se reći da su u odnosu na brojno stanje
svoje skupine, Romi najviše stradali.142 Oni su, naime, bili gotovo
potpuno poubijani, a tek ih se neznatan broj spasio. Glavnina ih je
bila ubijena u jasenovačkom logoru.

Jedna od važnih komponenata terora nad srpskim i jevrejskim

stanovništvom bilo je uništavanje njihove materijalne podloge. Od
početka je uslijedila više ili manje organizirana akcija za slamanje
dotadašnje ekonomske moći srpskog i jevrejskog kapitala.
Tobožnje zakonsko opravdanje te akcije, kao postupka, u cilju
„podizanja hrvatske nacionalne privrede“, dobilo je odmah svoje
pravo lice i prvenstveno se ogledalo u beskrupuloznoj pljački
srpskog i jevrejskog imetka. Za vođenje spomenute politike
osnovane su i posebne ustanove: Ured za obnovu privrede,
Državno ravnateljstvo za ponovu i Državno ravnateljstvo za
gospodarstvenu ponovu.143 Te su ustanove trebale da budu nosioci i
realizatori politike „podržavljenja“ srpske i jevrejske imovine.

Međutim, u tom procesu prisvajanja srpske i jevrejske imovine, još

prvih dana ustaške vladavine karakterizira pljačka, bilo pojedinaca,
bilo grupa ustaša. Tako je taj proces imao dva kolosijeka. S jedne
strane, bilo je to prisvajanje imovine Srba i Jevreja na osnovu
posebnih „zakonskih odredbi“,144 koja se kvalificira kao „državno
vlasništvo“ Nezavisne države Hrvatske, a s druge strane, tobožnje
„nezakonito“ prisvajanje. Premda je taj drugi kolosijek bio
navodno „nezakonit“, u samoj praksi on je bio osjetno značajniji
faktor od prvoga. Intervencija „države“ bila je tek formalna.
Zanimljivo je konstatovati da je u pogledu „zakonskog“ prisvajanja

142
M. Peršen, isto, 55-56. Prema popisu stanovništva iz 1948, bilo je u Hrvatskoj
samo 405, a u BiH 422 Cigana. (Enciklopedija Jugoslavije, sv. 2, 376-377.)
143
Usp. F. Jelić-Butić, Zagreb i ustaška NDH, n. dj. 210 i d.
144
Usp. L. Kobsa, O organizaciji ustaškog aparata vlasti za provođenje terora u
Tzv. NDH, zbornik: Zagreb u NOB i socijalističkoj revoluciji, str. 233-234.
jevrejske imovine donesena posebna odredba „o podržavljenju“ tek
krajem oktobra 1942, što jasno ukazuje na karakter dotadašnje
prakse. Donošenje te odredbe bio je ustvari pokušaj da se
dotadašnja praksa uglavnom „nezakonitog“ prisvajanja, bar
donekle obuzda u korist „države“.145

Pljačka jevrejskog i srpskog imetka na području Nezavisne države

Hrvatske, osobito u većim gradovima, poprimila je upravo
drastične razmjere i oblike, jer se, s jedne strane radilo o
prisvajanju velikih privrednih preduzeća, zgrada i druge imovine, a
s druge, o mnogobrojnim sukobima među samim ustašama
izazvanim beskrupuloznim prisvajanjem tih objekata. To je u
prvom redu bilo karakteristično za visoke ustaške funkcionere, ali
su se i ostale ustaše koristili nastalom situacijom, i pljačkali za
ličnu korist. Tako se stvarao čitav jedan novi sloj, a stečena
ekonomska podloga postala je značajan faktor jačanja političkog
utjecaja pojedinaca, koji je bio utoliko veći, ukoliko je i opljačkana
imovina bila znatnija.

U trci za prisvajanje srpske i jevrejske imovine, došli su do izražaja

interesi i ambicije i pojedinih saveza i društava na čijim čelima su
se nalazile grupe poznatijih ustaša. Tako su već u aprilu 1941.
godine Hrvatski radnički savez i Savez hrvatskih privatnih
namještenika poduzeli akciju da preuzmu nadzor nad prisvojenim
preduzećima. Na zajedničkoj skupštini HRS-a i SHPN-a 19. aprila
1941. zaključeno je, uz ostalo, i ovo: 1. da se u sva jevrejska i
srpska, slovenska, te po potrebi i ostala preduzeća, postave
povjerenici; 2. da se organizira poslovni odbor koji će predlagati
povjerenike; 3. da se na prijedlog povjerenika mogu staviti u kućni
pritvor vlasnici preduzeća i njihove poslovođe; 4. da će HRS i
SHPN u tim poslovima surađivati s ustaškim stožerima i drugim

145
Narodne novine, 30. X 1942.
„pouzdanim“ osobama. I „Hrvatski radiša“ u Zagrebu uključio se u
akciju prisvajanja srpske i jevrejske imovine, a pod parolom da je
nužna posljedica preuzimanja vlasti i „preuzimanje cjelokupne
privrede u hrvatske ruke“. Sve organizacije su “osjećale” svojom
dužnošću da na vrijeme pripreme sve za veliku akciju preuzimanja
privrede u hrvatske ruke. To isto su učinili Savez Napretkovih
zadruga i Narodna uzdanica sa sjedištem u Sarajevu.

Pred kraj aprila 1941. u okviru Ministarstva narodnog gospodarstva

organiziran je Ured za obnovu privrede, koji je trebalo da od tada
jedini ima pravo postavljanja povjerenika i trgovanja prisvojenom
imovinom. Nakon dva mjeseca taj je Ured ukinut, a njegove
kompetencije je preuzelo novostvoreno Državno ravnateljstvo za
gospodarstvenu ponovu. To je Ravnateljstvo u prvom redu
preuzelo sva ovlaštenja oko trgovine sa jevrejskim imetkom, pa je
u praksi najčešće nazivano „židovska ponova“. Sredinom
septembra 1941. ovo je Ravnateljstvo spojeno sa spomenutim
Državnim ravnateljstvom za ponovu, ovlaštenim za pitanje
iseljavanja i imovine Srba. Od tada postoji jedinstvena ustanova
Državno ravnateljstvo za ponovu, koje djeluje do kraja 1941. Kada
je ukinuto, njegove poslove preuzelo je Ministarstvo državne
riznice (finansija).

Nakon pljačke, u Nezavisnoj državi Hrvatskoj se pojavila trgovina

jevrejskom i srpskom imovinom i vodila se sve do kraja rata. Ta je
trgovina poprimila velike razmjere, a u nju su se uključivale
različite ustanove i pojedinci, s neprikrivenom težnjom za
bogaćenjem i pljačkom. Tu činjenicu nije moglo izbjeći
Ministarstvo državne riznice u svojim izvještajima i analizama o
stanju srpske i jevreske imovine. Zainteresirano u prvom redu, da
se što više prisvojene imovine „sačuva za društvo“, ministarstvo se
osobito žalilo na „nestručnost“ mnogobrojnih komisija, koje su u
ime pojedinih ustanova vršile procjenu te imovine. U tom poslu
prvenstveno je dolazila do izražaja samovolja pojedinaca, koja je
išla na ruku privatnim interesima praveći čitavu trgovinu mimo
ikakvog uticaja ministarstva. Svakako, to je najviše došlo do
izražaja u Zagrebu, gdje je i bila najveća koncentracija srpskog i
jevrejskog kapitala. Ministarstvo se posebno žalilo da nema
nikakvog uticaja u talijanskoj okupiranoj zoni. Radilo se zapravo o
već istaknutoj taktici Talijana, koja se ogledala u „zaštiti“ Srba i
Jevreja. Brojčani podaci ministarstva ukazuju na opseg čitave
trgovine, a ujedno i na njen karakter. Da su pljačkaške tendencije
davale glavni ton, pokazuje, među ostalim, i činjenica da su se
ambicije pojedinaca pretežno zadovoljavale prisvajanjem
pokretnog imetka i manjih preduzeća, bez težnje za njihovim
daljnjim razvijanjem.

Premda nema potpunijih podataka o opsegu „podržavljene“

imovine Srba i Jevreja na području Nezavisne države Hrvatske,
ipak oni globalni s kojima raspolažemo mogu poslužiti kao važni
pokazatelji. Prema proračunu Zemaljske komisije Hrvatske za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, vrijednost
opljačkane jevrejske imovine iznosila je više od 25 milijardi
predratnih dinara po paritetu iz 1939. godine.146 Ostali konkretniji
podaci, koji se odnose zajedno na imovinu Srba i Jevreja, daju bar
donekle uvid u neke pojedinosti.147

Ministarstvo unutarnjih poslova Nezavisne države Hrvatske

formiralo je Ravnateljstvo ustaškog redarstva koje je bilo dio
Ustaške nadzorne službe. Kao Ured I, Židovski odsjek je formalno

146
Poslije rata je, prema procjeni stručnjaka, utvrđena vrijednost zatečene
imovine na oko 6 milijardi, pa prema tome, efektivna šteta iznosi oko 20
milijardi, E. Grin, isto.
147
Prema procjeni Ministarstva državne riznice na području NDH „podržavljeno
je od židovske i srpske imovine oko 60 industrijskih poduzeća, oko 2.600-2.700
trgovina, većih ekonomskih posjeda u ukupnoj površini od preko 10.000 jutara,
tj. bez mnogobrojnih manjih posjeda.
bio u sastavu navedenog Ravnateljstva. Ovaj odsjek obavljao je
nadzor Jevreja i njihovog upućivanja u logore, te rješavanja svih
zamolbi vezanih za Jevreje.
Židovski odsjek Ravnateljstva ustaškog redarstva djelovao je od
novembra 1941. godine. Prije uspostavljanja navedenog odsjeka, u
Zagrebu je od maja 1941. djelovala Ispostava Ustaškog
redarstvenog povjereništva - Židovski odsjek. Ravnateljstvo
ustaškog redarstva djelovalo je do septembra 1942. godine, kada je
njegove poslove preuzelo Glavno ravnateljstvo za javni red i
sigurnost - Židovski odsjek, pri Ministarstvu unutarnjih poslova
Nezavisne države Hrvatske.148
Osnivanje konc. logora na području Nezavisne države Hrvatske
bilo je najuže povezano sa sprovođenjem terora. Svakako je
masovnim hapšenjima Srba, Jevreja i Roma stvaranje logora bilo
neposrednom posljedicom, ali ti logori uskoro postaju mjesta
internacije i svih drugih, okvalificiranih kao neprijatelji ustaškog
režima. Prema tome, logori u Nezavisnoj državi Hrvatskoj postaju
institucija terora i prema Hrvatima i Muslimanima.
Najprije je osnivanje logora i nadzor nad njima bio u nadležnosti
Ustaške nadzorne službe, kojoj se na čelu nalazio Eugen Kvaternik.
Njemu su bili podređeni „svi organi redarstva, oružništva, mjesnih
zapovjedništava, te uopće svih državnih samoupravnih organa“.149
Tim je činom započelo stvaranje velikog policijskog aparata
Nezavisne države Hrvatske, koji će se ubrzo razgranati u niz
raznovrsnih organizacija i službi. E. Kvaternik je ujedno bio i
ravnatelj Ravnateljstva za javni red i sigurnost (RAVSIGUR),
osnovanog početkom maja 1941. U odredbi o osnivanju
RAVSIGUR-a ističe se da je to učinjeno zbog potrebe uvođenja
jedinstvene organizacije u djelatnosti svih policijskih organa u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj. RAVSIGUR je bio poseban odjel u
148
HR-HDA-252 Ravnateljstvo ustaškog redarstva. Židovski odsjek.
149
Uskrs Države Hrvatske, Zagreb, 1942. U UNS-u je postojao posebni „Ured
III“, koji je neposredno rukovodio konc. logorima.
Ministarstvu unutrašnjih poslova Nezavisne države Hrvatske, a
sastojao se od devet odsjeka, među kojima su bili najvažniji odsjeci
za „politička pitanja“ i za „javnu sigurnost“. 150 UNS i RAVSIGUR
će biti glavni nosioci tih kompetencija. Niz funkcionera UNS-a i
RAVSIGUR-a, čija je djelatnost prvenstveno vezana uz pitanje
logora, bili su glavni Pavelićevi ljudi u organizaciji i sprovođenju
čitavog sistema terora. Po svojim nečuvenim zlodjelima, njihova
imena su ubrzo postala pojam straha i zastrašivanja u narodu.151
Prva faza u stvaranju sistema ustaških logora, bilo je osnivanje tzv.
„sabirališta“, poznatijih i pod drugim imenima: sabirni logori,
iseljenički logori, zbirilišta. To su zapravo bila mjesta privremenog
boravka uhapšenih, mahom Srba, odakle su se vršile deportacije.
Druga faza, koja je vremenski tekla sa prvom, bilo je podizanje
koncentracionh logora tj. poznatih „logora smrti“. Prvi je bio
osnovan logor „Danica“, kod Koprivnice. U njega su 29. aprila
upućivani transporti zatočenika, najviše Srba, zatim Jevreja, te
stanovit broj Hrvata. Prema nekim podacima kroz taj logor je
prošlo preko 5.000 zatočenika, a u njemu se konstantno nalazila
polovica toga broja. Logor je ukinut u jesen 1941. godine. Iz njega
su, međutim, još u junu i julu 1941. otpremljeni Srbi i Jevreji u
logor Jadovno kod Gospića, gdje su bili pogubljeni.152
Zatočenici Hrvati otpremljeni su kasnije u Staru Gradišku i
Jasenovac. Logor Jadovno, kraj Gospića organizovan u junu, bio je
prvi u kojemu su se obavljala masovna pogubljenja zatočenika,
Srba i Jevreja.

150
Narodne novine, 20. V 1941. Bilo je osnovano i posebno „Ustaško redarstvo“
na čelu sa Božidarom Cerovskim, Hrvatski narod, 4. VI 1941.
151
Među njima su se posebno isticali ovi: Eugen Dido Kvaternik, Vjekoslav
Luburić, Juco Rukovina, Božidar Cerovski, Viktor Tomić, Erich Lisak, Ljubo
Miloš, Mijo Babić, Viktor Gutić, Ivo Herenčić, Miroslav Filipović Majstorović,
Ivica Matković, Ivica Brkljačić, Hinko Picilili, Jakob Džalrenčić, Ivica
Matković…
152
Posebnom naredbom E. Kvaternika, 8.VII 1941, naređeno je da se zatočenici
više ne upućuju u logor „Danica“, VII Fond NDH, kut. 189, br. reg. 12/1.
2.2. Obilježavanje žutom trakom i označavanje jevrejskih firmi

Jevreji su znali da proglašenje Nezavisne države Hrvatske 10.

aprila 1941. godine ne sluti na dobro. No, ni u primislima im nije
bilo da to znači smrtnu presudu – „konačno rješenje“. Iako su
mnogi protujevrejski zakoni i naredbe slijedili već u aprilu 1941.
godine, vjerovatno će u povijesnom sjećanju trajno ostati mjera
„anatemiziranja za ubijanje“: obavezno i vidljivo nošenje jevrejskih
znakova.153
Već prvih sedmica nakon uspostave ustaške države donesene su
izvjesne protujevrejske mjere, koje su unijele veliku zabrinutost i
uznemirenost u jevrejsku populaciju u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj. Jevreji su vidjeli svoj novi društveni status, postali su
izvandruštvena kategorija čiji je status reguliran posebnim
zakonskim propisima. Dok je jevrejsko stanovništvo još bilo pod
uticajem novonastalog stanja, ali i neizvjesnoti, ustaške vlasti su
procijenile kako se odmah mora pribjeći realizaciji važnog pitanja
– evidentiranju Jevreja. Ustaško vodstvo je dobro znalo da će
primijeniti rigorozne mjere protiv Jevreja, te se procijenilo da je
pogodnije što prije obaviti evidenciju. Bilo je sasvim jasno da se
popisivanje mora obaviti što prije, te da će se Jevreji u tom slučaju
u većoj mjeri odazvati. To se pokazalo tačnim.
Masovan dolazak Jevreja pratili su novinski komentari u kojima su
ih sve optuživali za kolektivno neprijateljstvo prema hrvatskom
narodu: izazivala se zavist pisanjem o raskošnom jevrejskom

153
Jedina protužidovska mjera, koja je u NDH vremenski prethodila isto takvoj
mjeri u Trećem rajhu, bilo je nošenje židovskog znaka. U nekim mjestima u
NDH to je počelo već koncem travnja, u drugima tijekom svibnja. U Trećem
rajhu ta je mjera uvedena tek 1. rujna 1941. godine, iako su Židovi u Poljskoj
pod njemačkom okupacijom morali biti obilježeni već od 23. studenoga 1940.
godine. Oblike tih znakova određivali su lokalni ustaški organi, te stoga nisu bili
jednaki u čitavoj NDH. - Goldstein, Holokaust.
bogatstvu, stvarala atmosfera huškanja i netrpeljivosti. Novine su
se raspisale kako su Jevreji na popisivanje došli skromno obučeni,
a iracionalnost netolerancije seže čak do zamjećivanja kako se po
kretnjama Jevrejin može sigurno vidjeti da su nekada mnogo
značili: „A to, što su danas skromno obučeni, znači da se pred
javnošću kamufliraju starom garderobom... Skinuli su debele zlatne
lance i dragulje.“ Kao dokazi nekadašnje jevrejske nedodirljivosti i
premoći, plasira se teza o političkom srpskom zaštitništvu i
izmišljaju se ulična jevrejska međusobna govorkanja: „Moric – veli
jedan od njih. – Pođimo radije u zgradu „Srpskog pravoslavnog
parohijalnog zvanja“, da ne slušamo prolaznike. Nikad mi se niko u
lice nije usudio prigovarati, a sada nemoćan stojim tu...“ Dodatni
pritisak na Jevreje predstavlja prijeteća izjava šefa židovskog
odsjeka pri Ispostavi Ustaškog redarstvenog povjereništva Ivice
Barakovića: „Tko se u ovih nekoliko dana ne pobrine za takvu
legitimaciju, bit će strogo kažnjen.“154 Već nakon tri dana u
zagrebačkom Novom listu prenose kako je izdano 3.500 „židovskih
legitimacija“.155
Budući da je rasni kriterij bio presudan u određivanju tko mora
nositi znak, po prvim lokalnim odredbama tim je znakovima bila
obilježavana i dojenčad, pa su se u prvo vrijeme mogla po ulicama
vidjeti dječija kolica sa židovskim znakom. Čak su i opatice i
katolički svećenici, koji su bili Židovi po rasi, morali podići te
znakove. I Vlatko Maček tvrdi da “nije vidio svojim očima, ali je
čuo od očevidaca da je čak i jedna opatica koja je bila rođena kao
Židovka morala polazeći u crkvu nositi na svojem redovničkom
odijelu žutu krpu”.156
Dvanaestog dana od poziva za primitak „židovskih legitimacija“,
ustaška štampa objavljuje novi oglas kojim se pozivaju ”Židovi za
uzimanje židovskog znaka”. Ovaj put se pozivaju svi “zagrebački
154
Novi List, Zagreb, br. 15, 13. V 1941.
155
Novi List, Zagreb, br. 18, 16. 5. 1941.
156
Maček, Memoari, str. 160.
Židovi, muškog i ženskog spola, bez obzira na starosnu dob i
vjeroispovijest, kako bi dali osnovne podatke i preuzeli židovske
znakove: dvije krpe žute boje veličine 12 X 7,5 cm: jedna se
morala nositi na lijevoj strani prsiju, a druga na lijevoj strani leđa.
U sredini svake krpe nalazilo se veliko crno slovo „Ž“.

5.Oznaćavanje Jevreja slovom Ž Mirta Atijas Doboj

A u sjećanju jedne djevojčice iz Mostara: “1941. godine imala sam

7 godina i morala sam nositi znak “Ž” na rukavu i na leđima.
Stidjela sam se jer sam bila jedina u mom razredu tako obilježena.
U školu nisam išla ravno kroz grad, bilo me je stid, već sam
zaobilazila i tako uvijek kasnila na nastavu.”157

Za primitak znakova predviđeno je pet dana, od 23. do 28. maja, a

prema abecednom redu početnog slova prezimena uz „najstrože
kazne“ za sve koji se ne odazovu ovom pozivu: dužnost arijevaca
bila je da prijave svakog Jevreja i Jevrejku za koje znaju da nisu
157
Izjava Erna Danon-Cipra iz Mostara.
primili znak ili da ga ne nose, što je kod Jevreja izazivalo dodatni
pritisak. Kako je svim Jevrejima, bez obzira na vjeroispovijest, bilo
naređeno nošenje znaka, tako su i „opatice i katolički svećenici,
koji su bili Židovi po rasi, morali podići te znakove“. 158 Cijena
znaka od 20 dinara bila je za neke nedostižna, pa je to plaćanje palo
na židovske zajednice u tim gradovima, što je značilo dodatno
financijsko opterećenje.159

5a.Naredba o nošenju znaka objavljena u Sarajevskom novom listu

Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu izdalo je naredbu prema kojoj

se “svi Židovi i Židovke moraju prijaviti redarstvenim postajama
četvrti, u kojima su nastanjeni. Ako ne postupe po naređenju, pored
upućivanja na prisilan rad biće kažnjeni najstrože novčanom
globom... Oboljele osobe preko članova svojih obitelji moraju
prijaviti domah po primitku poziva, da su bolesni. Svakoga od njih
pregledaće redarstveni liječnik i ustanoviti stupanj nesposobnosti ili
bolesti. Za slučaj da tko od Židova ili Židovki obmane redarstvo, i
158
Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 128.
159
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 27445.
ne pristupi na poziv, bit će posebno kažnjen najstrožom
kaznom.“160

6. Pavelić je uveo rasne zakon – Jevreji su na početku rata morali nositi na

grudima, reverima, rukavu ili na leđima slovo “Ž”

Prema naredbi Redarstvenog ravnateljstva, određeno je da se

počevši od 1. maja 1941. godine nalaže „svima Židovima
(muškarcima) u dobi od 15-60 godina, nastanjenima u gradu
Sarajevu, da za vrijeme kretanja po gradu u već ranije određenom
vremenu moraju nositi oko ruke vrpce (trake) propisane od ovoga
ravnateljstva. Trake će biti od žute tkanine s plavo otisnutom
židovskom šestokrakom zvijezdom u sredini, a s jedne strane
šestokrake zvijezde pisat će latinicom Židov, a s druge strane na
njemačkom jeziku Jude. Židovi će trake moći kupiti u zgradi
Redarstvenog ravnateljstva u Sarajevu.“161 Počevši od 26. maja do
4. juna 1941. godine, posebno se svim Jevrejima strogo zabranjuje

160
SNL, br. 5, 16. 5. 1941.
161
SNL, br. 11, 24. 5. 1941.
nošenje fesa.162 U početku je bila zamišljena kupovina traka u
ustaškom redarstvu, ali kasnije je sva obaveza prebačena na
jevrejsku zajednicu koja je morala kupiti određeni broj znakova za
svoje članove. Na ime 5.000 komada znaka „Ž“ Redarstvenom
ravnateljstvu je 28. avgusta uplaćeno 25.000 kuna – isti dan je
prodato 932 komada “Židovska traka“ po 15 kuna.163

U toku maja 1941. godine, donijete su naredbe prema kojima

Jevreji moraju predavati ustaškim vlastima svoje fotografske
aparate, te radiouređaje. Naredba da Jevreji moraju obavezno nositi
trake oko ruke, očito se namjerno shvatila doslovno. Tako se
donosi natpis: „I Židovke moraju nositi trake.“ Prema tome,
dosadašnja naredba se nadopunjuje slijedećim: „Trake oko ruke od
10. t. mj., a najkasnije 14. t. mj. moraju nositi za vrijeme kretanja
po gradu pored Židova, i Židovke u dobi od 16-60 godina starosti.“
Kao sankcija za neposlušnost određuje se upućivanje na prisilan
rad.164

Više je sigurnosti, iako ne apsolutnu, pružalo dobivanje arijskih

prava, ali su u tome ustaške vlasti bile krajnje škrte. Do jeseni
1941. veliki broj Jevreja uputilo je molbe pojedinim ustaškim
institucijama da ih se oslobodi nošenja židovskih oznaka, te da im
se priznaju arijska prava i dozvoli slobodan boravak i rad. Na
Židovski odsjek RUR-a upućivani su deseci molbi kojima se traži
priznavanje arijskih prava, no većina ih je riješena negativno. Pri
tome, valja uzeti u obzir da su se za dodjelu arijskih prava ili za
oslobađanje od nošenja znaka javljali samo oni Židovi koji su se iz
bilo kojeg razloga mogli nadati da će dobiti pozitivan odgovor
(zbog veze, mita, davnog istupa iz židovske vjere, mješovitog
braka, osobitih zasluga i sl.). Velika većina Židova nije se mogla
162
SNL, br. 12, 25. 5. 1941.
163
AJO, Knjiga blagajne, str. 33.
164
SNL, br. 23, 7. 6. 1941.
nadati ničemu. Kako je vrijeme prolazilo, molbi za priznavanje
prava bilo je sve manje: tokom ljeta 1941. godine još ih je bilo, u
jesen su postale vrlo rijetke, a u 1942. godini Židovski odsjek jedva
da je pokoju zaprimio.165
Bez obzira na to kakve su dokumente već posjedovali ili dobili od
ustaških vlasti, kakve prijatelje su imali u vlasti ili koliko novca
nekome dali, niko nije mogao biti siguran da će preživjeti. Ljudi su
dobivali “dopustnice” za boravak i rad, ali im to nije pomagalo.
Prema naredbi Redarstvenog ravnateljstva u Banjoj Luci donijetoj
sredinom juna 1941. godine, „radi točne evidencije svi Židovi i
Židovke u Banjaluci morali su se 14., 15. i 16. juna javiti osobno u
Redarstveno ravnateljstvo.166 Prema podacima sa kojima raspolaže
Redarstveno ravnateljstvo na osnovi ovih prijavljivanja, u našem
gradu ima 400 Židova starijih od 15 godina, koji će dobit i
židovske znakove. Danas je već počelo izdavanje oznaka
Židovima. Jutros su se Židovi pojavili sa oznakama na grudima.
Oznaka je nešto veća od dopisnice, žute boje sa židovskom
zvijezdom i slovom Ž... Također će ovim znakovima biti označene
i sve židovske trgovine i radnje uopće.“167 Broj Jevreja koji žive u
Banjaluci malo je veći od 400, koliko je, prema službenoj
evidenciji, bilo onih koji su dobili znak.168

Župska redarstvena oblast u Banjoj Luci pozvala je sve rođene

Jevreje da bezuvjetno moraju nositi oznaku slovo „Ž“. “Od ovog su
oslobođeni samo posjednici dopusnica. Prekršitelji će biti poslani u
sabirni logor.”169

165
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., Goldstein, Holokaust.
166
ABiH, Fond ZKRZ, Zapisnici o saslušanju Jevreja, inv. br. 47493, Izjava
Maestro Alberta prema kojoj je u Sarajevu šef policijskih agenata Rudolf Sokal
pozvao k sebi sve Jevreje starije od 60 godina da bi im izdao žute legitimacije, a
zatim ih prevario i prvim transportom uputio u Jasenovac (120).
167
Hrvatska Krajina, Banja Luka, br. 26, 18. 6. 1941.
168
Avram Pinto, Jevreji Sarajeva i BiH, str. 172.
169
Ustaški glas (Banja Luka), 15. VII 1942. godine.
U Tuzli je 9. juna 1941. godine objavljena vijest pod naslovom
„Pooštrene mjere protiv Židova“, te se prenosi kako je još od ranije
stupila na snagu odredba o obaveznom nošenju znaka. Međutim,
navedeno je: „Mnogi su se toga žiga stidili i nisu ga nosili, ili su ga
krili time, što su ga zavrnuli, pa se nije moglo jasno raspoznavati.
Naredbom Zapovjedništva mjesta naređeno je pod prijetnjom
najstrožijih sankcija, da svi Židovi – žensko i muško – počam od
14 godina pa na više moraju na lijevoj ruci nositi spomenute trake u
širini od 10 cm. i to tako postavljene, da ih se može jasno
raspoznavati... Ova odredba važi i za one Židove, koji su ranije
promijenili svoju vjeru.“170

Naredba o promjeni židovskih prezimena i označivanju Židova i

židovskih tvrtki donesena je 4. juna:
”1
Sve dozvole za promjenu prezimena, koje su bile poslije 1.
prosinca 1918. podijeljene osobama, koji židovi po rasi.... te osobe
imadu prezimena zamijeniti s prijašnjim prezimenima.
To vraćanje na prijašnje prezime vrijedi i za supruge, i za
potomke...
2
Osobe koje mijenjaju prezime imadu u roku 8 dana prijaviti
promjenu prezimena kod redarstvene vlasti, općinskog (gradskog)
poglavarstva i kod matičnog ureda bogoštovne općine...
Ako vrše bilo kakav obrt ili se bave trgovinom ili industrijom
imadu prijaviti promjenu prezimena kod nadležne obrne vlasti...
Ako tvrtka nosi prezime u smislu ove odredbe ima istodobno
promijeniti naziv tvrtke prema promjeni prezimena....
Ako su vršitelji slobodnih zvanja imadu promjenu prezimena
prijaviti nadležnoj komori.
3

170
SNL, br. 25, 10. 6. 1941.
Sve osobe koje po čl-1 mijenjaju prezime, ne smiju se više ni u
javnom ni u privatnom životu služiti drugime nego tim
prezimenom. Javne isprave koje glase na napušteno prezime, imadu
se u roku od 8 dana predložiti vlastima.
4
Osobama koji su Židovi po rasi, neće se više izdavati dozvole za
promjenu prezimena izuzev za slučajeve...
5
ŽIDOVIMA PO RASI ZABRANJENA JE UPORABA Svakog
pseudonima.
6
Tvrtke, kojih su vlasnici Židovi po rasi, kao i tvrtke kod kojih je
samo jedan suvlasnik Židov po rasi, smatraju se židovskim
tvrtkama... Takve tvrtke ne smiju imati nazive po kojima bi se
moglo zaključiti da se radi o narodnoj odnosno arijskoj tvrtci.
7
Na napisnim pločama židovskih tvrtka imade se u roku 8 dana kraj
imena tvrtke jednako velikim slovima označiti ime i prezime
Židova vlasnika odnosno suvlasnika.
8
Osobi koje su Židovi po rasi ne smiju na sebi nositi hrvatske
narodne boje i arijske embleme...
Židovi po rasi stariji od 14 godina imadu nositi, kada su izvan
vlastitog stana, židovsku oznaku u obliku okrugle limene pločice,
promjera 5 cm. Ploča mora biti žuto obojena i na njoj u sredini
crnom bojom označeno veliko slovo Ž dužine 3 a širine 2 cm. Ovaj
se znak ima nositi vidljivo na lijevoj strani prsiju.
10
U roku od 48 sati od stupanja na snagu ove naredbe imadu se svi
poslovni nastani židovskih tvrtka, trgovina i inih preduzeća kao i
napisne ploče vršitelja slobodnih zvanja, Židove po rasi, označiti
posebnim oznakama.
Oznake za trgovine sastoje se iz lista žutog papira u veličini 16x25
cm, s jasno istaknutim crnim napisom Židovska tvrtka po dužini
lista. Ove oznake imadu se prilijepiti u sredini svih izloga i vratiju
u visini od 150 cm, iznad zemlje odnosno poda, vidljivo s ulične
dotično ulazne strane.
Napisne ploče poslovnica, poduzeća i vršitelja slobodnih zvanja
označuju se tako, da se na njima ili pored njih pričvrsti limena
ploča u veličini 8x8 cm, žute boje s jasno istaknutima crnim
slovom Ž u sredini.
11
Prekršaji... kažnjavaju se globom od 5.000 do 100.000 dinara ili
zatvorom od deset dana do tri mjeseca. Kaznu izriču upravno-
redarstvene vlasti. Novčana globa teče u korist državne blagajne.”
Sve naredbe potpisao je Dr. Artuković.

Sredinom juna 1941. godine uslijedit će naredba o prijavi

sarajevskih Jevreja vjerskim općinama zbog „pružanja najtočnijih
podataka o osobnim i imovinskim prilikama, a zbog određivanja
visine sredstava za uzdržavanje trgovaca i kućevlasnika i dijeljenja
pomoći i potpora“. “Židovi se trebaju prijaviti od 16. lipnja do 20.
lipnja 1941. godine. Prijave su od ponedeljka do petka, a prema
abecednom redu. Sefardi se imaju prijaviti u kancelariji općine.
Ćemaluša ul. br. 1. u vremenu od 9 do 12 sati i od 16 do 18 sati.
Aškenazi u dosadašnjim prostorijama općine aškenaskog obreda u
iste sate kako je gore navedeno.“171

Novi poziv sarajevskim Jevrejima upućen je 26. jula 1941. godine.

Pod naslovom PROGLAS ŽIDOVIMA određeno je da se “svaka
židovska obitelj, kao i samci Židovi i Židovke,” moraju prijaviti
radi popisa i to:
„28. VII od slova A do slova M

171
SNL, br. 30, 15. 6. 1941.
 29. VII od slova N do slova Ž.“
Popis se organizira u četiri stražarnice (karaule) Beledija, Ajas,
Čobanija i Kolodvor, a u koju stražarnicu će se doći na popis, ovisi
u kojem se predjelu grada živi. Židovi koji žive izvan područja
grada u Novom Hrasnu, Starom Hrasnu, Pofalićima, Dolac Malti,
Dolac Koloniji i Čengić Vili moraju se prijaviti u stražarnici
Kolodvor.”
Predstojništvo gradskog redarstva u Mostaru izdalo je 26. maja
1941. godine OGLAS kojim se pozivaju „svi Židovi, koji su
obuhvaćeni židovskim Zakonom Broj XLV. – 68 Z.P. od 30.
travnja 1941. godine muškog i ženskog spola (bez razlike godine
starosti i bilo koje vjeroispovijesti) da u toku 27. i 28. o. m.
pristupe u Predstojništvo gradskog redarstva radi primitka
židovskog znaka. Tako primljeni židovski znak treba odmah
prikopčati na lijevu stranu prsiju i na lijevu lopaticu. Svaki arijevac
dužan je svakog Židova ili Židovku koji se ovom pozivu ne
odazove prijaviti kod ovog Predstojništva.“172

U Sarajevu je traka bila žute boje sa jevrejskom zvijezdom u

sredini i nosila se više lakta lijeve ruke. Navodi se da je to “grad s
proporcionalno najvećim brojem Židova, jer od 80 i nekoliko tisuća
Sarajlija, otpada na Židove blizu 10.000“. “Nakon izdavanja
židovskog znaka u Sarajevu, tamošnji će Jevreji biti pozvani na
ponovno evidentiranje 16. juna 1941, te će trajati pet dana.” Novi
list prenosi kako je sarajevskim Židovima naređeno da dođu na
prijavljivanje kod svojih „vjerskih općina u svrhu pružanja
najtočnijih podataka o osobnim i imovinskim prilikama“.173

172
JIM, fond Naredbe, reg. br. 4351. sign. K-21-1a-2/12.
173
Novi List, Zagreb, br. 50, 18. VI 1941.
7.Proglas Jevrejima o obaveznoj prijav radi popisa na određenim stražarnicama
Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu izdalo je saopćenje prema
kojemu “svi Židovi i Židovke moraju svoje dosadašnje trake
zamijeniti novim metalnim znakom, a imaju ga nositi na lijevoj
strani grudi”. Zapovijed se mora izvršiti zaključno s 4. septembrom
1941. godine. Slijedi upozorenje kako će oni koji ne zamijene znak,
biti najstrože kažnjeni.174 Tako se u Sarajevu zakonska odredba o
nošenju jevrejskog znaka u obliku okrugle limene pločice od 4.
juna 1941. počela primjenjivati početkom septembra 1941. godine.
Već 8. septembra, samo pet dana nakon odvođenja prvog transporta
Jevreja u Kruščicu - prodate su značke „Ž“ prema spisku za 85.150
kuna.175
Redarstvena uprava u Sarajevu uputila je slijedeću obavijest:
„Pozivaju se svi Židovi, koji su oslobođeni od odaslanja u
koncentracioni logor, da dođu u redarstvenu upravu, politički odjel,
i podignu legitimacije (žute), kojim se oslobađaju u koncentracioni
logor, imaju da pridignu svoje legitimacije u roku od četiri dana,
uljučivo do 3. studenoga. Tko se zateče bez te legitimacije, bit će
uhićen, najstrože kažnjen i odposlan u koncentracioni logor na
prisilni rad.“176 Naredba za ponovljeno potpisivanje sarajevskih
Jevreja muškaraca od 16 do 60 godina starosti, izdana je 5.
novembra 1941. godine. Od potpisivanja koja su trajala po sedam
dana, za ovo je predviđen jedan dan u vremenu od 14-18 sati.
Obrazloženje poziva je: „radi registracije“. A, „tko se poslije toga
zateče da nije registriran, bit će uhićen, strogo kažnjen i poslan u
koncentracioni logor na prisilan rad.“

174
SNL, br. 93, 28. 8. 1941.
175
AJO, Knjiga blagajne, str. 37.
176
SNL, br. 148, 31. 10. 1941.
2.3. Reperkusije nove vlasti – osporena egzistencija: ekonomsko,
psihičko i fizičko uništavanje Jevreja

Od proglašenja Nezavisne države Hrvatske 10. aprila 1941. godine

do objavljivanja protujevrejskih optužbi, te obznanjivanja
protujevrejskih mjera nije prošlo ni deset dana. Poglavniku i
ustaškom pokretu je odnos prema Jevrejima (Židovima) „bio posve
jasan“, jer se, bar za njih, ni u čemu nije razlikovao ni od stavova ni
od odnosa kakve je već proklamirao i uveliko ostvarivao Adolf
Hitler i njegov nacionalsocijalistički pokret. Poglavniku je
preostalo da, putem svoje propagandne mašinerije, pokuša uvjeriti i
hrvatski narod u neophodnost ubijanja Židova.177

Zakonska odredba o sačuvanju hrvatske narodne imovine od 19.

aprila 1941. godine proglasila je ništavnim sve pravne poslove
između Jevreja međusobno i između Jevreja i trećih osoba
ugovorene unutar dva mjeseca prije proglašenja Nezavisne države
Hrvatske, ako vrijednost pravnog posla prelazi iznos od 100.000
dinara, i ako ih naknadno ne odobri ministar pravosuđa, kome se
imaju podnijeti na odobrenje u roku od deset dana nakon
proglašenja ove Zakonske odredbe.178 Ova Zakonska odredba
objavljena na naslovnici Hrvatskog naroda, isti dan u drugom
dnevnom izdanju, naslovljena je „Prva zakonska odredba o
Židovima“.179
Zapravo, „sluteći teška vremena, neki su Jevreji zaista, stvarno ili
fiktivno prodavali imovinu ili je poklanjali kako bi spasili barem
nešto novca ili druge imovine, što im je ovom zakonskom

177
Popović, Nikola, Ideologija fašizma u jeziku propaganda, Vojnoizdavački i
novinski centar, Beograd, 1989, str. 128.
178
Zakoni, zakonske odredbe, naredbe, l. str. 20.
179
Hrvatski narod, Zagreb, br. 66, 19 IV 1941.
odredbom bilo osporeno. Dan poslije donesena je odredba kojom se
u sva židovska poduzeća postavljaju povjerenici.“180

Kako su neki od jevrejskih trgovaca željeli iskazati lojalnost novoj

vlasti, pa u svojim radnjama izložili ustaško i njemačko znakovlje,
17. aprila 1941. godine u Hrvatskom narodu zahtijeva se:
„Židovske trgovine da smjesta iz izloga uklone hrvatske zastave i
zastave njemačkog Reicha... jer svi oni koji budu zatečeni u
takvom nečasnom poslu iskusit će najteže kazne.“181 Nakon tri
dana, 20. aprila 1941. godine, u istim novinama objavljen je i prvi
čisti protujevrejski tekst – članak preuzet iz lista Deutsche Zeitung
in Kroatien od 17. aprila 1941. pod naslovom „Opasnost od
Židovstva“, preimenovanog u „Protiv Židova treba poduzeti
najstrože mjere“.182 U tekstu se govori o skrivanju živežnih
namirnica u jevrejskim trgovinama, kako bi Jevreji nestašicom
prouzrokovali nemir i nevolju, u čemu se vidi izravna prijetnja i
opasnost od Jevreja za Nezavisnu državu Hrvatsku.

Ekskomunikacija Jevreja započet će odmah s prvim danima ustaške

vlasti. Iz dana u dan, ustaške novine izvještavale su o isključivanju
Jevreja iz brojnih društava. Nije prošlo ni sedam dana od
ustoličenja prve ustaške vlade do odredbe kojom je Jevrejima
zabranjena posjeta kafanama, restoranima i gostionicama. Ovu
odredbu Hrvatski narod prenijet će samo jednom rečenicom:
„Prema odredbi ministarstva unutrašnjih poslova Židovima je
zabranjen polazak kavana, restauracija i gostionica na području
Države Hrvatske.“183 O provedbi ove odredbe, za one malobrojne
koji još zalaze u zagrebačke lokale i kavane, kaže se da su mjere
protiv Jevreja „radikalne i beskompromisne“, a vlasnici javnih

180
Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 118.
181
Goldstein, isto, str. 109.
182
Hrvatski narod, Zagreb, br. 67, 20. IV. 1941, str. 6.
183
Hrvatski narod, Zagreb, br. 69, 22. IV 1941, 10.
mjesta gdje bi Jevreji eventualno zalazili, upozoravaju se „da se to
ne smije događati“.184
„Stezanje omče oko vrata događalo se postupno, ali relativno brzo.
Nakon ubrzanog donošenja zakonske regulative, uslijedilo je doba
kada su Židovi podnosili molbe za dodjelu arijevskih prava, za
oslobađanje od nošenja znaka itd., čije bi pozitivno rješavanje
moglo značiti povratak molioca među punopravne građane.
Međutim, bilo je mnogo slučajeva kad papir nije značio ništa: vlasti
su molioca mogle “privremeno“ (na mjesec dana, na tri mjeseca i
slično) osloboditi nošenja židovskog znaka. Kada je to razdoblje
isteklo, ljudi su ostavljani na milost i nemilost ustaškoj policiji i
mnogi su stradali. I privremene garancije da neće biti istjerivanja iz
stanova, za samo nekoliko sedmica mogle su biti dokinute ili se
moglo dogoditi da neka druga služba pokrene iseljavanje. Konačno,
mnoge od onih koji su “stekli arijevska prava“ ili su bili pod
„zaštitom“ neke druge vrste, često je znala zahvatiti jedna od
mnogobrojnih racija, pa su bili deportirani u logore i tamo
ubijeni.“185

Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu donijelo je naredbu o kontroli

kretanja Jevreja: “Zbog učestalosti izgovora kako mnogi od njih
idu na izlete u jutarnjim satima, ustanovljeno je da oni odnose
hranu Židovima i Židovkama sakrivenim po selima, koji su
pobjegli ispred potjere redarstvenih organa. Ustanovljeno je i to, da
Židovi i Židovke odnose hranu i municiju sakrivenim četnicima.“
Vlastima je poznato da su mnogi Jevreji promijenili stan, a da svoje
novo boravište nisu prijavili. Stoga:
„l. da ni jedan Židov ni Židovka ne smije odlaziti van grada, bilo to
i na kraće vrijeme, bez prethodne prijave i odobrenja Redarstvenog
ravnateljstva,

184
Novi list, Zagreb, br. 20, 18. V 1941, 9.
185
Ivo Goldstein, isto, str. 123.
2. da niko od građana ne smije primiti na konačenje ili dulji
boravak u svom stanu ni jednog Židova ili Židovku,
3. svi Židovi i Židovke, koji su promijenili stan, a promjenu stana
nisu prijavili, moraju to učiniti u roku od 24 sata pod prijetnjom
najstrože kazne.
Protiv prekršitelja gornjih naređenja postupit će se najstrože.“186

Ustaški organi Redarstvenog ravnateljstva su primijetili „da Židovi

u velikom broju nisu postupili po naredbi o postavljanju propisanih
tabla Jüdisches Geschäft-Židovska radnja na svoje trgovine, da je
‘židovska radnja’. Stoga se naređuje, bez obzira postoji li u radnji
povjerenik ili nije određen, da u roku od 24 sata na svoje radnje
postave određene table, „koje mogu kupiti u zgradi Gradskog
poglavarstva“.187

8.Upozorenje Židovima trgovcima

186
SNL, Sarajevo, br. 3, 14. V 1941, 5.
187
SNL, Sarajevo, br. 7, 18. V 1941, 5.
Ranija naredba o kretanju Židova Sarajevom, ostaje na snazi, no
slijede nadopune ravnatelja Redarstvenog ravnateljstva, dr. Branka
Đikovića:
„a) slobodno kretanje Židovima i Židovkama po gradu
dozvoljavam u vremenu od 8 sati ujutro do 6 sati po podne. U 6 sati
po podne, svi Židovi i Židovke moraju biti u kućama, u kojima su
se prijavili kod Prijavnog ureda Redarstvenog ravnateljstva u
Sarajevu. Od 5 sati ujutro imaju pravo slobodnog kretanja po gradu
oni Židovi i one Židovke, koji za to imadu posebno izdate
legitimacije (radnici željezničkih radionica ili drugih radionica, koji
su zadržani do daljnjega na radu).
b) Židovi i Židovke, kao prometnim sredstvima mogu se služiti i
tramvajem. Međutim, Židovima i Židovkama zabranjena je vožnja
u tramvajskim motornim kolima. Dozvoljavam vožnju Židovima i
Židovkama tramvajem jedino u tramvajskim prikolicama, i to na
zadnjoj platformi.“188 U Sarajevu se posebno ističe, kao i u
Zagrebu, da su intervencije za Židove „najstrože zabranjene“.
“Osoba koja intervenira za Židova ili Židovku bit će poslana na
prisilni rad ili najstrože kažnjena.”189

Stožernik i povjerenik za bivšu Vrbasku banovinu dr. Viktor Gutić

sredinom maja 1941. godine donosi odredbu po kojoj se „svi
Židovi nastanjeni u Banjaluci smiju kretati gradom u vremenu od 6
sati ujutro do 9 sati navečer.190 Osim toga, Židovima se zabranjuje i
posjećivanje svih javnih lokala, te kazališta i kina“. 191 Odredba
stupa na snagu odmah po objavljivanju.192

188
SNL, Sarajevo, br. 9, 21. V 1941, 5
189
SNL, Sarajevo, br. 10, 22. V 1941, 6.
190
Banjaluka je imala dvije jevrejske opštine, sefardsku i aškenasku, a Jevreji su
u Banjaluku uglavnom pridošli iz Sarajeva i Travnika. U Banjaluci je u aprilu
1941. godine živjelo oko 400 Jevreja: Pinto, Jevreji Sarajeva i BiH, str. 172.
191
Hrvatska krajina, Banjaluka, br. 11, 14. V 1941, 3
192
Hrvatska krajina, Banjaluka, br. 2, 23. IV 1941, 4.
Jevreji su bili pod udarom izravne naredbe odlaska na prisilni rad
tamo gdje ih rasporede vlasti. Prema pisanju SNL, u gradu Sarajevu
“Židovi dolaze na prisilni rad a da sa sobom nisu ponijeli hranu,
kako je propisano naredbom“. Slijedi kako se Židovi tijekom
prisilnog rada tuže nadzornicima da su gladni, dok na odgovor
kako su hranu trebali ponijeti sa sobom, odgovaraju „da za nabavku
hrane tobože nemaju novčanih sredstava. Da bi ostali na radu i da
se ne bi mučili glađu, Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu izdalo
je jutros naredbu Židovskoj bogoštovnoj općini sefardskog reda,
kao i Židovskoj bogoštovnoj općini aškenaskog reda, da svakog
dana za svoje vjernike koji budu pozvani na rad (pravovremeno će
biti izvještavani o broju i mjestu gdje se Židovi nalaze na radu) o
svom trošku nabave toplu hranu i kruh. Savjetovano je upravama
općina, da organiziraju poljske kuhinje za prehranu Židova na
prisilnom radu, i da bez interveniranja vlasti preuzmu svu
odgovornost za redovnu prehranu svojih pripadnika.“193
U prvom broju od 29. aprila 1941. ZNL prenosi zapažanja
Völkischer Beobachtera, glavnog glasila nacionalsocijalističke
stranke, o poduzetim protužidovskim mjerama, „kojima se
Židovima zabranjuje polazak javnih lokala“, dok su u trgovinama
sve češći natpisi „Hrvatska trgovina“, „Arijevsko poduzeće“,
„Židovima je zabranjen ulaz.“194

Kako bi se nasilje i teror sagledali iz drugačije perspektive,

novinska propaganda sihronizirano pribjegava optužbama protiv
„Židova u našim krajevima“, te ih se optužuje kako „vole samo
bogate krajeve, a bježe od siromašnijih hrvatskih krajeva“, pa se i
nalaze tamo gdje se do sada moglo lijepo zarađivati „posebice
spekulacijom, tim najdražim poslom sviju Židova“. 195 Značajan je
tekst pod naslovom „Dok su Židovi i špekulanti gradili raskošne
193
SNL, Sarajevo, br. 15, 29. V 1941, 5.
194
Novi list, Zagreb, br. 1, 29. IV 1941, 12.
195
Novi list, Zagreb, br. 6, 4. V 1941, 5.
palače, dotle je čisti hrvatski živalj živio u najvećoj bijedi“,196 što je
jedan od tipičnih huškačkih protujevrejskih tekstova s namjerom da
se opravda izbacivanje Jevreja iz njihovih kuća i stanova.
Temeljem ovakve novinske optužnice, masovna iseljavanja Jevreja
i Srba shvaćaju se kao čin pravde.
SNL prenosi vijest iz Zagreba kako će ustaško redarstvo pritvarati i
upućivati u koncentracione logore one Jevreje „koji se nisu
pokoravali odredbama, pa su se unatoč zabrane zadržavali i kretali
u stanovitim dijelovima grada“. Ova vijest od 5. juna 1941.
objavljena je pod naslovom „Neposlušni Židovi šalju se u
koncentracione logore“.197
U Hrvatskom narodu objavljena je cijela „Naredba o promjeni
židovskih prezimena i označavanju Židova i židovskih tvrtka“, na
temelju točke 5. Zakonske odredbe o zaštiti arijske krvi i časti
hrvatskog naroda,198 koju potpisuje ministar unutarnjih poslova dr.
Andrija Artuković.199
Nekoliko je ključnih elemenata ove naredbe zbog striktno „rasnog“
poimanja jevrejstva. To su: zamjena prezimena „s prijašnjim
prezimenima, koja se imadu pisati s istim pravopisom, kako su se
tada pisala. To vraćanje na prijašnje prezime vrijedi i za supruge i
za potomke, ako nose prezime, koje se ima zamijeniti“. Također se
propisuje: „Židovima po rasi zabranjena je uporaba svakog
pseudonima.“ Zatim se određuje označavanje jevrejskih preduzeća:
„Tvrtke, kojih su vlasnici Židovi po rasi, kao i tvrtke kod kojih je
samo jedan suvlasnik Židov po rasi, smatraju se židovskim
196
Novi list, Zagreb, br. 15, 13. V 1941, 10.
197
SNL, Sarajevo, br. 22, 6. 6. 1941, 3.
198
Točka 5. U zakonskoj odredbi o zaštiti arijske krvi i časti hrvatskoga naroda
glasi: “Ne arijcima i državnim pripadnicima je zabranjeno izvješanje Hrvatske
državne i narodne zastave i isticanje hrvatskih narodnih boja i emblema. Sve
promjene židovskih prezimena koje su izvršene poslije 1. prosinca 1918. godine
stavljaju se izvan krijeposti, te se imaju zamijeniti sa prvotnim prezimenima. Tko
je Židov određuje zakonska odredba o rasnoj pripadnosti.“ Ustaša, dok. o
ustaškom pokretu, str. 163-164.
199
Hrvatski narod, Zagreb, br. 111, 5. 6. 1941.
tvrtkama,“ i ta preduzeća ne smiju imati nazive po kojima bi se
moglo zaključiti da se radi o narodnom, odnosno arijevskom
preduzeću, pa „imadu u roku od 8 (osam) dana kraj imena tvrtke
jednako velikim slovima označiti ime i prezime Židova vlasnika
odnosno suvlasnika.“
I dalje: „Oznake za trgovine sastoje se iz lista žutog papira u
veličini 16x25 cm. s jasno istaknutim crnim napisom Židovska
tvrtka po dužini lista... Napisne ploče poslovnica, poduzeća i
vršitelja slobodnih zvanja označuje se tako, da se na njima ili pored
njih pričvrsti limena ploča u veličini 8x8 cm. žute boje s jasno
istaknutim crnim slovom „Ž“ u sredini.“ Kako je zabranjeno da se
u jevrejskim stanovima, ustanovama i poslovnicama ističu hrvatske
boje, ambleme ili narodne ili državne zastave, tako se propisuje
slijedeće: „Osobe, koje su Židovi po rasi, ne smiju na sebi nositi
hrvatske narodne boje i arijske ambleme.“ Ovim propisom se
nastojalo spriječiti bilo kakvu mogućnost prikrivanja Jevreja u
javnosti upotrebom narodnih boja ili amblema. Treći ključni dio
zabrane je novi znak u obliku okrugle limene pločice, žute boje sa
crnim slovom „Ž“ u sredini, koje će morati nositi „Židovi po rasi
stariji od 14 godina“. Ističe se da danom stupanja na snagu ove
naredbe, a to je 4. lipnja 1941. godine, prestaju vrijediti dosadašnje
naredbe „u pogledu vanjskog označavanja Židova“. Od nošenja
židovskog znaka izuzimaju se „Židovi po rasi koji su državni
samoupravni službenici, dok su u aktivnoj službi, te katolički
svećenici, redovnici i redovnice, ako nose duhovničko odijelo“.200
Novi list i Hrvatski narod izvještavaju o isključivanju Jevreja iz
raznih društava. Društvo hrvatskih planinara Runolist izvještava o
isključenju svojih članova Jevreja, zbog želje „da nastave svoj rad
u čisto hrvatskom narodnom duhu u skladu s ustaškim
načelima“.201

200
Hrvatski narod, isto.
201
Novi list, Zagreb, br. 7, 5. 5. 1941.
Može se utvrditi da je mjesec maj 1941. obilježen isključivanjem
Jevreja iz raznih društvenih organizacija. Zakonska odredba o
zaštiti narodne i arijske kulture hrvatskog naroda od 4. juna 1941.
godine zabranila je Židovima “sudjelovanje u radu, organizacijama
i ustanovama društvenog, omladinskog, športskog i kulturnog
života hrvatskog naroda uopće, a napose u književnosti,
novinarstvu, likovnoj i glazbenoj umjetnosti, urbanizmu, kazalištu i
filmu“.202
Prema naredbi unutrašnjih poslova Nezavisne države Hrvatske, dr.
Andrije Artukovića, od 4. juna 1941. godine, započinje s radom
Rasno-političko povjerenstvo,203 koje se „sastoji iz rasno-političkog

202
Goldstein, Holokaust, str. 150.
203
Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 151 i 152. “Nadležne vlasti su 4. lipnja
1941. pri MUP-u osnovale Rasnopolitičko povjerenstvo. U njegovoj strukturi
djelovalo je Rasnopolitičko vijeće (u kojem je bilo najmanje devet stručnjaka –
biologa, liječnika, pravnika itd.), Rasnopolitički ured te “druge pomoćne
ustanove”. Rasnopolitičko povjerenstvo imalo je niz zadataka: “Izrađivati
prijedloge i nacrte zakona, zakonskih odredaba i naredaba koje zasijecaju u
područje rasne biologije, rasne politike i rasne higijene i eugenike... davati
mnijenje o svim takvim prijedlozima zakona, utvrđivati rasnu pripadnost,
posebno u dvojbenim slučajevima”, održavati veze sa sličnim ustanovama u
drugim državama itd. Članovi Rasnopolitičkog vijeća morali su biti čistog
arijevskog podrijetla, a rad vijeća morao se čuvati kao najstroža tajna. Budući da
su radili tako odgovoran posao, bilo je predviđeno da članovi za svoj rad
dobivaju nagradu koju određuje ministar unutarnjih poslova. Ministarstvo
zdravstva birokratski je savjesno obavilo svoj dio posla: dostavilo je MUP-u
prijedlog članova Rasnopolitičkog vijeća.
Na temelju Naredbe o utvrđivanju rasne pripadnosti državnih i samoupravnih
službenika i vršitelja slobodnih akademskih zvanja, izdane 4. lipnja, svi su
državni službenici morali popunjavati neki od obrazaca Izjave o rasnoj
pripadnosti. “Neispravni podaci i prešućivanje poznatih podataka povukli bi za
sobom kaznu zatvora od najmanje 3 mjeseca i gubitak službe, odnosno prava
vršenja zvanja”, kako piše na jednom od tih obrazaca. Na poleđini se detaljno
objašnjava kako se “u rubrici za pretke do trećeg koljena imadu navesti samo
predci-nearijci i to ne imenom, nego samo oznakom rasne pripadnosti, na pr.
“otac Židov”, ili: “baka Ciganka”, ili: “jedan pradjed Crnac”, “jedna prababa
Židovka”. Navesti se imadu samo oni preci, kod kojih počinje nearijska loza. Na
pr. ako je otac Židov, onda se ne navode i djed i baka po ocu, jer je samo po sebi
razumljivo, da su roditelji Židova također Židovi.” U obrascu stoji da “kao
nearijci osim Židova, u prvom redu dolaze u obzir Cigani, Tatari, Kalmiki,
vijeća, rasno-političkog ureda i drugih pomoćnih ustanova“;204
zadatak mu je „davati mnijenja i stavljati prijedloge u svim
dvojbenim slučajevima rasne pripadnosti“.
Narednih dvadesetak dana donosit će se naredbe koje upozoravaju
Jevreje, da ako do sada nisu predali svoje foto i kinoaparate, „to
smjesta učine i izvrše predaju kod Ravnateljstva Ustaškog redarstva
– židovski odsjek. Vojnovićeva ul. 31“. Jevreji u Banjoj Luci se
pozivaju da „smjesta predaju na Ustaško redarstvo, Smail Age
Čengića ul. 53, Židovski odsjek, sve fotokamere, kinokamere i
kinoprojektore“. Kratka obavijest o ograničavanju kretanja
Jevrejima u srednjobosanskom Visokom.205 Ustaški logor u
Visokom izdao je naredbu „da se poslije 7 sati na ulici ne smije
vidjeti ni jedan Židov“.206
Pet dana nakon što je Novi list objelodanio naredbu prema kojoj se
zabranjuje Židovima pojavljivanje i kupovanje na tržnicama sve do
10 sati prije podne, iskonstruisan je tekst pod naslovom „Ogavna
špekulacija na zagrebačkim tržnicama“.207 U članku se osuđuju
mnogi prodavači, koje se optužuje da su svjesni samo svog
sebičnog interesa, jer uopće ne prodaju namirnice prije 10 sati ili to
čine po izuzetno visokoj cijeni, ne poštujući odredbe tržnog
nadzorništva. Također je zapaženo da neki prodavači sakrivaju
namirnice, dok neki uopće ne dolaze na tržnice prije 10 sati kako bi

Armenci, Perzijanci, Arapi, Malajci i Crnci”. Posebno se naglašava kako se vjera

kod predaka ne spominje, nego samo rasna pripadnost: ako su bili na pr. svi
pradjedovi Židovi Mojsijeve vjere, a djed i baka pokršteni Židovi i otac
prekršteni Židov, ima se navesti samo: “Otac Židov”, jer se polaže važnost samo
na rasnu pripadnost.
Svi ti “rasni” poslovi ustaškim su vlastima bili važni samo u slučaju Židova i
Roma – iako se spominju “Tatari, Kalmiki, Armenci, Perzijanci, Arapi, Malajci”,
oni su im bili posve nevažni.”
204
Novi list, Zagreb, br. 37, 5. 6. 1941.
205
U Visočkom srezu prije aprila 1941. godine živjelo je 199 Jevreja; Pinto, isto,
str. 171.
206
SNL, br. 44, 2. 7. 1941. godine.
207
Novi list, isto.
potom dočekali Židove te im prodavali namirnice po višoj cijeni.
Za potvrdu ove „ogavne špekulacije“, navodi se jedan prodavač
koji je kazao: „Če ne ćete kupiti po ceni kak mi velimo, a vi
ostavite, jer buju posle deset vur došli Židovi, koji budu dali
onoliko koliko mi tražimo“.208 Gradsko poglavarstvo u Zagrebu
ustanovilo je da Židovi i dalje prave „smetnje s opskrbljivanjem
pučanstva živežnim namirnicama“: Židovi su „bili u prošlosti
glavni čimbenici za opskrbljivanje pučanstva najvažnijim živežnim
namirnicama“,209 te im sada „prošlo iskustvo“ olakšava posao
sabotiranja i ometanja regularne opskrbe živežnim namirnicama.
Stoga se upućuje „posljednja opomena Židovima da ne ometaju
opskrbu pučanstva“, jer će, ako s time ne prestanu, biti
„primijenjene drakonske mjere“.210 Tih dana bile su upućene i
prijetnje najstrožim kaznama svim prodavačima za koje se utvrdi
da skrivaju živežne namirnice, rezerviraju ih i čekaju Židove,
odnosno prodaju ih „skuplje nego je dozvoljeno“. Kako bi se
osigurala „suradnja“ stanovništva, određeno je da će biti kažnjen i
kupac koji plati više od normirane cijene.211

U tekstu pod naslovom „Rezerviranje živežnih namirnica za Židove

je strogo zabranjeno“, zahtijevaju se prijave protiv „nesavjesnih“
prodavača „najbližem tržnom nadzorniku ili redarstvenom
stražaru“, što će značiti „pregled lokala“ kako bi se ustanovilo „da
li uistinu više nema robe“.212 U Novom listu pod naslovom
„Sarajevski židovski trgovci smiju prodavati samo Židovima“213
stoji da je zapovjedništvo grada izdalo naredbu da „trgovci
nežidovi (arijevci) ne smiju više prodavati Židovima živežne

208
Novi list, isto.
209
Novi list, Zagreb, br. 51, 19.VI.1941. godine.
210
Novi list, isto.
211
Novi list, Zagreb, br. 53, 21. VI. 1941. godine.
212
Novi list, isto.
213
Novi list, Zagreb, br. 26, 24. V. 1941. godine.
namirnice“. Čitavu situaciju dopunjava obaveza natpisa Židovska
trgovina, koju svaka jevrejska trgovina u Sarajevu „mora imati u
izlogu”.

Povodom naredbe Redarstvenog ravnateljstva u Sarajevu, kojom se

određuje „da ni jedan Židov i Židovka ne smiju odlaziti izvan
grada“ bez prethodne prijave i odobrenja, u Novom listu se piše
kako je prema tamošnjem Redarstvenom ravnateljstvu ustanovljeno
da u tom gradu „većina Židova i Židovki“ izlazi svakodnevno rano
ujutro izvan grada pod izgovorom da odlaze na izlet, a ustvari po
selima odnose hranu skrivenim Židovima koji su „pobjegli pred
protjerom redarstvenih organa“.214

9. Zabranjene intervencije za Židove

214
Novi list, Zagreb, br. 18, 16. V 1941. godine.
Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu – na osnovi donesenih
protužidovskih mjera – upozorava građanstvo „da nitko od građana
ne smije primiti na konačenje ili dulji boravak ni jednog Židova ili
Židovku“.215 Novi list donosi obavijest prema kojoj su svi
sarajevski Židovi, o promjeni mjesta stanovanja obavezni o tom
izvijestiti nadležne organe vlasti „u roku od 24 sata pod prijetnjom
najstrože kazne... Protiv prekršitelja gornje naredbe postupat će se
najstrože“, stoji iznad potpisa ravnatelja Redarstvenog ravnateljstva
dr. Branka Đikovića.216

Nakon više mjeseci, u novembru 1941. godine, kada će odvođenje

Jevreja postati dnevna i očevidna pojava, ustaška policija u
Sarajevu – zbog učestalih pokušaja bježanja Jevreja iz grada –
poduzet će još strožije mjere, sarajevski veliki župan izdaje proglas
u kojem se predviđa smrtna kazna za svakoga tko pomaže
Židovima pri bijegu.217
Većina ukupne jevrejske populacije u Nezavisnoj državi Hrvatskoj
živjela je u Zagrebu i Sarajevu, njih gotovo 23.000. Ustaške vlasti
su naredile zabranu izlaska Jevreja iz tih gradova, da bi lakše
provele deportacije u logore. To pravilo zadržavanja Jevreja u
gradovima vrijedilo je za sve ostale gradove u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj. Ustaške vlasti su bile svjesne da se zbog lakših
deportacija ne smije dopustiti disperzija jevrejskog stanovništva,
što je riješeno ograničenjem kretanja, zabranom izlaska iz gradova,
odnosno nadziranjem svih znakovitijih kretanja većeg broja
Jevreja. To potvrđuju primjeri deportacije čitavih jevrejskih
zajednica po manjim gradovima, koje su značile odvođenje svih
Židova istovremeno. Ustašku rigoroznost i beskompromisnost za
temeljitu provedbu protujevrejskih mjera posvjedočuje i otvoreno

215
Novi list, isto.
216
Novi list, isto.
217
B. Krizman, Pavelić između Hitlera i Musolinija, Globus, Zagreb, 1980, str.
137.
upozorenje od 16. maja 1941. u tekstu pod prijetećim naslovom
„Zabranjene odvjetničke intervencije za Židove“. I dalje slijede
upozorenja Jevrejima i Srbima: ”Povodom činjenice da se neki Srbi
i Židovi obraćaju na zdravstveno predstojništvo zbog raznih
razloga, upozoravaju se svi Srbi i Židovi, da se ubuduće ne smiju
obraćati na vlast, jer osim toga što se neće udovoljiti njihovim
traženjima biti će još k tome provedeni kazni.”218

Naznake za „konačno rješenje“ pripremile su surovu eufemističku

propagandnu retoriku kada se o „čišćenju“ Jevreja počelo pisati još
tokom maja 1941. godine. Krajem juna i tokom jula 1941. godine
kada su otpočele masovne deportacije jevrejskog stanovništva na
cijelom području Nezavisne države Hrvatske, eufemistički su se
koristili izrazi „evakuacija“, „rješenje“, „otpremanje“. 219
Nakon invazije nacističke Njemačke na Sovjetski Savez, poslije
četiri dana, dakle, 26. juna 1941. godine, Pavelić donosi
IZVANREDNU ZAKONSKU ODREDBU I ZAPOVIJED u kojoj,
pored ostalog, stoji: „Budući Židovi šire lažne vijesti u svrhu
uznemiravnja pučanstva te svojim poznatim spekulativnim
načinima smetaju i otežavaju obskrbu pučanstva, to se kolektivno
smatraju za to odgovornim, i prema tome će se proti njima postupiti
i spremati ih povrh kaznenopravne odgovornosti u zatočenička
zbirališta pod vedrim nebom. Napokon pozivam sve i svakoga da
se okani bilo kakove intervencije kod bilo koje državne ili slične
vlasti u osobnim ili materijalnim predmetima, jer će se svaka
intervencija smatrati sabotažom i postupati će se po propisima
prijekoga suda. Tko se smatra da je bilo u čemu povrijeđen zakon
ili njehov probitak, može to uvijek pismeno prijaviti bilo nadležnoj
vlasti bilo predsjedništvu vlade, i to bez ikakove pristojbe“.220

218
SBL, 2. jula 1941. godine.
219
Novi list, Zagreb, br. 78, 16. VII 1941. godine.
220
Zakoni, zakonske odredbe i naredbe, II, 283-285.
Bilo kakve intervencije u osobnim stvarima ili povreda zakona
dakako da je uključivala i bilo kakvu pomoć Jevrejima. Javnosti se
otvoreno kazuje kako su izvršene potrebne mjere za provedbu
masovnih deportacija, te da je konačno došao trenutak da se
otpočne, u velikim razmjerama, s odvođenjem „nepoćudnih“ ljudi,
što se i nije moglo pred javnosti sakriti. Potpuno
instrumentalizirana propaganda pronalazila je načine kako bi
opravdala sve postupke ustaških vlasti. Od 22. juna 1941. glavna
propagandna preokupacija postaje „obrana Europe“ od „židovsko-
boljševičkog divljaštva“ na Istoku.221
Zbog prikaza „energična čišćenja“ novinska propaganda se,
paralelno, putem optužbi sistematski obrušava na Jevreje; za
potrebe javnosti stalno su se podastirali „opravdavajući“ motivi
zbog odvođenja Jevreja: oni su „u vezi s međunarodnim
židovstvom“, oni su nastojali svaku sredinu „upregnuti... za svoje
interese i izrabiti je do kostiju“, oni su se „kao pijavice nasisali
narodne krvi“, oni su „bili u hrvatskom narodu leglo nemorala i
svake destrukcije“, a krajnja poruka ne može biti jasnija: „Židov je
od uvijek bio ogavan hrvatskoj sredini. Ona ga je od uvijek
smatrala strancem i nepoćudnim elementom, koga se u prvoj prilici
mora riješiti“.222 Vrlo jasno se daje do znanja da će se s takvom
prilikom nastaviti: ove prve gradove koji su „počeli čistiti Židove“
slijedit će „i svi ostali hrvatski gradovi“.223

2.4. Popratni oblici progona – pljačka imovine, oduzimanje radnji,

stanova, prisilni rad i druga zlostavljanja

Pljačka jevrejske imovine otpočet će odmah po dolasku ustaša na

vlast. Provođenje protivjevrejske politike prati snažna i osmišljena
propaganda koja nalazi „objašnjenja“ za mjere i postupke kad je
221
Novi list, Zagreb, br. 65, 3. VII 1941. godine.
222
Novi list, Zagreb, br. 85, 23. VII 1941. godine.
223
Novi list, Zagreb, isto.
riječ o jevrejskoj imovini. U jevrejskim radnjama, trgovinama,
preduzećima, postavljeni su ustaški povjerenici. Zakonska odredba
o imenovanju povjerenika kod privrednih preduzeća, donesena je
već 19. aprila 1941. godine. Tako se vlastima Nezavisne države
Hrvatske već prvih dana, otvoreno, kao na dlanu, podastrla
jevrejska imovina kojom su praktički mogli potpuno slobodno
raspolagati. Zakonska odredba o ustaškim povjerenicima stala je u
jedan paragraf: „Dužnost povjerenika u privrednim poduzećima i
ustanovama mogu vršiti samo oni povjerenici, koji su postavljeni
po Ministarstvu narodnog gospodarstva. Povjerenici, koji nisu
postavljeni u smislu ove Odredbe, razriješuju se časom stupanja na
snagu ove Odredbe njihove dužnosti.“224 Čak se iz teksta ove
Zakonske odredbe može sagledati samovolja pojedinaca u njihovoj
čistoj pljački ili nadziranju jevrejske imovine.

Nakon sistematskog pljačkanja jevrejske imovine, vlasti uviđaju da

je nužno donijeti i zakonske odredbe koje će regulirati posljedice
pljačkanja. Vlasti Nezavisne države Hrvatske su gotovo odmah
pristupile evidentiranju jevrejske imovine. Već 5. juna 1941.
godine objavit će se Zakonska odredba o obvezatnoj prijavi imetka
Židova i židovskih poduzeća, te Zakonska odredba o sprečavanju
prikrivanja židovskog imetka. Hrvatski narod će, kao najnovije
vijesti, objaviti donošenje ovih zakonskih odredaba pod naslovom
„Židovi su dužni prijaviti svoju imovinu“, uz jasnu uputu kako je
ista obaveza propisana „i za židovska privredna preduzeća, koja
država može samo dalje voditi, dati u zakup, prodati ili likvidirati u
korist države“.225 O ovim odredbama u Novom listu osvanut će
upečatljiv naslov: „Židovi su dužni u roku od dvadeset dana
prijaviti svoju imovinu.“226 Novine obavještavaju i da se židovska

224
Zakoni, zakonske odredbe, naredbe, 1, isto, str. 26.
225
Hrvatski narod, Zagreb, br. 112, 6. VI 1941, 14.
226
Novi list, Zagreb, br. 39, 7. VI 1941, 7.
imovina227 obavezno prijavljuje Uredu za ponovu pri Ministarstvu
narodnog gospodarstva.228 Sarajevski Novi list informira kako se
Židovi ne mogu više obraćati Povjereništvu za trgovine, već sve
molbe imaju slati na Židovske vjerske općine, koje su pod
povjereništvom organa vlasti. Primjerice, i kad je riječ o molbi za
mjesečni dohodak:229 u Banjaluci, krajem aprila 1941. putem
oglasa, pozivaju se „svi Židovi vlasnici zgrada, koji izdaju stanove
i lokale pod najam, a koji do sada to nijesu prijavili, da to izvole
prema odredbi Stožera za Bosansku Hrvatsku u Banjaluci odmah
prijaviti kod povjerenika gosp. Sulejmana Hadžidedića“.

Uočljiva je prijetnja ili „upozorenje“ kako će se svi oni koji ne

prijave ili zataje svoju imovinu „kaznit (će se) teškom tamnicom od
1-10 godina i oduzimanjem imovine“. Upozorava se i one koji bi
nastojali prikrivati „imetak židova ili obilježje židovskog
poduzeća“, da im slijede kazne „zatvorom od 1 do 5 godina i
oduzimanjem imovine“, a prema Zakonskoj odredbi o sprečavanju
prikrivanja židovskog imetka koja je donijeta istoga dana.
Prema zakonskim odredbama kojima vlasti Nezavisne države
Hrvatske naređuju obaveznu prijavu židovske imovine u Uredu za
obnovu privrede pri Ministarstvu narodnog gospodarstva,230 novine

227
Imovina odvedenih i ubijenih Jevreja dijelila se „postradalim izbjeglicama“.
U tom smislu je Velika Župa u Sarajevu donijela Odluku: „Savezno sa molbom
Ministarstva udružbe broj 41826/41. od 1. prosinca 1941. u predmetu
obskrbljavanja izbjeglica odjevnim predmetima i pokućanstvom ovo je Državno
ravnateljstvo donijelo oduku, po kojoj imate odmah predati uz procjentbenu
vrijednost ministarstva udružbe od raspoloživih zaliha odjevnih predmeta
posteljine i namještaja nalazećih se u Vašim skladištima od Židova i izseljenih
Srba. Odlučujem da sve rublje, odjeću, obuću, posteljinu i namještaj izseljenih
Srba i Židova, uskladištene na području naslova, ima preuzeti u ime ovog
ministarstva naslovna Velika župa“.
228
Novi list, Zagreb, br. 39, 7. VI 1941, 7.
229
SNL, Sarajevo, br. 27, 12. VI 1941, 4.
230
ABiH, Fond ZKUZ, Referati, Rizničko upraviteljstvo u Sarajevu, Pov. broj
2877/41, Sarajevo, 18-X-1941.
navode da se kao židovska privredna poduzeća smatraju „privredna
poduzeća koja u cijelosti ili djelimično pripadaju židovima“ i
„privredna poduzeća kod kojih su jedna ili više osoba članovi
uprave ili ravnateljstva židovi“.

Obrazac 1 i 2 i karton231

Način na koji se dolazilo do saznanja o cjelokupnoj jevrejskoj

imovini i porodici pokazuje osmišljenost sistema pljačke, prije
svega, kao i popunu spiskova i adresa za deportaciju koja će uskoro
uslijediti. Obrasce su popunjavale glave porodice - domaćini. Da ne
bi bilo neke zabune, donesene su i upute na koji način se ti obrasci
trebaju popunjavati. U uputi, između ostalog stoji: ”Popis imetka
koji je otuđen u vremenu od 10. veljače 1941. do dana stupanja na
snagu zakonske odredbe o obveznoj prijavi imetka Židova i
židovskih poduzeća; u prijavi treba točno označiti i onaj eventualni
imetak koji se nalazi u inozemstvu (uz pobližu oznaku mjesta
države i kod koga se imovina nalazi). Svi koji su popunili ovaj
obrazac morali su da potpišu izjavu “da su mi poznate zakonske
posljedice za slučaj neprijave moje imovine ili samo dijela te
imovine i potvrđujem svojim potpisom, da su prednji podaci o
mojoj ličnosti i imovini istiniti”.

Naplata pristojbe po Tbr. 14 resp.Tbr. 12. Zak. o taksama za židovske stvari date
na uporabu resp. prodate.
231
HAS, Fond Riznično upraviteljstvo u Sarajevu - ured za podržavljeni imetak,
2.7. RU-11, kutija 12.
10.Obrazac 1 – popis jevrejske imovine
10a. Obrazac 1 – popis jevrejske imovine
Obrazac 1 je pored ličnih podataka sadržavao i adres rubrike:
Vjera: a) po rođenju; b) sadašnja; bračno stanje, ime i prezime
bračnog druga (njegova državna i rasna pripadnost, vjera sadašnja i
po rođenju, te mjesto boravka); imena, doba, rasna pripadnost i
vjera sadašnja i po rođenju djece do navršene 21. godine i mjesto
stalnog boravka; stalno zanimanje; ako je namješten, gdje i uz koju
mjesečnu odnosno godišnju plaću i druge prihode; sporedna
zanimanja uz naznaku visine mjesečnih odnosno godišnjih prihoda;
gdje je članom upravnog ili nadzornog odbora privrednih
poduzeća; da li je vlasnik ili suvlasnik (dioničar ili slično) kojeg
privrednog poduzeća. Tako na primjeru obrasca koji je popunio
Jozef Levi, vidimo da je stanovao u Sarajevu, Koturova br. 7;
datum rođenja 17. avgusta 1890; Mjesto rođenja: Zenica; pripadnik
države: Nezavisne Države Hrvatske; Zavičajnost: Sarajevo; Kada
je dobio državnu pripadnost: po rođenju; Vjera a) po rođenju b)
sadašnja: mojsijeva; Bračno stanje: oženjen sa petero djece; Ime i
prezime bračnog druga: Levi Luna, Hrvatica, Jevrejska, jevrejska,
Sarajevo; Imena, doba, rasna pripadnost i vjera sadašnja i po
rođenju djece do navršene 21 godine i mjesto stalnog boravka…;
Stalno zanimanje (točna oznaka, a ne samo trgovac, činovnik ili
slično): trgovac mješovitom robom špecerajske struke u
Gazihusrefbegovoj 19.
U rubrici NEKRETNINE stoji: Za pojedine nekretnine, zemljišta, i
objekte navesti za svaki posebno:
a) Točan opis (mjesto, ulica, kućni broj, broj gruntovnog uloška,
broj čestice, opis eventualno izgrađenih objekata, zašto se
upotrebljava; b) Približna prometna vrijednost pojedinih
nekretnina, odnosno objekta; c) Godišnji bruto prihod nekretnina
odnosno objekta; d) Godišnji čisti prihod nekretnina odnosno
objekta; e) Kada su nekretnine nabavljene i uz koju cijenu. Jozef
Levi je unio u obrazac: Kuća u Koturovoj ulici br. 7, grunt. uložak
br. XLI/27 – LXI/57 za stanovaanje; Bruto prihod 8160 Din; Neto
godišnji prihod 6.240 bez odbitaka plaćanja poreza i nameta;
Nekretnina Kuća nabavljena prije 5 godina za 200.000 Din; ½
Kuće u Čučkovoj ulici br. 11, grunt. uložak br. LXIII/14 za
izdavanje pod kiriju (stanovanje), približna prometna vrijednost
20.000 Din.; Bruto prihod godišnje 3.960 Din cele kuće; Neto
prihod godišnje 3.600 Din bez odbitka plaćanja poreza i nameta -
nekretnina nabavljena prije 4 godine uz cijenu od 20.000 Din – ovo
je vlasništvo moje kćeri Levi Gizele; pola kuće u
Hadžisulejmanovoj ulici br. 12, LVIII upotrebljava se za
stanovanje-vrijednost 40.000 Din., bruto prihod godišnje od ½ kuće
5580 Din, neto prihod godišnje 5040 od ½ kuće bez odbitaka
plaćanja poreza i nameta. Nekretnina nabavljena prije 25 godina uz
cijenu 22.000 kruna.232
U rubrici PROMETNE VRIJEDNOSTI unijeto je: 1 stari pokvareni
pianino vredan 1.000 Din i jedna dječja harmonika za početnike.233

Procjena vrijednosti “prema stanju na dan stupanja na snagu

zakonske odredbe o prijavi imetka Židova i židovskih poduzeća”
sadržavala je rubrike koje je trebalo popuniti: 1. Gotovina u Din: u
papiru, u kovini; 2. Strane valute (pojedinačno navesti); 3.
Vrijednosni papiri (zadužnice, efekti i svi drugi vrijednosni papiri
na drugom mjestu nespomenuti s oznakom brojeva); 4. Plemenite
kovine: a) zlato i zlatni novac (težina), b) srebro i srebreni novac
(težina), c) srebreni pribor, d) ostale plemenite kovine,
(pojedinačna težina); 5. Dragocjenosti (navesti pojedinačnu
vrijednost ukoliko ta prelazi Din 1.000 - po komadu); 6. Motorna
vozila (pojedinačno navesti marku, mjesto registracije i registraski
broj, broj motora, snagu motora, u k.s., koliko kilometara je
prevalilo vozilo, kada i uz koju cijenu je nabavljeno); 7. Mjenice i
devize (pojedinačno navesti iznos, dospjeće i imena svih potpisnika
odnosno obvezanika.
232
HAS, Fond Riznično upraviteljstvo u Sarajevu - ured za podržavljeni imetak,
2.7. RU-11, predmet 3584/5.
233
HAS, isto.
Učešće u poduzećima je rubrika pod brojem VIII i sadrži: 1.
Privredna poduzeća (pojedinačno navesti inokosne i ostale tvrtke, u
kojima je samovlasnikom; 2. Kuksi kod rudarskih poduzeća
(pojedinačno); 3. Karati kod brodova (pojedinačno); 4. Društveni
udjeli kod zadruga i društava s o.j. (pojedinačno); 5. Dionice
(pojedinačno s oznakom brojeva); 6. Komanditna društva
(pojedinačno); 7. Drugi u prethodnim točkama nepomenuti način
sudjelovanja u privrednim poduzećima, karakter i visina tog
učestvovanja.
Potraživanja su sadržavala rubrike: A) u tuzemstvu 1. od novčanih
zavoda a) polozi, b) tekući računi, c) uložne knjižice; 2. od
privrednih poduzeća; 3. od privatnika; B) 1. od novčanih zavoda a)
polozi, b) tekući računi, c) uložne knjižice; 2. od privrednih
poduzeća; 3. od privatnika.

Osim podataka o ličnom imetku i prihodu sadržanim u prethodnim

rubrikama predstavnici slobodnih zvanja prijavljuju slijedeće
podatke vezane s obavljanjem njihovog zvanja: Odvjetnici,
financijsko-pravni zastupnici, privredni savjetnici. Pored naznake
slobodnog zvanja, bili su dužni da unesu podatke od kada je i od
koje nadležne ustanove dobio ovlašćenje za vršenje zvanja; mjesto,
ulicu i broj pisarne, adresu, bruto prihod pisarne u prvom
tromjesečju 1941. god. i za cijelu 1940. god.; kod kojih privrednih
poduzeća i društava je pravni zastupnik odnosno savjetnik; popis
poduzeća i privrednika, s kojima ima paušalne ugovore za
zastupanje interesa uz naznaku visine paušala; popis osoba stalno
zaposlenih u pisarni uz naznaku funkcija, plaća i eventualnih
međusobnih poslovnih ugovora.
11.Popunjavanje obrasca za advokate
Prometne vrijednosti alata, instrumenata i sprava koje posjeduju za
obavljanje zvanja; Namještaj, živežne namirnice, odjeća i ostala
imovina kućanstva; Ostala imovina koja proizilazi iz bilo kojih
drugih pravnih poslova; Iskaz dugovanja na dan stupanja na snagu
zakonske odredbe o prijavi imetka Židova i židovskih poduzeća;
Rudarska prava za pojedina rudna polja, samorove ili slično sa
točnim opisom mjesta, vrste rudače, približnu količinu raspoložive
rude, eventualnu nabavnu cijenu rudarskog prava i od koga je
preuzeto; Zakupi i opcije je rubrika koja zahtijeva da se prilože
ugovori; Patenti i licenca; Autorska prava.
Nisu zaboravljeni ni inženjeri, graditelji, bivši bilježnici i
predstavnici drugih slobodnih zvanja, liječnici po specijalnostima.

Obrazac 2 odnosio se na Inokosne tvrtke protokolirane i

neprotokolirane. Ovaj obrazac popunjavali su svi trgovci i
zastupnici bez obzira da li imaju otvorenu radnju ili ne. Pod tačkom
8. trebalo je upisati visinu uloženog vlastitog kapitala, a pod
tačkom 9. visinu tuđeg i inozemnog kapitala u posao, ime i adresa
vlasnika toga kapitala, te rasna i državna pripadnost istog, promet
za 1939/40. i prvo tromjesječje 1941.; Naznaka obveza prema
drugim osobama i poduzećima; Naznaka mjedbenih obveza prema
nearijskim osobama i poduzećima; Naznaka potraživanja kod
drugih osoba i poduzeća; Visina posjeda u stranoj valuti i devizama
kao i inim vrijednostima; Visina posjeda u vrijednosnim papirima
uz točnu specifikaciju; Vrijednost skladišta, kao i inventara prema
stanju od 31. 12. 1940. i na dan stupanja na snagu ove zakonske
odredbe.
Dionička društva su trebala da upišu u Obrazac: visinu uplaćene
dioničke glavnice, broj dionica (običnih i prioritetskih), na koju
svotu glasi pojedina dionica, na koga glase dionice, u čemu se
sastoje prioritetska prava dioničara, popis članova upravnog i
nadzornog odbora, popis vlasnika dionica Židova sa pojedinačnom
naznakom količine dionica i rasne pripadnosti, popis funkcionara i
namještenika, poimenice sve tražbine Židova odnosno židovskih
preduzeća naprama vlastitom poduzeću, pojedinačna dugovanja
poduzeća prema Židovima odnosno židovskim poduzećima bez
obzira iz kojeg su pravnog naslova nastali, aktivni i pasivni
angažmani u stranoj valuti i na koga se angažman odnosi, visina
mjesečnih obveza i kome su takove date, visina konzorcijskih
poslova i našto se odnose…

Komanditna društva i javna trgovačka društva trebala su da unesu:

visinu uloženog kapitala u poduzeće na dan stupanja odredbe o
prijavi imetka Židova i židovskih poduzeća, fiksno uloženog
kapitala, prometnog, visinu uloženog kapitala u poduzeću na dan
10. 2. 1941, imena i adresa trgovačkih dugova komplementara i
komanditista s podacima o rasnoj i državnoj pripadnosti, naznaka
udjela pojedinih ulagača poimenično, imena odgovornih
predstavnika poduzeća sa naznakom njihove rasne i državne
pripadnosti i njihovih prihoda, popis funkcionara, namještenika i
zastupnika sa podacima.
Zadruge i Društva s ograničenim jamstvom su morale unijeti visinu
uplaćenih zadružnih odnosno društvenih uloga, imena odgovornih
predstavnika uprave, odbora i slično uz naznaku rasne i državne
pripadnosti i njhovih prihoda, popis većih zadrugara, koji posjeduju
više od 5% ukupnog zadružnog uloga svih družinara s naznakom
visine uloga, rasne i državne pripadnosti, popis funkcionera i
namještenika…
Na osnovu svih prikupljenih podataka iz obrasca 1 i 2, sačinjen je
Karton po svakoj porodici i uveden pod protokolarni broj sa
datumom sastavljanja. Karton sačinjen iz 4 stranice predstavlja
izvučenu sintetiku iz Obrasca 1 i 2, sa preglednošću svih važnih
podataka, adresa, pravni oblik poduzeća, imovinsko stanje,
vrijednosti u gotovini i dragocjenostima.
Iako su ustaške vlasti posjedovale spiskove Jevreja, one su ipak
poduzele široku akciju za uspostavljanje svog sistema
(Ravnateljstvo ustaškog redarstva Sarajevo) i uputile su Proglas
Židovima zahtijevajući od starješina porodice da dođu i prijave se.
Prijavljivanje se vršilo u nekoliko punktova po abecednom redu.
Ova akcija je pored objavljivanja u SNL bila praćena i
plakatiranjem.234

U Banjaluci je objavljen slijedeći oglas: „Trgovina cipela –

Preuzeo sam trgovinu cipela Alberta Kaffa u ulici Dra Mile
Budaka, te o ovoj promjeni obavještavam cijenjeno građanstvo radi
ravnanja, Josip Vicković.“235

234
RAVNATELJSTVO USTAŠKOG REDARSTVA SARAJEVO,
P r o g l a s ž i d o v i m a:
Svaki starješina židovske obitelji kao i samci Židovi i Židovke moraju se
prijaviti radi popisa i to: 28. VII od slova A do slova M, 29. VII od slova N do
slova Ž u stražarnicama (karaulama) Beledija, Ajas, Čobanija i Kolodvor i to
slijedećim redom:
I – tko stanuje na području stražarnica (karaula) Vratnik, Bistrik, Medreseta i
Beledija, mora se prijaviti u stražarnici Beledija;
II – tko stanuje na području stražarnica Hiseta, Goruša, Koševo, Bjelave i Ajas,
mora se prijaviti u stražarnici Ajas;
IV – tko stanuje na području stražarnica Borak, Habina, Carina i Čobanija, mora
se prijaviti u stražarnici Čobanija (Skenderija).
III – tko stanuje na području stražarnice Kolodvor mora se prijaviti u samoj
stražarnici. Osim toga svi Židovi, koji stanuju izvan grada u Novom Hrasnu,
Starom Hrasnu, Pofalićima, Dolac Malti, Dolac, Koloniji i Čengić Vili moraju se
prijaviti u stražarnicu Kolodvor.
Popis će se vršiti bez prekida od 8-18 sati.
Ovom proglasu moraju se odazvati svi Židovi starješine obitelji i samci, te svi
oni Židovi, koji su prešli na drugu vjeru.
Tko se ovom proglasu ne odazove u gore određenom vremenu, protiv njega će
biti po zakonu najstrožije postupljeno.
Sarajevo, 26. VII. 1941.
RAVNAT. USTAŠKOG REDAR.
235
Hrvatska krajina, Banjaluka, br. 42, 25. VII 1941, 6.
U junu 1941. godine ustaške vlasti će tražiti novac za oduzetu
jevrejsku imovinu, pa se putem štampe najavljuje „Preuzimanje
židovskih parfimerijskih trgovina“.

Iz Sarajeva dolazi novost povodom tajanstvenih jevrejskih

sprovoda. Navodno su ustaške vlasti počele sumnjati u veliki broj
smrtnih slučajeva u jevrejskoj zajednici. Kako su Jevreji znali da je
„odzvonio posljednji sat za njihove više ili manje prljave poslove,
uslijedla je židovska lukavost”. Prilikom jednog sprovoda, dan je
nalog da se otvori mrtvački sanduk. To je iskrišteno da se
pučanstvu obznani “istina”: „Otvorivši smrtni sanduk, mjesto
mrtvaca pokazalo se sjajuće mnoštvo zlatnog novca, dragulja,
perzijskih sagova itd. Pomna pretraga u židovskom groblju u
Sarajevu odkrila je u grobovima nesretnih Židova, umrlih u
posljednje vrijeme količinu blaga u zlatu i srebru, koja
iznenađuje.“236

U Banjaluci, tokom jula 1941, ustaški povjerenik dr. Viktor Gutić

objavljuje proglas po kojem se, pod prijetnjom Prijekog suda, „ne
smije kupiti ili primati na dar ili preuzimati na čuvanje bilo što od
Srba ili Židova“. U samom proglasu navodi se kako je riječ o
cjelokupnom pokretnom i nepokretnom imetku, poduzećima,
odvjetničkim kancelarijama, ambulantama i tome slično.237

Protujevrejske propagandne krilatice usmjerene „objašnjenju“

oduzimanja jevrejske imovine, dolaze i od „ministra za udružbe“
dr. Lovre Sušića, prema kojem su Jevreji izrabljivali hrvatsko
radništvo sve do uspostave Nezavisne države Hrvatske, dakle,
govori se o „žido-masonskom izrabljivanju našega radništva“.
Sušić izjavljuje i ovo: „Dok je privreda bila u nenarodnim rukama

236
Nezavisna Država Hrvatska, Zagreb, br. 11, 24. VII 1941, 13.
237
Novi list, Zagreb, br. 74, 12. VII 1941, 14.
žido-masonskog i veliko-srpskog kapitala, radnik je morao biti
nezadovoljan i morao je prosvjedovati stanujući u vlažnim
stanovima, dok su poslodavci šakom i kapom razbacivali novac.“ U
ovom naslovnom uvodniku konstatira se da „nastupom novoga
života hrvatskoga naroda u ustaškoj Hrvatskoj prestaje zauvijek
razdoblje žido-masonskog izrabljivanja. Tome se pristupilo odmah
bez oklijevanja“. 238

Ured za ponovu privrede inkorporirat će se u novonastalo Državno

ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu,239 a prema odluci koju će
ovo ravnateljstvo donijeti u smislu podnošenja zamolbi za otkup
židovskih poduzeća.
U kartoteci „poduzeća u Ravnateljstvu za gospodarstvenu ponovu
samo u Zagrebu je bilo zavedeno 1456 poduzeća koja su smatrana
židovskima“.240 Ovo Ravnateljstvo, ustrojeno l. jula 1941. unutar
svojih ingerencija provodilo je evidentiranja cjelokupne jevrejske
imovine, preuzimalo jevrejska preduzeća i imovinu, koja se potom
prodavala ili povjeravala.241

U oktobru 1941. u zagrebačkom Novom listu, pod naslovom

„Podržavljenje imetka židova i židovskih poduzeća“,
predstavljajući Zakonsku odredbu o podržavljenju imetka Židova i
židovskih poduzeća od 9. oktobra1941. godine, na temelju koje se
može podržaviti imovina svakog Židova i svako židovsko
poduzeće, o čemu po slobodnoj procjeni odlučuje Državno
ravnateljstvo za ponovu, utvrđuje se: “... uz naknadu ili bez
naknade“ prema državi ili ravnateljstvu za ponovu.242 Pod
naslovom „Imetak židova i židovskih poduzeća ima služiti državi i

238
Hrvatski narod, Zagreb, br. 154, 18. VII 1941, l.
239
Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 173-174.
240
Goldstein, isto, str. 173-174.
241
Goldstein, isto, str. 177.
242
Novi list, Zagreb, br. 165, 11. X 1941, 5.
narodu“,243 povodom navedene zakonske odredbe od 9. oktobra
1941, tvrdi se da je prema Zakonskoj odredbi o obaveznoj prijavi
imetka Židova i židovskih poduzeća od 5. juna 1941. bilo
„određeno, da su Židovi dužni u roku od 20 dana prijaviti
ministarstvu narodnog gospodarstva, uredu za obnovu privrede,
svoju imovinu. Istu prijavu bile su dužne podnijeti osobe arijskog
podrijetla, koje su u bračnoj vezi s židovima. S druge strane
židovska privredna poduzeća bila su dužna u jednakom roku
prijaviti imovinu i imena vlasnika poduzeća, a u slučaju
suvlasništva označiti postotak dionica odnosno drugih udjela.
Ujedno su morala poduzeća, kod kojih su u vremenu od 10.
februara 1941. do stupanja na snagu ove odredbe izvršene
promjene u vlasništvu (na taj način, da je vlasništvo židova ili
pojedinog udjela židova preneseno na drugu osobu), prijaviti takav
prijenos vlasništva.“

Istaknuto je kako je provedbom ove zakonske odredbe „nadležno

ministarstvo došlo do pregleda nad imetkom Židova i židovskih
poduzeća, a sada je proglašena nova zakonska odredba o
podržavljenju imetka židova i židovskih poduzeća (CCCXXXVI-
1699 Z.p. 1941) od 9. listopada, koja je izašla u Narodnim
Novinama 10. o. mj.“ Uslijedit će propagandna obrazloženja o
smislu, važnosti i svrsi netom donijete zakonske odredbe o
podržavljenju: „Smisao, zamašitost i svrha ove zakonske odredbe
je jasna i očevidna. Njezina je svrha obnova hrvatske narodne
privrede pri čemu dosadašnji židovski imetak ima služiti
Nezavisnoj Državi Hrvatskoj odnosno Državnom ravnateljstvu za
ponovu i izvršenje njegovih zadataka. Mi Hrvati imali smo dosad i
previše iskustva s židovima i njihovom privrednom djelatnošću s
jedne strane, a s ideološkom pripadnošću židova s druge strane.
Židovski imetak nikada nije služio narodnim probitcima ni

243
Hrvatski narod, Zagreb, br. 240, 12. X 1941, 5.
zajednici u kojoj su oni živjeli, od koje su živjeli i koju su
iskorištavali... Židovima je u starom plutokratsko-demokratskom
masonskom društvu bilo slobodno isisavati krv naroda na kome su
bili nametnici. Ariziranje hrvatske privrede već je u punom toku...
Probitci države i naroda kao cjeline su iznad svakog pojedinačnog
probitka pojedinog židova ili židovskog poduzeća... Imetak koji je
bio isključen od sudjelovanja u izgradnji hrvatskih dobara u buduće
ima služiti zajednici naroda i državi, jer je država primala nase
brigu o svima i ona će izgraditi – i već ozbiljno izgrađuje – bolji i
sretniji život za sve njezine pripadnike.“244

Povodom zakonske odredbe o podržavljenju imetka Židova i

židovskih preduzeća, novine naglašavaju kako imetak Židova i
njihovih poduzeća mora služiti državi i narodu. Židovska poduzeća
koja djelomično ili u cijelosti pripadaju Židovima i poduzeća u
kojim su jedan Židov ili više njih članovi uprave ili ravnateljstva,
dolaze pod udar ove odredbe. Pljačka židovske imovine u tzv.
zakonskom smislu kulminira zakonskom odredbom od 9. oktobra
1941. godine. Pozivajući se na Zakonsku odredbu i podržavljenju
imetka Židova i židovskih poduzeća, rečeno je kako u svrhu
„obnove narodne privrede može Državno ravnateljstvo za ponovu
svojom odlukom podržaviti imetak svakoga židova kao i svako
židovsko poduzeće uz naknadu ili bez naknade u korist NDH ili u
korist Državnog ravnateljstva za ponovu.“245 Isti tekst naglašava
opravdanost i neophodnost ove zakonske odredbe, koja je sasvim
jasna. Prema tome, ovakve zakonske odredbe su donesene kako bi
se provela „obnova hrvatske narodne privrede pri čemu dosadašnji
židovski imetak ima služiti NDH,“ jer „židovski imetak nikada nije
služio narodnim probitcima... što više židovski imetak prečesto je
služio zatorničkom ratu, koji je išao za uništavanjem hrvatskih

244
Hrvatski narod, Zagreb, br. 240, 12. X 1941, 5.
245
Hrvatski narod, Zagreb, br. 240, 12. X 1941, 5.
narodnih materijalnih i duhovnih dobara i uvijek je bio spreman da
posluži protivnicima hrvatskoga naroda. Ističe se kako je
“ariziranje hrvatske privrede u punom jeku i kako su probitci
države i naroda kao cjeline iznad probitaka pojedinog Židova ili
židovskog poduzeća”.
Pod naslovom „Židovskih stanova s pokućanstvom više nema“ u
SNL-u, građanstvu je predočeno saopćenje Gradskog poglavarstva -
koje je do sada upravljalo židovskim stanovima i pokućanstvom -
kako „više ne raspolaže ni sa jednim takvim stanom, te da mu se
više ne obraćaju niti pismenim niti kojim drugim putem“.
Najavljuje se kako će uskoro „sve bivše židovske stanove s
pokućanstvom“ posjedovati povjereništva sastavljena od stručnjaka
Gradske općine i građanstva koja će izvršiti procjenu danog
pokućstva. Prema tome, u martu 1942. godine donesene su odluke
o dodjeljivanju židovskih stanova i pokućanstva uz obeštećenje
gradskih vlasti.246 U Žepču247 je omogućeno svim građanima da
svoje potrebe podmiruju u hrvatskim trgovinama, pošto su do sada
silom prilika morali izdržavati jaku konkurenciju Židova. Otvoreno
se kaže: „Konačno je i u našem mjestu s njima likvidirano, jer su
svi odvedeni u sabirne logore, pa je naše tržište hvala Bogu od njih
očišćeno. Njihova se odsutnost odmah osjetila i to odmah na prvom
tržnom danu, jer nam više nije imao tko nabijati cijene na tržištu.248

Putem novina SNZ - Ured za nacionalizaciju privrede u Zagrebu,

obavješćuje o prodaji podržavljenog imetka trgovina, obrtnih
poduzeća u Sarajevu. Navode se bivši vlasnici 23 objekta, a prema
imenima svi su Jevreji.

246
SNL, Sarajevo, br. 270, 26. III 1942, 3.
247
Jevreji koji su u Žepče doselili iz Sarajeva bili su zanatlije, poneko mali
trgovac, veletrogovaca nije bilo. Istjerani su svi Jevreji, a bilo ih je oko 250. Kraj
rata je dočekalo samo 13 Jevreja, Pinto, isto, str. 180.
248
SNL, Sarajevo, br. 275, 1. IV 1942, 7.
Ogromna je vjerovatnost da su svi ovi Jevreji odvedeni u logore
smrti. Na identičan način, poput prethodnog popisa od 23 objekta,
oglašava se prodaja. Navest ćemo samo imena bivših vlasnika:
„Geza Šandor, Danon A. Moric, Leon Ozmo, Sado Katan, Mario
Bahar, David S. Pinto, Ivan Kapp, Sara i Moise Poljokan, Jakob
Albahari, Salomon A. Musafija, Estera Papo, Estera J. Gaon, Bonči
Altarac, Rifka Demajo, Zadik Danon, Izrael I. Gaon, Albert D.
Papo, Altarac I. Kabiljo, Katan Samuel, Eliezer Atijas, Pinkas
Zindorf, Majer Katan, Jakob M. Papo, Šimšon M. Kajon, J.
Opermann, Leon J. Brodsky, Rafael Finci, Jakob B. Abinun, David
Baruh, Augusta Hollender, Albert Romano, Santo A. Papo, Sadik
Kohen, A. Moric Ast., Lenka Atijas, Izak Pardo, Jakob Grubi,
Gedaolja Albahari, Estera Romano, Avram J. Levi, Jozef Atijas,
Rafael I. Levi, Oto Spiler, Salamon Pinto, Sara Papo-Altarac,
David Moise Papo, Menahem Kavezon, Aron Danon, Konforti
Sabetaj i Rahela, Altarac Lenka i Danon Jakob, Avram Altarac,
Jakob Musafija, Avram Jozef Papo, Rifka i Isak Alkalaj, Ludvig
Marton, braća Baruh Finci, Josef A. Musafija, Avram Majer
Altarac, Haim Kamhi, Aleksandar Kabiljo.“249

U sarajevskom Osvitu u toku avgusta 1942. oglašavaju se poduzeća

na prodaju, ispred SNZ - Ureda za nacionalizaciju prirada u
Zagrebu.
Prema ovim popisima može se primijetiti da su imućniji Jevreji, oni
koji su posjedovali vile i velike dragocjenosti, ostali nezaštićeni i
prepušteni sami sebi i bili na udaru samovolje ustaške pljačke, od
ljudi koji su bili na višoj ljestvici miljenika ustaškog režima. S
druge strane, propaganda je nudila objašnjenja “raskošnog i
bezbrižnog židovskog načina života”, kojeg su stekli zahvaljujući
beskrupuloznoj pljački hrvatskog naroda.

249
SNL, Sarajevo, br. 351, 3. VII 1942, 6.
U Sarajevu se Josip Zubić „od šefa policijskog redarstva pretvorio
u tobožnjeg trgovca i vlasnika firme“.250 Ovaj isti ustaški
dužnosnik bio je istovremeno povjerenik Redarstvenog
ravnateljstva u Sarajevu i glavni povjerenik svih židovskih radnji u
Sarajevu.251
Nezavisna država Hrvatska je nagrađivala svaku prijavu skrivenog
jevrejskog imetka. To je i bio razlog što je jedan dio sirotinje,
nadajući se dobroj nagradi, prijavljivao skrivenu robu ili cinkario
gdje se skrivaju Jevreji ili njihova imovina.252
U novembru 1942. aktiviraju se organi vlasti oko predaje židovske
pokretne imovine koju su prethodno razne osobe samoinicijativno
preuzimale. Važne su dvije tačke paragrafa 6. iz Zakonske odredbe
o podržavljavanju židovske imovine od 30. listopada 1942. koje
određuju da Židovi moraju predati u roku od 8 dana „Uredu za
podržavljeni imetak sve dionice, police osiguranja, ostale
vrijednonosne papire, uložne knjižice, te dragocjenosti (zlato,
srebro, predmete izrađene od plemenitih kovina, ćilime, predmete
umjetničkih vrijednosti i sl. kao što su krzna, filatelističke zbirke
itd).“ Također, slijedi da „sve ostale osobe dužne su predati ne
samo te predmete, nego i sve bilo kakve druge predmete, koji su
10. veljače 1941. godine bili židovski, a koje drže iz bilo kojega
razloga izuzev onih predmeta, koji su kupljeni zakonitim putem od
bivšeg Državnog ravnateljstva za ponovu ili ovoga Ureda ili
gradskih poglavarstava, kotarskih oblasti i poreznih ureda, koji su
tu prodaju u ime Države vršili ...”

250
Rašela Papo, „Ustaški povjerenici u trgovačkim radnjama”, Sarajevo u
revoluciji, Tom II, str. 198.
251
Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945., žrtve genocida i učesnici
Narodnooslobodilačkog rata, JIM, Beograd, 1980, str. 125.
252
ABiH, Fond K.U.Z.O., kut. 22, inv. br. 188 – Izvjesni Muhamed J. prijavio je
skrivenu robu na tavanu radnje firme Leon E. Papo u ulici Veliki Čurčiluk u
vrijednosti, kako sam navodi, 6-7.000 dinara. Za ovu „uslugu“ 11. 12. 1941.
godine isplaćeno mu je 1.000 dinara.
Prema zakonskoj odredbi o podržavljenju židovske imovine,
židovske imovine više uopće nema, te je sve ono što je nekada bilo
vlasništvo Jevreja, danas vlasništvo Nezavisne države Hrvatske.

Pošto je ovdje riječ, uglavnom, o jevrejskim pokretninama na

„predaju podržavljene imovine obavezni su prije svega Židovi“,
ujedno „i oni, koji su tu imovinu dobili na čuvanje, te oni, koji su
sticanjem prilika došli u posjed takve imovine“. Pozvani su oni
„koji danas čuvaju židovske stanove, ili su do tih stanova došli
sticanjem raznih okolnosti”. Jasno je da takvi ljudi, uživajući
židovski stan, uživaju i židovsku imovinu, koja je danas državna
imovina. Takvi su ljudi pozvani da Ministarstvu državne riznice,
Uredu za podržavljeni imetak predadu točan popis svih predmeta,
koji su im predani na uživanje i koji se nalaze u stanu, a nisu
njihovo vlasništvo, jer su sve te stvari preuzeli skupa sa stanom.
Što se pak tiče roka za predaju židovske imovine, on je dosta dug i
ističe krajem studenoga. Na taj način omogućeno je svima i
svakome, da izvrše svoju dužnost i državi predadu ono, što je
njezino.“253

Sarajevska štampa prenosi kako, prema zakonskoj odredbi o

podržavljenju židovske imovine, židovske imovine više uopće
nema, te je sve što je nekad „bilo vlasništvo Židova danas
vlasništvo Nezavisne Države Hrvatske“. Priznaje se prethodna
kupovina židovske imovine preko ureda za podržavljeni imetak ili
bivšem Ravnateljstvu za ponovu, kao i zadruga koje su u njihovo
ime djelovali, poput Hrvatskog Radiše, Saveza Napretkovih
zadruga, kotarske oblasti i gradsko poglavarstvo. Svi ostali koji su
došli u posjed židovske imovine, na bilo koji način, moraju je
predati Uredu za podržavljeni imetak. To se odnosi „na svu

253
Hrvatski narod, Zagreb, br. 582, 15. XI 1942, 5.
židovsku imovinu, kakva je ona bila na dan 10. veljače 1941.”254
Upozoreno je da pri predaji židovske imovine neće biti iznimka, jer
se sve ono što je „nekad bilo židovsko, danas smatra državnim
vlasništvom, a s državnom imovinom jedino upravlja i raspolaže
država“.

Očigledno je da su postojali mnogi koji se nisu htjeli odreći

jevrejskih pokretnina na račun države. Na dan 1. decembra 1942.
godine novine prenose informaciju prispjelu iz Ureda za
podržavljeni imetak „... da NEMA PRAŠTANJA NIKOME, KOD
KOGA SE POSLIJE 30. STUDENOGA 1942. GODINE NAĐE
NEPRIJAVLJENA PODRŽAVLJENA ŽIDOVSKA IMOVINA i
da će svim silama državne vlasti i moći udariti po onima, koji radi
svojih sitnih probitaka gaze čast zajednice“. 255 Zagrebački tjednik
Spremnost, sredinom novembra 1942. godine upozorava na
značenje Zakonske odredbe o podržavljenju židovske imovine,
ističući: „Sve ono što je bilo židovsko, postaje snagom zakonskih
odredaba vlasništvom Nezavisne Države Hrvatske. Sve ono, što se
nalazi neredovitim putem u posjedu pojedinaca, a pripadalo je
židovima snagom toga zakona nije više predmet otet židovima
nego imetak otet Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.”

254
SNL, Sarajevo, br. 469, 18. XI 1942, 4.
255
Hrvatski narod, Zagreb, br. 595, 1. XII 1942, 2.
Rizničko upraviteljstvo u Sarajevu

Pov. broj 2877/41 Sarajevo, 18-X-1941.

Naplata pristojbe po Tbr. 14 resp.

Tbr. 12. Zak. o taksama za židovske

stvari date na uporabu resp.prodate

Državnom uredu za gosp.ponovu

S a ra jevo

Ovo Upraviteljstvo saznalo je da se počelo raspolagati sa židovskim stvarima koje su konfiskovanjem

postale vlasništvo drž. erara. Kako na taj način te stvari dolaze na upotrebu ili vlasništvo priv. lica
nastaje pristojbinska obaveza privatnih lica prema državi tj. treba platiti pristojbe po Tbr. 14 za
uporabu a po Tbr. 12 za prodaju.

Svi ugovori, naime, između države i priv. lica, kojima se predaju stvari židovske na upotrebu ili
vlasništvo priv.licma, trebaju biti sastavljeni u toliko primjeraka da jedan uvijek može biti otposlat
Poreznom uredu za grad, koji će izvršiti odmjeru i naplatu pristojbe.

Prilikom sastavljanja ugovora, rasp.prilikom odmjere pristojbe nije odlučna kupoprodajna tj.
postignuta cijena, nego prometna vrijednost. Zato se molite da na ovu okolnost pripazite.

Ujedno se obaviještavate da je ovo Upraviteljstvo o gornjem obavijestilo Porezni ured za grad i kotar
kao i ovdašnje organe financ.straže.

Ovo uputstvo izvolite primijeniti na stvari koje su, eventualno, već izdate privatnim licima.

Upozoravate se na zakonske sankcije čl. 55 i 56 Zak. o taksama za slučaj da biste propustili voditi
brigu o naplati gornjih taksa.

Nadstojnik odjsjeka Upravitelj

za trošarinu i pristojbe: Rizničkog upraviteljstva:

2.5. Postupak sa jevrejskom imovinom pod okupacijom 1941-1945.
u Sarajevu i uopšte

Za Nezavisnu državu Hrvatsku je karakteristično da se svi progoni

vrše sa nekamufliranom svrhom: domoći se imovine žrtava, kako
pokretne, tako i nepokretne. U isto vrijeme, namjera vlasti je bila
zauzimanje jevrejskih stanova, dućana, skladišta itd. uz prethodno
psihičko i fizičko uništavanje Jevreja.

Početkom maja pokrenuta je kampanja koja je vlastima trebala

donijeti najviše materijalne koristi. Naime, 2. maja donesena je
Zakonska odredba o redovitom poslovanju i spriječavanju sabotaže
u privrednim preduzećima. Kako je praksa pokazala, odredba je
bila uperena isključivo protiv Jevreja. Već je sutradan osnovan
Ured za obnovu privrede da bi se uveo „red“ u privredni život.
Ured u svojim osnivačkim aktima nije imao protivjevrejski
karakter, ali je u praksi itekako djelovao u tom smislu. Naime,
njegove su zadaće bile da nadzire rad i po potrebi upravlja
privrednim preduzećima (ako je vlasnik napustio boravište ili je
preduzeće oduzeto), da otkupljuje i prodaje privredna preduzeća i
da općenito raspolaže raznim podržavljenim (oduzetim) dobrima.
Do svoga inkorporiranja u novostvoreno Državno ravnateljstvo za
gospodarsku ponovu, Ured je bio prilično aktivan u pljački
židovske imovine.256

Zakonska odredba o označavanju jevrejskih trgovina donesena je 4.

juna, a sutradan Zakonska odredba o spriječavanju prikrivanja
jevrejskog imetka, te Zakonska odredba o obvezatnoj prijavi

256
Goldstein, Holokaust, str. 173.
Židova i židovskih poduzeća. U prvoj odredbi stajalo je da „tko
prikriva imetak Židova ili obilježje židovskog poduzeća... tko za
Židova sklopi pravni posao i pri tome zavede u bludnju drugu
ugovarajuću stranu“ trebao se kazniti zatvorom od 1 – 5 godina i
oduzimanjem imovine. Drugom se odredbom naređivalo da Židovi
u roku od 20 dana od dana njenog stupanja na snagu moraju
nadležnom ministarstvu prijaviti svoju imovinu, uključujući i onu
koju su prodali ili poklonili nakon 10. veljače 1941. godine. Pod
prijetnjom zatvora bilo je zabranjeno „svako otuđivanje imovine
Židova“. Židov koji ne bi „prijavio svoju imovinu ili je zatajio u
cijelosti ili djelomično, bit će kažnjen teškom tamnicom od 1 do 10
godina i oduzimanjem imovine“.257
Uz „odredbu“ je objavljena i „provedbena naredba“, kojoj je
najvažniji i najduži dio bio nacrt dvaju obrazaca „obvezne prijave
imetka Židova“.258

U međuvremenu, početkom juna, uslijedile su nove mjere. 1. jula

je osnovano Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu, koje

257
Goldstein, isto, str. 174.
258
Goldstein, isto, str. 174-175. Prvi se obrazac odnosio „na obveznu prijavu
imetka“, drugi na „obveznu prijavu židovskih poduzeća, odnosno poduzeća koja
u cijelosti ili djelomično pripadaju Židovima“. Ti su obrasci bili iznimno dobro i
detaljno razrađeni, očigledno po njemačkom uzoru: u Zborniku zakona i
naredaba zapremali su punih 7 stranica, kao tiskani materijal čak 13! U prvom
obrascu zahtijevalo se izjašnjavanje, između ostaloga, o pripadnosti državi, o
zavičajnosti, o rasnoj pripadnosti supružnika i djece, o stalnom i sporednim
zanimanjima, vlasništvima i suvlasništvima. Potom su posebni obrasci izrađeni
za odvjetnike, financijsko-pravne zastupnike, privredne savjetnike, zatim za
liječnike, potom za prijavu nekretnina, potom za „inženjere, graditelje, bivše
javne bilježnike i predstavnike drugih slobodnih zvanja“, za „rudarska prava“,
„zakupe i opcije“, „patente i licence“, „autorska prava“, „vrijednosti“ (sa 7
pitanja uz još 5 potpitanja), „učešće u poduzećima“, „potraživanja“ (s 12 pitanja i
potpitanja), „prometne vrijednosti alata, instrumenata i sprava, koje posjeduju za
obavljanje zvanja“, zatim „namještaj, živežne namirnice, odjeća i ostala imovina
kućanstva“, „ostala imovina koja proizlazi iz bilo kojih drugih pravnih poslova“.
Konačno, trebalo je dati „iskaz dugovanja“ na dan stupanja ove odredbe, pri
čemu je valjalo „navesti karakter dugovanja i rasnu pripadnost vjerovnika“.
je preuzelo sve preostale poslove Ureda za obnovu privrede i
znatno ih proširilo, te je bilo nadležno za evidentiranje sveukupne
imovine svih Jevreja, za preuzimanje jevrejskih preduzeća i uopšte
jevrejske imovine, te za njezinu prodaju ili povjeravanje drugim
osobama. Stoga je to Ravnateljstvo u praksi najčešće nazivano
„židovska ponova“. O opsežnosti tih poslova govori i činjenica da
je u tom Ravnateljstvu odmah bilo zaposleno oko 100 ljudi.
„Ponova“ je imala kancelarije u Sokolskoj ulici (bivša zgrada
Singer-Herman), a na čelu joj je bio Hamid Kurbegović. „Ponova“
je bila rukovodilac svih radnji pod povjereništvom.
Odmah po uspostavljanju ustaške vlasti u Sarajevu se počelo
postavljanjem „povjerenika“ u jevrejskim radnjama. Ti su
povjerenici postepeno svojim postupcima digli takav glas, da ih je
narod bez sustezanja nazvao „pronevjerenicima“, pa se mnogi
povjerenik sustezao da uopće prizna to svoje zvanje.
Povjerenike je postavljao Josip Zubić, prvi direktor policije u
Sarajevu nakon kapitulacije Jugoslavije, kasniji „povjerenik za
radnje“. Mnoge je, pak, postavljalo ustaško povjereništvo za Bosnu
i Hercegovinu (Hakija Hadžić i Božidar Brale).

Krajem avgusta 1941. donesena je Zakonska odredba kojom

upravljanje svim zgradama i imanjima čiji su vlasnici Židovi
prelazi u nadležnost gradskih i kotarskih predstavništava s pravom
ubiranja zakupnine. U tom je smislu 25. septembra dopunjena
Zakonska odredba o sačuvanju hrvatske narodne imovine od 18.
aprila nekim manje važnim razradama postupka. Napokon, 10.
oktobra 1941. je donesena Zakonska odredba o podržavljenju
imovine Jevreja i jevrejskih preduzeća, kojom je jevrejska pokretna
i nepokretna imovina kvalificirana kao „državno vlasništvo“.
Zapravo je time bila omogućena pljačka u ime države i zakonski su
potvrđene već provedene konfiskacije, te najavljene nove. Bila je
ostavljena mogućnost da se u određenim slučajevima konfiskacija
ne izvrši ili da se vlasnici obeštete, ali takvih je slučajeva bilo vrlo
malo. U praksi je osjetno značajnija bila otvorena otimačina koju
su samovoljno i za svoj račun provodili službenici režima. Iako su
se povremeno javljali glasovi da su takvi postupci „nelegalni“,
očigledno ih režim nije sprečavao, već ih je, naprotiv, poticao.
Također su Nijemci i Talijani „upadali u židovske stanove i radnje i
uzimali sve do čega su stigli... najvrijednije stvari uzete su za
namještaj novouređenih stanova i ustanova okupatorskih
nadledništava. Vagonske robe su odaslane u Njemačku259 i Italiju...
još gore su dakako haračile ustaše.“ Što se tiče nekretnina, ako nisu
služile za državnu potrebu – „bile su prodavane“. No, realna se
cijena „nikako nije postizala, jer su se one dijelile po protekciji
zaslužnim ustašama... sa židovskim preduzećima postupalo se još
gore.“ Njemačko vojno zapovjedništvo već je pred kraj juna 1941.
godine uzelo uredski namještaj, vlasništvo Manfreda Sternberga, u
vrijednosti od 30.000 dinara. Ako se i desilo da je neka otimačina
stigla pred sud – poput, primjerice, slučaja ubistva peteročlane
porodice Hereka iz Velešića (Sarajevo). Hereke su bili jevrejskog
porijekla, ali pokršteni i protestanske vjere. Njihovo je imanje
zapelo za oči Ismetu Čoliću, strojničaru-vodniku po zlu čuvene
Francetićeve Crne legije, bio je optužen, ali nakon redovitog
sudskog postupka uslijedila je oslobađajuća presuda.
U poslovima „preuzimanja židovske imovine“ ustaška je vlast
tražila i dobila neposrednu pomoć iz Njemačke. U svojstvu
povjerenika u Državnom gospodarskom povjerenstvu, doglavnik i
vojskovođa Slavko Kvaternik pozvao je nacističkog „stručnjaka za
arizaciju“ (tj. oduzimanje židovske imovine), pravnika dr.
Hermanna Dzialasa da provede neko vrijeme u Zagrebu kao stručni
nadsavjetnik kod Državnog ravnateljstva za gospodarstvenu
ponovu.

259
Prema svjedočenju Alberta Fincija, kada su Nijemci ušli u Sarajevo, poslije
dva dana dovezli su kamione ispred Tvornice čarapa “Ključ“i svu robu koja je
bila u magacinima utovarili i dovezli na željezničku stanicu odakle je
transportovana u Njemačku.
12. Dio dokumenta koji se odnosi na postupak oduzimanja
jevrejske imovine od 30.oktobra 1941.godine

Neke odredbe koje su donošene tih mjeseci nisu se odnosile

isključivo na Jevreje, ali su pogađale i njih. Zakonska odredba o
imovini osoba iseljenih s područja Nezavisne države Hrvatske
donesena je 7. avgusta 1941. godine. Njome je određeno da je
Državno ravnateljstvo za ponovu „dužno odmah započeti postupak
u kojem se pokretna i nepokretna imovina iseljenih osoba
proglašava imovinom NDH“. Postupak je počinjao stavljanjem
napuštene imovine pod „mjere osiguranja“. Ako se vlasnik ne bi po
pozivu vlasti osobno prijavio u roku od 15 dana, Državno
ravnateljstvo je tu imovinu proglašavalo vlasništvom Nezavisne
države Hrvatske.

13.Odluka o brisanju iz trgovačkog registra jer je radnja

„napuštena“

Ako su institucije vlasti odlučile, bilo je moguće da dio imovine

bude ostavljen na uživanje nužnim nasljednicima. Protiv odluka
Državnog ravnateljstva nisu bili predviđeni nikakvi pravni lijekovi.
Zakonska odredba o spajanju imovine nekih zaklada i o promjeni
svrhe ili naziva zaklade od 16. avgusta 1941. godine, određivala je
da u vezi „zaklada kod koje je ostvarenje zakladne svrhe postalo
nemoguće, pravno ili moralno nedopustivo ili bezkoristno, odredit
će ministarstvo nastave odlukom drugu obćekoristnu svrhu ili će
imovinu takvih zaklada pripojiti drugoj kojoj postojećoj
zakladi“.260
U tom poslu bili su ustaše i njihove starješine ne samo
nenadmašivi, nego svirepi i bezobzirni do nepojmljivih razmjera.261
Još prije masovnog odvođenja Jevreja u logore, koje je u Sarajevu
započelo 1. 9. 1941, direktori policije u Sarajevu dr. Branko
Điković i Ivan Tolj, te ustaški povjerenici Hakija Hadžić i Božidar
Brale naređivali su svojim organima, da pojedine stanare Jevreje
odmah, u roku od 12 ili čak samo 6 sati istjeraju iz njihovih
stanova. Ti stanari napuštali su svoje stanove, smatrajući se sretnim
da će na tome ostati sav progon protiv njih. Nakon njihovog
napuštanja, odmah su se useljavale ustaše, policijski funkcioneri
svih kategorija i njihove glavešine.

Kada je započelo masovno odvođenje Jevreja u logore, septembra

1941. godine, postupak je bio drukčiji. Stanovi odvedenih bili su
„zapečaćeni“ kao svojina države (“Ponova“), a žrtvama je pred
polazak ostavljeno 15, 10 ili 5 minuta da se „spreme“. Naravno da
nisu mogli ništa vrednijeg ponijeti sa sobom, jer za tako kratko
vrijeme nisu mogli niti hranu spremiti u torbu, a kamoli šta drugo.
Idućeg dana dolazili bi u iste stanove policijski organi, odnosili po
primljenim uputama što su htjeli, naročito živežne namirnice,
vraćali se ponovo i opet odnosili, pa konačno opet zapečatili stan, i
to ovog puta obično sa vinjetom, a ne sa voskom. U Sarajevu su
jevrejske stvari nošene u magazin policijske direkcije na Obali
Vojvode Stepe, gdje je zloglasni Jozo Lerec to „primio“. Poznato je
da je iz tog magazina rukovalac Jozo Lerec opskrbljivao sve
nebrojene ustaške i policijske službenike, počev od stražara pa do
policijskog direktora i ustaškog povjerenika svim, sve što su oni
trebali i zahtijevali.

260
Zakoni NDH, IV, str. 288.
261
Tko je tko u NDH, 83-84.
Iako je već veliki broj Jevreja deportovan iz Sarajeva nije još bila
završena priča sa jevrejskom imovinom. Prije nego je došlo do
odluke o prodaji jevrejskih firmi, trebalo je donijeti još jednu
zakonsku odredbu. Tako je 27. decembra, nešto malo prije nego će
se preći na prodaju jevrejskih firmi i radnji, donesena Zakonska
odredba o oduzimanju imovine osobama koje narušavaju javni mir
i poredak.262

Čitav sistem pljačkanja jevrejske i srpske imovine bio je zamišljen

tako da se prvo u radnje i firme postave povjerenici, a da se potom
izvrši procjena vrijednosti, a poslije proda za minimalnu vrijednost
u odnosu na stvarnu. U tom smislu Nezavisna država Hrvatska je
počela pregovore sa SNZ, Narodnom uzdanicom i još nekim
manjim organizacijama u cilju rukovođenja i prodaje jevrejskih
preduzeća i radnji. Već u decembru je to bilo sazrelo,263 ali do
sporazuma, odnosno ugovora „o preuzimanju i prodaji židovskih
trgovačkih i obrtnih poduzeća“ dolazi tek 9. januara 1942.
godine.264
Napravljene su upute na koji način će se vršiti procjena uz
prisustvo službenika iz Ponove i SNZ-a, i u tom smislu je
dostavljena ta uputa SNZ – Uredu za upravljanje židovskom

262
Protiv osoba osuđenih zbog toga što su narušile javni mir i poredak time što
su same ili u zajednici s oružanim skupinama počinile kakvo zločinstvo protiv
postojećeg državnog uređenja ili ustavnog poretka ili proti oružanoj snazi NDH,
sud će, u osudi, zbog dotičnog djela, načelno izreći, da se imovina takvih osoba
ima oduzeti u korist NDH.
263
ABiH, Fond: „Povjerenici, radi visećeg gornjeg pitanja Ravnateljstvo nije u
stanju svojim podružnicama poslati izcrpne upute o daljnjemu radu, jer će to
moći učiniti tek onoga dana, kad bude definitivno znalo za koliko nadležnosti će
samo raspolagati.“
264
ABiH, Fond SNZ
UGOVOR
O preuzimanju i prodaji obrtnih i trgovačkih poduzeća, sklopljen između NDH
odnosno Državnog Ravnateljstva za ponovu ukratko „Ponova“ s jedne strane, te
SNZ za osiguranje štednje i privredu u Sarajevu i Zadruge Hrvatskog Radiše za
štednju, kredit i osiguranje u Zagrebu, ukratko “Zadruge“ s druge strane.
imovinom: „Preduzeće će biti prodavano putem natječaja, koji će
biti objavljen u zagrebačkim i sarajevskim novinama i u kojem će
biti izneseni uvjeti prodaje kao i date upute za podnošenje ponude
za kupnju.“265

Po prijedlozima “Ponove“ stvoren je, onda u krilu, SNZ takozvani

„Odbor za arizaciju privrednih preduzeća“, o čijem je radu javnost
upoznata već sa suđenja članovima tog Odbora. Zadatak Odbora je
bio da izvrši procjenu svake radnje, prikupi svu aktivu pa da zatim
radnju proda arijevcu. Prikupljajući tu aktivu SNZ je, na primjer,
od jevrejske kreditne zadruge „Melaha“, koja je također stajala pod
povjereništvom, tražio da mu se u gotovom isplati potraživanje
svake jevrejske firme koje je kod Melahe postojalo, ali nije dakako
plaćao dugovanja jevrejskih firmi, koje su kod Melahe imale
dugovanja.

Ugovor o preuzimanju i prodaji obrtnih i trgovačkih preduzeća

sklopljen je između Nezavisne države Hrvatske, odnosno Državnog
ravnateljstva za ponovu i SNZ za osiguranje, štednju i privredu u
Sarajevu i Zadruge Hrvatskog Radiše za štednju, kredit i osiguranje
„u cilju gospodarstvene ponove vođenje i prodaje svih trgovačkih i
obrtničkih preduzeća, a koji su, i koje će postati vlasništvo
Ponove“. Zadaća Ponove po ovom ugovoru je bila „sticati
vlasništvo trgovačkih i obrtnih poduzeća obuhvaćenih ovim
ugovorom na temelju postojećih zakonskih propisa; izvršavati
procjene takovih poduzeća u suradnji sa predstavnicima Zadruga;
predavati takova poduzeća Zadrugama na daljnji postupak u smislu
sklopljenog ugovora; vršiti obračun sa Zadrugama“.266

265
HAS, kut. 3, spis 2435 od 13. ožujka 1942.
266
ABiH, Ured za obnovu privrede, broj zapisnika 37/41 od 31. 12. 1942.
Kupovanje radnji i preduzeća

Jevrejske su radnje na gore izložen način „prodate“ novim

vlasnicima (u najviše slučajeva su to bili dotadašnji povjerenici) za
svega Kn. 208,752.726,00 Notorno je da su procjene vršene tako da
je procijenjena radnja stvarno predstavljala 4-5 pa i 8 puta veću
vrijednost od same procjene. Može se, dakle, uzeti, da su te radnje
predstavljale tada vrijednost od 1 milijarde dinara (g. 1941).

Kupovanje nekretnina
Analogan je bio postupak i u pogledu jevrejskih nekretnina. Jevreji
su godine 1941. imali u Sarajevu 792 objekta, procijenjena na
ukupno Kn. 23,547.190,00, dok je stvarna njihova vrijednost bila
bar deseterostruka, o čemu svjedoče upravo smiješne brojke
priloženih procjena. Iz ovog se, dakle, sektora htjelo jevrejsku
zajednicu opljačkati za kojih Din. 200.000.000,00 i sve je te
objekte uzela pod svoju upravu takozvana Uprava nekretninama
Rizničkog ravnateljstva, tj. Finansijske direkcije, odnosno
ministarstvo finansija.
U Sarajevu je uoči Drugog svjetskog rata bilo oko 400 jevrejskih
trgovačkih radnji i oko 300 zanatskih, kao i nekoliko većih
industrijskih preduzeća (Tvornica čarapa „Ključ“ sa 300 radnika,
Tvornica trikotaže „Šik“ sa 120 radnika, Trikotaža Bencion Gaon
sa 100 radnika), te dvije jevrejske banke.267 Na temelju iste odredbe
o postavljanju povjerenika ove jevrejske radnje i tvrtke morale su
biti i označene kao „Judisches Geschaft - Jevrejska radnja“, a u

267
ABiH, Analitički inventor “SNZ”- Savez Napretkovih zadruga, 2007, Suvada
Hasanović. Fond Savez Napretkovih zadruga sadrži 31 kutiju i obuhvata
vremenski raspon 1941-1945. Arhivska građa fonda odnosi se na spise stanja
arhivske građe SNZ-a za podružnice: Sarajevo, Banja Luka… Prema ovom
analitičkom inventaru uočavamo da je SNZ prodao radnje ili kompanije u:
Travniku 94 radnje i fabrike, u Turbetu 13, u Zenici 8, u Gračanici 8, u Sarajevu
435…
mnogim drugim pojavili su se natpisi „Arijevska radnja - židovske
mušterije nepoželjne“. Do okupacije sve te trgovačke radnje bile su
relativno dobro snadbjevene i u njima su zatečene, za tadašnje
prilike, velike zalihe raznovrsne robe. Nakon što su ustaški
povjerenici preuzeli radnje, zalihe roba su se vrlo brzo smanjivale.
Sva vrednija roba iz radnji nestajala je preko noći, police su se
vidno praznile, a roba je prodavana po švercu, na crnoj berzi, po
višestrukim cijenama. I pošto bi na takav način ove trgovačke i
zanatske radnje bile opljačkane, kasnije bi se otkupljivale za
bagatelne iznose, po nekim proračunima prosječno za osminu
njihove vrijednosti. Da su pljačkaške tendencije davale glavni ton,
pokazuje, među ostalim, i činjenica da su se ambicije pojedinaca
pretežno zadovoljavale prisvajanjem pokretnog imetka i manjih
preduzeća, naročito njihovih zaliha roba, sirovina, sredstava za
proizvodnju itd., bez ikakve težnje za njihovim daljim razvijanjem.
To je imalo za posljedicu da gradovi, a naročito Sarajevo, ostaju
bez važnih proizvodnih sredstava i snaga. Trgovina je uništena,
skrivanje zaliha roba i namirnica dovode do nestašice roba,
ilegalnih transakcija, trajnijeg skrivanja namirnica, naročito
prehrambenih i tekstilnih, šverca, crne berze, divljanja cijena itd.
Isto se događalo i sa modernim zanatima, koje su, do tada,
uglavnom, vodili Jevreji. Iskorištavanje kapaciteta pokazuje da
neke tvornice rade samo toliko da ne budu zatvorene, kao i tvornica
“Ključ”, koja je tavorila sa jedva 15% kapaciteta.268

Dragocjenosti i pokretnine
Posebno značajno mjesto u pljačkaškim aspiracijama i akcijama
zauzimale su vrijednosti kao što su biblioteke, stare knjige, arhivi,
umjetnička djela, kako pojedinih Jevreja, tako i njihovih
organizacija, kao npr. Jevrejske sefardske opštine u Sarajevu. U to

268
Mr. Seka Brkljača, Uništavanje materijalne osnove Jevreja Bosne i
Hercegovine u Drugom svjetskom ratu, Sefarad 92, Sarajevo, 1994, str. 206-207.
su spadale i dragocjenosti u nakitu i plemenitim metalima, čija je
procjena štete nemoguća, s obzirom da su tajno čuvane u pojedinim
kućama i darivane u raznim prigodama.269
O vrijednosti opljačkanih jevrejskih dragocjenosti teško je dati
ocjenu, jer se zna da je svako čuvao svoje dragocjenosti, nakit,
zlatan novac, itd. kao svoju tajnu, koja nije bila drugim pristupačna.
Svakako je množina tih dragocjenosti: prstenja, narukvica, zlatnih
satova, lančića, dukata za ženske nošnje, dukata na glavi itd. bila
znatna, jer se stoljećima u porodici udomaćio običaj da se takvim
dragocjenostima daruju sin kod punoljetstva, položenih ispita i
ženidbe, novorođenčad, žene kod udaje i u mnogo drugih slučajeva.
Sve je to, prilikom masovnog odvođenja u logore, uduzimano i
dospjelo u ruke svih mogućih organa policije i ustaša, a ako je što
dospjelo do konc. logora, oduzimano je tamo. Neki od tih predmeta
pronađeni su prilikom pretresa grobova u crkvi u Zagrebu! Po
mišljenju stručnjaka vrijednost otetih dragocjenosti i zlatnog novca
može se ocijeniti s najmanje 250 miliona predratnih dinara.

Opšta pljačka jevrejske imovine poprimila je takve razmjere da je

to tražilo intervenciju same ustaške države, ali ona nije mogla
zaustaviti praksu koju je sama inaugurirala. Nešto podataka o tome
izneseno je i na sjednicama Hrvatskog državnog sabora i samog
zabrinutog pljačkom jevrejske imovine, ali ne iz razloga same
pljačke, nego što malo ili ništa od tog oduzetog bogatstva prelazi u
korist „države“. Međutim, čak i članovi tijela Hrvatskog državnog
sabora, koji su o tome raspravljali bili su istovremeno umiješani u
razne mahinacije i transakcije opljačkanom jevrejskom imovinom.
Ali, bilo je bitno zadržati privid i formu, pa se samo iz jednog
izvještaja Valentina Cesárea iz Bugojna vidi da je nestalo oko
dvadeset osam kilograma vrijednog nakita, koji je navodno predat
Glavnom ustaškom stanu, pa mu se poslije gubi svaki trag.

269
Mr. Seka Brkljača, isto, str. 207.
Ademaga Mešić je takođe, iznio podatak da je samo u Sarajevu
„posve nestalo“ nakita vrijedna pet milijardi kuna. Na osnovu
takvih i sličnih indicija pokrenuta je u saborskim tijelima inicijativa
za donošenje zakona „o zabrani otuđivanja židovskog imetka“, ali
tek 30. IX 1942. godine donijeta je Zakonska odredba o
podržavljenju židovske imovine. Razloge tome treba tražiti u
otporu ustaških vrhova, koji su prodajom jevrejskih privrednih
preduzeća i ostale imovine nastojali namaknuti sredstva ustaškom
državnom aparatu i osigurati daljnu privatizaciju jevrejske imovine.
Spomenuta zakonska odredba predviđa da sva jevrejska imovina
već od 10. IV 1941. godine postaje vlasništvo države NDH.

Međutim, ustaški privredni državni organi mogli su samo

konstatovati da je jevrejska, kao i oduzeta srpska imovina već sva
opljačkana, a u jednoj okružnici od 10. X 1942. godine ističe se da
je u pitanju jevrejskog imetka „nastao temeljit preokret u toliko, što
više nema židovske imovine uopće“. Iako prema interpretaciji
pomenute zakonske odredbe sva jevrejska imovina je državna
imovina i ko čini nezakonit postupak prema njoj čini ga i protiv
Nezavisne države Hrvatske, čitava akcija se svela na prazne apele
da se dotična imovina vrati, što govori i o karakteru same države, te
pokazuje i pravo lice ustaštva.270
Nakon pljačke jevrejske imovine, u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a
time i u Bosni i Hercegovini, pojavila se razgranata trgovina ovom
imovinom, koja se vodila sve do kraja rata, prelazeći iz ruke u
ruku. Tu činjenicu nije moglo izbjeći Ministarstvo državne riznice,
koje je preuzelo poslove Državnog ravnateljstva za ponovu,
jedinog zaduženog za postavljanje povjerenika i trgovanje
prisvojenom imovinom. Konstatujući nakon samo godinu dana da
nemaju šta podržaviti, jer jevrejske imovine više nema, ustaška
država je pokazala da više ne može zaustaviti pljačkaški pohod koji

270
Seka Brkljača, isto, str. 208.
je i najvećim dijelom sama organizirala. Utoliko je više pridonosila
vlastitoj kompromitaciji i političkoj likvidaciji.271

U domaćinstvima su i sve druge pokretnine opljačkane.272

Namještaj, ćilimi, odjeća, prehrambene namirnice, radioaparati,
ljekarski i zubarski instrumenti itd. U 2.400 jevrejskih
domaćinstava u Sarajevu (od kojih su 98% opljačkani) predstavljali
su – kategorišući ih po imućstvenim prilikama – vrijednost od:

1200 domaćinstva po 20.000 Din. 20.000.000

600 domaćinstva po 50.000 Din. 40.000.000

300 domaćinstva po 100.000 Din. 30.000.000

300 domaćinstva po 300.000 Din. 90.000.000

REKAPITULACIJA
Ako uzmemo sada zbir svih šteta, odnosno zločina počinjenih nad
imovinom Jevreja u Sarajevu, onda dolazimo do slijedećeg
rezultata:

I Radnje i preduzeća Din. 1.000.000.000

II Prihod od nekretnina kroz 4 godine Din. 40.000.000

271
Seka Brkljača, isto.
272
Seka Brkljača, isto.
III Dragocjenosti Din. 250.000.000

IV Ostale pokretnine Din. 180.000.000

Ukupno Din. 1.470.000.000

Pri tome nisu uzete u obzir razne neprocjenjive vrijednosti:

biblioteke, stare knjige, rariteti, umjetnička djela i sl.273
Izloženi materijalni rezultat pričinjenih šteta, odnosno zločina nad
jevrejskom imovinom, može se posmatrati u odnosu na vrijednost
dinara iz 1946. godine.
Za vršenje tih zločina, kao naredbodavci, okarakterisani su ustaški
povjerenici za Bosnu i Hercegovinu Hakija Hadžić i Božidar Brale,
ustaški povjerenik pri Velikoj župi Vrhbosna Drago Jilek, ustaški
stožernici Marko Mihaljević i Stipe Barbarić, gradski načelnik
Sarajeva, dr. Atif Hadžikadić; podnačelnik Petar Jurišić; tabornik
Jure Francetić,274 povjerenik za Bosnu i komandant „Crne legije“;
direktor magistrata dr. Ninko Perić; „pobočnik“ u stožeru Vrhbosna

273
HAS, V-452, Izvještaj Privredne sekcije komisije za istraživanje ratnih
zločina u Sarajevu, u Sarajevu, 25. marta 1946. godine. Izvjestilac: Mair
Musafia.
274
Nakon uspostavljanja Nezavisne Države Hrvatske Jure Francetić vraća se u
domovinu. Imenovan je ustaškim povjerenikom za Bosnu i Hercegovinu. U
Sarajevu uspostavlja vlast i osniva prve postrojbe Ustaške vojnice za borbu
protiv ustanika u istočnoj Bosni. Iz čina ustaškog dovodnika promaknut je 20.
lipnja u čin satnika PTB-a. Sredinom rujna osniva i vodi Bojnu grupu Francetić
poznatiju pod nazivom Crna legija. Osniva logor Kruščicu u koji šalje prve
transporte Jevreja iz Sarajeva. Zimu 1941./42. provodi zapovijedajući
postrojbom u borbama oko Sarajeva, u pothvatima na Ozren i Romaniju te Han
Pijesak gdje vrši zločine nad Srbima i Jevrejima; Marijan, Davor: Borbe za
Kupres 1942: Pohod proleterskih brigada i borbe za Kupres u ljeto 1942.
godine, Zagreb: AGM, 1999, ISBN 953-174-097-6, str. 177.
ing. Glavina; policijski direktori: Josip Zubić, dr. Branko Điković,
Ivan Tolj,275 Petar Petković; duhovni začetnici i propagatori po
štampi Maksim Svara i Petar Pavić, šef zbora agenata kod policije
u Sarajevu, Rudolf Sokal, Munir Ekremov Šahinović.276 Svi oni
imaju se smatrati ratnim zločincima.
Za zločine su do 1946. godine bili osuđeni: Hadžikadić Atif,277
Jurišić Petar, Tolj Ivan, Petković Petar i Brale Božidar.278

275
Ustaško ravnateljstvo za javni red i sigurnost iz Zagreba uputilo je 20. oktobra
1941. ustaškim vlastima u Sarajevu direktivu u kojoj se naglašava da je što
hitnije potrebno „riješiti židovsko pitanje u Sarajevu“. Kao glavni izvršilac plana
hapšenja i deportacije u logore preostalih sarajevskih Jevreja u Sarajevo je
upućen ustaški dužnosnik Ivan Tolj. Do sredine 1942. svi sarajevski Jevreji, sem
onih koji su uspjeli pobjeći iz grada, bili su odvedeni u ustaške logore.
276
Za vrijeme NDH pisao je za razne novine i časopise. Uređivao je Hrvatsku
svijest, 1941-1945, 1941. godine, nedugo nakon uspostave NDH, bio je
pročelnikom ureda dopredsjednika vlade NDH Osmana Kulenovića koji je imao
sjedište u Banjoj Luci. Poslije je, 13. decembra 1941. godine, bio imenovan
nadstojnikom Državnog izvještajnog i promičbenog ureda u Sarajevu. Neke
pjesme su mu prevedene na njemački jezik. Objavio je nekoliko rasprava. Esej
Dva elementa hrvatske rasne kulture. Nacrt za jedan kulturno-politički esej
objavio je u sarajevskom Novom listu, 22. novembra 1942. godine. Angažirao se
u hrvatskoj diplomaciji kako bi Turska priznala NDH, pa je zbog toga nekoliko
puta, kao izaslanik podvlade vanjskih poslova, putovao u Tursku. Propagirao je
ustaški pokret. Bio je pripadnikom poglavnikovog PDS-a. Ipak, nije bio po
ratišitima niti se bavio progonima ljudi. Nakon što se teško razbolio 1943.
godine te je otišao iz Zagreba u Sarajevo, sudbina ga je opet odvela u Zagreb.
Kad su partizani ušli u Zagreb, nije htio ni tad ići u povlačenje, nego je odjenuo
časničku odoru i izašao na ulicu, te poginuo.
277
Dr. Atif Hadžikadić je rođen 1884. godine u Derventi. U Beču je diplomirao
na Filozofskom fakultetu, a potom i doktorirao. Radio je kao profesor na Velikoj
gimnaziji Tuzla, a zatim kao školski inspektor pri Kraljevskoj banskoj upravi
Drinske banovine u Sarajevu. Od 1934. godine obavljao dužnost školskog
inspektora Ministarstva trgovine i industrije. Bio je i narodni poslanik. Za
gradonačelnika Sarajeva imenovan je aprila 1941, ali na ovom mjestu ostaje do
augusta iste godine, kada je postavljen za direktora Državne trgovačke akademije
u Sarajevu. Vojni sud Komande grada Sarajeva proglasio ga je 1945. godine
krivim i osudio na smrtnu kaznu strijeljanjem. Kazna je izvršena.
278
Samuel Pinto, Zločini, isto.
2.6. Povjerenici u jevrejskim općinama i firmama, radnjama...

Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i proglašenja Bosne i

Hercegovine za sastavni dio Nezavisne države Hrvatske,
okupatorska i NDH vlast je na tom području, kao jednu u nizu
drastičnih mjera, postavljala povjerenike u gradovima i regijama,
ali i po radnjama, preduzećima, jevrejskim opštinama i jevrejskim
kulturnim i humanitarnim organizacijama koja su bila vlasništvo
Srba i Jevreja.279
Povjerenici koji su bili postavljeni za jevrejske opštine i društva
svoj su posao obavljali uglavnom korektno.280

279
U ABiH se nalaze kompletni spiskovi povjerenika za jevrejska preduzeća,
radnje i institucije za grad Sarajevo i za BiH:
La Humanidad - Josipa Goll
La Benevolencija - dr. Maks Kovačić
Ezrat Jetomim - Katinka Matišić Forkapić
Bikur holim - Verka Fočić rođ. Crvenković
Sociedad de vižitar doljentes - Verka Fočić rođ. Crvenković
Gospojinsko aškenasko društvo - Ema Ditmer
Ahdus - Ema Ditmer
Povjerenik povjereništva za jevrejske radnje (Natpovjerenik za trgovine) u
Sarajevu - Josip Zubić - naslijedio ga je Josip Rover 25. 8. 1941.
Ustaški povjerenici:
Povjerenici za gradove institucije u BiH:
Banja Luka - dr. Viktor Gutić
Tuzla - Hakija Hadžić
Doboj - sveštenik dr. Dragutin Kamber
Mostar - dr. Pavle Canki
Sarajevo - sveštenik Božidar Brale
Travnik - Nikola Jurišić
Istočna Herecegovina - prof. Alija Šuljak
Aškenaska jevrejska općina u Sarajevu - Branko Milaković
Hevra Kadiša (aškenaska) - Branko Milaković
Sefardska Jevrejska opština u Sarajevu - Srećko Bujas
Hevra Kadiša (sefardska) - Srećko Bujas
Jevrejska banka Melaha u Sarajevu - Asim-beg Dugalić
„Geula“, zadruga za štednju - Bukovac Mato
Jevrejsko društvo za pomoć siročadi - Katica Matišić-Forkapić
280
ABiH, Fond KUZO, Referati, Izvještaj Srećka Bujasa: Prigodom preuzimanja
svoje dužnosti Josipa Gol, nastavnica građanske škole kao povjerenica društva
Odmah po uspostavljanju ustaške vlasti, u Sarajevu se počelo
postavljanjem „povjerenika“ u jevrejskim radnjama.281 Ti su
povjerenici postepeno svojim postupcima digli takav glas, da ih je
narod bez sustezanja nazvao „pronevjerenicima“, pa se mnogi
povjerenik sustezao da uopće prizna to svoje zvanje.282
Povjerenike je postavljao Josip Zubić, prvi direktor policije u
Sarajevu nakon kapitulacije Jugoslavije, kasniji „povjerenik za
radnje“. Mnoge je pak postavljalo ustaško povjereništvo za Bosnu i

„La Humanidad“ najpripravnije je ostavila opštini na raspolaganje kuhinjski

inventar sa živežnim namirnicama za otvaranje kuhinje, te obuću i odjeću, koja
se kasnije skrojila i preradila, te potrebnim podijelila. Istodobno je privolila, da
opština ubire najamine od društvenih zgrada, a iz uložnih knjižica također je
opštini dala iznose, što ih je dozvolom vlasti podigla.
Nadalje je opštini pritekao u pomoć većom svotom i povjerenik „La
Benevolencije“ prof. Makso Kovačić, koji je kasnije sam stradao u Jasenovcu.
Jedino od povjerenica društva za potpomaganje siročadi „Ezrat Jetomim“ Katica
Matišić Forkapić kao i društva za potpomaganje bolesnih, „Bikur Holim“ Fočić
rođ. Crvenković, opština nije primila nikakvog doprinosa, iako je upravo ona
najviše potpomagala i siročad i bolesne. Možda su ove dvije potonje poslušale
savjet svojih saradnika.
Naročito je vrijedan pomena nesibičan i požrtvovni rad Eme Ditmer nastavnice
grad. škole kao povjerenice Gosp. aškenaskog društva, koje je upravljalo sa
zadužbinom Dr. Vesela nadrabina. Zadužbina je bila vlasnica kuće u
Čadordžinoj ulici 19, u kojoj su našle zaklon i pomoć siromašne starice. Iste je g.
Ditmer svakodnevno po nekoliko puta obilazila i brinula se za njihovu prehranu,
te svojim uglađenim postupkom doprinijela mnogo za ublaženje njihovog
bijednog stanja. I mi dvojica znali smo posjetiti ove nesretne starice, koje su se
uvijek najljepše izražavale o plemenitom djelovanju g. Eme, koja ih je pazila i
njegovala kao rođena kćerka. Zvale su nas redovno, kad je bilo kupljenje Jevreja
i mi smo ih umirivali, da će one biti pošteđene, jer su i nas dvojicu tako na
redarstvu uvjerili.
281
ABiH, Fond K.U.Z.O., Kutija 22. U dopisu Ustaškom povjereništvu za BiH,
Povjerenik za Sarajevo Josip Zubić, izvještava: „Od toga dana t. g. 10. ov. mj.
sva pitanja koja se odnose za Židove u gradu Sarajevu ekonomske naravi kao
plaćanje državnih i općinskih prihoda, bolesničkih blagajni, kućepazitelja,
popravke kuća, molbe za mjesečni dohodak istih, izdaci biće rješavani isključivo
u kompetenciji židovske sefardske i aškenaske općine, jer su povjerenici gospoda
sudije Bujas i Milaković, a njihov cjelokupni rad je pod nadzorom i direktivama
Povjereništva za radnje.“
282
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i NDH, Zagreb, 1977, Ustaški povjerenici u
trgovačkim radnjama.
Hercegovinu (Hakija Hadžić i Božidar Brale). Bilo je I slučajeva
kada je sam Poglavnik odlučivao kome će dati na upravljanje
jevrejsku imovvinu, kao što je bio slučaj u Sarajevu sa
“Merhametom”.

14. Povjereništvo nad fabrikom“Ključ”(vlasništvo Avrama Levi Sadića)

dato je “Merhametu” odlukom Poglavnika

Naravno, za povjerenike su postavljani ljudi koji su uživali

povjerenje i Zubića i ustaških vlasti. Zubić je često pozivao ljude i
naređivao im da se prime povjereničke dužnosti u toj i toj radnji.
Radi potpunosti moram kao jedan od onih, koji su za vrijeme
Nezavisne države Hrvatske bili cijelo vrijeme u Sarajevu istaknuti,
da je bilo slučajeva gdje ljudi nisu, uprkos svih prijetnji, htjeli da se
prime takove dužnosti. Takovi ljudi, doduše malobrojni,
predstavljaju u onoj općoj dekadenci cjelokupnog morala i etike
jednu svijetlu stranicu!283

Svaki je povjerenik morao položiti propisanu zakletvu, gdje je

svojim životom jamčio za ispravan rad! Koliko su te zakletve
vrijedile, dokazuju primjeri krađe, pronevjere, utaje itd. vršenih od
strane tih zakletih povjerenika!

Povjerenik za radnje Josip Zubić sazivao je često sve povjerenike

na konferenciju, koje su se obično održavale u Napretkovoj palati,
pa su iste uslijed brojnog učešća od više stotina povjerenika
izgledale kao zbor! Tu su im davane upute za dalji „rad“.284
Kao što su stavljeni povjerenici u jevrejske opštine, radnje i
preduzeća, tako su bili postavljeni i u jevrejskim kulturno-
prosvjetnim i humanitarnim društvima koja su posjedovala znatnu
imovinu. Dužnost ovih povjerenika je bila da odmah po
preuzimanju pojedinog društva podnese izvještaj o imovini društva.
Nisu svi izvještaji davani u isto vrijeme, što je zavisilo o načinu na
koji je praćena imovina i rad pojedinog društva. Tako je izvještaj
imovini La Benevolencije podnesen tek 16. 10. 1944. godine, kada
su već odvedeni skoro svi Jevreji iz Sarajeva.285
Ema Ditmer, povjerenica Jevrejskog aškenaskog gospojinskog
društva u Sarajevu, podnijela je izvještaj o imovini društva 8. 6.

283
ABiH, Fond ZKUZ, Referati, Izvještaj Srećka Bujasa, povjerenika Sefardske
jevrejske opštine u Sarajevu: „Na žalost ovih povjerenika, tražila je to mjesto
isključivo u svrhu što bolje pljačke i njihovom zaslugom vlasnici pojedinih
radnji bili su odvedeni u logor, da bi kao povjerenici bili slobodniji u svom
“mednom“ poslovanju. Sjećam se slučajeva, da su pojedini povjerenici iz
jevrejskih radnja naprosto najurili vlasnike i sa dotičnom radnjom posvema
zagospodarčili i to naročito kod manjih obrtničkih radnja. Dapače je bilo
slučajeva da su pojedini povjerenici iz privatnih jevrejskih stanova odnosili razne
dragocjenosti, dukate, ukrase i nakite, jer su u svojoj prevelikoj “revnosti“
smatrali, da su postavljeni kao povjerenici i u jevrejskim stanovima.“
284
Fikreta Jelić-Butić, isto.
285
ABiH, VŽV, 16569/1944.
1942. godine.286 Izvještaj o imovini jevrejskog humanitarnog
društva Ahdus podnesen je 21. 1. 1942. godine.287 Jevrejsko žensko
dobrotvorno društvo La Humanidad dostavilo je uz svoj izvještaj i
inventarni opis imovine društva.288 Jevrejsko društvo za pomaganje
bolesnika Bikur Holim-Vižitas doljentes svoj izvještaj o imovini
ovog društva dostavilo je 12. 9. 1941. godine. U prilogu se nalaze i
dva spiska sa podacima o imovini društva.289 O imovini Jevrejske
aškenaske opštine i Hevra Kadiše, jevrejskog aškenaskog
pogrebnog društva Sarajevo dostavljen je izvještaj 24. 6. 1941.
godine.290
Izvještaj o imovini Hevra Kadiša, jevrejskog sefardskog pogrebnog
društva u Sarajevu, dostavio je povjerenik Srećko Bujas 26. 5.
1941. godine.291

Čuvena „Ponova“ sa kancelarijom u Sokolskoj ulici (zgrada

Singer-Herman) formirana je 1941. godine, a na čelu joj je bio
Hamid Kurbegović. “Ponova” je rukovodila svim radnjama pod
povjereništvom. Po njenim prijedlozima stvoren je onda u krilu
SNZ takozvani „Odbor za arizaciju privrednih preduzeća“, o čijem
je radu javnost upoznata već sa suđenja članovima tog Odbora.
Zadatak je Odbora bio da izvrši procjenu svake radnje, prikupi svu
aktivu, pa da zatim radnju proda arijevcu.292

286
ABiH, PPS, IV 3159/1941.
287
ABiH, PPS, IV 3160/1941.
288
ABiH, VŽV, 23358/1943.
289
ABiH, VŽV, 490/1944.
290
ABiH, PPS, VI 2710/1941.
291
ABiH, PPS, IV 3714/1941.
292
Prikupljajući tu aktivu SNZ je naprimjer od jevrejske kreditne zadruge
„Melaha“, koja je također stajala pod povjereništvom, tražio da mu se u gotovom
isplati potraživanje svake jevrejske firme, koje je kod Melahe postojalo, ali nije
dakako plaćao dugovanja jevrejskih firmi, koje su kod Melahe imale dugovanja.
 15.Oglas povjerenicima o prestanku njihovog pravnog statusa

Nakon procjene radnja je izložena prodaji najboljem ponuđaču.

Ustvari je Odbor već unaprijed odredio ko ima da dobije ovu, a tko
onu radnju. Ako reflektant nije imao novca, ili nije imao dovoljno
novca, nije to bila zapreka: SNZ mu je dao potrebni zajam (opet
jedan dobar posao za SNZ) kojim je platio kupovinu, time postao
vlasnik radnje, a dužnik SNZ. Taj dug – u kunama dakako – kupac
je nakon 6 mjeseci ili 1 godinu uslijed strahovite devalvacije kune
platio takoreći neosjetno, stotim dijelom robe koju je on kupio!293
Već od maja 1941. godine stvoren je Ured za podržavljeni imetak,
kome je na čelu bio jedan od istaknutih ustaških funkcionera,
pridošlica Josip Rover.

Broj povjerenika u jednom preduzeću kretao se od jedan do tri, a

zavisio je od veličine i bogatstva preduzeća, odnosno radnje. Neka
veća preduzeća imala su i po pet povjerenika, jer trebalo je da se
što više ustaša domogne opljačkane imoviine i na taj način obogati.
Zato nije nikakvo čudo što su povjerenici, uglavnom, regrutovani iz
redova društvenog ološa.
Bivši vlasnici, Jevreji i Srbi, bili su lišeni bilo kakvog imovinskog
prava, neki su bili odmah uhapšeni i protjerani. Samo izuzetno,
neki bivši vlasnici su u prvo vrijeme pomagali u radu, zbog
neznanja i nesposobnosti ustaških povjerenika. Međutim, i takvi,
malobrojni vlasnici radnji i preduzeća su brzo odstranjeni i
likvidarani.294

Povjerenici su bili svemoćni, u radnjama koje su im povjerene

radili su šta su htjeli i niko ih nije kontrolisao. U prodaju su puštani
samo jeftiniji artikli, a sve ostalo su povjerenici zadržavali za sebe
ili prodavali na crnoj berzi. Time su smanjivana i sredstva za

293
Kao primjer neka je naveden sam povjerenik Josip Zubić, koji je „kupio“
gvožđaru Avram Majer Altarac u Sarajevu, Ferhadija ul. 5 za 6 i pol miliona
kuna. U isto vrijeme zadužio se kod Saveza NZ za Kn. 9.000.000,00. Tako se
Zubić domogao te radnje, ne uloživši zapravo ništa u taj posao.
294
HAS, V – 452, Postupak sa jevrejskom imovinom pod okupacijom 1941-
1945. u Sarajevu, Izvjestitelj Privredne sekcije Komisija za istraživanje ratnih
zločina u Sarajevu, Mair Musafia, u Sarajevu, 25. marta 1946. godine.
obnavljanje zaliha robe, da bi, na kraju, radnje ostale potpuno
prazne.295 Dok su se povjerenici i njihovi pomagači – šverceri
bogatili, mnoge opustošene radnje su zatvarane. Neka od tako
osakaćenih preduzeća, ustaške vlasti su „spašavale“ prodajom
obogaćenim povjerenicima i poznatim ustašama, u bescijenje. 296

Interesantno je napomenuti kako su se ustaški organi vlasti i njihovi

povjerenici služili demagogijom, prikazujući se tobožnjim
zaštitnicima sirotinje. Tako su u nekim preduzećima dijelili tzv.
zimsku pomoć ili pomoć na ime povećanja troškova života.
Ustvari, tu su pomoć davali u obezvrijeđenom novcu bivše
Jugoslavije, koji je Narodna banka emitovala u ogromnim
količinama neposredno pred kapitulaciju zemlje, dok su za sebe
zadražavali stvarno vrijednu robu. Tako je pomoć bila čista
obmana.
Ustaški povjerenici su imali najšira ovlašćenja da, po svojoj volji,
otpuštaju Jevreje i Srbe, što su oni redovno i sprovodili.

Rašela Papo u Zborniku Sarajevo u revoluciji, Tom II opisala je

kako su postavljani povjerenici u radnje.297

KPJ je u nekim slučajevima, kada su u radnjama imali svoje

pouzdane ljude, koristili se ovakvim okolnostima da bi izvukli
nešto robe ili materijala za potrebe Partije i NOP-a. Tako je iz

295
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i NDH, isto.
296
Rašela Papo, Zbornik Sarajevo u revoluciji, Tom II.
297
“U to vrijeme bila sam službenik u preduzeću „Gvožđara Altarac“ u Sarajevu.
To je bila veletrgovina gvožđem i tehničkim materijalom. Postavljena su tri
povjerenika, od kojih su bili dvojica članovi Kultur-bunda a jedan ustaša (Ivan
Ceh, Ljubo Zovko i Anton Ciraki). Pod njihovom upravom je i ovo
veletrgovačko preduzeće doživjelo sudbinu ostalih. Radnju je kasnije povjerenik
Zubić otkupio u bescijenje.”
nekih radnji izvučeno prilično robe i otpremljeno na oslobođenu
teritoriju, u partizanske odrede koji su već u julu 1941. godine bili
formirani i djelovali u okolini Sarajeva.298

2.7. Kućepazitelji (upravitelji) u jevrejskim kućama

Nacisti su u arsenal svojih policijskih metoda uveli i kućepazitelje

(hauzmajstore). To je jedan od perfidnijih metoda kontrole nad
kretanjem stanovništva… Sada su to, s malim izuzecima, policijski
špijuni u službi Gestapoa i ustaške policije. Oni su pravi gospodari
zgrade. Stanari ih prvi bojažljivo pozdravljaju i znaju da je
dovoljna jedna njihova denuncijacija, pa da se, još iste noći,
zaustavi auto pred njihovom kućom. To znači zatvor, deportaciju,
prijeki sud, koncentracioni logor. Hauzmajstori su stalna policija od
koje se ne može pobjeći. Ona je uvijek u našoj zgradi, u vašem
stanu.299
“...u gradu Sarajevu ima oko 2.000 obitelji, to će svota za
izdržavanje bilo onih koji su živili isključivo od najamnine, bilo
onih koji su živili od trgovačkih radnji, agentura i sl. iznositi cirka
3.000.000 dinara mjesečno, ali time smo riješili i pitanje prehrane i
pitanje redovnog i ispravnog održavanja njihovih zgrada, koje će
sada biti strogo pod nadzorom upravitelja kuća kojeg će u
sporazumu s nama odrediti gospoda povjerenici židovskih
bogoštovnih općina. Moram istaknuti, da će prva svota biti malo
veća s razloga, što hoću da uspostavim normalno stanje svih
bombardovanih kuća kojih je jače oštećenih oko 28, a vlasništvo su
Židova. Gospoda povjerenici rješavaće pitanje prehrane, pitanje
stambeno, pitanje bolesti, pitanje popravka kuća, sve u sporazumu i

298
Rašela Papo, “Ustaški povjerenici u trgovačkim radnjama”, Sarajevo u
revoluciji, Tom II.
299
Žak Finci, „O kontroli i ograničenju kretanja stanovništva“, Sarajevo u
revoluciji II, str. 194.
saradnji Židova koji poznaju stanje materijalno svojih građana, a
sve će to biti pod nadzorom ovoga Povjereništva. Ovo sam sve
učinio da ubiranje najamnina od židovskih kuća bude postignuto
zaista u onom volumenu u kojem mora da bude, jer ni jednim
drugim putem, osim postavljanja nastojnika u kućama ne možemo
ubrati cjelokupnu najamninu, jer nam manjkaju kontrolni organi,
koje bi itako morali da uspostavimo. Ovlastio sam gospodi
povjerenike židovskih općina da mogu imenovati upravitelja kuća.
Danas im doznačujem kao prvu akontaciju svotu od 2.000.000
dinara. Zahtjevao sam od Poreskog ravnateljstva kako općine tako i
države u gradu Sarajevu, da puste ravnateljima kuća odnosno
Povjerenicima židovskih općina slobodan uvid u knjige.“300

Koliko je Ustaškom ravnateljstvu bilo važno da prati svaku kunu

koju može da „ubere“ od jevrejske imovine, govori i to da već u
avgustu 1941. godine Gradska općina u Sarajevu donosi
“Pravilnik” o upravi židovskih stambenih zgrada i imanja.301
Pored toga u više navrata SNL objavljuje razne pozive, obavijesti i
upute „...najamnicima židovskih kuća...“ Slijedi, zatim, Poziv za

300
ABiH, Fond K.U.Z.O., Kutija 22, Dopis Ustaškom povjereništvu za BiH,
Povjerenika za Sarajevo Josipa Zubića od 14. juna 1941. godine.
301
5-l. Na osnovu zakonske odredbe Br.: T.I. 126/41 od 27. kolovoza 1941.
godine (Narodne novine, br. 115 iz 1941. godine) općina grada Sarajeva upravlja
stambenim i poslovnim zgradama, imanjima i ostalim nekretninama, koja su
vlasništvo Židova, a nalaze se na području općine grada Sarajeva.
Suvlasnički odnošaji prosuđuju se po propisima općeg građanskog zakona.
5-2. Gradsko poglavarstvo u Sarajevu vrši ovu upravu putem „Ureda za upravu
židovskih nekretnina“, u ove nekretnine u najam odnosno zakup.
5-3. Imovina kojom ured upravlja odvojena je stvarno i knjigovodstveno od
općinske imovine.
5-4. Općina je dužna upravljati ovom imovinom pomnjom uredskog domaćina i
ne podliježe propisima zakona o državnom računovodstvu niti analognim
općinskim pravilnicima.
Bezplatno ustupanje imovine na uporabu mora prethodno odobriti Ravnateljstvo
za ponovu u Zagrebu, osim slučajevima bezplatne uporabe po kućepaziteljima i
za potrebe Ureda.
uplatu stanarine: “obavijest zakupcima i kućepaziteljima židovskih
kuća“.302
Putem kućepazitelja ustaško Redarstvo preko Povjereništva za
jevrejske opštine pratilo je situaciju i šta se dešava na terenu,
odnosno, da li su Jevreji napustili svoje stanove, da li su odvedeni
da bi mogli, prije svega, odmah opljačkati stanove, a potom u njih
useliti svoje oficire, službenike i izbjeglice. Tako je poznat primjer
da je kućepaziteljica Marija Voda prijavila Esteru Pinto kada je
htjela da pobjegne iz svoga stana. Upravo kada je izlazila iz kuće,
policajac ju je uhapsio i odveo u policijsku stanicu. Ista
kućepaziteljica je, kasnije, prijavila gospođu Kunorti da je Jevrejka
i kada su ovu odveli u Jasenovac, uselila u njen stan.303

Zamjenik upravitelja Josip Rover v. r. da bi bolje objasnio šta je

dužnost kućepazitelja, izdaje Proglas.304

302
SNL, br. 50, god. 1 od 9. srpnja 1941, str. 4.
303
ABiH, Fond K.U.Z.O., Svjedočenje dr. Samuela Pinte, Inv. br. 60196.
304
“Svi oni, koji su dobili od bilo koje vlasti za upotrebu židovsko ili srbsko
pokućanstvo i ostalu njihovu pokretnu i nepokretnu imovinu, ili su to sami
samostalno prisvojili, dužni su da u roku od tri dana pismeno prijave uz detaljni
popis svih predmeta sve to pokućanstvo i ostalu pokretnu i nepokretnu imovinu
svome Ravnatelju.
Tko se ovome pozivu ne odazove, progonit će se kao onaj, koji pritajuje državnu
imovinu, bez obzira, tko je taj i na kojem je položaju.
II Svi oni, koji iza 10. travnja 1941. godine stanuju ili su stanovali u kućama čiji
su vlasnici bili Židovi ili Srbi, bilo da su se zakonito ili protuzakonito nastanili u
kuću, dužni su da u roku od tri dana podnesu pismenu prijavu ovome
Ravnateljstvu u kojoj će prijavu naznačiti:
a) Na koji su način došli do svoga stana,
b) Kad su se uselili,
c) Da li su redovno plaćali svoju najamninu i kome.
Tko se ne odazove ovome pozivu, snosit će zakonske posljedice.
III Kućepazitelji svih kuća, čiji su vlasnici bili Židovi i Srbi, dužni su da u roku
od tri dana podnesu ovome Ravnateljstvu opširan izvještaj o slijedećem:
a) Tko je stanovao od 10. travnja 1941. godine u kućama u kojima imaju nadzor,
b) Tko je dobio na upotrebu pokućanstva i ostale predmete židovskih i srpskih
kuća,
Zakonska odredba o preuzimanju svih zgrada i imanja koji su
pripadali Židovima,305 a koja prelaze u nadležnost gradskih i
kotarskih predstavništava s pravom ubiranja zakupnine, donosi se
27. avgusta. U skladu sa ovom odredbom SNL objavljuje, prvo
Poziv Gradskog poglavarstva upraviteljima židovskih kuća, a
potom i Oglas kojim se u smislu iste zakonske odredbe upravitelji
pozivaju da:
“1. da svi upravitelji židovskih stambenih zgrada i imanja, bez
obzira tko ih je postavio, polože odmah blagajni Gradske štedionice
sav novac od do sada naplaćene najamnine i zakupnine, i da u
buduće najamninu i zakupninu polažu blagajni Gradske štedionice
u Sarajevu;
2. da spomenuti upravitelji u roku od 3 dana predadu u blagajni
Gradske štedionice popis svih židovskih stambenih zgrada i imanja,
s kojima upravljaju. U popisu treba označiti za svaku zgradu
napose ulicu i kućni broj, ime i prezime najamnika, odnosno
zakupnika i visinu njegove mjesečne najamnine odnosno
zakupnine;
3. da svi najamnici odnosno zakupnici židovskih stambenih zgrada
ili imanja, koja nemaju upravitelja ODMAH plate istekle

c) Da li ih je dotični samovoljno prisvojio ili ih je kamo drugdje spremio ili

otuđio.
Tko se od kućepazitelja ne odazove ovome pozivu proglasit će se kao sukrivac
onih, koji pritajuju državnu imovinu.
IV Svi kućepazitelji onih kuća, čiji vlasnici ni Židovi ni Srbi, a u kojima su se
nalazili židovski ili srbski stanovi, dužni su da u roku od tri dana izvjeste ovo
Ravnateljstvo o sadašnjem stanju ovih stnaova.
Tko se od kućepazitelja ne odazove ovome pozivu, snosit će zakonske
posljedice.
V Svi građani, kojima je poznato, dužni su da prijave ovom Ravnateljstvu sve
one osobe koje su na nedopušteni način došli u posjed pokretne imovine Židova i
Srba.”
305
HAS, Varia – 478: Spisak zgrada čiji su vlasnici bili Jevreji. Prema ovom
nepotpunom spisku, na spisku se nalazi 937 zgrada u užem centru Sarajeva, a
ukupna tada procijenjena vrijednost (umanjena za više puta) iznosila je
23.485.720 kuna.
najamnine odnosno zakupnine na blagajni Gradske štedionice i da
buduće najamnine odnosno zakupnine polažu navedenoj blagajni.
Plaćanja na drugom mjestu ne će se primati.”
U isto vrijeme upućuje se iz Državnog ravnateljstva za
gospodarstvenu ponovu obavijest stanarima u “židovskim
kućama”.306
Upozorenje stanarima da plaćaju stanarine postaje intenzivnije u
toku 1942. godine, SNL br. 96, god. 1. od 31. kolovoza 1941, str. 4,
kada Jevreja u Bosni i Hercegovini već odavno nije bilo. Ovo
upozorenje je objavljeno u toku mjeseca avgusta 1942. godine čak
4 puta (9, 11, 12. i 18. avgust) i ponovo u Novom listu 29.
septembra ”Stanarima židovskih kuća”.

2.7. Sefardska Jevrejska opština u Sarajevu u toku ratnih dešavanja

Sarajevo su 15. aprila 1941. godine okupirale jedinice njemačkog

46. motorizovanog korpusa. U utorak, u tri sata poslije podne,
njemačke snage ušle su u grad i brzo zauzele sve važnije tačke.
Jedinice njemačke 16. motorizovane divizije, koje su došle preko
Romanije iz pravca Zvornika, zarobile su na Palama vrhovnu
komandu vojske Kraljevine Jugoslavije.

„Odmah po ulasku u grad drugog dana na trgu pred Katedralom

parkirana su teretna kola sa malom štamparijom novca. Njemačkim
vojnicima su na licu mjesta isplaćivane svote Rajhs maraka, koji su
odmah požurili u već otvorene radnje koje su još uvijek bile krcate
robom, da za te bezvrijedne papire pokupuju robu – tekstil i šalju
svojim porodicama. U slastičarni Trnka, blizu Katedrale isprazniše
sve što se moglo pojesti. Zatekao sam se u toj slastičarni, ali za

306
SNL, br. 96, god. 1. od 31. VIII 1941, str. 4.
mene nije ostao ni jedan slatkiš. U trgovini tekstila Leon A. Finci
juriš na štofove. Još nisu bili postavljeni povjerenici ustaških vlasti
pa je još radilo ranije osoblje.

Tek pristigli okupatori prvu rušilačku antijevrejsku akciju, smislili

su po već uhodanom receptu da opustoše Novi Jevrejski hram,
najimpozantniju zgradu u Sarajevu i najveću sinagogu na Balkanu i
šire. Već drugog jutra po ulasku njemačke vojske pred zgradom se
okupila rulja i skupina grabežljivaca i najvećeg ološa iz grada, a u
zaštiti su bili njemački vojnici. Na trotoaru preko puta opštine sa
namjerom da uđemo u svoje kancelarije stajali smo sekretar Moric
Papo, ja, kurir, Daniti, Josef Levi, predsjednik Matatije. Bili smo
nemoćni da intervenišemo i sa bolom u duši pratili smo devastaciju
hrama i uredskih prostorija. Iz hrama su se iznosile svetinje,
srebrene relikvije, orahov namještaj, olovne vodovodne cijevi,
mermer. Vandali su se peli na veliku bakrenu kupolu i gulili
bakreni omotač. Toliko su oštetili kupolu da se jednog trenutka
čula jaka detonacija rušenja jednog divnog lustera sa nebrojnim
sijalicama. Pljačkaši su mislili da će u uredu opštine naći velike
sume novca pa su eksplozijom razbijali kase koje su na njihovu
žalost bile prazne. Uništavale su sve knjige u administraciji i
nadrabinatu. Sve je bilo u strašnom metežu. Strpljivo smo čekali
kraj ove luđačke hajke i divljaštva.

Oko 13 sati vojnici su se povukli a s njima i rulja, zadovoljna

pljačkom.307 Tada smo tek mogli stupiti u akciju da vidimo šta je
ostalo i šta se može spasiti. Ušli smo u kancelariju i odmah utvrdili
da jedan metalni ormar nije otvoren, valjda pod pretpostavkom da
tu nema ništa zanimljivo. U tom ormaru bile su matične knjige (5
komada), knjige vjenčanih, knjige rođenih, i knjige umrlih.

307
Iz neobjavljenog rukopisa Alberta Fincija, sekretara Jevrejske sefardske
opštine u Sarajevu (vlastita arhiva).
16.Pljačkanje sinagoge obavila je sarajevska sirotinja pod zaštitom njemaca, već
prvi dan po njihovom ulasku u Sarajevo
Pored ovih vrijednih dokumenata jevrejskog življa u Sarajevu, u
tom ormaru su bila i 2 pinkasa (knjige protokola) od kojih je jedna
veoma stara, možda 250 godina,308 a druga je započeta 1925.
godine. (Ovdje se Albertu Finciju potkrala greška, jer je drugi
Pinkas iz 1921. godine - op. autora).
Dok je stari pinkas bio skromnog izgleda i veličine, sa već
požutjelim listovima, novi pinkas je bio velikog formata i vođen je
na savremeni način. Požurili smo da iznesemo te knjige pa je kurir
Daniti dovezao neka kolica na koje smo sve to stavili i po sugestiji
dr. Pape prenijeli tu dokumentaciju na sigurnije mjesto, negdje u
Hajduk Veljkovoj ulici.“309
Funkcionisanje opštine na neko vrijeme je bilo prekinuto. U
međuvremenu Jevrejska opština je radila u zgradi Jevrejske
osnovne škole u ulici Ćemaluša u prizemnim sobama gdje je do
tada radio srednji teološki seminar koji je prestao sa predavanjima.
U toj školi diplomirale su dvije generacije mladih teologa sa
priznatom srednjom spremom, to su budući hazanim, vjeroučitelji,
a pojedini su nastavili kasnije i dalje školovanje (u Londonu,
Salomon Gaon, na Rodosu, Moric Romano) i postigli najviši stepen
teološkog znanja. III generacija u toj školi je završila tri razreda, a
zadnja dva završna nisu mogli nastaviti uslijed okupacije.

Od uredske arhive ostale su samo matične knjige i navedeni

pinkasi, pa blagodareći tim knjigama raspolagali smo sa
evidencijom jevrejskog stanovništva u Sarajevu – Sefarda. Arhiva
u Aškenaskoj jevrejskoj opštini je u cjelini sačuvana na sreću, jer
nije bilo pustošenja u toj zgradi.310

308
Ovaj Pinkas (Pinkes) je prema zapisima iz drugog Pinkasa nastao 5486.
godine po jevrejskom kalendaru, odnosno 1705. godine.
309
Iz neobjavljenog rukopisa Alberta Fincija, isto.
310
Iz neobjavljenog rukopisa Alberta Fincija, isto.
Dva dana kasnije, 17. aprila, predstavnici Kraljevine Jugoslavije
potpisali su bezuvjetnu kapitulaciju. Prema odredbama tog akta,
sve borbe prestale su 18. aprila u podne. Stanovništvo Sarajeva
saznalo je za to 19. aprila. Tog dana Sarajlije su bile obaviještene
da je devet dana ranije osnovana „Nezavisna Država Hrvatska“ i da
je „na čelu države i vlade (...) dr. Ante Pavelić“.311

Tek 24. aprila u Sarajevo je kao prva jedinica Nezavisne države

Hrvatske ušao „Bosansko-hercegovački odjel“ čime je započeo
proces uspostavljanja ustaške vlasti u gradu. Nijemci su u Sarajevu,
kao gradu sa centralnim položajem u tada podijeljenoj Jugoslaviji,
sa tri aerodroma i značajnom industrijom, te velikim smještajnim
kapacitetima, davali veliki vojni značaj. Zbog toga su u njemu
tokom Drugog svjetskog rata stalno držali velike vojne i policijske
snage. Od početka oružanog ustanka, u ljeto 1941. godine u
Sarajevu je do kraja rata redovno bila po jedna njemačka i
domobranska divizija i jedan ustaški stajaći djelatni zdrug. Tu su
bili i značajni centri njemačke, italijanske i ustaške obavještajne
službe. U tom pogledu bilo je značajno prisustvo njemačkog i
italijanskog konzulata, kao i četničke komande grada Sarajeva (u
njegovoj okolini), koja je predstavljala četnički štab za vezu sa
njemačkim okupacionim vlastima.

Nezamislivost postojanja Nezavisne države Hrvatske bez Bosne i

Hercegovine bila je polazna tačka u ustaškim koncepcijama.
Rezime pogleda ustaša na pitanje mjesta i uloge Bosne i
Hercegovine u njihovoj politici jasno je formuliran u jednom
Pavelićevom tekstu iz jula 1938. godine, koji je bio internog
karaktera i služio kao uputstvo za vođenje političke propagande. U
njemu je Pavelić dao ustašama direktivu da „se ne smije
dozvoljavati da se o Bosni i Hercegovini govori kao o posebnim

311
Iz neobjavljenog rukopisa Alberta Fincija, isto.
zemljama i da se muslimane razlučuje od hrvatskog naroda jer je
Bosna srdce hrvatske zemlje, a muslimani plemeniti dio hrvatskog
naroda, te zajedno sa katolicima sačinjavaju ogromnu većinu i u toj
pokrajini koja je silom svojedobno otrgnuta od Hrvatske, i koja
mora opet postati središte hrvatske države“.
U prvim danima postojanja Nezavisne države Hrvatske, ustaške
vlasti imale su za cilj da, do definitivnog rješenja o ulasku Bosne i
Hercegovine u sustav te kvislinške tvorevine, svojim njemačkim i
italijanskim naredbodavcima pokažu od kolike je historijske i
životne važnosti za Hrvatsku odobrenje jednog takvog rješenja.
Poslije toga ustaške vlasti namjeravale su sprovesti totalnu
kroatizaciju Bosne i Hercegovine.

Ustaška vlast u Bosni uspostavljena je do jula 1941. godine. Kao

više upravne jedinice uvedene su „velike župe“. Podjela na velike
župe izvršena je tako da su pojedine župe zahvatale dijelove
teritorije Hrvatske i Bosne, kako bi se eliminirala bosanska
posebnost i afirmirala teza o njoj kao navodnom historijskom dijelu
Hrvatske. Sarajevo je postalo centar Velike župe Vrhbosna.
U Sarajevu su se počele dešavati promjene koje su ukazivale na to
da jedan dio njegovih stanovnika čekaju pogibeljna iskušenja.
Prema naredbi ustaškog „Redarstvenog ravnateljstva“ u Sarajevu,
objavljenoj 6. maja 1941. godine, svi Jevreji morali su u roku od 48
sati predati svoje radioaparate i telefone Direkciji pošta.312
Jevrejima je bilo zabranjeno i posjećivanje kina. Glavna ulica u
Sarajevu, Aleksandrova, zlokobno je tih dana preimenovana u ulicu
dr. Ante Pavelića.313

Ustaške vlasti su u biološkom uništenju Jevreja i Srba vidjele uslov

za stvaranje „čistog hrvatskog prostora“. „Rješenje“ jevrejskog

312
SNL, br. 11, 24. V 1941.
313
Sarajevski list, 8. V 1941.
pitanja bilo je kopija rasne politike Trećeg rajha, dok se pitanje
Srba postavilo kao specifičan problem Nezavisne države Hrvatske.
Ustaški ideolozi koristili su nacistička iskustva u obračunu sa
Jevrejima. Kao fanatični antisemiti, ustaše su bili odani metodama
rasističkog genocidnog programa Trećeg rajha. Jevreji se u
Sarajevskom novom listu spominju 25. maja 1941. godine u vezi sa
zabranom nošenja fesova od strane „Židova i Srba“.314 U
sarajevskoj štampi često je, posebno 1941. godine, bila ponavljana
naredba koja se odnosila na javljanje Jevreja redarstvenoj upravi
„radi registracije“. Ustvari, to je bio način da se kompletiraju
spiskovi Jevreja pred njihovu planiranu deportaciju u, kako su
ustaše govorili, „sabirne logore“ i likvidaciju.315 Ostalo je
upamćeno i zabilježeno da su mnoge bošnjačke porodice, bez
obzira na smrtnu opasnost, na razne načine spašavale i skrivale
Jevreje pred ustaškim terorom.316

Kako organizirati i započeti rad u novim uslovima

Opština nije imala nikakvih novčanih zaliha ni u kasi ni u bankama.
Počela je široka akcija sabiranja pomoći, dobrovoljnih priloga od
Jevreja koji su imali novaca. Veliku aktivnost u tom pravcu su
ispoljili sekretar dr. Moni Papo, Josef Levi, predsjednik Matatije,
Jahiel Finci (Bakilu) trgovac brašnom, Moni Finci, geometar i
sekretar Matatije i mnogi drugi koji su se dobrovoljno stavili na
raspolaganje opštini za bilo koju vrstu aktivnosti.

S obzirom na vrlo teško stanje većeg broja sarajevskih Jevreja, MK

KPJ u Sarajevu dao je direktivu izvjesnom broju Jevreja, članova
KPJ, da se uključe u rad Jevrejske opštine u cilju organizovanja
pomoći jevrejskoj sirotinji. Među uključenim najaktivniji su bili:
314
SNL, br. 12, 25. V 1941.
315
SNL, br. 22, 6. VI 1941.
316
Muhidin Pelesić, Prilozi historiji Sarajeva, Institut za istoriju, Sarajevo, 1997.
Salomon-Moni Finci, Jozef Levi, ing. Avram Papo, Jozef-Čučo
Albahari, Rudi Musafija i Salomon Konforti. Oni su zajedno sa
sekretarom Jevrejske opštine Moricom Papom i blagajnikom
Albertom Fincijem uspjeli da stvore solidnu organizaciju za
rješavanje gorućih problema jevrejske zajednice u Sarajevu, u
prvom redu socijalnih i zdravstvenih. Pristupilo se prikupljanju
pomoći u novcu, odjeći, obući, životnim namirnicama i lijekovima.
Jedan dio prikupljenih novčanih sredstava i lijekova upućen je
partizanskim jedinicama. Osnovana je kuhinja u kojoj se hranilo
oko 1.000 lica. Kada je vraćena grupa žena i djece iz logora iz
Loborgrada nazad za Sarajevo, Jevrejska opština je za njih
organizovala smještaj i ishranu.317

Prikupljena sredstva omogućila su da se organizuje rad, a naročito

na socijalnom polju, da se uvedu evidenicija i kartoteka socijalno
ugroženih porodica, i inače sefardskog stanovništva u Sarajevu.
Sav rad opštine bio je pod nadzorom povjerenika Srećka Bujasa
koji je, uz svoju sudačku dužnost, nekoliko sati provodio u opštini
prenoseći određene naloge i zadatke Jevrejskoj opštini. Od ustaških
vlasti povjerenici nisu isposlovali nikakvu dotaciju za
preživljavanje izuzev nekoliko kontingenata hrane (mesa) za
kuhinju koju je trebalo ubrzo organizovati. Mnogi Jevreji zaposleni
u nekim fabrikama i ustanovama su izbačeni na ulicu bez ikakve
nadoknade i primanja, pa je trebalo obezbijediti za njih ishranu.
Veliki broj jevrejskih porodica primio je socijalnu pomoć u iznosu
od 150 do 300 dinara mjesečno, a najsiromašnijima su
obezbijeđene izvjesne količine drva za zimu.

Nasuprot tome, opštini su preko povjerenika (Srećka Bujasa)

nametnuti neki nečasni i nehumani zadaci kao što su: naplata

317
Romano, isto, str. 194.
pristojbi kirija od najma radnji318 i stanova, dodjeljivanje radne
snage za prisilan rad, prodaja žutih traka, natpisa „Židovska
tvrtka“, a kasnije plehanih bedževa sa Davidovim znakom i to sa
plaćanjem u korist ustaške policije koja je iste isporučivala
Jevrejskoj opštini.

17. Kupovina „židovskog znaka“ 29.juli 1941.

(Knjiga blagajne Jevrejske sefardske općine u Sarajevu)

Dobro je bilo to, što se u opštini ustrojila kartoteka muškaraca za

privremeni rad, pa je mogla da poštedi bolesne i starce, ili
supstituciju za koji su dobrovoljcima davali nadoknadu. Ustaška
policija se zadovoljavala određenim brojem, ne ulazeći u to da li
neki više dana redovito dolaze na rad. Kod prodaje traka i bedževa
mnogi imućniji Jevreji su pored cijene nadoknada ostavljali

318
Prema Spisku zanatlija u gradu Sarajevu, čiji su vlasnici bili Jevreji, u
Sarajevu je postojalo 276 jevrejskih zanatskih radnji – HAS, V-455.
značajne priloge, što je omogućilo opštini da stvori skromnu
osnovicu za izvršavanje i postizanje određenih ciljeva. Bivši
funkcioneri iz predsjedništva opštine (dr. Pinto, dr. Kajon i dr.) nisu
imali nikakve ingerencije na rad opštine, niti su se pojavljivali.
Vrlo brzo se okupila značajna grupa aktivista dobrovoljaca za rad u
Jevrejskoj opštini, naročito kada su u pitanju socijalni poslovi,
podjela pomoći, prikupljanje odjeće, hrane i sl. Moram spomenuti
između ostalih naročito: Salomon (Moni) Finci, Josef (Čučo)
Albahari, Aco Danon, Lea Abinun, Mirjam Ferera, zatim Jahiel
Finci, za nabavku hrane, Josef Levi i mnogi drugi entuzijasti.

Vjerski obredi su se još održavali u Hramu na Bjelavama, u dva

stara Hrama u Starom gradu i u Aškenaskom hramu. Za Jevreje je
bilo kretanje ograničeno policijskim satom, uz obavezno isticanje
jevrejskih znakova na rukavu odnosno na reveru. Dogodilo se da
poneki ustaša (povratnik) presretne Jevreja pred menzom u
Jeftanovića ulici blizu Hotel Evrope bez ove oznake i posljedica je
bila šamaranje uz psovke.

Prinudni rad bio je stalni zadatak Jevrejskoj opštini. I to je trajalo

dok je bilo Jevreja u Jevrejskoj opštini. Pražnjenje jevrejskih
magacina, pljačkanje i iznošenje robe po želji ustaških povjerenika,
provodilo se konstantno, a vlasnik ništa nije mogao niti smio
poduzimati da to spriječi. Naročito upadljivo bilo je pražnjenje
magacina gotove robe iz fabrike „Ključ“ vl. Avrama Levija Sadića.
Preko fabričkih prozora izbacivane su bale čarapa na već
postavljene kamione, koji su to odmah otpremali u vagone za
Njemačku. To isto se događalo i u velikim magacinima Morica D.
Saloma, Cezara i Moske Danona, Alkalaj, Musafije „Dugaresa“ itd.
Istaknutije ustaše kao Zubić i Bušić zaposjeli su najveće radnje
gvožđarije Altarca i trgovinu Ušćuplije Saloma. Kotarske vlasti su
skoro u svim radnjama u Sarajevu postavili povjerenike, a
razvlastili dosadašnje vlasnike.319

Odnošenje Pinkasa
Sefardska opština je posjedovala Pinakes (Pinkas) koji je uredno
vođen još od 1730. godine. U njemu su se zapisivali svi događaji,
sve posjete, plaćanja, dadžbe, otvaranja sinagoga, škola i sl.
Neprocjenjiva je vrijednost ovog dokumenta u kojem se nalazila
istorija Jevreja Sarajeva. Nažalost, kao i mnoge druge vrijedne
stvari i ovaj Pinkas je odnešen i nikad nije jevrejska zajednica
uspjela da ga pronađe.320

Pokušaj odnošenja „Sarajevske Hagade“

Sarajevska Hagada je jevrejski rukopisni iluminirani kodeks, koji

potiče iz srednjovjekovne Spanije. Smatra se jednom od najljepših
knjiga. Sadržaj sarajevske Hagade ispisan je krasnopisom i to na
izuzetno prerađenoj i istančanoj koži, s obzirom na to da je nastala
u periodu kada papir jos uvijek nije ušao u masovnu upotrebu. To
je bilo doba zlatnog vijeka kulture Jevreja Španije.

319
Rašela Papo, „Ustaški povjerenici u trgovačkim radnjama“, Sarajevo u
revoluciji, Tom II.
320
Iz rukopisa Alberta Fincija: “Težak udarac i ovako siromašnoj arhivi i
dokumentaciji, bio je iznenadan upad njemačkih gestapo oficira i jednog kustosa
sarajevskog muzeja. Povjerenik Bujas, sekretar dr. Papo i ovi nepoželjni gosti
prišli su mom radnom mjestu – blagajna i mala željezna kasa iza mojih leđa.
Sekretar mi je naredio da otvorim kasu, pa sam ja shvatio da se radi o novcu
kojeg je u kasi bilo vrlo malo. Povjerenik dodaje da iznesem Pinkas, pa sam
pokazao pinkas svježijeg datuma našto je kustos muzeja mahnuo rukom da ga to
ne interesuje. Na red je došao mali Pinkas veličine 15x20 cm. starih smeđih
korica i požutjelih listova. Kustos i njemački gestapovac su ga prelistavali i
zadržavali se na njemu. ‘To smo tražili: bile su to njihove grube riječi.’ Pinkas su
odnijeli bez davanja ikakve potvrde. Ovu predaju Pinkasa nisam mogao izbjeći
jer nisam znao da se tako vrijedan jevrejski istorijski dokument nalazi u kasi. A
eto, to su znali Nijemci uz pomoć domaćeg saradnika ustaškog kustosa čije ime
nisam nikada saznao.”
Zato nije nimalo slučajno da se ovo umjetničko blago našlo na
spisku njemakih “sakupljača” vrijednih umjetničkih predmeta
širom Evrope.

Uz Sarajevsku Hagadu su vezane i sudbine nekih ljudi bez kojih

danas ne bi imali ovu knjigu u Sarajevu. Poznat je već od ranije
onaj dio priče kako su dva kustosa Muzeja, Derviš Korkut i Jozo
Petrović, direktor muzeja, kada su nacisti u aprilu 1941.godine,
tražili da im se knjiga preda, ne trepnuvši izjavili da im je žao što ih
je jedan njemački oficir preduhitrio odnijevši knjigu. Postojale su
razne verzije događaja: da je bila skrivena ispod poda jedne
džamije u okolini Sarajeva (na Bjelašnici) ili u nekom voćnjaku, ili
drsko skrivena u samom Muzeju, pred nosom onih koji su je htjeli
oduzeti. Činjenica je, međutim, da je Sarajevska Hagada spašena
na taj način što ju je Derviš Korkut donijeo kući, a potom pozvao
jednog svog prijatelja, seljaka za Vlašića) kojem je predao knjigu
na čuvanje.321 Kad je završen rat, Sarajevska Hagada je ponovo
ugledala svjetlo dana.
Da bi ovjekovječili svoj dolazak u Sarajevo, nosioci ustaškog
režima dali su u maju 1941. godine nova imena sarajevskim
ulicama, mostovima i gradskim trgovima.322 Njihova namjera bila
je da u potpunosti kroatiziraju Sarajevo. Da bi se što više približile
bošnjačkom narodu nove vlasti činile su neke „originalne“ poteze.
Tako je 28. juna iste godine objavljena naredba velikog župana
Velike župe Vrhbosna prema kojoj se Sarajevo od tada imalo zvati
Sarajvo. Naredba o promjeni imena grada obrazložena je time što

321
Iz intervjua sa Servet Korkut: „Derviš je došao kući sav zadihan i oznojen.
Ispod kaputa je za pojasom pantalona nosio jednu knjigu. Brižno ju je izvukao,
stavio na sto i sa olakšanjem odahnuo. Kasnije je u kuću doašo neki seljak...“
322
SNL, br. 19, 2. 6. 1941.
 17a. Sarajevska Hagada, manuskript neprocjenjive vrijednosti ,bio je na
najvišem mjestu interesovanja njemačkih „stručnjaka“

je on nazivan – Sarajvom – u narodnom govoru i narodnoj

poeziji.323 Međutim, već poslije nedelju dana i sarajevska štampa, u
kojoj je objavljena spomenuta naredba, nastavila je koristiti ime –
Sarajevo.324

323
SNL, br. 41, 28. 6. 1941.
324
SNL, br. 50, 9. 7. 1941.
Od upada Nijemaca i uspostave ustaške vlasti nižu se pljačke,
poniženja, prisilni rad, povjerenička pljačka i krađa, ograničenje u
kretanju i građanskim pravima do ukidanja na ratna sledovanja
hrane. U tim uslovima najveća i najhumanija aktivnost Jevrejske
opštine bila je socijalni rad, prikupljanje novčanih priloga,
organizacija ishrane. Nije bilo zatvaranja u većem broju ni
odvođenja. Jedini slučaj odvođenja je bio kada su Nijemci uhapsili
nadrabina dr. Morica Levija i pravoslavnog vladiku Petra
Zimonjića, i odveli ih u nepoznatom pravcu, navodno u Njemačku.
Poslije izvjesnog vremena dr. Levi je vraćen u Zagreb gdje je ostao
do odvođenja u Jasenovac. Njegovo odvođenje bio je težak udarac
za jevrejsku zajednicu u Sarajevu.

Raskid mirovnog ugovora sa Sovjetskim savezom objavljen je 22.

juna 1941. godine. Time je započeo novi opasniji i složeniji život u
jevrejskoj zajednici i opštini, a posebno za mnoge kulturne radnike,
aktiviste i antifašiste. Nastavljene su još žešće antisemitske
replesalije. Iz dana u dan bilo je gore, nesnošljivije živjeti u
Sarajevu u stalnom strahu.

Još u julu iste godine bila je na snazi naredba o zamračivanju grada

u noćnim satima. Ona je bila sprovođena i početkom 1942. godine,
i kasnije. Za svo vrijeme okupacije u gradu je na snazi bio
policijski sat. Do 27. oktobra 1941. godine slobodno kretanje
stanovnika grada bilo je dozvoljeno do ponoći, a od 28. oktobra
policijski sat počinjao je u dvadeset i tri sata. Od 13. decembra
1942. godine slobodno kretanje bilo je ograničeno do dvadeset i
dva sata. Skoro dvije godine, do 6. novembra 1944. godine,
policijski sat je počinjao u dvadeset i dva sata i trideset minuta.

Povjerenik za trgovinu i radnje Josip Zubić izdao je u Sarajevskom

Novom listu od 12. juna 1941. “Upute Židovima“, u kojima je
naveo „da su sva pitanja u vezi sa Jevrejima prenesena na
povjerenike jevrejskih općina, koji će rješavati molbe za mjesečni
dohodak vlasnicima kuća i trgovina, kao i za popravak kuća
oštećenih prigodom bombardiranja i da će se svi računi za već
izvršene popravke isplatiti u Povjereništvu Židovskih općina, u
koliko se odnose na židovske kuće“.

Kako ističe u svom izvještaju Srećko Bujas, sudija, prihvatio se da

bude povjerenik u Sefardskoj jevrejskoj opštini na zahtjev
pripadnika ove zajednice. Kao povjerenik, od samog početka
pokušao je da ukaže na nepravilnosti odnosa prema Jevrejima.325,326
O stanju u Sefardskoj jevrejskoj opštini najbolje u dijelu izvještaja
govori njen povjerenik: “Na početku mojeg povjereničkog
djelovanja ustanovio sam da je skoro svaki šesti član općine bio

325
ABiH, Fond Komisija, Referati, dopis „Kao pravnicima slobodno nam je
primijetiti da do danas ne predleži ni jedan zakonski propis o oduzimanju
slobodnog raspolaganja sa prihodima kuća vlasnika Židova. Prema tome da nije
ni gornja Odredba Povjerenika za trgovinu i radnje u Sarajevu o polaganju
najamnina odnosno zakupnina kod redarstvenih postaja na zakonu osnovana,
pošto je dosad izišla jedino zakonska odredba o imenovanju povjerenika kod
privrednih poduzeća od 19.4.1941., glasom koje može samo Ministarstvo
narodnog gospodarstva imenovati povjerenike prema izvještaju Ustaških vlasti,
odnosno Industrijsko-Trgovačkih i Obrtničkih komora.
Iako dakle, kao pravnici stojimo na ispravnom stanovištu, da Židovi mogu od
sada slobodno raspolagati sa prihodima svojih nekretnina, mi smo bili pripravni
da nase preuzmemo jednu tešku i odgovornu dužnost, da se naime naplata
prihoda židovskih kuća vrši preko posebnih upravitelja, a mi da sa tim prihodima
raspolažemo, jer nas je kod toga rukovodio jedino interes Države i zbrinjavanje
oskudnih općinara povjerenih nam Općina.“
326
ABiH, Fond Komisija – Referati - Zapisnik, Broj: U. g. 16/1945., sastavljen
dne 30. XI 1945. pred Gradskom komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i
njihovih pomagača u Sarajevu, srez Sarajevo, okrug Sarajevo: “Na izričito
traženje i jednodušnu molbu samih Jevreja preuzeo sam 20. maja 1941.
povjereničku dužnost vjerske sefardske općine, koja je tada brojala preko 9.000
pripadnika. Drug Branko Milaković također na traženje i molbu Jevreja primio
se je povjereničke dužnosti vjerske aškenaske općine koja je imala oko 1.000
članova. Mi smo dvojica u našem teškom i delikatnom povjereničkom radu
uvijek zajednički nastupali, kad su god prilike dozvoljavale.“
prije okupacije upućen na pomoć i potporu bilo kod same vjerske
općine, bilo kod drugih jevrejskih dobrotvornih društava.“327
Materijalno stanje vjerskih pripadnika pogoršalo se kada su
nastupile iznimne protujevrejske mjere izražene u poznatim
ustaškim zakonima koje je u cijelosti prihvatila Nezavisna država
Hrvatska.

„1. avgusta 1941. godne odvedeno je 10 uglednih Jevreja iz

Sarajeva. Odvedeni i mučki likvidirani: nadkantor Isak Altarac, sin
nadrabina Levija, Albert, diplomirani pravnik, Mordehaj Atijas,
vlasnik Ciglane, Jeroham Konforte, vlasnik trgovine radioaparata,
Gabrijel Alevi, veletrgovac tekstilom, David Finci, trgovina
elektrotehničkim materijalom, Leon Finci, knjižar, Altarac,
trgovina mliječnim proizvodima i još dva Jevreja čijih se imena ne
sjećam.“328

327
ABiH, Fond Komisija, Referati, IZVJEŠTAJ povjerenika Sefardske jevrejske
opštine u Sarajevu Srećka Bujasa o radu i stanju u Jevrejskoj seferdskoj općini u
Sarajevu od 25. oktobra 1941. godine:
“Prigodom preuzimanja dužnosti povjerenika Jevrejske sefardske općine broj
općinara bio je od prilike oko 7.500. To stanje međutim u mnogome se je
izmijenilo time, što je veliki broj pripadnika povjerene mi opštine emigrirao,
jedan dio je ostao u zarobljeništvu, zatim u zbirnim logorima nlazi se oko 1.350
lica. Sadašnje brojno stanje ove općine ne može se točno odrediti, ali može da se
cijeni na 3-3.500 duša.
Poslove ove općine do moga imenovanja povjerenikom vodio je općinski odbor,
koji sam ja po nastupu svoje dužnosti razriješio.
Po prijedlogu gospodina izvanrednog Izaslanika, imenovaću novo savjetodavno
vijeće, koje podnosim u prilogu, sastavljeno od 18 lica iz svih redova općinaa,
najsposobnijih za vršenje ove dužnosti.
Općinski službenici sastoje se iz vjerskih i svjetovnih. Najpotrebniji broj aktivnih
službenika, među koje spadaju honorarni i dobrovoljni u posebnom spisku
prilažem.
Godišnji proračun bio je predviđen od prijašnjega odbora na Din. 1.804.000.-
Prihodi su bili od a) kirije od općinskih nekretnina, b) prihod od ritualnog klanja,
c) prihod od izdavanja dokumenata, d) najamnina za sjedala u hramu, e) vršenje
vjersko-obrednih činova i dobrovoljni prilozi, f) vjerski prirez.”
328
ABiH, Fond Komisija, Referati, IZVJEŠTAJ povjerenika Sefardske jevrejske
opštine u Sarajevu, Srećka Bujasa, isto.
„Bila je poznata aktivnost jevrejskih omladinaca u raznim
naprednim organizacijama – radnički dom je bio vrlo mnogo
posjećivan od jevrejskih mladih radnika, zatim učešće u
aktivnostima u kojim su bili angažovani naši kulturni radnici dr.
Oskar Danon, ing. Jahiel Finci, Emerik i Matusija Blum, Hana
Ozmo, Daniel Ozmo, akademski slikari Ismet Mujezinović, Vojo
Dimitrijević, Mika Todorović, Rato Dugonjić i mnogi drugi, i
zatim aktivnost jevrejskog radničkog društva Matatja čiji je
predsjednik bio Jozef Levi, sekretar Moni Finci, a ja sam bio drugi
sekretar. Na posljednjoj godišnjoj zabavi Matatje u nekadašnjem
Sokolovskom domu bio je nezaboravan skup jevrejske omladine.
Uprava policije u Sarajevu 19. januara 1939. godine raspustila je
jevrejsko radničko društvo Matatju zbog tzv. vršenja komunističke
propagande.329

Nažalost, mnogi omladinci i omladinke uhvaćeni su i odmah

poslani u već formirane logore Jadovno, Jastrebarsko itd. Moji
dobri drugovi kao Elijezer Perera, Bencion Danon, Irena Kajon i
dr. Na udaru je bila Matatja330 koja je već od ranije zadavala brige
policiji pa je više puta zatvarana, a sada definitivno po dolasku
Nijemaca u Sarajevo. Brojni članovi Matatje su otišli u partizane
(S. Romano, Salzberger, dr. Levi Isak Papo i dr.).331

Prava tragedija za sarajevske Jevreje započinje u noći između 3. i

4. septembra 1941. godine. Te noći iz kuća su odvedeni svi Jevreji
koji su stanovali u glavnim ulicama grada Sarajeva. Pored
uništavanja Jevreja ustaške i njemačke vlasti htjeli su se domoći
najboljih stanova u centralnom dijelu Sarajeva. U tom dijelu
Sarajeva uglavnom su živjeli imućniji Jevreji u velikim i bogato

329
AJ, 14-23-56, Bilten Odjeljenja za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih
poslova za mjesec januar 1939.
330
Jevrejska radnička omladinska zajednica.
331
Iz sjećanja Alberta Fincija (neobjavljeni rukopis).
opremljenim stanovima. Svi Jevreji koji su bili na spiskovima
ustaškog redarstva prethodno sastavljeni na obrascima
prijavljivanja i pod prijetnjom smrtne kazne u ulicama Kralja
Aleksandra, Kralja Petra prestolonasljednika, Francuska obala,
Obala Vojvode Stepe sa kraćim priključnim ulicama: Buka,
Krekova, Ćemaluša i dr. bili su te večeri pokupljeni u kamione pod
pratnjom njemačke vojske, folksdojčera i ustaša, najprije u logor
Kralja Aleksandra, a zatim u privremeni sabirni logor Kruščica kod
Travnika (Busovača).

Prestrašeni Jevreji dolazili su odmah tog jutra da nešto saznaju, da

ako mogu pomognu, da donesu pakete i sl. Međutim, ni mi u
opštini nismo znali šta se dešava. Čekali smo povjerenika Bujasa
da nam iz prve ruke pruži neke informacije. Tek sutradan saznali
smo da je cijeli transport smješten u Kruščici. Rodbina i znanci
počeli su donositi pakete u hram, bogato opremljene slatkišima,
novčanim prilozima, ne sluteći da od toga ništa neće doći do
porodice i prijatelja u logoru.332

U Sarajevu su se u međuvremenu događale i druge tužne stvari.

Jednog jutra osvanuli su plakati sa imenima Šaloma Albaharija i
Aleksandra (Šani) Salzbergera kojima se saopštava presuda
izvršenja smrtne kazne zbog aktivnosti u radu protiv okupatora.

Jevrejska opština je preduzela sve moguće da pomogne našim

prvim logorašima u Kruščici. Tako su opštine sakupile gomile
paketa sa prehrambenim artiklima. Pored toga, pripremljen je i
jedan kazan graha skuhanog u jevrejskoj kuhinji. Na dan uoči
jevrejske nove godine, kamion na drveni ugalj vlasništvo Linde u
kojim su bili Jahiel Finci, Josef Levi, Moni Levi, šofer i Albert
Finci, sekretar, krenuli su ka Kruščici. Međutim, na razočaranje i

332
Iz sjećanja, isto.
žalost delegacije, niko nije mogao ući u logor. Ustaše su istovarile
hranu i unijeli u svoje magacine. Poslije nekoliko dana saznali su
povjerenici Srećko Bujas i Branko Milaković da od sve poslate
hrane jedino je podijeljen kuhani grah, a ostalo (slatkiši, čokolade,
suho meso) je viđeno na prodaji na travničkoj pijaci. Slanje paketa
izgubilo je svaki smisao, jer su to ustaše pokrale i preprodavale. 333
Privremeni logor u Kruščici poslije nekih 25-30 dana rasformiran
je, a logoraši su u teretnim vagonima premješteni u 2 pravca – žene
u Loborgrad, a muškarci u Staru Gradišku i Jasenovac. Na
posebnim dopisnicama za logore počelo je slanje pisama u kojima
se smjelo napisati 10 do 15 riječi.

U Sarajevu je kratko vrijeme vladalo zatišje, a tokom septembra

nije bilo masovnih odvođenja, izuzev pojedinačnih, onih koji su
hvatani u vozu na putu za Mostar. Kritička tačka bila je Bradina –
Konjic, gdje su žandari provjeravali lažne isprave i često dobijali
dojave o Jevrejima koji su bježali pod lažnim imenom.
U opštini u Sarajevu obavljali su se redovni poslovi – poziv na
prisilan rad, dostavljani svakoga dana po kuriru (piše Kaveson
Dudo i dr.), snabdijevanje kuhinje hranom.

Iako su se pojedine aktivnosti u Jevrejskoj opštini nastavile, kao

raspodjela legitimacija ovjerenih od Gestapoa – ustaška policija
nije priznavala te isprave. Događalo se da na licu mjesta oduzmu
takvu ispravu i pocijepaju, a nosioce isprave odvedu u zatvor,
odnosno, u logor.

Od 10. 10. do 16. 10. 1941. godine redala su se noćna dizanja

Jevreja. U tom periodu na meti su bili i drugi dijelovi grada kao što
su: Mejtaš, Bjelave, Vratnik. Tada se u Jevrejskoj opštini samo
pričalo o logorima, ko je odveden, šta je pametno ponijeti sa

333
Iz neobjavljenog rukopisa Alberta Fincija.
sobom. Ljudi su bili naivni i skoro se radovali da će se sresti sa
porodicom i prijateljima i da je to samo kao radna akcija, pa kad se
ona završi, svi će se vratiti svojim kućama. Dolazile su logorske
dopisnice, pojedinačne, bez crnih i žalosnih vijesti.

Događalo se da su se pojedini transporti poslije 7 dana vraćali u

istim vagonima na kojima su bili nabijeni 50 do 100 ljudi, bez
vode, hrane i drugih potrepština. U Sarajevu su dočekivali te
transporte, pa je opština koliko je mogla što brže pripremala bar
tople napitke. Oni su bili smješteni u zgradi La Benevolencije,
osnovnoj školi na Marijin Dvoru, u hramovima Bjelave i u Starom
gradu. Razlog je bio da nije bilo dovoljno smještajnog prostora
pripremljenog za ove transporte. Zato su transporti vraćeni u
Sarajevo. Ljudi su bili izmučeni, izgladnjeli, bez ikakvih
higijenskih uslova u neuslovnim prostorijama, bez prekrivača na
golim podovima.334
U to vrijeme odvodili su Jevreje iz manjih mjesta. Sakupljanja
Jevreja počela su prema spiskovima od 16. do 26. oktobra 1941.
Nisu prestajala odvođenja svakoga dana i mimo spiskova, ako je
neko zatečen na ulici.

„Prepuni kamion odvezao je u kasarnu i istovario pokupljene

Jevreje kao stoku, a velika prostorija popunjena je sa 1.500 do
2.000 Jevreja koje su te noći dovedeni. Do jutra te nedjelje
pristizali su prepuni kamioni nenaspavanih i preplašenih Jevreja.
Niko nije znao šta će se dogoditi dalje, a niti se moglo nekoga
upitati. Često su prolazili kroz logor njemački oficiri koji su vikali:

334
Iz rukopisa Alberta Fincija: ”Među mnogo poznatih lica prepoznao sam dr.
Josipa Saloma, ljekara u Banji Ilidža, bio je dobro star, možda i preko 80 godina,
bolestan, nemoćan, ležao je na podu u jednoj sobi zgrade Labenevalencije. Ova
golgota u Sarajevu trajala je za ove logoraše 7 do 8 dana da bi ih ponovo u još
gorim uslovima strpali u stočne vagone i vratili u već pripremljene logore, žene u
Đakovo, a muškarce u Staru Gradišku i Jasenovac.”
„Die verflucht Juden!“335 Niko nije pokušao da zucne. Svi su stajali
samo nijemo pored svojih ruksaka ili pak sjedili u tjeskobi.
Oko podne pojavili su se u logoru povjerenici jevrejskih opština sa
jednim ustaškim službenikom iz Zagreba, i još neki ljudi da
oslobode jedan broj Jevreja i puste kući. Naime, trebalo je prema
uputama iz Zagreba da se oslobode lica ispod 15 godina i iznad 60
godina starosti, zatim funkcioneri i službenici neophodni za
funkcionisanje opštine, jer su oni trebali ustaškoj policiji za
obavljanje raznih zadataka. Među oslobođenim, pored ostalih, bili
su Albert Finci, Čučo Albahari i još neki koji su pušteni svojim
kućama, a iste noći sastavljeni su transporti za logore. Zadržali su
jedan broj mlađih kao radnu snagu, koji su radili na „vojnom
senjaku“ i druge fizičke i naporne poslove“.336

Odmah poslije ovih događaja, 25. oktobra, povjerenik Srećko Bujas

u Izvještaju gospodinu Izvanrednom izaslaniku ustaškog redarstva
za javni red i sigurnost Zagreb piše:
„Sadašnji rad Jevrejske sefardske općine naročito se proteže na
socijalnom polju, na kojemu svaki dan niču novi zadaci, na
uzdržavanju i proširivanju kuhinje siromašnih. Posebnu brigu
općina preuzima za internirane općinare u zbirnim logorima, kao i
za logor Židova interniranih od strane njemačkih vlasti u Sarajevu.
Prema podatcima, odjela za socijalnu skrb pri ovoj općini, upisano
je u kartoteke potpuno siromašnih, koji su prisiljeni da traže pomoć
za svoje izdržavanje isključivo od povjerene mi općine, 643
porodice sa preko 2.400 članova. Ovim se porodicama pruža
pomoć u novcu, u hrani i u odjevnim predmetima. Kuhinja
siromašnih podijeljuje dnevno prosječno 170 obroka za oko 500
lica. Ovdje prvi put nalazimo da u okviru opštine postoji kuhinja.
To zaključujemo iz činjenice da je 15. juna Avram Majer Altarac

335
Prokleti Jevreji!
336
Iz rukopisa Alberta Fincija, isto.
uplatio 2.000 kuna kao prilog za kuhinju, a isto toliko i Gitli Farhi.
Ovo potvrđuje i činjenica da je isti dan kupljeno 56 kilograma
krompira po cijeni od 6 kuna. Taj isti dan isplaćeni su razni računi
za kuhinju u iznosu od 972,50 kuna, a 17. juna isplaćeno je
Romanu 3.945 kuna za kuhinju.337 Članovi iste kartoteke
opskrbljeni su za nastupajuću zimu i ogrijevnim materijalnom.
Za kuhinju se kupuje novi štednjak za 1000 kuna što je plaćeno M.
Bajnahkeru. Sitni troškovi kuhinje 50 kuna. Za meso je 23. juna
plaćeno 2.616 kuna. Bet Tefila istog dana u dva navrata prilaže
1.000, odnosno 4.241 kuna, a I. Levi daje 500 kuna za prilog
kuhinji.

Sve veći broj onih koji koriste kuhinju nameće i veću aktivnost
same opštine. Prvo je „Ferusu“ 24. juna plaćen račun na 631 kunu,
a zatim slijedeći dan za troškove kuhinje 914 kuna, za ulje i brašno
iz Špedicije 1.236 kuna, za 50 kg soli 125 kuna...338

Teška materijalna situacija uticala je da se sve više ljudi obraća za

pomoć Jevrejskoj opštini. U okviru svojih mogućnosti ona daje
jednokratne pomoći Karela Papo 100 kuna, Venecija Levi 300
kuna. Josef B. Atias daje 300 kuna za rad kuhinje (3. juli),
pripomoć od 30 kuna Ješui Altarcu, Davidu Daniti, Izraelu Altarcu
70 kuna – za prisilni rad; jednokratna pomoć Bencionu Maestri 300
kuna (9. juli). Jednokratna pomoć se isplaćuje: Jakov Hajim Levi
od 300 kuna i Isidoru Baruhu od 200 kuna (10. juli). Jednokratna
potpora od 100 kuna Salamon I. Levi; jednokratna potpora od 100
kuna Raheli Altarac (14. juli); J. Altarcu 300 kuna (21. juli);
privremena naknada za štetu 1.000 kuna J. Altarac; 22. juli –
jednokratna pomoć Josefu Abinunu 300 kuna; 24. juli – Rafaelu D.

337
AJO, Knjiga blagajne, str. 6 i 7.
338
AJO, isto, str. 8, 9, 10, 11....
Altarcu 100 kuna, Menahemu I. Maestru 100 kuna, Josef A. Atarac
30 kuna, Samuel M. Papo 100 kuna...339

U Sarajevu su se bez sredstava nalazili i Jevreji – emigranti kojima

je opština priskočila u pomoć. Tako je na ime boravka emiganata
opština uplatila 1.236 kuna.340

Što se tiče interniranih članova ove općine u zbirnim logorima vodi

se zajednička koordinirana akcija sa Židovskom bogoštovanom
općinom u Zagrebu i Osijeku. Za sada šalju se novčani prilozi i
paketi sa odjećom i obućom. 22. septembar – doznaka Židovske
općine Zagreb od 30.000 kuna preko Zem. banke za logorske
zatočenike.341 Zbirni logor u Kruščici, koji je raspušten prije
mjesec dana bio je redovno opskrbljivan hranom. Isti je slučaj sa
grupom interniranih Židova u logoru njemačkih vlasti u
Sarajevu.“342

U cilju ukazivanja ljekarske pomoći oboljelim Jevrejima,

organizovana je zdravstvena služba u koju su bili uključeni i ljekari
Jevreji. Sem toga, broj ljekara nejevreja kriomice je učestvovao u
liječenju oboljelih Jevreja i njihovom smještaju u bolnicama. Među
njima se posebno isticala dr. Jelka Knežević. Zahvaljujući tim
ljekarima, izvjestan broj Jevreja je bio krišom smješten u bolnice u
Sarajevu i tako su spašeni od odvođenja u logore. Posebnu ulogu
odigrao je i dr. Muhamed Kundurović koji je izveo iz logora
(kasarne Kralja Aleksandra) Jevreje pod izlikom da su zaraženi i
pustio ih da pobjegnu. I dr. Mustafa Sefić je držao Alberta
Musafiju u bolnici nekoliko mjeseci...

339
AJO, isto, str. 12-21.
340
AJO, isto, str. 9.
341
AJO, isto, str. 40.
342
ABiH, Fond ZKUZ, Referati, kut. br. 4.
Rad zdravstvene organizacije u sastavu Jevrejske opštine prestao je
u toku 1942. godine kada je najveći broj sarajevskih Jevreja bio već
odveden u logore, a članovi te organizacije, najvećim dijelom,
prebjegli u partizane.

Hajka na jevrejske glave se i dalje nastavlja, samo sada i bez

spiskova. Od ulice do ulice, od kuće do kuće, pretraživali su
svakodnveno. Sada su kao sabirališta služila velika dvorišta
jevrejske osnovne škole u Ćemaluši, tako da su oni koji su radili u
kancelarijama te zgrade bili u neku ruku taoci.
U novembru, jedne nedelje, non stop se punilo dvorište, oni koji
nisu imali potrebni prtljag za logor, mladi vješti ljudi mogli su da
preskoče zidanu ogradu i pobjegnu. Neki su imali sreću da u tome
uspiju, a neki su poslije bijega uhvaćeni u svojim kućama (Geca
Danon, Mirjam Ferera) i direktno otpremljeni u logor.343

2.8. Aškenaska jevrejska opština u Sarajevu u toku ratnih dešavanja

Aškenaska jevrejska opština, po svom obimu daleko manja od

sefardske, pretrpjela je već na samom početku rata ogromne
gubitke. Za povjerenika je imenovan kotarski sudija Branko
Milaković, koji je tu dužnost, prema svjedočanstvima preživjelih
obavljao časno i nastojao, koliko je to bilo moguće, da pomogne
članovima zajednice. Nažalost, u tome, kao ni Srećko Bujas,
povjerenik Sefardske jevrejske opštine, nije imao mnogo uspjeha.
To je i bio razlog što je on veoma usko sarađivao sa Sefardskom
jevrejskom opštinom i može se reći da su zajedno obavljali sve
poslove koje se odnose na Jevreje Sarajava.

343
Iz sjećanja Alberta Fincija, sekretara Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu.
Najveća njegova dužnost bila je da se brine o naplati i prikupljanju
kirija od iznajmljivanja aškenaskih jevrejskih kuća, stanova i
radnji.
Aškenaska sinagoga bila je pretvorena u konjušnicu, a rabin Hinko
Urbach uspio je da sa porodicom napusti Sarajevo, tako da je
zajednica ostala bez vođe.
Ustaško-nacistička politika gotovo je u potpunosti uništila
jevrejsko-aškenasku zajednicu u Bosni i Hercegovini i Sarajevu.
Preko 80% Jevreja-Aškenaza pobijeno je ili poginulo u toku
Drugog svjetskog rata, u kome su brojni Aškenazi vrlo aktivno
učestvovali u NOB-u, od kojih su tri narodna heroja: Pavle
Goranin, Ilija Engel i Vojo Todorović-Lerer.344
Veoma slaba arhiva i dokumentacija koja se odnosi na Ašekansku
jevrejsku zajednicu u Sarajevu onemogućila je detaljno
istraživanje. U pronađenoj dokumentaciji i prepisci na dopisima
Redarstvu, Povjereništvu i drugim NDH institucijama Branko
Milaković i Srećko Bujas potpisuju dokumente zajedno, tako da se
slobodno može reći da sve ono što se odnosi na Sefarde odnosi se i
na Aškenaze u Sarajevu.

2.9. Deportacije Jevreja u sabirne i koncentracione logore

Prve deportacije Jevreja u Nezavisnoj državi Hrvatskoj počele su

29. aprila 1941. godine. Toga popodneva oko 17 sati u logor
Danica stigao je prvi transport od oko 300 ljudi. U ovaj logor, nešto
kasnije, bili su dovedeni i Jevreji iz Sarajeva, Bijeljine, Tuzle i
drugih mjesta Bosne i Hercegovine, ali i iz Bjelovara, Karlovca,
Ogulina i Varaždina. Na vagonima je obično pisalo „Pokvareno
voće“.345 Logor je rasformiran već jula 1941. godine, a zatočenici

344
Spomenica, isto, dr. Julije Hahamović, Aškenazi u BiH.
345
Mirko Peršen, Ustaški logori, Stvarnost, Zagreb, 1966.
(1.600) prebačeni su u drugi sabirni logor u Gospiću, a kasnije u
koncentracione logore Jadovno, Pag, Jasenovac i Stara Gradiška.
Kad je donesen nalog da se u Gospić upućuju svi „nepoćudni
elementi“, iz svih krajeva Nezavisne države Hrvatske pristižu
transporti ljudi. U mjesecu junu i julu 1941. godine stizalo je u
Gospić dnevno po 1.000 ljudi, žena i djece.
Među njima bilo je najviše Srba, zatim Jevreja, ali i izvjestan broj
naprednih Hrvata.

Prva dva transporta Jevreja koji su odvedeni iz Sarajeva septembra

1941. godine otpremljeni su u Kruščicu kraj Travnika.
Prva grupa zatočenica sa djecom iz koncentracionog logora
Metajna stigla je u Kruščicu 28. VIII 1941. U toj grupi bilo je oko
1.100 lica. Već 3. IX 1941. upućeno je iz Sarajeva oko 500 lica,
muškaraca, žena i djece. Oni su noću izvedeni iz svojih stanova i
dozvoljeno im je bilo da ponesu samo odjeću koju su imali na sebi.
Slijedeća grupa Jevreja iz Sarajeva upućena je 9. IX 1941. u kojoj
je bilo oko 500 lica, a iz Hercegovine je dovedeno oko 300
Srpkinja.346
Početkom oktobra 1941. ustaške vlasti su naredile da se logor u
Kruščici rasformira. Zatočenici su utovareni u dva željeznička
transporta i odvedeni u koncentracione logore u Hrvatskoj. Prvi
transport, u kojem su bili muškarci, krenuo je 5. oktobra 1941. za
logor u Jasenovcu, a drugi transport, u kojem su bile žene i djeca,
krenuo je 6. oktobra 1941. u logor u Loborgradu, odakle su kasnije
prebačeni u Aušvic. U logor Loborgrad prve zatočenice dovodene
su iz logora Kruščica. Među njima je bilo oko 1.350 jevrejskih žena
i djece, kao i nekoliko desetina Srpkinja.347

346
Peršen, isto, str. 43.
347
AJO Sarajevo, br. 147/41, Dopis Židovske Bogoštovne općine Brod
Jevrejskoj Bogoštovnoj općini Sarajevo od 7. novembra 1941: “Izvješćujemo vas
savezno sa jučerašnjom našom brzojavkom da su sada svi transporti židovskih
interniraca prošli iz Kruščice preko Slavonskog Broda za Lobor. Bilo je oko
 18. Spisak Jevreja otpremljenih u Logor Kruščica kraj Busovače (prva partija)

1.600 osoba, od toga oko 1.350 žena i djece, a ostalo muškarci. Žene i djeca su
opskrbljeni na ovdašnjoj željezničkoj stanici: mlijekom, čajem kruhom i
vodom.“
Prva grupa zatočenica iz Loborgrada poslata je u Aušvic u periodu
od 13. avgusta do 28. avgusta 1942. godine, a posljednja oktobra
1942. godine. Srpkinje su uglavnom odvedene na rad u Njemačku,
a nešto starijih je prebačeno u Srbiju.348
Jevreje iz Sarajeva kupili su svaki mjesec, ali se neki transporti nisu
zabilježili ili ne postoji tačna dokumentacija. Ipak, za veliki
transport od 27. i 28. oktobra iz Sarajeva postoji i dokumenat.349
Pretpostavlja se da su u ovim transportima bila i 42 Jevreja iz
Travnika.350
Karakteristično je da su ustaške vlasti prvo sastavljale spiskove
uhapšenih Jevreja, a potom spiskove onih koji su poslati u
koncentracione logore. Na spisku su uredno upisani osnovni podaci
o transportovanoj osobi npr.: godina rođenja, zanimanje, vjera i
radi čega se upućuje u logor. U rubrici radi čega se predlaže da se
neka osoba uputi u logor stoji: „kao jevrej“ ili „kao jevrejka“.

Tako, zahvaljujući prepisci između Židovske Bogoštovne općine

Brod n/S i Jevrejske opštine Sarajevo, saznajemo da je 1. novembra
kroz Brod prošao transport od 40 interniraca, a 2. novembra još
jedan transport. Još jedan transport je zabilježen zahvaljujući ovoj
prepisci: “Danas 6. 11. 1941. godine u 11 sati prije podne
dostavljen nam je Vaš brzojav. Danas u ponoć dolazi transport 150
muškaraca pravac Jasenovac. Preduzmite moguće za okrijepu, kako

348
Peršen, isto, str. 46.
349
AJO Sarajevo, br. 4/1941 od 28. oktobra 1941. godine, Dopis Židovske
Bogoštovne općine Brod n/S Jevrejskoj Bogoštovnoj Općini Sarajevo:
”Izvješćujemo vas, da je jučer ovuda prošao jedan transport od 400 židovskih
interniraca, a poslije toga jedan drugi manji transport od 30 židovskih interniraca
sve samih muškaraca. Danas je pak prošao jedan transport od 360 muškaraca.
Dolazili su iz Bosne, a odredište nam nije poznato, no vjerovatno je Jasenovac.
Transporti su sa strane naše općine dočekani i dobrom hranom opskrbljeni.”
350
AJO Sarajevo, br. 819/41, Pinto A. i Pinto D., Dolkumenti o stradanju Jevreja
u logorima NDH, Dopis Jevrejske opštine Sarajevo Židovskoj Bogoštovnoj
općini Brod n/S.
bi taj vlak imao već u 11,30 sati prije podne stići ovamo, to smo na
brzu ruku opremili sve za prehranu 150 osoba.“ No, na željezničkoj
stanici, ni željezničkoj redarstvenoj ispostavi nije o tome transportu
bilo ništa poznato.351 Radilo se, naravno, o greški, a to potvrđuje
dopis iz Sarajeva u kojem saznajemo da je transport sa 150
muškaraca otišao iz Sarajeva 3. 11. 1941, a još jedna grupa je
odvedena 7. novembra od 71 muškaraca između 16 i 60 godina.352
Međutim, iz dopisa Židovske Bogoštovne općine Brod, saznajemo
da je 8. novembra „kroz Slavonski Brod prošao transport od 120
većinom posve mladih muškaraca iz Sarajeva za Jasenovac“.353

18a. Prijedlog upućivanja Jevreja u logore. U rubrici razlog zbog kojeg

se predalaže: „kao jevrejka“

Svi koji su pokupljeni 17. novembra u Sarajevu, odvedeni su

odmah iduće noći u Jasenovac. Kad su svi ukrcani, po 40 i 50 u

351
AJO Sarajevo, br. 36/1941.
352
AJO Sarajevo, br. 843/41.
353
AJO Sarajevo, br. 50/41.
jedan vagon, (a ti vagoni su bili zatvoreni sa vanjske strane) i
jedina mogućnost da zatočenici, koji su bili natrpani u vagonima
kao sardine, dođu do malo zraka, bile su male rešetke sa dvije
strane vagona. Ovo je bio jedini transport sa Jevrejima, da su po
danu vagoni došli na sabiralište, u ovom slučaju do Gradske
vijećnice, u koje su ukrcani, i nastavili put prema Brodu. 354 Ovom
transportu priključena je grupa od 20 Jevreja iz Olova.355

18b. Deportacija u logore vršena je stočnim vagonima

354
AJO Sarajevo, Pinto, Stradanje sarajevskih Jevreja pod ustaškim režimom –
Izvod iz izvještaja Srećka Bujasa povjerenika Sefardske jevrejske opštine u
Sarajevu.
355
AJO Sarajevo, br. 169/41, Dopis Židovske bogoštovne općine u Slavonskom
Brodu Jevrejskoj opštini u Sarajevu od 17. decembra 1941: “Jedan muški
transport iz Olova, u kome je bilo 20 muškaraca i odraslije muške djece, a
zatočenici su putovali u zatvorenim vagonima... U muškom transportu bio je
neki Majerović David, 78 godina star...“
19.Jasenovački koncentracioni logor bio je smješten na granici Hrvatske i Bosne
i Hercegovine

Čitavim putem do Broda zatočenici nisu dobili hrane ni vode pa su

čak nuždu morali obavljati u vagonima, jer se do Broda vagoni
uopšte nisu otvarali. Ako se pomisli da u vagonima nije bilo ni
dovoljno mjesta da svi mogu slobodno stajati može se pomisliti
koliko su se napatili zatočenici do Broda, a razumljivo je i to, da
mnogi u Brod uopšte nisu stigli. Pratnja transporta, ustaše i
policijski agenti, vozili su se u putničkim vagonima i čitavo se
vrijeme zabavljali izgrajući karte i pijući, dok su Jevreji bili strpani
u jednom stočnom vagonu, u hladnoći bez hrane i vode. Kasnije je
jedan od policijskih agenata, koji je pratio taj transport, kojim je
onda odvedeno ukupno oko 3.000 lica pričao Bujasu da su
zatočenici dospjeli do Jasenovca. Na Bujasov upit koliki je taj
Jasenovac, da može primiti toliko ljudi, agent mu je odgovorio da
ne zna, ali da se u slučaju da stigne previše zatočenika, suvišni
jednostavno odmah pobiju. Detalje o ovim transportima saznajemo
iz prepiske između jevrejskih opština. Tako saznajemo da je veliki
transport muškaraca prošao kroz Brod 18. 11., a 19. 11. veliki
transport žena za logore.356 Transporti se nastavljaju. Dvadeset
drugog novembra oko 8 sati ujutro kroz Brod je prošao transport
židovskih žena iz Sarajeva. “Transport je prema našim
obavijestima brojio oko 600 žena i djece. Mi smo transport
dočekali i opskrbili s hranom.“357

Utvrđen plan sistematske fizičke likvidacije, uz prenapučenost

zatočeničkih kapaciteta, ubrzao je dalju deportaciju zatočenih.
Formirani su transporti interniraca koji su zatim upućivani u
osnivajuće, novoformirane i ostale logore širom Nezavisne države
Hrvatske. Euforiju masovnog uništenja svega što je suprotno ideji i
pravnom konceptu ustaške države, u kontekstu aktuelne rasističke
politike, često je kod branitelja te ideje svjesno pratila slaba
organizaciona priprema pri akcijama dalje deportacije interniraca.
Neki od tih transporata, uslijed prekobrojnosti zatočenika ili zbog
nemogućnosti logora u koji su upućeni da ih prime, vraćeni su na
polazište.

Tako je Povjereništvo Jevrejske vjeroispovijedne opštine u

Sarajevu 26. 11. 1941. godine javilo Zagrebačkoj vjeroispovijednoj
općini da je “transport od 600 žena koji se vratio u Sarajevo proveo
u vagonima bez kretanja, bez umivanja, uglavnom bez hrane, 7
punih dana. Kakvo je njihovo stanje ne treba posebno opisati.”358

356
AJO Sarajevo, br. 96/41: „Prema infromaciji dobivenoj danas na kolodvoru u
Slavonskom Brodu je transport od 18. o. mj. brojao 700 muškaraca, većinom
iznad 60 godina, a transport od 19 o. mj. 800 žena. Danas je oko 14 sati ovuda
prošao transport od 25 muškaraca iz Đakova.“
357
AJO Sarajevo, br. 106/41. Dopis Židovske Bogoštovne općine Brod
Židovskoj Bogoštovnoj općini Sarajevo od 24. novembra 1941. godine.
358
AJIM, k. 65, fasc. 1-1, dok. 1-40.
Jadno fizičko i duševno stanje vraćenih deportiraca u prolazna
sabirališta uz minimum higijenskih uslova rezultiralo je
pojedinačnim slučajevima infekcija.359 Zbog tendencije rapidnog
širenja zaraze i prijeteće epidemije, ustaše su bile primorane da
zatočenike, preventive radi, privremeno vrate domovima dok se ne
formiraju prigodna sabirališta. Stoga je konstatovano (da bi se
izbjeglo širenje zaraznih bolesti koje bi ugrozilo čitavo
građanstvo), da se svi zatočenici koji su teško bolesni i zarazni
odmah otpreme u bolnicu, a ostali da se upute svojim domovima u
Sarajevu, sve do vremena dok se sa strane nadležnih državnih vlasti
ne izrade podesni logori za njihovo zatočenje.360 U odluci se
dispoziciono razlikuje niz značajki koje prethodno određuju
karakter budućeg logora.
Prije svega izričito je naglašeno da se sve internirane žene i djeca
odmah deportiraju u Osijek. Očita je namjera ustaša da logor u
osnivanju prvenstveno bude sabiralište za žene i djecu raznih
konfesija i nacionalnosti. Kao potvrda toj konstataciji je činjenica
da se u prvom transportu, pored jevrejskih, nalazio manji dio
srpskih žena i djece. Umetnuta nadopuna o izuzeću iznemoglih,
starih i bolesnih, licemjerno formulirana, a lažno milostiva, trebala
je prikriti surovost i istinitost ciljeva ustaške akcije. A, ona je
upravo proisticala iz neophodnosti da se stare i bolesne internirke
hitno ekspediraju iz Sarajeva zbog eventualne epidemije.

Iz dopisa koje je Sarajevska jevrejska opština uputila Židovskoj

općini u Osijeku saznajemo da su 21. decembra iz Sarajeva u
Đakovo upućena dva transporta.361 Samo dan kasnije, 22.

359
AJIM, k. 65, fasc. 1-1, dok. 1-46. “Već se pojavio jedan slučaj crvenog vjetra,
više slučajeva svrabi, slučaj ludila po općem mišljenju skorih dana nastat će opća
epidemija svih mogućih zaraznih bolesti.”
360
AJIM, k. 65, fasc. 1-1, dok. 1-63.
361
AJO Sarajevo, br. 1061/41: “Večeras polaze iz Sarajeva 2 transporta: žene i
djeca, koji idu u Đakovo, a drugi muškarci koji idu za Jasenovac. Žena ima oko
500, muškaraca će biti oko 100. Postoji tendencija da se i dalje internira iz
decembra, kao što je pretpostavljeno, novi transport je otpremljen
za Đakovo.362 A, iz dopisa upućenog 27. decembra Židovskoj
općini Osijek, saznajemo da Jevrejska opština Sarajevo još uvijek
”nema vijesti o novom transportu žena i djece koji su iz Sarajeva
otpremljeni noću između 23. i 24. decembra u Đakovo. Pošaljite
nam spisak svih zatočenica u Đakovu.”363

Nijemci su već u proljeće 1942. godine iskazivali nezadovoljstvo

činjenicom da je u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, prema njihovu
mišljenju, unatoč tome što su ustaše poduzeli drastične mjere,
veliki broj Jevreja još ostao na životu. Glavna uprava sigurnosti
Reicha u Berlinu, preko tzv. Referata IVB, nadležnog za „židovska
pitanja“, proširila je u ljeto 1942. područje svog neposrednog
djelovanja i na Nezavisnu državu Hrvatsku. Tom je prethodio
izvještaj „Položaj Židova u NDH“, koji je napisan u maju 1942.
godine u ispostavi Gestapoa u Zagrebu. U njemu se na hladan,
racionalan način opisuju represalije, deportacije i masovno ubijanje
Jevreja sjeverno od talijansko-njemačke demarkacijske linije u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Ustaškim se vlastima prebacuje
bezrazložna surovnost („zatočenici se nisu mogli okupiti tjednima i
mjesecima“). „Vrlo mnogo Židova je jednostavno nestalo... ostaje
nejasno zašto se uništavalo tako mnogo ljudskih života, i još se
uništava, kada postoji potreba za jeftinom radnom snagom.“ Ovaj
prigovor Nijemaca da se masovno ubijanje provodi bez racionalnog
povoda, ne može se shvatiti nikako drugačije nego kao cinizam.364

Sarajeva, a internirci bi uglavnom bili žene i djeca, a za njih dolazi u obzir logor
Đakovo, jer nema drugih ženskih logora.“
362
AJO Sarajevo, br. 1070: “Sinoć je otpremljen novi transport Jevreja iz
Sarajeva za Đakovo, u njemu je bilo 800 žena i djece. Žena u dubokoj starosti i
teško bolesnih ima preko 200.“
363
AJO Sarajevo, broj 1101/41.
364
HDA, fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 10. 62-79.
Opća je ocjena bila da je „židovsko pitanje“ znatnim dijelom
„riješeno“ u njemačkoj interesnoj sferi, ali nacističke službe
konstatiraju da ustaške vlasti ipak nisu bile dovoljno temeljite. U
izvještaju je ispravno ocijenjeno da je izvjestan broj Jevreja
pošteđen hapšenja i deportacija zahvaljujući osobnim i rodbinskim
vezama, korupciji, te zauzimanju Katoličke crkve u Zagrebu za
mješovite brakove i njihovu djecu, te za neke pojedince.365

U pripremama su sarađivale i ustaške vlasti, koje su ovaj put

dobivale direktne instrukcije od Nijemaca. Već i sam izraz
„izselenje“, koji ustaške vlasti tada počinju upotrebljavati,
očigledan je uvoz njemačke terminologije: u njemačkom se
upotrebljavao izraz „Aussiedlung“ ili „Evakuierung“.366
„Izseljenje“ postaje eufemizam za deportacije: dotada, ustaški su
termini bili vrlo jasni – „odprema Židova u logor“ i sl.367 Kao
stručnjak za tu vrstu poslova u Zagreb je iz Berlina stigao
predsjednik Glavne uprave državne sigurnosti (RSHA)
Haupsturmführer Franz Abromeit iz Eichamannoa odjela IV B:
sada je ustaška administracija bila i pod neposrednim pritiskom da
poboljša organizaciju hvatanja i deportacije Židova. Sekundirala je
i administracija iz zagrebačke okolice – tako kotarska oblast iz
Pisarovine potkraj srpnja traži da se Židovi izsele, jer neki bježe u
Sloveniju, a drugi su „na teret ovdašnjem pučanstvu“.368
Predsjedništvo Vlade 3. avgusta raspisalo je okružnicu kojom je za
„koncentriranje i smještanje izseljenika u privremena sabirališta“
imenovalo Ivana Tolja, Upravitelja župske redarstvene oblasti, a za
„organizaciju željezničkih transporta Vilka Kühnela, Nadstojnika
Židovskog odsjeka Ravnateljstva za javni red i sigurnost“. Kühnel

365
Goldstein, Holokaust u Zagrebu, Deportacija u kolovozu 1942, isto, str. 424.
366
HDA, fond MUP SRH, 013.0.65, III dio, 223.
367
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 29836.
368
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 28322.
je imenovan i voditeljem „akcije za izseljavanje Židova sa područja
NDH“.369

20.Mapa transporta u koncetracioni logor Aušvic-Birkenau (ispravljena)

Pripreme za hapšenja bile su sveobuhvatne. Trebalo je, između

ostaloga, stvoriti i huškačku atmosferu u kojoj bi javnost sve to
lakše prihvatila. Izvjesni Ivančević iz Novinskog odsjeka

369
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 29059, O Kühnelu, 29833 Povodom
predstojeće akcije - fond ZKRZ
Ravnateljstva ustaškog redarstva tih je dana, u početku avgusta
1942, slao okružnicu svim novinskim redakcijama. U njoj
naglašava da je „potrebno ovih dana da se opet počne pisati o
Židovima. Pisanje o njima treba dovesti u vezu s odmetničkim
djelatnostima u Kozari itd., te naglasiti da su svi pothvati od strane
odmetnika bili pokrenuti gotovo isključivo od Židova. U tu svrhu
bit će uredništvima listova u početku drugoga tjedna dostavljeno
gradivo o točnim podacima, imenima i sl. Dok to gradivo ne stigne
mogu se napisati jedan ili dva općenitija članka, u kojima će biti
prikazana djelatnost Židova, kao vođa partizanskih odreda i
političkih komesara u Sovjetskoj Rusiji.“370

Eichmannov zamjenik Sturmbannführer Rolf Günther iz Berlina 7.

avgusta je obavijestio Abromeita u Zagrebu da je kod vlasti
Nezavisne države Hrvatske osigurano sedam teretnih vlakova,
počevši od 13. avgusta, za transport Židova iz Hrvatske preko
Maribora do Auschwitza, u trajanju putovanja od dva dana po
transportu.371

Uska saradnja ustaških vlasti i njemačkih pretstavnika potvrđivala

se od 13. avgusta pa sve do kraja mjeseca. Iako su vlakove dale
Državne željeznice, policijsku pratnju i sve ostalo u vezi s
transportom organizirale su njemačke policijske snage. Na taj način
nacisti su iz Zagreba u Auschwitz odveli pohapšene zagrebačke
Jevreje, kao i jevrejske zatočenice iz logora u Loboru i Gornjoj
Rijeci: njima su priključili i logoraše iz Tenje, kao i sve tada
uhapšene Jevreje iz drugih mjesta Nezavisne države Hrvatske.
Najviše je Jevreja bilo iz Sarajeva, čime je taj grad „očišćen“ od
Jevreja. Židovski odsjek je obavijestio Državne željeznice da se
„trošak prevoza od mjesta utovaranja do mjesta istovaranja imade

370
HDA, fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 10, 283.
371
Hilberg, Destruction, isto, str. 714-715.
navjeriti na račun Državne riznice NDH“.372 Na zahtjev njemačkih
predstavnika taj su trošak, prema ranijem dogovoru, ustaške vlasti
morale preuzeti na sebe. Glavni statističar SS-a dr. Richard Korher
podnio je uredu Reichsführera SS-a Himmlera 23. marta 1943.
dodatak izvještaju (7 stranica) o „konačnom rješenju jevrejskog
pitanja“ u kojem brojčano rezimira sve što je na tom planu učinjeno
do kraja 1942. godine. Prema tom izvještaju u četiri velika
transporta tokom mjeseca avgusta iz Nezavisne države Hrvatske je
u logore u Poljskoj deportirano ukupno 4.972 Jevreja.373

20a. Sprovođenje akcije transporta Jevreja u logor Aušvic, HDA, fond 252,
RUR, Ž.odsjek 29811

372
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj. 29769, 29817, 2985, 29861.
373
Hilberg, Destruction, isto, str. 717, 1204.
Dominik Mandić tvrdio je da su u avgustu 1942. godine „Židove
gotovo sve preselili iz Zagreba i drugih krajeva u Poljsku i
Njemačku; sve pa i malu djecu“.374 Otprilike mjesec dana kasnije, u
septembru, Pavelić se sastao s Hitlerom u Ukrajini i vrlo jasno
rekao da je „židovsko pitanje u velikom dijelu Hrvatske praktički
riješeno“.375 Pavelić je bio posve u pravu, jer je onaj dio teritorija
Nezavisne države Hrvatske koji je bio pod kontrolom ustaša i
Nijemaca, osim grada Zagreba i djelimično Sarajeva, bio uistinu
„očišćen“ od Židova.

374
Miletić, Jasenovac, knj. I, str. 489.
375
Sobolevski, Mihael, Židovi u kompleksu koncentracijskog logora Jasenovac,
str. 112.
III. Konačno rješenje jevrejskog pitanja u Bosni i Hercegovini

UVOD

Do agresije na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine antisemitizam i

rasizam, kao bitna odrednica nacionalsocijalizma i fašizma proširio
se i izvan Njemačke, uhvatio korijena u mnogim zemljama Evrope
i odnio velike materijalne i ljudske žrtve. Antijevrejski ispadi
“ulice” bili su uvježbani, a diskriminatorski i teroristički nastupi
okupacionih vlasti sistematizovani i u zakonsku regulativu
uobličeni. Masovnog ubijanja, međutim još nije bilo. U
novookupiranoj zemlji moglo se jedino od toga početi. Fašistička
agresija zatekla je u Bosni i Hercegovini oko 15.000 Jevreja.
Ogromnu većinu činili su - ovdje još u XVI vijeku nastanjeni -
Sefardi i manje od 2.000 - doseljenih poslije 1878. godine - bili su
Aškenazi. Sarajevska aglomeracija od oko 13.000 duša bila je
najbrojnija ne samo u Bosni i Hercegovini, nego i u čitavoj državi.
Na neki način uz to je predstavljala i svjetski centar sefardske
tradicije. Jedva 2.000 ostalih Jevreja živjelo je u Banjoj Luci,
Bihaću, Bijeljini, Brčkom, Derventi, Doboju, Mostaru, Sanskom
Mostu, Rogatici, Travniku, Tuzli, Višegradu, Vlasenici,
Zavidovićima, Zenici, Zvorniku i Žepču gdje su imali organizovane
opštine. U ovaj broj nisu uračunate izbjeglice koje su bile
stacionirane u Brčkom, Čapljini… Ni većina ostalih četrdesetak
mjesta Bosne i Hercegovine nije bilo bez neke jevrejske
porodice.376

376
Vladimir Žerjavić, Gubitci stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom
ratu. Jugoslavensko viktimološko društvo, Zagreb, 1987, str. 120-136.
Posljednji talas jevrejskih useljenika zbio se neposredno pred
fašističku agresiju na Kraljevinu Jugoslaviju. Bili su to opet
bjegunci. Ovog puta iz nacističkim terorom već zahvaćenih
zemalja, iz Njemačke, Austrije, Čehoslovačke i Poljske.377
U drugoj polovini tridesetih godina Kraljevinu Jugoslaviju je
zahvatila fašizacija, pa su se uskoro pojavili prvi protivjevrejski
zakoni.378 To je, pored nastupajuće opasnosti od okupacije zemlje
ili njenog uključivanja u Trojni pakt i uz od ranije prisutnu
agitaciju cionističkog pokreta, u emigraciju povuklo i dio Jevreja,
pa i onih iz Bosne i Hercegovine.379 Pored toga privredna
stagnacija od 1918-1941. godine navela je znatan broj Jevreja iz
Bosne i Hercegovine da se presele u perspektivnije gradove u
Jugoslaviji (Beograd, Zagreb, Ljubljana) ili van zemlje.

Prenaglašava se uloga Jevreja u trgovini živežnim namirnicama i

njihov uticaj na privredu.380 Antisemitizam nacističkog režima,
njegova protivjevrejska politika, opšteevropski jevrejski egzodus i
posebno genocid nad njima bili su predmet mnogih knjiga i
naučnih rasprava. Rješavanje jevrejskog pitanja pod okupacijom i
na ovim prostorima samo je dio i nastavak te opšte politike,
odnosno realizacije genocida, kojim je u čitavoj okupiranoj Evropi
trebalo konačno riješiti jevrejsko pitanje (Juden frage endlösung).

377
Procjenjuje se da ih je bilo između tri i pet hiljada, ali nema valjanih podataka
o tome koliko se zadržalo u zemlji do 6. aprila 1941. godine. Uporedi: Slobodan
Milošević, Izbjeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945,
Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1981, str. 221.
378
Među njima kao prvi po mađarskom uzoru Clausus numerus.
379
Popisi stanovništva 1921. i 1931. g. pokazali su negativan saldo prirasta
jevrejskog stanovništva Kraljevine Jugoslavije. S obzirom da su djelovali faktori
koji su to u prvoj deceniji izazvali - i to pojačano - i u tridesetim godinama, treba
pretpostaviti da su u izračunatim brojevima jevrejskog stanovništva u 1941.
godini uključeni i imigranti upravo pomenutog posljednjeg talasa, kojima je
Jugoslavija zapravo bila samo tranzitna stanica.
380
Vreme, 16. oktobra 1940. godine, „Jevrejski uticaji na privredu u Bosanskoj
Krajini“.
U aprilskoj agresiji, u invazionom periodu Bosnu i Hercegovinu su,
osim pet-šest perifernih srezova, posjele ili prokrstarile u cjelini
njemačke trupe. Tom prilikom kao i u drugim krajevima odredi
policije i službe bezbjednosti prema Knjizi potjernica RSHA i
ovdje su pohapsili izvjestan broj Jevreja izbjeglih iz Njemačke i
ranije okupiranih evropskih zemalja, a u Sarajevu i još nekim
mjestima uz pomoć mjesnih folksdojčera, ustaša i gradskog ološa
organizovani su i napadi na jevrejske radnje i ustanove.

Premda je Hitlerovim Generalnim planom od 3. aprila i Prethodnim

smjernicama za podjelu Jugoslavije od 12. aprila 1941. godine
njeno političko uobličenje u cjelini bilo prepušteno Italiji, na bečkoj
konferenciji ministara spoljnih poslova Osovine 21. i 22. aprila,
Bosna i Hercegovina je po prethodnom Musolinijevom pristanku
uključena u tzv. Nezavisnu državu Hrvatsku, stim da se kasnije
crnogorska granica pomjeri na zapad, ali i međusobno podijeli.
Bečkom linijom kojom su u osnovi razgraničene interesne sfere
osovinskih sila u jugoistočnoj Evropi, u okvir njemačkog
okupacionog područja uključene su, rudnim bogatstvom i
sirovinama bogatijim i sa razvijenim industrijskim kapacitetima, tri
petine bosanskohercegovačke teritorije.381 Bio je to gušće naseljeni
dio zemlje sa većim industrijskim i trgovačkim centrima u kome su
u svojih šesnaest opština živjeli svi bosanski Jevreji.

Tek što je slomljen otpor vojske Kraljevine Jugoslavije, iz

Dalmacije, a onda i iz Crne Gore, na bosanskohercegovačku
teritoriju nastupile su i talijanske trupe. One su od 16. do 23. aprila
zaposjele periferne srezove jugozapadne Bosne i Hercegovine bez

381
Muharem Kreso, Forme i stepen ostvarivanja okupacione vlasti u BiH 1941. -
u: 1941. u istoriji naroda BiH, Institut za istoriju radničkog pokreta, Sarajevo,
1973, str. 381-400.
Prozora i Konjica.382 Do 9. maja preuzele su i ostatak dodijeljenog
im okupacionog područja.

Iako i sama antisemitska, talijanska okupaciona politika bila je

prema Jevrejima u odnosu na njemačku znatno blaža, pa već u
ovom periodu imamo izraženu pojavu prebjegavanja Jevreja sa
njemačkog okupacionog područja na talijansko. Među prvima
učinile su to jevrejske izbjeglice iz Njemačke i prethodno
okupiranih zemalja, koje u prvom naletu nije uspjela da otkrije
njemačka služba bezbjednosti. Pretpostaviti je da je samo njih
moglo biti više stotina, a prihvatile su ih jevrejske zajednice na
Sušaku, u Splitu, Dubrovniku i Boki.
Talijansko okupaciono područje u Bosni i Hercegovini je tako
obuhvatilo 27 srezova sa površinom od 22.112 km2 i 1,026.420
stanovnika. Na njemu su se nalazile samo tri jevrejske općine:
Bihać, Sanski Most i Mostar, sa oko 300 članova.
Uz to je u Trebinju i Bileći živjelo pet-šest porodica, koje su
pripadale Dubrovačkoj jevrejskoj općini.383 U Mostaru je djelovala
veoma organizovana jevrejska opština. Mostarski Jevreji su bili i
ekonomski najjači i, povezani sa narodnooslobodilačkim pokretom,
predstavljali su značajan tranzitni punkt za Jevreje koji su iz
Sarajeva i drugih krajeva već od aprila bježali prema Jadranskom
moru i pod okrilje talijanskih okupacionih vlasti. Najveći broj iz
Bosne i Hercegovine izbjeglih Jevreja sklanjao se u Split,
Dubrovnik i Boku Kotorsku. Jednom dijelu odatle je uspijevalo da
se probije i do Italije.

382
Talijani su u Mostaru, Čapljini, Stocu i Trebinju zatekli dijelove njemačke 14.
oklopne divizije, koja je u potjeri za Vladom i zlatom Narodne banke dolinom
Neretve stigla u Dubrovnik.
383
Emilio Tolentino, Fašistička okupacija Dubrovnika 1941-1945, Studije i
građa o Jevrejima Dubrovnika, JIM, Beograd, 1971, str. 204.
Talijanske okupacione vlasti su to donekle tolerisale, ali su
sprečavale njihovo dalje kretanje u unutrašnjost Italije. U julu su za
izbjegle Jevreje iz Njemačke u Gacku osnovali koncentracioni
logor u kome je bukvalno bez ikakvih sredstava bilo smješteno 117
osoba, zabranili su i svaki prelazak preko novouspostavljene
granice između Nezavisne države Hrvatske i Italije, pa su se novi
bjegunci koncentrisali u demilitarizovanoj zoni, gdje nisu bili
pošteđeni od mjera ustaške vlade, šikaniranja, hapšenja,
oduzimanja radnji i slično. Tako se do septembra 1941. godine broj
izbjeglih Jevreja u Dubrovniku popeo na 1600, od čega 800 iz
Bosne.

Pred kraj godine ponovo je u okviru opšte akcije deportacije u

Nezavisnoj državi Hrvatskoj pojačan njemački pritisak na
talijanske okupacione vlasti za izručenje izbjeglih Jevreja radi
otpremanja u koncentracione logore Jasenovac i Stara Gradiška.
Time bi, međutim, bio uvrijeđen talijanski međunarodni prestiž. Da
bi to izbjegle, talijanske okupacione vlasti su iz Hercegovine
povukle sve Jevreje, pa i koncentracioni logor u Gacku i u
Kuparima kod Dubrovnika formirale novi u kome su pored
izbjeglih njemačkih Jevreja smjestili i oko 800 Jevreja izbjeglih iz
Bosne, a onda logor na ostrvu Lopud u kome su smješteni Jevreji iz
Mostara i iz drugih krajeva Hercegovine, dok je većina bosanskih
Jevreja, koji su u prvim mjesecima okupacije dospjeli na
“anektirani” dio talijanskog okupacionog područja tada - među njih
400 - preseljena u “unutrašnjost” splitske provincije - na Korčulu.

U toku 1942. godine još oko 300, uglavnom bosanskih Jevreja,

probilo se raznim kanalima na talijansko okupaciono područje, ali
je odluka sa jezera Vanze, početkom 1942. godine, inicirala
dugotrajan pritisak na sve njemačke saveznike, satelite i
kolaboracioniste, pa to nije mimoišlo ni Italiju.384

Prema posljednjem popisu stanovništva u Kraljevini Jugoslaviji od

31. marta 1931. godine u Bosni i Hercegovini je živjelo 11.248
Jevreja. S obzirom na nizak prirodni priraštaj i odsustvo
useljavanja, statističke procjene su saglasne da je agresiju na
Jugoslaviju u Bosni i Hercegovini dočekalo oko 12.000 Jevreja. Na
drugoj, nešto višoj neverifikovanoj cifri zasnivaju se i neke više
procjene gubitaka Jevreja u Drugom svjetskom ratu. Istina je da u
jevrejskoj zajednici svi smatraju da je u Bosni i Hercegovini do
Drugog svjetskog rata živjelo 14.500 Jevreja. Detaljnija verifikacija
1966. godine znatno je bliža statističkoj procjeni, ali za naša
razmatranja pomjeranja cifara u tom okviru i nisu bitna. Zločin je
monstruozno tamna strana čovjekovog bitisanje i njegove istorije, i
nevolja je u tome što se iz istorijskih pouka rijetko izvlače
adekvatni zaključci.
Na talijanskom okupacionom području u Bosni i Hercegovini je
živjelo svega oko 300, najviše četri stotine Jevreja, pa ostaje da je
na njemačkom okupacionom području zatečeno gotovo svih 14.500
Jevreja, od čega oko 12.500 u Sarajevu. Na talijansko okupaciono
područje iz Bosne u toku 1941. godine sklonilo se najmanje
nekoliko hiljada Jevreja, i u toku 1942. godine još oko 300 prema
Dubrovniku, te 110 višegradskih Jevreja u Sandžak i Crnu Goru, ne
računajući one koji su se sklonili na njegov Italiji anektirani dio (u
Split i Boku), odnosno dalje u Italiju i Albaniju, što znači da je u
mjestima prebivališta na ovom području, hapšenju i deportacijama
bilo izloženo približno 10.000 Jevreja.

Dok su udari na Jevreje u aprilu 1941. godine - izvršeni prvih

desetak dana (13. do 24.) po ulasku njemačkih trupa – neposredno

384
Kreso, isto, str. 119.
su se, poslije uključenja Bosne i Hercegovine u Nezavisnu državu
Hrvatsku, organizovali organi njemačke okupacione uprave. Na
tome se sve više angažuju njene kolaboracionističke vlasti, posebno
policija, oružnici i ustaše, te neke namjenske ustanove iz Zagreba i
Banjaluke. Inicijativa i planiranje mjera i njihovog obima ostale su
pak u rukama njemačke službe bezbjednosti, a rukovođenje
realizacijom u rukama njemačke tajne državne policije – Gestapoa,
dok su za hapšenja, privođenja i stražarska praćenja transporta
obezbijeđena sabirališta, uglavnom angažovani policajci, žandarmi,
ustaše, a kad ih nije bilo dovoljno i jedinice Vermahta.385

Muslimani Bosne i Hercegovine ne samo da su prihvatili Jevreje u

svojoj sredini, nego su im srazmjerno uslovima omogućili gotovo
500 godina nesmetanog privrednog i kulturnog razvoja, i uvijek
ustali u odbranu njihovog opstanka i individualiteta kada su oni bili
ugroženi. Tako su postupili i 1941. godine, ne samo svojim
rezolucijama, nego i drugim mjerama, protestima i postupcima. Oni
su kao narod ustaškom i okupacionom režimu pružili otpor ustajući
u odlučnu zaštitu Srba, Jevreja i Cigana, koji su u Bosnu i
Hercegovinu prvi bili došli pod udar rasističkih genocidnih
postupaka.386
Jugozapadni dijelovi Bosne i Hercegovine pripali su talijanskom
okupacionom području. Kako su i ovo bili ekonomski slabo
razvijeni krajevi, u njima se zateklo svega nekoliko jevrejskih
općina, od kojih su samo Mostar i Travnik imali preko dvije stotine
članova, pa se i ovdje ukupan broj može zaokružiti na hiljadu.
Jevreji ovog dijela okupacionog područja Italije prvi su došli pod

385
Kreso, isto, str. 121.
386
Polazeći od svojih načela vjerske tolerancije, Muslimani, a posebno
Udruženje Ilmije El Hidaje, skupštinskim zaključkom od 14. augusta 1941.
godine, pokrenuli su potpisivanje rezolucija protiv ustaških nasilja nad Srbima,
Jevrejima, Romima i drugim progonjenim u svim većim gradovima. Muhamed
Hadžijahić, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine, Istorija naroda BiH, Institut
za istoriju radničkog pokreta, Sarajevo, 1973, str. 274 -282.
udar antisemitskih mjera. Dogodilo se to već u maju i junu 1941.
godine, čim su talijanske okupacione vlasti predale civilnu vlast u
ruke ustaša. To je bio razlog da su se Jevreji iz napuštenih
talijanskih garnizona ovog područja koncentrisali u nekoliko
preostalih, prije svega u Dubrovniku i Mostaru gdje su imali kakvu
takvu zaštitu u njima stacioniranih okupacionih trupa i izvjesnu
materijalnu pomoć lokalnih jevrejskih općina. Jedan dio je uspio i
da se prebaci na “anektirane” dijelove Dalmacije i Boke, uglavnom
u Sušak, Split i Hercegovinu, a neki i u Albaniju, odnosno Italiju.

Premda nije bio “anektiran”, Dubrovnik je sa jakim talijanskim

garnizonom u ovom početnom periodu bio, takođe, stjecište
jevrejskih izbjeglica (oko 700) ne samo iz ostalih dijelova
talijanskog okupacionog, nego (i to većim dijelom) sa njemačkog
okupacionog područja u Bosni. Među njima je bio i izvjestan broj
emigranata, tako da je već sredinom 1941. godine na talijanskom
okupacionom području u Jugoslaviji broj Jevreja bio više nego
udvostručen, što je materijalno opteretilo talijansku okupacionu
upravu, a i međusobne odnose dvije fašističke sile produbljenim
razlikama u postupku prema Jevrejima.387

Napad na Sovjetski savez i usmjeravanje napora njemačke

propagande na ujednačavanje progona Jevreja u čitavoj Evropi,
isticanje njihove veze sa marksizmom i komunizmom dovelo je do
toga da je fašistička Italija od ljeta 1941. godine znatno pooštrila
antijevrejske mjere na svojim okupacionim područjima, pa i u
Italiji. U tom okviru prvo su pohapšeni i smješteni u nekoliko
koncentracionih logora Jevreji emigranti iz ranije okupiranih
evropskih zemalja. Tako je za njih već u julu 1941. godine
obrazovano nekoliko koncentracionih logora, među njima i onaj u
Gacku, gdje je u početku bilo 117 Jevreja izbjeglih iz Njemačke, a

387
Zločini fašističkog okupatora..., str. 118.
vjerovatno se bar po jedan nalazio u Hrvatskom primorju
(Kraljevica ili Pag), odnosno na anektiranom dijelu (Korčula). U
svaki od njih dospjeli su i neki Jevreji iz Bosne i Hercegovine.

Od ostalih protivjevrejskih mjera potrebno je spomenuti, prije

svega, sprečavanje daljeg priliva jevrejskih izbjeglica, koji su
bježali ispred pojačanog terora na njemačkom okupacionom
području, a onda i tolerisanje ustaških progona Jevreja koji su se
bili zadržali u demilitarizovanoj zoni.

Septembra 1941. godine, u okviru sukoba sa ustaškim vlastima oko

razgraničenja i kompetencija talijanske okupacione uprave na
teritoriji Nezavisne države Hrvatske, došlo je do izvjesnog
ublažavanja antijevrejskih mjera u demilitarizovanoj zoni, što je
izazvalo novi talas jevrejskih izbjeglica u ovom pravcu. 388 Tako se
broj Jevreja u Dubrovniku do kraja godine popeo na 1.600, a
većina ih je bila iz Bosne i Hercegovine.389 Kako su u istom
periodu Jevreji na njemačkom okupacionom području već bili
pohapšeni, priliv u 1942. godini se cijeni na svega tri stotine. Ovdje
nisu uračunati Jevreji Višegrada (njih oko 110), koji su se krajem
godine iselili u Sandžak. U nedostatku drugih podataka, tako je
teško procijeniti koliko se Jevreja uopšte našlo na talijanskom
okupacionom području. Pomenuta publikacija Saveza jevrejskih
društava Jugoslavije broj prebjeglica zaokružuje na četiri i po
hiljade (2.000 u prvoj, 2.000 u drugoj okupacionoj zoni Nezavisne
države Hrvatske, te ostatak na Kosovu i u Crnoj Gori), dok podaci
Odbora Jevreja iz Jugoslavije u Palestini govore da se uoči
kapitulacije Italije tamo nalazilo 8.000 Jevreja interniranih iz

388
Tako su ustaše morali pustiti sve zatvorenike Jevreje u Dubrovniku, Mostaru i
još nekim mjestima, a nove progone nisu smjeli preduzimati bez odobrenja
talijanskih okupacionih vlasti.
389
Zločini fašističkog okupatora..., str. 118.
Jugoslavije.390 Iz tog je proizašlo da je u ovom drugom talasu
moglo biti bar hiljadu prebjega, kao i to da su “neprovjereni”
podaci Odbora Jevreja u Palestini bili vrlo blizu stvarnom
konačnom stanju Jevreja iz Jugoslavije na talijanskom
okupacionom području.
Kada su Jevreji na talijanskom okupacionom području već bili
uglavnom pohapšeni, Gestapo je zatražio od talijanskog 6.
armijskog korpusa sa sjedištem u Dubrovniku da mu preda sve
Jevreje koji su se tu bili zatekli (oko 1.600). Talijanske okupacione
vlasti su iz razloga prestiža odbile ovaj zahtjev, ali su onda, da bi
izbjegle nove njemačke pritiske, sve Jevreje zatečene u
demilitarizovanoj zoni Nezavisne države Hrvatske, internirale u tri
koncentraciona logora: - prvi, u Kuparima sa oko 100 izbjeglica iz
Austrije i Čehoslovačke, koji su prije toga bili u Gacku, te oko 800
iz Bosne; - drugi, u Gružu u koji su smješteni svi dubrovački
Jevreji i oni iz demilitarizovane zone Nezavisne države Hrvatske,
prije svega oni iz Mostara.391

Već početkom 1942. u Berlinu je bila donesena odluka o konačnom

rješenju jevrejskog pitanja, pa je sa njemačke strane tokom godine
vršen strašan pritisak na sve saveznike i satelite da postupe na isti
način ili da ih predaju Trećem rajhu. Italija je u toku godine više
puta pooštravala protivjevrejske mjere, u okviru kojih su skoro svi
Jevreji bili internirani u koncentracione logore, sada smještene na
anektiranom dijelu Dalmacije i Hrvatskog primorja, odnosno u
unutrašnjosti Italije i Albanije. Uslovi života u tim logorima bili su
bolji nego u njemačkim koncentracionim logorima, ali su zato tamo
dočekali kapitulaciju Italije i opet dospjeli u ruke Gestapoa, pa ih je
bar pet hiljada izgubilo živote u logorima: Aušvic, Bergen-Belsen,
Sajmište i Jasenovac.
390
Referat Muhidina Pelesića Jevreji u diplomatskim arhivima Kraljevine
Jugoslavije, Sefard 92, Sarajevo.
391
E. Tolentino, Fašistička okupacija, isto, str. 204.
Te mjere su išle približno ovim redom. Prvo su marta 1942. godine
Gestapou izručili izbjeglice iz Austrije i Čehoslovačke, zajedno sa
onim koji su tu bili prebjegli iz Srbije. U maju iste godine pohapsili
su sve muškarce od 14 do 65 godina (ukupno 400 zajedno sa
ženama i djecom) i internirali ih u logor Berat u Albaniji. U julu su
formirali koncentracioni logor na Rabu, u koji će kasnije dospjeti
Jevreji iz Bosne i Hercegovine iz logora u Dalmaciji i Hrvatskom
primorju.
Najviše ih je sačuvalo živote iz koncentracionog logora na Rabu, u
kome je među 15.000 interniraca bilo oko dvije do tri hiljade
Jevreja.392

Organizacija NOP-a u logoru na Rabu razoružala je 11. septembra

1943. godine talijansko obezbjeđenje i lokalni garnizon i sutradan
formirala rabsku partizansku brigadu. Sa brigadom je na slobodne
teritorije Hrvatske i Slovenije brodovima prebačen i dobar dio
ostalih zatvorenika, posebno Jevreja, kako ne bi pali u ruke
Gestapoa.393

Zaključujući prikaz sudbine Jevreja na talijanskom okupacionom

području, može se reći da se na njemu zatečeni broj Jevreja - zbog
nešto povoljnijeg njihovog tretmana - uglavnom u toku prve godine
okupacije i najžešćih progona na njemačkom okupacionom
području, dobrim dijelom prilivom iz Bosne i Hercegovine
utrostručio. Veliki broj Jevreja bio je smješten u Mostaru, Splitu i
Dubrovniku, ali su 1942. godine svi prebačeni na dalmatinska
ostrva, a potom u koncentracioni logor na Rabu i tamo sačekali
kapitulaciju 8. septembra 1943. godine. Većina zatočenika logora
Kampor na Rabu priključila se partizanima. Jevreji koji su ostali na
392
Dušan Živković, Boka Kotorska i Paštrovići u narodnooslobodilačkoj borbi,
Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1964, str. 57.
393
Vojmir Kljaković, RAB, Vojna enciklopedija, Beograd, 1974, str. 565-566.
Rabu (prema nekim podacima njih 204) doživjeli su tragediju, jer
su ponovo dopali u ruke Gestapoa i uskoro likvidirani u njemačkim
koncentracionim logorima.

3.1. Banja Luka

Da bi se od Banje Luke stvorio „najhrvatskiji“ grad, očišćen od

„inorodnog“ elementa, ustaško rukovodstvo na čelu sa
poglavnikom Antom Pavelićem i ministrom unutrašnjih poslova
Andrijom Artukovićem za izvršenje ovog genocidnog djela
određuje dr. Viktora Gutića,394 krvoloka koji je od samog svog
dolaska 15. aprila 1941. godine bio u svojstvu ustaškog stožernika
za Bosansku Krajinu i povjerenika za likvidaciju Vrbaske
banovine.395
Plan se sastojao iz dva dijela. Prvi dio je formiranje specijalne
oružane skupine za konfiskaciju imovine Jevreja i bosanskih Srba i
likvidaciju njenih vlasnika. Drugi dio je odvođenje Srba, Jevreja,
Cigana i komunista u logore, njihovo radno izrabljivanje, a potom
likvidacija.
Početkom Drugog svjetskog rata u Banjoj Luci je živjelo oko 500
Jevreja, okupljenih oko dvije jevrejske opštine, sefardske i
aškenaske. Pored toga, Jevreji su nekoliko godina prije rata (1937)
izgradili Kulturni dom sa sinagogom, koji je bio praktično ponos
banjalučkih Jevreja.396

394
ABiH, Fond ZKUZ, Referati, kut. 4, inv. br.: U ustaškom listu “Hrvatska
Krajina“ br. 1 od 20. aprila 1941. godine donešen je članak o postavljanju dr.
Gutića stožernikom Bos. Hrvatske. U članku: „Odlukom hrvatskog ustaškog
nadzora, glavni stožer u Zagrebu, imenovan je Dr. Viktor Gutić, Savjetnik iz
Banja Luke za ustaškog stožernika za područje bivše Vrbaske banovine sa
sjedoštem u Banja Luci. Njegovim zamjenikom imenovan je dr. Feliks
Nedjelski, novinar i urednik Hrvatskog glasa u Zagrebu.
395
Jakob Danon i Verica Stošić, Hronika Jevrejske opštine Banja Luka, JO
Banja Luka, 2007, str. 107.
396
Memoari na Holokaust Jevreja Bosanske Krajine, Jakob Danon i Verica M.
Stošić, JO Banja Luka, Banja Luka, 2010, str. 55.
Početkom maja 1941. godine donesena je zakonska uredba o
postavljanju povjerenika jevrejskih radnji na cijeloj teritoriji Bosne
i Hercegovine (osim dijela Hercegovine naseljenog isključivo
Hrvatima), sa ciljem da se prisvoji jevrejska imovina. Posebna
pažnja se obraća na banjalučke Jevreje, jer je, po procjeni ustaškog
stožera, Banja Luka bila najpogodniji grad za ulogu buduće
prijestonice Nezavisne države Hrvatske.
Stoga se odmah nakon dolaska krenulo sa rasističkim mjerama
prema Banjalučanima srpske i jevrejske nacionalnosti. Dr. Gutić je
23. aprila izdao naredbu u kojoj se pozivaju svi vlasnici trgovina,
radnji i ostalih lokala da u roku od 15 dana natpise ćirilicom
zamijene latinicom. Za neizvršenje ove naredbe svaki će se kazniti
sa 500-5000 din. novčano ili 15-30 dana zatvora.397 Iza toga slijedi
Naredba da sve jevrejske firme i radnje pored naziva moraju staviti
oznaku iz koje će se vidjeti da je to jevrejsko preduzeće.398

Prvi progoni Jevreja počinju već koncem mjeseca aprila 1941.

godine, a sastojali su se u tome da su im zabranili slobodu kretanja,
zabranili su im posjećivati kafane, bioskope, voziti se u
automobilu, kupati se u javnim banjama, a na pijaci su mogli da
kupe samo ono što preostane od izabranog naroda. Morali su nositi
Davidovu zvijezdu, da se vidno raspoznaju od ostalog svijeta,
iseliti iz centra grada i to iseljenje sastojalo se u tome da su
porodice jednostavno izbacili iz stana, a stan i sve stvari u stanu
raznosili i pljačkali. Morali su svi da rade ponižavajuće poslove,
teške javne poslove na ulicama, kod rušenja pravoslavne crkve itd.
Osim ovih ličnih poniženja, vršili su i brutalne napade na sve što je
bilo jevrejsko. Tako su imetak i inventar jevrejske opštine uništili,
hramove obeščastili i opoganili, a u glavnom hramu i domu
397
Hrvatska Krajina, br. 2, 23. aprila 1941. godine.
398
ARSBL, dokument NDH, br. 3367/41, Proglas povjerenicima jevrejskih
radnji u Banjoj Luci sa pratećim potpisima.
 21.U zgradi Jevrejske opštine bila je otvorena javna kuća “Linda bar”

jevrejske (sefardske) vjeroispovijedne opštine uredili su javnu kuću

“Linda bar”.399

Slijedeći korak ustaških vlasti u Banjoj Luci bio je procjena

vrijednosti jevrejskih kuća i preduzeća, koje su nuđene „poznatim
kupcima“ po cijeni osmostruko nižoj od tržne vrijednosti. Tako je u
Banjoj Luci zabilježeno da su poznati kupci ispod cijene bili Matić
Stjepan (godine 1942. kupio zanatsku radnju Isidora Altarca),

399
ARSBL, dokument NDH, br. 71312/42, Izvještaj o stanju jevrejskog doma u
Banjoj Luci koji je bio pretvoren u javnu kuću.
Čačić Dragan (godine 1942. kupio knjigoveznicu Isidora Montiasa)
i Ibrahim Maglajlić (godine 1943. godine kupio trgovinu
kolonijalnom robom i radionicu tjestenine, nekad u vlasništvu
porodice Sarafić-Salom, koja se nalazila preko puta džamije
Ferhadije.400 Pored novog naziva i imena novog vlasnika, ostajao je
i stari. Ovo je samo jedna ilustracija koliki je ugled uživala firma
Saloma Sarafića.

Jevrejin nije smio biti trgovac niti se baviti javnim poslovima, nije
smio biti ni državni službenik. Sve njihove radnje preuzela je
država sa svim inventarom i postavila komesare “koji raspolažu sa
svom imovinom protjeranih i poubijanih Srba i Jevreja. Ovi
komesari su postavljani preko tzv. ”Ponove”, kojoj je na čelu kao
šef stajao Betunac Pero.”401 Na taj način oteta im je cijela njihova
imovina, kako pokretna tako i nepokretna.

Nakon oduzimanja preduzeća i poslovnih prostorija, po istom

principu, imenovanjem povjerenika, pristupilo se otimačini
stambenih prostora. Na taj način je mnogim jevrejskim porodicama
bilo uskraćeno pravo na ubiranje stanarine, što im je često bio
jedini izvor prihoda. Stanovi, u konstelaciji odnosa u kojoj
povjerenici upravljaju jevrejskim stambenim prostorom, bivaju
masovno pljačkani. Iz stanova se nosilo sve što je imalo tržišnu
vrijednost. Konačno su se sa jutrom 5. maja 1941. godine vidjele
krajnje namjere ustaške vlasti – otuđenje stanova. Tog jutra Banja
Luka je osvanula oblijepljena crvenim plakatima sa naređenjem
svim Srbima i Jevrejima da u roku od 24 sata isele iz centra grada u
najudaljenija predgrađa. Po isteku tog roka, vlasnici zatečeni u

400
Za sve vrijeme okupacije novi vlasnik je uz naziv svoje firme imao
naznačeno: “Prije Sarafić“.
401
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55454, Zapisnik od 5. 8. 1946. u Zemaljskoj
komisiji za utvrđivanje ratnih zločina…, svjedoci: Đorđević Vera, Kesić
Radovan, Fulanović Vjekoslav, Džinić Hasanbeg…
svojim stanovima jednostavno su iz njih izbačeni, a kućne stvari
opljačkane. Nastojalo se sve što je jevrejsko u gradu izbrisati sa lica
zemlje. Konačno se, nakon svih preduzetih pripremnih radnji,
pristupilo rješavanju pitanja sinagoga. U cilju uništenja svih
dokumenata koji bi govorili u prisustvu Jevreja u Banjoj Luci,
krenulo se sa uništenjem jevrejskih opštinskih protokola.

Naredni potez dr. Gutića je izdavanje naredbe o kretanju

objavljenoj u listu “Hrvatska Krajina“ br. 11 od 14. maja 1941.
godine.402 Samo dvije nedjelje poslije stožernik dr. Gutić izjavljuje:
“Svi nepoželjni elementi biće u našoj krajini u najkraćem vremenu
i roku uništeni tako da će se uskoro zatrati njima svaki trag... Od
danas zabranjuje se kupanje svim Židovima i Srbima u Banji
Slatini, Laktašima i Gornjem Šeheru pod prijetnjom najstrožije
kazne. Za neposluh ove odredbe odgovaraće ne samo lica koja bi
isti prekršila, nego i ravnatelj odnosno vlasnici pomenutih
banja.“403

Aškenaski hram koristili su Nijemci kao konjušnicu, zbog čega je

unutrašnjost potpuno devastirana. Poslije rata je ostao samo kostur
zgrade, sa donekle očuvanim eksterijerom. Skoro uporedo sa
atakom na materijalna dobra banjalučkih Jevreja, pokrenuto je
provođenje drugog dijela plana, a to je akcija na radnom
izrabljivanju, prvo u formi prisilnog rada, bez obzira na pol, dob i
zdravstveno stanje, a nakon toga slijedilo bi odvođenje u „radne

402
“Naređujem, da se Židovi i Srbi nastanjeni u gradu Banja Luci smiju kretati
na području Banja Luke samo od 6 sati prije podne do 9 sati navečer. Od 9 sati
navečer pa do 6 sati ujutru, ne smiju izlaziti na ulicu, već se imaju zadržavati u
svojim stanovima. Ulaziti na područje grada Banja Luke i izlaziti iz područja
grada mogu samo uz prethodno odobrenje mjesne redarstvene vlasti, koja će ova
odobrenja izdavati samo u veoma važnim slučajevima. Osim toga Židovima se
zabranjuje i posjećivanje svih javnih lokala, te kazališta i kina. Ova odredba
stupa na snagu odmah.“
403
Odredba objavljena u listu Hrvatska Krajina, br. 18 od 28. V 1941. godine.
logore“, uz bestijalno iznurivanje glađu i postepenu fizičku
likvidaciju.404 Već početkom juna 1941. godine na svim javnim
mjestima u Banjoj Luci su istaknuti natpisi „Zabranjen ulaz
Jevrejima, Srbima i psima“,405 što je predstavljalo daljnji vid
ograničavanja slobode kretanja. Nedugo potom slijedi odvođenje
na prisilni rad, što je postalo redovna i svakodnevna pojava.

Za kratko vrijeme došlo je do prvih masovnih internacija Jevreja

širom Bosne i Hercegovine i njihovog odvođena u tek formirane
logore smrti.406 Akcija istrebljenja Jevreja u Banjoj Luci počinje u
mjesecu junu 1941. godine. Prva partija Jevreja sastojaće se od 30
muškaraca…407 Zatim je u julu pohapšeno 14 muškaraca, potom
11, pa 9 i svi su oni negdje pobijeni.

Poslije ovoga slijedila je pauza do 16. juna 1942. godine, kada je u

Staru Gradišku odvedeno desetak starih Jevreja bez razlike na
spol… Sva lica jevrejske narodnosti, koja su se zatekla u Banjoj
Luci, odvedeni su 28. jula… Broj tada odvedenih je bio oko 170.408
U lokalnom listu Hrvatska Krajina objavljeno je naređenje: „Svim
Židovima i Židovkama u Banja Luci da se 14-16. juna 1941.
godine jave Gradskom ravnateljstvu radi točne evidencije.“409 21a.

404
Hronika Jevrejske opštine Banja Luka, isto, str. 112.
405
Ustaški stožer za Bosansku Krajinu zabranio je Jevrejima i Srbima kupanje u
banjama u Gornjem šeheru, Laktašima i Slatini.
406
Prvi koncentracioni logor na teritoriji NDH je „Danica“ kod Koprivnice,
formiran aprila 1941. godine. Juna iste godine formirani su logori u Gospiću i
Jadovnu, na Pagu i na Rabu, u Kerestincu, Jastrebarskom, Sisku i mnogim
drugim mjestima. Od avgusta 1941. godine, kao produžetak logora Jadovno, koji
je nakon likvidacije preostalih logoraša ukinut zbog „male propusne moći“, u
funkciju je stavljen kompleks logora Jasenovac-Gradina-Stara Gradiška.
407
ABiH, Fond KUZO, inv br. 30981/6, Elaborat o zločinima koje su okupatori i
njegovi pomagači izvršili nad Jevrejima Banje Luke.
408
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 30981/6, isto.
409
Na osnovu podnesenih prijava Redarstveno ravnateljstvo u Banjoj Luci
formiralo je spisak od preko 400 duša starijih od 15 godina koji su morali da na
21. Zapisnik Zemaljske komisije za utvrđivanje ratnih zločina i njegovih
pomagača u Banjoj Luci – saslušanje svjedoka

Nekoliko dana po registraciji, krajem juna 1941. godine, uslijedila

je prva internacija banjalučkih Jevreja. Formirana je grupa od 50

ruci nose vidno istaknute žute trake sa slovom „Ž“ i Davidovim štitom plave
boje.
Jevreja, odvedena iz Banje Luke u nepoznatom pravcu i negdje na
putu opljačkana i umorena. Krajem jula, tačnije 28. jula 1941.
godine, ustaški stožer za Bosansku krajinu dostavio je Gradskom
ravnateljstvu naređenje o hapšenju 40 glava jevrejskih porodica,
koji su potom odvedeni u koncentracioni logor u Gospiću i tamo na
različite načine likvidirani.410

Jevrejke su na prisilan rad odvođene noću. Radile su u javnoj kući

ili prale ulice.411 Svaka od njih koja bi prilikom pranja ulice podigla
glavu, dobila je udarac kundakom. Kao prisilni rad može da se
tretira i dovođenje ljekara Jevreja iz raznih krajeva Nezavisne
države Hrvatske, koji su bili angažovani na različitim mjestima
(Zavod za suzbijanje endemskog sifilisa) i neprestano izloženi
teškim i krvavim uslovima života. Većina jevrejskih ljekara
specijalista stradala je u ratnom vihoru. Na iznenađenje svih, Jakob
Konforti je 1942. godine umro u Banjoj Luci prirodnom smrću, a
dr. Feliks Fišer je strijeljan januara 1944. godine.

U tom periodu, zbog navodne protivdržavne djelatnosti, NDH

vlasti su u dva navrata hapsile manje grupe Jevreja (po 5-7 osoba) i
u sklopu grupa različite nacionalne pripadnosti poslale u Gospić.
Tako je u periodu od početka okupacije, aprila 1941. godine do
ljeta 1942. godine, u koncentracione logore odvedeno i likvidirano
60% predratnog jevrejskog življa u Banjoj Luci. Preostalih 40% je
živjelo u vječnom strahu od fizičkog istrebljenja, te pojedinačno ili
u manjim grupama pokušavalo da se na razne načine, ilegalnim
emigriranjem, dočepa teritorija Hercegovine i Dalmacije, u kojima

410
Arhiv Republike Srpske (ARSBL), dokument NDH, br. 304/41. Na
originalnom popisu uhapšenih Jevreja predviđenih za deportaciju u Gospić, riječ
„pušten“ dodata je uz četiri imena: L. Levi, Ernest R. Bramer, Julio M. Braun i
Samuel A. Papo, dokument NDH, br. 304/41.
411
Mlade Jevrejke su u javnoj kući bile silovane i prinuđene da budu djevojke za
provod.
talijanske okupacione vlasti tada još nisu dopuštale internaciju
Jevreja u logore.
Glavni pokolj izvršen je jula 1942. godine. Tada su odvedeni svi
Jevreji iz Banje Luke, osim onih koji su uspjeli da pobjegnu ili da
se sakriju. Odvedeno je preko 330 žena i djece. Od njih su oduzete
stvari od vrijednosti, prstenje, satovi, tabakere, lančići, a zlatne su
im zube običnim kliještima čupali. Odvedeni su u razne logore gdje
su prvo mučeni na razne načine, a zatim svi poubijani. Od ove
grupe nijedan čovjek nije ostao živ, izgleda da je najveći dio ubijen
u Jasenovcu i Staroj Gradiški.

Masovna genocidna ubistva su vršena na širem područuju Banje

Luke, Kotor-Varoši, Sanskog Mosta, Ključa i Prijedora, a tih dana
odigravali su se zločini i po ostalim mjestima Bosanske krajine. U
dokumentaciji Redarstvenog ravnateljstva i Ustaške nadzorne
službe Banje Luke sačuvani su podaci koji konkretnije govore o
broju ubijenih Srba i Jevreja kao žrtava genocidnog zločina.
Sačuvani su i podaci koje su iznijeli sami zločinci u toku sudskog
procesa protiv Andrije Artukovića, ustaškog ministra, koji je
svojim koljačima preko Gutića412 poručio da je nezadovoljan

412
Dr. Viktor Gutić, banjalučki advokat, rodom iz Kotor-Varoši, glavni krvolok
Jevreja, Srba i Roma i komunista u banjalučkom regionu i okolnim gradovima
Prijedoru, Sanskom Mostu, Kotor-Varoši, Kulen-Vakufu, Ključu i dr. Potiče iz
pučke porodice. Jevreji su ga takoreći othranili prije rata, a u kući Isidora
Sarafića bio je redovan gost i osjećao se kao u svojoj kući. Odgovoran je za smrt
stotina porodica banjalučkih Jevreja, a između ostalih i za smrt Isidora Sarafića i
njegove supruge Safire, koji su ga pazili kao sina, a došao im je glave.
Hrvatska Krajina, br. 2, 23. aprila: “Dr. Gutić izdao naredbu u kojoj se pozivaju
svi vlasnici trgovina, radnji i ostalih lokala da u roku od 15 dana izmjene nadpise
ćirilicom sa latinicom. Za neizvršenje ove naredbe svaki će se kazniti od 500-
5000 din. novčano ili od 15-30 dana zatvora.“
Hrvatska Krajina, br. 11 od 14. maja 1941. godine, Gutić je izdao naredbu:
“Naređujem, da se Židovi i Srbi nastanjeni u gradu Banja Luci smiju kretati na
području Banja Luke samo od 6 sati prije podne do 9 sati na večer. Od 9 sati
navečer pa do 6 sati ujutru, ne smiju izlaziti na ulicu, već se imaju zadržavati u
svojim stanovima.“
napredovanjem likvidacije, prvenstveno Srba i Jevreja, i da je
potrebno da se svakodnevno šalju izvještaji o napredovanju
likvidacije, čiju je dinamiku on utvrdio, i broju likvidiranih. Sa
Ilindanom su počela masovna ubistva i pokolji u Banjoj Luci i po
okolnim mjestima.413 Gutić je ostao na dužnosti stožernika do kraja
1941. godine.414
Nakon pomenute registracije Jevreja početkom jula 1941. godine,
došlo se do spoznaje da je u Banjoj Luci u prvoj polovini 1941.
godine živjelo oko 500 Jevreja, što odgovara broju utvrđenom u
popisu iz 1921. godine. Potom se pristupilo masovnom hapšenju i
nasilnom privođenju jevrejskih porodica. Tako je Župska
redarstvena oblast pod brojem 456/42 od 28. jula 1942. godine
primila obavijest da se u noći 27/28. jula 1942. godine moraju
pohapsiti svi preostali Jevreji u Banjoj Luci. 415 Tom prilikom
uhapšeni su I. Poljokan, Bukus Salamon i njegova supruga Tina -
najugledniji članovi sefardske jevrejske zajednice.416 Nakon toga je
napravljen kompletan popis svih uhapšenih članova jevrejskih
porodica, sa odvojenim spiskovima Jevreja, Jevrejki i njihove
djece. U sva tri spiska ukupno je evidentirano 150 odraslih i 20
djece (oko 170 lica).417 Tri dana kasnije, 31. jula 1942. godine, na
osnovu naredbe Ustaške nadzorne službe Zagreb Župskoj
redarstvenoj oblasti Banja Luka, banjalučki Jevreji po hitnom
postupku bivaju internirani u kompleks logora smrti Jasenovac-
Gradina-Stara Gradiška. Ovo temeljito nasilno hapšenje, privođenje
i deportovanje u konc. logore, izbjegli su samo oni kojima se
413
Hronika Jevrejske opštine Banja Luka, Jakob Danon i Verica Stišić, isto, str.
60.
414
ABiH, Fond ZKUZ: Referati, kutija br. 5, inv. br. 8264, Podaci o zločinima
ustaškog stožernika dr.Viktora Gutića.
415
ARSBL, dokument NDH, br. 304/41, Originalni popis “uhićenih Židova”
predviđenih za deportaciju u Gospić.
416
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 30989, Zapisnik Gradskog povjereništva
Zemaljske komisije Bos. i Herceg. Za utvrđivanje zločina okupatora i njeg.
pomagača, Banja Luka, inv. br. 150/45.
417
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 30981/6.
pružila šansa da pobjegnu u Hercegovinu ili u Dalmaciju
(uglavnom žene, djeca i starije osobe), da odu u partizane ili da se
skrivaju po skrovitim izbama i mjestima, daleko od ljudi i
puteva.418 Iako su znali da se dešava genocid nad Jevrejima, ipak
najviši dužnosnici Vlade Nezavisne države Hrvatske, kao npr.
potpredsjednik vlade dr. Osman Kulenović, na pitanje kakvo je
stanje zatekao prilikom dolaska u Banju Luku (1941, ljeto),
odgovorio je: ”Jedino nisam zatekao bogate Židove koji su odselili
u Italiju.” I dalje, na pitanje šta mu je poznato o progonu Srba i
Židova, odgovorio je: ”Sve ove stvari sam poznavao preko svojih
prijatelja i prilikom dolaska Pavelića o toj stvari sam mu referirao i
tražio mu objašnjenje. Pavelić mi je odgovorio: ‘Što ćeš,
revolucionarno je doba, ja ću to izviditi.’ Ja sam se ovim
odgovorom zadovoljavao.”419

Poslije 1942. godine, može se slobodno reći, banjalučkih Jevreja u

Banjoj Luci gotovo da nije ni bilo, izuzev onih rijetkih koji su u
grad došli iz drugih mjesta Nezavisne države Hrvatske i bili
prinuđeni da služe ustaškoj vlasti da bi sačuvali živu glavu. Poslije
povratka izlaza nije bilo, život je naprosto visio o koncu.
Banjalučki Jevreji, koji su neprekidno do kraja 1944. godine živjeli
u Banjoj Luci, mogli su se izbrojati na prste jedne ruke. Bilo je i
dalje pojedinačnih hvatanja i ubistava.420

418
Među rijetkim banjalučkim Jevrejima koji su tokom 1941. godine
pobjegli u Dalmaciju, a odatle u Italiju, bili su David Moše Levi, Mosko
Kabiljo, glavni akter u hapšenju Viktora Gutića u Veneciji 1945. godine,
Erna Danon-Nahmias, Hinko Leona Levik, Ignac Laslo, Jakov Jude
Baruh, Samuel Jude Baruh i drugi.
419
Fedijer Miletić, Genocid nad Muslimanima, Saslušanje dr. Osmana
Kulenovića, potpredsjednika vlade NDH, 19. februara 1947. godine, str.
614.
420
U martu 1945. godine uhvaćena je Levi Anita sa kćerkom i ubijena na
putu prema Gradiški, ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55454.
22.Početna strana spiska Jevreja Bnja Luke koji su odvedeni u logore
iz kojih se nisu nikada vratili

Preko 340 članova predratnog sastava obje jevrejske opštine

stradalo je u sistemu koncentracionih logora Gospić-Jasenovac-
Gradina-Stara Gradiška. To je bio sistem užasa, gdje je logika
gubila svaki smisao.
Učešće banjalučkih Jevreja u NOP-u je bio izraz pomiješanih
osjećanja koja su za sobom vukla rješenja koja je trebalo prihvatiti
u jednom trenu. Većina banjalučkih Jevreja koja se priključila
NOP-u i otišla u partizane, poginula je u borbama ili likvidirana od
strane okupatora. Ukupno je u Drugom svjetskom ratu stradalo
85% članova jevrejske zajednice u Banjoj Luci, koja se poslije
svega nije mogla oporaviti.421

Od 400 Jevreja njih 60 do 70 su se spasili i to bjekstvom u Split. Iz

Splita je jedan dio njih odveden u Italiju u logore, a veći dio je
prešao partizanima. Može se pouzdano reći da je od 400 Jevreja
poginulo oko 340 ljudi, žena i djece. Prema zapisnicima Zemaljske
komisije za Bosnu i Hercegovinu u logore je odvedeno ili stradalo
na neki drugi način 228 Jevreja.422 Sav jevrejski imetak razgrabljen
je jednim dijelom od Nijemaca, drugim dijelom od NDH države, a
ostatak su razgrabile ustaše i povjerenici postavljeni u radnjama.

Krivicu za zločin u gradu Banja Luka s njemačke strane snose

slijedeći: general major Fortner i njegov obavještajni oficir kapetan
Mesner; general Lajtnant Stahl. Oni su bili njemački komandanti u
vrijeme kada je izvršen pokolj nad Jevrejima. S ustaške strane:
Viktor Gutić, Blaž Gutić, pristav ustaškog redarstva Sitopolić,
agent Tomić Slavko, Šurazin Ante, Artuković Nedeljko, Begović iz
Šipova, isljednik Hajdarević i agent Feraro, Zvonko Sukić i Žarko
Mostarčić.423

421
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, Sarajevo,1966.
422
ABiH, Fond KUZO, od 2. 8. 1946.
423
Zapisnici zem. kom. za BiH, inv. br.: 7475/1, 30905, 30981/1, 30981/5,
30891/6, 30982, 30983, 30984, 30985, 30986, 30987, 30988, 30989, 30990,
30991, 30992, 30993, 30994, 55454.
Zna se da su četnici čija imena nisu ustanovljena ubili Albahari
Jakoba, njegovu ženu i sina, dr. Margitu Hercl i Štern Erika.424

3.2. Bihać

Pretpostavlja se da su prvi Jevreji stigli u Bihać još u doba

osmanske vlasti. Prema natpisu sa najstarijeg nadgrobnog
spomenika, već su 1800. godine Jevreji bili prisutni u Bihaću.
Većinom su se bavili trgovinom, ali su bili i činovnici, zanatlije i
ljudi slobodnih zanimanja. Većina su bili Sefardi. Kćer rabina
Atiasa, Regina bila je prva sefardska žena u Bosni i Hercegovini
koja je završila studij medicine.425
Prije Drugog svjetskog rata u Bihaću je živjelo 146 Jevreja (37
porodica i 5 samaca). Živjeli su u svim dijelovima grada, izmiješani
sa ostalim stanovništvom. Svi su imali odlične prijatelje i izvan
jevrejskih familija. Nije bilo geta, niti posebnih ulica gdje su Jevreji
stanovali. Po zanimanju su bili: 21 trgovac (17 malih i srednjih i 4
veća), 7 radnika, 1 rabin, domaćica 4, zanatlija 8, državnih
službenika 10, privatnih namještenika 6, slobodnih zanimanja 2,
studenata 9, srednjoškolaca 26 i djece 10.426 Od ovih je 118
stradalo u ustaškim logorima, 2 ubijeno u samom Bihaću, jedan je
ostao kod kuće, jer je bio u mješovitom braku, dok su ostali izbjegli
i prešli u redove NOV. Svojim kućama su se po oslobođenju vratila
4 Jevreja, koji su bili borci NOV. U aprilskom ratu poginuo je
jedan Jevrej (Pinto Haima Jakob) u borbama oko Lapova. U NOP-u
su učetvovala tri Jevreja iz Bihaća: Atias (Azriela) David, Kaveson
(Arona) Salamon i Levi (Emila) Rihard-Kiko. Bilo je 19 Jevreja

424
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 30984.
425
Pinto Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, str. 175-177.
426
A. Pinto, isto.
učesnika NOV i POJ. U ratnom zarobljeništvu u Njemačkoj je bilo
6 Jevreja iz Bihaća.427

Prve njemačke jedinice došle su u Bihać 13. aprila, a italijanske 17.

aprila 1941. godine. Vlast su držale ustaše. Nijemci su odmah zašli
da po gradu pljačkaju robu i šalju svojim kućama u Njemačku. U
jevrejske radnje su postavljeni povjerenici. Vlasnici radnji su
postavljeni kao besplatna radna snaga. Svi Jevreji koji su bili u
državnoj službi otpušteni su bez prava na mirovinu. Morali su se
registrovati i nositi značke. To su bile metalne pločice, okrugle,
prečnika 8 cm na kojima je na žutom polju bilo otisnuto slovo “Ž“.
Ubrzo su uhapšeni, a zatim zvjerski ubijeni, komunisti, među njima
i Salamon (Braco) Kaveson, David Atijas, student, a ugledni Jevreji
su uhapšeni kao taoci.
Kao i u drugim mjestima, tako su i ovdje Jevreji bili izloženi
progonima od strane okupatora i domaćih ustaša. Veliki Župan
Kvaternik Ljubomir je odmah po dolasku pokrenuo organizovanu
akciju prikupljanja zlata i srebra od Jevreja. Uhapšeni su neki
Jevreji, kao Rudolf Rehnicar, trgovac, dr. Levi, sudija, Rabin
Atijas, Kavezon Jakob, trgovac i dr. kojima je naređeno da Jevreji
međusobno moraju sakupiti i predati logoru 25 kg zlata i 100 kg
srebra. Čim je uspostavljen ustaški stožer, stožernik Pero Simić,
student iz Skočaja, dao je naređenje Jevrejima da u roku od 6 sati,
pod prijetnjom strijeljanja ili kako se on izrazio „postupanja po
ustaškom načelu“. Pošto Jevreji nisu mogli da prikupe toliku
količinu zlata i srebra, opljačkane su im radnje, a veći broj
muškaraca zatvoren kao taoci. Od prikupljenog nakita i ostalih
zlatnih i srebrnih stvarčica sakupljeno je samo oko 1 kg zlata i 8-10
kg srebra.428 U zatvoru su ih mučili i tukli i svaki čas ih izvodili

427
Dr. Samuel Pinto, Zločini okupatora i njihovih pomagača nad Jevrejima u
Bosni i Hercegovini, str. 373.
428
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 56127.
van navodno da ih strijeljaju, uperili bi na njih puške, a zatim bi ih
opet tjerali u zatvor.

Na dan 22. juna, tj. kada je Njemačka navijestila rat Rusiji,

pohvatani su i zatvoreni svi Jevreji grada Bihaća. Iste noći ušao je u
zatvor ustaški natporučnik Enver Kapetanović, koljač. Strašnim
psovkama i udarcima on i njegova pratnja tukli su sve zatvorene
Jevreje do iznemoglosti, ne gledajući na starost i uzrast.

Veliki župan župe Psat i Krbava Ljubo Kvaternik429 je 24. juna

1941. godine usmeno naredio „da se ima iseliti sav živalj
grčkoistočne i židovske vjere iz Bihaća“.430 Sve Srbe i Jevreje su
pokupili na fudbalsko igralište “BASK” na mjestu zvanom Luke. Iz
stana su mogli ponijeti najnužniji zavežljaj i po 500 dinara u
novcu.431

Neko vrijeme su bili u zatvoru pod najtežim uvjetima, a zatim su ih

svezane u 24 teretna kamiona prevezli u Kulen -Vakuf,432 a odatle
u logor u selo Bukovača kod Bos. Petrovca.433 To je ustvari, bila
zgrada osnovne škole. Bez hrane i osnovnih sredstava za život, oni
su živjeli od milostinje okolnih seljaka Srba. Ustaše su ih
maltretirali, a mlađe žene su silovali.434

429
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 56127: „Odmah po dolasku Kvaternika se
osjetilo sa novim i pojačanim represalijama na pravoslavni i jevrejski živalj...
Tih dana od strane ustaškog logora naređena je i organizovana akcija
prikupljanja zlata i srebra od Jevreja.“
430
Jevrejski istorijski muzej u Beogradu, mikrofilmovani dokument: 25,
signatura VII, 85 14/8, 1941.
431
Levi J. Moric, Jevreji Bihaća u periodu 1941. – 1945., Beograd, 1977,
(neobjavljeni rukopis).
432
VII 85, 14/8 1941; JIM – mikrofilm dokumenta br. 25.
433
ABiH, Zapisnik Zemaljske komisije za BiH, inv. br. 56127, iskaz Rašida
Sakića; Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, Sarajevo,1966.
434
Levi Moric, isto.
23.Zapisnik zemaljske komisije GNO, ABIH, Fond K.U.Z.O, inv.br.56134

Režim u logoru Bukovača je bio više nego strašan. U zgradi nije

bilo nužnika, pa su obavljali nuždu u samim prostorijama gdje su
spavali. Svaki čas su u zgradu dolazili naoružani ustaše i odveli bi
žene na polje i tamo ih silovali, polumrtve bi ih vratili natrag.
Psihoza u logoru je bila strašna. Svaku su noć očekivali da će ići na
gubilište. A pored svega toga, nije smetalo ustaškim oficirima da
prisile logoraše da se obriju i urede i da se očiste, da bi se zatim
formirale male grupe koje bi oni fotografisali. Drugi snimak bi
učinili sa djecom od 2 do 12 godina. Djeca su morala igrati kolo
dok su ih krvoloci slikali. Ovakve slike su im kasnije služile u
propagandne svrhe da dokažu kako se u ustaškim logorima dobro i
bezbrižno živi, tako da se ne zaboravlja ni igra. Danju su morali
kopati rovove, praviti linije od bodljikave žice i praviti pomoćni
aerodrom kod Bos. Petrovca.

Ustanak, koji je započeo 27. jula, zahvatio je i ove krajeve. Ustaše

uz pomoć Nijemaca (718. divizija sa 22 bataljona) poduzimaju
akciju gašenja ustanka. Već 1. septembra partizani prekidaju put
Bihać-Bosanski Petrovac. U takvoj situaciji ustaše donose odluku
da se logor preseli. U septembru svi Jevreji iz logora u Bosanskom
Petrovcu potovareni su u kamione i prebačeni i istovareni na
otvorenoj pruzi između željezničke stanice Bravsko na 35.
kilometru gdje pruga siječe put Petrovac-Ključ. Dok su logoraši
pod stražom ustaša čekali transport, došlo je do puškaranja između
čuvara logora i jedne manje grupe partizana. Predveče su svi
logoraši potovareni u vagone i otpremljeni u Prijedor.435 Nakon
izvjesnog vremena im je uspjelo da se u grupama raziđu u pravcu
Cazina, Banje Luke i Bos. Gradiške. Kotarski predstojnik iz Bihaća
dao je Jevrejima dozvolu da mogu ići gdje god žele, samo ne u
Bihać. Oni su se razišli po raznim mjestima gdje su imali poznate i
rodbinu. Većina je ostala u Prijedoru. Nakon prvog oslobođenja
Prijedora u maju 1942. godine mladi su stupili u NOV i otišli na
Kozaru i Grmeč. Oni Jevreji koji su ostali u Prijedoru zajedno su sa

435
VII, 150A, 3/1-1 1941, Izvještaj Krilnog oružničkog zapovjedništva iz
Bosanskog Petrovca od 4. oktobra 1941.
prijedorskim Jevrejima, nakon povlačenja partizana, odvedeni u
logor i pobijeni.436

Jevreji koji su otišli u Cazin bili su dobro primljeni od lokalnog

stanovništva. Drugog septembra 1942. godine u Cazin je prodro 3.
bataljon 3. Krajiškog odreda. Isti dan, partizani su se povukli, a sa
njima je otišlo dosta naroda i 7 Jevreja. Već 3. septembra ustaše su
pokupile sve Jevreje (22)437 koji su ostali u Cazinu i odveli natrag u
Bihać, a potom ih pobili u selu Žegar, blizu Bihaća.438
Preostali skriveni Jevreji439 u Cazinu su 6. septembra otišli u
partizane.440

U toku Drugog svjetskog rata fašisti su uništili sinagogu i dobar dio

spomenika na jevrejskom groblju.441

Zločine nad Jevrejima su naredili, odnosno izvršili slijedeći

zločinci koji su se najviše istakli: Veliki župan Kvaternik Ljubomir,
podžupan Hadžialić, sreski predstojnik Jakov Džal, logornik Pero
Simić, ustaški natporučnik Kapetanović Enver, stožernik Šola
Marijan, stožernik Idriz Delić, pukovnik Tomčić, ustaški pukovnik
Koškov, Ric Rade ustaški satnik, policijski agenti: Prša Pero,
Visković Nikica, Golubović Mirkec, Prša David, Kršnjavi Braco,
Hadžić Ismet, Bunić Vlado, Kurtović Reuf, Stošić Kruno,
Kahrimanović Burhan, Altić Hilmija, Knežić Mate, Ibrahimpašić
Mahmut, Ružnić Nurija, Muhamed Zjakić, Ivica Alivojvodić,

436
VII, 173, 51/5 1942; JIM, mikrofilm br. 140.
437
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 56127.
438
Levi Moric, isto.
439
Zapisnik Zem. kom. za BiH, D. br.: 1754, 1427, inv. br.: 56127, 56132,
56133.
440
JIM, inv. br. 29, Prilog br. 4, Spisak Jevreja učesnika NOV I POJ. Prema radu
“Jevreji u Bihaću” 19 Jevreja iz Bihaća je bilo u partizanima: Prilog br. 5, 6
bihaćkih Jevreja je bilo u ratnom zarobljeništvu.
441
Pinkas ha - kehilot, urednik Cvi Loker, Jad Vašem, Jerusalem, 1988.
Mehmed Jašarević, Jurić Ilija krojač iz Bihaća, ustaški bojnik
Zahid Kulenović, kotarski predstojnik Jakob Pal i Daniel Nola.
Povjerenici u jevrejskim radnjama su bili: Ivica Alivojvodić,
povjerenik ustaške NDH za likvidaciju jevrejskih radnji; Omer
Nuždijić, Zjakić Muhamed, Stipo Ivković, svi iz Bihaća; Jerković
student iz Kralja, Kruno Stošić, Matešić iz Bihaća, Ibro Horić
(kupio radnju), Altić iz Kulen-Vakufa.442

3.3. Bijeljina

Najraniji tragovi o naseljavanju Jevreja u Bijeljinu potiču iz

polovine 19. vijeka. Tada su se u ovaj grad u Semberiji naselile
porodice španskih Jevreja - Sefarada, koji su dolazili iz Soluna,
Skoplja i Sarajeva. Već 1895. godine Jevreji u Bijeljini su imali
svoj hram i konfesionalnu osnovnu školu.443 Poslije 1878. g. u
Bijeljinu su se počeli naseljavati Jevreji njemačkog porijekla,
Aškenazi. Popis stanovništva Bosne i Hercegovine iz 1879.
pokazuje da je u kotaru Bijeljina bilo 149 Jevreja i da su svi bili
nastanjeni u gradu. U odnosu na ukupan broj od 6.090 stanovnika
Bijeljine, Jevreja je bilo 2,44%. Do drugog po redu popisa
stanovništva izvršenog 1. maja 1885. broj Jevreja u kotaru Bijeljina
porastao je za 170, pa ih je bilo ukupno 319 ili 0,83% od ukupnog
broja stanovnika kotara. Od toga je u gradu Bijeljini 293 Jevreja ili
3,75% od ukupnog broja stanovnika grada. Jevreji su se u Bijeljini
najčešće bavili trgovinom, ali i drugim zanatskim zanimanjima kao
i činovničkim profesijama. Dio Jevreja u Bijeljini pripadao je
malobrojnoj inteligenciji.444

442
ABiH, Zem.kom. za BiH D.br. : 1754, 1427, Inv.br.: 56127, 56132, 56133.
443
A. Pinto, isto, str.168.
444
Dr. Ibrahim Karabegović, Osnovni podaci o Jevrejima Bijeljine od doseljenja
do 1914, Sefarad 92, str. 81-91.
Na području Bijeljine do Drugog svjetskog rata živjelo je oko 280
Jevreja. Svi su odvedeni, izuzev dvije žene koje su bile u
mješovitom braku, od kojih je jedna ubijena od 13. SS divizije. U
ustaške logore odvedeno je 199 Jevreja, od kojiih se ni jedan nije
vratio, a od Nijemaca i četnika ubijeno je u Bijeljini i okolici 11
Jevreja, a od strane ustaša, Nijemaca i četnika ubijeno 210 Jevreja.
Kao aktivni borci u NOV poginulo je 18 Jevreja,445 od kojih su
četnici ubili 11, a 13. SS divizija uhvatila je i ubila 7 Jevreja.
Spasilo se 26, dakle 10 odsto od svih Jevreja koji su živjeli na
području Bijeljine.
Materijalno stanje bijeljinskih Jevreja je bilo dosta dobro. Jevreji su
većinom bili privrednici, kao izvoznici, industrijalci, trgovci,
posjednici, mlinari, samostalni obrtnici, apotekari itd. Njihova
imovina prema približnim podacima vrijedila je oko 50.000.000
dinara.

U Bijeljinu je 14. aprila 1941. godine ušla jedna šturmdivizija,

prodrla u sve kuće i opljačkala ih. Njemačka vojska je pljačkala
djelimično jevrejske, a i nekoliko srpskih radnji. Svu jevrejsku
imovinu opljačkali su i razgrabili uglavnom domaći izdajnici,
Nijemci, „kulturbundovci“ iz Bijeljine i okolnih sela (Petrovo Polje
i druga sela) - njemački kulturbundovci na čelu sa Karlom
Leitenbergerom, Heincrihom Winterkornom i drugima.
Ovi „predstavnici više kulture” nisu se zadovoljili time da budu
povjerenici u jevrejskim radnjama, već su se ponašali kao vlasnici
tih jevrejskih radnji, a prave vlasnike tih radnji vodili su na prisilne
ponižavajuće radove, tukli ih, mučili i zlostavljali. Pored toga
tokom 1941. godine pod prijetnjom strijeljanja, iznuđivali su veće
sume novca, zlata i dragocjenosti.

445
VII, k. 174, Fond 11, dok. 45.
Prije prvog odvođenja Jevreja u logore (1. avgust 1941. godine) ovi
„kulturbundovci“ često bi zatvarali muškarce - Jevreje u hramu,
tamo ih držali po više dana, tu bi ih mrcvarili i tukli. U
međuvremenu išli bi u pratnji njemačkih oficira kod žena
pritvorenika da pijanče i vrše silovanje. Po naređenju „Kreislajtera“
i drugih većih njemačkih funkcionera dovodili su stražari pojedine
jevrejske žene u javne lokale, a morale su doći u pidžamama i tu bi
ih silovali.
“Počinje sa hapšenjem omladine i progonstvom Jevreja koji su
morali nositi žute trake i bili upotrebljavani za prisilne radove.
Karlo Leitenberger izdaje proglas da Jevreji sve dragocjenosti i
novac imaju predati Zemaljskoj banci u Bijeljini, odakle je sve
preneseno u njemačku kreditnu zadrugu u Petrovu polju… Sve
jevrejske radnje i ostali pokretni imetak podijeljen je među
kultrubundovce… Prema kasnije izdanim prepisima sva bi
jevrejska imovina imala spasti u svojinu N.D.H.

U junu 1941. godine došao je u Bijeljinu za kotarskog predstojnika

Ivan Tolj iz Vinkovaca. On je odmah počeo sa masovnim
hapšenjem i otpremanjem u internaciju naročito nakon napada
Njemačke na Sovjetski Savez, pri čemu su mu pomagali ustaše,
žandarmerija i članovi kulturbunda.”446
Prvo odvođenje Jevreja, i to samo muškaraca, uslijedilo je 1.
avgusta 1941. godine. Prilikom jednog transporta starijih
muškaraca kamionom su ih iskrcali nedaleko od grada na putu
Bijeljina - Rača i naredili im da legnu na zemlji i tada su ih počeli
kundačiti, a zatim su ih, polumrtve, natovarili na kamion, kao vreće
jednog do drugog, tako da su mnogi na putu do logora umrli od
zadobijenih rana.

446
ABiH, ZKURZ Referati\kutija br. 7, inv. br. 43692, Izvještaji, Bijeljina,
Izvještaj o privrednoj, kulturnoj i političkoj saradnji sa okupatorom.
U toku II svjetskog rata Nijemci, a posebno njemačka manjina iz
Francjosefsfelda (Novo selo), izvršili su pogrom nad jevrejskim
hramom i onesposobili ga za svaku upotrebu.447

Dalji transporti Jevreja za logore uslijedili su tokom 1941. i 1942.

godine. Zadnji transport Jevreja bio je 1. avgusta 1942. godine i
tada je otjeran i posljednji Jevrej iz Bijeljine.448 Razumije se po
sebi da su ustaše, iako u manjoj mjeri, imali učešća u proganjaju
Jevreja koje su odvodili u ustaške logore Jasenovac, Gradišku i
Loborgrad. Isto tako su i oni sudjelovali u pljačkanju jevrejske
imovine. Četnici su Jevreje – partizane, koje, kad bi ih žive
uhvatili, na najsvirepiji način mučili i nakon toga zvjerski ubili.
Nijemci bi takve partizane - Jevreje javno strijeljali na Žitnom trgu
u Bijeljini. Kraj rata dočekalo je samo nekoliko bijeljinskih Jevreja
i to onih koji su učestvovali u NOB-u.449

Za sve zločine izvršene nad Jevrejima Bijeljine odgovorni su

slijedeći zločinci:450
Nijemci: Handžar 13. SS divizija, general Hampl i oficiri iste,
Vegeman kao glavni inicijator, Bajer komandant mjesta, Čumaher
Servaci, Valter Pudajč rodom iz Beča, nastanjen u Berlinu.
Domaći Nijemci: Karlo Leitenberger industrijalac u Bijeljini.
Kulturbundovci: Kreisleiter Kulturbonda, Mihael Lebherm
građevinar iz Novog Sela; Johan Fridrich stariji iz Bijeljine; Johan
Fridrich mlađi iz Bijeljine; Netzger Jakob, zemljoradnik iz Novog
Sela; Jung Fridrich, krojač iz Novog Sela; Leinveber, mesar iz
Novog Sela; Notta Zartin, gostioničar iz Bijeljine; Hofmann Adan,
kovač iz Bijeljine; Hild Adan, bravar iz Bijeljine; Adam Lang,

447
Mustafa H. Grabčanović, “Bijeljina koja nestaje”, Semberske novine, 1. 6.
1990. i 16. 6. 1982. g.
448
VII, isto.
449
Isto.
450
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH: Inv. br. 8791, 4285, 47478, 6022l.
zemljoradnik iz Novog Sela; Jakob Vogel, bravar iz Bijeljine;
Fleiner, zemljoradnik iz Novog Sela; Kunsohner Johann, bivši šef
katastra iz Bijeljine; Johann Feller, pekar iz Bijeljine.
Ustaše i drugi ustaški funkcioneri: Pašić Nuratbeg, logornik;
Izetbeg Salihbegović, gradonačelnik; ustaše: Ivan Desić, Nikola
Krezić, Alija Salihagić i Derviš Dervišević, svi iz Bijeljine, Ivan
Tolj, kotarski predstojnik, Edhem Daidžić, kotarski predstojnik
(slao transporte u Jasenovac), Nedim Šahinpašić, komandant
muslimanske legije Hadžiefendića; Alija Muratbegović. 451

3.4. Bosanska Gradiška (Gradiška)

U Bosanskoj Gradišci su prije rata bila ukupno 32 Jevreja, koji su

svi odvedeni u logor Stara Gradiška i tamo pobijeni zbog bjekstva
dvojice zatočenika iz tog logora. Svu imovinu odvedenih Jevreja u
približnoj vrijednosti od 2.800.000 predratnih dinara ustaše su
potpuno opljačkali.
Kao i u drugim mjestima Bosne i Hercegovine, tako su i ovdje
Jevreji bili izloženi progonima od strane ustaša do njihovog
masovnog odvođenja u logor.

Po uspostavi ustaške vlasti i nakon dolaska poznatog krvoloka za

Krajinu, Viktora Gutića u Bos. Gradišku u julu 1941. godine kada
je održao govor na trgu u kome je pozvao prisutne da pobiju Srbe i
Jevreje, nastali su teški dani za Jevreje iz Bos. Gradiške, dani
terora, mučenja, zlostavljanja, patnji, gladi i pljačkanja.

Nakon što su ih ustaše fizički i duševno potpuno iscrpili odvedeni

su svi u logor „Stara Gradiška“, gdje su svi pobijeni.

451
Dr. Samuel Pinto, Zločini, isto, str. 373.
Zoltana Zvonimira Geku, upravnika pilane Našićke tvornice tanina
i propila u Gornjim Podgradcima lično je na svirep način ubio
Franjo Oković iz Bos. Gradiške, koji je postao zapovjednik
Jurišićevog odreda (voda) pri ustaškom logoru u Bos. Gradišci, a
inače je bio namještenik Našićke pilane.452

Za sve zločine pljačke, odvođenja Jevreja u logore kao i za ubistva,

odgovorni su: Ivica Terzić, bivši namještenik „Našićko D. D.“ koga
je Viktor Gutić postavio za sreskog načelnika u Bos. Gradišci,
zatim Franjo Kiohnel – Živni, Franjo Oković, poznati ustaški
zločinac, Zvonimir Sukić, Mirko Vonjić, šef policije, Markan
Mostarčić, kot. predstojnik, župnik Branimir Župančić svi iz Bos.
Gradiške, žandarmerijski narednik Franjo Ajnholzer, ustaša Jozo
Ćustić i Andrija Lukšić, Matko Josip, ustaški tabornik,
Tomljenović Jozo i ustaša Kail iz Gornjeg Pogradca.453

Po naređenju ustaških zločinaca Zvonimira Sukića, logornika;

Mirka Vonića šefa policije; Markana Mostarčića, kotarskog
predstojnika i Mate Terzića 12. maja 1943. godine pohvatani su
Jevreji Bosanske Gradiške i sprovedeni u logor Stara Gradiška.454

Tom prilikom je stradalo 15 Jevreja. Ali se zločini nastavljaju i u

avgustu iste godine. Otjerano je u logor Stara Gradiška još osam
Jevreja.

452
Dr. Samuel Pinto, Zločini, isto, str. 373.
453
ABiH, Zapisnici zem. kom. za BiH, inv. br.: 5951/1, 7480/1, 55682, 55678.
454
ABH, Fond KUZO, inv. br. 7480/1, Okružna komisija za utvrđivanje zločina i
njihovih pomagača, Izvještaj o zločinima izvršenim nad židovskim porodicama
od 26. jula 1945.
Svi Jevreji (32) iz Bosanske Garadiške su pobijeni u decembru
1943. godine, kada su dva strana Jevreja dovedena iz drugog
logora, uspjela pobjeći.455

3.5. Bosanski Brod

U Bosanskom Brodu do okupacije živjelo je ukupno 26 jevrejskih

porodica sa 62 člana.
Za vrijeme okupacije ostao je kod kuće svega jedan muškarac i 4
ženske osobe, jer su bili u mješovitim brakovima ili dugo godina
prekršteni.
U logore je odvedeno 57 Jevreja456 i nijedan se nije vratio.

Jevreji u Bos. Brodu su prije odvođenja i konačnog uništenja bili

izvrgnuti svim onim nečovječnim postupcima kao njihovi sapatnici
u Sarajevu i u ostaloj Bosni i Hercegovini. Morali su da napuste
svoje stanove u centru grada i da se nastane u udaljenim
predgrađima, da predaju ustaškim pljačkašima novac,
dragocjenosti, foto i radioaparate, namještaj, robu iz radnji odnosili
su im ustaše i njemački vojnici bez ikakve naknade, tjerani su na
opasne i ponižavajuće prisilne radove kao npr. prenošenje
neeksplodiranih bombi i mina, čišćenje zagađenih prostorija i tome
sl. Nakon što su ih ustaše izmučili i do gola opljačkali, započeli su
s odvođenjem Jevreja u logore smrti. Prvo odvođenje je uslijedilo
20. jula 1941. godine. Tada je odvedeno 8 lica i to mahom
muškaraca “u logor Gospić, gdje su svi nestali”.457 Svi ostali Jevreji
muškarci, žene i djeca bez obzira na dob odvedeni su 23. januara

455
ABH, Fond KUZO, inv. br. 7480/1, isto.
456
VII, kut. 147, reg. br. 28/1-5.
457
ABH, Fond KUZO, inv. br. 56077 i 7480/1, Zapisnik Zemaljske komsije za
utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača za BiH, u Bosanskom
Brodu, 1. avgust 1946.
1942. godine.458 Svi su odvedeni u Slavonski Brod, odakle su žene
otpremljene u Đakovo, a muškarci u Gradišku i Jasenovac. Sva im
je imovina opljačkana. Jevrejsko groblje su ustaše opljačkali, tako
da su povadili sve spomenike sa grobova i na njima kao gradilištu
sagradili barake.

Glavni zločinci, inicijatori i naredbodavci za sve zločine prema

Jevrejima u Bos. Brodu utvrđeni su slijedeći: Karlo Bogdan, Sakić
Mato, ustaški načelnik gradske općine; Sakić Ivan, pomoćnik
komandanta ustaškog logora; Sakić Darko, ustaški časnik, kasnije
na službi u Jasenovcu; Sulke Emil, tumač; ustaše: Banček Feri,
Trdoljak Ante, Čabraja Pavo, Čabraja Niko, Popić Hilmija
(Hasiba), Jurišić Ilija, Jurišić Marijan, Jurišić Nikola, Glamočak
Drago, Mirko i Šime Đorđević, Jurić Stjepan, te organizacija
ustaške mladeži; komesari koji su se naročito istakli pljačkom:
Jordan Josip, Samo Drago i Sulko Viktor.459

3.6. Bosanski Šamac

Na području Bosanskog Šamca prije rata je živjelo pet jevrejskih

porodica sa ukupno 21 članom. Međutim, ovaj broj se povećao za
13 Jevreja emigranata iz Austrije460 koji su se bježeći ispred
Nijemaca i ustaša nastanili u Bosanskom Šamcu. Prema tome,
ukupno ih je bilo 34. Od toga broja, pet Jevreja je otišlo u NOV, a
svih ostalih 29 odvedeni su u ustaške logore gdje su i ubijeni.
Njihova imovina je opljačkana i razgrabljena od domaćih ustaša.

458
ABH, Fond KUZO, isto, inv. br. 56077.
459
Dr. Samuel Pinto, Zločini okupatora i njihovih pomagača nad Jevrejima u
BiH, str. 373.
460
ABiH, Fond KUZO, iskaz Subašić Ibrahima.
Prvo odvođenje Jevreja uslijedilo je 1. VIII 1941. godine, a drugo
1. II 1942. i tada su svi odvedeni, tako da od toga dana na teritoriji
sreza Bosanski Šamac nije bilo ni jednog Jevreja.

Za zločine nad Jevrejima iz Bosanskog Šamca odgovaraju slijedeći

zločinci:
Tabornik Vrljić Ivan, policijski pisar iz Pruda, srez Odžak; Lukić
Mirko, veterinar, rodom iz Gorjana srez Đakovo; Katić Ivan,
politički pristav, rodom iz Korčule, te domaći Nijemci –
folksdojčeri: Mans Tomans, skelar, Adam Nus, posjednik; Stricker
Jakov, pletar; Bonert Ivan, krojač; Vendlinger Filip, općinski pisar;
zatim Trabonzalija Alija, bivši komandir stanice u Bos. Šamcu;
Tadić Stjepan, upravitelj ispostave u Bos. Šamcu, rodom iz
Vinkovaca; Jakov Brašnić, komandant policije iz sela Pruda, srez
Odžak; legija „Hadžiefendića“ i njezini oficiri i komandiri-ustaški
funkcioneri, logornici: Homa Franjo, Franjić Ivan, student,
Mrkonjić Ante, Lelić Mustafa – hodža, svi iz Bos. Šamca, Brašnić
Mijo iz Purda sr. Odžak, tabornici: Sinanović Osman – kovač,
Lelić Mustafa mlađi rodom iz Bos. Dubice, Muftić Husein
Salkanov, općinski službenik, zatim Jesenica Smail, poslužitelj
sreskog ureda, Kolak Josip – policajac, Perkić Tihomir – staretinar,
Petričević Mato, Sobček Andrija, Šnur Rudolf – učitelj, Mihalj
Maca – učiteljica stručne škole iz Zagreba. Ona je bila najveći
saradnik kod odvođenja u logore, Kuluder Izeta, kći hodže Mustafe
Lelića, Marković Nikica, bivši činovnik poreske uprave iz Bos.
Šamca.461

461
ABH, Fond KUZO, Zap. Zem. kom. za BiH, Inv. br. 34219, D. br.: 3388/46,
Inv. br.: 56554, 60680.
3.7. Brčko

Jevreji su u Brčko stigli već u 18. vijeku. Prvo su došli Sefardi, a

potom Aškenazi krajem 19. stoljeća. Svoju sinagogu izgradili su
1881. godine.462 U Brčkom je prije rata živjelo oko 150 Jevreja,463
međutim, kada je nacistička Njemačka 1938. okupirala Austriju, u
Brčko je doselilo više od 200 Jevreja - emigranata iz Austrije za
vrijeme okupacije. Svi ti, kako domaći tako i emigranti, ubijani od
ustaša na najgrozniji način, takoreći u srcu grada na Savskom
mostu, odnosno pravoslavnom groblju, i niko nije ostao živ.464

Godine 1941. Brčko je veoma jak ustaški strategijski centar. U

prvoj polovini mjeseca aprila 1941. godine po kapitulaciji
jugoslovenske vojske u Brčko je došla jedna njemačka formacija
koja se tu zadržala oko mjesec dana. Teror na području Brčkog
počeo je u drugoj polovici aprila 1941. godine. Tada su
pozatvarane trgovačke i obrtničke radnje u vlasništvu Jevreja. U
njih su postavljeni ustaški povjerenici.465 Jedno od prvih naređenja
te jedinice bilo je da se na tadašnjem trgu iskupe svi domaći Jevreji
i ugledniji Srbi. Kada su ih okupili na trgu, bila su postavljenja dva
mitraljeza, a opremila ih je njemačka vojska. Nijemci su
predvođeni domaćim folksdojčerima išli od čovjeka do čovjeka i
tražili od njih podatke o njihovoj pokretnoj imovini, naročito
gotovini, i dragocjenostima, prijetili im represalijama za slučaj
lažnih podataka. Zatim su Nijemci išli sa svakim od njih do
njihovih kuća radi provjeravanja tih podataka, te tako pljačkali
njihovu imovinu.

462
Pinkas ha-kehilot, Jad Vašem, Jereusalem,1988, str. 86.
463
A. Pinto, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, str. 168.
464
Refik Piskavica (zatočenik ustaškog logora Jasenovac): U Brčkom 1941.-
1943., Brčko, 1974.
465
Arhiv velike župe Posavje, kut. 1, god 1941.
Nakon toga kulturbundovci, sastavljeni od domaćih Nijemaca,
preuzeli su potpuno rješavanje jevrejskog pitanja u svoje ruke, te su
prvo izdali naređenje o obaveznom nošenju 10 cm žute trake sa
natpisom “JUDE - ŽIDOV”, zatim su uzimali Jevrejke za pranje
prljavog veša njemačke vojske, a kasnije i za obavljanje kućnih
poslova u svojim vlastitim domaćinstvima. Zabranili su Jevrejima
kupovanje na pijaci, pristup u javne lokale i ograničili im kretanje.
Prvo kulturbundovci, a poslije njih ustaše, takmičeći se u
neprestanim hapšenjima, ponižavanjima, vođenju na prisilan radi i
terorisanju jevrejskog stanovništva.466

To se stanje naročito pogoršalo dana 22. juna 1941. godine kada su

kulturbundovci, čim je do njih doprla vijest o napadu Njemačke na
SSSR, pohapsili skoro sve muškarce Jevreje.
Iako su Jevreji bili pravovremeno upozoreni od strane partijske
organizacije (Komunističke partije, op. a.) da im prijeti opasnost,
oni su odbili mogućnost da napuste Brčko.467
U to vrijeme načelnik sreza bio je Puškarić Petar, koji “nije bio
sklon ustašama i njihovom pokretu, naročito nije bio za klanje i
ubijanje Srba i Jevreja, te je, ukoliko je bilo moguće, sprečavao
zločine”. Dr. Ante Marić je pisao ministru Petriću da se Puškarić
smijeni i “na njegovo mjesto dovede za sreskog načelnika neko
drugo lice, koje će biti energičnije i oštrije u sprovođenju ustaških
načela”.468

Crni i zloslutni dani za Jevreje nastali su dolaskom sadiste i koljača

Vjećeslava Montanija, kotarskog predstojnika, koji je u crno zavio
cijeli kraj i koji je konačno i sasvim istrijebio jevrejsko

466
Zap. zem. kom. za BiH: Inv. br.:7198/1, 7166/2, 42917, 48648, 48649, 56568
467
Brčko u N0B-u, Tuzla, l985, str. 141.
468
ABiH, Fond KUZO, Brčko, zapisnik br. 4, inv. br. 4864.
stanovništvo. On odmah pristupa masovnim hapšenjima i u zatvoru
zlostavlja, tuče, muči i teroriše Jevreje.469
“Tada u ljeto 1941. godine, prvo je zapaljena Jevrejska
Sinagoga.”470

Početkom decembra uhapsio je deset Jevreja i pošto su svi

strahovito izudarani, prevedeni su preko Save u Gunju i tamo
stavljeni u vagone radi optremanja u koncentracioni logor.
Prelazeći mostom preko Save, trgovac Salamon Perera koji je bio
tako izudaran i izranjavan da je u rukama nosio svoja crijeva ne
mogavši više izdržati bol i stanje našao je još toliko snage da je
skočio u Savu i tako okončao svoj mučenički život. Iz Gunje ta
grupa ipak nije odvedena u logor, nego su nakon dva dana vraćeni i
onako izudarani i ispaćeni gladni pušteni svojim kućama. Neki od
njih, pa tako i Jakob Levi morali su biti otpremljeni u bolnicu.
U noći između 16. i 17. decembra471 organizovao je Montani
zajedno sa ustašama Poglavnikove tjelesne bojne jedno od
najstrašnijih krvoprolića. Toga dana dobošom je objavljeno da se
poslije podne svi Jevreji bez obzira na spol i dob moraju prijaviti u
zgradu gimnazije. Sakupljene Jevreje preuzeli su ustaški krvoloci
18. i 20. satnije poglavnikove tjelesne bojne na čelu sa ustaškim
oficirima Baljak Venturom i u noći, koja je bila strahovito hladna,
po dubokom snijegu, odveli su, vezane žicom, sve Jevreje,
nedaleko od grada do Save. “Prethodno su Ustaše rekvirirale čekiće
od većine bravara i kovača.”472 Skinuli su ih gole i onda djecu na

469
Ante Cigeljević, 2007, Židovi sjeverostočne Bosne, po općinama (neobjavljeni
rukopis).
470
Mujačić, Ramadan, Stradanje Jevreja u Brčkom 1941. godine (neobjavljeni
rukopis).
471
VII, Fond 6, Kut. 40, dok. 11 – Izvještaj Deutsche Volksgrupep in Kroatien,
Kredlsleitung Save-Donau upućen 8. januara 1942. godine: “Iskupio je i potjerao
na Savu sve jevrejske stanovnike tog mjesta, muškarce, žene, djecu. Rekvirirali
su čekiće od većeg broja bravara i kovača te ih sve u noći pobili.“
472
Brčko u NOB-u, str. 324-5.
očigled roditelja, i roditelje na očigled djece, čekićem udarali u
tjeme i noževima pobili i zaklali, a onda pobacali u Savu. Ovo sve
izvršili su tako temeljito da ni jedno dijete u kolijevci, ni jedan
starac ili bolesnik u krevetu nisu ostali ili pošteđeni. Tako je
domaće jevrejsko stanovništvo na najzvjerskiji način do zadnjega
istrijebljeno. Pored Jevreja iz Brčkog na pontonskom mostu
pobijeni su na najsvirepiji način i Jevreji iz Vrbanje i Rajeva sela.

Ustaše su na pravoslavnom groblju poklali i sve porodice Jevreja –

emigranata.473 Po naređenju tadašnjeg sreskog načelnika,
Montanija doveli su poslije dva dana474 sve Jevreje koji su
emigrirali iz Austrije475 kod kapele Jove Hadžića, trgovca, koja je
bila malo dalje od grada, i tu ih opljačkali do gola i udarali čekićem
u glavu, te tako onesviještene bacali u rupu i zatrpali. Prema ovom
izvještaju bilo je oko 300 Jevreja-emigranata sa djecom.476

Iza tih ubistava uslijedila je pljačka jevrejskog imetka, koju su

izvršili Montani i njegove ustaše. Ustaški koljači nisu ni mrtvim
brčanskim Jevrejima dali mira. Otišli su na jevrejsko groblje i tu su
bombama razorili grobnice i nadgrobne spomenike. Jevrejski hram
još je ranije digla u zrak i razorila jedna posebna njemačka grupa,
koja je uveče u mjesnom kinu prikazala jedan propagandni
antisemitski film, a poslije prikazivanja filma srušila hram.

Među zločincima koji su vršili zlostavljanja i nečovječno postupali

sa Jevrejima u Brčkom naročito su se istakli domaći Nijemci

473
Ante Cigeljević, isto.
474
VII, isto (u noći između 18. i 19. decembra, op. a.).
475
ABiH, Fond KUZO, Brčko, Zapisnik br. 3, inv. br. 48648; Imena žrtava
Jevreja – emigranata iz Austrije nepoznata su.
476
ABiH, Fond: ZKURZ za BiH, Referati, kut. 5, inv. br. 42, Izvještaj na broj
Upr. 5708/45, Otsjeka za unutrašnje poslove Sreskog Narodnog odbora u
Brčkom - Okružnom Narodnom odboru za okrug Tuzlanski, Odjeljenju za
unutrašnje poslove, od 6. decembra 1945. godine.
kulturbundovci na čelu sa zločinačkim šefom kulturbunda Kles
Vilnelaca, sodarom i Kovačem Franjom, portirom.

U zločinu nad Jevrejima Brčkog učestvovali su:

Reba Ilija, trgovac, 45 godina star, iz Brčkog; Hajduk Grga,
penzioner, 60 godina star, iz Brčkog; Babić Dana, pošt. služb, stara
40 godina, iz Brčkog; Petrović Martin, student-ust. logornik, star
26 godina, iz Brčkog; Tubić Marko, zemlj., ust. logor., star 50
godina iz Dizdaruše; Palošek Ljubo, šef policije, star 27 godina,
rodom iz Bijeljine; Birošević Janoš, polic., star 30 godina, rodom iz
Bijeljine; Salković Salko, zamj. šefa policije, star 50 godina, iz
Brčkog; Maskaljević Ilija, policijac, star 28 godina, iz Brčkog;
Horvat Vjekoslav zvani “Makso”, sreski pristav, star 27 godina,
rodom iz Varaždina; Janko Ivan, policajac, star 30 godina, Rusin iz
Brčkog; Zuparić Pavo, policajac, star 48 godina, iz Vidovice;
Đuraković Đuka, polic., star 45 godina, iz Brčkog; Musić Fehim,
policajac, star 35 godina, iz Brčkog; Alispahić Sadik, policajac, 26
godina, iz Brčkog; Spahalić Ibrahim, policajac, 27 godina, iz
Brčkog; Vučković Ivo, policajac, 45 godina iz Gorice; Šimić Ante,
kolar, 30 godina, ustaški logornik iz Brčkog; Užičanin Rašid, 20
godina, iz Brčkog; Rajić Mato, student tehn., 22 godine, ustaški
logornik; Simotjuk Vladimir, sreski pristav, 40 godina, Slovak iz
Brčkog; Lastrić Vlado, ustaški tabornik, 45 godina, iz Čelića;
Siničković Tunjo, zemlj., 50 godina, iz Potočara; Mešanović Suljo,
policajac, 43 godine, iz Brčkog; Mešić Osman, policajac, 32
godine, iz Brčkog; Varkanović Rasim, policajac, 27 godina, iz
Brčkog; Begić Burho, zemlj., 30 godina, iz Koraja; Montani
Venćeslav, kotarski predstojnik, 45 godina; Violoni dr. Ilija,
župnik, 65 godina, iz Brčkog; Cebalo dr. Ante, advokat, 60 godina,
iz Brčkog; Lovrečki Branka, učiteljica, 28 godina, iz Zagreba;
Kučukalić Šefket, oficir bivše jugoslovenske vojske, 35 godina, iz
Brčkog; Bukvica dr. Abdulah, ljekar, 60 godina, iz Brčkog; Marić
dr. Ante, liječnik, 53 godine, iz Brčkog; Edhemović Mehmedalija,
trgovac, 65 godina, iz Brčkog; Edhemović Ibrahim, trgovac, 62
godine, iz Brčkog; Vuletić Marko, žandarmerijski poručnik; Kadić
Karlo, sudija, 40 godina, iz Vinkovaca; Dilberović Blaž, službenik
kod Bate, 30 godina, iz Boča; Šećerbegović Zekerijah, student, 32
godine, iz Gornjeg Rahića; Baljak Viktor, zaposlenik 18. ustaške
satnije; Kurelac Josip, ustaški oficir, iz Osijeka; Furlan Franjo,
komandant 20. ustaške satnije; Grgić Ivo, ustaški zastavnik; Kasa
Franjo, ustaški zastavnik, iz Zagreba; Bosak Stevo, ustaški
nadporučnik iz Bukvika; Perška Emil, ustaški satnik, iz Zagreba;
Miler Kristijan, građ. preduzimač, 58 godina, iz Brčkog; Bader
Antun, industrijalac, 50 godina, iz Brčkog; Higman Hinko Hajnirh,
građ. preduzimač, 60 godina, iz Brčkog; Gutskon Gustav, građ.
preduzimač, 35 godina, iz Brčkog; Klas Vilhelm, sodar, 40 godina,
iz Brčkog; Menrad Franz, sloboslikar, 40 godina, iz Brčkog; Arler
Eduard, zvani Gembeš, gostioničar, 42 godine, iz Brčkog; Perl
Antun, željeznički blagajnik, 38 godina, iz Brčkog; Konrad Adam,
užar, 42 godine, iz Brčkog; Servaci, folksdojčer, pripadnik
Gestapoa, iz Rume; Sauber Cvaj, general SS brigadafirer kom. 13.
SS divizije; Huber Matijas, pukovnik, komandant 27. P. P. 13. SS
divizije, iz Sudeta; Rajter Oberstrubandfirer, komandant 30. SS
divizije 29. P. P.; Pečar, domobranski pukovnik, komandant 13.
artilj. puka, 13. SS divizije, iz Zagreba; Hanke, pukovnik
komandant 28. puka 13. SS divizije; Rot Alojz, pukovnik,
zapovjednik felžandarmerije i Braun Erns, potpukovnik, šef štaba
13. SS divizije, 35 godina, iz Salzburga.477

477
Dr. Samuel Pinto, Zločini okupatora i njihovih pomagača nad Jevrejima u
BiH, str. 438.
3.8. Bugojno, Donji Vakuf

U Bugojnu je, prema jednom dokumentu iz 1896. godine, živjelo

ukupno 19 jevrejskih porodica sa 67 članova, od čega su se 4
porodice naselile dolaskom austrougarske uprave u Bosnu i
Hercegovinu. U osnivanju Jevrejske opštine u Bugojnu, opštini su
pristupile i 2 porodice iz Županjca (Duvna), 2 porodice sa 13
članova iz Donjeg Vakufa i 1 porodica sa 3 člana iz Kupresa, pa bi
ukupan broj članova Jevrejske opštine u Bugojnu bio 90 članova.
Na osnovu građe sa kojom raspolažemo u periodu od 1896. do
1905. g. nije došlo do osnivanja jevrejske opštine u Bugojnu.478

Na teritoriji bugojanskog sreza do okupacije je živjelo 11 porodica

sa ukupno 52 člana i to: u Bugojnu je živjelo 10 porodica sa 47
članova, a u Donjem Vakufu dvije porodice sa pet članova. U
Bugojnu su za vrijeme okupacije ostala samo tri lica kao potpuno
stara i iznemogla. Od ukupnog broja Jevreja ovog sreza nastradalo
je 34 lica i to 12 Jevreja su ustaše ubile u samom srezu, 479 a 22 je
ubijeno u ustaškim logorima. Iz izbjeglištva se vratilo 15 lica. Sva
pokretna imovina bugojanskih Jevreja je potpuno opljačkana, a
kuće su im uslijed bombardovanja porušene.

Bugojanske ustaše su bile naročito svirepe i krvolične prema

Jevrejima, te su njihovo uništenje izveli na nevjerovatno zvjerski
način. Već početkom aprila 1941. godine ustaše su, pod vođstvom
advokata dr. Barišića, uzeli u Bugojnu vlast u svoje ruke i prvi akti
„vlasti“ bili su bezobzirna pljačka jevrejske imovine. Da bi što brže
i sigurnije došli do pljačke, ustaše su iz svake jevrejske porodice
odvodili u zatvor muškarce, gdje su ih držali po 8 dana i mučili ih

478
SEFARAD '92, Kratki prilozi o životu Jevreja u Bugojnu i Vlasenici, Samija
Sarić, str. 111-118.
479
ABiH, Izvještaj Komisije i iskaz Blanke Altarac, Spomenica 400 godina od
dolaska Jevreja u BiH, str. 242.
paljenjem tabana, ubadanjem igala ispod noktiju i na druge slične
načine. Krajem aprila došli su u Bugono Talijani i zadržali se do
15. juna 1941. godine. Za to vrijeme su Srbi i Jevreji bili pošteđeni
od progona. Kada su se Talijani povukli, ustaše ponovo dolaze i
nastavljaju sa pljačkanjem jevrejskih radnji i privatnih stanova,
tjelesnim premetačinama, izbacivanjem iz stanova i odvođenjem na
teške prisilne radove.
Ustaše su u Bugojnu 2. avgusta 1941. godine oko 5 sati poslije
podne odveli u zatvor 12 Jevreja muškaraca, te ih sa jednom većom
grupom mještana – Srba, vezanih po dva i dva žicom, kamionom
odvezli u selo Gračanicu480 udaljenu od Bugojna oko 10 km. Tu,
pred jednom velikom jamom, gdje je već bilo ubačeno 1.200
zaklanih ljudi, svi dovedeni Jevreji su noževima zaklani i bačeni u
jamu. Da bi žrtve bile dotučene, ustaše su u jamu bacali bombe, a
zatim posipali hlor i jamu zatrpavali.

Nevjerovatno ustaško zvjerstvo pokazuje slučaj sa klanjem Rudolfa

Grofa i sina mu Nacike. Kad je sa ostalom grupom Jevreja doveden
u Gračanicu pred jamu, Grof je bio prisiljen da uzme u naručje
svoga sina Naciku, a jedan mu je ustaša uzjahao na vrat i zaklao
Naciku. Dok je dijete vrištalo od bola, otac mu je govorio: “Umri
sine junački!” Poslije su ustaše i Rudolfa zaklali. Isto veče ustaše
su se u Bugojnu javno hvalili kako su klali Jevreje. Onima koji su
po nesreći imali u ustima zlatne zube, ustaše su izbijali zube sa
dijelovima vilice, a zatim ih zaklali.481
U Donjem Vakufu, srez bugojanski, ustaše su uhvatili Melera
Isidora, pa su ga dovukli u Bugojno. Po nalogu ustaškog stožera
Meler je mučen i ubijen na najzvjerski način. Najprije su mu
odrezali polni ud, te ga ostavili da krvari cijeli dan, a zatim ga
naveče zaklali i bacili u jamu.482
480
A. Pinto, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, str. 181.
481
Mičić, Branko, Jevreji Bugojna, Neobjavljeni rad sa Konkursa SJOJ.
482
Mičić, isto.
Ostatak Jevreja u ovome srezu ustaše su odveli u Jasenovac, gdje ih
je čekala grozna mučenička smrt. Samo mali broj Jevreja, svega
oko 15, uspjelo je da izmakne od ustaškog noža i da se spasi
bjekstvom u šumu ili u pravcu Mostara.
Kao glavni naredbodavci u bugojanskom srezu poznati su: dr. Josip
Barišić - advokat, član ustaškog stožera; Jurišić Nikola - stožernik;
Karadža Avdo; Jurišić Ivan - zvani „Zar”, policijski agent; Kasim
Trto - tabornik i Vinko Baraba - poglavar sreske ispostave u
Gornjem Vakufu; Jercel Ivan - policijski agent; Čančić Ivan.
Kao naredbodavac za hapšenje i mučenje Jevreja smatra se i
tadašnji „kotarski predstojnik“ Kuštro Branko Ivanov, inače bivši
učitelj i Mićo Hajdušek, apotekar u Donjem Vakufu.483
Kao pljačkaši jevrejske imovine naročito su se istakli: Marković
Jozo, Zalić Ljupko, Subašić Nino, Kavedžić, Barišić Marko, Ćuljak
Nikola i Karadža Muharem, svi iz Bugojna.484

3.9. Cazin

Bihaćke Jevreje koji su bili zatočeni u logoru Bukovača kod

Bosanskog Petrovca ustaše su pustili da pobjegnu iz transporta.
Većina ovih Jevreja stigla je u Cazin. Jevreji su u Cazinu bili dobro
primljeni od lokalnog stanovništva. Zahvaljujući prije svega,
porodici Pozderac i njenom istaknutom članu, narodnom poslaniku
Nuriji Pozdercu, čitav grad je učestvovao u njihovom čuvanju.

Nurija Pozderac bio je snažna ličnost koja je u jednom trenu

obilježila istoriju ovoga kraja. Jevreje su u Cazinu ljudi dobro

483
Samija Sarić, Bugojno i njegova okolina (Donji Vakuf, Prusac, Gornji Vakuf i
Kupres) u vrijeme Austro-Ugarske uprave (1878-1918), Buybook, Sarajevo,
2010.
484
Samija Sarić, isto.
primili. Našli su stanove, svaka porodica za sebe. Po gradu su se
mogli slobodno kretati. Nije bilo poteškoća za hranu. U Cazinu je
živio dr. Isidor Levi sa suprugom Klaricom. Kao ljekar, zbog svog
savjesnog rada, stekao je vrlo veliki ugled u gradu i okolini. Juda
Levi sa porodicom našao je utočište kod svoje kćerke Erne Levi,
učiteljice koja je živjela u Cazinu. Naročito su veliku moralnu
pomoć izbjeglicama pružili članovi ugledne porodice Pozderac,
koji su otvoreno ispoljavali svoje neslaganje sa nasiljem koje su
ustaše sprovodile. To sve je doprinijelo da ni mjesne vlasti nisu
proganjale Jevreje, nisu ih gonili da nose značke sa slovom 'Ž', pa
su ih čak i posredno obavještavali da se 'sklone' kad su očekivali
dolazak ustaša iz Bihaća. Sloboda kretanja van Cazina bila im je
ograničena. Kao primjer pomoći navodimo da je Mehaga Pozderac
lično došao u Prijedor, na molbu dr. Levija, i odveo jedan broj
Jevreja iz Prijedora u Cazin, a i porodica Jake Kavesona našla je u
kući Mirka Turića srdačno gostoprimstvo.

Drugog septembra 1942. godine u Cazin je prodro 3. bataljon 3.

krajiškog NOP-a. Isti dan partizani su se povukli, a sa njima je
otišlo dosta naroda i sedam Jevreja. Kao odmazda za ovaj napad
stigao je već 3. septembra u Cazin ustaški satnik Ric i odveo sa
sobom 27 osoba, uglavnom roditelja i simpatizera POJ i sve Jevreje
koji su ostali u Cazinu odveli su natrag u Bihać, a potom ih pobili u
selu Žegar, blizu Bihaća. Među uhapšenima bili su stari ljudi, žene
i djeca.
6. septembra preostali skriveni Jevreji485 u Cazinu otišli su u
partizane.486

485
Zapisnik Zem. kom. za BiH, D. br.: 1754, 1427, inv. br.: 56127, 56132,
56133.
486
JIM, inv. br. 29, Prilog br. 4, Spisak Jevreja učesnika NOV I POJ. Prema radu
“Jevreji u Bihaću”, 19 Jevreja iz Bihaća je bilo u partizanima: Prilog br. 5, 6
bihaćkih Jevreja je bilo u ratnom zarobljeništvu.
Po nalogu iz Bihaća 4. septembra je za Bihać sprovedeno još šest
osoba, tako da je bilo 33 uhapšenih. U noći na 8. septembar iz
ćelija su izvedene 24 osobe, koje su ustaše u dvorištu poklale i na
licu mjesta pokopali.487 Među stradalima je bilo 20 Jevreja.

Krivac ovog pokolja bio je ustaški satnik Ric i njegove ustaše iz

Bihaća i kotarski predstojnik Dilić Sajto, koji je sastavio spisak
žrtava, a koji je pronađen u ladici njegovog stola prilikom ulaska
partizana u Cazin novembra 1942. godine.488

3.10. Derventa

U Derventu se Jevreji uglavnom doseljavaju iz većih centara,

Sarajeva i Travnika, zatekavši svoje sunarodnjake-starosjedioce.
Proces prilagođavanja novoj sredini teče ubrzano, a kapital i
zanatska iskustva doprinose razvoju novih poslova, najčešće
trgovačkih (porodice Pesah, Baruh), ali i zanatsko-industrijskih
(Pesah, Eskenazi). Stvaraju se značajni porodični kapitali, razvija
trgovina i veletrgovina (željezo, koža, tekstil, žitarice), zanatska i
industrijska proizvodnja (konfekcija, obuća, alkoholna pića). Jozef-
Juso Pesah gradi električnu centralu i osvjetljava ulice Dervente. 489
U godinama između I i II svjetskog rata Jevreje zatičemo u svim
sferama društvenog života Dervente, od zanatstva, industrijske
proizvodnje i trgovine, preko zdravstva i farmacije, do javnih
službi, kulture i sporta. “U Derventi je bilo 35 porodica sa oko 200

487
Levi J. Moric, Jevreji Bihaća u periodu 1941. – 1945., Beograd, 1977.
(neobjavljeni rukopis).
488
ABiH, Zapisnici Zemaljske komisije za BiH, kut. 81, inv. broj: 55967.
489
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo, Nedžmudin Alagić, Jevreji u Derventi.
jevreja. Već 1884. godine imali su svoje groblje, a 1911. su
sagradili vrlo lijepu sinagogu.”490

Posmatrano u cjelini, Jevrejska zajednica Dervente neprestano

ekonomski i brojčano jača, čemu doprinosi i posljednji talas
doseljenika pokrenut prisajedinjenjem Austrije Trećem rajhu.

Ovi procesi grubo su prekinuti okupacijom i uspostavom Nezavisne

države Hrvatske na ovim prostorima. Genocid kojeg je provodilla
ustaška strahovlada po nacističkom receptu, bio je takvih razmjera
da je do rata ekonomski moćna i društveno razvijena zajednica
Jevreja u cijelosti uništena, te se nikada nije obnovila.491

U logor je odvedeno oko 180 domaćih Jevreja.

U Derventi se 1939. godine nastanilo oko 100-150 Jevreja
emigranata iz Austrije, od kojih je preživjelo samo njih 20 492 koji
1942. godine nisu odvedeni u logor „Jasenovac“.

Na osnovu ovih zakonskih mjera u cijeloj Nezavisnoj državi

Hrvatskoj počeli su maltretiranje i progon Jevreja i njihova
deportacija u koncentracione logore Nezavisne države Hrvatske i
njemačkog Reicha.
Kotarska oblast i Gradsko poglavarstvo u Derventi izdali su
naredbu da svi Jevreji stariji od 14. godina moraju nositi žutu traku
izvan svoje kuće. Prekršitelji ove naredbe biće pritvoreni i kažnjeni
novčanom kaznom. Istovremeno i njemačka Komanda mjesta u
Derventi, izdaje slijedeću naredbu na njemačkom i hrvatskom
jeziku:

490
A. Pinto, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, str.170.
491
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo (separat), isto.
492
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, str. 245.
“Svi Jevreji moraju da nose žute trake oko ruke, ko se nađe na ulici
ili javnom mjestu bez trake oko ruke biće kažnjen po ratnim
zakonima.”493

Pored ove mjere, navedeni organi su izdali nalog o popisu jevrejske

imovine, a u svaku jevrejsku radnju postavljeni su komesari, koji su
vodili radnju i odgovarali za imovinu u njoj. Jevrejima je bilo
zabranjeno posjećivanje javnih lokala i kafana, kao što im je
zabranjeno i kretanje gradom u vremenu od 20 do 07 sati.

Ravnateljstvo ustaškog redarstva Nezavisne države Hrvatske,

svojim raspisom broj 19/41, uputilo je okružnicu svim velikim
župama i Ustaškom povjereništvu za Bosnu i Hercegovinu, a na
ruke Jure Francetića. Okružnicom se pritvaraju svi Jevreji, Srbi -
pravoslavci i deportuju u zbiralište - koncentracioni logor Gospić.

Ustaše Gogo Mato i Vuleta Ilko uz pomoć policije pokupili su 29.

juna 1942. sve Jevreje u Derventi i odveli ih u zatvor. Ukupno je
bilo oko 250 do 300 ljudi, među koje se uračunavaju i 40 porodica
emigranata Jevreja, koji su se ovdje doselili iz inostranstva.
Odvedeni su vozom u Zagreb, gdje su zadržani na stanici dva dana,
a nakon toga vraćeni natrag za Derventu, gdje su stigli nakon osam
dana. Odmah po dolasku uhapšeni su svi muškarci, a ostali članovi
porodice pušteni kući. Muškarci su ostali 30 dana u zatvoru, a
potom su pušteni i oni. Dok su ljudi bili u zatvoru, ustaša Težak
Bartol, star 32 godine, iz Podravine, došao je jedne noći i tražio od
stražara koji ih je čuvao da mu izvede Kabiljo Morica da ga ubije.
Stražar je to spriječio.494

493
Nedžmudin Alagić, Jevreji u Derventi.
494
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 56057, Zapisnik sastavljen u Mjesnom NO
Derventa.
Prema izvješću Kotarske oblasti u Derventi broj 23/41 od 7.
avgusta 1941. godine, kotarski predstojnik Novak obavještava
Veliku župu “Posavje” u Brodu na Savi da je 1. avgusta
“otpremljeno u Gospić 25 Srba i Židova - komunista, kao da će se
opet izvjestan broj otpremiti u logor”. Među ovim nesretnicima
odvedeni su: Moni Eskenazi, Šlajm Buhalter, dr. Stjepan Policer
Pišta, dr. Jozef Grondberg, Luka Nenadić i Mićo Stanišić.

Ustaški teror nad Jevrejima je poprimao sve veće razmjere,

primjenjivane su sve represivnije i nehumanije mjere. Imućniji
Jevreji su iseljavani iz svojih velikih kuća, kako bi se u njih
smjestila ustaška i njemačka nadleštva. Tako su u kuću Davida
Pesaha - Bokora useljene neke ustaške institucije, a u kuću Julijusa
Ormoša njemačka Ortskomandantura (Komanda mjesta). Oni su
preseljeni u sam grad, te se jedan broj porodica smjestio u sokaku
koji je iz Brodske ulice vodio prema Gakovcu i na samom
Gakovcu. Stanovali su u kući Nezira Lalića, Hadži-Hamidage
Hadžiomeragića i drugim susjednim kućama.

Prema Jevrejima se postupalo toliko beskrupulozno, toliko su bili

ponižavani i izloženi besramnim i nečovječnim postupcima da su
se osjećali potpuno bespomoćno. Morali su da čiste ulice, trgove i
druga javna mjesta.

Dervenčani su javno izražavali svoje negodovanje i poštovanje

prema prijateljima. Poneki su čak i apelovali kod vlasti kako bi se
ovakvi nečovječni postupci prema Jevrejima obustavili. Pojedine
hrabre žene, pretežno Muslimanke, iznosile bi slatko i kafu i
posluživale maltretirane Jevreje, iako su neke druge, kao naprimjer
ustaški orijentirana Miočka, protestirale protiv svojih humanih
sugrađanki. Opstanak Jevreja doveden je u pitanje dolaskom
okupacionih, njemačkih i ustaških vlasti u Derventu 1941. godine, s
obzirom da od tog trenutka počinje teror i progon jevrejskog
stanovništva.

Ustaška propaganda i teror uvjerili su mnoge Jevreje da je njihov

opstanak u gradu nemoguć. Neki od njih potražili su spas u
bjekstvu iz Dervente.

Osmog avgusta 1941. godine u Derventu je došao Ivan Tolj sa

jednim odredom ustaša iz Jasenovca i pokupio sve Jevreje, njih oko
170. Muškarce su otjerali u Jasenovac i Gradišku, a žene i djecu u
Đakovo i Loborgrad. Od tog broja spašeno je samo nekoliko ljudi,
koji su uspjeli da pobjegnu iz logora.495

Druga grupa Srba i Jevreja odvedena je u logor Gospić u kojem su

strijeljani. Među njima su bili: Leopold Frajman i cijela porodica
Kopelman: Tibor, Hana i Tea.

Pored navedenih deportacija i likvidacija Jevreja Dervente 1941.

godine, bilo je i drugih u kojima su stradali:496
1. Potomci Davida Pesaha - Bokora, Jozef, Levi i Danica, ubijeni u
Jasenovcu 1941. godine. Jozef i Levi nisu zasnivali porodice.
Ljuba, udata Levi i Flora, udata Pijade, ubijene su u Beogradu na
Sajmištu 1941. godine, zajedno sa svojim muževima;
2. Jozef Pesah sa suprugom Suzanom (rođena Hajon) i njihovom
djecom: sin Levi (Buki), kći Erna (udata Altarac), kći Regina udata
za Ješu Kovo iz Srbije, ubijeni u Aušvicu, Đakovu i Jasenovcu
1941 - 1942. godine, kao i djeca Levija (Bukija): Jozef i Sonja, te
Regina i Albert Kovo, ubijeni u Jasenovcu 1941. godine;
3. Jakov Levi ubijen je u Jasenovcu, a supruga Rahela u Đakovu
1941. godine;
495
Samuel Pinto, isto, str. 440.
496
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo, Nedžmudin Alagić, isto.
4. Izidor Levi sa suprugom Ernom (rođena Baruh) i kćerkom
(autoru ime nepoznato) ubijeni su u Jasenovcu 1941. godine;
5. Avram Levi sa suprugom Rozom, likvidirani u Jasenovcu,
odnosno Đakovu 1941 - 1942. godine;
6. Simha, kćerka Levija Pesaha, udata za Jusu Baruha sa djecom:
sin David, sin Salomon (Moni), sin Arijel, kći Erna (udata Pesah),
kći Rikica, kći Flora (udata Pesah) i kći Luna, svi ubijeni u
Jasenovcu, odnosno Đakovu 1941 - 1942. godine;
7. Laura, kći Levija Pesaha udata za Mauricija Altarca, ubijeni u
Đakovu 1941. ili 1942. godine. Iza njih je ostala kći Erna (udata
Sahs koja živi u Americi: Long Beach L.I.N.Y. 11561, i sin Jakov,
inženjer koji živi u Izraelu, Jerusalim - Talpiot 010/261);
8. Flora Pesah udata za Izidora Saloma, ubijeni u Đakovu 1941.
godine. Njihov sin Avram živi u Izraelu, Šikun Amidar 106;
9. Rifka Levi udata za Danijela Samokovliju poginula je u Đakovu
1941. godine. Njen muž Danijel sa dva sina (autoru imena
nepoznata) ubijeni su u Jasenovcu 1941. godine, a kći Bianka
(udata Katana) ubijena je u Aušvicu 1942. godine.

Posljednja grupa Jevreja deportovana je u logore 8. avgusta 1942.

godine. Tada je u Derventu došao zloglasni šef Ustaškog redarstva
iz Sarajeva Ivan Tolj sa jednim odredom ustaša iz Jasenovca i
naredio da se svi preostali Jevreji (170) pohapse i otpreme. Jedne
noći policija je izvršila raciju i sve uhapšene Jevreje odvela u
“Štaparu”, tranzitni ustaški logor prekoputa željezničke stanice. Tu
su potrpani u zatvorene, teretne vagone i u pratnji ustaša muškarci
su deportovani u logor Jasenovac, a žene u logore Đakovo i
Loborgrad.497

497
ABiH, Fond KUZO, isto.
Jedan broj omladinaca - Jevreja, od ranije uključen u ilegalni rad,
nastavlja sa otporom i uključuje se u NOP, prelazi na oslobođenu
teritoriju, priključuje se oružanim jedinicama.

U NOP-u su učestvovali:
1. Papo Renika S., nosilac Partizanske spomenice 1941. godine;
2. Eskenazi Moni (Moše), član Mjesne organizacije SKOJ-a u
Derventi. Zbog ilegalnog rada i saradnje sa NOP-om uhapšen je 1.
avgusta 1941. godine, deportovan u logor Gospić i strijeljan;
3. Buhalter (Jakova) Šlajm, aktivni član Mjesne organizacije
SKOJ-a u Derventi. Uhapšen 1. avgusta 1941. godine zbog
subverzivne djelatnosti protiv Nezavisne države Hrvatske,
deportovan u logor Gospić i tamo strijeljan;
4. Pesah Bukica (Morica-Moše) zajedno sa svojim mužem dr.
Samuelom Baruhom, preko banjalučke partijske organizacije odlazi
iz Bosanske Gradiške u Split. Na oslobođenu teritoriju prelazi 15.
marta 1942. godine, a zatim na Dinaru. Bila je borac dalmatinskih
partizanskih jedinica i kao borac Druge dalmatinske divizije
učestvuje u bitkama na Sutjesci i Neretvi. Zajedno sa svojim
mužem Samuelom poginula je na Sutjesci 1943. godine;
5. Pesah (Morica-Moše) Sado, zajedno sa svojom sestrom Bukicom
15. marta 1942. godine preko partijske veze iz Banje Luke odlazi u
Split, a zatim na slobodnu teritoriju Višić Gore i Dinare u NOV. U
sastavu Druge dalmatinske divizije učestvuje u borbama na Sutjesci
i Neretvi, a kao borac X hercegovačke brigade i u borbama na
teritoriji Bosne i Hercegovine. Sado Pesah je imao čin majora JNA.
6. Majer, sin Lune (rođene Baruh) i unuk Juse i Simhe Baruh je kao
učesnik NOP-a i borac partizanskih jedinica poginuo u borbama u
Istočnoj Bosni.

U Derventi su bili od Banovine konfinirani jevrejski emigranti iz

Austrije, a među njima i nekoliko liječnika s porodicama. U
Derventi je takođe više od 40 godina živio liječnik dr. Grinberg sa
majkom.498

Dr. Pištu Policera ustaše su odveli u logor Jasenovac, odakle je

oslobođen zamjenom. Na Policerovo mjesto u školsku polikliniku
došao je tadašnji ravnatelj doma narodnog zdravlja u Osijeku dr.
Slavko Hirš, koji se sa obitelji nastanio u Derventi.
Kao glavni organizator i izvršilac zločina nad Jevrejima u Derventi,
pored pomenutog Tolja i dr. Borovečkog, treba istaknuti dr. Mirka
Oršanića, advokata i njegovu ženu, Pejića Marka šefa policije,
Verhas Josipa, sreskog načelnika, Novak Ivana, sreskog načelnika,
Karlović Mata, logornika, Gogo Rata, Vuletu Iljka, Težaka Bartolu,
dr. Sabolić Vladimira, velikog župana, mehaničara Otolpa,
domobranskog potpukovnika Jankovića, Katu Nioč, ženu direktora
gimnazije, Novaka, kotorskog predstojnika.499

3.11. Doboj

Na području dobojskog sreza prije rata je živjelo 56 Jevreja, tj.

slijedeće jevrejske porodice: Isaka Levija, trgovca; Salamona
Elazara, trgovca; Simhe Pesah, domaćice (udova Davida); Morica
Trinkija, štampara; inž. Zadika Danona, šefa željezničke radionice;
Blanka Atijas, domaćica; Leona Levija, trgovca; Maksa Griza,
hotelijera; Emila Abesberga, direktora banke; Adolfa Ickovića,
gostioničara, dr. Vojislava Ileša, trgovca drvetom; inž. Mojsija
Levija, šefa Sekcije za održavanje pruge; Majera Altarca,
trgovačkog pomoćnika; Sante Altarca, trgovačkog pomoćnika;
Jakoba Flajšera, gostioničara; Vatroslava Pube Angelusa,
veletrgovca poljoprivrednim proizvodima; Leopolda Renerta,
498
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo, Nedžmudin Alagić, isto.
499
ABiH Zapisnici zem. kom. za BiH, inv. br.: 7472/1, 7489/1, 16834,7485/1,
56057, 7145/1,7145/2, 7145/3.
trgovca građevinskim materijalom; Majera Pesaha, trgovca; Jozefa
Pesaha, trgovca; Alberta Pesaha, trgovca, Alberta Vajsa, učitelja,
Finci Izidora, trgovca.500

U Doboju su ostala dva Jevreja za vrijeme okupacije zaštićeni kroz

mješoviti brak, a 33 je odvedeno u logore od kojih se niko nije
vratio.501

Odmah po okupaciji, čim su ustaše na čelu sa zloglasnim župnikom

dr. Dragutinom Kamberom preuzeli vlast, otpočelo se sa
progonima Srba i Jevreja. Prva žrtva bio je bogati trgovac Jozef
Pesah, kome su odmah prvih dana Nijemci i domaća rulja počeli
pljačkati dućane. Kasnije su ustaše pod Kamberovom komandom
zatvarali Srbe i Jevreje i otimali im novac. Ustaše su žrtve privodili
Kamberu, koji je od njih direktno tražio novac, nakit i određene
sume, koje su pojedinci morali plaćati. Žrtve je ponižavao na taj
način da je ugledne Srbe i Jevreje i njihove žene tjerao na prisilni
rad i to muškarce na ceste, a žene da ribaju podove. U to vrijeme
počeli su kupiti mladiće Srbe i Jevreje, koji su po Kamberovom
naređenju odveženi autom u nepoznatom pravcu i ubijeni.

Prije masovnog odvođenja u logore ustaše su Jevreje iz Doboja

zlostavljali, batinali, zabranjivali kretanje i rad, hapsili ih i uzimali
ih za taoce. Sva njihova imovina je potpuno opljačkana po
„povjerenicima“ i ostalim ustašama i „vjernim“ ustaškoj ideji.

Odvođenje Jevreja u konc. logore počelo je sa mjesecom junom

1941. godine, a zadnji transport je bio u mjesecu junu 1942.
godine. I tada više nije bio ni jedan Jevrej na teritoriji dobojskog

500
AJO, Josip Elazar, Sjećanja “To se ne može zaboraviti” (rukopis).
501
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, isto, str. 244-245.
sreza. Odvođenje u logore izvršeno je bezobzirno i nečovječno,
stare, bolesne i iznemogle bacali su kao vreće u kamione, a isto
tako su postupali i sa malom i nejakom djecom.502

Zvjerski i svirepi zločini ustaša ovog sreza bili su odraz huškačkih

govora dr. Dragutina Kambera, župnika dobojskog, i zloglasnog
Viktora Gutića, koji je javno pozivao narod na pokolj Srba i
Jevreja, kojima nema mjesta u tzv. Nezavisnoj državi Hrvatskoj.503
Za sve zločine izvršene nad Jevrejima, pored već utvrđenih
zločinaca Viktora Gutića i dr. Dragutina Kambera,504 župnika iz
Doboja, odgovorni su:505
Mahnić Dragutin, star 59 godina biv. čin. šećerane; Dusper Ivica,
star 25 godina, rodom iz Zenice; Kljajo Marijan, star 25 godina,
rodom iz Zenice; Koraja Zvonko, star 30 godina, rodom iz Zenice;
Muftić Omer, star 45 godina, advokat iz Doboja; Hrkač Marijan,
star 45 godina, rodom iz Širokog Brijega; Jurić Dragutin, star 45
godina, rodom iz Fojnice; Babić Ivan, star 34 godine, rodom iz
Livna; Hadžimujagić Latif, Begin, star 69 godina (strijeljan);
Fetaković Emil, stariji, star 60 godina; Rezić Mihael, star 35
godina, rodom iz Požege; Ceti Ivan, star 40 godina, rodom iz
Doboja; Čurčić Marko, Markov, star 50 godina, rodom iz Doboja;

502
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 34222, 56199, 60362.
503
ABiH, Fond K.U.Z.O., Zapisnik Čampara Sabit, inv. br. 60362.
504
ABiH, Fond K.U.Z.O., Iskaz Ismeta Drače: “Čim je Dragutin Kamber
preuzeo vlast u srezu otpočeo je sa progonima Srba i Jevreja. Prva žrtva bio je
bogati trgovac Josef Pesah, kome su odmah prvih dana Nijemci i domaća rulja
počeli pljačkati dućan. Kasnije su ustaše pod Kamberovom komandom zatvarali
Srbe i Jevreje, otimali im novac. Ustaše su žrtve privodili direktno Kamberu, koji
je od njih tražio novac i nakit, te određivao sume koje su mu pojedini morali
plaćati. Žrtve je ponižavao i na taj način da je ugledne Srbe i Jevreje i njihove
žene tjerao na prisilni rad i to muškarce na cestu, a žene da ribaju zahode. U to
vrijeme počeli su kupiti mladiće, uglavnom Srbe, a bilo je među njima i nešto
Jevreja. Oni su po Kamberovom naređenju odveženi autom u nepoznatom
pravcu i ubijani“.
505
Dr. Samuel Pinto, Zločini okupatora i njihovih pomagača nad Jevrejima u
BiH, str. 373, Sarajevo, 1952.
Babić Mitar, Martinov, star 35 godina, rodom iz Doboja;
Mujanović Hasan, Halilov, star 22 godine, rodom iz Doboja; Vidić
Marko, star 36 godina, rodom iz Žabljaka, srez Tešanj; Kozina
Marko, star 30 godina, rodom iz Plehana, srez Derventa; Babić
Janko, star 25 godina; Clavanić Josip, star 46 godina, rodom iz
Teslića; Šarac Danica, stara 45 godina, iz Širokog Brijega; Grgić
Ivan, star 40-45 godina; Hatibović Meho, 38 godina; Čolić Pavo,
star 50 godina; Novak Mato, star 26 godina; Jurić Stipo, star 45
godina; Baldin Mato, star 25 godina; Baldin Jozo, star 26 godina;
Lukić Ivan, star 30 godina; Turkić Adem, sin Halilov, star 42
godine; Turkić Daut, Omerov, star 25 godina; Mulalić Hrusto, star
38 godina; Hadžimujagić Mahmut, star 25 godina; Berlanda
Stjepan, star 52 godine; Šafranek Tomo, star 50 godina; Leninger
Franjo, star 50 godina; Štajdl Milan, star 50 godina; Bem Karlo,
star 50 godina; Čalić Pero, star 32 godine; Halilović Mujo,
Mustafin, star 40 godina; Hadžisuljagić Alija, sin Begin, star 40
godina; Udiljak Franjo, Ivana, star 36 godina.506

3.12. Fojnički srez

Fojnica, Kiseljak, Gromiljak, Busovača

Na teritoriji fojničkog sreza i to u Kiseljaku, Gromiljaku i Busovači

je prije rata do 6. aprila 1941. godine živjelo 26 Jevreja, 15
muškaraca i 11 žena. Svi su odvedeni u logor Jasenovac i tamo
ubijeni, tako da u srezu Fojnica nije ostao ni jedan Jevrej. Jevreji
su bili zatvarani, hapšeni, zlostavljani, mučeni i tjerani na prisilni

506
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 34222, 56199, 60362.
rad. Pljačkanje jevrejske imovine i sprovođenje u konc. logore
vršile su domaće ustaše, većinom iz Kiseljaka.507

I u Busovači su Jevreje odveli preko noći: “U proljeće 1941 godine

na vrata kuće, zalupaše vojnici. Tražili su tetka Sabo Djulu. Našli
su ga u dvorištu i na zaprepaštenje svih prisutnih, grubo ga odveli
iz dvorišta. To je bilo zadnje vidjenje sa tetkom. Nije uspio da se
oprosti niti od Anite, ni od Side, ni od ostalih članova porodice. Put
kojim su ga vodili, bio je logor Jasenovac. Nakon deset dana opet
su upali vojnici i odveli Sadu, Davu, Rafu, Šuu, Šabetaja Haima i
Zadika. Sida je sa djecom, ostala sama. Kasnije su pokupili svu
djecu i Sidu, grubo su ih izbacili iz dvorišta trpali u kamion. Tetka
Sida je plakala jer su joj oteli Anitu, Anita nije mogla da shvati šta
se dešava, imala je samo tri i pol godine...”508
Domaće ustaše su 2. oktobra 1941. godine pokupili i odveli sve
Jevreje koji su se nalazili u Kiseljaku, osim porodice dr. Grosa
Mavra, ljekara.
Godine 1941. u mjesecu oktobru otjerani su iz Kiseljaka, sreza
Fojnice u logor – Jasenovac:
Ozmo Moric, trgovac, star 59 godina i njegova žena Simha stara 55
godina, djeca: Dani star 26 godina, David star 23 godine, Regina
stara 21 godinu, Berta stara 17 godina; Rafo Montiljo, trgovac, star
28 godina, njegova žena Milica stara 26 godina i sin Nino star 5
godina; Sado Montiljo, posjednik, star 32 godine, njegova žena
Simha stara 28 godina, sin Nisim star 5 godina, Davo 3 i Šabtaj 6
godina; Kenig Milan, trgovac, star 36 godina, žena Sara stara 30
godina, kćerka Ela stara 12 godina, sin Braco star 10 godina; Moric
Abinun, posjednik, star 78 godina, njegova žena Sara stara 74
godine; Finci Nana, domaćica stara 87 godina.509

507
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, Aleksandar Stajić-Jakov
Papo, str. 241.
508
Jasna Stanišić, Anula, Jevrejski glas, mart 2009.
509
Samuel Pinto, isto.
Ustaša Grga Bešlić, rodom iz Hercegovine, odveo je 25. februara
1945. godine iz svoje kuće dr. Mavru Grosa i na putu prema
Sarajevu ubio ga iz pištolja i bacio pod most nedaleko od Kiseljaka.
Po nalogu komandira žandarmerijske stanice u Kiseljaku Josipa
Barona, rodom iz Đakova, došla je 26. februara 1945. godine
patrola sa tri oružnika u stan ubijenog dr. Grosa i otjerala njegovu
ženu Šteficu i njegovu majku Reginu u zatvor, a zatim u Sarajevo,
odakle su odvedeni u Jasenovac i tamo ubijeni.

Kao intelektualni začetnik zločina u ovom kraju bio je Rajić Ante,

predsjednik općine Kiseljak. U zločinima nad Jevrejima fojničkog
sreza učestvovali su: Delić Ivan, logornik; ustaše: Zvonko Kobača,
Ivan Sakić, Niko Sakić, Ibrahim Bejtić, Šemso Bejtić, Rajić
Stjepan, Tvrtković Boro, Tvrtković Frano i Melezović Mehmed.510
Svi su bili iz Kiseljaka.511

3.13. Gračanica

Prve jevrejske porodice počele su se iz Travnika doseljavati u

Gračanicu oko 1865. godine. Početkom austrougarske uprave, u
prvom popisu, registrovano je nekoliko jevrejskih porodica sa „26
duša“. U slijedećem popisu, 1885. godine, popisan je 61 stanovnik
jevrejske nacionalnosti (od toga u selu Kožuhe 6), deset godina
kasnije 72, a u posljednjem popisu za vrijeme austrougarske uprave
bilo ih je 79. Nakon Prvog svjetskog rata broj Jevreja u Gračanici
naglo se smanjuje. Prema prvom popisu u Kraljevini SHS 1921.
bilo ih je 27, a deset godina kasnije, 1931., taj broj se smanjio na

510
ABiH, Zapisnici zem. kom. za BiH, inv. br.: 2314, 23164, 23167, 23168,
56483, 66662.
511
ABiH Zapisnik Zemaljske komisije u Kiseljaku, Srez Fojnički, kut. 123, inv.
br. 83167 (nečitko).
22.512 Prije rata u cjelokupnom srezu i gradu Gračanici bilo je
ukupno 6 jevrejskih porodica sa 14 članova. Za vrijeme rata tj.
poslije 6. aprila 1941. godine doselilo se još 5 porodica sa 13
članova. To su uglavnom bili ljekari koji su tu poslani radu
suzbijanja endemskog sifilisa.513

Nakon njemačke okupacije i stvaranja Nezavisne države Hrvatske,

otvorene napade na Jevreje i pljačkanje njihove imovine počeli su
Nijemci, a zatim i ustaše. Tako su od samog početka ispoljili
brutalnu odlučnost u rješavanju takozvanog “jevrejskog pitanja” i
na ovim prostorima. Sprovodeći rasističke zakonske propise i
generalnu politiku Nezavisne države Hrvatske prema Jevrejima, 2.
avgusta 1941. godine Župsko redarstvo Velike Župe Usora i Soli iz
Tuzle svim kotarskim oblastima, pa i Gračaničkom, proslijedilo je
raspis Ravnateljstva za javni red i sigurnost za NDH iz Zagreba, od
30. 7. 1941. godine, kojim se nalažu oštrije mjere protiv Srba i
Jevreja: „U interesu javne sigurnosti imadu se svi Židovi (pokršteni
ili ne) i Srbi (prešli na katolicizam ili ne), zatvoriti pod sumnjom
radi komunizma, a protiv kojih inače ne predloži nikakav dokazni
materijal, da bi se mogli staviti pred prijeki sud, otpremiti u sabirni
logor Župskog redarstvenog ravnateljstva u Gospiću.“514

U Gračanici je provođenje rasističkih zakona počelo upadom jedne

grupe njemačkih vojnika u prodavnicu uglednog gračaničkog
trgovca Izidora Pape, iz koje su opljačkali i odnijeli polovinu
zatečene robe. Potom su jevrejsku havru (bogomolju) kao i još
neke vjerske objekte pretvorili u konjušnice. U međuvremenu
počeli su sistematski progoni, zastrašivanja i pljačke.

512
Dr. sc. Omer Hamzić, O stradanju Jevreja u Gračanici tokom Drugog
svjetskog rata, „Baština sjeveroistočne Bosne”, broj 2, 2010, str. 47-62.
513
Samuel Pinto, isto, str. 426.
514
Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, Radnički pokret i narodnooslobodilačka
borba u sjeveroistočnoj Bosni 1920–1945, 4652/57.
Takozvani rukovaoci zaplijenjene jevrejske imovine (komesari) bili
su lokalni ustaški moćnici Josip Trkman, šef poreske uprave za
pokretnu i Dragutin Jelica, sudski kancelist, za oduzetu nepokretnu
imovinu.

Neovisno od političkog opredjeljenja, domaće muslimansko

stanovništvo nije odobravalo postupke Nijemaca i ustaša prema
Jevrejima. Zabilježeni su pokušaji sakrivanja jevrejske robe po
privatnim kućama da je ustaše i Nijemci ne bi plijenili, sklanjanje
Jevreja po privatnim stanovima kako bi izbjegli hapšenje, oblačenje
muslimanskih pokrivača – zarova da ih ne bi ustaške patrole
prepoznale.515

U skladu sa spomenutim nalozima iz Tuzle, već u septembru 1941.

godine, ustaše su u Gračanici pohapsile i sprovele u Jasenovac tri
jevrejske domicilne porodice sa najmanje devet članova, za koje je
sigurno potvrđeno da su pobijeni.516 Zna se sigurno da su u logoru
Jasenovac iz ove grupe pobijeni sljedeći gračanički Jevreji:
Goldgruber Desider, star 40 godina, trgovac, njegova supruga
(stara 40 godina, domaćica), te dvije kćerke (djeca od 2 i 4 godine)
i Papo Mošo, sin Rafaela (Rafe), star 37 godina, trgovac i njegova
supruga Hana, stara 23 godine, domaćica. Nedostaju podaci za
treću jevrejsku porodicu (sa najmanje tri člana), koja je tom
prilikom uhapšena i sprovedena u Jasenovac. Na spisku žrtava (koji

515
Arhiv BiH, Sarajevo, Zemaljska komisija za BiH za utvrđivanje zločina
okupatora i njihovih pomagača (1944–1947), (dalje: ABH, ZKUZ), Anketna
komisija za utvrđivanje zločina izvršenih protiv Jevreja za vrijeme okupacije
sreza Gračaničkog, Zapisnik sastavljen u Gračanici u svrhu utvrđivanja zločina
izvršenih protiv Jevreja za vrijeme okupacije sreza Gračaničkog, inv. br. 7475/1,
od 10. 9. 1945.
516
ABH, Sarajevo, ZKUZ, Zapisnici Komisije o zločinima u Gračanici, Mjesni
odbor Gračanica, Zapisnik inv. br. 56490 sastavljen pred Komisijom za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Gračanici.
dajemo u prilogu) nalazi se više osoba za koje je napisano da su
stradali u Jasenovcu 1941. godine. Vjerovatno se radilo o porodici
Papo Davida, mlađeg sina Rafe (Rafaela) i još dvoje članova
njegove porodice, ali za to nemamo potvrdu u raspoloživim
spiskovima žrtava.

Prema nekim izjavama pred Zemaljskom komisijom za Bosnu i

Hercegovinu za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača
(1944–1947), u ovom zločinu neposredno je učestvovao poznati
gračanički ustaša Drago Jelica, koji je te porodice, nakon hapšenja,
temeljito opljačkao. Može se pretpostaviti da su ustaše u prvom
naletu, u želji da se dočepaju njihove imovine, pohapsile i
internirale tri najpoznatije jevrejske porodice: porodicu Desidera
Goldgrubera i dvije porodice Papo – Moše i Davida, rođene
Gračanlije, iz ugledne trgovačke porodice Papo Rafaela (Rafe).

Od spomenutih 6 jevrejskih porodica koje su pred rat živjele u

Gračanici, tri su, dakle, protjerane u logor, dok su se dvije uspjele
izvući u Mostar, na područje talijanske okupacione zone. Šesta je
vjerovatno bila porodica apotekara Viktora Kolmana, koja će
stradati nešto kasnije na Ozrenu. Potvrdu za to nalazimo u
izvještaju Kotarske oblasti u Gračanici višim vojnim i policijskim
organima, od 18. 5. 1942. godine, u kojem se u vezi sa Jevrejima
konstatuje: „Od ovdašnjih židova, obitelj Viktora Kolmana,
ljekarnika u Gračanici prešla je na rimokatoličku vjeroispovijest, a
ostale još dvije obitelji, koje se ovde nalaze, žive podpuno
povučeno.“ Te dvije preostale porodice („koje žive podpuno
povučeno“) spominju se i u kasnijim izvještajima Kotarske oblasti
Gračanica. Za njih se u izvještaju od 30. maja 1942. godine navodi
sljedeće: „Kod ovdašnjih malobrojnih (2 obitelji) Židova nije
zapažena nikakva aktivnosti i žive potpuno povučeno.”517

Početkom 1943. godine Ustaška nadzorna služba iz Tuzle dobija

nalog da deportuje preostale jevrejske porodice iz Gračanice.
Saznavši od svojih prijatelja šta im se sprema, spomenuti ljekari se
odmah odlučuju za bjekstvo. U nedjelju, 28. 2. 1943. godine, ljekar
Hinko Marić i apotekar Viktor Kolman sa porodicama i osobljem
izvlače se iz Gračanice i prelaze preko Spreče u Boljanić, na
ozrensku četničku teritoriju. Hinko Marić je poveo svoju
pomoćnicu Katicu Vrhovec i sina Petra. Za njima je odmah izdata
potjernica.518

O detaljima „izvlačenja“ Kolmanovih iz Gračanice, podatke je

iznijela njihova služavka na saslušanju u Uredu Kotarske oblasti u
Gračanici, 2. 3. 1943. godine, samo tri dana nakon tog bijega.519
Sudbina kćerkice Nade posebna je priča. I pored naloga da se u
Župsku redarstvenu oblast „privede“ sa djetetom, taj nalog nije
izvršen. Helena je, vjerovatno s prećutnom dozvolom vlasti u
Gračanici, dijete ostavila kod svojih prijatelja iz porodice Prohića i
Halilbegovića. Na koji način je to jevrejsko dijete bukvalno
istrgnuto iz ruku ustaša, vjerovatno se neće nikada do kraja utvrditi.
Na osnovu činjenice da su vlasti znale, čak i izvještavale o tome da

517
Arhiv VII, br. reg. 42, f. 7 k. 201, Redovan petnaestodnevni izvještaj
Kotarske oblasti Gračanica za razdoblje od 15. do 30. maja 1942. godine Velikoj
župi Usora i Soli, od 30. 5. 1942.
518
Helena Kolman (kći dr. Meča Cvija, advokata iz Bosanskog Novog), u
Gračanici živi 10 godina, stara 35 godina, stasa srednjeg, lica okruglog – bijelog,
oči smeđe, kosa žuta, nos i usta naravni, na sebi nosi dugački zimski kaput,
osobnih znakova nema. (Muzej Doboj, inv. br. 1112, Izvještaj Oružničke postaje
Gračanica… od 4. 3. 1943.
519
Muzej Doboj, inv. br. 103, Zapisnik ispisan u uredu Kotarske oblasti u
Gračanici, dne 2. ožujka 1943. sa saslušanja Kadire Kuduzović, služavke kod
Viktora i Helene Kolman (kći Alijina, stara 20 godina, udata za Hasu
Kuduzovića iz Gračanice), povodom bjekstva Kolmanovih na četničku teritoriju.
se u Gračanici krije jedno jevrejsko dijete, može se zaključiti da je
zauzimanje nekih uglednih ljudi iz gračaničke čaršije za spas tog
djeteta, među kojima se spominje dr. Avdo Prohić, u najkritičnijem
trenutku urodilo plodom. U izvještaju Kotarske oblasti od 31. jula
1943. godine konstatovano je: „Postoje 2 židovske familije u
Gračanici (apotekar Svećenski kao upravitelj javne podržavljene
ljekarne i dr. Jolanda Raušić kao voditeljica privremene kružne
bolnice), koje su mirne i povučene, te jedno malo žensko židovsko
dijete.“ Što se tiče jevrejskog pitanja, iste konstatacije navedene su
i u izvještaju od 18. 9. 1943. godine.

Kada su pouzdano saznali da ustaške vlasti neće više tolerisati

skrivanje jevrejskog djeteta u Gračanici, u porodicama Prohić i
Halilbegović su odlučili da malu Nadu „prebace“ u Zagreb i sklone
je u porodicu Sabrije Prohića.520

Na osnovu dostupnih i obrađenih podataka u ovom prilogu, može

se zaključiti da su ustaše prva hapšenja Jevreja u Gračanici izvršili
u drugoj polovini 1941. godine nakon izbijanja ustanka na Ozrenu i
zaoštravanja opće vojno-političke situacije na ovom području. Na
udaru su bile tri najpoznatije, vjerovatno i najbogatije trgovačke
porodice – Goldgruber i dvije porodice iz poznate familije Papo.
Drugi udar ustaše su pripremale nakon smirivanja ustaničkih
područja Ozrena i Trebave koje je nastupilo poslije izvršenog
četničkog puča na Ozrenu i potpisivanja sporazuma (praktično

520
Arhiv VII, br. reg. 30, f. 7 k. 201, Prilike u prošlom tjednu; Redovan izvještaj
Kotarske oblasti u Gračanici velikoj župi Usora i Soli Tuzla, 8. 9. 1943.; Velimir
Svećenski (rođen 1894. u Osijeku) do rata je bio vlasnik apoteke u Tešnju. Zbog
saradnje sa NOP-om bio je jedno vrijeme u zatvoru u Slavonskom Brodu.
Intervencijom žene pušten 1943. godine. Iste godine, nakon odlaska Kolmana,
došao na službu apotekara u Gračanicu. Umro 1968. godine, nakon dugogodišnje
službe u Gračanici. Sahranjen u Osijeku. (Omer Hamzić, Razvoj zdravstvene
djelatnosti u Gračanici – od ambulante do opšte bolnice. Gračanica: Gračanički
glasnik, „Monos“, 2000, br. 10, 71).
razgraničenja i podjele vlasti) između civilne i vojne uprave
Nezavisne države Hrvatske i četničkih komandanata Ozrena i
Trebave (Lipac, 28. 5. 1942.). Na meti su bili ljekari koji su bili
dovedeni sa strane da liječe stanovništvo i saniraju epidemije tifusa
i sifilisa. Da bi izbjegli hapšenja, oni su spas potražili na četničkoj
teritoriji na Ozrenu, gdje su izgubili živote apotekar Kolman i
Hinko Marić, dok se Levi izvukao, kao i Šmukler koji se odvojeno
od ove grupe spašavao iz Doborovaca u pravcu Gradačca.521

U proganjanju, malteretiranju i pljačkanju Jevreja iz Gračanice

isticali su se: Mehinagić Ibrahim, kadija, koji je bio povjerenik
ustaške vlade u Gračanici; Hivzo Hivziefendić, sin Mahmuta, bivši
gradonačelnik; Trkman Josip, poreski činovnik; Jelica Drago,
sudski činovnik; Franjo Taborski, radnik iz Gračanice i legija
Hadžiefendića Muhameda (starješinski kadar: Sejdo Gjulić,
geometar iz Gračanice; Ibrahim Lika i Dajidžić Avdo, obojica
učitelji u Gračanici).522

3.14. Gradačac

Zanimljivo je da je pri svakom popisu od 1879. godine pa do 1931.

godine u Gradačcu živjela određena skupina Jevreja. Najbrojnije
prisustvo ovog naroda u Gradačcu bilo je 1931. godine. Prije
Drugog svjetskog rata na području Sreza gradačačkog živjela su 92
Jevreja.523

Međutim, u ratnom vihoru, kao žrtve najvećeg pogroma u historiji,

stradali su i gradačački Jevreji. Poslije završetka Drugog svjetskog
rata u Gradačcu nije bilo više pripadnika ovoga naroda, a samo su
521
Tufekčić Mehmedalija, Gradačac četrdesetprve, Sarajevo, 1981.
522
ABiH, Zapisnici zemaljske kom. za BiH, inv. br. 7475/1, 56490.
523
Samuel Pinto, isto, str. 423.
rijetki preživjeli progone i Holokaust, od strane fašističkih
pomračenih umova u periodu od 1941. do 1945. godine. Strahote
rata preživjeli su Danko Kabiljo, Ervin Ginzberg njegova supruga
Tirica i još jedan mali broj pripadnika toga naroda. Inače, u
Gradačcu i užoj okolini su živjele jevrejske porodice: Kabiljo,
Rotemberg, Kraus, Ginzberg, Špicer, Rajnicer, Vajnberger, Prajs,
Bauer, Griz, Šlezinger, Pik, Atijas, Levi, Frojnd, Lederer, Šmukler,
Abinun, Ciglar i druge.524

Od 22 Jevreja koji su odvedeni u Jasenovac, preživjela su samo dva

Jevreja.525 U samom Gradačcu živjelo je 14 Jevreja, od toga je
osam odvedeno u logor Jasenovac i tamo ubijeno.526

Ovaj broj Jevreja će se povećati krajem 1941. godine dolaskom

ljekara i drugog zdravstvenog osoblja radi suzbijanja endemskog
sifilisa. Medicinsko osoblje koje je bilo u Gradačcu i koje je
dolazilo, držano je na tim poslovima samo određeno vrijeme, dok
im nije pronađena zamjena, a tada su odvedeni u logore.

Njihova imovina je razgrabljena i opljačkana od domaćih ustaša.

Do odvođenja Jevreja u logor ustaše su ih maltretirali, tukli i
zlostavljali. Jevreji su živjeli stalno pod prismotrom policije.

Ustaški kotarski predstojnik Vjećeslav Montani je odmah po

dolasku u Modriči uhapsio grupu naprednih građana Muslimana,
Srba i Hrvata i sproveo ih u zatvor u Gradačac. Istovremeno je u
Gradačcu uhapšen Aco Novožilov. Izvještavajući Ministarstvo
unutrašnjih poslova Nezavisne države Hrvatske o ovom hapšenju,

524
Esad Tihić, Gradačac od 1941. do 1945., Javna biblioteka ”Alija Isaković”,
Gradačac.
525
Esad Sarajlić, Gradačac sa okolinom – u prošlosti, Općinsko društvo
Bošnjačke zajednice kulture “Preporod“, Gradačac, 2008, str. 560-562.
526
Arhiv VII, kut. 175, reg. br. 33/3-2, Spomenica, isto.
Montani piše: „Odmah poslije objave rata između Njemačke i
SSSR na području ovog kotara primjećeno je izvjesno gibanje kod
komunista, koji su kao takvi od prije poznati. Zbog navedenog
određene su premetačine njihovih stanova u opštini Modriča, gdje
su oni najbrojniji i gdje skoro jedino postoje. U tom duhu odgajao
ih je komunista ing. agronomije Bukulić Vjekoslav, koji je prije bio
na državnom poljoprivrednom dobru u Modriči, a sada je u
Osijeku.“
Odmah poslije toga, na osnovu Pavelićeve direktive da se spriječi
eventualni ustanak Srba, za kojeg su ustaški vlastodršci
pretpostavljali da se može dogodit za srpski nacionalni i vjerski
praznik Vidovdan, koji pada 28. juna, u Gradačcu su kao taoci
pohapšeni mnogi stanovnici srpske nacionalnosti. Kako do ustanka
Srba ipak nije došlo, svi su taoci pušteni, izuzev Ace Novožilova i
Čede Popovića.

Na osnovu Pavelićeve naredbe od 15. jula 1941. godine, da se svi

komunisti Srbi i Jevreji – bez obzira da li za njih postoji bilo kakav
dokaz – upute u ustaški logor u Gospić, iz zatvora u Gradačcu
otpremljeni su: Risto Mikičić, Aco Novožilov, student prava,
Vlajko Stanišić, Isidor Abinun i Čedo Popović.527

Po Pavelićevim naredbama od 19. odnosno od 30. jula, nastavljena

su hapšenja Srba i Jevreja za koje se smatralo da su komunisti, čak
iako za to nisu postojali dokazi. Za uhapšene komuniste Hrvate i
Muslimane naloženo je da i dalje ostanu u kotarskim zatvorima,
odnosno u zatvorima gdje su dopremljeni, do suđenja.

Poslije odlaska i premještaja nekih naprednih građana, na

ilegalnom radu u Gradačcu još su ostali Teufik Imamović, Hamid
Mazalović, Mehmedalija Tufekčić i Mehmedalija Abdulhamidović.

527
Tufekčić Mehmedalija, isto, Sarajevo, 1981.
Oslanjali su se na manji broj povjerljivih ljudi, mahom omladinaca,
koji su se kao takvi pokazali i prije rata.

13. SS divizija „Handžar“ je dana 22. IV 1944. godine strijeljala

Faniku Kraus, ženu apotekara u Gradačcu, a skoro u isto vrijeme su
četnici vojvode Berovića ubili u kolijevci njihovu kćerku
Tomku.528

Jevreji su mirno podnosili teške uslove u kojima su se našli,

nadajući se pomoći građana u slučaju oštrijih mjera ustaških vlasti
prema njima. No, ustaška vlada, prema njemačkom traženju,
nastojala ih je istrijebiti čim se za to stvore uslovi. Već u maju
1942. godine, kada su borbena dejstva ustanika jenjavala i kada su
se pripremali sporazumi o primirju sa četnicima, ustaške vlasti su
odlučile da deportuju u logore sve Jevreje, koji kao stručnjaci u
određenoj sredini više nisu bili potrebni. Tada su odvedene
porodice Benjamina Kabilja sa pet članova, Avrama Rotemberga sa
šest članova, zatim Kabiljo Sara, Cigler Helena i Irina, te Jakov i
Matilda Kabiljo. Danko i Goldina Kabiljo u to vrijeme nalazili su
se na Trebavi i tako izbjegli opasnost da budu odvedeni u logore
smrti.529

Drugi val deportovanja Jevreja zbio se krajem septembra 1942.

godine. Jevreje je odveo Bakša Mirko, Montanijev saradnik, prvo u
Brod, a zatim u Jasenovac, odakle se više nisu vratili.530 Akt o tome
je stigao iz Župske redarstvene oblasti u Slavonskom Brodu 25.
septembra. Hapšenje se trebalo tajno sprovesti u noći između 19. i
30. septembra. Na osnovu tog naređenja, Kotarska oblast u
Gradačcu poslala je uputstvo oružničkim postajama, u kome stoji
„da se uhićenje imade izvršiti noću 19. na 20. rujna u 23 časa.
528
Samuel Pinto, isto, str. 424.
529
Arhiv VII, Fond NDH, k. 175, reg. br. 14/1-2.
530
ABiH, ZKUZ, Fond. Referati, kut. 5, inv. br. 56488.
Uhićenje se imade izvršiti tačno u određeni sat tako da bi se
osujetio eventualni bijeg. Uhićeni ne smiju ništa sa sobom ponijeti
osim najnužnijeg odijela i obuće. Gotovinu, nakit i vrijednosne
papire imadete oduzeti i to predati ovoj oblasti.“531 Uz akte koje je
Kotarska oblast uputila oružničkoj postaji u Srnicama, navedena su
slijedeća imena osoba za hapšenje: Milena Bauer, koja je radila u
ambulanti u Srnicama kod dr. Vajbergera, Regina Sarvaši punica
dr. Šlezingera i Marko Prajs, sa ženom i dvoje djece, koji je radio u
ambulanti u Srnicama.532

Međutim, oružnička postaja u Srnicama uhapsila je samo Reginu

Sarvaši koja je imala 65 godina, dok su Milena Bauer i Nada Pik
pobjegle prema Srebreniku, a Marko Prajs sa porodicom je izbegao
na Trebavu. Prevezao ga je sin Alije Terzića iz Gradačca. 533 Ovo
objašnjenje potpisao je oružnički narednik Ante Devčić, kojeg će
kasnije ubiti ustaše.
Pored Regine Sarvaši, uhapšena je i supruga i sin umrlog dr.
Špicera – Ana i Petar, zatim majka i kćerka Levi Blanka i Hela koje
su živjele u Zelinji i tri Jevrejke iz Modriče.

Od hapšenja su izuzeti neki ljekari i apotekar Artur Kraus iz

Gradačca, dok mu se ne nađe zamjena. I zaista, kroz nekoliko dana
ustaške vlasti su iz Zagreba uputile apotekara Alojza Vajsohra, koji
je ranije bio apotekar u Mrkonjić Gradu, iz kojeg je pobjegao pred
dolazak partizana. Vajsohr je sa porodicom doputovao preko
Bosanskog Šamca. Sa njim se kao saputnik našao i Esad Taslidžić,
koji je od Vajsohra saznao zbog čega dolazi u Gradačac. Čim su
stigli u grad Taslidžić je odmah požurio kod porodice Kraus, koja
je bila za ručkom. Ostavili su jelo i krenuli neopaženo. Stigli su do
porodice Muftić u Vidi, odakle su produžili u Tolisu. Tako su se u
531
Esad Tihić, Gradačac od 1941. do 1945., isto.
532
Arhiv VII, isto, k. 174, reg. br. 31/10-3.
533
Isto, k. 174, reg. br. 14/1-6.
tom selu našli Artur Kraus, supruga Fanika i kćerke Tonika i Tirca.
Tu su ostali do dolaska jedinica 17. partizanske divizije na
Trebavu, i pridružili se.534

Uskoro je u Zelinji, gdje je radila u ambulanti za suzbijanje

endemskog sifilisa, nestala dr. Regina Atijas. Kotorska oblast
upućivala je oružničke patrole da je pronađu i sprovedu, ali je oni
nisu mogli pronaći. Poslije hapšenja njene sestre Blanke Levi sa
kćerkom Helom, ona se negdje sakrila. Doživjela je kraj rata i
poslije rata službovala u Sarajevu.

U avgustu 1944. godine je oberšturmfirer Fičer zvani Dutbelet,

bivši komandant mjesta u Gradačcu, odveo u Brčko i u šumi kod
Cunje ubio Sarinu Dogladović, ženu Morica, koja je stanovala u
Gradačcu. Isto tako, taj zloglasni oberšturmfirer, sa poručnikom
Milakovićem rodom iz Bjelovara, komandantom III četničke
brigade, odveo je Kabiljo Goldinu iz Gradačca u šumu i tamo je
ubio.

Iz Gradačca su u jedinice NOV i POJ pošli i neki zdravstveni

radnici. U 16. muslimansku brigadu je stupio dr. Ervin Ginsber i
Tirca Kraus. Ginsberg je bio prvo ljekar u toj brigadi, a zatim šef
hirurške ekipe 17. divizije. Tirca Kraus je kasnije ostala na radu u
bolnici u Šekovićima, dok je njen otac, apotekar Artur Kraus sa
suprugom Fanikom i kćerkom Tonkom otišao pravo na dužnost u
bolnicu u Srebrenik, a zatim u Trnovu.535

Kao žrtve fašističkog terora među Jevrejima iz Gradačca smatraju

se: Ciglar Helena, godina rođenja nepoznata, Ciglar Irena, godina
rođenja 1908, Griz Poldi, godina rođenja 1904, Kabiljo Albert,

534
Esad Tihić, isto.
535
Esad Tihić, isto.
godina rođenja 1912, Kabiljo Sara, godina rođenja 1881, Kabiljo
Binja, godina rođenja 1878, Kabiljo Erna, godina rođenja 1909,
Kabiljo Erna, godina rođenja 1902, Kabiljo Nada, godina rođenja
1939, Kabiljo Jakob, godina rođenja 1889, Kabiljo Matilda, godina
rođenja 1885, Kabiljo Mento, godina rođenja 1902, Kabiljo Miko,
godina rođenja 1904, Rotember Avram, godina rođenja 1883,
Rotemberg Iso, godina rođenja 1925, Rotemberg Jakica, godina
rođenja 1920, Rotemberg Lidija, godina rođenja 1918, Rotemberg
Monjo, godina rođenja 1927. i Rotemberg Vilma, godina rođenja
1900.536

Za zločine izvršene nad Jevrejima iz Gradačca, pored navedenih,

odgovorni su i slijedeći ratni zločinci: Muratbegović Dževad, po
zanimanju stolar, koji je komandovao ustaškom četom; logornik
Haseljić Mustafa, tabornik Đakić Mehmed Mujin, trgovac, logornik
ustaške mladeži zloglasni Baška Mirko sin Ferdin, po zanimanju
mehaničar – sada navodno u Zagrebu; Barišić Jakob, župnik; Jerko
Tešulov, profesor sada navodno u Vinkovcima; Slavica Tešulov
učiteljica, sada navodno u Vinkovcima; Ivanović Marko, narednik
zloglasnog krvoloka Montanija Većeslava, trgovac u Gradačcu;
Đakić Hasan trgovac iz Gradačca; dr. Saboljić veliki župan iz Slav.
Broda.537

3.15. Jajce, Šipovo

U Jajcu je do okupacije živjelo 47 Jevreja, od toga u gradu Jajcu

39, a u obližnjem selu Šipovu tri. Osim nekoliko Jevreja koji su
ostali u Jajcu i za vrijeme okupacije, jer su bili u mješovitom braku,

536
Arhiv Udruženja antifašista i boraca NOR Gradačac, spisak od 4. 4. 2007.
godine.
537
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 34085, 34086, 34087, 34088,
34089, 34090, 34091, 34209.
svi ostali su odvedeni u logore, odakle su se vratila samo
dvojica.538
Prvo odvođenje Jevreja, mahom muškaraca, uslijedilo je 29. jula
1941. godine. Tada su domaće ustaše ušle u kuće u gradu i okolici i
hapsile sve Srbe i Jevreje muškarce i pozatvarali po raznim
zgradama. Sve ove uhapšenike su 3l. jula u tri transporta otpremili
za logor Gospić, odakle se niko nije živ vratio.

U prvoj polovini 1942. godine uhapšeni su i u jasenovački logor

odvedeni preostali Jevreji, uglavnom, žene i djeca.

Hapšenje i odvođenje Jevreja vršili su domaće ustaše i policajci po

naređenju tadašnjeg šefa redarstva dr. Kurt Alije, čovjeka osobitog
povjerenja ustaških glavešina. Još prije njihovog odvođenja u
logore u njihovim radnjama su postavljeni „povjerenici“ koji su bili
ustaški nastrojeni. Stoga im je i data jevrejska imovina na upravu
kao neka vrsta nagrade za njihovu privrženost ustaškoj ideji. Čim
su Jevreji odvedeni u logor, odmah su se jevrejske radnje prodavale
samo ustašama ili u najmanju ruku „ustaški nastrojenim“ i to
takoreći u bescijenje. Tako je radnja Arona Altarca, koja je
vrijedila predratnih 2,950.000 dinara, koncem godine 1941. prodata
za bezvrijednih 496.000 kuna Edhemu Mačku iz Jajca; radnja Dona
Saloma, u vrijednosti od predratnih 2,000.000 dinara prodata je
ustaši Franji Štrkalju iz Jajca za bagatelu; radnja Sarine Altarac
prodata je Nakibu Kapetanoviću iz Jajca isto tako za bagatelu,
samo da se ne kaže da je poklonjena. Radnju Side Altarac vrijednu
predratnih 1,000.000 dinara rasprodao je sam povjerenik Čavar
Drago, poznati ustaša iz Jajca, i sa novcem otišao u Zagreb.539
Za sve zločine pljačke jevrejske imovine i odvođenja Jevreja u
logore odgovaraju naredbodavci, ustaše i policajci i to: ustaški

538
Arhiv VII, kut. 147, reg. br. 28/1-5, Spomenica, isto, str. 243.
539
Dr. Samuel Pinto, Zločini, isto.
logornik Zvonko Fornički; ustaški bojnik Herančić Ivan; zamjenik
logornika Zahid Mezildžić; dr. Islam Filipović; advokat iz Jajca,
August Murselo; Petar Perišić, Franjo Filipović i Husein
Kenzildžić, koji su bili članovi ustaškog povjereništva, zatim šef
redarstva dr. Alija Kurt, te ustaše Nikić Jelica, Šelj Ivan, Anto
Klarić, Franjo Klarić, Bulić Rade, Jurić Ante, Ivica Vitić, Pleč
Boro, Pleč Pero, Franjo Štrkulj, Niko Jaranović, Vujevac Drago,
Mirko Nevjestić, Stipo Jakošević, članovi kulturbunda Franjo
Fersner i Parvo.540
Povjerenici jevrejskih radnji bili su: Nikola Dujić, August Mursel,
Štrkalj Franjo, Hajrudin Kršlak, Ando Flarić.

3.16. Mostar

Na teritoriji mostarskog sreza, i to samo u gradu Mostaru, prije rata

je živjelo 156 Jevreja. Od ovog broja u logor je odvedeno i ubijeno
46,541 a u Mostaru su za vrijeme okupacije ostala četiri lica, i to
jedna žena kao ljekar, jedan bračni par, koji je već ranije bio prešao
na rimokatoličku vjeru i jedan inžinjer, koji je kao neophodno
potreban kadar zadržan u državnoj službi u svojstvu šefa
željezničke sekcije u Konjicu. Preostali Jevreji su 20. novembra
1942. godine prebačeni u logor Kampor na Rabu.

Stvaranjem Nezavisne države Hrvatske i uvođenjem ustaške

strahovlade započelo se odmah iznimnim mjerama protiv Jevreja,
odnosno zločini nad njima bili su legalizovani ustaškim zakonima i
naredbama.

540
ABiH, Zem. kom. za BiH, inv. br.: 7441, 7441/1, 7442, 7442/2, 7442/3,
7441/9, 7442/72, 55076, i Dn. br. 1775/45.
541
VII, kut. 157, fasc. 7, dok. 6; VII, kut. 171, F. 18, dok. 2, 3; VII, kut. 189, F.
2, dok. 353.
Kao najvidniji dokaz da su ustaške vlasti stavile jevrejsko
stanovništvo van zakona i da Jevreji nisu za njih smatrani za
ljudska bića, već samo kao objekat pljačke i uništavanja, najbolje
se vidi iz jednog „upozorenja“ Redarstvenog predstojništva u
Mostaru koje je objavljeno u jednoj strani Sarajevskog Novog Lista
od 27. jula 1941. godine. 542
Ustaška strahovlada u Mostaru trajala je veoma kratko, tj. do
dolaska talijanskih trupa543 do kraja jula 1941. godine, do kada su

542
U tom upozorenju kaže se da se Jevreji ne smiju obraćati vlastima sa
molbama i žalbama, „jer osim toga što se neće udovoljiti njihovim traženjima,
biće još i privedeni kazni“. Dakle prema ustaškim načelima, ma ko i za kakav
zločin počinjen prema Jevrejima nije bio kažnjiv, već naprotiv, kažnjen bi imao
biti Jevrejin nad kojim je izvršen zločin, ako bi i pokušao da zatraži zaštitu
vlasti.”
543
Dopis Jevrejske opštine Mostar Savezu jevrejskih opština Jugoslavije, br. 182
od 18. 10. 1955. godine.
Talijanska vojska ušla je u Mostar 17. aprila 1941. godine, gotovo istovremeno
kada i Nijemci. Nakon kraćeg vremena Nijemci su otišli i Mostar je shodno
osovinskoj podjeli zona utjecaja ostao u talijanskoj internoj sferi. Prema
njemačko-talijanskom sporazumu i direktivama njemačke vrhovne komande za
podjelu Jugoslavije, fašistička Italija je dobila dijelove teritorija Jugoslavije, a
granica između Italije i NDH bi se utvrdila direktnim sporazumom Musolinija i
Pavelića. Do toga vremena Talijani su na okupiranom području držali vojnu i
civilnu vlast. Ugovorima potpisanim u Rimu 18. maja 1941. godine (Rimski
ugovori), Talijani su dobili dio Hrvatskog primorja, veći dio Dalmacije, Boku
Kotorsku i Crnogorsko primorje i najveći broj jadranskih otoka. Dobivene
teritorije su nazvane Zona I i Zona II. Zonu I činilo je anektirano područje
Hrvatskog primorja i Dalmacije. Zona II bila je obalsko područje NDH do
dubine oko 75 km na kopnu, a otoci Pag, Brač i Hvar koji su po ugovorima bili u
sastavu NDH. Ova se Zona inače nazivala i demilitarizirana. U Zoni I Talijani su
imali vojnu i civilnu vlast.
Mostar je prema toj podjeli bio u sastavu druge Zone. Talijani su držali vojnu i
civilnu vlast do 28. 05. 1941. Godine kada su (po zaključenim ugovorima)
civilnu vlast predali organima NDH. Dolazak organa vlasti NDH, administracije,
policije i vojnih jedinica – ustaša i domobrana, bilo je najavljivano preko javnih
glasila. Za dan preuzimanja vlasti bila je najavljena javna svečanost i
stanovništvo je pozvano da dolazak vojske NDH dočeka dobrodošlicom i
isticanjem zastava na kućama i javnim zgradama. Istovremeno s ovom obavijesti
izričito je bilo zabranjeno isticanje hrvatskih zastava na jevrejskim i srpskim
kućama. Ali, u Mostaru je ostao i talijanski garnizon.
Jevreji bili izloženi na milost i nemilost ustašama, 544 koji su ih
proganjali i tjerali na prisilan rad, pljačkali i mučili po poznatim
fašističkim metodama. Za ovo kratko vrijeme ustaše su u logor
Jasenovac odveli osam Jevreja.

Jevrejske su radnje dobile povjerenike. U njihovim izlozima se

moralo na vidljivom mjestu istaknuti natpis „židovska tvrtka“
ispisan crnim slovima na žutoj podlozi. Kod Sigmunda
Mandlbauma je u njegovoj maloj kafanici bio povjerenik po imenu
Fijala, kod Papo Gavre jedan student, a u hotelu „Neretva“ koji je
držao Leopold Mandlbaum povjerenik je bio njegov raniji konobar
po imenu Vinko.

U velikoj raciji 19. 7. 1941. godine ustaše su odveli i nekoliko

Jevreja. Racija je obavljena tokom noći, 19/20. jula, a nastavljena
je tokom narednih dana. Obrtnik Mandlbaum Henrich odveden je
od kuće u noćnoj raciji, a njegovog brata Oskara, radnika na
544
Dopis Jevrejske opštine Mostar Savezu jevrejskih opština Jugoslavije, br. 182
od 18. 10. 1955. godine.
U Mostaru je uspostavljeno sjedište Stožera Velike župe Hum. Novine „Hrvatski
narod“ su 06.06. objavile da je za stožernika u Mostaru postavljen ustaša Ivan
Zovko. Uspostavljanjem NDH vlasti dotadašnja relativna sigurnost za Jevreje
bila je narušena. Neposredna opasnost je postala realnost i sa njom se moralo
suočiti. Vlasti NDH su odmah započele sa odvođenjem, hapšenjem i ubijanjima.
Na ljeto 1941. godine se događalo da je rijeka Neretva izbacivala leševe
masakriranih ljudi. U početku se o tome govorilo šapatom, ali su ti prizori bili
sve češći. Neki su to išli gledati. Na udaru su bili viđeniji ljudi, Srbi i Jevreji, ali i
drugi naprednijih shvaćanja. U noćnim racijama ljude se obično kupilo po
kućama, ali također odvođeni su i danju kupeći ih na ulicama ili na mjestu gdje
su radili. Talijanske okupacione vlasti se u početku nisu suprotstavljale ustaškim
genocidnim mjerama i bili su im pasivni posmatrači.
Prema Jevrejima su također odmah primjenjivani rasni zakoni i mjere
ograničenja već provedene na teritoriji NDH. Jevreji su otpuštani iz službe,
zabranjeno im je pojavljivanje na javnim mjestima, jevrejska djeca su izbačena iz
škola. Žene su morale ići na prisilni rad koji se sastojao u svakodnevnom
odlasku nekoliko njih na čišćenje ustaškog stana u vili Zahumka u Liska ulici.
Neki su bili pohapšeni i odvedeni u logor Jasenovac kao npr. inž. Levi muž
modistice Side, njegov brat iz Sarajeva, te neki iz obitelji Altarac i Konforti.
željeznici, sa ulice je odveo žandar Alić. Činovnik poreznog ureda
Papo Albert odveden je narednog jutra iz kancelarije. Odveo ga je
ustaša Huremović. Altkorn Herman, zvani Hodža, radnik u rudniku
ugljena, odveden je po izlasku poslije smjene u rudarskoj jami.
Nekoliko drugih Jevreja bilo je pohapšeno i deportovano u logor
Jasenovac. Pokupljene u raciji ustaše su zatvorili u tadašnju
osnovnu školu „Kraljica Marija“ koja se nalazila neposredno uz
mostarsku gimnaziju, gdje su ostali par dana. Prema svjedočenju
jednog od zatočenika ustaše su kao poseban vid torture prisiljavali
zatvorenike da tuku jedan drugog. Jedan bi zatvorenik morao
šamarima tući drugog zatvorenika, a ukoliko to po mišljenju ustaša
ne bi bilo „efikasno“ tj. dovoljno snažno, uloge bi se promijenile i
batinjanje bi nastavio do tada tučeni uhapšenik. Poslije nekoliko
dana zatvorenici su odvedeni za Gospić, gdje im se na Velebitu
gubi svaki trag. Papo Albert bio je rekonvalescent poslije operacije
čira na želucu. Njegova žena Rikica išla je moliti šefa policije
Hočevara da puste njenog muža koji je još bolesnik. Hočevar je
obećao da će ga pustiti sutradan, iako je znao da će svi uhapšenici
još iste noći biti transportovani prema Gospiću.

“Ustaške vlasti u Mostaru, i to već u maju 1941. godine, naredile su

svim Jevrejima da moraju nositi na leđima i na prsima posebne
znakove (Solomunove)…”545 Također i na ulici Jevreji su bili
obilježeni i jevrejski je znak bio obavezan čak i za djecu. 546 Znak,
koji se pod prijetnjom strogih kazni morao nositi bila je ucrtana
Davidova zvijezda na tkanini žute boje i s natpisom „Židov“

545
ABiH, Fond KUZO, Mostar, Zapisnik 2.
546
ABiH, Fond ZKUZ, Zapisnik 440/45, iskaz Roze Altkorn: “Morali smo nositi
žute značke na prsa i leđa, pa kad je slučajno mojoj kćerki Malvini otpala značka
osuđena je bila na globu od 300 dinara.“
pisanim krupnim crnim slovima. Taj znak je morao biti ušiven na
odjeću i nositi se na vidljivom mjestu na grudima i leđima.547
Kasnije je taj znak bio zamijenjen nešto manjom metalnom
pločicom također žute boje i upisanim velikim slovom „Ž“ u
sredini. Ovi su znakovi preuzimani u policiji i Jevreji su ih morali
skupo platiti. U dosta porodica žene su prodavale i svoj nakit da bi
se platio ovaj namet. Bio je to još jedan oblik državne pljačke.
Ustaše su sve Jevreje u Mostaru odredili za prisilni rad. Najprije su
se obraćali preko vjerske opštine, a zatim su sami preko svojih
organa kupili i vodili ljude na rad. Taj se rad sastojao u ribanju
javnih zgrada, čišćenju zahoda, nošenju smeća… Svaki dan su
Jevreji vođeni na prinudni rad sve do internacije tj. 20. novembra
1942. godine.548

Protiv Jevreja je vođena sistematska propaganda, počevši od

pripadnosti „nečistoj rasi“, zelenaštva i kriminala, do najnižih
ljudskih poriva uključujući i inceste. Toga ljeta 1941. godine u
gradskom kinu „Central“ prikazivan je bučno reklamiran njemački
propagandni film „Židov Sus“.
Formiranjem NDH vlasti u aprilu 1941. godine, u Mostaru su ulice
i trgovi odmah dobili nova, hrvatska imena i počela je primjena
rasnih zakona.
Pored nošenja žute trake bilo je i drugih oblika označavanja, kao
naprimjer crni kvadrat na leđima.549

547
ABiH, Fond ZKUZ, Zapisnik 7483/6 – Ustaše Šćepan Barbarić, Ivan Zovko i
Stanko Šarac su naredili, ispred stožera, da mostarski Jevreji moraju platiti globu
od 300.000 din. “zato što će morati prišiti žute značke i u počast tih značaka“ -
do plaćanja nije došlo.
548
ABiH, Fond ZKUZ, Zapisnik 7483/6.
549
ABiH, Fond ZKUZ, inv. br. 7483/3, iskaz Marije Kon: “Da su Talijani kao i
svugdje upotrijebili način postepenog pritješnjavanja i uz sve ostalo oni su
prisilili naše ljude da u krojačkim radionama pripremaju odijelo za Jevreje. To
pripremanje sastojalo se u tome da su oni iz leđa bluza izrezivali jedan komad
površine decimetar i po kvadratni i mjesto toga ušili crnu robu, tako da je to bio
ušiven biljeg.“
Mostarci su pokazali veliku dozu saosjećanja sa stradanjem Jevreja,
pa su Jevreje i jevrejske izbjeglice krili po svojim kućama, jer su ih
ustaše hvatali i odvodili u logore, a najčešće odmah ubijali, a
takođe su im pomagali u smještaju i prehranjivanju.

Dio mostarskih Hrvata i Muslimana, mahom urbanih građana i

intelektualaca, s negodovanjem je pratio ove mjere i postupke
vlasti. Neki su na ulici javno prilazili Jevrejima, a neki su Talijani
iskazivali svoju naklonost prema Jevrejima. Ferarri, advokat iz
grada Vercelli (u sjevernoj Italiji), komandir jedne logističke
jedinice smještene u zgradi konvikta društva „Napredak“ u Liska
ulici se izvinjavao Robertu Konu zbog znaka kojeg su Jevreji
morali nositi.

Među Jevrejima je zavladao strah. Genocid nad njima se već

provodio. Oni su bili stavljeni van zakona, a pomoć i zaštitu nisu
mogli očekivati. Takvo stanje potrajalo je do pred jesen 1941.
godine. Njihov se odnos mijenja, a kao razlog dr. Jaša Romano
navodi zločinačke masakre ustaša u logorima na otoku Pagu, otoku
koji je bio u II okupacionoj zoni. Moguće da je promjena odnosa
prema postupcima ustaških vlasti motivirana mogućom
odgovornosti po međunarodnom ratnom pravu, po kojima je
okupaciona vlast odgovorna za genocid nad civilnim
stanovništvom bez obzira ko ga je učinio. Također je moguće da je
ograničavanje ustaša bilo radi politike prema Srbima koji su se s
razlogom plašili da bi poslije Jevreja oni bili na redu. Talijani su
čak osudili neke izrazite zločine. Javno je bilo obznanjeno
strijeljanje ustaše Josipa Bana.

Talijani su vlast u Mostaru ponovno preuzeli 4. septembra 1941.

godine, a iz grada su se povukle sve ustaške jedinice. Ostala je
samo civilna administracija. Talijani i pored nastojanja Nijemaca,
nisu provodili rigorozne antisemitske mjere. To je i bio razlog što
je Mostar u talijanskoj okupacionoj zoni bilo sigurnije mjesto za
Jevreje, pretežno iz Bosne, koji su bježali u Mostar - sve do 1942.
godine, tj. do odlaska u internaciju. U početku je dolazak Jevreja
bio pojedinačan ili su dolazile samo porodice koje su imale
srodnike u Mostaru. Izbjeglice su najčešće dolazile iz Sarajeva, ali i
iz drugih mjesta.

Za dolazak u Mostar bile su neophodne propusnice nabavljene

preko prijatelja, poznanika, komšija i drugih raznih veza u Mostaru
i u Sarajevu. Bilo je i drugih načina – potkupljivanja pratilaca
vozova, policajaca, kao i drugih službenih NDH organa. Tačnije,
razvila se čitava trgovina propusnicama. Ali, u Mostar se dolazilo i
na druge načine, gotovo ilegalno, na sreću, jer talijanski vojnici, i
pored naređenja koja su dobivali, nisu bili previše rigorozni u
kontroli. Dvije liječničke porodice su došle u Mostar sasvim
legalno, jer ih je poslala NDH vlast. Bili su to dr. Jungwirt i dr.
Hann, oba iz Zagreba, koji su radi nedostatka medicinskog kadra
poslani u Hercegovinu kao ispomoć u liječenju zaraznih bolesti.
Dr. Jungwirt je došao sa ženom, dvoje djece i nećakom, a dr. Hann
sa ženom i sinom.

Izbjeglice su dolazile samo sa najneophodnijim stvarima, često

samo s rancima na leđima jer je svako putovanje prema Mostaru
nosilo rizik da na polaznoj željezničkoj stanici budu zadržani i
poslani s transportom u logor. Prema dr. Samuelu Pinti, u Mostar je
u tom vremenu došlo oko 1.600 sarajevskih Jevreja. U literaturi se
navodi da je bilo oko 800 izbjeglica. Međutim, tu nisu prikazane i
one izbjeglice iz Njemačke, Austrije, Čehoslovačke i dr. koje su još
prije rata prebjegle od nacista u Jugoslaviju.

Jevrejska opština u Mostaru razvila je veliku aktivnost na

zbrinjavanju izbjeglica. U tome je bila razvijena uska saradnja
jevrejskih opština Mostara i Splita na prihvatu i zbrinjavanju
izbjeglica kojima su najčešće ti gradovi bili odredište. U Mostaru je
opština prihvaćala i smještala izbjeglice po privatnim jevrejskim
kućama. Organizirano je dežurstvo na željezničkoj stanici, gdje su
dočekivane kompozicije i prihvaćane izbjeglice. Formirana je i
kuhinja, gdje su hranu neki mogli dobiti za 15 kuna, a za one koji
ni to nisu mogli platiti dijeljena je besplatno. Najpotrebnijim je
davana i novčana pomoć. Za sve te izbjeglice opština se brinula da
ih, koliko je bilo u njenoj moći, zaštiti od progona ustaša.550

Značajnu pomoć mostarskoj opštini pružila je i dubrovačka

jevrejska općina. U aktivnosti je bilo uključeno jevrejsko
mostarsko stanovništvo. Za izvanredno uspješan humanitarni rad
(mostarske i splitske) opštine veliku zaslugu je imao tadašnji
predsjednik David Hajon (i u Splitu ing. Vilim Morpurgo), već od
ranije istaknuti jevrejski radnici. Također su značajnu ulogu u
Mostaru imali braća David i Jozef Koen. Veća novčana sredstva za
izbjeglice dao je i Jakov Baruh iz Višegrada. Izvjesnu pomoć
pružila je i organizacija za pomaganje izbjeglica iz Italije
„Delassem“ (Delegazione assistenza emigranti).551

Dolazak jevrejskih izbjeglica NDH vlasti su budno pratile i

nastojale na svaki način da ih se vrati u njihova ranija prebivališta.
Tako je npr. ustaška policija u Mostaru 30. septembra 1941. godine
javila Velikoj Župi Hum „o 37 Jevreja koji su došli u Mostar gdje
nemaju „svoj domicil“. Istog je datuma veliki župan uputio nalog
Gradskom poglavarstvu u Mostaru da pronađe i sprovede Jevreje u
mjesta (njihovog stalnog boravišta). Pritisku ustaških vlasti da se
Jevreji vrate pridružilo se i njemačko društvo „Kulturbund“ koje je

550
Arhiv SJOJ, br-1776, dok. k. 3: Jevrejska vjeroispovijedna sefardsko-
aškenaska opština Mostar tokom 1941. i 1942. godine organizovala je smještaj,
prikupljanje i dodjelu humanitarne pomoći za nekoliko hiljada izbjeglica.
551
Romano, isto.
vršilo pritisak na velikog župana da od talijanskih vojnih vlasti
primjenjuju i ostale mjere koje su na snazi u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj. Na dan 16. oktobra 1941. godine Pretstojništvo
gradskog redarstva dostavilo je popis svih Jevreja koji se nalaze na
ovom području,552 a 22. novembra, pod br. 1017, Velika župa Hum
predlaže da se oko 150 Jevreja koji su došli iz Sarajeva u Mostar
intreniraju u koncentracioni logor.553

Dolazak u Mostar nije jevrejskim izbjeglicama značio i dolazak u

potpunu sigurnost. Iako su nesumnjivo bili izbjeglice, oni tog
statusa nisu imali. Tačnije, oni su bili izbjeglice bez statusa, jer nije
bilo organizacije, osim jevrejskih opština, koje bi se za njih brinule,
pružale im pomoć i zbrinjavale ih. Zbog toga je njihov položaj bio
specifičan. To su bili ljudi koji su pobjegli ispred genocidnih mjera
jedne ekstremne vlasti koja je motrila na njih nastojeći na svaki
način da ih vrati u svoju nadležnost i podvrgne svojim rasnim
zakonima. Jevrejska opština ih je svojom intervencijom oslobađala
od zatvora, dala im ishranu i stan pa i novčanu pomoć.
Organizovala se delegacija opštine, koja je išla u dalmatinske
opštine (kao Dubrovnik, Split i dr.) da prikupi pomoć za
izbjeglice.554

Jevreji su s nestrpljenjem očekivali odlazak dublje u talijansku

okupacionu zonu pa makar to bila i internacija. Da bi se
preduhitrila traženja NDH vlasti, a posebno zahtjeva Kulturbunda,
predstavnici jevrejske opštine Alfred Kabiljo i David Koen su 10.
novembra 1941. godine u talijanskom Kraljevskom konzulatu u
Mostaru izrazili zabrinutost Jevreja za svoju sudbinu i zatražili

552
VII, kut. 187, F. 6, dok. 4.
553
VII, kut. 189, F. 7, dok. 12.
554
Holokaust nad Jevrejima Mostara, Zoran Mandlbaum, predsjednik Jevrejske
opštine Mostar, na Međunarodnoj interdisciplinarnoj konferenciji Stanje
istraživanja holokausta u jugoistočnoj Evropi, Mostar, 2006.
zaštitu. Tražili su da se ne dopusti njihovo izručenje u Nezavisnu
državu Hrvatsku ili Njemačku, pristajući da ih se pošalje u
talijansku internaciju.
Ali, ova inicijativa nije bila presudna da Jevreji iz Mostara budu
poslani u internaciju. Talijanske vojne vlasti su, poslije ustaških
pokolja na Pagu, počele obuzdavati ustaška masovna ubojstva u
Zoni II. Istovremeno, ustaške su vlasti stalno i uporno zahtijevale
od talijanskih komandi izručenje svih Jevreja koji su bili u toj zoni.
Zbog tih zahtjeva dolazilo je i do oštrih diplomatskih nota između
Italije i Nezavisne države Hrvatske.

Da bi se riješio taj problem, Talijani su odlučili da se Jevreji

nastanjeni u Zoni II interniraju u logore koji će biti pod upravom
nadležnih komandi armijskih korpusa. Ministarstvo vanjskih
poslova je na proljeće 1942. godine u aktu upućenom Komandi II
armije zatražilo da se izvrše pripreme za internacije Jevreja.
Komanda II armije je u aktu 5. 6. i 18. armijskom korpusu navela
da se internacija Jevreja naređuje iz „humanitarnih razloga“ i
preporučila mjesta za internaciju.555

U ljeto 1942. godine Jevrejima u Mostaru zaprijetila je velika

opasnost. Bio je to dolazak Francetićeve crne legije koja je trebala
riješiti „jevrejsko pitanje“. Dio legionara bio je već sa oružjem u
parku kuće preko puta ustaškog stana. Kako se tada govorilo, bilo
je predviđeno da se Jevreji pokupe i pobiju, a gubilište je bilo
određeno na jevrejskom groblju u gradskoj četvrti Zalik kod
Sjevernog logora. Preko jedne veze, prema nekim podacima to je
bila obitelj Šola kod koje je stanovao talijanski obavještajni oficir
Zigliotti, javljeno je o ustaškim namjerama, a druga veza bio je
talijanski konzul u Mostaru Savini, preko kojeg su Jevreji tražili

555
AJO, Dopis Jevrejske opštine Mostar Savezu jevrejskih opština Jugoslavije,
br. 182, od 18. 10. 1955. godine.
zaštitu. Konzul Savini je imao ženu Ruskinju i oni su spasili
Jevrejku Matusiju Blum ženu Emerika Bluma, kada je kao
izbjeglica iz Sarajeva došla u Mostar. Također, postoji verzija da su
Hajon i Morpurgo, predsjednici općine u Mostaru i Splitu uputili
istovjetan memorandum komandantu talijanske divizije u Mostaru,
odnosno talijanskim vlastima da se Jevreji zaštite. Talijani nisu
dozvolili da Legija ostane u Mostaru, već su ih sa željezničke
stanice ponovno vratili u Sarajevo.

Sa odlukom italijanske vlasti o internaciji Jevreja iz Zone II

suglasio se i poglavnik Nezavisne države Hrvatske A. Pavelić,
uvjetujući da se Jevreji odreknu svojih dobara na teritoriji
Nezavisne države Hrvatske kao i hrvatskog državljanstva.
Jevreji su ostali u Mostaru do novembra 1942. godine. Dan prije
nego će biti transportovani u Dubrovnik, u prepunoj mostarskoj
Sinagogi je 16. novembra 1942. godine organizovana posljednja
zajednička molitva, a uputstva za odlazak u logore je dao David
Hajon, predsjednik.
Molitvu u Sinagogi je predvodio David Hajon i Ašer Finci iz
Sarajeva, jer je rabin David Perera (došao iz Jerusalema u Mostar
1929. god. nakon završene ješive) već bio odveden u Jasenovac, a
njegova žena i četvero malodobne djece ostali su u Mostaru. Nakon
toga potpuno je prestao rad JO Mostar u Mostaru.

Jevreji su 20. novembra 1942. godine pokupljeni i poslani u

internaciju. Od četiri logora koji su uspostavljeni za internirce u
Zoni II mostarski su Jevreji većinom upućeni u dubrovački logor
(Kupari – Lopud)556 i manji broj na Hvar557,558. Ali, unatoč tom što

556
ABiH, Fond KUZO, Mostar, Zapisnik br. 9, inv. br. 12410, Svjedok Erna
Koen iz Mostara: “20. novembra 1942. godine italijanska komanda u Mostaru je
nas Jevreje građane grada Mostara internirala najprije na otok Lopud, gdje smo
bili jedno 8 mjeseci…”
se Pavelić saglasio sa internacijom Jevreja, hrvatski predstavnici u
Komandi II armije pismeno su 25. 11. 1942. zatražili izručenje
Jevreja nastanjenih u Zoni II zbog njihove „komunističke i
protuhrvatske djelatnosti“, ali su taj zatjev Talijani odbili.559 U
logorima Kupari i Lopud mostarski Jevreji su ostali do proljeća
1943. godine, kada su svi internirani na otok Rab, gdje su dočekali
kapitulaciju Italije u septembru 1943. godine.

Sačuvana su mnoga dokumenta (italijanska, njemačka i ustaška) iz

kojih se vidi u kojoj mjeri je Treći rajh, preko svojih ambasadora
Košea u Zagrebu i Makenzena u Rimu, insistirao kod italijanske
vlade i vojnih komandanata u okupiranim oblastima da se pitanje
deportovanja Jevreja, čije je mjesto stalnog boravaka u italijanskim
okupacionim zonama i anektiranim oblastima, ili izbjeglica koje su
stigle u te krajeve, prepusti njemačkim vlastima i time „Jevrejsko
pitanje“ tj. uništenje svih Jevreja, riješi ujednačeno na cijeloj
okupiranoj teritoriji Jugoslavije.560 Evo kako to ustaše obrazlažu u
svom “doglasnom izvješću” za period 1. do 15. juna 1942. godine,
Odjel za javnu sigurnost Vrhovnog oružničkog zapovjedništva
očevid br. 722 od 23. juna 1942. godine: “Židovi se na talijanskom
području hvale da Talijani korektno postupaju i da su uopšte strane
države, kao: Italija, Mađarska, Bugarska, na blaži način riješile

557
ABiH, Fond KUZO, Mostar, Zapisnik br. 10, inv. br. 12471, Svjedok Erna
Levi: „...Ja sam sa djecom bila internirana od strane Italijana na otok Hvar u
mjesto Otičac. Tu smo još imali slobodu kretanja, a hrana je bila dosta slaba.
Nakon 7 mjeseci boravka prebacili su nas na otok Rab.“
558
ABiH, Fond KUZO, Mostar, Zapisnik br. 3, inv. br. 435/45, Svjedok Levi Iso,
sin Albertov, 25 godina, komesar Jugosl. Armije: „...bilo je još oko 500 Jevreja
oba pola, stvarno cijele familije. Život nas logoraša na Hvaru bio je veoma težak.
Hrana se sastojala od neke navodne kafe izjutra koja je više ličila prljavoj vodi i
12 dkg. hljeba, a ručak nešto čorbe sa nekoliko komadića makarona i nekoliko
zrna pirinča...“
559
AJO, dopis, isto.
560
JIM, reg. br. 2316, 3049-3054.
“jevrejsko pitanje”, dok je u Hrvatskoj to pitanje brzo i grubo
riješeno.”561

U Narodnooslobodilačkom ratu učestvovao je veliki broj članova

Jevrejske opštine Mostar, a Vojo Todorović Ler proglašen je i
narodnim herojem Jugoslavije. Akademik dr. Izidor Papo, dr.
Albert Altarac, Jakob Baruh Španac i Živko Papo562 kao prvoborci
nosioci su partizanske spomenice 1941. godine.
U fašističkim logorima smrti stradala su 142 mostarska Jevreja, a u
NOB-u je poginulo šestero.563

Zločine izvršene nad Jevrejima iz Mostara organizovali su i

izvršili: član stožera i tajnik Velike župe Hum u Mostaru Šćepan
Barbarić, sin pok. Mate, rodom iz Mostara, stožernik Stanko Šarac,
rodom iz Mostara, član stožera Zovko Ivan, rodom iz Mostara,
ustaški stožernik Mesić, šef policije u Mostaru, Hočevar, bivši
jugoslovenski oficir, rodom iz Siska, sreski predstojnik Krtalić
Krešo i ustaša Bukač Mirko.

Intelektualni začetnici su bili: dr. Josip Trojer, veliki župan i dr.

Josip Kordić, advokat - savjetodavac ustaškog stožera.564
Srećko Kurtović je radio kao pisar u policiji i izuzetno mnogo je
pomagao progonjenim Jevrejima i Srbima.

561
VII- kut. 71, reg. br. 8/2-1, Prema kazivanju očevidaca, po aktima nađenim u
komandi logora, Italijani su pobrali Jevreje na Rabu sa namjerom da ih u oktobru
1943. godini izruče Nijemcima; Spomenica 400 godina, isto.
562
Spomenica Mostar 1941-1945, Pali borci NOB, Mostar.
563
Spomenica 400, isto.
564
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 7483, 7483/1, 7483/2,
7483/3,7483/4, 7463/5, 7463/6, 7486/l.
3.17. Prijedor

U Prijedoru je do okupacije živjelo 57 Jevreja. U logore su

odvedena 43 Jevreja i na razne druge načine ubijeni.565 U životu je
ostalo svega njih 14.566 Imovinu odvedenih i izbjeglih Jevreja
potpuno su opljačkale ustaše. Vrijednost opljačkanih radnji,
stanova i svega ostalog iznosila je preko 12 miliona predratnih
dinara.

Kao i u ostalim mjestima Bosne i Hercegovine, tako su i u

Prijedoru ustaše na poznate već opisane načine mučili, pljačkali i
ubijali Jevreje kao „opasne“ za njihov poredak. Međutim, Prijedor
je bio često poprište borbe između fašista i partizana, pa ustaše nisu
mogle odmah da masovno odvedu Jevreje u logore. Ustaše su
pojedinačno odvodile Jevreje do Banje Luke gdje, su ih ubijali.
Kada su se partizani povukli iz Prijedora u junu 1942. godine, sa
njima se i dobar dio Jevreja povukao na Kozaru,567 ali su većinu
njih Nijemci i ustaše uhvatili i na licu mjesta odmah ubili.568

Kao intelektualni začetnici, organizatori i izvršioci zločina nad

Jevrejima iz grada Prijedora utvrđeni su: logornik Josip Kordun, sin
Alojzov, rodom iz B. Grahova; tabornik Sarajlić Hilmija, sin
Mehin, iz Prijedora; kotarski prestojnik Jungić Marko, iz Ključa;
Slišković Miroslav, član ustaškog tabora; Bilješković Tomo,
sveštenik iz Prijedora; Kapetanović Miralbeg, gradonačelnik
Prijedora; Konstantin Babić, rodom iz Bugojna; apotekar Babić
Ivica, rodom iz Bugojna; apotekar Kaurinović Josip, župnik iz
Prijedora; Softić Suljo, ustaški funkcioner, inače obućar iz

565
Spomenica 400, isto.
566
VII - kut.160, F. 1, dok. 27-28; VII - kut. 160, F. 5, dok. 46; VII - kut. 162, F.
1, dok. 22.
567
ABiH, Fond ZKUZ, inv. br .7481, iskaz Bodo Olge.
568
ABiH, Iskaz Armanda Perejdi – Spomenica 400, isto.
Prijedora; Jurčić Sarafin, ustaški funkcioner; Jusufagić Hakija, šef
policije u Prijedoru; Pezić Slavko; Juričić Pero, zvani „Šepo“,
ustaša; Salić Ivica, ustaša; Šećerbegović Hamdija, iz Gornje
Sanice; Pezić Drago, iz Ivanjske; Kroča Pero; generalmajor Stahl;
Rupčić Drago, domobranski časnik, komandant III gorskog zdruga;
pukovnik Brzović; satnik Slijepčević; natporučnik Katija Perković i
Petar Stajić iz Prijedora.569

3.18. Rogatica

Jevreji su došli u Rogaticu davne 1879, a pred Drugi svjetski rat u

gradu je postojala mala jevrejska zajednica. Na teritoriji rogatičkog
sreza do okupacije je živio 41 Jevrej, od kojih je tokom okupacije
ubijeno i nastradalo 25, a 13 Jevreja ostalo živo, trojica su poginula
kao borci NOV-e. Od 13 preživjelih Jevreja u Drugom svjetskom
ratu, pet je bilo u izbjeglištvu, sedam u njemačkim zarobljeničkim
logorima, jedan u NOB.

U svojoj knjizi Fragmenti života Hakija Muftić spominje ubistvo

sinova Avrama Danona, rogatičkog trgovca, Sadu i Judu.570
Kratko vrijeme po osnivanju ustaškog logora u Rogatici, u maju i
junu 1941. godine, započelo je proganjanje Jevreja koje se ogledalo
kroz svakodnevno hapšenje, zatvaranje, tjeranje na prisilan rad,

569
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br.: 7481/1, 7481/2, 7481/3, 56178.
570
Nijemci su ih ubili početkom 1942. godine i oglasili da se Jevreji ne smiju
pokopati. Ko i pokuša to učiniti biće javno strijeljan. U tim ratnim događanjima
Rogatičani su pokazali izuzetnu hrabrost, ljudski odnos i brigu prema žrtvama.
Rogatičani Sulejman ef. Muftić i Refik Šetić su pod okriljem noći oprezno
pokupili i u bijele čaršafe zamotali tijela Sade i Jude, i uz veliki napor dovukli ih
na jevrejsko groblje na Hapsanu, gdje su ih i ukopali.
izbacivanje iz stana, pljačkanje namještaja, robe i novca u
jevrejskim kućama, postavljanjem povjerenika, mučenje.571

Masovno odvođenje rogatičkih Jevreja na Podromaniju provodili

su po „planu“ ustaški funkcioneri i njihovi domaći pomagači. Ovo
je trajalo sve do dolaska Francetićeve „crne legije“ u Rogaticu.
Početkom februara 1942. godine, 16. i 17. februara, u dvije grupe
su na Podromaniju odvedeni svi Jevreji koji su se još nalazili u
Rogatici, svezani i mučeni, a zatim svirepo pobijeni. Zaklano je i
ubijeno 17 Jevreja.572
U samom gradu Rogatici Nijemci su ubili šest Jevreja, a ostali su
još prije toga pobjegli u Sandžak, gdje su ih kasnije Nijemci
uhapsili i odveli u njemačke logore. U Podromaniji žrtve je ubijao
Longo iz Sarajeva, koji je bio mesar u Sokocu. Ubijao ih je
udarajući ih pajpikom (sa jedne strane sjekira sa druge pik) i to
šiljatim dijelom u potiljak. Kada bi žrtvu udario po glavi, odmah bi
je drugi ustaša gurnuo u jamu.

U zločinima su učestvovali slijedeće ustaše: Mehmed Ćubro, Nazif

Ćubro, Ibro Sporisević, Šukrija Ajanović, Hasan Hrbat, Ađo Čolić
zvani muftar, Ibro Suljagić, Ćatić Adem, Hasečić Kasim i Šerif
Uglješa. Naredbodavci su bili: Francetić Jure, tabornik;
Mehmedagić Suljo, zvani Feris, Ajanović Alija, Hadžiosmanović
Džemal, logornik; Jamaković Mustafa; Hafizović Edhem i kotarski
predstojnik Halić Muhamed.573

571
Mile Bajčetić, Rogatički Jevreji (neobjavljeni rukopis).
572
Rogatica, Grupa autora, Šahinpašić, Sarajevo, 2009.
573
ABiH, Zapisnici Zem. kom. BiH, inv. br.: 7490/1, 33808, 33809, 36434.
3.19. Sanski Most

U Sanskom Mostu su prije rata živjela 44 Jevreja.574 Međutim, za

vrijeme okupacije, zapravo odmah po okupaciji, ovaj broj se
povećao na 66, dakle za još 12, onih Jevreja koji su se, bježeći
ispred Nijemaca i ustaša iz Bihaća, nastanili u Sanskom Mostu,
tako da ih je bilo ukupno 66. Od toga broja u životu je ostalo svega
šest, a 60 je ili ubijeno u samom mjestu ili odvedeno u logor
Jasenovac i Gradišku, gdje su na zvjerski način ubijeni.575
Za vrijeme okupacije niko od Jevreja nije ostao u Sanskom Mostu.
Spasilo se šest Jevreja koji su se priključili partizanima, a svi ostali
su ubijeni.576

Već krajem aprila 1941. godine po naređenju dr. Merkadića,

tadašnjeg kotarskog predstojnika,577 ustaše su noću ušle u Sanski
Most, zatim u jevrejske kuće, vršili pretres i pokupili sve vrijedne
stvari i odnijeli u kasarnu. Ujutro, oko 8 sati, jedna grupa
najutjecajnih ljudi tadašnjeg režima u kojoj su bili dr. Ibrahimpašić
Ibrahim, sudija; dr. Merkadić Ante, kotarski predstojnik; Himzo
Rešić, gradonačelnik, iz Sanskog Mosta; Luka Miniga, iz Sanskog
Mosta; Jozo Trlić i Ante Šeremet, katolički sveštenik i drugi, došla
je u kasarnu da prebroji i premjeri pljačku jevrejske imovine koja
se te noći izvršila.578 Kada je početkom avgusta 1941. godine počeo
pokolj nad Srbima iz Sanskog Mosta i okoline - uhvaćeno je tada i

574
Pinkas ha - kehilot, isto.
575
Spomenica 400, isto.
576
Intervju: Moris Albahari.
577
Dolazak dr. Ante Merkadića u Sanski Most davao je ljudima nadu da će biti
pravde, jer su Merkadića poznavali ranije kada je bio sudski pripravnik u
Sanskom Mostu... U razgovoru sa sveštenikom Đurom Grbićem je izjavio: “Dok
sam ja ovde nikome neće ni dlaka s glave faliti.“ - ABiH, Fond ZKUZ, inv. br.
55867.
578
Intervju Moris Albahari.
pet mladića Jevreja, koje su na licu mjesta u gradu strijeljale
domaće ustaše.
Kao i u drugim mjestima i u Sanskom Mostu su Jevreji bili izloženi
mučenju, gladi i lišenju slobode, tjerani su na prisilan rad itd. U
njihovim radnjama postavljeni su povjerenici koji su se za kratko
vrijeme lično dočepali jevrejskih radnji „otkupivši“ ih od tzv.
Nezavisne države Hrvatske.
U noći između 18. i 19. avgusta 1942. godine, po naređenju
tadašnjeg kotarskog predstojnika Ivice Šimona, u logor Jasenovac i
Gradišku su odvedeni svi Jevreji (27)579 iz Sanskog Mosta580 bez
obzira na spol i dob, starci, žene, djeca, bolesni i iznemogli.581
Za sve zločine izvršene nad Javrejima iz Sanskog Mosta utvrđeni
su kao intelektualni začetnici, naredbodavci i izvršioci, osim gore
navedenih lica, još i ovi: Osman Čehajić iz Sanskog Mosta, fra
Nikola Tojčić iz Stare Reke, katolički sveštenik; Luka Tešić iz
Ivanske, srez Banja Luka, katolički sveštenik; dr. Josip Cerjan,
bivši kotarski predstojnik; šef policije Horvat, rodom iz Hrvatske;
Hamdija Kurbegović iz Kijeva, srez Sanski Most; Mile Ljevar,
logornik; Jozo Božić iz Sasine, srez Sanski Most; Sulejman Čejvan
iz Bos. Dubice; Teufik Silajić iz Banje Luke, glavni ustaški
komandant IV ustaške satnije; Alaga Džafić iz Kamengrada, srez
Sanski Most; Ivica Simeon, kotarski predstojnik i Ante Banović iz
Sanskog Mosta.
Kao povjerenici u jevrejskim radnjama utvrđeni su: Muhić
Muhamed iz Sanskog Mosta, Mile Lujić iz Sasine, Avdo Arapović
iz Sanskog Mosta, Tomo Gorić iz Sanskog Mosta, Aziz Rešić iz
Sanskog Mosta i Jozo Božić iz Sanskog Mosta.582

579
ABiH, Fnd ZKUZ, inv. br. 55867, Spisak uhapšenih i otjeranih u logor od 18.
do 19. avgusta 1942. god. - Spisak sadrži 47 imena – 27 Jevreja i 20 Srba.
580
ABiH, Fnd ZKUZ, inv. br. 55867.
581
Spomenica, isto.
582
ABH, Fond KUZO, Dokazi Zem. kom. za BiH, inv. br.: 34213, 55867,
7479/1.
3.20. Sarajevo

Nijemci su ušli u Sarajevo 15. aprila 1941. godine poslije podne.

Prvo je ušla kolona pod komandom Leutnanta Mittelmana, koji je
odmah nakon dolaska skinuo spomen-ploču posvećenu Gavrilu
Principu i kasnije je lično predao Hitleru u njegovom glavnom
stanu. Kao prve okupacione trupe ušle su u Sarajevo dvije
njemačke motorizovane jedinice. Komandant jedne bio je general
Morizzi. Prvi komandant grada bio je Oberat Kragler. Na početku
rata, Nijemci su imali svu vlast u Sarajevu - izdavali proglase i
dozvole za kretanje stanovništva, zabrane za držanje oružja itd.

Sutradan, nakon ulaska u grad, upali su Nijemci u veliki jevrejski

hram u ulici Kralja Petra. Oni su zajedno sa domaćom ruljom,
uglavnom gradskom sirotinjom koja je, ne poznavajući njemački
jezik, dizala desnu ruku sa raširenih pet prsta, da time pokaže
Nijemcima da pripada tzv. “petoj koloni“, počeli pljačkati veliki
hram Il Kal Grandi i iznositi iz njega sve što se moglo odnijeti.

Nijemci su upravo dali mig i dozvolu toj rulji da može slobodno

obeščastiti hram. Razuzdani njemački vojnici, mitraljezima su
pucali u skupocjene lustere, a na oltar bacali ručne bombe. Zatim je
nastalo pravo devastiranje hrama. Uz smijeh njemačkih oficira i
vojnika i na očigled policijskih vlasti, rulja je puna dva dana
pljačkala i demolirala hram, iznoseći iz svetišta skupocjene stvari:
ćilime, sagove, lustere, srebrene svijećnjake, klupe, prozore, vrata –
skidala je čak debeli bakreni lim sa kupole hrama i debeli linoleum
sa poda.583

583
Iz sjećanja Alberta Fincija, sekretara Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu
(neobjavljeni rukopis).
“Ti su kamenčići bili dijelovi uništenog mozaika iz sinagoge,584
koji je najprije bio razvaljen njemačkom bombom, a onda je
raznošen i rasturan kundurama i šakama onih koji su ulazili u
Templ i raznosili njegova bogatstva. Bilo ih je po dvorištu, na ulici
i po cijelom gradu. Šareni kamenčići prekrivali su Sarajevo.”585

“Iznosili su sve. Vidio sam jednog čovjeka kako preko ruke nosi 20
taleta.586 Prepoznao sam jednog konobara koji je nosio komade
bakra…”587

Hram, koji je bio najveći i najljepši na Balkanu, gradio se pune

četiri godine, a dovršen je 1930. godine. Sagrađen je u maurskom
stilu, sa kupolom koja je bila po veličini treća u Evropi i na pravim
mramornim stubovima. Bio je monumentalna zgrada, pravo remek-
djelo arhitekture i postao je prvom žrtvom njemačkog vandalizma u
Sarajevu.

Uz sam hram nalazila se zgrada Sefardske jevrejske opštine, a u

njoj bogata arhiva, velika biblioteka i mali muzej. Sve je to
uništeno i razrušeno, a u predvorju hrama spaljena je jevrejska
sveta knjiga Tora, sva biblioteka, koja je imala mnoge knjige od
velike historijske i kulturne vrijednosti, te čitava arhiva, koja je
sadržavala mnogo originalnih, historijskih dokumenata, jer je
sarajevska Sefardska jevrejska opština bila jedna od najstarijih u
Jugoslaviji.

584
„Svetište je popođeno sa mozaikom, a predvorja u kombinovanom teracu sa
mozaik-ulošcima“, iz: Jevrejska vjeroispovijedna opština sefardskog obreda
Sarajevo godine 1930 - 5690.
585
Glad, šareni kamenčići, 16. septembar 2013. u 10:03, Miljenko Jergović za
Radiosarajevo.ba.
586
Talet (talit) je molitveni šal.
587
Iz intervjua sa Eduardom Tauberom.
Dr. Moise Papo je uspio da, uz opasnost po vlastiti život, spasi
matične knjige i u čitavom kulturnom svijetu poznati stari opštinski
ljetopis „Pinkas“.588 U jesen 1941. godine, odnio je međutim, taj
ljetopis neki univerzitetski professor, navodno iz Lajpciga, koji je
došao u prostorije Jevrejske opštine u pratnji nekog gestapovskog
oficira, “a da opštini za ovu pljačku nije ostavio uopšte nikakvu
potvrdu”.589
Ista sudbina zadesila je tih dana i ostale jevrejske hramove u
Sarajevu (Il Kal Viežu na Baščaršiji - najstariju sinagogu u Bosni i
Hercegovini; Kal di Bilava na Mejtašu; Aškenasku sinagogu), koje
su na sličan način devastirali, a sav inventar opljačkali. Ovo je bio
samo početak, zapravo signal, za progone kojima su bili izvrgnuti
Jevreji Bosne i Hercegovine, od prvog dana osnivanja tzv.
Nezavisne države Hrvatske.

Kako je prvi dan njemačke okupacije počeo u znaku pljačke i

uništavanja jevrejskih svetinja tako su i sve kasnije akcije

588
Albert Finci, sekretar Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu 1941. godine
(neobjavljeni rukopis): “Dok je stari Pinkas bio skromnog izgleda i veličine, sa
već požutjelim listovima, novi Pinkas je bio velikog formata i vođen je na
savremeni način. Požurili smo da iznesemo te knjige pa je kurir Daniti dovezao
neka kolica na koja smo sve to stavili i po sugestiji dr. Pape prenijeli tu
dokumentaciju na sigurnije mjesto, negdje u Hajduk Veljkovoj ulici.”
589
Albert Finci, isto: „Težak udarac i ovako siromašnoj arhivi i dokumentaciji,
bio je iznenadan upad njemačkih gestapo oficira i jednog kustosa sarajevskog
muzeja. Povjerenik Bujas, sekretar dr. Papo i ovi nepoželjni gosti prišli su mom
radnom mjestu – blagajna i mala željezna kasa iza mojih leđa. Sekretar mi je
naredio da otvorim kasu, pa sam ja shvatio da se radi o novcu kojeg je u kasi bilo
vrlo malo. Povjerenik dodaje da iznesem Pinkas, pa sam pokazao Pinkas
svježijeg datuma našto je kustos muzeja mahnuo rukom da ga to ne interesuje.
Na red je došao mali Pinkas veličine 15x20 cm. starih smeđih korica i požutjelih
listova. Kustos i njemački gestapovac su ga prelistavali i zadržavali se na njemu.
„To smo tražili: bile su to njihove grube riječi“. Pinkas su odnijeli bez davanja
ikakve potvrde. Ovu predaju Pinkasa nisam mogao izbjeći jer nisam znao da se
tako vrijedan jevrejski istorijski dokument nalazi u kasi. A eto, to su znali
Nijemci uz pomoć domaćeg saradnika ustaškog kustosa čije ime nisam nikada
saznao.”
Nijemaca, ustaša i folksdojčera, bile vršene u cilju pljačke i
uništavanja svega što je bilo jevrejsko, te ujedno uništavanje
svjedoka njihovog zločinačkog rada.

Pridržavajući se njemačkog primjera, odmah nakon osnivanja

Nezavisna država Hrvatska i ustaške vlasti su prvo otpočeli sa
sistematskim uništavanjem i pljačkanjem jevrejske imovine. Prvi
broj Sarajevskog novog lista je izašao 22. aprila 1941. godine koji
je javio da je, po pozivu, u Zagreb otputovao predstavnik
frankovački orijentisanih Muslimana dr. Atif Jadžikadić. Već u tom
prvom broju, nakon uspostave Nezavisne države Hrvatske,
sarajevski je list javio da je zagrebačkim Jevrejima zabranjeno
posjećivanje javnih lokala. Inače, izdavači se i do toga dana još
nisu bili snašli, pa nisu još ništa pisali o osnivanju Nezavisne
države Hrvatske niti o pripajanju Bosne i Hercegovine toj ratnoj
njemačkoj tvorevini.
Već 24. IV 1941. godine u istom listu je izašao članak u kome je
stajalo da “muslimanima teku suze radosnice niz lice, jer je BiH
pripojena novostvorenoj NDH”. Ujedno, poziva pisac Muslimane
“da prime njemačku vojsku kao svoju rođenu braću” uz napomenu
da je zagrebački muftija Ismet Muftić, u ime svih muslimana, već
izjavio vjernost maršalu Slavku Kvaterniku, kao predstavniku
poglavnika. Time je bila sudbina Bosne i Hercegovine za duge
četiri godine zapečaćena.

Uspostavljanje ustaških vlasti započinje postavljanjem

„poglavnikovih povjerenika za BiH“ (osim bivše Vrbaske
banovine): profesor Hakija Hadžić i rimokatolički župnik Božidar
Brale. Njihova je dužnost bila da uspostave građansku vlast.
Istovremeno je postavljen i „izaslanik hrvatske države“ Petar
Petković, bivši oružni žandarski narednik, rodom Dalmatinac. On
je trebao biti posrednik između Poglavnikovih povjerenika i vlade
u Zagrebu. 24. IV 1941. g. Petković je stigao u Sarajevo i preuzeo
upravu svih civilnih državnih ustanova.590 Isti dan stigao je u
Sarajevo i general Petar Blašković, bivši pukovnik, da organizira
domobranstvo. S njime je bio i pukovnik Vladimir Metikoš, a malo
kasnije stigao je u Sarajevo sam „maršal“ Slavko Kvaternik, da
svojim autoritetom pomogne na očvršćivanju ustaške vlasti u Bosni
i Hercegovini.

Ustaške vlasti su odmah imale pune ruke posla, naime, u svim je

granama života trebalo prvo uspostaviti i kasnije afirmirati ustaški
režim. U svim su nadležništvima postavljeni povjerenici, mahom
ljudi od povjerenja. Povjerenik u policiji postao je tada – kasnije
toliko po zlu čuveni sarajevski građevinar, Josip Zubić. On je bio
ujedno i ustaški povjerenik i povjerenik za srpske i jevrejske
radnje. On je odmah postavio pouzdana lica kao povjerenike za sve
i najmanje jevrejske i djelimično srpske radnje. Novoj je državnoj
tvorevini trebao, naime, u prvom redu novac. Stoga su ustaše
morale pronaći način i sredstva da do tog novca dođu što prije i na
što lakši način. Tako je počelo organizovano otimanje jevrejskog
imetka.

U Sarajevu je od maja 1941. postojalo Ustaško redarstvo. Kao i

druga redarstva, imalo je političko obilježje, a djelovalo je na
području Sarajeva, istočne i južne Bosne, te Hercegovine.591

Jevreji su stavljeni van zakona, oduzeta im je sva zakonska zaštita,

tako da se onda moglo početi sa pljačkanjem njihove imovine. I to
stavljanje Jevreja van zakona otpočelo je odmah s uvođenjem
ustaške vlasti.
Naredba ustaškog redarstva, čiji je prvi upravitelj bio Drago
Gregorić:592
590
SNL 25. IV 1941. godine.
591
Davor Kovačić, Redarstveno-obavještajni sustav Nezavisne države Hrvatske
od 1941. do 1945. godine, str. 192.
I Srbi i Židovi ne smiju nositi hrvatske znakove i trobojnice.
II Srbi i Židovi ne smiju na svojim radnjama i kućama isticati
hrvatske zastave.
III Židovi ne smiju posjećivati javne lokale.

Čim su 30. IV 1941. godine izašle Pavelićeve zakonske odredbe „o

državljanstvu o rasnoj pripadnosti i o zaštiti arijevske krvi i časti
hrvatskog naroda“, inače tačna kopija nacional-socijalističkih
mirnodopskih zakona – prestali su Jevreji biti građani i postali su
samo stanovnici Nezavisne države Hrvatske, faktički bez i
najmanje zaštite bilo kakvog zakona, postali su ono što je u
Srednjem vijeku bilo „Vogafrel“: objekti, s kojima je smio svako
učiniti što god mu se prohtjelo. To se odmah i pokazalo.

Zakonska odredba o državljanstvu određivala je naime, da je

državljanin Nezavisne države Hrvatske lice koje stoji pod zaštitom
Nezavisne države Hrvatske, a to može biti samo pripadnik
arijevskog porijekla koji je svojim držanjem dokazao da nije radio
protiv oslobodilačkih težnji hrvatskog naroda i koji je voljan
spremno i vjerno služiti hrvatskom narodu i Nezavisnoj državi
Hrvatskoj.
Iz te zakonske odredbe proizilazi da je, dakle, samo punopravni
državljanin Nezavisne države Hrvatske uživao zaštitu Nezavisne
države Hrvatske i njenih zakona, a Jevreji, kao i nearijevci, nisu
uopšte mogli biti državljani, osim onih koji su se pokazali naročito
zaslužni za Nezavisnu državu Hrvatsku i kojima su se iznimno
mogla priznati arijevska prava. (Npr. Dido-Eugen Kvaternik i
njegov brat Ljubo, dr. Frišman – Svješić Oktavijan, jedan od
najvećih ustaških krvoloka i sl.)

592
SNL 27. IV 1941. godine, br. 94.
Neposredno iza objave toga zakona izašlo je naređenje
poglavnikovih povjerenika da se imaju otpustiti iz svih državnih i
samoupravnih ustanova svi činovnici, radnici i ostali namještenici
Jevreji, bez prava na penziju. Tako su svi službenici Jevreji bačeni
na ulicu bez ikakvih sredstava za život.

24.Svi Jevreji su bili pozvani da se registruju

Jevreji u Sarajevu su bili policijski evidentirani odmah po

okupaciji. Prema njima su primjenjivana uvijek nova nasilja koja se
nisu mogla predvidjeti da bi se i blagovremeno izbjegla, a koja su
sprovođena po kriterijima u kojima se niko nije mogao snaći.
Obilježeni znacima čiji je oblik, likovni izgled, cijenu i veličinu
određivala policija, ekonomski potpuno uništeni preko tzv.
povjerenika koje je ustaška vlast postavljala u njihove radnje, a
potom prisiljeni da se sami izdržavaju. Jevreji su, istovremeno, kao
zajednica, bili lišeni prava na zaradu po osnovu svoje profesije i
svog rada. Nad njima je zaveden režim totalne građanske
podređenosti; oni su preko noći pretvarani u besplatnu radnu snagu
za najteže i najprljavije poslove;593 stalno su bili izvrgnuti
premetačinama stanova, pljački i odvođeni u logore. Nisu imali
pravo da šetaju trotoarima, da borave u parku, da se kupaju u
javnim kupatilima, da posjećuju bioskope, javne lokale, odlaze na
izlete. Bili su lišeni prava na državljanstvo i drugih elementarnih
građanskih prava. Takođe, bili su lišeni mogućnosti da se liječe u
bolnicama, a kada su odlazili da sahrane svoje najbliže, hapšeni su
na grobljima i upućivani u logore.594

U Sarajevskom novom listu br. 100 izašla je 7. V 1941. godine

naredba Redarstvenog ravnateljstva da Srbi i Jevreji ne mogu imati
radioaparate i telefone i da ih odmah moraju predati ravnateljstvu
pošta,595 a 11. V 1941. godine izdalo je Gradsko poglavarstvo
Sarajevo naredbu da imaju svi njemački vojnici u jevrejskim
radnjama popust od 20%. Ujedno je izašla vijest o ograničenju
kretanja Srba i Jevreja u Zagrebu. Sarajevski novi list br. 1 je
odmah zatim i to 18. V 1941. godine, donio novu naredbu, po kojoj
se u sva jevrejska trgovačka i zanatlijska preduzeća imaju postaviti
povjerenici i da se u svim radnjama postave propisne table
”Judisches Geschaft - Židovska radnja”.596 Iako su vlasnici onda
već bili odstranjeni iz svojih radnji, redarstvo im je zaprijetilo
kaznom od mjesec dana zatvora i 500,00 dinara novčane globe, ako
ovo naređenje ne izvrše. Ujedno su se po raznim sarajevskim

593
ABiH, Fond KUZO, Sarajevo, zapisnik br. 57, dr. Silvije Baruh: „odvedeni na
prisilan rad u logor, vezani smo bili gvozdenom žicom i upregnuti u jaram da
vučemo teški valjak tako da smo svi bili okrvavljeni i izranjavani.”
594
Esad Čengić, Sarajevski Jevreji u II svjetskom ratu, Sefarad 92, str. 73-184.
595
ABiH, ZKUZ, inv. br. 60424/5.
596
ABiH, ZKUZ, inv. br. 60424/3.
„arijevskim“ radnjama, čiji su vlasnici htjeli dokazati da su „ustaše
od rođenja“, pojavili natpisi „Arijevska radnja - židovske mušterije
nepoželjne“.

24a.Svi Jevreji su bili pozvani da se registruju po abecednom redu

Sarajevski novi list je u svome broju 7, od 18. V 1941. godine,

objavio noticu pod naslovom „Nova dužnost gospodina Zubića“, u
kojoj je naveo da je spomenuti postavljen za „povjerenika“ za sve
radnje u Sarajevu i da se ured toga povjereništva nalazi u Ustaškoj
radnji u Sokolskoj ulici br. 1/I i da mu je radno vrijeme “od 8 do
11 i od 2 do 6 sati dnevno”. Odredba o postavljanju povjerenika u
radnjama odnosila se samo na sve jevrejske i neke srpske radnje,
dok su hrvatske i muslimanske ostale pošteđene od povjerenika.
Povjerenici koji su postavljeni u jevrejske radnje bili su u velikoj
većini obični pljačkaši, koji su obavljali ovu dužnost ponašajući se
kao gazde, bez ikakve kontrole. To im je bilo lako, jer su prave
vlasnike, koji nisu uživali nikakve i ničije zaštite, jednostavno
izbacili iz radnji i preduzeća. Povjerenici prvim vlasnicima nisu
htjeli isplaćivati iz prihoda radnje čak ni onaj minimum za
izdržavanje koji su ustaške vlasti odobrile, već su mnogi od njih
nastojali da se na bilo koji način riješe nepoželjnih svjedoka i
suviše „savjesnog“ upravljanja imovinom, koja je zapravo bila
državna. Stoga nisu bili rijetki slučajevi da su Jevreji hapšeni ili
odvedeni u logor baš na zahtjev takvih povjerenika, koji su onda
povjerenu im radnju prvo dobro opljačkali, a onda za bagatelu
kupili od države putem Saveza Napretkovih zadruga i to još na
dugoročnu otplatu. Babić je često preko novina pozivao
povjerenike jevrejskih radnji i preduzeća na sastanke zbog uputa za
daljni rad, koji je međutim ostajao uvijek isti i sastojao se
uglavnom od pljačke i otimačine. Zubić je prednjačio u pljačkanju
državne imovine koja mu je bila povjerena u upravu. On je npr.
“kupio“ radnju za 6.500.000,00 kuna, a nekretnine istog vlasnika za
3.200.000,00 kuna i isplatio dug tako da se zadužio kod SNZ za
9.000.000,00 kuna, davši kao pokriće intabulaciju zakupljene
nekretnine.597

Ne samo jevrejske radnje i preduzeća, već i jevrejska bogoštovna

sefardska i aškenaska opština, dobile su svoje povjerenike, sudije
Srećka Bujasa i Branka Milakovića i to: prvi za sefardsku, a drugi
za aškenasku vjersku opštinu. Obojica su preuzeli svoju dužnost
već početkom juna 1941. godine, a zadatak im je bio da preuzmu
upravu imetka tih opština, da vode tačnu evidenciju o svim
Jevrejima i njihovom imetku i da budu pri ruci ustaškim vlastima
pri „rješavanju jevrejskog pitanja“ u Sarajevu. Kod njih se vršila
registracija Jevreja, oni su upravljali nekretninama za obje opštine.
Brinuli su se o ubiranju prihoda i naplati vjerskog prihoda.

597
Rašela Papo, Sarajevo u revoluciji, Tom II.
Obespravljeni Jevreji obraćali su se često njima za intervencju kod
raznih ustaških vlasti. Oni su te intervencije savjesno činili, samo
što one, nažalost, obično nisu imale željenog efekta niti su mogle
bar malo popraviti položaj Jevreja, zbog stava, koji su ustaše
odmah zauzeli prema Jevrejima – naprotiv, ustaške su vlasti svaku
intervenciju povjerenika smatrale kao smetanje na rješavanju
jevrejskog pitanja.598

25. Jevrejima je bilo zabranjeno kretanje pod prijetnjom kažnjavanja i

odvođenja na prisilni rad

598
ABiH, Fond ZKRZ, Referati: Izvještaj Srećka Bujasa.
26. Intervencija povjerenika Jevrejske sefardske općine u Sarajevu
Srećka Bujasa
Čitav niz odredbi, koje su skoro svakodnevno izdavale ustaške
vlasti, imao je, uglavnom, jedan cilj: poniziti Jevreje do krajnjih
granica mogućnosti i čitavom ostalom narodu dokazati da su to
stvorenja nedostojna naziva čovjeka, da su oni stavljeni van svake
zakonske zaštite i da je njihovo potpuno uništenje prijeka potreba
za spas ostalog čovječanstva. Dakle, ne samo da ustaške vlasti nisu
štitile Srbe i Jevreje, one su ih čak kažnjavale ako su se usudili
zatražiti i najmanju zaštitu od vlasti, čija je zadaća bila čuvati javni
red i mir i pružati zaštitu građanima.

Vlasnicima bioskopa bilo je zabranjeno prodavati ulaznice

Jevrejima, a Jevreju koji bi se usudio ući u kino bilo je zaprijećeno
kaznom zatvora od najmanje 14 dana. Gornja granica te kazne nije
bila označena, bila je dakle prepuštena nahođenju policije, koja je
kazne odmjeravala. Izdato je saopštenje da se „u skladu s
novostvorenim poretkom u NDH brišu iz članstva svih hrvatskih
planinarskih društava svi članovi nearijevskog porijekla“.599
Slijedeći dan donio je isti list „naredbu o kretanju Židova“ koju je
potpisao tek postavljeni novi ravnatelj redarstva dr. Branko
Džiković. „Ustanovljeno je,“ kaže se u toj naredbi, „da većina
Židova i Židovki, naročito mlađih ljudi, bježi pod izgovorom da
odlaze na izlet, odnose hranu Židovima, sakrivenim po selima, koji
su pobjegli ispred potjere redarstvenih organa.” Ustanovljeno je i to
da “Židovi i Židovke odnose hranu i municiju i sakrivenim
četnicima”.600 “Za većinu Židova i Židovki zna se, da su
promijenili i stan, a da svoje novo boravište nisu prijavili
prijavnom uredu Redarstvenog ravnateljstva. Na temelju svega
gornjeg naređuje se da:

599
SNL, br. 2 ods 13. V 1941. godine.
600
ABiH, ZKUZ, inv. br. 60424/2, 60424/6.
Ni jedan Židov ni Židovka ne smije odlaziti van grada, bilo to i na
kraće vrijeme bez prethodne prijave i odobrenja Redarstvenog
ravnateljstva,
Niko od građana ne smije primiti na konačenje ili dulji boravak u
svome stanu ni jednog Židova ili Židovku,
Svi Židovi i Židovke koji su promijenili stan, a promjenu stana nisu
prijavili, moraju to učiniti u roku od 24 sata pod prijetnjom
najstrožije kazne. Protiv prekršitelja gornjih naređenja postupat će
se najstožije.”
Pošto su svi navodi u ovoj odredbi bili izmišljeni izdata je ona
samo s jednim ciljem, poniziti i zastrašiti Jevreje.

Nova naredba ravnatelja Redarstvenog ravnateljstva dr. Branka

Džikovića od 17. maja kojom “…od 1. lipnja nalaže se svima
Židovima u dobi od 15-60 godina, nastanjenim u gradu Sarajevu da
za vrijeme kretanja po gradu u već ranijem određenom vremenu
moraju nositi oko ruke vrpce (trake) propisane od ovog
ravanateljstva. Trake će biti od žute tkanine s plavo otisnutom
židovskom šestokrakom zvijezdom u sredini, a s jedne strane
šestokrake zvijezde pisat će latinicom ‘Židov’, a s druge strane na
njemačkom ‘Jude’”.

U broju 10 Sarajevskog novog lista od 22. V 1941. godine bile su

“zabranjene sve intervencije za Židove”.601 U broju 11 od 24. V
1941. godine istoga dnevnika objavljena je naredba policije ”da
moraju Židovina nabaviti i nositi žute trake”. Sutradan, 25. V 1941.
godine, u svome dvanaestom broju – donio je Sarajevski novi list
odredbu “kojom se Srbima i Židovima zabranjuje nositi fesove”.
Već prije toga, 18. V 1941., donio je navedeni list noticu u kojoj je
javio, da su “svi vijećnici Srbi i Židovi u trgovačko industrijskoj

601
ABiH, Fond ZKUZ, inv. br. 60424/4.
komori podnijeli ostavku”.602 Zaboravio je samo javiti da su oni na
to bili prisiljeni. U istom broju je još objavljeno da su otpušteni
“svi Srbi i Židovi iz Gradske štedionice".

Svi Jevreji – muškarci od 15 do 60 godina u roku od 26. V do 4. VI

1941. godine i nakon toga roka moraju nositi oko lijeve ruke žute
trake sa plavo utisnutom šestokrakom zvijezdom, da su se već
izdaleka razlikovali od drugih po natpisu, koji su nosili na lijevoj
ruci Židov - Jude.603 Ova redarstvena naredba bila je razlog za prvi
slučaj KONTRIBUCIJE u Sarajevu. Iako je u naredbi bio određen
kao zadnji dan za nabavku tih traka 4. juni, izdao je tadašnji ustaški
povjerenik već 3. VI 1941. godine naredbu slijedećeg sadržaja:

U S T A Š A – Hrvatski oslobodilački pokret

ODREDBA

odredjujem, da Židovi Salom Danko, Ludvig Martin, Cajhner

Nerman, Avram M. Altarac, Eliza Musafija i Jakob Cveher predaju
u roku od 2 sata iznos od 1.000.000.: (jedan million) dinara kao
kaznu što većina Židova grada Sarajeva unatoč odredbe ravnatelja
redarstva do danas nije stavilo oko ruke propisanu žutu traku, kao
oznaku njihove rasne pripadnosti.
Ujedno se ovom odlukom ovlašćuju gore imenovani da između
svojih sugrađana u gradu Sarajevu sakupe određeni iznos koji će u
spomenutom roku predati na ruke ravnatelja redarstva u gradu
Sarajevu gosp. dr. Branka Đikovića, a u korist blagajne NDH.

602
SNL, br. 7.
603
SNL 24. V 1941. godine objavio je u broju 11 „Redarstvenu naredbu
Židovima“.
Ovom odredbom stavlja se imenovanim židovima do znanja ujedno
i to, da će im se oduzeti cjelokupna njihova imovina, pokretna i
nepokretna, te u roku od 48 sati rasprodati na javnoj dražbi u korist
NDH, ukoliko u određenom roku ne udovolje ovoj odredbi.
Dano u Ustaškom Povjereništvu
Za Bosnu i Hercegovinu
U Sarajevu, dana 3. lipnja 1941. godine u 10 h i 30 m.
ZA DOM – spremni!
Ustaški povjerenik za BiH

Drago Jilek, v.r.”

Dakle, Jevreji su kažnjeni prije isteka roka za djelo koje, prema

odredbi od 24. V 1941. godine, uopšte nije, niti je moglo biti
počinjeno, jer još nije protekao rok u citiranoj odrebi određen.
Osim toga je tu, bez ikakvog zakonskog oslonca, izrečena kazna
nekolicini najbogatijih Jevreja, koji su prema toj naredbi odgovarali
za djelo, koje su navodno počinili drugi njihovi sunarodnjaci. Jasan
cilj svemu je očevidan: prisiliti uplašene Jevreje da bez ikakve
svoje krivice i bez ikakve zakonske osnove, plaćaju upravo
ogromnu kaznu za djelo koje uopšte nije počinjeno.

Zubić je u tome broju izdao poziv svim građanima da prokažu svu

jevrejsku imovinu te zabranu bankama da vrše ma kakvu isplatu
Jevrejima. Jevreji su bili prisiljeni da prijave sami svu svoju
imovinu, a Zubić im je prijetio “oduzimanjem svih nekretnina u
korist NDH za slučaj da to ne učine”.

Odredbe koje su ovako postepeno lišavale Jevreje svih uslova za

goli život, bile su, npr., odredba koju je 29. V 1941. u broju 15
objavio Sarajevski list: „Troškove za prehranu Židova na prisilnom
radu mora snositi opština sefardskog i aškenaskog reda.“ Jevreji su
morali, dakle, ne samo besplatno raditi, već se sami i hraniti, iako
im je bila s druge strane onemogućena gotovo svaka mogućnost ma
kakve zarade.

Sarajevski novi list od 7. VI 1941. godine br. 23: „I Židovke

moraju nositi trake“, od 8. VI 1941. godine br. 24: „Pomagači
Židova biće kažnjeni“, od 10. VI 1941. br. 25: „Pooštrene mjere
protiv Židova“, od 15. VI 1941. godine br. 30: „Židovi se moraju
prijaviti svojim opštinama“, od 19. VI 1941. godine br. 33: „U
Židovskim i Srpskim radnjama postaviće se novi povjerenici“, od
20. VI 1941. godine br. 34: „Židovi će nositi nove oznake“ (tom je
naredbom određeno, da moraju nositi Jevreji posebne limene
pločice s osnakom „Ž“ na lijevoj strani prsa“ – a promijenjene su
značke samo za to jer su ih Jevreji morali kupiti i plaćati, dakle i tu
je u pitanju bila samo pljačka), od 22. VI 1941. godine br. 36
„Prijava imetka Židova i židovskih preduzeća“. Toga dana je
izdana i naredba redarstva o policijskom satu. Čak je tu pravljena
ponižavajuća razlika između Hrvata s jedne, te Srba i Jevreja s
druge strane. U toj je naime odredbi dozvoljeno kretanje gradom
Židovima samo od 6 do 20 sati, Srbima od 5 do 21 sat, a svim
ostalim od 5 do 23 sata. To je učinjeno kao posljedica objave rata
SSSR-u od strane Njemačke. Već 24. VI 1941. godine u broju 37
navedenog lista zabranjeno je Srbima i Jevrejima svako udaljavanje
van grada, a 25. VI 1941. godine u broju 38 je Jevrejima ponovo
strogo naređeno da moraju prijavljivati svaku promjenu stana, 2.
VII 1941. u broju 44 navedenog lista naređeno je svim Jevrejima da
moraju „predati svoje foto-aparate” itd.

U cilju provođenja naređenja da moraju biti svi državni

namještenici – Jevreji otpušteni iz državne službe, morali su svi
građani, koji su reflektirali na državnu službu uopšte, dokazati da
su arijevskog porijekla, odnosno, da među svojim precima do III
koljena unatrag nemaju ni jednog Jevreja. To je bio razlog da su se
osnovala naročita preduzeća koja su interesentima pribavljala
dokaze o njihovom čistom arijevskom porijeklu i time zarađivala
ogromne svote.

Naročito poglavlje ponižavanja Jevreja bio je prisilan rad. Odmah

po okupaciji Sarajeva ustaše i policija počeli su sa prisiljavanjem
Jevreja na teške i ponižavajuće prisilne radove.604 U tu svrhu
odvodili su ih iz kuća i hvatali ih po ulici kao pse.

27. Prisilni rad u Sarajevu pred Tržnicom

27a. Sarajevo: prisilni rad. U dvorištu vojnog logora (Aleksandrov
logor) Jevreji su upregnuti vuku teški kameni valjak (oko 2000 kg)

Tako se npr. desilo da su ljekara – Jevreja, koji je bio prije rata

zaposlen kod Gradskog fizikata kao ginekolog, a uspostavom
Nezavisne države Hrvatske otpušten je i pored 20 godina službe
bez prava na penziju, pa ga je Fizikat ponekad određivao da
posjećuje rodilje. Jednog dana dobio je nalog da pruži ljekarsku
pomoć pri porođaju žene nekog opštinskog radnika. On se odmah
uputio u radnikov stan. Na putu do tog stana iznenada ga je
604
AJO, “Ustaša” - Hrvatski oslobodilački pokret. Ustaški logor Sarajevo
upućuje Židovskoj općini Sarajevo, dana 17. avgusta 1942. godine pod brojem
634/41 slijedeći dopis: ”Za potrebe ovoga logora izvolite nedeljno do daljnjega
slati četiri radne snage i to nedjeljom i srijedom. Imenovani se imaju javiti u
Ustaški logor Pavelića 58/I u 8 sati prije podne.”
zaustavio jedan mladić i naredio mu da mora otići do stana tog
mladića i nositi kofer koji je bio težak 60 kg. Ljekar mu je objasnio
da mora hitno do porodilje, međutim, kada mu je zaprijetio i rekao
mu da mu je i nošenje kofera zadatak, ljekar je morao popustiti,
otišao je u stan bogatog jevrejskog trgovca koji je dan ranije bio
odveden i do tamo morao odnijeti mladiću veliki kofer, pun
opljačkanih stvari. Stari ljekar (60 godina) morao je nositi taj teški
kofer preko korza do mladićevog stana. Poslije toga je otišao do
porodilje, ali je kasno stigao. Dijete je već bilo mrtvo, on je jedva
uspio spasiti majku, koja je od posljedica teškog poroda ostala
doživotni invalid – a da je stigao blagovremeno, bili bi spašeni i
dijete i majka. Mladić, koji je to naredio bio je samo sin
komandanta redarstvene straže Benavića. On je tek par dana ranije
stigao u Sarajevo na svoju novu dužnost, prije toga je bio pisar u
„Društvu za zaštitu vjerovnika“ u Zagrebu.605

Da spriječe to ponižavajuće kupljenje Jevreja po ulicama,

povjerenici jevrejskih opština molili su Redarstveno ravnateljstvo
da ono blagovremeno javi povjerenicima koliko mu radne snage
treba svakodnevno i obavezali se da će oni traženu radnu snagu
uvijek blagovremeno staviti policiji na raspolaganje. To je
povjerenicima na redarstvu i obećano, ali se ustaške vlasti, i pored
tog obećanja, i nadalje, navodno zbog nepredviđenih potreba u
pogledu radne snage, hvatali po ulici Jevreje i Jevrejke, kojima je
na taj način bilo onemogućeno gotovo svako kretanje gradom.606

Po ulicama Sarajeva već ranim jutrom mogle su se vidjeti duge

kolone Jevreja muškaraca i žena, starih i mladih, uz naoružanu
pratnju ustaša ili policajaca, koji su te kolone vodili na prisilne
radove. U kolonama su bili svi: radnici, zanatlije, profesori,

605
A. Finci, neobjavljeni rukopis.
606
ABiH, Gond KUZO, Referati, Srećko Bujas, Izvještaj.
činovnici, ljekari, sudije, privrednici, svi sa žutom trakom oko
rukava, odnosno kasnije žutim pločicama na prsima. Posao koji ih
je čekao bio je: zatrpavanje jama od avijonskih bombi, čišćenje
nužnika po javnim zgradama i kasarnama, tucanje kamena, čišćenje
kanala, raskrčivanje porušenih objekata, vađenje pijeska, čišćenje
ulica, pranje vojničkog i policijskog rublja, guljenje krompira i sl.
Pošto sve ovo mučenje i ponižavanje nije moglo slomiti moralnu
snagu Jevreja, mučitelji su se sjetili novih metoda mučenja: znali su
često upregnuti Jevreje umjesto konja u teško natovarena kola, koja
su onda Jevreji morali vući kroz grad. Pa ni to im nije bilo dosta: u
krugu velikog vojnog logora nalazio se veliki kameni valjak težak
oko dvije tone. Taj je kamen inače vukla lokomotiva. Ustaški
zločinci su odstranili lokomotivu, a onda pred valjak upregli
nekoliko Jevreja vezanih oko pojasa gvozdenom žicom i oni,
mahom intelektualci, morali su preko čitavog dana po najžešćem
suncu, bez odmora vući teški valjak po šljunku i kamenu.

Na ovakav su način iskorištavali Jevreje kao besplatnu radnu snagu

ne samo ustaše i policijski organi, već i privatnici. Svako ko god je
mislio da ima bar koju zaslugu za uspostavu Nezavisne države
Hrvatske, a takvih nije bilo malo, bio je uvjeren da ima pravo
sudjelovati u proganjanju Jevreja.
Jevreji su radili veoma teško čitav dan a da nisu dobivali hranu.
Zbog toga se često dešavalo da su od gladi i napora iznemogli,
klonuli na poslu, što je uticalo na puno iskorištavanje ove besplatne
radne snage.607

To je i bio razlog da je Redarstveno ravnateljstvo 29. VI 1941.

godine izdalo naredbu “da moraju troškove za ishranu Židova na
prisilnom radu snositi njihove vjerske ustanove”.608 To su one

607
Bujas, isto.
608
SNL, br. 15.
svakako prema mogućnostima i radile. Sami Jevreji naime uopšte
nisu bili u stanju nabavljati hranu. Njima je bilo zabranjeno
snabdijevati se u sarajevskim radnjama, jevrejskih više nije bilo,
izvan grada nisu smjeli izlaziti da bi se snabdjeli kod seljaka, a u
tržnici i na čaršiji nisu se smjeli prije 11 sati do podne ni
pojavljivati, a iza toga je bilo redovno već sve rasprodano.

Nakon što je Njemačka objavila rat SSSR-u, za sarajevske Jevreje

su nastali još teži dani. Mjere protiv njih su se sve više pooštravale
iz razloga što su prema fašističkim pa stoga i ustaškim tvrdnjama
bili baš Jevreji glavna sila i glavni nosioci socijalističkih ideja u
SSSR-u. Tu navedenu krivicu svojih sunarodnjaka u SSSR-u
morali su ispaštati Jevreji u cijeloj NDH. Sada su ih počeli
izbacivati iz stanova, naročito onih u centru grada. To je radila
policija koja je upadala u stanove Jevreja, dajući im rok svega 6 do
12 sati za napuštanje stana. Obično stanari iz svoga stana nisu
smjeli iznositi ništa ili samo nešto najnužnije (lične stvari).
Dešavalo se da porodica s malim djetetom nije smjela iznijeti ni
dječije rublje ni igračke. U napuštene, odnosno, prisilno
ispražnjene stanove, odmah su se useljavale ustaše, policijski
funkcioneri i folksdojčeri. Jevreji su se preselili u skromne male
stanove na periferiji, nadajući se da će ih tu, bar tu ostaviti na miru.
Ustaše su svakodnevno bez ikakvog povoda i razloga hapsili mase
Jevreja, odvodili ih u policijski zatvor, tamo ih zadržavali po
nekoliko dana, a u to vrijeme bi se vršila pljačka njihovih stanova.
Pljačkali su otvoreno i javno. Nije bio rijedak slučaj da na ulici
neko uniformisan ili samo sa ustaškom značkom, zaustavi Jevreja i
pretraži ga oduzimajući mu novac, sat, pa čak i vjenčani prsten.609
Ustaše su išli tako daleko da su zadržali pokop mrtvaca na groblju
dok nisu pregledali i mrtvaca i mrtvački sanduk i raku – sve u brizi
da Jevreji ne sakriju koji komad nakita ili koji dukat. Traženje

609
Samuel Pinto, isto.
„sakrivenog jevrejskog blaga“ postalo je stalna praksa ustaških i
policijskih funkcionera. U potrazi za jevrejskim zlatom učestvovali
su policajci i ustaše u uniformi i civilu, i druge „povjerljive“ osobe
i razni „pomagači“ ustaških i policijskih vlasti, koji su računali da
će se, ako prokažu sakriveni jevrejski imetak, i oni dočepati bar
kakve nagrade. Najgrublje su kod toga postupali baš policijski
organi.
Pošto su prilike u Sarajevu za Jevreje postale već gotovo
neizdržljive, a svaki dan se moglo očekivati još veće pogoršanje
jevrejskog položaja, došli su policijski činovnici na novu ideju
kako bi sebi mogli pronaći novo vrelo prihoda. Počeli su nagovarati
Jevreje da bježe iz Sarajeva u Mostar na talijansko okupaciono
područje gdje se protujevrejske mjere nisu tako strogo provodile i
obećali im kod bjekstva svoju pomoć. Tako je neki viši policijski
činovnik počeo obilaziti najbogatije Jevreje u Sarajevu obećavajući
im da će im za 50.000,00 dinara osigurati bjekstvo iz Sarajeva.
Nabavio im je propisne propusnice do Mostara, potpisane po dr.
Đikoviću, ravnatelju redarstva i njegovom glavnom pomoćniku
Radošu. Jevreji, sigurni da im se ne može sada ništa desiti, pošli su
na put noseći sa sobom svu svoju pokretnu imovinu. Ali, stigli su
samo do Ilidže. Tamo su, naime, ušli u voz policijski agenti, koji su
im, uz sporazum sa činovnikom koji im je nabavio propusnice,
pripremili klopku. Jevreji su morali izaći i vratiti se u Sarajevo
crnom maricom (policijskim automobilom). Odmah su prevezeni u
policiju, tamo posve opljačkani i odvedeni u zatvor. Neki su kasnije
pušteni, ali praznih ruku, dok su drugi odvedeni u logor. 610 Poznat
je slučaj sarajevskog popularnog trgovca Josefa Levija, poznatog
pod nadimkom ”Zlatni zub”, kojeg su agenti zaustavili na stanici
kada je pokušao sa porodicom da napusti Sarajevo. Tom prilikom,

610
Samuel Pinto, isto.
agent mu je rekao: ”Neće tek tako lako Zlatni zub napustiti
Sarajevo.”611

Još je jedna grupa bogatih sarajevskih Jevreja nastradala na ovaj

način. Oni su mislili da će prevariti policiju, pa su išli do Ilidže
autom, u pratnji činovnika koji im je nabavio propusnice. Pred
Ilidžom auto je usporio i na cesti su se odjednom pred autom
pojavile dvije osobe s uperenim revolverom vičući: „Stoj!“ Ovog
su puta bili dr. Điković i šef agenata Rudolf Sokal, koji su bili u
sporazumu sa činovnikom koji je pratio Jevreje. Ovog ih je puta
pretražio odmah, na licu mjesta, Sokal i oduzeo im sav novac i
nakit, a onda su odvedeni u sarajevsku policiju. Nakon par dana
morali su pred dr. Đikovićem potpisati zapisnik da kod njih nije
pronađen nikakav novac ni zlato. U ovom je poduhvatu dr.
Đikoviću lično išlo oko 3.000.000,00 kuna, jer od tom prilikom
zaplijenjenog novca državi, sudeći po zapisniku koji su uhvaćeni
Jevreji morali potpisati, nije predao upravo ništa. Obzirom na
ovakav postupak šefova, svakako je i ostalo osoblje policije imalo
slobodne ruke u pogledu pljačke i progona Jevreja, pa je smjelo
raditi što god je htjelo.612

Već 22. VI 1941. godine tadašnji gradonačelnik dr. Atif Hadžikadić

je pozvao sve Jevreje da na naročitim formularima prijave sav svoj
imetak. To je učinjeno na osnovu zakonske odredbe ustaškog
ministra narodnog gospodarstva od 5. VI 1941. godine u kojoj je
određeno da Jevreji, pod prijetnjom zakonskih posljedica, moraju
prijaviti svu svoju imovinu. Tako je ustaški režim htio sebi
pribaviti tačan popis imovine kojom je namjeravalo raspolagati
nakon potpunog uništenja Jevreja.

611
Intervju sa (Ester Levi) Rajbah, kćerkom ”Zlatnog zuba”.
612
Bujas, isto.
Uopšte, iz velikog dijela tadašnjeg ustaškog zakonodavstva jasno
se vidi samo jedna tendencija – na bilo koji način se dočepati
jevrejske imovine. Već u junu 1941. godine u Sarajevu je osnovan
Ured za obnovu privrede pri ministarstvu narodnog gospodarstva,
podružnica Sarajevo, čiji je zadatak bio obnoviti narodno
gospodarstvo zaplijenjenim jevrejskim imetkom, a čiji je šef u
Sarajevu bio opet Zubić kao stručnjak za upravljanje jevrejskom
imovinom. On je naredio svim zakupcma jevrejskih kuća, lokala i
stanova “da najamninu više ne smiju plaćati vlasnicima
iznajmljenih objekata, već da je moraju položiti kod policijskih
karaula u gradu. Istog je dana izašla i već gore spomenuta naredba
Jevrejima da moraju odmah pod prijetnjom stroge kazne zatvora,
naročito globe i upućivanje na prisilan rad, predati svoje
fotografske aparate policiji sa priborom”.613

U noći između 29. i 30. VII 1941. godine desila se, oko pola 12,
eksplozija u željezničkoj ložioni u Novom Sarajevu. U ložioni je
tada pohapšeno osam Srba koji su se slučajno, kao dežurni, tada
nalazili na poslu. Oni su svi odvedeni u napoznatom pravcu i
nestali. Međutim, prema izjavi Rudolfa Sokala, bivšeg šefa agenata
kod policije u Sarajevu, političkom odsjeku policije je l. VII 1941.
godine stigla zapečaćena koverta sa oznakom “strogo povjerljivo”.
Šef političkog odsjeka bio je onda dr. Bogašin Šojić-Mirilović,
bivši advokat iz Imotskog. Sokal je na njegovom stolu pročitao
dopis, koji je punim imenom potpisao Drago Silek, zamjenik šefa
Ustaške nadzorne službe u Sarajevu. U dopisu je bilo naređenje da
Politički odsjek policije u Sarajevu uhapsi 8 Jevreja i 12 Srba čija
su imena bila navedena, te da se uhapšeni dovedu u ustaški logor
koji se nalazio u internatu Prosvjete na obali. U brzini Sokal,
navodno, nije mogao pročitati imena onih koji su trebali biti
uhapšeni. Toga dana u rano jutro uhapšeno je, zaista, osam Jevreja

613
SNL, 2. VII 1941.
u svojim stanovima. To su bili Mordo Atijas, industrijalac; Isak
Altarac, trgovac; dr. Albert Levi, advokatski pripravnik; Jeroham
Konforti,614 trgovac i Isak Altarac, nadkantor… Oni su svi
odvedeni u zgradu internata Prosvjete na obali. Prilikom hapšenja
im je rečeno da idu samo na preslušavanje. Još istoga dana oko 10
sati prije podne oni su sa uhapšenih 12 Srba, čija je imena naveo
Jelek u svome dopisu, vezani žicom, strpani u policijsko auto i
odvedeni na Vraca (mjesto gdje su izvršavane smrtne kazne). Čim
su dovedeni na određeno mjesto, oni su, vezani dva po dva,
izvedeni iz auta i poredani. Naređeno im je da kleknu i onda su ih
ustaše poubijali vatrenim oružjem.615

Čim su navedeni Jevreji uhapšeni, njihove su se porodice obratile

za intervenciju i pomoć povjerenicima u jevrejskim vjerskim
opštinama. Srećko Bujas obišao je sve zatvore, ali o uhapšenima
nije mogao ništa saznati. Ni dr. Điković koji je bio na sjednici
ustaških glavešina na kojoj je zaključeno navedeno strijeljanje, nije
mu o stvari htio ništa kazati, izgovarajući se da ništa ne zna. Bujas
je za strijeljanje slučajno saznao na ulici, od očevidaca, tj. šta je sa
uhapšenim učinjeno. Zvanično su mu, naime, rekli da su svi
uhapšeni živi i zdravi. Kad je Bujas o tome govorio sa
poglavnikovim povjerenicima Hakijom Mažićem i Bralom, Brale
mu je cinički dobacio da se on pobrinuo za njihove duše (mislio je
time na pokrštavanje mnogih Jevreja, koji su mislili da će time
možda spasiti bar goli život), ali da im time nije jamčio za život.616

Pošto se zločin počinjen nad nevinim ljudima nije mogao sakriti,

ustaške su vlasti bile primorane da daju ipak neko obrazloženje za
izvršeni zločin. Na ulicama se pojavio plakat, a objavljen je
proglas: „Velika Župa Vrhbosna“ od 1. VIII 1941. godine pod
614
ABiH, Fond KUZO, Svjedočenje Konforti Lele, inv. br. 42926.
615
Bujas, isto.
616
Samuel Pinto, isto.
naslovom „Srbi, Židovi, komunisti“. U ovom je plakatu, odnosno
proglasu, navedeno da je noću od 29-30. 1941. godine podmetnuto
u ložionici u Novom Sarajevu „nekoliko eksplozivnih i požarnih
naprava sa svrhom da se izazovu eksplozije i požari“, te da je radi
toga 1. VIII 1941. godine u 10 sati do podne strijeljano 20 Srba i
Jevreja, krivaca za izvršenu sabotažu.617
Kasnije je istragom dokazano da je paklenu mašinu, koja je
eksplodirala u ložionici, a koja nije nanijela gotovo nikakvu štetu,
podmetnuo neki Mustafa Gozo koji je kasnije, navodno, isto
strijeljan radi toga. Ustaškim vlastima je sve skupa samo dobro
došlo da se moglo otpočeti i sa ubijanjem nevinih ljudi.

Glavna tragedija sarajevskih Jevreja otpočela je, međutim, 3.

septembra 1941. godine. Nakon što su Jevreje već opljačkali
gotovo do kože, izmučili ih prisilnim radom, izbacili iz stanova,
patili nedovoljnom ishranom, vječitim strahom od hapšenja i
ubijanja, oni su toga dana otpočeli sa odvođenjem Jevreja u
koncentracione logore.618 “Kao razlog za ovu prvu deportaciju
Jevreja navedeno je da je ustaškom bojniku i povjereniku za Bosnu
i Hercegovinu, komandantu „Crne legije“ Juri Francetiću, kako je
on to kasnije sam priznao Srećku Bujasu, zatrebalo kreveta za
njegove „Crnce“.619 Francetiću se činilo da je najjednostavniji
617
SNL, 43. VIII 1941.
618
Albert Finci - Prava tragedija za sarajevske Jevreje započinje u noći između
3. i 4. septembra 1941. godine. Te noći iz kuća su odvedeni svi Jevreji koji su
stanovali u glavnim ulicama grada Sarajeva. Pored uništavanja Jevreja ustaške i
njemačke vlasti htjeli su se domoći najboljih stanova u centralnom dijelu
Sarajeva. U tom dijelu Sarajeva, uglavnom, su živjeli imućniji Jevreji u velikim i
bogato opremljenim stanovima. Svi Jevreji koji su bili na spiskovima ustaškog
redarstva prethodno sastavljeni na obrascima prijavljivanja i pod prijetnjom
smrtne kazne u ulicama Kralja Aleksandra, Kralja Petra prestolonasljednika,
Francuska obala, Obala Vojvode Stepe sa kraćim priključnim ulicama: Buka,
Krekova, Ćemaluša i dr. bili su te večeri pokupljeni u kamione pod pratnjom
njemačke vojske, folksdojčera i ustaša, najprije u logor Kralja Aleksandra, a
zatim u privremeni logor Kruščica kod Travnika.
619
Samuel Pinto, isto.
način da dođe do potrebnog namještaja taj da odvede u logor
izvjestan broj Jevreja i opljačka njihove stanove.

Tako je akcija kupljenja Jevreja krenula 3. IX 1941. godine. Oko

ponoći na vrata stanova, (onih Jevreja koji su još ostali da stanuju u
centru grada), naime u Aleksandrovoj ulici, policijski agenti su
provaljivali u stanove, te naređivali uplašenim Jevrejima da se
spreme za logor dajući im najviše pola sata vremena za pripremu.
U nekim su kućama agenti bili čak toliko revnosni da nisu davali
više od 5 minuta vremena za napuštanje doma. Ljudi, koji ovo
uopšte nisu očekivali, jedva su stigli da se obuku, a o tome da
ponesu odjeću, obuću ili hranu sa sobom, nije bilo ni govora, jer
nisu imali vremena da se za to pripreme. Iz stanova su odvođeni i
stari i bolesni, pa čak djeca i dojenčad. Plač i vriska zaorili su se
ulicama, a nemilosrdni pratioci tjerali su žrtve, često udarcima
kundaka i pesnicom na određeno mjesto, odakle su otremljeni u
koncentracioni logor Kruščica kraj Travnika. Stanovi kod
odvođenja Jevreja tom prilikom nisu zapečaćeni niti stvari
popisane, pa su sutradan ustaše, policijski agenti i policajci
slobodno iznosili iz njih što su htjeli. Tako se desilo da za
Francetićeve “Crnce”, koji su bili zapravo neposredni povod za to
odvođenje, nije ostalo više od 100 kreveta – sve su im ostalo ispred
nosa pograbili i oteli policijski agenti i policajci. U ovom je
transportu bilo odvedeno oko 500 ljudi, žena i djece.”620

Par dana iza toga u Kruščicu je odveden i drugi transport pod istim
uslovima. I tom prilikom su odvođeni svi koje su agenti u
pojedinim stanovima zatekli, novorođena djeca, žena neposredno
iza porođaja, trudne žene koje su svakog momenta očekivale
porođaj i teški invalidi.

620
Bujas, isto.
Zatočenici su odvedeni do Čengić-Vile, gdje su ih ustaše i policajci
prvo temeljito opljačkali – naročito su kod svakoga tražili zlato i
nakit, a onda su ih strpali u stočne vagone i odvezli u Kruščicu.
Jevrejska opština je tada pokušavala da im iz svojih sredstava
obezbijedi hranu i kad joj je to uspjelo, ona im je u Kruščicu slala
pakete s toplom odjećom, obućom i suhom hranom. 15. septembra
1941. godine dobili su povjerenici obje jevrejske opštine dozvolu
da smiju posjetiti zatočenike u Kruščici.

Tri dana ostali su zatočenici bez ikakve hrane, a četvrti dan baš kad
je stigao drugi transport iz Sarajeva i broj je zatočenika porastao na
hiljadu lica, dobili su 120 kg krompira, 1.20 kg masti, 10 kg graha i
nešto soli da se od toga nahrani oko 1200 lica.
Kada su povjerenici jevrejskih opština iz Sarajeva stigli u Kruščicu,
komandant logora Mato Mandušić nije im uopšte dozvolio da se
približe logoru niti da razgovaraju sa zatočenicima.621 Tvrdio je da
to ne smije učiniti bez izričite dozvole ustaškog satnika Maksa
Luburića iz Zagreba, koji je bio zapovjednik svih koncentracionih
logora u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Bujasu je uspjelo da
progovori bez riječi sa doktoricom koja je bila među zatočenicima i
ona mu je javila da je u logoru žena koja svaki momenat očekuje
porođaj. Osim toga, navela mu je nešto najhitnijih i najnužnijih
lijekova koji su joj bili kod tolikog broja zatočenika prijeko
potrebni. Čim je Mandušić primijetio da Bujas razgovara sa
doktoricom, on ga je grubo udario pesnicom u leđa i Bujas mu je na
njegovo traženje morao pokazati bilježnicu s nazivima lijekova
koje je zabilježio prema njenim navodima. Dok je razgovarao sa

621
ABiH, Fond ZKUZ, Referati, kut. 4, inv. br. 60696 – Izvještaj povjerenika
Jevrejske vjerske opštine u Sarajevu Srećka Bujasa o „Zvjerstvima nad Jevrejima
u Sarajevu“: Povjerenici Sefardske jevrejske opštine Srećko Bujas i Aškenaske
jevrejske općine Branko Milaković otputovali su da provjere stanje i da
intervenišu, ali im nije bilo dozvoljeno da priđu i razgovaraju sa zatočenima, već
se čak grubo prema njima postupalo.
doktoricom zatočenici su mu izdaleka dobacivali jevrejsku riječ
„Jom Kipur“ iz koje je Bujas zaključio da gladuju, jer Jom Kipur
na hebrejskom znači strogi post. To su nam, kasnije, potvrdili i
žandari iz obližnjih žandarskih stanica, koji su mu izjavili da
zatočenici nisu primili ni jedan od paketa koje su poslale jevrejske
opštine iz Sarajeva, te da su te pakete ustaše javno prodavali na
čaršiji u Vitezu i Travniku, a za dobiveni su novac kupovali alkohol
za svoje lumpovanje.622
Kad je Bujas napomenuo Mandušiću da bi trebalo ženu koja
očekuje porođaj smjestiti u bolnicu u Travnik, isti mu je grubo
odgovorio: „I moja je žena rodila u štali, pa joj nije bilo ništa!”
Time je pitanje porodilje bilo skinuto s dnevnog reda.

Nakon ovoga povjerenici jevrejskih opština su zaključili da

zatočenicima više neće slati pakete, već toplu kuhanu hranu koja se
kuhala u Sarajevu, prevozila kamionima u Kruščicu i u logoru se
podgrijavala.623 Hrana se pripremala u kuhinji Jevrejske sefardske
opštine koju su vodile Rašela Altarac i Flora Kohen. 24. septembar
- troškovnik kuhinje iznosio je 1.418,50 kuna, povećan radi
pripremanja hrane za logoraše u Kruščici. Za zatočenike je

622
Albert Finci - „Opština je preduzela sve moguće da pomogne našim prvim
logorašima. Tako su opštine sakupile gomile paketa sa prehrambenim artiklima.
Pored toga pripremljen je i jedan kazan graha skuhanog u jevrejskoj kuhinji. Na
dan uoči jevrejske nove godine, kamion na drveni ugalj vlasništvo Linde u kojem
su bili Jahiel Finci, Josef Levi, Moni Levi, šofer i ja krenuli smo ka Kruščici.
Nije bilo potrebe da i ja krenem. Mene je vukla želja i radoznalost da sretnem i
vidim moje prijatelje sa kojima sam bio te iste noći. Poslije neugodne vožnje
lošim cestama stigli smo u Kruščicu oko podne. Međutim, na naše razočaranje i
žalost niko nije mogao ući u logor. Ustaše su istovarile hranu i unijeli u svoje
magacine. Poslije nekoliko dana saznali smo da od sve poslate hrane jedino je
podijeljen kuhani grah, a ostalo (slatkiši, čokolade, suho meso) je viđeno na
prodaji na travničkoj pijaci. Slanje paketa izgubilo je svaki smisao, jer su to
ustaše pokrale i preprodavale. Uzalud sam se probijao sa kamionom ali nisam
mogao nikoga da vidim jer su barake bile odvojene od ceste u jednoj uvali oko
400 do 500 metara.”
623
AJO, Knjiga blagajne, str. 40 (za 2 prevoza hrane u Kruščicu – 3.000 kuna).
nabavljen krompir u vrijednosti od 5.930 kuna. U isto vrijeme je
uslijedio i treći transport za Kruščicu koji je Jevrejsku opštinu
“koštao” 1.098 kuna. Za zatočenike su odmah obezbijeđeni lijekovi
preko apotekara J. Levija u iznosu od 7.279 kuna.624

Logor u Kruščici je raspušten 30. septembra 1941. godine, a

zatočenici su prebačeni u druge logore i to muškarci većinom u
Jasenovac, a žene i djeca u Loborgrad.

Nasilja i progoni doveli su do toga da su Jevreji počeli tražiti nadu

u prelasku na drugu vjeru kako bi izbjegli sudbinu odvođenja u
logore. Prema spisku koje je Gradsko poglavarstvo dostavilo
Jevrejskoj opštini “istup iz jevrejske vjere najavilo je od 10. aprila
do 30. septembra 1941. godine 190 Jevreja, i to na rimokatoličku
vjeru 75, na starokatoličku 4, na grčko-istočnu 6, a na islam 51”.625
U Sarajevu su se u međuvremenu događale i druge tužne vijesti.
Tako su jednog jutra osvanuli plakati sa imenima Šaloma
Albaharija i Aleksandra (Šani) Salzbergera, kojima se saopštava
presuda izvršenja smrtne kazne zbog aktivnosti u radu protiv
okupatora.

Gestapo i njegov šef u Sarajevu dr. Heinrh Alfred se, međutim,

sjetio da ima i on pravo na jevrejske stanove i stvari. Pripadnici te
ustanove su po gradu tražili odgovarajuće stanove, pa kad bi ih
našli, hapsili su stanare i odvodili ih u logor Kralja Aleksandra.
Poslije odvođenja Jevreja, oni su se useljavali u udobno namještene
stanove. Zatvorene muškarce smjestili su u zatvor toga logora, a
žene i djecu u konjušnicu i predali ih na čuvanje njemačkoj vojsci.
Jevrejske su opštine, odnosno njihovi povjerenici, izradili dozvolu
da smiju dostavljati zatočenicima hranu. Pošto su hapšenja toliko

624
AJO, Knjiga blagajne, str. 42.
625
AJO, posebna fascikla.
učestala da u logoru više nije bilo mjesta za njih, pustili su Nijemci
žene i djecu na slobodu, ali pod uslovom da se neće vratiti u svoje
stanove. To je, osim toga, bilo nemoguće, jer su stanove već
zauzeli pripadnici SD. Nastavlja se sa daljim šikaniranjem Jevreja,
pa se tako objavljuje odredba da “Židovi ne smiju kupovati u
arijevskim radnjama”.626

U Sarajevu je 19. oktobra 1941. godine održan „Njemački dan“, za

koji su pripadnici njemačke narodnosne skupine pravili velike
pripreme. U noći 16. na 17. oktobar 1941. izvršeno je masovno
sakupljanje Jevreja. Oni su svi odvedeni u Aleksandrov logor, a
prilikom hapšenja rečeno im je da je to učinjeno samo radi toga da
vođa njemačke narodnosne skupine u Nezavisnoj državi Hrvatskoj,
dr. Branko Altgayer, koji je došao na proslavu “Njemačkog dana",
neće da vidi previše Jevreja po sarajevskim ulicama. Objavljena je
„Naredba Židovima“, kojom je “Židovima bilo zabranjeno kretanje
glavnim ulicama na dane 18. i 19. X 1941.”627 i ujedno proglas
okružnog vođe Nijemaca ing. Alberta Leonnarda o manifestaciji
sarajevskih Nijemaca koju će posjetiti i na kojoj će govoriti sam šef
Njemačke narodnosne skupine u Nezavisnoj državi Hrvatskoj dr.
Altgayer.

“Njemački dan” prošao je bez incidenata, ali svi uhapšeni Jevreji

nisu pušteni na slobodu, već su 26. i 27. oktobra 1941. godine, u
dva velika transporta, u kojima je bilo 1.400 ljudi, otpremljeni u
logore. Iz ovog transporta pokušavali su povjerenici spasiti bar
stare i bolesne, ali im je to energično odbio Ivan Tolj, koji je tih
dana bio, navodno na traženje dr. Heinricha, premješten iz Bijeljine
u Sarajevo, kao stručnjak za “rješavanje jevrejskog pitanja”. Dr.
Heinrich lično je iz transporta izdvojio nekoliko ljekara i inžinjera,
626
ABiH, Fond ZKUZ, inv. br. 60424/7; SNL broj 125 od 4. oktobra 1941.
godine.
627
SNL br. 136, 17. X 1941.
te na velike molbe trojicu najteže bolesnih zatočenika. Tolj je tražio
još da mu se jave oni koji su živjeli u mješovitom braku, pa je
izdvojio neke Jevreje koji su bili oženjeni katolkinjama, a kad mu
se javio jedan koji je bio oženjen pravoslavkom, on ga je vratio
navodeći da “on ne pravi nikakvu razliku između židovke i
pravoslavke”.628
Za izdvojena lica potpisao je dr. Điković, koji je tada još bio
ravnatelj redarstva, neke zaštitne legitimacije, a neke je potpisao
čak dr. Heinrich. Osim toga, bile su tada izdane tzv. “žute
legitimacije” namještenicima vjerskih opština, koje su opštine
označile kao prijeko potrebne za odvijanje redovnog posla u
opštinama.

Nakon tih odvođenja nastala je velika panika kod preostalih

sarajevskih Jevreja, koji su živjeli u neprestanom strahu da budu
jedne noći izvedeni iz svojih stanova i odvedeni u logore. Mnogi od
njih pokušavali su se spasiti na bilo koji način, većinom
prebacivanjem u Mostar, koji je bio pod talijanskom okupacijom,
gdje se nisu protujevrejski zakoni tako strogo primjenjivali. U tu
svrhu služili su se svim mogućim sredstvima. Mnogi su se
muškarci prebacili u Mostar preobučeni u muslimanke u zaru i pod
velom i sa falsifikovanim propusnicama.

Neki su se prebacivali u Mostar sakriveni među vrećama brašna ili

sanducima. Ipak, nije svakome uspjelo da stigne u Mostar, jer su ih
usput prepoznavali agenti i vraćali u Sarajevo. U Sarajevu su
odvođeni u policiju, tamo opljačkani, a onda odvedeni u logore.
Bilo je čak slučajeva da su neki na bjekstvu uhvaćeni Jevreji
predavani prijekom sudu radi pokušaja bjekstva, osuđeni na smrt i
strijeljani. Neki, naročito mlađi Jevreji, uspjeli su se prebaciti u
šumu, gdje su stupali u redove NOV.

628
Bujas, isto.
Ustaške su vlasti primijetile da nestaju Jevreji iz Sarajeva, stoga su
pooštrile svoj nadzor nad Jevrejima, tako da je postajalo sve teže i
teže pobjeći van Sarajeva. Da bi, osim toga, zastrašile, kako
Jevreje, tako i njihove prijatelje, koji su ih sakrivali i pomagali im u
bjekstvu, ustaške su vlasti objavile Naredbu velike župe Vrhbosna
u Sarajevu, a osim toga i plakatirale po gradu tu naredbu, kojom je
objavljeno “da će biti predan prijekom sudu i kažnjen smrću svako
ko pomaže Jevrejima u bjekstvu ili ih sakriva”. Istovremeno,
naređeno je da se moraju svi Jevreji javiti Redarstvenom
ravnateljstvu u sobu br. 43 radi registracije. Sve je to imalo za cilj
onemogućavanje bjekstva Jevrejima.629

Najveće masovno hapšenje i otpremanje sarajevskih Jevreja u

logore bilo je noću između 15. i 16. novembra 1941. godine, te
cijelog dana 16. novembra 1941. godine. U noći su odvođeni i oni
koji su posjedovali tzv. žute legitimacije, koje im je par dana ranije
dala policija kao neku zaštitu od odvođenja. Na tim je, naime,
legitimacijama stajalo ”da su lica koja su u posjedu tih legitimacija,
oslobođena od prisilnog rada i internacije”. Te su legitimacije, kako
je već ranije spomenuto, dobili Jevreji koji su živjeli u mješovitom
braku, službenici jevrejskih vjerskih opština, koje su povjerenici tih
opština uspjeli spasiti, kao neophodno potrebne za odvijanje
redovnog rada u opštinama i oko 200 Jevreja koji su te legitimacije
uspjeli dobiti od raznih policijskih činovnika za velike sume novca.
Kod ovog okupljanja Jevreja ni ove legitimacije nisu pomogle.

Ovom su prilikom, naime, odvođeni svi koji su zatečeni kod svojih

kuća, bez obzira na spol, starost i zdravstveno stanje. Dešavalo se
da su iz nekih stanova iznosili lica koja su već po 10 do 15 godina
ležala nepokretna. Iznosili su ih na čaršafima i bacali ih na

629
SNL 4. novembra 1941. godine, broj 151.
pripremljene kamione koji su čekali na određenim lokacijama u
gradu. Pošto ustaše i policijski agenti, kojima su ovoga puta
pomagali i kulturbundovci, tokom noći nisu mogli očistiti čitav
grad od Jevreja, ta je hajka nastavljena i sutradan, tj. 16. novembra
1941. godine, u nedelju, preko čitavog dana. Čitav dan su odvođeni
Jevreji iz svojih stanova, a osim toga hvatali su ih po ulicama gdje
su se zatekli. Mnogi su Jevreji tog dana zaobilaznim putem došli u
prostorije Jevrejske vjerske opštine, nadajući se da će se tamo bar
moći skloniti od progona. Već u 8 sati ujutro, upao je u te
prostorije, baš tih dana novopostavljeni šef policije, Ivan Tolj s
revolverom u ruci, vičući da niko ne smije napustiti prostorije, te da
za izvršenje te narebe jamči u opštini prisutni povjerenik Bujas.630

Bujas je onda obilazio policiju i urede Gestapoa (SD) i pokušavao

spasiti bar one koji su se sklonili u opštinu. Ispočetka, na policiji su
mu rekli da će oni koji se nalaze u prostorijama Jevrejske opštine
biti pošteđeni, ali mu je malo kasnije rekao dr. Heinrich, otvoreno,
da moraju tokom dana svi Jevreji, bez razlike, biti odvedeni u
logor, pa prema tome i oni koji se nalaze u prostorijama vjerske
opštine. To mu je malo kasnije potvrdio i šef policijskih agenata
Rudolf Sokal. Tako je i učinjeno, čak su prvo odvedeni oni iz
Jevrejske opštine. Svi koji su tom prilikom pokupljeni, odvedeni su
odmah iduće noći u Jasenovac. Kad su svi ukrcani, po 40 i 50 u
jedan vagon, vagoni su iz vana zatvoreni i jedina mogućnost za one
koji su bili natrpani u vagone, kao sardine, da dođu do malo zraka,
bile su male rešetke sa dvije strane vagona. Čitavim putem do
Broda zatočenici nisu dobili hranu i vodu. Čak su nuždu morali
obavljati u vagonima, jer se isti do Broda uopšte nisu otvarali.
Kasnije je jedan od policijskih agenata koji je pratio taj transport
kojim je onda odvedeno ukupno oko 3.000 lica, pričao Bujasu da

630
Albert Finci, sekretar Sefardske jevrejske opštine, bio je i sam uhapšen, ali je
pušten na intervenciju povjerenika Bujasa (neobjavljeni rukopis).
su zatočenici dospjeli do Jasenovca. Na Bujasov upit ”koliki je taj
Jasenovac, da može primiti toliko ljudi”, agent mu je odgovorio da
ne zna, “ali da se u slučaju da stigne previše zatočenika, suvišni
jednostavno odmah pobiju”.631

Poslije ovog novembarskog odvođenja Jevreji su i dalje skupljani

po Sarajevu i to u tolikom broju da se nisu mogli odmah
transportovati. Za uhapšene Jevreje ustaške vlasti uopšte nisu
pronašle ni donekle pristojne prostorije za sabiralište, već su ih
strpali u štale i konjušnice Aleksandrovog logora, koji je bio pod
komandom Nijemaca. Jednog dana su ih Nijemci, koji su tvrdili da
nemaju mjesta za njih, jednostavno izbacili iz logora. Pošto ustaške
vlasti nisu dozvolile Jevrejima da se vrate u svoje stanove, jer su
isti već bili zauzeti od ustaša i njihovih familija, povjerenici su za
njih jedva pronašli neupotrebljive ledene prostorije u zgradi „La
Benevolencije“, koja je bila oštećena od njemačkog bombardovanja
i u kojoj nije bilo ni svjetla ni vode. Žene i djeca smješteni su tom
prilikom u zgradama od bombardovanja oštećenih jevrejskih
hramova na Mejtašu i na Čaršiji. Kad su povjerenici tražili od
upravitelja policije Ivana Tolja da se pobrine bar za ishranu tih
jadnika, on je odgovorio kratko ali jezgrovito: „Neka svi crknu i
krepaju!“ Time je za ovog „humanog“ čovjeka bilo pitanje stotina
jevrejskih zatočenika riješeno.632

Izvjestan broj tih žena i djece otpremljen je jednim transportom

početkom januara 1942. godine za Loborgrad, ali je odmah čim je
stigao do Loborgrada vraćen, a da zatočenici nisu čak ni izašli iz
vagona, jer u tom logoru više nije bilo mjesta. Taj je transport bio
puna tri dana na putu, a zatočenice čitavo vrijeme nisu izlazile iz

631
ABiH, Fond KUZO, Referati, iz Izvještaja Srećka Bujasa, povjerenika.
632
Bujas, isto.
vagona osim u Brodu, prilikom prekrcavanja. Kad su vraćene u
Sarajevo, smještene su u prostorije škole na Marijin dvoru.633

Prilike u kojima su se ovdje nalazile bile su užasne, a osim

prenatrpanosti i gladi, zbog nečistoće su se pojavila i razna
oboljenja. Intervencije povjerenika jevrejskih opština kod
predstavnika redarstva Tolja i Radoša nisu urodile plodom, pa su
se onda obratili velikom županu, Ismet-begu Gavrankapetanoviću,
koji je odredio komisijski ljekarski pregled zatočenica. Taj je
pregled dao upravo zaprepašćujuće rezultate. Na osnovu tih
rezultata podnijeli su povjerenici jevrejskih opština predstavku
Ministarstvu unutrašnjih djela u Zagrebu, koja, kao što je bilo
očekivati, nije imala nikakvog uspjeha. Zatočenice su sa djecom
malo kasnije prebačene u logore Đakovo i Stara Gradiška i tako
prenijele pjegavac, koji se zbog nečistoće pojavio među njima u
Sarajevu.634

Čišćenje Jevreja u Sarajevu nastavljalo se. Pošto nisu svi mogli

odmah biti spremljeni u logore, oni su smješteni u prostorije
Benevolencije. Sada su policijski agenti i ustaše kupili redom sve
633
Albert Finci, isto: „Događalo se da su se pojedini transporti poslije 7 dana
vraćali u istim vagonima na kojima su bili nabijeni 50 do 100 ljudi, bez vode,
hrane i drugih potrepština. Bilo je tužno i žalosno posmatrati te izmučene ljude,
vrlo često staraca i bolesnika. U Sarajevu smo dočekivali te transporte, pa je
opština, koliko je mogla, što brže pripremala bar tople napitke. Oni su bili
smješteni u zgradi Benevolencije, osnovnoj školi na Marijin Dvoru, u
hramovima Bjelave i u Starom gradu. Navodno nije bilo dovoljno smještajnog
prostora pripremljenog za ove transporte. Ta su rješenja našli u vraćanjem
transporta u Sarajevo. Jezivo je bilo vidjeti pojedince izmučene, izgladnjele, bez
ikakvih higijenskih uslova i neuslovnim prostorijama, bez prekrivača na golim
podovima. Među mnogo poznatih lica prepoznao sam dr. Josipa Saloma, ljekara
u Banji Ilidža, bio je dobro star, možda i preko 80 godina, bolestan, nemoćan,
ležao je na podu u jednoj sobi zgrade La Benevolencije. Ova golgota u Sarajevu
trajala je za ove logoraše 7 do 8 dana da bi ih ponovo, u još gorim uslovima,
strpali u stočne vagone i vratili u već pripremljene logore, žene u Đakovo, a
muškarce u Staru Gradišku i Jasenovac.“
634
Albert Finci, isto.
Jevreje. Tako su se među zatočenicima našli starci od 90 i više
godina i novorođenčad s majkom tek iza poroda, teški bolesnici,
slijepi, sakati, hromi, gluhonijemi, pa čak i suludi. Sve molbe
povjerenika jevrejskih opština upućene Tolju da pusti bar najteže
bolesnike, nisu uspjele. On nije poštedio ni namještenike jevrejskih
vjerskih opština, koji su bili pod zaštitom i koji su u tu svrhu dobili
naročite legitimacije. Tolj nije oslobodio čak ni jednog jevrejskog
grobara, pa su stoga Jevreji, koji su bili u sabiralištu Benevolencije,
umirali i pokopani kao životinje. O “osjećajima” Tolja svjedoči
najbolje slučaj za umrlom ženom penzioniranog željezničkog
činovnika. Ona je umrla dok su joj kćerke bile zatvorene u
Benevolenciji. Povjerenici jevrejskih opština molili su Tolja da
pusti kćerke na majčin sprovod na ličnu odgovornost povjerenika,
koji su jamčili da će ih oni opet vratiti u Benevolenciju, ali je Tolj i
to odbio, kao što je odbio direktoru željezničke direkcije (kasnije
ustaškom ministru) Vokiću da oslobodi neke zanatlije Jevreje, koji
su bili potrebni željezničkoj radionici.635

Marta 1942. godine povjerenici Bujas i Milaković su posjetili logor

u Loborgradu. Taj je logor tada bio pod upravom kulturbundovaca.
Prilike u kojim su živjele zatočenice bile su jako teške, jer je logor
bio pretrpan, a zatočenice nisu imale ni toliko mjesta da se na
spavanju ispruže. Osim toga, u Loborgradu je tada već uveliko
harao pjegavac. Nijemci su ih iskorištavali i pljačkali tako što su u
logoru otvorili kantinu u kojoj su prodavali živežne namirnice
mnogo skuplje nego što su bile u gradu i tako otimali zatočenicama
i zadnje novce.
Poslije, povjerenici su posjetili logor u Đakovu, koji je bio smješten
u starom biskupskom mlinu “Cereale” u kome su prilike bile još
strašnije od onih u logoru u Loborgradu.636 U ovom je mlinu bilo

635
Albert Finci, isto.
636
Iz Izvještaja S. Bujasa, isto.
zatvoreno oko 3.000 žena i djece. Prostorije u kojima su bile
smještene zatočenice bile su tako male i nehigijenske da
povjerenici prilikom svoje posjete od zagušljivosti nisu mogli
izdržati u njima, već su morali izaći, jer im je pozlilo. U takvim
uslovima nije moglo biti ni govora o čistoći ili higijeni, razumljivo
je da je među zatočenicama upravo strašno harao pjegavac.
Zvanično je ustanovljeno da je u logoru u Đakovu u vremenu od 9.
decembra 1941. do 27. januara 1942. godine umrlo 569 zatočenica,
koje su sahranjene na jevrejskom groblju u Đakovu.637

U Sarajevu su još preostali Jevreji imali par mjeseci mira.

Odvedeni su neki pojedinci i nekoliko teških bolesnika, staraca iz
sirotinjskog doma nadrabina dr. Wessela, jer su prostorije toga
doma, koji se nalazio u Čadordžinoj ulici br. 19, trebale ustaškim
porodicama. Masovnih odvođenja nije bilo. Treba napomenuti da je
broj Jevreja koji je ostao u Sarajevu već bio veoma mali.

Tipičan primjer kako je mogao svaki pojedinac ustaša ili policajac

postupati prema Jevrejima pokazao je slučaj familije Hereka. Ta
familija je brojala pet članova i to: Sidonija Hereka, stara 75
godina, njen sina Janko, star 43 godine, njegova žena Antonija,
stara 43 godine, sin Janko i Antonije, Janko star 16 godina i
Antonijeva kćerka Gizela, stara 18 godina. Imali su svoje imanje u
selu Velešićima, opština Koševo. Hereke su bili jevrejskog
porijekla, ali pokršteni i protestanske vjere. Njihovo je imanje
zapelo za oči Ismetu Čoliću, strojničaru i vodniku po zlu čuvene
Francetićeve Crne legije. Pošto je bila u pitanju samo „čifutska
porodica“, smatrao je Čolić da u datim prilikama, kada su Jevreji

637
Z. Vasiljević, Sabirni logor Đakovo, str. 232; Zahvaljujući Stjepanu Kolbu,
sačuvan je spisak sahranjenih žena i djece, prema kojem je on, poslije rata,
pedantno obilježio grobove.
bili stavljeni van zakona, ima pravo da jednostavno pobije čitavu
familiju koja mu je smetala da dođe u posjed njezinog imanja.638
Koliko je do tada već „riješeno“ jevrejsko pitanje u Sarajevu,
odnosno u kolikoj je mjeri opljačkana i razgrabljena sva njihova
imovina, vidi se najbolje iz pisanja SNL.639

638
U noći 27. marta 1942. godine on je s nekim svojim drugovima isto
pripadnicima Crne legije, izveo čitavu familiju Hereka iz kuće, odveo je do
unaprijed iskopane rake kraj potoka i pobio vatrenim oružjem. Mladu Gizelu
Hereka su prije toga još silovali, što je ustanovljeno kasnije uviđajem na licu
mjesta. Odmah iza toga, podnio je Čolić vlastima molbu u kojoj je tražio da mu
se dodijeli imanje „čifutske porodice“ koja je odbjegla u šumu, a pokretnu su
imovinu žrtava ubice odmah razgrabili.
Tek 5. maja 1942. godine, jer ranije vlasti nisu mogle doći u trag zločincima,
podnio je tadašnji kotarski predstojnik u društvu ustaškog sudskog nadporučnika
Krtalića Krešimira, usmenu prijavu o događaju u državnom tužilaštvu u
Sarajevu. Državni je tužioc odmah stavio prijedlog da se obavi uviđaj na licu
mejsta, te da se obdukcijom leševa ustanovi razlog njihove smrti. Istražni sudija
u prisustvu zapisničara te gore spomenutog kotarskog predstojnika Šekića i
dvojice građana kao sudskih svjedoka otišao odmah na lice mjesta i otpočeo s
otkopavanjem leševa. Otkopano je svih pet leševa. Ustanovljeno je da su žrtve
pobijene vatrenim oružjem, a na lijesu Gizele Hereka bile su ustanovljene još
povrede u predjelu polnih organa dok se vidjelo da je njen donji veš silom
poderan. Kad je komisija radila otprilike jedan sat, došao je odjednom Krešimir
Krtalić kome je Ismet Čolić već prije toga u prisustvu Marka Šakića priznao da
je pobio čitavu porodicu i u svoju odbranu naveo da je to učinio iz revolta, jer je
čitava porodica bila u vezi sa šumom i predao istražnom sudiji cedulju na kojoj
je stajalo doslovno: „Zabranjujem iskopavanje leševa u predjelu Koševa, a koje
su zakopane po vodniku Ismeta Čolića, dok ne dođe potpukovnik Francetić u
Sarajevo i ne izda potreban zapovijed, potpisan lično po njemu. Zapovjednik I
bojne ustaški satnik Boban.“ Ujedno je Krtalić šapnuo Marku Šakiću da će
ustaše iz obližnjeg bunkera otvoriti vatru na sudsku komisiju ukoliko ona ne
prestane odmah. Sudija je prekinuo rad i vratio se u Sarajevo. Kotorski
predstojnik podnio je izvještaj Velikoj župi odgovor je bio njegov premještaj u
Vlasenicu. Ismet Čolić je sa svojim saučesnicima još istoga dana pušten iz
zatvora. Državni tužitelj htio je, nešto kasnije, još jednom staviti prijedlog za
ekshumaciju i obdukciju leševa i to na osnovu naloga tadašnjeg Ministarstva
pravosuđa u Zagrebu. Francetić je i ovaj put zabranio rad sudskoj komisiji i
Marku Sakiću, koji je po tome razgovarao sa njim, rekao: „Ja ću otvoriti vatru na
svakog onog ko dobije da nastavlja sa radom po ovom ubistvu, pa makar to bio i
ministar. Ja znam da je Ismet Čolić fakin, ali on je moj najbolji strojničar u bojni
i da meni nije bilo fakina kao što je Ismet Čolić ne bi uspio da očistim istočnu
Bosnu od srpske gamadi. Po vama sličnim i danas bi ovdje bila Jugoslavija!“
Zapravo je sada otpao glavni razlog za odvođenje Jevreja, jer je
njihova imovina, uglavnom, bila opljačkana. U gradu su ostali
samo još neki pojedinci koji su stanovali po malim stanovima na
periferiji grada, koji nisu ustaškim porodicama zapeli za oči, jer su
bili i suviše slabo namješteni.

Ipak, šef policije Marković (Tolj je bio premješten u Vinkovce), te

šef političkog odsjeka i policije Drago Gregorić, našli su za shodno
da pokupe preostale Jevreje i otpreme ih u logor 20. avgusta 1942.
godine. Pročulo se po gradu da će iduće noći biti opet masovno
kupljenje Jevreja. Još uveče, toga dana, su na policiji uvjeravali
povjerenike jevrejskih opština da će ostati pošteđeni oni koji su
zaposleni u opštini i u kuhinji koja je spremala hranu za stare i
bolesne Jevreje. Rečeno im je da mogu slobodno, kao i do tada,
namještenici opštine spavati u prostorijama vjerske opštine. U noći
je, međutim, policija najprije pokupila baš ove. Na intervenciju
povjerenika jevrejskih opština, koji su na osnovu originalnog
dopisa židovskog odsjeka Ravnateljstva ustaškog redarstva u
Zagrebu od 5. XII 1941. br. 7.850/41. tražili da se puste bar
službenici vjerskih opština, Marković se samo cinički smijao: „Šta
će im kuhinja, kad u Sarajevu više nema Židova.“ Jedva je pustio
da ostane profesor Jakov Maestro s članovima porodice kao
neophodno potreban kadar. Ali, i taj je ostao svega još samo tri
dana, jer je i on sa porodicom 24. VIII 1942. godine odveden sa
zadnjim većim transportom Jevreja iz Sarajeva. Ova zadnja dva

639
SNL, 25. III 1942. br. 269 članak „Praznih židovskih stanova više nema“ 27.
III 1942. godine br. 2718 „I Zavidovići su očišćeni od Židova“ i „Židovskih
stanova više nema“, 28. III 1942. godine broj 2728“ Gdje su zavidovaćki Židovi
sakrili napušteno stečeno blago“, l. IV 1942. br. 275:“.“ Tržiste je očišćeno od
Židova“, 2. IV 1942, br. 276: “Visoko očišćeno od Židova“, 4. IV 1942, br. 278:
“Dužnost nam je spriječiti da oni koji nisu židovi stvaraju novo židovstvo“, 16.
IV 1942, br. 286: „Procjena židovskih stvari“, 25. IV 1942, br. 294:
“Premetačina židovskih stanova i skrivališta“ i, kao epilog, 10. VI 1942, br. 331:
“Završena prodaja židovskih stvari“.
transporta odvedena su direktno u Njemačku, gdje su već
prebačene jevrejske zatočenice sa djecom iz Loborgrada, odnosno,
svi su prebačeni u logor Auschvitz u Poljskoj, i tamo, gotovo svi,
odmah nakon dolaska, ugušeni u gasnim komorama.640

U Sarajevu je ostalo svega oko 120 Jevreja, od kojih je polovina

bila posve nesposobna za privređivanje, uglavnom, samo starci,
nemoćni, teški bolesnici, neki i slijepi i gluhonijemi. Bilo je još
nekoliko porodica koje su krile komšije.641 Osim njih za koje su se
morale brinuti vjerske opštine i izdržavati ih, ostalo je još nekoliko
radnika i radnica koji su se nalazili na prisilnom radu na policiji i
za svoj teški i naporni rad dobivali samo hranu, te nešto pripadnika
slobodnih zvanja: ljekara, inžinjera, specijalnih zanatlija, te
nekoliko penzionera.

Jevreji, koji su nakon svih progona ostali još u Sarajevu, a kako je

već gore spomenuto bilo ih je oko 120, živjeli su nadalje mirno.
Bila su još jedan ili dva slučaja da su pojedinci, koje je uhvatila
policija, i to jednog bez legitimacije i jednog koji se vratio iz šume,
pa ga je neko prijavio, odvedeni u logore i nestali. Tu treba
spomenuti još slučaj Duće Altarca i Bukija Kabilja koje je sa
članovima njihovih porodica poslao u logor zloglasni magaciner
sarajevske policije Jozo Lorec, navodno zbog toga što se njihovom
krivicom pokvarilo pola kile mesa.642

Dobar dio Jevreja iz Sarajeva je prebjegao u Mostar. Njih su

kasnije Italijani internirali u Dalmaciju, većinom na otoke, a neke u
Italiju i to većim dijelom u mjesta Asolo, provincija Treviso, kao
„internati civile di Guerra“ (civilni internati u ratu).

640
Iz Izvještaja S. Bujasa, isto.
641
Prema intervjuima sa dr. Albertom Musafijom i Jozefom Kamhijem njihove
porodice su čitav rat provele u Sarajevu, koje su komšije skrivali i hranili.
642
Bujas, isto.
Početkom marta 1945. godine ponovo je zavladala panika među
preostalim Jevrejima u Sarajevu. Tada je, naime, policija ponovno
izvršila popis svih preostalih Jevreja. Razlog tome bio je dolazak u
Sarajevo nekog Zvonka Humska, od Glavnog ravnateljstva za rad i
sigurnost u Zagrebu, koji je “ostao upravo zapanjen, jer sarajevski
Jevreji još nisu držani u „očevidnosti“, vjerovatnije je međutim
bilo, da je ustašama trebala radna snaga, odnosno njihovi stanovi za
ustaške glavešine Luburićeve saradnike. Neki su čak pronijeli vijest
da se preostali Jevreji popisuju kao taoci. Sve je ovo, ipak, prošlo
bez težih posljedica za Jevreje, jer ustaše prilikom svoga naglog
povlačenja, nisu uspjeli napraviti pogrom nad preostalim
Jevrejima.643

Pored ovih 120 Jevreja, još je 40 Jevreja u Sarajevu živjelo

ilegalno, to znači da su se čitavo vrijeme rata krili kod poznatih i
čitave četiri godine nisu izlazili iz kuća, a oko desetak je ostalo iz
razloga što su već mnogo ranije prešli na katoličku ili islamsku
vjeru, dok oni koji su živjeli u mješovitom braku, uglavnom, nisu
bili zaštićeni nego su odvedeni u logore, dok su žene i djeca ostali u
Sarajevu.

Oko 150 Jevreja iz Sarajeva bilo je u njemačkom zarobljeništvu i

oni su se svi vratili osim dvojice koji su u zarobljeništvu umrli.
Izvjestan broj Jevreja je odmah na početku rata otišao u partizane.
Od ovih je oko 70 poginulo.

Za sve naprijed navedene zločine izvršene nad Jevrejima iz

Sarajeva, pored već navedenih, odgovorna su još i ova lica:
Poglavnikovi povjerenici u Sarajevu Hakija Hadžić i Božidar
Brale, te izaslanik hrvatske države Petar Petković.

643
Bujas, isto.
Šefovi policije, polit. odsjeka, agenti i policajci:
Josip Zubić, dr. Branko Điković, Tolj Ivan, dr. Bogašin Šojić-
Mirilović, Radoš Franjo, Majerberger Franjo, Šavor dr. Zlatko,
Marković Dragan, Sokal Rudolf, Perović Mihovil, Babić Hamdija,
Bradarić Nikola, Šandrk Anton, Pavelić Jakov, Dolić Marko,
Tuzlak Meho, Pecirep Ivica, Cividini Branko, Kovačević Ivica,
Hodžić Ismet, Tarabulozi Baldo.
Gradonačelnik dr. Atif Hadžikadić, zamjenik Petar Jurišić,
poglavarstveni savjetnik dr. Rinko Ferić.
Novinari, pisci članka: dr. Ivan Šarić, dr. Čekada, dr. Dragan
Kamber, Liber, Zloušić (Katolički tjednik), fra Zirdun (Glasnik Sv.
Ante), novinar Maksim Svara, Edhem Šahinović – Ekremov, šef
radio propagande Petar Pavić, Rešad Kadić, Safet Kahvedžić, Đogo
Ibrahim (Sarajevski hrvatski list) kalendari, „Uzdanice“, „Osvit“
itd.644

3.21. Travnik, Turbe, Dolac

Na području travničkog sreza prije rata je do okupacije živjelo 296

Jevreja i to u gradu Travniku 246, u Turbetu 31 i u Docu kraj
Travnika 19 Jevreja. Od cjelokupnog broja Jevreja (296) sa
teritorije travničkog sreza, ostalo je u životu svega 25 lica, dok su
svi ostali (271) odvedeni u ustaške logore i tamo ubijeni.
U Travniku su za vrijeme okupacije ostala svega četiri Jevreja i to
jedan stari ljekar sa ženom i dvije Jevrejke udate za inovjerce.
Iz izbjeglištva se vratio 21 Jevrej, svi su bili u vrlo lošem
zdravstvenom stanju. Kod kuće nisu ništa zatekli, jer im je imovina
bila sasvim opljačkana.

644
ABiH Zapisnici zem. kom. za BiH, inv. br. 497, 498, 60308, 60379, 60382,
60395, 60394, 60395, 60396, 60397, 60398, 60424/1,2,3,4,5,6,7,8, 60425,
60426,60718.
Već prvih dana okupacije počelo je sa proganjanjem Jevreja, a
provodile su ih domaće ustaše pod rukovodstvom ustaškog tabora
logora i stožera po poznatom svirepom fašističkom sistemu. Prvi
poslovi Povjereništva, između ostalog, bili su: tjeranje Jevreja na
prisilne radove, ograničeno kretanje i sl.

Tako su svi Jevreji morali nositi žute trake, nisu smjeli ići
trotoarima već sredinom cesta kuda idu konji i kola. Sloboda
kretanja im je bila ograničena, nisu se smjeli pojaviti na pijaci. Bilo
im je zabranjeno posjećivati kina i gostione, stanovati u glavnim
ulicama, nositi fesove itd. Bili su prisiljavani da rade sve moguće
poslove: čišćenje ulica, prenošenje hrane na leđima, čišćenje
prozora, ribanje podova i klozeta u ustaškom taboru i drugim
mjestima. Postavljeni su povjerenici u njihovim radnjama itd.
Jevrejima su oduzimani ćilimi i šivaće mašine.645

Polovinom juna organizovan je ustaški stožer u Travniku. Kada je

zloglasni dr. Nikola Tusun646 krajem mjeseca jula 1941. godine
došao u Travnik za velikog župana, za Jevreje su nastali još
opasniji dani. On preuzima upravnu vlast. Pored pljačke njihovih
stanova i radnji, počeli su ih javno maltretirati, tući i mučiti glađu.
Tusun je sa revolverom u ruci prisiljavao Jevreje647 da potpišu
izjavu kojom sve svoje uložene knjižice drage volje ustupaju za
držanje škola u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Osim toga on je
određivao da Jevreji iz raznih razloga moraju da daju kontribuciju,
pa je jednom tražio da polože dva miliona dinara.648 On je jevrejsku

645
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55012.
646
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55010. Veliki župan dr. Nikola Tusun bio je
svršeni đak isusovačke gimnazije i isključivo katolički raspoložen i orijentisan.
Tusun je bio naročito aktivan još i u akcijama protiv komunista, zatim u
pitanjima Jevreja, gdje nije pokazao nikakve samilosti.
647
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55012.
648
ABiH, Fond KUZO, isto.
imovinu sabirao u jevrejski hram, a dragocjenosti donosio u veliku
župu, a odande slao u državnu riznicu.649
Direktne mjere u cilju uništavanja jevrejskog življa našle su svoju
primjenu prvi put, prilikom Ilindanskog hapšenja. Turbetski
tabornik Špet Jozo i njegovi pomagači lišili su slobode 1. avgusta
1941. godine osam Jevreja iz Turbeta (Montiljo Jakica, Pinto Juda,
Levi Joško, Erbsenhaut Poldi, Erbsenhaut Isidor, Erbsenhaut Puba,
Mandlbaum Artur i Meler Herman). Njih su ustaše Baškarad Jozo,
Sapina Ante i Grgić Mato sproveli u Zagreb, odakle su upućeni u
Gospić, gdje su ih ubili.

Drugo, znatnije hapšenje, uslijedilo je 25/26. oktobra 1941. godine.

Po naređenju velikog župana Nikole Tusuna, župsko redarstvo sa
šefom Muhamedom Smailbegovićem, Marić Dragom, travnički
oružnici predvođeni po poručniku Rukavini i domaće ustaše pod
vođstvom Mirka Zeca, Rude Vajsa i Milibera Ivice upali su u
jevrejske kuće i pohapsili sve muškarce od 14-60 godina. Na ovaj
način u Travniku je lišeno slobode 60 lica, a u Ćosiću (Turbe)
jedno lice i sprovedeni u zatvor Okružnog suda. Poslije jedne noći
tu provedene, a nakon što su im oduzeti svi zlatni predmeti i stvari
od vrijednosti, utovarili su ih u vagone. Žandarmerijski poručnik
Rukavina i dvojica oružnika, zamjenik upravitelja mjesne policije
Franjo Radoš i policajac Vlado Putica, sproveli su ih u jasenovački
logor (90-100 Jevreja), gdje su skoro svi pobijeni, osim jednog koji
se spasio bijegom iz vagona.650

Početkom mjeseca januara 1942. godine nastupilo je treće masovno

hapšenje Jevreja. Po Tusunovom naređenju župsko redarstvo uz
saradnju oružništva i travničkih ustaša, sa malim izuzetkom,
pokupili sve preostale: starce, žene i djecu i na taj način sakupili
649
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55010.
650
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 34058; Intervju Gaon Jeruham, zatočenik logora
Jasenovac.
oko 260 lica. Njima su pridruženi preostali Jevreji iz Ćosića –
Turbeta, njih 18 kao i 19 Jevreja iz D. Doca. Ustaše su prije
transportovanja u vagone sve žene silovali. U transportu kojim je
rukovodio Baškarad Jozo sprovedeni su u Staru Gradišku, odakle
su prebačeni prvo u đakovački logor, a onda u Jasenovac. Tu su svi
pobijeni osim jedne djevojke koja je uspjela pobjeći iz logora.651
U proljeće 1942. godine došlo je do još jednog hapšenja, pa je tada
odvedeno nekoliko preostalih Jevreja za Jasenovac.

Veliki župan bio je vrlo aktivan pri odvođenju Jevreja i Roma u

logore. Ostao je u Travniku do jeseni 1942. godine.652

Naredbodavci, izvršioci i pomagači za sve navedene zločine nad

Jevrejima travničkog sreza, pored navedenih osoba, bili su još i
slijedeći: dr. Milan Makanec, advokat iz Travnika, Pero Šuva,
Pinjo Salih, Šetrić Hazim, Petar Paradžik, Pinjo Muhamed,
tabornik Jozo Špet, ustaše i žandari Zovko, Drozdovski Jaroslav,
Sapina Anto, Šloser Jozo, Cezner Jozo, Tadić Franjo, Bokurić Ivo,
kotarski predstojnik Marko Matić, bivši logornik visočki
Hadžiomerović, šef župskog redarstva Muhamed Smailbegović.653

3.22. Tuzla, Lukavac

Tuzla je zajedno sa Jevrejima iz Lukavca i Kladnja 1941. godine

imala oko 315 Jevreja. Od tog broja u logore je odvedeno 261 lice,

651
Pinto Samuel, Zločini okupatora i njihovih pomagača izvršeni nad Jevrejima
u BiH, isto.
652
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 55011.
653
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 34621, 34058, 34075/2, 55010,
55011, 55012, 55013, 55015, 55021, 55022, 55023.
gdje su svi bez izuzetka stradali. U partizane je otišlo 21 lice od
kojih je šest poginulo u borbi.654

Nijemci su u Tuzlu ušli 15. aprila 1941. godine. Ubrzo iza toga
osnovan je ustaški logor, te su, kako Nijemci tako i ustaše, otpočeli
sa prisilnim mjerama protiv Jevreja. U tu svrhu u Tuzlu su došli
Srećko Rover iz Sarajeva i ustaše iz drugih gradova Nezavisne
države Hrvatske. Ispočetka su se ograničili samo na pljačku
postavljanjem povjerenika u jevrejskim trgovinama. Jevreji se
obilježavaju velikim žutim slovom ”Ž”, odvode se na prisilne
radove i sl. Početkom avgusta 1941. godine odvedeni su kao prve
žrtve u logor Gospić, zatim u Jastrebarsko i napokon likvidirani u
Jasenovcu: Miroslav Kolarić, priv. činovnik, dr. Ignjat Romulo,
advokat Mile Pesah i Binjo Altarac, trgovci sa još oko 40 Srba i
Jevreja.655

Za Srbe i Jevreje je bilo ograničeno kretanje, te zabranjeno

kupovanje živežnih namirnica za Srbe i Jevreje na pijaci prije 11
sati. Oblici i metod terora bili su mnogobrojni i sistematski. Svi
Jevreji su pozvani da u ustaški logor polože svoj novac, zlato i
nakit.656
Antijevrejsko raspoloženje vrlo brzo je zapljusnulo i Tuzlu koja je
početkom rata administrativno u sastavu Nezavisne države
Hrvatske. Da bi motivisali kvislinške vlasti na širenje mržnje prema
Jevrejima, Gebelsova propagandna mašinerija snimila je film „Der
Jude Süss“ u kojem je pogrom Jevreja podignut na pijedestal
vjernosti Trećem rajhu. Tek ustrojena NDH vlast dosljedno slijedi
taj princip, a njeni tuzlanski simpatizeri su poslušni ekzekutori.

654
Samuel Pinto, isto, str. 398.
655
Dragiša Trifković, Tuzlanski vremeplov III, Tuzla, 1988. godine. O počecima
okupatorskog-ustaškog terora u Tuzli i okolini.
656
ABiH, Fond ZKUZ, inv. br. 60357.
U oktobru mjesecu 1941. godine nakon projekcije tog filma, grupa
od 80 fašistički nastrojenih građana nasrnula je na jevrejski templ
demolirala ga, zapalila, a potom razrušila do temelja.657

Među prvima koje je ustaški pokretni prijeki sud pod

predsjedanjem sudije Đure Marića osudio na smrt i strijeljan bio je
Max Rajsberger, kojeg je Mehmed Gulamović, brijač iz Tuzle,
prijavio pod optužbom da je ovaj rekao “da će nastradati svaka ona
država koja ratuje protiv Rusije”.

Ravnateljstvo ustaškog redarstva Nezavisne države Hrvatske

uputilo je svim župama slijedeću okružnicu: „Ravnateljstvu
ustaškog redarstva ukoliko su već takva osnovana u sjedištima
župa, Predstojništvima redarstava, kotorskih oblasti u mjestima
gdje nema Redarstva, da se pritvore svi Židovi i Srbi-pravoslavci,
bilo pak da su imalo sumnjivi, da su skloni tome pokretu.
Istovremeno valja poduzeti i protiv komunista katoličke i
muslimanske vjeroispovjesti, kao i druge, da se pridrže do daljnjeg
u pritvoru, dok Srbe i Židove ima se smjesta otpremiti u sabiralište
Gospić - Jadovno“.658

Na osnovu tog naloga, ustaška rukovodstva u Tuzli i tuzlanskom

kotaru počela su hapsiti komuniste i njihove simpatizere i odvoditi

657
Mujbegović Vera, 2008, Tuzla moje mladosti, Beograd - “Napad na
Sinagogu, lepu originalnu zgradu, na početku Klosterske ulice, pokazao je kakav
će radikalan i bespoštedan biti udar. Sinagoga koja je na tom mestu stajala od
1906. godine načeta je dinamitom pošto su Nemci i ustaše, navodno, najpre
gledali film u Gradskom kinu „Židov Zis“ („Der Jude Süss“), pa su onako
razjareni nasrnuli na Sinagogu. (Sinagogu su svi Jevreji i nejevreji zvali „Templ“
– njemačka riječ, što znači hram.) Pored Sinagoge bio je još jedan manji hram i
to u prizemlju „Ferajna“ gde su se ljudi i vjenčavali. Kad je Sinagoga napadnuta,
izvršen je upad i u ovaj manji hram, demoliran je i opljačkan. Starca
Krambergera od 80 godina, koji se tu nalazio, bacili su na pločnik, razbili ga, da
bi poslije kome umro u bolnici.”
658
Mladen Ćolić, Takozvana 1941. godina, glava 4. str. 353.
ih u te tek formirane logore Gospić - Jadovno. Prva grupa
komunista i njihovih simpatizera i saradnika (40) odvedena je u
logor Gospić 2. avgusta 1941. godine.
Pošto su progoni Jevreja počeli već u rano ljeto 1941, ustaška vlast
je naredila da svi oni moraju predati svoje radioaparate.
Neki su uspjeli da pobjegnu i odu u Mostar, pa zatim u Dalmaciju,
otuda na oslobođenu teritoriju Like, Banije i Korduna, gdje su se
priključili partizanima i sarađivali sa narodnooslobodilačkim
pokretom.
Tuzlanska policija, pod rukovodstvom svoga šefa Šefkije Muftića,
uhapsila je 23. januara 1942. godine sve tuzlanske Jevreje
muškarce, a mjesec dana kasnije žene i djecu. Svi su oni odvedeni
u konc. logore, muškarci u Jasenovac, a žene u Đakovo. Okupator
sa ustašama poslao je u logore smrti sve Jevreje koji su tada
zatečeni u ovom području. Sa tuzlanske željezničke stanice u
logore je otpremljeno 280 Jevreja, a od toga iz same Tuzle 196.
Među onima koji su uspjeli da pobjegnu bila je i grupa od 100
Jevreja koji su prešli na katoličanstvo i islam. Oni su uspjeli da na
osnovu tog prelaska na drugu vjeru dobiju putne dozvole i tako
napuste Tuzlu. Većina njih je prebjegla u Mostar, a zatim u
Dalmaciju, pa na oslobođeni teritorij, a jedan dio otišao je izravno
u partizane. Ovo je sve bilo moguće zahvaljujući Deletisu
Ratomiru, javnom tužiocu u Tuzli.659

Interniranje Jevreja iz Tuzle nastavljeno je pojedinačnim

hapšenjem, o čemu svjedoči Informacija koju je 31. decembra
1942. godine Župska redarstvena oblast Tuzla dostavila Gradskom
poglavarstvu u Tuzli.660 Preostali Jevreji su deportovani 6. maja
1943.

659
Eli Tauber, Kada su komšije bili ljudi, str. 30-31.
660
ATK, Fond Radnički pokret, inv. br. 6588/1.
Imovina odvedenih Jevreja ili onih koji su napustili područje
Nezavisne države Hrvatske bila je uredno popisana, sastavljen je
“Zapisnik o predaji našastara popisane pokretne imovine”, a
predmeti su predati Poreznom uredu u Tuzli.661 Poslije popisa
imovine izvršene “u stanovima interniranih Židova za područja
grada Tuzle” sačinjen je Iskaz sa potpisima bivših, kojim se htjela
zaštititi pravilnost i legalizacija same akcije. Iz istog razloga, na
Iskazu se nalaze imena činovnika koji su izvršili popis.662

U partizanske odrede otišlo je 21 lice, jedan dio direktno iz Tuzle, a

drugi iz logora Kampor, poslije kapitulacije Italije. U borbama je
poginulo šest lica. Oni doseljeni ljekari i apotekari koji su krajem
1941. godine došli u Tuzlu radi suzbijanja sifilisa i kao nužno
potrebni stručnjaci (njih 18 na broju sa preko 40 članova),663
prilikom prvog oslobođenja Tuzle 1943. godine krenuli su sa
partizanima u šumu. Jedan dio žena, djece, staraca i bolesnika ostao
je u Srebreniku kod Tuzle. Nijemci su neke ljekare zarobili i pobili.
One koji su se bili sklonili u Srebreniku, prokazali su domaći
izdajnici. Tu ih je uhvatila jedinica X SS divizije. Jedna specijalna
koljačka jedinica je noževima zaklala i iskasapila pohvatane žene i
djecu 22. aprila 1944. godine. U mjestu Srebreniku ubijeno je
dvadesetak Jevreja, članova porodica ljekara prebjeglih u
partizane.664

Prema nepotpunim podacima iz tuzlanskog Arhiva, u toku 1941-

1944, stradalo je oko 230 tuzlanskih Jevreja. Dok je prema nekim
drugim izvorima od 373 Jevreja u Tuzli do 1941. stradalo 288 lica,
u NOV-u je poginulo 27, a u životu je ostalo 58. Tragični bilans
planskog istrebljenja Jevreja obuhvatio je s malim izuzecima

661
ATK, Fond Radnički pokret, inv. br. 6487/1-2; inv, br. 6560/1.
662
ATK, Fond Radnički pokret, inv. br. 6476/1.
663
Spomenica 400, str. 244.
664
VII- kut. 70, F. d, dok. 51, kut. 201, F. 24, dok. 54/1; kut. 71, F. 5, dok. 58.
gotovo cijelu jevrejsku zajednicu grada. Iščezle su čitave porodice:
Altarac – 19 članova, Finci – 18 članova, Fridman – 12 članova,
Bararon – 12 članova, Laufer – 12 članova, Kolarić – 9 članova,
Levi – 8 članova, Lebl – 7 članova, Papo – 7 članova, Pinto – 6
članova, Liska – 6 članova, Goldstein – 6 članova, Hupert – 6
članova, Ciring – 4 člana, Abinun – 4 člana, Herman – 4 člana.
Ostale porodice izgubile su tri do pet članova. Vjerski simbol
Sinagoge bio je oštećen, a kulturno stjecište „Ferajn“ rastureno i
ispražnjeno, pokretna i nepokretna imovina je konfiskovana, a u
jevrejske radnje uselili su se novi vlasnici. Ostalo je na brdu
Jevrejsko groblje kao trajan spomenik njihovog prisustva u Tuzli -
vječno boravište onih koji su, umjesto ustaške kame i gasne
komore, imali sreću da umru prirodnom smrću.665
Slobodu su dočekali malobrojni. Ogromnu većinu uništila je
Hitlerova „industrija smrti“.666

Kao glavni naredbodavci i organizatori zločina izvršenih prema

Jevrejima u Tuzli i okolici smatraju se: šef policije, Šefkija Muftić;
veliki župan Ragib Čapljić; podžupan Feliks Nedjelski; stožernik
Stipo Šuto; ustaški koljači: Tomislav Frkatović, Tiho
Kamenjašević, Drago Milsa, Nordbert Petrović, braća Pipal, braća
Zubak, Marko Vilić, agenti Gelja Sulejman, Avdo Kunosić,
zapovjednik redara Sulejman Čičeklić, Mato Vidović, Anto Lubin,
Ivica Pervan, imam Muhamed Zahirović iz sela Zahirovića kod
Tuzle, pok. dr. Drago Dujmušić, Mijo Kamenjašević, Adem Avdić,
Roman Dominik, Djelić O. Ibro, Jusuf Kravić, Abdulah Bešlagić,
Franjo Safner, Tanović Hamdija službenik zadruge u Simin-Hanu,
Ibrahim Bešlagić, te poznati zločinac Murat Čuvaj.667

665
Mujbegović Vera, Tuzla moje mladosti, isto.
666
Izvor - Front Slobode, Tuzla.
667
ABiH, Zapisnici zem. kom. za BiH, Inv. br. 60361, 60735, 34216,
34224,34981, 34982, 34983, 34984, 48231, 27784, 27786, 27787, 27769,
27798, 27792, 27793, 27795, 27796, 27797, 27800.
3.23. Visoko, Breza, Dabravina, Sutjeska, Kakanj

U Visoko su Jevreji stigli u 18. vijeku. 668 Na teritoriji visočkog

sreza prije rata je do 6. aprila 1941. godine živjelo ukupno 199
Jevreja i to: 108 muških i 91 ženska osoba i to: u Visokom (154),
Brezi (23), Dabravini (6), Sutjesci (4) i Kaknju-Zgošća (12). Za
vrijeme okupacije ostalo su kod svojih kuća svega tri osobe i to:
jedna osoba kao apotekar u Varešu i u Visokom dvije starice koje
zbog bolesti nisu mogle putovati.
Od 199 osoba rat je preživjelo samo 18 (12 muških i 6 ženskih).669

Odmah u početku okupacije Javreji su se počeli sistematski

proganjati. Već prvih dana okupacije po naređenju Nijemaca
zatvorene su sve jevrejske radnje, bogomolje i kulturne ustanove,
koje su prethodno njemački vojnici i oficiri opljačkali. Tjerali su ih
na prisilne radove.
U mjesecu junu 1941. godine Nijemci su napustili visočki srez, a
svu vlast su preuzele ustaše, koji su nastavili sa proganjanjima
jevrejskog življa. Postavljeni su povjerioci u jevrejskim radnjama,
koje su posve opljačkali.

Skoro sve muške osobe su 28. juna pohapšene i zatvorene kao

taoci.
U koncentracioni logor u Gospić prva grupa istaknutih Jevreja je
odvezena 1. avgusta 1941. godine, većinom intelektualci, kao
politički sumnjiva lica. Malo kasnije odvedena je i druga grupa
muškaraca i do kraja septembra 1941. godine odvedeni su svi
Jevreji visočkog sreza u koncentracioni logor Jasenovac. Prilikom
668
Pinkas ha - kehilot, isto, str. 121.
669
U muzeju grada Visoko nalazi se više dokumenata, kao što su imena
povjerenika, popis deportovanih Jevreja i sl.
sprovođenja u logor ustaše su ih zlostavljali, tukli, pljuvali na njih,
a mlađe žene su grupno i pojedinačno silovali.670
Progoni, mučenja i odvođenja Jevreja u koncentracioni logor
vršena su pod rukovodstvom Ivana Strujića, ustaškog povjerenika
za srez visočki; Krešimira Zakića, zamjenika logornika; Mate
Kovačevića, ustaškog logornika; Osmana Sečića, tajnika ustaškog
logornika; Satrića Asima, ustaškog logornika; Kajtića Franje,
ustaškog logornika.671

Kao intelektualni začetnici svih gore navedenih zločina bili su: fra
Ilovača, franjevac visočkog samostana; dr. Vinko Mikolji, advokat
iz Visokog; Šabanović Salih, načelnik opštine Visoko (po
zanimanju učitelj); i tadašnji kotarski predstojnik Dajidžić.672

3.24. Višegrad

U Višegradu je do okupacije živjelo 112 Jevreja.673 Po

uspostavljanju ustaške vlasti Jevreji su bili izloženi sistematskim
progonima, pljački i ponižavanju. Jevreje su obilježili žutom
trakom, a ustaše su upadale u kuće i pljačkale. Ustaše su zatvarale
istaknute Srbe i Jevreje, a poslije napada Njemačke na SSSR,
uhapsili su prvu grupu komunista i simpatizera KPJ i odveli ih iz
Višegrada. Bila je pripremljena i druga grupa, ali dizanjem ustanka,
te presijecanjem pruge Višegrad - Sarajevo i obustavljanjem

670
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u BiH, Aleksandar Stajić - Jakov
Papo, str. 241.
671
Samuel Pinto, Zločini okupatora i njihovih pomagača izvršeni nad Jevrejima
u BiH, isto.
672
ABiH, Zapisnici Zem. komisije za BiH, inv. br.: 960, 960/4, 54886, 60584,
34223.
673
Spomenica, isto.
željezničkog saobraćaja prema Beogradu, spriječene su ustaše da
odvedu Jevreje u logore sa ostalim jevrejskim transportima.674

U Višegradu su među prvima, kao simpatizeri KPJ, zatvoreni:

Đurović Vlajko, opančarski radnik; Milutin Kođo, limar; Papo
Estera (Beba), student - sestra Brace Papića; Papo Estera, trgovac i
Gaon Bencion, trgovac, te još nekoliko ljudi. Ustaše iz Višegrada
odveli su pet Jevreja muškaraca u nepoznatom pravcu. Njihova
sudbina je nepoznata, ali je vjerovatno da su ih ustaše ubile u
blizini grada.
Njihova imovina je opljačkana, a njihove nekretnine i radnje su
opljačkane i od bombardiranja porušene. U jevrejskom hramu su
okupatori i njihovi pomagači držali svoj magazin hrane, a kasnije
su ga Nijemci pretvorili u štalu za konje.

U novembru 1941. godine ustaše su se povukle, a talijanske trupe

ušle u Višegrad i preuzele vlast u svoje ruke. Jevreji su ostavljeni
na miru sve do decembra 1942. godine kada su ponovo ustaše
preuzele civilnu vlast.
Iz Višegrada grupa Jevreja odlazi u partizane: Papo Avram, student
poljoprivrednog fakulteta; Papo Avram, trgovac; Kamhi Salamon,
trgovački pomoćnik…i još 5-6 omladinaca.675

Tada su Jevreji Višegrada izbjegli u razna mjesta Sandžaka i Crne

Gore (Priboj, Prijepolje i Pljevlja), gdje su živjeli povučeni i
neuznemiravani sve do njemačke okupacije tih krajeva. U Priboj
odlaze porodice Altarac Leona i Arona, Levi Cezar, Kamhi David i
Daniel, Levi Done, Kajon Elijas, Papo Blanka, Baruh Maria i dr.
Zadik Altarac, advokat, Baruh Moric i još nekoliko porodica koje
su uspjele da pobjegnu... U Prijepolje odlaze porodice Romano
674
Iz arhive Ediba Hasanagića, pismo Salamona Altarca Veri Delibašić, ”piscu
knjige o NOR-u u Priboju”.
675
Isto.
Jakoba, Gaon Jakoba, Kajon Rafe, Ovadija dr. Elijas, Baruh
Jakoba, Levi Majera, Papo Gavrijela, Sante Mente, Levi Zadika i
dr. Laura Šprung.
Sve ove nabrojane porodice u Višegradu su se bavili trgovinom, a
bilo je dva mesara, jedan advokat, dva ljekara, nekoliko službenika
u pilani “Varda”, nekoliko radnika i trgovačkih pomoćnika.

U Priboju su Jevreji stanovali po kućama koje su izdane pod kiriju.

Većina tih porodica je sa simpatijama primila ove izbjeglice.

28. Jevreji iz Višegrada u Priboju. I red s lijeve strane: Cina Kamhi,

Draga Delibašic (sin Vere Delibašic) na krilu je Moreno Kamhi (sin Cine
i Davida Kamhi ), Altarac Matilda, Kalderon Sidica -Dina, s desne
strane je Altarac Aron (trgovac iz Višegrada ) do njega je Klara Romano
iz Sarajeva (umrla u Zenici)
Zadnji red s lijeva: Lenkica Romano ( kčerka Klare Romano), Bato-
Moise Altarac (tada učenik) Leon Altarac (trgovac iz Višegrada) i David
Kamhi (suprug Cine)
“Prva grupa izbjeglica je stigla u jesen 1941. godine, kada su
jevrejske izbjeglice iz Višegrada bježeći od njemačkih jedinica…
Bilo ih je oko dvadeset porodica, pa je jedna od tih porodica
smještena i u našu kuću. To je bila porodica umrlog Santa Menta
gvožđarskog trgovca iz Višegrada. Njegova žena Nona sa tri ćerke
i sinom su smještene kod nas u jednoj sobi.”676
Jevreji su se izdržavali uglavnom prodajom stvari koje su ponijeli
sa sobom iz Višegrada. Siromašnije porodice povremeno su
dobijale malu novčanu pomoć od imućnijih porodica: Papo, Kamhi,
Baruh… Aprila 1943. godine, u strahu od ustaša, jedna grupa
Jevreja napušta Priboj i pješke se upućuje prema Pljevljima preko
planine Galeb. To su bile porodice Leona i Arona Altarca, te
porodioca Papo koja je prebjegla iz Rogatice. Na putu susreću
četnike koji su ih opljačkali i maltretirali. Ove porodice, tako
opljačkane, odmah se vraćaju u Priboj, ali se zbog sigurnosti poslije
nekog vremena prebacuju u Podgoricu sa ostalim jevrejskim
porodicama iz Višegrada.

Izbjegle višegradske Jevreje je 12. februara 1944. godine u

Podgorici uhapsio Gestapo i sproveo u Beograd, a kasnije u
koncentracioni logor Belzen Bergen.677
U njemačkim koncentracionim logorima stradalo je 56
višegradskih Jevreja, a logor je preživjelo 46 Jevreja.678

U pljački imovine, kao i u svim ostalim zločinima nad Jevrejima u

Višegradu, isticali su se ustaški logornik – Krilić Ivica i Blaž,
ustaše Katić Ivan inžinjer, Bešanić Josip, Sarač Nail, Mujezinović

676
Šukrija Hasanagić, Majka Šahza, slike iz života, autorsko izdanje, Priboj,
1990, str. 39.
677
Intervju Tilda Tauber, rođ. Altarac.
678
Samuel Pinto, Zločini, isto, str. 320.
Akif, Ćutić Pero, Podlesek Ferdo, Karić Osman, Ferid Kalić,
Sabljak Josip i Kirvić Hasib. 679

3.25. Vlasenica

U Vlasenici je prije rata živjelo 60 Jevreja, od kojih je 57 ubijeno

od domaćih ustaša, ustaša Francetićeve Crne legije i Nijemaca, i to
između Han-Pijeska i Vlasenice u mjestu zvanom Ružine vode,
zaseok Stublići. Preživjela su samo tri Jevreja iz Vlasenice, koji su
se spasili bijegom u šumu, a zatim se priključili partizanima.
Sva njihova imovina je opljačkana i razgrabljena. 3. avgusta 1941.
godine, ustaša Rašid Balvanović iz Vlasenice odveo je Alberta
Altarca, Ješuu Bararona i Izraela Laufera u pritvor, a poslije toga su
kamionom odvedeni u pravcu H. Pijeska, gdje im je nestao svaki
trag.

Nepoznata njemačka jedinica je za vrijeme I. njemačke ofanzive

25. januara 1942. godine odvela Sumbula Bararona i Mihaela
Altarca.680

U Vlasenicu je 1. aprila 1942. godine došla Francetićeva „Crna

legija“ i odmah je sve Jevreje iz Vlasenice pohapsila i sprovela u
kuću Rota Morica, gdje su ih mučili glađu, slali ih da rade na cesti,
čiste nužnike i druge teže i prljave poslove, sve do 6. maja 1942.
godine. Tog dana su ustaše Crne legije sve Jevreje odvele u mjesto
Ploča (Ružina voda između Vlasenice i Han-Pijeska), do jedne
jame i tu su sve djevojke i djevojčice silovali, a zatim sve poklali,
postrijeljali i bacili u jamu. Tom prilikom ranjena je i Lunčika
Altarac, kćerka Leze Altarca. Ustaše, misleći da je mrtva, otišli su

679
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br.: 34220/1, 34220/2.
680
Odvedeni su u Šabac gdje su strijeljani.
sa mjesta zločina. Ujutro su ponovo došli do jame i našli je već
poludjelu, i sve ustaše koji su tamo bili pucali su u nju i ubili je.681

29. Jure Francetić i njegova “crna legija “ hladnokrvo su pobili 50

članova porodice Altarac u Vlasenici

Za ove zločine utvrđeni su kao naredbodavci i izvršioci: Ragib

Kadić, predsjednik opštine, Kadić Suljo, dr. Šefkija Kadić, advokat,
Husein Kadić, posjednik, svi iz Vlasenice, Begović Rasim,
Kurtagić Slavko, Sabalić Sulejman, sudija sreskog suda u
Vlasenici, Mahmut Memić, zamjenik ustaškog kotorskog
predstojnika, Gruhonjić Ibrahim, kotorski predstojnik, rodom iz
Janje, Jašarević Salko, Mutavelić Mušan, bivši trgovac ćilima iz
Sarajeva, Rašid Balvanović iz Vlasenice.

Legionari iz Francetićeve „Crne legije“: Drago Kurtović iz

Sarajeva, Šemso, Hasan i Juso nepoznatog prezimena, rodom iz
Preljubovića srez Rogatica, Satnik Marko Grgić iz Sarajeva, Silvo
Ivanović iz Sarajeva, Cikrle Ante iz Vareša, veliki krvolok i ubica

681
ABiH, isto, inv. br. 34221.
djece Lese Altarac, Blanke i Lunčike Altarac, koje je lično silovao i
odveo ih izvan Vlasenice, gdje ih je pobio. Jozo Pos iz Sarajeva,
Anto Roženski iz Sarajeva, Sadik zvani Albanez, veliki krvolok iz
Skoplja, Jozo Božić iz Sarajeva, Caratan iz Sarajeva, Seko Mijo,
ustaški satnik iz Sarajeva, Cikerle Ante iz Banje Luke, Simić Ante,
ustaški podoficir iz Travnika, Arpadžić Meho, iz Mostara, Zličarić
Ante, iz Travnika .682

3.26. Zenica

Do okupacije u Zenici je živjelo 196 Jevreja raznih zanimanja:

intelektualaca, trgovaca, zanatlija, državnih službenika itd. Od tog
broja u ustaškim logorima su na zvjerski način ubijena 172 Jevreja,
13 je uspjelo pobjeći u pravcu Mostara i tako se spasiti, četiri su
bili vojni zarobljenici u Njemačkoj.683
Za vrijeme okupacije u Zenici je ostalo svega osam Jevreja 684 i to:
jedan liječnik i jedan apotekar sa familijom. Svi su se održali, jer su
kao stručnjaci bili neophodno potrebni, ali su često bili hapšeni i u
vječitom strahu za svoj život.

Nijemci su u Zenicu ušli 13. aprila 1941. godine. Prvi akt njihove
vlasti bio je da su istoga dana spalili jevrejske bogomolje. Iste
večeri su opljačkali nekoliko jevrejskih radnji.685 Istovremeno su se
u gradu i u srezu formirale ustaške vlasti koje su ustvari bile
„divlje“, tj. koje niko nije postavio. Već 15. maja su postavljeni

682
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 34221, Zapisnik, izjava Leze S. Altarca iz
Vlasenice.
683
Samuel Pinto, isto.
684
U Zenici su ostali samo dr. Goldberger sa porodicom i apotekar Samuel
Elazar sa porodicom – svjedočenje dr. Goldbergera (ABiH, F. KUZO, inv. br.
46879; Izvještaj Komisije - ABiH, fond KUZO, inv. br. 46880.
685
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 27843 - svjedočenje Samuela Elazara.
ustaški povjerenici u svim jevrejskim radnjama, 686 što je istodobno
značilo da su iste potpuno opljačkane. Zatim su nastali progoni,
mučenja i ponižavanja jevrejskog stanovništva, dok nije došlo do
fizičkog istrebljenja odvođenjem u ustaške logore smrti. Poznati su
bili slučajevi kontribucije. Tako je poznati ustaški koljač Drago
Kordić naredio Jakovu Ozmi da mu nabavi 60.000 kuna do ponoći,
inače, da mu “do jutra neće biti glave”.687

Prva grupa Jevreja (muškaraca) odvedena je 20. septembra 1941.

godine u logor Jasenovac. U toj grupi su bila 44 muškarca, od kojih
su se dvojica bježanjem iz logora, spasila. U februaru 1942. godine
uslijedilo je masovno hapšenje i odvođenje u logore druge grupe
zeničkih Jevreja. U toj grupi bile su žene, starci i djeca. Ta grupa
držana je u zatvoru 15 dana, a zatim je 29. februara otpremljena u
logore: muškarci u Jasenovac, a žene i djeca u Staru Gradišku.
Ukupno je u toj grupi bilo 94 lica, od kojih je jedini živ ostao Pinto
David, koji je u logor odveden kao dječak od 14 godina. Za vrijeme
dok je ova grupa Jevreja (94) bila u zatvoru, ustaše, policajci i
agenti iz Zenice su danju i noću vodili pojednice na „saslušanje“,
gdje bi ih tukli i mučili dok se ne bi onesvijestili. Tako su Judu
Montilja stegli žicom oko čela i tukli, tražeći od njega zlato.
Svešteniku Judi Finciju stavljali su ruke u vrelu peć da bi ga
prisilili da kaže gdje je sakrio novac. Reginu Trinki su bajonetom
zboli u rebra, a isto tako i Saru Pinto su mučili, tukli i bajonetom
udarali u rebra – tražeći od njih da im kažu gdje imaju zlata i
novaca. Kod tog mučenja su se najviše isticale ustaše Begagić Seid
i Murat i Miličević Drago, svi iz Zenice.688

686
Apotekar Samuel Elazar navodi sve povjerenike koji su bili u jevrejskim
radnjama - ABiH, Fond KUZO, inv. br. 27843.
687
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 27781 – svjedočenje Jakova Ozme.
688
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 46876, Svjedočenje Pinto Davida.
Iz ove grupe odveden je Perera Jakov, urar rodom iz Visokog, a
ustaše su ga odveli izvan grada, gdje su ga ubili i bacili u rijeku
Bosnu, po naređenju tadašnjeg logornika Mike Jankovića. Istom
prilikom je iz svoga stana izveden Pinto Jozef Haimov, mesar,
rodom iz Bihaća, a odveo ga je tada stražar Cogo Began, koji ga je
lično ubio u okolici Zenice.

Kada su zenički Jevreji shvatili da ih neće pustiti žive, oni su

organizovali pojedinačne bjegove prema Mostaru. Tom prilikom su
neki članovi Sreskog načelstva, kao Vejsil Mutapčić, pomogli
Jevrejima prilikom bježanja, dajući im propusnice.689

Ostatak zeničkih Jevreja odveden je u logore u još dvije grupe.

Treća grupa je odvedena u aprilu 1942. godine, u kojoj su bile
samo žene i djeca, ukupno 16, i niko iz te grupe nije ostao živ. 690
Ova grupa nije otpremljena ranije radi tifusa koji je vladao u
njihovim kućama.691 Tokom mjeseca avgusta 1942. godine
uhapšena je i 26. avgusta 1942. godine i otpremljena posljednja
grupa Jevreja. U ovoj grupi bilo je ukupno 18 žena, staraca i djece.
Među ovim zadnjim i prostalim Jevrejima nalazila se i starica
Noama Montiljo iz Zenice, koja je 28 godina ležala paralizovana, te
su je donijeli u čaršavu u zatvor u Novu osnovnu školu. Žene su
otpremljene u Staru Gradišku, a muškarci u Jasenovac.692

Iza toga je nastala pljačka preostale imovine Jevreja pod

rukovodstvom Stipe Mihelića, poreskog činovnika, koji je te stvari
kasnije prodavao.693

689
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 27843 – Svjedočenje Samuela Elazara.
690
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 46877.
691
ABiH, Isto, Svjedočenje Ezre Levija.
692
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 46878 – Svjedočenje Vajs Hane.
693
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 27843.
Glavni naredbodavac i organizator masovnog hapšenja i odvođenja
u logore zeničkih Jevreja bio je veliki župan dr. Nikola Tusun.

Ostali ustaški zločinci, koji su kao naredbodavci, organizatori i

izvršioci uzeli učešća u zločinima nad zeničkim Jevrejima, su:
ustaški logornik Grgić Mijo; Vidović Pero, logornik. Ustaše tog
logora bili su još: Benda Aleksandar, Molan Vlado, Turina Boro.
Od organa ustaških policijskih vlasti poznati su zločinci: kotarski
predstojnik, Arić Eugen; Sohrad Mijo, ustaški agent; Pavo Kovar iz
Zenice; Turbić Ivan, ustaški poručnik; Ladislav Matković, kotarski
predstojnik; Štrbac Mikica, bivši policajac; Drago Kordić, sudski
zvaničnik; Begagić Seid; Velibeg Sarajlić; Turbić Ivan; Serdarević
Ahmed, logornik; Janković Mirko; Midhat Mutapčić; Harmandić
Alija.

Povjerenici u jevrejskim radnjama su bili: Vlado Melan, Husein

Čandžić, Zihno Buljina, Ivičić Jozo, Kić Vladislav, Nizamić
Ibrahim, Tonče Marić, Avdo Krajišnik, Marko Vujinović, Besim
Kulenović, Žličarić Tomo, Perica Stipo, Vidović Franjo, Safet
Serdarević, Mijo Jurišić i Mikica Šunjić.694

3.27. Zvornik

Prije Drugog svjetskog rata u zvorničkom srezu je živjelo 118

Jevreja. Većinom su se bavili trgovinom na malo i zanatskim
poslovima. Svi su odvedeni u zloglasni logor na Banjici kod
Beograda, gdje su na zvjerski način ubijeni.695

694
ABH, Fond KUZO, Dokazi: zapisnici Zemaljske komisije za BiH, inv. br.:
27781, 27782, 7783, 27843, 27844, 27845, 46875, 46876, 46877, 46878, 46879,
46880.
695
Ćirić Jasna, Zvornički Jevreji, neobjavljeni rukopis.
U prijepodnevnim satima 28. maja 1942, u dijelovima grada gdje je
bilo najviše Jevreja, pojavila su se teretna vozila prekrivena
ceradama na kojima su bili nacrtani kukasti krstovi. Započela je
racija na Jevreje. Hvatali su odrasle muškarce, djecu, žene i starce.
Bio je to, po riječima onih koji su prisustvovali tom događaju,
stravičan prizor. Plač, lelek, molitve i jauci parali su plavetnilo
neba nad gradom.696 Svim uhapšenim bilo je jasno da ih fašisti
odvode na put bez povratka. Vladala je opšta beznadežnost, jer
niko nikome nije mogao pomoći. Veliki strah uselio se u ulice
Zvornika. Neki, odvažniji, pokušali su bjekstvo, ali bezuspješno.
Niko nije smio da ustane u zaštitu Jevreja.697

Raciju nije preživio ni gluhonijemi, umiljati dječak, sin obućara

Leze Bararona. Nedužno dijete dopalo je u zlikovačke ruke jednog
crnokošuljaša koji ga je ubio na najgrozniji način. Podigao ga je na
noge okrenuo oko sebe i njime udario o most. Estera Bararon i njen
sin Aron pobjegli su u Miliće, gdje su kao kuharica i pomoćni
radnik radili u kuhinji jedne domobranske satnije. Izvjesno vrijeme
živjeli su u kakvoj-takvoj sigurnosti, sve dok ih neko nije prokazao
da su Jevreji. Odmah nakon toga otjerani su u Šabac, gdje su bili
strijeljani. O tom strijeljanju i danas se priča. Slučaj je htio da se
majka i sin zajedno nađu pred strjeljačkim strojem. Uspjeli su
696
Mišo Sekanić i sam uplašen racijom i svim onim što se oko njega događalo u
ulici iza sinagoge, ispričao je ovaj detalj: „Prvo su svi Jevreji zatvarani u kuću
Spasana Ristića. Na sredini ulice stajao je kamion, sa zadnje strane otvorene
karoserije. Ustaše su postavili stolicu pomoću koje su se Jevreji penjali u
kamion. Ispod cerade čuo se jauk i molitve. Duboko mi se u sjećanju urezao lik
mlade Jevrejke koja je sjedila kao skamenjena. Pocjepana bluza i usirena krv na
njenom licu najbolje su govorili koliko je bila mučena. Nije plakala, niti se
molila, ali bi joj se iz grla pokatkad otrgnuo nekakav jeziv glas koji je daleko
stravičnije zvučao od bilo kog plača i leleka.“
697
Đulaga Tirić, intervju dat Jasni Ćirić: „Crnokošuljaši se razmileše po
jevrejskim kućama. Nasta plač i jauk, dozivanje upomoć, molitve pomiješane sa
ustaškim psovkama. I sada mi u ušima odzvanja poziv upomoć jedne stare
Jevrejke. Kada je konačno shvatila da joj niko ne može niti smije pomoći
povika: 'Halalite komšije!'“
nekako da se otrgnu od onih koji su ih vodili i zagrle se, glasno
plačući. Sva nastojanja vojnika da ih rastave bila su bezuspješna, pa
je njemački oficir izdao naređenje da se tu na licu mjesta puca.698

Komandant mjesta Ljubomir Vujina ustaški nadporučnik, rodom iz

Sarajeva, zajedno sa ostalim ustašama iz mjesta, pohvatali su sve
Jevreje iz Zvornika i odveli ih u Šabac, predali Nijemcima, koji su
ih otpremili u logor na Banjici699 i tamo ubili.700
Na Banjici su ubijeni Jevreji iz Kozluka i Zvornika: Bararon,
Albahari, Gedalja, Gracijani, Gunsberger, Hajon, Koen, Levi...
ukupno 48 članova ove male jevrejske zajednice.701

Za ove zločine odgovaraju kao naredbodavci intelektualci začetnici

i izvršioci svi funkcioneri ustaške vlasti, članovi ustaškog
povjereništva, savjetodavnog ustaškog odbora i ustaše i to702: Ivan
Malić, logornik, Rešad ili Nešad Topčić, tabornik, rodom iz Janje
srez Bijeljina, članovi ustaškog povjereništva bili su: Smajlović
Mehmedalija, kotorski predstojnik; Sejić Ahmed, kadija; Nalić
Mehmed; Korkut Abdulah Šaćirov; Mujezinović Avdo; Skibar
Đuro Boškov; Kiler Zvonimir; Določek Franjo, šef poreske uprave;
Vladimir dr. Pavlović, rodom iz Doca kod Travnika; Haso
Hadžiahmetbegović; Tufik Uzejnović.
Savjetodavci - ustaški odbor: Malić Mehmed, Mujezinović Avdo,
Trkulj Osman, Savdulah Pašević, Hadžiahmetbegović Haso, Skibar
Đuro, Uzejnović Tufik, Čatić Meho, sin Ademov.
Ustaški koljači: Zelejhić Sejfo, sin Nurin, ust. poručnik; Nijaz
Dautović Rizvov, (starješina koljača); Čehić Ahmet Salkin; Begić

698
Ćirić Jasna, isto.
699
JIM, kut. 24-1-2/1, sign. 2369, Spisak ubijenih Jevreja iz Zvornika u logoru
na Banjici; Jevreji žrtve rata 1941-1945.
700
Ćirić Jasna, isto.
701
Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1964.
702
Samuel Pinto, isto, str. 444-445.
Meho Omerov; Osman Begić (brat Mehin); Dabić Smajo Rašin;
Puškarević Salko Avdin; Čivić Ahmet Nurijin; Ahmed Zuličić
Suljin; Rustić Ismet Avdov, Čakar Jašer, narednik žandara; Ćatić
Juso, Dedin; Hadžiomerović Ibrahim Mustafin; Hulušić Selim
Džemalov; Paševović Muhamed Sabdulahov; Redžepović Mustafa
Dervišev; Dedo Čivić Osmanov, šofer; Avdispahić Mustafa
Jusufov.
Ustaše: Tohorni Tončika Elizabetin, Ostrovski Ivan, Redžepović
Mustafa Dervišev, Alilović Asad Ibrin, Skoje Salko, šofer, Lizić
Huso, bivši žandar.703

3.29. Žepče, Zavidovići, Begov-Han

U Žepču je do 1930. godine živio veći broj Jevreja, ali su se mnogi

odselili u Zavidoviće, Maglaj i Zenicu, kada se počela podizati
industrija.704
Jevreji su se lijepo uključivali u okolinu i održavali dobre susjedske
odnose sa mještanima, kako muslimanima, tako i sa Hrvatima i
Srbima.705
Ipak, usprkos svemu, i oni su dočekali sudbinu progona i
odvođenja u logore smrti. Skoro svi su ubijeni u hrvatskom logoru
Jasenovac. Poslije Drugog svjetskog rata Jevrejska opština nikada
nije obnovljena.

703
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br.: 34221, 58006.
704
Pejanović Đorđe, Stanovništvo BiH, Beograd, 1955. (Posebna izdanja, SANU,
knj. CCXXIX - Odelenje društvenih nauka - nova serija, 12); Isto, Stanovništvo,
školstvo i pismenost u krajevima bivše Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1939;
Isto, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna društva u BiH za vreme austrijske
vladavine.
705
Pinkas Hakeilot, Enciklopedija o gradovima u kojima su živjeli Jevreji od
njihovog dolaska do holokausta u Drugom svjetskom ratu – Jugoslavija,
(hebrejski) Izdavač Jad vašem, Israel, Jerusalem, 1988.
Do okupacije živjelo je na području žepačkog sreza (Žepče,
Zavidovići i Begov-Han) ukupno 215 Jevreja, i to u Zavidovićima
151, u Žepču 52 i Begovom-Hanu 12. Za cijelo vrijeme okupacije
ostalo je u ovim mjestima svega dva Jevreja, pošto su živjeli u
mješovitom braku. U logorima Jasenovac i Stara Gradiška stradalo
je ukupno 204 Jevreja, odnosno 95% ukupne jevrejske populacije
iz Žepačkog sreza. Ostalih (11) slučajno su se spasili bjekstvom iz
logora ili tako što su im komšije pomogle.706
Prema podacima preživjelih, Jevreji žepačkog sreza su, uglavnom,
oni koji su se uspjeli spasiti bjekstvom iz logora, poznato nam je
ime Šandora Musafije, koji je pobjegao iz Jasenovca, a koji je
kasnije bio visoki oficir OZNE.707

Odmah po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije ustaše i

kulturbundovci uzeli su svu vlast u svoje ruke, a prve mjere su im
bile upravljanje protiv obespravljenog jevrejskog stanovništva.
Pljačkanje radnji i privatnih stanova, maltretiranje, tjeranje na teške
ponižavajuće radove (vađenje šodera iz rijeke, čišćenje kanala i
nužnika) i mučenja, bez obzira na starost i pol, sve do dana
odvođenja u logore smrti.

Prvi transport Jevreja iz ovog kraja bio je iz Zavidovića 708 1.

avgusta 1941. godine. Tada su pokupljeni svi mlađi ljudi iz
stanova, radnji i sa ulica, strpani u zatvor, i iste večeri, u
zatvorenim plombiranim vagonima, otpremljeni u logor Gospić,
706
Tauber, Eli, Kada su komšije bili ljudi, Pošteni ljudi uvijek pomažu:
Blagojević Ljubo i Stevanović Bogoljub, str. 24-25.
707
Tauber, Eli, naučni rad: “Jevreji Žepča“ u okviru međunarodnog simpozija
povodom obilježavanja 550 godina Žepča.
708
ABT, Kut. 1930: U Zavidovićima su živjele porodice Altarac, Band, Baris,
Bedenić, Danon, Konjerski, Levi, Maestro, Musafija, Miler, Najthart, Ozmo,
Ortlieb, Pilc, Regenštraf i Rosenrauh, Elberger, Frimet, Fridman, Golovičer,
Kabiljo, Kohen, Sonenfeld, Somlo, Stenberg, Štern, Šverberg, Uster, Šmukler,
Šomlo, Šalom i Veis.; Jusuf H. Mujkić, Zavidovići kroz istoriju, Jevrejska
zajednica u Zavidovićima, str. 440-462.
odakle su ih, nakon mjesec dana strahovitih mučenja glađu i teškim
prisilnim radovima, otpremili u Jasenovac.

Drugi transport Jevreja iz Zavidovića otpremljen je 27. decembra

1941. godine. U ovoj grupi su bili bolesni ljudi, žene i djeca. Po
najljućoj zimi, koja je tada iznimno vladala, ustaše su svojim
nemoćnim žrtvama oduzeli svu toplu odjeću, pokrivače i ono malo
oskudne hrane što su žrtve ponijele za put. Nakon četiri dana
užasnog putovanja, bez pića i hrane, žrtve su stigle do Jasenovca,
gdje su ponovo, detaljno pregledane, da bi se pronašle “skrivene
dragocjenosti”. Nasred logorskog kruga žene su se morale svući, a
zatim su sa djecom otpremljene u Staru Gradišku, gdje su završili
mučeničkom smrću. Ostatak muškaraca iz transporta zadesila je
ista sudbina.

Bjekstvom iz logora smrti ili na drugi način, spasili su se i

preživjeli Jevreji iz Zavidovića: Kabiljo Isak, Musafija Monika,
Danon Šalom i Musafija Rahela.709

U Jasenovcu i Staroj Gradišci su ubijene porodice Jevreja iz

Zavidovića: Altarac Isaka, Altarac Sante, Altarac Isaka, Baris
Sltera, Band Paula, Danon Samija, Danon Morica, Elberger Hane i
Rore, Frimet Atijasa, Fridman Hirpa, Golovičar Vladimira, Kohen
Jakice, Kabiljo Morica, Kabiljo Isaka, Kabiljo Eliše, Lederer
Zvonka, Maestro Isaka, Musafija Avrama, Musafija Palombice,
Musafija Jozefa, Miler Adolfa, Ozmo Jakoba, Ozmo Ise, Pilc
Volka, Joška i Adolfa, Rozner Miroslava, Šomlo, Šverberg, Šuster,
Šmukler, Štern i Veis.

709
Jusuf H. Mujkić, Zavidovići kroz istoriju, Jevrejska zajednica u Zavidovićima,
str. 440-462.
Glavni naredbodavac i organizator svih zločina ovoga sreza bio je
veliki župan dr. Nikola Tusun. Pored njega su odgovorni i ustaše:
Smailbegović Muhamed, kotarski predstojnik; Trojan Alfon,
upravitelj sreske ispostave u Zavidovićima; Smail Kulenović,
upravitelj kotarske ispostave Zavidovići; Klauzer Đuro, ustaški
tabornik; Sulejmanović Redžep, donačelnik; Ščiban Mihajlo
(Longo), ustaša; Dragićević Anto, komesar za Jevreje i Srbe;
Boban Mihil. Ustaše: Boban Nikica, Boban Ivica, Boban Josip,
Musić Asim, Remotnik Franjo, Miler Zvonko. Duhovni inicijator i
vođa bio je župnik Buljan Vladislav, Đurić Slavko, Kontić Branko,
Martinčević Ivica, Slipogor Dragutin, Šifner Ivica, Tadić Ćiro i
Stiglić Josip - svi iz Zavidovića.710

Svi članovi kulturbunda su najaktivnije učestvovali u zločinima

prema Jevrejima. Rudo Dimač, ustaški logornik u Žepču; Jelen
Franc, zapovjednik oružničke postaje u Žepču; Maranović Petar,
starješina policijske straže u Žepču; Martinčević Ivica, ustaša;
Lukić Stjepan, župnik; Tafro Muhamed, kotarski predstojnik i
Mihić Josip, ustaša.

Povjerenici u jevrejskim radnjama u Žepču bili su: Kontić Branko,

Mahnić Branko, Rimac Margareta, Tubak Vlado, Antičević Alojz,
Mijatović Pero, Tadić Ćiro, Bilalović Ibrahim i Ezgeta Stjepan.711
Povjerenici (12) u jevrejskim radnjama u Zavidovićima bili su:
Pralov Petar, Krešimir Đurić, Mato Radić, Severinski Franjo, Sepi
Alojz, Fuks Stjepan, Sučić Alojz, Pavo Petrov, Nikica Boban,
Mihil Boban, Šifner Ivica, Zora Lipoščak. Kao što se vidi to su bili
isključivo Hrvati u koje je ustaška vlast imala povjerenje.

710
Pinto Samuel, Zločini okupatora i njihovih pomagača izvršeni nad Jevrejima
u BiH, isto.
711
ABiH, Zapisnici Zemaljske komisije za BiH, inventarni brojevi 3133/46,
7464/1, 3145/46 i 55760, 55761, 55762 i 5851/46.
U logorima Jasenovcu i Staroj Gradišci stradale su porodice
Musafija i Kabiljo (Žepče), ukupno 48 osoba, od kojih 23 žene i 12
djece.712

Prema podacima Komisije u logoru su stradali Rabiner ime

nepoznato (65 godina) i njegova supruga (60 godina). Prema
Hamdiji Kreševljakoviću trebalo bi da se radi o rabinu Moši Havio
koji je 1940. godine bio rabin u Žepču.

3.30. Ostala mjesta

Kladanj

U Kladnju je za vrijeme okupacije živjelo 46 Jevreja. U logore je

odvedeno 44, od kojih se nijedan nije vratio, pa se za njih može
sigurno pretpostaviti da su ubijeni prilikom masovnih likvidacija.
Dva Jevreja su ostala živa, jer je jedan bio vojni zarobljenik u
Njemačkoj, a drugi je pobjegao iz transporta koji je otpreman za
logor. Od 44 nastradalih Jevreja 25 ih je bilo muškog pola, a 19
ženskog pola.

Jevreji iz Kladnja otpremljeni su u logore po naređenju župske

redarstvene oblasti u Tuzli, a odveli su ih žandari i to jednu grupu u
Tuzlu, a drugu u Zavidoviće. Sva njihova imovina je temeljito
opljačkana, a vrijedila je ukupno oko 4.000.000,00 dinara, a šteta
prouzrokovana na imovini cijeni se na din. 1.500.000,00.713

712
Marić Franjo, Kronologija Žepačkog kraja 1458-2008., Hrvatska, 2008.
713
S. Pinto, Zločini, str. 451-452.
Pljačkaši jevrejske imovine u Kladnju bili su: Mujo Mešković,
Alija Ahmedić iz Kladnja, te Meho Jamaković i Fehim Krivalić iz
Olova.
Za zločine izvršene nad Jevrejima Kladnja odgovaraju: dr. Bušatlić
Hasib, koji je organizirao ustašku vlast u Kladnju, logornik
Rešković Enver Omerov iz Kladnja, Hazim Hasić iz Kladnja,
Agneza Mijan rođ. Žergov iz Kladnja, Bajić Šefko iz Kladnja,
tabornik Jamaković Meho Fehimov iz Olova, Avdan Musić koji je
osnovao svoju legiju zvanu „Avdanova legija“, tabornik Babić
Marko iz Olova.714
Stradali Jevreji pripadali su porodicama Albahari Salamona,
trgovca; Levi Izidora, gostioničara; Ozmo Jakova, trgovca; Ozmo
Hajima…

Konjic

Na području konjičkog sreza prije rata su živjele dvije jevrejske

porodice: osam Jevreja, od kojih je troje odvedeno u logor, a pet se
spasilo bijegom.715

Olovo

U Jasenovac je 17. decembra 1941. dopremljen jedan muški

transport iz Olova u kome je bilo 20 muškaraca i odraslije muške
djece. Ovim transportom odevedeni su svi članovi porodice
Daniela Ozme.716 Zatočenici su putovali u zatvorenim vagonima...

714
ABiH, Fond KUZO, inv. br. 34227. Dokaz: Zapisnici Zem. kom. za BiH.
715
ABiH, Zapisnik Zemaljske komisije za BiH 55288 od 19. 6. 1945. godine.
716
Preživjeo je jedino prvi rođak Daniela Ozme, koji je otišao kao
četrnaestogodišnjak u partizane. Poslije rata je promijenio prezime i poznati je
slikar Mladen Musić koji 0d 1953.godine ćivi u Milanu (Italija).
U muškom transportu bio je Majerović David, 78 godina star, koji
je operiran dan ranije u Slavonskom Brodu.

Modriča

U Modriči su prije rata živjele tri jevrejske porodice sa 14 članova.

Svi su, osim jednog, stradali u logoru Jasenovac ili pobijeni na licu
mjesta. Njihova imovina je opljačkana i razgrabljena od strane
domaćih ustaša.717
Tačno 22. juna 1941. godine, kada je Njemačka napala na Sovjetski
Savez, domaće ustaše pohapsile su 20 ljudi bez razlike na vjeru i
one koji su im bili sumnjivi da pripadaju komunistima, zatvorili u
Modriči, a potom ih dopremili u Gradačac. Neki od njih su bili
pušteni, a četvoricu (među njima je bio Abinun Izidor) otpremili u
Jasenovac gdje su i stradali.

Početkom februara 1942. godine u Modriču je došla i domobranska

I bojna IV „pukovnije branitelja Višegrada“ s komandantom
satnikom Šrajber Zdenkom. 1. marta 1942. godine, domaće ustaše
naredili su svim Srbima i Jevrejima kućni zatvor koji je trajao do
25. marta 1942. godine. U noći su ustaše, zajedno sa
domobranskim natporučnikom Stjepanom Cerovačkim (učitelj iz
Zagorja) i domobranskom posadom, uhapsili Srbe i Jevreje i
zatvorili ih u zgradu domobranske komande, gdje su ih tukli i
zlostavljali. Iste noći otpremljeni su u opštinski podrum i tamo
ponovo zlostavljani, a onda su ih domobrani izveli na most na
Bosni. Na mostu su bili strijeljani i bačeni u Bosnu.

717
S. Pinto, Zločini, str. 427.
U to vrijeme, ustaše iz Modriče su pohvatali sve Jevreje (13) –
porodice Abinun, Abramović i Elazar, te ih otpremili u logor
Jasenovac, gdje su i ubijeni.

Za ove zločine izvršene nad Jevrejima iz Modriče utvrđeni su

zločinci, domaće ustaše: Tabornik Andrijanić Jurica Jozin, trgovac
iz Modriče; Pavić Martina Miloš, mlinar iz Modriče; Štefanac Ivo,
opančar iz Modriče; Tursić Alija Hasibov, iz Modriče; Bičvić Jozo
Joze, općinski načelnik iz Modriče; Kovačić Franjo, žandarmerijski
narednik.
Domobrani: Zdenko Šrajber, satnik; komandant I bojne IV
pukovnije „branitelja Višegrada“; Cerovački Stjepan, nadporučnik;
Marić Anton iz Bulegovca, srez Odžak; Guberović Nikola, brijač iz
Rume; Jurić Ivan; Medvidović Marjan; Cindrić Josip; Polak Marko
i Sedlovski Stjepan.718

Prnjavor

Na području prnjavorskog sreza do okupacije je živjelo svega šest

Jevreja, koji su svi pobijeni.
Ubistva su vršili četnici pod komandom Rade Radića i Čerkezi iz
tzv. Donske vojske pod njemačkom komandom, kao i domaće
ustaše.

Odgovornost za ova ubistva snose: komandant njemačke; Rade

Radić, komandant četničke banjalučke brigade; kotarski
predstojnik Horvat Franjo; domobranski natporučnik Naglić Feliks.
Sa strane četnika izvršioci zločina su bili: Jungić Pantelija iz

718
ABiH, Zapisnici Zem. kom. za BiH, inv. br. 57129.
Hrvačana, Bjelošević Hajčin iz Drugovića i Đurđević Milan iz
Klašinica.719

Srebrenica

U Srebrenici je rat zatekao šest Jevreja koje su sve pobili ustaše ili
su odvedeni u logor. Tom prilikom ubijeni su svi članovi porodice
Sion Samike, ljekara, kao i Hana i Estera Ozmo.720

Teslić

U Tesliću su prije rata živjele tri jevrejske porodice sa ukupno 20

članova. Jedna familija je ostala kod svoje kuće za cijelo vrijeme
okupacije i bila je zaštićena od progona, jer je prešla na katoličku
vjeru. Druga familija je, također, bila zaštićena, jer je glava
porodice, kao potreban ljekar, bio izuzet od protivjevrejskih mjera.
Treća familija - Haberfeld721 sa sedam članova odvedena je u jesen
1942. godine u ustaške logore, odakle se nije nijedan vratio.722

Naredbodavci i izvršioci navedenih zličina su: Pojić Marijan,

politički pristav; Grakalić Josip, kotarski predstojnik u Tesliću;
Bink Josip, logornik, Avdo Ferizbegović, komandant
dobrovoljačke bojne.723

719
ABiH, Zap. Zem. kom. za BiH, inv. br.: 7477/1, 55922.
720
ABiH, Zapisnik Zem. kom. za BiH, inv. br. 34212.
721
Samuel Pinto, Zločini, str. 396.
722
ABiH Zem. kom. za BiH, inv. br.: 7482/1, 34226 i 56976.
723
Samuel Pinto, isto.
Tešanj

U Tešnju je prije rata živjelo 18 Jevreja, a tokom okupacije ovaj se

broj povećao za još četiri Jevreja koji su se u bježanju pred
progoniocima – ustašama – nastanili u Tešnju. Svi su bili srednjeg
stanja.

U septembru 1942. godine odvedeni su svi (22) Jevreji u Jasenovac

i Gradišku, odakle se nije niko vratio. Njihova imovina je
opljačkana i podijeljena dobrovoljcima Ademage Mešića.

Za zločine izvršene nad Jevrejima iz Tešnja odgovaraju:

Doglavnik, Ademaga Mešić; Galijašević Hamdo Fehimov, ustaški
logornik; Galijašević Ekrem Fadilov, ustaški poručnik; Ajanović
Salko Samitbegov, vođa ustaške mladeži u Tešnju; Smailbegović
Vasva, kći Huseina, logornica ustaške mladeži; Berberović Ahmet
Avdin, pomoćni stražar (špijun); Nuhan Salih, komandant
milicijske garde Ademage Mešića; Srkalović Suljo, Alijin,
potpredsjenik opštine u Tešnju, inače opančar; Kahrimanović Nuho
Mujin, mesar - svi iz Tešnja.724

Tešanj - žrtve Holokausta: Albahari Merkuš Bohorov, star 50

godina; Rahela žena Merkuševa, 45 godina; Buki, 12 godina;
Braco, 10 godina; Tilda, 8 godina; Monika, 35 godina; žena
Monikina, 25 godina (nema ime ?); dijete Monikino (nema ime ?);
Mikica kći Bohorova, žena Morde, 40 godina; Gedalja (ili Gidelja)
Sarapova, 45 godina; Rena kći Sarafa sa djetetom, 25 godina (dijete
?); Čučo, 3 godine ?; Jakov, Abrahamov, 38 godina; Zimbula, žena
Jakova, 30 godina; Lotika Jakina, 10 godina; Braco Jakin, 12
godina; Altarac Salom (iz Žepča), 50 godina; Micika, žena Saloma,

724
ABiH Zem. kom. za BiH, inv. br. 7478/1, 56993; Samuel Pinto, Zločini, str.
397.
40 godina; Rikica, kći Saloma, 12 godina; Braco Salomov, 15
godina; Atias Majer i Regina.725

725
ABiH, isto.
IV. Koncentracioni i radni logori, logori smrti

UVOD

Nijemci su došli u Jugoslaviju, odnosno Bosnu i Hercegovinu sa

potpuno oformljenom organizacijom i odgovarajućim upravnim
aparatom za „rješenje jevrejskog pitanja“. Sjedište organizacije bilo
je u Berlinu, u sastavu Gestapoa. U formaciji Gestapoa postojala je
posebna sekcija pod šifrom “IVb-4“, kojom je rukovodio Adolf
Ajhman.
Odmah po dolasku donijeti su i provođeni zakoni protiv Jevreja i
njihove imovine. Primjenjivane su razne mjere protiv Jevreja u
cilju psihičkog slamanja prije sprovođenja njihovog fizičkog
uništenja. Te mjere ogledale su se od negiranja ljudskog
dostojanstva i svih građanskih prava do pojedinačnih i grupnih
strijeljanja.
Pojedinačna i grupna strijeljanja bila su samo uvod u potpunu
likvidaciju Jevreja na teritoriji Bosne i Hercegovine.

Na području Nezavisne Države Hrvatske tokom 1941. i 1942.

osnovano je oko trideset njemačkih, talijanskih i ustaških logora.
Po svojoj namjeni i funkciji bili su uglavnom sabirni, tranzitni i
iseljenički, a neki od njih radni i koncentracioni. U području pod
talijanskom upravom bili su organizirani sabirni logori za Jevreje u
Kraljevici, na otoku Braču, u gradu Hvaru, te u Gružu, Kuparima i
na Lopudu pokraj Dubrovnika. Pored toga, osnovan je I
koncentracioni logoru Kamporu na Rabu, koji je rasformiran
kapitulaciom Italije, 8. septembra 1943.

Prvi ustaški koncentracioni logor u Nezavisnoj državi Hrvatskoj

Danica osnovan je već 15. aprila 1941. u Drenju pokraj Koprivnice.
Prve masovne likvidacije zatočenika ustaše su provodile u Jadovnu
na Velebitu, te u logorima Slana i Metajna na otoku Pagu, koji su
bili dijelovi velebitsko-primorskog sistema ustaških
koncentracionih logora sa sjedištem u Gospiću. Djelovali su od
sredine juna do 25. avgusta 1941, kada su Talijani okupirali to
područje Nezavisne države Hrvatske.

Koncentracioni logor Jasenovac je najduže djelovao, a po broju

zatočenika i prostoru koji je obuhvaćao bio je najveći ustaški logor.
Osnovani su veliki logori u Kruščici pokraj Travnika, u Tenje
pokraj Osijeka, u Đakovu, Loborgradu pokraj Zlatara i u Sisku.
Osnivanje i rad logora bili su u nadležnosti Ravnateljstva za javni
red i sigurnost, koje je utemeljeno 7. maja 1941, odnosno Ureda III
Ustaške nadzorne službe nakon njezina utemeljenja u avgustu
1941.

Koncentracioni logori u Nezavisnoj državi Hrvatskoj zauzimali su

naročito mjesto u nizu mnogih sredstava i načina provođenja
“konačnog rješenja jevrejskog pitanja” u Bosni i Hercegovini.

Već prvih dana svoje vladavine ustaše su (od policijskog režima

Banovine Hrvatske) zatekli dva dotadašnja logora - u Lepoglavi i
Kruščici. Pavelić je Zakonskom odredbom od 17. 4. 1941. (“za
odbranu naroda i države”) naredio proširenje koncentracionih
mjesta za veći broj zatvorenika. Prvo uređenje koncentracionih
logora obilježavala je pomenuta Pavelićeva Zakonska odredba o
upućivanju nepoćudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u
sabirne i radne logore (od 25. 11. 1941.).

Logori u Nezavisnoj državi Hrvatskoj dijelili su se na sabirne i na

radne. Sabirni logori su trebali biti samo prolazne stanice iz kojih
su se logoraši upućivali na druga mjesta. Radni logori trebali su biti
mjesta prisilnog i besplatnog rada logoraša. Takva je podjela,
međutim, bila više formalna, nego stvarna.
Pored niza tzv. sabirnih i koncentracionih logora postojali su
“radni” logori: Danica u Koprivnici, uglavnom za Srbe i Jevreje
(od kraja aprila 1941.), te kasnije i za antifašiste Hrvate, a imao je
kapacitet za priblizno 5.000 logoraša, zatim Kerestinec (osnovan
18. 5. 1941.).

Jadovno se nazivalo jedan oveći žicom ograđeni prostor na

proplanku Velebita (kraj Gospića), u kojem je bilo sagrađeno
nekoliko baraka za smještaj dopremljenih uhapšenika.

Na otoku Pagu je od sredine juna 1941. postojao logor za

muškarce, a u Metajni za žene i djecu.

U Kruščici (kod Travnika) je juna 1941. osnovan logor za smještaj

logoraša, Srba, Jevreja i Hrvata antifašista i to bez razlike na pol,
dob i zdravstveno stanje.

Ustaške vlasti su 2. juna 1941. godine pohapsile sve Jevreje u

Bihaću i smjestili ih u logor u selu Bukovača kod Bosanskog
Petrovca.

Logor Đakovo bio je smješten u prostorijama nekadašnjeg mlina

„Cereale“ kod Đakova. U toku šest mjeseci, koliko je postojao
logor u Đakovu, umrlo je ili ubijeno 569 jevrejskih žena i djece,
kao i preko 20 Srpkinja sa djecom.

U Staroj Gradiški je polovinom maja 1941. osnovan ustaški logor, i

to kao koncentracioni (“sabirni”) logor, ali par mjeseci kasnije
ustaše ga nazivaju i “radnim logorom”.
U Loboru (Loborgrad) blizu Zlatara (u Hrv. Zagorju) logor je
osnovan početkom septembra 1941. i to uglavnom za žene i djecu.
Tu su prikupljena djeca poubijanih roditelja, zatim ona koja su bila
pohvatana prilikom češljanja terena itd. Godinu dana kasnije ovaj
logor je raspušten, te su odatle preživjeli (odrasli) upućeni jednim
dijelom na prisilni rad u Njemačku, a ostali u koncentracioni logor
u Aušvic, gde su uglavnom nestali.
Logor u mjestu Tenje, blizu Osijeka, osnovan je juna 1942, te su u
njega smješteni zatvorenici Srbi i Jevreji koji su dovedeni iz
Slavonije i Srijema.

U Lepoglavi je već od prvih dana ustaške vladavine smješteno više

hiljada pohapšenih antifašista iz Hrvatske, te iz Bosne i
Hercegovine. U taj logor prodrle su jedinice NOV juna 1943. te
oslobodile logoraše. Kasnije su dopremljeni drugi logoraši, koji su
stradali u ustaškom pokolju aprila 1945. godine.

U Banjici kod Beograda je podignut logor Banjica. Prema

evidencijama, kroz ovaj koncentracioni logor je prošlo 23.697 lica,
ali u taj broj nisu uračunati oni koji su odmah vođeni na strijeljanje.
To je bio najčešći slučaj sa Jevrejima.

Jevrejski logor Sajmište, koji zauzima posebno mjesto u široj

istoriji uništavanja evropskih Jevreja, isto je toliko ključan i za
istoriju Holokausta u Srbiji. U njemu je za manje od dva mjeseca,
proljeća 1942, nestala skoro polovina od ukupnog broja Jevreja sa
teritorije okupirane Srbije. Time je Srbija postala prva teritorija pod
nacističkom okupacijom proglašena “očišćenom od Jevreja”.

Jasenovac je bio najstrašniji ustaški logor u kojemu je sprovedeno

masovno ubijanje logoraša. Taj logor, osnovan avgusta 1941, bio je
najveće i najužasnije ustaško gubilište logoraša pohvatanih po
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Nazivali su ga radnim logorom,
ali on je ustvari bio i prolazno prihvatiliste mnogobrojnih ovamo
dotjeranih ljudi, uglavnom Srba, koje su u više navrata nekoliko
dana zatim poubijali na obalama Save i drugdje, pa i u samom
logoru.

Pored logora na teritoriji Nezavisne države Hrvatske i Srbije bili su

bosanski Jevreji zatočeni u logorima Austrije (Mauthauzen),
Njemačke (Dahau, Buhenvald, Belzen-Bergen, Ravensbrik,
Ninberg, Osnabrik, Strasburg, Barkenbrige, Rederic, Fallingbostel),
Poljske (Aušvic-Birkenau), Albanije i Italije.

U Albaniji su Jevreji Bosne bili zatočeni u logorima Kavaja i Šijak,

a odatle su konfirirani u razna mjesta u Italiji. Ovi Jevreji su bili
internirani u logor Ferramonti. Međutim, veći broj “Jevreja iz
Jugoslavije (preko 1300) bio je u slijedećim italijanskim
provincijama: Asti, Bergamo, Como, Modena, Parma, Piacenza,
Sonario, Varesa, Verceli, Cosenza, Novara i Perugia.”726

Logori za djecu smješteni su u devet logora: Lobor, Jablanac kod

Jasenovca, Mlaka, Brosice, Ustici, Stara Gradiška, Sisak,
Jastrebarsko i Gornja Rijeka.

Spisak glavnih logora:

Logor Banjica
Logor Đakovo
Logor Danica u Koprivnici
Logor Gospić
Logor Jadovno
Logor Jasenovac
Logor Kerestinec
Logor Kruščica, kraj Travnika

726
Romano, Jevreji, isto, str. 169.
Logor Lepoglava
Logor Loborgrad, blizu Zlatara (u hrv. Zagorju), uglavnom za žene
i djecu
Logor Metajna na otoku Pagu, za žene i decu
Logor na otoku Pagu
Logor Sajmište
Logor Stara Gradiška
Logor Tenje

Logori koje su formirali Italijani u Zoni I i Zoni II

U zoni I bio je formiran samo jedan logor za Jevreje i to na ostrvu
Rabu. Zvaničan naziv logora Kampor bio je “Campo di
concentramento per civili di guera Arbe”. U logoru su pored
Jevreja bili zatočeni i Slovenci. Logor je bio lociran u
jugoistočnom dijelu otoka Raba, 6 km od mjesta Rab. Jevrejski
logor bio je u pravom smislu riječi koncentracioni logor. Prema
podacima iz izvjesnog broja nepotpunih spiskova, izjava preživjelih
i spiska logoraša koji su stupili u NOV, u logoru na Rabu bilo je
preko 3.500 lica.

U Zoni II došlo je do formiranja logora za Jevreje. Prema mjestu u

kojem su formirani, dobili su i odgovarajuće nazive: Dubrovački
logor, Kraljevički logor, Brački logor i Hvarski logor ili Logor na
Lopudu, Logor u Gružu, Logor u Kuparima.727

Ustaški logori u Zoni II

Zahvaljujući odobrenju fašističke Italije, Nezavisna država
Hrvatska je oformila svoje prve logore u Zoni II koja je obuhvatala
Hrvatsko primorje sa nekim prioblanim ostrvima. To su bili logori

727
U izvještaju Komande 2. italijanske armije u Zoni II od 1. aprila 1943. godine
navode se svi logori u Zoni II u kojima su internirani Jevreji, kao i njihov broj u
svakom logoru. Dokumenat u NAV – mikrofilm, rolna 45, snimak 819; Romano,
Jevreji, isto, str. 147.
u mjestu Slano i na otoku Pagu. Logor u Slanom namijenjen je za
intreniranje muškaraca Srba i Jevreja. Na Pagu, u logoru Metajna
bile su zatočene srpske i jevrejske žene. Logor je formiran u drugoj
polovini juna 1941. godine, ali je već rasformiran sredinom
avgusta, a preživjeli zatočenici, muškarci, odvedeni su u
jasenovački logor br. I, a zatočenice sa djecom u sabirni logor u
Kruščici.

4.1. Kruščica kod Travnika

Oršanić je bio suradnik kardinala Stepinca. Uređivao je

nacionalistički časopis Hrvatska smotra i smatrali su ga ideologom
hrvatskih revolucionarnih organizacija. Nakon uspostave Banovine
Hrvatske poslan je u logor Kruščica u Bosni i Hercegovini do
uspostave Nezavisne države Hrvatske. Pavelić ga postavlja za
ministra propagande, a Maks Luburić traži od Jure Francetića da se
obnovi logor u Kruščici i koncem jula u njega stižu prvi logoraši s
Pala. Zapovjednik logora je ustaški emigrant, Josip Tahler kojega
je imenovao Vjekoslav Maks Luburić. Poginuo je u pobuni
logoraša 7. avgusta iste godine.

Logor je bio smješten u selu Kruščica, 17 km od Travnika, na

jednom zapuštenom imanju, koje je nekada pripadalo
veleposjedniku Gutmanu. Postojale su dvije jednospratne i jedna
prizemna zgrada, kao i dvije drvene barake bez krova i patosa. U
tim zgradama moglo je da se smjesti oko 300 lica, a u toku
septembra 1941. u logoru je bilo internirano oko 3.000 lica, pa je
najveći broj zatočenika bio smješten pod vedrim nebom.
U ovom logoru se nalazio objekat poznat kao “Crna kuća”.

Naređenje o formiranju tog sabirnog logora uslijedilo je avgusta

1941. nakon rasformiranja ženskog koncentracionog logora u
Metajnu, na otoku Pagu. Po rasformiranju, preživjele logorašice sa
djecom prebačene su željezničkim transportom preko Slavonskog
Broda u Kruščicu. Prva grupa zatočenica sa djecom iz
koncentracionog logora u Metajnu stigla je u Kruščicu 28. VIII
1941. U toj grupi bilo je oko 1.100 lica.

30. Spisak otpremljenih Jevreja za logor Kruščica

Već 3. IX 1941. iz Sarajeva je upućeno oko 500 lica, muškaraca,
žena i djece. Oni su noću izvedeni iz svojih stanova i bilo im je
dozvoljeno da ponesu samo odjeću koju su imali na sebi. Slijedeća
grupa Jevreja iz Sarajeva upućena je 9. IX 1941. u kojoj je bilo oko
500 lica, a iz Hercegovine je dovedeno oko 300 Srpkinja.728

Prva dva transporta Jevreja, koji su odvedeni iz Sarajeva septembra

1941. godine, otpremljeni su u Kruščicu kraj Travnika. U tim je
transportima bilo oko 1.000 ljudi, žena i djece. Oni su svi odvedeni
prvo na Čengić Vilu. Tamo su ih ustaše pretresli i oduzeli im sve
vrednije stvari, a onda ih strpali u stočne vagone i uputili prema
Kruščici. Logor u Kruščici sastojao se od tri drvene barake, koje su
bile bez poda, tako da su zatočenici spavali na goloj zemlji. Barake
su bile pokrivene običnim daskama, tako da je u njih propadala
kiša. Ustaše koji su vodili nadzor nad logorom imali su svoju
kasarnu u obližnjoj šumskoj upravi, izvan bodljikave žice koja je
ograđivala čitav logor. Komandant logora bio je ustaški zastavnik
Mato Mandušić, rodom Dalmatinac.

Čim je transport sarajevskih Jevreja došao u Kruščicu, Mandušić je

odvojio muškarce od žena i djece, i odvojeno ih smjestio u barake.
Prva tri dana zatočenici uopšte nisu dobili nikakvu hranu od
logorske uprave, već su jeli ono što su donijeli sa sobom. Toga je
bilo vrlo malo, jer Jevreji prilikom odvođenja nisu imali vremena
za spremanje - dozvoljeno im je bilo najviše pola sata, često čak
samo pet minuta, tako da nisu stigli ni da se čestito obuku. Osim
toga su im ustaše odmah na Čengić Vili oduzeli sve ono što im se
svidjelo, a u Kruščici im je Mandušić oteo većinu onoga što su im
ustaše na Čengić Vili ostavili.

728
Peršen, Ustaški logori, str. 43.
Tako su zatočenici od prvog dana bili osuđeni na gladovanje. Tek
četvrti dan, kada se broj zatočenika popeo na oko 1.000 lica, dobili
su od uprave logora 120 kg krompira, 1.20 kg masti, 10 kg graha i
nešto soli i to za sve vrijeme dok su ostali u logoru u Kruščici,
naime od 8. do 28. septembra 1941. godine. Toga dana su odvedeni
muškarci preko 14 godina, a 30. IX 1941. godine odvedeni u
preostali muškarci u logor Jasenovac. Ubrzo su žene i djeca
odvedene u Loborgrad.

Za vrijeme dok su odvedeni sarajevski Jevreji još bili u Kruščici,

njihova vjerska opština iz Sarajeva im je slala pakete, ali
zatočenici te pakete uopće nisu primili. Sve pošiljke suhe hrane,
odjeće i tople deke, koje im je vjerska opština slala, ustaše su
zadržali za sebe i prodavali ih javno po čaršiji u Vitezu i
Travniku.729 Jednog dana posjetili su logor povjerenici jevrejskih
opština iz Sarajeva.730 Komandant logora Mandušić im uopšte nije

729
Albert Finci, Sjećanja: „Opština je preduzela sve moguće da pomogne našim
prvim logorašima. Tako su opštine sakupile gomile paketa sa prehrambenim
artiklima. Pored toga pripremljen je i jedan kazan graha skuhanog u jevrejskoj
kuhinji. Na dan uoči jevrejske nove godine, kamion na drveni ugalj vlasništvo
Linde u kojim su bili Jahiel Finci, Josef Levi, Moni Levi, šofer i ja krenuli smo
ka Kruščici. Nije bilo potrebe da i ja krenem. Mene je vukla želja i radoznalost
da sretnem i vidim moje prijatelje sa kojima sam bio te iste noći. Poslije
neugodne vožnje lošim cestama stigli smo u Kruščicu oko podne. Međutim, na
naše razočaranje i žalost niko nije mogao ući u logor. Ustaše su istovarile hranu i
unijeli u svoje magacine. Poslije nekoliko dana saznali smo da od sve poslate
hrane jedino je podijeljen kuhani grah, a ostalo (slatkiši, čokolade, suho meso) je
viđeno na prodaji na travničkoj pijaci. Slanje paketa izgubilo je svaki smisao, jer
su to ustaške pokrale i preprodavale“ (Albert Finci je u vrijeme odvođenja
Jevreja u Kruščicu bio sekretar Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu).
730
Srećko Bujas, povjerenik Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu: „... odlazim
sa drugom Milakovićem i općinskim saradnicima u Kruščicu, da pregledam
stambene prostorije na licu mjesta da se obavijestim o najprečim životnim i
zdravstvenim potrebama interniraca, kako bi mogli u saradnji sa
zapovjedništvom logora poduzeti potrebne mjere za osiguranje njihove prehrane
i zdravstva... Zapovjednik logora zabranjuje nam ulazak u sam logor. Uzaludne
su bile sve naše molbe, jer isti nije htio postupiti na temelju pismenog otvorenog
naloga potpisanog po g. Đikoviću i Francetiću... Međutim, pouzdano smo
dozvolio da se približe logoru, niti da razgovaraju s nekim od
zatočenika.731

Inače je postupak sa zatočenicima bio dosta grub. Ustaše su ih

kažnjavali uopšte za sve što su radili, pa bilo to zabranjeno ili ne.
Tako je npr. Ast, student iz Sarajeva, promijenio kod drugog
zatočenika 1000 dinara. Čim je ustaški stražar to vidio, odveo ga je
u ustašku kasarnu. Tamo su Asta držali dva dana u podrumu
kasarne i toliko ga tukli da se njegov jauk čuo do zatočeničkih
baraka. Kasnije su ga ubili. To se zna po tome što je Mandušić
kasnije nosio njegovo posve novo odijelo. Drugima su međutim
rekli da je Ast odveden u Jasenovac, ali on u Jasenovac nikada nije

provjerili putem žandara da niti jedan paket sa hranom, odjećom i obućom,

poslan kamionima iz Sarajeva, niti je izručen zatočenicima, budući da su
prodavani po Travniku i okolici... ABiH, Gradska komisija za utvrđivanje ratnih
zločina okupatora i njihovih pomagača, Sarajevo, Fond Referati, inv. br. 12.
731
Albert Finci, isto - Prava tragedija za sarajevske Jevreje započinje u noći
između 3. i 4. septembra 1941. godine. Te noći iz kuća su odvedeni svi Jevreji
koji su stanovali u glavnim ulicama grada Sarajeva. Pored uništavanja Jevreja
ustaške i njemačke vlasti htjeli su se domoći najboljih stanova u centralnom
dijelu Sarajeva. U tom dijelu Sarajeva uglavnom su živjeli imućniji Jevreji u
velikim i bogato opremljenim stanovima. Svi Jevreji koji su bili na spiskovima
ustaškog redarstva prethodno sastavljeni na obrascima prijavljivanja i pod
prijetnjom smrtne kazne u ulicama Kralja Aleksandra, Kralja Petra
prestolonasljednika, Francuska obala, Obala Vojvode Stepe sa kraćim
priključnim ulicama: Buka, Krekova, Ćemaluša i dr. bili su te večeri pokupljeni
u kamione pod pratnjom njemačke vojske, folksdojčera i ustaša, najprije u logor
Kralja Aleksandra a zatim u privremeni logor Kruščica kod Travnika. Osvanulo
je tužno jutro crna vijest brzo se širila i većina preostalih Jevreja u Sarajevu
saznala su gorku istinu. Te kobne noći naveče bio sam na večeri kod porodice
Olge i Monija Levija na početku Aleksandrove ulice, oko 10 sati poslije večere
otišao sam u svoj stan Stake Skenderove br. 7 gdje sam bio podstanar kod stolara
Franje Stampela, a njegova kuća nije bila u programu. Prestrašeni Jevreji dolazili
su odmah tog jutra da nešto saznaju, da ako mogu pomognu, da donesu pakete i
sl. Međutim, ni mi u opštini nismo znali šta se dešava. Čekali smo povjerenika
Bujasa da nam iz prve ruke pruži neke informacije. Tek sutradan saznali smo da
je cijeli transport smješten u Kruščici. Rodbina i znanci počeli su donositi pakete
u hram, bogato opremljene slatkišima, novčanim prilozima, ne sluteći da od toga
ništa neće doći do porodice i prijatelja u logoru.
stigao. Tipično za režim u logoru je i to, da je jedini ustaša koji je
bio dobar prema zatočenicima i koji je prigovarao Mandušiću zašto
muči jevrejske žene i djecu, bio odmah uhapšen i nestao, iako je
bio zastavnik-emigrant.

30a. Iz sjećanja Alberta Fincija, sekretara Jevrejske sefardske

bogoštovne opštine (neobjavljeni rukopis)
Zatočenici su ostavljeni danima bez hrane, iako je Jevrejska
opština u Sarajevu redovno slala životne namirnice, koje su
ustaše prisvajale i prodavale. Za hitnu pomoć zatočenim Jevrejima
Sarajeva, obratili su se, povjerenici Sefardske i Aškenaske
jevrejske općine u Sarajevu, suci Srećko Bujas i Branko Milaković,
dubrovačkoj jevrejskoj općini.732 Sem toga, zatočenici su bili
podvrgnuti teškim fizičkim radovima i raznim zlostavljanjima i
mučenjima. „Batina smo primali više nego hrane. Noću su ustaše
dolazile u barake i tražile, osvjetljavajući lica žena, mlade i lijepe
žene i djevojke, te ih odvodili napolje pod drveće da bi zadovoljili
svoje niske nagone“.733 Loši higijenski uslovi, slaba ishrana i teški
fizički radovi doveli su do masovnih oboljenja i umiranja,
naročito djece. Došlo je i do masovne pojave avitaminoze uslijed
koje su logorašima poispadali zubi i kosa. O bijednom izgledu
zatočenika najbolje govori izjava dr. Janka Pajasa, o kojoj je već
bilo pomena (v. Logor u Loborgradu).734

Stanovništvo Travnika bilo je ogorčeno na postupke uprave logora

prema zatočenicima, pa se obratilo velikom županu u Travniku sa
zahtijevom da preduzme mjere da se zločini spriječe, ali im je
odgovorio „da nije u stanju ništa da preduzme“. Stanovništvo se
obratilo i Italijanskom poslanstvu u Travniku zahtijevajući da
interveniše, da bi se „prekratila najveća i najstrašnija tragedija koja
se može zamisliti“. Međutim, Poslanstvo je samo ispitalo, „da li
nema među zatočenicima italijanskih građana koje bi trebalo
zaštititi“.735

732
Emilio Tolentino, Fašistička okupacija Dubrovnika 1941-1945. i rješavanje
„jevrejskog pitanja“.
733
Sjećanja Zore Goldberger objavljena u listu Oslobođenje 29. decembra 1988.
godine, feljton Zvjerstva u logoru Kruščica.
734
Samuel Romano, isto, str. 130.
735
Dokumenat u Vojnoistorijskom institutu Beograd, K-239, reg. broj 35/5-9.
Početkom oktobra 1941. ustaške vlasti su naredile da se logor u
Kruščici rasformira. Zatočenici (njih oko 3.000) su utovareni u dva
željeznička transporta i odvedeni u koncentracione logore. Prvi
transport, u kojem su bili muškarci, krenuo je 5. oktobra 1941. za
logor u Jasenovcu, a drugi transport, u kojem su bile žene i djeca,
krenuo je 6. oktobra 1941. u logor u Loborgradu, odakle su kasnije
prebačeni u logor u Aušvicu.

30b.Komemorativni sastanak u logoru Kruščica 7.avgusta 1989.godine.

Četvrti slijeva: ing. Miša Danon, general-major

4.2. „Danica“ kod Koprivnice

Ovo je prvi logor koji je formiran na teritoriji Nezavisne države

Hrvatske. Odluka o njegovom formiranju donijeta je već 20. aprila
1941. godine. Logor je bio smješten u prostorijama bivše tvornice
“Danica“ kod Koprivnice.
U drugoj polovici aprila 1941. godine u „Danicu“ su došli ustaški
poručnik u Koprivnici Martin Nemec sa još nekoliko ustaša-
povratnika da ispitaju teren za logor. Kada je krajem juna Nemec
teško ozlijeđen u saobraćajnoj nesreći, zamijenio ga je Nikola
Herman kao novi ustaški povjerenik za Koprivnicu i ujedno
zapovjednik “Danice”. Logorska uprava bila je direktno podređena
središnjici RAVSIGUR-a u Zagrebu, od koje je primala naredbe i
podnosila joj izvještaje. Glavni ravnatelj RAVSIGUR-a Eugen
Dido Kvaternik i kasniji zapovjednik svih koncentracionih logora u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj Mijo Babić sudjelovali su već u
pripremama za osnivanje “Danice” i pohodili je, vjerovatno radi
dogovora i inspekcije.736

Prvi zatočenici dovedeni su 28. aprila 1941. godine. Prema

sačuvanim izvještajima Nijemaca i sjećanjima svjedoka u tome su
sudjelovali njemački oficiri Gestapoa i SS-a. Kao datum osnivanja
logora najvjerovatniji je 28. april 1941. godine. Toga popodneva
oko 17 sati stigao je prvi transport od oko 504 Srba-muškaraca iz
kotara Grubišno Polje.737 “Ovaj transport bio je najavljen Nemecu
telefonom iz Zagreba, te ga je on dočekao i smjestio u „Danicu“.
Dva dana kasnije, stigao je već prvi transport uhićenika iz Zagreba,
u kojem je bilo i Židova.”738

Prve žrtve su bili komunisti, Srbi i Jevreji koji su pohapšeni na

području Grubišnog Polja, Pakraca i Križevaca. U logoru su bili
internirani muškarci, žene, pa i djeca. Među zatvorenicima je bilo
oko 300 jevrejskih omladinaca, od kojih su mnogi bili članovi
SKOJ-a i pripadnici NOP-a.739

736
Peršen, isto, str. 68.
737
Goldstein, isto, str. 267.
738
Goldstein, isto.
739
Romano, isto.
U ovaj logor, nešto kasnije, bili su dovedeni i Jevreji iz Sarajeva,
Bijeljine, Tuzle i drugih mjesta Bosne i Hercegovine, ali i iz
Bjelovara, Karlovca, Ogulina i Varaždina. Na vagonima je obično
pisalo „Pokvareno voće“.740
O količinama hrane i raznog pribora u jednom izvještaju se navodi
„kako se broj interniraca kreće neprestano oko 2.500“. Između
ostalog, sačuvao se i ustaški zapisnik sastavljen u zapovjedništvu
logora 15. jula 1941. godine u kome se konstatira slijedeće: „Da
urudžbeni zapisnik imade do danas 184 broja. Prema imeniku
osoba u logor „Danicu“ dopraćeno je do danas 2.656 osoba.“741
Kroz logor “Danicu“ prošlo je oko 5.000 zatočenika, među kojima
400-500 Jevreja. Prosječno je u logoru bilo oko 3.000 zatočenika.
Svi ovi zatočenici bili su izloženi fizičkim zlostavljanjima, a bilo je
i pojedinačnih ubistava. Ishrana je bila loša i pored toga što je
Jevrejska opština iz Zagreba slala dovoljno živežnih namirnica,
koje, nažalost, nisu dolazile do zatočenika, jer su ih ustaše
prisvajale. Usljed gladi i teških fizičkih napora, umrlo je oko 200
zatočenika.742
Logor je rasformiran već jula 1941. godine, a zatočenici (1.600)
prebačeni su u drugi sabirni logor u Gospiću, a kasnije u
koncentracione logore Jadovno, Pag, Jasenovac i Stara Gradiška. U
logoru je ostao manji broj zatočenika, sve do jeseni 1942. godine,
kada se logor potpuno ukida.743

Od decembra 1941. logoraši muškarci upućuju se uglavnom u

Jasenovac, a žene s djecom u Staru Gradišku, a tek se pojedinci i
manje grupe puštaju na slobodu. Logor je rasformiran u septembru

740
Mirko Peršen, isto, str. 39-40.
741
Prema jednom izvještaju od početka jula 1941. godine koji Nikola Herman,
ustaški povjerenik za grad i kotar Koprivnicu, dostavlja Ministarstvu unutrašnjih
poslova.
742
Romano, isto.
743
Peršen, Ustaški logori, str. 41.
1942. godine. Pretpostavalja se da je kroz taj logor prošlo i do
5.600 logoraša, od kojih je više od oko 3.000 stradalo, ponajprije u
Jadovnom, Jasenovcu i Staroj Gradišci, pušteno je oko 500
logoraša, a mnogi iz drugih logora nakon kraćeg ili duljeg boravka
u njima. Po nacionalnosti, Srba je bilo više od 3.000, Hrvata oko
1.000, Jevreja više od 600, Cigana – Roma oko 400, a preostali su
bili pripadnici drugih nacionalnih manjna.744

4.3. Jadovno

Prvi logor kojemu je bila dodijeljena uloga da se u njemu vrše

masovne likvidacije bio je Jadovno, osnovan u maju 1941. godine.
Nalazio se na Velebitu na visini od 1200 metara, udaljen od
Gospića oko 20 km. Bio je smješten u jednoj udubini zatvorenoj
gustom šumom. Logor je bio ograđen bodljikavom žicom visokom
4 metra. Oko žice je bila postavljena straža u dubini od jednog
kilometra. Izvan ograde sagrađene su dvije barake, jedna za stražu,
a druga za zapovjednika logora i njegovog zamjenika.

Naređenje o formiranju logora izdale su ustaške vlasti juna 1941.

godine, a organizacija logora povjerena je Joci Rukavini. Pripadnici
ličke bojne izvršavali su masovna klanja u Jadovnom. Logor je
pripadao Ustaškoj obrani.

Nedaleko od logora nalazi se nekoliko ponora u koje su ustaše

bacale svoje žrtve. Među tim jamama poznate su Šaranova jama i
jama na Grginom brijegu. Kad je donesen nalog da se u Gospić
upućuju svi „nepoćudni elementi“, iz svih krajeva Nezavisne

744
Dizdar, Zdravko, Logori na području sjeverozapadne Hrvatske u toku Drugog
svjetskog rata, Časopis za suvremenu povijest, Zagreb, 1990, str. 90-92.
države Hrvatske pristižu transporti ljudi. Ustaše ih najprije
smještaju u Gospić, a odatle ih u većim i manjim grupama odvode i
bacaju u jame oko Jadovna. Nije utvrđen tačan broj interniranih
osoba koje su prošle kroz logor u Gospiću i Jadovnu, kao ni broj
onih koji su tamo ubijeni. U logoru Jadovno ubijeno je 35.000
lica.745

U mjesecu junu i julu 1941. godine stizalo je u Gospić dnevno po

1.000 ljudi, žena i djece.
Među njima je najviše bilo Srba, zatim Jevreja, ali i izvjestan broj
naprednih Hrvata. Zatočenici su bili smješteni pod vedrim nebom,
ali su ubrzo po dolasku bili ubijani na najgrozniji način: „udarcem
maljem, klanjem, a veliki broj živih logoraša bačen je u
provalije“.746
„Tijekom svega dva ljetna mjeseca, od 21. lipnja do 21. kolovoza u
logorskom sustavu Gospić - Velebit - otok Pag nestalo je oko 2.500
Jevreja iz svih dijelova Nezavisne države Hrvatske, od toga oko
1.000 iz BiH.“747
U avgustu 1941. godine počela je likvidacija logora u Jadovnom na
taj način što su sve preostale Hrvate, Srbe i Jevreje pobili.748

4.4. Loborgrad

Logor u Loborgradu je bio smješten u istoimenom starinskom

dvorcu koji se nalazio 10 km od Zlatar Bistrice u Hrvatskom
zagorju. Prije rata dom je služio kao dom staraca.749 U septembru

745
Enciklopedija Jugoslavije.
746
Romano, Jaša, Jevreji Jugoslavije 1941-1945, isto.
747
Goldstein, Ivo, isto, str. 276-282.
748
Peršen, M., (1966), Ustaški logori, Zagreb, str. 42-43; Općenito o
Loborgradu, Dizdar, Logori, str. 94-95.
749
Peršen, isto, str. 46.
1941. doktorima iz Skrbi za logore naređeno je da pregledaju
objekat i ustanove “koliko se židovskih žena i djece u njemu može
smjestiti”. Vodio ih je Božidar Gregl, tada povjerenik Ustaškog
redarstva za Veliku župu Zagorje u Varaždinu. “Dvorac je bio u
ruševnom stanju, nedostajalo je pola krova, mnogi prozori i vrata
bili su razbijeni, nigdje nije bilo poda. Mjerili smo upotrebljive
prostorije i zaključili da se može smjestiti između 150 i 180 osoba.
Gregl je na to uperio na nas snajper i rekao – Sada će te potpisati da
se može smjestiti 400 do 600 osoba. Tako smo potpisali.”750
Kasnije su se predstavnici Zagrebačke židovske općine “složili” da
su objekti ”podesni” za primitak čak oko 800 osoba, a naposljetku
je u dvorcu smješteno oko 1.300 žena i djece. Tada je počela
adaptacija prostora.751 Izaslanici Zagrebačke židovske općine bili
su od 1. oktobra u Loboru, kako bi se ”sve spremilo za
ukonačivanje i prehranu”.752

31. Loborgrad zgrada za penzonere u kojoj je je bilo

smješteno oko 1300 žena i djece

750
Svjedočenje prof. dr. Stjepana Steinera; Goldstein, isto, str. 344.
751
HDA, Fond 252, RUR, Ž. odsj., 28218, 28174, 28372, 28373.; Goldstein,
isto.
752
HDA, Fond ZKRZ, GUZ, br. 306, kut. 10, 110; Fond 252, RUR, Ž. odsj.
28275; JP 11-12/1974; JIM, Fond ŽOZ, Reg. br. 4859, sign. K- 65.1-1/1-143.
Na čelu logora nalazili su se Karlo Heger i njegov brat Vilbald.
Logor u Loborgradu držali su ispočetka folksdojčeri.

Prve zatočenice dovodene su iz logora u Kruščici. Među njima je

bilo oko 1.200 jevrejskih žena i djece, kao i 170 pravoslavnih žena
i djece.753 Prema dopisu Židovske općine iz Zagreba u Brodu je
dočekan ovaj transport i pružena je izgladnjelim i iscrpeljenim prva
okrijepa. 5, 6. i 7. oktobra 1941. stigle su zatočenice i djeca u
Zagreb. U Zagrebu se transport zadržao duže vremena i Židovska
općina Zagreb “pružila im je potpunu prehranu i opskrbila sa svim
što im je potrebno do daljnjeg puta do Lobora.”754 U zajednici sa
Crvenim križom sve su žene bile očišćene, raskužene i okupane.755
Dr. Janko Fajas, koji se zatekao u logoru prilikom dolaska grupe,
opisao je stanje zatočenika: “To je bila očajna slika mizerije i
nesreće: upalih očiju, suha nabrana koža koja se ljuštila,
avitaminoza, zubi i kosa poispadali...“ A, do takvog stanja došlo je
nakon samo dva mjeseca koja su zatočenice provele u logorima
Metajna i Kruščica. Kasnije je broj povećan na 2.000 lica.756

U logoru su priređivane orgije, mnoge su žene silovane, a ustaše su

mučile zatočenice glađu i teškim poslovima. Zatočenice, njih
nekoliko hiljada, bile su smještene u neuslovnim prostorijama, tako
da se nisu mogle čak ni ispružiti kad spavaju.
Oko Nove godine proširio se tifus, koji je uskoro dostigao razmjere
epidemije. U isto vrijeme, pojavila se i dizenterija, od koje je
prilično veliki broj zatočenica stradao.

753
JIM, Fond ŽOZ, bez. reg. br. i sign.
754
JIM, isto.
755
JIM, Fond ŽOZ, isto.
756
AJO Sarajevo, br. 873/41, Dopis povjerenika sarajevske općine Židovskoj
općini Zagreb od 9. 11. 1941.: “Primili smo vaš spisak žena iz Loborgrada i
prema njemu tamo se nalazilo 1.233 žena. Vjerujemo, da ih tamo ima mnogo
više. Molimo vas, šaljite nam i dalje spiskove tamošnjih interniraca.“
Zaštitnom Redarstvu u Zagrebu stigla je obavijest vezana za
transport Jevreja za Njemačku u kojoj su obaviješteni da će
transporti ići ovim redom: I Zagreb; II Loborgrad i III Vinkovici.
“Za to vrijeme koncentrati sve Židove iz ostalih župa, a prije svega
iz Velike župe Bilogora, u Lobor gradu ili u Zagrebu, a nikako u
Osijeku.”757

31a. Dopisnica iz logora Loborgrad 31b. Pregledana i odobrena

pošta
(Arhiv JIM, kut. Frida Filipović)

757
Dopis Ustaške nadzorne službe Ravnateljstvu ustaškog redarstva, dopis 5122
od 17. VIII 1942. godine.
Židovska bogoštovna općina u Zagrebu je bila obavezna da se brine
“za prehranu prolazećih transporta u provedbi akcije za iseljenje
Židova… ”Ministarstvo za obrt, veleobrt i trgovinu bilo je
zaduženo da dodjeli Židovskoj bogoštovnoj obćini u Zagrebu
primjerene količine za prehranu. U ovom času je najhitnije
potrebno: 3000 kg krušnog brašna i 200 kg šećera.”758

Prva grupa zatočenica iz Loborgrada poslata je u Aušvic 13.

avgusta,759 a u periodu do 28. avgusta 1942. godine bila su
organizovana još četiri transporta.760
Jevreji koji su bili zatočeni u Osijeku 21. avgusta se otpremaju u
Loborgrad kod Zlatara, odakle su nakon tri dana transportovani u
Aušvic.761

Ravnateljstvo za javni red i sigurnost dostavilo je 29. avgusta

Ravnateljstvu Hrvatskih državnih željeznica, Židovski odsjek,
Izvještaj o transportu: “U vezi brzoglasnog razgovora od danas
izvješćuje se ovime naslov, da kompozicija posebnog vlaka, koja je
bila određena za otpremu Židova u Njemačku na dan 30. kolovoza
1942 - ukida se -, te prema tome završeno je iseljavanje istih sa
područja Nezavisne Države Hrvatske u Njemačku.”
Srpkinje su uglavnom odvedene na rad u Njemačku, a nešto starijih
je prebačeno u Srbiju.762
Nakon toga, krajem oktobra, ustaške vlasti rasformirale su logor.
Pored logorske ograde ostalo je 200 grobova žena i djece.

758
HR-HDA-202(RUR), 5141-1941, kut. 1 (dopis od 18. avgusta).
759
HR-HDA-202(RUR), 5026-1942-kut. 1 (dopis od 10. avgusta nadstojnika
židovskog odsjeka za javni red i sigurnost Ravnateljstvu Hrvatskih državnih
željeznica, predmet: Židovi-transport).
760
Vidjeti detalje u prilogu: Hronologija Holokausta u BiH.
761
HR_HDA-202 (RUR), 5189/42.
762
Peršen, isto, str. 46.
4.5. Gornja Rijeka

Za vrijeme Drugog svjetskog rata tokom 1942. godine u Gornjoj

Rijeci (nedaleko od Križevaca), kao logor se koristio dvorac. Logor
je bio osnovan sredinom novembra 1941. godine, najprije za
Jevreje, a onda za djecu iz Bosne (sa Kozare). Logor je osnovan
nakon što je dio zatočenica iz Lobora (Loborgrada) bio prebačen u
prostorije tamošnjeg starog dvorca pretvorenog u novi sabirni logor
i postao je logor za Jevreje. Lobor i logor Gornja Rijeka imali su
zajedničku upravu.763

Nije poznat tačan broj zatočenica u logoru Gornja Rijeka, jer se u

sačuvanim dokumentima navode ukupni (zbirni) podaci za oba
logora. Ipak se može utvrditi, komparirajući izvore, da se u tom
logoru nalazilo prosječno 200 do 400 osoba. Većinu su činile
„zatočenice grkoističnjačke vjere“.764 Bile su to grupe Srpkinja s
djecom iz raznih mjesta Bosne i Hercegovine, uhapšene u vremenu
od avgusta do oktobra 1941. godine. Dio njih je proveo već
određeno vrijeme u Loboru, a zatim prebačene u Gornju Rijeku,
dok je drugi, manji dio (nekoliko desetaka) iz Sarajeva, Bijeljine,
Doboja, Bihaća i okolice, zajedno s muškarcima bio doveden u
Jasenovac, međutim, kako se u to vrijeme u „Jasenovcu nisu
primale žene“, one su preko Zagreba, bile dovedene u Lobor,
odnosno u Gornju Rijeku. Prema izvještaju uprave logora od 19.
decembra 1941. u oba logora, tj. Loboru i Gornjoj Rijeci, nalazilo
se ukupno 236 Srpkinja s djecom, pa se može pretpostaviti da je

763
O tome je pisao i Crnjak Ivan, Bjelovar i okolni krajevi, Školska knjiga,
Zagreb, 1989.
764
Sačuvan je poimeničan spisak od 236 imena žena i djece oba spola srpske
nacionalnosti koji su bili internirani u logor u Loboru i Gornjoj Rijeci. Spisak je
načinila uprava logora, ali dokument nema datuma nastanka (V: AIHRPH, zb.
NDH, kut. 284, br. 28577).
maksimalan broj zatočenica srpske nacionalnosti bio oko 250
osoba. One su ostale u tom logoru od marta do maja 1942.
godine.765

Sredinom 1942. godine iz logora Stara Gradiška i Uštice kod

Jasenovca prebačeno je oko 400 dječaka u dvorac u Gornju
Rijeku.766 Bili su dječaci od 7 do 14 godina s područja Kozare.
Doveli su ih u dvorac, da ih preodgoje. Mnogi su umrli od gladi i
zaraznih bolesti. Oko 100 dječaka prebačeno je u Jastrebarsko i
ostali su živi. Dvjesto dječaka je pokopano oko dvorca, ostali su
prebačeni u zaraznu bolnicu u Zagrebu. Posredstvom organizacije
Hrvatskog Crvenog križa i Ministarstva udružbe NDH započela je
u februaru 1942. godine organizirana akcija da se iz logora spase
barem ta djeca. S tim u vezi, organizator te akcije Dijana
Budisavljević posjetila je sa dvojicom činovnika Ministarstva logor
nastojeći da nagovori majke da dobrovoljno predaju djecu u
„državnu dječju zaštitu“.767 Od sveukupnog broja uspjela je
preuzeti samo jedanaestoro djece, koja su ubrzo „kolonizirana“, tj.
predana pojedinim obiteljima koje su ih dobrovoljno uzele u svoje
domove.768 Krajem marta 1942. godine logorska je uprava dobila
naređenje iz Zagreba da se sve Srpkinje s djecom odvedu u logor u
Lobor, odakle su bile prebačene u Zagreb. Djeca i žene (140) su
27. marta prebačene u Lobor, a 30. istog mjeseca autobusima su
odvezene u Zagreb,769 da bi odmah nastavile put željeznicom do

765
Narcisa Lengel Krizman, Prilog proučavanje terora u NDH, PP4(1)1-38
(1985).
766
Buturac Josip, Povijest Gornje Rijeke i okolice, Župa Gornja Rijeka, Gornja
Rijeka, 1979.
767
Sjeverozapadna Hrvatska. ...Građu II, n. dj., 203.
768
AIHRPH, zb. NDH, kut. 285, br. 3153, Popis djece.
769
AIHRPH, AFŽ, kut. 23 - Prema Popisu ratom postradale djece koja su došla
odnosno proputovala kroz Zagreb i bila na brizi kod Prihvatne stanice Crvenog
križa na zagrebačkom Glavnom kolodvoru tog dana u Zagreb iz Gornje Rijeke
došlo navodno 86 žena i 58 djece, tj. ukupno 144, a ne 147 kako stoji u izvještaju
logorske uprave (isto, zb. NDH, kut 292, br. 6079), dok treći izvor (AVII, a
Zemuna gdje su bile „predane tamnošnjim njemačkim vlastima na
daljnji postupak“. Mlađe i zdravije žene odvedene su na rad u
Njemačku, a sve ostale u logore u Srbiji.770 U aprilu 1942. godine
preostale Srpkinje iz Gornje Rijeke prebačene su u logor u Loboru,
odakle su u dvije grupe (u prvoj grupi bilo je 58 žena i 20 djece, a u
drugoj oko tridesetak), 23. aprila i početkom maja 1942. godine
stigle u Zagreb gdje im je pronađen privremeni smještaj u
barakama Zavoda za odgoj gluhonijemih.

32. Grupa djece u logoru Gornja rijeka

U logoru su se pojavile zarazne bolesti. Žene i djeca umirali su od

tifusa. Prvi se slučajevi tifusa pojavljuju odmah nakon osnivanja
logora, a epidemija tifusa počela je harati u decembru 1941.

NDH, br. 12/1) donosi podatak o 138 žena i djece. Nije poznato koji je od ta tri
izvještaja vjerodostojniji (najtačniji).
770
Žene Hrvatske u NOB-i, n. dj., II, 366.
godine. Molbe za prijem bolesnica u obližnje bolnice na liječenje
bile su odbijane iz istih razloga kao i u Loboru. 771 Uprava je, npr.
24. januara 1942. godine, obavijestila nadležne u Zagrebu da je iz
„zatvorske bolnice otpušteno 8 zatočenica kao zdrave, što dokazuje
uspjeh logorske bolnice“, ali je nakon nekoliko dana u novoj
obavijesti morala priznati da se svakodnevno javljaju novi
bolesnici. U aprilu 1942. godine zabilježena su 64 nova oboljenja,
za neko vrijeme bilo je obustavljeno preselenje svih zatočenica u
Lobor. Nije poznato koliko je bilo smrtnih slučajeva u samom
logoru Gornja Rijeka. Iz sačuvanih izvještaja vidi se veliki postotak
smrtnosti što ukazuje da je epidemija tifusa upravo u Gornjoj Rijeci
uzela velikog maha. Oba bunara u logoru s pitkom vodom bila su
zaražena od samog osnivanja logora.772

Logor je opskrbljivan iz kontingenata hrane za Lobor (izuzev većih

vagonskih pošiljki koje su stizale direktno), a odabrane namirnice
za logorsku posadu nabavljale su se i u samom mjestu. Privatnim
pošiljkama u logor je stiglo oko 1700 kg hrane. Ukupno je za
izdržavanje logora bilo utrošeno oko 162.000 kuna, od toga za
nabavku hrane 111.000 kuna, a ostalo za druge potrebe. Tako je
npr. pošiljka o 1500 kg brašna, 1600 kg raznog povrća, 5500 kg
krumpira, 2500 jaja i drugo.773

Zgrada „Židovskog dvorca“ u Gornjoj Rijeci od juna do avgusta

1942. godine služila je kao „Dječji dom za izbjegličku djecu“.

771
Samo je nekoliko bolesnica u prosincu 1941. bilo prebačeno u bolnicu u
Varaždinu, iako je medicinsko osoblje bolnice neprestano urgiralo (i
upozoravalo) da se sve oboljele moraju smjestiti u bolnicu da bi se spriječilo
širenje zaraze, nudeći prijevoz svojim kolima (isto, kut. 284, br. 8385, kut. 286,
br. 1579).
772
Isto, kut. 284, br. 8385, kut. 285, br. 725, 1051, kut. 286, br. 1302, kut. 288,
br. 3681.
773
Isto, specifikacija u kut. 288, 289.
Krajem aprila 1942. godine u logoru Gornja Rijeka ostale su samo
Jevrejke (njih 73), jer je i grupa od sedam žena „katolkinja“ bila u
to vrijeme iz Gornje Rijeke odvedena u logor u Staru Gradišku,
budući „da su bile uhvaćene radi komunističke promičbe“.
Sredinom maja preostale Jevrejke prebačene su u Lobor. Tako je
logor u Gornjoj Rijeci prestao postojati kao ženski sabirni logor.
Prema obavijesti logorske uprave „Gornja Rijeka može ostati u
rezervi za slučaj da prispiju novi transporti“.774

4.6. Bukovača kod Bosanskog Petrovca

Sabirni logor u Bosanskom Petrovcu - Ustaške vlasti pohapsile su

24. juna 1941. u Bihaću sve Jevreje iz tog mjesta i prebacile ih
u Kulen-Vakuf. Poslije nekoliko dana prebačeni su iz Kulen-
Vakufa u selo Bukovača kod Bosanskog Petrovca, a početkom jula
1941. internirani su u sabirni logor na periferiji Bosanskog
Petrovca, u jednu nedovršenu zgradu.

Iz tog logora mogli su Jevreji slobodno da izlaze, jer nisu bile

postavljene straže. Međutim, kada je 27. jula 1941. došlo do
ustanka u drvarskom kraju, postavljena je na ulazu u logor straža i
zabranjen je izlazak iz logora.

Sredinom septembra 1941. logor je rasformiran, a Jevreji odvedeni

u Prijedor, gdje su ostali nekoliko dana u zatvoru, a zatim pušteni.
Neki od njih su se vratili u Cazin i kasnije stupili u NOV, a najveći

774
Isto, zb. NDH, kut. 288, br. 37646, 3811, kut. 292, br. 3711, 5649.
dio je ostao u Prijedoru. Iz Prijedora su ih kasnije odvele ustaše u
logor Stara Gradiška i Jasenovac, gdje su svi stradali.775

33. Škola u Bukovači preuređena je logor za bihaćke Jevreje

4.7. Ferramonti

Koncentracioni logor za Jevreje Ferramonti – bio je izgrađen u

malaričnom predjelu močvara na jugu Italije. U vrijeme
oslobođenja logora od strane Saveznika u avgustu 1943, bilo je u
logoru 2.016 ljudi (1.604 Jevreja i 412 nejevreja.)
Tokom Drugog svjetskog rata koncentracioni logor Ferramonti bio
je najveći u Italiji. Njegova izgradnja počela je u maju 1940. Bilo je
internirano više od dvije hiljade ljudi, većinom Jevreja, ali i običnih

775
Usmena izjava Morica Levia iz Beograda, Dokumenat u VII, Beograd, br.
85, 1418/41 i 150A, 3/1-1, 1941.
građana koji su bili u kontaktu s partizanima. Svi su bili prisiljeni
živjeti u 92 barake.

34. Ferramonti logor 1942.godine

Postignut je odnos solidarnosti između lokalnog stanovništva i

zatvorenika. Logor se, ustvari, pretvorio u pravi grad opremljen
školama, sinagogama, knjižnicama, dječijim obdaništima, kulturno-
umjetničkim društvima, pa čak i unutar parlamenta sa zadaćom
održavanja kontakata s vođstvom i rješavanja problema
zatvorenika.
Sam logor, za razliku od drugih talijanskih koncentracionih logora,
izgrađen ad hoc, a izgledom je jasno podsjećao na nacističke
koncentracione logore, postavljen u neposrednoj blizini željezničke
pruge Sybaris-Cosenza. To je najveći i najvažniji talijanski
fašistički logor, prosječno je u njemu bilo više od 2.000 ljudi, a
vrhunac je dosegao u ljeto 1943. kada je u logoru bilo oko 2.700
ljudi. Sastojao se od 92 kolibe u području od cca 160.000 m2,
okružen ogradom od bodljikave žice, čuvan sa vanjske strane od
strane fašističke milicije (lokalnih ljudi i susjednih zemalja), a
iznutra od povjerenika policije.

Logor je stajao u Crati River Valley, oko 6 km od grada Tarza, u

nezdravom području malaričnih močvara. Zato se u periodu
zatočenja mnogo zatvorenika razbolilo i umrlo od malarije.
Između kraja juna i jula 1940. više od sto Jevreja, samo muškarci,
deportovano je u Ferramonti iz raznih gradova u srednjoj i
sjevernoj Evropi.
U jesen 1941. godine u Ferramonti više nisu bili internirani samo
Jevreji iz okupiranih područja Jugoslavije, već su počeli dovoditi i
političare i obične ljude koji su imali kontakt s partizanima. U
novembru 1941. stigao je prvi transport jevrejskih izbjeglica u
Ferramonti, Jevreja koji su pobjegli iz drugih logora u Njemačkoj i
Poljskoj.
Iz Splita je jedna grupa Jevreja (uglavnom iz Bosne) deportovana u
Agliano d’Asti, a poslije toga u logor Ferramonti.776

Prvi Povjerenik, imenovan od strane Ministarstva unutarnjih

poslova za obavljanje u logoru bio je Paul Salvatore. Dana 10.
maja, donio je pravila da treba slijediti zatvorenike, kako je
propisano ministarskom okružnicom br. 442/12267, objavljenoj 8.
juna 1940. godine u vezi ograničenja za logore i mjesta zatočenja.
Zatvorenici su prozivani tri puta dnevno, a nisu mogli napustiti
kasarnu prije 7,00 i nakon 21,00 sat zabranjeno im je bilo da
prelaze granice polja bez posebne dozvole. Oni se nisu mogli baviti
politikom, odnosno čitati strane publikacije bez odobrenja i
dopisivati se. Zabranjeno je bilo posjedovanje i korištenje kamere i
radija, kao i kartanje.

776
Među deportovanim bila je i Ela Albahari rođ.Maestro iz Sarajeva.
Upravnik logora neslužbeno je priznao postojanje organa
samouprave i oslonio se na njih kako bi održao potreban mir,
posebno kada su žene i djeca došli u logor.

S dolaskom djece nastao je novi problem s obzirom na hranu i

obrazovanje. Značajnu podršku ishrani i odijevanju dala je
organizacija Israel Kalk.777 Uz saglasnost Ministarstva unutarnjih
poslova i mjera, Kalku je bilo omogućeno dati svoje materijalne i
moralne podrške tokom ovih teških godina Ferramonti internacije:
upravljanje institucijama škola, obdaništa, ambulanta i razvijanje
razne umjetničke, kulturne i vjerske, jevrejske i hrišćanske kulture.

Među zatvorenicima logora bilo je na desetke liječnika, tri rabina,

poznati slikari i glazbenici, mnogi nastavnici i studenti. Svako je
bio usredotočen na različite aktivnosti. Škola je bila osnovana u
jesen 1940. zahvaljujući Erichu Wittenbergu (izbjeglica iz
Čehoslovačke), koji je bio prvi direktor. Rad je bio obogaćen
novim kursevima i bio je popraćen dodatnim angažmanom
obdaništa za djecu. Unutar logora na otvorenom polju su bile tri
sinagoge.778

Logor Ferramonti je 22. maja 1941. ispred talijanske vlade posjetio

apostolski nuncij, nadbiskup Francesco Borgoncini-Duke. Tokom
posjete papinskog nuncija, Jevreji su zamolili da Ferramonti dobije
duhovnu pomoć. Dva mjeseca kasnije bio je poslan u polje Otac
Calisto Lopinot, koji je uskoro uspio osvojiti poštovanje
zatvorenika čak i nekatolika.
U Ferramonti su često bile održavane umjetničke i kulturne
rasprave zahvaljujući tome što su se u logoru nalazili mnogi

777
Dr. ing. Israel Kalk formirao je u Milanu organizaciju “Mensa dei bambini”
koja se brinula o djeci u logoru Ferramonti. Izvor: Fondazione Centro di
Documentazione Ebraica Contemporanea, Milano.
778
F. Folino, Ferramonti un lager di Mussolini, Editore Brenner, Cosenza, 1985.
talentirani umjetnici. Organizirane su kazališne predstave, likovne
izložbe, kursevi za odrasle i predavanja.
Muzički život bio je uredio majstor Kantor Mirski, koji je prije rata
bio dirigent Opere u Osijeku (Jugoslavija). Sport je također imao
veliki zamah i posebno u nogometu, a bili su vrlo popularni
šahovski turniri.

U prvom mjesecu 1943. došlo je do nekoliko incidenata koji su

promijenili uslove u logoru. Direktor Golf Pavla Salvatore je 22.
juna 1943. prebačen, a zamijenio ga je Mario Fraticelli. U ljeto
1943. glad je zavladala u Ferramonti. U logor je stigla u nova grupa
interniraca, koje su Talijani prebacili iz drugih mjesta.

Dana 25. maja 1943. stiže telegram iz državnog sekretarijata

usmjeren na načelnika policije, kojim je zatražio transfer
zatvorenika Ferramonti Tarsia u provinciju Bolzano na
prebacivanje kamena za njemačke utvrde. Ali, na sreću, taj dan bio
je rezerviran za druga događanja u istoriji: Mussolini je bio svrgnut
i interniran.
Dana 14. juna 1943. oko osam ujutro stigla je pred Ferramonti
britanska Osma armija. Oslobođenje Ferramonti se dogodilo
sasvim neočekivano. Većina zatvorenika, čak i nakon dolaska
saveznika, nije znala tačno gdje ići i šta učiniti, pa je iz Ferramontia
premještena u blizini Cosenza.779

“Pošto su nas Englezi oslobodili bili smo svi prebačeni u Santa

Maria i Santa Croce u blizini Barija. Odatle je jedan broj Jevreja
otišao za Palestinu, a drugi su se prebacili u aprilu 1945. godine u
Split.”780

779
C. S. Capogreco, Ferramonti, la vita e gli uomini del più grande campo di
concentramento fascista (1940-1945), Giustina, Firenze, 1987.
780
Ela Maestro Albahari, intervju.
Po kapitulaciji Italije najveći broj interniraca iz Jugoslavije stupio
je u NOR, među kojima i izvjestan broj Jevreja.781

4.8. Kampor na Rabu

Kada su Talijani tek počeli da preuzimaju i organizuju vlast na

dalmatinskoj obali, imali su prema Jevrejima donekle podnošljiv i
tolerantan stav. Nisu uvodili brutalne i drastične mjere kojima bi se
negovještavalo fizičko istrebljenje Jevreja. Zbog toga se duž obale
Jadrana u izbjeglištvu nalazilo na stotine, pa i hiljade Jevreja.
Tražilo se utočište bilo gdje i bilo kakvo. Valjalo se što prije
skloniti i izvući živu glavu ispred progona Nijemaca, ustaša i
ostalih fašista.

U prvo vrijeme Talijani su podnosili ovaj dolazak Jevreja, ali su

već u prvoj polovini 1942. godine počeli da vrše internaciju
Jevreja. Uglavnom, postojala su tri područja internacije: okolina
Dubrovnika - Kupari i Lopud – gdje su Jevreji bili zatvoreni u
tamošnjim hotelima. Drugo područje bilo je Split, Brač i Hvar. Iz
ovog područja Jevreji su bili internirani u manja mjesta, kao što su
Sumartin, Postira, Jelsa i Stari Grad na Hvaru. Treće područje
predstavljali su: Kraljevica, Crkvenica i okolina.

Razvoj prilika u Italiji, jačanje narodnooslobodilačkog pokreta u

zemlji, te niz drugih okolnosti uslovili su odluku talijanskih vlasti
da sve internirce koncentrišu na otok Rab.
Jevrejski logor bio je lociran u jugoistočnom dijelu otoka Raba,
između zaliva Kampor i Svete Eufimije, 6 km od mjesta Raba.
Prekoputa jevrejskog logora bio je slovenački logor, a dijelio ih je

781
Romano Jaša, Jevreji Jugoslavije 1941-1945, str. 170.
put koji vodi od mjesta Raba do mjesta Lopare. Zvaničan naziv tog
logora bio je “Campo di concentramento per internati civili di
guera Arbe”.782

Komandant oba logora, kao i Vojnog garnizona na Rabu, bio je

pukovnik Cuiuli, koji snosi punu odgovornost za mnogobrojne
zločine i zlostavljanja. Po spoljašnjem izgledu, kao i unutrašnjem
uređenju, jevrejski logor je bio u pravom smislu riječi
koncentracioni logor: ograđen bodljikavom žicom, stražarskim
osmatračnicama, reflektorima za osvjetljavanje logora noću,
stalnim stražama na ulazu u logor itd. Posebnu pažnju posvetili su
Italijani onemogućavanju međusobnih kontakata između
interniraca slovenačkog i jevrejskog logora, pa je u tom cilju bila
postavljena bodljikava žičana ograda između ta dva logora, kao i
stalna straža.

U jevrejskom logoru postojale su za smještaj interniraca dvije vrste

objekata: zidane prizemne zgrade i montažne drvene barake. U
zidane zgrade smješteni su Jevreji koji su dovedeni iz dubrovačkog
logora, a u drvene montažne barake Jevreji koji su dovedeni iz
kraljevičkog, bračkog i hvarskog logora.783 Zbog takvog
razmještanja u samom logoru su nastali nazivi „Dubrovački logor“
i „Logor Kraljevica“. U logoru je postojala i prizemna zgrada u
kojoj je bila smještena logorska ambulanta, kao i drvena baraka za
logorsku upravu.784

782
Romano, isto.
783
Vladimir Isaić, Put prognanih Od Mostara do Raba 1942. – 1943:
„Raspoređeni smo po barakama. Bile su to prizemne zgrade od opeka s drvenim
krovom pokrivenim tam papirom. Pod u barakama bio je od nabijene zemlje.
Njih su kao i druge objekte gradili sami logoraši.“ Str. 63.
784
J. Romano, Jevreji u logoru na Rabu i njihovo uključivanje u NOR, Zbornik
2 Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd, 1973, str. 10-13.
Za liječenje teže oboljelih zatočenika, kojih je bilo svakog dana
sve više, logorska uprava je u samom mjestu Rabu formirala
logorsku bolnicu, koja je bila smještena u zgradi bivšeg hotela
“Adria” i hotela “Imperijal”. Iako je među zatočenim Jevrejima
bio veći broj ljekara, logorska uprava nije dozvolila da oni liječe
zatočenike, već su to radili italijanski vojni ljekari, vjerovatno iz
bojazni da će ljekari - Jevreji slati partizanima sanitetski materijal i
lijekove iz bolnice.

Prilikom dovođenja Jevreja u logor, italijanska logorska uprava

oduzela im je novac uz napomenu, da će novac biti deponovan u
kasi logorske uprave. Ne postoje sačuvani spiskovi interniranih
Jevreja u tom logoru, jer su oni uništeni u toku 6. neprijateljske
ofanzive na Kordunu. Podaci o broju logoraša prema izjavama
preživjelih kao i u nekim dokumentima vrlo su različiti:
- u pismenom izveštaju Armina Bergera, bivšeg logoraša, navodi
se da je bilo oko 2.400 lica;785
- u knjizi Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv
Jevreja u Jugoslaviji (str. 122) navodi se da je bilo internirano oko
2.650 lica;
- u izvještaju Logorskog komiteta KPJ jevrejskog logora od 8. IX
1943. navodi se da je bilo 2.500 lica;786
- u jednom dokumentu na nemačkom jeziku, čiji je izvor nepoznat,
naveđeno je da je u logoru bilo oko 3.500 lica.787

Prema podacima iz izvjesnog broja nepotpunih spiskova logoraša,

izjava preživjelih logoraša, spiska logoraša koji su stupili u NOR, u
logoru na Rabu bilo je preko 3.500 lica. Za 3.366 utvrđena su
imena, dok su djelimično poznata imena 211 lica, koja su po
oslobođenju logora samoinicijativno otišla u Italiju.
785
Pismeni izveštaj od 13. I 1966. u Jevrejskom istorijskom muzeju, Beograd.
786
Fotokopija u JIM, br. 1669 i AJO, Sarajevo.
787
JIM, K. 24-4-2/7.
U toku dvomjesečnog boravka u tom logoru umrlo je 11 lica. Sem
toga, 204 lica su ostala na Rabu i nakon osobođenja logora (to su
bile najvećim dijelom starije i bolesne osobe), od kojih su Nijemci
22. III 1944. većinu odveli preko Trsta u logor Aušvic-Birkenau,
gdje su svi stradali sem jedne osobe.788

Uslovi života zatočenika u logoru na Rabu su bili neuporedivo teži

nego u logorima u „Zoni II“ odakle su dovedeni. Na relativno
malom prostoru bio je koncetrisan veliki broj lica raznog uzrasta i
pola, a uslovi smještaja su bili vrlo loši. Nisu postojali ni osnovi
uslovi za održavanje lične higijene, kao ni uslovi za higijensko
pripremanje hrane za toliki broj zatočenika. No, činjenica je da su
uslovi života zatočenika u jevrejskom logoru bili znatno povoljniji
nego zatočenika u slovenačkom logoru. Od posebnog značaja bilo
je to što jevrejski zatočenici nisu vođeni na prisilne fizičke radove,
kao što je to bio slučaj sa slovenačkim zatočenicima. Takav odnos
prema jevrejskim zatočenicima naredila je Komanda italijanske 2.
armije aktom br. 9422/AC od 14. VII 1943.789

788
Prema iskazu Borisa Kona, preživjelog zatočenika logora Kampor na Rabu,
dio Jevreja se prebacio u El Šat i tamo dočekao kraj rata.
789
U aktu se kaže da se i Jevreji u logoru imaju tretirati kao internirci, ali s
obzirom na njihov heterogeni sastav (pol, starost, socijalni sastav) potrebno je
prema njima primijeniti poseban postupak, što bi se ogledalo u slijedećem:
- poboljšanju smještajnih uslova, u čemu treba da učestvuju i internirci
(inženjeri, majstori i dr.);
- primjeni odgovarajuće tolerancije, vodeći pri tome računa da se ne prekorače
propisane norme u odnosu na red i disciplinu u logoru;
- poboljšanju ishrane u granicama mogućnosti;
- obezbjeđivanju uslova za otvaranje osnovne škole i gimnazije, koje će
pohađati djeca i mladići iz logora;
- otvaranju biblioteke, koristeći knjige kojima raspolažu internirci;
- odobrenju za održavanje kulturnih i zabavnih priredaba;
- odobrenju formiranja zubne ambulante u kojoj će raditi jevrejski zatočenici
zubari;
- omogućavanju formiranja raznih uslužnih radionica u kojima će raditi jevrejski
zatočenici;
 35. Zatočenici su bili smješteni u barake

Iako odvojeni žicom, već od prvog dana uspostavljen je kontakt

između oba logora i obezbijeđena prva saradnja. Od posebnog
značaja za život Jevreja na Rabu, bilo je to što nisu došli
neorganizovani. Gotovo u svim mjestima gdje su oni ranije bili
internirani ili konfinirani postojali su aktivi. Oni su okupljali
napredne elemente, organizovali život u kolektivima, širili ideje
narodnooslobodilačkog pokreta i stvarali ćelije organizovanog
rada. Na Lapadu je stvorena ilegalna partijska organizacija, koja je
djelovala po direktivi tadašnjeg člana Gradskog komiteta KPJ za
Dubrovnik, a na Braču i Hvaru su formirane ilegalne grupe koje su
takođe djelovale po direktivi lokalnih ilegalnih organizacija
narodnooslobodilačkog pokreta.790

U logoru su bile organizovane i omladinske organizacije. Posebna

pažnja posvećena je omladini koja je sa puno poleta prihvatila sve
zadatke koji su joj bili postavljeni. Logorski komitet računao je sa

- davanju dozvole za kupanje interniraca u moru, čime će se ublažiti nestašica

vode za održavanje lične higijene.
790
Spomenica 400, isto, str. 257.
mogućnošću i svirepijeg odnosa Talijana prema Jevrejima, sa
mogućnošću predaje Jevreja Nijemcima. Komitet je znao za žrtve
Jasenovca i drugih logora, pa je omladince spremao na mogućnost i
nužnost oružanog otpora takvim pokušajima okupatora. Nosilac
aktivnosti među omladinom bila je organizacija Saveza komunista
omladine Jugoslavije – SKOJ, koja je u svoja dva ogranka,
muškom i ženskom, pridobijala i svu ostalu omladinu za aktivnu
podršku narodnooslobodilačkog pokreta.

U logoru je bila organizovana ilegalna tehnika koja je umnožavala

dobiveni materijal izvan logora, a isto tako izdavani su bilteni i
vijesti, koje su prerađivane u logoru na osnovu radio izvještaja
radiostanica Nova Jugoslavija, London i drugih izvora. U logoru je
postojala i ilegalna biblioteka. Internici su sa sobom, osim
marksističke literature, donijeli i brošure koje su izdavane na
oslobođenoj teritoriji. To je bio dragocjeni materijal koji je
poslužio okupljanju i upoznavanju logoraša sa stavovima
narodnooslobodilačkog pokreta. “Akcije su učestale. Govori,
vijesti, članci, leci, pomoć i istina o borbi van žica išla je sada brže
i češće preko ispaćenih usta. U redove su ušla i dva stražara. Preko
njih otpočelo je kontaktiranje sa slobodom i borbom. Došle su
upute da se treba aktivno pripremati za konačmo oslobođenje
logoraša.”791

U logoru je postojao narodnooslobodilački odbor, koji je nastojao

da preuzme vlast u rukovođenju životom u logoru. Kapo u
jevrejskom logoru bio je jedan stari revolucionar. “Na jednom
sastanku sve je dogovoreno. Treba sakupiti što je više moguće
novaca, preostalog i skrivenog nakita, odjeće ili obuće. Sve što bi
poslužilo za kupovinu hrane i oružja… Neko se sjeti:
organizovaćemo priredbu. ... Rašivale su se postave kaputa, parali

791
Daniel Samokovlija, Pravougaonik od žice, Da se ne zaboravi, str. 106.
rukavi i u njima tražili ostaci ostataka, nakita i novca i svega što je
za sudnji dan trebalo da posluži… Sve je učinjeno da se prilozi ne
vide i da se za njih u štabu kolonela ne sazna. Unošeni su u baraku
označenog broja i predavani drugovima. Program priredbe su
ispunili umjetnici pred kojima se nekada publika Berlina, Beča,
Pešte, Pariza i drugih gradova klanjala.”792
Aktivnost u logoru bila je orijentisana u dva pravca. Organizovanje
svakodnevnog života u logoru, stvaranje što snošljivije atmosfere,
suzbijanje svake panike i defetizma i održavanje psihičke klime da
će naići sretniji dani za logoraše. Istodobno vršene su pripreme za
razne mogućnosti oslobođenja iz logora.793

Bilo je tu mladih koji su se isticali kao napredni ljudi i koji su

služili u bivšoj jugoslovenskoj vojsci. Oni su imali i neko vojno
iskustvo. Njima je povjerena organizacija stvaranja ilegalnih
jedinica, koje su dobile svoje formacijske oblike i imale određene
zadatke - za slučaj ma kakvog iznenađenja. Zahvaljujući
podmitljivosti talijanskih vojnika, od njih je kupljeno nešto oružja
(pištolji, bombe, pa i jedna puška). U logoru je poklonjena velika
pažnja radu sa ženama. Od ženske omladine stvorene su sanitetske
jedinice. Prikupljanje sanitetskog materijala vršilo se tako što su se
žene namjerno inficirale svrabom, pa bi iz bolnice u logor donosile
sanitetski materijal, do kojeg su dolazile na legalan ili ilegalan
način.

Koncem avgusta 1943. godine osjećalo se veliko previranje kod

Talijana. Bilo je očigledno da se spremaju presudni trenuci.
Očekivao se vojnički slom Italije. Stoga je od Talijana zahtijevano
da se Jevrejima omogući kontakt sa logorašima Slovencima. Iako je
ilegalnim kanalima ovaj kontakt još i ranije uspostavljen, u logoru
792
Daniel Samokovlija, isto.
793
Spomenica, isto, Pokret otpora među Jevrejima Bosne i Hercegovine
interniranim na Lopudu i Rabu, Aron Kamhi i Mirko Levinger, str. 255-263.
se smatralo da je ovakav zahtjev opravdan. Na taj način bi se
zajedno sa Slovencima mogli suprotstaviti svim eventualnim
zahtjevima Talijana. I doista, dobijeno je odobrenje. Tri
predstavnika logorskog komiteta, u pratnji naoružanih Talijana, kao
predstavnici Jevreja posjetili su logorski komitet Slovenaca i
dogovorili se da će ubuduće svu aktivnost zajednički usmjeravati i
da će sve zahtjeve prema predstavnicima talijanske uprave logora
zajednički podnositi.

Događaji su se brzo odvijali. Primljene radiovijesti o situaciji u

Italiji stvorile su kod Talijana u logoru zabunu. Oni su osjećali
bezizlaznost situacije. To je nametalo Jevrejima potrebu za
preuzimanjem potpune vlasti u logoru. Pošto su nagovještaji o
kapitulaciji Italije bili sve glasniji, logorski komitet donio je odluku
da se pod svaku cijenu mora doći do oružja kako bi se spremno
dočekao taj momenat. Internirci su bili svjesni da Nijemci, a ni
ustaše, neće mirno gledati predaju i kapitulaciju Talijana na
jugoslovenskom tlu i njegovo zauzimanje od strane jedinica NOV.

Na dan 7. septembra 1943. godine održan je veliki miting logoraša.

Formirane su jedinice unutar logora. Omladina i stariji, muško i
žensko, prijavili su se u formirane jedinice. Na čelu kolone bila je
jugoslovenska zastava sa petokrakom zvijezdom. Kolonu je vodio
Viktor Hajon, koji je jedini imao pravu pušku. Kada se kolona
primicala izlazu, talijanski stražari sa puškama na gotovs pokušali
su da zaustave kolonu, ali su odstranjeni i kapija je otvorena.
Kolona je otišla u obližnji logor talijanskih vojnika, gdje je nastalo
„bratimljenje“ sa ciljem da se dođe do oružja.
I zaista, za desetak minuta Jevreji logoraši raspolagali su
desetinama pušaka i municijom, pa je odred već ličio na pravu
vojnu formaciju. Dok su ostali pjevali i igrali kolo, u koje su se
hvatali i Talijani, omladinci su kupili oružje po kasarni.
36. Jevrejski bataljon bio je formiran u septembru 1943.godine i zajedno
sa Slovencima oslobodio logor Kampor

U takvoj situaciji vođeni su pregovori sa pukovnikom Cuiuliem,

komandantom logora, o mogućnosti daljeg razvoja. On je u prvo
vrijeme obećavao bezbjednost logoraša. Međutim, logoraši su
smatrali da se zaštita ne može provesti bez vlastitog naoružanja.
Nasuprot tome pukovnik Cuiuli je tražio da se vrati oduzeto oružje.
Pošto je već kod Talijana došlo do osipanja i pokušaja napuštanja
otoka, u logoru je formirana brigada. I Slovenci i Jevreji se više
nisu smatrali zatočenicima. Na dan 8. septembra formirane su
jedinice Narodnooslobodilačke vojske na otoku Rabu, koje su
ustvari i izvršile oslobođenje otoka i spremno dočekale
predstavnike NOV-e.
Nakon vrlo energično vođenih pregovora sa Talijanima, oni su
pristali da predstavnicima logoraša predaju jednu trećinu oružja i to
na taj način da oni, naoružani, sukcesivno napuste ostrvo, a da
svaki treći kamion internirci zaustave i preuzmu oružje. Čim je
počelo razoružavanje, postavljen je nov zahtjev. Logoraši su
zaustavili kretanje kolone i tražili da se preda svo oružje.

Talijanski vojnici nisu pružali veći otpor. Zatim su kompletno

naoružani internirci počeli da razoružavaju i komandni kadar
garnizona u logoru. Konačno je razoružan i pukovnik Cuiuli. Pošto
je bio odgovoran za počinjena zlodjela u logoru, posebno u
slovenačkom dijelu, pukovnik Cuiuli je lišen slobode. Pripremalo
mu se javno suđenje, ali je on prije toga počinio samoubistvo.

Prilikom pretresa u komandi logora nađeni su spiskovi „komunista“

koje je trebalo izolovati, uputstva za likvidiranje Jevreja i
Slovenaca, kao i za režim i uslove života u očekivanoj zimskoj
sezoni. Kapitulacija Italije i oslobađanje, onemogućili su izvršenje
ovih planova.

Formirana brigada dobila je prvi vojni zadatak: Zauzeti Lošinj, u

kome su bili stacionirani i četnici. Jedinice Jevreja i Slovenaca
prebačene su na Lošinj, zauzele ga, a zatim se vratile na Rab. U
međuvremenu, uspostavljeni su kontakti sa jedinicama XIII divizije
i njenim komesarom, te komitetom za Rab i Pag. Delegati su
upućeni u ZAVNOH i Glavni štab Hrvatske, koji se u to vrijeme
nalazio u Otočcu. Tu je dogovoreno da jevrejski bataljon pređe na
kopno i stigne u Liku i Kordun, gdje se nalazila VII banijska
divizija, i uključi u njen sastav.

U Glavnom štabu primljene su direktive od predstavnika Vrhovnog

štaba pri glavnom štabu Hrvatske, te od tadašnjeg načelnika
Glavnog štaba Hrvatske Ilije Andžića – Engla.
Pri napuštanju Raba u redovima Slovenaca nije bilo žena, pa su
Jevrejke, koje su ranije završile sanitetski kurs u logoru, uvrštene u
njihove jedinice kao bolničarke. Jevrejski bataljon pošao je put
Like, Korduna i Banije gdje je uključen u sastav jedinica VII
banijske divizije. Starci i djeca, koji su bili na Rabu, dobili su
dozvolu da se mogu smjestiti po Kordunu i Baniji.

U Glavnom štabu Hrvatske nalazio se i predstavnik vlade Velike

Britanije, kapetan Hanters, pa ga je delegacija Jevreja sa Raba
zamolila da pomogne evakuaciju žena, staraca i sitne djece sa Raba
na oslobođenu teritoriju u Italiji. Kapetan Hanters primio je
delegaciju i obećao da će za 2-3 dana dati odgovor. Po isteku tog
vremena on je obavijestio da žali, ”ali da u ime vlade Velike
Britanije ne može prihvatiti ovaj zadatak, jer se njihove baze nalaze
još na takvoj udaljenosti do koje ne mogu da sprovedu konvoj i da
ga zaštite”. Tačno je da su se njihovi vojni brodovi nalazili u
Jadranskom moru prema talijanskoj obali, ali oni nisu htjeli da
prihvate odgovornost za sudbinu Jevreja evakuisanih sa otoka. U
isto vrijeme kapetan je izjavio da je britanska vlada spremna da
pruži svaku pomoć u materijalu i sl., što su predstavnici Jevreja
odbili.

Nakon toga ZAVNOH je uputio pisma oružanim NOO Korduna i

Banije s ciljem da se obezbijedi prihvat logoraša sa Raba i nađu
kola za prevoz staraca i djece. Put evakuacije oko 1.800 logoraša iz
Kampora, vodio je preko Karlobaga, Jablanice, Senja, Vratnika i
Velebita u Liku, Kordun i Baniju. Narod Like i Korduna prihvatio
je Jevreje, pomogao njihovo transportovanje, dao im hranu i
smještaj. Sa pristaništa Senja, Svetog Jurja i Jablanca preko
velebitskih gora uputili su se u grupama kroz krševitu Liku,
Kordun i Baniju. Međutim, uslijed nadiranja neprijatelja ostali su
na Baniji. Oni koji su ostali u Lici stradali su za vrijeme VI
ofanzive. Ustaše su ih dijelom zaklali na licu mjesta, a jedan dio
odveli u jasenovački logor, gdje su ubijeni. Tako je ovom prilikom
nastradalo 26 Jevreja iz Mostara.794

Od bolesti je do kraja rata umrlo 15 lica, a 126 je stradalo od

neprijateljskih vazdušnih napada ili su bili zarobljeni prilikom
iznenadnog neprijateljskog prodora na oslobođenu teritoriju,
odvedeni u logore, gdje su većina ubijeni.
Zahvaljujući političkom radu u logoru, kao i srdačnom prihvatu na
Baniji, može se reći da su bili rijetki Jevreji, bez obzira na godine i
pol, koji se nisu veoma aktivno uključili u rad NOO, od mjesnih do
ZAVNOH-a, radili u ambulantama, radionicama, školama i svugdje
gdje su mogli biti korisni NOP-u.

Rab, nažalost, nisu napustili svi Jevreji - starci, bolesni i iznemogli

morali su da ostanu na otoku. Gestapo je pokrenuo opsežnu akciju
hvatanja Jevreja na Rabu. Stanovništvu je obznanjeno “da je
skrivanje Židova zločin protiv Reicha”, što se kažnjavalo smrću.
Tako je “većina preostalih Jevreja na Rabu u slijedeća tri dana
pohapšena. Uspjela se sakriti samo nekolicina, među njima jedna
djevojka u nekoj kući, jedna mostarska porodica795 u samostanu sv.
Antona, te dva bračna para.796 Uhapšenici su potom brodovima
odvedeni u Rijeku, pa kamionima u Trst (Koroneo) i potom u
Aušvic, odakle se niko nije vratio, osim jedne Zagrepčanke – Edite
Armuth.797
Prema Šelahu i Romanu798 na Rabu su ostala 204 logoraša koji nisu
prebačeni na obalu. Međutim, prema Isaiću, koji jedini donosi

794
Pinkas Hakeilot Yugoslavia, TAŠMAH - 1988, Jad Vašem, Jerusalem.
795
Brat i sestre: Rafo i Sarika Atias i Estera Gaon, prema Isaić: Put prognanih,
2003, Adamić, Split.
796
Kovačić, Kampor, 337-339; Isaić, Časno djelo, svjedočenje Branka Polića.
797
HDA, Fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 11, 1238-1253; Kovačić, Kampor: 336,
337; Lengel Krizman, Sudbina; Isaić: Put prognanih, Prilog. 5, str. 119.
798
Šelah, Sudbina izbjeglica; Romano, Jevreji, 283-285 - na otoku je ostalo 204
logoraša.
“Pregled Židova ostalih na Rabu”, ovaj broj iznosi 104. Ostale
činjenice se slažu sa navedenim autorima. Među odvedenim u
Aušvic bilo je, prema ovom popisu, 15 ljudi iz Bosne i
Hercegovine, 22 iz Hrvatske, dva iz Srbije, a ostali su bili iz
Austrije (Beč).799

Borci jevrejskog bataljona, uključeni u VII banijsku diviziju, borili

su se s ostalim borcima za oslobođenje zemlje i sretniju budućnost.
Mnogi su i poginuli sa svijšću da njihove žrtve neće biti
uzaludne.800
Od preko 3.500 Jevreja, koliko je bilo internirano u logoru na
Rabu, 492 nisu dočekali konačnu slobodu: 11 lica je umrlo u
logoru na Rabu do njegovog oslobođenja; iz jevrejskog logora u
NOV je stupilo 691, a u NOP 648 Jevreja; 204 lica su Nijemci
odveli u Aušvic; 86 ih je poginulo u sastavu NOV, a tri su umrla u
sastavu NOV; dva lica iz sastava NOV stradala su nesretnim
slučajem; 33 ih je stradalo u NOP, a 12 ih je umrlo u NOP; 126
izbeglica je stradalo od neprijateljskih vazdušnih napada i
zarobljavanja, a 15 ih je umrlo na oslobođenim teritorijama Like,
Korduna i Banije.801

4.9. Gospić

Na udaljenosti pet kilometera od Gospića je sredinom juna 1941.

godine formiran sabirni logor. Logor je bio smješten u jednom
ovčarniku. Ovo mjesto je za logor izabrano zato što su se u blizini
nalazili velebitski ambisi u koje su ustaše bacale ubijene
zatočenike.

799
Isaić, isto.
800
Spomenica 400 godina, isto.
801
Romano, isto, str. 151.
U ovaj logor prebačeni su Jevreji iz rasformiranog logora „Danica“.
U njega su dovedni Jevreji i iz Bosne i Hercegovine: Banjaluke,
Dervente, Zavidovića, Visokog, Travnika i Sarajeva. Sredinom jula
1941. dovedeno je oko 1.600 zatočenika iz logora “Danica”, među
kojima je bilo oko 180 jevrejskih omladinaca iz Zagreba.802
Upravnik logora bio je ozloglašeni Maks Luburić.

Od 18. juna do 23. avgusta 1941. godine Gospić je bio upravno

središte logorskog sistema i glavno prihvatilište odakle su
zatočenici otpremani dalje na Velebit ili na Pag. Neki su zadržavani
i u samome Gospiću. U zapisniku sa saslušanja ravnatelja Župnog
Redarstvenog ravnateljstva u Gospiću Stjepana Rubinića, u kojoj
tvrdi da je „k meni danomice dolazilo zatočenika u masama“, da
nije imao dovoljno ljudi za „taj posao (koji je) zadavao neizmjerno
mnogo brige“, pa ga je obavljao „koliko je najbolje znao i mogao“.
Transporti zatočenika u Gospić naročito su postali sve brojniji i
učestaliji poslije već citirane naredbe Ravnateljstva za javni red i
sigurnost od 8. jula, prema kojoj „imade se sve grkoistočnjake i
Židove slati u Gospić, a nikoga više u koncentracioni logor Danicu
u Koprivnici“.

U Gospiću je u to vrijeme bilo pojedinačnih ubijanja zatočenika, ali

ne i grupnih. Grad je svakodnevno bio pretrpan masom od
najmanje 4.000 logoraša. Najkraće su se zadržavali u
improviziranim prihvatilištima i sabiralištima na željezničkoj
stanici, u zgradi i u dvorištu kina, u bivšem hotelu, u Sokolini,
odakle su ubrzo otpremani na daljnja odredišta. Relativno najduže
zadržavani su na imanju zvanom Ovčara, koje je bilo zamišljeno
kao radni logor za one zatočenike koji su bili potrebni za razne
poslove u samome Gospiću.

802
Romano, isto, str. 106.
Znatno brutalniji je bio postupak prema zatočenicima u staroj
zgradi kaznionice Okružnog zatvora, zvanoj Štok. Vlado
Mađarević, koji je prošao kroz zatvor u Lepoglavi i logore Danicu i
onaj u Jastrebarskom, tvrdi da „nigdje nije bilo tako strašno kao u
Gospiću“.
U pretrpanom zatvoru bilo je obično 2.000 ili više zatočenika.
Pretežno su tu zadržavani oni koje je ustaško redarstvo odredilo za
neka daljnja preslušavanja ili posebne postupke.

Najbrutalniji, međutim, bio je postupak prema zatočenicima koji su

iz Gospića bili odvedeni na Velebit ili na otok Pag. U drugoj
polovici jula i prvih dana avgusta „tih transporta bilo je mnogo,
nekoliko puta do popodne i nekoliko puta poslije podne“. Oni
zatočenici koji su iz dvorišta kaznionice otpremani kamionima, bili
su prilikom utrpavanja dodatno kundačeni i zatim „povezani žicom
da bi bilo što sigurnije, da neće nitko ni pokušati bježati“. Kamioni,
a kasnije brodovi za Pag, bili su pretrpani, zatočenici mučeni glađu
i žeđu i na razne načine izmrcvareni, tako da su neki umrli već na
putu do logora.

Logoraši koji su pješke otpremani iz Gospića za Jadovno ili za

Karlobag, obično u skupinama po 50 ili više, bili su redovito
uzdužno povezani dugačkim lancem, a poprečno po dvojica žicom
za taj lanac. Početkom juna 1941. kaznionica Okružnog suda u
Gospiću pretvorena je u koncentracioni logor čiji je masovan priliv
zatočenika otpočeo u julu i trajao do rasformiranja logora 21.
avgusta 1941. godine. Iz logora u Koprivnici prebačena je u Gospić
na početku jula i grupa jevrejskih omladinaca. Iz Gospića su
odvedeni u logor Jadovno (zaselak na proplanku Velebita u gustoj
šumi na visini od oko 1200 metara), ali nismo utvrdili sa
stopostotnom sigurnošću da netko od njih nije bio odveden u logore
na otoku Pagu i tamo stradao. Ti su logori također prestali
funkcionirati 19. avgusta 1941. godine.
Smatramo potrebnim objasniti zbog čega je došlo do rasformiranja
logora u Gospiću, Jadovnom i na Pagu. Naime, aspiracije
Mussolinijeve Italije sadržane su još u predratnim planovima u
kojima je Lika bila samo jedna od zona talijanskog prodiranja na
Balkan. Od okupacije, pa sve do sredine 1943. godine, Lika za
Italiju znači zaleđe i zaštitni pojas za sigurnost primorske
anektirane zone (i kopnenu vezu sa istom takvom zonom u
Sloveniji). Ličko je područje ulazilo u tzv. Drugu talijansku
okupacijsku zonu u kojoj su Talijani držali, osobito u Gospiću i
Otočcu, jake vojne snage, ali su često premještali trupe. Godine
1941. Talijani su bili prisiljeni tri puta mijenjati svoj okupacijski
status. Od okupacije do Rimskih ugovora (10. aprila – 18. maja) na
prostoru Like Talijani su obnašali vojnu i civilnu vlast, ali pod
njihovim pokroviteljstvom i vojnom zaštitom postepeno se
organizira civilna uprava i vojne formacije Nezavisne države
Hrvatske. Međutim, nakon Rimskih ugovora oni su demilitarizirali
taj prostor u kojem je sva civilna vlast prešla u potpunosti organima
Nezavisne države Hrvatske.

Oružani ustanak do kojeg dolazi u ljeto 1941. izazvao je znatnu

zabrinutost Talijana i za razliku od otpora na anketiranom području
(Dalmacija, dio Hrv. primorja i Gorskog kotara) ustanak u Lici
taktički je šire promatran. Polazilo se od uvjeranja da je genocidna
politika ustaškog režima protiv srpskog stanovništva isključiv
razlog izbijanja ustanka. Kako ustaške i domobranske jedinice nisu
uspjele u kratkom vremenu ugušiti ustanak, to se Talijanima ideja o
ponovnoj reokupaciji tzv. Druge zone nametnula kao
najdjelotvornije rješenje. Na osnovu sporazuma s vladom
Nezavisne države Hrvatske (28. avgusta 1941.) Talijani su vojno
zaposjeli Liku; vojne snage NDH potpale su pod talijansko
zapovjedništvo i nisu se mogle povećavati, nego samo smanjivati;
pripadnici ustaških organizacija morali su predati lično oružje, dok
je vojska trebala obavljati redovitu službu zajedno s talijanskim
karabinjerima. Bio je to razlog zbog čega su spomenuti logori
ukinuti, a zatočenici masovno likvidirani.

Krajem avgusta 1941. naređeno je rasformiranje logora. 803 Od oko

2.500 Jevreja, koliko ih je bilo u njima, preživjelo je samo oko
1.500, koji su tada odvedeni u logore Jastrebarsko i Krušćicu, a
zatim u Jasenovac (muški) i Loborgrad (žene), gdje je najveći dio
stradao.804

4.10. „Zagrebački zbor“

Zagreb je u junu, julu i avgustu bio ključna tranzitna tačka za

jevrejske transporte u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. “Zagrebački
zbor” je zapravo bio sakupljalište, privremeni tranzitni logor u
kojem su internirani Jevreji selekcionirani za daljnji postupak – u
velikoj većini za otpremu u prave koncentracione logore Danicu ili
Gospić, na Pag ili u Jadovno, kasnije i u Jasenovac. Na ulazu sa
Savske ceste stajali su pored ustaša ponekad i folksdojčeri, baš kao
i dva mjeseca kasnije, pred logorom u Zavrtnici.805
Hranu uopće nisu dobivali, ali je bilo dopušteno da im je donose
rođaci i prijatelji. U tome je osobito aktivna bila Židovska općina
Zagreb, koja je internirane u Zagrebačkom zboru redovito

803
Peršen, isto, str. 43.
804
Računa se da je kroz taj logor prošlo i oko 500 Jevreja, od kojih je dio bio
prebačen u logore na Pagu i Jadovnom, dok su preživjeli – njih oko 1500 –
odvedeni u sabirališta i logore u Jastrebarskom, Krušćici, Loborgradu i
Jasenovcu (Lengel-Krizman, Narcisa, Logori za Židove u NDH; Isto,
Kronologija židovskog stradanja, zbornik: Antisemitizam, Holokaust,
Antifašizam, str. 98, 254).
805
Dizdar, Logori, svjedočenje prof. dr. Stjepana Steinera.
oposkrbljivala hranom, dekama na kojima su spavali i drugim
potrepštinama.806

U Zagrebački zbor dovođeni su Jevreji iz drugih mjesta u

Nezavisnoj državi Hrvatskoj – prvo iz Bjelovara i Koprivnice,
potom iz Našica, Sarajeva i Travnika.807 Ukupno zajedno sa
Zagrepčanima kroz Zagrebački zbor je prošlo oko 2.500 Jevreja.
Deportacije interniranih sa Zagrebačkog zbora započele su u noći
između 22. i 23. juna, kada je na željeznički kolosijek postavljen
voz sa praznim zatvorenim teretnim vagonima. U ove vagone su
ukrcali 200 Jevreja, uglavnom članove Makabija i mlađe ljude. Svi
su otpremljeni u logor u Gospiću. Iz Gospića većina zatočenika
deportovana je u logore na Pagu ili u velebitski logor Jadovno. Do
kraja juna bila su otpremljena još četiri transporta, dakle ukupno
oko 800 ljudi.808

„Židovi su nastojali izigrati propise o Židovima, stoga se u

posljednje vrijeme pristupilo temeljitim i radikalnim mjerama
protiv njih, te je tako 12. srpnja osim dosadašnjiih transporta
otpremljeno još 400 Židova na prisilan rad, a da će se takvo
otpremanje nastaviti dalje... da se Zagreb očisti od Židova“.809

Vremenom, zbog svog položaja, Zagrebački zbor je postao

nepogodna lokacija, jer se sve odvijalo u centru grada, pred očima
velikog broja ljudi. Vagoni su se punili praktično pred očima
građana, jer ih je tek nekoliko metara visoki željeznički nasip
dijelio od kuća u Crnatkovoj ulici.810 Zato su, za novi sabirni
centar, umjesto Zagrebačkog zbora, odabrane prostorije

806
Dizdar, Logori, 99-100.
807
Dizdar, isto.
808
I. Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 259.
809
Novi list, 16. maja (srpnja).
810
Dizdar, isto.
nekadašnjeg magazina Kristaluma (Zajednice za promet tekstilom),
na Zavrtnici.

4.11. Banjica

Logor na Banjici bio je najveći koncentracioni logor na području

okupirane Srbije (1941-1944.). Logor je radio od jula 1941. do
oktobra 1944. Kroz ovaj logor za vrijeme čitave okupacije prošlo je
250.000 ljudi, a od tog broja njih 30.000 je strijeljano na stratištu u
Jajincima.
Prva ideja o stvaranju koncentracionog logora na Banjici javila se
maja 1941. godine. Bilo je potrebno stvoriti jedan veliki zatvorski
prostor gdje bi bili dovođeni ubijeđeni protivnici Njemačkog rajha,
kao i svi oni koji nisu podržavali Komesarsku upravu Milana
Aćimovića.

Banjički logor se po formiranju počeo dograđivati. Najprije su

ispražnjeni vojni magacini na spratu i prostorije su pretvorene u
logoraške sobe. U dvorištu je podignuta visoka stražarska kula,
iskopani su temelji za podizanje zida, a takođe su adaptirane i
prostorije u suterenu.

Komandant logora na Banjici bio je nemački poručnik Fridrih Vili,

dok je dužnost upravnika logora vršio Svetozar Vujković. Logor je
zvanično bio u nadležnosti Uprave grada Beograda, pa su tako u
logorskoj upravi bili zastupljeni većinom srpski civilni organi koji
su vršili razne administrativne poslove.

U početku nije vršena kategorizacija logoraša. Za vrijeme ustanka u

Srbiji 1941. godine, u logor su dovođeni partizani, pristalice NOP-
a, komunistički funkcioneri, Jevreji, Romi, nacionalisti i taoci. U
prvim godinama okupacije, u logoru su se kao posebna kategorija
nalazili “kriminalci” i “prestupnici”, odnosno lica koja su još u
Kraljevini Jugoslaviji izdržavali zatvorsku kaznu zbog prestupa.
Oni su bili likvidirani do marta 1942. godine. U posljednjoj godini
okupacije dovođeni su i stranci koje su činili uhvaćeni američki,
engleski ili sovjetski vojnici, zarobljeni Italijani ili Nijemci koji su
odbili da služe Velikom rajhu. Većina stranaca je iz logora
internirana u Njemačku, Francusku, Austriju i druge zemlje, a
jedan mali broj je strijeljan.
Prema sačuvanim banjičkim knjigama logoraša, kroz ovaj logor je
za vrijeme okupacije prošlo tačno 23.288 logoraša, od kojih je
strijeljano njih 3.849.
Međutim, to je prema nepotpunim banjičkim knjigama koje su
sačuvane, dok je prema stvarnim pokazateljima kroz logor prošlo
blizu 250.000 ljudi i za odmazdu strijeljano njih 30.000. Veliki broj
osuđenika nije ni uvođen u banjičke knjige, već je direktno vođen u
Jajincima. Kroz logor je prošao i veliki broj logoraša sa starog
sajmišta, od kojih je najviše bilo Jevreja. Oni su bili transportovani
na Banjicu kao popuna kvote koja se morala ispuniti za odmazdu, a
takođe i zbog interniranja.
Strijeljanja i vješanja logoraša vršena su i u samom logoru.
Početkom 1942. postavljen je grudobran u dvorištu logora koji je
korišćen za strijeljanja, a bilo je slučajeva ubistava iz čiste obijesti.
Logor na Banjici je raspušten u oktobru 1944. Tada su se Beogradu
približavali vojnici Crvene armije i NOVJ-a. Logorska arhiva bila
je spaljena i jedino su zahvaljujući zamjeniku upravnika logora
Radovanu Čarapiću ostale nedirnute pojedine banjičke knjige
logoraša koje se i danas čuvaju u Arhivu grada Beograda.

U logor na Banjici dovedeni su i Jevreji iz Zvornika, koji su krajem

maja i početkom juna svi pobijeni.
Prema nepotpunim njemačkim spiskovima, može se utvrditi da su
Jevreji iz Zvornika dovođeni 28. i 29. maja 1942. godine.811

4.12. Ostali logori i sabirna mjesta

Logor Metajna

Na Pagu, u logoru Metajna bile su zatočene srpske i jevrejske žene.

Logor je formiran u drugoj polovini juna 1941. godine, ali je već
rasformiran sredinom avgusta. Zatočenici su prebačeni u logor
Slana na Pagu, a kasnije, preživjeli zatočenici, muškarci, odvedeni
su u jasenovački logor br. I, a zatočenice sa djecom u sabirni logor
u Kruščici.
Nije moguće utvrditi ni približan broj stradalih u ovom logoru, ali
je sigurno, da se radi oko nekoliko hiljada žrtava. Gotovo svi su
kasnije stradali u drugim logorima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj
ili u Aušvicu.812

Navešćemo samo dva drastična slučaja nehumanog postupka

italijanskih fašista prema jevrejskim izbjeglicama, kao i Jevrejima
koje su ustaše internirale u Metajna i Slana (na otoku Pagu):
- pred Drugi svjetski rat sklonilo se u Sušaku oko 200 jevrejskih
izbjeglica iz Austrije, Poljske i dr. Sušački kvestor Genovese
poslužio se perfidnom obmanom predloživši sušačkom rabinu dr.
Dajču, da mu preda spisak tih izbeglica, pa će ih prebaciti u Italiju.
Primivši spisak, kvestor ih je sve pohapsio i predao ustašama, koje
su ih odvele u koncentracione logore i pobili;813
- ustaše su na očigled italijanske vojne komande u Pagu izvršili
masakr zatočenih Srba i Jevreja avgusta 1941. Fašistička komanda
811
JIM, Beograd, 2369 k. 24-1-2/1.
812
I. Goldstein, Holokaust, isto, str. 292.
813
M. Konjhodžić, Od Krupe do mora, Zagreb, 1963, str. 542.
se nije obazirala na proteste građana sa tog ostrva, zahtijevajući
njenu intervenciju u cilju sprečavanja zločinačkih ubistava, niti je
postupila po međunarodnim ratnim propisima koji su obavezivali
italijansku vojnu komandu da spriječi te zločine s obzirom da je ta
teritorija bila pod njenom vojnom upravom.

Još jedan podatak iz sačuvanog dokumenta ukazuje na odnos

italijanskih fašističkih vlasti prema jevrejskim izbeglicama i
njihovoj imovini. Po kapitulaciji Jugoslavije u Kotor se sklonilo
oko 200 jevrejskih izbeglica. O njihovoj daljnjoj sudbini govori se
u izvještaju koji je 19. novembra 1941. dostavio šef kotorske
policije pretpostavljenim vlastima: “Od mjera koje je policija
preduzela u tom periodu treba istaći kontrolu svih Jevreja koji su se
iz unutrašnjosti teritorije povukli ovdje. Mi smo 192 Jevreja uputili
u koncentracioni logor u Albaniji, dok je novac, kojim su
raspolagali i koji je predstavljao znatnu vrijednost, bio
zaplijenjen.”814
Odnos italijanskih fašističkih vlasti nije bio isti u “Zoni I” i u “Zoni
II”. Sem toga, situacija u odnosu na Jevreje nastanjene u tim
zonama bitno se izmijenila nakon kapitulacije Italije, kada su te
teritorije bile zaposjednute njemačkim i ustaškim vojnim
jedinicama.

B. Koncentracioni logori

4.1.1 Jasenovac

Po metodama mučenja i usmrćivanja zatočenika, Jasenovac spada

u najozloglašenije logore i to ne samo na Balkanu, već i u Evropi.

814
ZDP, tom III, knj. 4, dok. broj 182, str. 448.
“Po užasnom režimu u logoru Jasenovac i po broju njegovih žrtava,
ovaj logor spada među najstrašnija mučilišta i gubilišta naci-
fašizma u toku drugog svjetskog rata.”815
Logor je bio podignut u naselju Jasenovac, na pruzi Zagreb -
Slavonski Brod, na suprotnoj obali od mjesta gdje se Una uliva u
Savu. Do Drugog svjetskog rata Jasenovac je bio srpsko naselje, ali
su njegovi stanovnici protjerani u Srbiju po dolasku ustaša na vlast.
Lokacija na kojoj je bio smješten Jasenovački logor bila je pogodna
iz dva razloga: prvi, što je bila opkoljena sa tri strane rijekama -
Savom, Velikim Strugom i Lonjom - koje su onemogućavale
bjekstvo zatočenika; i drugi, što je ogromno prostranstvo
omogućavalo masovno dovođenje logoraša, kao i njihovo masovno
likvidiranje, a leševi usmrćenih bacani su u Savu.

Pod nazivom “Jasenovački logor“ obuhvaćeno je, ustvari, pet

logora, podignutih jedan do drugog, osim logora Stara Gradiška
koji je bio udaljen 30 kilometara. Ovi logori su nosili oznake
rimskih brojeva od I do V. Logor broj I bio je u naselju Krapje;
broj II u naselju Bročice; broj III u Ciglani; broj IV u “Kožari”;
broj V u Staroj Gradiški. Svi ti logori bili su pod zajedničkom
upravom - “Zapovjedništva sabirnih i radnih logora Jasenovac“.

Organizator i neposredni zapovjednik logora bio je Vjekoslav

Luburić Maks, za koga se u jednom izveštaju Gestapoa navodi: “...
veliki sadista, živčano bolestan, patološki tip, pokretačka snaga za
krvava obračunavanja u Hrvatskoj“.816

Zatočenici iz Gospića prebačeni su krajem avgusta 1941. godine za

Jasenovac. Malo kasnije došli su u Jasenovac i zatočenici iz
Koprivnice i Kruščice. Prvi zatočenici su stigli u Jasenovac iz
815
U izvještaju Jugoslovenske državne komisije za utvrđivanje ratnih zločina
okupatora i njihovih pomagača, K. D. broj 2697/52 – 2, od 16. 1. 1946, str. 35.
816
Romano, isto, str. 114.
Gospića. U logoru još ništa nisu našli. Oko 15 dana spavali su pod
vedrim nebom, na močvarnom zemljištu i dobivali svega jedanput
dnevno malo rijetke čorbe od repe ili graha bez masti i hljeba. Tek
kasnije postavljena je jedna baraka za zatočenike u veličini 60x20
metara. U nju je bilo strpano oko 800 zatočenika.

37. Kompleks logora Jasenovac (arhiva Spomen parka Jasenovac)

Ovdje su internirci sagradili logor koji je dobio službeni naziv:

Jasenovac-Logor br. I.
Kako je broj interniraca brzo rastao, osnovan je između Jasenovca i
Krapja na rijeci Strugi drugi logor, koji je dobio službeni naziv:
Logor br. II.
Internirci su morali oba logora ograditi bodljikavom žicom, podići
stražarne, izgraditi barake, kuhinje, kao i nasipe oko oba logora, jer
su se Struga i Sava razlijevali i plavili cijelu okolinu. Na brzu ruku
izgrađeni nasipi nisu mogli odoljeti poplavama koje su
prouzrokovale kiše u novembru 1941, pa su ustaše sredinom
novembra likvidirale logore br. I i br. II i osnovali novi logor koji
je dobio službeni naziv: Logor br. III.
Logor br. III smješten je neposredno s istočne strane Jasenovca, na
prostoru gdje se ranije nalazila tvornica cigle – “Ciglana”. Cijeli
logor zauzimao je površinu od 1,5 km2. Sa istočne, sjeverne i
zapadne strane bio je opasan 3 m visokim zidom, dok je južna
granica logora bila rijeka Sava.

37-1. Zatočenici su imali posebnu kartu za hranu,

koliko bi je izgubili ne bi mogli dobiti obrok.

Unutar ovog prostora, osim baraka za zatočenike, nalazile su se

zgrade u kojima je smještena uprava logora, radionice, magacini
itd. Radi boljeg razumijevanja daljeg prikaza, navešćemo neke od
tih zgrada:

“Glavno skladište” služilo je kao prostorija gdje su ustaše dovodile

žrtve, te ih noću i po ciči zimi skidali gole, ruke im vezali na leđa,
vezali zatim dva po dva žicom, te ih odvodili pješke na “Granik” -
mjesto gdje su se iz brodova i splavova dizali i iskrcavali tereti,
odnosno gdje se ukrcavala roba koja je odlazila iz Jasenovca. Na
“Graniku” su ustaše ubijale žrtve maljem i čekićem, rezale im
trbuhe, vješale im na ruke gvozdene terete i bacale u Savu.
“Zvonara” je bila mala baraka koju su ustaše upotrebljavale kao
mučilište. U nju su zatvarale one internirce koji su bili osuđeni da
umru od gladi.
“Tunel” je bio dugačka šupa za čuvanje drva bez bočnih zidova.
Ovdje su internirci koji su dovođeni tokom 1941. i 1942. morali da
čekaju danima i nedeljama po svakom vremenu dok im nađu
mjesto u barakama ili dok ih ne otpreme na likvidaciju.
Sve zgrade u logoru bile u ograđene žicom. U sjeveroističnom
dijelu logora bila je velika ledina ograđena bodljikavom žicom, na
kojoj su ustaše u proljeće 1942. podigle logor pod vedrim nebom.
Taj prostor je nazvan: Logor III C.817

37a. Ulaz u Jasenovac (arhiva Spomen parka Jasenovac)

817
Zdenko Levental, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv
Jevreja u Jugoslaviji, str. 85.
 37a-1. Novi zatvorenik bio je prisiljen da skine prsten sa ruke

Zatočenici u logoru nisu uopšte smatrani ljudima ili živim bićima.

Svaki i posljednji ustaša mogao je da ubije zatočenika, a da nikom
ne odgovara. Stoga se vrlo često događalo da su se ustaše u logoru
vježbali u gađanju i da su za metu uzimali zatočenike. Desilo se
npr. dr. Zecu da je dok je, išao logorom da ukaže ljekarsku pomoć
nekom zatočeniku, na njega s obližnjeg prozora barake
zapovjedništva logora zapraštao mitraljez i pored dr. Zeca je pao na
zemlju mrtav zatočenik. Kada se dr. Zec okrenuo, vidio je da
poznati krvolok fratar Filipović Majstorović s prozora vježba u
gađanju mitraljezom i traži žrtve.818

818
Ovo je u intervjuu potvrdio Jeruham Gaon, jedan od onih rijetkih koji su
upjeli da se spase u proboju.
U Jasenovački logor su od 1941. do 1945. odvođeni Srbi, zatim
Jevreji i Romi. Većina takvih transporta u početku je odmah po
dolasku u logor upućivana na likvidaciju, a da nisu nigdje zavođena
imena ni broj ljudi koji su se u transportu nalazili. Ustaše su ubijali
hladnim oružjem da se ne bi čuo pucanj i da ne bi mogli izazvati
sumnju da se tamo masovno ubija, dok je ostala masa čekala na
obali Save. Masa je prevožena i tamo ubijana nožem maljem,
željeznom šipkom, sjekirom...

Kapacitet jasenovačkog logora je bio najvište 3.000 do 4.000

zatočenika. Kroz logor je međutim, od septembra 1941. godine do
kraja aprila 1945. godine, prošlo desetine hiljada ljudi, koji su svi
pobijeni. Događalo se da čitavi transporti, koji su ponekada brojali
po više stotina ljudi, žena i djece, uopšte nisu ulazili u logor, već su
odmah prebacivani preko Save u Gradinu, tamo ubijeni maljevima i
zatrpavani. Zimi, kada ustaše uslijed velikih snjegova, nisu mogli
da kopaju jame za mrtvace, ubijali su ih na Graniku na obali Save i
bacali u vodu. Ubijali su ih na taj način da su žrtvama nožem
rasporili trbuh i udarali ih maljevima u glavu, a ponekad još žive
bacali u vodu. Ponekad su opet žrtve spaljivali u velikim pećima
Ciglane ili Keramike. U ove su peći često bacani živi ljudi, jer
ustaše nisu stigli da ih poubijaju, a dešavalo se da su ustaše htjeli
ustanoviti kapacitet tih peći ako ih lože ljudima umjesto običnim
gorivom, pa su stoga spalili više udarcem samo omamljenih
zatočenika. Od leševa su hemičari, kao što je to dr. Zecu pričao
kasnije poginuli ing. Fuad Midžić, pravili sapun, a od usirene krvi
žrtava pravljen je i životinjski ugalj, koji je kasnije dostavljen u
bolnice u kojima su onda ljekari liječili crijevna oboljenja
zatočenika. Premlaćivanja i ubijanja zatočenika bila su
svakodnevna pojava.
Zatočenici su vođeni na radove na nasipu koji je trebao čuvati logor
od poplava rijeke Save. Na posao su gladni i umorni, ponekad po
blatu do koljena, morali ići trčećim korakom. Ko god je posrnuo
bio je ubijen. Na samome nasipu radili su pod najtežim
uslovima.819 Ako je neko samo za trenutak stao da se odmori,
ustaša nadzornik bi ga počeo odmah mlatiti. Vrlo često su ljudi
tako ubijeni i jednostavno bačeni u nasip, koji je sagrađen na
stotinama zatočeničkih leševa. Sa vanjskih su radova - bilo to sa
nasipa, sječe drva ili sl. zatočenici vraćani redovno desetkovani.

37b.Zatočenici su bacani u rijeku Savu, a kasnije vađeni i zatrpavani u

masovnim grobnicama (arhiva Spomen parka Jasenovac)

819
Peršen, str. 63-64: U većini logora koji su postojali 1941. godine ustaše nisu
organizirale nikakav ozbiljan rad. To je i razumljivo kad se zna da su ti logori
isključivo služili kao sabirališta ili za likvidacije. Ukoliko se nešto radilo
isključivo se odnosilo na poslove koji su bili vezani uz samu izgradnju i
organizaciju logora. Rad je uglavnom bio organizovan na vanjski i unutranji. U
vanjski su spadali radovi na polju, logorskim ekonomijama, izgradnji nasipa,
građevinski poslovi, istovar i utovar šlepova, prenošenje balvana i sijena, sječa
drva u šumi i slično. Među unutarnje radove spadali su oni u radionicama. U
logorima su postojale drvodjeljske, krojačke, postolarske i ostale radionice. Tu
su se ubrajale ljevaonice, lančare, bojadisaonice, centrale kao i mehaničari,
vodoinstaleteri i drugi. U njima se izrađivala odjeća, obuća i drugi predmeti za
Ustašku obranu, ostale ustaške organizacije ili ustanove.
U svrhu zastrašivanja zatočenika u logoru su vrlo često sazivani
tzv. „nastupi“. Zatočenici su obično predveče sakupljani na jedno
mjesto u četverokutu. U sredini toga četverokuta dovođeni su
kažnjenici žicom vezanih ruku. Naređeno im je da legnu potrbuške
i onda su na očigled svih ostalih poubijani metkom u potiljak.
Ponekada su, međutim, zatočenici pozivani iz četverokuta i onda
noževima kasapljeni i klani. To je ustaškim koljačima priređivalo
tako sadističko zadovoljstvo, da su od oduševljenja ponekad s
uživanjem pili krv svojih žrtava ili oblizivali krvave noževe.

37c. Žrtve su ubijane posebno napravljenim nožem koji je omogučavao

krvniku da jednim preciznim udarcem završi svoj “posao”

Kada ovakva mučenja više nisu mogla da ih uzbude, onda su zimi

1942/43. unutar logora III C u žicu zatvorili nekoliko stotina
zatočenika, uskratili im svaku hranu i vodu, a na vrata tog logora
stavili tablu s natpisom „Pjegavac“. Nekoliko izbezumljenih od
gladi okupljali su se oko onih koji su umirali. Kada bi jedan od njih
izdahnuo, rezali su komade njegovog tijela, bacali ih na vatru i jeli.
Za vrijeme tih užasnih prizora ustaški dužnosnici su se cerekali od
zadovoljstva.
Dr. Zecu je jednom polupijan ustaša ispričao, da je prethodne noći
postigao svoj rekord i ubio 1.152 žrtve i tražio od ljekara injekciju
morfija, jer su ga, kako je tvrdio, progonila lica pobijenih.
Na ubijanje su zatočenici često odvođeni u povorkama na Gradinu.
Na čelu povorke išao je odred ustaša pjevajući i noseći maljeve, iza
njih su išli na smrt određeni zatočenici, a povorku su završavali
opet ustaše.
Iako to već dovoljno prikazuje sve užase, koji su se dešavali u
Jasenovcu i kojima su bili svakodnevno izloženi zatočenici,
navešćemo ilustracije radi još 1-2 tipična primjera za prilike, koje
su vladale u Jasenovcu.

Kako je već više puta pomenuto, bila je naročita zapravo glavna

osobina ustaških koljača u Jasenovcu sadizam, koji se ispoljavao na
razne načine. Tako se npr. dešavalo da su došle kompozicije od 50-
60 vagona novih zatočenika blizu logora. Zatočenike bi iskrcali,
skinuli im odijela, to je bilo uvijek prvo, jer se ni jedan zatočenik
nije smio zakopati drugačije osim posve go ili gola, onda ih vezali
po grupama, tako da je svako morao metnuti ruke na ramena svome
prethodniku. Ruke su vezane ispod vrata prethodnika užetom, i
čitava je grupa onda opet opasana užetom. Ustaše bi onda uzeli
krampe, lopate, motike i sl., te počeli tu užetom opasanu grupu od
200 do 300 ljudi udarati i potiskivati do unaprijed pripremljene
jame. Kad bi čitava grupa pala u jamu, ustaše bi ih dotukli. Jednom
je prilikom svjedok Uroš Miletić, vidio “kako su ustaški oficiri
skupili grupu od 20 do 30 mladića, skinuli ih, povezali sve zajedno,
a onda se zaletili krampama i lopatama i tukli nesretnike po
glavama, da su od njih doslovno otpadali komadi glava i mozga,
dok nisu bili dotučeni.820

820
Miletić, Jasenovac, isto.
Preživjeli svjedok Isidor Levi priča kako je jednoga dana osam
ustaša došlo u zgradu za dezinfekciju i to u strojarnicu, gdje su bili
parni kotlovi. Među tim ustašama bio je poznati koljač, neki
Hercegovac, Marković. Te su ustaše čekali da dođu na red da se
kupaju i jedan od njih je predložio da sebi skrate vrijeme čekanja
kartanjem. Drugi su pristali, samo je jedan pitao, gdje su im novci
za kartanje. Neko drugi od njih pokazao je kesu koju je nosio sa
sobom i rekao: „Evo novca“ i odmah istresao sadržinu, a to su bile
same ljudske oči. Bile su još gotovo posve svježe.

Septembra 1944. godine dovedena je u Jasenovac grupa oko 200

dobro obučenih Jevrejki, za koje se pričalo da su se od ustaških
progona sakrile u Stenjevac, ali su tamo pronađene i otpremljene u
Jasenovac. One su odmah, nakon dolaska, opljačkane do gola i
pobijene.

Ustaše su započeli evakuaciju glavnog jasenovačkog logora 19.

aprila 1945. Tog su dana najprije prema Zagrebu otpremili
zatočenike dviju manjih logorskih jedinica za koje su držali da su
im potrebni u daljnjem povlačenju: 11 zatočenica i zatočenika iz
grupe medicinskog osoblja ustaške bolnice i oko 15 najboljih
mehaničara i drugih majstora iz radionice “Brzi sklop”. Neki su
uspjeli pobjeći za vrijeme haotičnog povlačenja, preostale su
oslobodili partizani kad su kod Maribora zarobili cijeli transport.821
Doktora Arnolda Schöna jedan je domobranski oficir ukrcao na
kamion svoje satnije i iskrcao pred kućom Schönovih prijatelja u
Šenoinoj ulici u Zagrebu, gdje se sakrio do dolaska partizana.822
Iste večeri 19. aprila ustaše su odveli medicinsko osoblje i
bolesnike zatočeničke bolnice na čelu s dr. Leonom Perićem s
objašnjenjem da ih “preseljavaju u Sisak”, a likvidirani su iste
821
Miletić, Jasenovac, knjiga 3, str. 538; Sjećanja Jevreja, str. 67, 144, 146, 156,
159.
822
Sjećanja Jevreja, str. 247-248.
noći.823 Jedna znatno veća grupa zatočenika pokupljena je naredne
noći iz nastamba logora III također radi “preseljenja u Sisak” i
likvidirana preko Save na Gradini. “Među zatočenicima nastala je
panika pa se je stotinjak njih objesilo iz očaja po nastambama i
radionicama.”824

Drugog jutra preostali muški zatočenici iz svih dijelova Jasenovca

III (navodno ih je bilo tačno 1.073) zatvoreni su u zgradu ciglane i
držani pod jakom stražom. Te večeri, 21. aprila, s prozora su
posmatrali kako brojna ustaška pratnja odvodi cijeli ženski logor na
likvidaciju.
Očevici Ješua Abinun, Jakob Danon i drugi zajednički tvrde da je
bilo “760 žena i djevojaka”, Josip Engel tvrdi da ih je bilo “oko
700”, Jakov Finci da ih je bilo “oko 800”, Adolf Fridrih procjenjuje
“skoro 900”. Odlazile su nevjerovatno hrabro, “pozdravljajući
svoje drugove i opraštajući se s njima” i “bacale su svoje stvari i
pjevale, gordo koračajući u smrt”.825

U muškom dijelu logora bilo je svima jasno da su sada oni na redu i

te je noći pala konačna odluka o dugo smišljenom bijegu. Iz opreza
od mogućih dojavljivača, plan je držan u užem krugu sve do
posljednjeg trenutka pred akciju.826 Tačno u 10.30 prijepodne 22.
823
Sjećanja Jevreja, str. 282, Nikolić, Jasenovački logori smrti, Romano, Jevreji
- zdravstveni radnici, str. 157.
824
Miletić, Jasenovac, knjiga 2, str. 115.
825
Sjećanja Jevreja, str. 197, 283; Peršen, Ustaški logori, str. 217.
826
Intervju sa Leonom Maestro, preživjelim iz proboja 22. aprila: “Pobjegli smo
iz logora „Kožara“ u Jasenovcu 22. aprila 1945. godine. Tu nas je bilo oko 145
zatočenika. Kada smo čuli da je veliki logor u Jasenovcu pokušao provalu i
bijeg, pa da je znatan broj zatočenika uspio i da pobjegne, odlučili smo i mi da
bježimo. Čuli smo, da bi te iste večeri trebalo i mi budemo likvidirani.
Dogovorili smo se da i mi organizujemo bjekstvo i odmah smo podijelili
dužnosti. Hemičar Demajo iz Visokog je napravio neki serum za sve nas da
imamo i da popijemo, za slučaj da budemo osujećeni u bježanju, da bi time
skratili patnje. Ja sam dobio zaduženje, da sjekirom presječem žice. Pošto se naš
logor nalazio u samom naselju Jasenovac, morali smo bježati između kuća.
aprila pripremljene grupe logoraša naoružane stolarskim noževima,
čekićima i letvama izvršile su prepad na ustaške stražare. Uspjeli su
im oteti dvije puške i jednu strojnicu. Prema dogovoru, kad je
sinjski student Ante Batković povikao “naprijed drugovi, juriš!...
poskakali smo kroz prozore i vrata dvokatne zgrade, gdje smo bili
zatvoreni, i jurnuli smo na izlazna vrata logora prema Novskoj. Bio
je to sasvim brisan prostor oko 150 metara dug, bez ikakvih
zaklona od metaka. Ustaše su odmah zapucale iz pušaka i strojnice,
neki su bacali i bombe u masu.”827

U proboju je sudjelovalo oko 600 zatočenika. Vjerovatno ih se

blizu 200 uspjelo probiti iz samog logora, ali su mnogi izvan žice
pokošeni vatrom iz zaštitnih bunkera. Na nepotpunom popisu
zatočenika logora Jasenovac koji su ostali živi prilikom proboja 22.
4. 1945. godine navedena su 84 imena i prezimena.828 Ako se tome
dodaju preživjeli iz Brzog sklopa i iz sastava medicinskog osoblja
ustaške bolnice, te desetak spašenih iz Stare Gradiške i nekoliko
nepopisanih bjegunaca iz Kožare,829 vrlo se vjerovatno, ukupno
blizu 120 logoraša i najviše sedam ili osam logorašica, uspjelo u
posljednji tren spasiti iz jasenovačkih logora. Među njima je bilo
nešto više od 30 Jevreja koji su kasnije stupili u NOV.830 ”

1. Jedan od prvih zatočenika u ovom logoru, od 11. 9. 1941. je bio

Martis Sedlar, koji je bio grobar za cijelo vrijeme i kaže: „... Mislio
sam da to neću nikom pričati ako nekim slučajem ostanem živ. Sa

Počeli su stanovnici iz kuća pucati sa vojskom, jer su svi bili naoružani.“ -

Intervju napravljen u Aškelonu, Izrael, 22. aprila 1998. godine.
827
Peršen, Ustaški logori, 218-220; Sjećanja Jevreja, str. 53, 148, 152, 197.
828
Miletić, Jasenovac, knjiga 2, str. 971.
829
Intervju sa Leonom Maestrom koji je učestvovao u proboju: ”Svaki učesnik u
proboju imao je spremnu bočicu otrova za sličaj da ga uhvate.“Sarajevski
Jevreji: Leon Maestro, Jeruham Gaon, Jakov Montiljo i Šua Abinun bili su među
onima koji su imali su sreću da prežive proboj iz koncentracionog logora
“Jasenovac.
830
Romano, Jevreji Jugoslavije, str. 198.
grupom grobara na hiljade sam zakopao - mrtvih, živih, mladih,
starih, djece, smrzlih, zadavljenih, od gladi i žeđi i tifusa umrlih.
Zakopao sam i svoga oca, 20. 1. 1942. koji se bio smrznuo noću u
baraci i umro...”
2. Pukovnik inžinjer Hinko Pičili konstruisao je tzv. ciglanu peć u
koju su ubacivani nemoćni zatvorenici. “Pred tom ciglanom
zaustavljali su se kamioni, da bi se poslije čuli bezbrojni muški,
ženski i dečji glasovi kako zapomažu. Radilo se to uglavnom noću.
Jednom su u februaru 1942. ustaše doterale u logor veliki transport
žena i dece, i sve ih pored ciglarskih peći poubijali sekirama i
maljevima. Ubijanje je trajalo čitav dan, jer je otpor hrvatskim
ubicama bio veoma snažan. Žene su na ustaški nož skakale, u oči
su im nokte zabadale i padale mrtve. Posle je grupa zatočenika
morala da ih ubacuje u ciglarsku peć.” Pičilijeva peć je radila svake
noći!
3. Strašan je bio način ubijanja u jamama. To su rupe, dugačke 6 m,
širine 2 m, a duboke za ljudski rast. U njih se uguraju svezani
zatočenici, potpuno goli, muškarci, žene i djeca. Zbijaju se jedno
do drugoga u stojećem stavu. Onda su ih udarali maljevima po
glavama toliko dugo dokle bi se čuo ijedan glas. Takvih grobnica je
bilo na stotine.
4. Logor S-C bio je strašan. Nikada takvo nešto čovek nije mogao
da vidi. U ženskoj zgradi ubijali su strujom i trudnice, a poslije su
ubijali nožem.
5. U blizini “Ciglane” postojala je „ciklonska dezinfekcija”
(gušenje gasom), tu je radio ing. hemije Fuad Mičić iz Sarajeva, od
koga je traženo da od ljudskog mesa pravi sapun. U Gradini je bilo
12 velikih kazana u kojima je pravljen sapun.
6. Druga vrsta gušenja djece je tako vršena što su ih žive zatrpavali
u prostrane grobnice gdje su im majke već ležale zaklane.
Dojenčad su gušili u jezerima u krugu logora III ili u rijekama Savi
i Uni.
7. Jutra 21. aprila 1945. pobijene su sve žene koje su bile u logoru
Jasenovac, a bilo ih je između 800 i 1000. Sve su odvedene na
Savu i pobijene maljevima ili zaklane - po izjavi Miloša Despota iz
Bijeljine koji je bio u Jasenovcu od 8. septembra 1942. do 22.
aprila 1945.831
Najveće istraživanje žrtava jasenovačkih logora obavio je Savezni
zavod za statistiku SFRJ 1964. godine, ali su rezultati dugo držani
u tajnosti, jer nisu odgovarali tadašnjim političkim i
propagandističkim svrhama.832 Tek 1998. godine ti materijali su
objavljeni.833
“Mi, preživjeli logoraši ustaških logora smrti, želimo da ova
Sjećanja ne budu korištena u svrhu bilo kakve odmazde ili osvete,
bilo kada i protiv bilo koga. Želimo da ova naša Sjećanja posluže
cilju udovoljenja pravde, a još više želimo da služe opštem
zbliženju svih naroda i podizanju čovječnosti, za kojom su vapili
naši sapatnici u svojim najtežim i posljednjim trenucima života sa
vječnim “Šema Jisrael”.834

831
Samuel Pinto, Zločini, isto.
832
Ivo Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 341-342.
833
Bošnjački institut u Sarajevu objavio je Poimenične popise pod nazivom:
“Jasenovac-žrtve rata“ u kojem su žrtve nabrojane ukupno 59.188, od toga u
Jasenovcu 49.601, a u Staroj Gradiški 9.586. Na svim stranicama stavlja se
upozorenje “popis nije potpun“, što je lako utvrditi uvidom u neke pouzdane
parcijalne općinske ili druge lokalne evidencije. U popisu je 9.044 žrtava
zavedeno kao „Jevrejka“ ili „Jevrejin“, ali ta je rubrika vođena prema
vjeroispovijesti. Jevreji koji su 1941. godine ili ranije prešli na katoličanstvo
zavedeni su kao Hrvatice/Hrvati, a tih je, sudeći po izrazito jevrejskim imenima,
prezimenima, imenima roditelja, barem još oko 3.000. Nepotpunost popisa
očigledna je kod Roma, kojih je popisano svega 1.471 pored 33.944 Srba, 6.456
Hrvata, 949 Muslimana, 194 Slovenaca, 105 osoba drugih nacionalnosti i 6.850
“nacionalno neidentificiranih“. Ako taj popis uzmemo kao polazište i uvećamo
ga približno za 40% do najviše 50% (do kojeg uvećanja dolazi usporedbom s
nekim pouzdanim parcijalnim evidencijama), približit ćemo se brojkama do
kojih je došao Vladimir Žerjavić, dakle oko 80.000 do 90.000 žrtava za cijeli
jasenovački kompleks. – I. Goldstein, Holokaust u Zagrebu, str. 342.
834
Sjećanja Jevreja na logor Jasenovac, iz uvodne riječi dr. Josefa Konfortija.
4.1.2. Stara Gradiška

Logor Stara Gradiška bio je filijala Jasenovca, osnovana u bivšoj

kaznioni. Sve što smo naveli za Jasenovac važi, uglavnom, i za
Gradišku, pošto su upravljači bili i u jednom i u drugom logoru isti,
a nad svima bio je vrhovni šef i koljač Maks Luburić sa svojim
pomoćnicima izopćenim fratrom Filipovićem-Majstorovićem,
Ljubom Milošem, Matkovićem, Matijevićem, Picilijem i ostalima.
Glad, premlaćivanja, pojedinačna i masovna ubijanja bila su i u
tom logoru svakodnevna pojava.

38. Stara Gradiška, ženski logor kompleksa Jasenovac

(arhiva Spomen parka Jasenovac)

U Gradišci je, osim toga, postojao još tzv. „Plavi podrum“, u kome
su ljudi kasapljeni na komade i onda noću odnošeni tako
zapakovani. Postojala je „Kula“, zgrada u koju su ljudi natrpani
tako da nisu mogli gotovo ni stajati, a onda su vrata zatvorena i
zatočenici ostavljeni dok nisu stojeći pomrli od gladi. U Kuli je
postojala i gasna komora, u kojoj su plinom ubijani zatočenici,
naročito žene i djeca. Među njima su bile i Jevrejke sa djecom koje
su u Gradišku dovedene iz Đakova. U toj je komori jednom
prilikom odjednom ubijeno 800 žena i djece. U Gradišci je
Filipović-Majstorović jednom prilikom sam ubio 53 zatočenika na
očigled ostalih tvrdeći da su „htjeli bježati“. Žrtve su bačene na
kola i odvezene do rake, iako neki još nisu bili mrtvi, pa su čak
molili da ih ubiju. Ustaše su ih, i pored toga, još žive, bacili u jamu
i zatrpali.

4.1.3. Bergen-Belsen

Njemačke vojne vlasti su 1940. osnovale Bergen-Belsen kamp u

mjestu južno od malih gradova Bergen i Belsen, oko 11 kilometara
sjeverno od Celle, Njemačka. Do 1943. Bergen-Belsen je bio
isključivo logor za ratne zarobljenike (POW). U aprilu 1943. SS
Ekonomska uprava Glavni ured (SS Wirtschafts -
Verwaltungshauptamt, WVHA), koji je upravljao sistemom
koncentracionih logora, preuzeo je da Bergen-Belsen pretvori
najprije u civilni logor, a kasnije u koncentracioni logor.
Logor Bergen-Belsen kompleks bio je sastavljen od brojnih logora.
Postojale su tri glavne komponente u kampu kompleksa: POW
logora, “Residence logor” (Aufenthaltslager) i “zatvorenički logor”
(Häftlingslager).
Ratni zarobljenički logor funkcionirao je kao takav od 1940. do
januara 1945. “Residence logor” je bio u funkciji od aprila 1943.
do aprila 1945. i bio je sastavljen od četiri potkampa: “Posebni
kamp” (Sonderlager), “Neutralni logor” (Neutralenlager),
“Zvijezda kamp” (Sternlager), i “Mađarski logor” (Ungarnlager).
“Zatvorenički logor”, također, od aprila 1943. do aprila 1945,
logor su sačinjavali “zatvorenički logor”, “logor za oporavak”
(Erholungslager), “šator kamp” (Zeltlager), “mali ženski kamp”
(Kleines Frauenlager) i “veliki ženski logor” (Grosses
Frauenlager).
Tokom svog postojanja, u Bergen-Belsen logor dovođeni su
Jevreji, ratni zarobljenici, politički zatvorenici, Romi (Cigani),
“asocialni”, kriminalci, Jehovini svjedoci i homoseksualci.

Kako su savezničke i sovjetske snage krajem 1944. i početkom

1945. napredovale u Njemačkoj, Bergen-Belsen je postao logor za
hiljade jevrejskih zatvorenika evakuiranih iz drugih logora. Zbog
sve većeg broja ženskih zatvorenika, SS je raspustio sjeverni dio
logorskog kompleksa, koji je još uvijek u upotrebi kao POW835
logor i januara 1945. osnovao takozvani “Veliki ženski logor”
(Grosses Frauenlager). U ovaj logor smještene su žene evakuirane
iz Flossenbürga, Gross-Rosena, Ravensbrücka, Neuengamma,
Mauthausena i koncentracionih logora Buchenwald, kao i raznih
potkampova i radnih logora.

Krajem jula 1944. u logor Bergen-Belsen kompleksa bilo je

internirano oko 7.300 zatvorenika. Početkom decembra 1944. taj
broj je porastao na oko 15.000, a u februaru 1945. na 22.000. Kako
zatvorenici evakuirani iz istočne Evrope i dalje dolaze, broj
zatvorenika u logoru do 15. aprila 1945. popeo se na više od
60.000.
Prenapučenost, loši sanitarni uvjeti, te nedostatak adekvatne hrane,
vode i skloništa dovelo je do izbijanja bolesti kao što su tifus,
tuberkuloza, dizenterija, uzrokujući sve veći broj smrtnih slučajeva.
U prvih nekoliko mjeseci 1945. umrlo je nekoliko desetina hiljada
zatvorenika.

Dana 15. aprila 1945. britanske snage oslobodile su Bergen-Belsen.

Britanci su našli oko 60.000 zatočenika u logoru, a većina njih bila
je ozbiljno bolesna. Hiljade tijela ležalo je nepokopano. Između

835
Ratni zarobljenici.
maja 1943. i 15. aprila 1945. u Bergen-Belsenu je umrlo između
36.400 i 37.600 zatvorenika. Više od 13.000 bivših zatvorenika,
previše bolesni da se oporave, umrlo je nakon oslobođenja. Nakon
evakuacije Bergen-Belsena, britanske snage su spalile cijeli logor
kako bi se spriječilo širenje tifusa.

Po ulasku u Bergen-Belsen britanske jedinice su pronašle u životu

dr. Kalmi Baruha, hispanologa iz Sarajeva, ali njegovo tijelo je već
bilo toliko iscrpljeno da je umro već poslije nekoliko dana.836

39. Kalmi Baruh, bio je jedan od najvećih hispanologa,

umro je od iscrpljenosti odmah po oslobođenju logora

U logoru Belsen-Bergen bili su zatočeni Jevreji iz Višegrada koji

su uhvaćeni 12. aprila 1944. godine u Podgorici (u Crnoj Gori).
Njih 46 su uspjeli da prežive strahote ovog logora.837
Tokom svog postojanja u koncentracionom logoru Bergen-Belsen
je umrlo oko 50.000 osoba.

836
Dr. Samuel Kamhi, Kalmi Baruh, Spomenica od 400 godiana dolska Jevreja
u BiH, isto.
837
Intervju sa preživjelim: Tilda Altarac, Split, 2011.
4.1.4 Sajmište - Semlin Judenlager - Jevrejski logor: 1941-1942

Beogradsko sajmište nije bilo samo mjesto zabave ili simbol

tehnološkog napretka i industrijskih poduhvata predratnog
jugoslovenskog društva. Ono je služilo i politici. Njemačka i
italijanska vlada koristile su svoje nacionalne paviljone kako bi
promovisale načela nacističkog i fašističkog režima. Nacističke
zastave bile su istaknute ispred njemačkog paviljona, čija je
unutrašnjost takođe bila ukrašena kukastim krstovima i drugim
nacional-socijalističkim obilježjima. Pa ipak, malo ko je u to
vrijeme mogao pretpostaviti da će u proljeće 1942, dakle pet
godina nakon otvaranja prvog Beogradskog jesenjeg sajma, njegovi
paviljoni postati mjesto Holokausta i najveći njemački
koncentracioni logor u jugoistočnoj Evropi.

U jesen 1941, kada su streljački vodovi Vermahta sprovodili mjere

odmazde u kojima je stradala većina Jevreja muškaraca, nacistička
je administracija počela da traži lokaciju pogodnu za smještaj
preostalih Jevreja - žena, djece i starih - koji su zbog pola, godina
ili fizičkog stanja bili pošteđeni strijeljanja. Namjera okupatora bila
je da Jevreje zadrže u Srbiji do proljeća 1942, a potom ih deportuju
u “prihvatilište na istoku”, odnosno u jedan od logora u Poljskoj.
Prvobitni plan je bio da se za Jevreje izgradi zatočenički logor kod
sela Zasavica blizu Sremske Mitrovice, na oko 70 km zapadno od
Beograda. Kada se ispostavilo da je zemljište na toj lokaciji
podložno poplavama, gradnja je prekinuta i lokacija napuštena.838

Dana 23. oktobra 1941. njemačka vojna uprava je odlučila da,

umjesto da gradi novi logor, za tu namjenu preuredi Beogradsko

838
Christopher R. Browning, Fateful Months: Essays on the Emergence of the
Final Solution, London, Holms & Meieir, 1985, str. 70.
sajmište, njegove, u tom času, prazne paviljone. To nije bilo
idealno mjesto za koncentracioni logor s obzirom na blizinu grada,
ali su ga nadležni, u nedostaku vremena i ideja, prihvatili.839
Sajmište se nalazilo na teritoriji pod kontrolom lokalne komande u
Zemunu (Semlin), te je shodno tome, ovaj logor nazvan Judenlager
Semlin - Jevrejski logor Zemun.

Predložena lokacija za Judenlager bila je formalno na teritoriji

Hrvatske, tako da je prije osnivanja logora bilo neophodno
odobrenje vlasti u Zagrebu. Ovo je naravno bila čista formalnost
završena preko Ministarstva inostranih poslova u Berlinu. Jedini
uslovi koje je hrvatska vlada postavila bili su da u logoru ne bude
srpskih stražara ili policajaca i da se logor mora snabdijevati iz
Beograda.840
Adaptaciju paviljona izvodila je njemačka državna građevinska
firma Todt. Tokom novembra 1941. grupa od oko 200 Jevreja iz
logora Topovske šupe radila je na pretvaranju paviljona u logor.841
Podizali su nizove drvenih ležaja na tri, ponekad četiri sprata,
slične onima u drugim nacističkim koncentracionim logorima.
Izgradili su i poljske zahode i instalirali vanjske slavine. Bodljikava
žica postavljena je po obodu logora, a komanda ustoličila svoj štab
u centralnoj kuli.

Prvih 5.000 žena i djece koji su stigli na Sajmište smješteno je u

najveću zgradu Jugoslovenski paviljon br. 3. Oštećen krov i
polomljeni prozori propuštali su kišu, snijeg i snažan sjeverni
vjetar, što je uslove za život činilo nepodnošljivim. Četiri male peći
nisu mogle da zagriju površinu od oko 5000 m2, tako da su
zatočenici patili od promrzlina i upale pluća. Zbog prenatrpanosti,

839
Isto.
840
Isto.
841
Koljanin Milan (1992), Nemački logor na Beogradskom Sajmištu, Beograd,
Institut za savremenu istoriju, str. 52.
svaki zatočenik imao je za sebe manje od pola metra prostora na
golim drvenim ležajima. Kada su novi zatočenici pristigli u januaru
1942, smješteni su u Paviljon br. 2 pod jednako nehumanim
uslovima.842

Hrana je pripremana u kuhinji koja se nalazila u Paviljonu br. 4.

Dnevno sledovanje sastojalo se od vode, slabog čaja, bajate čorbe
od kupusa ili krompira i malog komada suvog kukuruznog hljeba.
Ovako siromašna ishrana bila je dijelom i stoga što su
kolaboracionističke vlasti, zadužene za distribuciju hrane u
Beogradu, jevrejski logor stavile na dno liste prioriteta. Iako je na
Sajmištu bilo više od 1.000 djece, gradska uprava je 3. februara
1942. objavila da se “isporuka hrane Jevrejskom logoru može vršiti
tek pošto se zadovolje potrebe svih ostalih stanovnika”. 843
Više o životu u jevrejskom logoru može se saznati iz pisama
devetnaestogodišnje logorašice Hilde Dajč:

“Užasni uslovi u logoru Sajmište desetkovali su logorsku

populaciju. Zima 1941/1942. bila je jedna od najhladnijih od kada
se pamti. Između decembra 1941. i marta 1942. oko 500 jevrejskih
zatočenika umrlo je od hladnoće, bolesti ili gladi.” Po svjedočenju
jedne od malobrojnih preživjelih, Šarlote Ćosić (koja je kasnije
oslobođena jer je bila udata za “Arijevca”), leševi logoraša su
odlagani u bivši Turski paviljon, koji je služio i kao kupatilo i kao
mrtvačnica. Svakih nekoliko dana mrtvi su prenošeni preko
zaleđene rijeke Save i sahranjivani na Jevrejskom groblju. U logoru
je postojala bolnica smještena u Spasićevom paviljonu, u kojoj su
radili doktor Moša Alkalaj i bolničarka Hilda Dajč.844

842
Isto, str. 77.
843
Levental, Zdenko, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv
Jevreja u Jugoslaviji, isto, str. 26.
844
Koljanin Milan, Njemački logor na Beogradskom Sajmištu, str. 73.
Pored jevrejskih zatočenika, oko 500 Romkinja i njihove djece
dovedeno je na Sajmište u decembru 1941. Po njemačkim rasnim
zakonima Jevreji i Romi tretirani su kao jednako “inferiorni” i bili
su, barem formalno, meta sličnog diskriminirajućeg tretmana.
Medutim, u praksi, nacistička uprava u Beogradu nije sprovodila
antiromske i antisemitske mjere s jednakim žarom. Iako je mnogo
Roma pogubljeno u jesen 1941, romska populacija, u cjelini, za
razliku od jevrejske zajednice, nije bila izložena obaveznoj
registraciji ili masovnom sistematskom zatočavanju. Ustvari,
antiromski zakoni primjenjivali su se, uglavnom, na Rome čergare,
tj. na pojedince bez stalnog mjesta boravka, kojih je, po
procjenama nacista, na teritoriji Srbije bilo svega 1.500.845 Zbog
toga romska zajednica u Srbiji, za razliku od jevrejske, nije bila
suočena sa opasnošću od potpunog istrebljenja.
Sudbina Jevreja sa Sajmišta bila je sasvim drugačija. U rano
proleće 1942. okupatorske vlasti u Beogradu su shvatile da
planirano deportovanje Jevreja na istok nije na vidiku. Njihovo
oslobađanje, naravno, nije dolazilo u obzir. Lokalna nacistička
administracija se zato, baš kao i u jesen 1941, našla pod pritiskom
da što prije sama pronađe “rješenje” za “jevrejski problem”. Ovoga
puta, međutim, vlast u Berlinu je obezbijedila neophodnu
“infrastrukturu”.

U martu 1942. gasni kamion marke Saurer, koji su vozila dva niža
SS oficira, Gec i Mejer, stigao je u Beograd. Ovaj kamion, za koji
je u nacističkim dokumentima korišćen eufemizam “vozilo za
uništavanje vaški” (Entlausungswagen), bio je ustvari običan
kamion čiji je auspuh bio prepravljen tako da su izduvni gasovi iz
motora preusmjeravani u hermetički zatvoren tovarni odjeljak
kamiona. Kada je auspuh bio ovako postavljen, vožnja u trajanju od
10-15 minuta bila je dovoljna da ubije 100 ljudi zaključanih u

845
Koljanin, isto, str. 98.
vozilu. Ova vrsta gasnog kamiona bila je korištena u nacističkom
programu “eutanazije“ tokom 1940. u kojem je stradalo desetine
hiljada invalida i mentalno oboljelih. Krajem 1941. i početkom
1942. godine isto vozilo testirano je kao metod za “konačno
rješenje jevrejskog pitanja”.846

40. Ovaj kamion, za koji je u nacističkim dokumentima korišćen

eufemizam “vozilo za uništavanje vaški” (Entlausungswagen) –
“dušegupka”, bio je ustvari običan kamion čiji je auspuh bio prepravljen
tako da su izduvni gasovi iz motora preusmjeravani u hermetički zatvoren
tovarni odjeljak kamiona.Onima koji su bili određeni za transport,
naređeno je - ili tačnije ljubazno savetovano - da najvrednije stvari
ponesu sa sobom, a da sve ostalo brižljivo upakuju i na paketu stave
svoju tačnu adresu.

Prve žrtve gasnog kamiona u Beogradu bile su osoblje i pacijenti iz

dvije jevrejske bolnice u Beogradu. Tokom dva dana, 18-19. marta
846
Istorija gasnog kamiona opisana je u poglavlju 'The development and
production of the Nazi gas van', u Christopher R. Browning (1985). Fateful
Months…, str. 57-67.
1942, preko 800 ljudi (uglavnom pacijenata) bilo je utovareno u
gasni kamion u grupama između 80 i 100. Svi su umrli od trovanja
ugljenmonoksidom na putu kroz Beograd do gubilišta u Jajincima,
selu u podnožju planine Avale, južno od grada. Po dolasku u
Jajince, sedam Srba zatvorenika vadilo je mrtve iz kamiona i
zakopavalo u masovne grobnice.847
“U automobil je moglo stati po 100 lica (10 reda po 10 lica). U
njemu nije bilo sjedišta. Auto je stajao uvek ispod zemunskog ulaza
u logor - nije nikada ulazio u sam logor.
Onima koji su bili određeni za transport, naređeno je - ili tačnije
ljubazno savetovano - da najvrednije stvari ponesu sa sobom, a da
sve ostalo brižljivo upakuju i na paketu stave svoju tačnu adresu.
Te upakovane stvari internirci su neposredno pred polazak donosili
pred sam kamion koji je uvek išao iza velikog sivog automobila i
SS-ovci su ubacivali te pakete u kamion. Odmah posle toga
naređeno je internircima da uđu u automobil pa su i automobil i
kamion krenuli zajedno nekud - kuda, to nije niko od nas slutio.”
Ono što treba posebno istaći je da, pored značajnog mjesta koje
jevrejski logor Sajmište zauzima u široj istoriji uništavanja
evropskih Jevreja, isto je toliko ključan i za istoriju Holokausta u
Srbiji. U njemu je za manje od dva mjeseca proljeća 1942. nestala
skoro polovina od ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane
Srbije, a među njima i dio bosanskih Jevreja-izbjeglica. Time je
Srbija postala prva teritorija pod nacističkom okupacijom
proglašena “očišćenom od Jevreja”.

Logor na Sajmištu je dobio funkciju prihvatnog logora. U njega su

prebacivani zarobljenici iz drugih logora radi upućivanja na
prinudni rad u Njemačku i okupirane zemlje. Kroz ovaj logor je

847
Christopher R. Browning, Fateful Months…, str. 81.
prošlo oko 31.972 zatočenika od kojih je utvrđeno da je život
izgubilo 10.636 osoba.848

4.1.5. Auschwitz-Birkenau

Koncentracioni logor Auschwitz-Birkenau bio je najveći

koncentracioni logor u kojem je stradalo preko million evropskih
Jevreja. Lohor Auschwitz II, nalazio se pored poljskog gradića
Oświęcim, nedaleko od Krakova u Poljskoj. U ovaj logor
deportirano je preko 1,300.000 ljudi iz čitave Evrope, od kojih je
1.100.000 ubijeno, a oko 900.000 odmah nakon dolaska ubijeno u
gasnim komorama ili ustrijeljeno. Ostalih 200.000 ljudi umrlo je od
posljedica mučenja, zlostavljanja, teškog rada, medicinskih pokusa
ili sistematskim izgladnjivanjem od strane čuvara logora.

Logor je bio ograđen dvostrukom bodljikavom žicom koja je

dijelom bila pod električnim naponom. Između ograda su bili
stražarski tornjevi visoki 5 m u kojima su stražari naoružani
mitraljezima i osvjetljavali logor reflektorima. Kasnije je
dograđeno ukupno šest gasnih komora u kojima su logoraši
neposredno nakon dolaska u logor ubijani. Ubijeni logoraši
kremirani su u četiri krematorijuma. Većina logoraša su samim
dolaskom u logor već bili osuđeni na smrt i samo ih je mali broj
preživio, kao radna snaga, koja bi se često razmjenjivala sa drugim
logorima kompleksa Auschwitz.

Jevrejske žene i djeca iz logora Loborgrad, Jevreji uhvaćeni u

partizanskim zbjegovima849 kao i posljednja dva transporta Jevreja
848
Milan Konjanin, isto, str. 450.
849
Almuli Jaša, Jevrejke govore, ispovijest Hane Atijas-Vlačić: “Selo Konfolje
je u blizini Otočca u Lici. Tu smo se odmah uključili u rad omladinske
iz Sarajeva, avgusta 1942. godine, otpremljeni su u Poljski logor u
Auschwitz.850 Zadnja dva transporta Jevreja iz Sarajeva došli su do
Zlatara, tamo su im priključene zatočenice iz Loborgrada, tako da
je u transportu bilo ukupno 3.000 Jevreja, ljudi, žena i djece.
Kasnije su transportu priključeni Jevreji iz Osijeka (logor Tenje) i
okoline pa je transport brojao ukupno 8.000 zatočenika. Ukupno je
organizovano pet transporta koji su koncentrirali Jevreje iz
Nezavisne države Hrvatske i prebacili ih slijedećim redom: 13.
avgusta iz Zagreba, 16. avgusta iz Osijeka, 20. avgusta iz Osijeka,
24. avgusta iz Zagreba, odnosno Zlatara-Bistric851 i 27. avgusta iz
Osijeka. Bio je predviđen još jedan transport za 30. avgust. 852 Ovaj
posljednji je otkazan, ”te prema tome je završeno iseljavanje istih
sa područja Nezavisne Države Hrvatske u Njemačku.”853

organizacije. Pohađala sam sanitetski kurs, prikupljala hranu za vojsku, obilazila

seoske kuće i molila da pletu šalove i kape za borce. Ali ubrzo su Nijemci
krenuli u ofanzivu i na cesti, oko dva kilometra od sela, našla se njemačka
vojska. Moja sestra i ja na vrijeme smo pobjegle u šumu, u selo Klanac. Tu smo
bile dva-tri dana. Kad smo saznale da je put čist, u praskozorje smo krenule kući
da povedemo brata i oca, ujaka i ujnu s nama u Klanac. Međutim, to jutro su
ustaše opkolile kuću. Izdao nas je gazda. Njegov sin je bio ustaša, što mi nismo
znali. Došao je kada su Nijemci prodrli.
Bili smo loše sreće. Poslije rata sam saznala da je samo oko 120 Jevreja
smještenih na slobodnoj teritoriji zarobljeno ili stradalo od vazdušnih napada.
Kada su nas uhvatili, ustaše su nas pješke vodili deset kilometara do Otočca.
Smjestili su nas u zatvor i kroz otprilike mjesec dana ukrcali u kamione i pravac
– nepoznat. Preko Senja i Sušaka, gdje smo prenoćili, produžili smo za Trst. U
Trst smo stigli iscrpljeni i izgladnjeli. Smješteni smo bili u Prizaju, u nekom
improvizovanom zatvoru, potom odvedeni u Koroneo, odakle nas 15. 6. 1944.
transportuju za Aušvic – Birkenau.” Str. 143-144.
850
Vidjeti Prilog Hronologija Holokausta u Bosni i Hercegovini.
851
Prvobitno je bilo predviđeno da transport ide iz Osijeka, ali je odlučeno da on
ide iz Zlatara jer su “Židovi određeni za transport, a koji su se nalazili u Osijeku
naknadno koncentrirani u Lobor gradu kod Zlatara”, HR HDA 202 (RUR ŽO)
5200-1942-kut-1.
852
HR-HDA - 202 (RUR ŽO) 5026-1942-kut-1.
853
HR - HDA, isto, 5274, Izvještaj o transportu Ravnateljstvu Hrvatskih
Državnih Željeznica u Zagrebu.
Nakon dolaska u Auschwitz iz čitave grupe je izdvojeno oko 71
muškarac,854 za koje su čuvari logora SS-ovci tvrdili da su sposobni
za rad. Sve ostale su potrpali u kamione i odvezli u nepoznatom
pravcu. Kasnije izdvojeni su saznali da je čitav transport odveden
direktno u plinske komore i gdje su svi odmah ugušeni. Leševi su
onda spaljeni u ogromnim krematorijima.855

854
ABiH, Fond KUZO, Svjedočenje Glazer Leona, inv. br. 7473/1.
855
ABiH, FOND ZKUZ Sarajevo, Zapisnik Kohen Jakob: “U Aušvicu sam
proveo dvije godine. Broj žrtava je bio bezbrojan. Išlo je to na hiljade i hiljade.
Kako bi koji transport dolazio iz okupiranih zemalja, nekada je odmah odvođen
do krematorija. Postojale su posebne prostorije gdje su ljudi naprije ugušivani
plinom, a zatim spaljivani. Čim smo došli utetoviran nam je na lijevoj podlaktici
broj zatočenika.“
 41. Sarina Levi (šest godina, krajnja desno)
ubijena je 1942.godine u Aušvicu

Po pričanju preživjelih zatočenika, trovanje u plinskoj komori

trajalo je 9 do 10 minuta, a proces spaljivanja oko 20 minuta na
temperaturi oko 1500 stepeni. U logoru je bilo sedam peći od kojih
je svaka mogla da spali dnevno oko 2.000 lica. Dnevno je u tim
krematorijima spaljeno oko 15.000 ljudi.

Oni koji su bili odvojeni kao sposobni za rad odvođeni su u drugi

dio logora i smještani pred blok 17. Tamo su skidani do gole kože.
“Izlazili smo ukočeni. Odmah smo postrojeni po osam u redu, tako
da se za čas formirala kolona. Išli smo blatnjavom cestom. Stariji
su teško hodali i posrtali, pa su odmah dobijali po leđima puškom.
Naravno, upotrebljavali su sve svoje snage da bi se digli, da se
udaranje opet ne ponovi. AUŠVIC-BIRKENAU pisalo je na
velikim vratima… Razdvajati se od oca, muža ili brata, zauvijek.
Strašan prizor. Sada smo prvi put vidjele žensku stražu,856 bile su
obučene kao i SS-vojnici, imale su suknju i pištolj. Na jednoj strani
bilo je postavljeno nekoliko tuševa. Morali smo se skinuti do gola.
Ako smo imale satove ili naušnice, prstenje, bilo šta od nakita,
trebalo je sve skinuti i ostaviti na gomilu, pa ići pod tuš. Zatim je
slijedilo šišanje. Jedna je aufzerka šišala kosu i svuda gdje je bilo
dlaka. Kosa je bila na gomili, svih boja. Donjeg veša nismo dobile.
Navukla sam brzo haljinu, i zadovoljna da više nisam gola.”857

42. Rikica Radmila Šlozberg (preuzeto iz knjige Šest miliona)

856
Aufseherinnen (Aufzerke) su bile žene stražari u nacističkim logorima za
vrijeme Holokausta. Od 55.000 stražara koji su služili u nacističkim
koncentracionim logorima, oko 3.700 bile žene. Prvi ženski stražari stigli su
1942. u Aušvic i Majdanek iz Ravensbrika. Godinu poslije, nacisti su počeli
regrutiranje žena zbog nedostatka straže.
857
Šlozberg Rikica – Radmila, Šest miliona, str. 46.
Oduzeto im je sve što su imali, a onda su im SS-ovci na lijevu ruku
utisnuli broj. Iza toga su ih obukli u prugasta kažnjenička odijela. U
logoru su bile zastupljene među zatočenicama sve evropske nacije.
Zatočenici su se, osim po brojevima, među sobom razlikovali i po
posebnim znacima. Tako su Jevreji na rukavu imali Davidovu
zvijezdu. Politički zatočenici crvene trokute, saboteri crne,
kriminalci zelene, a vjerski progonjenici plave, homoseksualci
ljubičaste. Većina zatočenika je radila na polju od rana jutra do
gluho doba noći. Hrana je bila više nego očajna: komadić hljeba od
piljevine i supa od repe. Ponekad komadić margarina ili kašika
marmelade. Stoga su stotine zatočenika umirali od gladi.

“Bio je mrak, ne znam koliko je bilo sati, ali znam da smo spavali
kao u nekom čudnom bunilu. Mora da je to bio umor. Sada smo
stajale sve pored trospratnog kreveta u ogromnoj sali u kojoj smo
proveli noć. Aufzerka je ispred našeg kreveta vikala: Los, los, brzo
umivanje!
Svi su trčali, ne znam gdje samo znam da smo se našli u jednom
mračnom hodniku u kome je bilo mnogo česmi, jedna do druge. To
je bilo kupatilo a do njega klozet, trebalo se izmokriti i oprati na
brzinu. Bilo nas je sada jako mnogo, sva ta gomila od preko 500
žena se našla na površini, izgurana na takozvani (APEL PLATZ).
Aufzerke su vikale i postrojavale u kolonu po osam žena. To mi je
bio prvi APEL koji sam doživjela, od tada to je postalo
svakidašnjica i u mom daljem (logorovanju) nije bilo dana bez
apela – odbrojavanje je vršeno svakog dana.“858

U logoru je radila specijalna grupa muškaraca-Jevreja

Sonderkommando. Ta grupa je radila u krematoriju i oko
krematorija. To znači radila je sve poslove od oduzimanja lične

858
Šlozberg Rikica – Radmila, isto, str. 49.
imovine ljudi iz tek prispjelih transporta pa do iznošenja mrtvaca i
spaljivanja istih. Pobunili su se kada su shvatili da će i oni postati
žrtve. “Stigao je i kamion vojnika sa dresiranim psima, tako da oni
koji nisu bili ubijeni, uhvaćeni su i javno obješeni u logoru. Bila
sam ošamućena od prizora koji sam posmatrala. Jedan Nijemac me
upita šta mi je, da li mi je to možda žao ove bande, nisam ništa
odgovorila, samo sam malo slegla ramenima, na šta se on grohotom
nasmijao i rekao: “Nemate za šta biti tužni, nema potrebe, nije to
nikakva šteta, to su sve Jevreji.”859

Pred kraj rata Nijemci su nastojali da unište tragove svojih zločina.

S obzirom na činjenicu da se “Crvena armija” približavala, odlučili
su da većinu zatvorenika prebace dublje u Njemačku. ”Jedne noći
izbačeni smo na apel-plac i postrojene za prebrojavanje. Čekanje je
bilo mučno i neizvjesno dok na kraju nije procurila vijest da se
Rusi približavaju logoru. Iz tih razloga ili zato što su lecima
zaprijetili komandi logora da ne čine odmazdu jer će za uzvrat
uništiti Njemačku. Dakle povlačenje. To je bio put iz Poljske za
Njemačku. Bilo je sve neizvjesno dok nismo stigle u Belzen
/između Hamburga i Hanovera/.” 860

“Crvena armija” ušla je u koncentracioni logor Aušvic 27. januara

1945. godine.

Od svih sarajevskih i bosanskih Jevreja, uopšte, koji su ljeta 1942.

godine odvedeni u taj logor – a tih je bilo nekoliko hiljada, vratila
su se dvojica iz grupe od 70 odvojenih muškaraca. Iz tog
transporta, odmah po dolasku, svi su ubijeni u gasnim komorama.
Auschwitz je preživjelo oko stotinu ljudi iz Bosne i Hercegovine, a
među njima desetak Jevreja, koji su bili zarobljeni kao partizani ili
859
Papo Rašela-Marčela, audio zapis sačinjen 8. 9. 1995. godine, Jad vašem.
Zapisivač: Sanja Baum.
860
Papo Rašela-Marčela, isto.
u partizanskim zbjegovima prilikom ofanzive na Sutjesci ili
prilikom prodora Nijemaca na oslobođenu teritoriju (Hrvatsko
primorje). Spasile su se samo neke partizanke: Rašela Papo –
Marčela, Atijas Flora i Hana.

43. Flora(Lola) i Hana(Neta) Atijas su preživjele. Njihov otac i brat su

ubijeni odmah po dolasku u Aušvic

4.1.6. Đakovo

Ustaške vlasti u Sarajevu su krajem 1941. uputile zahtjev

centralnim ustaškim vlastima u Zagrebu da se veći broj Jevrejki sa
djecom iz Bosne, prvenstveno iz Sarajeva, uputi u logore. S
obzirom da ustaški logori u Hrvatskoj nisu mogli da prihvate tako
veliki broj novih zatočenika, to su centralne ustaške vlasti u
Zagrebu naredile Župskoj redarstvenoj oblasti u Osijeku da na
svojoj teritoriji pronađe pogodno mjesto gdje bi se mogao formirati
novi logor, a koji bi bio namijenjen isključivo za interniranje žena i
djece.

Naredba je izdana po nalogu velikog župana Velike župe Vrhbosna

u Sarajevu. Hitrost akcije, dalje deportacije interniranih i pod
strogo kontroliranom paskom kućama privremeno vraćenih
zatočenika, rezultirala je definitivnom odlukom o daljnjoj
internaciji u zarobljeništvo trenutno zatočenog jevrejskog življa s
posebnom namjenom logorskog stacioniranja za židovske žene i
djecu.861
Odluku je donio Ured I, Ustaško redarstvo, Ustaške Nadzorne
Službe (UNS-a), kao najkompetentnije konstituirano tijelo u
kompletnoj organizaciji policijskog aparata Nezavisne države
Hrvatske s pravom donošenja odluka o upućivanju osoba na prisilni
boravak u sabirne i radne logore. Birani delegati Židovske
vjeroispovijedne općine iz Zagreba pri Židovskom odsjeku
Ustaškog redarstva sa odlukom su upoznati 29. 11, dakle, prvi.
Naredbenu inicijativu Ureda I o formiranju Sabirnog logora
Đakovo, s punom kompetencijom za njegovo konstituiranje,
preuzeo je Ured III (Ustaška obrana) UNS. Sabirni logor Đakovo je
za čitavo vrijeme trajanja bio pod upravom Ureda III UNS, a kao
dio integralno organiziranog kompleksa koncentracionih logora bio
je podređen Zapovjedništvu sabirnih logora u Jasenovcu.862

861
“... da se sve internirane žene i djeca, izuzev slučajeva iznemoglosti, radi
visoke starosti i bolesti i drugih sličnih razloga, bez zatezanja otpreme u Osijek i
tamo interniraju. Da li će se ta internacija provesti smještajem u skupne
nastambe ili djelimično i smještajem po privatnim židovskim stanovima to će
ovisiti od osječkih vlasti i mogućnosti za smještajem na jedan ili drugi način u
Osijeku.” Pinto Avram i Pinto David, Dokumenti o stradanju Jevreja u logorima
NDH, Sarajevo, 1972, Jevrejska opština, 61.
862
Vasiljević Zoran, isto, str.188.
Osječka Židovska bogoštovna općina je potraj studenog 1941.
godine dobila nalog od Župske redarstvene oblasti u Osijeku da u
roku od pet dana mora pronaći prostorije za smještaj oko 2000 žena
i djece koje će morati o svom trošku i izdržavati. Predstavnici
općine prekrstarili su automobilima cijelu Slavoniju uzduž i
poprijeko, tražeći prikladno mjesto za novi logor.863
Osnovne obaveze i zadatke iz svoje ingerencije Ured III je prenio
na Župsku redarstvenu oblast u Osijeku. Time je status posrednog
kontrolora i nadzornog organa nad logorom Župsko redarstvo
zadržalo do preuzimanja direktne uprave od strane Ustaške obrane.
Odluku Župskog redarstva da se pronađe odgovarajuća lokacija i
pogodne prostorije za smještaj internirki i djece trebala je provesti
Židovska vjeroispovijedna općina u Osijeku. Akcija se trebala
sprovesti uz odgovarajuću asistenciju i “pomoć Stožera ustaškog
pokreta u Osijeku i Logora ustaškog pokreta u Đakovu”.864

Župska redarstvena oblast naredila je Židovskoj općini u Osijeku

da u roku od pet dana pronađe prostorije za smještaj logora i da u
njima izvrši potrebne adaptacije. Jevrejska opština je predložila
prostorije nekadašnjeg mlina “Cereale” kod Đakova,865 koje su
pripadale Đakovačkoj biskupiji.

Prijedlog je bio prihvaćen i pored protivljenja Đakovačke

biskupije, jer blizina logora omogućavala bi stalnu kontrolu i
biskupije. Riješeno je da upravu logora postavi osječka policija,
a stražarsko obezbjeđenje da daje đakovačka policija. Ishranu
logorašica obezbjeđivala bi Židovska općina iz Osijeka.

863
Narcisa Lengel-Krizman, Prilog, isto, str. 23.
864
Lazić Dušan, Organizacija policijsko-obavještajne službe “Nezavisne Države
Hrvatske”, Zbornik Matice srpske, br. 10, Novi Sad, 1974, str. 159.
865
AJIM, k. 24, fasc. 8-1, dok. 19, Zgrada je služila u predratnoj Jugoslaviji kao
veliko skladište žita, a u toku oslobađanja grada ona je zapaljena te je sva
izgorjela samo su ostale djelimično druge zgrade sadašnjeg PIK-a mašinska
radiona.
 44. Zgrada mlina “Cereale” pretvorena je u logor za žene i djecu

Ulogu osnivača Sabirnog logora Đakovo preuzeo je u tu svrhu

posebno osnovan Odbor Židovske vjeroispovijedne općine u
Osijeku.

Nošen tokom događaja Odbor je nastojao iskoristiti konzekventnost

situacije u kojoj se našao. Sloboda akcije i relativno odriješene ruke
u realizaciji posla, pokrenuli su latentno prisutnu težnju o
preuzimanju jurisdikcije nad unutarnjom upravom logora. To se
moglo postići samo uz maksimalno zalaganje, aktivan i marljiv
odnos prema postavljenim zadacima, dobrim organizacionim
sposobnostima, volji koja nije nedostajala i ostalim relevantnim
predispozicijama koje je Odbor posjedovao u rješavanju raznih
problema vezanih za njegovo osnivanje.
Župsko redarstvo je podržalo aktivan stav Odbora i saglasilo se sa
njegovom intencijom o preuzimanju neposredne unutarnje kontrole
logora od strane Židovske vjeroispovijedne općine Osijek. 866 Tako
je Odbor dobio izvjesnu autonomiju u rješavanju svih unutarnjih
poslova vezanih za život logorašica i djece. Analizirajući stav
Redarstva, zaključujemo da je takva odluka koristila njemu
samome zbog minimalnog angažiranja na poslovima oko
konstituiranja logora. Njegujući izvorno prisutan, altruistički odnos
i humanitarni stav prema, u vihorima rata, unesrećenim
sunarodnjacima, članovi Židovske općine su u toj odluci našli i
njenu protuvrijednost.

S tom namjerom formirana je Uprava Sabirnog logora Đakovo

kojoj je osnovni zadatak bila direktna kontrola nad logorašicama i
organizacija logorskog života.867
Zgrada je bila namijenjena aprovizaciji i selekciji žita, a
prvenstveno je služila kao mlin. Građena je na tri sprata. Bila je
duga četrdeset, a široka deset metara. Betonirano prizemlje
zauzimalo je 400 m2 i u njemu su se nalazile sanitarne prostorije.
Korisna površina ostala tri sprata i iznosila je 1200 m2. Pod je bio
od daske. Zgrada je bila hladna, s ogoljelim zidovima i bez
električnih instalacija. Veći broj prozora bio je razbijen. U cjelini
gledano, mada djelomično ruiniran, mlin se isto tako mogao
renovirati i dovesti u upotrebno stanje.868

Za logorašice to je značilo obezbjeđenje elementarnih životnih

uslova. Namjeru da izvrši renovaciju mlina i provede planirani
smještaj zatočenica, Židovska općina Osijek obavijestila je o tome

866
HDA, Fond ZKRZ, GUZ -2235/7b2-45, kut. 10. Izjava svjedoka Grünbaum
Vlade. “Za uzvrat sa Redarstva je obećano da će cela unutarnja uprava biti
prepuštena Židovskoj bogoštovnoj općini u Osijeku.”
867
Vasiljević Zoran, n. dj., 18.
868
Narcisa Lengel Krizman, Povijesni prilozi, Zbornik radova, 1-274, 1985,
Prilog proučavanju terora u tzv. NDH ženski sabirni logori 1941-1942. godine:
”Za te radove formirane su bile tzv. leteće ekipe sastavljene od židovskih
mladića i djevojaka iz Osijeka“, str. 23.
Jevrejsku opštinu u Sarajevu. U obavijesti se kaže da će se
prizemlje objekta “upotrijebiti za smještaj: kuhinje, praonice,
umivaonice... Gornje tri prostorije počinjemo sutra (12. 12. 1941.
godine) uređivati za nastambu. Poručene su odgovarajuće peći za
loženje sa piljevinom. Nabavlja se materijal za montiranje
električnog svjetla. Sastavljaju se ležajevi od dasaka. Prostorija će
biti sposobna za prijem pridolazećih zatočenica sredinom ovog
tjedna.”869 Logor je bio u neposrednoj blizini centra grada, a zgrada
mlina u jednoj od glavnih đakovačkih ulica, na putu koji je vodio
za Osijek. Veliki dugi zid odvajao je logorski prostor od cestovnog
dijela ulice.

U prvoj polovini decembra 1941. godine u Đakovo su stigla dva

željeznička transporta sa ženama i djecom, najvećim dijelom iz
Sarajeva. Među njima je bilo oko 1.830 Jevrejki sa djecom i oko 50
Srpkinja.870
“Skinuli smo odjeću. Bacilli je, tu je i zapalili i onda dobili neku
drugu staru odjeću ili odjeću koju je još neko uspio da sačuva.
Nakon tuširanja, dočekala nas je grupa nasmijanih žena u samom
logoru! To su bile žene iz Osijeka, koje su neko vrijeme imale
pravo da uđu u logor... Dočekale su nas sa toplim čajem, nešto
hrane…To je bio melem za naše hladne i tužne duše. Bilo je to kao
da smo se ponovo rodile.”871

Između Jevrejske opštine Sarajevo i židovskih općina u Osijeku i

Zagrebu odvijala se živa prepiska i saradnja. Osijek i Zagreb su
preuzimali brigu o transportima koliko je to bilo moguće.

869
Pinto A. i Pinto D., isto, str. 28.
870
Narcisa Lengel Krizman, Prilog, str. 24: “2. prosinca 1941 – prvi transport iz
Sarajeva sa 1197 žena i djece, a dvadeset dana kasnije – 22. prosinca – stigao je i
drugi transport sa 668 osoba. Bile su to Židovke najvećim dijelom iz Sarajeva,
ali i iz drugih dijelova Bosne.“ AIHRPH, zb. NDH, kut. 284, br. 8391, 8351,
28498, 28630, 28641.
871
Bjanka Auslender, Mi smo preživjeli 4, str. 47-48.
Obavijesti o transportima i brizi o zatočenicima razmjenjivale su se
prilikom svakog novog transporta. Povjerenici Jevrejskih općina
Sarajevo uputili su 20. decembra dopis Židovskoj općini Zagreb u
kojem kažu: ”Nije nam poznato da li ste Vi ili osječka opština
usmeno ili pismeno obavijestili mjerodavne faktore, da su postojeći
ženski logori u Lobor-gradu i Đakovu pretrpani, te da nema
mogućnosti za smještaj novih internirki. Poznato nam je da će sutra
/21. 12. 1941. godine/ biti iz Sarajeva otpremljen transpost svih
interniraca iz zgrade “la Benevolencije”. Namjera je da se sve žene
i djeca upute u Đakovo. Mi se pitamo, kako će se tamo smjestiti
broj od preko 500 do 600.”872

Do februara 1942. uslovi života u ovom logoru bili su donekle

podnošljivi, tj. dok nisu dovedene zatočenice iz logora u Staroj
Gradiški, među kojima je bilo oko 1.200 Jevrejki i Srpkinja. Do
njihovog prebacivanja došlo je na zahtjev Židovske općine u
Osijeku, koja je dostavljala životne namirnice i za navedene
zatočenice, te je imala problema sa dostavom namirnica zbog
udaljenosti Stare Gradiške od Osijeka.
Njihov zahtjev prihvatio je Miloš Luburić, komandant Zadruga
osječke oblasti. Međutim, iza pristanka koji je dao Luburić za
prebacivanje zatočenica iz logora u Staroj Gradiški u logor u
Đakovu, krila se zločinačka namjera: da se epidemija trbušnog
tifusa i dizenterije, koja je u to vrijeme harala u logoru u Staroj
Gradiški prenese i u logor u Đakovu. To se i dogodilo. U cilju
sprečavanja širenja epidemije Židovska općina u Osijeku zatražila
je od Đakovačke biskupije jedan prazan magacin u kojem su bila
smještena drva za ogrjev. Biskupija je zahtjev odbila, pa je
izvjestan broj žena i djece morao biti smješten u jednoj štali sa
mnogo pukotina, a temperatura je u štali iznosila i do -30°C.

872
AJO, Prepiska, br. 1059/41.
Sem toga, u logoru je zavladala i glad, jer je u njemu bilo oko
3.000 lica za koje nije mogla Židovska općina Osijek da obezbijedi
dovoljne količine životnih namirnica. Oskudicu u životnim
namirnicama nastojale su zatočenice da ublaže na taj način što su
obrazovale keramičke, korpare i krojačke radionice i od novca
dobijenog od prodatih rukotvorina kupovane su životne namirnice.
“Župska redarstvena oblast dopuštala je da pojedine zatočenice
izlaze iz logora… odlaze na liječničke preglede… čak je donijela
odluku da se sva djeca do deset godina mogu smjestiti kod
pojedinih židovskih obitelji u Osijeku i bližoj okolici. Dakako da se
ta odluka itekako iskorištavala, pa su mnoga djeca bila spašena873
od logorskog života barem na neko vrijeme. Najveći dio te djece
bio je, međutim, ponovo interniran u lipnju 1942. godine.”874
Bjanka Auslender, sjeća se teških dana u logoru: 875

“Zatočenice, njih oko 3000, smještene su u tom mlinu u takvim

prostorijama, da povjerenici vjerskih opština iz Sarajeva, kada su u
proljeće 1942. godine posjetili logor u Đakovu, u tim prostorijama
nisu mogli izdržati od smrada i zagušljivosti, jer im je pozlilo.
Zatočenice su s djecom živjele u strašnoj nečistoći zbog koje je u
logoru počeo harati pjegavac od koga su zatočenice masovno
umirale.”
Prema podacima osječke židovske općine u razdoblju od osnivanja
logora (decembra 1941.) do marta 1942. broj oboljelih u logoru od

873
Menahem Kalderon je jedan od malog broja preživjelih koji je spasen i koji je
ostao sa jevrejskom porodicom do kraja rata. Drugi su bili usvojeni od nekih
hrvatskih porodica i nosili njihova prezimena, kao npr. akademski slikar Mladen
Musić ili Saša (Domjanović) Levi koji je kada je odrastao ponovo uzeo svoje
prezime.
874
Narcisa Lengel Krizman, Prilog, isto, str. 24; HDA, Gradska komisija za
utvrđivanje zločina okupatora, kut. 749; Romano, nav. dj. str. 194-195.
875
Mi smo preživjeli 4, Bjanka Auslender, str. 201.
raznih bolesti bio je ukupno 631, rekonvalescenata 219, a umrlih
131 osoba.876

Glad, zima, zarazne bolesti i teški higijenski uslovi doveli su do

masovnih oboljenja i smrti žena i djece. Svakog dana je umiralo po
nekoliko lica.
Stanje u logoru se 29. marta 1942. još više pogoršalo preuzimanjem
neposredne unutrašnje kontrole logora od ustaške straže.877
Uslijedila su zvjerska zlostavljanja, silovanja zatočenica, pa i
pojedinačna ubistva. Sem toga, ustaše su prisvajale i ono malo
životnih namirnica koje je slala Jevrejska opština u Osijeku.
Đakovačka biskupija intervenisala je kod Ustaškog redarstva da se
definitivno eliminira Sabirni logor, te je uskoro došlo do njegove
evakuacije.878
Početkom juna 1942. rasformiran je logor u Đakovu, a zatočenice
sa djecom prebačene su u tri željeznička transporta u logor
Jasenovac. Prvi transport upućen je 15. juna, a posljednji 5. jula
1942. U transportima je bilo oko 2.800 jevrejskih žena sa djecom i
oko 280 Srpkinja sa djecom. Neposredno po dolasku u Jasenovac
svi su pobijeni.

U toku šest mjeseci, koliko je postojao logor u Đakovu, umrlo je i

ubijeno 569 jevrejskih žena i djece, kao i preko 20 Srpkinja sa
djecom. Vjerski učitelj iz Sarajeva, Jakov Maestro, revnosno je
izvršavao svoju svećeničku obavezu kod vjerskih procesija
priređenih kod pokopa umrlih, a istovremeno je u vezi s tim
rukovodio kompletnom organizacijom. Logorskim žrtvama on je
obezbjeđivao sahranu dostojnu ljudskog poštovanja uveličavajući
je svojim prisustvom i očitavajući kadiš za svakog pokojnika.
Zahvaljujući njemu, objavljivani su pokopi isticanjem smrtovnica,
876
HDA, ZKRZ, GUZ, kut. 11, jedan od popisa umrlih u Đakovu.
877
Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, isto.
878
AJIM, k. 24, fasc. 8-1, dok. 6-4.
ali samo do trenutka preuzimanja logora direktno pod kontrolu
ustaša, tj. sve dok umiranja nisu poprimila karakter masovne
pojave. Njegova najveća zasluga je što je vodio brigu da svaka
pokojnica i svako umrlo dijete dobiju posebnu raku i tablu s
imenom i brojem kako bi se znalo tko u raki leži. Evidenciju o
broju stradalih, sa imenima, kriomice je vodio Stjepan Kolb, grobar
jevrejskog đakovačkog groblja. On je, prema sačuvanom spisku,
poslije rata obilježio sve grobove, uz sve raspoložive podatke koje
je o umrlom imao.879

44a. Svaka pokojnica i svako umrlo dijete dobili su posebnu raku i

tablu s imenom

879
Vasiljević, isto, str. 232.
V. Antisemitska propaganda i djelatnost ustaških vlasti
na primjeru Sarajevskog novog lista i izložbe “Židovi“

Antisemitizam u predratnoj Jugoslaviji ni izdaleka nije poprimio

razmjere kao u nekim drugim zemljama. Kod nas je antisemitizam
tvorevina novijeg doba. Naime, pojavom fašizma, a naročito od
dolaska Hitlera na vlast, dolazi do pojava antisemitizma u
Jugoslaviji, kao popratne pojave nastojanja hitlerizma, odnosno
fašizma, da zavlada svijetom i da mu nametne svoju ideologiju
baziranu na rasističkim osnovama, a lišenu svih ljudskih atributa.
Poznato je, naime, da je jedna od komponenata njemačkog nacizma
bila i borba protiv Jevreja. Fašizam je usvojio antisemitizam kao
sredstvo vladajućih klasa, vijekovima isprobano da se pažnja
širokih narodnih masa odvrati od stvarnih teškoća do kojih je
dolazilo krivicom samog društvenog sistema.

Jevreji su u bivšoj Kraljevini Jugoslaviji formalno-pravno imali

statut ravnopravnih građana, ali su se kasnije, kao posljedica
unutarnjih suprotnosti, neriješenog nacionalnog pitanja, ekonomske
strukture jugoslovenskog društva i veoma jake vjerske
podvojenosti, tu i tamo javljali antisemitski izgredi i pojave. No, i
ta formalno-pravna ravnopravnost nije svuda bila potpuna. Tako, u
Hrvatskoj i Slavoniji ni jedan Jevrejin nije mogao biti učitelj u
osnovnoj školi s obrazloženjem da učitelj mora poučavati i
vjeronauku, a državna crkva je bila rimokatolička.880 Inače,
stvarno, službenog antisemitizma nije bilo i uglavnom stvarni
položaj Jevreja mahom je odgovarao pravnom. Otuda pojava da su
Jevreji živjeli u uvjerenju da u Jugoslaviji ne može doći do mjera
protiv Jevreja, pa ni onda kada su u Njemačkoj te mjere već bile

880
HDA, Elza Grin, Progoni Jevreja u Hrvatskoj, Zagreb (u rukopisu), 1964.
sprovedene i kada je antisemitska propaganda ne samo bila
uvezena iz vana, nego i stvarana u samoj zemlji. Jevreje Jugoslavije
pokolj je dočekao nepripremljene, iznenađene i zaprepaštenjem
paralizovane.
Ali, jačanjem fašističke orijentacije Stojadinovićeve vlade odnos
prema Jevrejima se mijenja, posebno prema Jevrejima izbjeglicama
čiji se broj u Kraljevini sve više povećavao. U tom smislu poslate
su okružnice 1939. godine konzulatima o ograničavanju davanja
viza strancima - Jevrejima.

Posebnu pozornost privlačio je način faktične provedbe postojećih

antisemitskih državnih zakona, što ih je navedeno konzularno
predstavništvo trebalo u eventualnim prilikama striktno i veoma
ažurno provoditi. I upravo zbog toga, postupajući na spomenuti
način, ta je administrativna politička ekspozitura u konačnici
omogućila potpuniji uvid i rasvjetljavanje tadašnje prevladavajuće
ideološko-političke orijentacije Kraljevine Jugoslavije.
Ministarstvo inostranih poslova (Ministarstvo vanjskih poslova)
Kraljevine Jugoslavije, dostavilo je 3. siječnja 1939. odredbu
kojom je propisalo pravila ponašanja svih konzularnih
predstavništava u pogledu izdavanja viza za strane državljane
židovske narodnosti. Stoga je okružnicom u formi zapovijedi, takva
bila upućena i Jugoslavenskom konzulatu Zadar, u kojoj je, uz
ostalo, izričito stajalo na koji način ovo (kao i sva ostala)
kraljevsko predstavništvo mora postupati u takvim slučajevima.
Tako se prema navedenom traženju, Židovima, državljanima
Njemačke, Čehoslovačke, Poljske, Rumunjske, Italije i bivše
Austrije, nije ni u kom slučaju smjela izdavati ulazna viza, bez
prethodno pribavljene suglasnosti Ministarstva unutrašnjih poslova
Kraljevine Jugoslavije. Nadalje, tranzitne vize Židovima,
državljanima Njemačke, Čehoslovačke, Poljske, Rumunjske i
Italije, mogle su se izdavati isključivo uz dopuštenje lokalnog
čelnika policije. Takav je pritom imao obvezu prethodnog saznanja
i potpunog uvjerenja u to da Židov kojemu bi se odobrila
spomenuta viza, neće iskoristiti priliku i zbog toga ostati u
zemlji.881

Da bismo, međutim, pokazali kako je masovni terorizam mogao

nastati u tim istim krajevima, odnosno u Bosni i Hercegovini,
moramo se prisjetiti opštepoznatih momenata političke atmosfere
nakon Prvog svjetskog rata.

Nesretno sklopljenim Versajskim mirom i politikom vlastodržaca

bivše Jugoslavije uslovljen je i omogućen razvoj nacionalističkih
odnosa ultranacionalističkih koncepcija u sklopu građanske politike
u Hrvatskoj pod čijim se uplivom djelomično nalazila i Bosna i
Hercegovina. Veličanje hrvatske krvi, shvatanja o Hrvatskoj kao
braniku zapadne civilizacije, ubijeđenost u nepoželjnost balkanske
federacije u kojoj bi „Hrvati izgubili smisao za zapadnu
civilizaciju, za čovječanstvo“,882 vezalo je ove tendencije za
fašizam koji je nastao na zapadu. U tom pravcu razvila se
koncepcija nacionalnog mita na temelju kojeg se formirao program
ustaškog pokreta.

Pratilac ovih idejnih i političkih koncepcija je antisemitizam koji

se, istina neslužbeno, kamuflirano, osjećao naročito u Hrvatskoj, ali
je neprikriveno ispoljavan i u nekim drugim krajevima Jugoslavije.
Polazeći od postavke da se „uvijek isplati podržati i raspiriti neke
stare sasvim još ne ugašene mržnje“,883 fašistički ideolozi raspiruju
ratnu mržnju kako prema Srbima, tako naročito, prema Jevrejima.
U to doba već se potajno objavljuju napisi kao „Židovi

881
Zlatko Begonja, Jugoslavenski konzulat u Zadru i vizni režim za Židove iz
1939. godine, Radovi, Zavod za povijesne znanosti HAZU, Zadar, str. 223.
882
Milan Šufflay, Hrvatska u svjetlu svjetske istorije i politike, Merkantile,
Zagreb, 1928.
883
Dnevnik Grofa Čana, Zagreb, 1948, str. 97.
predstavljaju ozbiljnu, neposrednu opasnost za društvo“, proturaju
se brošure, kao ona de Hilkelingena koja objašnjava opravdanost
progona Jevreja sa: „Oni su po naravi internacionalisti, jer su za
jednakost među ljudima, a to je protiv ljudske naravi, antirasisti su i
to dovodi do degeneracije“, itd.884
Ubrzo, iza ovakvih materijala uvezanih za propagandu, a pod
uticajem jačanja njemačkog nacizma i njegovog postepenog
prodiranja i u ove krajeve, stvorena su propagandna žarišta i na
domaćem tlu. Iz njih potiču najčešće novinski članci, ali i cjelovite
manje i veće brošure. Takva je, naprimjer: „Nacionalna svijest za
prosvjetu naroda“. Svrhu joj sam naslov pokazuje. Narod, naime,
treba prosvijetiti veličanjem sopstvene nacije i negiranjem
vrijednosti drugih nacija, posebno Jevreja, „Hrvatski narod mora
biti na čistu tko je Hrvat i tko može postati Hrvatom“, navodi se u
samom početku te brošure, da bi se odmah zatim konstatovalo:
„Židovi nisu Hrvati niti mogu ikada postati Hrvati. Zašto? Jer su
oni po narodnosti Cionisti, po rasi Semiti, po vjeri Izraeliti...“ Ili:
„Tko je vukao korist iz svjetskog rata? Ko je finansirao španjolski
rat? Pa današnji rat? Svuda oni imaju svoje prste.“ I omladinu treba
zadojiti mržnjom protiv Jevreja... dužnost je dakle voćstva da svoju
mladež odgoji, da bude otporna svim napastima. To su dokazali
Musolini i Hitler...“ Dalje: „Židovi živo na tome rade kako bi našu
zemlju gurnuli pod komunizam, jer tamo bi oni vjerovatno svoje
pozicije zadržali...“ I na kraju, poziv na progon Jevreja, pa i na
ubijanje. „Pitam ja cijeli svijet dokle ćemo se klati za židovski
interes? ... goim ili nežidov probudi se, zadnji čas je kucnuo... ako
treba da se koljemo, onda ćemo najprije vas Židove zaklati, tek
onda ćemo se pitati, da li je nužno da se međusobno koljemo.“885

884
Mihovilović, Vatikan i fašizam, Zagreb, 1950. g. str. 64, 69.
885
VII Beograd, K. 87 b, reg. br. 67/5-2 objavljeno 1939-40. godine.
Ali, antisemitizam nije, razumljivo, svojstven samo desničarima i
fašistički nastrojenim elementima u Hrvatskoj. Taj korov je kao što
su Ljotićev Zbor i drugi. Beogradski listovi Balkan, Svoj svome,
Naš put i drugi često objavljuju članke kojima proglašuju Jevreje za
„nepoželjan elemenat“.

Tako, naprimjer, list Svoj svome, koji nosi podnaslov List za zaštitu
nacionalne privrede, iako je bio uglavnom namijenjen sarajevskim
trgovcima i privrednicima, pokrivao je i provinciju, ali je svojim
napisima pratio i događaje u cijeloj Evropi. Osnovna ideja lista je
bila nacionalistička i u sebi sadržavala snažan naboj pobune protiv
stranaca i Jevreja. Prema stavu lista već od prvog broja pokušano je
da se objasni zašto ove novine izlaze. Sama uređivačka politika
Svoj svome, ako se tako uopšte može nazvati, bazirala se na
prepisivanju iz drugih časopisa: Male novine i Vreme iz Beograda,
Rad i trud, Zov, Veliki vašar, Senzacija iz Zagreba i Vidljivi... To bi
nekako i moglo da se shvati da već od samog početka nije u listu
zastupljena snažna antisemitska politika koja se nije odnosila samo
na Jevreje Sarajeva i Bosne i Hercegovine, već je bila povezana sa
razvojem nacionalsocijalizma u Njemačkoj i obrušila se, uopšte, na
sve što je jevrejskog karaktera. „Koji su to sisavci nije nužno da
napominjemo... Na tome putu neće nas moći zaustaviti ni oni naši
sa -ić, koji padaju pred bljeskom Judinih srebrenjaka...“886
Orijentacija lista svojim pisanjem dokazuje svoju antisemitsku
postavku. Tako je već na drugoj strani drugog broja objavljen
veliki članak „Maske dolje!“, a u podnaslovu stoji: “Semitizam i
antisemitizam“. I pored izrazite protujevrejske politike, agresivne,
neumjesne i huškačke, list Svoj svome nije našao uporište u
sarajevskoj čaršiji. List nije bio prihvaćen od bilo kojeg naroda koji
je ovdje zajedno živio i stvarao stotinama godina. Bojkot je bio

886
BI, Sign. 89077 222, Svoj svome, br. 2, 24. februar 1934. godine, str. 1.
toliko jak da je list prestao da izlazi, a nastavio kasnije da izlazi u
Beogradu pod drugim imenom.887

45. List „Svoj svome“, vlasnik Kosta Savić, izlazio je u Sarajevu

od 17. Februara 1934.godine do 31.marta 1934.godine.

Pretpostavlja se da uredništvo Ljotićevog Zbora, koje je podržavalo

ovaj list, više nije imalo interesa da ulaže u nacionalističku i
antisemitsku kampanju u Sarajevu, gradu koji je bio poznat i kao
„Evropski Jerusalem“, a koji su sefardski Jevreji zvali „Jerušalajim

887
Pejanović Đorđe, Štampa Bosne i Hercegovine 1850-1941, Svjetlost, Sarajevo,
1949.
čika“.888 Tako je propao ovaj jedini medijski pokušaj antisemitske
propagande u Sarajevu.889

Za ovim ne zaostaje ni Cicvarićev Balkan koji, naprimer, u broju

od 16. I 1938. godine osim velikog, na prvoj strani štampanog
članka „Moj sud o Jevrejima“, ima u istom broju još šest ovakvih
napisa. Mada brojno usamljeni listovi, kao što su Svoj svome,
Balkan, Naš put ili Vreme, ipak su svjesno pripremali političku, a i
psihološku atmosferu za kasnije progone Jevreja i zločine izvršene
nad njima.890
Zanimljivo je kako se u šarolikosti antisemitskih ispada, kojima
nedostaje ponekad i najobičnija logika svakodnevnog života i
rezonovanja, ipak nalazi određeni sistem i operiše poznavanjem
psihologije određenog, ne malog broja građana. Jevreji su,
naprimjer, jednom „za jednakost među ljudima, internacionalisti,
svi odreda „komunisti i židoboljševici“, a drugi put u isto vrijeme,
zavisno od trenutne potrebe ili čak hira propagatora, Jevreji „sebe
smatraju državom u državi“ ili „židovski kapitalisti ubili su milione
radnika“... itd.891

Antisemitski napisi u dnevnim listovima i njihova oštrina i karakter

zavise svakako od stepena fašističke orijentacije lista kao i brzine
kojom se izdavač priklanja fašizmu. O ovome govore imena
urednika. Naš put je Ljotićev list, a poznato je da je Ljotić bio vođa

888
Na jevrejskošpanskom jeziku (ladinu) znači: “Mali Jerusalem“.
889
AJO, Eli Tauber, Jedan neuspio pokušaj antisemitske propagande na primjeru
lista Svoj svome.
890
Balkan u broju od 19. I 1938. godine u pozivu na zbor puštanja jevrejskih
izbjeglica u Jugoslaviju citira dva oglasa izašla u „Politici“ u kojima su pod
šifrom „Mađar“ i „Rumun“ štampane ponude za kupovinu nekretnine uz visoku
naknadu i „kojima se ne može konkurisati“. „Svoj svome“ od 31. VII 1938.
godine na cijelom stupcu iznosi kako njemački Jevreji, koji u Njemačkoj ne
mogu raditi, u privredi u Jugoslaviji zauzimaju sva mjesta zastupnika te iste
privrede.
891
Spomenica, isto, str. 211.
fašističkog pokreta „Zbor“ i da je odigrao izrazito kvislinšku ulogu
u okupiranoj Srbiji. Svetolik Savić, koji je uz Cicvarića direktor
lista Balkan, završava, npr., svoj članak „Likvidacija jedne intrige“
riječima: „Meni je čast što sam na liniji velikih ljudi kao što su
Mussolini, Hitler i Stojadinović i za njima sledim.“ Čini se da je
zadnja misao ovih urednika početkom 1938. godine, a u listu
Vreme iz 1939. godine, bila namjera da, upoznavajući čitaoce sa
mišljenjem i stavovima antisemitski nastrojenih ljudi i zemalja,
pripremi njihovu svijest na istorodno mišljenje.

I prije propasti Kraljevine Jugoslavije u Bosni i Hercegovini je bilo

antisemitskih ispada i pojava, pojedinačnih i organizovanih.
Svakako su i te pojave bile inspirisane od desničarskih elemenata,
ali u dobroj mjeri i podstaknute od izvjesnih privrednih krugova
domaće buržoazije, koja je u Jevrejima gledala ozbiljne
konkurente.

U Kraljevini Jugoslaviji bilo je antisemitskih ispada, prije svega

natpisa u beogradskim „revolveraškim“ listovima, ali pred rat i
u ozbiljnom Stojadinovićevom Vremenu. Pravoslavni
bogomoljački pokret, blizak vladiki Nikolaju Velimiroviću,
objavljivao je u svojim publikacijama antisemitske tekstove,
uključujući dijelove „Protokola sionskih mudraca“. Sam
Velimirović je još tridesetih godina ispoljavao simpatije za Hitlera
i nacističke ideje. U Kraljevini Jugoslaviji se prvi put srećemo i s
jednim antisemitskim političkim pokretom, “Zborom” Dimitrija
Ljotića.
U eri huškanja protiv Jevreja nisu ni Jevreji Bosne i Hercegovine,
naravno, ostali pošteđeni. U listu Balkan mogu se, naprimjer,
pročitati članci sa ovim naslovima: „Židovka Almasa strah i trepet
drinske finansijske direkcije“,892 „Čivutsko kukurekalo Juda

892
Balkan, od 8. juna 1938. godine.
Altarac teroriše Srbe u Sarajevu“,893 „Okružni ured u Sarajevu – od
20 ljekara 10 su čivuti“,894 „Hoće li se ikada izmisliti neka vrsta
flita i potamaniti čivutske stenice“, „Ko favorizuje mostarske
čifute“895 i „Jevreji predmet i izvor sarajevske muke i nevolje“.896
Dalje, u članku koji je inspirisan jednom tučom u Sarajevu,
nabrojana su imena 13 Jevreja među kojima i Mavro Štajner, stari
profesor iz Sarajeva.897 U drugom, opet, slučaju, prigovora se listu
„Politika“ što uzima za saradnika Jevrejina Abu Koena, pri čemu se
autor ne uzdržava ni od ovakve prijetnje: „Zlopamtilo smo mi,
jugoslovenski rasisti, kad dođe đavo po svoje, biće narodno
veselje.“898

Inače, u analizi predratnog antisemitizma među Muslimanima

Bosne i Hercegovine zapažamo i nekoliko specifičnosti. U prvom
redu antisemitizam se pojavljuje među malim i srednjim
muslimanima privrednicima i rijetkim intelektualcima, koji su bez
kritičnosti prihvatali importirane teze da su domaći Jevreji
odgovorni za njihove primarno privredne posrtaje, odnosno za
neuspjehe u javnom životu. Muslimanski veliki privrednici, inače
po prirodi posla usko povezani sa istim slojem jevrejskog društva,
otvoreno su nastupali protiv svih infiltrata antisemitizma u javnom
životu, a posebno među muslimanskom inteligencijom, što se sve
može po logičnom redoslijedu pratiti iz njihovog glasila „Naša
budućnost“ (period izlaženja 1937/38.).899

893
Balkan, od 11. juna 1938. godine.
894
Balkan, od 13. avgusta 1938. godine.
895
Pod istim naslovom u Balkanu, broj 392.
896
Balkan, broj 393, strana 3.
897
Balkan, broj od 16. I 1939. g. Mavro Štajner je otac poginulog narodnog
heroja Pavla Goranina.
898
Balkan, od 13. avgusta 1938. g.
899
Dr. Halid Čaušević, Sociološki presjek pojave antisemitizma u BiH, Sefarad
92, str. 119-131.
Tako Jevrejski glas prenosi pisanje iz lista Naša Budućnost pod
naslovom „Mi i Jevreji“ .900 Muslimani Sarajeva reaguju na letak u
kojem se pozivaju na bojkotovanje Jevreja i njihovih radnji. U
tekstu se implicitno ističe da „mi nećemo onakove borbe protiv
Jevreja...jer s njima zajedno živimo i jedni na druge smo direktno
upućeni.“

Nakon proglašenja Nezavisne Države Hrvatske i uspostavljanja

ustaškoga režima – 10. aprila 1941. godine – štampa i novinarstvo
u cijelosti su se našli pred radikalnim zaokretom. Totalan raskid sa
dotadašnjim novinarstvom u Kraljevini Jugoslaviji i žurnalističkim
tradicijama otprije inauguriranim na različite načine, bio je temeljit
i bespogovoran. Novinarstvo u razdoblju između dva svjetska rata,
od 1918. do 1941. godine, bez obzira na sve svoje specifičnosti i
posebnosti koje je imalo u različitim sredinama, sada je u
potpunosti proglašeno novinarstvom „Beograda i srbijanskih
vlastodržaca“. Smatrano je „sredstvom jugoslavenske državne
promičbe“ (propagande). Okvalificirano je novinarstvom
„jugomasona ili glavničara“, „novinarstvom u rukama Židova“,
„punom kapitala i stečevnih poduzeća“, sredstvom „srbskih
kapitalista i hegemonista“.

Nakon poraza Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. i

osovinske okupacije, na dijelu prostora suvremene Hrvatske i
Bosne i Hercegovine 10. aprila je proglašena Nezavisna država
Hrvatska. U isto vrijeme pojavljuju se i ozbiljne antisemitske
knjige koje se štampaju u Zagrebu: Rabi Bileam ben Marjah-
Johana, 1941, Trojanski konj ili Židovi među nama: „Činjenica da
su Židovi danas naše najveće društveno zlo, dade se vrlo lako
objasniti time, što su se oni uglavnom doselili u ove krajeve, ne
zato da narodu koriste ili podignu njegov privredni život na viši

900
JG od 11.februara 1938, br.6, str.7.
stupanj razvitka, već da svojim radom osiguraju sebi bogatstva.
Ovo pljačkanje našega naroda od strane Židova vršeno je uz
potporu i pomoć ovdašnje masonerije“,901 a potom Vladimir Cicak,
Zadnji dani zapadno-evropske demokracije. Rabi prvo na brutalan
način žigoše Jevreje i opravdava postupke protiv njih, jer to je
„naravno“ i to je samo “vraćanje računa“ Jevrejima za “njihova
djela i mržnju“. Cicak čak ide dalje i u poglavlju Međunarodno
židovstvo ulazi u objašnjavanje židovske rase, tjelesnih i duševnih
svojstava Jevreja, tjelesne osobine, duševna svojstva Jevreja,
oblikovanje jevrejske duše slobodnog zidarstva, panevropske unije,
međunarodni marksizam...902 On putem objašnjavanja novog
poretka u Evropi zadnju trećinu knjige podređuje Jevrejima koji su,
tako, očito krivi za dekadenciju te iste Evrope.

Od ukupno 14 dnevnika koji su do tada izlazili na prostoru

Hrvatske i Bosne i Hercegovine, daljnji je rad dopušten samo trima
dnevnicima: Narodnim novinama, Hrvatskom listu i Hrvatskom
glasu. Umjesto zabranjenih listova, već su 10. aprila u Zagrebu
počeli izlaziti Hrvatski narod, Gospodarstvo, Novi list, Danas, te
Sarajevski novi list.903

U korak sa Sarajevskim novim listom ide u katolički Tjednik. Mada

bi ovaj list prema onome što piše u podnaslovu trebalo da bude
„potpuno nepolitički list za katoličku obnovu“, ipak glorificira
fašističku Njemačku i novu ustašku vlast i grubo napada Jevreje.904
U članku „Izgrađivanje Božije Hrvatske“ kaže se: „Vremena su

901
Rabi Bileam ben Marjah-Johana, 1941, Trojanski konj ili Židovi među nama,
str. 22.
902
Vladimir Cicak, 1941, Zadnji dani zapadno-evropske civilizacije, str. 142-
198.
903
Ademović, Fadil, 2000, Novinstvo i ustaška propaganda u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj, Media centar, Sarajevo.
904
Psihološke i političke pripreme za genocid nad jevrejima u predratnoj
Jugoslaviji, Spomenica, Aleksandar Stajić-Jakov Papo, str. 209-214.
teška, neobično teška. Ne samo kod nas, već i na cijeloj zemlji.
Mnogo toga se i neće moći učiniti, barem ne tako brzo. A ako će na
srcu i pameti koji put smetati kurs teške ruke, onda se sjetimo da ga
među ostalim traži i ovaj veliki obračun, s trulom zapadnom
evropskom demokracijom, za kojom su stajali najveći zločinci od
kako postoji svijet: tajno organizirano svjetsko židovstvo i
slobodno zidarstvo. Obračun, za kojim se na koncu konca, barem
ukoliko je odredio čas, kad im se korumpirano gospodarstvo u
Evropi i na cijeloj zemlji ima oduzeti, krije sam Bog...“ 905 U članku
„Zašto gone Židove“ kaže se: „Nepobitna je istina da su Židovi –
mali narod, raspršen po cjelom svijetu, gonjen prokletstvom
Božijim, što su ga sami izričito na sebe zazivali“ ... „pohlepa raste.
Židovi, koji gurnuše Evropu u cijeli svijet u propast, propast
vijersku, moralnu, kulturnu i ekonomsku – dobiše apetit na ništa
manje nego na cio svijet“. „... sama sotona im je pomogla, da
izmisle socijalizam i komunizam. I izmislili su ga i dirigirali su tim
velikim svjetskim oslobodilačkim (?) pokretom radništva najveći
okrutnici i bezdušnici, najstrašniji kapitalisti – Židovi“... „Pokret za
oslobođenje svijeta od Židova jeste pokret za obnovu čovječijeg
dostojanstva.“906

Sarajevski nadbiskup Šarić, po čijem se smjernicama piše i uređuje

Tjednik, ne samo da ne suzbija takva po život opasna huškanja,
nego javnim istupanjem, glorificiranjem, zalaganjem za ustaški
pokret i njegovim blagosiljanjem ustaških vođa i govorima koje je
držao ustašama i domobranima, ustvari postaje posredni podstrekač
za sve one brojne zločine koji se iz dana u dan množe i traju kroz
četiri krvave godine ustaške vladavine.907 U jednom drugom članku
se govori kako je „mnogobrojna sarajevska sirotinja mahom
muslimanske vjere morala raditi po kućama, tvornicama i
905
Katolički tjednik, 18. V 1941. godine.
906
Katolički tjednik, br. 21, 25. V 1941. godine.
907
Viktor Novak – Magnum crimen, str. 560.
radionicama Židova,“ a kasnije su i njihove žene morale ići u
tvornice, i taj elemenat „neiskusan i nevikao vrevi života, pao je
kao plijen bestidnih sarajevskih čifuta i na hiljade su mladih žena i
djevojaka, pod tim očajnim prilikama, postale žrtve njihove“.
Članak završava riječima: „Ali Veliki Bog gospodar u Svojoj osudi
prav je i dostižan. Neka sada židovska 'gospoda' ispaštaju ono što
su zaslužila, mi im ništa drugo ne želimo.“908

Vrlo je upadljiva sličnost u argumentaciji između pročelnika

ustaške propagande Vilka Riegera i uredništva Katoličkoga
tjednika, gdje i jedni i drugi optužuju Židove da su oni htjeli i
izazvali Drugi svjetski rat.

Franjevačka provincija Bosna srebrena nije imala novina poput

Katoličkoga tjednika iz kojih bi se mogli lako iščitati stavovi
pojedinih franjevaca o različitim društveno-političkim pitanjima
toga vremena. No, postojalo je ipak nekoliko važnih novina, poput
Glasnika sv. Ante koji je izlazio kao mjesečnik ili dvomjesečnik, te
Kalendara svetog Ante koji se pojavljivao jednom godišnje.
Uvidom u sve ratne brojeve ovih dvaju franjevačkih listova dolazi
se do vrlo malo protužidovskih tekstova.

Glasnik sv. Ante je u broju za kolovoz 1942. g. objavio antisemitski

članak komentirajući protužidovsku izložbu u Zagrebu:

„Bog je stvorio nežidove u obliku ljudi samo za to da noć i dan

služe Židovima – nauka je „Talmuda“, po kojoj su Židovi tokom
povijesti „radili“ i „stvarali“. Međutim i takvom je radu morao
jednom doći kraj. Borbeni su narodni pokreti otkrili takav rad
Židova među narodima i upozorili ih na njegovu opasnost, koja je

908
SNL, br. 43 iz 1941. godine, „Propast tvoja od tebe Izraele - Sarajevo je bilo
židovski Eldorado“.
prijetila, da bi svojim daljnjim radom potpuno uništila najbolje i
najpozitivnije snage svakog naroda. Hrvatski je narod također
obračunao s takvim židovskim radom i prikazao ga – pod vodstvom
Ustaškog pokreta – u svoj njegovoj himbenosti i rušilačkoj zadaći,
koju su Židovi provodili u hrvatskom narodu. Izložba 'Židovi'
pruža nam najjasniji rad Židova tokom povijesne borbe hrvatskog
naroda. Ovo je dokumenat vremena, koji hrvatskom narodu na
jasan način dokazuje, što su sve Židovi radili u Hrvatskoj i koje su
njihove namjere bile u budućnosti. Mnogobrojni je posjet ove
izložbe najbolji dokaz, s koliko je shvaćanja i zanimanja hrvatska
javnost želila saznati za takav rad Židova u njegovoj sredini. Kako
je zanimanje za izložbu veoma veliko i u pokrajini, poslije
zatvorenja izložbe u Zagrebu ona je prenesena i u ostale gradove
države.“909

Ekonomist, teolog i pravnik Milan Ivšić u svom tekstu objavljenom

u Kalendaru svetog Ante tematizirao je fenomen masonstva u
Hrvatskoj, u kojem je židovstvo poistovijetio s „masonerijom“ i
komunizmom, idejama protiv kojih se, prema njemu, njemački
nacionalsocijalizam, talijanski fašizam i ustaška Hrvatska moraju
boriti svim silama. Traži se, također, da u toj borbi ne bude
kompromisa:

„Masonerija po svom materijalističkom gledanju na svijet nužno je

zato protivnik i nacionalnog socijalizma u Njemačkoj i fašizma u
Italiji i ustaško-gospodarskog sistema u Nezavisnoj Državi
Hrvatskoj. Masonstvo po svojoj materijalističkoj ideologiji i radu
stoji u najborbenijem stavu protiv etičke i metafizičkim duhom
prožete ustaške Hrvatske. I ustaška Hrvatska mora stoga zauzeti
najborbeniji stav protiv masona i masonerije. /…/ Masoni i

909
“Protužidovska izložba u hrvatskoj pokrajini”, Glasnik sv. Ante, XXXVII/7-8
(1942), str. 240.
komunisti stoje u zajedničkoj obrani za anaciju, a bore se protiv
onih naroda, koji narodni opstanak i razvitak svoje narodne
samobitnosti smatraju najvišim idealom. Masoni i komunisti sa
svojih dogmatskih gledišta o anaciji kao vrhovnom idealu moraju
biti i u praksi najotvoreniji, najljući i najideološkiji neprijatelji
svakom nacionalnom pokretu, pa prema tome i nacionalnom
socijalizmu, fašizmu i ustaškom pokretu. Borba masona i
komunista protiv nacionalista svakim je danom to krvavija, jer oni
prirodno osjećaju, da ne mogu zajedno živjeti s nacionalistima.
Među masonstvom i komunizmom s jedne strane, a s druge strane
nacionalizmom nema i ne smije biti nikakve pomirbe, nema
kompromisa. Svaka bi pomirba značila, da postoji više nacionalni
pokret, da ne postoji ni nacionalni socijalizam ni fašizam ni ustaška
Hrvatska. Borba stoga u Ustaškoj Hrvatskoj protiv masonstva i
komunizma nije izazvana nikakvim međunarodnim političkim
sukobima, nego unutrašnjom opstojanošću dviju ideologija, dvaju
protivnih gledanja na uređenje i postojanje ne samo Ustaške
Hrvatske i nacionalističke Evrope nego i cijelog svijeta. Borba
protiv masonstva i komunizma u Ustaškoj Hrvatskoj nije izazvana
zato nekom osvetom pojedincima, koji su bili dosad komunisti ili
masoni neprijatelji i krvnici hrvatskom narodu, nego je to načelna
borba za opstojanje i razvoj Ustaške Hrvatske i čiste ustaške
ideologije, kakvu je zacrtao sam Poglavnik. /…/ Masoni su od
bivše Jugoslavije stvorili državu upravo za sebe i po svojoj nauci;
država se promatrala općom prćijom i kravom muzarom.
Masonerija je sebi stvorila posebno svoje carstvo pod vodstvom
Aleksandra i kraljevskih namjesnika-masona. /…/ Da svoju vlast
što jače učvrste povezuju je s moći židovskog kapitala tako, te se
može reći: Danas se židovstvo pretvorilo u masoneriju, a
masonerija uzela čisti židovski duh beznarodnosti a skrajnje borbe
samo za sebe i ovozemna tvarna dobra. Taj židovsko-masonski duh
rastakao je tokom 19. i 20. stoljeća narodno tijelo i narodnu misao
po svim evropskim državama, a stvarao za sebe 'kolonijalno
carstvo' u svima prekomorskim državama. Osviješteni duh naroda u
Italiji, Njemačkoj, Španjolskoj i u samoj Francuskoj uočio je u
posljednji čas svoga glavnog neprijatelja – beznarodnu i
materijalističku masoneriju. I zato se danas ne samo u Evropi, nego
i po čitavom svijetu, vodi ogorčena borba između dva svijeta:
narodno osviještenih država i beznarodnog slobodnog zidarstva i
židovstva. /…/ Ustaška Hrvatska i slobodno zidarstvo dva su
borbena protivnika dva nepomirljiva neprijatelja, gdje mora jedan
ili drugi pobijediti – nestati. Ustaška Hrvatska hoće li ostati
ustaška, mora čistiti sav naš javni život od masonstva, inače će
masonstvo kao potajna sila i nauka rastakati i uništavati Ustašku
Hrvatsku.“910

Ovo su jedina dva protužidovska teksta u ratnim brojevima ovih

franjevačkih tiskovina, što je znatno manje od onoga što je pisano u
Katoličkom tjedniku, predratnome i ratnome, čime se, naravno,
uopće ne umanjuje odgovornost urednika ovih franjevačkih novina
koji su dopustili objavljivanje ovakvih tekstova.“911

Prije rata, od 1936-1941. godine u Banjoj Luci je izlazio političko-

informativni list Muslimanska sviest koji je bio „organ hrvatskih
muslimana“, a odgovorni urednik bio je Munir Šahinović
Ekremov.912

910
M. Ivšić, “Masonerija u Hrvatskoj”, Kalendar svetog Ante, XVII/1942, str.
90-102.
911
Fra Petar Jeleč, Protužidovski tekstovi u dijecezanskom i franjevačkom tisku u
Bosni i Hercegovini 1941-1945., AFERE I OBJEDE u Bosna franciscana,
36/2012, Sarajevo.
912
BI, Sign. 89030685; Od rane mladosti bio je pristaša Starčevićevih ideja, te je
branio pripadnost bosansko-hercegovačkih muslimana hrvatskom narodu. Svijest
je širio među drugim muslimanima iz BiH. Bio je višegodišnji urednik novina
Muslimanska sviest. Bio je sivom eminencijom zagrebačke muslimanske
zajednice, koja se niotkud pojavljivala na svim bitnim mjestima i trenutcima
predratne i ratne povijesti te zajednice. Za vrijeme NDH pisao je za razne novine
i časopise. Uređivao je Hrvatsku sviest, 1941-1945. 1941. godine, nedugo nakon
Kasnije, dolaskom Nezavisne države Hrvatske na vlast, list
preuzima njegov brat Fikret, koji odmah počinje sa antisemitskim
tekstovima i mijenja naziv lista u Hrvatska sviest, kao “organ
Hrvata muslimana“.913 Promjena urednika nije bila slučajna, kao ni
početak antisemitske propagande. Iako se ne može reći da je ona
izrazita kao npr. u Katoličkom tjedniku ili u Sarajevskom novom
listu, ipak, ona iz broja u broj donosi antisemitske tekstove „Kako
je Muhamed uništio Židove u Arabii“.914 Ovaj serijal napisa
nastavlja se u nekoliko narednih brojeva. Uz prvi nastavak
objavljen je uvod u kojem stoji: “Židovsko pitanje postalo je
aktuelno i kod nas. U općem narodnom interesu židovsko pitanje u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj bit će riješeno na radikalan način,
odnosno se već na takav način rješava. Tim u vezi poučno je i
zanimljivo na kakav je način likvidirao Židove u Arabiji u svoje
doba Božji Poslanik Muhamed Alejhiselam. U ovoj raspravi
donosimo niz podataka o Muhamedovoj borbi protiv židova koja je
bila vrlo radikalna i koja i danas može poslužiti kao uzor...“ List
objavljuje i Izvanrednu zakonsku odredbu i zapovijed.915 U broju
103 objavljuje se Zakonska odredba o proširenju prijekog suda, kao
i Poglavnikov tekst o Židovima i Srbima. U broju od 29. prosinca
list objavljuje naslove: „Jedino u bivšim njemačkim kolonijama
razvija se nesmetano islam“, a na strani 10 donosi informaciju o
osnivanju u Sarajevu Podružnice Državnog izvještajnog i

uspostave NDH, bio je pročelnikom ureda dopredsjednika vlade NDH Osmana

Kulenovića, koji je imao sjedište u Banjoj Luci. Poslije je, 13. decembra 1941.
godine, bio imenovan nadstojnikom Državnog izvještajnog i promičbenog ureda
u Sarajevu. Kad su partizani ušli u Zagreb, nije htio ni tad ići u povlačenje, nego
je odjenuo časničku odoru i izašao na ulicu te poginuo.; Kisić Kolanović, Nada.
Muslimanska inteligencija i islam u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj // ČSP, br. 3,
(2004), str. 901-938, (Hrčak), str. 914.
913
F. Ademović, Novinstvo i ustaška propaganda, str. 138.
914
BI, Sign. 89065302; Hrvatska sviest, br. 98 od 13. lipnja 1941. godine, str. 4.
915
Isto, Hrvatska sviest, br. 100-101, od 31. srpnja 1941. godine, str. 3.
promičbenog ureda kod bude i diete odnosne zemlje.
916
Predsjedništva vlade. U On može da bude sve, samo
januaru 1942. godine list čovjek neće postati nikad.“918
donosi tekst „Čerčil je obećao U broju 118-119 od 11.
Židovima da će Palestina oktobra list objavljuje izrazito
postati židovskom antisemitskupjesmu poznatog
917
državom“, a zatim u julu pjesnika Mustafe Hadži-
pred samo odvođenje Grabčanovića „Židovsko
sarajevskih Jevreja u Aušvic roblje“.
„Židovi pljačkaju jemenske
muslimane“. Tekst nije skoro
uopšte posvećen jemenskim
muslimanima, ali zato je
izrazito okrenut protiv
Jevreja: “Kada Židovi upadnu
u jednu zemlju, odmah se late
onih zvanja, koja su, doduše,
potrebna i unosna, ali koja su
u gostoprimljivom narodu
zanemarena ili gotovo pala u
zaborav. Oni ulažu sav trud
da ta zvanja dobiju u svoje
ruke, pa onda te gospodarske
grane dalje izgrađuju i
monopoliziraju... Židovi
imaju uvek više putnica da
mogu u svim muslimanskim
zemljama nesmetano raditi...
On je u stanju, da prema vani 46. Hrvatska svijest: Mustafa
Hadži-Grabčanović: „Židovsko
916
BI, Sign. 89065304; Hrvatska roblje“
sviest, br. 107-108 od 29. prosinca
918
1941. godine. Isto, 20. srpnja 1942. godine, br.
917
Isto, br. 109, str. 2. 114, str. 5.
Već skoro i nije bilo Jevreja u Sarajevu 1943. godine, osim 120
njih koji su se skrivali kod prijatelja i komšija, a list i dalje
nastavlja sa protujevrejskim tekstovima kao „Iz vremena židovske
svevlasti u Sarajevu“: “Hrvatski narod bio je tada predmet
nesmiljenog i sustavnog židovskog izrabljivanja. U Zagrebu i
Sarajevu nije se mogla ni zamisliti trgovina bez židova, niti jedan
posao nije se bez njih mogao svršiti, a da i ne govorimo o
dobavama iz inozemstva, o agenturama i posredničtvima, o

veleobrtu i izvoznom poslovanju.“919 I poslije nekoliko mjeseci

čitamo naslov: “Dužnost je svakog muslimana boriti se protiv
Židova i Engleza“, a u tekstu stoji: “Neprijatelji islama misle samo
na to da pomoću Židova zavladaju Svetom zemljom Palestinom...
Dužnost je arapa i muslimana da pomognu kod razbijanja ove
židovske nezasitosti.“920

Nadzorno tijelo za cjelokupnu štampu bit će Hrvatski državni

novinski ured (HDNU), na čelo kojega je imenovan Ivo Bogdan.921
Sva veća štamparska preduzeća poput Tipografije, Jugoštampe i
Hrvatskoga nakladnoga zavoda, te novinske ustanove Pressbureau i
Avala (od 10. aprila Velebit) preuzeti su i stavljeni u funkciju
novoga režima. Poglavnikov opunomoćenik za unutarnje poslove
dr. Milovan Žanić imenovao je u dnevnicima i štamparskim
preduzećima povjerenike, koji su trebali jamčiti kvalitetno
informiranje u duhu ustaške ideologije. Već 25. aprila, Ivo Bogdan
je odlukom Poglavnika imenovan za ravnatelja Odsjeka za tisak u
Državnom tajništvu za narodno prosvjećivanje, a njegove su se
ingerencije doticale svih štampanih materijala u zemlji, što znači da

919
Isto, br. 120-121 od 7. siječnja 1943. godine, str. 7.
920
Hrvatska sviest, br. 123-124 od 31. ožujka 1943. godine, str. 5.
921
Ivo Bogdan, (1907–1971) novinar i publicist. Za vrijeme NDH bio je
ravnatelj Hrvatskog naroda i pokretač Spremnosti. Od početka 1944. ravnatelj
Glavnoga ravnateljstva za promidžbu NDH; vodeći novinar, propagandist i
cenzor NDH. Tko je tko u NDH, Zagreb, 1997.
je u nadležnosti imao organizaciju i nadzor HDNU-a, agencije
Velebit, te organizaciju, nadzor i cenzuru cjelokupne štampe i
ostalih publikacija u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Osim što je
pregledavao novine i provodio cenzuru u saradnji s cenzorima
Državnog tužiteljstva, HDNU je u prvim danima izdavao i dozvole
bez kojih novine nisu mogle izlaziti. Od 15. maja 1941. HDNU je
preimenovan u Hrvatsku izvještajnu službu (HIS).922
“Slobodu ustaške štampe” proklamirali su Ivo Bogdan i Tias
Mortigija, novinari koji su bili u domovinskom ustaškom pokretu i
prije rata. Oni su odmah ukinuli predcenzuru državnoga tužitelja
Kraljevine Jugoslavije, ali su nakon dva-tri dana odlučili da će
određeni oblici cenzure morati i dalje biti na snazi “zbog
neiskusnih novinara, koji su u stanju svašta nadrobiti”. Jedan
sastanak koji je u maju 1941. DIPU organizirao s novinskim i
radijskim urednicima, otkriva koje će zadaće novinari imati u
novom hrvatskom društvu i zašto je potrebna cenzura:
„Ono što neprekidno moramo imati pred očima to je nova uloga
novinara i njihove pisane riječi u hrvatskoj državi, oslobodjenje
diktata takozvane demokracije, koja u biti u svako društvo unosi
anarhiju. To vrlo uvjerljivo potvrđuje propast onih država i ljudskih
zajednica, koje su na demokraciji zasnivali svoje društveno
uređenje... Ali svako vrijeme svoje nosi. Pa čak i kada bi se mi
922
Alan Labus, Upravljanje medijima, cenzura, te položaj i uloga novinara u
Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Studia lexicographica, god. 3 (2009), br. 1–2 (4 –
5): „HIS je prvotno bio u sastavu Ministarstva udružbe, zajedno s agencijom
Velebit, a od 24. lipnja 1941, na temelju Zakonske odredbe o državnoj vladi
NDH, zajedno s Državnim tajništvom za promidžbu prešao je u nadležnost
Predsjedništva vlade. Podvrgavanjem najvišoj instanci upravne vlasti promičba
je dobila veoma važan položaj u ustaškoj politici, no ipak nije kao u Trećem
Reichu ili Kraljevini Italiji bila izdignuta u stupanj ministarstva, niti je imala
tako širok djelokrug.“
HIS je djelovao do 24. siječnja 1942, kada je njegovu ulogu preuzeo Odsjek za
novinstvo pri novoosnovanom Državnom izvještajnom i promičbenom uredu
(DIPU). Istodobno je ugašeno i Povjereništvo za novinstvo pri Predsjedništvu
Vlade, a sve promidžbene poslove i kontrola nad medijima u NDH preuzima
DIPU.
složili da je demokracija nešto vriedno, što bi se događalo da u
sadašnjem vremenu nastojanja prve hrvatske slobodne i samostalne
države svatko trabunja što mu padne napamet.“923
Državni izvještajni i promičbeni ured (DIPU) pri Predsjedništvu
vlade, a od oktobra 1942. Glavno ravnateljstvo za promidžbu
(GRP),924 imalo je ključnu zadaću u formiranju javnoga mnijenja u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj. DIPU je dobio zadatak da vodi opštu
državnu i promičbenu službu, nadzor sve štampe (svih tiskopisa),
filmskih materijala i krugovala (radiostanica) u saradnji s
Ministarstvom unutarnjih poslova i Ustaškom nadzornom službom.
Neke od široko postavljenih zadaća DIPU-a bile su izdavanje
dozvola za izlaženje svih vrsta novina na području Nezavisne
države Hrvatske, ali i za distribuciju stranih novina. DIPU je,
također, propisivao mjere za sprečavanje širenja zabranjenih
novina, te izdavao dozvole za obavljanje poslova urednika. U
njegovoj je ingerenciji bila kontrola i nabava gramofonskih ploča,
prikazivanje filmova, odobravanje izložbenih postava, organizacija
međunarodnih kongresa u suradnji s ministarstvima, te organizacija
kulturne saradnje. U sastav DIPU-a ulazili su: Odsjek za promičbu,
Odsjek za vanjsku promičbu, Odsjek za novinstvo, Odsjek za
slikopis, Izložbeno grafički ured, Ured za svjetlopis, te ispostave u
Sarajevu, Karlovcu i Zemunu, koje su pokrivale veći broj župa.

Imperativno je zahtijevano da novo hrvatsko i ustaško novinarstvo,

koje se stvara u novoj državi, u potpunosti raskine i oslobodi se od
prijeratnoga novinarstva.
Ta štampa je – ocjena je nove vlasti – „centralistička,
hegemonistička i antihrvatska“. Zato su svi novinari već 10. aprila
1941. godine ostali bez posla. Neki od njih su ponovo primljeni u

923
Alan Labus, isto, god. 3 (2009), br. 1-2 (4-5).
924
Glavno ravnateljstvo za promičbu (GRP) sve ovlasti DIPU-a preuzima u
oktobru 1942. Do kraja 1944. GRP djeluje u okviru Ministarstva narodne
prosvjete, kada dolazi pod vlast Predsjedništva Vlade.
novoformirana uredništva, koja su popunjavana brojnim
pridošlicama u profesiji.

Novinarstvo Nezavisne države Hrvatske nosilo je još i druge

posebnosti: patetično-reporterski stil, prodornost, laudatorstvo
(hvaljenje autoriteta, „nove Europe“ itd.), masovnost sudionika
(osobito intelektualaca), totalna kontrola, represija. U sadržajnome
pogledu: antiboljševizam (protiv ruskog komunizma, velikosrpstva,
NOP-a i KPJ), strogo katoličanstvo, udvaranje Vođi, narodnosnost
(ne pojedinac), hrvatska tradicija, državotvornost kroz tistućljeća
itd. „Novi poredak“ je značio „nove istine“ koje je nametao
fašizam.
Novinari i novinarstvo su morali ispunjavati one uvjete koje je na
javnu scenu postavljao fašizam kao historijski fenomen, politička i
socijalna pojava kojoj su svojstvene prepoznatljive oznake: surova,
teroristička, najčešće neljudska, likvidacija građanskih sloboda, uz
istovremeni idejno-politički monopol, agresivnu spoljnu politiku sa
pripremom ratova i stvaranjem ratnih žarišta. Njegovu ideološku
osnovu sačinjavaju nastojanja da se stvori masovna baza
uzdizanjem mračnih nacionalističkih, vjerskih i drugih sila i
predrasuda, te niskih instinkata u rang „novih istina“ – od rasizma,
antisemitizma, kulta autoriteta nasilja, preko pljačkaškoga rata,
mržnje, rasne degradacije, do istrebljenja cijelih naroda i tekovina
ljudske kulture i civilizacije.

Najjači i najizrazitiji predstavnik fašizma bio je njemački ili

Hitlerov nacionalsocijalizam. U ostvarivanju ideja i koncepata
nacionalsocijalizma velika uloga namijenjena je propagandi. Njen
najizrazitiji protagonist, kreator i izvršilac bio je Josef Gebels. On
je polazio od Hitlerove teze neskrivenoga iznošenja tehnike „velike
laži“ i razradio koncept uništenja kritičkoga reagiranja, o upotrebi
masovnih medija propagande za stvaranje željene akcije. Bila je to
propaganda u čijoj osnovi se nalazi akcija i metod zastrašivanja,
gruboga potiranja i negiranja svih vrijednosti, osim onih koje su
donosili „novo vrijeme“, „novi poredak“ i „nove istine“
nacističkoga vladanja, propagandne sile, surovosti i ideje o
njemačkom (nordijskom) “natčovjeku” i njegovoj predodređenosti
da vlada svijetom, a da mu svi ostali služe kao robovi.

Listovi su mijenjali svoje nazive, pa je tako Jugoslavenski list

postao Sarajevski list, a kasnije Sarajevski novi list, a potom samo
Novi list, a Jugoslavenska pošta postala je samo Pošta. Od aprila
1941. godine počinje izlaziti Službeni list za BiH Nezavisne Države
Hrvatske. Nosioci javne propagande u Sarajevu su, dakle, dnevni
listovi: Pošta, Sarajevski novi list, Novi List... U Banjoj Luci
izlazila je Hrvatska Krajina, Ustaška Hrvatska, Ustaški glas,
Banjalučko novo doba...925

U čitavom tom periodu, i pored svega toga, stalno je isticano da je

u novoj državi „novinstvo postiglo snažan polet“. To je ilustrovano
i tiražom hrvatskih dnevnika. Ono što je o tiražima tih listova
obznanjeno, bez mogućnosti uporedbe i provjere, otkriva da je
naklada prijeratnog Jutarnjeg lista iznosila najviše 32.000
primjeraka, a da je, naprimjer, Hrvatski Narod u novim uvjetima
izlazio u tiražu od 100.000 primjeraka dnevno. „Na hrvatskom
narodnom području izlazilo je za vrijeme Kraljevine, ni manje ni
više nego, 14 dnevnika u ukupnoj nakladi od kojih 120.000
primjeraka. Jasno je da je u tom broju bilo novina koje su, u
granicama mogućnosti, nastojale zagovarati i štititi “hrvatske
narodne probitke”.

U propagandnim odjeljenjima nacističke mašinerije i novih

fašističkih režima, kao što su bile Nezavisna država Hrvatska i

925
Fadil Ademović, isto.
Nedićeva Srbija, kreirane su poruke, usmjeravane i dozirane,
vodeći računa o dinamici, razvoju i strategiji, kao i o stanju na
bojištu i „konačnom rješavanju jevrejskog pitanja“. U sklopu
Državnoga izvještajnog i promičbenoga ureda Predsjedništvu vlade
organizirana je i kontrola izdavačke djelatnosti. O tome se starao
poseban odjel Ureda. Bez njegova znanja i odobrenja nije se mogla
objaviti nijedna knjiga. Obavljao je raspodjelu papira suglasno
prethodno prihvaćenim planovima izdavača.
I pored centralizovanog uplitanja u poslove izdavaštva, te
birokratskoga dirigiranja svojstvenoga totalitarnim sistemima, u
razdoblju od 1941-1945. godine relativno je razgranata izdavačka
produkcija u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.

Ustaški nakladni zavod vodio je finansijsko poslovanje cjelokupne

štampe u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, uključujući i onu u Bosni i
Hercegovini. Od državnih izdavačkih preduzeća postojao je još i
Hrvatski bibliografski zavod. To je bilo najveće izdavačko
preduzeće; izdavalo je i enciklopediju, književna i kulturna djela.
Bez obzira na sve probleme, pa i stalnu krizu u kojoj je bitisala,
štampa je u cijelosti i u pojedinim naslovima bila organizirana i
profilirana na osnovnoj liniji: da piše isključivo u ustaškome duhu.
Zato je najveći broj novina bio u vlasništvu Ustaškog nakladnog
zavoda d. d. Dionice toga zavoda pripadale su Glavnom ustaškom
stanu (GUS-u). Samo izuzetno i u rijetkim primjerima, postojali su
i posebnici – privatni vlasnici listova.
Mnogi stvaraoci koji su se bavili književnim poslom gurnuti su u
stranu.

Cenzura je vršila i drastične promjene u tekstovima mnogih djela

prije nego što ih odobri za štampu. Nije štedjela ni domaće ni
strane autore, kao ni klasična djela, koja su zabranjivana i
prekrajana. Cenzori su zbog kriminalnoga sižea zabranjivali
štampanje koje, po njima, ne djeluje odgojno. Za pojedine knjige
obrazloženja su glasila da se ne mogu objaviti zbog štednje papira.
Cenzori su posebno izlagali represiji one izdavače koji nisu u
dovoljnoj mjeri, ili nikako, izdavali poželjne pisce iz osovinskih
zemalja. Neke knjige su zabranjivane pod motivacijom da se u
njima „zafrkavaju“ Nijemci, što se bave „spiritizmom“, a javnost je
bila ionako dosta uzbuđena raznim političko-vojnim
proročanstvima; ili da se neki roman „odlikuje antikatoličkim
stavom“. Na nekim je djelima, na margini, bilo dovoljno da cenzor
zapiše „Nimalo odgojna sugestija čitaču“, pa da djelo ne bude
objavljeno.

Nacističko opravdavanje Holokausta možda je najlakše uočiti iz

objavljenog teksta: „Židovi šire lažne vijesti u svrhu uznemiravanja
pučanstva, te svojim poznatim spekulativnim načinima smetaju i
otežavaju opskrbu pučanstva. Zato se smatraju kolektivno
odgovornim i prema tome će se proti njima postupiti i spremati ih
povrh kazneno-popravne odgovornosti u zatočenička zbirališta pod
vedrim nebom.“926
Samo dva mjeseca kasnije slijedi izjava Ante Pavelića u Neue
Ordnung: ”Što se tiče Židova, mogu vam izjaviti da će oni u
najkraćem roku biti konačno likvidirani.”
Već na samom početku rata putem plakata i proglasa, kao i
propagandnih knjižica, režim se obraća građanima pozivajući ih na
dojavu praznih i napuštenih stanova, na prijavljivanje svega
sumnjivog i sl.

Razni leci štampani su u ogromnim tiražima. Dostizali su i po više

stotina hiljada primjeraka. Raznošeni su i dijeljeni građanima na
razne načine: ličnom dostavom aktivista ustaškoga pokreta,
dijeljenjem prolaznicima na ulicama, ljepljenjem na fasadama,
ogradama i stablima, bacani iz aviona... Najveći broj štampanih

926
Narodne novine, Sarajevo, 26. juna 1941. godine.
letaka bio je usmjeren protiv komunista ili na propagiranje
ustaškog režima.

Kasnije se putem plakata uočava nerazdvojivost Jevreja i

komunista kao prijetnje čovječanstvu, čime se opravdavaju zločini
protiv Jevreja, tendenciozno ukazujući na njih kao na zlo koje treba
iskorijeniti. Ovakav pristup koji je potkrijepljen i ukazivanjem da
su Jevreji nosioci masonerije, prikazujući ih kao čudovišta - bio je
to najlakši put opravdanja fašističkih režima za primjenu
Holokausta.

Uz direktnu ili indirektnu potporu države objavljeni su brojni

antisemitski pamfleti. Jedan od njih štampan je u Osijeku, napisao
ga je izvjesni „St. Gabrijel“, a naslovljen je Čivut i Talmud ili
najveći neprijatelj svih Nežidova. U njemu se tvrdi da se „Evropa
obnavlja“. U toj obnovi jedan je od glavnih problema „rješenje
židovskog pitanja“, koje će biti riješeno onda, kada i „posljednjeg
Židova nestane iz Evrope“. Potom se zaključuje da će „Židova,
pak, ubrzo nestati, jer će ih srećonosni kukasti križ pokositi hitno
kako se to vidi na naslovnoj stranici“.927
O „neprijateljima našeg naroda i naše slobode“ govorili su i plakati
koji su rasparčavani širom Nezavisne države Hrvatske. Ovi plakati
štampani su u velikim formatima, krupnim slovima, slikama ili
likovnim rješenjima kreiranim u Odsjeku za unutranju promičbu.
Plakati se odlikuju snažnim koloritom, rafinirano osmišljenim
porukama, pretencioznim i malicioznim testom koji je prije svega,
s jedne strane, trebalo da podrži postojeće fašističke režime i
njihovu popularnost u narodu, a s druge strane, da optuži
neprijatelje fašističkog sistema: komuniste i Jevreje. Vrlo se
precizno plakatima utjecalo na svijest stanovništva, stvarajući

927
HDA, Fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 10, 286, 521; St. Gabrijel, Čivut i
Talmud ili najveći neprijatelj svih Nežidova, Osijek, 1941.
atmosferu pritiska, a u isto vrijeme opravdavajući postupke režima
kao pravedne, svrsishodne i neophodne.
U prvo vrijeme, plakati kao propagandna sredstva komunikacije, u
to vrijeme najjeftinija i najvidljivija, imali su direktan uticaj na
pojedinca koji nije raspolagao sa masom informacija, tako da je
fašistička propaganda bila jedina koja je dopirala do običnog
čovjeka.

U propagandnim odjeljenjima njemačke mašinerije i novih

fašističkih režima, kao što su bile Nezavisna država Hrvatska i
Nedićeva Srbija, kreirane su poruke, usmjeravane i dozirane,
vodeći računa o dinamici, razvoju i strategiji, kao i o stanju na
bojištu i „konačnom rješavanju jevrejskog pitanja“. Ovakav
pristup, koji je potkrijepljen i ukazivanjem da su Jevreji nosioci
masonske lože, prikazujući ih kao čudovišta, bio je najlakši put
opravdanja fašističkih režima za primjenu Holokausta.
Slijedili su ovi plakati postavke Adolfa Hitlera koji tvrdi da „judo-
komunistička akcija i judo-marksistička reakcija imaju istovjetan
cilj stare jevrejske zavjere: gospodarstvo nad svim narodima
svijeta“.
Po slovu i smislu tekstova, slika i ilustracija na plakatima u periodu
od 1941-1943. godine Jevreji su krivi za sve. Nacistička
propaganda posredstvom svih medija, a posebno plakata, za sve je
optuživala Jevreje. Partizanski pokret otpora i Tito928 se tako usko
vežu sa “Jevrejskom zavjerom” i Moše Pijadom kao onim koji
dirigira Titom i koji povlači sve konce. Besmislenost ovakve
antisemitske propagande nije upitna, ali je ona pronašla put do
širokih masa.
Nezavisna Država Hrvatska je razgranala propagandu ustaške
provenijencije. U relativno visokim tiražima štampan je veliki broj

928
Na sarajevskim ulicama se 24. jula pojavio plakat sa ucjenom na Josipa Broza
Tita na 100.000 rajhsmaraka u zlatu.
propagandnih brošura, najčešće u Zagrebu, koje su dopremane i u
Bosnu i Hercegovinu. Spomenut ćemo naslove samo određenoga
broja tih edicija čiji se sadržaj može vidjeti iz samoga naziva.

Brojne su brošure, posebno one o poglavniku i svemu što je on

govorio u javnim istupanjima. Tako je, pored ostalih, u izdanju
Ureda za promičbu Glavnoga ustaškog stana (GUS-a) štampana
publikacija „Poglavnik govori“ u više izdanja i masovnim tiražima.
Poglavnikova je brošura „Nezavisna Država Hrvatska – ustaška i
seljačka“ u kojoj je štampan „veliki govor Ante Pavelića održan na
Markovom trgu u Zagrebu 21. maja 1941“.
Različite publikacije, ovoga karaktera, izdavao je Odsjek za
unutarnju promičbu, u sklopu Državnoga izvještajnog i
promičbenoga ureda pri Predsjedništvu vlade. Time se htjelo
„pokazati što i kako misli i radi Hrvatska državna vlada na čelu s
Poglavnikom“. Među njima je „Poglavnikova poslanica članovima
Hrvatskoga državnog sabora“, te „Poglavnikov govor Saboru i
narodu“ 28. februara 1942. godine.

„Dr. Ante Pavelić riješio je hrvatsko pitanje“; „Munjevit rat na

Balkanu“; „Strahote zabluda“ - komunizam u Rusiji i svijetu;
„Hrvati na istočnom bojištu“; „Seljaštvo i ustaški pokret“; „Ustaške
vrline“; „Poglavnik Saboru i narodu“; „Hrvatska na mučilištu“;
„Krv je progovorila“ – rasprave i članci o podrijetlu i životu Hrvata
islamske vjere, izdanje Državnoga izvještajnog i promičbenog
ureda – Podružnica Sarajevo; „Zadaci i ustrojstvo državne časne
radne službe”; „Potčovjek“ – filozofija komunizma (autor dr. Vasil
fra Vendelin, doktor sociologije i prava), izdata u Mostaru 1944.
godine.

Već od početka nove vlasti NDH otpočelo je izdavanje kalendara;

„Danica“ je kalendar i godišnjak Hrvatskoga književnog društva
sv. Jeronima za godinu 1942. Za istu godinu Glavni ustaški stan
(GUS) izdao je „Ustaški godišnjak“. Među tim publikacijama su
„Šaljivi kalendar“, „Jurek Cmok“, „Đački kalendar“ podmlatka
Hrvatskoga crvenog križa NDH.
U toku rata izlazio je i hrvatski narodni kalendar „Napredak“ u
izdanju Hrvatskoga kulturnog društva „Napredak“ u Sarajevu.
„Hrvat“ je muslimanski godišnjak za godinu 1943. (1360. po
Hidžri), čiji je urednik bio Hasan Šuljak. „Hrvatska straža“ je
kalendar sa poučno-zabavnim dodatkom i slikama za prostu 1942.
godinu. Izlazio je svake godine.

U Sarajevu je izlazio i „Grafički almanah“ i još neki. „Džepni

godišnjak ustaške mladeži“, pa „Hrvatski đački kalendar sa 90 slika
za 1941/42. godinu“ namijenjen je srednjim i visokim školama.
„Narodna uzdanica“ je kalendar za 1942. (1360. po Hidžri) u
Sarajevu, u izdanju Glavnoga odbora Hrvatskoga muslimanskog
kulturnog društva „Narodna uzdanica“.
Najveći broj ovih i drugih kalendara je izlazio i za sva ostala
godišta za vrijeme Nezavisne države Hrvatske: „Danica“, „Hrvatski
džepni godišnjak“, „Ustaški godišnjak“, „Takvim“, „Narodna
uzdanica“, „Hrvatski đački kalendar“, „Napredak“, „Kalendar Srca
Isusova“, „Hrvatski radnik“, „Hrvatsko selo“ itd.
Štamparije koje su postale vlasništvo Nezavisne države Hrvatske
spadaju pod nadzor ovog ureda. Donesena je odluka da „predavanja
svih vrsta, kao i usmene novine i slične odredbe moraju biti
određene od strane ovog ureda, dok kinematografi i lične ustanove
kao i diletantske kazališne priredbe spadaju pod nadzor ovog
ureda“.929

929
Gradsko poglavarstvo, Ured za upravu židovskim nekretninama Sarajevo,
UŽN – 13, kutija 2, spis 1251 od 14. siječnja 1942; Podružnica Državnog
izvještajnog i promičbenog ureda „Odredbom Poglavnika osnovana je u Sarajevu
podružnica Državnog izvještajnog i promičbenog ureda kod Predsjedništva
vlade.“ Za nadstojnika postavljen je Munir Šahinović Ekremov. „Listovi i
časopisi spadaju pod nadzor ovog ureda.“
Zajedno sa lecima, palakatima i brošurama “protupromičba“ je
vršena “postavljanjem po državnim oblastima raznih
radiomegafona, zvučnika po ulicama u gradovima, naseljima, pa i
većim selima. Tako da hrvatski narod i u zabitim mjestima u svome
jeziku bude upućen u ništavnosti komunističkih nauma“.930
Zagrebački radio (krugoval) bio je izvjesno vrijeme jedina
radiostanica za područje Nezavisne države Hrvatske i pokrivao je
programom i značajno područje Bosne i Hercegovine, koja je bila u
sastavu nove države. Kasnije će biti osnovane još i druge
radiopostaje na državnome teritoriju Nezavisne Države
Hrvatske.931
Čim su uspostavljene nove vlasti NDH, ustaše su u radiostanici
Zagreb postavile svoje povjerenike. Promijenjen je i znak postaje.
Sada je ona preuzela znak ranije tajne krugovalne postaje GUS-a
(Glavnoga ustaškog stana): „U boj, u boj!“ Već od 12. aprila sa
programa su skinuta sva djela srpskih i židovskih skladatelja i
izvođača. Njih je nadomjestila domaća, njemačka i talijanska
glazba. Na glavnim trgovima u mnogim gradovima instalirani su
zvučnici, odakle su prolaznici slušali hrvatske budnice, koračnice i
vijesti.
U programske prioritete uvršteni su govori državnih i političkih
dužnosnika. Uvedene su odmah i dvije ideološke emisije „Za Dom
spremni!“ Time je izvršena preorijentacija ka modelu radija kao
prvenstveno političkog sredstva obavještavanja. Njime se
pokušavaju „povezivati oni koji upravljaju i oni kojima se
upravlja“. Kako se ratna situacija zaoštravala, ne samo na

930
AIRPH, Ng. inv. br. 11684, izvještaj od 2. 11. 1941.
931
„Već je nešto prije 16 sati i 50 minuta spiker zagrebačke radio-postaje najavio
da će zamjenik dra Ante Pavelića i zapovjednik cjelokupne oružane snage
Nezavisne Države Hrvatske g. Slavko Kvaternik pročitati preko zagrebačke
radio-postaje proglas hrvatskome narodu. Speaker je zamolio slušatelje da ostanu
kraj otvorenoga radio-aparata i slušaju zagrebačku postaju. Nakon toga čulo se sa
zagrebačke radio-postaje prvi put hrvatsko nacionalno geslo: Bog i Hrvati.“
osovinskim nego i na mnogim drugim radiostanicama, uz
informativno-političke, radio je preuzimao i naredbodavne funkcije
„ratnoga radija“.
U novome programu su uvedene svakodnevne političke emisije.
Vršeni su direktni prijenosi osnivačkih skupština ustaških
organizacija iz raznih gradova i manjih mjesta Hrvatske, na kojima
su govorili najistaknutiji politički dužnosnici. Kad je Nezavisna
država Hrvatska počela slati svoje jedinice na Istočni front,
uvedene su i emisije za pripadnike tih oružanih formacija.
U skladu sa ratnopropagandnom ulogom radija profiliran je i
glazbeni program. Često su nastupale vojne limene glazbe, mnogo
je vremena pripalo nacionalnom folkloru, tamburaškim koncertima,
te narodnoj glazbi „iz novopripojenih bosanskih krajeva“.

Nepunih godinu i po dana iza toga – 14. jula 1942. godine – počela
je raditi i Državna krugovalna postaja u Sarajevu. Ona je radila na
valu 226,6 m i sa 0,3 kW. Svi su listovi popratili taj događaj. Tako
već 20. jula 1942. godine Hrvatska Sviest u Sarajevu, glasilo
„Hrvata-muslimana“, donosi informaciju o njenome svečanom
puštanju u promet. List piše: „Sarajevo, po važnosti i veličini drugi
grad u državi, dobilo je vrlo značajnu tekovinu. Dne 14. srpnja o. g.
na vrlo svečan način predana je prometu prva državna krugovalna
postaja u Sarajevu, tekovina na koju možemo izkreno biti ponosni,
ustanova za kojom je dugi niz godina čeznulo hrvatsko Sarajevo.“
Odmah poslije „sarajevskog krugovala“ počela je rad i krugovalna
postaja Banja Luka. Njen odašiljač je izgrađen u Italiji. Proradila je
kao „Državna krugovalna postaja“ u sklopu organizacije
„Hrvatskog krugovala“. I toj svečanosti (1. avgusta 1942. godine)
Hrvatska Sviest kao i sve druge novine NDH, posvećuje stanovitu
pažnju.
Pri uvođenju nove programske šeme za sezonu 1942/43. upravitelj
Radovan Latković je obrazložio polazne koncepcije njenih
sastavljača. Istakao je složenost i teškoće radijskoga programiranja.
Polazi od teze da slušatelji odveć ne razmišljaju o ukupnosti
radijskoga programa, da većina traži prije svega zabavu, te da
pojedine segmente programa, pa i pojedinačne izvedbe, „svatko
procjenjuje po tome odgovaraju li njegovu ukusu“.
“Kako su svoje programe sastavljale radiostanice u unutrašnjosti
NDH? To su bile ‘podružne postaje’ Hrvatskog krugovala u
Dubrovniku, Sarajevu, Banjoj Luci i Osijeku. Dio svoga programa,
koji su emitirale izvan zajedničkoga i jedinstvenog uređivale su
saglasno specifičnostima krajeva u kojima su djelovale. To se
naročito odnosi na muzičke programe. Ali dio njihovoga programa
zavisio je i od raspoloživih stvaralačkih potencijala, kulturnih
prilika i mogućnosti u tim gradovima, posebno s obzirom na rad u
ratnim uvjetima. Ratne (ne)prilike su im donosile probleme:
promjene i praćenja predviđenoga rasporeda, povremene prekide
emitiranja programa zbog prekida u snabdijevanju električnom
energijom i iz drugih razloga.

Informativno-politički dio govornog programa svih podružnih

radiostanica, pa i sarajevske, bio je posve sličan. Odvijao se, prema
konceptu koji je, na temelju iskustva zagrebačke stanice i prema
programskim obrascima onoga vremana, oblikovao Državni zavod
za krugovalnu službu ‘Hrvatski krugoval’. U njihovim
programskim shemama, pored vijesti – raspolagale su Hell-
uređajima koje su primale iz Hrvatskoga dojavnog ureda ‘Croatia’ i
drugih agencija – bile su i naprijed spomenute emisije i to u
nazivima kakvi se sreću u zagrebačkom programu. Tu su dnevna
ratna izvješća, politički pregledi, politički odjeci, ‘Hrvatskom
vojniku’, posebne emisije za njemačke vojnike i dr. Mnoge
govorne emisije (politička predavanja, književne, znanstvene i
slične emisije i prilozi) snimane su u zagrebačkom studiju na
mekim pločama.
Sarajevski krugoval je startovao ambiciozno: on je, izuzimajući
zagrebački, emitirao najduži program. Isprva je trajao 7 sati, a od
marta 1943. godine više od 10 sati svakoga radnog dana. Nedeljom
je sarajevski dnevni program trajao oko 13 sati, katkad i duže.”932
Postanak Državne krugovalne postaje u Banjoj Luci obilježen je i
izvjesnim specifičnostima. „Dok su sarajevska i dubrovačka postaja
nastajale, da se tako izrazimo, revolucionarnim putem, u Banjoj
Luci se pošlo redovitim slijedom. Osjećalo se, da i Banja Luka
mora dobiti vlastitu postaju, ali sama činjenica, da se tamo Zagreb
prilično dobro čuje, a u stanoviti dio dana i posve dobro,
opravdavala je jedan pravilan i normalan razvoj. Zato je ova
postaja i mogla raditi čitavu godinu dana s pokusnim programom, a
tek 12 decembra nagovijesti jednim bogatim razporedom početak
svog redovitog rada. Dok su u Dubrovniku i Sarajevu, pod vidom
redovitog rada, emitovani mnogi programi čisto pokusnoga
karaktera, dotle se u Banjoj Luci htjelo, da sve redovite izvedbe
ustvari budu takve vrijednosti. Sarajevo i Dubrovnik su
svjedočanstvo današnjega vremena, te postaje pokazuju, kako se u
revolucionarnim prilikama mora postupati, ako se želi nešto
postići; Banja Luka je pak svjedočanstvo, da Hrvatski krugoval nije
samo jedna ustanova, koja radi brzo i na prvi pogled s premalo
smišljenja, jer i ta ustanova zna raditi polako, kad to „polako“ ne će
biti uzrokom propusta i nedostatka. Državna krugovalna postaja
Banja Luka djeluje u gradu, koji niti je poviestno i kulturno jednaka
Dubrovniku, niti je po svojoj veličini i časovitoj važnosti jednaka
Sarajevu. Zato se tamo i nije moglo provesti tako obsežan rad, kao
drugdje, ali tkogod prati, a najbolje tko sluša, raspored ove mlade
postaje, može vidjeti, da se i tamo čini sve, što se u današnjim
prilikama u jednome pokrajinskom gradu učiniti može. I tamo se
već organiziraju sastavi, koji će promicati hrvatsku narodnu glasbu,

932
F. Ademović, Novinstvo i ustaška propaganada u NDH, str. 172-173.
a da i ne govorimo o velikome broju pjevača, koji pjevaju prvu
bosansku sevdalinku, na njezinome najbistrijem vrelu.“ 933

Nekoliko dana nakon uspostave Nezavisne države Hrvatske, 23. IV

1941. godine, osnovano je Ravnateljstvo za film pri državnom
tajništvu za narodno prosvjećivanje. Logično, Ravnateljstvo na
sebe preuzima sve poslove oko organiziranja filmske proizvodnje,
distribucije prikazivaštva – jednom riječju kinematografiju. Odmah
su sva tzv. nehrvatska poduzeća stavljena pod nadzor
povjerenika.934 Započela je praksa oduzimanja onih kinematografa
koji su do tada bili u vlasništvu Srba u Židova.935 Židovi su
uklonjeni iz filmske i kinematografske struke. Uklonjeni su filmovi
koji su bili izravna ili neizravna promičba za neprijatelje naše i
naših saveznika. Uvedena je stroga cenzura, ne samo jezička nego i
etička, tako da se više ne može dogoditi da se prikazuju filmovi
kojima se trovala mladež.936 Osmišljeno se radilo na omasovljenju
posjeta bioskopima kako bi se informacijom i propagandom
pridobilo što više sljedbenika.
Kraj godine (1941, op. a.) donio je još jednu akciju koja je
oduševila građane cijele Nezavisne države Hrvatske.
Na podsticaj Državnog izvještajnog i promidžbenog ureda, u
nedjelju 21. prosinca 1941. u svim kinematografima u Nezavisnoj
državi Hrvatskoj su se održale besplatne predstave.937

Propaganda je popularizirala zakonske pogromačko-genocidne akte

prenesene iz nacističkog zakonodavstva koji su se odnosili na
Jevreje, Srbe, Rome i ostale. Holokaust na prostorima Bosne i
Hercegovine se nastavlja kroz mnoge zakone.

933
Hrvatski krugoval, 12/1943, F. Ademović, isto, str. 174-175.
934
Mirko Cerovac, Slikopis, Zagreb, 1943, str. 90.
935
Daniel Rafaelić, Kinematografija u NDH, Ljevak, Zagreb, 2013, str. 20.
936
D. Rafaelić, isto, str. 63.
937
D. Rafaelić, isto, str. 66.
Opravdavanje Holokausta možda je najlakše uočiti iz teksta
objavljenog u Narodnim novinama 26. juna 1941. godine.938
Besmislenost ovakve antisemitske propagande nije upitna, ali je
ona pronašla put do proste i neobrazovane publike.
Važan element sistematski kreiranog programa propagande protiv
Jevreja bilo je i organizovanje javnih protujevrejskih
(protužidovskih) izložbi. Uspostavljena je mobilna izložba
„Židovi“ koju je osmislio i izradio židovski pododsjek DIP-a. U
Sarajevu je izložba bila postavljena 22. septembra 1942. godine,
tako je bila dobro posjećena i organizirana da ju je posjetilo 22.000
stanovnika Bosne i Hercegovine.

Sarajevo - posebnost u okviru Nezavisne države Hrvatske

Da bi brže riješila pitanje otpreme Jevreja i njihovo
obespravljivanje, propagandna mašinerija Nezavisne države
Hrvatske uticala je na stanovništvo, rušeći stotine godina
dobrosusjedskog suživota, prijateljevanja, poslovanja i saradnje.
Bilo je to, definitivno, najteže učiniti baš u Sarajevu, gdje su odnosi
između svih naroda bili u granicama visoke tolerancije i
zajedničkog suživota, u kojem su Jevreji imali zaista izuzetno
povoljan status zahvaljujući svom ogromnom učešću u razvoju
grada i njegove ekonomije, prosvjete, kulture i nauke. Zato je,
vjerovatno, Sarajevo i bilo posebna meta nacističke propagande
kroz institucije Nezavisne države Hrvatske.

Sarajevska podružnica Državnog promičbenog ureda kod

Predsjedništva Vlade izdaje pamflet i prodaje ga po cijeni od 6
kuna, ali vjerovatno i dijeli, jer je prema podacima izašlo i drugo

938
„Židovi šire lažne vijesti u svrhu uznemiravanja pučanstva, te svojim
poznatim spekulativnim načinima smetaju i otežavaju opskrbu pučanstva. Zato
se smatraju kolektivno odgovornim i prema tome će se proti njima postupiti i
spremati ih povrh kazneno-popravne odgovornosti u zatočenička zbirališta pod
vedrim nebom.”
izdanje, kojim utiče na lokalno muslimansko stanovništvo da je
potrebno riješiti se Jevreja i to u predgovoru knjižice “Kako je
Muhamed a. s. uništio Židove u Arabii”:
“U obćem narodnom probitku židovsko pitanje u Nezavisnoj
Državi Hrvatskoj riešeno je na odlučan način. Tim u vezi vrlo je
zanimljivo i poučno na kakav je način uništio Židove u Arabii
Božii Poslanik Muhamed Aleihiselam… Ovi vjerodostojni podaci
ocrtat će Židove u doba Muhameda Aleihiselama… iz ovih
podataka jasno će se vidjeti, da su i u to doba židovi bili isto ono
što su i danas: zakleti neprijatelji Islama i svega što je
muslimansko, podli smutljivci i lihvari, koji su na svaki način htjeli
uništiti islamsku državu u samom njenom početku. Muhamed
Aleihiselam je preuzeo najodlučnije mjere protiv židova i otrova
što su ga širili.”939

47. Munir Rahinović Ekremov, književnik i novinar bio je jedan od ideologa

ustaškog pokreta i nadstojnik arajevske podružnice Državnog promičbenog
ureda

939
Esad bey, Kako je Muhamed a. s. uništio Židove u Arabii, str. 3.
Poslije ove knjižice izlazi još nekoliko pamfleta iz istog izvora.
Urednik svih ovih pamfleta je Munir Šahinović Ekremov,
nadstojnik Sarajevske podružnice Državnog promičbenog ureda
kod Predsjedništva Vlade. U pamfletu, koji nosi naznaku 3, pod
naslovom ‘Sudbina islama u boljševičkoj Rusii’ u predgovoru
Šahinović piše: ”Boljševici u Sovjetskoj Rusii smatrali su, od
godine 1917. do danas, prvim zadatkom svoje krvave vladavine
uništiti vjeru u Boga, vjerske ustanove i vjerske spomenike s
namjerom, da prokletnika Lenina posade na Božii Priesto. Nu ipak
u tome ima i jedna iznimka: židovski hramovi ostali su pošteđeni,
stoga jer boljševizmom vladaju židovi; oni su ti koji Rusiu i ruske
narode uvališe u oganj i krv.”940

A, Sarajevski novi list941 u broju od 30. 6. 1941. godine objavljuje:

“Takovo stanje u Sarajevu činilo je Židovima najidealnije
živovanje i Sarajevo je bilo židovski Eldorado... Neka sada
židovska ‘gospoda’ ispaštaju ono što su zaslužila, mi im ništa
drugo ne želimo”.

Antisemitska propaganda u periodu pred Drugi svjetski rat i u

prvim godinama rata prikazuje bezumlje koje je kroz medije,
štampu, krugovale, pamflete, plakate i drugi propagandni materijal
940
BI, Sign. 89004590; Ovaj pamflet se prodavao po cijeni od 8 kuna.
941
Mada su pomenuti stavovi izraz ideologije, koja vrijedi za svu teritoriju NDH,
ipak su se njeni protagonisti potrudili da prilagode protivjevrejsku propagandu
mjesnim prilikama. U tom pogledu nije se ni BiH izdvojila, te je u njoj osim
opšte propagande stvorena i domaća, naročito u dnevnim listovima. Tako je u
„Sarajevskom novom listu“ objavljen u nastavcima članak „Najveća opasnost
vijeka – Židovi“. U napomeni uz članak se kaže: „Moramo svim silama
pomagati Njemačku i njezinog velikog vođu Adolfa Hitlera u borbi protiv
židovstva i njegovih pomagača u Evropi i u Americi. A da bi prikazali detaljnije
opasnost židovstva, njegov postanak i razvitak, i donijet ćemo nekoliko prikaza u
našem listu o židovskom zarobljavanju svijeta. Upozoravamo naše čitatelje, da
prate ovaj problem, koji se u ovom ratu rješava, za sva vremena, zahvaljujući
naporima i silnim pobjedama junačke njemačke vojske.“ SNL br. 20, 21, 22, 24,
27.
bilo prisutno u javnosti zvanične ustaške i četničke politike u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj i Srbiji, a kojom se nastojalo opravdati
deportiranje i pogubljenje Jevreja. Preko 60.000 Jevreja Hrvatske,
Srbije, Slovenije, Makedonije i Bosne i Hercegovine (oko 80% od
ukupnog broja) stradalo je u brojnim koncentracionim logorima
širom Evrope.

”Predočena analiza reprezentativne protužidovske propagande u

NDH, i okupiranoj Srbiji u periodu 1941-1945. godine, omogućava
donošenje zaključka o temeljnom principu koji pokreće cijeli
protužidovski propagandni stroj: objavljivanje i stalno ponavljanje
besramnih i najbezočnijih laži i njihovo ucjepljivanje u svijest
običnog čovjeka, dovodi do toga da laži nakon određenog vremena
izgledaju kao istina.”942
Tako je misterija o Jevrejima nadživjela svoje nacističke tvorce.

Međutim, da bi se mogla sveukupno shvatiti protujevrejska

(antisemitska) propaganda u Nezavisnoj državi Hrvatskoj i način na
koji se primjenjivala i rezultate koje je poučila, eksplicitno je u
ovom radu predočeno na primjerima pisanja Sarajevskog novog
lista u periodu 1941-1945. godina, kao i na primjeru jedinstvene
protujevrejske izložbe “Židovi“.

5.1. Sarajevski novi list

Kao ustaški dnevnik i glavno glasilo za Bosnu i Hercegovinu

dnevnik Sarajevski Novi List943 je izlazio od 11. maja 1941. godine

942
Boško Zuckerman, Psihologija Holokausta, Židovska vjerska zajednica Bet
Israel u Hrvatskoj, Zagreb, 2010.
943
Prvi broj Sarajevskog novog lista (dalje: SNL), koji je predstavljao glavno
novinsko glasilo NDH u BiH, izašao je 11. maja 1941. godine. Do 3. aprila 1945.
godine izašla su ukupno 1.192 broja ovog lista. Od 2. septembra 1942. godine
do 3. aprila 1945. godine. List je obustavio izlaženje tri dana prije
oslobođenja Sarajeva. Do tada su načinjene i druge promjene u
tome listu. Jedna od njih je i ponovo izmijenjeno njegovo ime.
Naime, „doglavnik i vojskovođa“ Slavko Kvaternik je 1943. godine
smijenjen sa položaja koji je zauzimao u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj. Sa tom smjenom je promijenjeno i rukovodstvo SNL,
određen novi vlasnik i izdavač. Tada su te novine još jednom
dobile novo ime – Novi List, a vlasnika i izdavača potpisivao je
“Ustaški nakladni zavod u Zagrebu“.944
Značajnu ulogu u formiranju kolektivne svijesti i permanentne
podrške ustaškom pokretu i ustaškoj državi (Nezavisnoj državi
Hrvatskoj) dali su mnogi listovi, a među njima je svakako
prednjačio Sarajevski novi list, čija je osnovna politika bila da od
samog svog nastajanja pa do 3. maja 1945. godine neprestano piše
protiv komunista, masona i Jevreja. To pisanje se pojavljivalo kroz
različite forme novinskih napisa: od antisemitskih tekstova,
izvještaja sa ratišta, proglasa, naredbi, zakonskih odredbi, ali i kroz
antisemitski humor i karikaturu koji su bili obilno zastupljeni na
stranicama ovog lista.

list je izlazio pod imenom Novi list (dalje: NL). U nepune četiri godine list je
promijenio četiri vlasnika i izdavača: Povjereništvo za štampu u BiH,
Ministarstvo hrvatskog domobranstva (Novinski odsjek), Konzorcij Sarajevskog
novog lista i Ustaški nakladni zavod. List je, uglavnom, izlazio na osam strana,
ali je vremenom, zbog nestašice papira i mjera štednje, njegov obim bio
samanjen na četiri strane. Format lista bio je 49x32 cm. Kada je riječ o
tekstovima koji su se odnosili na vanjsku politiku, njihov značajan dio
predstavljali su njemačke i italijanske agencijske vijesti i propagandni tekstovi
tamnošnjih nadležnih ministarstava, kao i njemačkih i italijanskih ratnih
izvještača. Najbrojnije vijesti na unutrašnjopolitičkom planu NDH dolazile su iz
Glavnog ravnateljstva za promičbu, kasnije i preko podružnice Državnog
izvještajnog i promičbenog ureda i posredstvom ustaške agencije „Croatia“.
Osnovne karatkeristike tekstova, preuzetih i izvornih, bile su: antikomunizam,
srbofobija, antisemitizam, antidemokratizam, uopšte idejna destrukcija stvarnih i
izmišljenih protivnika „novog poretka“.
944
Ademović Fadil, isto.
Zato ukazivanje na pisanje SNL u periodu 1941-1945. treba da
pokaže svu sistematičnost u pokušaju da se obezvrijede sve vrline
jevrejskog naroda i da se opravda zločin i oduzimanje i pljačkanje
jevrejske imovine.
Nezamislivost postojanja Nezavisne države Hrvatske bez Bosne i
Hercegovine bila je polazna tačka u ustaškim koncepcijama, 945 koja
je vidljivo obilježavala političku propagandu od samog početka
organizovanog djelovanja te skupine.
Dolazak ustaša na vlast u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, proglašenoj
isključivo uz pomoć Trećeg rajha i Kraljevine Italije, označavao je
i početak nove etape ustaške politike prema pitanju Bosne i
Hercegovine. To, međutim, nije označavalo nikakvu kvalitetnu
promjenu u dotadašnjoj ustaškoj koncepciji. U novoj situaciji radilo
se prvenstveno o težnjama da pomenuta koncepcija dođe do što
konkretnijeg izraza. Prema tome, ustaše su na primjeru koncepcije
o rješavanju pitanja Bosne i Hercegovine u sklopu Nezavisne
države Hrvatske, nastojali pronaći jednu od bitnih potvrda svoje
dotadašnje politike.946

„Hrvatska Bosna doživjet će velik preporod“,947 moglo se pročitati

na prvim stranama tek pokrenutog „SNL“, gotovo odmah nakon
uspostavljanja ustaške vlasti u Bosni i Hercegovini. Da bi se u
javnosti predstavilo jedinstvo ustaškog „pokreta“, ustaški aparat u
Bosni i Hercegovini je i posredstvom štampe dokazivao svoju
vjernost ustaškom rukovodstvu u Zagrebu. Pokušavalo se formirati
mišljenje da Hrvati i Muslimani u Bosni i Hercegovini prate „s
napregnutom pažnjom sve što se dešava u gornjoj Hrvatskoj i

945
Fikreta Jelić-Butić, BiH u koncepciji stvaranja NDH, Zbornik 1941., Istorija
naroda BiH, Naučni skup, održan u Drvaru od 7-9. oktobra 1971. godine,
„Institut za istoriju – Veselin Masleša“ Sarajevo, 1973, str. 43.
946
Fikreta Jelić-Butić, isto.
947
SNL, br. 13, 17. 5. 1941.
prema svakoj ustaškoj manifestaciji određuju svoje stanovište“,948
jer žele svaki korak uskladiti sa svojom „ustaškom braćom preko
Save“.949

Pavelić je zakonskom odredbom 7. juna 1941. godine odredio

istočnu granicu Nezavisne države Hrvatske na Drini, čime je
obuhvatio Bosnu i Hercegovinu i s istočne strane.950 Donošenje
pomenutog akta obilježilo je pisanje lista, naročito u nekoliko
brojeva koji su tih dana izašli iz rotacije. U uvodniku od 11. juna
„međa na Drini“, nezavisna je „kineskim zidom“ koji će Hrvate „za
sve vijekove dijeliti od Srba“, odnosno, „koji će dijeliti kulturni
zapad od barbarske Srbije“.951 Što je, ustvari, pomenuta granica
trebala da znači još je određenije formulisao stožernik Viktor Gutić
13. juna u Gračanici: „Kraj Drine podići ćemo kineski zid na kojem
će biti ostavljeno nekoliko vratiju, kroz koje ćemo izbacivati one,
koji su za izbacivanje.”952 I sutradan je bila stavljena ta ustaška
granica na Drini „koja dijeli dva svijeta, koja rastavlja ono, što se
ne da sastaviti (...) Herceg-Bosna je danas jezgra obnovljene
domovine Bosna nije više bogato područje kolonijalne
eksploatacije tuđinaca, već ravnopravna i vodeća pokrajina
hrvata.“953

U prvim danima postojanja Nezavisne države Hrvatske ustaška

propaganda imala je za cilj da do definitivnog rješenja o ulasku
Bosne i Hercegovine u sastav ove kvislinške tvorevine, njemačkim
i italijanskim naredbodavcima pokaže od kolike je istorijske i
životne važnosti pomenuta pokrajina za opstanak i cjelokupan život

948
M. Pelesić, isto.
949
SNL, br. 23, 7. 6. 1941.
950
Vojmir Kljaković, BiH u njemačko-talijanskim dogovorima do ustanka 1941.
godine. Zbornik: 1941. Istorija naroda BiH, str. 61.
951
SNL, br. 26, 11. 6. 1941.
952
SNL, br. 29, 14. 6. 1941.
953
SNL, br. 30, 15. 6. 1941.
novostvorene države. Poslije toga ostalo je da se u praksi provede
kroatizacija Bosne i Hercegovine, odnosno da svi Hrvati i
Muslimani prihvate ustaško rješenje hrvatskog nacionalnog pitanja
i aktivno se uključe u ustaški plan „čišćenja“ nehrvatskog elementa.
U tom okviru, politička akcija ustaša imala je opšti karekter i u njoj
je trebalo da učestvuje reprezentativni sastav ustaških funkcionera,
zatim proustaških orijentisanih publicista, naučnih i stručnih
radnika i mnogih drugih. Svi oni su u javnim nastupima i pisanom
riječju u štampi i posebnim publikacijama ukazivali na značaj
Bosne i Hercegovine za Nezavisnu državu Hrvatsku.954

Podrazumijevajući takav kontekst, razumljiva je saglasnost

ustaškog vrha sa obnarodovanjem odluke o preseljenju „središta –
centra NDH“ u Banjaluku. Takva odluka, naime, nikada nije bila
stvarno donesena, njome se samo operisalo kao uslovnom
kombinacijom, ako stvari za ustaše krenu u politički željenom
pravcu. Kao moralnu podršku tim nastojanjima, Pavelić je 29.
aprila 1941. godine donio odluku da se u Banjaluku „preseli
Podpredsjedništvo vlade“, što je učinjeno 4. maja iste godine. Sve
ostalo što se odnosilo na Banjaluku kao „centar NDH“ djelo je
Viktora Gutića, ustaškog službenika u Banjaluci.955 U skladu sa
takvim stanjem stvari, razumljiva je blagonaklonost ustaškog
poglavnika prema propagandnim tvrdnjama da on „prenosi
prestolnicu u Banja Luku, u kojoj će ona ostati“, jer NDH „bez
Bosne ne može sačuvati svoje slobode.956

954
Muhidin Pelesić, Položaj BiH u NDH prema SNL, Prilozi, Sarajevo XXII, 23
(1987), sr. 175-192, Izvorni naučni rad UDK 930.53/54 (497.15) „1941/1945“,
Institut za istoriju, Sarajevo.
955
Rafael Brčić, Kombinacije ustaša o Banjoj Luci kao „centru NDH“, Banja
Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa, održanog u
Banjoj Luci od 18. do 20. novembra 1976. godine, „Institut za istoriju“, Sarajevo
1978. str. 660-661.
956
NL, br. 404, 3. 9. 1942.
Euforično je prezentirana i propagandna laž da „to silno bogatstvo
u buduće neće više izrabljivati nitko drugi, nego (...) Hrvati i (...)
NDH“. Propagandni aparat insistirao je i na tvrdnji da je, s etničke
tačke gledišta, Bosna i Hercegovina za Nezavisnu državu Hrvatsku
predstavljala posebnu nacionalnu vrijednost. Prema ustaškoj
propagandi, u Bosni i Hercegovini je tada živjelo rasno najčistije
hrvatsko stanovništvo, „kojemu je unatoč svega teškog povjesnog
iživljavanja ipak uspjelo odhrvati se svim mogućim neprilikama i
odkloniti od sebe sve moguće tuđinske asimilatorske utjecaje i
napokon, kraj svega toga, ostati do danas rasno najčistijim, zadržati
značaj hrvatske pokrajine, u kojoj živi rasno najčistiji dio hrvatskog
narodnog bića“. Naglašavana je tvrdnja da je Bosna i Hercegovina
u sebi očuvala „mnogobrojne vrlo važne stare hrvatske tradicije iz
najstarije hrvatske prošlosti“. Pozivanjem na narodnu tradiciju i
ukazivanjem na Bosnu i Hercegovinu kao na podneblje pod kojim
su se „krunili prvi hrvatski kraljevi“ i održavani „prvi znameniti“
hrvatski narodni i državni sabori, ustaške vlasti su nastojale da se
predstave kao baštinici i zaštitnici hrvatske tradicije. Istovremeno,
predstavljali su se i kao nosioci „državotvorne“ misije za buduća
vremena.957
Ponavljajući da preko Bosne i Hercegovine prolaze prirodne
komunikacije od Podunavlja prema Jadranskom moru, odnosno
potencirajući značaj njenog podesnog geografskog položaja „koji
kao jugoistični okrajak srednjoeuropskog prostora veže ovoga s
najbližim morem“, ustaška propaganda je na posredan način
stavljala do znanja prevashodan interes Trećeg rajha, kao moćnog
sjevernog patrona, za bosanskohercegovački prostor, čijom je
milošću ovaj i ušao u sastav Nezavisne države Hrvatske.
Ukazivanjem na veliko istorijsko značenje dobitka Bosne i
Hercegovine, vladajući krugovi Nezavisne države Hrvatske
zataškavali su gubitak velikog dijela jadranske obale, ustupljenog

957
Muhidin Pelesić, Isto.
Italiji. Međutim, prećutkujući značaj Bosne i Hercegovine kao
strateškog područja za osovinske sile i neophodne sirovinske baze
njemačke ratne privrede, ustaški vrh je faktički zataškavao jedan od
razloga svoje „nezavisnosti“.

Ako se pogleda u cjelini, ustaška koncepcija o mjestu i ulozi Bosne

i Hercegovine u stvaranju Nezavisne države Hrvatske bila je od
samog dolaska ustaša na vlast ozbiljno poljuljana. Pored
nenaučnosti teorijskog tumačenja istorijskog razvoja Bosne i
Hercegovine kao isključivo hrvatskih zemalja, tome su u postojećoj
situaciji naročito doprinijela dva elementa ustaške politike. To su
bili, s jedne strane, politika obračuna sa Srbima, a s druge strane,
dokazivanje hrvatstva Muslimana.958
„Hrvatski narod je vojnički narod. To zna cijeli svijet. To je
hrvatski narod kroz vjekove u svim zgodama i neprilikama na
najjači način dokazivao i dokazao. Sada je hrvatski narod gospodar,
a sve će drugo biti njihovim predmetom (...) Ovo nisu obećanja,
nego nagovještenja, koja mi provodimo i koja ćemo mi provesti.“
Tako je krajem maja 1941. godine zvučala ustaška propaganda
prenoseći Pavelićeve tirade o ulozi i misiji hrvatskog naroda u
uslovima stvaranja „nove Europe“, kojima će ostati dosljedna sve
do sloma NDH tvorevine. Da bi se „dokazalo“ suvereno pravo
Hrvata na Bosnu i Hercegovinu, ustaški propagandni aparat nije se
dvoumio da se koristi falsifikatima koji su upotrebljavani na
najprizemniji način.959

958
Fikreta Jelić-Butić, BiH..., str. 48.
959
SNL, br. 245, 25. 2. 1942.
Ustaška propaganda i kulturna politika - antisemitizam u
Sarajevskom novom listu

Jevreji se u Sarajevskom novom listu prvi put pominju 14. maja

1941. kroz „Naredbu o kretanju Židova“ (Bez prethodnog
odobrenja Židovi i Židovke ne smiju odlaziti van grada), a samo
osam dana kasnije „Ograničenje kretanja Židovima i Srbima u
Banjoj Luci“, a zatim kroz Naredbu o zabrani služenja u
nearijevskim kućama,960 a zatim 25. maja 1941. u vezi sa zabranom
nošenja fesova od strane „Židova i Srba“.961

Moralno diskreditiranje Jevreja započeto je u listu rubrikom

„Suvremeni humor“ u kojoj su, uglavnom, preovladavali sadržaji
kao: „Bogati Židov i siromašni arijevac“ i „Židovi među
sobom“.962

Obavijest da se „židovske trake otkupljuju u zgradi redarstva“,963

zatim da „i Židovke moraju nositi trake“,964a kasnije da će „Židovi
morati nositi nove oznake“,965 „Propisane značke za Židove“,966
„Znakovi za Židove“,967 „Svi Židovi stariji od 6 godina moraju
nositi židovski znak“.968

960
SNL, br. 9, 21. 5. 1941.
961
SNL, br. 12, 25. 5. 1941.
962
SNL, br. 15, 29. 5. 1941.
963
SNL, br. 16, 30. 5. 1941.
964
SNL, br. 23, 2, 7. 6. 1941.
965
SNL, br. 34, 20. 6. 1941.
966
SNL, br. 88, 22. 8. 1941.
967
SNL, br. 93, 28. 8. 1941.
968
SNL, br. 106, 12. 9. 1941.
 48. Oglas kojim se Jevrejima zabranjuje putovanje u I i II razredu

Uz pomoć propagandnih karikatura sa naglašenim levantskim

crtama ili prenaglašenim statusnim simbolima blagostanja,
nastojalo se kod čitalaca stvoriti što negativnije mišljenje o
Jevrejima, što bi dalje uzrokovalo stvaranje psihoze o opravdanosti
njihovog uništenja. Ustaše su u pogledu uništenja Jevreja bez
oklijevanja išli do kraja. Tako je i „relativno zatišje“ tokom 1942. i
do proljeća 1943. bilo samo privremeno. U tom razdoblju nije
jenjavala ustaška propaganda protiv Jevreja.969 Kao ilustracija
može poslužiti nekoliko primjera tipičnog ustaškog propagandnog
nastupa s tim u vezi. U svečanom, božićnom, broju lista objavljena
je 25. decembra 1942. karikatura pod naslovom „Židovi i NOB“. U
nastojanju da predstavi, navodnu, „pravu“ sliku o učešću Jevreja u
narodnooslobodilačkoj borbi, autor priloga je trojicu Jevreja
smjestio u sigurnu blizinu brvnare okružene šumom dopisavši tekst
koji, parafraziran, glasi, da će oni sačekati dok se partizani bore za
njihove ciljeve.970 Četiri dana nakon objavljivanja „Zakonske
odredbe o zaštiti narodne i arijske kulture hrvatskog naroda“, 8.
juna 1941. neki čistunac ustaških pogleda zgražao se nad time kao

969
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše..., str. 182.
970
NL, br. 501, 25/26. 12. 1942.
„Židove ne ostavlja drskost“, pošto je jedan pokušao podmititi
nekog ustaškog funkcionera, a drugi je „ukrao kutiju rajčica“.971

49. U svakom broju „Sarajevskog novog lista“, u jednom periodu,

bilo je po nekoliko antisemitskih karikatura

971
SNL, br. 24, 8. 6. 1941.
Novinski prostor korišten je i za naredbe Redarstvenog
ravnateljstva koje su se odnosile na nošenje novih oznaka od strane
Jevreja i na vrijeme njihovog slobodnog kretanja.972 Često je bila
ponavljana naredba o zabrani kretanja Jevreja po Sarajevu, uz
obaveznu prijetnju strogim kaznama svakome ko se o „naredbu
ogriješi“.973

50. Naredba o kretanju gradom

Ponavljana je i naredba koja se odnosila na javljanje Jevreja

redarstvenoj upravi „radi registracije“. Na kraju naredbe nalazila se
prijetnja slanjem u koncentracioni logor svakog ko se zatekne „da
nije registriran“. Proglasom je bila predviđena smrtna kazna
strijeljanjem, pošto svako ko Jevrejina „pomaže u bijegu spada pod

972
SNL, br. 34, 20. 6. 1941.
973
SNL, br. 136, 17. 10. 1941.
prijeki sud“. Ista kazna bila je predviđena i za lica koja su skrivala
Jevreje.974

„Gdje su sve sarajevski Židovi sakrivali nepošteno stečeno blago“,

bila je vijest dana u to vrijeme nesigurnosti i opšte oskudice.975
Trebalo je, naime, u jeku punog zamaha terora nad Jevrejima gnjev
stanovništva usmjeriti prema njima kao dežurnim krivcima za sve
nedaće ustaškog režima, koji nikako nije uspijevao riješiti
probleme nedovoljnog snabdijevanja hranom i ogrijevom, skupoće
i svega drugog što je život u Nezavisnoj državi Hrvatskoj činilo
teškim i neizvjesnim. Rezultati premetačina, perspektiva daljih,
eventualnih, uspješnih pretraga napuštenih stanova bogatih
jevrejskih porodica, koje je vršilo povjereništvo zaduženo za popis
i procjenu jevrejske pokretne i nepokretne imovine, trebali su
akumulirano nezadovoljstvo stanovništva pod kontrolom organa
ustaške Nezavisne države Hrvatske fokusirati da, čak i pod
zaštitom okupatora, bar prividno, ako ne i uvjerljivo, obavlja
osnovne funkcije vlasti. Varijacija na istu temu bio je i euforičan
naslov kojim se javnost informisala da su i Zavidovići bili, kako je
rečeno, „očišćeni od Židova“. U vezi s tim, ustaška propaganda je
ukazivala na to da, nakon odvođenja Jevreja u „sabirne logore,“
može da se „u Zavidovićima lakše diše“, samo što tada nisu bile u
pitanju pronađene količine zlata i dragulja, nego su u jevrejskim
trgovinama i stanovima nađena „mnoga tajna skrovišta robe kao i
živežnih namirnica“.976 Utisak na čije se manifestovanje računalo
kod javnosti, nakon objavljivanja ovakvih i sličnih vijesti,
kamufliralo je akciju ustaških vlasti koja se odnosila na uništavanje
ekonomskih pozicija Jevreja i prisvajanje njihovih materijalnih
dobara od strane organa Nezavisne države Hrvatske. Kaznene
akcije protiv Jevreja bile su praćene zloupotrebama, utajama ili
974
SNL, br. 151, 4. 11. 1941; 152, 5. 11. 1941.
975
SNL, br. 223, 30. 1. 1942.
976
SNL, br. 271, 27. 3. 1942.
jednostavno pljačkom jevrejske imovine koja je završila u rukama
pojedinaca ili grupa ustaša. Zanimljivo je konstatovati da je u
pogledu „zakonskog“ prisvajanja jevrejske imovine donesena
posebna odredba „o podržavljenju“ tek krajem oktobra 1942, što
jasno ukazuje na karakter dotadašnje prakse. Donošenje te odredbe
bio je, ustvari, pokušaj da se dotadašnja pljačkaška aktivnost
pojedinaca bar donekle obuzda u korist države. Prisvajanje, imeđu
ostalog, jevrejskog kapitala omogućavalo je formiranje jednog
novog sloja, a stečena ekonomska podloga postala je značajan
faktor jačanja političkog uticaja pojedinaca i grupa koji je bio veći,
ukoliko je i opljačkana imovina bila značajnija.977
Evidentna su nastojanja ustaških organa u Sarajevu da i prije
oktobra 1942. godine stave pod kontrolu i na korištenje ustupljenu
ili samoinicijativno prisvojenu jevrejsku imovinu. Uzor su svakako
imali u akciji Hrvatskog radničkog saveza i Saveza hrvatskih
privatnih namještenika, koja je već aprila 1941. godine započeta u
Zagrebu u cilju preuzimanja nadzora nad prisvojenim preduzećima.
Tada je, uz ostalo, zaključeno da se u jevrejska, srpska, slovenačka,
te po potrebi i u ostala preduzeća, postave povjerenici. Preko
novina se direktno komuniciralo sa povjerenicima.978 Za nastavak
ove djelatnosti bio je karakterističan stav „Hrvatskog radiše“ iz
Zagreba, koji se uključio u akciju prisvajanja srpske i jevrejske
imovine pod parolom da je nužna posljedica preuzimanja vlasti i
„preuzimanje cjelokupne privrede u hrvatske ruke“. Slične težnje
pokazala je i Napretkova zadruga sa sjedištem u Sarajevu.979

977
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše...., isto, str. 183.
978
SNL, Upozorenje povjerenicima br. 11, 24. 5. 1941; Obavještenje povjerenika
za trgovinu: propis plaćanja najamnine Židovima kućevlasnicima br. 18, 31. 5.
1941; Obavijest povjereništva za trgovine br. 22 od 6. 6. 1941; br. 29 od 14. 6.
1941; Povjerenicima židovskih poduzeća br. 239 i 240.
979
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše..., isto.
51. Naredna Jevrejima da podignu legitimacije koje im „garantuju“
sigurnost da neće biti poslani u koncentracioni logor
52 Naredba o prijavi jevrejske imovine

List je korišten i kao sredstvo za pozivanje javnosti na pridržavanje

zakonskih normi koje su se odnosile na problem jevrejske
imovine.980 Tako je 21. septembra 1941. objavljen „Poziv

980
Krajem aprila 1941, u okviru Ministarstva narodnog gospodarstva,
organizovan je Ured za obnovu privrede, koji je trebao jedini od tada da ima
pravo postavljanja povjerenika i trgovanja prisvojenom imovinom. Nakon dva
mjeseca taj je Ured ukinut, a njegove kompetencije je preuzelo novostvoreno
Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu. To je ravnateljstvo u prvom
upraviteljima židovskih kuća“ Gradskog poglavarstva u Sarajevu u
kome se, u smislu zakonske odredbe Ravnateljstva za gospodarsku
ponovu, tražilo od „upravitelja“ jevrejskih stambenih kuća i imanja
da, „bez obzira tko ih je postavio, polože odmah blagajni Gradske
štedionice sav novac od do sada naplaćene najamnine i zakupnine“.
Isto tako, od pomenutih upravitelja se tražilo da „u roku od tri dana
predaju na blagajni Gradske štedionice popis svih židovskih
stambenih zgrada i imanja, s kojim upravljaju“. Na kraju se još
tražilo „da svi najamnici odnosno zakupnici židovskih stambenih
zgrada i imanja, koja nemaju upravitelja odmah plate istekle
najamnine odnosno zakupnine“.981

52a. Naredba o javljanju svih Jevreja Redarstvenoj upravi

53. Upozorenje građanima na osnovu naredbe da će bti izvedeni pred
Prijeki sud svi koji pomažu Jevrejima

Karakterističan je i stav koji se odnosio na jevrejsku imovinu koja

je već promijenila vlasnika, prema kome „prvenstveno ima pravo
na stvari onaj, koji ih drži u posjedu, ako pristaje na procjenu i

redu preuzelo sva ovlaštenja oko trgovine jevrejskom imovinom, pa je u praksi

najčešće nazivano „Židovska ponova“ (Dr. Fikreta Jelić-Butić, Ustaše...., str.
184).
981
SNL, br. 114, 21. 9. 1941.
uvjete plaćanja, a u protivnom, stvari će mu se oduzeti i ustupiti
drugome kupcu“.982 Prema navedenom, bilo je evidentno nastojanje
ustaškog režima da u što većoj mjeri stavi pod svoju kontrolu
jevrejsku imovinu kojoj se u dosta slučajeva gubio svaki trag. Ali,
očito je i to da su ta ustaška nastojanja doprinosila da je pitanje
jevrejske imovine postalo jedan od brojnih primjera krajnje ustaške
korumpiranosti i pljačke u očima objektivnog čitaoca. Nastavljajući
diskreditiranje Jevreja, list je objavljivao i veće tematske članke.
Jedan takav tekst o „židovskoj promičbi“ tipičan je primjer
hipokrizije sračunate na predimenzioniranje navodne jevrejske
opasnosti. U njemu su, između ostalog, prezentirane propagandne
teze iz domena političke fantastike kao što je ona da su „Jevreji još
prije 25.000 godina imali razvijenu propagandu,“ ili druga u kojoj
se kaže „da je njihov konačni cilj da 20 do 30 miliona Jevreja
zavlada svijetom“.983

U Zagrebu je početkom maja 1942. godine otvorena antijevrejska

izložba koja je trebala da pokaže „štetnost uticaja“ Jevreja u svijetu
i borbu protiv njih, posebno s obzirom na „rješenje židovskog
pitanja“ u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Toj izložbi ustaška štampa
dala je veliki publicitet. Izložba je kasnije iz Zagreba bila
prenesena u Karlovac, Dubrovnik, Sarajevo.984
Ona je u Sarajevu pod nazivom „Židovi“ otvorena u organizaciji
Državnog izvještajnog i promičbenog ureda pri Predsjedništvu
vlade 7. septembra iste godine. Već sutradan izvještač lista je
napisao da je „zbog velikog zanimanja Sarajlija izložba 'Židovi'
neprekidno otvorena“ i da je samo 8. septembra bilo 10.000
posjetilaca. Uz to, javnost je obaviještena da je uvedeno „50%
popusta za Sarajevo na državnim željeznicama povodom posjeta
izložbi 'Židovi'“. Poslije nekoliko dana pažnja ustaške propagande
982
SNL, br. 288, 18. 4. 1942.
983
SNL, br. 345, 25. 2. 1942.
984
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše..., isto, str. 182.
bila je usmjerena na „zanimanje Zeničana za izložbu (...) u
Sarajevu“, koja je bila postavljena u zgradi bivše pravoslavne
bogoslovije.985 Na kraju serije obavještenja o izložbi, kao desert je
serviran bombastičan osvrt „Židovi njihova povijest, te tjelesne i
duševne osobine“, uz očit priređivačev napor da dostigne razinu
ustaški mjerodavne „veleučenosti“.986 Te sirove harange uzimale
su, ustvari, Jevreje kao najlakše mete za popunjavanje prostora
predviđenog za propagandne obračune sa neprijateljima osovinskog
i kvislinškog „novog poretka“.

54. Brojni napisi pratili su zanimanje za izložbu „Židovi“

Ističući svoje opredjeljenje za ustašku verziju krajnje

dehumanizovanog, militantnog i netolerantnog hrvatskog
nacionalizma, redakcija lista se u unutrašnjopolitičkim uvodnicima
zapanjeno obrušavala na Jevreje koji su izmakli sumanutom
ustaškom teroru, a naročito na one koji su učestvovali u NOB-u,
tipičnim propagandnim frazama: „Odbacivši teoriju o
internacionali, u kojoj bi svi narodi bili jednaki po pravima i po
dužnostima, Hrvatski je narod vidio, da se iza ove teorije kriju krivi

985
Ul. Ferhadija br. 11.
986
NL, br. 421, 23. 9. 1942.
nos i dugačka ušesa vječnog žida, koji nema domovine i
narodnosti, pa bi ovo dragocjeno dobro htio i drugima oteti.“ 987
Ustaše su, po ugledu na naciste, bili fanatični antisemiti, odani ideji
rasističkog genocidnog programa Trećeg rajha kome su direktno
služili do posljednjeg dana svoga režima.

Tekstovima o Jevrejima ustaška propaganda je nastojala podići

razinu neraspoloženja prema njima, stvarajući tako prostor za
njihovo bezobzirno uništenje u duhu fašističkog „novog poretka“.
Ne ograničavajući se samo na fizičko i biološko uništavanje
Jevreja, genocidni postupak je uključivao prethodno podvrgavanje
teškim poniženjima, duševnim patnjama i fizičkim zlostavljanjima,
te, osim pljačkanja njihove imovine, i uništenju kulturnih tekovina.
Jedna stara i bogata kultura, koja je nekoliko stoljeća živjela na
bosanskohercegovačkom tlu, bila je tako uništena, a veliki dio
Jevreja bio je i ubijen.988
Postupanje prema Židovima u Sarajevu vojne vlasti su smatrale
preblagim. Zahtijevaju da se „primijeni sva strogost, da se prikupe
u koncentracione logore, prinude na prisilan rad, s njima izvode
javni radovi, i uopće u gradu odredi jedan dio gdje bi se Židovi
prikupili i odvojili od ostalog pučanstva“.

U ustaškoj štampi su bila rijetka bilo kakva priopćenja o

otpremanju i fizičkome istrebljenju Jevreja. Na njenim stranicama
su češće vijesti o tim progonima u stranim zemljama.989

987
NL, br. 547, 20. 2. 1943.
988
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše....., isto, str. 180.
989
SNL 16. V 1941. godine: „20.000 Židova, koji su otpremljeni u konc. logore.
To je učinjeno po nalogu vlade u Višiju (Vichyu). Mjera je poduzeta na temelju
zakona od 4. listopada 1940. godine, kojim je predviđeno, da inozemni Židovi
mogu biti uhapšeni i smješteni u konc. logore. Na temelju tog zakona nalazi se
već oko 20.000 Židova u tri velika konc. logora u nezaposjednutom dijelu
Francuske. Ova akcija započela je jučer u jutro u Parizu. Oko 5.000 inozemnih
Židova od 18 do 40 godina starosti sakupilo se na određenim mjestima, gdje su
 55. Sprečavanje bijega u Mostar ikroz antisemitsku propagandu
bio je jedan od načina da se Jevreji proglase nepodobnim

Domaća štampa, između 1941. i 1945. godine, nije smatrala

potrebnim da prati sudbinu „pohvatanih“ i „uhićenih“ bosanskih
Jevreja. Naročito je izbjegavala da piše o njihovom masovnom
stratištu u Jasenovcu i drugim konc. logorima. Proglas poglavnika
o tobožnjim progonima koji bi imali slijediti „stroge mjere protiv
širitelja lažnih vijesti, u prvom redu protiv Židova“ objavljen je
nekoliko puta od 28. juna i 1. jula.990

Bez obzira što SNL nije našao za shodno da bude posve revnostan
u tome, narod je svakodnevno vidio i znao šta sve vlasti Nezavisne
države Hrvatske čine sa Jevrejima. Ne samo zbog toga, već i zbog

liječnički pregledani. Bolesnici su bili isključeni. Uhićeni Židovi odpremljeni su

u logor kod Orleansa, gdje će biti zaposleni na raznim radovima.”
990
SNL, br. 41, br. 42 i br. 43.
potrebe da obavi svoj zadatak u propagiranju fašističke doktrine
prema pripadnicima toga naroda, štampa se našla pobuđenom da
opravdava postupanje ustaške vlasti u Nezavisnoj državi Hrvatskoj
i prema bosanskim Jevrejima.
Jevreji su pod pritiskom ustaških vlasti nastojali da napuste
Sarajevo i druge gradove i to su činili ukoliko im je to bilo moguće:
putovali su pod lažnim imenima, lažnim dokumentima, mijenjali
izgled. Jevrejke su bježale pod zarom, muškarci su nosili fesove.
Nekoliko hiljada uspjelo je da na taj način pobjegne u Mostar, a
kasnije u Dubrovnik, Split... To naravno nije ostalo nezamijećeno.
Povremeno su novine o tome pisale: „Židovke u zaru“, 991 “Uhićene
Židovke, preobučene kao Muslimanke s pola milijuna novca i
zlatnine“,992 „Bosanski Židovi preplavili Trpanj“993 i, na kraju,
“Odlazak Židova iz Mostara“.994

Na svojim stranama SNL je objavljivao opširne tekstove u kojima

je sijana najcrnja mržnja prema Jevrejima. Ta vrsta priloga, kao i
mnogi koji su štampani, nisu potpisivani. Pisani su u
propagandnom odsjeku okupacione ili kvislinške komande ili
promidžbe. Samo na ponekom je umjesto potpisa autora stavljen
jedan od inicijala: recimo, (Lj.) ili (D) itd. Tako je potpisan i jedan
od podužih članaka pod naslovom „Opasnost od židovskog
razornog rada“. U podnaslovu se kaže da je „Židov despot u
kraljevstvu materije, a anarhist u području duha“. 995 I dalje u tekstu
se dodaje:

991
SNL, br. 152, 5. 11. 1941.
992
SNL, br. 186, 14. 12. 1941.
993
SNL, br. 26, 11. 6. 1941.
994
SNL, br. 467, 15. 11. 1942.
995
SNL, 3. VII 1941. godine i piše: „Židovi su, kako se u starim vremenima
raspršili, uvijek bili bez države, bez vlade, bez vojske; Jedna mala skupina usred
mnoštva naroda, koji su ih mrzili. Pa kako da se među njima razvije junački
duh“?
„Da ne budu uništeni, morali su da pronađu oružje, kojim će se
braniti. I tako su stvorili dvoje; novac i inteligenciju.
Židovi ne vole novce. Tri četvrtine njihove literature, počimajući
od proroka, nije drugo već uveličavanje siromaštva. Ali ljude treba
ili željezom uništiti, ili novcem kupiti. Forinte su bile njihova
koplja, dukati njihovi mačevi, šterlingi njihova taneta, dolari
njihove strojne puške, a ta su oružja iz vijeka u vijek postajala
uvijek sve moćnija. Pošto je Židov tako postao kapitalist, danas
nakon pripadanja Europe postao je jedan od gospodara svijeta i to,
bez svoje natruhe, dapače i protiv svoje volje.
Ono što je nekoć služilo njemu kao oružje za obranu to mu je s
vremenom postalo oružjem za osvetu. A još moćnija od zlata jest –
inteligencija... Današnja intelektualna Europa stajala je pod
utjecajem ili, ako baš hoćete, bila je začarana od velikih Židova.
Rođeni usred raznih naroda, posvetiše se raznim znanostima, svi su
ti Židovi, pa bili oni Nijemci ili Francuzi, Talijani ili Poljaci,
pjesnici ili matematičari, antropolozi ili filozofi, imali jednu
zajedničku žicu i jedan zajednički cilj: ono što kršćani priznaju
istinom – staviti u sumnju, što im izgleda čvrsto – pokolebati, a
ono, što oni poštuju – popljuvati.
Stoljetno uštrcavanje raznih razornih otrova je samo židovska
osveta grčkom, latinskom i kršćanskom svijetu. Grci su se
Židovima izrugavali, Rimljani su ih decimirali i raspršili, kršćani ih
tjerali, a oni, koji su bili preslabi da se silom opru i osvete, su
poveli jednu ustrajnu i razornu ofenzivu protiv onih stupova, na
kojima počiva državni poredak. Jer taj poredak potječe iz Platonove
Atene, iz Rima imperatora i papa. A židovska osveta išla je
povoljnim tokom. Kao kapitalisti oni su gospodarili financijalnim
tržištima, danas, u doba, kada svjetska ekonomija znači sve ili
gotovo sve; kao mislioci oni su stajali na vrhovima duhovnih burza,
gdje su razarali nekada svete vjerske nauke. Židov ujedinjuje u sebi
dvije najstrahovitije skrajnosti: on je despot u kraljevstvu materije,
a anarhist u području duha. Kršćani su bili židovske sluge na
ekonomskom polju, a židovske žrtve na intelektualnom polju.
Narod, koji je bio optužen da je ubio Boga, htio je još da smrvi i
idole intelekta i osjećaja, te sili sada ne-židove da padnu ničice i
poklone se pred najvećim i jedinim idolom, koji je još ostao –
novcem.“

I mnogi drugi prilozi u ustaškim novinama koje su izlazili u

Sarajevu i Bosni i Hercegovini na liniji su sistematske kampanje i
raspirivanja mržnje prema Jevrejima. Bilo je i priloga sračunatih na
produbljavanje mržnje domaćeg stanovništva prema domaćim
bosanskim, još bolje, sarajevskim Jevrejima. Jedan od takvih
članaka je i „Propast tvoja od tebe Izraele“ – „Sarajevo je bilo
židovski Eldorado“. U tom tekstu se govori o Jevrejima otkad su
naselili ove krajeve. 996
U tome članku se „kao veoma poznate“ iznose još i druge metode
Jevreja trgovaca u Sarajevu. Te metode su im donosile zaradu i
materijalno bogatstvo, a koje „trgovac musliman i kršćanin nije
htjeo primiti – rađe propasti. To je: varanje pri mjeri robe,
podvaljivanje slabe robe uz zakletvu da je nabolje vrste,
zacjenjivanje za stotinu groša, a da konačno dade za dvadeset itd.“

996
„U Sarajevu živi srazmjerno više Židova nego li i u jednom drugom mjestu
hrvatskih zemalja. Ovo nije ni slučajnost ni bez razloga. Poznato je da se Židovi
najrađe naseljavaju i zadržavaju, gdje je za njih najpovoljniji teren za makinacije
i špekulacije. A to je gdje se bavi dotično pučanstvo drugim poslovima a manje
trgovinom i to polje rada ostavlja njima – Židovima, gdje je narod patrijahalnog
načina života, konzervativan, pošten, naivan, s ponosom, vjerom u Boga i Božju
pravdu i odredbu. Svega ovoga je bilo kod sarajevskog pučanstva, što je to sve
Židovu pogodovalo i išlo na ruku njegovu poslovanju... Sarajlije među kojima je
najveći broj muslimana, poznati su sa svoje valjanosti i štedljivosti. Ali, pokraj
svega toga sa Židovima se u trgovini nijesu mogli takmičiti iz jednostavnog
razloga: što su imali vjeru i moral, što su znali za grijeh i sevap, što nisu mogli ni
htjeli da na svaki način i onaj najnedopušteniji grabe i bogate se kao što su to
radili besavjesni Židovi... Još za vrijeme turske uprave Židovi kupuju robu od
velikih tvrtki u Italiji ili Austriji, varaju i konzulati imaju posla da naplaćuju
neisplaćene račune od beskrupuloznih Židova.“
Ustaške su novine iz priloga u prilog, donoseći priloge protiv
Jevreja, kao razotkrivale „sve i najgore lopovluke koje je Židov bez
i najmanje grižnje savjesti upotrebljavao u trgovačkim poslovima,
dok je Arijevac htjeo i nastojao da sačuva dušu, obraz, moral i
posve je razumljivo da su mogli Židovi u Sarajevu na taj način
potiskivati muslimane i kršćane i osvajati tržište.“

Po slovu i smislu takvih tekstova Jevreji su krivi za sve. Čak i

„ukoliko je koji Arijevac do stanovite mjere i pokleknuo u moralu i
postao neispravan u trgovačkom poslovanju, i tomu su krivi Židovi,
jer je ovaj to od njih vidio i naučio“. Licemjerju u tim člancima
nema granica. Evo kako se, recimo, huškaju Muslimani protiv
bosanskih Jevreja: „U zadnje vrijeme kada je muslimanski
elemenat nesocijalnom agrarnom reformom potpuno gospodarski
uništen, morale su i njihove žene izaći iz tihog obiteljskog života na
ulicu i u tvornicu da zarađuju komad kruha. Taj elemenat neiskusan
i nesvikao vrevi života pao je kao plijen bestidnih sarajevskih čifuta
i na hiljade je mladih žena i djevojaka, pod tim očajnim prilikama
postale žrtve njihove.“997
U članku se kaže da je „takovo stanje u Sarajevu činilo Židovima
najidealnije živovanje“ i da je Sarajevo bilo židovski Eldorado.
„Bestidni i od obilja pomahnitali Židovi nijesu ni pomišljali da
postoji Svemogući Bog. Njegova pravda i kazna. Nijesu ni
pomišljali da može i drugačije vrijeme nadoći. Bili su do skrajnosti
neuviđavni i bezdušni. U bivšoj propaloj državi ništa im se nije
moglo dogoditi. Sa Srbima na visokim položajima bili su intimni
prijatelji i njihovi ortaci. Sva upozorenja, sav vapaj pogaženih i
uvrijeđenih ostao je glas u pitanju. Za Židove nije bilo kazne, nije
bilo ograničenja. Oni su mogli raditi što su htjeli. Veliki Bog je
gospodar u Svojoj osudi, prav je i dostižan. Neka sada židovska

997
Novi List, 1. V 1941.
'gospoda' ispaštaju ono što su zaslužila, mi im ništa drugo ne
želimo.“998

Nacistička propaganda, posredstvom ustaških listova u Sarajevu i

Bosni i Hercegovini, za sve je optuživala Jevreje. Ne postoji
ljudska nevolja za koju oni nisu krivi. Neki R.M.G., kako je
potpisan članak „Sarajevo je bilo židovski Eldorado“, bezočno je
„otkrivao“ za šta su sve oni odgovorni kad su nevolje domaćega
žiteljstva u pitanju. Sutradan ih, u članku na cijeloj strani velikog
formata Sarajevskoga novog lista, S.M.K. – kako je potpisan ovaj
tekst – optužuje za boljševizam u Sovjetskom savezu. „Tko
upravlja sudbinom sadašnje Rusije“ – „Židovska strahovlada u
nesretnoj zemlji“. Autorstvo pripada propagandnome aparatu
okupacione i ustaške vlasti. Taj aparat je pripremao i dostavljao
takve tekstove redakcijama na štampanje. U spomenutome prilogu
piše: „Kao najstrašnija mora pritiskivala je crvena internacionala
svojim raznim djelovanjem već preko dvadeset godina sve države i
narode zemaljske kugle s jednim jedinim ciljem: stvoriti u svima
državama rasulo, koje će dovesti na vlast neku do sada nevidljivu i
misterioznu silu, koja nema ni svog vidljivog i određenog državnog
teritorija, ni svoju vojsku, ni svoju vladu, a ipak već sada tako
suvereno upravlja tolikim državama i narodima. Hvala Bogu, mi
sada već znamo da tu silu predstavlja židovska internacionala.
Najmoćniji eksponent te sile za sada je Sovjetska Rusija, koja ima
služiti kao centrala te moćne židovske internacionale. U tu svrhu
trebalo je najprije podjarmiti veliki ruski narod i veliku rusku
zemlju, što je Židovima uspjelo 1917. godine.“999

Krivnja za to se u tome obimnom tekstu pripisuje slabostima ruske

inteligencije, koja „u izobilju materijalnih dobara kojima obiluje

998
SNL, 30. VI 1941.
999
SNL, 1. VII 1941.
velika ruska zemlja nije ozbiljno shvaćala probleme života, nego se
u beskorisnosti zagrijavanjem za skroz destruktivne socijalne i
filozofske probleme žido-masonskog porjekla, importirane u Rusiju
iz zapadnih država.“ To je, prema takvome pisanju, da su „Židovi
bili podstrekači, huškači i organizatori revolucije u Rusiji.“ „Bacili
su se u taj vrtlog s tolikom žestinom i krvoločnošću, kakvu ne
pamti povijest. Njihova strahovlada podržavana specijalnom
ustanovom 'Čekom' uništila je najmanje dva miliona najboljih
ruskih sinova.“ Ruska revolucija i boljševizam „doista su samo
židovsko sredstvo“, da se oslabi ruski narod, koji „u mnogočem
smeta ostvarenju potajnih židovskih ciljeva“. Da je tako, „dovoljan
je dokaz i to što još i danas najvažnije javne položaje u Rusiji
zauzimaju Židovi.“ Iz svega toga, prema SNL, proizilazi da je
„boljševizam djelo Židovske internacionale“. U zaključku se tvrdi
da je „sadašnja velika borba protiv boljševizma zajedno i borba za
oslobođenje ruskog naroda od ovog najokrutnijeg robstva, koje mu
je nametnula Židovska internacionala“.1000

Brojni su prilozi u ustaškoj štampi o „židovskoj zavjeri protiv

čitavog svijeta“. Ta zavjera nije došla do „izražaja samo u
Sovjetskoj Rusiji“. Po toj štampi oni vladaju i Amerikom.
„Sjedinjene Države pobrinut će se, da se rat ne svrši, dok se svi
Židovi ne obogate, ali će se prevariti u računu“, naslov je teksta u
SNL objavljenoga 17. V 1941. godine. U njemu se Židovi
okrivljuju „da su oni pokrenuli sav onaj komplicirani aparat oko
pripremanja rata i koji se nadaju odatle izvući ogromne koristi. To
su oni, koji iskorišćavaju naivna vjerovanja i ideale, dok su sami s
njima cinički izrugivaju. Tu su Židovi u vrlo velikoj proporciji... Za
njih je glavno pitanje da li će SAD postati najbogatija država na
svijetu, to što Židove najviše zanima. Njih ne zanimaju njihova

1000
Fadil Ademović, Novinstvo i ustaška propaganda u NDH 1941-1945, isto.
sabraća istjerana iz Evrope, jer oni skidaju s vrata ove horde
siromašnih Židova, koji živu na njihov trošak.“1001
Propaganda se nastavlja - potrebno je privući što veći broj
posjetilaca, tako da se na stranicama SNL pojavljuju tekstovi kao
”Godinu dana rada sabirnih logora ustaške obrane”.1002 I poslije
zatvaranja izložbe ”Židovi” nije prestajala propaganda protiv
Jevreja kroz različite oblike sa naslovima kao… ”u okviru
prihvaćenih mjera da se odstrane Židovi iz narodnog života” i
sl.1003
Da se narodu pokaže i dokaže kolika je zasluga učinjena
čovječanstvu o uništenju Jevreja, pronašli su ustaške sluge i humor
kao sredstvo za ponižavanje Jevreja. U rubrici „Sarajevske
koserije“ objavljena je i pjesmica koja se odnosila na ovu izložbu:
Evo nama stari Mošo
U pohode opet došo
Al ovaj puta ne u živu
Nego samo na papiru
Na izložbi „Židovi“
Oživjeli likovi:
Mento, Mošo, Samija
Čuče, Sare, Monija
i debelog Arona
brata od Gaona
Svi su bili lopovi
Svi imali Sare
Svi sticali pare
Muzli nas ko krave.1004

1001
SNL, 17. V 1941.
1002
SNL, br. 426, 29. rujna 1942.
1003
SNL, br. 433, 7. X 1942.
1004
SNL, 12. IX 1942. godine, br. 412.
Nacistička propaganda na taj način zatvara krug o „fronti Židovske
internacionale“, o Židovima „kao glavnim vođama dva tabora –
židovsko-kapitalističke akcije i žido-marksističke reakcije“.

5.2. Izložba “Židovi“

Važan element sistematski kreiranog programa propagande protiv

Jevreja bilo je i organizovanje javnih protujevrejskih
(protužidovskih) izložbi. Uspostavljena je mobilna izložba
„Židovi“ koju je osmislio i izradio židovski pododsjek DIP-a.
Izložba „Židovi“ u Sarajevu iz septembra 1942. godine tako je bila
dobro posjećena i organizirana da ju je posjetilo 22.000 stanovnika
Bosne i Hercegovine.1005

U januaru 1942. godine počinje priprema za postavljanje izložbe

“Židovi“ koja je trebala da ima važne spoljnopolitičke efekte, kao i
unutrašnjopolitičke efekte i jasno da pokaže stav Nezavisne države
Hrvatske o pitanju protivjevrejske politike u novoj državi. Priprema
izložbe krenula je jakom propagandnom akcijom, koja je za cilj
imala da prikupi knjige o Jevrejima i koja je radila “na sabiranju
podataka o protuhrvatskom djelovanju Židova do osnutka
NDH“.1006

Propagandnim pripremama za “konačno rješenje”, odnosno

potpuno uništenje Jevreja u Nezavisnoj državi Hrvatskoj koje je
najvećim dijelom izvršeno tokom ljeta 1942. godine, pridružila se i
mlada hrvatska kinematografija. U proljeće iste godine proizveden

1005
Boško Zuckerman, Psihologija Holokausta, isto, str. 124.
1006
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 16, 18. 1. 1942, str. 5.
je i prikazivan“prosvjetni slikopis” (film) pod imenom “Kako se
stvaraju izložbe”.1007

Walter Neugebauer, daroviti crtač, bio je angažiran kao jedan od

autora postavke izložbe „Židovi“. Paralelno s izložbom snimljen je
i dokumentarni slikopis imena „Kako se stvaraju izložbe/Kako je
nastala protužidovska izložba“.1008 Ovaj jedanaestominutni slikopis
je snimljen u prostorijama Državnog izvještajnog i promidžbenog
ureda kod Predsjedništva vlade, a pokazuje koliko je truda potrebno
uložiti u stvaranje znanstveno promidžbene izložbe. Rađen po
uzoru na poznatu nacističku šprancu koju je još 1938. postavio
Fritz Hippler svojim filmom Der ewige Jude, endehaški je film uz
obilje predrasuda, rasne mržnje i poticanja na istrebljenje u većem
svojem dijelu ipak uspio prikazati i rad na samoj izložbi – kao i
istaknute suradnike. Film je prikazan u kinima prvi put 3. svibnja
1942.1009 Jedna od snimki prikazuje Waltera Neugebauera kako crta
i karikaturu tipičnog Židova. „Ovaj kip treba sačuvati izgled
židovske pasmine za ona pokoljenja u kojima će se pričati
hrvatskoj djeci sljedeće: 'Tako vam je nekoć u Hrvatskoj živio
nametnički rod koji se zvao Židovi!'“.

Izložba „Židovi“ je bila prilika da se istaknu zasluge ustaškog

pokreta u „rješavanju“ jevrejskog pitanja, štaviše da se istakne da
ga je on već riješio. To je ujedno prikazano kao dio opšte završne
borbe protiv Jevreja.1010

1007
Milan Koljanin, Filmska propaganda Holokausta, Godišnjak za društvenu
istoriju, VII, sv. 1, Beograd, 2000, str. 35-51.
1008
Film je dužine 310 metara, prvi put je prikazan 3. V. 1942. godine. Prikazuje
nastanak izložbe „Židovi.“
1009
Daniel Rafaelić. Tekst je originalno napisan za katalog izložbe radova
Waltera Neugebauera.
1010
M. Koljanin, isto.
Izložba „Židovi“ otvorena je u Zagrebu 1. maja 1942. godine, a
zatim je bila postavljena u Karlovcu, Osijeku, Vukovaru, Zemunu i
Sarajevu.
Dana 13. aprila 1942. godine javlja se kako će izložba „Židovi“ biti
otvorena u Umjetničkom paviljonu na Trgu kralja Tomislava u
Zagrebu. Na izložbi će biti prikazan „razvoj židovstva u Hrvatskoj,
razorni rad i rješenje židovskog pitanja u NDH. ...Ovu izložbu
priređuje Državni izvještajni i promičbeni ured kod Predsjedništva
Vlade, pobudom pročelnika dra Vilka Riegera“, te se za glavni
motiv otvaranja protužidovske izložbe naglašava „suzbijanje ovog
zla“.1011 Uz ulaznicu na izložbu, posjetioci su dobili i „besplatnu
knjižicu u kojoj je opis cijele izložbe i snimci nekih izložbenih
slika. Knjižica na taj način zapravo sadrži u sažetom obliku čitavu
povijest Židova u Hrvatskoj, te će korisno služiti svakom
hrvatskom domu kao priručnik o razornom židovskom djelovanju.
... Istovremeno s prikazivanjem ovih slikopisa prikazivat će se u
svim slikokazima pod svim predstavama, prosvjetni slikopis
domaće proizvodnje, snimljen na Državnom izvještajnom i
promičbenom uredu pod imenom Židovi.“1012
Film Kako nastaju izložbe nosi naslijeđe one rasističke tendencije
ustaških vlasti koje su i bile odgovorne za brojne logore i
stradanja... Zahvaljujući ovom filmu i izložbi, takva je
nečovječnost dobila opravdanje i u tada najpopularnijem mediju –
onom filmskom. Ne treba mnogo razmišljati da postane jasno kako
je film zapravo označio sezonu lova, i time direktno ugrozio živote
mnogih. Konačno, dovoljno je podsjetiti se da su brojni artefakti na
izložbi zaplijenjeni originalnim vlasnicima prilikom sprovođenja u
logore.1013

1011
Nova Hrvatska, Zagreb, 23. 4. 1942.
1012
D. Rafelić, Kinematografija u NDH, str. 92; HDU Croatia, Protužidovski
slikopisi, Povodom izložbe Državnog izvještajnog i promičbenog ureda Židovi,
HN 416, 3. 5. 1942.
1013
D. Rafelić, isto, str. 95.
Mnogobrojni apsurdni i nerealni crteži zamijenile su fotografije.
Primjerice, krhki čovjek nosi na leđima tri velika sanduka
ispunjena brojnim bocama pića, te na tim sanducima još i debelog
Jevreja koji sjedi očito uživajući. On u jednoj ruci drži čašicu, a u
drugoj bocu. Uz ovaj crtež o Jevrejima se iznose „nepristrani
podaci i činjenice“: „U 8 alkoholnih poduzeća bilo je 75 članova
uprave od toga 45 Židova. Od 21 ravnatelja bilo je 19 Židova.“
Ističe se i crtež sa slabim, izrabljenim radnikom koji nosi veliko
deblo, dok na njemu opet sjedi debeli i ugojeni Jevrej. Tekstom uz
crtež se poručuje: „Svih 426 velikih drvarskih poduzeća u
Hrvatskoj bilo je u rukama Židova. U 23 najveća bilo je od 56
ravnatelja, 44 Židova.“ Na kraju teksta se kazuje kako će se na
izložbi mnogo toga vidjeti što „će nas duboko upoznati s ovim
strahovito sebičnim narodom, koji živi podmuklim parazitskim
životom, šireći oko sebe opasan otrov“.1014 Tekst pod naslovom
„Na izložbi o Židovima u Umjetničkom paviljonu razjasnit će se
odnos hrvatskog naroda prema Židovima“,1015 tvrdi se: Židovi su
„vječite lutalice“ koji su se „doselili u naše krajeve“ i „nijesu mogli
mimoići ni balkanske zemlje“. Prema rasnoj teoriji, ističe se da su
Jevreji od najstarijih vremena, kao i danas, s „onakvim istim
svojstvima... po kojima se razlikuju od ostalih naroda. Oni su
kukavni puzavci prema jačemu, nemilosrdni tlačitelji slabijeg...
uvijek spremni da se zajedničkim silama poput grabežljivih pauka
bace na okolne narode, da im isišu i zadnju kap krvi i da preko
razorenih kultura, požara, ruševina i krvi dođu do svog konačnog
zajedničkog cilja – do židovske nadvlade nad čitavim
čovječanstvom... Kao što šakalj slijedi tigra, da bi oglodao kosti,
koje ovaj odbaci, tako je židov slijedio kulturne narode. Za razliku
od šakalja, on se ne zadovoljava kostima, već kao konačni cilj želi
propast drugog naroda, a sebe baštinikom njegovih dobara.“

1014
Nova Hrvatska, Zagreb, 17. 4. 1942.
1015
Nova Hrvatska, isto.
Govoreći o osamstogodišnjem robovanju hrvatskog naroda
Židovima, o izručivanju hrvatskog naroda Židovima od strane
tuđinskih vladara u prošlosti, konačno se utvrđuje da se kroz
stoljeća nije moglo braniti „pred grabežljivim uljezima“. Međutim,
„to mogu Hrvati sada, kad im je na čelu „Poglavnik“. 1016 U
Hrvatskom narodu pod naslovom „U Hrvatskoj je podignut plot
oko Izraela“,1017 iznosi se povijest geta kada se Židovi „počeše
opkoljavati posebnim zidovima u svim gradovima staroga svijeta...
To ih je ujedno štitilo od napadaja mase, koja ih nije mogla trpjeti.
Tada je izišao zakon da i kršćani drže ključ od židovskih geta, ali
imali su ga i Židovi. U Pragu su, npr., bila četiri ključa: jedan su
imali Židovi, tri gradski načelnik, koji je jednog čuvao za kralja,
drugoga za vlastelina, kojemu je bilo od kralja povjereno to
područje.“ No, iako se kazuje da se sami Židovi počeše opkoljavati
posebnim zidovima, nadalje se tvrdi da ih je pogađalo
odcjepljivanje i odstranjivanje, te su se potom pokušali izjednačiti s
drugim narodima, „da zađu među njih, da bi ih što lakše iscrpili i
opljačkali“. Kako bi ova fabricirana teorija imala nekakvog smisla,
slijedi da su oštri zagovornici i huškači Fancuske revolucije bili
Židovi. Tako su Židovi „pod krilaticom: „Jednakost, bratstvo i
sloboda“ htjeli ravnopravnog s drugim narodima.1018 Židovi su
počeli javno nijekati svoju narodnost ističući da imaju samo
židovsku vjeru, a da su oni po narodnosti Nijemci, Englezi,
Talijani, Francuzi itd. Židovi idu još jedan korak dalje, te prelaze i
na krišćanstvo da zametu trag razornosti svoje narodnosti.“
Hrvatski narod u rubrici „Kulturni pregled“, pet dana prije
otvaranja izložbe, objavljuje „Protukulturni rad Židova“. U ovom
tekstu Židovi su optuženi za razoran rad na kulturnom polju, ističe
se njihova potreba za pornografijom: najveću su „pažnju posvetili
Židovi borbi protiv čudoredja, protiv svega lijepa i dobra“. U Novoj
1016
Nova Hrvatska, Zagreb, 23. 4. 1942.
1017
Hrvatski narod, Zagreb, br. 409, 24. IV. 1942, str. 3.
1018
Boško Zuckerman, Psihologija, isto.
Hrvatskoj u rubrici „Život Zagreba“ pod naslovom „Svečano
otvaranje protu-židovske izložbe obavit će se l. svibnja“, javnosti
se poručuje kako će izložba biti otvorena tijekom cijelog mjeseca
svibnja, uz očekivanja da ju pogledaju i posjetitelji iz pokrajinskih
mjesta. Na istoj stranici štampan je protužidovski tekst „Židovi kao
trgovci robljem“, kao najava brošuri u izdanju Državnog
izvještajnog i promičbenog ureda. Kazuje se da su Židovi vodili
trgovinu robljem: „Oni, a ne Španjolci bili su trgovcem robljem u
Americi“. Nastavlja se s besmislenom tezom i tvrdnjom da se o
Židovima ovako nešto nije moglo znati, jer „postavši kasnije
gospodarima svijeta, oni iskrivljuju povijesne činjenice“. Prema
ovom izrazito protužidovskom sadržaju, slijedi da su Židovi
pripremali robove za prodaju kako bi im povisili cijenu i zaradili
što više, pošto su „ožiljci od udaraca bičem obarali cijenu robi“.
Tako, „Židov si je znao pomoć: on je ovakvom nesretniku ogulio
čitavu kožu s leđa i na mjesto nje, izrasla bi nova bez tragova biča.“
Priča ima i završetak, te se propovijeda o izvjesnom „pojeftinjenju“
cijelog procesa: „Čemu dovoditi iz Afrike crnce? Zar ih nije lakše
stvoriti na licu mjesta? Židovi su osnovali rasplodišta crnaca,
ponizivši tako čovjeka na stepen životinje. Nadglednici na
plantažama dobivali su posebnu nagradu za svaku crnicu, koja bi
od njega zanijela. Na taj način profinjavalo rasu robova.“

Nakon velikog publiciteta došao je dan otvorenja izložbe. U Novoj

Hrvatskoj donosi se ogroman naslov preko cijele stranice
„Otvorena je izložba ŽIDOVI“.1019 Ministar unutrašnjih poslova dr.
Andrija Artuković otvorio je izložbu „u ime Poglavnika“.
Neposredno prije nego što će Artuković u ime Pavelića otvoriti
izložbu, uvodni govor održao je pročelnik Državnog izvještajnog i
promičbenog ureda dr. Vilko Rieger. Novine su prenijele
cjelokupan Reigerov govor u kojemu je ovaj prvi čovjek DIPU-a

1019
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 103, 3. V 1942. godine.
istakao da je „utjecaj Židova bio ... kod nas tako zlokoban i štetan“,
da „židovstvo sadržaje u sebi toliko razornih snaga“ do nekoliko
slijedećih uvriježenih tvrdnji tog povijesnog trenutka: „U
kapitalizmu i u komunizmu su na vlasti Židovi ... Židovi su bili oni,
koji su u prošlom svjetskom ratu natjerali američki narod da se
kolje za tuđe probitke ... Oni su i sada bili glavni pokretač za rat
protiv sila Osi ... Židovi su htjeli ovaj rat, i oni su ga izazvali ...
Židovi su ustali protiv ustaške Hrvatske i radi toga je ustaška
Hrvatska na čelu sa svojim Poglavnikom zauvjek onemogućila
židovsko rovarenje“. Rieger u svom govoru iznosi i klasičnu
protužidovsku propagandnu teoriju prema kojoj su se Židovi
„najprije uvukli u gospodarski život i sa svojim metodama pljačke i
isisavanja došli brzo do bogatstva i gospodarske moći. Kasnije su
se počeli uvlačiti u novinstvo i u cjelokupni javni život i tako se u
mnogim zemljama doskora našlo gotovo u židovskim rukama
čitavo novinstvo, kazalište, slikopis, krugoval... Ali to im nije bilo
dosta. Kad su bili već tako daleko, onda su se počeli baviti
‘politikom’. Bilo ih je u svim strankama“. Ovo židovsko bavljenje
politikom i samom Riegeru vjerojatno pojašnjava poznatu
protužidovsku tezu zašto su se na istoj liniji našli, kako kaže,
„engleski lordovi i kapitalisti, američki bogataši i ruski
boljševici“.1020

Publikovana je i knjižica o sadržaju i rasporedu izložbe:1021

I. Židovi u najstarija vremena
II. Židovsko naseljavanje u hrvatske zemlje od razorenja
Jeruzalema 70. god. pos. Kr. do patenta o toleranciji god. 1788.
III. Židovi u Hrvatskoj od 1782-1918.
IV. Židovi kao saveznici hrvatskih tlačatelja od 1918-1941.
V. Dani slobode
1020
Boško Zuckerman, Psihologija, isto.
1021
Nacionalna i univerzitetska biblioteka BiH čuva jedini primjerak kataloga
izložbe „Židovi“ u Sarajevu.
VI Židovi u ostalim zemljama.

Nakon Zagreba izložba odlazi u Karlovac. Javnost je obaviještena

da će izložba “biti otvorena od 4. do 15. lipnja”. Pošto je
propagandno praćenje izložbe „Židovi“ bilo vrlo zamjetno, u Novoj
Hrvatskoj, br. 130 od 6. VI objavljuju: „Svečano otvorena izložba
‘Židovi’ u Karlovcu“, uz upute svim posjetiteljima da „sa
knjižicom Židovi imaju pravo na besplatan posjet slikopisnih
predstava svakog dana u 4 sata poslije podne u oba slikokaza“.1022
Poslije predstavljanja izložbe „Židovi“ u Osijeku, postava je
otvorena 2. avgusta 1942. godine u Vukovaru. Otvorenju su
prisustvovali predstavnici svih lokalnih gradskih i drugih ustanova i
društava.
Nakon Vukovara dolazi na red Zemun, gdje se izložba postavlja u
zgradi gimnazije, “a za javnost je otvorena svakodnevno”.
Početkom septembra 1942. godine u Novoj Hrvatskoj donose
članak naslovljen „Izložba ‘Židovi’ u Sarajevu“. 1023„Nakon velikih
uspjeha, koja je izložba ‘Židovi’ pobudila u Zagrebu i hrvatskoj
pokrajini, a koja je posljednih dana s jednakim uspjehom
prikazivana u Zemunu, prenosi se iz Zemuna u Sarajevo, te će
ovdje bit ova zanimljiva izložba otvorena 15-20 dana.“ Preuzevši
iskustvo grada Zemuna, poručuje se: „Pošto će se posjetitelji ove
izložbe moći koristiti povlasticom na željeznicama, očekuje se da
će biti rekordan posjet izložbe ‘Židovi’ i u Sarajevu“.1024

1022
Kao što su u Zagrebu uz izložbu “Židovi“ priređene kinoprojekcije, tako su i
u Karlovcu bili prikazani filmovi: Vječni Žid, Židov Suss, koji je, kasnije,
prikazan i u Sarajevu.
1023
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 206, 3. IX 1942.
1024
Nova Hrvatska, isto.
56. Za propagandu izložbe bio je štampan poseban plakat kojim
je oblijepljeno Sarajevo
Obavještavajući o samom otvaranju izložbe u Sarajevu, ističe se
“kako je posve razumljivo veliko zanimanje koje Sarajlije već
prvog dana pokazuju za izložbu, jer je „Sarajevo” desetljećima, a
osobito posljednjih 20 godina, bilo središte židovstva u ovim
hrvatskim krajevima. 10.000 sarajevskih Židova držalo je u svojim
rukama ne samo sveukupni prirad Sarajeva i ovih krajeva uopće,
nego su i u svem javnom i kulturnom životu našeg grada, kao
najvećeg i najvažnijeg središta ovog dijela Hrvatske davali poseban
ton trujući našu mladež duhom otrovnog marksizma, a naš svijet
duhom ogavnog židovskog mentaliteta.“

56a Židovi katalog

Izložbu je u Sarajevu, u ime opunomoćenika ministra unutrašnjih
poslova Benaka, otvorio podžupan Velike župe Vrhbosna Đuro
Spužević, dok su otvaranju prisustvovali i njemački konzul Gördes,
talijanski konzul Cavaletti, general Mihailo Lukić i Jure Francetić
kao zapovjetnik ustaških zdrugova.1025 Kako se javlja u
sarajevskom tisku, izložba „Židovi“ stigla je u grad nakon
predstavljanja u Zemunu. Posebno je naglašeno kako je tako
doživjela veliki uspjeh. Za izložbu se tvrdi da je „najuspjelija od
svih izložaba“, istaknuto je “kako je pobudila veliko zanimanje u
javnosti, te da je na desetke tisuća posjetilaca ostavila ‘najbolji
dojam’. Predviđa se da izložba bude predstavljena građanstvu
Sarajeva oko petnaest dana. Za vrijeme trajanja, vrijedit će
povlastice u željezničkom prijevozu (50%), ukoliko se posjeduje
dokaz prisustvovanju izložbi, odnosno pokazivanje ulaznice”.1026
Novine prate zbivanja oko izložbe „Židovi“.1027 Kaže se kako je
proteklo otvaranje 7. juna 1942. godine u 11 sati u zgradi Ferhadije
br. 11, dok je pred zgradom svirala glazba Ustaške vojnice.
Posebno se ističe izložbeni temat – o Židovima u Hrvatskoj – te se
kaže kako su se Židovi doselili u Sarajevo još u 15. stoljeću
„stvorivši od našeg grada kulu židovstva u ovim krajevima
Hrvatske“.1028 Napominje se kako je izložba neprekidno otvorena
od 9 sati ujutro do 18.30 navečer, te da je samo tokom prethodnog
dana izložbu obišlo s velikim zanimanjem hiljadu ljudi. Javnost je
obaviještena kako je do 13. IX 1942. godine, izložbu „Židovi“

1025
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 210, 8. IX. 1942.
1026
SNL, br. 409, 9. rujna 1942.
1027
2. septembar - Veliko zanimanje za izložbu „Židovi“.
8. septembar – Veliko zanimanje Sarajlija za izložbu “Židovi“ na pola stranice.
9. septembar – Izložba „Židovi“ neprekidno otvorena.
13. septembar – 10.000 osoba pregledalo izložbu “Židovi“.
14. septembar – Zanimanje Zeničana za izložbu “Židovi“.
15. septembar – Sve veće zanimanje za izložbu “Židovi“.
23. septembar – Židovi njihova povijest te tjelesne i duševne osobine.
27. septembar – Posljednji dan izložbe “Židovi”.
1028
SNL, br. 408, 8. rujna 1942.
pregledalo “10 tisuća osoba”. Ljudi su dolazili iz „pokrajinskih“
mjesta, a zbog velikog zanimanja predloženo je da izložba bude
otvorena za javnost do kraja septembra, umjesto do 20. septembra
1942. godine. Naglašava se kako vrijedi “iskoristiti rijetku prigodu
i upoznati se s razornim radom žido-masona“.1029
56a. Naslovna strana kataloga izložbe “Židovi”

56b. Svaki tekst, slika ili karikatura bila je usmjerena

da se narod upozori na “židovsku opasnost”

1029
SNL, br. 413, 13. rujna 1942.
Izložbu je do 21. septembra 1942. godine „posjetilo preko 20.000
ljudi“.1030 U toku trajanja izložbe pojačava se pritisak na čitaoce
tekstovima koji opravdaju potrebu postavljanja izložbe.1031 Svakom
Sarajliji se sugerira da ne propusti posjet izložbi. Izložba je
zatvorena prema planu, te se opet ističe veliki broj posjetilaca:
„Izložbu Židovi od prvog do posljednjeg dana posjetilo je oko 22
tisuće osoba“.1032

Može se ustvrditi kako je izložba dobro osmišljena konceptom

anatemiziranja Jevreja, uz propagandnu potporu, odaslala nekoliko
ključnih poruka: Jevreji imaju poguban uticaj na hrvatski narodni
organizam, po „rasnim osebinama po kojima se bitno razlikuju od
Hrvata i nikad ne mogu postati Hrvatima, već mogu samo
demoralizirati njihovu okolinu“, kako je „bivše čudovište
Jugoslavija bila zapravo – židovska tvorevina!“1033 Također je
naglašeno da su se Židovi uvijek borili protiv slobode hrvatskog
naroda, „nastojeći na svakom koraku iskorišćavati hrvatski narod
gospodarski, da bi ga na taj način što više politički zarobili“. Jer,
kako se konačno zaključuje: „Na ovoj izložbi hrvatskom narodu
konačno otkrivena tajna, kojom su Židovi omatali sva svoja
nastojanja, da bi nas više zarobili i da bi nas na taj način učinili
podložnim svojim ciljevima, jer su oni uvijek išli za uništavanjem
najpozitivnih hrvatskih narodnih snaga i osebina.“1034 Izložba
„Židovi“ trebala je „osvijetliti“ ulogu židovstva u hrvatskom
narodu, trebala je prikazati „stvarnu“ ulogu hrvatskog naroda, koji
je uz Židove, ustvari, bio u položaju građana drugog reda. Jedan
propagandni izvještaj sa izložbe zasiguno je jedan od najjasnijih

1030
SNL, br. 420, 22. rujna 1942.
1031
SNL, br. 421, 23. rujna 1942, „Židovi, njihova povijest, te tjelesne i duševne
osobine: prilikom izložbe 'Židovi'“.
1032
SNL, br. 426, 29. rujna 1942.
1033
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 90, 17. V 1942.
1034
Hrvatski narod, Zagreb, br. 423, 12. V 1942.
komentara: „Dugo su Židovi izrabljivali na najpodliji i najsebičniji
način naš narod, a ipak su sve do prošle godine ostali
nekažnjeni.“1035

1035
Nova Hrvatska, Zagreb, br. 104, 5. V 1942.
VI. Pokušaji spašavanja

Solidarnost pripadnika drugih nacionalnosti sa jevrejskim

stanovništvom došla je uoči rata (oktobra 1940.) do izražaja pri
otklanjanju negativnih posljedica povodom uredbe vlade
Cvetković-Maček o ograničenju prava jevrejske djece na upis u
srednje i više škole. Zbog toga su napredni profesori u Sarajevu
formirali poseban prvi razred gimnazije u težnji da omoguće
jevrejskoj omladini da nastavi školovanje. U pružanju ove pomoći
angažovao se veliki broj profesora, među kojima: Vojin Gligić,
Ante Babić, Ljerka Cvitković, Vera i Marcel Šnajder i Marija Kon.

Kratkotrajan rat protiv Njemačke bio je bezuspješan i većina

jugoslovenskih oficira, podoficira i vojnika pala je u njemačko
zarobljeništvo. Tako je zahvaljujući činjenici da su tani vojni
zarobljenici preživio i spasio se izvjestan broj Jevreja. 1036

Nakon stvaranja Nezavisne države Hrvatske 10. IV 1941. Bosna i

Hercegovina se našla u njenom sastavu, a bosanskohercegovački
muslimani proglašeni su Hrvatima muslimanske vjeroispovijesti.
Teritorij Bosne i Hercegovine je podijeljen na 22 upravne jedinice
(velike župe), čiji su se nazivi podudarali sa nazivima župa
srednjovjekovne bosanske države.

Ustaška ideologija je apsorbirala, te oblikovala rasni antisemitizam

po nacističkom modelu, a posljedice provedene politike protiv

1036
Jevreji iz Jugoslavije ratni vojni zarobljenici u Njemačkoj: „Tako je u
njemačko ratno vojno zarobljeništvo dospjelo oko 650 Jevreja oficira, podoficira
i vojnika, uglavnom rezervista... Oficiri su bi smješteni po logorima zvanim
'Oflag', a podoficiri i vojnici du odvedeni u 'Stalage'“, str. 6.
Jevreja bile su potpuno identične - planske deportacije i
organizirani sistem ubijanja u koncentracionim logorima smrti.
Gotovo odmah po proglašenju, u Nezavisnoj državi Hrvatskoj je
donijeta Zakonska odredba o zaštiti arijske krvi i časti hrvatskog
naroda od 30. aprila 1941. godine, te se samim nazivom izravno
povezuje pojam “krvi” sa čašću nacije i “definira” ko se ima
smatrati za osobu jevrejskog porijekla, te kao takva predstavlja
temelj za progon i genocid.

Već na samom početku rata putem plakata i proglasa, kao i

propagandnih knjižica, režim se obraća građanima pozivajući ih na
dojavu praznih i napuštenih stanova, na prijavljivanje svega
sumnjivog i sl. Propaganda je popularizirala zakonske pogromaško-
genocidne akte prenesene iz nacističkog zakonodavstva koji su se
odnosili na Jevreje, Srbe, Rome i ostale. Holokaust na prostorima
Bosne i Hercegovine se nastavlja kroz Zakonsku odredbu o rasnoj
pripadnosti, Zakonsku odredbu o sprečavanju skrivanja jevrejskog
imetka, Zakonsku odredbu o obaveznoj prijavi imetka Jevreja i
jevrejskih preduzeća... Uvedeno je obavezno nošenje žutih traka za
Jevreje, pod prijetnjom najtežih kazni propisano je davanje izjava o
rasnoj pripadnosti predaka.

Prije II svjetskog rata na teritoriji Bosne i Hercegovine živjelo je

preko 14.500 Jevreja od kojih je oko 70% stradalo u vihoru II
svjetskog rata, a preostalih 30% spašeno je zahvaljujući ili
učestvovanju u NOB-u ili uz pomoć komšija, prijatelja, poznanika
– ljudi sa kojima su zajedno živjeli u Bosni stotinama godina.

Jevreji nisu bili samo spašavani u Sarajevu, iako u njemu najviše.

Istraživanja i intervjui pokazali su da su Jevreji spašavani i u Tuzli,
Gradačcu, Gračanici, Doboju, Mostaru, Cazinu, Jajcu, Čapljini,
Konjicu, Zvorniku, Foči…
Odvažni, plemeniti ljudi jakih moralnih načela bili su spremni
izložiti se opasnosti pružanjem pomoći Jevrejima u doba
nacističkih progona. Bilo je to veoma opasno, jer zakoni su
određivali osobito oštre kazne za to. No, ipak, mnogi su izlagali
svoj život opasnosti pomažući progonjenim Jevrejima. Narodi svih
konfesija su na području Bosne i Hercegovine na bilo koji način
spašavali Jevreje.1037 Za svoje nesebično žrtvovanje, za taj čin
spašavanja bez interesa i koristi, 49 ljudi iz Bosne i Hercegovine
proglašeno je Pravednicima.

Ali, pored njih, koji su zvanično dobili visoko priznanje izraelskog

muzeja Holokausta ”Jad vašem”, mnoge jevrejske porodice su
spašavane u Sarajevu. Doktor Kundurović i doktor Sefić iz
Sarajeva, Asim-beg Dugalić, Vejsil-beg Čolaković, porodica
Ostojić, ali i drugi - svi oni su spašavali i čuvali članove porodice
Musafia u Sarajevu. Porodica Loga je spasila porodicu Albahari,
porodica Abadžić je čuvala porodicu Jozefa Kamhija, Rubčić
Marija i Milan su spasili jednu jevrejsku porodicu, ali i Emina-
hanuma iz Mostara je čuvala Jakoba i Reginu Danon, u Gračanici
su porodice Prohić i Halilbegović spasili malu Nadu Kalman,
Adem Poštenjak iz Doboja, ali i Cvitan Kovačević iz Doboja koji je
spasio Pesah Alberta i Jozefa sa porodicom, Esad Taslidžić spasio
je Artura Krausa, apotekara u Gradačcu, Rajko Zakonović iz
Doboja, braća Smailbegović koji su spasili Miku Atiasa, a
1992.godine Jozef Atias, Mikin sin, uspio je da spase sina Nurije
Samailbegovića..., Vera Obradović Vuković iz Rogatice je spasila
svoju školsku drugaricu Katan Rozu i njenu majku Lunčiku, pa
župnik u Jajcu, pa župnik Horvat u Sarajevu koji je dao svoju
mantiju i isprave Jakobu Atijasu, a dr.Livajušić, kateheta na Drugoj
muškoj realnoj gimnaziji u Sarajevu spasio je Davida Papu, Alija

1037
Eli Tauber, Kada su komšije bili ljudi, isto.
Morankić, trgovac iz Tuzle - slao pakete i novac u logor.1038 I još
desetine slučajeva.1039 U Sarajevu je komšinica Kalokan Bisera
izvadila propusnicu za sebe i dala je Eduardu Tauberu koji ju je uz
pomoć prijatelja prepravio i pobjegao u Mostar kao Ethem
Tabaković.1040 A Vahida Kalokan, kćer, rizikovala je skrivajući na
tavanu Isu Taubera da bi izbjegao raciji.

U redovima željezničkih radnika u Sarajevu bio je neobično

omiljen njihov ljekar Jevrejin dr. Moše Alkalaj, koji je radio u
sanitetskom odsjeku Direkcije željeznica. Kada je ovaj sa
porodicom bio uhapšen radi deportacije, radnici su poveli akciju za
njegovo spašavanje.1041 Predali su predstavku sa nekoliko stotina
potpisa u kojoj su tražili da se njihov ljekar i njegova porodica
puste na slobodu.1042 Dr. Jelka Knežević je u Sarajevu pružala
zdravstvenu pomoć jevrejskom stanovništvu.1043

Najinteresantija je priča o porodici Pozderac iz Cazina koji su

uticali na to da čitav grad Cazin čuva Jevreje, da ih obavještavaju i
sklanjaju kada nailaze ustaše. Pozderac ih je kasnije poslao sve u
partizane, kada ih više nije mogao sačuvati u Cazinu.1044

Svijetli su primjeri spašavanja komšija, prijatelja, kolega i

poznanika, ali potpuno nepoznatih ljudi u želji da se sačuva ljudsko

1038
ATK, Fond Okružna uprava narodnih dobara Tuzla, Kutija 2 - posjeduje
originalne poštanske uputnice.
1039
Eli Tauber, Spašavanje Jevreja u Bosni i Hercegovini, Referat na
Univerzitetu Sarajevo povodom obilježavanja 27. januara (2011).
1040
Iz intervjua sa Eduardom Tauberom.
1041
ABiH, Fond KUZO, Sarajevo, Zapisnik dr. Moše Alkalaj, “...intervencija
željezničkih radnika Glavne radione, Ložione Sekcije i službenika stanice i
Direkcije otpušten kući zajedno sa cijelom obitelji...“
1042
Spomenica SJOJ 1919. – 1969., str. 113.
1043
Spomenica , isto, str. 92.
1044
Moric Levi, Jevreji Bihaća 1941.-1945, separat, Arhiv Jevrejske opštine
Sarajevo.
dostojanstvo i poštenje. U okupiranom Sarajevu nije bio mali broj
onih koji su na sebe preuzeli ulogu vodiča prebacujući pojedince i
čitave porodice u italijansku okupacionu zonu. Bilo je dosta
slučajeva da su pojedine nejevrejske porodice u gradovima i selima
svo vrijeme okupacije sakrivali Jevreje i tako ih spasili, izlažući
sebe životnoj opasnosti. Bilo je slučajeva da su pojedina odgovorna
lica iz kulturnih, naučnih i vjerskih ustanova spašavala jevrejske
kulturne, istorijske, sakralne i umjetničke predmete neprocjenive
vrijednosti.1045

U ovom uvodnom dijelu samo ćemo se kratko osvrnuti na te

slučajeve, koji su svakako, bez presedana.

Uprkos takvom političkom i društvenom okruženju incijativu za

Sarajevsku rezoluciju dao je Mehmed Handžić svom najbližem
prijatelju Kasimu Dobrači i oni su uskoro donijeli Sarajevsku
rezoluciju kojom su tražili od vlasti Nezavisne države Hrvatske
zaštitu svojih prijatelja, komšija, poznanika... Rezolucije imaju
značajno mjesto u dramatičnim zbivanjima 1941, kada su snage
Osovine bile u velikom osvajačkom zamahu, kada se činilo da je
pobjeda fašizma na vidiku. U takvim okolnostima čuo se „veliki
glas“ antifašističkog protesta. Rezolucija se zalagala za “sigurnost
života, dostojanstva, imovine i vjere za sve građane”. Potkraj te
godine Nijemci su izvijestili da su se “znatno pogoršali odnosi
uslimana i državne izmedju mvlasti”.1046

Nažalost, rezolucije nisu mogle zaustaviti sukobe i nekontrolirano,

šovinističko divljanje, ali su pokušale da otvore oči svima i zatraže

1045
Tako su Sarajevsku Hagadu spasili direktor Zemaljskog muzeja Jozo
Petrović i kustos Derviš Korkut, a Tore iz travničke sinangoge sačuvane su u
travničkom samostanu.
1046
Zulfikarpašić, Bosanski muslimani, str. 21-22; Redžić, Muslimansko
autonomaštvo, str. 16, 30.
uspostavu mira u vremenu kada su eskalirali međusobni
obračuni.1047
Nakon toga pojavljuje se prijedorska rezolucija 23. septembra;
sarajevska 18. oktobra; mostarska 21. oktobra; banjalučka 12.
novembra; bijeljinska 2. decembra, tuzlanska 11. decembra,
zenička 26. maja 1942. Ima indicija da su slične rezolucije
donesene u Bosanskoj Dubici, Visokom i još nekim mjestima.

O ulozi franjevaca u spašavanju Jevreja Bosne i Hercegovine do

sada nikada nije napravljeno jedno ozbiljno istraživanje. Rat na tlu
Jugoslavije je započeo1941. Generalni ministar Franjevačkog reda
uputio je pismeni zahtjev franjevcima hrvatskog jezičnog područja
da pomažu i štite ugrožene pripadnike drugih vjera i naroda, te da
se ne upuštaju u bavljenje politikom. Franjevci su desetljećima u
crkvenim krugovima sumnjičeni zato što su branili Srbe i Židove,
zato što su bili na II zasjedanju AVNOJ-a, zato što su iz svojih
redova isključivali svećenike koji su šurovali s ustašama i slično. U
Mostaru imamo biskupa fra Alojzija Mišića koji piše oštro pismo
protiv ustaških zločina u svojoj biskupiji.

Vrhovna uprava Franjevačkog reda u Rimu poslala je 24. jula 1941.

vrlo važnu uputu svim franjevačkim zajednicama u Nezavisnoj
državi Hrvatskoj u kojoj se “strogo zabranjuje sudjelovanje
franjevaca u ustaškom pokretu, bilo kakva suradnja s režimom u
progonima Srba i Židova, i zauzimanje i zaštitu svih onih koje
ustaški režim diskriminira i progoni”.

Kada je počeo ustaški progon, mnogi Jevreji jednostavno nisu htjeli

shvatiti situaciju. Nisu mogli vjerovati ili nisu prihvaćali stvarnost.
Nagon da se bježi, kako bi se spasio vlastiti život, kod nekih se
sukobljavao s nadom da će ih njihovi dugogodišnji prijatelji i

1047
Hadžijahić, isto – obrađena je u posebnom poglavlju.
komšije uspjeti zaštititi. Dio njih je mislio da se samo privremeno
ide u logore i tješio svoju porodicu da će se vratiti kada se sve
završi.1048

Mnogi su se uzdali da su im ugled i dobar status u njihovoj sredini

(gradu, mjestu, selu, itd.) dovoljna garancija za spas.1049 Napokon,
kada je već bilo jasno šta se dešava, Jevreji su se pokušali na neki
način dočepati propusnica i napustiti svoje domove, te potražiti
spas u italijanskoj okupacionoj zoni. Za neke je to već bilo
prekasno. Često se dešavalo da i propusnice, koje su bile uredne ili
falsifikovane, nisu mogle da im spase život. Bili su prepoznati i
vraćeni.1050

Pred kraj 1941. godine Jevreji su svoj spas vidjeli u dobijanju tzv.
“dopustnica” koje bi im omogućile preživljavanje strahota rata.
Vrijeme je pokazalo da su te dopustnice bile kratkog daha i da u
suštini nisu garantovale nikakvu sigurnost. Npr., u Sarajevu je
ostalo oko 120 Jevreja koji su preživjeli bez tih “dopustnica”,
isključivo skrivajući se kod prijatelja i komšija.

Ipak, kao nada za preživljavanje, ove dopustnice odobrene su na

osnovu brojnih molbi za “podjelbu arijskog prava odlučeno je na
sjednici 29. novembra 1941. godine. Naime, mnogi Jevreji pokušali
su da dokažu svoje arijevsko porijeklo ili zasluge koje su imali kao
nosioci visokih austrougarskih znamenja.1051 Većina tih molbi je
odbijena, ali vlasti nisu mogle tek tako da pređu preko činjenica, pa

1048
Svjedočenje Ester Levi, intervju.
1049
Goldstein, Holokaust, isto, str. 492.
1050
Svjedočenje Ester Levi, intervju. “Poznatog sarajevskog trgovca Josefa
Haima Levija, je na željezničkoj stanici zaustavio policijski agent riječima:
“Neće 'Zlatni zub' tek tako napustiti Sarajevo“ i vratio ga sa porodicom i
prtljagom kući, a potom u sabirni logor.“
1051
HAS
su nekima i izdavali specijalne dopustnice.1052 Imaoci tih
dopustnica, uglavnom su radili u državnim službama ili
institucijama u kojima su bili prijeko neophodni da bi one
funkcionirale. Ipak, “obrtničku djelatnost ne mogu vršiti na svojem
imenu. U privatnoj službi mogu biti stupajući u trajne ili
privremene službene odnose bilo kao umni radnik, bilo kao
manuelni radnik uz ograničenje, da u privrednim poduzećima ne
mogu vršiti dužnost ravnatelja, prokuriste, generalnog trgovačkog
punomoćnika, niti biti članovi ravnateljstva, niti članom nadzornog
odbora. U državnu službu mogu biti primljeni samo kao honorarni
stručnjaci.”1053

Za razliku od većine ljudi koji se mogu prepoznati u opominjujućoj

izreci Friedrich Gustav Emil Martin Niemöller (14. januar 1892 –
6. mart 1984) bio je njemački anti-Nazi teologist i Luteranski
pastor, Pravednici među narodima nisu pasivno gledali proganjanje
ljudi iz svoje okoline.

1052
ABiH, kut. 22, Ministarstvo za obrt, veleobrt i trgovinu, Ured za obnovu
privrede, Broj zapisnika: T – 38/41, 31. XII 1942, Pravni značaj i sadržaj
dopustnice: “Dopustnicom priznaje se dotičnoj osobi – koja se smatra Židovom u
smislu zakonske odredbe o rasnoj pripadnosti – državno pripadništvo u smislu
zakonske odrebe o državljanstvu. Prema tome dotična osoba stoji pod zaštitom
državne vlasti NDH. Prava koja proizilaze iz dopustnice odnosnoj osobi bila bi
slijedeća: Zaštićen život, čast i tjelesni integritet i osobna sloboda prema
postojećim zakonskim propisima napose kaznenim kao i svakom drugom
pripadniku arijskog porijekla.... Obiteljska prava ravnaju se prema propisima
građanskoga zakona uz ograničenja predviđena zakonskom odredbom o zaštiti
časti i krvi hrvatskog naroda. Svako sudjelovanje na kulturnom polju im je
zabranjeno. Pristoji im pravo slobodnog kretanja i naseljenja i to onima koji su
oslobođeni nošenja židovskog znaka jednako kao i drugim državnim
pripadnicima – ukoliko to pravo ne bi bilo izričito propisom ograničeno, a onima
bez oslobođenja od nošenja židovskog znaka, prema na snazi postojećim
policijskim propisima za Židove.“
1053
ABiH, kut. 22, isto.
A pastor je rekao:

“U početku su došli po Jevreje

šutio sam –
jer nisam bio Jevrej.
Potom su došli po komuniste
Šutio sam –
Jer nisam bio komunist.
Potom su došli po sindikaliste
Šutio sam –
Jer nisam bio sindikalist.
Onda su došli po mene –
Ali više nije bilo nikoga
Da progovori za mene.”

6.1. Prelazak na katolicizam

Po uspostavi Nezavisne države Hrvatske, Jevrejima je vrlo brzo

postalo jasno da će biti obespravljeni i šikanirani, ali bilo ih je vrlo
malo koji su slutili da će biti ubijani. Prošli su mjeseci prije nego se
shvatilo šta se zapravo zbiva u logorima smrti na Velebitu i na
Pagu. Time se djelimično može objasniti da je toliki broj Jevreja u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, pa tako i u Zagrebu, kod svojih
kuća dočekao da bude odveden na stratište. Obzirom na okolnosti,
relativno ih je mali broj iskoristio jednu od dvije mogućnosti za
spašavanje života: odlazak u partizane, gdje se moglo časno boriti
protiv zločina, ili bijeg u okupirana ili anektirana područja pod
italijanskom ili u rijeđim slučajevima pod mađarskom vlašću.1054

Ravnateljstvo ustaškog redarstva zatražilo je u maju 1941. godine

od katoličkih župnih ureda, Evangeličke i Pravoslavne opštine, te
islamske zajednice popise prelaska na njihovu vjeru. Na popisima

1054
I. Goldstein, Holokaust, isto.
koji su po tom zahtjevu dostavljeni bilo je navedeno 1.156 Jevreja
koji su do maja 1941. promijenili vjeru. Većina je svećenika dala
izvještaj po godinama prelaza: neki, kao župan sv. Blaža u
Primorskoj ulici i Evangelička opština, imale su evidenciju od kraja
19. stoljeća.

Od onih koji su do 1941. godine prešli iz jevrejske vjere u drugu

vjersku zajednicu, neznatan je broj umro. Tim putem ustaška je
policija dobila imena samo 62 Jevreja koji su 1941. godine prešli u
neku drugu vjersku zajednicu.1055 Od tih 62 pokrštenih, četvero
Jevreja prešlo je na pravoslavlje, što je 6,5% ukupno evidentiranih,
i bitno manje nego u razdoblju 1931-1937. godine, kada je od 91
pokrštenog zagrebačkog Jevreja za pravoslavlje optiralo njih 25
(27,5%).1056
Ne zna se jesu li ustaške vlasti i nakon maja 1941. tražile od
vjerskih zajednica da im šalju popise Jevreja koji su im pristupili.
Možda ih više nije zanimalo je li se ko pokrstio ili nije, jer otkako
su doneseni rasni zakoni, jevrejsko se pitanje tretiralo isključivo
kao rasno, a ne kao vjersko.

Katolička crkva imala je uhodani postupak primanja novih

povjerenika. Pošto bi Jevrej ili Jevrejka izrazili želju da pristupe
crkvi, župnik je proslijedio molbu Nadbiskupskom duhovnom
stolu, odakle je redovno stizao pristanak. Bilo je to u skladu sa
izjavama iz Vatikana da „katolička crkva ne prima u svoje krilo
nijednog od razloga koji traži da u nju stupi ili se želi u nju
povratiti, ako nije potpuno svjestan važnosti i posljedica koraka, što
ga želi učiniti“.1057

1055
HDA, fond 252, RUR, Ž. odsj., 27309.
1056
HDA, isto.
1057
J. Krišto, Katolička crkva, II, str. 145.
Kasnije su se obrazloženja skraćivala i pojednostavljivala.
Postojalo je nekoliko jednostavnih formulacija kojima se
opravdavalo pokrštavanje. Nova vjernica je, kao i novi vjernik, po
riječima župnika, pokazivala da joj je „katolička vjera dobro
poznata, te da ima čistu i iskrenu nakanu, da bude dobra
katolkinja“, ili da je „potpuno katolički odgojena“ ili da je „naučila
sve potrebite molitve, makar i uz stanovite poteškoće, jer ne vlada
dobro hrvatskim“, ili da je „s velikom pažnjom i može se kazati
ganućem slušala vjerske istine“.1058 Isti postupak morali su proći i
pripadnik, odnosno pripadnica jevrejske vjere koji su bili u braku s
katolikom, odnosno katolkinjom.1059
Očigledno se mnogima gledalo kroz prste i nije se vodilo računa o
tome da li baš u potpunosti ispunjavaju stroge propise o
pokrštavanju, to jest znaju li dobro vjeronauk i jesu li prihvatili
vjerske istine, kako to nalaže kanonsko pravo.
Potpis zatočenika talijanskog logora u Kraljevici dobar je
pokazatelj da li je i koliko pokrštavanje pružalo veće nade u spas.
U tom se popisu uz ime zatočenika navodi i vjera. Od 1.185 Jevreja
zatočenih u Kraljevici, 614 ili 51,8% izjašnjavalo se kao
„izraelćani“, 538 ili 45,4% kao rimokatolici, a 33 ili 2,8% kao
pripadnici drugih vjera (7 grkokatolika, 10 protestanata, 7
pravoslavnih, 2 muslimana, 2 bez vjere, 5 kojima ništa nije
upisano). To istovremeno znači da su oni koji su istupili iz
jevrejske vjere, ipak imali nešto malo veće šanse za spas.

Već u prvim danima Nezavisne države Hrvatske, krajem aprila i u

početku maja, mnogi bračni drugovi, od kojih su oboje bili Židovi
ili samo jedan bračni drug bio Židov, razvrgavali su civilni brak
(„pro foro citvili“), da bi se mogli vjenčati u crkvi. To su davali na

1058
NAZ, skupina NDS 158, 568, 1030, 1032, 2033, 2581, 2588, 2990, 2991,
3070, 3528, 3578, 4088, 5007, 5510, 5513, 9089, 9855, 9856, 10730,
12153/1942.
1059
NAZ, skupina NDS 1029/1942.
uredovanje Ministarstvu unutrašnjih poslova, koje je predmete vrlo
brzo rješavalo i onda davalo na potvrdu crkvi, jer su jedino tako
mogli sklopiti valjani crkveni brak.1060

Posebna su kategorija bile žene koje su prešle na jevrejsku vjeru

zbog vjenčanja, pa su se sada vratile na katoličku. Neki su smatrali
da će izbjeći zlu sudbinu time što će se odreći tobožnjih ili stvarnih
jevrejskih roditelja. Jevrejska djeca koja su nakon deportacije
roditelja dana na brigu hrvatskim obiteljima, u pravilu su bila
pokrštavana. Mnoge su crkvene osobe pokušavale pomoći
Jevrejima. S tim ciljem neki su župnici radili i sitne smicalice.
Početkom jula 1941. godine Nadbiskupski duhovni stol poslao je
okružnicu kojom se svi dekani upozoravaju da „neki župni uredi
izdaju pokrštenim Židovima potvrde da im pripadaju i prava
počasnih arijevaca“. Dekanima je naloženo da obavijeste župne
urede kako nisu ovlašteni to činiti.1061 Moguće je da su u prvim
mjesecima postojanja Nezavisne države Hrvatske pojedinci u
ustaškim službama nadležnima za deportacije uistinu smatrali da
župnici mogu izdavati takve potvrde.
Crkvene vlasti, obično, ipak nisu htjele djelovati bez saglasnosti
građanskih vlasti.1062 Uostalom, vlasti Nezavisne države Hrvatske
rijetko su se direktno suprotstavljale postupcima Crkve, pogotovo
ako oni nisu dovodili u pitanje osnovne ciljeve vladajućih struktura.
Kako su Jevreji stizali u sigurna područja pod italijanskom
upravom, tako su neki istupali iz katoličke vjere i vraćali se na
1060
NAZ, skupina NDS 4647-4657/1941.
1061
NAZ, skupina NDS 7763/1941.
1062
Viktor Novak, Magnum Crimen, pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, str.
624, Biskup Akšamović odgovarajući na izvjesna pitanja kaže da točka 9.
(Stepinac je objavio vladinu rasnofašističku okružnicu o pravoslavnim
prelaznicama na katolicizam) govori o “Ždovima“ dosta jasno i otvoreno, da im
„krštenje i vjerski prijelaz ne može i neće ništa koristiti za daljni postupak protiv
Židova. Prema tome, nije ni potrebno da biskupski Ordinarijat još išta dalje
poduzima“. Jer, “državne vlasti pitanje Židova rješavaju po rasnom principu, a
ne vjerskom, prema tome tu se ne da više ništa intervenirati“.
jevrejsku vjeru. Takvih je primjera bilo vrlo malo, neuporedivo
manje nego prethodnih godina u obrnutom smjeru.

6.2. Prelazak na islam

Među islamskim vjerskim autoritetima u Sarajevu postojala su

različita mišljenja o mješovitim ženidbama, kako zbog
suprotstavljenih tumačenja odredbi šerijetskog prava, tako i zbog
stanovitog preklapanja nadležnosti i suparništva između Islamske
vjerske zajednice i šerijatskih sudova, kao posebne grane državne
sudbine vlasti. Vrhovni šerijatski sud u Sarajevu u decembru 1934.
odbio je načelno proglasiti sve brakove „koje sklope muslimani sa
nemuslimankom u crkvi ili takozvane civilne brakove“ pravno
nevaljanim, jer prema tumačenju toga suda o šerijatsko-pravnoj
vrijednosti ženidbe ne odlučuje mjesto ili ceremonija zaključenja,
već njezin stvarni sadržaj. Sud je zato zaključio da treba sudbeno
raspraviti o svakom pojedinačnom slučaju odvojeno.1063 Neovisno
o tom stajalištu, islamske vjerske vlasti u decembru 1938. godine
donijele su zaključak o mješovitim brakovima koji se formalno
primjenjivao do 1945. Prema njemu, načelno je zabranjen brak
između muslimana i nemuslimanke, a iznimno je dopuštena
mješovita ženidba muškarcima „koji žive u krajevima osjetljivo
manje naseljenim muslimanima“, ali isključivo uz pismeno
odobrenje reisu-l-uleme. Određeno je da se ženidbe između
muslimana i nemuslimanki zaključeni „u crkvi ili izvan crkve po
vjerskim obredima druge konfesije“ ne mogu legalizirati i da
muslimani u takvim brakovima prestaju biti članovima Islamske
vjerske zajednice. Ova restriktivna uredba opravdala se
„slabljenjem muslimanskog braka“ koje se javljalo jer su se „među
muslimanima u zadnje doba umnožili mješoviti brakovi, koji su sa

1063
AMIZZ, IDŽZ.
islamskog stanovišta bili ponajviše nezdravi, a koje je Islam jedva
trpio“. Prema shvaćanju reisu-l-uleme mješoviti brakovi narušavali
su „potrebnu harmoniju u braku“, a djeca iz takvih brakova
„postala su problem ne samo za njihove po vjeri različite roditelje,
nego i za cijelu Islamsku vjersku zajednicu“. Vjerovalo se da su
djeca u mještovitim brakovima „prepušteni majci nemuslimanki“ i
odgajana „u svemu više, nego u uzvišenom Islamu”.1064

Do vjerskih prelaza u to vrijeme, uglavnom, nije dolazilo zbog

promjene religijskih uvjerenja, već zbog praktičnih razloga,
najčešće zbog potrebe za zakonitim sklapanjem nove ženidbe kada
su jedan ili oba supružnika formalno napuštali staru konfesiju, a
zatim zaključivali novi brak po ženidbenom pravu novoprihvaćene
religije. Prema propisanom postupku, za svaki pojedinačni prelaz
na islam tražilo se odobrenje Ulema medžlisa u Sarajevu, a
započinjao je pismenim iznošenjem razloga za napuštanje stare
vjere i prihvaćanje islama.1065

U molbama za prelazak na islam najčešće su se kao razlozi

prelaska navodili da je njihovoj odluci prethodila “iskrena
namjera“, „zrelo razmišljanje“, „dugogodišnje razmišljanje i čitanje
literature“, “spoznaja o Islamu kao jedinoj pravoj vjeri“, te kako
nema “špekulativnih namjera“.1066

Propaganda je uticala na stanovništvo Bosne i Hercegovine, rušeći

stotine godina dobrosusjedskog suživota, prijateljstva, poslovanja i
saradnje. Zato je, vjerovatno, Sarajevo bilo posebna meta
nacističkog režima kroz institucije Nezavisne države Hrvatske. 1067

1064
AMIZZ, IDŽZ, 260/1939, 299/1939, 620/1939.
1065
AMIZZ, IDŽZ, 21/1922.
1066
Hasanbegović, Zlatko, Muslimani u Zagrebu 1878. – 1945., Zagreb.
1067
Sarajevski novi list u broju od 30. 6. 1941. godine objavljuje: “Takovo stanje
u Sarajevu činilo je Židovima najidealnije živovanje i Sarajevo je bilo židovski
 57. Prelazak na islam morao je biti odobren od nadležnih vlasti.
U predmetu Blanke Kulenović dozvoljen je prelazak na islam.

Eldorado... Neka sada židovska 'gospoda’ ispaštaju ono što su zaslužila, mi im

ništa drugo ne želimo.“
Putem te snažne propagande, ali i putem donošenja zakona i
naredbi uticalo se znatno na lokalno stanovništvo, koje je u strahu
za vlastiti život često bilo u nemogućnosti da pomogne Jevrejima.
Takva izuzetno teška situacija primorala je Jevreje u Bosni i
Hercegovini, a posebno u Sarajevu, da rješenje pokušaju da nađu u
prelasku na islam.1068 Naravno, nije se to dešavalo samo u
Sarajevu, poznati su slučajevi i u drugim mjestima u Bosni i
Hercegovini i širom Nezavisne države Hrvatske, kao i jedini
organizovan prelazak na islam u Tuzli.1069

Međutim, prvi slučajevi prelaska na islam, uslijed prijetnji koje je

Jevrejima donijela pojava nacionalsocijalističke politike i fašizma,
zabilježeni su već 1939. godine u Banjoj Luci, zatim u Travniku,
Tuzli, Zavidovićima, Jajcu, ali i Zagrebu. Činjenica je da se u
periodu od 1939. do 1941. godine radi o pojedinačnim slučajevima.
Primjećuje se da je jedan dio onih koji su prelazili na islam to
uradio bježeći od fašizma iz Ptuja, Zagreba, Osijeka... Drugi dio se
odnosi na Jevrejke koje su se udavale za muslimane i mijenjale
vjeru.1070
Donošenjem prvog protivjevrejskog zakona u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj, 18. aprila 1941. godine - Zakonska odredba o sačuvanju
hrvatske narodne imovine, učinjen je prvi legalni pritisak na Jevreje
u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Već je taj zakon izazvao paniku, a
slijedeći, koji su slijedili jedan za drugim,1071 bili su sve drastičniji i

1068
GHB, Spisak lica jevrejske vjeroispovjesti koja su primila islam od 10. VI -
11. X 1941. sastavljen 4. XI 1941. godine.
1069
Tauber, Eli, 2009, Kada su komšije bili ljudi, „Tuzlanski Šindler“, str. 30.
1070
GHB, isto.
1071
19. april - Zakonska odluka o imenovanju povjerenika kod privrednih
preduzeća.
20. april - Odluka o formiranju prvog logora u NDH – Logor „Danica“ kod
Koprivnice.
uticali su na jevrejsko stavnovništvo da pokuša da iznađe put za
spašavanje.

U cilju ostvarivanja osnovne tendencije i politike da od Nezavisne

države Hrvatske treba stvoriti „čisti hrvatski životni prostor“ koji
će omogućiti egzistenciju „čiste hrvatske nacije“, za što je životni
uvjet „istrebljenje“ u prvom redu Srba i Židova, koji su proglašeni
„najvećim neprijateljem hrvatskog naroda“, pa „njima nema mjesta
u Hrvatskoj“. Nastojalo se čitavom tom sistemu dati karakter
legalnosti, počevši od politike propagande najviših ustaških
predstavnika, do stvaranja posebnog kaznenog zakonodavstva i
odgovarajućih ustanova.1072
Zakonska odredba o prelasku s jedne vjere na drugu od 3. maja
1941. godine omogućila je prelazak Srbima na rimokatoličku vjeru,
ali je Jevrejima tim zakonom ukinuta bilo kakva mogućnost
prelaska, osim pod posebnim uslovima.1073 Ovom odredbom
ukinuli su se već dotadašnji zakonski propisi o načinu prelaza s
jedne vjere na drugu. “Za valjanost prelaza potrebno je, da stranka,
koja mijenja vjeru podnese pismenu prijavu upravnoj vlasti prve
molbe (kotarskoj oblasti odnosno gradskom poglavarstvu) o svojoj

22. april - Zakonska odredba Poglavnika o otpuštanju nastavnika gimnazija i

građanskih škola iz državne službe sa teritorije bivše Drinske banovine.
27. april - Naredba ustaškog redarstva da Srbi i Židovi ne smiju nositi hrvatske
znakove i trobojnice, Srbi i Židovi ne smiju na svojim radnjama i kućama isticati
hrvatske zastave, Židovi ne smiju posjećivati javne lokale.
30. april - Zakon o hrvatskom državljanstvu prema kojem je državljanin NDH
samo osoba arijskog porijekla.
- Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti.
- Zakonska odredba o zaštiti arijevske krvi i časti Hrvatskog naroda, kojim se
zabranjuje sklapanje brakova između Židova i osoba arijskog porijekla.
2. maj - Zakonska odredba o redovitom poslovanju i spriječavanju sabotaže u
privrednim preduzećima, uperena isključivo protiv Jevreja, vlasnika preduzeća.
- Naredba po kojoj se sve promjene jevrejskih prezimena stavljaju van snage i
imaju se zamijeniti s prvobitnim prezimenom.
1072
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i NDH, str. 158.
1073
Fikreta Jelić-Butić, isto.
odluci i da dobije potvrdu o toj svojoj prijavi, te da se ispune
vjerski propisi one priznate vjeroispovjesti, na koju stranka
prelazi.”

Ministarstvo bogoštovlja i nastave, sa potpisom ministra

bogoštovlja i nastave dr. Mile Budaka v.r., 27. maja donosi Uputu
prigodom prelaza s jedne vjere na drugu. Ovom “uputom upućuju
se sve upravne vlasti prve molbe i interesirane osobe, da u
uredovanje rečenih upravnih vlasti spada samo izdanje potvrde
dotičnoj stranci o njezinoj prijavi vjeroznanskoga prelaza. Stranke
će u slučaju potrebe i pred svojim bivšim dušebrižnikom iskazati
svoj istup iz crkve samo potvrdom upravne vlasti. Za prijelaz
maloljetnika između sedme i osamnaeste godine dostatna je samo
izjava roditelja, a nije potrebna i posebna dozvola iz nadtutorstvene
oblasti.“1074

Napuštanje jevrejske vjere samo je u iznimnim slučajevima jamčilo

izuzimanje iz primjene protujevrejskog rasnog zakona i progona.
Tzv. rasnim zakonom od 30. aprila 1941. godine Jevreji su
definisani kao posebna rasa, a okružnicom iz maja 1941. godine
određeno je da prelaz na katolicizam ili islam ne znači i izuzeće od
primjene Zakonske odredbe o rasnoj pripadnosti.

Iako je striktno naređeno da se za svaki prelazak treba tražiti

odobrenje od Gradskog poglavarstva, bilo je mnogo slučajeva gdje
su imamati ili šerijatske sudije omogućavale tajni prelazak na
islam. S obzirom na te činjenice, Gradsko poglavarstvo Sarajevo
urgira kod Ulema medžlisa u Sarajevu da dostavi spiskove onih
koji su prešli na islam, navodno radi “vjerskog prireza i
evidentiranja u našim knjigama“.1075
1074
GHB, Raspis svim Imamatima, Ad broj 2659/41, Sarajevo, 19. maja 1941.
1075
GHB, Dopis Imamatu Džemata - Gradsko poglavarstvo Sarajevo, I-Broj:
52.823/41 od 20. rujna 1941.
 58. Hrelja Matilda rođ. Steinbach prelaskom na islam
postala je Amira Hrelja

U skladu sa tim dopisima Ulema medžlis u Sarajevu 19. maja 1941.

godine, na osnovu odluke od 17. maja 1941. godine, šalje raspis
svim imamatima putem kotarskih vakufsko-mearifskih
povjerenstava u kojem ističe da je “u posljednje vrijeme zapažen
nejednak postupak kod nekih imamata pri rješavanju molbi za
prelaz na islam. Osim toga, nekim imamatima nije bilo jasno da li
su ostala na snazi uputstva ovoga Ulema medžlisa data raspisom
broj 9160/38 od 11/I 1939. godine o načinu rješavanja ovih molbi...
da dosadašnji postupak pri rješavanju molbi za prelaz na Islam
ostaje i dalje u krijeposti.“1076

Na osnovu dopisa Gradskog poglavarstva Sarajevo od 20. juna

1941. godine, Imamat džemata Sarajevo, tek poslije nekoliko
mjeseci dostavlja „traženi spisak lica koja su prešla na Islam do 1.
oktobra 1941.“1077
Uz ovaj dopis dostavljena su dva formulara: jedan je zapisnik koji
se ispunjava u kancelariji Imamata džemata, a drugi je uvjerenje od
strane Imamata kojim se potvrđuje prelaz na islam.1078

1076
GHB, Uputa prigodom prelaza s jedne vjere na drugu, broj 178, U. m. 1941.
1077
GHB, Imamat Džemata Sarajevo, broj 2559/41 od 27. septembra 1941.
1078
GHB, isto 1) imamati su i nadalje nadležni da primaju molbe za prelaz na
Islam, te da isto po dobivenom odobrenju od Ulema medžlisa rješavaju.
2) Dosadašnji način primanja molbe, kako je određeno u gornjem raspisu ostaje
isti samo s tom izmjenom, da se molbi ima umjesto istupnice vjerskih vlasti
priložiti potvrda prvomolbene nadležne upravne vlasti u smislu i citirane
Zakonske odredbe.
3) Lica starija od 18 godina podnose takve molbe imamatima svako za sebe, a za
lica mlađa od 18 godina njihovi roditelji, priloživši potvrdu iz tač. 2. ovog
raspisa. Roditelji mogu za svoju djecu podnijeti jednu zajedničku molbu.
4) Svaku molbu sa priloženim potrebnim dokumentima dostavit će imamat
Ulema medžlisu izravno, uz prethodnu naplatu takse po Pravilniku o taksama
organa IVZ i to po Tar. br. 2 Din. 3.-, po Tar. br. 4 Din. 10.- i po Tar. br. 2 za
svaki prilog po 1.- Din.
Po dobivenom odobrenju od Ulema medžlisa džematski imam pozvaće molitelja
radi prevođenja u Islam, pa će sa istim sačiniti zapisnik prema prilogu broj 1 iz
ovog raspisa, te ga potpisati sa strankom i svjedocima. Nakon toga će izdati
stranki uvjerenje o njezinu prelazu na Islam i to prema formularu br. 2 ovog
raspisa. Istodobno će prema formularu br. 3 uputiti obavijest o tome prelazu
prvomolbenoj nadležnoj upravnoj vlasti, koja je izdala potvrdu stranki o
najavljenom istupu iz ranije vjere, a ujedno o tome obavijestiti ovaj Ulema
medžlis dostavivši nam prepis uvjerenja koje je imamat o tome prelazu izdao
stranki po formularu br. 2.
Ujedno se dostavljaju imamatu po jedan prepis Zakonske odredbe o prelazu s
jedne vjere na drugu od 3/V 1941. broj: LV/87 z. p. 1941. i Upute prigodom
59. Na zahtjev Ustaške redarstvene oblasti sačinjen je spisak Jevreja
koji su prešli na islam(Arhiv Gazi Husrevbegove biblioteke)

prelaze s jedne vjere na drugu od 27/V 1941. broj 178 U. m. 1941. radi znanja i
budućeg pridržavanja.
Vjerovatno, na osnovu zahtjeva Ustaške redarstvene oblasti,
sačinjen je spisak lica jevrejske vjeroispovijesti koja su primila
islam od 10. juna do 11. oktobra 1941. godine. Prema tom spisku
na islam je prešlo ukupno 91 osoba, od čega 28 muških, 44 ženskih
i 19 malodobnih osoba. Ovaj spisak je sačinjen 4. novembra 1941.
godine. Iz spiska1079 se jasno uočava da su na islam prelazile čitave
porodice. Ovaj proces prelaska na islam dobija na intenzitetu
posebno poslije 28. avgusta, kada je odvedena prva grupa Jevreja
(oko 1.100 lica) u logor Kruščicu i 3. septembra kada se iz Sarajeva
odvodi druga grupa od 500 Jevreja u logor (Kruščicu). Prvi veći
talas prelaska na islam bio je, dakle, u septembru 1941. godine, a
drugi je uslijedio u oktobru iste godine.1080

Bilježimo u tom periodu i brakove između Muslimana i Jevrejki.

Ovi brakovi, uglavnom, nisu bili fiktivni i Jevrejke koje su prešle
na islam, i ostale su u njemu. U spisku lica koja su prešla na islam
ove Jevrejke su u napomeni označene kao „zakonita žena“.

I u Tuzli je na zahtjev sudije Ratomira Deletisa na islam i

katoličanstvo prešlo 100 Jevreja.1081 Imami su izuzetno
simpatizirali Jevreje u Tuzli i jednostavno su dali Jevrejima
prelazne certifikate koji su im omogućili da slobodno žive u gradu.
Većina ovih Jevreja su se odlučili da napuste grad i odu u zonu
koja je bila pod italijanskom okupacijom. To isto su učinili i
sarajevski Jevreji koji su sada mogli sa dozvolom “ausweis“
napustiti grad i otići u Mostar i tako se spasiti.

1079
GHB, Spisak lica koja su prešla na Islam kod ovog Imamata (Sarajevo).
1080
Isto.
1081
Eli Tauber, Kada su komšije bili ljudi, isto.
6.3. Bijeg u italijansku okupacionu zonu

Tokom aprila 1941. godine italijanska je vojska, kao dio svoga

plijena okupirala Dalmaciju, dijelove Hrvatske, Slovenije, Bosne i
Hercegovine, zatim Crnu Goru, dijelove Kosmeta i Makedonije.
Jedan dio zaposjednutih, Italija je maja 1941. godine “anektirala“
(tzv. I Zona “Ljubljanska provincija“). Za pogranične dijelove
Hrvatske i Bosne i Hercegovine, Italija je izjavila da će iz strateških
razloga držati zaposjednutim, ali da ih priznaje sastavnim
dijelovima Nezavisne države Hrvatske (tzv. II Zona). Dijelove
Kosmeta i Makedonije pripojila je svom protektoratu u Albaniji, a
u Crnoj Gori, poslije neuspjeha da se stvori marionetska vlada, za
guvernera je postavljen italijanski general Alessandro Pirzio-
Biroli.1082
Na teritorijama koje su poslije raspada Kraljevine Jugoslavije
prisajedinjeni Italiji, kao i onim koje Italija nije okupirala, nisu bile
primijenjene metode za uništenje Jevreja, tj. genocid.
Protivjevrejske mjere koje je Italija sprovela bile su ekonomskog i
psihičkog karaktera. Ovo se odnosi na period od aprila 1941.
godine do septembra 1943. godine, tj. do kapitulacije Italije.

Dio Jevreja Bosne i Hercegovine, kao i iz drugih krajeva okupirane

Jugoslavije, opredijelilo se za NOP. Osim pristupanja NOP-u,
mada je i tada postojao rizik da se izgubi život, jedini sigurni način
da Jevreji spase glavu bio je odlazak u italijansku okupacionu zonu.
Ona je, međutim, za većinu bosanskohercegovačkih Jevreja bila
nedostižna, o čemu svjedoči broj ubijenih Jevreja iz Bosne i
Hercegovine.

1082
Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u
Jugoslaviji, isto, str. 177.
Ustaška propaganda i teror uvjerili su mnoge Jevreje da je njihov
opstanak u gradu nemoguć. Tako su neki Jevreji potražili spas u
bjekstvu iz Dervente. Jedan broj Jevreja, uz pomoć Ivana Čovića i
Matije Poljakovića, sudije kotarskog suda u Derventi, dobio je
propusnice od kotarske oblasti za izlazak iz grada. Ivan Čović,
funkcioner Hrvatske seljačke stranke, ih je besplatno prevozio u
Mostar, a oni bi se dalje prebacivali u Dalmaciju i Italiju, te se tako
spašavali od terora i smrti.
Ne postoje pouzdani podaci o tome koliko je Jevreja spašeno na
ovaj način. Poznato je da se bjekstvom u Italiju, a kasnije u
Francusku, spasio Moric Kabiljo sa cijelom porodicom, kao i Hana
Kabiljo, koja je prvo pobjegla u Banju Luku, a zatim u Italiju. Ivan
Čović je svojim automobilom u Dubrovnik odvezao porodicu
Morica Kabilja.1083 Zora Krajina je četiri puta dolazila u Sarajevo
iz Mostara da bi jedno po jedno prebacila sestre Levi i Bertu Papo
sa sinom Albijem.

1083
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo, Nedžmudin Alagić, Jevreji u Derventi,
Sarajevo, 1995.
 60a. Berta Papo uspjela je sa lažnim dokumentima, preobučena kao
muslimanka, prebaciti se uz pomoć Zore Krajine u Mostar

Prebacivanje Jevreja u Mostar, odnosno na okupacionu teritoriju

Italije, počelo je u drugoj polovini 1941, a trajalo je i tokom 1942.
godine. Pored pojedinačnih prelaza, koji su počeli i ranije, u
septembru je evidentirano nekoliko grupa koje stižu u Mostar, u
kojima su bili daleko najbrojniji Jevreji iz Sarajeva, mada su
dolazili i iz drugih mjesta. Tako, npr. ustaška policija 30. septembra
1941. obavještava veliku župu Hum o 37 Jevreja koji su iz raznih
mjesta „imigrirali“ u Mostar, u kome nisu imali „svoj domicil“,
odnosno svoje mjesto boravka. Istog datuma veliki župan velike
župe Hum, u aktu upućenom predstojniku Gradskog redarstva,
konstatuje da je u „posljednje vrijeme doputovalo mnogo Židova iz
Sarajeva u Mostar u namjeri da se privremeno nastane u tim
krajevima“.
60b. Zora Krajina je četiri puta putovala u Sarajevo
i svaki put dovela nekog iz porodice Levi.

Istovremeno, veliki župan naređuje policiji da takve osobe pronađe

i „sprovede u mjesto njihovog stalnog boravišta“. O načinu i
putevima dolaska Jevreja u Mostar, peripetijama koje su s tim u
vezi imali, o riziku kojem su se izlagali, izvori sadrže samo šture
podatke iz kojih se ne može steći ni približna predstava o njihovoj
odiseji, a njihove lične drame koje su preživljavali ostaće „lične“,
odnosno nama nepoznate.

Propusnice za putovanje Jevreji su dobijali iz Mostara zahvaljujući

vezi koju su imali u policiji. Zapravo, radilo se o „trgovini“
propusnicama.1084 U grad su ponekad ulazili bez propusnica,
1084
Župska redarstvena oblast u Sarajevu obratila se 14. marta 1942. Velikoj
župi Hum aktom u kome je navedeno: „Dolazak židova u Mostar bio je
omogućen zato što su kontrolu na kolodvoru vršili talijanski vojnici. U Mostaru
prolazeći mimo kontrole italijanskih vojnika što je, vjerovatno, s
njima bilo utanačeno. Takođe, Jevreji su potkupili neke od pratilaca
vozova, kao i policajce koji su vršili kontrolu putnika na
mostarskoj željezničkoj stanici. Ustaške vlasti su insistirale, da se
svi Jevreji koji su se sklonili u Mostar, vrate odakle su i došli, bez
obzira da li imaju propusnicu, što su Italijani omogućavali. Pošto su
propusnice dobijane uglavnom za novac, a trebalo je potplaćivati i
druge policajce, logična je pretpostavka da su uspijevali da ih
nabave, odnosno da se spase od ustaškog terora pretežno imućniji
Jevreji. Prema podacima S. Pinta, u toku rata u Mostar se prebacilo
oko 1.600 sarajevskih Jevreja.1085

Dolaskom u Mostar Jevreji su riješili samo jedan dio njihovih

problema. I dalje su živjeli u strahu od lokalnih ustaša, morali su
nositi žutu traku, živjeli su od pomoći Jevrejske opštine, ali su se
snalazili na razne načine da bi preživjeli: majke su pravile razna
jela (kolače), a djeca su to na ulici prodavala. Da bi se preživjelo,
djeca su se bavila i sitnim švercom.1086

Zanimljivo je da se u nekim dokumentima NDH ovi Jevreji

nazivaju „imigrantima“, a za njihov boravak u Mostaru kaže se da
je „imigracija“. Ipak, oni se ne bi mogli podvesti pod doseljenike,
jer je njihov način dolaska specifičan. Čim su napustili Sarajevo

se vodila trgovina oko izdavanja propusnica za židove, te je radi toga uhapšen

redarstveni činovnik Mehmed Čehajić iz Mostara. Što u Mostar stižu židovi
krivce treba tražiti svakako među osobljem koje prati, odnosno dočekuje vlakove
koji tamo stižu.“ (AVI, Fond NDH, br. reg. 28/5-10, k. 190)
1085
S. Pinto, Elaborat..., 61. Ovaj podatak nije precizan, jer kada se zbroje sve
cifre koje autor navodi za sarajevske Jevreje i to: 10.500 bilo Jevreja prije rata, u
ratu stradalo 9.000, ostalo u gradu 120, plus 40 ilegalno živjelo i 40 interniranih
se vratilo, proizilazi da ih je što stradalih u ratu, što preživjelih bilo ukupno
10.600, za 100 više nego što ih je pred rat (10.500) živjelo u Sarajevu prema
podacima koje, takođe, autor navodi.
1086
Iz intervjua sa Eduardom Tauberom: “Da bih preživjeo švercovao sam
kremen za upaljače. Išao sam ulicom i vikao: “Kremena, kremena...“
(imajući u vidu razloge zbog kojih su to učinili) i došli u Mostar, ti
su Jevreji ustvari, postali izbjeglice, bez obzira na to što nisu imali
takav status i tretman. Moglo bi se reći da su oni, u nizu drugih,
predstavljali još jednu pojavu za koju nije bilo primjera u istoriji.
Naime, biti Jevrejin u Sarajevu i Mostaru nije bilo isto. Jedino je
Nezavisna država Hrvatska primjenom genocida dovela do
nastanka izbjeglica koje su unutar njenih granica bježale iz jednog
njenog grada u drugi njen grad. Pri tome, ustaška policija vodi o
njima evidenciju, makar i djelimično, prati ih i „drži na oku“, kruži
oko njih s namjerom da ih zgrabi, u čemu ih onemogućava
italijanski okupator.

Dolazak Jevreja u Mostar, ipak, nije značio i kraj njihovog

nespokojstva i brige za opstanak. Pod stalnim pritiskom i
prijetnjama ustaša da ih treba vratiti odakle su i došli, Jevreji su s
nestrpljenjem očekivali nagoviještenu promjenu lokacije, odnosno
pomjeranje s ruba italijanske okupacione zone na sigurnije
boravište, mada je to značilo njihovu internaciju. Pored opasnosti
od ustaša, njih su ugrožavali, ili bolje reći nastojali da ugroze, i
folksdojčeri, odnosno njemački Kulturbund u Mostaru. To je bilo
ispoljeno u vršenju pritiska od strane Kulturbunda na velikog
župana da zahtijeva od Zapovjedništva italijanske vojne posade da
Jevreji nose svoj znak, kao i da se prema njima poduzmu i druge
mjere koje im je namijenila Nezavisna država Hrvatska.

Da ne bi došlo do realizacije tih zahtjeva Kulturbunda, Jevrejska

opština u Mostaru je iz preventivnih razloga 10. novembra 1941. u
italijanski Kraljevski vicekonzulat u Mostaru uputila svoja dva
predstavnika (Alfreda Kabilja i Davida Koena), koji su na tom
mjestu saopštili o zabrinutosti i nespokoju Jevreja za svoju sudbinu.
Tvrdili su da bi popuštanje italijanskih okupacionih vlasti pred
jednim protijevrejskim zahtjevom, na kome insistira Kulturbund,
otvorilo vrata seriji drugih, što bi poziciju Jevreja još više ugrozilo.
Takođe, izjavili su da Jevreji u Mostaru mole i traže od italijanske
vlade kao „posljednju milost, da bude spriječeno njihovo slanje u
Hrvatsku1087 ili Njemačku”.1088

Internacija Jevreja iz Mostara, kao i iz nekih manjih okolnih

mjesta, na Jadran izvršena je u novembru 1942. godine. U više
transporta, posebnim vozovima, uz pratnju karabinjera. Jevreji su
otpremljeni u Dubrovnik, odakle su raspoređeni u logore u jednom
transportu oni su prebačeni do Metkovića vozom, a zatim su
nastavili put brodom.

Sarajevske novine pratile su ova kretanja transporta ka moru uz

neizostavne kritičke ocjene o Jevrejima: “Židovi konačno napuštaju
Mostar: Od 22. ov. mj. počeli su Židovi napuštati Mostar i
Hercegovinu. U posljednje doba u Mostar se bilo naselilo nekoliko
tisuća Židova iz raznih krajeva naše zemlje. Jedan veći broj Židova
od oko dvije tisuće ostaje u Mostaru, dok se manji broj njih
zadržavao i u nekim manjim mjestima Hercegovine. Oni su za
kratko vrijeme što se nalaze u Mostaru, bili počeli ulaziti u
privredni i trgovački život našeg grada, tako da su neki stupili kao
tajni dioničari pojedinih trgovaca ili pak kao potpuni vlasnici,
vodeći se kao sporedni pomagači, pomoćnici, sluge i slično. Njihov
je rad bio velik, ali na oko nevidljiv i za neupućene ljude nedužan,
a zapravo vrlo opasan.”1089

Mjerodavne vlasti su donijele odluku da se “svi Židovi imaju iseliti

iz ovog područja na za njih određeno mjesto, pa se je ta odluka
posljednih dana počela i provoditi. U ponedeljak je napustio Mostar
i četvrti transport Židova, a u samome gradu se nalazi još samo

1087
Podrazumijeva se njihovo prisilno vraćanje s italijanskog okupacionog
područja u mjesta iz kojih su došli u Bosni i Hrvatskoj.
1088
AVI, br. reg. 32/5-2, k. 239.
1089
SNL, u broju od 26. novembra.
mali broj njih, koji će isto tako ovih dana napustiti naše
područje.“1090
Dakle, ni kada su u najtežim iskušenjima i nevolji, Jevreje ne
napušta volja za rad i poslovna inicijativa, ali ta njihova aktivnost
se ocjenjuje kao „vrlo opasna“.

Jevreji Bosne i Hercegovine internirani su u Kupare, na Lopud i

Hvar. U Kuparima, u istoimenom hotelu, bili su smješteni pretežno
Jevreji iz Bosne, među njima i 117 Jevreja-izbjeglica, koji su
prebačeni iz logora u Gacku.1091 Takođe, Jevreji su bili smješteni i
u Mlinima.1092 Logor na Lopudu nalazio se u zgradama nekadašnjih
hotela „Grand“, „Pracat“ i „Glavović“. U tom logoru pretežno su

1090
„Župska redarstvena oblast iz Mostara javlja da je zadnjih dana po
italijanskoj vlasti otpremljeno oko 800 Židova koji su boravili u Mostaru i
naselili se na otoku Hvaru i Lopudu. Sve vrijedne stvari kao ćilimi, šivaći
strojevi, bolji namještaj, itd. od židova kupovali su uz bescjenje Italijani.“ (AVI,
Fond NDH, br. reg. 4/9-1, k. 155)
1091
Logor u Gacku formiran je pred rat, a u njemu su bili konfinirani Jevreji iz
Austrije, Poljske, Čehoslovačke i drugi (J. Romano, n. d. 196).
1092
O smještaju i uslovima u kojima su živjeli ovi Jevreji obavještava Oružnička
postaja Kupari 21. novembra 1942. Župsku redarstvenu oblast Dubrovnik: „Dne
15-XI t. g. internirani su Židovi iz Dubrovnika po talijanskom vojnim vlastima i
dopraćeni na područje ove postaje i to: u Mlinima smješteno je u hotelu Molner
Mare 3 osobe židova muških. U hotelu Jelič Tonča smješteno je 92 osobe koje
muških, ženskih i djece. Svega u Mlinima ima Židova 95.“
“Dne 17-XI t. g. dopraćeno je isto iz Dubrovnika po talijanskim vojnim vlastima
u zgradu hotelskog i kupališkog D. D. (hotel Kupari - M. H.) u Kuparima 215
osoba Židova, koje muških, ženskih i djece.
Talijanske vojne vlasti dale su ovim židovima posteljine stvari tj. po 2 nova
ćebeta vojnička, a krevete i ostale stvari koriste hotela Kupari, osim toga daju im
hranu, te električno svjetlo. Kretati se mogu od jutra od 7 do naveče do 19 sati od
Kupara do Mlina, a ostalo vrijeme imaju biti u svojim sobama hotela, gdje su
smješteni.
Nadzor nad njima ima talijanski potpukovnik (kolonelo) Rikardo Ricci iz
Srebrenog, on se brine za smještaj, ishranu i sve drugo. Ova će postaja također
voditi nadzor kuda se imenovani kreću i skim se sastaju, te što čine, te ako se ma
šta sumnjivo primjeti, izvještavati će pretpostavljene i službene vlasti.“ (HAD,
br. 3785, k.8, 21-XI-1941, kotarska oblast Dubrovnik – Župskoj redarstvenoj
oblasti.)
bile internirane jevrejske izbjeglice iz Sarajeva i drugih mjesta iz
Bosne. Na Hvar su prebačeni Jevreji iz Metkovića, gdje su se bili
sklonili kao izbjeglice iz Sarajeva i Mostara.

Iz ovih logora, odnosno hotela, preko 3.500 Jevreja prebačeno je na

Rab u periodu od kraja maja do početka jula 1943. godine.1093
Dotadašnji „hotelski smještaj“ zamijenjen je logorom koji je
opasan bodljikavom žicom, imao je stražu u kome je režim bio
neuporedivo strožiji. Međutim, za Jevreje je bilo od svega
najvažnije da su na Rabu bili bezbijedni. Oni su, zahvaljujući
promjeni lokacije, bili izvan domašaja ustaških i njemačkih snaga u
kritičnom periodu uoči kapitulacije Italije, kao i u momentu kada se
ona dogodila.

Nakon 8. septembra 1943. Jevreji iz logora na Rabu, iz kojeg su se

sami oslobodili pošto su prethodno održali miting pa zatim
razoružali stražu, pristupili su u velikom broju (1.399) u NOP. Oko
1.800, pretežno starijih osoba i djece, prema direktivi Glavnog
štaba Hrvatske, prebačeni su na slobodnu teritoriju Banije, Like i
Korduna. Brigu o njima preuzeo je ZAVNOH, a kako navodi J.
Romano, „narod je jevrejske izbjeglice svesrdno prihvatio i sa
njima dijelio zlo i dobro. Uslovi života jevrejskih izbjeglica na
navedenim oslobođenim teritorijama su bili vrlo teški, jer su ti
krajevi i do rata bili više ili manje pasivni, a u toku rata su gotovo
potpuno opustošeni“.1094

Da je sudbina Jevreja Bosne i Hercegovine bila različita, što je

pored drugih okolnosti, prije svega zavisilo od toga u čijim je
rukama bila vlast, pokazuje kao ilustrativan primjer Višegrad. U
tom gradu pred rat je bilo nastanjeno 110 Jevreja.1095
1093
J. Romano, isto, str. 151.
1094
Romano, isto.
1095
S. Pinto, Elaborat..., str. 319.
Uspostavljanjem ustaške vlasti, za njih su nastali teški dani kada su
bili izloženi brutalnoj pljački i šikaniranju, ipak ustaše nisu mogle
da ih deportuju u logor, jer su partizanske jedinice onesposobile
prugu od Višegrada ka Sarajevu. Dolaskom italijanskih jedinica u
Višegrad novembra 1941. njihova pozicija se poboljšava i život im
više nije ugrožen do kraja 1942. godine. Tada su, nakon ponovnog
dolaska ustaša, napustili Višegrad zajedno sa italijanskim
jedinicama i prebacili se u Sandžak i Crnu Goru. Prebacili su iz
Višegrada i svoju pokretnu imovinu, u čemu su im pomogli i
Italijani. Ustaše su bezuspješno pokušali da im onemoguće odlazak.
O odlasku Jevreja iz Višegrada Ministarstvo spoljnjih poslova
Nezavisne države Hrvatske, u izvještaju upućenom 22. decembra
1942. Ministarstvu domobranstva, navodi da će „Talijani napustiti
Višegrad“, kao i to da s njima „odlaze konačno Židovi koji su se do
sada u gradu nalazili. Sa sobom nose sav svoj pokretni imetak“.1096

Zapovjedništvo 5. oružaničke pukovnije 11. decembra javlja

Glavnom zapovjedništvu oružaništva za Zagreb da „Židovi koji se
nalaze u Višegradu putuju za Sandžak i prevoze svoju imovinu, a u
tom preseljenju potpomažu im Talijanske vlasti, koje im daju
mazge za prenos stvari iz Višegrada preko Sirove Gore u
Rudo“.1097

Ma koliko da je bio surov odnos Nezavisne države Hrvatske prema

Jevrejima, njemački okupator je insistirao da mjere protiv njih budu
još oštrije.
Početkom 1942. Italija je izvjestan broj Jevreja sa te terirorije
odvela za Albaniju i internirala u logore u Kavaji i Šijaku. Jevreji
koji su do rata živjeli u Crnoj Gori nisu odvedeni u te logore.
Međutim, oko 90 jevrejskih izbjeglica uspjelo je da se sakrije i

1096
AVI, Fond NDH, br. reg. 4/1-58, k. 17.
1097
Isto, br. reg. 54/4-1, k. 215.
ostane i dalje u Crnoj Gori.1098 Jevrejske izbjeglice koje su bile
odvedene u logore u Albaniju, prebačene su kasnije u Italiju, gdje
su konfinirane u raznim mjestima.

U vrijeme kapitulacije Italije (8. septembar 1943. godine) u Crnoj

Gori je još bilo oko 120 Jevreja. Oni su pohapšeni od Gestapoa
1944. godine i smješteni u zatvor u Cetinju („Bogdanov kraj“), kao
i u zatvor u Podgorici. Iz zatvora su voženi svaki dan na prisilni
rad. Izloženi su bili zlostavljanjima i ponižavanjima, a ishrana je
bila slaba. Uslijed teških uslova života neke porodice odlučile su da
napuste Cetinje1099 i preselile se u Berane.1100 Juna 1944. odvedeni
su u Zemun i zatočeni u logor “Sajmište“, odakle su nakon
nekoliko dana prebačeni u logor Bergen Belsen.1101

Uprkos svim teškoćama, u oblasti pod italijanskom vojnom

upravom i kontrolom prebjeglo je oko 4.500 jugoslovenskih Jevreja
(većina je bila iz Bosne i Hercegovine), od kojih je 2.000 prebjeglo
u I Zonu, oko 2.000 u II Zonu, a ostatak je pobjegao u Crnu Goru i
Kosmet.

6.4. Spašavanje djece

Bilo je i pokušaja spašavanja djece i na području Nezavisne države

Hrvatske. Jedan dio djece prebačen je iz Jasenovca u Osijek,
Đakovo i okolna mjesta. Brigu o njima vodili su preostali članovi
Židovske općine Osijek, kao i lokalno stanovništvo. Dio djece

1098
J. Romano, isto, str. 152.
1099
Iz tog perioda postoji tzv. ”Cetinjska lista”, tj. lista koja se nalazila u
italijanskoj komandi, 13 jevrejskih porodica koje su se nalazile u Prijepolju, JIM,
K.27-2-1/24.
1100
AJO, Dopis Ostojić Laure rođ. Papo kojim potvrđuje da su dvije porodice,
Papo i Gaon, bile u Beranima i tamo preživjele do kraja rata.
1101
J. Romano, isto, str. 152.
usvajale su katoličke porodice i tako im spasile život. Ovo je bilo
samo na početku rata, a kasnije su u logore ponovo vratili svu djecu
koja nisu sklonjena. Iz dokumenata se može zaključiti da je bilo
mnogo preuzimanja brige nad djecom i sklanjanja djece, ali se
njihov broj ne može ustanoviti. Poznato je da je Saša Levi usvojen
od porodice Domjenović iz Zagreba. Isto tako porodica Musić iz
Zagreba usvojila je malog Ozmu iz Olova, koji je u znak
zahvalnosti zadržao ovo prezime. Ministarstvo udružbe i sam
ministar Lovro Sušić pred kraj avgusta 1942. godine od crkvenih
vlasti zahtijevaju da smjeste izbjegličku djecu. Nadbiskup Stepinac
potom vjernicima razašilje okružnice kojom ih potiče na kršćansko
milosrđe i pomaganje onima koji su u nevolji.1102
Drugom okružnicom nalaže župnim uredima da organiziraju
prihvat djece bez roditelja ili djece iz krajeva pogođenih glađu.1103
Radilo se o djeci katoličke, pravoslavne vjere, kao i jevrejske, a
najviše o djeci koja su ostala bez roditelja ili bez skrbi nakon
ofanzive na Kozari u junu i julu 1942. godine, kada su brojna
srpska sela u tom kraju poharana i gotovo cjelokupno stanovništvo
odvedeno u logore ili raseljeno.1104

U prvim mjesecima 1942. godine Jewish Agency je pokrenula

široku akciju kojom je trebalo iz Mađarske i susjednih zemalja
spasiti nekoliko hiljada jevrejske djece i dopremiti ih u Palestinu.
Palestinski ured u Budimpešti dodijelio je zagrebačkoj židovskoj
općini 50 dozvola za djecu.1105 U poslu su se angažovali i
predstavnici katoličke crkve.1106 U Budimpešti i Istambulu
postojale su službe i osobe koje su vodile opširnu korespodenciju
sa Zagrebom i trebale se brinuti za djecu na proputovanju. Cijelu je

1102
Goldstein, Holokaust, isto, str. 437.
1103
NAZ, fond Prezidijalni spisi 62/1943.
1104
Goldstein, isto.
1105
Opširno, Ristović, Jevreji, str. 320-324.
1106
Krišto, Katolička crkva, II, str. 219.
akciju koordinirao ured Jewish Agency za Palestinu u Istanbulu.
Intenzivno je bio angažiran i švicarski konzulat u Zagrebu.1107

Čini se da u prvom trenutku predstavnici Zagrebačke općine nisu ni

pretpostavljali da je mogućnost spašavanja djece realna i da je
posve legalna. Obratili su se Ministarstvu unutrašnjih poslova NDH
da odobri iseljavanje djece čiji su roditelji već bili deportirani u
logore. Ministarstvo je nagovijestilo da će dati pozitivan odgovor,
zatraživši podatke o djeci. Općina je sakupljala podateke o djeci
koja su dolazila u obzir za evakuaciju i vodila o njima brigu do
odlaska. Ni u Zagrebu ni u drugim hrvatskim gradovima nije bilo
lako pronaći djecu, jer su neka već bila deportirana, neka su
izbjegla, a neka sklonjena. Osim toga, skrbnici ili roditelji bojali su
se djecu poslati u nepoznato, činilo im se da je sigurnije da se oni
sami brinu za njih. Predstavnici općine bili su krajnje nepovjerljivi
prema ustaškim vlastima, pa su sredinom maja 1942. godine
dostavili imena 87 djece i devet pratilaca samo s oznakom u kojim
se gradovima nalaze, ali ne i na kojim adresama. Taj je popis
poslan i u Istanbul, gdje se nalazio organizacijski centar čitave
operacije. Radilo se zapravo samo o preliminarnom popisu
zainteresiranih za evakuaciju (ukupno je popisano 96 osoba, a ne
50, kako je iz Budimpešte i Istanbula naloženo), jer u Zagrebačkoj
općini nisu mogli biti sigurni da li će neki od tih, dok čekaju
odlazak, biti deportirani ili će i sami izbjeći. Slutnje vođstva
Zagrebačke općine pokazale su se opravdanima, u čekanju da se
završe birokratska otezanja - prolazili su sedmice i mjeseci.1108

Broj djece na priloženim popisima stalno se smanjivao, tako da je

početkom jeseni sveden na 35 imena, potom na 25, zatim na samo

1107
HAD, fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 16, 4526-4687, 4771-418, 4825, 4877.
1108
Vidjeti liste zahtjeva za putnim ispravama: HAD, Fond ZKRZ GUZ, br. 306,
kut. 16, 4500-4520.
dvadeset; 15. januara 1943. godine na popisu je bilo samo 12.1109
Mnogi su u međuvremenu deportirani ili su izbjegli.

Nadrabinu Freibergeru je bilo ponuđeno da s djecom krene kao

pratilac, kako bi se i on spasio, ali je on to odbio.1110 Na
proputovanju kroz Budimpeštu jevrejska djeca iz Mađarske i
Slovačke dobila su imena s prvobitnog popisa židovske djece iz
NDH, od kojih većina ili više, nije bila na slobodi ili nije bila živa.
Vrlo je vjerovatno da su se certifikati prodavali. Djeca su stigla u
Bukurešt 12. februara, pet dana nakon odlaska iz Zagreba. Iz
Budimpešte je Jevrejskoj općini u Zagreb stigao telegram da su svi
“zdravi i da su nastavili put”.1111 Marija Bauer,1112 koja je dugo
godina živjela u Istanbulu i bila jedna od ključnih osoba u operaciji
spašavanja jevrejske djece, nadala se da će u tom transportu vidjeti
i svoga unuka Fedora Feđu Franka, ali pod njegovim je imenom
doputovalo drugo dijete.1113

Jedna od posljednjih akcija koje su Hugo Kon i Miroslav Šalom

Freiberger poduzimali neposredno prije njihove deportacije u maju
1943. bio je pokušaj da se organizira nov dječiji transport. Njih
dvojica još su 28. januara poslali u Budimpeštu popis od 28 imena
na kojem je, između ostalih, bilo i ime Lee Deutsch, te neke djece
1109
JIM, Fond ŽOZ, sign. K-6-1-1/1-101 JIM, Fond ŽOZ, bez reg. br. i sign.
1110
HAD, Fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 16, 4487- 4492.
1111
JIM, Fond ŽOZ, sign. K-65-4-1/1-114.
1112
45. Nagradni konkurs Saveza Jevrejskih Opština Jugoslavije za radove sa
jevrejskom tematikom 2001, šifra: JARON = Ženi Lebl, „Kindertransport“ iz
NDH februara 1943. godine - Prvi znak o mogućnosti legalnog izlaska iz NDH
jevrejske dece između 10 i 16 godina došao je iz Istanbula. Bračni par Bauer iz
Vinkovaca iselio se mnogo pre izbijanja Drugog svetskog rata u Tursku, gde su
razvili veoma uspešnu veletrgovinu drvetom. Posle smrti supruga, posao je
nastavila udovica Marija Bauer rođ. Mehman, veoma kulturna, energična i
sposobna žena i filantrop. Ona je redovno slala pakete sa životnim namirnicama
jugoslovenskim ratnim zarobljenicima u nemačkim logorima, gde je bio i njen
zet Maks Frank, dok su kćerka i unuk Fedor-Feđa ostali u Hrvatskoj.
1113
Ristović, Jevreji, 320, 324.
iz bitoljske obitelji Kalderon koja su bila smještena u staračkom
domu u Dužicama.1114 Najednom je za taj novi transport interes bio
veći nego za prethodni. Naime, stanje je u Zagrebu bilo sve gore,
sve su skromnije bile nade da se može preživjeti u gradu, pa se
hvatala svaka slamka spasa. Osim toga, kada se prvi transport
počeo organizirati, čini se da je malo ko vjerovao da bi djeca mogla
stići na sigurno, u Palestinu. Većina djece za koju se planiralo da
otputuju u Palestinu, poput Lee Deutsch, Isaka, Pinhasa i Stele
Kalderon, Ljerke i Željka Dreissigera, Amalije i Josipa Herzberga i
drugih, otpremljena su u Auschwitz početkom maja 1943. godine.
Tako je “pokolj nedužne djece” postao “najtužnije poglavlje
pokolja Židova u Hrvatskoj”. Poslijeratni izvještaj tvrdi da se “ništa
nije uspjelo učiniti da ih se spasi, premda smo u tom pravcu
poduzimali sve, što se uopće dade zamisliti”.1115 Nekoliko desetaka
spašene djece nije baš “ništa”, ali je zaista žalosno malo u odnosu
na stotine i hiljade koje su stradale.

Kako je postajalo sve jasnije da od odlaska novog transporta djece

iz samoga Zagreba neće biti ništa, u martu 1943. je iz kraljevačkog
logora pokrenuta inicijativa da se tamo smještena djeca otpreme u
Palestinu. U početku maja iz Kraljevice, popis od nekih
sedamdesetoro djece – potencijalnih imigranata u Palestinu, poslan
je u Zagreb i Budimpeštu. Informacije da bi se mogao organizirati
novi dječiji transport stigle su i do logora u okolici Dubrovnika –
“u proljeće 1943. počelo se i u logoru na Lopudu govoriti da djeca
idu u Palestinu. Čak su pravljeni i popisi, ali su roditelji bili
sumnjičavi da bi se odvojili od djece. Ubrzo se o tome prestalo
govoriti.”1116 Realizaciju ove akcije spriječile su deportacije iz

1114
JIM, fond ŽOZ, bez reg. br. i sign. U popisu stoji da je Lea Deutsch rođena
1933, iako je ona bila šest godina starija. Greška je vjerovatno namjerna, jer su
se ovim transportom mogla spašavati samo djeca do šesnaest godina starosti.
1115
HAD, Fond ZKRZ GUZ, br. 306, kut. 16, 4487-4492.
1116
Isaić, Od Mostara do Raba, str. 12.
Zagreba u maju 1943, jer je sve trebalo biti organizirano uz pomoć
Zagrebačke općine. Ubrzo se više ništa nije moglo napraviti ni
mimo Zagrebačke općine, jer su zatočenici iz Kraljevice prebačeni
na Rab, a potom je u septembru kapitulirala Italija, pa su djeca, da
bi bila spašena, otpremljena na druga mjesta, a ne u Palestinu.1117

Jevrejska općina u Osijeku, koja je bila pored Đakova, obratila se

ustašama i zahtijevala da se jevrejska djeca puste iz logora, a
njihova općina će se brinuti o njima. Odgovor je bio pozitivan -
pušteno je oko pedesetero djece i smješteno među jevrejskim
porodicama u Osijeku i Vinkovcima.

Među djecom su bili i osmogodišnja Sida Levi, Albert i Mirjam

Israel (pet i osam godina) i petogodišnja Lea Altarac. Oni su bili
stavljeni na brigu Jevrejske općine u Osijeku.1118 Rodbina je
obaviještena da su djeca smještena kod porodica u Osijeku, i da ko
može nake dođe da ih pokupi dok još ima vremena. Tako su neka
djeca bila spašena. Luna Altarac primila je tako poruku iz Donjeg
Miholjca kod Osijeka. Kod jedne hrvatske porodice bila je
sklonjena mala Rahela. Po Rahelu Montiljo, sedmogodišnju
djevojčicu, otišao je Salih Pozder iz Sarajeva. Uzeo je kod sebe i
tako je spašena.1119

“…Židovska općina Osijek uspjela je organizirati da djeca do 10

godina budu smještena u židovskim familijama u Osijeku,
Vinkovcima, u Slavoniji. Tada je izašla i moja sestra Sarina. I ona
je bila smještena kod jedne prilično imućne porodice u Osijeku.

1117
JIM, Fond ŽOZ, reg. br. 5993, sign. K-62-6-11, 1-159, 1-166, 1-171; JIM,
Fond ŽOZ, bez. reg. br. i sign. Ristović, Jevreji, 325-328.
1118
YAD VASHEM, Fond Pravednici među narodima, inv. 1931, Fazlinović
Hasija.
1119
Eli Tauber, Kada su komšije..., isto, str. 64.
Teta Ela Guter bila je šnajderica. Obukla me od glave do
pete…”1120

Hasija Fazlinović, Muslimanka, živjela je sa mužem Sulejmanom,

željezničarom, i njihovom djecom u Sarajevu. Dvije jevrejske
porodice Israel - Levi i Altarac su živjeli u komšiluku, tako su
postali prijatelji sa Fazlinovićima. Avram i Hana Izrael su se
posebno sprijateljili sa Hasijom i Sulejmanom. Kada je izbio rat,
svi Jevreji iz Sarajeva su bili poslani u koncentracione logore,
muškarci u Jasenovac, a žene i djeca u Đakovo. Hasija Fazlinović i
njen muž, koji je bio u Zagrebu u to vrijeme, uskoro su otkrili da su
porodice Israel - Levi i Altarac poslane u logore, a da su njihova
djeca puštena i da su u Osijeku i Vinkovcima. Iz straha da će
uskoro uhapsiti djecu, veoma su se trudili da prebace djecu na
sigurnije mjesto. Sulejman je uspio pronaći Sidu Levi u Donjem
Miholjcu i odveo je kod sebe kući u Zagreb. Kada su njegove
komšije otkrili da skriva jevrejsku djevojčicu, Hasija je prebacila
kod Sidine bake koja je živjela u Mostaru. Tamo je Hasija otkrila
detalje o ostaloj djeci porodica Israel - Levi i Altarac koji su bili u
Osijeku. Aprila 1942. godine Jevreji iz Hrvatske su bili deportovani
u logore. Rukovodstvo je vršilo nemilosrdne pretrage za Jevrejima
koji su i dalje pokušavali pobjeći. Uprkos tome, Hasija se zaputila
natrag u Osijek i došla je u kuću jevrejskog veterinara gdje su bila
jevrejska djeca samo nekoliko dana prije nego što su svi Jevreji bili
deportovani, zamolila je porodicu kod koje su djeca bila da ih
prebace kod rodbine u Mostar. Tada je, bez adekvatne
dokumentacije i uprkos opasnosti, prešla rizičan put do Mostara
vozom ponašajući se kao da su to njena djeca.1121
Kada je Hasija stigla u Mostar sa djecom, Albertom i Miriam Israel
i sa mladom Leom Altarac, njen muž joj je počeo pomagati u

1120
Bjanka Auslender, Dijete sreće u Mi smo preživjeli 4, str. 49.
1121
Eli Tauber, isto.
spašavanju. Hasija je nastavila pronalaziti hranu za djecu, spašavala
je kad god je to bilo potrebno i dok god je to bilo moguće, bila je
posrednik između djece i njihovih majki, također i za Sidinu mlađu
sestru koja se nalazila u Đakovu. Slala im je pakete sa hranom i
cipele za Sidinu mlađu sestru.

Spašavanja su bila, uglavnom, pojedinačna. Jedan dio djece su

usvojile katoličke porodice i djeca su dugo živjela pod njihovim
prezimenima. Poznat je takav slučaj Saše Levija iz Sarajeva i
Mladena Musića iz Olova, koji su usvojeni u Zagrebu. Neka djeca,
koja su odgojena u katoličkom duhu, uvijek su ostala u
katoličanstvu i nepovratno su izgubljena za jevrejsku zajednicu.
Poznat je slučaj Buene Papo iz Sarajeva, koju je usvojila jedna
katolička porodica u Sarajevu i dala joj ime Kaća, koje je kasnije
nastavila koristiti i nikada se nije vratila u jevrejstvo. Sličan slučaj
desio se i sa Pinjom Kabiljo kojeg je usvojio izvjesni Grubor iz
Sarajeva i čije je prezime Pinjo dugo nosio.

Ipak, Jewish Agency uspjela je da organizuje jedan dječiji transport

iz Splita. Na insistiranje Jevrejske opštine u Splitu, Joško Itajkoji je
došao iz Palestine u namjeri da dovede jevrejsku djecu iz Evrope,
odlučio je da organizuje još jedan dječiji transport. Prema
dokumentu koji posjeduje CENDO iz Splita je otputovalo 32 djece
u Italiju u Nonatolu. Kasnije je utvrđeno da je bilo 33 djece
uglavnom iz Sarajeva. 1122Ova djeca su bila smještena u Villa
Emma u Nonatoli, odnosno priključena su jednoj grupi koja je tu
već ranije bila prebačena.1123

1122
U Split su se na početku Drugog svjetskog rata sklonile mnoge jevrejske
izbjeglice. Njih oko 3.000, koje su boravile tamo sve do maja 1943.godine, kada
su bili prebačeni u logor Kampor na Rabu.
1123
“Vrlo je poznata i dirljiva priča o četverogodišnjem opasnom, neizvjesnom
putu u spas stotinjak židovske djece iz Austrije i Njemačke....cijela se skupina
pod vođstvom Joška Indika (Josef Itai) uspjela dočepati Slovenije, a potom su
prešli u Italiju...“, Goldstein, Isto, str.512.
61. Joško Itaj došao je iz Palestine da
spasi i dovede jevrejsku djecu u Palestinu

„Naša se grupa odjednom uvećala. Iz Splita su došla k nama

jugoslovenska djeca.1124 Oko tridesetak djece iz Sarajeva i Osijeka
koja su se našla u Splitu 1942.godine, pripojena su našoj grupi, te
je tako u vili Emi već bilo oko 100 djece i odraslih.“1125
„Di regola era praticamente impossibile ottenere un lasciapassare
per entrare in Italia da Spalato. La decisione finale spettava al

1124
Arhiv Regio Emmilia, La vicenda di “Villa Emma” (Nonantola) Inventario
della sezione fotografica:
1.Albert Albahari 2.Bunika Altaras 3.Elieser Altaras 4.Ella Altaras 5.Lea Altaras
6.Moric Atias 7.Sarina Atias 8.Sarina Brodski 9.Josef Danon 10.Moric Danon
11. Reli Gaon 12.Tina Gaon 13.Zlata Gaon 14.Bela Grof 15.Velimir
Halpern 16.Marcel Hofmann 17.Albert Israel 18.Lotti Israel 19.Sida Israel
20.Flora Kajon 21.Leo Kajon 22.Elieser Kaveson 23.Aron Koen 24.Rikica Levi
25.Sida Levi 26.Israel Maestro 27.Charlotte Markus 28.Josef Papo 29. Salomon
Papo 30.Nelly Schlesinger 31.Zdenko Schmidt 32.Hanna Schwarz 33.Daniel
Sternberg.
1125
Josef Itai (Indig), Djeca bježe, JA 1963-64, str.134.
Ministero dell'Interno, che in questo concesse l'autorizzacione. Il
10 aprile i trentaquattro ragazzi(nel numero a incluso anche
l'insegnante venticinquenne Jakov Maestro) si imbarcarono a
Spalato per Trieste, dove pernottarono, accuditi dal locale comitato
di assistenza. Il 14 aprile giunsero a Nonatola(...) I ragazzi,
diciannove maschi e quindici femmine, erano in media piu piccoli
di quelli che gia si trovavano a Villa Emma...“1126

Grupu djece vodili su iz Splita Mauricio Romano i Armando

Moreno. Kako su se sarajevska djeca obrela u Splitu moguće je
shvatiti iz svjedočenja Rut Gaon Grinblat u kojem opisuje svoj
dolazak u Split, prelazak u Italiju, Švicarsku i Palestinu.1127

1126
„Po pravilu, bilo je gotovo nemoguće dobiti pasoš za ulazak u Italiju iz
Splita. Konačna odluka je do Ministarstva unutarnjih poslova, što je u ovom
slučaju odobrilo autorizaciju. 10. aprila, na trideset i četvero djece (u broju je
uključen i dvadesetpetogodišnji nastavnik Jakov Maestro) koji je pratio djecu iz
Splita u Trst, gdje su proveli noć, zbrinuti od lokalnih odbora za pomoć. Dana
14. aprila, su stigli u Nonatola (...) Djeca, devetnaest dječaka i petnaest
djevojčica su u prosjeku bili mlađi od onih koji su već bili u Villa Emma.“,
Woigt, Klaus, I ragazzi di Villa Emma a Nonatola, Le Comunità ebraiche a
Modena e Carpi, Dal Medioevo all’età contemporanea, Giuntina, Firenze, 1999.,
str.257, Nonatola e i salvati di villa Emma, Fondazione villa Emma – Ragazzi
ebrei i salvati, 2007, str.22.
1127
Rođena sam u Sarajevu 1931.g. Ime oca Salamon, majke Erna i sestre Zlata.
Živjeli smo u ulici Karpuzova na trećem spratu. Otac je prvi odveden u
Jasenovac, kasnije su odveli moju majku, mene i sestru u logor Đakovo. Sestra i
ja uspjele smo izaći iz Đakova i smještene smo kod jevrejskih porodica u
Osijeku. Kada je situacija u Osijeku postala opasna za Jevreje prešla sam u Split
kod očevog brata, jedna žena, čijeg se imena ne sjećam, došla je po mene i
odvela me vozom. Tokom vožnje žena mi je rekla da spustim glavu na njena
koljena i da se pravim da spavam. Nakon nekoliko sati vožnje vozom stigle smo
do neke rijeke i tu smo se ukrcale na brodić s kojim smo došle do Splita. Ta žena
je bila dobro plaćena za tu uslugu. Bila sam neko vrijeme bila u Splitu kod
očevog brata.
Kada je i u Splitu situacija bila napeta, iz Jevrejske Opštine u Splitu su rekli da
spremaju grupu djece raznih uzrasta koji će ići u Italiju. Rečeno nam je da u
martu 1943.g. krećemo. I stvarno tako je bilo iz Splita smo krenuli vozom i stigli
u Italiju u Nonantolu. Tamo ssmo bili smješteni u vili Ema, sa nama su bili i
madrihim koji su se brinuli za nas i organizovali namm život. Ne sjećam se
imena svih madrihim ali znam da je s nama bio madrih Jakica Israeli, Joško Itai
iz kibuca Gat.
U septembru 1943.godine odlučeno je da se svi iz Nonatole prebace u Švicarsku.
Itai je bio odgovoran za organizaciju tog puta. Išli su u dvije grupe, prva grupa je
ušla u Švicarsku bez problema ali kad je druga grupa krenula Švicarska je
zatvorila svoje granice tako da nisu mogli ući. Nismo imali drugi izbor i tako su
se vratili u Italiju, kada smo otišli u Vila Ema gdje smo prije bili smješteni,
vidjeli smo da su nacisti zauzeli vilu. Tamo se nismo mogli vratiti i nismo znali
gdje ćemo, tada nas je Itai odveo do nekog samostana i molio sveštenika da
privremeno sakrije djecu. Na početku sveštenik je rekao da nema mjesta, ali ga je
Itai ipak ubijedio tako da smo u samostanu bili oko mjesec dana u podrumu.
Tada smo čuli da je Švicarska opet otvorila granice pa smo opet krenuli na put.
Išli smo preko Alpa, imali smo čovjeka koji je poznavao put tako da ih je on
odveo preko granice i on je bio plaćen za svoju uslugu. Tako sam došla u
Švicarsku, tamo se za nas brinuo Džoint, bili smo u italijanskom dijelu Švicarske
pod imenom Lugano. Nakon nekog vremena rečeno nam je da će nas prebaciti u
Be pored Montre u Francuskom dijelu Švicarske i tamo će spremati za put u
Palestinu. Tu smo bili smješteni u dvije kuće i intenzivno se spremali za život u
Palestini i učili hebrejski. U Švicarskoj smo bili do 1945.g. kada su nam rekli da
putujemo za Palestinu. 15. Maja 1945.g. izašli smo iz Švicarske i krenuli u
Palestinu preko Francuske i Španije. U Barceloni smo se ukrcali na brod pod
imenom „Plus Ultra“ i s tim brodom smo preko Alžira došli do Palestine u luku u
Haifa i legalno ušli u Palestinu. Brod je putovao oko mjesec dana. Kada sam
stigla u Palestinu bila sam smještena u Atlitu samo jednu noć i odmah sutradan
je prebačena u kibuc Maabarot gdje i danas živim. Yad vashem, intervju sa Rut
Gaon, broj prvog dijela: 5083422_1_04069096_CROP.MPG; broj drugog
dijela: 5083422_3_04069095_CROP.MPG
61a.Bosanska djeca iz Splita spasila su se u Italiji - Nonatola
61b Bosanska djeca iz Splita spasila su se u Italiji

6.5. Pravednici među narodima i drugi slučajevi spašavanja Jevreja

Usljed strahota rata, žrtava i genocida zaboravljaju se oni koje bi

mogli nazvati “treća strana“, oni koji su nesebično i ne
razmišljajući o opasnosti u kojoj se nalaze pružili ruku spasa. Ta,
treća strana, zaslužila je na ovom mjestu posebnu pažnju.

Odvažni, plemeniti ljudi jakih moralnih načela bili su spremni

izložiti se opasnosti pružanjem pomoći Jevrejima u doba
nacističkih progona. Bilo je to veoma opasno, jer zakoni su
određivali osobito oštre kazne za to. No, ipak, mnogi su izlagali
svoj život opasnosti pomažući progonjenim Jevrejima. Nakon
završetka najveće nesreće što je Jevreje zadesila tokom njihove
teške povijesti, 1948. godine je uspostavljena Država Izrael, kada
su Jevreji mogli odati i službeno priznanje hrabrosti i plemenitosti
spašavatelja. Tako je nastala zamisao o proglašavanju spašavatelja
Pravednicima medu narodima svijeta.

Sam naziv ove počasti potiče iz biblijskih apokrifa, midraša, gdje

se kaže: Pravednik iz drugih naroda služi Svetome. Izraelski
parlament, Kneset, donio je 1953. godine na temelju Zakona o
sjećanju na mučenike i junake odluku o osnivanju nacionalnog
spomen-mjesta Yad Vashem, ustanove za čuvanje sjećanja na
stradale jevrejske zajednice i na one pripadnike naroda svijeta koji
su tokom Holokausta izložili opasnosti vlastiti život spašavajući
Jevreje. Ova ustanova obuhvaća muzej, knjižnicu i istraživački
odjel, a smještena je na rubnim obroncima Jerusalema okružena
drvećem koje je posađeno u čast Pravednika. Zakon donosi naziv
za njih “Hasidei ummot ha-olam” (Pravednik medu narodima
svijeta). Jedan od ciljeva Jad Vašema (Muzeja Holokausta u
Jerusalemu) bilo je i očuvanje uspomene na one koji su za vrijeme
Drugog svjetskog rata spašavali Jevreje iz nacističkih kandži.
Početkom 1963. g. pokrenuta je inicijativa i formirana komisija za
ocjenu zasluga Pravednika. Jevreji, preživjeli Holokausta, uzeli su
na sebe zadatak da uzmu učešća u davanju priznanja onima koji su
sačuvali lik čovjeka u doba kada je vladao sumrak čovječanstva.

Odličje za Pravednike sastoji se od medalje i povelje o priznanju.

Pravednikom među narodima svijeta može biti proglašena samo
nejevrejska osoba koja je u vrijeme Holokausta pružila odlučujuću
pomoć izlažući svoj život i sigurnost opasnosti od progona prema
odredbama takozvanih rasnih zakona. Naslov Pravednika osigurava
pravo na postavljanje ploče s imenom Pravednika u parku na
prostoru Yad Vashema u Jerusalemu i imena zemlje iz koje potječe
(dok je bilo mjesta, za svakog Pravednika sadilo se drvo). Ovo
priznanje najveće je odličje koje ne-Jevrej može primiti od Države
Izrael. Ono simbolizira zahvalnost i vječno sjećanje na žrtvu što su
je Pravednici podnijeli za spas Jevreja kao naroda. Stoga je na
medalji koja se uručuje Pravedniku upisana talmudska rečenica:
Onaj koji je spasio jednu osobu, kao da je spasio čitav Svijet.
Najdublji je smisao ovoga odličja u vječnoj vezi koja nastaje
između Pravednika i jevrejskoga naroda.
Nemoguće je otkriti sve slučajeve pružanja odlučujuće pomoći
progonjenima, no usprkos svim teškoćama, svakodnevno se
otkrivaju slučajevi spašavanja i proglašavaju novi Pravednici. Do
sada je ukupno proglašeno oko 21.000 Pravednika.

Kada se govori o Holokaustu u Bosni i Hercegovini neosporno je,

da prilikom spominjanja onih koji su na različite načine učestvovali
u likvidiranju bosanskohercegovačkog jevrejstva, na spominjanje
pravnog sistema koji je u tome učestvovao, na spominjanje
koncentracionih logora i zvjerstava u kojima su stradali nevini ljudi
samo zato što su pripadali jednom narodu, treba spomenuti i one
koji su nesebično - ljudski, bratski, komšijski i tipično bosanski,
spašavali Jevreje u Bosni i Hercegovini, nerijetko postajući i sami
žrtve fašističke mašinerije. Samo zahvaljujući pomoći tih ljudi,
jedan dio bosanskohercegovačkog jevrejstva ostao je sačuvan.
Narodi svih konfesija su na području Bosne i Hercegovine na bilo
koji način spašavali Jevreje.

Mnogo Jevreja spašeno je uz pomoć komšija, prijatelja, poznanika

– ljudi sa kojima su zajedno živjeli u Bosni stotinama godina. U
Bosni i Hercegovini je za Pravednike proglašeno 49 ljudi.
Pravednici među narodima Bosne i Hercegovine:1128

1. BEGIĆ MAURICETTE, Sarajevo

2. BEGIĆ MIDHAT, Sarajevo
3. BEŠIREVIĆ ZEKIRA, Sarajevo
4. BLAGOJEVIĆ LJUBA, Zvornik
5. STEVANOVIĆ BOGOLJUB, Zvornik
6. BOŽIĆ MARKO, Stojanovići kod Doboja
7. BRKIĆ ANĐELKA, Posušje
8. BRKIĆ BORISLAV, Posušje
9. DELETIS RATIMIR, Tuzla
10. EBERHARDT JOSEF, Sarajevo
11. EBERHARDT ROZIKA, Sarajevo
12. FAZLINOVIĆ HASIJA, Sarajevo
13. FAZLINOVIĆ SULEJMAN, Sarajevo
14. GRINER FRANJO, Mostar
15. GRINER LIDIJA, Mostar
16. HARDAGA MUSTAFA, Sarajevo
17. HARDAGA ZEINEBA, Sarajevo
18. HARDAGA IZET, Sarajevo
19. HARDAGA BAHRIJA, Sarajevo
20. HATIBOVIĆ REZAK, Sarajevo
21. HATIBOVIĆ SULEJMAN, Sarajevo
22. JANKOVIĆ RATKO, Sarajevo
23. KAPETANOVIĆ SULTANIJA, Bosanski Novi
24. KAPETANOVIĆ ŠEMSO, Bosanski Novi
25. KAPETANOVIĆ HASNA, Bosanski Novi
26. KAPETANOVIĆ VASVA, Bosanski Novi
27. KAPETANOVIĆ ESMA, Bosanski Novi
28. KOMLJENOVIĆ BORISLAV, Sarajevo

1128
Eli Tauber, Kada su komšije bili ljudi; Jad Vašem, arhiva Pravednici među
narodima.
29. KOMLJENOVIĆ BORJANA, Sarajevo
30. KOMLJENOVIĆ LJEPOSAVA, Sarajevo
31. KORKUT DERVIŠ, Sarajevo
32. KORKUT SERVET, Sarajevo
33. KUKOVIĆ OLGA, Sarajevo
34. LATAL ANDRIJA, Sarajevo
35. MILOŠEVIĆ VID, Sarajevo
36. MILOŠEVIĆ MATO, Sarajevo
37. PERKUŠIĆ GAVRO, Sarajevo
38. POZDER SALIH, Sarajevo
39. POZDERAC DEVLETA, Cazin
40. POZDERAC NURIJA, Cazin
41. RISTIĆ RISTO, Bijeljina
42. SADIK-SARALOP AHMED, Konjic
43. SARAČEVIĆ ELZA, Sarajevo
44. SARAČEVIĆ FERID, Sarajevo
45. SARAČEVIĆ SEAD, Sarajevo
46. SARAČEVIĆ EMIRA, Sarajevo
47. ŠEBEK-KRAJINA ZORA, Mostar
48. ŠOBER ROZA DRAGOJE, Sarajevo
49. TILL ADAM, Sarajevo

Nisu Pravednici samo oni koji su dobili medalju Pravednika među

narodima. To odličje zaslužuju svi oni koji su rizikovali vlastiti
život da spase jedan jevrejski život, a to su radili bez interesa. To
su obični ljudi, skromni koji nikada za svoj herojski čin nisu tražili
nagradu i neko posebno priznanje.
 62. Zeineba Hardaga i Rivka Kabiljo, 1941, Sarajevo – ispred hotela
„Central“. Rifka Kabiljo nosi žutu traku, ali je Zeineba pokriva svojim zarom
tako da niko ne može primjetiti da je Rifka „označena“

Jevreje su u Cazinu ljudi dobro primili. Našli su stanove, svaka

porodica za sebe. Po gradu su se mogli slobodno kretati. Nije bilo
poteškoća za hranu. U Cazinu je živio dr. Isidor Levi sa suprugom
Klaricom. Kao ljekar zbog svog savjesnog rada stekao je vrlo veliki
ugled u gradu i okolini. Juda Levi sa porodicom našao je utočište
kod svoje kćerke Erne Levi, učiteljice koja je živjela u Cazinu.
Naročito su veliku moralnu pomoć izbjeglicama pružili članovi
ugledne porodice Pozderac, koji su otvoreno ispoljavali svoje
neslaganje sa nasiljem koje su ustaše sprovodile. To sve je
doprinijelo da ni mjesne vlasti nisu proganjali Jevreje, nisu ih
gonili da nose značke sa slovom „Ž“, pa su ih čak i posredno
obavještavali da se „sklone“ kad su očekivali dolazak ustaša iz
Bihaća. Sloboda kretanja van Cazina bila im je ograničena. Kao
primjer pomoći navodimo da je Mehaga Pozderac lično došao u
Prijedor, na molbu dr. Levija, i doveo jedan broj Jevreja iz
Prijedora u Cazin, a i porodica Jake Kavesona našla je u kući Mirka
Turića srdačno gostoprimstvo.

Još jedan slučaj humanosti zabilježen je u Tuzli. Ratimir Deletis,

advokat koji je prije rata radio kao sudija u lokalnom sudu, živio je
u Tuzli. Kada je izbio rat postavljen je za šefa državne advokatske
kancelarije. U svom položaju shvatio je da može pomoći Jevrejima.
Među Jevrejima koji su uzeti za taoce, kao odmazdu za napade na
Nijemce, bili su David Domany i njego brat Jakov. Nakon što se
Domanijeva žena obratila Deletisu za pomoć, Deletis je odlučio
pomoći zatvorenicima koristeći formalnu metodu, i zatražio je od
suda da se sastane. Koristeći njegove retoričke vještine i
advokatsku profesionalnost Deletis je uspio ubijediti ustaše da
puste svih dvadest i pet talaca.

62a.Ratimir Deletis je spasio 100 Jevreja u Tuzli, a poslije rata prozvan je

“Tuzlanski Šindler”
Ustaše su 14. januara 1942. godine objavili da će poslati sve
Jevreje iz Tuzle i Travnika u koncentracione logore. Samo Jevreji
koji su imali oficijelno oslobađanje ostaće u gradovima, ti
oslobađajući papiri su se mogli dobiti samo preko hrvatskih
posrednika koji su bili utjecajni u zagrebačkom rukovodstvu.
Deletis je odlučio da pokuša spasiti Jevreje koji su već bili
zatvoreni i čekali transportaciju za Jasenovac. Sa podrškom mnogo
Jevreja iz grada, Deletis se zaputio u Zagreb sa namjerom da
razgovara sa Kvaternikom, komandantom Ustaške službe
bezbjednosti, da ga pokuša ubijediti da ukine plan deportiranja
Jevreja iz njegovog grada.

Prije odlaska na put, Deletis se obratio jednom od vođa ustaša u

Tuzli, veoma uticajnom čovjeku i prijatelju Pavelića, Vrhovnog
komandanta ustaša. Deletis je uspio ubijediti ovog čovjeka da mu
se pridruži na sastanku sa Kvaternikom. Kada su stigli u
Kvaternikov ured, predstavili su se kao predstavnici građana Tuzle
i tražili amnestiju za 200 Jevreja koji su bili zarobljeni u gradu.
Nakon dugog i teškog razgovora Kvaternik je pristao osloboditi
šesnaest jevrejskih porodica pod uslovom da pređu ili na islam ili
katoličanstvo.
Kada je Deletis napustio sastanak pitao se kako će izabrati tih 16
porodica. Odlučio je da oslobodi 16 najbrojnijih porodica tako da je
spašeno 100 Jevreja. Među njima su: Hermina i Ruben Domany,
Lina Ruben i Dina Viesler, Edi Hirschbein, Elsa Kleinman, Hana
Altaraz i Hana Danon-Saban. Tada je morao da kaže ovim
Jevrejima da moraju preći na katoličanstvo ili na islam. Srećom
katolička crkva i islamski imami su se izuzetno simpatizirali i
jednostavno su dali Jevrejima prelazne certificate, koji su im
omogućili da slobodno žive u gradu. Većina ovih Jevreja su se
odlučili da napuste grad i odu u zonu koja je bila pod italijanskom
okupacijom. Deletis im je pomogao da dobiju dozvole za
putovanje.1129
Nakon rata većina Jevreja kojima je Deletis pomogao preselili su se
u Izrael.
Jad vašem je 12. maja 1989. godine prepoznao Ratimira Deletisa
kao pravednika među narodima.1130

Sara Mandlbaum je uspjela pobjeći iz Sarajeva uz pomoć svog

komšije Muslimana u muslimanskoj odjeći u Konjic sa lažnom
ličnom kartom u ljeto 1941. god. i sklonila se kod svog ujaka
Jerohama Gaona. Pobjegla je iz Sarajeva 1941. god. u Konjic -
poslije u Mostar, gdje je boravila u kući krojača Miloša Babića koji
je i sam bio ugrožen (pravoslavne vjeroispovijesti).

Jedan broj Jevreja je uz pomoć Ivana Čovića i Matije Poljakovića,

sudije kotarskog suda u Derventi, dobio propusnice od kotarske
oblasti za izlazak iz grada. Ivan Čović, funkcioner Hrvatske
seljačke stranke, ih je besplatno prevozio u Mostar, a oni bi se dalje
prebacivali u Dalmaciju i Italiju, te se tako spašavli od terora i
smrti. Dok se čekalo da se vagon sa uhapšenim Jevrejima prikači
na kompoziciju teretnog voza, neopažen od ustaša prišao mu je šef
željezničke stanice Muharem Ćimić, kako bi se posljednji put
pozdravio sa svojim sugrađanima i susjedima. Aleksandar Štraus je
Ćimića zamolio da mu donese flašu vode jer su mu ćerke na
željeznom vagonu ožednile. On je otišao kući i zamolio svoju ženu
Raziju da spremi posude sa vodom i mlijekom, kao i nešto hrane
pripremljene za ručak. Razija je u korpu stavila sirnicu, pogaču,
nešto kolača i dvije veće posude sa vodom i mlijekom te sve
pokrila peškirom. Korpu je Ćimić krišom predao Štrausu. To je bio
ujedno i posljednji oproštaj Muharema Ćimića sa porodicom Štraus
1129
Tauber, Eli, Kada su komšije bili ljudi, Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu.
1130
Yad Vashem, Fond: Pravednici među narodima, Predmet: 3859.
i svim Jevrejima, koji su ubrzo zatim odvedeni u logore Đakovo i
Jasenovac i tamo umoreni.1131

U avgustu 1941. godine Nikola Mandić poziva nekoliko Srba

(Nikola Stojanović, Kojo Tošić, Vojo Ilić, Jovo Nalić), Hrvata i
Muslimana da predlože da se izravno obrate Paveliću. Mandić
odlazi u Zagreb da bi izvijestio Pavelića o „zločinima izvršenim
nad Srbima i Židovima“ u Sarajevu. Međutim, Pavelić ga „nije
pravo ni saslušao, već mu je rekao da panike i straha treba, i da
tako mora biti“. Mandić je „bez ikakova uspjeha u svojoj misiji u
nemilosti otpušten“. Mandić se vratio u Sarajevo da bi i dalje
privatno intervenirao za progonjene ljude. On je posvjedočio da je
samo u aprilu 1943. godine za vrijeme boravka u Sarajevu zaprimio
oko 1.500 molbi „iz raznih slojeva naroda i gotovo sve su riješene
pozitivno“.1132

Aleksandar Benak, zadužen je za nadzor nad radom Ravnateljstva

za javni red i sigurnost u Sarajevu, Mostaru i Tuzli, naknadno će
takođe iznijeti argument „vezanih ruku“, vjerovatno kako bi
umanjio vlastitu odgovornost. Benak svjedoči da je 16. aprila 1942.
godine preuzeo mjesto „opunomoćenika ministra unutrašnjih
poslova“ za područje tri velike župe (Usora i Soli, Hum i
Vrhbosna) sa zadaćom da u „tim župama uvede redovitu upravu,
poradi na smirivanju i uređivanju prilika“. Kada je krenuo na posao
„odstranjivanja raznih neurednosti i protuzakonitosti“, kao glavna
„zapreka“ ispriječilo mu se Glavno ravnateljstvo za rad i sigurnost
iz Zagreba koje je Benakova „naređenja izdana redarstvenim
vlastima, osobito u pogledu puštanja na slobodu pojedinih
uhapšenika, talaca i sl., „u pravilu delegiralo suprotnim

1131
Bilten Jevrejske opštine Sarajevo, Nedžmudin Alagić, Jevreji u Derventi.
1132
HDA – 1561 RSUP SDS, 303242, Javno tužilaštvo, krivično odjeljenje. Broj
pov. 13/45, Zapisnik sa saslušanja dr. Nikole Mandića 26. svibnja 1945; Nada
Kisić Kolanović, Muslimani i hrvatski nacionalizam 1941-1945.
naredbama“. Kada je, primjerice, Benak pokušao provesti istragu
protiv Rafaela Bobana zbog umorstva sarajevske jevrejske
porodice, dobio je iz Zagreba telegram Eugena D. Kvaternika da
„mu se pod prijetnjom najtežih posljedica zabranjuje svaka protu
ustaška djelatnost“.1133

Artuković je pozvao na odgovornost Hadžiosmanovića zato što

„spriječava“ njegove ljude da u Sarajevu uhićuju „nepoćudne
elemente“, tj. „Srbe, Jevreje i sve ostale koji zdušno ne pomažu
ustaški pokret“.1134

Brojni su slučajevi koji će ostati nezabilježeni, koji neće biti

ispričani. Ali, nedavna istraživanja Instituta za istraživanje zločina
protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu
pokazala su da je broj Pravednika daleko veći od onog zvaničnog.
Izraelski muzej Jad vašem dodijeliom je 49 medalja pravednika
ljudima iz Bosne i Hercegovine koji su spasili nekoliko stotina
Jevreja. A naknadna istraživanja su potvrdila da ima još na desetine
sličnih slučajeva.1135

6.6. Uloga franjevaca u pokušaju sprečavanja Holokausta

Drugi svjetski rat u Bosni i Hercegovini stavio je Jevreje, Srbe i

Rome u nezavidan položaj u kojem su bili obespravljeni i

1133
HDA, RSUP SRH 013.l, Benak Aleksandar, „O mom radu i djelovanju s
naročitim osvrtom na moj službeni rad za vrijeme NDH“, pismena izjava od 23.
srpnja 1945; Nada Kisić Kolanović, Muslimani i hrvatski nacionalizam 1941-
1945.
1134
HDA – 1561 SUP SDS, 013.1.44, Dosje Andrija Artuković, Zapisnik
saslušanja Hasana Hadžiosmanovića kod kotarskog suda u Zenici 14. kolovoza
1951; Nada Kisić Kolanović, isto.
1135
Eli Tauber, Spašavanje Jevreja BiH, Referat na tribini Univerziteta u
Sarajevu povodom 27. januara Međunarodnog dana obilježavanja Holokausta.
sistematski uništavani. Istina, uvijek su postojali ljudi koji su
nastojali, rizikujući vlastiti život, da pomognu ili spriječe zločin i
genocid.
Istina o franjevcima i njihovoj ulozi u pokušaju spašavanja
ugroženih nacija u Bosni i Hercegovini i distanciranja od ustaškog
pokreta i režima do sada je veoma skromno objavljivana.

Kada je 1941. godine započeo rat na tlu Jugoslavije, Generalni

ministar franjevačkog reda uputio je pismeni zahtjev franjevcima
hrvatskog jezičnog područja da pomažu i štite ugrožene pripadnike
drugih vjera i naroda, te da se ne upuštaju u bavljenje politikom.1136
Franjevci su desetljećima u crkvenim krugovima sumnjičeni zato
što su branili Srbe i Jevreje, zato što su bili na II zasjedanju
AVNOJ-a, zato što su iz svojih redova isključivali svećenike koji
su šurovali s ustašama i slično.1137

Vrhovna uprava Franjevačkog reda u Rimu poslala je 24. jula 1941.

vrlo važnu uputu svim franjevačkim zajednicama u Nezavisnoj
državi Hrvatskoj, u kojoj se strogo zabranjuje sudjelovanje
franjevaca u ustaškom pokretu, bilo kakva saradnja s režimom u
progonima Srba i Jevreja, i zauzimanje i zaštitu svih onih koje
ustaški režim diskriminira i progoni. Ovo pismo iz Rima se u
svojim odredbama poziva na zaključke sastanka franjevačkih
provincijala održanog u Zagrebu između 10. i 12. juna 1941.

Upute generalnog definitorija:

1. Razborito ali odlučno nastojati da se provede zaključak

provincijalnog sastanka u Zagrebu od 10. do 12. juna 1941. godine

1136
Jure Krišto, Katolička crkva i NDH 1941. – 1945., Angažirani svećenik,
Simpozij povodom 100 godišnjice rođenja fra Josipa Markušića, Jajce, 1980;
ovo citira i Bulajić I, str. 661-662.
1137
Svjetlo riječi, Godina XXV Broj 294, Sarajevo, septembra 2007.
prema kojem nijedan franjevac ne smije biti učlanjen u Ustaškom
hrvatskom pokretu.
2. Sa svom odlučnošću nastojati da se franjevci bave samo
duhovnim i svećeničkim poslovima, a svjetovne i političke poslove
da prepuste svjetovnjacima i njihovoj odgovornosti.
3. Franjevci ne smiju imati nikakvog udjela u progonima Srba i
Židova, u oduzimanju njihovog imetka, pokretnog i nepokretnoga,
u iseljavanju Srba u Srbiju i naseljavanju Hrvata u dosadašnjim
srpskim naseljima.
4. Dosljedno tome nijedan franjevac ne smije biti: a) u odborima i
sudovima u istraživanju krivnje četnika i drugih Srba prema
Hrvatima, te u izricanju kazne prema naprijed spomenutim; b) u
odborima i uredima za naseljavanje Hrvata u srpskim naseljima i na
imanjima oduzetim Srbima; u odborima i uredima za iseljavanje
Srba i oduzimanje njihovog imetka.
5. Ni franjevačke župe, ni samostani, ni provincije ne smiju primati
na dar ni kupovati ni pokretna ni nepokretna dobra, koja su prije
rata pripadala Srbima i Židovima.
6. Ukoliko budu u stanju, neka oci provincijali i ugledni franjevci
ulože sve sile kod vlasti i vodećih ljudi u današnjoj NDH, da se ne
čine osvete, da se ne progone nevini, da se ne oduzimlje imetak i ne
vrši nasilno preseljavanje Srba iz njihovih dosadašnjih postojbi.
7. Gdje se god pruži prilika, neka franjevci uzimaju u zaštitu
progonjene Srbe i Židove i pred narodnim masama i pred državnim
vlastima. Ukoliko mogu, neka oci provincijali i samostanske
starješine, oprezno i skrovito, i materijalno pomažu progonjenu i
potrebnu braću Srbe.
8. Franjevci ne smiju imati nikakvog udjela u nasilnom i
masovnom prevađanju pravoslavnih na katoličku vjeru. Nikakvu
pravoslavnu župu ne smiju primiti na upravu, sve da im je i
preuzvišena gospoda ordinariji ponude. Naravno, pojedinačni
prelazi na katoličku vjeru iz uvjerenja i u punoj slobodi dozvoljeni
su i poželjni danas kao i uvijek.
9. S franjevačkih župa, gdje su katolici izmiješani sa Srbima i
drugim inovjercima, valja ukloniti dušobrižnike (župnike i
kapelane) koji su naprasiti i nerazboriti, i na njihovo mjesto
postaviti ljude zrele, dobre i oprezne.
10. Ako bi se koji franjevac, zanesen narodnom suverenošću,
ogriješio o dužnu snošljivost prema inovjercima i o kršćansku
ljubav prema bližnjemu, ima se kazniti prema težini svoje
pogreške, na prvom mjestu s premještajem u drugi kraj, gdje neće
imati prigodu za slične prestupe.

Treba istaknuti da ovakav jedan jasan i precizan dokument nije

izdala nijedna crkvena institucija tokom rata. Sada dolazi drugi
nimalo važan moment: provođenje ovih uputa u djelo. Što se tiče
uprave bosanskih franjevaca, ona je dosljedno provodila odredbe
koje su došle iz Rima, više puta ih ponavljala u svojim dopisima i
zbog toga izazvala negodovanje jednog dijela vlastitog članstva.

Dva bosanska provincijala tokom rata (A. Kaić i K. Misilo) nisu

dopustili nijednom bosanskom franjevcu sudjelovanje u ustaškom
aparatu, tako da od dijecezanskih svećenika i franjevaca koji su
aktivno sudjelovali u državnoj administraciji nijedan nije bio
bosanski franjevac.

U Mostaru imamo biskupa fra Alojzija Mišića1138 koji piše oštro

pismo protiv ustaških zločina u svojoj biskupiji, dotle

1138
Dokumenti nedavne prošlosti, „Dobri pastir“, vjesnik zagrebačkih župa,
1945, br. 8, 5 - Fra Alojzije Mišić uputio je svome područnom kleru okružnicu
30. VI 194., u kojoj ga je opomenuo, da u crkvi narod uputi, kako treba da se
vlada prema zakonu o ličnoj slobodi i privatnoj svojini. Mišić je svoju okružnicu
završio ovim značajnim rijećima: “Sv. Crkva sve one, koji suprot Božjim
zakonima ubijaju, o život čovjeka se griješe, tuđu imovinu krivično nište,
prisvajaju, neće i ne može u ispovijedi odriješiti, niti osloboditi od grijeha. Ovo
vjernicima s oltara oglasite, pročitajte, da znaju i ravnaju se, i sa malim
tumačenjem preporučite.“
oduševljenost sarajevskog nadbiskupa Ivana Šarića prema Paveliću
i ustaškom režimu ne poznaje granice i prelazi u karikaturu. Šarić i
mnogi svećenici kolumnisti Katoličkog tjednika koji su pisali takve
članke kao da su imali potpuno zakržljalo moralno osjetilo kad nisu
znali razdvojiti svoj tradicionalistički antižidovski resantiment od
krvave zbilje koja je ljude, cijele obitelji, bez ikakve krivice osim
njihove „rase“, vodila na stratišta, u stradanje i smrt.

No, ne smiju se, dakako, zaboraviti žalosni i dalekosežni postupci

bosanskog franjevca fra Tomislava Filipovića ili Miroslava
Majstorovića kako se kasnije sam nazvao, koji je nazočio ustaškom
pokolju nevinih srpskih civila u okolici Banje Luke zbog čega je
promptno izbačen iz Franjevačkog reda.1139 Nakon toga je postao
jedno vrijeme upraviteljem logora u Staroj Gradišci i Jasenovcu.
Nije bio mali broj franjevaca koji su bili i pravi ustaški borici,

1139
Arhiv franjevačke provincije Bosne Srebrene, Sarajevo, Otpis Svete Stolice
br. 4061/42, 763/42, 1678/42 posebni fascikl: Bosna Srebrena, novo pokrenuto
glasilo Provincije, gd.1, rujan 1942, br.1, str.10 – Starješinstvo Provincije nije
moglo utvrditi da li je fra Tomislav ikoga osobno ubio. Međutim, već i to što je
samovoljno preuzeo dušobrižničku službu u ustaškoj vojsci, njegovo praćenje
ustaške jedinice, i sama nazočnost kod izvršenja zločina, bili su dovoljni da
Starješinstvo Provincije (Definitorij) 1. svibnja 1942. donese odluku da ga se
otpušta iz franjevačkog reda. Ta je odluka zatim 12. svibnja 1942. priopćena
vrhovnom poglavaru franjevačkog reda u Rimu, i zatraženo je da se ona podastre
sudu i na potvrdu Svete Stolice, sukladno važećem propisu kanonskog prava. Na
traženje franjevačke vrhovne uprave, a dopis je upućen 30. lipnja 1942.,
Kongregacija za redovnike je 20. srpnja 1942. potvrdila odluku Starješinstva
provincije Bosne Srebrene. Službeni dokument o tome je iz Generalne prokure
franjevačkog reda dostavljen Provincijalatu u Sarajevu 13. srpnja 1942. Time je
fra Tomislav Filipović pravosnažno i definitivno otpušten iz franjevačkog reda, i
prestao biti njegovim članom i pripadnikom provincije Bosne Srebrene. O tome
otpustu fra Tomislava Filipovića službena obavijest 3. rujna 1942. poslana
Biskupskim Ordinarijatima u Zagrebu, Banja Luci, Mostaru, Sarajevu i Đakovu,
a dano je priopćenje 8. rujna 1942. i svim članovima Provincije.
Na temelju tih spisa, te informacija stečenih tokom vremena, kao i informacija,
koje je stekao mp. o. Provincijal prigodom kon. vizitacije na Petričevcu sigurno
je: da je o.fra Tomislav Filipović sam na svoju ruku izradio da bude primljen za
ustaškog dušobrižnika kod II. Pogl. Tjeles. Bojne u Banjaluci.
učestvujući u borbama protiv partizana. Ostalo vrijeme su
posvećivali s jedne strane ustaškoj propagandi, a s druge strane
misionarskom djelovanju.1140

Neiscrpan je niz imena učesnika franjevaca na ustaškom terenu.

Neiscrpne su njihove akcije ili kao neposrednih aktera u ustaškoj
vlasti ili kao saučesnika, posrednih i neposrednih u organizacijama
vojničkih karaktera, ustaškog ili domobranskog, bilo kao pravi
ratnički borci ili kao vojni dušobrižnici, kao organizatori i vođe
ustaške milicije, kao propagandisti i gorljivi zalagatelji za fašizam i
ustaštvo, u crkvi i izvan nje.
Mali ih je broj bio koji je pokazao visok stupanj životne i
građanske hrabrosti da se odupre fizičkim i moralnim nasiljima
ustaša, da se suprotstavi i svojim crkvenim vlastima, koje su ga
posredno i neposredno savjetovale da postupi u smislu njihovih
naređenja.

Zato treba posebno istaći hrabro i dosljedno držanje provincijala fra

Krune Misila, o kojemu se dosad tako malo pisalo, a koji je zbog
svojih hrabrih intervenata navukao na sebe bijes jednog dijela
proustaški orijentiranih bosanskih franjevaca okupljenih oko
propagandnog časopisa Neda (skraćeno od Nekoć i danas) koji su i
njega i upravu Provincije optuživali za nedostatak patriotizma,
ljubavi prema hrvatskom narodu i poglavniku Paveliću, kao i za
simpatije prema partizanima. Svoju hrabrost i odnos prema
ustaškom režimu pokazao je i pri kraju rata, kada je skupa s
biskupom Šarićem trebao sudjelovati na Hrvatskoj biskupskoj
konferenciji u martu 1945, koja je po svoj prilici sazvana na
inicijativu samog Poglavnika. Kada je avion koji je poletio iz
Sarajeva, a u kojemu se Misilo nalazio skupa sa Šarićem,
neplanirano sletio u Žepče zbog nekog mehaničkog kvara,

1140
Viktor Novak, Magnum Crimen, isto, str. 657.
provincijal Misilo je iskoristio nepažnju svojih pratilaca, sakrio se u
obližnju šumu i odande se vratio svojoj subraći u Sarajevo, dok se
sarajevski nadbiskup nikad više nije vratio u svoju nadbiskupiju.
Posebno mjesto zauzima fra Jozo Markušić,1141 koji se tokom rata
ponio zadivljujuće humano i kršćanski prema progonjenima od
ustaškog režima. Trebalo je imati hrabrosti i u Bosni srebrenoj
kritizirati one svećenike koji su se aktivno uključili u politički život
NDH: “Naš rad nije ni političarenje ni ratovanje, prosto ljudske
stvari, nejasno odlučene od grijeha. Teško narodu gdje se rad
Crkve, zapravo crkvenih ljudi, i onih drugih, miješaju do
neraspoznavanja: na oltar se zalijeće jedan a za sablju prihvaća
drugi. Markušić poziva na zauzimanje za naš narod bez obzira na
vjeru i naciju i zaključuje: Nijednog našeg “junaka” kao junaka nije
mi mnogo žao… Žao mi je naroda koji ne strada po svojim
sklonostima i slobodnim odlukama, već po višestoljetnom
neiskustvu, sadanjoj neobaviještenosti te zagledavanju u opća
krivoputanja”.

Fra Dominik Mandić uputio je 19. jula pismo nadbiskupu Stepincu

koje je naznačeno kao molba da se spriječe nepravde i progoni te
da svećenstvo ne bi sudjelovalo u progonima pravoslavaca i
Židova.1142 U pismu se dalje kaže: ”Posebno vas molim da
zabranite svećenicima, da sudjeluju u bilo kakvim progonima Srba
i Židova. Naprotiv neka djeluju umirujuće, neka zaštićuju
progonjene i zapostavljene”.

Sa propovjednice, kao i iz ispovjedaonice. Mačem i krstom,

pogotovo u zanosu misije katoličenja. Kada se budu izvela anketna
ispitivanja, sistematska i opća, kod svih preživjelih stradalnika,

1141
Zoran Mandlbaum, isto.
1142
Dr. fra Dominik Mandić (Široki Brijeg), član Hercegovačke franjevačke
provincije, otišao je u Rim u svojstvu vijećnika u Vrhovnoj upravi franjevačkog
reda 1939.
onda neće biti rijedak slučaj, na koji smo već nailazili, da ustaški
tabornik, u ovom slučaju gvardijan bosansko-kostajničkog
samostana fra Fileks Grešl, poslije strijeljanja velikog broja Srba
časti krvnike – rakijom. Zato ni svi ovdje pobrojani i prikazani
slučajevi franjevaca-ustaša ne iscrpljuju ni izdaleka monstruoznu
sadržinu klerofašističke endehaovske Civitas Dei.1143

6.7. Muslimanske rezolucije

Već krajem ljeta i početkom jeseni 1941. bošnjačka ulema je

napravila potez bez presedana u tadašnjoj nacističkoj Evropi
pokrenuvši inicijativu za javno ograđivanje od ustaško-nacističke
politike prema Srbima, Jevrejima i Romima. Na svojoj skupštini
14. augusta 1941. god., Udruženje muslimanske uleme El-Hidaja je
donijelo poznatu Sarajevsku rezoluciju kojom se osuđuju svi oblici
progona na rasnoj ili etničkoj osnovi. Nakon ovoga su uslijedile
poznate „muslimanske rezolucije“ u kojima su se ulema i
inteligencija iz svih većih bosanskih gradova kao što su Prijedor,
Mostar, Banja Luka, Tuzla, Bijeljina, Zenica i Trebinje javno
suprotstavila ustaško-nacističkim progonima određenih rasnih
skupina.

Pavelićev povjerenik za Drinsku banovinu Hakija Hadžić, u

jednom svom pamfletu od 15. februara 1942. godine rezolucije
označuje kao ”deklaracije protiv države Hrvatske i protiv ustaškog
pokreta”. One su to zaista i bile.1144
U postojećoj političkoj literaturi dosta se malo pažnje obraćalo tzv.
muslimanskim rezolucijama iz 1941. godine. U njemu su
predstavnici organizacija, mnoge istaknutije ličnosti tadašnjeg

1143
Novak, isto, str. 710.
1144
Muhamed Hadžijahić, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine - referat na
naučnom skupu u Drvaru od 7. do 9. oktobra 1971. godine, „1941. u istoriji
naroda Bosne i Hercegovine“, Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo.
javnog života kao i neki pojedinci u nizu gradova Bosne i
Hercegovine osudili ustaška nasilja nad Srbima i drugim
progonjenim.

Saveznici su za pojavu ovih rezolucija, konkretno banjalučku,

mogli saznati preko drugog Promemorija Svetog arhijevrejskog
sinoda, upućenog 15. januara 1942. godine njemačkom vojnom
zapovjedniku u Srbiji. Promemorij je dostavljen i saveznicima.
Mostarska rezolucija spomenuta je u publikaciji „Mortyrdom of the
Serbs“, koju je izdao Palandech Press u Čikagu, 1941. godine. Na
rezolucije se, štaviše, pozivao i četnički komandant Draža
Mihailović u proglasu od 1. januara 1944. upućenom
„Muslimanima BiH i Starog Rasa-Sandžaka“. Ne bez licemjerja,
Mihailović je, među ostalim, tada pisao: „Memorandum
banjalučkih Muslimana, upućen muslimanskim ministrima u
Pavelićevoj vladi još u avgustu 1941. godine, zatim rezolucije
sarajevskih, mostarskih, prijedorskih, tuzlanskih muslimanskih
prvaka primjeri su svesti i građanske hrabrosti“.

Začetak svim ovim rezolucijama, ali prije svega sarajevskoj, može

se smatrati skupštinski zaključak organizacije ilmije (svećenstva)
“El Hidaje“ od 14. avgusta 1941. godine. U tač. 4. rezolucije
donesene na toj skupštini, javno se protestiralo protiv zločina
(rezolucija je u cijelosti objavljena u društvenom glasilu V. br. 1,
od 22. septembra 1941, str. 28).
Uzevši kronološki, slijedila je poslije toga prijedorska rezolucija,
koja je donesena 23. septembra 1941. Do donošenja rezolucije
došlo je tako što je imam Bibić u džamiji za vrijeme molitve -
teravije objavio da će se održati konferencja Vakufskog
povjerenstva na dan 23. septembra. Vlastima je konferencja
prijavljena kao konferencija za raspravljanje vjerskih pitanja.
Rezolucija Muslimana grada Mostara donesena je 21. oktobra
1941. godine. Zanimljivo je da je pri donošenju ove rezolucije
došlo do koincidentnog djelovanja s jedne strane Komunističke
partije i, s druge strane, rodoljubivih građana Mostara. Iz krugova
rodoljuba koji su donijeli mostarsku rezoluciju po direktivi
Džemala Bijedića, ondašnjeg sekretara Mjesnog komiteta u
Mostaru, obrazovan je aktiv Muslimana, koji je izdavao letke,
intervenirao za uhapšene i sl. Što se tiče same rezolucije, Mostarci
su odlučili da se ne daju na potpis činovnicima zbog mogućih
represija, već samo pripadnicima slobodnih profesija. Rezoluciju
je umnožila partijska tehnika u Mostaru („Muštovićeva tehnika“).

Iza mostarske donesena je banjalučka rezolucija, 12. novembra

1941. godine.
Posljednje dvije, nama pristupačnih rezolucija, bijeljinska i
tuzlanska, donesene su povodom četničkog pokolja nad 300
Muslimana sela Koraj, koji se dogodio dana 28. XI 1941. godine.
Neki ustaški elementi su tada pokušavali – slično kao što je bio
slučaj sa mobilizacijom u Francetićevu crnu legiju – da ovaj pokolj
iskoriste za izazivanje na osvetu, ali, umjesto toga, našli su se
rodoljubivi građani Bijeljine i Tuzle, pa su posebnnim rezolucijama
osudili bratoubilački rat.

Bijeljinska rezolucija donesena je 2. decembra 1941. nakon dužeg

savjetovanja i dva zajednička sastanka delegata iz grada Bijeljine i
svih sela kotara Bijeljina, koji su održani u muslimanskoj čitaonici
zvanoj kiraethana. Rezolucija nosi potpise 73 građana, od kojih su
veći broj seoski muhtari (knezovi) i načelnici općina.
Preostaje još tuzlanska rezolucija od 11. decembra 1941. godine.
Prvobitni tekst tuzlanske rezolucije bio je sastavljen u oštrom tonu,
ali su organizatori odlučili da je manje opasno da umjesto tako
napisanog teksta jedna delegacija od 11 Muslimana iz grada i tri
Hrvata seljaka, usmeno u Zagrebu protestira protiv zločina.
Međutim, ipak je objavljena u jednoj blažoj formi i rezolucija, koju
su potpisala 22 građanina.

Pojedinačnih istupa muslimanske uleme i inteligencije protiv

fašističkog divljanja je bilo napretek i njih je jako teško pratiti.
Pored „muslimanskih rezolucija“ primjer tome je i zalaganje
muslimanskih intelektualca da se zaštiti romsko stanovništvo u
Bosni i Hercegovini.

Naime, nacistima nije bilo u interesu da ulaze u direktnu

konfrontaciju sa muslimanima (zbog dobrih odnosa koje su imali sa
jerusalemskim muftijom El-Husejnom, kao i želje da pridobiju
muslimanske mase u borbi protiv britanskog kolonijalnog uticaja,
historijski dobrih odnosa sa Osmanskom imperijom, želje
Nezavisne države Hrvatske da integriše Bošnjake, a samim time i
Bosnu i Hercegovinu u nacističku hrvatsku tvorevinu i sl.), što su
muslimanski intelektualci vješto iskoristili tvrdeći da većina Roma
pripada islamskoj vjeri, te da je napad na njih napad na muslimane.
Na ovaj način se dogodilo da je u Bosni i Hercegovini romsko
stanovništvo, uglavnom, ostalo pošteđeno od nacističkog genocida.
U periodu kada su ustaške vlasti počele sa popisom Roma, što je
bio uvod u njihov progon i istrebljenje, došlo je do jednoglasne
muslimanske osude takvih i sličnih postupaka. „Prvi alarm protiv
progona Roma došao je u prvoj polovici jula 1941. iz Tešnja…
Odmah poslije inicijative iz Tešnja u Sarajevu je obrazovana jedna
stručna komisija koja je uzela za zadatak da izradi elaborat u
odbranu Roma koji bi onda predali njemačkim i ustaškim vlastima.
Komisiju su sačinjavali (ugledni predstavnici muslimanske uleme):
Derviš M. Korkut, kustos muzeja, Hamdija Kreševljaković,
akademik i historičar, Hadži Mehmed Handžić, pisac i teolog i
Muhamed Kantardžić, profesor. Sekretarske poslove za Komisiju
obavljao je tada mladi pravnik Muhamed Hadžijahić.“1145

Sarajevska rezolucija El-Hidaje1146

Osnovu za islamsku kritiku nacionalizma u Nezavisnoj državi

Hrvatskoj pripremio je teolog Muhamed Handžić u prvom broju
časopisa El-Hidaje u septembru 1941. godine u studiji
„Patriotizam, narodnost i nacionalizam sa islamskog gledišta“.
Prema Handžićevu mišljenju, riječi Muhameda alejhiselama:
„Najbolji između Vas nije onaj, koji brani svoje pleme ako u grijeh
zagazi“, simboliziraju sve ono što muslimani misle o „ekstremnom
nacionalizmu“ i „plemenskoj zagrižljivosti“... Handžićev stav
prema nacionalizmu (hrvatskom i srpskom) podrazumijeva vrlo
jasnu povezanost tih nacionalizama s vjerskim momentom.
Muslimani su privrženi „uzvišenom islamu“ i „vole svoju vjeru“,
oni nikad neće „primiti ono što im se ukuhavaju i miješaju strani
vjerski elementi.“ Handžićev resentiment prema nacionalizmu
proizilazi iz „tendencije da se u pojam nacionalizma uvlače i
vjerske stvari, strane islamu i da se na taj skriveni način vodi
antiislamska propaganda“.1147

Potpisani muslimani, razmotrivši teško stanje u kome se danas

nalaze muslimani Bosne i Hercegovine i uočivši da se to stanje iz
dana u dan pogoršava, osjetili su se, i kao pripadnici svoje uzvišene
vjere islama i kao ljudi, dužnim da na prijedlog Glavnog odbora El-
Hidaje, organizacije ilmije (muslimanskog svećenstva),

1145
.„Jedno svjedočanstvo naše humanosti iz naših dana“ Muhameda
Džemaludinovića.
1146
Arhiv Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu, dokument broj 3388.
1147
Nada Kisić Kolanović, isto: „Nitko kao Handžić nije razvio kritiku etničkog
nacionalizma s takvom dosljednošću, otkrivajući sve teškoće vezane uz
prenošenje nacionalizma kao političke ideologije u muslimansko okruženje, tj. u
duhovni supstrat u kojemu nije izvorno proizveden.“
konstatiraju sljedeće činjenice i da zatraže lijeka nevoljama u
kojima se nalaze.

„1. Stanje muslimana u BiH je danas vrlo teško. Neće biti

pretjerano ako reknemo, da u svojoj povijesti muslimani ovih
krajeva nisu doživili težih časova. U akcijama, koje poduzimaju
neodgovorni elementi i pobunjeni Srbi, stradaju u najvećoj većini
muslimani. To s toga, što su najviše izmješani nezaštićeni
muslimani sa grčko-istočnjacima u ovim krajevima, pa uzbunjeni
Srbi nepromišljeno napadaju onog, tko im je najbliži. U ovim
nastalim neredima strada mirno građanstvo i nedužni ljudi; strada
na desetke tisuća golih života i propada sav imetak; sela se pale,
stanovnici prisiljeni da bježe i sele, svakim danom se zbjegavaju u
veće gradove bez igdje išta. Na tisuće siročadi, ostalih bez svojih
roditelja, vape za pomoć i potucaju se tražeći zaštite. Konstatirajući
ovo ističemo, da ovo nisu žrtve, koje su rodoljubi dužni podnijeti
za svoju grudu, nego je ovo opći nered, koji se sve više širi i vodi
propasti muslimana BiH. Pored svakodnevnih vapaja sa raznih
strana da se ovome stane na kraj, i pored raznih utješljivih izjava od
strane odgovornih čimbenika, stanje se ne popravlja, nego se
svakim danom pogoršava i ugrožava i one krajeve, koji nisu do
sada direktno pogođeni istaknutim nevoljama. Što je još najgore
poduzimani su i poduzimaju se od strane pojedinih vlasti takvi
potezi, koji samo više izazivaju oštre reakcije pobunjenika, pa je na
taj način bijedno i nezaštićeno stanovništvo još više nedužno
izloženo stradanjima. Sve ovo podrmava svako uvjerenje u
sigurnost i daje povoda da se na temelju samoga toka činjenica, a
nešto možda i propagandom neodgovornih elemenata, stvara u
širokim i neupućenim slojevima uvjerenje, da je ovo sistem, koji se
smišljeno provodi.

2. Mnogi katolici, svjesno, za sva nedjela koja su provedena u

posljednje vrijeme, bacaju odgovornost na muslimane i
predstavljaju sve događaje međusobnim razračunavanjima između
muslimana i grčko-istočnjaka. Tako isto mišljenje imaju i neki
grčko-istočnjaci u pogledu odgovornosti muslimana. Kad se stvari,
međutim, pravilnije i izbližeg upoznaju, vidi se da muslimani nisu
krivi i zato oni to nabacivanje najenergičnije od sebe odbijaju.
Činjenica, što među počiniteljima raznih zlodjela ima ljudi i sa
muslimanskim imenima, ne može krivicu i odgovornost baciti na
muslimane. Muslimani su se i ranije ograđivali od ovih zlodjela
koja su provođena, te je u rezoluciji, donesenoj na glavnoj
godišnjoj skupštini “El-Hidaje”, organizacije ilmijje, održanoj 14.
VIII o. g. unesena i ova tačka: 4/ Sa bolom u duši i dubokom sućuti
sjećamo se svih onih muslimanskih žrtava, koje nedužno padoše u
nemirima, koji se ovih dana mjestimično događaju. Osuđujemo sve
one pojedince muslimane, koji su na svoju ruku sa svoje strane
napravili bilo kakav ispad i učinili kakvo nasilje. Konstatiramo, da
su tako što mogli učiniti samo neodgovorni elementi i neodgojeni
pojedinci, čiju ljagu odbijamo od sebe i od svih muslimana.
Pozivamo sve muslimane, da se u duhu visokih uputa svoje vjere
islama i u interesu države, strogo klone svih zlodjela. Molimo
državne vlasti, da što prije zavedu zakonsku sigurnost u svim
krajevima, ne dozvoljavajući da se što bilo učini na svoju ruku,
kako ne bi nevini ljudi stradali. I mi sada konstatiramo da je
zlodjela mogao činiti samo ološ i kriminalni tipovi, kojih ima u
svakoj zajednici. Konstatiramo i to, da ni oni nisu to od sebe činili,
dok im nije dato oružje, uniforma, ovlašćenje, a često puta i
naredbe. S toga ni u kom slučaju za ta zlodjela ne snose muslimani
odgovornost, niti su im oni incijatori. Konstatiramo i to, da su u
svrhu, da se odgovornost za nedjela obori na muslimane,
izrabljivani fes i muslimanska imena. Naime, oblačili su fes, koji je
zaveden kao uniforma sve bosanske vojske, nemuslimanima vršeći
razna zlodjela, kojom su se prilikom nazivali međusobno i
muslimanskim imenima. Muslimani nisu nikom spremali ni mislili
nikakva zla, što najbolje potvrđuje činjenica, da su svi muslimani,
bivši jugoslovnski vojnici, odmah nakon rata predali vojno oružje.
Muslimani su i u svojoj prošlosti za vrijeme Turske, kad su bili
jedini gospodari, tolerisali bez razlike sve vjere i nikom nisu
zuluma činili. S toga se ne mogu ni danas muslimani predstavljati
incijatorima zločina i onima, koji ne trpe grčko-istočnjake, i
izazivaju sve nerede, kao što to neki namjerno čine.

3. U ovakvim teškim prilikama pojavljuje se i netrpeljivost

prema islamu od nekih katolika. To se odražava u pisanju, u
privatnim i javnim govorima i nejednakom postupku prema
katoličkoj i islamskoj vjeri. To se sve pojavljuje pored raznih izjava
sa najviših mjesta, u kojima se govori o jednakosti i ravnopravnosti
obiju vjera. Ove naše konstatacije spremni smo uvijek potvrditi
konkretnim primjerima.
Nakon ovih konstatacija tražimo od svih odgovornih čimbenika i
svih muslimanskih vjerskih i političkih predstavnika, da se zauzmu
na svim nadležnim mjestima:
1. da se zavede stvarna sigurnost života, časti, imovine i vjere za
sve građane u državi bez ma kakvih razlika;
2. da se nevini svijet stvarno zaštiti jačom vojnom obranom;
3. da se u buduće ne dozvoli, da se poduzimaju ma kakve akcije,
koje će po svojoj naravi izazivati pobune i krvoprolića u narodu;
4. da se pozovu na sudsku odgovornost svi stvarni krivci, koji su
počinili ma kakvo nasilje ili zlodjelo, bez razlike kojoj vjeri
pripadali, te da se najstrožije kazne prema zakonu, kao i oni, koji su
ovakva zlodjela naređivali ili za njih dali mogućnost;
5. da zakone primjenjuje samo redovna vlast i redovna vojska;
6. da se onemogući svaka vjerska netrpeljivost i da se najstrožije
kazne oni, koji u ovom pogledu naprave kakav bilo dokazan izgred;
7. da se što prije pruži dovoljna materijalna pomoć onima, koji su
nedužno postradali u ovim neredima.
Sarajevo, na 18. oktobra 1941. godine.1148
1148
Slijede potpisi:

1. Hadži Mehmed Handžić, predsjednik "El-Hidaje"

2. Muhamed Pašić, ravnatelj Šerijatske gimnazije
3. Mustafa Varešanović, džematski imam grada Sarajeva i predsjednik
Udruženja džematskih imama
4. Hfz. Hasib Fazlić, predsjednik Mualimskog udruženja
5. Ahmed Burek, ravnatelj Gazi Husrevbegove medrese
6. Dr. Šaćir Sikirić, rektor Više islamske šerijatsko-teološke škole
7. Tajib Saračević, ravnatelj Niže okružne medrese
8. Mesihović Šaćir, član Ulema-medžlisa u miru
9. Mahmud Bahtijarević, član Ulema-medžlisa u miru
10. Ibrahim Čadordžić, predsjednik Kotarskog v. m. povjerenstva u Sarajevu i
predsjednik udruženja šerijetskih sudaca
11. Dr. Hazim Muftić, ravnatelj vakufa
12. Dr. Kasim Turković, član bivšeg vakufsko-mearifskog sabora
13. Edhem Mulabdić, predsjednik Narodne Uzdanice
14. Mehmed Ali Ćerimović
15. Hafiz Muhamed Pandža, član Uleme-medžlisa
16. Hafiz Ibrahim Riđanović, član Ulema-medžlisa
17. H. Alija Aganović, član Ulema-medžlisa
18. Abdulah Dervišević, muderis i predsjednik kotarskog odbora "El-Hidaje" u
Sarajevu
19. Ešref Berberović, predsjednik muslimanskog društva "Trezvenost"
20. Edhem Ćejvanija, predsjednik "Hurijeta"
21. Selim Džino, član Glavnog odbora "Merhameta"
22. H. Mustafa Merhemić, predsjednik Udruženja bivših zemljoposjednika
23. Kasim Dobrača, član Glavnog odbora "El-Hidaje"
24. Hafiz Ramiz Jusufović, tajnik Imamsko-mualimskog udruženja
25. Mehmed Mujezinović, tajnik Glavnog odbora "El-Hidaje"
26. H. Hafiz Ibrahim Redžić, šerijatski sudac u miru
27. Faik Musakadić, predsjednik muslimanskog društva "Bratstvo"
28. Muhamed Hazim Tulić, profesor
29. Ahmed Tuzlić, suplent
30. Salim Ćatić, profesor, tajnik Narodne Uzdanice
31. Kapidžić Hamdija, profesor
32. Trebinjac hfz. Ibrahim, suplent
33. Mustafa Drljević, profesor
34. Ćazim Nožić, profesor
35. Bajraktarević Mahmud, profesor
36. Nedim Filipović, suplent
37. Derviš M. Korkut, kustos Zemaljskog muzeja
38. Ahmed Kasumović, profesor
39. Besim Korkut, profesor
40. Dr. Behaudin Salihagić, sudac
41. Bekir Omersoftić, zamjenik državnog tužitelja
42. Osman Sokolović, tajnik Trg. obrtne komore u miru
43. Hadžijahić Hafiz Džemaludin, imam i hatib Careve džamije
44. Mujezinović Hafiz Mustafa, nastavnik Ženske medrese
45. Abdulah Fočak, upravitelj mekteba
46. Dr. Vejsil Bičakčić, glavni liječnik OUZUR-a i predstavnik društva "El-
Kamer"
47. Fejzulah Hadžibajrić, član Glavnog odbora "El-Hidaje"
48. Husejn Đozo, član Glavnog odbora "El-Hidaje"
49. Muhamed Fočak, član Glavnog odbora "El-Hidaje"
50. Hafiz Akif Handžić, imam Državne bolnice
51. Hafiz Ibrahim Proho, upravitelj mekteba
52. Mahmud Traljić, student
53. Halid Čaušević, student
54. Kemal Čaušević, student
55. Hazim Šabanović, publicista
56. M. Sejid Prašo, student
57. Hasan Bajraktarević, student
58. Skaka Ahmed, vjeroučitelj
59. Bukvić Kasim, student
60. Asim Hadžišabanović, industrijalac
61. Mulić Abdulah, učitelj
62. Husein Kadić, posjednik
63. Mehmed Šahinagić, posjednik
64. Ing. Asim Šeremet, viši poljoprivredni savjetnik u miru
65. Ahmed Mešinović, trgovac
66. Edhem Fočo, trgovac
67. Asim Arslanagić, trgovac
68. Sulejman Gorušnović, trgovac
69. Sulejman Muhasilović, trgovac
70. Mehmed Kučukalić, trgovac
71. Uzeir Hadžihasanović, trgovac
72. Hamdija Zulfikarpašić, trgovac
73. Jusuf Čengić, trgovac
74. Salih Fočo, trgovac
75. Mustafa Bičakčić, trgovac
76. Šerif Vranić, trgovac
77. Derviš Atić, industrijalac
78. Mustafa Softić
79. Hamdija Mujičić
80. Hašim Skopljak
81. Hafiz Omer Mušić, nastavnik
Banjalučka rezolucija

Svrha muslimanskih rezolucija iz 1941. g. je bila ta da se od strane

muslimanskog naroda osude ustaški zločini nad Srbima i drugim
progonjenim narodima. Putem rezolucija većina muslimanskog
življa se ograđuje od pojedinaca pripadnika muslimanskog naroda
koji su pomagali fašistima u njihovim zločinima.
Rezolucije su izdane u gradovima Sarajevo, Banjaluka, Mostar,
Prijedor, Bijeljina i Tuzla, a postoje indikacije da su rezolucije
donesene i u Bosanskoj Dubici, Visokom i još nekim mjestima.

82. Salem Muharemagić

83. H. Hasan Nezirhodžić, trgovac
84. Hamdija Delić, trgovac
85. Muhamed Kemura, trgovac
86. Ismet Njemčević, trgovac
87. Ahmed Tabaković, trgovac
88. Fejzulah H. Šabanović, industrijalac
89. Edhem Bičakčić, biv. ravnatelj Grad. šted.
90. Nanić Muhamed, industrijalac
91. Edhem Đulizarević, obrtnik
92. Ismet Sulejmanović, obrtnik
93. Hamdija Đukić, trgovac
94. Ahmed Tufo, trgovac
95. Skaka Abdulah, obrtnik
96. Hasan Zulfikarpašić, trgovac
97. Dr. Asim Musakadić, liječnik
98. Hasan O. Užičanin, obrtnik
99. Dr. Husein Mašić, sudac
100. Repovac Naših, sudac
101. Dr. Muhamed Kulenović, predsjednik Sudbenog stola Sarajevo
102. Osman Sikirić, vijećnik banskog stola u Sarajevu
103. Muhamedbeg Fidahić, vijećnik Vrhovnog suda, Sarajevo
104. Osman Forto, šerijatski sudac
105. Munir Tarabar, vježbenik šerijatskog suda
106. Kulenović Hafiz Sulejman, šerijatski sudac
107. Omerhodžić Osman, šerijatski sudac
108. Ahmed Selimović, šerijatski sudac
Začetak ovim rezolucijama može se smatrati skupštinski zaključak
organizacije ilmije od 14. augusta 1941.1149
12. 11. 1941. je proglašena Banjalučka muslimanska rezolucija i
nju su potpisali muslimanski intelektualci i rodoljubivi građani.
Rezolucija je bila u obliku letka i prepisa razaslana po čitavoj
Jugoslaviji.
Kroz Rezoluciju se provlače po svom sadržaju tri osnovne
koncepcije:

- Muslimani osuđuju ustaška ubijanja, pljačke, deportiranja i uopće

progone Srba i drugih ugnjetavanih naroda, zastupajući ideju
dobrog susjedstva i tražeci zaštitu za progonjene.
- Ograđuju se od onih muslimana pojedinaca koji su sudjelovali u
zločinima, ujedno ih oštro osuđujući, protestirajući i protiv
pokušaja da se na muslimane kao cjelinu svali odgovornost za
ustaške zločine.
- Iznose se podaci o progonima muslimana.

U Zaključku rezolucije piše: “Sa najvećom rezignacijom odbijamo

od časti i imena muslimanskog, sve ono što nam se od nekih
pojedinaca zlonamjerno podmeće s namjerom da sa sebe prebace
odgovornost na nas i zahtijevamo da se prilikom vršenja raznih
akcija zabrani nemuslimanima nošenje fesova kao simbola
islamske pripadnosti, dozivanjem muslimanskim imenima i sl., što
se opetovano čini.”
Za primjer se navode slučajevi u nekoliko gradova i mjesta gdje su
ustaške snage pristupile klanju kršćana pod fesovima na glavama.
Navodi se i da su kolone iz Hrvatske dolazile sa fesovima na
glavama.
Kompletan tekst Rezolucije banjalučkih muslimana:

1149
Ferid Dautović, Kasim ef. Dobrača - život i djelo, El-Kalem i MIZ Sarajevo,
Sarajevo, 2005, str. 215-223.
“Još od početka osnivanja NDH gledamo mi muslimani s najvećom
zabrinutošću kako ustaše i drugi odgovorni i neodgovorni faktori
čine najgrublje greške i zločine. Najelementarnija prava čovjeka
gažena su bez ikakvih skrupula. Sigurnost života i imetka, sloboda
vjere i savjesti, prestali su da važe za veliki dio naroda ovih
krajeva. Ubijanje svećenika i drugih prvaka bez suda i presude,
strijeljanje i mrcvarenje u gomilama, često posve nevinih ljudi,
žena pa i djece, gonjenje u masama od kuće i iz postelja čitavih
porodica s rokom od jedan do dva časa za spremanje, te njihovo
deportiranje u nepoznate krajeve, prisvajanje i pljačkanje njihove
imovine, rušenje bogomolja često njihovim vlastitim rukama,
silenje na prelazak u rimokatoličku vjeru – sve su to činjenice koje
su zaprepastile svakog čestitog čovjeka i koje su na nas muslimane
ovih krajeva djelovale najneugodnije. Mi nismo nikada očekivali, a
kamo li želili ovakve metode rada i upravljanja u našim krajevima.
U našoj burnoj prošlosti mi se nismo ni pod najtežim prilikama
služili ovakvim sredstvima. Mi smatramo da se ovakva nasilja ne bi
smjela vršiti ni nad najgorim neprijateljima. Jer, ovo što se kod nas
radi, sumnjamo da bi mu mogli naći primjera u povijesti bilo koga
naroda.

Rezultati ovakve politike (ako se uopšte ovi postupci mogu nazvati

tim imenom) upravo su grozni, što bi mogao očekivati svaki
pametan čovjek. Vjerska snošljivost, koja je bila na visini u Bosni i
Hercegovini i pored vjerske podvojenosti, strahovito se srozala.
Uvrede i izazivanja uzimala su često takvog maha i prema nama
muslimanima, da nas sile na ozbiljno razmišljanje. Jedan dio
katoličkih svećenika smatra da je došao njegov čas i on ga bez
skrupula iskorištava. Propaganda za pokrštavanjem je uzela takvog
maha da potsjeća na špansku inkviziciju. Pod njenim pritiskom i uz
toleriranje javnih organa izvršena su pokatoličavanja hrišćana u
masama. I tako su oni kojima se do tada poricala svaka građanska
vrijednost i nacionalna srodnost, postali građanski punopravni
samo zato što su formalno primili katoličku vjeru. Ravnopravnost
islama, često isticana u napisima i izjavama, dovodi se u pitanje u
životu i praksi. Često se čuju i pogrdne pjesme od strane ustaša-
katolika, koje vrijeđaju osjećaj muslimana i proriče im se ista
sudbina kao i hrišćana.
Jedan dio ustaške vojske, i to ne samo divljih nego i redovnih, vršio
je teške ispade i napade ne samo prema hrišćanima nego i prema
muslimanima, pa je izazvao i u našim redovima zaprepašćenje.
Slučaj s groznim ubistvom hodže Edhema ef. Hodžića ovdje u
Banjaluci, usred bolničke avlije i u po dana, strašan je primjer
razuzdanosti od strane ustaše Josipa Babića. I što je najžalosnije, ne
zna se ni danas da li je zločinac uopće uhapšen, a kamo li kažnjen
egzemplarno, kako je to tražilo i traži svo banjalučko i ostalo
muslimansko stanovništvo.

Mi imamo dosta primjera gdje su ustaše pod fesovima na glavi

pristupale klanju i ubijanju hrišćana. To je bilo u Bosanskom
Novom gdje je četiri kamiona ustaša došlo pod fesovima i izvršili
klanje hrišćana u masama. Isto se desilo i u Bosanskoj Kostajnici,
gdje je na isti način i za jedan dan poklano osamstošezdesetdva
hrišćana. I u Kulen Vakufu su to radili i tu se naročito istakao
Miroslav Matijević, ustaša iz Vrtoče. Tu je poklano oko
devetstopedeset hrišćana, što je dalo povoda za osvetu četnika od 6.
septembra 1941. godine, kada je Kulen Vakuf zapaljen i glavom je
platilo 1.365 muslimana (ljudi, žena i djece). Mi znamo gdje su
neke ustaše katolici udarali na hrišćane sa povcima: "Udri Mujo,
drži Huso, ne daj tamo Meho…!" i slično.
Izazvavši ovako težak sukob između nas muslimana i hrišćana,
pozvani smo kao vojnici da taj ustanak ugušimo i da tako ubijamo
Srbe i oni nas, pa da se tako međusobno satiremo i istrebljujemo ne
znajući kada će to prestati ni kakvim će posljedicama uroditi – tako
je ta borba, koju mi nismo izazvali, uzela toliko maha, da su mnoga
naša sela popaljena i opljačkana, a njihovi stanovnici: ljudi, žene i
djeca lutaju goli i bosi, gladni i žedni tražeći pomoći i zaštitu od
pozvanih i nepozvanih, bježeći u naše gradove, koji su ih prepuni i
gdje im se pomoć teško može ukazati. Zaštita našeg svijeta selima
je posve nedovoljna, osobito u onim krajevima koji su pali pod
italijansku okupaciju. Tamo italijanska vojska mirno posmatra kako
gore muslimanska sela, kao što je to bilo ovih dana po selima
ključkog, petrovačkog i sanskog kotara. I što je najgore vinovnici
ovih nereda se povlače u pozadinu paradirajući u uniformama,
zabavljeni dobrim dijelom oko pljačke srpske i jevrejske imovine.
To najbolje vidimo ovdje u Banjaluci, gdje je s imovinom iseljenih
i izbjeglih Srba i Jevreja napravljen izvor pljačke i bogatstva
pojedinaca, njihovih obitelji i prijatelja. Odbijamo s prezirom
podmetanje da se mi želimo dočepati tuđe imovine.

Mi se ovim priključujemo svakoj našoj akciji, koja ide za istim

ciljevima, a naročito akciji sarajevskih muslimana od 12. oktobra
1941. godine, pa u tu svrhu tražimo:
1. da se što prije zavede stvarna sigurnost života, imetka, sloboda
vjere za sve stanovnike ove zemlje,
2. da se nevini svijet zaštiti jakom vojnom odbranom,
3. da se pozovu na sudsku odgovornost svi krivci koji počine bilo
kakvo nasilje ili zlodjelo bez razlike na položaj i na vjeru, kao i koji
su takva djela naređivali ili pomagali,
4. da se onemogući svaka vjerska netrpeljivost,
5. da se što prije zavede i pruži dovoljna materijalna pomoć onima
koji su nevino stradali u ovim neredima.

Banjaluka, 12. novembar 1941. godine”

Zatim je slijedio spisak potpisanih Banjalučana, između ostalih,

dvojice bivših gradonačelnika nekoliko imama, muftija, šerijatskih
sudaca, inžinjera, profesora, trgovaca, činovnika, studenata,
muderisa, ljekara i penzionera.1150

6.8. Priključenje partizanskim jedinicama

Uslovi za uključivanje Jevreja u NOR 1941. godine bili su u

pojedinim dijelovima Bosne i Hercegovine veoma teški.
Zahvaljujući blagovremeno i dobro sprovedenim navedenim
pripremama, CK KPJ je bio u mogućnosti, da krajem juna 1941.
donese odluku o podizanju opštenarodnog ustanka. Proglas
jugoslovenskim narodima o podizanju ustanka objavio je CK KPJ
12. jula 1941. i u vezi s tim, data je direktiva “o formiranju
partizanskih odreda i načinu borbe protiv okupatora”.

Određene specifičnosti koje su postojale u pojedinim pokrajinama

rasparčane Jugoslavije, imale su odraza na pojavu prvih
partizanskih odreda, kao i proces razbuktavanja ustanka u 1941.
godini. U vezi s tim, uslovljeno je bilo, u izvjesnom stepenu, i
uključivanje Jevreja u NOR u 1941. godini. U zavisnosti od tih
specifičnosti, proces uključivanja Jevreja u NOR možemo podijeliti
u dva perioda: prvi, uključivanje 1941. godine i drugi - od 1942. do
kraja rata.1151
Činjenica je da su progoni, zlostavljanja, hapšenja i odvođenja u
logor otpočeli prije nego je došlo do ustanka, odnosno stvaranja
partizanskih odreda u koje bi se mogli uključiti. Jedino oni Jevreji
koji su bili članovi KPJ i SKOJ-a uključili su se dijelom u NOP, a
dijelom u partizanske odrede kada su bili oformljeni.
Pored toga, specifični objektivni faktori ograničavali su ili
onemogućavali masovnije uključivanje Jevreja u NOR. Najveći

1150
Hadžijahić Muhamed, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine.
1151
Romano, str. 203.
broj Jevreja živio je u gradovima iz kojih je bilo teže prebaciti
se do partizanskih jedinica; okupatori i ustaše su izvršili popis
Jevreja na osnovu kojih su odvođeni na prisilne radove i
kontrolisali da li se nalaze na licu mjesta. Svako bjekstvo
kažnjavano je ubijanjem porodica prebjeglih lica, kao i velikog
broja jevrejskih talaca; za Jevreje je zaveden policijski čas i
zabrana napuštanja mjesta stalnog stanovanja, bez posebne dozvole
policijskih vlasti, koju Jevreji nisu mogli dobiti; Gestapo i ustaše
su naredile policijskim vlastima da obavezno hvataju prebjegle
Jevreje i da ih predaju. Po predaji bili su strijeljani ili odvedeni u
koncentracione logore, gdje su stradali. Nakon uspješnog bjekstva
iz gradova, uključivanje u partizanske odrede, odnosno
prebacivanje na slobodnu partizansku teritoriju, bilo je moguće
samo preko konspirativnih veza. Broj tih veza je bio vrlo mali i
držane su u najvećoj tajnosti, što je onemogućavalo masovnije
uključivanje Jevreja. Za izvjestan broj Jevreja se zna da su
samoinicijativno krenuli u partizane i da su na putu uhvaćeni i
ubijeni.

Bilo je slučajeva, da je veća grupa skojevaca, članova udarnih

grupa, imala mogućnost i da se prebaci u partizane, ali su po
direktivi partijskog ukovodstva ostali u gradu. Takav slučaj bio je u
Sarajevu, jer se partijsko rukovodstvo nadalo da će partizanske
jedinice u okolini Sarajeva izvršiti napad na grad, i u tom slučaju
bi članovi tih udarnih grupa potpomogli u samom gradu dejstva
partizanskih jedinica. Međutim, do napada nije došlo, a u
međuvremenu su ustaše pohvatale te članove udarnih grupa i
odvele u logore gdje su ubijeni.

Pored ovih i izvjesni subjektivni činioci, u prvom redu kolebljivost,

kao i vjerovanje da ih neće zadesiti najgore - genocid, odigrali su u
pojedinim dijelovima Bosne i Hercegovine i gradovima značajnu
ulogu u neblagovremenom uključivanju većeg broja Jevreja u
NOR.
Socijalna struktura jevrejskog stanovništva u Bosni i Hercegovini,
kao i snažan uticaj Komunističke partije, naročito na jevrejsku
omladinu, uslovili su znatno veći procenat uključenja Jevreja u
NOR 1941. godine nego u ostalim dijelovima Jugoslavije. To se u
prvom redu odnosi na Sarajevo, u kojem je do rata živjelo oko 75%
ukupnog broja Jevreja Bosne i Hercegovine.
Ustaše su preduzimale mjere u cilju sprečavanja odlaska Jevreja u
partizane, ali, i pored toga, činjenica je da je iz Sarajeva u NOR u
1941. godini stupio veći broj Jevreja, naročito omladine.

Prema prikupljenim podacima iz Sarajeva je u NOR u 1941. godini

stupilo 263 Jevreja, od kojih je poginulo 205. U NOV je stupilo
194 (poginulo 139), a u NOP 74 (stradalo 69). Od preživjelih
učesnika u NOR od 1941. godine, 42 su nosioci “Partizanske
spomenice 1941”, dok su za narodne heroje Jugoslavije proglašena
četiri Jevreja iz Bosne i Hercegovine: Pavle Goranin, Nisim
Albahari, Ilija Engel-Andžić i Samuel Lerer (Voja Todorović).

Iz ostalih gradova Bosne i Hercegovine u NOR je u 1941. godini

stupio relativno mali broj Jevreja, a razlozi su objektivne i
subjektivne prirode. Jedan od glavnih objektivnih razloga bio je
odvođenje Jevreja iz nekih mjesta u koncentracione logore prije
nego što je došlo do formiranja partizanskih odreda, odnosno
razbuktavanja ustanka: iz Banje Luke su jula 1941. u logor
odvedeni Jevreji muškarci, a iz Bugojna, Žepča, Bijeljine, Tuzle,
Visokog i Bihaća veći broj Jevreja je odveden u logore avgusta
1941. godine.
Gotovo svi Jevreji sa pojedinih teritorija u sastavu Nezavisne
države Hrvatske bili su odvedeni u logore i najvećim dijelom
pobijeni, što se vidi i iz izveštaja koji je sredinom 1942. godine
Zapovjedništvo III zbornog područja u Sarajevu dostavilo Glavnom
stožeru oružanih snaga u Zagrebu u kojem se navodi: „Židova
gotovo nema...“.1152

U periodu od početka 1942. do septembra 1943. godine u NOR je

uključeno: iz Splita 52 lica od kojih 16 koji su stalno živjeli u Splitu
i 36 izbjeglica; 30 lica koja su uspjela da pobjegnu iz ustaških
logora; 28 ljekara koji su bili upućeni od ustaških vlasti u Bosnu
radi suzbijanja endemskog sifilisa; 20 omladinaca konfiniranih na
Korčuli, koji su prebjegli u sastav Korčulanskog odreda, nakon
jedne akcije koju je izvršila udarna grupa na italijanski magacin
municije. Za odmazdu Italijani su strijeljali 20 lica, među kojima i
tri jevrejske izbjeglice iz Sarajeva.1153

Najveći broj Jevreja stupio je u NOR septembra 1943. godine. Oni

su bili internirani u italijanskom koncentracionom logoru na Rabu,
a dijelom konfinirani u „Zoni I“ (Split, Korčula, Vela Luka).
Izvjestan broj je bio interniran u koncentracionim logorima u
Italiji, ili su bili konfinirani u raznim mjestima u Italiji, kuda su
prebjegli po kapitulaciji Jugoslavije. Zabilježen je slučaj da su
Jevreji koji su bili smješteni na Korčuli, 1154 doznavši da Nijemci
namjeravaju da uskoro preuzmu upravu nad ovim ostrvom, odlučili
da unajme barku i da se prebace u Italiju u Bari.
Poslije kapitulacije Italije dio Židova s Raba otišao je i na područje
Barija od kuda su otpremljeni i u izbjeglički logor El Shatt u
Egiptu, osnovan po dogovoru zapadnih saveznika i predstavnika
jugosloivenskoga partizanskog pokreta. U tom izbjegličkom logoru
bilo je 122 Židova koji su, prema nekim navodima, prikrivali svoj
identitet jer su Britanci prema zahtjevu egipatske vlade sprječavali
dopremanje Židova, ali i u logoru El Khataba, koji vodili

1152
Dokumenat u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu, K-80, reg. broj 54/1-8.
1153
D. Gizdić, Dalmacija 1943, Zagreb, 1962, str. 33.
1154
Prema izjavi Flori Jagoda Altarac, u dokumentarnom filmu Florin plamen,
na Korčuli je bilo smješteno oko 350 Jevreja.
predstavnici izbjegličke vlade Kraljevine Jugoslavije…1155 U jesen
1943. u Bariju se nalazilo oko 850 izbjeglih Židova, pretežno s
područja NDH od kojih je oko 500 bilo u logoru, a ostali u
gradu.1156

Najmasovnije uključivanje u NOR bilo je iz logora na Rabu nakon

njegovog oslobođenja. U tom logoru je bilo internirano preko 3.500
Jevreja. Do oslobođenja logora došlo je 8. septembra 1943. g.
zajedničkim snagama zatočenika u slovenačkom i jevrejskom
rapskom logoru. Do masovnog uključivanja Jevreja iz tog logora u
NOR došlo je zahvaljujući intenzivnom radu partijske organizacije
unutar logora.
U oba logora su formirane i vojne jedinice. U Jevrejskom logoru
formirana je omladinska četa od 150 omladinaca sa kojima je
vršena vojna obuka, kao i kursevi prve pomoći za osposobljavanje
bolničara za potrebe NOV.1157
Omladinska četa predstavljala je jezgro buduće vojne jedinice -
Jevrejskog rapskog bataljona. Do formiranja tog bataljona došlo je
9. septembra 1943, a istovremeno su formirana četiri bataljona u
Slovenačkom logoru. Slovenački bataljoni i jevrejski bataljon
obrazovali su Rapsku brigadu, s tim što je jevrejski bataljon nosio
naziv „Peti bataljon Rapske brigade“.

1155
Usp.Mateo Bratanić, Hrvatski zbjegovi u Egipat 1943.-1946., doktorski rad,
Sveučilište u Zadru, Zadar, 2009., str.237.
1156
Ristović, Milan U potrazi za utočištem - jugoslovenski Jevreji u bekstvu od
holokausta 1941-1945.. Službeni glasnik, Beograd, 1991., str.141-142.
1157
U arhivi JO Sarajevo sačuvan je dopis koji je uputio Logorski komitet KP za
kampo II i III „Drugarskom komitetu za KPH Pag-Rab“ koji se nalazio na
Velebitu. Ovaj dopis upućen je na dan kapitulacije Italije, 8. septembra 1943.
godine. U dopisu se iznosi: “Čitav rad je usredotočen na odgoju boraca za NOV.
Raspolažemo sa jednom četom u jačini od oko 150 boraca, formiranim u vodove
i desetine sa komandirom, vodnicima i desetarima / to su vojnički izobraženi
drugovi/. Osim toga organizovan je sanitetski odred za jačinu jednog bataljona
/600 ljudi/. Odred ima svoj štab, sastavljen od komandira, pol. komesara,
intendanta, ljekara i tehničara.“
Jevrejski rapski bataljon imao je u svom sastavu 243 borca koji su
bili raspoređeni u tri čete i jedan sanitetski vod. Komandant
bataljona bio je David-Dača Kabiljo, njegov zamjenik Miko Salom,
komesar Evald Erlih (poginuo 20. oktobra 1943. na Drežniku kao
komesar bataljona u 7. banijskoj diviziji). Komandir 1. čete bio je
Joži Kabiljo, 2. čete Marcel-Marci Vajs, 3. čete Moric-Moco
Kampos, a sanitetskog voda Ela Samokovlija.

Ostali Jevreji, bivši logoraši, evakuisani su po direktivi GŠ

Hrvatske na oslobođenu partizansku teritoriju Like, Korduna i
Banije. Evakuacija je izvršena brodovima krajem septembra i
početkom oktobra 1943. Ukupno je evakuisano 2.839 lica. Od tog
broja je u NOV odmah stupilo 379 lica, koja su raspoređena u
jedinice VI ličke, VII banijske i VIII kordunaške divizije. Iz te
grupe je u toku rata poginulo 37, umrlo 2, a 1 stradalo nesretnim
slučajem. Ukupno je stradalo 40 lica.
Prema tome, od bivših logoraša u NOV je stupilo 691, od kojih je u
toku rata poginulo 86, a 3 su umrla, 2 su stradala nesretnim
slučajem. Ukupno je poginulo, umrlo i stradalo 91 lice ili 13,4%.
Od uključenih u NOV, 2 su bili komesari bataljona, 13 komesari
četa, 9 komandiri četa, 2 delegati i 40 na raznim rukovodećim
položajima, dok su ostali bili borci.
Od preostalih lica koja su evakuisana na oslobođenu teritoriju Like,
Korduna i Banije (2.460), u toku oktobra 1943. u NOP je stupilo
648 osoba. Prema tome, van sastava NOR ostalo je 1.812 lica, a to
su bila mahom djeca, starije i bolesne osobe.1158

Značajna je bila uloga pratizana u spašavanju Jevreja Bosne i

Hercegovine, iako su mnogi, nevični ratovanju i zbog teških
uslova, stradali ili neposredno nakon uključivanja u partizanske
jedinice ili u toku rata. Ovo je posebno vidljivo u toku 1941. godine

1158
Romano, Jevreji Jugoslavije, isto.
gdje je npr. u Sarajevu od 268 Jevreja koji su stupili u NOR
poginulo 205, odnosno oko 77 odsto. Međutim, ako to uporedimo
sa onima koji su u partizane stupili septembra 1943. godine, koji su
se već na određeni način prekalili kroz bježanja i logore, vidimo da
je mnogo veći broj Jevreja preživio upravo zahvaljujući činjenici
da je bio u partizanima ili partizanskim zbjegovima. Od onih
Jevreja koji su bili uklučeni kao borci u partizanske odrede
preživjelo je oko 80 odsto. Nema tačne evidencije koliko je
preživjelo Jevreja koji su bili u partizanskim zbjegovima na Baniji i
Kordunu, ali je sigurno da se radi o veoma visokom procentu od
oko 90 odsto.

6.9. Jevreji ljekari i iskorjenjivanje endemskog sifilisa u Bosni i

Hercegovini

Zamisao zagrebačkog liječnika Miroslava Schlesingera da spasi

židovske liječnike, koji su već ostali bez posla i bili na putu
deportacija u logore – tako da oni budu poslani u Bosnu zbog
potreba liječenja endemskog sifilisa, a koji je svako malo prelazio u
epidemijske razmjere, vlastima Nezavisne države Hrvatske je iznio
dr. Ante Vuletić, koji je važio za stručnjka iz ove oblasti.1159
Ministar zdravstva Nezavisne države Hrvatske dr. Ivan Petrić je
pristao na prijedlog zbog akutne nestašice liječnika u Bosni, a plan
je podržao i Ante Pavelić uz opasku: “Uvijek ih se može i kasnije,
kada izliječe bosansko stanovništvo, eliminirati.”1160
U programu je sveukupno sudjelovalo 169 jevrejskih liječnika,
odnosno kad se ubroje i njihove porodice bilo je 650 ljudi. Mnogi

1159
Endemijski sifilis u Bosni, anketa škole narodnog zdravlja u Zagrebu -
urednik A. Vuletić, Zagreb, 1939.
1160
O tome je pisao i Zdenko Levental, 1963, Lekari na suzbijanju endemskog
sifilisa u BiH i njihovo učešće u NOB-i, Zbornik radova naučnog društva za
istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Beograd.
od njih su u ljeto 1942. prebjegli u partizane, ali se to uspijevalo
prikriti, što je spašavalo njihove obitelji. Od onih koji su ostali u
programu svi su preživjeli, a od onih koji su prebjegli partizanima
veći dio je poginuo ili se smatra nestalim. Preživjelo je ukupno 98
liječnika.1161

Arhivski materijali su dokumentirali i prepiske ustaških vlasti s

liječnicima u kojima ovi, uglavnom, traže oslobađanje članova
obitelji koji su ranije već bili poslani u logore. Takvim je
zahtjevima u pravilu bilo udovoljeno. Dokumentirani su i načini na
koje su organizatori programa, na čelu s dr. Vuletićem, iznalazili
nove načine da izbjegnu predaju tih liječnika Nijemcima: 1942, u
brošuri Endemijski sifilis u Bosni, koju je izdalo Ministarstvo
zdravstva NDH, rečeno je da nova epidemija tifusa može ugroziti i
njemačke vojnike ako liječnici budu uklonjeni iz Bosne.1162
1 – neposredno po stvaranju tzv. NDH, proustaški nastrojeni ljekari
u Hrvatskoj su poduzeli akciju da se isele ljekari iz Zagreba i
drugih većih mjesta, kako bi se na taj način riješili “konkurencije”
priznatih medicinskih stručnjaka i istovremeno domogli njihovih
ordinacija. Stoga su oni svesrdno pomagali da se ostvari realizacija
ideje o slanju ljekara Jevreja u Bosnu;
2 – u vrijeme pripajanja Bosne i Hercegovine državi NDH, šef
zdravstvene službe na toj teritoriji je bio dr. Raguž. Zbog
defektnosti zdravstvene službe na teritoriji Bosne i Hercegovine i
postojanja mnogobrojnih žarišta zaraznih bolesti, dr. Raguž je
zatražio od Zagreba da mu se uputi veći broj ljekara. Ovo traženje,
kao što smo pomenuli, svesrdno su podržali proustaški nastrojeni

1161
Jevrejski liječnici i akcija za suzbijanje endemskog luesa u Bosni, Samuel
Dajč, Jevrejski pregled 1970, 1-2.
1162
„Dosadašnji rezultati akcije oko suzbijanja end. sifilisa po bosanskim selima
opravdavaju nadu, da će se i povrh svih nabrojanih teškoća sifilis u Bosni
iskorieniti sve za malo godina... Zato je i ministarstvo i naviestilo rat sifilisu do
potpunog istrebljenja.“ Endemijski sifilis u Bosni, Ministarstvo zdravstva,
Zagreb, 1942.
ljekari, zahtijevajući da se upute ljekari Jevreji i Srbi. Sem toga,
ideju o slanju ljekara u Bosnu i Hercegovinu podržalo je i
zdravstveno savjetodavno tijelo pri vladi NDH, ali s tom razlikom
što je to tijelo predložilo da se u Bosnu i Hercegovinu pošalju
ljekari Srbi, a ljekari Jevreji da se upute u logore. Međutim, dr.
Raguž se nije s tim složio, zahtijevajući da se u Bosnu i
Hercegovinu upute ljekari Jevreji. Mislimo da je taj zahtjev bio od
odlučujućeg značaja pri odlučivanju o angažovanju ljekara Jevreja
u toj akciji. S tim svojim zahtjevom u to vrijeme dr. Raguž je
upoznao profesora dr. Grina, koji nam je dao taj podatak.
“Poglavnik” Pavelić se složio s prijedlogom dr. Raguža i pozvao
dr. Stanka Sielskog, koji je bio sa službom u Travniku da
organizuje i preuzme rukovođenje Zavodom za suzbijanje
endemskog sifilisa u Banjoj Luci. Dr. Sielski je zatražio od
Pavelića da mu odobri da za svog stručnog savjetnika uzme dr.
Grina.1163 Moramo napomenuti da je i dr. Sielski odigrao vrlo
značajnu ulogu u zaštićivanju ljekara Jevreja koji su bili
angažovani u navedenoj akciji. Za koordinaciju rada liječnika na
terenu u Banjaluci je osnovan specijalan Zavod za suzbijanje
endemskog tifusa, kojemu na čelu stajaše pok. dr. Stanko Sielski sa
svojim najbližim suradnicima, dr. Ernestom Grinom i profesorom
zagrebačkog Medicinskog fakulteta dr. Erihom Rozencvajgom.
Zavod je izdavao svoj Glasnik (Bilten) u kojem su ti liječnici, među
njima i eminentni medicinski stručnjaci, objavljivali svoje radove i
zapažanja sa terena.

Postavlja se pitanje, da li je jedini cilj ustaških vlasti bio da se

upućivanjem ljekara Jevreja u Bosnu i Hercegovinu konačno
likvidira endemski sifilis? Naše mišljenje je da je to bilo od
sporednog značaja, a u prilog tome govori činjenica, da su ustaške

1163
Grin Ernest, Epidemiologija endemskog sifilisa u Bosni, Specijalni
medicinski pregled, br. IX, Zagreb, 1937.
vlasti odvele u logore 25 ljekara Jevreja koji su do rata živjeli i
radili na teritoriji Bosne i Hercegovine. Osim toga, od 76 ljekara
koji su iz Hrvatske bili upućeni u Bosnu, četvoricu su naknadno
ubili. Možda bi i taj podatak išao u prilog našem mišljenju: U
Hrvatskoj je u to vrijeme bilo preko 20 ljekara Jevreja
dermatovenerologa, koji bi po svojoj specijalnosti trebalo da budu
prvenstveno angažovani u toj akciji. Međutim, od 81 ljekara samo
su šestorica bili navedene specijalnosti, dok su ostali bili hirurzi,
ginekolozi, balneolozi, rentgenolozi, neurolozi, urolozi, okulisti itd.
Sve to dokazuje da je osnovno bilo “riješiti” pitanje jevrejskih
ljekara u Hrvatskoj.

U martu 1942. godine zagrebačka Židovska općina imala je

informacije o prebivalištu 19 zagrebačkih liječnika: četvorica su
bila u Tuzli, trojica u Travniku, dvojica u Žepču, te po jedan u
Turbetu, Banjoj Luci, Varešu, Tesliću, Ljubiji, Kotor-Varoši,
Bosanskoj Krupi, Pećigradu, Sanskom Mostu i Kaknju.1164
Potpuno se slažemo s mišljenjem prof. dr. Grina koji kaže: “Progon
Jevreja, pljačka ljekarskih ordinacija i stanova, defektnost
zdravstvene službe u Bosni i afirmacija ustaškog režima putem
jevrejskih liječnika, naročito među muslimanskim stanovništvom,
bila je osnovna intencija organizovanja akcije za suzbijanje
endemskog sifilisa.”1165

Iza naprijed navedenog se može zaključiti da do realizacije ideje dr.

Vuletića, s obzirom na stav ustaških vlasti prema Jevrejima, uopše
ne bi moglo doći da nisu postojale pomenute okolnosti, koje su bile
od odlučujućeg značaja u realizaciji te ideje. No, i pored toga,
uloga dr. Vuletića, dr. Sielskog i dr. Raguža u spašavanju ljekara
Jevreja i njihovih porodica je bila vrlo velika i od posebnog
1164
JIM, Fond ŽOZ, reg. br. 4973, sign. K-64-2-1/1.22, 1-23; Goldstein, str. 216.
1165
Grin Ernest, Značaj i rezultati borbe protiv endemskog sifilisa u Bosni,
Narodno zdravlje, br. 9-10, Beograd, 1950, str. 247-250.
značaja. Zahvaljujući njima, u akciju za suzbijanje endemskog
sifilisa su bili uključeni ljekari Jevreji i pružili im punu pomoć i
podršku. Smatramo da je njihova uloga u kasnijem periodu bila još
značajnija. Naime, već 1942. godine počeli su ti ljekari Jevreji da
pristupaju partizanskim jedinicama, ostavljajući često svoje
porodice u dotadašnjem mjestu službovanja. O njihovom odlasku
navedeni drugovi nisu izvještavali ustaške vlasti, već su ih i dalje
vodili u evidenciji. Na taj način spasili su njihove porodice, a sem
toga i ostale ljekare Jevreje koji još nisu bili otišli u partizane, jer
da su ustaške vlasti blagovremeno saznavale za odlazak ljekara u
partizane, preduzimale bi mjere da preostalim ljekarima spriječe
odlaženje, a vjerovatno bi njih i njihove porodice odveli u logore.
U slučajevima kad su ustaške vlasti tražile detaljnije podatke o
nekom ljekaru, a isti se već nalazio u partizanskim redovima,
navedeni drugovi su odgovarali da se traženi podaci ne mogu
dostaviti “jer se teritorija na kojoj dotični ljekar radi nalazi pod
kontrolom partizana”.

Potpuno je jasno da su takvim radom navedeni drugovi rizikovali

ne samo svoj položaj, već i mogućnost da budu i sami odvedeni u
logore. Oni nisu spasili ljekare Jevreje samo od ustaških vlasti, već
i od Nijemaca, koji su 1943. godine zahtijevali da se svi ljekari
Jevreji iz Bosne i Hercegovine pošalju u logor. Sretna okolnost je
bila što je u to vrijeme u Bosni i Hercegovini harao pjegavi tifus, pa
su navedeni drugovi izvijestili njemačke vlasti da su ti ljekari
neophodni u akciji za suzbijanje pjegavca i da oni ne snose
odgovornost ako se odvođenjem tih ljekara zaraza prenese na
njemačke oružane snage. Takav odgovor još jednom je spasio
ljekare Jevreje od sigurne smrti. Spasavajući ljekare Jevreje,
navedeni drugovi su istovremeno učinili ogromnu uslugu
partizanskom sanitetu, jer je, zahvaljujući njima, najveći broj tih
ljekara stupio u redove NOV-e. Dr. Levental navodi da je od
ukupno 81 ljekara Jevreja njih 58 stupilo u partizanske redove.
Prema podacima1166 u NOV je stupilo 67 ljekara, od kojih je 15
poginulo. Od ostalih 14, četvoricu su ubile ustaše, odnosno
Nijemci, a trojica su umrla prirodnom smrću u toku akcije u Bosni i
Hercegovini.
Međutim, prema izvještaju Ministarstva zdravstva NDH, treba
prihvatiti podatke da je “već početkom avgusta 1941. god. u
bosanska sela upućena prva izobražena skupina od 70 osoba:
liječnika, medicinara i sestara... Krajem septembra otišla je već
druga skupina od 45 liječnika... tako da se krajem 1942. god. na
terenu nalazilo 125 stručnjaka za suzbijanje end. sifilisa, od toga 75
liječnika, uz ostatak medicinara i sestara.“1167
Već prvih dana avgusta pošla je prva grupa u Bosnu na rad.
Potvrdu dr. Ante Vuletića (prof. higijene na zagrebačkom
Medicinskom fakultetu) čuvam kao najveću amajliju, jer ona biješe
spasonosna. Funkcionirala je i obećana zaštita za užu familiju, ženu
i djecu i roditelje.
Naravno da su neki uspjeli prokrijumčariti i tako spasiti i članove
šire familije.1168
Druga je grupa upućena u Bosnu o oktobru.

Život jevrejskih liječnika u Bosni nije bio lak. Osim bolesti (mnogi
su preboljeli pjegavi i trbušni tifus i dizenteriju), trebalo je
prebroditi teška pješačenja i katkada gladovanja, uvjete lošeg
stanovanja i teških higijenskih prilika koje su tada tamo vladale.1169

1166
O učešću lekara Jevreja u akciji za suzbijanje endemskog sifilisa u BiH, Jaša
Romano, Jevrejski pregled, 1970, 11-12.
1167
“ Endemijski sifilis u Bosni, Ministarstvo zdravstva, Zagreb, 1942.
1168
Jevrejski liječnici i akcija za suzbijanje endemskog luesa u Bosni, Samuel
Dajč, isto.
1169
JIM, Fond “Rukopisi”, Izložba ”Jevreji na tlu Jugoslavije”, referent dr. Alfred
Najfeld, jedan od ljekara upućenih u Bosnu: „Uslovi rada ovih lekara bili su teški
i, mada su bili zaštićeni, opasnost za njihov život je i dalje neprekidno postojala.
Neki od njih bili su ubijeni na licu mesta ili u logoru pre nego što su stigli da se
priključe partizanima.“
O radu jevrejskih ljekara u suzbijanju endemskog sifilisa u Bosni,
pohvalno se je izrazilo i Ministarstvo zdravstva NDH. Iz tog
Ministarstva u decembru 1941. godine javljeno Državnom
izvještajnom i promičbenom uredu da je liječnička ”velika
požrtvovanost i ljubav za narod došla do izražaja, jer su zdušno
izvršili tako odgovornu zadaću”.1170
Nijemci su 1943. godine tražili da se iz Bosne uklone jevrejski
ljekari, ali su dr. Ante Vuletić i dr. Sielski odgovorili da bi u tom
slučaju bili prinuđeni da skinu sa sebe svaku odgovornost za
pojavljivanje pjegavca u redovima njemačke vojske. Nacisti nisu
više ponovili taj zahtjev. Ustaški župan u Travniku optužio je,
naprimer, jevrejske ljekare da “truju bolesnike”.1171

1170
HDA, Fond 237, Glavno ravnateljstvo za promičbu, kut. 4, 6425/1941;
Goldstein, str. 222.
1171
JIM, Fond “Rukopisi”, isto.
VII. Ustanak naroda Jugoslavije i uključivanje Jevreja Bosne i
Hercegovine u Narodnooslobodilački rat

7.1. Opšti osvrt o učešću Jevreja Jugoslavije u NOP-u i NOR-u

Spoljna politika vlade Milana Stojadinovića i vlade Cvetković -

Maček uslovila je potpunu izolaciju Jugoslavije i to u periodu kada
je Treći rajh usmjerio svoje agresorske aspiracije na teritoriju
Jugoslavije. KPJ blagovremeno je sagledala opasnost od fašističkog
napada, pa je CK KPJ na V zemaljskoj konferenciji KPJ, koja je
održana 1940. godine u Dubravi kraj Zagreba, donio odluke od
istorijske važnosti, koje su se odnosile na pripremanje narodnih
masa za slučaj nacističkog napada. Tim odlukama je bilo
predviđeno pripremanje članova KPJ i SKOJ-a, kao i naprednih
snaga za odbranu zemlje, njihova obuka u rukovanju oružjem, kao
i obuka u ukazivanju prve pomoći. Posebno je bilo naglašeno
uzdizanje novih partijskih kadrova, aktiviranje rada s omladinom i
ženama, kao i povezivanje članova Partije sa širokim narodnim
masama.

Aprilski rat 1941. razotkrio je svu trulež unutar državnog i vojnog

aparata. U vrhovima vojske nalazili su se pripadnici “pete” kolone,
koji su raznim mahinacijama onemogućili širokim narodnim
masama da se bore protiv agresora. Vojska, napuštena od svojih
starješina, bila je dezorijentisana i njen raspad je bio neminovan.

Međutim, kapitulacijom Jugoslavije nije razbijen revolucionarni-

demokratski pokret stvaran u predratnom periodu, kao ni njegova
avangarda - KP i pored toga što su fašistički agresori imali jaki
oslonac u domaćoj buržoaziji i raznim profašističkim
separatističkim grupama u zemlji, koji su se ujedinili protiv tog
pokreta i Komunističke partije.
Nakon šestoaprilskog sloma, jedina politička struja u Jugoslaviji,
koja se prva digla na ustanak protiv okupacije i domaćih
petokolonaša, bila je Komunistička partija Jugoslavije na čelu sa
Josipom Brozom. Narodnooslobodilački pokret je bio
višenacionalan, a najviše su ga sačinjavali Srbi, Muslimani i Hrvati.
Mnogi Srbi, uvidjevši da je četnička ideologija izdajnička i
genocidna, masovno se priključuju NOP-u.1172

Zahvaljujući autoritetu koji je stekla KP u predratnom periodu u

širokim narodnim masama, kao i spremnosti narodnih masa da se
bore protiv okupatora, CK KPJ je bio u mogućnosti da donese
odluku o produžavanju borbe protiv okupatora, preuzimajući
rukovodeću ulogu u toj borbi. Odluka je donijeta 10. IV 1941. na
sastanku Politbiroa CK KPJ u Zagrebu. Članovima KPJ je upućen
poziv za prikupljanje oružja i sanitetskog materijala, kao i
izbjegavanje članova KPJ i SKOJ-a da budu odvedeni u
zarobljeničke logore.

U redovima KP, kao i naprednog omladinskog pokreta, nalazio se

veći broj sarajevskih Jevreja, što se vidi i iz izjave Lepe Perović
(do rata član PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu): “Mi komunisti
imali smo u svojim redovima priličan broj Jevreja. Preko njih, a i
direktno, povezali smo se sa masom Jevreja.”1173
Mjesni komitet KPJ je donio odluku da preko komunista iz
„Matatje“ oformi politički aktiv koji će preuzimanjem i
oživljavanjem rada jevrejske sefardske opštine (u koju se sada
uključila i aškenaska) omogućiti postojanje jednog legalnog punkta
za široku i raznovrsnu djelatnost. Ta djelatnost usmjerena je
najprije na pružanje materijalne pomoći jevrejskoj sirotinji, koja je,

1172
Noel Malcolm, Povijest Bosne, Erasmus Gilda, Novi Liber, Zagreb; Dani,
Sarajevo, 1995, str.252.
1173
Lepa Perović, Od Beograda, preko Sarajeva do Mostara, Ustanak naroda
Jugoslavije V, Beograd, 1964, str.94-128.
pored svih nedaća, vjerovala da nije od sviju napuštena, već da
postoje snage koje će joj pomoći. I ovaj vid aktivnosti afirmisao bi
KPJ u očima jevrejskih masa kao jedinu organizovanu snagu koja
je ostala uz narod. Takvom aktivnošću, istovremeno, stvorili bi se
povoljni uslovi za pomaganje aktivnosti same KPJ.
Aktiv je oformio Slavko Engel, a njime je rukovodio Moni Finci.
Aktiv su sačinjavali: Aleksandar Šani Salcberger, ing. Sado Papo,
Josef Levi, Rudi i Lonika Musafija, Albert Finci, dr. Mojsije Papo,
ing. Aron Kamhi, Nisim Altarac Bulat i Josip Albahari Čučo, kao i
još jedan broj Jevreja koji su povremeno učestvovali u nizu
aktivnosti.

Sve je bilo brzo ostvareno zahvaljujući činjenici da su glavni

sekretar općine dr. Mojsije Papo i blagajnik Albert Finci, koji su
jedini od općinskog aparata ostali na svojim radnim mjestima, bili,
također, članovi ovog aktiva.1174
Pošto su prostorije općine bile demolirane, a inventar toliko oštećen
da nije bio ni za kakvu upotrebu, općina je počela da radi u
prostorijama Osnovne škole u Ćemaluši ulici, odmah do zgrade
banke „Melaha“, u kojoj se na prvom spratu bio smjestio njemački
Gestapo.
Ovo mjesto je predstavljalo legalnu osnovu za brojne akcije,
naročito za prikupljanje materijalnih srestava za pomoć ugroženim
i za pomaganje KPJ.
Jedan od najmasovnih oblika pomaganja Partije prije rata, i u prvim
danima rata, sastojao se u prikupljanju narodne pomoći. U toj akciji
je bio angažovan veliki broj omladine.
Sadašnja situacija nije bila ni izdaleka kao ranija. Fašistička
okupacija je donijela neizvjesnost za ličnu i porodičnu egzistenciju
ljudi od kojih su ranije dobivali sredstva za narodnu pomoć, kao i

1174
Josip Albahari Čučo, KPJ i pogrom nad Jevrejima, Sarajevo u revoluciji,
Tom II.
za većinu drugih. Uskoro je stvorena situacija da se mora
materijalno pomoći one od kojih su do jučer primali narodnu
pomoć, jer se, takoreći, preko noći velika masa jevrejskih radnika
namještenika našla na ulici, bez sredstava za život. Ovakva
situacija nalagala je iznalaženje novih formi rada.

Podstaknuta dotadašnjim iskustvima na tom polju, Hana Ozmo,

član Mjesnog komiteta KP i predsjednik KP i predsjednik Odbora
narodne pomoći u gradu, a kasnije, poslije njenog hapšenja i
Slavko Engel, insistirali su na neophodnosti proširenja akcije
prikupljanja narodne pomoći među Jevrejima, naročito među onim
čiju su imovinu ustaše izložile direktnoj pljački. Svakom prilagaču
od koga će se ubuduće tražiti pomoć, govorili su da treba reći da je
ona namijenjena ugroženim od okupatora.
Aktiv je, na osnovu toga, razmotrio postojeće stanje i donio odluku
da se radi prikupljanja većih materijalnih sredstava prvenstveno
orijentiše na imućnije Jevreje i da se od njih, gdje je god to
umjesno, istovremeno traži pomoć za ugrožene Jevreje i druge, kao
i za Partiju, kako bi se istakao značaj socijalnog i političkog
momenta akcije. Smatralo se da bi se na taj način građanima,
mahom trgovcima, po navici preopreznim, a sada i preplašenim,
olakšalo da daju veće novčane priloge. Stvoren je plan, određeni su
oni koji će obilaziti i prikupljati novac, kao i prvi spisak ličnosti
kojima se treba obratiti.
Nakon krećeg vremena, prvi finansijski rezultati bili su očigledni.
Jedni su, poznavajući aktiviste od ranije, s povjerenjem gledali u
čitavu akciju izražavajući spremnost na svaku pomoć i zadovoljni
što vide da postoje neke snage i akcije, i to su narednih dana
dokazali svojim prilozima. Neki kojima se obratilo su tražili više
objašnjenja, zahtijevajući da ostanu anonimni i politički
neangažovani. Jedan manji broj, uglavnom onih najbogatijih, koji
se ni pored svih antijevrejskih mjera nisu mogli pomiriti sa
sudbinom da to što posjeduju nije više njihova imovina, primio je
aktiviste sa neprikrivenom rezervom, uz nekoliko uglađenih
konvencionalnih fraza, zahtijevajući određeno vrijeme za
razmišljanje. Kod njih je trebalo navraćati više puta i konačno bez
nekog naročitog efekta.
U skladu sa polaznom intencijom i osnovnim namjerama, najveći
dio od sakupljenog novca odvojen je za program socijalne pomoći i
zaštite Jeveja koji se sagledavao tek u opštim konturama. Drugi dio
materijalnih sredstava namijenen je kao prilog KPJ.

Oko 20. juna 1941. godine Moni Fonci je predao prvi veći novčani
iznos Slavku Engelu i ukratko mu objasnio da ovo neće biti
posljednji prilog Partiji, jer se akcija i dalje nastavlja. Došlo se do
zaključka da se mora pojačati aktivnost do maksimuma.1175

Poslije njemačkog napada na SSSR, a naročito poslije dizanja

narodnog ustanka, okupatorski režim postaje još okrutniji i njihovi
zločinci uzimaju ogromne razmjere. Početak oružanog ustanka bio
je svima podsticaj za intenzivniji rad. To se osjećalo na svakom
koraku.
Došlo je do jačanja aktivnosti, ali uz mnogo veću opreznost i
konspiraciju.
Učestali su grupni sastanci po stanovima na kojima su čitani leci i
proglasi, ubrzana je akcija na prikupljanju ne samo novca nego i
robe, sanitetskog materijala i oružja. Sasvim logično, sada se od
grupe ne samo očekivao nego, na određen način i zahtijevao veći
doprinos i efekat u pomaganju NOP-a.

U međuvremenu su mnogi partijski kadrovi iz Sarajeva otišli na

nove dužnosti i zadatke van grada. Vjerovatno je i to bio razlog što
je Slavko Engel, kada ga je Moni Finci izvijestio da će kroz koji

1175
Josip Albahari, isto.
dan biti spremljen novi prilog u novcu, ovome saopštio da će
ubuduće vezu sa aktivom držati Vladimir Perić Valter.
Na prvom sastanku Moni Finci je detaljno upoznao Valtera sa
akcijama koje su u okviru Jevrejske općine dotad preduzimane.
Valter je dao punu podršku i saglasnost, pri čemu je on izričito
izjavio „da aktiv, u ime Partije, zadužuje za organizovanje
svestrane materijalne pomoći jevrejskom stanovništvu, pošto su
Jevreji direktno ugroženi i progonjeni, treba da osjete da neko o
njima vodi računa“.

Na osnovu direktive Vladimira Perića Valtera i dosadašnje akcije,

proširen je rad i na anketiranju i popisivanju materijalno ugroženih
jevrejskih porodica, stvorena kartoteka od oko 700 kartona sa 2.200
anketiranih lica bez ikakvih sredstava za život. Dijelom od
raspoloživih sredstava Jevrejske općine, počelo se sa davanjem
jednokratne mjesečne pomoći. Za nekoliko stotina porodica
osiguran je i ogrjev, iako je ostao neiskorišten, jer su do zime
gotovo sve jevrejske porodice bile već odvedene u logor.1176

Time se završila ova višemjesečna akcija u okviru Jevrejske općine

u Sarajevu. Ona je bila orijentisana u dva značajna smjera, noseći u
sebi, prije svega, socijanu i duboko humanu sadržinu u pružanju
pomoći napuštenoj i obespravljenoj masi Jevreja u najtežim danima
i najtežoj nevolji. U isto vrijeme, ovom akcijom pružena je podrška
i pomoć KPJ i NOP-u, kao jednoj organizovanoj snazi, koja je bila
kadra da se uhvati ukoštac sa okrutnim neprijateljem. Koliko je bila
značajna ova veza i koliko važnosti je pridavao Mjesni komitet
brizi za tešku nesreću koja je zadesila Jevreje, dovoljno govori i
sama činjenica što su se Vladimir Perić Valter i Dane Olbina, dva

1176
Josip Albahari Čučo, isto.
člana Mjesnog komiteta, sastajali s aktivom gotovo svakodnevno, u
neposrednoj vezi.1177
Potpuno je razumljivo što su članovi KPJ I SKOJ-a stupili u NOR
već prvih dana ustanka. Od posebnog značaja je bio i njihov uticaj
na ostale Jevreje, naročito na jevrejsku omladinu u cilju njihovog
uključivanja u NOR. Na uključivanje Jevreja u NOR posebno je
računala KP, što se vidi iz proglasa koji je izdao PK KPJ za Bosnu
i Hercegovinu na početku ustanka. U proglasu se pozivaju svi
narodi Bosne i Hercegovine na ustanak, a među njima i Jevreji:
“Jevreji, vi najviše osjećate neljudsku bezobzirnost i zločinačku
dušu frankovačke gospode. Put boljeg života i za vas jeste
zajednička borba sa Srbima, Hrvatima i Muslimanima, koju vodi
KPJ.”

Do odvođenja sarajevskih Jevreja u logore, stanovi mnogih Jevreja

bili su značajno uporište Partije. To se vidi i iz izjave Esada
Čengića (tadašnjeg sekretara MK KPJ Sarajevo): “Vrlo značajno
uporište Partije u 1941. i 1942. godini predstavljale su porodice:
Jozef Foht (njegovu ženu Saru ubile su ustaše), Rudi i Lonika
Musafija (stradao u Jasenovcu 1945. dok je Lonika bila u NOV),
Estera i Mento Eškenazi (Estera ubijena u logoru u Staroj
Gradiški, a Mento poginuo u NOV 1942.), Moric, I. Montiljo, Roza
i Tilda J. Papo, Monika Musafija, Berta Papo (svi su učestvovali
u NOV).”1178

Vrlo značajnu ulogu u vezi sa skrivanjem ilegalaca, ilegalnog

materijala i ilegalne partijske biblioteke odigrala je porodica
Jozefa Danitia, čuvara jevrejskog groblja u Kovačićima, koji je
stanovao u kapeli groblja. Njegove dvije kćerke i sin bili su

1177
Moni Finci, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i
Hercegovinu.
1178
E. Čengić, n. d., str. 164.
skojevci i stupili su u NOV 1941, kao i muž starije kćerke Bianke
(Mordo Altarac) i svi su poginuli.1179

Od sarajevskih Jevreja koji su se uključili u NOP na početku

ustanka isticali su se svojom aktivnošću: Albahari-Ferušić Blanka
(kasnije u NOV - nosilac “Partizanske spomenice 1941.”), Mordo-
Marko Altarac (poginuo marta 1942. kao član Opštinskog komiteta
KPJ pri NOO “Zvijezda”), Hana Finci-Božić (u njenom stanu bila
je ilegalna štamparija MK KPJ Sarajevo - uhapšena od ustaša 1944.
i strijeljana), Lunčika Kaveson, Albert M. Maestro, Daniel Ozmo,
Barkohba Papo, Eliezer M. Papo, Estera Papo-Eškenaz, Rikica A.
Pardo, Lezo L. Perera, Sadik L. Perera (svi su pohvatani od ustaša
i ubijeni u logoru).
Među sarajevskim Jevrejima bio je i veći broj simpatizera NOR-a.
Iako su ih ustaše gotovo potpuno opljačkali, oni su sakupili jedan
milion dinara za partizanske jedinice.

Uslovi i mogućnost za uključivanje Jevreja u NOR na početku

ustanka nisu bili isti u svim mjestima Bosne i Hercegovine. Stoga
će njihovo uključivanje biti prikazano po mjestima.

Sarajevo – Snažan uticaj na jevrejsku omladinu izvršilo je u

predratnom periodu jevrejsko radničko udruženje Matatja u čijim
redovima je bilo pred rat oko 400 skojevaca i članova KPJ.
Navedeno je i to, da je u Sarajevu bilo pred rat 62 člana KPJ. Oni
su aktivno učestvovali u svim akcijama koje je organizovala
Komunistička partija. Među članovima KPJ I SKOJ-a koji su
rasturili proglas koji je izdao CK KPJ pozivajući narod na obaranje
profašističke vlade Cvetković-Maček bio je i veći broj Jevreja.
Neke od njih je uhapsila sarajevska policija 3. marta 1941. godine i

1179
Zora Kindibal-Pređa, SKOJ u Kovačićima, Sarajevo u revoluciji II,
Sarajevo, 1977, str. 768.
držala ih u zatvoru sve do dolaska ustaša na vlast i njima ih predala.
Iz te grupe kasnije su stradali: David Levi, Nisim Montiljo, Izidor
Levi i Hajim Levi. 1180

7.2. Uključivanje Jevreja u Narodnooslobodilački rat

Socijalna struktura jevrejskog stanovništva u Bosni i Hercegovini,

kao i snažan uticaj KP, naročito na jevrejsku omladinu, uslovili su
znatno veći procenat uključenih Jevreja u NOR 1941. godine nego
u ostalim pokrajinama Jugoslavije. To se odnosi, u prvom redu, na
Sarajevo, u kojem je do rata živjelo oko 75% ukupnog broja Jevreja
Bosne i Hercegovine.
Potpuno je razumljivo što su članovi KPJ i SKOJ-a stupili u NOR
već prvih dana ustanka. Od posebnog značaja je bio i njihov uticaj
na ostale Jevreje, naročito na jevrejsku omladinu u cilju njihovog
uključivanja u NOR.
Uslovi i mogućnost za uključivanje Jevreja u NOR na početku
ustanka nisu bili isti u svim mjestima Bosne i Hercegovine. Stoga
će njihovo uključivanje biti prikazano po mjestima.

Dio Jevreja Bosne i Hercegovine, kao i iz drugih krajeva okupirane

Jugoslavije, opredijelilo se za NOP. Pored ideološke i političke
motivacije za pristupanje NOP-u, bilo bi logično da je dodatni
stimulans pri njihovom opredjeljenju bio sadržan i u tome što su na
taj način izmicali ustaškom teroru, kao i prilika da mu se
suprotstave oružjem. Bilo je primjera da u nekim mjestima
medicinski radnici odlaze u partizanske jedinice, moglo bi se reći
kolektivno, iako su bili pošteđeni internacije. U Tuzli su u jesen
1943. NOP-u pristupili svi ljekari i apotekari s preko 40 članova

1180
J. Romano, str. 216.
svojih porodica.1181 Ukupno je u NOP-u učestvovalo 1.406 Jevreja
iz Bosne i Hercegovine.1182

Treba naglasiti da je cijela jevrejska inteligencija bila na strani

NOP-a. Jedan broj Jevreja koji su djelovali na organizovanju
oružane borbe, bili su učesnici Španskog građanskog rata.
Obavljajući važne dužnosti u jedinicama NOV, kao i druge
funkcije, jedan broj pripadnika jevrejske zajednice stekli su čin
generala i viših oficira, a neki od njih postali su narodni heroji.1183
Snažan uticaj na jevrejsku omladinu u Sarajevu izvršilo je u
predratnom periodu jevrejsko radničko udruženje Matatja u čijim
redovima je bilo pred rat oko 400 skojevaca i članova KPJ. U
Sarajevu je bilo, prije Drugog svjetskog rata, 62 člana KPJ. Oni su
aktivno učestvovali u svim akcijama koje je organizovala
Komunistička partija. Među članovima KPJ i SKOJ-a koji su
rasturili proglas koji je izdao CK KPJ pozivajući narod na obaranje
profašističke vlade Cvetković-Maček bio je i veći broj Jevreja.
Neke od njih je uhapsila sarajevska policija 3. marta 1941. godine i
držala ih u zatvoru sve do dolaska ustaša na vlast i njima ih predala.
Iz te grupe kasnije su stradali: David Levi, Nisim Montiljo, Izidor
Levi i Hajim Levi. 1184

Na osnovu policijskih spiskova ustaše su otpočele ubrzo sa

hapšenjem komunista. Krajem juna 1941. ustaše su uhapsile
poznatog revolucionara Hajnriha Fertiga, tj. prije nego je objavljen
naprijed pomenuti proglas PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. On je

1181
Zločini fašističkih okupatora, isto.
1182
J. Romano, isto, str. 303.
1183
Čengić, Sarajevski Jevreji u II Svjetskom ratu, Sefarad 92, str. 73-184.
1184
Arhiv Saveza komunista Bosne i Hercegovine, tom III, knj. 1; N. Albahari,
Od aprilskog rata do ustanka, Sarajevo u revoluciji II, str. 55.
odveden u logor u Gospiću, zatim u logor u Jadovnu, pa u
Jasenovac, gdje je ubijen 15. I 1942.1185

Ustaše su 1. avgusta 1941. na Vracama strijeljale 20 Srba i Jevreja,

članova KPJ. Šalom S. Albahari, student izdan je od Mihajla
Popovića. Prilikom saslušanja na policiji držao se herojski i pored
toga što je bio izložen zvjerskim mučenjima. Streljan 8. avgusta
1941; Izidor B. Abinun, električarski radnik, strijeljan septembra
1941; Ašer S. Danon, trgovački pomoćnik, strijeljan 6. septembra
1941; Šabetaj H. Levi, učenik, strijeljan septembra1941; Jozef
Altarac-Todor, krojački radnik, strijeljan oktobra 1941. Pored njih
ustaše su do avgusta 1941. uhapsile i odvele u logore oko 20
Jevreja članova KPJ i SKOJ-a, a masovno hapšenje je izvršeno 16.
novembra 1941 (oko 40 lica). Svi su bili uključeni u NOP od
početka ustanka.

Još u pripremnom periodu za ustanak, pristupilo se organizovanju

kurseva prve pomoći koje je pohađao veći broj jevrejskih
omladinki (Rikica Pardo, Zlata Kabiljo, Donkica Perera, Hanika
Altarac-Vuja i dr.). Od posebnog značaja je bila uloga “Crvene
pomoći”, kojom je rukovodila Hana Ozmo (do njenog hapšenja),
koja je dodjeljivala finansijska sredstva većem broju Jevreja i Srba
koji su ostali bez sredstava za život nakon ustaške pljačke. U
prikupljanju pomoći učestvovale su: Lenka Kampos, Anita Pardo,
Renika Montiljo, Pino Pardo i dr.
Pomoć je dolazila i iz jevrejskih radnji u kojima su bili postavljeni
lažni povjerenici ili prijatelji članova pokreta otpora.1186

1185
Albahari, Sarajevo u prvim danima okupacije, isto, str. 96.
1186
Ustaški povjerenici u trgovačkim radnjama, Rašela Papo u Sarajevo u
revoluciji, Tom II: ”Poznat mi je slučaj jedne jevrejske radnje iz Vase Miskina
ulice, iz koje je sva roba – pretežno deke, šalovi i zimska odjeća – otpremljena
tajno, najprije u Čadordžinu ulicu br. 4, gdje se tada nalazilo jedno od ilegalnih
sabirališta materijala za partizane, a zatim dalje, u šumu. U ovom slučaju
povjerenik je bio čovjek koji nije pripadao ustašama, odnosno bio je naklonjen
Po direktivi Partije pristupilo se organizovanju udarnih grupa u
koje je bio uključen veći broj jevrejskih omladinaca, prvenstveno
skojevaca. Jedan od organizatora udarnih grupa bio je Aleksandar
Šani Salcberger (ustaše ga uhvatile i strijeljale na Vracama 1.
oktobra 1941.).1187 Udarnom grupom na Bjelavi rukovodio je
Moric Moco Salom do odlaska u NOV. Za njega se navodi da je
bio “vrlo hrabar i odvažan” .
Postavlja se pitanje zašto izvjestan broj Jevreja članova KPJ i
SKOJ-a kao i pripadnika NOP nisu blagovremeno otišli iz Sarajeva
i stupili u partizane, tj. prije nego što su ih ustaše uhapsili i odveli u
logore, gdje su ubijeni?

Esad Čengić, koji je u toku rata bio sekretar MK KPJ Sarajevo:

“Zbog objektivnih poteškoća i sporosti oko upućivanja ljudi na
oslobođenu teritoriju, kao i zbog gledišta da ljude treba zadržati u
gradu radi ilegalnog rada, kao i da će naše jedinice uskoro
osloboditi Sarajevo, odlazak ljudi iz Sarajeva u partizane nije
uvijek tekao ujednačenim intenzitetom u srazmjeri sa stvarnim
političkim raspoloženjem i spremnošću ljudi da idu u naše jedinice,
pa je prilikom izdaje pao u ruke neprijatelju, veliki broj članova
KPJ, SKOJ-a i simpatizera, među kojima nekoliko stotina Jevreja,
koji su poslati u logore i likvidirani.”1188

radničkom pokretu. Koristeći se ovom okolnošću, preuzeli smo preko njega

mnogo materijala za partizane.
Sličan slučaj odigrao se sa radnjom Mali metalum – gvožđarska radnja, koja je
prodavala oružje i municiju, u kojoj je za povjerenika postavljen Edo Barbić.
Veći dio ove robe, na isti način, otpremljen je partizanima, kojima se i drug
Barbić pravovremeno priključio.”
1187
M. Finci, Slučaj Aleksandra Salcbergera, Jevrejski almanah 1959-1960,
Beograd, str. 150.
1188
E. Čengić, U okupiranom Sarajevu, Istočna Bosna u NOB-u I, Beograd,
1971.
Veća grupa jevrejskih omladinaca i omladinki, među kojim je bilo
najviše skojevaca, uputila se samoinicijativno iz Sarajeva u
Kalinovik radi uključivanja u Kalinovački partizanski odred.
Međutim, četnički elementi koji su se uvukli u Odred, vratili su ih
za Sarajevo, jer im “nisu potrebni kaputaši”. Takav postupak
dezorjentisao je ostale jevrejske omladince, koji su takođe
namjeravali da krenu u partizane. Veći broj vraćenih omladinaca i
omladinki ustaše su pohvatale i odvele u logore gdje su pobijeni.
Manji broj uspio je da se prebaci u Hercegovinu i Dalmaciju, i
kasnije su ponovo stupili u NOV. Prema naređenju CK KPJ
preživjeli borci, koji su bili vraćeni iz Kalinovačkog odreda, dobili
su Partizansku spomenicu 1941.

Ministarstvo hrvatskog domobranstva - Glavni stožer dostavio je

Operativnom stožeru domobranstva akt br. 4282 od 9. I 1942. u
kojem se navodi da “židovska omladina listom odlazi u redove
partizana-komunista, gdje igra ulogu političkih komesara”.
Zapovjedništvo vojne krajine u Sarajevu uputilo je Ministarstvu
hrvatskog domobranstva, akt broj 141 od 18. I 1942, u kojem stoji:
“Primijećeni partizanski odred 'kaputaši' židovske inteligencije u
kojem se nalaze i židovske žene. Taj odred sa Romanije došao je u
okolinu Vareša…1189

U vezi sa vraćanjem jevrejskih omladinaca i omladinki iz

Kalinovačkog partizanskog odreda, Danilo Štaka u članku koji je
objavljen u zborniku Sarajevo u revoluciji III, navodi: “Krajem jula
1942. prije polaska Kalinovačkog partizanskog odreda sa Igmana
prema Prozoru, štab Odreda donio je jednu neshvatljivu odluku
koja nije bila prihvaćena sa odobravanjem ni od boraca ni od

1189
Vojnoistorijski institut Beograd, 6/A, 47/6-9, 1941, ibid., 70, 12/2-5, 1942.
godine.
jednog broja rukovodilaca na tom terenu. Naime, radi se o
upućivanju grupe od preko 30 boraca Jevreja natrag u Sarajevo, što
znači u potpunu neizvjesnost, gotovo u sigurnu smrt. Zašto je
donesena ova neobična odluka, nije ni danas poznato. I zaista je
veoma mali broj ovih boraca ostao u životu. Neki od njih su uspjeli
da iz Sarajeva ponovo izađu i stupe u druge partizanske jedinice.
Najveći broj, dospio je u fašističke logore i tamo izgubio život.
Ovaj postupak, svakako, nije bio u duhu naše narodno-
oslobodilačke borbe, a nije mi poznato da je bilo gdje u našoj
zemlji učinjena slična greška.”

Ali, i pored toga, kao i mjera koje su bile preduzele ustaše u cilju
sprečavanja odlaska Jevreja u partizane, činjenica je da je iz
Sarajeva u 1941. godini u NOR stupio veći broj Jevreja, naročito
omladine. Ovo je vidljivo iz dokumenata sačuvanih u
Vojnoistorijskom institutu u Beogradu.1190

Broj sarajevskih Jevreja uključenih u NOR u 1941. godini bio bi

znatno veći da nije bilo naprijed navedenih prepreka.
Nakon dobijene direktive od CK KPJ jula 1941. o podizanju
opštenarodnog oružanog ustanka, PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu
održao je 13. jula 1941. sastanak partijskih rukovodilaca na kojem
je donijeta odluka o upućivanju na teren članova KPJ radi
formiranja partizanskih odreda. Među upućenim su bili i slijedeći
Jevreji, predratni revolucionari:
Nisim Albahari zajedno sa Ratom Dugonjićem upućen je 14. VII
1941. u Semizovac, a zatim je Albahari upućen u Vareš; 1191 Oskar
Danon upućen u Vogošću i Srednje, gdje je učestvovao u
formiranju odreda “Zvijezda”;1192 Slavko Engl upućen je u Brezu,
gdje su ga uhvatile ustaše. U sarajevskoj policiji izvršio je
1190
Isto, 70, 12/2-5, 1942.
1191
R. Čolaković, Zapisi iz oslobodilačkog rata I, Beograd, 1956, str. 477.
1192
N. Albahari, isto, str. 98.
samoubistvo;1193 Mento Đ. Eškenazi upućen je na Trebević gdje je
učestvovao u formiranju Trebevićkog odreda;1194 Feliks-Srećko
Goranin učestvovao je skupa sa Eškenazijem u formiranju
Trebevićkog odreda (poginuo februara 1942. kao načelnik Štaba
grupe odreda);1195 Pavle Goranin učestvovao je u formiranju
Romanijskog odreda (poginuo 22. I 1944. kod sela Žunovi kao
komesar 27. divizije - proglašen za narodnog heroja);1196 Samuel
Lerer (Vojo Todorović), učestvovao u organizovanju odreda u
zapadnoj Bosni – proglašen za narodnog heroja;1197 Ervin-Stanko
Salcberger, učestvovao u organizovanju odreda “Zvijezda”.1198

U prvim partizanskim odredima u istočnoj Bosni na vojnim,

odnosno političkim dužnostima su bili: Oskar Danon (zamjenik
komandanta odreda “Zvijezda”); Mento Đ. Eškenazi, (zamjenik
političkog komesara Trebevićkog odreda); Feliks-Srećko Goranin
(komandir Trebevićkog odreda); Pavle Goranin (politički komesar
Romanijskog odreda); Aleksandar Salcberger (komandir voda
Igmanske čete); Ervin - Stanko Salcberger (komandir odreda
“Zvijezda”), dok je u zapadnoj Bosni komandant Grahovskog
bataljona “Gavrilo Princip” bio Samuel Lerer (Vojo Todorović).

Na početku ustanka na odgovornim partijskim dužnostima u

pozadini su bili:

1193
Arhiv Saveza komunista BiH, III, knj. 1, Sarajevo, 1952, str. 27.
1194
R. Sladić, Prva Trebevićko-jahorinska gerilska četa, Ustanak naroda
Jugoslavije 1941, IV, Beograd, 1964, str. 333.
1195
S. Kezunović, Prve borbe Kalinovačkog partizanskog odreda, Ustanak
naroda Jugoslavije 1941, V, Beograd, 1964, str. 315.
1196
R. Čolaković, Zapisi iz narodnooslobodilačkog rata I, Beograd, 1956, str.
477.
1197
Spomenica 1941-1961, izd. Saveza društava veterinara, Beograd, 1961, str.
59.
1198
E. Salcberger, Partizanski odred “Zvijezda” Istočna Bosna u NOB-u, I,
Beograd, 1971, str. 224.
Hana Ozmo (ubijena od ustaša) i Roza Papo - članovi “Ratnog
komiteta” pri PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu; 1199 Nisim Albahari
- član MK KPJ Sarajevo i sekretar OK KPJ “Zvijezda”; Bianka
Albahari-Ferušić - član MK KPJ Sarajevo; Jozef D. Danon – član
KP SKOJ-a i sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a (poginuo aprila
1942. kod Borovčana na Romaniji); Hajnrih Fertig - član MK KPJ
Sarajevo; Isak J. Gaon - član OK SKOJ-a i član PK SKOJ-a
(poginuo 28. VI 1942. kod Gračanice); Rafael S. Gaon - član KP
SKOJ-a (poginuo 1942. kod Tuzle kao politički rukovodilac u
Tuzlanskom odredu); Pavle Goranin - član OK KPJ za okrug
Sarajevo; Betika Romano - član MK SKOJ-a i član PK SKOJ-a;
Tinka Romano - član OK SKOJ-a i član Politodjela PK SKOJ-a za
Bosnu i Hercegovinu (poginula krajem maja 1943. na Sutjesci kao
član Politodjela 10. hercegovačke brigade).
Prema prikupljenim podacima iz Sarajeva je 1941. u NOR stupilo
268 Jevreja od kojih je 205 poginulo. U NOV je stupilo 194
(poginulo 139), a u NOP 74 (stradalo 69). Od preživjelih učesnika
u NOR od 1941. godine, 42 su nosioci “Partizanske spomenice
1941.” dok su za narodne heroje Jugoslavije proglašena 4
Jevreja.1200

Iz ostalih mjesta Bosne i Hercegovine u NOR je u 1941. godini

stupio relativno mali broj Jevreja, a razlozi su objektivne i
subjektivne prirode. Jedan od glavnih objektivnih razloga bio je
odvođenje Jevreja iz nekih mjesta u koncentracione logore, prije
nego je došlo u okolini tih mjesta do pojave partizanskih odreda,
odnosno razbuktavanja ustanka: iz Banje Luke odvedeni su jula
1941. Jevreji - muškarci u logor, a iz Bugojna, Žepča, Bijeljine,
Tuzle, Visokog, Bihaća odveden je veći broj Jevreja u logore
avgusta 1941. godine.
1199
E. Salcberger, Partizanski odred “Zvijezda” Istočna Bosna u NOB-u, I,
str. 224.
1200
Romano, isto, str. 221.
Međutim, bilo je i kolebanja u pojedinim mjestima u vezi s
odlaženjem Jevreja u partizane. Karakterističan je slučaj sa
Jevrejima u Brčkom.1201 Partijska organizacija u tom mjestu
blagovremeno je upozorila brčanske Jevreje o namjerama ustaša
da ih likvidiraju, ali i pored tog upozorenja, oni se nisu sklonili i
ustaše su ih poklale 16. XII 1941. To se vidi i iz slijedeće izjave:
“Neposredno prije nego će ustaše da pobiju preko tri stotine
Jevreja, među kojima je bilo i nekoliko skojevaca, partijska
organizacija je saznala da se sprema pogrom. Hitno je održan
sastanak sa desetak naprednih omladinaca Jevreja, koji su upoznati
sa situacijom. Predloženo im je da idu iz grada i stupe u NOB. U to
vrijeme je postojao siguran kanal za prelaz na Majevicu.
Zahvaljujući razbijaškom djelovanju studenta Morisa Pape, koji je
uporno tvrdio da će Jevreji biti transportovani u Palestinu i da bi
njihov izlazak to pokvario, ova akcija nije uspjela. Javila su se
svega tri omladinca koji su stupili u NOV.” Napomenuli bismo da
ni ta tri omladinca nisu bila iz Brčkog, već izbeglice iz Austrije.
Sličnih kolebanja bilo je i u drugim mjestima (Vlasenici, Tuzli i
dr.).

Iz drugih gradova Bosne i Hercegovine u NOR su 1941. godine

stupili:

Banja Luka - Ustaše su već jula 1941. godine odvele Jevreje

muškarce u logore i to je bio razlog, što je u NOR stupio vrlo mali
broj Jevreja. U Banjoj Luci bio je sa službom do rata Albert Trinki,
član KPJ, koji je upućen od Oblasnog komiteta KPJ na početku
ustanka u Janji radi učestvovanja u njegovoj organizaciji. 1202 Od

1201
A. Mujkić, J. Vočkić, Ilegalni partijski rad u Brčkom 1941—1942,
Istočna Bosna u NOB-u I, Beograd, 1971, str. 832.
1202
O. Karabegović, V. Stojnić, Pripreme za oružani ustanak u Bosanskoj
krajini, Četrdeset godina V, Beograd, 1961, str. 212.
uključenih u NOP isticale su se od prvih dana ustanka sestre Flora,
Lela i Mica Levi, koje su i do rata aktivno učestvovale u
revolucionarnom radničkom pokretu. U stanu su skrivale ilegalce,
prikupljale “Crvenu pomoć”, umnožavale i rasturale ilegalni
materijal itd. Sa takvim radom su produžile od prvih dana ustanka.
Ustaše su otkrile njihov rad i prijeki ustaški sud osudio ih je na
smrt.1203 Aktivni u NOP-u od početka ustanka bili su još David
Atijas, brijački pomoćnik, Albert Salom, student, Teodor Vajs,
trgovac. Svu trojicu su ustaše odveli u logor, gdje su stradali. Od
ustaškog prijekog suda osuđen je na smrt i maloljetnik Jakov Papo,
član SKOJ-a, jer je skupljao oružje za partizane.1204
Bihać - Iz tog mjesta je bio istaknuti pripadnik revolucionarnog
pokreta Oto Levi, koji je studirao u Beogradu, gdje ga je zatekla i
kapitulacija Jugoslavije. Odmah se uključio u sastav jedne udarne
grupe i učestvovao u vršenju sabotaža i diverzija. Ubrzo je otišao u
partizane i bio na dužnosti političkog komesara 2. bataljona 1.
šumadijskog odreda. Novembra 1941. bio je zarobljen od četnika u
Gornjem Milanovcu i predat Gestapou i strijeljan je 17. decembra
1941. u Jajincima.1205
Bihaćki Jevreji su bili prvi u Bosni i Hercegovini koje su ustaše
odvele u logor. Prije njihovog odvođenja, u NOP je bilo uključeno
nekoliko jevrejskih omladinaca, a među njima najaktivniji je bio
Salamon Braco Kaveson, član SKOJ-a, koji je dobio zadatak da
prikuplja oružje.1206 Međutim, ti omladinci su juna 1941. godine
skupa s ostalim bihaćkim Jevrejima odvedeni u logor, gdje su
stradali. Prije odvođenja u logor, trgovci Mosko Kaveson i Jakov

1203
Dušanka Kovačević, Osnivanje i aktivnost „Ženskog pokreta”' u Banja
Luci, Četrdeset godina III, Beograd, 1960.
1204
V. Dijak, Stotinu dana u “Crnoj kući”. Otpor u žicama I, Beograd, 1969,
str. 472.
1205
H. Redžić, Mladi crveni grad, Podgrmeč u NOB I, Beograd, 1972, str. 122.
1206
V. Markotić, Neustrašive udarne grupe mladih Bišćana, Podgrmeč u NOB I,
Beograd, 1972, str. 126.
Kaveson poklonili su najveći dio robe iz svojih radnji
partizanima.1207
Bijeljina - Od bijeljinskih Jevreja su u revolucionarni radnički
pokret do rata bili uključeni Herta Baum i Judita Hajon, obje
članovi KPJ. Ustaše su ih 30. juna 1941. odvele u logor u
Loborgradu, a zatim u logor u Aušvicu, gdje su stradale.1208
Ustaše su početkom jula 1941. strijeljale 10 Jevreja iz Bijeljine,
pripadnike NOP-a, a 1. VII 1941. odveli su Jevreje muškarce u
logor. I pored mjera koje su ustaše preduzele protiv Jevreja u
Bijeljini, iz tog mjesta u NOR je na početku ustanka stupilo 17
Jevreja, i to u NOV osam (svi su poginuli) i u NOP devet (svi su
stradali).
Derventa - Na početku ustanka iz Dervente su u NOR stupila samo
tri Jevreja, od kojih jedan u NOV, a dva u NOP. U NOP su se
uključili Salamon J. Buhalter i Salamon M. Eškenazi, ali su ustaše
ubrzo otkrile njihov rad i odvele ih u logor, gdje su stradali.
llijaš - U predratnom periodu vrlo aktivni u revolucionarnom
radničkom pokretu su bili Leon Fliker, Moric Fliker i Salamon
Fliker. U NOV su stupili na početku ustanka. Leon Fliker je
postavljen za načelnika Štaba Ozrenskog odreda (nosilac
Partizanske spomenice 1941).1209 Moric Fliker postavljen je za
zamjenika komesara Udarnog bataljona Romanijskog odreda
(poginuo 18. maja 1942). Salamon Fliker postavljen je za
komandira Sarajevske čete odreda “Zvijezda”, a zatim za
komandira čete 1. bataljona 6. proleterske istočnobosanske brigade
(poginuo marta 1942. prilikom napada na partizansku bolnicu u
Vlasenici, gdje je ležao od pjegavog tifusa).

1207
S. Odić, Radnički pokret Bihaća i okoline do ustanka 1941, Podgrmeč u
NOB I, Beograd 1972, str. 91 i 121.
1208
Dokumenat u Vojnoistorijskom institutu Beograd, 143B, 24-3-14.
1209
R. Čolaković, isto, str. 573.
Jajce - Pred Drugi svjetski rat vrlo aktivan u revolucionarnom
radničkom pokretu bio je Jakica S. Altarac, član MK KPJ Jajce. Na
početku ustanka ga je Oblasni komitet KPJ uputio na Vijenac radi
učešća u organizovanju ustanka. Kasnije je bio komesar čete u
Pelagićevom bataljonu (poginuo 22. oktobra 1942.).1210 Iz Jajca su
u NOV na početku ustanka stupile sestre Ruta i Zlata Salom (obje
su nosioci Partizanske spomenice 1941.).
Mostar - Na početku ustanka u NOV je stupilo šest (trojica
poginuli), a u NOP tri Jevreja (svi poginuli). Po dolasku ustaša na
vlast prebjegao je u Crnu Goru učenik Leon Levi, član SKOJ-a,
koji je učestvovao u 13-julskom ustanku crnogorskog naroda.
Zarobljen od Italijana i strijeljan 22. jula 1941. na Cetinju.1211
Rogatica - Na početku ustanka iz Rogatice je u NOV stupilo pet
Jevreja i svi su poginuli.
Travnik - Ustaše su avgusta 1941. godine iz Travnika odvele jednu
grupu Jevreja muškaraca u logor,1212 a ostale oktobra te godine. To
je i osnovni razlog što je iz Travnika mali broj stupio u NOR. U
NOV je stupilo sedam Jevreja, od kojih je šest poginulo.
Po direktivi Partije iz Travnika je na početku ustanka u Split otišao
Albert J. Altarac, član KPJ, gdje se aktivno uključio u NOP.
Izabran je za sekretara jedne partijske organizacije u Splitu.
Italijanski fašisti su otkrili njegov rad i osudili ga na 12 godina
robije. Po kapitulaciji Italije stupio u NOV (poginuo oktobra
1943).1213
Tuzla - Iz Tuzle je avgusta 1941. godine u logor odvedena prva
grupa Jevreja muškaraca, tj. prije nego što je na toj teritoriji došlo
do razbuktavanja ustanka. Na početku ustanka kao pozadinski
radnici su vrlo aktivni bili Imre Liska (ubijen u logoru) i Frida
Laufer, član MK KPJ Tuzla. S obzirom da je kao komunista bila

1210
Jevrejski pregled 7-8, Beograd, 1970, str. 16.
1211
Romano, isto.
1212
Sećanja Jevreja na logor Jasenovac, Beograd, 1972, str. 210.
1213
J. Atijas, Drug Berto, Jevrejski almanah 1957-1958, str. 125.
kompromitovana, to je po direktivi Partije pošla u partizane, ali su
je na putu uhvatile ustaše i odvele u logor u Loborgradu.1214 Iz
Tuzle je u 1941. godini stupilo dva Jevreja u NOV (poginuli) i
četiri u NOP (svi su stradali).
Višegrad - Iz tog mjesta u NOR je na početku ustanka stupilo šest
Jevreja, i to: pet u NOV (2 poginula) i jedan u NOP (stradao).
Vlasenica - Značajnu ulogu na početku ustanka i do odlaska u
partizane odigrala je Matilda Altarac-Perera, čiji je stan bio, prema
pisanju Rodoljuba Čolakovića uporište Partije. 1215 Ona je kasnije sa
dvoje male djece stupila u NOV (nosilac Partizanske spomenice
1941). Iz Vlasenice su u NOV na početku ustanka stupila još dva
lica, od kojih je jedan poginuo, a Luna Bararon je nosilac
Partizanske spomenice 1941. U NOP je stupilo jedno lice
(stradalo).
Zenica - Početkom septembra 1941. ustaše su iz tog grada u logor
odvele 44 Jevreja muškaraca, među kojima je bilo i šest aktivnih
učesnika u NOP-u, svi su stradali. U NOV je na početku ustanka
stupio Naum Abinun (nosilac Partizanske spomenice 1941.).
Zvornik - U NOV su 1941. godine stupila četiri Jevreja, od kojih su
trojica poginula, a Emil Kraus je nosilac Partizanske spomenice
1941.

Iz nekih drugih mjesta Bosne i Hercegovine bilo je pojedinačnih

uključivanja u NOR na početku ustanka: iz Bos. Dubice 1 u NOP
(stradao); Bos. Gradiške 2 u NOP (stradali); Bos. Broda 1 u NOV
(poginuo); Gradačca 1 u NOV; Olova 1 u NOV; Sanskog Mosta 2
u NOV (1 poginuo); Srebrenice 1 u NOV (poginuo); Tešnja 1 u
NOV (poginuo); Turbeta 1 u NOV (poginuo) i 1 u NOP (stradao);
Zavidovića 2 u NOV (1 poginuo) i 1 u NOP (stradao); Žepča 1 u
NOV.
1214
Mevla Jakupović, Prvi dani u partizanima. Istočna Bosna u NOB-u I, isto,
str. 173-174.
1215
R. Ćolaković, n. d., str. 56.
Najveći broj Jevreja stupio je u NOR septembra 1943. godine. Oni
su bili internirani u italijanskom koncentracionom logoru
„Kampor“ na Rabu, a dijelom konfinirani u „Zoni I“ (Split,
Korčula, Vela Luka). Izvjestan broj je bio interniran u
koncentracionim logorima u Italiji ili su bili konfinirani u raznim
mjestima u Italiji, kuda su prebjegli po kapitulaciji Jugoslavije.
Najmasovnije uključivanje u NOR bilo je iz logora na Rabu, nakon
njegovog oslobađanja. U tom logoru je bilo internirano preko 3.500
Jevreja. Do oslobođenja logora došlo je 8. septembra 1943. g.
zajedničkim snagama zatočenika u slovenačkom i jevrejskom
rapskom logoru. Do masovnog uključivanja Jevreja iz tog logora u
NOR došlo je zahvaljujući intenzivnom radu partijske organizacije
unutar logora.
U oba logora su formirane i vojne jedinice. U jevrejskom logoru
formirana je Omladinska četa od 150 omladinaca sa kojima je
vršena vojna obuka, kao i kursevi prve pomoći za osposobljavanje
bolničara za potrebe NOV.1216

Slovenački bataljoni i jevrejski bataljon obrazovali su Rapsku

brigadu s tim, što je jevrejski bataljon nosio naziv „Peti bataljon
Rapske brigade“.
Jevrejski rapski bataljon imao je u svom sastavu 243 borca, koji su
bili raspoređeni u tri čete i jedan sanitetski vod. Po odluci GŠ

1216
U arhivi JO Sarajevo sačuvan je dopis koji je uputio Logorski komitet KP za
kampo II i III „Drugarskom komitetu za KPH Pag-Rab“ koji se nalazio na
Velebitu. Ovaj dopis upućen je na dan kapitulacije Italije, 8. septembra 1943.
godine. U dopisu se iznosi: “Čitav rad je usredotočen na odgoju boraca za NOV.
Raspolažemo sa jednom četom u jačini od oko 150 boraca, formiranim u vodove
i desetine sa komandirom, vodnicima i desetarima/to su vojnički izobraženi
drugovi/. Osim toga organizovan je sanitetski odred za jačinu jednog
bataljona/600 ljudi/. Odred ima svoj štab, sastavljen od komandira, pol.
komesara, intendanta, ljekara i tehničara.“
Hrvatske, Jevrejski rapski bataljon izišao je iz sastava Rapske
brigade, koja je upućena u Sloveniju u sastav GŠ Slovenije, dok je
Jevrejski bataljon ostao pod komandom GŠ Hrvatske s tim, da se
prebaci sa Raba u Otočac. Na putu za Otočac, Štab Jevrejskog
rapskog bataljona odlučio je da predloži GŠ Hrvatske da se bataljon
rasformira s tim, što bi se njegovi borci rasporedili u neke druge
partizanske jedinice.

Pored navedenih boraca u sastavu Jevrejskog rapskog bataljona, sa

Raba je u NOV stupila grupa ljekara i farmaceuta, kao i grupa
bolničarki. U razne jedinice i ustanove u sastav GŠ Hrvatske
raspoređeno je 18 ljekara i 15 farmaceuta, a po rasformiranju
Jevrejskog bataljona još 4 ljekara i 3 farmaceuta, koji su bili u
sastavu bataljona.
Na traženje Štaba rapske brigade, u slovenačke bataljone je
raspoređeno 35 bolničarki-Jevrejki, koje su otišle sa brigadom za
Sloveniju. Neposredno po oslobođenju logora u NOV je stupilo
312 bivših logoraša, od kojih je u toku rata poginulo 51, a jedan
umro i jedan poginuo nesretnim slučajem. Ukupno je stradalo 53
lica ili 17,1%.
Prema tome, od bivših logoraša u NOV je stupilo 691, od kojih je u
toku rata poginulo 86, a tri su umrla, dva su stradala nesretnim
slučajem. Ukupno je poginulo, umrlo i stradalo 91 lice ili 13,4%.
Od uključenih u NOV dvojica su bili komesari bataljona, 13
komesari četa, devet komandiri četa, dvojica delegati i 40 na
raznim rukovodećim položajima, dok su ostali bili borci. Od
preostalih lica koja su evakuisana na oslobođenu teritoriju Like,
Korduna i Banije (2.460), u toku oktobra 1943. stupilo je 648 osoba
u NOP. Prema tome, van sastava NOR ostalo je 1.812 lica, a to su
bila mahom djeca, starije i bolesne osobe.1217 Sa teritorije Bosne i
Hercegovine u NOR je na početku ustanka stupilo 384 Jevreja, i to:
266 u NOV (187 poginulo) i 118 u NOP (115 stradalo). Među
poginulima bilo je istaknutih predratnih revolucionara: Mento
Eškenazi, Pavle Goranin, Slavko Engl, Šalom Albahari, Tinka
Romano, Rafael Gaon, Hana Ozmo, Frida Laufer i dr. Od
preživjelih učesnika koji su stupili u NOR u 1941. godini, 65 su
nosioci “Partizanske spomenice 1941”.
Za narodne heroje Jugoslavije su proglašeni: Pavle Goranin
(poginuo), Ilija Engel, Nisim Albahari i Samuel Lerer (Vojo
Todorović).1218

63 Jevreji Narodni heroji: Pavle Goranin, Ilija Engel.

Nisim Albahari i Vojo Todorović-Lerer

1217
Romano, Jevreji Jugoslavije, isto.
1218
Romano, isto.
ZAKLJUČAK

U Bosni i Hercegovini je bio izvršen Holokaust.

Dosadašnja istoriografija problem Holokausta u Bosni i

Hercegovini nije nikada u cjelovitosti razmatrala, a ovom temom
uglavnom su se bavili oni koji nisu bli istoričari. To je na neki
način i otežavalo istraživanje, ali je bio i svojevrsni izazov u
otkrivanju neotkrivenog.

Analizirajući raspoložive izvore i literaturu, te prikupljenu

memoarsku građu u toku višegodišnjeg istraživanja, a koja se
bavila ovom temom u širem smislu, povezani su događaji koji
ukazuju na sistematsko provođenje Holokausta u Bosni i
Hercegovini.

Nad Jevrejima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, pa, dakle, i u Bosni i

Hercegovini, počinjen je klasičan genocid - Holokaust.

Očevidna je ovo činjenica na temelju broja i postotka ubijenih u

pojedinoj jevrejskoj zajednici. Ipak, broj ubijenih
bosanskohercegovačkih Jevreja za sada još nije precizno utvrđen.
Broj stradalih i onih koji su učestvovali u zločinima i genocidu
postavljen je jednim dijelom prema podacima datim Zemaljskoj
komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača,
odnosno Zemaljskoj komisiji za ratne zločine BiH (ZKRZ).

Bilo je teško utvrditi koliko je ljudi deportovano u logore i u

deportacijama ubijeno, koliko ih je umrlo u emigraciji, poginulo ili
ubijeno pojedinačno u Bosni i Hercegovini za vrijeme okupacije,
koliko ih je odvedeno s Raba i poginulo u partizanima,
partizanskim zbjegovima, u Aušvicu, Jasenovcu, Loborgradu,
Đakovu, Gospiću i drugim logorima.

Tako je ovaj rad, izbjegavši prebrojavanje žrtava, naveo žrtve tamo

gdje je to bilo moguće i dokumentovano ustvrdio da je poginulo
približno 10.500 bosanskohercegovačkih Jevreja, odnosno
približno 70% članova predratne jevrejske zajednice u Bosni i
Hercegovini. Dok ne bude preciznijih istraživanja, ovaj će se broj
morati uvažavati, tim više što se i u mnogim publicističkim
prikazima navodi da je od 14.500 bosanskohercegovačkih Jevreja,
oslobođenje 1945. dočekalo njih približno 4.000, ali dosadašnja
naučna istraživanja još nisu potvrdila te brojeve. Istina, ovaj broj ne
obuhvata Jevreje-izbjeglice iz Srbije, Hrvatske i evropskih zemalja
- čiji broj nije moguće ni približno utvrditi.

Mnogi važni događaji vezani za Holokaust nikada nisu

rasvijetljivani niti objavljeni, pa je tako za širu javnost ostala
nepoznata istina o „Uredbi o mjerama koje se odnose na Jevreje u
pogledu obavljanja radnji s predmetima ljudske ishrane“, primjene
Koroševčevog zakona o „numerusu claususu“ za Jevreje iz 1940.
godine koje je naslijedila Nezavisna država Hrvatska kroz perfidno
osmišljenu politiku popisa, rasnih zakona, kontribucije, terora,
ukidanja građanskih prava, konfiskacije i deportacije Jevreja i
jevrejske imovine.

Ostali su nepoznati slučajevi i pokušaji spašavanja Jevreja - napori

hrabrih i nesebičnih ljudi, pojedinaca, ali i organizacija „El Hidaje“
i bosanskih franjevaca na spašavanju Jevreja Bosne i Hercegovine.
Ostale su nepoznate sudbine hiljade stradalih u logorima (sabirnim
i koncentracionim).
Tako, govoreći o Holokaustu u Bosni i Hercegovini, ostajemo
zatečeni nepoznavanjem činjenica i događaja, kao i veličinom
stradalničke sudbine bosanskohercegovačkog jevrejstva.
Započinjanjem Drugog svjetskog rata, njemačkim širenjem na
balkanske prostore, te uspostavom Nezavisne države Hrvatske,
dolazi i do bitnog pogoršanja položaja jevrejske zajednice, koja
vrlo brzo postaje otvorenom metom novostvorene države, tj. njenih
zakona i represivnog aparata. Prva hapšenja Jevreja počinju već na
sam dan uspostave Nezavisne države Hrvatske, 10. aprila 1941, a
nastavljaju se i u narednim danima. Na području Nezavisne države
Hrvatske predstavnici Trećega rajha prepustili su ustaškim vlastima
rješavanje “jevrejskog pitanja“ od aprila 1941. do avgusta 1942.
godine.

Primjena antisemitskih zakona ukazuje na one osnovne činjenice i

dokaze koji potvrđuju način na koji se provodio Holokaust u Bosni
i Hercegovini. Zakonska legislativa i upravni aparat ustaške vlasti
učestvovali su u pripremi i sprovođenju Holokausta u Bosni i
Hercegovini i izvršenje zločina genocida - Holokausta koji se
ogledao kroz nekoliko faza: ekskomunikacija, koncentracija i
eksterminacija Jevreja u Bosni i Hercegovini.

Prikupljanje što većeg broja različitih informacija o onome što je

prethodilo Drugom svjetskom ratu uopšte, posebno na području
Bosne i Hercegovine i Nezavisne države Hrvatske, kao i sam
period 1941-1945. u kojem su stradali Jevreji Bosne i Hercegovine
u okviru Nezavisne države Hrvatske, omogućilo je bolji uvid u
situaciju i tačnije definiranje istorijskih događanja i pojava.
Ovo istraživanje je bilo neophodno da bi se mogla utvrditi
hronologija Holokausta u Bosni i Hercegovini, koja dokazuje da je
sve bilo detaljno isplanirano i osmišljeno, usklađeno sa zakonskom
legislativom i “konačnim rješenjem jevrejskog pitanja” u Bosni i
Hercegovini. Istraživanje je, nadalje, pokazalo i individulane
uticaje pojedinaca u primjeni zakona i zakonskih odredbi i anarhiji
koja je vladala u ustaškom pravnom sistemu.

Utvrđeni su oblici na koji način se sprovodila antisemitska

propaganda na primjeru Sarajevskog novog lista i izložbe “Židovi“.
Pravna diskriminacija u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, upravni
aparat za provedbu progona, promičbeni uredi, personalni dosjei i
drugi oblici reperkusije, samo su dokazali svu perfidnost koja se
koristila u provođenju Holokausta u Bosni i Hercegovini.
„Konačno rješenje jevrejskog pitanja“, kroz praćenje stradanja
Jevreja u Bosni i Hercegovini po gradovima, kako se dogodilo to
stradanje, koja su sredstva korištena u cilju izvođenja zločina nad
Jevrejima, ko je vršio teror i kako; ekskomunikacija, koncentracija
i eksterminacija nad Jevrejima Bosne i Hercegovine - pljačka
imovine, kontribucija, oduzimanje radnji, stanova, prisilni rad i
druga zlostavljanja. Postupak sa jevrejskom imovinom osvijetlio je
način na koji je ona opljačkana, te ulogu povjerenika u jevrejskim
radnjama, preduzećima i kućepazitelja u jevrejskim kućama.

Jevrejske vjerske zajednice prošle su pravi pakao tokom ratnog

užasa u Bosni i Hercegovini – to je iskazano kroz rad i djelovanje
Sefardske i Aškenaske jevrejske opštine u Sarajevu. Logori u
kojima su stradali Jevreji Bosne i Hercegovine, dati su hronološki,
ali i analitički i sintetički, u namjeri da se, prije svega, pokaže
njihova rasprostranjenost, organizovanost i povezanost, kao i
strahote koje su se u njima dogodile, uvijek stavljajući u okvir
stradanja Jevreja Bosne i Hercegovine. Podaci na koji su način
Jevreji deportovani u logore – prvo sabirne, a zatim
koncentracione, prate sudbinu bosanskohercegovačkih Jevreja i
pojedinosti o njihovom stradanju i preživljavanju.
Proces spašavanja Jevreja u Bosni i Hercegovini ogledao se kroz:
prelazak na katolicizam; prelazak na islam; bijeg u italijansku
okupacionu zonu.
Odnos fašističke Italije prema Jevrejima u prisajedinjenim i
okupiranim dijelovima Jugoslavije; spašavanje djece; pravednici
među narodima i drugi slučajevi spašavanja Jevreja - na osnovu
vlastitih istraživanja i primjera i dokumenata Jad Vašema –
(Muzeja Holokausta u Jerusalemu); uloga franjevaca u pokušaju
sprečavanja Holokausta; muslimanske rezolucije i učešće Jevreja u
NOR-u i naprednom radničkom pokretu; Jevreji - ljekari i
iskorjenjenje endemskog sifilisa u Bosni i Hercegovini. Sve ovo,
osvjetljava fenomen spašavanja Jevreja Bosne i Hercegovine, u
jednom sveobuhvatnom viđenju u kojem se ovaj proces treba
posmatrati kao svojevrstan fenomen u istoriji naroda Bosne i
Hercegovine.

Mnoge društvene i političke strukture bile su uključene u proces

diskriminacije svega što je jevrejsko, a onaj tradicionalni pozitivni
odnos prema Jevrejima u Bosni i Hercegovini bio je ugrožen,
dijelom provođenjem antisemitske propagande i antijevrejskih
zakona, reperkusije za bilo kakvo pomaganje Jevrejima – skrivanje,
pomaganje u bjekstvu, prikrivanje jevrejske imovine i sl., a dijelom
zbog mogućnosti lake zarade i obogaćivanja, prisvajanjem
jevrejske imovine i dobara.

Opšti uvid u situaciju u Bosni i Hercegovini u periodu 1940-1945.

potvrdio je osnovne odnose između pojave Holokausta i opštih
društvenih kretanja i zločina koji su izvršeni nad Jevrejima Bosne i
Hercegovine. Ti su odnosi pokazali povezanost donošenja zakona i
zakonskih odredaba sa djelovanjem ustaškog upravnog aprata,
psihičkom i fizičkom uništenju bosanskohercegovačkog jevrejstva i
pljačkanju jevrejske imovine.
Holokaust u Bosni i Hercegovini, odnosno način osmišljenosti i
primjeni zakona pod kojim su Jevreji stavljeni van građanskih
prava i na kojima je izvršena nemilosrdna ekskomunikacija,
egzekucija i eksterminacija dokazan je kombinovanim metodama
istraživanja.

U obzir su uzeti do sada neispitani i neanalizirani aspekti postojanja

Holokausta, kao i svi drugi prateći efekti koji su nastali
provođenjem antisemitske i nacističke politike nad Jevrejima u
Bosni i Hercegovini, rekonstrukcija okolnosti koje su mu
prethodile, zakonska legislativa koja ga je pratila i upravni aparat
kojim se sprovodio sam Holokaust u Bosni i Hercegovini. Shodno
tome, u istraživanju su se postavile i predstavile strategije
Holokausta u Bosni i Hercegovini sa svim strahotama i predočio
zločin koji je doveo do skoro totalnog uništenja jevrejske zajednice
u Bosni i Hercegovini. Čitav rad potkrijepili smo dokazima iz
arhiva, muzeja i šire literature koja se bavila konkretnim pitanjima
vezanim za Drugi svjetski rat, antisemitizam i Bosna i
Hercegovina, stradanje Jevreja u Nezavisnoj državi Hrvatskoj i
šire.

Pored toga, jedan od ciljeva bio je da se, po prvi put, naprave

istraživanja u Bosni i Hercegovini koja se odnose na: upravni
aparat za provedbu progona, antijevrejsku politiku i njeno
sprovođenje u praksi, antijevrejske zakone, zakonske odredbe i
mjere, antisemitsku propagandu, kao i pokušaji spašavanja Jevreja.
Istraživanje je otklonilo neke zablude. Rastvorene su neke
poluistine koje su se upotrebljavale kao zamjena nekih istinitih
elemenata. Navođenjem primjera i arhivskih dokumenata,
poluistina je podignuta na nivo istine, da bi iz tame izašla jedna
bolna istina o sprovođenju Holokausta nad Jevrejima Bosne i
Hercegovine.
Kada se govori o Holokaustu u Bosni i Hercegovini, spomenuti su
oni koji su na različite načine učestvovali u likvidiranju
bosanskohercegovačkog jevrejstva, kako po raznim gradovima,
tako i po logorima. Razlog njihovog navođenja bila je želja da se
stavi težište na pravni sistem koji je u tome učestvovao, da se
istakne uloga koncentracionih i sabirnih logora i zvjerstava u
kojima su stradali nevini ljudi samo zato što su pripadali jednom
narodu. Neophodno je bilo u ovom radu govoriti o zakonski
legalizovanoj pljački jevrejske imovine, individualnim
otimačinama, šikaniranju, maltretiraju i teroru nad Jevrejima Bosne
i Hercegovine, ali i o individualnoj pljački, pljački koju su izveli
povjerenici i ustaše.

Ustaška propaganda je popularizirala zakonske pogromačko-

genocidne akte, prenesene iz nacističkog zakonodavstva koji su se
odnosili na Jevreje, Srbe, Rome i ostale.

Holokaust na prostorima Bosne i Hercegovine sprovodio se kroz

Zakonsku odredbu o rasnoj pripadnosti, Zakonsku odredbu o
sprečavanju skrivanja židovskog imetka, Zakonsku odredbu o
obaveznoj prijavi imetka Židova i židovskih preduzeća.... Uvedeno
je obavezno nošenje žutih traka za Jevreje, pod prijetnjom najtežih
kazni propisano je davanje izjava o „rasnoj pripadnosti predaka“...
Zakonske odredbe pratile su naredbe i okružnice koje su omogućile
brzo i efikasno sprovođenje zakona. Prvi protujevrejski zakon u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj donesen je već 18. aprila 1941.
Dvanaest dana kasnije proglašena su tri osnovna zakona nove
države: Zakon o državljanstvu, Zakon o rasnom identitetu i Zakon
o „zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskoga naroda“. Osmišljenosti i
primjenu zakona pod kojim su Jevreji stavljeni van građanskih
prava i nad kojima je izvršena nemilosrdna egzekucija pratili su
individualni zločini i pljačka jevrejske imovine.
Brzina ustaških vlasti u progonu i ubijanju Jevreja u prvoj godini
NDH države nije bila samo rezultat bliskosti ustaša i nacista niti
želje ustaša da se prikažu bliski nacistima. Ustaše su bili opijeni
apsolutnom vlašću koju su preko noći zadobili, pa su mislili da im
je sve dopušteno. Otuda brzina u pljački i surovost u izvršenju
genocida.

Ustaški genocid na Jevrejima rezultat je djelovanja različitih

faktora. Glavni su mu nosioci bili dr. Ante Pavelić i njegovi
najradikalniji sljedbenici koji su u aprilu 1941. godine vratili iz
progonstva. Surovim postupcima od prvog su dana stvorili
atmosferu u kojoj je zločin postao moguć, opravdan, štoviše i
poželjan. Bilo je u zemlji, iako relativno malo, i obrazovanih
ekstremista koji su otvoreno najavljivali i posredno pripremali ono
što će se dogoditi. I jedni i drugi imali su jasnu nakanu da ustroje
totalitarnu, etnički što je moguće „čišću“ državu, organiziranu po
uzoru na nacističku Njemačku i fašističku Italiju. Donošenje rasnih
zakona i masovno ubijanje Jevreja bili su logičan dio tog programa.
Bilo je u ustaškoj vlasti i ljudi koji u početku nisu slutili da će nad
Jevrejima biti počinjen masovan zločin, ali nasilnička politika koja
se provodila od prvog dana morala im je vrlo brzo, u roku od
nekoliko sedmica, otvoriti oči. Kao dio ustaške vlasti, morali su biti
svjesni da na sebe preuzimaju makar samo neizravnu odgovornost.
Masovno ubijanje Jevreja bilo je javna stvar – proglasi o strijeljanju
jevrejskih talaca bili su lijepljeni po zidovima, deportacije u logore
i „iseljavanja“, odnosno izbacivanja iz stanova, odvijali su se pred
očima građana.1219

Ideja ustaša bila je da se u Nezavisnoj državi Hrvatskoj treba

stvoriti „čisti hrvatski životni prostor“ koji će omogućiti
egzistenciju „čiste hrvatske nacije“. Za to je preduslov bio

1219
Goldstein, Holokaust, isto, str. 595.
„čišćenje“ u prvom redu od Srba i Jevreja, koji su proglašeni
„najvećim neprijateljima hrvatskog naroda“, pa „njima nema
mjesta u Hrvatskoj“. Nastojalo se čitavom tom sistemu dati
karakter legalnosti, počevši s orkestriranom političkom
propagandom u štampi, na radiju i u istupima najviših ustaških
funkcionera pa sve do stvaranja posebnog kaznenog zakonodavstva
i odgovarajućih ustanova.1220

Sistematsko provođenje genocida nad Jevrejima ogledalo se kroz

ograničavanje slobode kretanja, obavezno stavljanje žutih traka sa
Davidovom zvijezdom kao znaka raspoznavanja Jevreja od drugih
građana, vršila su se preseljenja jevrejskih porodica iz elitnijih
kvartova, tj. naselja (npr. u Banjoj Luci i Sarajevu), u manje
„upadljive“ i manje otmjene dijelove grada (uglavnom na
periferiju), raspisivale se kontribucije za grupe uhapšenih Jevreja ili
zbog „nepoštivanja“ neke naredbe, odvođeni su na teški prisilni
rad, opljačkana im je imovina i na kraju su deportovani u logore u
kojima je većina bh. Jevreja mučena, silovana, na kojima su se
vršili in vivo pokusi...1221

Progon Jevreja počeo je još prije nego što su obavljene pravne

formalnosti formiranja političkog i pravnog sistema Nezavisne
države Hrvatske u Bosni i Hercegovini. Na dan 16. aprila, dan
nakon ulaska Nijemaca u Sarajevo, njemački su se vojnici okomili
na sefardsku sinagogu “Il Kal grandi“ – najveću sinagogu na
Balkanu. U toku dvodnevnog divljanja uništeno je sve što se
nalazilo u svim sinagogama. Pljačkanje jevrejske kulturne baštine
nastavljeno je odnošenjem „Pinkasa“, stare sefardske opštinske
knjige iz 1730. godine, a poslije i pokušajem zapljenjivanja
sarajevske Hagade neprocjenjive vrijednosti.
1220
Jelić-Butić, Ustaše i NDH, str. 158.
1221
Žugić Tomislav, Miodrag Milić, 1989, Jugosloveni u koncentracionom
logoru Aušvic 1941-1945, Beograd.
Donesen propis prema kojem su svim radnjama, tvornicama i
drugim preduzećima dodijeljeni ustaški „povjerenici“ da nadziru
njihov rad i postavljanje kućepazitelja u jevrejske kuće, bio je samo
predigra za otimačine i ubistva.

Ubrzo pošto je uspostavljena Nezavisna država Hrvatska, kao

krajnji rezultat do masovnog terora kao dijela državne politike i
sistema, dogodio se genocid nad Jevrejima. Nije jasno da li su
ustaše bile izvorni antisemiti ili su to postali dosljedno
osmišljavajući i realizirajući ideju da Jevrejima, kao stranom
elementu, „nema mjesta u Hrvatskoj“. Brzina i „organiziranost“
genocida nad Jevrejima, sistematičnost u postupcima pljačke,
odvođenja u logore i ubijanja – sve to u odnosu na masovna
ubijanja Srba pred njihovim kućnim pragom, govori da je u
genocidu nad Srbima bilo mnogo više improvizacije, najnižih
osjećaja i pukog primitivizma. Nasuprot tome, u izvršenju genocida
nad Jevrejima bilo je mnogo više hladnokrvnosti i do izražaja je
više dolazio smisao za beskrupulozno izvlačenje koristi. Na
protujevrejske postupke bitno je uticao primjer Trećeg rajha, te
nazočnost njegovih predstavnika na teritoriju Nezavisne države
Hrvatske.1222 Ustaška vlast u Nezavisnoj državi Hrvatskoj dugo je
vremena sama vršila masovne protujevrejske zločine, da bi se tek u
posljednjoj fazi djelimično i mjestimično pasivizirala, ali ipak je do
samoga kraja sarađivala s nacistima.

Kako je bilo i pretpostavljeno, pljačka je bila glavni cilj i svrha

uništavanja Jevreja u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a ujedno
uništavanje nepoželjnih svjedoka tih zločina.
Od opljačkane imovine najmanji je dio pripao državi. Svi, naime,
koji su ma kako učestvovali u „rješavanju jevrejskog pitanja“ imali
su veoma „ljepljive“ ruke, pa se dobar dio opljačkanih stvari

1222
Goldstein, Holokaust, isto, str. 595.
prilijepio uz njihove prste. Svako od šefova policije i ustaških
glavešina do najmanjeg agenta i ustaše – čarkora, ko god je uopšte
dodirnuo nešto jevrejsko, svakome od njih ostalo je bar nešto u
rukama, već prema mogućnosti pljačke koja im se pružala. Tako je
u državnu blagajnu došao jedva jedan posve mali procenat onog
bogatstva s kojim je država u ono vrijeme računala. Za opljačkani
su jevrejski novac bančile i terevenčile ustaše, policajci, i
povjerenici raznih jevrejskih radnji, a istaknute ustaše, koji do rata
nisu imali nigdje ništa, vozili su prilikom selidbe iz Sarajeva sa
sobom čitave vagone opljačkanih stvari: namještaj, ćilime, odjeću i
obuću, zlatni nakit i novac.

Najveće sarajevske jevrejske radnje i preduzeća prodavane su

putem Saveza Napretkovih zadruga uglavnom članovima familija
upravnih vijećnika, dok su oni sami bili često tajni ortaci u tim
radnjama. Svi su se povjerenici obogatili na taj način što su za
bagatelu kupovali jevrejske radnje, čija je vrijednost bila ponekad i
pet i deset puta veća od one koju su povjerenici ustanovili
procjenom.

Psihičko i materijalno uništavanje Jevreja bila je naznaka za ono

što se desilo samo nekoliko mjeseci poslije uspostave ustaške
vlasti. Formirani su prvi sabirni logori i počelo je masovno
deportovanje Jevreja iz svih gradova Bosne i Hercegovine. Prvi
logor na teritoriji Bosne i Hercegovine, bio je Kruščica kod Viteza i
kroz ovaj logor su prošle hiljade Jevreja, da bi poslije bili
deportovani u logore Đakovo, Loborgrad, Jasenovac, Aušvic,
Belsen Bergen... Oni koji su uspjeli da izbjegnu ovu sudbinu
pobjegavši u italijansku okupacionu zonu, kasnije su bili svi
sakupljeni u logor Kampor na Rabu, gdje su preživjeli slučajno, jer
je prije odvođenja u Aušvic fašistička Italija kapitulirala, te se tako
spasilo nekoliko hiljada Jevreja iz Bosne i Hercegovine. Jevreji su
se, pobjegavši sa Raba, priključili partizanima i partizanskim
zbjegovima i tako preživjeli Drugi svjetski rat. Drugi dio Jevreja,
koji je preživio Holokaust, uspio je zahvaljujući tome što su se već
na početku rata, kao napredni pripadnici radničkog pokreta i
aktivisti KPJ, priključili partizanima, a samo je mali broj Jevreja
preživio skrivajući se.

Od 14.500 Jevreja Bosne i Hercegovine preživjelo je jedva oko 30

posto. Preživjeli su u najvećem procentu Jevreji Sarajeva koji su,
zahvaljujući najvećim dijelom pomoći svojih prijatelja i komšija,
uspjeli da stignu do Mostara i Splita, koji nisu bili direktno pod
ustaškom vlašću. Jevreji koji su živjeli u provinciji (osim Mostara),
uglavnom, su stradali u procentu 95 do 100 posto.

Jevreji koji su se vratili nakon svršetka rata svojim kućama nalazili

su se u vrlo teškom materijalnom stanju. Oni zapravo nisu ni imali
gdje da se vrate, jer su njihovi bivši stanovi bili zauzeti, sva
imovina, kućni namještaj i ostale lične stvari su im opljačkane, tako
da nisu imali ni minimum onoga što je bilo potrebno za život.
Morali su sve nabaviti. Državne su vlasti samo djelimično pomogle
ljudima koji su pune četiri godine bili izbačeni iz kolosijeka
normalnog života. Pošto je većina bila u teškom materijalnom
položaju, Jevrejska vjerska opština u Sarajevu je izvjesno vrijeme
za preko 300 lica davala redovnu pomoć u novcu, dok je pomoć u
hrani i raznim prijeko potrebnim odjevnim predmetima primalo
preko 700 lica - članova vjerske jevrejske opštine.

Zdravstveno stanje preostalog broja Jevreja koji su se vratili iz

koncentracionih logora bilo je vrlo teško. Osim toga, njihovo
psihičko i nervno stanje je, zbog užasa koji su u logorima podnijeli
i zbog nesreće svojih najbližih, čiju su mučeničku smrt često vidjeli
svojim očima, upravo katastrofalno. Oni rijetki koji su se bilo
kojim načinom spasili uopšte nisu bili u stanju da daju složen ili
iscrpan prikaz o događajima u logorima, jer je utisak svih onih
strahota bio još i suviše blizak. Ipak su kazali dovoljno, da se može
dobiti jasna slika onoga šta im se u logorima dešavalo.
Holokaust je temeljito promijenio raspored Jevreja u Bosni i
Hercegovini. Najveća zajednica u Sarajevu, praktički, svedena je
na minimum. U drugim gradovima širom Bosne i Hercegovine
jevrejske zajednice bile su potpuno uništene, a poslije rata rad je
obnovljen samo u pet zajednica. Od 12.500 Jevreja koji su prije
Drugog svjetskog rata živjeli u Sarajevu, preživjelo je samo oko
30%. Uslijed fluktuacije stanovništva i stvaranja FNRJ mnogi su
Jevreji bili dekretima prebačeni u Zagreb i Beograd ili su tamo
ostali po završetku rata. To je jevrejsku zajednicu u Bosni i
Hercegovini dovelo u položaj jednog potpunog transformisanja,
koje se ogledalo, u prvom redu, spajanjem sefardske i aškenaske
opštine u jedinstvenu Jevrejsku opštinu Sarajevo. Holokaust je
ostavio trajne rane, ali je posredno djelovao na neke nove
sociopsihološke pojave među Jevrejima. Tragedija u kojoj je
stradao intelektualni cvijet bosanskohercegovačkih Jevreja, nikada
ne može biti izbrisana niti nadoknađena. U Bosni i Hercegovini je
ostala velika praznina, jer u njoj više nisu živjeli oni čiji su preci
izgradili i dali obol kulturnom, prosvjetnom, ekonomskom i
urbanom razvoju Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Vjerski život je
sveden na simboličan oblik, samom činjenicom, da su Jevreji bili
izuzetno aktivni u izgradnji socijalističke Jugoslavije i dali svoj
doprinos u radu KPJ i drugim organizacijama. Sve to je dovelo do
opadanja članstva u zajednici, tako da se zvanični broj Jevreja sveo
na svega nešto više od 1.000.

Rezultati suočavanja svjetske savjesti sa Holokaustom su

razočaravajući. Lekcija naučnika koji su izučavali genocid i
podučavali o ranom prepoznavanju genocida, te razvijanju
mehanizama prevencije, bila je toliko loše obrađena da je pomogla
ignoriranju genocida koji su nastali poslije Holokausta, iako je
svijet rekao „nikada više“. Savremeno značenje Holokausta temelji
se na tome da je to naziv za genocid nad Jevrejima koji je za
vrijeme rata proveden na evropskom teritoriju pod kontrolom
nacističke Njemačke i njenih saveznika. Prenesena smisao riječi
Holokaust se temelji i na tome jer se ponekad upotrebljava i šire,
kada se želi označiti masovno i sistematsko uništavanje jednog
naroda. Zato je potrebno o Holokaustu stalno govoriti i istražiti sve
njegove fenomene, a posebno one koji su specifični za pojedine
zemlje i narode.

Potrebno je spriječiti prikrivanje i prikazivanje Holokausta na način

koji ne odgovara stvarnim činjenicama ili čak i vodi njegovom
negiranju.

„Nijemci su ubili ne samo milione pojedinaca, oni su uništili brojne

zajednice, izvore novog jevrejskog života, vrijednosti, učenja. Oni
koji su preživjeli, živjeli su život na rubu smrti, gladi, žeđi,
nehumanog rada, degradacije, gubitka porodice, te stalni
podsjetnik: šta je na redu sljedeće? Na kraju rata, u maju - Europa
je u haosu - političkom, ekonomskom, moralnom i duhovnom. Za
Jevreje situacija je svugdje još uvijek nesigurna, ne samo fizički,
već psihički. Jevreji nikada nisu bili tako svjesni svoje ranjivosti
baziranih na hirovima ljudske izopačenosti. Šok je bio čak
intenzivniji nakon što se pokolj završio, kada su imali vremena da
se prisjete i razmišljaju o tome šta su prošli.“1223

Hitlerova poznata misao „Savjest je jevrejska izmišljotina. Ona je

kao i obrezanje sakaćenje ljudskog bića“,1224 samo podstiče na
dalja istraživanja ratnih zločina i genocida, posebno Holokausta
kao najbesprimjernijeg osmišljenog načina uništavanja jednog

1223
Aba Eban, Ministar inostranih poslova Izraela od 1966-1974.
1224
H. Rauschning, Gespräche mit Hitler, Zürich-New York, 1940, str. 210.
naroda. Svako novo istraživanje ima za cilj da se probudi i stalno
održi budnom savjest čovječanstva.

Potrebno je spriječiti prikrivanje i prikazivanje Holokausta na način

koji ne odgovara stvarnim činjenicama ili čak i vodi njegovom
negiranju. “Nacisti su se potrudili da izbrišu sve tragove. Ali nisu
mogli uništiti sva sjećanja, a ispod kamuflaže – mladih šuma,
nanovo iznikle trave.”1225

I dat ću im besmrtno ime.1226

Ali, Holokaust je pokazao da na kraju Svijet posjeduje nekakvu

hrabrost i da posjeduje savjest. Na to ukazuje i činjenica da je 2005.
godine donesena Rezolucija Ujednjenih nacija kojom se 27. januar
proglašava Međunarodnim danom sjećanja na žrtve Holokausta.
Holokausta koji se desio u Evropi: u Njemačkoj, Austriji, Poljskoj,
Češkoj, Slovačkoj, Rusiji, Mađarskoj, Srbiji, Hrvatskoj... ali i u
Bosni i Hercegovini.

Godine 1993. u Nestor centru za studije Holokausta, Raul Hilberg

je pitao gdje je istraživanje Holokausta danas. Sam je odgovorio
riječima: “U središtu pažnje.“1227

1225
C. Lanzmann, Shoah, str. 1.
1226
Isaija, 56, V.
1227
Steven L. B. Jensen, Istraživanje konačnog rješenja u Genocid – slučajevi,
poređenja i savremene rasprave.
IX. PRILOZI

HRONOLOGIJA HOLOKAUSTA U BOSNI I HERCEGOVINI

1935. – 1939
Formiranje vlade Milana Stojadinovića - započinjanje procesa
fašizacije Kraljevine Jugoslavije

1938.
U Bosni i Hercegovini useljavaju se brojni Jevreji – izbjeglice iz
Austrije, Njemačke, Poljske i Čehoslovačke

1939.
3. januar
Odredba Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije o
pravilima ponašanja svih konzularnih predstavništava u pogledu
izdavanja viza za strane državljane jevrejske narodnosti.
24. januar
Započinjanje „ukupnog rješavanja jevrejskog pitanja“ putem
emigriranja evakuiranja na „najpogodniji način“
29. mart
Okružnica Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije
„da se ni u kom slučaju ne smiju izdavati tranzitne vize većim
grupama Židova ...“
27. maj
Zapovijed (upućena konzulatima) Predsjednika Vlade u šest tačaka
vezano za ulazak i boravak stranih Jevreja na prostoru Jugoslavije.
Novembar
Naredba ministra vojske i mornarice, armijskog generala Milana
Nedića, da se “obrati pažnja na uvlačenje u naš starešinski kadar
Mađara, Nemaca i Jevreja zbog očitih posledica“

1940.
Početak 1940.
Naredba ministra Nedića da se svi “naši državljani mojsijevske
veroispovesti koji promene
veru, vode i dalje kao Nesloveni u kom cilju im u podacima vojne
evidencije uvek stavljati pored sadanje veroispovesti podatak:
(bivši mojsijevac)”
5. avgust
Ministarstvo unutrašnjih poslova raspušta jevrejske lože Bnej Brita
5. oktobar
- Na osnovu odluke Ministarskog savjeta od 16. septembra -
Uredba o mjerama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja
radnja s predmetima ljudske ishrane
- Na osnovu čl. 1. st. 2. i čl. 4. Uredba o upisu lica jevrejskog
porijekla za učenike univerziteta, visokih škola u rangu
univerziteta, viših, srednjih, učiteljskih i drugih stručnih škola,
ministar Anton Korošec uvodi Numerus klausus, prema kome se
moglo upisati u ove obrazovne institucije samo pola postotka
Jevreja u odnosu na studente iz drugih naroda.
- Isključivanje Jevreja iz nekih rodova vojske, do ograničavanja
polaganja oficirskih ispita i profesionalnog napredovanja.
15. oktobar
Konfinirane jevrejske izbjeglice na teritoriji Bosne i Hercegovine.
(Slatina kod Banja Luke -58; Bosanski Šamac - 34; Čapljina - 147;
Derventa - 120; Gacko- 117)
1941.
25. mart
Jugoslavija je zaključila ugovor sa Njemačkom o pristupanju
Trojnom paktu
27. mart
Vojni državni udar – odbacivanje pristupanja Trojnom paktu
6.april
Njemačka je izvršila invaziju na Kraljevinu Jugoslaviju
10.april
Proglašena Nezavisna Država Hrvatska
15.april
Hitler priznaje Nezavisnu Državu Hrvatsku
16.april
Sarajevo – devastacija i pljačkanje sinagoge “Il kal Grandi“
17.april
- Zakonska odredba za obranu naroda i države - podloga na kojoj
su se zasnivale sve kasnije odredbe kaznenog zakonodavstva
- Banja Luka – Vikor Gutić postavljen za ustaškog stožernika za
područje Vrbaske banovine
18. aprila
Donesen je prvi protivjevrejski zakon u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj - Zakonska odredba o sačuvanju hrvatske narodne
imovine – Tom odredbom bili su proglašeni nevažećim svi pravni
poslovi između Jevreja, kao i Jevreja i nejevreja, sklopljeni unutar
dva mjeseca prije proglašenja Nezavisne države Hrvatske.
19.april
- Zakonska odluka o imenovanju povjerenika kod privrednih
preduzeća
20. april
Odluka o formiranju prvog logora u Nezavisnoj državi Hrvatskoj –
Logor „Danica“ kod Koprivnice
22.april
Zakonska odredba Poglavnika o otpuštanju nastavnika gimnazija i
građanskih škola iz državne službe sa teritorije bivše Drinske
banovine
23.april
- Njemačko-italijanski dogovor o podjeli teritorije Nezavisne
države Hrvatske na dva okupaciona područja
- Banja Luka - poziv svim vlasnicima trgovina, radnja i ostalih
lokala da u roku od 15 dana izmjene natpise ćirilicom sa latinicom
24.april
U Sarajevskom novom listu objavljena je odluka o pripajanju
Bosne i Hercegovine novostvorenoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj.
24./25.april
Sarajevo – dolazak naoružanih odreda tzv.zaštitni lovci (ustaški
emigranti) koje je predvodio Slavko Kvaternik i general Glez-
Horstenau
27. april
Naredba ustaškog redarstva da “Srbi i Židovi ne smiju nositi
hrvatske znakove i trobojnice, Srbi i Židovi ne smiju na svojim
radnjama i kućama isticati hrvatske zastave, Židovi ne smiju
posjećivati javne locale”.
30.april
- Zakon o hrvatskom državljanstvu prema kojem je državljanin
Nezavisne države Hrvatske samo osoba arijskog porijekla
- Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti
- Zakonska odredba o zaštiti arijevske krvi i časti Hrvatskog
naroda, kojim se zabranjuje sklapanje brakova između Židova i
osoba arijskog porijekla.
02.maj
- Zakonska odredba o redovitom poslovanju i spriječavanju
sabotaže u privrednim preduzećima, uperena isključivo protiv
Jevreja, vlasnika preduzeća
- Naredba po kojoj se sve promjene jevrejskih prezimena stavljaju
van snage i imaju se zamijeniti s prvobitnim prezimenom
3.maj
- Osnovan Ured za obnovu privrede koji je bio jedini ovlašten
trgovati imovinom jevrejskih (židovskih) preduzeća
- Poglavnikove odredbe o rasnoj pripadnosti
- Zakonska odredba o zaštiti arijske krvi i časti Hrvatskog naroda
- Zakonska odredba o prelasku s jedne vjere na drugu
5.maj
- Dr. Ante Pavelić izjavljuje “da će se židovsko pitanje u NDH
radikalno riješiti prema rasnim i gospodarskim gledištima“.
- Banja Luka – Naređenje svim Srbima i Jevrejima da u roku 24
sata isele iz centra grada u najudaljenija predgrađa.
6. maj
Zakonska odredba o zabrani zaposlenja ženskih osoba u
nearijevskim kućanstvima.
7. maj
- Sarajevo - Jevrejima je zabranjeno posjećivanje bioskopa,
držanje radio-aparata i telefona.
- Zakonska odredba o uspostavljanju Ravnateljstva za javni red i
sigurnosr (RAVSIGUR). Istom odredbom predviđeno je da se
RAVSUGUR sastoji od devet odsjeka, među kojima je većina
imala neke nadležnosti i u odnosu na Jevreje.
11. maja
Sarajevo - Naredba o obaveznom stavljanju natpisa na jevrejskim
radnjama - Židovska radnja - „Jüdisches Geschäft“
- Naredba, kojom se u sve jevrejske radnje postavljaju povjerenici.
13. maj
- Naredba o zabrani ritualnog klanja i stavljanja u promet svih vrsta
životinja ritualno zaklanih, čije meso služi za ljudsku ishranu -
Sem toga, tom naredbom se zabranjuje Jevrejima primjena
ritualnog klanja, kao i korištenje mesa životinja koje su ritualno
zaklane i za njihovu vlastitu upotrebu
- Isključivanje Jevreja iz planinarskih društava
14.maj.
- Sarajevo - Naredba o zabrani kretanja sarajevskih Jevreja van
reona Sarajeva, „jer je utvrđeno da i Židovi i Židovke odnose hranu
i municiju sakrivenim četnicima”. Istom naredbom zabranjeno je
građanima da “primaju na konačenje ili duži boravak Židove.“
- Banja Luka – Naredba dr.Viktora Gutića , stožernika Bosanske
Hrvatske: “Naređujem, da se Židovi i Srbi nastanjeni u gradu Banja
Luci smiju kretati na području Banja Luke samo od 6 sati prije
podne do 9 sati na večer. Od 9 sati navečer pa do 6 sati ujutru, ne
smiju izlaziti na ulicu, već se imaju zadržavati u svojim
stanovima“.
15.maj
Naređenje italijanskog Ministarstva inostranih poslova u Rimu,
upućeno italijanskom Poslanstvu u Zagrebu u kojem se traži
preduzimanje mjera za spriječavanje prebacivanja Jevreja iz Bosne
i Hercegovine u Dalmaciju
16.maj
- Gradsko poglavarstvo Sarajevo - Odluka o upotrebi utroška od
prodatih natpisnih tabla “Židovska radnja“
- Zakonska odredba o dužnostima i pravima povjerenika
imenovanih kod privrednih preduzeća
17. maj
Naredba Ministra narodnog gospodarstva - Odjel za državne
finansije broj 608/41 - kojom se Jevreji otpuštaju iz državne službe
21. maj
Zakon o davanju otkaza onima koji nisu pripadali „arijskoj“ rasi,
poput Jevreja, Srba ili Roma.
22.maj
- Objavljena je Zabrana kontakta Jevreja sa arijevskim osobama
- Zabrana intervencija za Jevreje „a svaka osoba koja intervenira za
Židova ili Židovku biti će pozvana na prisilni rad ili uhićena po
postojećim zakonskim odredbama biti najstrožije kažnjena“.
24. maj
- Redarstvena naredba Židovima, da moraju svi Židovi – muškarci
od 15 do 60 godina u roku od 26. V do 4. VI 1941. godine i nakon
toga roka nositi oko lijeve ruke žute trake sa plavo utisnutom
šestokrakom zvijezdom, da su se već izdaleka razlikovali od drugih
po natpisu, koji su nosili na lijevoj ruci Židov-Jude
- Vrhovna uprava Franjevačkog reda u Rimu poslala je vrlo važnu
uputu svim franjevačkim zajednicama u Nezavisnoj državi
Hrvatskoj u kojoj se „strogo zabranjuje sudjelovanje franjevaca u
ustaškom pokretu, bilo kakva suradnja s režimom u progonima
Srba i Židova“
- Naredba o predaji radio-aparata Židova i Srba
- Naredba Redarstvenog ravnateljstva „naredba Židovima:
zabranjene intervencije za Židove“
25.maj
Sarajevo - Zabrana nošenja fesova od strane Židova i Srba
Maj
Gradačac - deportacija Jevreja
27.maj
Donošenje Upute prigodom prelaza s jedne vjere na drugu
28.maj
- Dopis Državnog ravnateljstva za gospodarstvenu ponovu o popisu
jevrejskih fondova kod novčanih zavoda u Sarajevu
- Banja Luka - Zabrana kupanja svim Jevrejima i Srbima u Banji
Slatini, Laktašima i Gornjem Šeheru pod prijetnjom najstrožije
kazne. „Za neposluh ove odredbe odgovaraće ne samo lica koja bi
isti prekršila, nego i ravnatelji odnosno vlasnici pomenutih banja.“
29. maj
- Sarajevo - Naredba o „organizovanom“ odvođenju Jevreja na
prisilne radove
- Sarajevo „Troškove za prehranu Židova na prisilnom radu moraju
snositi općine Sefardskog i Aškenaskog reda“
- Sarajevo - Srećko Bujas preuzima povjereničku dužnost sefardske
vjerske općine
31. maj
Zakonska odredba kojom se najamnina za jevrejske stanove,
trgovine i lokale ima dostavljati redarstvenim postajama, a ne
vlasnicima.
2. juni
Pavelić izdaje naređenje o formiranju logora nosilo je zvaničan
naziv “Izvanredna zakonska odredba“
3. Juni
Sarajevo - Prvi pokušaj kontribucije od 1.000.000 (jedan million)
dinara „kao kaznu što većina Židova grada Sarajeva unatoč
odredbe ravnatelja redarstva do danas nije stavilo oko ruke
propisanu žutu traku, kao oznaku njihove rasne pripadnosti“
4. juni
- Naredba o utvrđivanju rasne pripadnosti državnih i samoupravnih
službenika i vršitelja slobodnih akademskih zvanja objavljena u
Narodnim novinama (+ Uputa za sastav popisa)
- Zakonska odredba o zaštiti narodne i arijevske kulture hrvatskog
naroda. Tom naredbom bilo je zabranjeno da Jevreji rade u
društvenim, omladinskim, sportskim, kulturnim i prosvjetnim
organizacijama i ustanovama. Sem toga, Jevrejima se zabranjuje da
se bave književnošću, novinarstvom, likovnom i glazbenom
umjetnošću, kazalištem i filmom
- Naredba o promjeni židovskih prezimena i označavanju židovskih
tvrtki
- Zakonska odredba o promjeni židovskih prezimena prema kojoj
su svi Jevreji morali ponovo preuzeti svoja stara prezimena i pisati
ih istim pravopisom kao što je bilo do 01.12.1918.g.
- Naredba Ministra unutarnjih poslova „da sve židovske tvrtke
moraju pored naziva staviti oznaku iz koje će se vidjeti da je to
židovska trvtka“
- Naredba o osnivanju rasno-političkog povjerenstva u čiju je
nadležnost spadalo izrađivanje prijedloga i nacrta zakona,
zakonskih odredbi i naredbi koje “zasijecaju područje rasne
biologije, rasne politike i rasne higijene ili eugenike“.
5.juni
- Zakonska odredba o spriječavanju prikrivanja židovskog imetka
- Zakonska odredba o obaveznoj prijavi imetka Židova i židovskih
preduzeća
- Provedbena naredba – Zakonske odredbe o obaveznoj prijavi
imetka Židova i židovskih preduzeća
Juni
Banja Luka - Na svim javnim mjestima istaknut je natpis:
“Zabranjen ulaz Jevrejima, Srbima i psima“
8.juni
Sarajevo - Sarajevski novi list: „Pomagači Židova bitće kažnjeni“
9.juni
- Objavljen Obrazac 1 - Obavezna prijava imetka Židova (+ uputa
za ispunjavanje obrasca)
- Objavljen Obrazac 2 – Obavezna prijava židovskih poduzeća,
odnosno poduzeća, koja u cjelosti ili djelomično pripadaju
Židovima (+ uputa za ispunjavanje obrasca)
10.juni
- Dopisi svim odjelima ustaškog povjereništva u Sarajevu,
Redarstvenom ravnateljstvu u Sarajevu i Gradskom poglavarstvu u
Sarajevu o provođenju Naredbe o utvrđivanju rasne pripadnosti
državnih i samoupravnih službenika i vršitelja slobodnih
akademskih zvanja
- Sarajevo - Uspostava Podružnice državnog ravnateljstva za
gospodarsku ponovu koja će “konačno provesti likvidaciju u prvom
redu židovskih radnji u Sarajevu“
- Sarajevo – Sudije Srećko Bujas i Branko Milaković preuzimaju
povjereništva za sefardsku i za aškenasku vjersku opštinu.
- Ministarstvu unutarnjih poslova poslan dopis svih Srba i Jevreja u
službi unutarnje uprave kod kotarske oblasti u Sarajevu, Foči,
Srebrenici i Vlasenici, kod kotarske ispostave u Goraždu,
Kalinoviku i Prači
11.juni
- Zakonska odredba o zaštiti narodne i arijske kulture hrvatskog
naroda
- Provedbena naredba zakonske odredbe „o obveznoj prijavi imetka
Židova i židovskih poduzeća“
- Naredba o ustrojstvu i djelokrugu rada rasno-političkog
povjerenstva
- Naredba o utvrđivanju rasne pripadnosti državnih i samoupravnih
službenika i vršitelja slobodnih akademskih zvanja
12.juni
Upute generalnog definitorija franjevcima hrvatskog jezičnog
područja, da pomažu i štite ugrožene pripadnike drugih vjera i
naroda
Sredinom juna
Na udaljenosti od 5 km od Gospića formiran je sabirni logor
14. juni
Sarajevo - Naredba Zapovjedništva 4. hrvatske oružničke
pukovnije kojom se naređuje hapšenje Jevreja sa ili bez propusnice,
ako se nađu van gradskog reona. Tom naredbom željelo se
onemogućiti sarajevskim Jevrejima odlazak u partizane.
15.juni
Sarajevo - „Židovi se moraju prijaviti vjerskim općinama”
16.juni
Banja Luka – Proglas povjerenicima jevrejskih radnji o isticanju
oznake “ŽIDOVSKA TVRTKA“
- Banja Luka – odvedeno još desetak Jevreja u Staru Gradišku
17.juni
Banja Luka - Jevreji počeli nositi „židovske znakove“
Juni
Banja Luka – Odvođenje prve partije Jevreja od 30 muškaraca
odvedena u nepoznatom pravcu.
19.juni
Sarajevo - Srbi i Jevreji ne mogu biti članovi Ferijalnog saveza
22. juni
- Sarajevo – poziv svim Jevrejima da na naročitim formularima
(Obrazac 1 i 2) prijave sav svoj imetak.
- Bihać - pohvatani su i zatvoreni svi Jevreji
24. juni
Bihać - deportacija Jevreja u logor u selo Bukovača kod Bosanskog
Petrovca
25.juni
Jevreji moraju prijaviti promjenu stanovanja
26.juni
- Uredba o osnivanju koncentracionih logora, koju su potpisali
„poglavnik“ dr. Ante Pavelić i ministar unutrašnjih poslova Andrija
Artuković
- Naredba kojom su Jevreji morali predati svoje fotoaparate,
kinokamere i kinoprojektore
- Izvanredna zakonska odredba kojom su Jevreji smatrani
odgovornim zbog “uznemiravanja pučanstva i otežavanja opskrbe i
prema tome će se proti njima postupati i spremati povrh kazneno -
popravne odgovornosti u zatočenička zbirališta pod vedrim nebom“
27.juni
Derventa - Pokupljeni su svi Jevreji i odvedeni su vozom u Zagreb,
ali su poslije 8 dana vraćeni u Derventu
28. juni
Visoko - pohapšene su skoro sve muške osobe i zatvorene kao taoci
Juni 1941.
- Doboj – prva deportacija Jevreja
- U Gospiću osnovan logor
1.juli
- Zakonska odredba o osnutku Državnog ravnateljstva za
gospodarstvenu ponovu, s pravom otkupa židovske imovine
- „Židovi moraju predati fotografske aparate“
- Otpočinjanje sa radom Velike župe Vrhbosne
03.juli
- Okružnica prema kojoj prijelaz Židova na katolicizam ne znači
izuzeće od Zakona o rasnoj pripadnosti
- Sarajevski novi list: “Prijava imetka Židova i židovskih
preduzeća“
4. juli
Banja Luka – Hrvatska Krajina - Poglavnikov proglas i odobrenje
da vojnički izobraženi Hrvati mogu dobrovoljno sudjelovati u borbi
protiv židovsko-boljševičke Moskve
08. juli
Odluka Ustaškog ravnateljstva za javni red i sigurnost – svi
uhapšeni Jevreji iz njihovih domicilnih boravišta moraju biti
upućeni u logor u Gospiću.
20. juli
Bosanski Brod – deportacija prve grupe Srba i Jevreja u logor u
Gospiću
23. juli
Raspis svim župama, ustaškom povjereniku za Bosnu i
Hercegovinu Francetiću, o hitnom hapšenju „svih Židova i Srba
koji su već bili poznati kao komunisti, bilo pak da su i malo
sumnjivi... i ima ih se smjesta otpremiti u zbiralište“. (Odmah po
hapšenju trebalo ih je uputiti u logor u Gospiću)
26. juli
Sarajevo – Ravnateljstvo ustaškog redarstva Židovski odsjek -
Proglas Židovima – da se „svaki starješina židovske obitelji, kao i
samci Židovi i Židovke moraju prijaviti radi popisa“ i to: 28 VII od
slova A do slova M i 29 VII od slova N do slova Ž u stražarnicama
Beledija, Ajas, Čobanija i Kolodvor
28. juli
Banja Luka - Naređenje Ustaškog stožera za Bosansku Krajinu o
hapšenju „40 glava jevrejskih porodica“ – svi preostali Jevreji
29. juli
Jajce - deportacija Jevreja
30. juli
Okružnica o Uputi u vezi s prekrštavanjem pravoslavnog
stanovništva, izričito je istaknuto da prelaz Židova na katolicizam
nema nikakva utjecaja na njihov položaj, jer je on jasno definiran u
odredbi o rasnoj pripadnosti
1.avgust
- Sarajevo - strijeljano 26 Srba i Jevreja, krivaca za izvršenu
„sabotažu“
- Bosanski Šamac - deportacija Jevreja
- Bijeljina - deportacija Jevreja
- Zavidovići - deportacija Jevreja
- Turbe - deportacija Jevreja u logor u Gospiću
- Derventa - deportacija prve grupe od 25 Srba i Jevreja u logor u
Gospiću
- Visoko - deportacija Jevreja u logor u Gospiću
- Sabirni centar Zagrebački zbor – dovedeni Jevreji iz Doboja i
Zavidovića
2.avgust
- Bugojno – strijeljanje 12 Jevreja
- Sarajevo - upućeno 14 Jevreja u logor u Gospiću
8.avgust
Derventa – deportirana je druga grupa Srba i Jevreja u logor Gospić
u kojem su strijeljani.
2. - 30. avgust
U sabirni centar na Zagrebačkom zboru dovedeni su svi uhapšeni
Jevreji iz Travnika i jedan dio iz Sarajeva
16. avgust
Formirana je Ustaška nadzorna služba (UNS) – koja je između
ostalog naređivala hapšenja i otpremanje u logore Jevreje
komuniste, Srbe, Rome itd.
19. avgust
Formiran logor Krapje (Jasenovac I) - dovođenje prve grupe
sarajevskih Jevreja
20./21. avgust
U jasenovačku grupu logora počeli pristizati prvi logoraši
Avgust
Bosanska Gradiška - deportacija Jevreja
Avgust
Sanski Most - deportacija Jevreja
26.avgust.
Zakonska odredba o Ustaškoj nadzornoj službi (UNS)
27. avgust
Zakonska odredba o preuzimanju svih zgrada i imanja koji su
pripadali Židovima, a koja prelaze u nadležnost gradskih i
kotarskih predstavništava s pravom ubiranja zakupnine.
28. avgust
Logor Kruščica – dovođenje prve grupe Jevreja (oko 1.100 lica)
3. septembra
Sarajevo - odvođenje druge grupe od 500 Jevreja u logor
(Kruščica)
8.septembar
- Cazin (Zagora kod Bihaća) – zaklano je 17 Jevreja iz Cazina
9.septembar
Zakonska odredba o podržavljenju imetka Židova
10.septembar
- Formiran logor kod sela Bročice (Jasenovac II)
- Sarajevo - Uspostava podružnice Državnog ravnateljstva za
gospodarsku ponovu na čelu sa Hamidom Kurbegovićem koja ima
za cilj „provesti konačnu likvidaciju židovskih radnji u Sarajevu“
12.septembar
Naredba da svi „Židovi stariji od 6 godina moraju nositi židovski
znak“
20.septembar
Zenica - deportacija prve grupe Jevreja
Septembar
- Gračanica - deportacija Jevreja
- Prijedor - deportacija Jevreja
- Tešanj- deportacija Jevreja
- Mostar – Donošenje Rezolucije Muslimana grada Mostara
Jesen
Sarajevo - Konfiskovan stari opštinski (sefardski) ljetopis „Pinkas“
2.oktobar
- Kiseljak - deportacija Jevreja
- Zakonska odredba o postupku kod komunističkih napadaja kada
se počinitelj ne pronađe, čime je formalnopravno legaliziran i
ozakonjen sistem odmazde, u kojima su Jevreji prvi uzimani za
taoce i pogubljivani
5.oktobar
Kruščica – odovođenje muškaraca u Jasenovac,a žena i djece u
Loborgrad
6.oktobar
Osnovan logor Loborgrad kroz koji je prošlo 1700 žena i djece,
uglavnom iz Sarajeva.
9. oktobar
Zakonska odredba o podržavljenju imetka Židova i židovskih
poduzeća
10.oktobar
Sarajevo – „Kažnjeni Židovi i Židovke prisilnim radom zbog
nabijanja cijena“
12.oktobar
Sarajevo - Udruženje muslimanske uleme El-Hidaje je donijelo
poznatu Sarajevsku rezoluciju
Oktobar
- Tuzla - grupa od 80 fašistički nastrojenih građana nasrnula je na
sinagogu demolirala je, zapalila, a potom razrušila do temelja
- Formiran logor kod sela Jasenovac (Jasenovac III)
4.oktobar
SNL - Židovi ne sniju kupovati u arijevskim radnjama
16/17.oktobar
Sarajevo – masovno interniranje Jevreja
17.oktobar
Sarajevo – Naredba „Židovima o kretanju gradom subotom i
nedeljom“
18.oktobar
Sarajevska rezolucija El-Hidaje
26/27.oktobar
Sarajevo – deportacija (400+30+360 u dva transporta) Jevreja u
Jasenovac
31.oktobar
Zabrana Jevrejima putovanja u I. i II. razredu
4.novembar
Obavijest stanovništvu: “Tko Židovima pomaže u bijegu spada pod
Prijeki sud“
13. novembar
Ravnateljstvo ustaškog redarstva Nezavisne države Hrvatske u
Zagrebu obavještava „Veliku župu Dubravu“ u Dubrovniku: „Svi
Jevreji izbjeglice, muškarci od 16 do 60 godina, koji su privremeno
smješteni u Čapljini, moraju otpremati u logor Jasenovac“.
16. novembar
Sarajevo - hapšenje 2.200 Jevreja i odvođenje u koncentracioni
logor Jasenovac i Đakovo (700 muškaraca i 800 žena)
Sarajevo - hapšenje 35 Jevreja, članova KPJ, SKOJ-a i simpatizera
odvođenje u koncentracioni logor Jasenovac
22.novembar
Rezolucija muslimana iz Banja Luke upućena članovima vlade
25. novembar
Zakonska odredba o upućivanju nepoćudnih i pogibeljnih osoba na
prisilan boravak u sabirne i radne logore, čime je formalnopravno
ozakonjen sistem logora.
Novembar
Osnovan ženski logor Gornja Rijeka (kraj Križevaca) u kojem je
smješteno stotinjak starijih žena iz logora Loborgrad.
1.decembar
Deportacija žena i djece iz Sarajeva u Sabirni logor Đakovo
2.decembar
Osnovan logor u Đakovu (za žene i djecu)
16/17.decembar
- Brčko – Ubijeno mučki na mostu i bačeno u Savu 147 Jevreja
- U Đakovo su stigla dva željeznička transporta sa ženama i
djecom, najvećim dijelom iz Sarajeva. Među njima je bilo oko
1.830 Jevrejki sa djecom i oko 50 Srpkinja.
- Olovo - otpremljeni za Jasenovac transport od 20 muškaraca i
odraslije muške djece
19.decembar
-Brčko – Ubijeno na pravoslavnom groblju 300 Jevreja – izbjeglica
23.decembar
Drugi transport žena i djece iz Sarajeva u Sabrini logor Đakovo
27.decembar
Zavidovići – druga grupa Jevreja sprovedena u Jasenovac
28.decembar
Sarajevo – u kinu Drina „Premijera senzacionalnog dokumentarnog
filma“Vječni Židov – Der ewige Jude“
30.decembar
Odluka Državnog ravnateljstva Nezavisne Države Hrvatske da se
Mninistarstvu Udružbe predaju rublje, odjeća, obuća, posteljina i
namještaj iseljenih Srba i Židova
1942.

09.januar
- Savez Napretkovih zadruga sklopio je ugovor sa Nezavisnom
Državom Hrvatskom o preuzimanju i prodaji židovskih trgovačkih
i obrtnih preduzeća
10.januar
- Odluka Vođe za tjelesni odgoj: “ i Židovi moraju predati skijašku
opremu“
Januar
Odluka da se naslijede zakupi vrste idžareteina između Vakufa
Gazi Husrevbegova u Sarajevu i 22 Židova iz javnopravnih razloga
proglašuju razriješeni, te se dotični (mahlul) objekti uručuju
molitelju na slobodno raspolaganje
januara 1942.
Otpremljeno je oko 1.200 žena i djece (iz grupe koja je vraćena iz
logora u Loborgradu) u logor u Staroj Gradiški
16.januar
Zahtjev Državne riznice svim kotarskim predstojnicima za
preuzimanje matičnih knjiga iz jevrejskih opština
17.januar
Zakonska odredba kojom se ukida Rasno političko povjerenstvo i
sva pitanja koja se odnose na Židove prelaze u nadležnost
Ministarstva unutarnjih poslova
23.januar
Tuzla – hapšenje i deportacija Jevreja u koncentracioni logor
Jasenovac
Bosanski Brod – hapšenje i deportacija preostalih Jevreja (žene u
Đakovo, a muškarci u Jasenovac i Staru Gradišku)
1.februar
Bosanski Šamac - Odvedena druga i posljednja grupa Jevreja
6. februar
Zakonska odredba o unovčenju podržavljenih židovskih zgrada i
gradilišta - Zgrade i imanja čiji vlasnici su Jevreji oduzimaju se u
korist države bez ikakve naknade. Upravljanje tim zgradama i
imanjima prelazi u nadležnost Ministarstva državne riznice.
16/17.februar
Rogatica – 17 Jevreja odvedeno i zaklano na Podromaniji
17.februar
Formiran i zvanično logor Stara Gradiška (Jasenovac V)
24.februar
Travnik - Otpremljeno 17 muškaraca za Jasenovac i 89 žena i
djece iz Zenice i Travnika u sabirni logor Stara Gradiška
26.februar
Deportacija žena i djece iz Stare Gradiške u logor Đakovo
6.mart
Deportacija žene i djece iz Stare Gradiške u logor Đakovo
11.mart
Žepče - deportacija Jevreja
Visoko - deportacija Jevreja
Begov Han - deportacija Jevreja
25.mart
Modriča - deportacija Jevreja
27.mart
Zenica, Kiseljak, Fojnica – odvođenje 23 Jevreja u logora na
prisilan rad
April
Zenica – odvođenje treće grupe Jevreja (16) iz Zenice u logor Stara
Gradiška
5/6 maj
Vlasenica - mučeni, silovani i pobijeni svi Jevreji u mjestu zvanom
Ružine vode (Stublić)
9.maj
Jevrejske izbjeglice (58) iz Slatine kraj Banja Luke odvedene u
Jasenovac
13.maj
Jajce – deportacija 13 jevrejki u Staru Gradišku
19.maj
Sarajevo – deportacija 22 Jevreja u Jasenivac, odnosno Staru
Gradišku
28.maj
Zvornik - deportacija Jevreja u logor Banjica
Sarajevo – deportacija 20 Jevreja u logor Stara Gradiška
10.juni
Sarajevo - Završena prodaja židovskih stvari
12.juni
Sarajevo – deportacija 25 Jevreja u logore Staru Gradišku, odnosno
Jasenovac
13.juni
Jevrejska preduzeća stavljena na prodaju
Juni
- Prijedor – Jevreji, koji su pobjegli sa partizanima, uhvaćeni i
ubijeni
- Talijani su počeli na otoku Rabu da organizuju koncentracioni
logor „Campo Concentramento“ za smještaj Jevreja.
- Doboj – deportacija posljednje grupe Jevreja
15.juni – 15.juli
Evakuacija zatočenica Sabirnog logora Đakovo za Koncentracioni
logor Jasenovac
29. Juna
Derventa - pokupljeni su svi Jevreji
27/28. juli
Banja Luka - deportacija preostalih Jevreja (170)
1. avgust
Bijeljina – deportacija Jevreja (poslejdnji transport)
2. avgust
Posebna okružnica Vlade Nezavisne države Hrvatske kojom je
najavljena akcija iseljavanja Jevreja u istočne dijelove Reicha.
8. avgust
Derventa - Deportacija Jevreja (muškarce u Jasenovac i Gradišku, a
žene u Đakovo i Loborgrad)
10. avgust
Banja Luka – deportacija preostalih 13 Jevreja iz Banjaluke i
okolnih gradova.
13. avgust
Prvi transport zatočenica iz logora Loborgrad preko Zagreba u
koncentracioni logor Aušvic
Travnik – deportacija 20 Jevreja u Jasenovac i Staru Gradišku
16. avgust
Drugi transport zatočenica iz logora Loborgrad preko Osijeka u
koncentracioni logor Aušvic
18/19. avgust
Sanski Most - odvedeni svi Jevreji (27) u Jasenovac i Gradišku
19.avgust
Banja Luka – deportacija 2o Jevreja u Jasenovac i Staru Gradišku
20.avgust
Treći transport zatočenica iz logora Loborgrad preko Osijeka u
koncentracioni logor Aušvic
21.avgust
Sarajevo – uhapšeni preostali Jevreji (300) i sutradan odvedeni u
koncentracioni logor Aušvic
24.avgust
Četrvrti transport zatočenica iz logora Loborgrad preko Zagreba u
koncentracioni logor Aušvic
Banja Luka – upućena na prisilni boravak grupa od 23 Jevreja u
Jasenovac, odnosno u Staru Gradišku
27/28.avgust
Peti transport zatočenica iz logora Loborgrad preko Osijeka u
koncentracioni logor Aušvic
3.septembar
Ustaše su pokupile sve Jevreje (22) koji su ostali u Cazinu i odveli
natrag u Bihać, a potom ih pobili u selu Žegar, blizu Bihaća
7.septembar
Sarajevo – otvorena izložba „Židovi“ koja je bila postavljena tri
sedmice.
9.oktobar
Ustaška vlada pristala da za svakog deportiranog Jevreja njemačkoj
vladi plaća 30 rajhsmaraka - „kao prilog za njemačke ratne napore
u konačnom rješenju židovskog problema“.
30.oktobar
Zakonska odredba o podržavljenju židovske imovine kojom je
cjelokupna jevrejska imovina bila konfiskovana bez naknade i
iznimaka
1.novembar
U Kraljevici osnovan logor u koji su Talijani internirali 1.250
Jevreja
5. novembar
Komandant italijanske pješadijske divizije „Murđe“ obavještava
pismom od 1942. godine opštinu grada Mostara da su italijanske
vrhovne vojne vlasti odlučile da se odmah interniraju svi Jevreji
koji su izbjegli na teritoriju pod italijanskom vojnom vlašću i da se
ubuduće Jevreji ne smiju udaljavati iz mjesta stalnog boravka.
17. novembar
Italijani su organizovali posebnu željezničku kompoziciju kojom su
sve mostarske Jevreje i izbjeglice prebacili u Dubrovnik, a odatle
brodom u logore na ostrvima Lopud, Vela Luku-Korčulu, Hvar,
Kupari, a kasnije u logor Kampor na Rabu
18.novembar
Ukidanje ureda za upravu sa židovskim nepokretninama
Jesen
Teslić - deportacija Jevreja
1943.
mart
Na rasprodaju stavljena sva jevrejska preduzeća i trgovine.
5.mart
Naredba o ponovnom prijavljivanju Jevreja
12.maj
- Bosanski Novi - deportacija Jevreja
- Bosanska Gradiška – deportacija Jevreja u logor Stara Gradiška
27.maj
Prebacivanje Jevreja iz Dubrovnika (Gruž, Kupari i Lopud) u logor
na Rabu
13.juni
Jevreji iz logora Kraljevica odvedeni u logor na Rabu
9.septembar
- Pad Italije – oslobođeno oko 3.500 jevrejskih zatočenika iz logora
Kampor na Rabu
- Formiranje Jevrejskog bataljona na Rabu
Decembar
Pobijeni su Jevreji Bosanske Garadiške
1944.
12. februar
Podgorica - Deportacija višegradskih Jevreja iz Crne Gore (gdje su
bili prebjegli) u koncentracioni logor Belsen - Bergen
22. mart
Rab - Stari i bolesni Jevreji (oko 100) sprovedeni u logor u Aušvic
22. april
Tuzla – strijeljanje članova porodica jevrejskih liječnika
1945.

27.januar
Sovjetska armija oslobodila koncentracioni logor Aušvic
6.april
Oslobođeno Sarajevo
22.april
Izvršen proboj iz logora Jasenovac
5. maja
Zakonska odredba o izjednačenju pripadnika Nezavisne države
Hrvatske s obzirom na rasnu pripadnost.
9. maj
Njemačka se predala – kraj rata u Evropi!
 SUMMARY

Jewish refugees from Spain settled in Bosnia-Herzegovina in the

16th century, and Ladino (or Judaeo-Spanish) became the local
Jewish language. The region was then under Ottoman domination.
Jews maintained generally good relations with the majority
Christian and Muslim communities. They prospered as merchants,
artisans, physicians and pharmacists – at one point in the 19th
century, all the doctors in Sarajevo were reported to be Jewish.
Austria-Hungary occupied Bosnia and Herzegovina in 1878, and
the annexation took place in 1908. Whatever the Sephardi had
achieved in the way of progress in the Ottoman Empire in the 16 c.
was now out of date in comparison with western countries.
European capital now out of date in comparison with western
countries. European capital now began to penetrate Bosnia and
Herzegovina, large companies came into existence, and monopolies
were created, the railway built. The Sephardi continued mainly in
foreign trade and crafts, but the number of educated young people
among them began to increase.

After much of Bosnia and Herzegovina was annexed by the Austro-

Hungarian Empire in 1878, Ashkenazi Jews settled in Sarajevo and
founded their own congregation At the same time a substantial
number of Ashkenazim settled there; they were educated, and well-
trained in economics, which allowed them to promote various
branches of industry and were also notable as lawyers, doctors,
veterinarians, teachers’ at all academic levels and engineers.
Sarajevo became one of the most important Jewish centres in the
region, remaining so when the territory became part of Yugoslavia
in 1918.
On the eve of the Holocaust(Shoah), the Jewish population
numbered some 14,500. In 1941 Bosnia was incorporated into the
Croat state(NDH). When the Germans entered Sarajevo, together
with a local population, they destroyed the Sephardi synagogue.
Bosnian Jewry was decimated by a combination of German,
Ustashe (Croat Fascist). Much of the killing of Bosnian Jews was
carried out by the Ustaše (also known as Ustashas or Ustashi), the
Croatian nationalist far-right movement which ruled part of
Yugoslavia under Nazi protection. By contrast, the communist
Partisans fought for liberation from fascism throughout the region.
When the Nazis marched into Sarajevo in April 1941 12,500 Jews
lived in the city. The Nazis and their Ustasha’s allies sacked the six
synagogues of the city, and destroyed or stole most Jewish
treasures and archives. Most of the community were deported to
the concentration camps of Jasenovac and Stara Gradiska (both
now in Croatia. About 70% of the Sarajevo community perished
during the war.

A large percentage of the Bosnian Jewish community was deported

between September and November, 1941, to Jasenovac(Jasenovac
became the largest and most important concentration camp (sabirni
logor) and extermination camp complex in the Nezavisna Hrvatska
Drzava (NDH), Independent State of Croatia, during World War II.
The Jasenovac concentration camp complex would be crucial in the
systematic and planned genocide of the Orthodox Serbs of the
Srpska Vojna Krajina and of Bosnia-Hercegovina by the Croats
and Bosnian Muslims. Other concentration camps were established
in Sisak, Stara Gradiska, Djakovo, Lepoglava, Loborgrad. In all,
there would be 22 concentration camps in the NDH, almost half of
which were commanded by Roman Catholic Croatian priests.), and
Djakovo, and the Loborgrad camp for women from the Kruscica
camp, located south of Zenica and Travnik in central Bosnia. From
the Kruscica concentration camp,which functioned as a collection
and transit camp, Jews, mostly from Sarajevo, were transported to
the northern extermination camps of the NDH, Jasenovac,
Loborgrad, Stara Gradiska.
The destruction of the material basis of Jews in Bosnia and
Hercegovina started already during the April war, by incorporating
Bosnia and Hercegovina into the Independent State Croatia (ICS).
Those, so called unorganized, forms of the war roberry got, within
the new state, both organized and systematical form, as one of
important components of terror onto the Jewish population.
The Independent State of Croatia, generally known as the NDH
(the acronym for its Croatian name, Nezavisna Država Hrvatska),
was created with the support of the Axis powers following Adolf
Hitler's conquest of Yugoslavia in April 1941, and lasted until the
defeat of Germany in May 1945. The NDH incorporated most of
Croatia and Bosnia and Herzegovina. It called for the extermination
of Jews and Romani, and the elimination of Serbs through physical
extermination (one-third), expulsion into Serbia (one-third), and
forced conversion to Roman Catholicism (one-third). About 32,000
of 40,000 Jews living in the NDH, and almost all the Romani in the
state, about 26,000, were killed.
Some of the first legal orders of the new country NDH reflected the
acceptance of the ideology of Nazi Germany and Fascist Italy, with
an emphasis placed on Croatian national issues.
The first "Legal order for the defence of the people and the state"
dated April 17, 1941 ordered the death penalty for "infringement of
the honour and vital interests of the Croatian people and the
survival of the Independent State of Croatia".
It was soon followed by the "Legal order of races" and the "Legal
order of the protection of Aryan blood and the honour of the
Croatian people" dated April 30, 1941, as well as the "Order of the
creation and definition of the racial-political committee" dated June
4, 1941. The enforcement of these legal acts was done not only
through normal courts but also new out-of-order courts as well as
mobile court-martials with extended jurisdictions.
All Jews had lost their jobs in administration or in other public
offices and were excluded from public health services. In addition,
they were forced to wear yellow mark, observe special police hours
valid only for Jews, and to face, individually or in groups, special
firing squads and to perish after having been falsely accused of
sabotage. Several other measures were also introduced with the
same purpose.
About 30 percents survived Holocaust thanks to many individuals
from B&H who risked their lives to save Jews. The list of
Righteous Among the Nations from Bosnia commemorates 47 of
them.
Currently, 1000 Jews live in Bosnia-Herzegovina, and they are
spread out among the cities of Sarajevo, Banja Luka, Mostar,
Tuzla, Doboj and Zenica. The Jewish community, though small in
each city, enjoys peaceful relations with non-Jewish Bosnians. In
fact, the Jewish community is beginning to rebuild itself.
KRATICE

ABiH - Državni arhiv Bosne i Hercegovine

AHA - Antisemitizam, Holokaust, Antifašizam – referati sa
simpozijuma Od antisemitizma do holokausta održanom u
Zagrebu1995
AIRPH - Arhiv Instituta radničkog pokreta Hrvatske
AJ - Arhiv Jugoslavije
AJO - Arhiv Jevrejske opštine Sarajevo
AMIZZ - Arhiv Medžlisa Islamske zajednice Zagreb
ARH - Arhiv
ARSBL - Arhiv Republike Srpske Banja Luka
ATKT - Arhiv Tuzlanskog kantona Tuzla
AUSK - Arhiv Unsko-sanskog kantona
AVI - Arhiv Vojske Srbije
BI - Bošnjački institut Fondacija Adil-bega Zulfikarpašića
CK KPJ - Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije
DAZ - Državni arhiv u Zagrebu
DIPU - Državni izvještajni i promiđbeni ured pri Predsjedništvu
vlade
DRG - Državno ravanteljstvo za gospodarstvenu ponovu
FNRJ - Federativna Narodna Republika Jugoslavija
GESTAPO - Geheime Staatspolizei (Državna tajna policija)
GHB - Gazi Husrev-begova biblioteka
GLAVSIGUR - Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost
GRP - Glavno ravnateljstvo za promiđbu
GŠ - Glavni štab
GUS - Glavni ustaški stan
HAS - Historijski arhiv Sarajevo
HDA - Hrvatski državni arhiv
HDU - Hrvatski dojavni ured
HIS - Hrvatska izvještajna služba
HMBiH - Historijski muzej Bosne i Hercegovine
IHP - Institut za hrvatsku povijest
IIS - Institut za istoriju Sarajevo
IDŽZ - Imamat Džemata Zagreb
JA - Jevrejski almanah, Beograd
JIM (AJIM) - Jevrejski istorijski muzej (Arhiv Jevrejskog
istorijskog muzeja), Beograd
JO - Jevrejska opština
JP - Jevrejski pregled, Beograd
JVO - Jevrejska vjeroispovijedna općina
KPJ - Komunistička partija Jugoslavije
K.U.Z.O - Komisija za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i
njihovih pomagača
MK KPJ - Mjesni komitet Komunističke partije Jugoslavije
NAV – Nacionalni arhiv Vašington
NAZ - Nadbiskupski arhiv Zagreb
NDH - Nezavisna država Hrvatska
NL - Novi list
NO - Narodnooslobodilački
NOB - Narodno-oslobodilačka borba
NOJ - Narodno - oslobodilački odredi Jugoslavije
NOP - Narodnooslobodilački pokret
NOR - Narodnooslobodilački rat
NOV - Narodnooslobodilačka vojska
NOV - Narodnooslobodilačka vojska
NOVJ - Narodnoosolobodilačka vojska Jugoslavije
NSDAP - Nationalsozialistishe Deutsehe Arbeitpartei
NUB - Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine
P.A. – primejdba autora)
PK KPJ - Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije
PNE - prije nove ere
POJ - Partizanski odredi Jugoslavije
POW - Prisoner of War - ratni zarobljenici
RAVSIGUR – Ravnateljstvo za javni red i sigurnost
ROS - Redarstveno–obavještajni sustav NDH
RBiH - Republika Bosna i Hercegovina
RSH - Reiehricherheits hauptamt (Direkcija Glavni ureda)
RU-11 - Riznično upraviteljstvo – Ured za podržavljeni imetak
RUR - Ravnateljstvo ustaškog redarstva
SAD - Sjedinjene Američke Države
SFRJ - Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
SJOJ - Savez jevrejskih opština Jugoslavije
SJVOJ - Savez jevrejskih vjeroispovijednih općina (opština)
Jugoslavije
SKOJ - Savez kominističke omladine Jugoslavije
SNL - Sarajevski novi list
SNL - Sarajevski novi list
SNZ - Savez Napretkovih zadruga
SPC - Srpska pravoslavna crkva
SS - Sehturm Stafel (Jurišne jedinice)
SUR - Sarajevo u revoluciji
UNS -Ustaška nadzorna služba
USIKS - Ustaški stegovbni i kazneni sud
UŽN - Ured za upravu židovskim nekretninama
V - Zbirka Varia (HAS)
VII - Vojnoistorijski institut Beograd (Vojni arhiv)
VIZ – Vojnoizdavački zavod
ZDP – Zbornik dokumenata i podataka narodonolobodilačke borbe
naroda Jugoslavije
ZHP – Zavod za hrvatsku povijest
Z.K.U.R.Z(Z.K.U.Z, K.U.Z.O) - Zemaljska komisija za utvrđivanje
ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača (Zemaljska komisija
za ratne zločine)
ZMT - Zavičajni muzej Travnik
Z.U.N.D - Zemaljska uprava narodnih dobara
ZZN - Zbornik zakona i naredaba
Žid.odsj. - Židovski odsjek
KORIŠTENI ARHIVI I ARHIVSKI FONDOVI
Primarni izvori

ARHIV BOSNE I HERCEGOVINE - FONDOVI:

- Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu/podružnice;
- Fond Savez Napretkovih zadruga (SNZ);
- Zemaljska komisija za ratnu štetu Bosne i Hercegovine (ZKRŠ),
Lovrenović –Zeba, Krunoslava, u Glasnik arhiva i Druš....,
- Fond Kraljevinske Banske Uprave Drinske Banovine (1929. -
1940.);
- Fond Zemaljska komisija za ratne zločine za BiH; Gradovi
- Fond ZKURZ, Referati
- Fond ZKURZ, Presude
- Sarajevski novi list (1941. - 1942.)
- Analitički inventar „SNZ“ - Saveza Napretkovih zadruga, Suvada
Hasanović, 2007 (neobjavljeni rukopis)

ARHIV JEVREJSKE OPŠTINE SPLIT

- fond „Žrtve fašizma i učesnici NOR“

ARHIV REPUBLIKE SRPSKE, Banja Luka:

- Fond Ustaško ravnateljstvo Banja Luka: NDH: Državno
poglavarstvo za ponovu, Podružnica Banja Luka;
- Fond Ustaški stožer za Bosansku Hrvatsku;
- Pregled radnji u pokrajini
- Fond Velika župa Sana i Luka od 1941. do 1945. g odine
-Fond Okružna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i
njegovih pomagača, Banja Luka od 1944. do 1946. godine.
- Fond NDH – Državno povjerenstvo za ponovu

ARHIV UNSKO-SANSKOG KANTONA, BIHAĆ

ARHIV VOJSKE SRBIJE ranije :ARHIV VOJNOISTORIJSKOG
INSTITUTA, BEOGRAD,
- Fond: NDH

ARHIV ŽIDOVSKE OPĆINE U ZAGREBU

- Baza podataka o Židovima žrtvama Holokausta u Hrvatskoj

ARHIV VELIKE ŽUPE POSAVJE, sa sjedištem u Slavonskome

Brodu
- Kotar Brčko, kut.1, god.1941

BOŠNJAČKI INSTITUT, Sarajevo, biblioteka

HRVATSKI DRŽAVNI ARHIV, ZAGREB – fondovi:

- Fond „Žrtve fašizma“;
- Fond 252 Židovski odsjek Ravnateljstva ustaškog redarstva
(RUR);
- Fond 218 Ministarstvo pravosuđa i bogoslovlja NDH, Odjel za
pravosuđe

ARHIV JEVREJSKE OPŠTINE SARAJEVO :

- Biblioteka - arhiv;
- Knjige umrlih,
- Neobjavljeni faksimili i rukopisi
- Socijalni kartoni
-Knjige blagajne Sefardske vjeroispovijedne opštine 1941.-1945.

- Fond 1076 Ponova; Fond Sabora NDH, zapisnici odbora za

rizničke poslove, 16.IV i 8.V 1942;
- Fond Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i
njihovih pomagača Hrvatske
- Fond 306 HR-HDA
GAZI HUSREV-BEGOVA BIBLIOTEKA,
- spiskovi i prepiska prelaska na islam

HISTORIJSKI ARHIV SARAJEVO:

- Fond RU11 - Riznično upraviteljstvo-ured za podržavljeni
imetak
- Fond DRG - Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu
- Fond Gradsko poglavarstvo Sarajevo, Analitički inventari
podržavljenog imetka
- Publikacije;
- Spiskovi oduzete imovine (radnje, preduzeća, kuće)
- Zbirka Varia
- Zbornik zakona i naredaba Nezavisne Države Hrvatske 1941.

HISTORIJSKI MUZEJ BOSNE I HERCEGOVINE:

- Fond Ustaška nadzorna služba - UNSA;
- Fond Nezavisna država Hrvatska - NDH;
- Spiskovi deportovanih, sabirališta i sl.

HRVATSKI INSTITUT ZA POVIJEST Zagreb:

- Zbornik radova Međunarodnog znanstvenog simpozija Žepče
1458:2008,

HRVATSKI POVIJESNI MUZEJ

- Zbirka dokumenata

IHRPH:
- Fond NDH, kut.137, Popis podržavljene imovine

INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU Beograd:

- Fond“Italija“
ISTORIJSKI ARHIV BEOGRADA:
- Fond „Banjica“
- Fond „Sajmište“

JEVREJSKI ISTORIJSKI MUZEJ Beograd:

- Fond Antisemitizam; Naredbe;
- Fond Ustaške naredbe;
- Fond Antisemitski plakati
- Fond NDH

MEMORIJALNI MUZEJ SPOMEN PODRUČJA JASENOVAC:

- Zbirka dokumenata

MUZEJ VISOKO
- Zbirka dokumenata
- Spiskovi deportacija Jevreja

NACIONALNA I UNIVERZITETSKA BIBLIOTEKA BOSNE I

HERCEGOVINE:
- Katalog izložbe „Židovi“

NAPREDAK, BIBLIOTEKA, SARAJEVO

SLUŽBENE NOVINE
- 223 – LXXX – 1 od 5.oktobra 1940

SAVEZ JEVREJSKIH OPŠTINA JUGOSLAVIJE (SRBIJE):

- Biblioteka
- Arhiva
- Nagradni konkursi SJOJ
ARHIV TUZLANSKOG KANTONA:
- Zbornik dokumenata NOR-a, XIII/1,1941 o političkoj situaciji u
Nezavisnoj državi Hrvatskoj
- Fond Radnički pokret

VOJNOISTORIJSKI INSTITUT, BEOGRAD:

- Fondovi 1 - 18

ZAVIČAJNI MUZEJ TRAVNIK:

- Arh.Knjiga 160/1980
- Službena zabilješka Historijskog odjeljenja
21.10.1999.godine

ŽIDOVSKA OPĆINA ZAGREB, Biblioteka

YAD VASHEM
- Fond: Righeteous Among the Nations (Pravednici među
narodima)
LITERATURA

A memorial of Jugoslavien Jewish prisoners of War, Udruženje

veterana Drugog svjetskog rata u Izraelu, Tel Aviv, 1995
Abba, Eban, The Holocaust, from „My People“, Jad Vashem,
Jerusalem,1980
Ademović, Fadil, Četništvo i četnička propaganda u
južnoslovenskim zemljama u Drugom svjetskom ratu (1941-1945),
Kult B i Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo, 2009
Ademović, Fadil, Novinstvo i ustaška propaganda u Nezavisnoj
državi Hrvatskoj, Media centar, Sarajevo, 2000
Almuli, Jaša, Živi i mrtvi, Nova, Beograd, 2002
Almuli, Jaša, Jevrejke govore, Signature, Beograd 2005
Almuli, Jaša, Stradanje i spašavanje srpskih Jevreja, Zavod za
udžbenike, Beograd, 2010
Almuli, Jaša, Jevreji i Srbi u Jasenovcu, Službeni glasnik, Beograd,
2009
Antisemitizam u Bosansko-hercegovačkoj periodici u razdoblju
1933. – 1945.godine, Koštić Mujo i Smajić, Muamera, Sarajevo,
(neobjavljeni rad), 2003
Antonić, Zdravko, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941,
Beograd, 1973
Aprílski rat - 1941, knj. 1 i 2, Vojnoistorijski institut, Beograd,1987
Approaches to Antisemitsm, The Amerocan Jewish Commitee and
The Inmternational Center for University Teaching of Jewish
Civilization, New York/Jerusalem, 1994,
Arent, Hana, Izvori totalitarizma, Feministička izdavačka kuća,
Beograd, 1998
Arendt, Hana, Eichmann in Jerusalem, Penguin Classics, New
Yorker, New York, 2006
Avram, Atijas, Buki i Lenka, autorsko izdanje, Beograd, 2002,
Avramov, Smilja, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti međunarodnog
prava, Politika, Beograd, 1992,
Bagarić, Danica, Težak put do slobode, autorsko izdanje, Sarajevo,
1997
Balen, Š., Pavelić, Društvo novinara Hrvatske, Zagreb, 1952
Byford, Jovan, Staro Sajmište, Mesto sećanja, zaborava i sporenja,
Beogradski centar, 2011
Byford, Jovan, Potiskivanje i poricanje antisemitizma, Ogledi,
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji., 2005
Balic, Smail, The Holocaust in Bosnia, Society, London, LSE
Islamic. (Reprinted from: "Islamica"), 1995
Basta, Milan, Agonija i slom Nezavisne Države Hrvatske, Rad,
Beograd, 1971
Bauer, Yehuda, Rethinking the Holocaust, Yale University Press,
2000
Bauer, Yehuda i Keren, Nili, A History of the Holocaust, Yehuda
Bauer, 2002
Begić, Miron Krešimir, HOS : 1941.-1945. : Hrvatske Oružane
Snage u borbi za obranu Nezavisne Države Hrvatske, slobode i
obstanka hrvatskog naroda, Laus, Split, 1998
Berger, Egon, 44 mjeseci u Jasenovcu, Nakladni zavod Hrvatske,
Zagreb, 1966
Biber, Dušan, Nacizam in Nemci v Jugoslaviji 1933 — 1941,
Založba, Ljubljana, 1966
Bihać u novijoj istoriji(1918-1945),Tom II, Institut za istoriju u
Banjaluci, Banjaluka, 1987
Biletić, Sandra i Hujdur, Amira, Pisma Hajimu Altarcu iz
koncentracionih logora u drugom svjetskom ratu, United States
Holocaust Memorial Museum Washington, Sarajevo, 2010
Bogosavljević, Srđan, , The Unresolved Genocide, In The Road to
War in Serbia. New York: Central European University Press, 2000
Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog
svjetskog rata, Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1998
Brčić, Rafael, Okupacioni sistemi u Bosni i Hercegovini 1941,
Vojno-istorijski glasnik, br. 1, Beograd, 1970
Brčić, Rafael, Okupacioni sistem i ustaška nezavisna država
Hrvatska u Sarajevu(1941-1943), Sarajevo u revoluciji, II,
Sarajevo, 1977
Browning, R.Christopher, Konačno rešenje u Srbiji – Judenlager na
Sajmištu – Studija slučaja, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja,
br. 6, 1992
Browning, R. Christopher, Fateful Months: Essays on the
Emergence of the Final Solution, London: Holms & Meieir, 1985
Budimir, Josip, Crkva i Holokaust, diplomski rad, Katolički
bogoslovni fakultet Sarajevo, 2011
Bulajić, Milan, Misija Vatikana u Nezavisnoj državi Hrvatskoj,
Beograd, 1992
Bulajić, Milan, Jasenovac : ustaški logor smrti : srpski mit ? :
hrvatski ustaski logori genocidi nad Srbima, Jevrejima i Ciganima,
Muzej žrtava genocida, Beograd, 1999
Bulajić, Milan, Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji
Artukoviću 1986. godine, Tom I i II, Rad, Beograd 1988-1989
Bulajić, Milan, Jasenovac - 1945-2005/06. : 60/61. godišnjica
herojskog proboja zatočenika 22. aprila 1945. : Dani sjećanja na
žrtve genocida nad jermenskim, grčkim, srpskim, jevrejskim i
romskim narodima, Fond za istraživanje genocida, Beograd , 2006
Bulajić, Milan, Jasenovac 1945-2005/06., 60/61 godišnjica
herojskog proboja zatočenika 22. aprila 1945, Pešić i sinovi,
Beograd, 2006
Bulatović, Radomir, Koncentracioni logor Jasenovac s posebnim
osvrtom na Donju Gradinu: istorijsko-sociološka i antropološka
studija, Svjetlost, Sarajevo, 1990
Butić Jelić, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941 -
1945, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb, 1977,
Butić, Fikreta - Jelić Ivan, Prilozi za proučavanje historije NDH u
razdoblju 1942. do 1943., Jelić Butić, Zagreb ,1977
Butić, Fikreta – Jelić, Prilog proučavanju djelatnosti ustaša do
1941. Časopis za suvremenu povijest, Zagreb, 1969
Butić, Fikreta - Jelić, Bosna i Hercegovina u koncepciji stvaranja
NDH, Veselin Masleša, Sarajevo, 1973
Buturac Josip, Povijest Gornje Rijeke i okolice, Župa Gornja
Rijeka, Gornja Rijeka, 1979
Bzik, Mijo, Ustaška pobjeda, Glavni ustaški stan, Zagreb, 1942,
Cadik, Danon, Preživjeli smo drugi svjetski rat, Mostar, 2005
Capogreco C. S., Ferramonti, la vita e gli uomini del più grande
campo di concentramento fascista (1940-1945), Giustina, Firenze.
1987
Cicak, Vladimir, 1941, Zadnji dani zapadno-evropske demokracije,
Press-Import, Zagreb, 1941
Cohen, J.Philip., Tajni rat Srbije : propaganda i manipulacije
poviješću, Ceres, Zagreb, 1997
Crnjak Ivan, Bjelovar i okolni krajevi, Školska knjiga, Zagreb,
1989
Cvitković, Ivan, Ko je bio Alojzije Stepinac, NIŠRO Oslobođenje,
Sarajevo,1986
Čengić, Esad, Sarajevski Jevreji. (Poseban otisak iz "Zbornik 4"
Jevrejski istorijski muzej), Savez jevrejskih opština Jugoslavije,
Beograd, 1979
Čengić, Esad, U okupiranom Sarajevu, Istočna Bosna u NOB-
u I, Beograd, 1971
Čolić, Mladen, Takozvana NDH 1941, Delta-pres, Beograd, 1973
Čulinović, Ferdo, Okupatorska podjela Jugoslavije, VIZ, Beograd,
1970
Ćirić, Jasna, Zvornički Jevreji, JO, Sarajevo, 2011
Ćolaković, Drago, Jasenovac 2, 1.07.1941- 31.03.1942, Svjetlost,
Sarajevo, 1948
Da se ne zaboravi, Demografska studija o jevrejskim zajednicama
Jugoslavije 1971-72, Veselin Masleša, Sarajevo, 1961
Danon, Cadik, I. Braco, The smell of Human flesh : A Witness of
the Holocaust Memories of Jasenovac, DOSIJE, Belgrade, 2006
Danon, Cezar, Preživjeli smo Drugi svjetski rat, Rondo, Mostar,
2005
Danon, Jakob i M.Stošić, Verica, Hronika Jevrejske opštine Banja
Luka, Jevrejska opština Banja Luka, Banja Luka, 2007
Danon, Jakob i Stošić,Verica, Memoari na Holokaust Jevreja
Bosanske Krajine, Jevrejska opština Banja Luka, 2010
Darré, Richard Walther, , Um blut und boden (Krv i tlo), Eher
München, 1942
Dedijer, Vladimir, , Protiv zaborava i tabua : Jasenovac 1941.-
1991, : I. P. Progres, Sarajevo/ Udruženje za istraživanje genocida i
ratnih zločina Beograd, 1991
Dedijer, Vladimir, Vatikan i Jasenovac, Rad, Beograd, 1987
Dedijer, Vladimir/Miletić, Antun, Genocid nad muslimanima,
Svjetlost, Sarajevo, 1990
Delić, S.T. Risto, Jevreji u Jugoslaviji, Beograd, 1938
Dizdar, Zdravko, Logori na području sjeverozapadne Hrvatske u
toku Drugog svjetskog rata 1941.-1945.godine, (separat) ČSP, 1-2,
Zagreb, 1990
Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela
katoličkog klera, 1946, Joža Horvat i Zdenko Štambuk, Zagreb,
Dokumenti o stradanju Jevreja u logorima NDH, Avram Pinto-
David Pinto, Jevrejska opština Sarajevo, Sarajevo, 1972
Dedijer, Vladimar, The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, ,
Anriman-Verlag, Freiburg, Germany, 1988
Domarus, Max, Hitler — Reden und proklamationen 1932. —
1945. (Hitler — Govori i proklamacije 1932.-1945.), Würzburg,
1962
Dombaj, Karlo, U ustaškim Jasenovcu, Staroj Gradiški i Lepoglavi
Sarajevo u revoluciji 4, Istorijski arhiv Sarajevo, 1977
Dorbić, Jerko, Zašto se progone Jevreji, Zagreb, 1937
Dulić, Tomislav, Mass killing in the Independent State of Croatia:
A Case for Comparative Research, Journal of Genocide Research,
vol. 8, International Network of Genocide Scholars, 2006
Đilas, Aleksa, , The Contested Country: Yugoslav Unity and
Communist Revolution, 1919–1953., Harvard University Press,
Cambridge, 1991
Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc, London,
1982
Endemijski sifilis u Bosni, Ministarstvo zdravstva, Zagreb, 1942.
Esad bey, -, Državni izvještajni i promičbeni ured kod
Predsjedništva Vlade, podružnica Sarajevo, 1942
Eventov, Jakir, 1971. ‫תולדות יהודי יוגוסלביה‬, Istorija Jevreja
Jugoslavije. I: Od davnine do kraja 19.vijeka, Hitahdut Olej
Yugoslavia, Jerusalem, 1988
Folino F., Ferramonti un lager di Mussolini, Editore Brenner,
Cosenza, 1985
Freidenreich, Harriet, Belgrade, Zagreb, Sarajevo: A Study of
Jewish communiies in Yugoslavia before World War II, (Doktorska
disertacija na Columbia University), 1973
Freidenreich, Harriet, The Jews of Yugoslavia, The Jewish
publication society of America, Philadelphia, 1979
Gajić, E.B., Jugoslavija i “ jevrejski problem“, Beograd, 1938
Genocid-slučajevi, porešenja i savremne rasprave, Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, Danski centar za holokaust u istraživanje
genocida; Sarajevo, 2007
Gizdić,D., Dalmacija 1943, Epoha, Zagreb, 1962
Golding, Louis, Židovski problem, Binoza Nakladni zavod Z.S.O.J,
Zagreb, 1939
Goldstein, Ivo i Slavko, Holokaust u Zagrebu, Židovska općina
Zagreb, Zagreb, 2001
Goldstein, Ivo, Croatia: A History, C. Hurst, London, 1999
Goldstein, Ivo, Hrvatska 1918 – 2008, Liber, Zagreb, 2008
Goldstein, Slavko, 1941 Godina koja se vraća, Novi Liber,
Zagreb, 2007
Goldstein, Slavko i Ivo, Jasenovac i Blajburg nisu isto, Novi Liber,
Zagreb, 2011
Graovac, Igor/Cvetković, Dragan, Genocide in Satellite Croatia
1941- 1945, Edmond Paris, Paris' book, Chicago, 1990
Graovac, Igor/ Cvetković, Dragan, Ljudski gubici Hrvatske 1941.-
1945. godine: pitanja, primjeri, rezultati..., Udruga Dijalog i
Zaklada Friedrich Naumann, Zagreb, 2005
Grin, Elza, Teror nad Jevrejima NDH, elaborat u IHRPH, Zagreb
Hadžibegović, Iljas, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu
19. i 20.stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo, 2004
Halilbegović, Nihad, Bošnjaci u Jasenovačkom logoru, Vijeće
Kongresa Bošnjačkih Intelektualaca, 2006
Halpert-Zamir, Lily; Niederland, Doron, , Between History and
Ficition: The Holocaust of the Jews of Yugoslavia, Yad Vashem,
Jerusalem, 1999
Hamović, Miloš, Izbjeglištvo u Bosni i Hercegovini 1941-1945,
Filip Višnjić, Beograd, 1994
Hans, Peter, Victim of the holocaust, Rullman, UNCHAIN, New
Jersey, 1987
Hasanagić, Šukrija, Majka Šahza, Priboj, 1990
Hasanbegović, Zlatko, Muslimani u Zagrebu 1878. – 1945.,
Medžlis Islamske zajednice Zagreb : Institut društvenih znanosti
"Ivo Pilar", Zagreb, 2007
Hilberg, Raul, The Destruction of the European Jews, Yale
University Press, New Haven, CT, 2003,
Hilel, Marc, U ime rase, August Cesarec, Zagreb, 1976
Historijske monografije, Institut za istoriju, Sarajevo. 2011
Horkheimer,T Max – Theodor Adorno, Dijalektika prosvetiteljstva,
Veselin Masleša – Svjetlost, Sarajevo, 1974
Holokaust u nastavi, priručnik za nastavnike, Memorijalni muzej
holokausta u Sjedinjenim Američkim Državama, Durieux, Zagreb,
2005
Holocaust Era in Croatia 1941–1945: Jasenovac, United States
Holocaust Memorial Museum., Jasenovac, 2001
Hoptner, Jacob B., Jugoslavija u krizi 1934-1941, Columbia
University Press, New York, 1962
Hrelja, Brčić, Živojinović, Iskorištavanje i uništavanje prirodnih
bogatstava i narodne imovine 1941-1945
Indig Ithai, Josef, Anni di fuga, I ragazzi di Villa Emma a
Nonantola, Giunti, Firenze, 2004
Itaj, Josef-Joško, Itaj, Jaldej Vila Ema, Tel-Aviv, 1984
Isaić,Vladimir, Put prognanih od Mostara do Raba 1942. – 1943.,
Adamić, Split ,2003
Istorija Bosanske Gradiške i njene okoline, 2008, Gradiška
Izvještaj jugoslavenske državne komisije za utvrđivanje zločina
okupatora i njihovioh pomagača Međunarodnom vojnom sudu u
Nirnbergu, Beograd, 1947,
Jacobs, Gerald, Sacred Games, Penguin books, London, 1995
Jakovljević, Ilija, Konclogor na Savi, Konzor, Zagreb, Jandric,
Ljubo, Jasenovac , Svjetlost, Sarajevo, 1999
Janjetović, Zoran, Deca careva, pastorčad kraljeva. Nacionalne
manjine u Jugoslaviji 1918– 1941, Beograd, 2005
Jareb, Jereb, , Zlato i novac Nezavisne Države Hrvatske izneseni u
inozemstvo 1944. i 1945. , Zagreb, Hrvatski institut za povijest/
Dom i svijet, Zagreb, 1997
Jasenovački logor : iskazi zatočenika koji su pobjegli iz logora,
Propagandni odsjek Narodno-oslobodilačkog vijeća Jugoslavije
Banja Luka, 1942
Jazbec, Salamon, Magnissimum, Crimen, Margelov institut,
Zagreb, 2008
Jelić-Butić, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941 –
1945., Sveučilišna naklada Liber i Školska knjiga , Zagreb, 1977
Ješić, Jeremija i Pašić, Dževad, Lukavac u radničkom pokretu
NOR-u i revoluciji, Lukavac, 1989
Jevreji, Enciklopedija Leksikografskog zavoda, sveska 3., Zagreb
1958
Jevreji iz Jugoslavije ratni vojni zarobljenici u Njemačkoj,
Udruženje veteran Drugog svjetskog rata u Izraelu, Jugoslovenska
grupa, Tel Aviv, 1995
Jevrejski almanah , Vršac, 1925-1930
Jevrejski narodni kalendar, Beograd – Zagreb, 1935-1940
Jews in Yugoslavia, MGC, Zagreb, 1989
Kajon, Daniel, Ein beitrag zur geschichte der juden auf der
balkanhalbinsel (Prilog historiji Jevreja na balkanskom
poluostrvu), Sarajevo i Klagenfurt, 1996
Kalvokarezi, Piter i Vint Gaj, Totalni rat, Rad, Beograd, 1987
Kevo, Mario, Veze Međunarodnog odbora Crvenog križa i
Nezavisne Države Hrvatske, Hrvatski institut za provijest -
podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, Slavonski
Brod – Zagreb – Jasenovac, 2009
Kisić Kolanović, Nada, Muslimani i hrvatski nacionalizam,
Školska knjiga, Zagreb, 2009
Klein, Peter, Die Wannseekonferenz vom 20. januar 1942., (Vanze
konferencija od 20. januara 1942) Edition Hentrich, Berlin, 1995
Kljaković, Vojimir, Rab, sveska 7, Vojna enciklopedija, Beograd
1974
Knežić, Borivoje, Genocid nad stanovištvom, Sarajevo u revoluciji
IV, Sarajevo, 2005
Kobsa, Leopold, O organizaciji ustaškog aparata vlasti za
provođenje terora u tzv. NDH, Zbornik , Zagreb u NOB-i i
socijalističkoj revoluciji, Institut za historiju radničkog pokreta
Hrvatske, Zagreb, 1971
Kočović, Bogoljub, Žrtve drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, Naše
delo, London 1985, Svjetlost, Sarajevo, 1990
Koljanin, Milan, Nemački logor na Beogradskom sajmištu, Institut
za savremenu istoriju, Beograd, 1992
Koljanin, Milan, Filmska propaganda - uvod u holocaust,
Godišnjak za društvenu istoriju, Beograd, 2000
Koljanin, Milan, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji
1918-1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 2008
Kon, Norman, Poziv na genocid, Matica srpska, Novi Sad, 1970
Konforti, Josef,1986, Travnički Jevreji (autorsko izdanje), Sarajevo
Konjević, Mile, Prilog proučavanju organizacije i stanja privrede
u NDH 1941-1942, Istorija XX veka, XIV. XV, Beograd, 1982
Konjhodžić M., Od Krupe do mora, Zagreb, 1963
Korkut, Derviš, Antisemitizam je stran muslimanima u Bosni i
Hercegovini, Zbornik mišljenja naših javnih radnika: Naši Jevreji -
jevrejsko pitanje kod nas, Beograd, 1940
Kosier, Ljubomir Stefan, Jevreji u trgovini Jugoslavije i Bugarske,
Zagreb, Beograd, 1930.
Kostich, Lazo M., Liberty The Holocaust in the "Independent State
in Croatia : An account based on German, Italian and other
sources, Liberty, Chicago, 1981
Kovačević, Radivoje, Sjeveroistočna Bosna 1943-1945, Brčko,
2004
Kovačić, Davor, Redarstveno-obavještajni sustav Nezavisne
Države Hrvatske od 1941. do 1945. Godine, Hrvatski institut za
povijest, Zagreb, 2009
Krešić, Milenko, Crkva i država u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
(1941.-1945.), Biblioteka Crkva na kamenu, Mostar, 2006
Kreso, Muhamed, Nacističko „Konačno rješenje“ jevrejskog
pitanja u okupiranim zemljama Zapadnog Balkana od 1941. do
1945, Institut za istraživanje zločina i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, 2006
Krišto, Jure, Katolička crkva i Nezavisna Država Hrvatska 1941. –
1945., Hrvatski institut za povijest, Dom i svijet, Zagreb, 1998
Krišto, Jure, Sukob simbola, Nakladni zavod i Globus, Zagreb,
2001
Krizman, Bogdan, Ustaše i 3. Reich, 1-2, Globus, Zagreb, 1983
Krizman, Bogdan, Pavelić između Hitlera i Musolinija, Globus,
Zagreb, 1990
Krizman, Lengel N., Kronologija židovskog stradanja 1938-1945,
Antisemitizam Holokaust Antifašizam, Židovska općina Zagreb,
Zagreb, 1996
Krizman, Lengel Narcisa, Genocid nad Romima, Spomen područje
Jasenovac, Jasenovac – Zagreb, 2003
Krušelj, Željko, Židovi u Jugoslaviji, Danas, Zagreb, 1990
Kućan, Maja, Jedino moje i ostali, pisma iz logora, Spomen
područje Jasenovac, Jasenovac, 2010
Kudumija, Mate, Zakon bezakonja, Prosveta, Beograd, 1959
Labus, Alan, Upravljanje medijima, cenzura, te položaj i uloga
novinara u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, u Studia lexicographica,
Zagreb, 2009
Labus, Alan, Politika i novine u NDH, Nova Plejada, Zagreb, 2011
Lah, Ivo, Istinski demografski gubici Jugoslavije u Drugom
svetskom ratu, Statistička revija, Savezni zavod za statistiku i
evidenciju, Beograd, 1952
Lanzmann, Claude, Shoah, Editions Fayard, OKO, Sarajevo, 1996
Lazić Dušan, Organizacija policijsko-obavještajne službe
“Nezavisne Države Hrvatske”, Zbornik Matice srpske, br. 10, Novi
Sad, 1974
Lebl, Ženi, Hadž-Amin i Berlin, Čigoja štampa, Beograd, 2003
Lengel, Krizman, Narcisa, Koncentracioni logori talijanskog
okupatora u Dalmaciji i Hrvatskom primorju (1941-1943),
Povijesni prilozi, br. 2, Zagreb, 1983
Lengel, Krizman, Narcisa, Sabirni logori i dječja sabirališta na
području sjeverozapadne Hrvatske 1941-1942, zbornik
Sjeverozapadna Hrvatska u NOB-u i socijalističkoj revoluciji,
Varaždin, 1976
Lengel, Krizman, Narcisa, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH.
Ženski sabirni logori 1941-1942.godine, Povijesni prilozi, br. 4,
Zagreb, 1985
Levental, Zdenko, Zločini fašističkih okupatora i njihovih
pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština
Jugoslavije, Beograd, 1952,
Levi, Primo, Traganje za korijenima, Felsina, Zagreb, 2008
Levinger, Mirko, U logoru na Rabu, Sarajevo u Revoluciji, Institut
za istoriju, Sarajevo,
Lituchi, Barry, Jasenovac i Holokaust u Jugoslaviji, JRI, New
York, Jasenovac, 2009
Logori ljudskog uništenja, IP“Prosveta“, Beograd, 1952
Longerich, Peter, Vernichtungs politik — eine gesamtdarstellung
der nationalistiichen judenvervolgung (Politika uništenja —
cjelovit prikaz nacističkog progona Jevreja), München — Zürich,
Longerich, Peter, Die Wannsee konferenz vom 20. Jäner 1942. -
planung und begin des genozids an den äuropäischen juden (Vanze
- konferencija od 20. januara 1942 - planiranje i početak genocida
nad evropskim Jevrejima) Henrich, Berlin 1998, Le systeme
d'occupation en Yugoslavie 1941-1945, Institut za savremenu
istoriju, Beograd 1963
Longerich, Peter, Holocaust The Nazi Persecution and Murder of
the Jews, OXFORD UNIV. PRESS, 2010
Lord Basel, Pod bičem kukastog krsta, Rad, Beograd, 1956
Lukač, Dušan, Treći Rajh i zemlje jugoistočne Evrope, knj. III,
Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1982
Lukas, Filip, Hrvatski narod i hrvatska državna misao, Matica
hrvatska , Zagreb, 1944
Madžar, Božo: Ljudske i materijalne žrtve Sarajeva u toku Drugog
svjetskog rata, u zborniku radova Sarajevo u revoluciji, knjiga IV,
Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1981
Malcolm, Noel, Bosna i Hercegovina u drugom svjetskom ratu
1941.-1945 povijest Bosne - Bulletin de l'aliance israelite
universelle , Paris, 1999
Mandlbaum, Zoran, Holokaust nad Jevrejima Mostara, Podruznica
pisaca Mostar, Mostar, 2006
Manđeralo, Stipo, Kutija za čuvanje vremena, Svjetlo riječi,
Sarajevo, 1996
Marescalchi M. Laura; Ori Anna M., Nonantola e i salvati di villa
Emma, Fonadazione villa Emma – Ragazzi ebrei salvati, Nonatola,
2007
Marić Franjo, Kronologija Žepačkog kraja 1458-2008. , Hrvatska,
2008
Marijan, Davor, Borbe za Kupres 1942: pohod proleterskih
brigada i borbe za Kupres u ljeto 1942. godine, AGM, Zagreb,
1999
Marrus, R. Michael, The Holocaust in History, Brandeis University
Press by University Press of New England, 1987
Mataušić, Nataša, 1941. - 1945., Logor smrti i radni logor,
Jasenovac – Zagreb, Javna ustanova Spomen-područje Jasenovac,
2003
Matković, Hrvoje, Suvremena politička povijest Hrvatske, Fakultet
kriminalističkih znanosti, Zagreb, 1993
Matković, Hrvoje, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, P.I.P.
Pavičić, Zagreb, 2002,
Mehmedalija, Tufekić, Gradačac četrdesetprve, Oslobodjenje,
Sarajevo, 1981
Miletić, Antun, Jasenovac – ustaška fabrika smrti, Vojno izdavački
i novinski centar, Beograd, 1986
Miletić, Antun, Koncentracioni logor Jasenovac, Narodna knjiga,
Beograd, 1986
Miliša, Đorđe, Jasenovac, Zagreb, 1945
Milošević D; Slobodan, Izbeglice i preseljenici na teritoriji
okupirane Jugoslavije 1941-1945. godine, Narodna knjiga,
Beograd, 1981
Mirković, Jovan, Objavljeni izvori i literatura o jasenovačkom
logoru, Laktaši: GrafoMark, Banja Luka, Besjeda, Muzej žrtava
fašizma, Beograd, 2000,
Mirković, Jovan, Objavljeni izvori i literatura o Jasenovačkim
logorima - Elektronsko izdanje - Beograd, 2005, (po štampanom
izdanju iz 2000.
Mojić, M., Srpski narod u kandžama Jevreja, Luč, Beograd, 1941
Mujbegović, Vera: Tuzla moje mladosti, Beograd, 2008
Mujkić H.Jusuf, Zavidovići kroz istoriju, Općina Zavidovići,
Zavidovići, 2009
Muratović, Rasim, Holokaust nad Jevrejima i genocid nad
Bošnjacima, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2007
Narodnosolobodilačka borba u zarobljeničkim logorima 1941 –
1945, Prosveta, Beograd, 1945
Nenezić, Dragan S., Jugoslovenske oblasti pod Italijom 1941-1943,
Vojnoistorijski Institut Vojske Jugoslavije, Beograd,1999
Nešović, Slobodan, Svet o nama 1941-1945, Tom I, II, i III, Rad,
Beograd, 1983
Nezirović, Muhamed, Mjesto bosanske sefardske zajednice u
sefardskim zajednicama Europe, Sefarad 92, Institut za istoriju-
Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1995
Nikolić, Nikola, Jasenovački logor, Nakladni zavod Hrvatske,
Zagreb, 1948
Nirnberška presuda, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd,
1948
Nonatola e i salvati di villa Emma, Fondazione villa Emma –
Ragazzi ebrei i salvati, 2007
Numerus clausus – jesen 1940., ČSP, br. 3, Zagreb 2006
Novak, Viktor, Magnum Crimen, Nakladni zavod Hrvatske,
Zagreb, 1948
Ohev, Šlomo, i David, Ben Aron, Studije 1, (zbornik 1) Građa o
Jevrejima Dubrovnika, Beograd, 1971
Oršolić,Marko,Zlodusima nasuprot, Religija i Nacionalsocijalizam,
Adamić /IMIC; Rijeka / Sarajevo, 2006
Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knj. 1, VIZ,
Beograd, 1963
Pelesić, Muhidin, Vlada i diplomatska predstavništva Kraljevine
Jugoslavije u pokušajima spašavanja Jevreja 1942. — 1943,
Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, godina XV —
XVI, Sarajevo, 1990
Perera David, Neki statitstički podaci o Jevrejima u Jugoslaviji u
periodu od 1938. do 1965.godine, SJOJ, Beograd, 1968
Perović, Lepa, Od Beograda, preko Sarajeva, do Mostara, Ustanak
naroda Jugoslavije V, Beograd, 1964
Peršen,M., Ustaški logori, Srvarnost, Zagreb,1966
Peršen, Mirko, Zločini fašističkih okupatora, Vojnoistorijski
institut,Beograd, 1993
Petrović, Dragoljub, Jugoslavija u antifašističkom ratu 1941. –
1945., Društvo za istoriju o antifašističkoj narodnooslobodialačkoj
borbi u Jugoslaviji 1941-1945, Beograd, 2001
Pinkas hakehilot, Cvi Loker(urednik), Jad Vašem, Jerusalem, 1988
Pinto, Avram i Pinto, David, Stradanje sarajevskih Jevreja pod
ustaškim režimom, Sarajevo (interno izdanje Jevrejska opština
Sarajevo), 1974
Pinto, Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Veselin
Masleša, Sarajevo, 1987
Pinto,Samuel, Zločini okupatora i njihovih pomahača izvršeni nad
Jevrejima u Bosni i Hercegovini, Sarajevo (neobjavljen rukopis
urađen za potrebe Državne komisije za ratne zločine Bosne i
Hercegovine), 1952
Piskavica, Refik, U Brčkom 1941.-1943., Brčko, 1974
Podgrmeč u NOB : zbornik sjećanja. Knj. 1, Podgrmeč do ustanka i
u ustanku 1941, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1972
Pokolj Jevreja u Brčkom 1941g
Polanski, Paul, One blood, one flame, Paul Polanski, Paris, 2007
Položaj stanovništva i uslovi za otpor na „efektivno“ okupiranoj
teritoriji Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Časopis za
suvremenu povijest br.3, Zagreb,
Popović, Nikola, Ideologija fašizma u jeziku ustaške propagande,
Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd, 1989
Prilozi za proučavanje historije NDH — Fikreta Butić i Ivan Jelić
— I. R. P. Zagreb, 1963.
Priručnik o političkoj i sudbenoj podjeli Nezavisne države
Hrvatske, Rafel Landikušić, Nadstojnik Glavne državne blagajne,
vlastita naklada, Zagreb, 1941,
Putem hrvatskog državnog prava, (Pavelićevi govori đprikupio
Miji Bzik), Zagreb, 1942
Putevi revolucije, br. 1-2, Zagreb, 1963
Rabi Bileam ben Marjah-Johana, Trojanski konj ili Židovi među
nama, Zagreb, 1941
Rafelić, Daniel, Kinematografija u NDH, Ljevak, Zagreb, 2013
Raveli, Marko Aureli, Nadbiskup genocida, Jasen, Nikšić, 2002
Redžić, Enver, Bosna i Hercegovina u drugom svjetskom ratu,
Oko, Sarajevo, 1998
Redžić, Enver, i Milorad, Ekmečić, Nacionalni odnosi u Bosni i
Hercegovini 1941-1945. u analizama jugoslavenske istoriografije,
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1989,
Reparaciona komisija pri vladi FNRJ-Ljudske i materijalne žrtve
Jugoslavije u ratnom naporu 1941-1945
Riječi koje nisu zaklane - svjedočanstva preživjelih zatočenika
logora Jasenovac, Spomen-područje Jasenovac, 1983
Ristović, Milan, Nemački »novi poredak« i Jugoistočna Evropa
1940/41-1944/45, Planovi o budućnosti i praksa, Beograd, 1991
Ristović, Milan, U potrazi za utočištem - jugoslovenski Jevreji u
bekstvu od Holokausta 1941-1945., Službeni list SFRJ, Beograd,
1998
Romano, Jaša, Jevreji Jugoslavije 1941-1945, JIM, Beograd,1980
Romano, Jaša, Jevreji u logoru na Rabu, Zbornik 2, JIM, Beograd,
1973
Rullman, Hans Peter, Victim of the holocaust, New Jersey :
UNCHAIN s koloriranim prilogom Ikonografija, Zagreb, Naklada
Pavičić, 1987
S.Kosijer, Ljubomir, Jevreji u Jugoslaviji i Bugarskoj, Beograd,
1930
Sarajlić, Esad, Gradačac sa pokolinom – u prošlosti, Općinsko
društvo Bošnjačke zajednice kulture “Preporod”, Gradaćac, 2008
Sarić, Samija, Jevrejska kulturna i druga društva u Bosni i
Hercegovini 1885. – 1945., Regesta, Državni arhiv Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 2005
Sarić, Samija, Bugojno i njegova okolina (Donji Vakuf, Prusac,
Gornji Vakuf i Kupres) u vrijeme Austro - Ugarske uprave (1878-
1918), Buybook, Sarajevo, 2010
Shelah, Menachem, Encyclopedia of the Holocaust, Jerusalem/Tel
Aviv, 1990
Shelah, Menachem, The Catolic churche, the Vatican and the
Murder of the Croatien Jews in Remebering for the Future:
Working pappers and Addenda vol.1: Jews and Christians during
and after Holocaust, New York, Pergamon Press, 1989
Sygmunt, Bauman, Modernity and the Holocaust,Cornell
University Press Ithaca, New York, 1989
Sjećanja Jevreja na logor Jasenovac, S.J.O.J, Beograd, 1972
Smreka, Jelka i Mihovilović, Đorđe, Poimenični popis - žrtava
konentracijskog logora Jasenovac 1941.-1945., Spomen područje
Jasenovac, Jasenovac, 2007
Spisak žrtava rata 1941-1945. Jevreji, Savezni zavod za statistiku,
Beograd, 1992
SPISAK Ustaski logor Jasenovac, Beograd,
Spomenica 1919 -1969, Savez jevrejskih opština, Beograd, 1969
Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovini,
Jevrejska opština Sarajevo, Sarajevo, 1966
Spomenica Mostar 1941-1945 , Skupština općine Mostar, Mostar,
1987
Stepančić, Miroslav, Rabska brigada, Vojna enciklopedija, sveska
7, Beograd 1974,
Suđenje Lisaku, Stepincu, Šaliću i družini, ustaško-križarskim
zločincima i njihovim pomagačima, Milan Stanić, Zagreb 1946
Svet o nama 1941-1945, Slobodan Nešović(urednik), Rad,
Beograd, 1983
Szmaglewska, Seweryna, Dim nad logorom u Birkenau, Kultura,
Zagreb, 1947
Šelah, Menahem, Sudbina jevrejskih izbjeglica na ostrvu Rabu,
(poglavlje IX), Jalkut Morešet, 1983
Šelah, Menahem, , Ubistvo Jevreja Hrvatske, Universita Tel-aviv,
1980
Škiljan, Filip, Politički zatvorenici u logorima Jasenovac i Stara
Gradiška, Spomen područje Jasenovac, Zagreb, 2009
Šlozberg, Rikica Radmila, Šest miliona, Svjetlost, Sarajevo, 1980
Štefan, Lj, Stepinac i Židovi, Groatiaprojekt, Zagreb, 1998
Švob, Melita, Jews in Croatia, Holocaust victims and survivors,
Jewish Community, ŽOZ, Zagreb, 2000
Švob, Melita, Adriatic Sea - Jewish port of salvages, CENDO -
Research and documentation centar, Zagreb,
Tajni arhivi grofa Ciana, Zora, Zagreb, 1952
Talijanska politika prema hrvatskim prostorima i njezine posljedice
tijekom Drugoga svjetskog rata, Zbornik radova s Međunarodnog
skupa: Talijanska uprava na hrvatskom prostoru i egzodus Hrvata
(1918.-1943.), Zagreb, 2001
Tanner, Marcus, Croatia: A Nation Forged in War, New Haven,
Conn.: Yale University Press, 1997
Tauber, Eli, Kada su komšije bili ljudi, Institut za istraživanje
zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u
Sarajevu, Sarajevo, 2008
Termiz, Dževad, Metodologija društvenih nauka, TKD Šahinpašić,
Sarajevo, 2003
Tihić, Esad, Gradačac od 1941. do 1945., Javna biblioteka Alija
Isaković, Gradačac, 2008
Tko je tko u NDH: Hrvatska 1941.–1945., Minerva, Zagreb, 1997
Tolentino, Emilio, Fašistička okupacija Dubrovnika 1941-1945 i
rješavanje“Jevrejskog pitanja“, JIM, Beograd, 1971
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945:
Occupation and Collaboration, Stanford, Calif.: Stanford
University Press, 2001,
Treća godina narodnooslobodilačkog rata na području Karlovca,
Korduna, Like, Pokuplja i Žumberka, Karlovac, 1977
Trifković, Dragiša, Tuzlanski vremeplov IV, DP Grafičar, Tuzla,
1990
Vajs, Albert, O antisemitizmu, Spomenica, SJOJ, Beograd, 1965,
Vasiljević, Zoran, Sabirni logor Đakovo, Centar za povijest
Slavonije i Baranje, Slavonski Brod, 1988,
Vinaver, Stanislav, Godine poniženja i borbe — život u nemačkim
oflazima, Međunarodna knjižarnica Milenković i Mihailović,
Beograd 1945
Vistrić, S. Robert, Hitler i Holokaust, Beograd, 2004
Vražalić, Ešref, Okupacioni sistemi u Jugoslaviji u svjetlu
međunarodnog prava, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 1966
Vujanović, Nikola, Front u žicama, Ratna prošlost naših naroda i
narodnosti, Vojnoizdavački zavod Beograd, 1979
Wistrich, S. Robert, Historians and the Holocaust, The Journal of
Modern History, Vol. 55, No. 2, New York, 1983
Woigt, Klaus, I ragazzi di Villa Emma a Nonatola, Le Comunità
ebraiche a Modena e Carpi, Dal Medioevo all’età contemporanea,
Giuntina, Firenze, 1999.
Wüscht, Johan: Jugoslawien und das Dritte reich (Jugoslavija i
Treći rajh), Vierteljahrshäfte für Zeitgesehichte, Stuttgart, 1969
Yahil, Leni, The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932-
1945, Oxford University Press, 1991
Yehuda Bauer i Nili Keren, A History of the Holocaust, Scholastic
Library Publishing, New York, 2001
Zatezalo, Đuro, Jadovno: Kompleks ustaških logora 1941, Muzej
žrtava genocida), Vol. 1, pp. 821, Vol. 2 Zbirka dokumenata), pp.
906, Beograd, 2007
Zečević, Miodrag/ Popović, Jovan, Dokumenti iz istorije
Jugoslavije : državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i
njegovih pomagača iz drugog svetskog rata; Arhiv Jugoslavije,
ZAD, Beograd, 1996
Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih
pomagača - Zločini okupatora u njihovih pomagača - Zločini u
logoru Jasenovac, Zagreb, 1948
Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i
Hercegovine, knj. 1 i 2, Sarajevo 1968
Zimmermann, Michael, Rassenutopie und Genozid - die lösung der
zigeunerfrage (Utopija rasa i genocid - rješenje romskog pitanja),
Christians, Hamburg, 1996
Zločin u logoru Jasenovac, Zagreb 1946
Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom
ratu : zbornik dokumenata,
Zuckerman, Boško, Psihologija Holokausta, Bet Israel, Zagreb,
2011,
Zulfikarpašić, Adil, Bosanski muslimani : čimbenik mira između
Srba i Hrvata : interview Adila Zulfikarpašića - Zürich : Bosanski
institute, 1986
Žerjavić, Vladimir, Gubici stanovništva Jugoslavije u drugom
svjetskom ratu, Jugoslavensko viktimološko društvo, Zagreb, 1989
Živković, Nikola, Ratna šteta koju je Njemačka učinila Jugoslaviji
u II svetskom ratu, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1985
Žugić, Tomislav i Milić, Miodrag, Jugosloveni u koncentracionom
logoru Aušvic 1941-1945, Institut za savremenu istoriju, Beograd,
1989,
‫ תש`ן‬,‫ יד ושם‬,‫ מנחם שלח‬,‫תולדות השואה יוגוסלביה‬
(Šelah, Menahem Istorija Holokausta u Jugoslaviji, Jad vašem,
Jerusalem – hebrejski, 1990,)

Časopisi i periodika

Balkan, Beograd
Bilten – Jevrejski pregled, Beograd, 1952-1990
Bilten Židovske općine Zagreb, 1996
Borba, Beograd
Bosna franciscana, 36/2012, Sarajevo
Časopis za suvremenu povijest, Zagreb
E-novine
Frankfurter Zeitung, Frankfurt
Front Slobode, Tuzla
Glasnik arhiva Bosne i Hercegovine, Sarajevo
Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo
Glasnik Sv. Ante, Sarajevo
Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u Socijalističkoj
Federativnoj Republici Jugoslaviji, Sarajevo
Heriticus, Beograd
Hrvatska Krajina, Banja Luka
Hrvatska sviest, Sarajevo
Hrvatski dnevnik, 1940, Zagreb
Hrvatski vojnik, Zagreb
Jevrejski almanah, Beograd
Jevrejski pregled, Beograd
Jevrejski glas, Sarajevo
Katolički list, Zagreb
Katolički tjednik, Sarajevo
Korak, Sarajevo
Medijski dijalozi, Podgorica
Muslimanska sviest, Banja Luka
Narodne novine, Zagreb
Novi list, Zagreb
Novi list, Sarajevo
Novo vreme, Beograd
Ogledi, Beograd
Oslobođenje, Sarajevo
Osvit, Sarajevo
Povjesni prilozi: 1982. – 2010, Hrvatski institut za povijest –
Zagreb
Prilozi, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo
Radovi, 34-34-36, Hrvatski institut za povijest – Zagreb
Sarajevski list, Sarajevo
Sarajevski novi list, Sarajevo
Službeni list Kraljevine Jugoslavije, Beograd
Svoj svome, Sarajevo
Ustaški glas, Banja Luka
Židov, 1940, Zagreb

Pamfleti:
Kako je Muhamed uništio Židove u Arabii, Sarajevo
Sudbina islama u boljševičkoj Rusii, Sarajevo

Članci i rasprave

Albahari, Josip - Čučo, KPJ i pogrom nad Jevrejima u Sarajevo u

revoluciji, Tom II, str.677-693
Alagić, Nedžmudin, Jevreji u Derventi u Bilten Jevrejske opštine
Sarajevo,(separat) Sarajevo, 1995
Antonić, Z, Zločini nad Srbima i Jevrejima u istočnoj Bosni
1941/42.godine, Balkanološki institut SANU, Beograd, 1993
Bauer, Yehuda, Međunarodni dan sjećanja na Holokaust, Medijski
dijalozi br.5, Podgorica, 2010
Byford, Jovan, Potiskivanje i poricanje antisemitizma, Ogledi,
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2005
Begonja, Zlatko, Jugoslavenski konzulat u Zadru i vizni režim za
Židove iz 1939.godine, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti,
Zavod za povijesne znanosti u Zadru, Zadar, 2008
Birin, Ante, Hrvatska između slobode i jugoslavenstva, Zbornik
radova sa znanstvenog skupa održanog 8. i 9. siječnja 2009. u
Zagrebu
Blum, Emerik - Ajanović, Fahrija, Građani Sarajeva u
koncentracionim logorima, Sarajevo u revoluciji IV, str. 485-512)
Bratanić, Mateo, Hrvatski zbjegovi u Egipat 1943.-1946., doktorski
rad, Sveučilište u Zadru, Zadar, 2009
Brčić Rafael, Okupacioni sistem i ustaška Nezavisna Država
Hrvatska u Sarajevu(1941-1943), Sarajevo u revoluciji, Tom IV
Brkljača, Seka, Stanovnici bosanskohercegovačkih gradova (1918-
1941. godine), Prilozi 35, Institut za istoriju u Sarajevu, 2006
Bosna i Hercegovina u toku Drugog svjetskog rata u Bosna i
Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog
rata, Kamberović Husnija, Seka Brkljača i Muhidin Pelesić,
Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1998
Bukurević Zahid, Proboj iz logora Jasenovac, Sarajevo u revoluciji
Tom IV, Sarajevo
Ćasar, Ema, Jevreji narodni heroji, Jevrejski pregled 11-12
Beograd, 1961
Čaušević, Halid, Sociološki presjek pojave antisemitizma u BiH,
Sefarad 92, str. 119-131, Sarajevo, 1994
Čekić, Smail, Konačno rješenje jevrejskog pitanja, u
koncentracionom logoru Auschwitz, Tribina Srajevskog
Univerziteta posvećena obiljećavanju Holokausta, 2010
Čengić, Esad, Sarajevski Jevreji u II svjetskom ratu, Sefarad 92,
str.173., Sarajevo, 1994
Dajč, Samuel, Jevrejski liječnici i akcija za suzbijanje endemskog
sifilisa u Bosni, Jevrejski pregled, , 7-8, Beograd, 1970
Finci, Predrag, Feljton: Antisemitizam u umjetnosti (1), E-novine,
2013
Dedić, M., Rezolucije iz 1941. godine: Muslimani su branili
bosanske Srbe, Jevreje i Rome od ustaških istrebljenja,
Oslobođenje, 17.09.2011
Fra Petar, Jeleč, Protužidovski tekstovi u dijecezanskom i
franjevačkom tisku u Bosni i Hercegovini 1941-1945., AFERE I
OBJEDE, Bosna franciscana, Sarajevo, 36/2012
Goldstein, Ivo, Hrvatska u Kraljevstvu SHS i u NDH (1918-1945)
Matična publikacija: Historijski zbornik, 56-57 (2003-2004), str.
157-164 Impresum:Zagreb : Društvo za hrvatsku povjesnicu, 2004
Graovac, I., Iz rasprave/Prilog u raspravi, Zna li se 1941.-1945.?
Antisemitizam, holokaust, antifašizam, Židovska općina
Zagreb/ŽOZ (Studia Judaico-Croatica 1), 233, Zagreb, 1996
Grin, Ernest, Značaj i rezultati borbe protiv endemskog sifilisa u
Bosni, Narodno zdravlje, br. 9-10, , str.247.250, Beograd, 1950
Grin, E.I., Endemijski sifilis u Bosni i Hercegovini, Glasnik
Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1952
Hadžijahić, M., Kreso, Muharem, Muslimanske rezolucije iz 1941.
godine, zbornik: 1941. U istoriji naroda BiH, Institut za istoriju
radničkog pokreta, 1973.
Hadžijahić, Muhamed, Muslimanske rezolucije iz 1941-godine,
Glasnik , broj 1-2, januar-februar XXXVII, Sarajevo, 1974
Itai-Indig, Josef, Djeca bježe, Jevrejski almanah 1963-64, Savez
jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1965.
Jasenovac, Zbornik radova sa međunarodne konferencije 1-4,
Jergović, Milenko, Glad. šareni kamenčići, Radio Sarajevo, 2013
Lazić, Dušan, Organizacija policijsko-obavještajne službe
“Nezavisne Države Hrvatske”, Zbornik Matice srpske, br. 10, 159,
Novi Sad, 1974
Karabegović, Ibrahim, Osnovni podaci o Jevrejima Bijeljine od
doseljenja do 1941 (some basic data about Jews from Bijeljina
since their settling there until 1941), str. 81-91, Sefarad 92,
Sarajevo, 1994
Karakaš, Marica, Žene u logorima Stara Gradiška i Jasenovac
prema svjedočenju logorašica 1946-1948, Dijalog povjesničara-
istoričara 7, Zaklada Friedrich Naimann, Zagreb, 2003
Kevo, Mario, Počeci jasenovačkog logora i pojmovna
(terminološka) problematika Sustava jasenovačkog logora, Dijalog
povjesničara-istoričara 9, Zaklada Friedrich Naimann, Zagreb,
2005
Kisić - Kolanović, Nada, Povijest NDH kao predmet istraživanja,
Časopis za suvremenu povijest, br. 3, Zagreb, 2002
Kljaković, Vojmir, Bosna i Hercegovina u njemačko-italijanskim
dogovorima do ustanka 1941., Zbornik: „1941. u istoriji naroda
Bosne i Hercegovine“, Sarajevo, 1973
Koljanin, Milan, Holokaust u Jugoslaviji, Jugoslovenski istorijski
časopis, 1-2/Beograd, 1996
Koljanin, Milan, Filmska propaganda Holokausta, Godišnjak za
društvenu istoriju, VII, sv.1, str.35-5, Beograd, 2000
Kreso, Muharem, Položaj stanovništva i uslovi za otpor na
“efektivno” okupiranoj teritoriji Jugoslavije u Drugom svjetskom
ratu, Časopis za suvremenu povijest br. 3., Zagreb, 1972
Krizman, Lengel, Narcisa, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH.
Ženski sabirni logori 1941-1942, godine (Izvorni znanstveni rad) u
Povijeni prilozi, , str. 1-38. ,Zagreb, 1985
Krizman, Lengel, Narcisa, Koncentracioni logori talijanskog
okupatora u Dalmaciji i Hrvatskom primorju (1941-1943), (Izvorni
znanstveni rad, str. 245-283 Povijesni prilozi, Zagreb, 1983
Krizman, Lengel, Narcisa, Sudbina preživjelih Židova iz logora na
Rabu 1943-1945, Bilten Židovske općine, br. 7-9, 15.-16., Zagreb
1996
Labus, Alan, Upravljanje medijima, cenzura, te položaj i uloga
novinara u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Studia lexicographica,
GOD. 3 BR. 1–2 (4 –5), Zagreb, 2009
Lengel-Krizman, Narcisa, Prilog proučavanju tzerora u tzv.NDH,
Ženski sabirni logori 1941-1942.godine, Povijesni prilozi 4,
Zagreb, 1985
Lengel, Krizman , Narcisa, Kronologija židovskog stradanja,
Bilten Židovske općine, br. 39-40, Zagreb, 5.-6., 1995
Lovrenović, Krunoslava, Zemaljska komisija za Bosnu i
Hercegovinu zautvrđivanje zločina okupatora I njihovih pomagača,
Glasnik arhiva Bosne i Herecgovine, br.VIII-IV, 1968.-69
Madžar, Božo, Ljudske i materijalne žrtve Sarajeva u toku Drugog
svjetskog rata, u zborniku radova „Sarajevo u revoluciji“, knjiga
IV, Istorijski arhiv Sarajevo, 1981
Modrić, Ljiljana, Izvori o Hrvatskoj 1942. u arhivu Instituta za
historiju radničkog pokreta Hrvatske Zagreb Matična publikacija:
Arhivski vjesnik, 24, str. 41-45 Hrvatski državni arhiv, Zagreb,
1984
Papo, Rašela, Ustaški povjerenici u trgovačkim radnjama, Sarajevo
u revoluciji II, str.197-199
Papo, Jakov, Građani Sarajeva u zarobljeničkim logorima,Sarajevo
u revoluciji IV, str.513 -532
Papo, Mirjana, Patnje žena u nacističkim logorima, SUR IV,
str.600-610
Pelesić, Muhidin, Položaj Bosne i Hercegovine u Nezavisnoj
Državi Hrvatskoj prema Sarajevskom novom listu, Prilozi,
Sarajevo, 1987
Pelesić, Muhidin, Prilog istraživanjima propagande i kulturne
politike Nezavisne države Hrvatske u Bosni i Hercegovini za
vrijeme drugog svjetskog rata, Prilozi 32, 1-432, Sarajevo, 2003
Ristović, Milan U potrazi za utočištem - jugoslovenski Jevreji u
bekstvu od holokausta 1941-1945.,Službeni glasnik, Beograd, 1991
Romano, Samuel, O učešću lekara Jevreja u akciji za suzbijanje
endemskog sifilisa u Bosni i Hercegovini u Jevrejski pregled, 1970,
11-12
Rubčić, Ruža, Ženski logor Stara Gradiška, Vjesnik, Zagreb, 23-25
maja 1945
Sobolevski, Mihael. “Židovi u kompleksu koncentracijskog logora
Jasenovac, Antisemitizam, holokaust, antifašizam, Zagreb, 1996.
Tolentino, Emilio, Fašistička okupacija Dubrovnika 1941-1945 i
rješavanje“jevrejskog pitanja“ , Zbornik 1, str.201 – 211, JIM,
1971
Todorović, Mladenka, Zvjerstva u logoru Kruščica, “Oslobođenje”
7265-7271, Sarajevo, 1988
Tuzlarije - stare slike pričaju, Front Slobode, Tuzla, 2007
Vukmanović, Milan, Ustaški zločini na području Bihaća u ljeto
1941.godine, Bihać u novijoj istoriji, str. 95-134, Banja Luka,
1987
Zirojević, Olga, Pitanje islamizacije Jevreja, Istorijski časopis
XKII-XLIII, Beograd, 1995-6
Zuckerman, Boško, Političke prilike tijekom ustrojstva NDH i
psihologija Holokausta Židova u Bosni i Hercegovini 1941.godine,
Prilozi Contribution str. 51-87, Institut za istoriju, Sarajevo, 2010
Ženi Lebl, Do “konačnog rešenja”, Jevreji u Beogradu 1521-1942,
Beograd, 2001
Žerjavić. V., Demografski pokazatelji o stradanju Židova u NDH,
Antisemtizam Holokaust Antifašizam, Zagreb,1996
Živković, Nikola, Eksploatacija nacionalnog bogatstva Bosne i
Hercegovine u toku 1941. od strane Njemačke, Zbornik:1941. u
istoriji naroda Bosne i Herecgovine, Veselin Maslesa, Sarajevo,
1973,
Katalozi i Zbornici

A memorial of Jugoslavien Jewish prisoners of War, Udruženje

veterana Drugog svjetskog rata u Izraelu, Tel Aviv, 1995
Antisemitizam, Holokaust Antifašizam, Zbornik radova, ŽOZ,
Zagreb, 1996
Bosna i Hercegovina od nastarijih vremena do kraja Drugog
svjetskog rata, BKC, Sarajevo, 1998
Koncentracioni logor Jasenovac,
Godišnjak za društvenu istoriju, VII, sv.1
Jasenovac sistem hrvatskih ustaških logora genocida(1941-45.)
Spomen područje Jasenovac, 2002
Jasenovac sistem hrvatskih ustaških logora genocida(1941-45.)
Druga međunarodna konferencija, 8. -10.maj, Banja Luka - Donja
Gradina, 2000
Jevrejska vjeroispovijedna opština sefardskog obreda Sarajevo
godine , Sarajevo, 1930 - 5690
Jugoslovenski istorijski časopis, Beograd
Prilozi, Institut za istoriju Sarajevo
Prilozi historiji Sarajeva, Institut za istoriju Sarajevo i Orijentalni
institute, 1997
Radovi, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti. Zavod za
povijesne znanosti u Zadru, Zadar, 2009
Sarajevo u revoluciji I – IV, 1976.., Istorijski arhiv Sarajeva,
Sarajevo, 1981
SEFARAD ’92., Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska opština
Sarajevo, 1994,
Spomen knjiga Banjica, Istorijski arhiv Beograd, Beograd, 1967
Studia lexicographica, GOD. 3 BR. 1–2 (4 –5), Zagreb, 2009
Vjesnik pošta, brzojava i brzoglasa, službeno glasilo Odjela pošta,
brzojava i brzoglasa Ministarstvo prometa i javnih radova, Zagreb,
1941.-1945.
Zbornik zakona i naredaba Nezavisne Države Hrvatske, godine
1941, svezak I.-XII, broj 1.-1258, godište I, Ministarstvo pravosuđa
i bogoštovlja NDH, Zagreb, 1941.
Zornik 1, 1971, Jevrejski istorijski muzej, Beograd
Zbornik 2, studije i građe o učešću Jevreja u
narodnooslobodilačkom ratu, JIM, Beograd, 1973
Zbornik 3, Jevrejski istorijski muzej, Beograd, 1975
Zbornik 4, studije, arhivska i memoarska građa o Jevrejima
Jugoslavije, JIM, Beograd, 1979
Zbornik, 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, naučni skup
Drvar 7. - 9.oktobar 1971., Institut za istoriju – Veselin Masleša,
Sarajevo, 1973,
Zbornik 5, Jevrejski istorijski muzej, Beograd, 1987
Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu
naroda Jugoslavijetom III Beograd, 1969
Zbornik Matice srpske, Novi Sad
Zbornik radova sa naučnih skupova «Migracije u Bosni i
Hercegovini», Tuzla, 11.09.2011,
Zbornik radova Historijski mitovi na Balkanu, Institut za istoriju,
Sarajevo, 2003
Zbornik radova Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture
Jugoslavije, Beograd, 1963
Zbornik radova sa znanstvenog skupa održanog 8. i 9. januara u
Zagrebu: Nezavisna Država Hrvatska 1941.-1945., Zagreb, 2009
Židovi, katalog izložbe, Sarajevo, 1942
Židovi na tlu Jugoslavije, ur. Goldstein, Slavko, Zagreb, 1988
Židov, kulturni i literarni prilog, br.1 , 1937 (Židovstvo, Hrvatstvo,
Germanstvo)

Filmovi

Jasenovac, Jadran film, Zagreb,1945. (Gustav Gavrin)

Krv i pepeo Jasenovca, Kino grupa, Zagreb 1972. (Lordan
Zafranović)
Florin plamen, Altarac fondacija, Vašington, 2014

Memoarska građa

Mi smo preživjeli 1-5, Savez jevrejskih opština Jugoslavije,

Beograd, 2000-2008
Da se ne zaboravi, 1961, Veselin Masleša, Sarajevo
Mujačić, Ramadan, Stradanje Jevreja u Brčkom 1941.godine
(neobjavljeni rukopis)

Intervjui

Svjedoci Holokausta
Akademik, dr. Slobodan Loga - Sarajevo
Josip Bilik - Sarajevo
Ihtijarević Mustafa – Visoko

Spasitelji (Pravednici)
Servet Korkut - Sarajevo
Maurisset Begić - Sarajevo
Stevanović Bogoljub - Zvornik
Zeineba Hardaga -Sarajevo

Spašeni Jevreji
Dr.Albert Musafia
Jozef Kamhi
Jakob Danon
Moris Albahari (pobjegao niz transporta)
Ester Levi
Preživjeli Holokausta (logoraši)

Ješua Abinun (preživjeli iz koncentracionog logora

Jasenovac)
Jeroham Gaon (preživjeli iz koncentracionog logora
Jasenovac)
Leon Maestro (preživjeli iz koncentracionog logora
Jasenovac)
Šua Abinun (preživjeli iz koncentracionog logora
Jasenovac)
Rašela Papo (Danon) – Marčela (preživjela iz
koncentracionog logora Aušvic)
Tilda Tauber (preživjela iz koncentracionog logora Bergen
Belsen)
Ester Levi Rajbach (preživjela iz koncentracionog logora
Kampor na Rabu)
Bjanka Auslender (preživjela iz koncentracionog logora
Djakovo “Cereale”)
Eduard Tauber (preživjeli iz koncentracionog logora
Kampor na Rabu)
Ela (Maestro) Albahari (preživjela iz koncentracionog
logora Ferramonti)

Memoarska građa

Dokumenti o stradanju Jevreja u logorima NDH, Avram Pinto – dr.

David Pinto, Jevrejska opština Sarajevo, 1982. (interno izdanje
Jevrejske opštine Sarajevo)
Sječanje iz rada i Jevrejskoj opštini pred rat 1941.godine, Albert
Finci, 1999 (rukopis)
Zločini okupatora i njihovih pomagača nad Jevrejima u Bosni i
Hercegovini, dr.Samuel Pinto, (1952) Sarajevo, (neobjavljeni rad)
Avram Atijas, Buki i Lenka, Beograd, 2002
Elazar, Josip, Most koji se ne zaboravlja (neobjavljeni rad)
Karakaš, Marica, Medicinsko osoblje i zdravstveno-higijenski
uvjeti u logoru Jasenovac iz rukopisa Životni i radni uvjeti u
logoru Jasenovac , pohranjenom 2001. godine u Javnoj ustanovi
Spomen područje Jasenovac
Bagarić, Danica, Težak put do slobode, privatno izdanje, Sarajevo
Šlosberg, Rikica, 1990, Šest miliona, Svjetlost, Sarajevo

Referati

Nezavisna Država Hrvatska 1941. godine: put prema katastrofi,

Ivo Goldstein, 10. skup Dijaloga povjesničara/istoričara
Trends in Holocaust Research, Yehuda Bauer, Yad Vashem
Studies, XII/1977, str. 9.
Holokaust nad Jevrejima Mostara, Zoran Mandlbaum, (2006)
Međunarodna interdisciplinarna konferencija, Stanje istraživanja
holokausta u jugoistočnoj Evropi: problemi, prepreke i perspektive,
Mostar, Vjerske zajednice u BiH 1878-1945 (rukopis.Institut za
istoriju BiH (Brčić-Išek-Finci)
Bijeljina i okolina kroz istoriju – projekt
Logori, zatvori i prisilni rad u Hrvatskoj/Jugoslaviji 1941.-1945.,
1945.-1951.Lengel-Krizman, Narcisa, Zagreb, Znanstveni skup
Hrvatski institut za povijest, Zagreb svibnja 2009. Zagreb 2010
Spisak palih boraca-građana Sarajeva u NOB-i, poginulih boraca
za oslobođenje Sarajeva i žrtava fašističkog terora, Odbor za
izgradnju „Spomen –parak Vraca!, Sarajevo, 1967
Lekari na suzbijanju endemskog sifilisa, Zdenko Levental, JP 1-2,
Beograd, 1970
Mikrofilnmovana građa

Ustaško - domobranska dokumentacija, materijali u arhivu

ministarstva vanjskih poslova Velike Britanije i Londonu, Institut
za historiju radničkog pokreta u Zagrebu
Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih
pomagača - Zločini okupatora u njihovih pomagača u Hrvatskoj
protiv Jevreja, Institut za historiju radničkog pokreta u Zagrebu
Arhiv Tuzlanskog Kantona
Arhiv Bosne i Hercegovine
Historijski arhiv Sarajevo
Državni arhiv Hrvatske, Zagreb
Jevrejski istorijski muzej, Beograd

WEB-izvori

www.arhinet.arhiv.hr
www.benevolencija.eu.org
www.classroom-holocaust-museum
www.Elmundosefaradi.com
www.Internationalvarscrimesreportwordpress.com
www.jewishvirtuallibrary.org/.../Holocaust/ushmm.html
www.jhc.org.au
www.jusp-jasenovac
www.merriam-webster.com/dictionary/righteous
www.Unitedstatesmuseumholocaust.org
www.ww2museums.com
www.yadvashem.org/
www.massviolence.org
 REGISTAR ZNAČAJNIJIH IMENA I POJMOVA

A
Antisemitizam 33, 34, 39, 50, 61, 63, 64, 66, 68, 69, 70,
233, 234, 496, 498, 500 504, 540, 573, 691
Antisemitska propaganda 32, 64, 496, 497, 532, 689
Aušvic-Birkenau 16, 21, 36, 44, 218, 220, 228, 230, 242, 286,
287, 404, 405,414,422, 436, 444, 445, 453,
482, 483, 485, 486, 513, 696

B
Banja Luka 244, 245, 247, 253, 256, 525, 526, 528, 634,
728

Bihać 258, 259, 261, 262, 263, 281, 282, 324, 386,
403, 423, 427, 428, 623, 651, 677, 679
Banjica 404, 405, 451

Bergen – Belsen 54, 242, 381, 405, 470, 471, 472, 605, 696

Bijeljina 263, 265, 389, 621, 634, 636, 644, 680,

Bosanski Brod 269

Bosanska Gradiška 267

Bosanski Šamac 270, 271

Bosna 69, 82, 84, 198, 235, 498, 508, 535, 536, 538,
573
Brčko 60, 233, 272, 273, 275, 276, 277, 305, 618

Bujas 107, 185, 200, 207, 210, 211, 213, 217, 223,
335, 337, 350, 351, 353, 354, 360, 362, 413
Bukovača 403, 427

Busovača 210, 292

Bugojno 278, 279

C
Cazin 261, 262, 280, 281, 282, 427, 574, 576,
621, 622, 623

D
Dahau, logor 54, 405,

Danica, logor 54, 114, 217, 401, 403, 404, 414, 446, 523

Derventa 282, 292, 680,

Djeca 58, 106, 218, 225, 254, 261, 269, 281, 286,
293, 296, 307, 325, 352, 355, 360, 367,
385, 386, 392, 404, 410, 414, 415, 420,
424, 425, 431, 443, 467, 469, 479, 492,
493, 584, 586, 599, 608, 609, 610, 611,
612, 613, 614, 616, 617, 648, 654, 685
Doboj 289, 290, 291, 292, 423, 574, 575, 620, 728

Donji Vakuf 278

Đ
Đakovo, logor 486, 487, 489, 490, 491, 492, 605, 611,
626, 696

E
Endemski sifilis 657

F
Ferramonti, logor 405, 428, 429, 430, 431, 432
Fojnica 272

Francetić 82, 179, 284, 317, 323, 351, 352, 363, 382,
383, 407, 569, 636, 712
Franjevci 108, 378, 591, 578, 627, 628, 629, 630,
631,632, 634, 687

G
Gasne komore 32, 376
Gestapo 43, 45, 189, 211, 226, 239, 242, 243, 244,
277, 328, 355, 359, 381, 401, 415, 444,
455, 605, 65, 664, 679,
Gornja Rijeka, logor 405, 423, 425, 426, 427
Gospić, logor 21, 44, 54, 55, 96, 114, 218, 251, 255,
269, 284, 285, 286, 288, 295, 302, 309,
311, 370, 372, 373, 374, 377, 379, 402,
403, 416, 417, 418, 445, 446, 447, 448,
449, 450, 455, 456, 672
Gračanica 294, 297

Gradačac 296, 300, 301, 304,

Gromiljak 392

H
Hitler 45, 53, 62, 79, 83, 87, 128, 231, 325,
326, 476, 496, 499, 503, 517, 522, 727
Holokaust 16, 17, 18, 19, 20, 21, 30, 32, 34, 35, 36,
37, 38, 39, 40, 45, 46, 301, 399, 404,
473, 478, 520, 521, 522, 429, 530, 574,
575, 618, 619, 627, 686, 687, 688, 689,
690, 691, 192, 697, 698, 699, 700, 785,
786, 787

I
Imovina 110, 143, 144, 145, 152, 156, 161, 162,
163, 167, 169, 177, 184, 245, 247, 264,
265, 270, 278, 290, 301, 307, 341, 364,
 365, 36, 375, 376, 379, 382, 394, 396,
399, 545, 665, 694, 697
Islam 638, 640, 641, 645, 647

Itaj 612, 613

Italija 54, 59, 83, 197, 198, 240, 242, 258, 318,
319, 366, 405, 406, 413, 43, 435, 436,
452, 453, 45, 473, 536, 577, 579, 581,
594, 95, 599, 600, 601, 604, 605, 610,
624, 648, 652, 681, 683, 690, 696

J
Jadovno, logor 44, 54, 114, 209, 218, 373, 374, 403,
405, 416, 417, 418, 447, 448, 449, 450
Jajce 306, 681

Jasenovac, logor 20, 44, 54, 55, 114, 191, 206, 211, 218,
220, 221, 223, 237, 253, 255, 266, 267,
270, 280, 283, 286, 287, 289, 292, 293,
294, 296, 301, 303, 310, 311, 318, 324,
325, 355, 359, 360, 371, 374, 377, 385,
388, 390, 391, 392, 395, 396, 397, 399,
402, 404, 405, 410, 411, 416, 423, 428,
449, 454, 45¸46, 458, 461, 464, 466,
468, 726
K
Kampor, logor 54, 243, 308, 375, 40, 406, 43, 441,
443, 683, 696
Katolička, katoličanstvo 32, 33, 51, 54, 55, 56, 83, 107, 116,
118, 135, 198, 227, 295, 297, 308,
324, 325, 329, 355, 367, 368, 373,
374, 398, 431, 498, 506, 508, 511,
512, 517, 520, 581, 582, 583, 584,
589, 590, 594, 606, 612, 624, 629,
630, 631, 639, 641, 646, 647
Kiseljak 292

Komunistička partija 522, 609, 663, 671

Kontribucija 17, 53, 95, 96, 340, 369, 685, 687,

689, 694, 708
Korkut 68, 70, 204, 389, 621, 637,

Kruščica, logor 54, 210, 218, 219, 352, 405, 407,

408, 414, 420
Kućepazitelji 189, 190, 191, 648, 689, 695

L
Loborgrad, logor 44, 54, 200, 211, 218, 220, 266, 286,
287, 355, 360, 362, 366, 402, 404,
406, 410, 413, 414, 418, 419, 420,
 421, 422, 423, 449, 479, 480,
6809, 682, 687, 726, 727
Logori 401, 402, 403, 405, 406, 420, 436,
447, 449, 453, 454, 455, 474, 479,
486, 492, 533, 551, 574, 584, 652,
683, 687, 689, 692, 696,

M
Metajna, logor 54, 218, 402, 406, 407, 420, 453

Milaković 107, 211, 216, 217, 305, 335, 362,

413
Mostar 60, 82, 96, 107, 117, 125, 211, 233,
236, 237, 239, 240, 242, 243, 280,
297, 308, 309, 312, 313, 314, 315,
316, 317, 319, 120, 347, 357, 366,
374, 384, 386, 444, 504, 523, 551,
552, 574, 575, 578, 594, 596, 597,
598, 599, 600, 601, 603, 611, 620,
621, 625, 626, 630, 634, 635, 636,
644, 681, 697
Muslimanske rezolucije 634, 637, 690
N
NDH 19, 20, 52, 83, 86, 87, 90, 92, 94,
105, 158, 169, 177, 181, 217,
226, 228, 230, 251, 256, 263,
295, 312, 314, 315, 316, 31+29,
338, 340, 341, 346, 372, 24, 448,
4+520, 524, 525, 526, 527, 533,
537, 538, 559, 561, 599, 607,
608, 629, 633, 646, 653, 656,
657, 660, 661
Nonatela 612, 614

P
Pag, logor 218, 241, 313, 317, 403, 406, 407,
416, 418, 442, 446, 447, 448,
449, 450, 453, 581
Partizani 18, 243, 256, 261, 262, 281, 321,
324, 374, 375, 382, 429, 430,
435, 457, 64, 485, 541, 632, 655,
656, 680, 687, 696, 697
Pavelić 53, 71, 80, 81, 83, 85, 86, 87, 88,
93, 94, 95, 98, 105, 106, 119,
141, 197, 198, 231, 244, 254,
302, 318, 319, 331, 368, 402,
 407, 520, 523, 536, 537, 539,
564, 624, 626, 631, 632, 63, 635,
655, 657, 693
Petrović (Jozo) 204

Pinkas 196, 203, 328, 694

Pljačka 33, 106, 109, 110, 112, 142, 143,

158, 167, 172, 174, 175, 176,
177, 178, 187, 191, 194, 195,
202, 206, 245, 247, 248, 251,
258, 264, 266, 267, 269, 270,
272, 275, 278, 279, 290, 293,
295, 297, 300, 301, 3110, 321,
323, 326, 328, 329, 330, 334,
335, 342, 244, 346, 347, 351,
352, 353, 357, 362, 364, 365,
368, 377, 378, 379, 381, 382,
384, 385, 386, 391, 394, 395,
396, 399, 464, 506, 513, 517,
535, 545, 550, 563, 646, 648,
658, 689, 690, 694, 695, 696, 697
Povjerenici 73, 82, 110, 129, 143, 167, 171,
172, 174, 175, 179, 181, 182,
184, 186, 187, 188, 189, 190,
194, 200, 211, 213, 247, 256,
258, 263, 264, 272, 290, 307,
 308, 325, 330, 333, 334, 335,
342, 344, 350, 353, 354, 355,
356, 358, 360, 361, 362, 363,
367, 369, 385, 387, 393, 410,
413, 492, 493, 545, 672, 692,
695, 696
Pravednici 575, 580, 617, 618, 619, 620, 621,
690, 789
Prijedor 60, 252, 261, 262, 281, 321, 322,
427, 438, 578, 623, 634, 635, 644

R
Rogatica 322, 383, 681

Rezolucije 66, 577, 578, 634, 635, 636, 637,

638, 644, 645, 690

S
Sajmište, logor 242, 404, 406, 473, 474, 475, 476,
478, 605
Sanski Most 60, 236, 324, 325

Sarajevo 20, 56, 57, 79, 82, 83, 108, 132,

148, 154, 168, 175, 185, 188,
193, 195, 197, 198, 200, 204,
 205, 209, 212, 217, 220, 224,
226, 294, 318, 326, 327, 329,
330, 333, 349, 344, 347, 3448,
349, 356, 357, 361, 362, 378,
491, 492, 523, 526, 528, 530,
532, 548, 552, 554, 555, 556,
566,567,568, 569, 586, 590, 592,
598, 620, 621, 622, 626, 633,
642, 644, 651, 668, 669, 670,
673, 674, 675, 677, 694,725, 726
Sarajevska hagada 204

Sarajevski novi list 125, 140, 144, 333, 334, 339,

342, 506, 518, 532, 533, 534
Sefardska
jevrejska opština u Sarajevu 58, 96, 117,193, 203, 327, 335
Semlin, logor 473, 474

Spašavanje 20, 107, 576, 581, 589, 605, 690

Split 237, 315

Stara Gradiška, logor 44, 54, 218, 237, 253, 255, 267,
268, 361, 391, 405, 406, 416,
424, 428, 455, 469
Svoj svome 65, 500, 501, 502
Š
Šoa 35, 38, 46, 726

T
Teslić 292, 398, 658

Tešanj 292, 399

Travnik 54, 60, 82, 96, 210, 218, 220,

233, 239, 282, 294, 352, 354,
368, 369, 371, 384, 402, 403,
405, 407, 409, 410, 413, 446,
450, 588, 624, 657, 658, 661,
681, 726
Turbe 370, 371, 372, 373, 374, 375,
578, 620, 633, 634, 635, 658,
682
Tuzla 636, 644, 677, 681

U
Ustaše 31, 32, 33, 34, 35, 36, 584, 589,
593, 594, 596, 597, 599, 600,
604, 607, 610, 623, 624, 628,
637, 644, 645, 647, 650, 651,
652, 656, 657, 658, 659, 660,
 665, 6683 669, 671, 672, 673,
674, 675, 677, 678, 679, 680,
681, 682, 688, 689, 690, 692,
693, 694, 695

V
Visoko 137, 377, 378, 386, 417, 446, 575,
578, 644, 651, 677
Višegrad 60, 233, 238, 241, 315, 378, 379,
380, 381, 396, 397, 422, 603, 604
Vlasenica 372

Z
Zagrebački zbor, logor 449, 450

Zakoni, zakonske odredbe 16, 40, 51, 52, 53, 60, 63, 64, 68,
70, 71, 73, 80, 81, 91, 93, 94, 95,
96, 97, 98, 99, 100, 102, 103,
105, 109, 110, 115, 119, 125,
127, 128, 130, 134, 136, 141,
142, 143, 144, 145, 149, 156,
157, 158, 161, 162, 163, 165,
167, 169, 170, 172, 173, 177,
192, 208, 233, 234, 245, 283,
284, 295, 308, 309, 312, 313,
 316, 330, 331, 332, 338, 341,
348, 349, 357, 364, 401, 402,
476, 497, 512, 529, 534, 536,
541, 546, 547, 574, 575, 582,
588, 589, 590, 594, 617, 618,
626, 640, 641, 687, 688, 690,
691, 692, 693
Zavidovići 108, 509, 530, 548, 559, 560, 561,
564, 566, 569, 570, 571
Zenica 60, 148, 233, 291, 380, 384, 385,
386, 387, 390, 549, 578
Znak, Davidova zvijezda, 53, 115, 116, 117, 119, 121, 123,
124, 125, 135, 201, 258, 265,
283, 284, 311, 312, 339, 340,
345, 369, 372, 378, 574, 599,
622, 692, 694
Zvornik 60, 193, 233, 387, 388, 389, 452,
453, 574, 620, 682

Ž
Žepče 159, 233, 390, 391, 393, 394,
651, 658, 677, 682
Židovi, izložba 108, 509, 530, 548, 559, 560, 561,
564, 566, 569, 570, 571
Popis faksimila i fotografija

1.Karta Nezavisne Države Hrvatske – NDH (38)

2. Kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu Derviš Korkut
3.Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti, 30.april
1941.godine
4.Zakonska odredba o obaveznoj prijavi imetka Židova i
židovskih poduzeća
5.Označavanje Jevreja slovom "Ž"
6..Pavelic je uveo rasne zakone – Jevreji su na početku
rata nosili na grudima slovo „Ž“
7. Proglas Jevrejima o obaveznoj prijavi radi popisa na
određenim stražarnicama
8. Upozorenje Židovima trgovcima
9. Zabranjene intervencije za Židove
10.Obrazac 1 – popis jevrejske imovine
10.a Obrazac 2 – popis jevrejske imovine
11. Popunjavanje obrasca za advokate bilo je obavezno
12. Dio dokumenta koji se odnosi na postupak
oduzimanja jevrejske imovine od 30.oktobra 1941.godine
13.Odluka o brisanju iz trgovačkog registra jer je radnja
napuštena
14.Povjereništvo nad fabrikom Ključ dato je
“Merhametu” odlukom Poglavnika
15.Oglas povjerenicima o prestanku njihovog pravnog
statusa
16.Pljačkanje sinagoge obavila je sarajevska sirotinja pod
zaštitom njemaca, već prvi dan po njihovom ulasku u
Sarajevo
17. Kupovina „židovskog znaka“
17.a Sarajevska Hagada, manuskript neprocjenjive
vrijednosti, bila je na najvišem mjestu interesovanja
njemačkih „stručnjaka“
18. Logor Kruščica kraj Busovače bio je prvi sabirni
logor u Bosni Hercegovini
18a. Prijedlog upućivanja Jevreja u logore. U rubrici,
razlog zbog kojeg se predalaže: „kao jevrejka“
18b.Deportacija u logore vršena je stočnim vagonima
19.Jasenovački koncentracioni logor bio je smješten na
granici Hrvatske i Bosne i Hercegovine
20.Mapa transporta u koncentracioni logor Aušvic-
Birkenau (ispravljena)
20a.Sprovođenje akcije transporta Jevreja u logor Aušvic,
HDA, fond 252, RUR, Ž.odsjek 29811
21.U zgradi Jevrejske opštine bila je otvorena javna kuća
“Linda bar”
21a. Zapisnik Zemaljske komisije za utvrđivanje ratnih
zločina i njegovih pomagača u Banjoj Luci – saslušanje
svjedoka
22.Početna strana spiska Jevreja Banja Luke koji su
odvedeni u logore iz kojih se nisu nikada vratili
23.Zapisnik zemaljske komisije GNO, ABIH, Fond
K.U.Z.O, inv.br.56134
24.Svi Jevreji su bili pozvani da se registruju
24a.Svi Jevreji su bili pozvani da se registruju po
abecednom redu
25.Jevrejima je bilo zabranjeno kretanje pod prijetnjom
kažnjavanja i odvođenja na prisilni rad
26. Intervencija povjerenika Jevrejske sefardske općine u
Sarajevu Srećka Bujasa
27. Prisilni rad u Sarajevu pred Tržnicom
27a. Sarajevo: prisilni rad. U dvorištvu vojnog logora
(Aleksandrov logor) Jevreji su upregnuti vukli teški
kameni valjak (oko 2000 kg)
28. Jevreji iz Višegrada u Priboju. I red s lijeve strane:
Cina Kamhi, Draga Delibašic (sin Vere Delibašic) na
krilu je Moreno Kamhi (sin Cine i Davida Kamhi ),
Altarac Matilda, Kalderon Sidica - Dina, s desne strane
je Altarac Aron (trgovac iz Višegrada ) do njega je Klara
Romano iz Sarajeva (umrla u Zenici) ; Zadnji red s
lijeva: Lenkica Romano ( kčerka Klare Romano), Bato-
Moise Altarac (tada učenik) Leon Altarac (trgovac iz
Višegrada) i David Kamhi (suprug Cine)
29. Jure Francetić i njegova “crna legija “ hladnokrvo su
pobili 50 članova porodice Altarac u Vlasenici
30. Spisak otpremljenih Jevreja za logor Kruščica
30a. Iz sjećanja Alberta Fincija, sekretara Jevrejske
sefardske bogoštovne opštine (neobjavljeni rukopis)
30b.Komemorativni sastanak u logoru Kruščica 7.avgusta
1989.godine. Četvrti slijeva: ing. Miša Danon, general-
major
31. Loborgrad zgrada za penzionere u kojoj je je bilo
smješteno oko 1300 žena i djece
31a. Dopisnica iz logora Loborgrad (Arhiv JIM, kut.
Frida Filipović)
31b. Pregledana i odobrena pošta (Arhiv JIM, kut. Frida
Filipović)
32. Grupa djece u logoru Gornja rijeka
33. Škola u Bukovači preuređena je logor za bihaćke
Jevreje
34. Ferramonti logor 1942.godine
35. Zatočenici su bili smješteni u barake
36 Jevrejski bataljon bio je formiran u septembru
1943.godine i zajedno sa Slovencima oslobodio logor
Kampor na Braču
37-1. Zatočenici su imali posebnu kartu za hranu, koliko
bi je izgubili ne bi mogli dobiti obrok (Historijski muzej
Bosne i Hercegovine)
37. Kompleks logora Jasenovac (arhiva Spomen parka
Jasenovac)
37a. Ulaz u Jasenovac
37a-1. Novi zatvorenik bio je prisilojen da skine prsten sa
ruke
37b. Zatočenici su bacani u rijeku Savu, a kasnije vađeni
zatrpavani u masovnim grobnicama
37c. Žrtve su ubijane posebno napravljenim nožem koji je
omogučavao krvniku da jednim preciznim udarcem završi
svoj “posao”
38. Stara Gradiška, ženski logor kompleksa Jasenovac
(arhiva Spomen parka Jasenovac)
39. Kalmi Baruh, bio je jedan od najvećih hispanologa,
umro je od iscrpljenosti odmah po oslobođenju logora
40. Ovaj kamion, za koji je u nacističkim dokumentima
korišćen eufemizam “vozilo za uništavanje vaški”
(Entlausungswagen), bio je ustvari običan kamion čiji je
auspuh bio prepravljen tako da su izduvni gasovi iz
motora preusmjeravani u hermetički zatvoren tovarni
odjeljak kamiona. Onima koji su bili određeni za
transport, naređeno je - ili tačnije ljubazno savjetovano -
da najvrednije stvari ponesu sa sobom, a da sve ostalo
brižljivo upakuju i na paketu stave svoju tačnu adresu.
41. Sarina Levi (šest godina, krajnja desno) ubijena je
1942.godine u Aušvicu
42. Rikica Radmila Šlozberg (preuzeto iz knjige Šest
miliona)
43.Flora(Lola) i Hana(Neta) Atijas preživjele su. Njihov
otac i brat ubijeni su odmah po dolasku u Aušvic
44. Zgrada mlina “Cereale” pretvorena je u logor za žene
i djecu
44a. Svaka pokojnica i svako umrlo dijete dobili su
posebnu raku i tablu s imenom
45. List Svoj svome, vlasnik Kosta Savić, izlazio je u
Sarajevu od 17. Februara 1934.godine do 31.marta
1934.godine
46. Hrvatska svijest Mustafa Hadži-Grabčanović:
„Židovsko roblje“
47. Munir Rahinović Ekremov, književnik i novinar bio
je jedan od ideologa ustaškog pokreta i nadstojnik
sarajevske podružnice Državnog promičbenog ureda
48. Oglas kojim se Jevrejima zabranjuje putovanje u I i II
razredu
49. U svakom broju „Sarajevskog novog lista“, u jednom
periodu, bilo je po nekoliko antisemitskih karikatura
50. Naredba o kretanju gradom
51. Naredna Jevrejima da podignu legitimacije koje im
„garantuju“ sigurnost da neće biti poslani u
koncentracioni logor
52 Naredba o prijavi jevrejske imovine
52a. Naredba o javljanju svih Jevreja Redarstvenoj upravi
53. Upozorenje građanima na osnovu naredbe da će biti
izvedeni pred Prijeki sud svi koji pomažu Jevrejima
54. Brojni napisi pratili su zanimanje za izložbu Židovi
55. Sprečavanje bijega u Mostar kroz antisemitsku
propagandu bio je jedan od načina da se Jevreji proglase
nepodobnim
56. Za propagandu izložbe bio je štampan poseban plakat
kojim je oblijepljeno Sarajevo
56a. Naslovna strana kataloga izložbe “Židovi”
56b. Svaki tekst, slika ili karikatura bila je usmjerena da
se narod upozori na “židovsku opasnost”
57. Prelazak na islam morao je biti odobren od nadležnih
vlasti. U predmetu Blanke Kulenović dozvoljen je
prelazak na islam.
58. Hrelja Matilda rođ. Steinbach prelaskom na islam
postala je Amira Hrelja
59. Na zahtjev Ustaške redarstvene oblasti sačinjen je
spisak Jevreja koji su prešli na islam (Arhiv Gazi
Husrevbegove biblioteke)
60a. Berta Papo uspjela je sa lažnim dokumentima,
preobučena kao muslimanka, prebaciti se uz pomoć Zore
Krajine u Mostar
60b.Zora Krajina je četiri puta putovala u Sarajevo i svaki
put dovela nekog iz porodice Levi.
61. Joško Itaj došao je iz Palestine da spasi i dovede
jevrejsku djecu u Palestinu
61a.Bosanska djeca iz Splita spasila su se u Italiji -
Nonatolia
61b Bosanska djeca iz Splita spasila su se u Italiji
62.Zeineba Hardaga i Rivka Kabiljo, 1941, Sarajevo –
ispred hotela „Central“. Rifka Kabiljo nosi žutu traku, ali
je Zeineba pokriva svojim zarom tako da niko ne može
primjetiti da je Rifka „označena“ (Arhiva Jad vašema)
62a. Ratimir Deletis je spasio 100 Jevreja u Tuzli, a
poslije rata prozvan je “Tuzlanski Šindler”
63. Jevreji Narodni heroji: Pavle Goranin, Engel Ilija,
Nisim Albahari, Vojo Todorović Lerer
Prof.dr.Husnija Kamberović: Recenzija rukopisa pod naslovom
Holokaust u Bosni i Hercegovini autora Elija Taubera

Eli Tauber ovom knjigom sumira sva dosadašnja istraživanja o

temi Holokausta u Bosni i Hercegovni. O temi stradanja Jevreja u
Bosni i Hercegovini u toku Drugog svjetskog rata dosad se pisalo u
raznim prilikama, a neke knjige su bile blizu sintetiziranja znanja o
tome. Knjiga Jaše Romana Jevreji Jugoslavije 1941-1945, žrtve
genocida i učesnici NOR-a, je bila najbliže tome, ali je i ona
fokusirana na Jevreje u Jugolaviji, a ne u Bosni i Hercegovini.
Kasnija literatura o Holokaustu u Zagrebu i Srbiji otvorila su
prostor da se odvojeno progovori i o Holokaustu u Bosni i
Hercegovini. To je vrlo uspješno u ovoj knjizi učinio Elijas Tauber.
Knjiga ima sedam cjelina. Nakon što je u prvom poglavlju objasnio
ideološke i društvene preduvjete Holokausta, autor u drugom
poglavlju predstavlja zakonsku legislativu progona Jevreja i
zaposjedanje njihove imenovine, te pokazuje na koji način su vlasti
imenovale povjerenike za sefardsku i aškenasku zajednicu. Autor
detaljno prati deportacije Jevreja, a posebnu pažnju posvećuje
sudbini Jevreja u Sarajevu, s obzirom da je u tom gradu bila
njihova najveća koncentracija.
U trećem poglavlju je akcenat stavljen na antisemitsku propagandu
vlasti Nezavisne države Hrvatske, a kao primjere analizira pisanje
Sarajevskog novog lista i izložbu ŽIDOVI, koja je u prvoj polovici
1942. otvorena najprije u Zagrebu, da bi u septembru iste godine
bila postavljena u Sarajevu. Na izložbi su hvaljena dostignuća
ustaškog pokreta u „rješavanju jevrejskog pitanja“.
U četvrtom poglavlju Tauber donosi detaljne podatke o Holokaustu
nad Jevrejima analizirajući sudbinu Jevreja u 36 gradova u Bosni i
Hercegovini. Detaljno je pikazana sudbina Jevreja, njihovo
odvođenje i likvidacija u logorima, o čemu se posebno raspravlja u
petom poglavlju.
Autor je u ovoj knjizi o Holokaustu posebno poglavlje posvetio
spašavanju Jevreja. Tauber prati sve načine na koji su stanovnici
bosanskohercegovačkih gradova spašavali Jevreje (od fiktivnog
prelaska na islam ili katolicizam, do bijega u talijansku
okupacionu zonu, gdje je položaj Jevreja bio snošljiviji i odlaska u
partizane. Posebna pažnja je posvećena mjestu Muslimanskih
rezolucija u spašavanju Jevreja i djelatnosti bosanskih franjevaca.
U posljednjem pogavlju autor je analizirao učešće Jevreja u
narodnooslobodilačkom pokretu, promatrajući to u kontekstu
pokušaja spašavanja Jevreja od Holokausta.
Opći zaključak je da je knjiga sinteza dosadašnjih znanja o
Holokaustu u Bosni i Hercegovini, ali i rezultat opširnih
istraživanja u brojnim dosad nedovoljno istraženim ili apsolutno
nepoznatim arhivskim fondovima i zbirkama. Na temelju tih
činjenica Tauber je ponudio knjigu koja će sigurno imati svoje
mjesto u našoj historiografiji. On ovom knjigom definitivno uvodi
pojam Holokaust u našu historiografiju i nudi je kao štivo koje će
značajno graditi naše sjećanje na stradanje naših komšija Jevreja u
vrijeme Drugog svjetskog rata.
Bilješka o autoru

Biografija

Elijas Tauber rođen je u Sarajevu 1950.godine. Završio je Prvu

gimnaziju u Sarajevu, a potom Fakultet političkih nauka u
Sarajevu, odsjek Žurnalistika.

Kao novinar započeo je karijeru u NIŠRO “Oslobodjenje“ u kojem

je radio 15 godina. Poslije novinarstva posvećuje narednih
dvadesetak godina projektima iz oblasti propagande i marketinga.
Veoma uspješno bavi se pisanjem scenarija za privredne
dokumentarne i propagandne filmove.

Već od rane mladosti bavi se proučavanjem istorije i običaja

Jevreja Bosne i Hercegovine i ima zapažene rezultate. U toku
1978.godine završava prvo veće istraživanje o jevrejskoj štampi u
Jugoslaviji između dva svjetska rata.

2007.godine objavljuje svoju prvu knjigu : „Ilustrovani Leksikon

Judaizma, istorija, religija i običaji“. Iste godine postavlja i dvije
veoma značajne izložbe : «Sjećanje na Holokaust», povodom
obilježavanja Međunarodnog dana Holokausta, i stalnu postavku u
Muzeju Jevreja Bosne i Hercegovine „Pravednici jevrejskog naroda
iz Bosne i Hercegovine“.

2008.godine objavljuje i svoju drugu knjigu „Kada su komšije bili

ljudi“. U isto vrijeme, postavlja pod istim nazivom izložbu, koja
ima za cilj da promovira suživot u Bosni i Hercegovini.
2010.godine na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu magistrira na
temi: “Jevrejska štampa u Bosni i Hercegovini 1900 -
1941.godine“.“.

2011.godine objavljuje svoju treću knjigu „Jevrejska štampa u

Bosni i Hercegovini“. Iste godine objavljuje objavljuje na
engleskom jeziku dopunjeno izdanje knjige Kada su komšije bili
ljudi - „When the neighbours were real human beings“.

2013 godine , zajedno sa Milenom Gašić, objavljuje svoju četvrtu

knjigu jevrejska prezimena u arhivskim dokumentima Bosne i
Hercegovine.

Autor je mnogih naučnih radova iz oblasti judaike, istraživač i

implementator istorijskih i kulturnih fenomena Jevreja u Bosni i
Hercegovini.

Autor je tradicionalnog projekta „Noć sefardske kuhinje“ u okviru

„Baščaršijskih noći“. Urednik je i autor brošure za učenike srednjih
škola Kantona Sarajevo: „Dani otvorenih vrata“. Urednik je knjige
“Zvornički Jevreji”. Autor je brojnih izložbi vezanih za Holokaust i
Judaiku.

Od 2010.godine Elijas Tauber je stalno zaposlen u Institutu za

istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu. Danas radi u ovom Institutu kao naučni
saradnik – istraživač Holokausta.

Član je Međunarodne asocijacije istraživača genocida

(International Association of Genocide Scholars - IAGS iz
Vašingtona), 2007. Član je The European Association for
Holocaust Studies (EAHS - (Evropske asocijacije za istraživanje
Holokausta)), 2011.
2013. godine Tauber Elijas je doktorirao kod prof. dr. Ive
Goldsteina na temi “Kako se sprovodio Holokaust u Bosni i
Hercegovini” na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.