Κωστής Ζουλιάτης

ΕΚΛΕΙΨΗ/ΝΟΥΜΗΝΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΧΡΗΣΤΟΥ

AMMOPHILA VOL.I BIRTH

Ελαφόνησος, 22-25 Αυγούστου 2020
[κατάλογος έκθεσης]
 © Κωστής Ζουλιάτης, 2020

Έκλειψη/Νουμηνία: Η περίπτωση του Γιάννη Χρήστου

Είναι αλήθεια ότι η έννοια της γέννησης δεν έχει αποτελέσει ένα ιδιαίτερα
διαδεδομένο θεματικό αντικείμενο στη λόγια μουσική δημιουργία, τουλάχιστον όχι όσο
λ.χ. το μεγάλο μυστήριο του θανάτου. Στην ουσία, το πρώτο θαύμα – και επίσης μυστήριο
– της ζωής έχει εμπνεύσει τους συνθέτες ανά τους αιώνες κυρίως μέσα από τη θέση του
στη χριστιανική μυθολογία – ως αναφορά δηλαδή είτε στη γέννηση του Ιησού Χριστού
(σωτήρα, μεσσία, Κυρίου κλπ.) είτε στην αρχή της δημιουργίας του κόσμου: από το
ξακουστό ορατόριο της Δημιουργίας [Die Schöpfung] του Γιόζεφ Χάυντν (1732-1809) – με το
εισαγωγικό θέμα της Αναπαράστασης του Χάους και τα πρώτα κεφάλαια της Γένεσης –
μέχρι τη Γέννηση του Κυρίου [La Nativité du Seigneur], έργο του 1935 από τον πρωτοπόρο
Ολιβιέ Μεσιάν (1908-1992) για σόλο εκκλησιαστικό όργανο. Αλλά και πέρα από τη
αυστηρά θρησκευτική θεματική, συνθέτες όπως ο Ιγκόρ Στραβίνσκι (1882-1971)
επέκτειναν ποιητικά την εννοιολογική συνθήκη της γέννησης, μέσα από τη
μουσικοχορευτική περιγραφή των προαιώνιων λειτουργιών της φύσης και των εικόνων
του περιβάλλοντος της υπαίθρου, σε ένα από τα πιο επιδραστικά έργα των αρχών του
20ου αιώνα, την Ιεροτελεστία της Άνοιξης [Le Sacre du printemps]. Ή ακόμα και πιο
λαϊκότροπες δημιουργίες, όπως το Άξιον Εστί του Μίκη Θεοδωράκη (γενν. 1925) πάνω
στην ποίηση του Ελύτη, που ξεκινά με μια Γένεσι («Τότε είπε και γεννήθηκεν η θάλασσα
/ Και είδα και θαύμασα...») .
Στο σημείωμα αυτό όμως θα σταθούμε στην περίπτωση του πρωτοπόρου Έλληνα
συνθέτη Γιάννη Χρήστου (1926-1970), για τον οποίο ο κύκλος της ζωής – οι έννοιες της
γέννησης και της αναγέννησης μέσα σε ένα επαναλαμβανόμενο πρότυπο – αποτέλεσε
δομικό συστατικό της μουσικής δημιουργίας του, αλλά και λειτουργικό στοιχείο της
φιλοσοφικής θεώρησής του. Γεννημένος σε μια άλλοτε ιερή πόλη, την λατρευτική
Ηλιούπολη της Αρχαίας Αιγύπτου, ο Χρήστου γοητεύεται από την πανάρχαια μυθολογία
της στην πρώτη κιόλας ολοκληρωμένη μουσική κατάθεσή του, τη Μουσική του Φοίνικα
[Phoenix Music] του 1949. Πρόκειται για μια σύντομη σύνθεση για μεγάλη ορχήστρα στη
μορφή του συμφωνικού ποιήματος του Λιστ, η οποία – μουσικά μιλώντας – αντανακλά
την επίδραση των προπατόρων του συνθέτη, πρώτιστα του Άλμπαν Μπεργκ αλλά και του
Στραβίνσκι. Για τη δόμηση του μουσικού υλικού, ο Χρήστου εφαρμόζει το «διάγραμμα του
Φοίνικα», που ο ίδιος αργότερα ονόμασε Αρχή του Φοίνικα [Phoenix Principle], και το οποίο
αποτέλεσε τον οδηγό της δημιουργίας του και για τις επόμενες συνθέσεις του:

Αρχή – Ανάπτυξη – Κορύφωση/Δράμα – Τέλος/Νέα αρχή

Ασφαλώς δεν πρόκειται περί κάποιου συμβολισμού, ούτε για μια εξωμουσική
«προγραμματική» αρχή που καλείται να νοηματοδοτήσει συμπληρωματικά τον ήχο. Τα
στάδια της μαρτυρικής πορείας του μυθικού πτηνού που μετά την κορύφωσή του πεθαίνει
καιόμενο, για να αναγεννηθεί – και να αναγεννάται, έτσι, αενάως – από τις στάχτες του,
αντιστοιχούν στα πέντε συνεχόμενα μέρη που συγκροτούν τη σύνθεση – λ.χ. στο τέταρτο
μέρος που φέρει την ένδειξη «επίμονο και γεμάτο αγωνία», χτίζεται η κορύφωση της

2
 © Κωστής Ζουλιάτης, 2020

έντασης του έργου προς ένα απόλυτο fortissimo, το οποίο αντιστοιχεί στον θάνατο του
Φοίνικα. Όλα αυτά βέβαια, αφορούν την πρώτη συνθετική περίοδο του Χρήστου – τη
χαρακτηρισμένη και ως «συμβατική», εφ’όσον ακολουθεί τις φόρμες και εν γένει την
παράδοση της μετα-στραβινσκιανής ορχήστρας.
Στην αυγή της δεκαετίας του ’60, ο Χρήστου έχει ξεκινήσει να επεξεργάζεται ένα
εντελώς ιδιόχειρο μουσικό συντακτικό, μια δική του λειτουργική γλώσσα, ως άμεση
απόρροια των εκφραστικών αναγκών του που πλέον ασφυκτιούν στις νόρμες της
συμβατικής μουσικής γραφής και τους θεμελιωμένους κανόνες – ακόμα και αυτούς της
ακραιφνούς πρωτοπορίας. Ακόμα περισσότερο, στη δημιουργική διαδικασία είναι τώρα
κατεξοχήν η φιλοσοφική θεώρηση που προϋποτίθεται κάθε συνθετικού εργαλείου,
τεχνικής και ύφους. Είναι εκείνη, μαζί με τη στοχαστική συνέπεια, που παράγει και
θεμελιώνει το ηχητικό υλικό – ή ακόμα ακριβέστερα: αυτή γίνεται η θεμελιακή
προϋπόθεσή του. Το βασικό δομικό εργαλείο του συνθέτη γίνονται τα patterns, δηλαδή τα
πρότυπα – μια αντιστοιχία, ας πούμε, στα θεματικά μοτίβα της βαγκνερικής παράδοσης,
τα οποία όμως ως στοιχειώδη «τούβλα» υποβάλλονται σε αντιμεταθέσεις και
μετασχηματισμούς, επαναλαμβάνονται αυτούσια ή παραλλαγμένα, εξελίσσονται στο
χρόνο κλπ. Ακολουθώντας τη σκέψη του Χρήστου, η έννοια του προτύπου αντιστοιχεί
στον πρωταρχικό τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλήφθηκε την πραγματικότητα
γύρω του, αλλά και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται εν γένει τις διαδικασίες που τον
περιβάλλουν και τον περικλείουν. Τα πρότυπα της ζωής υπακούν στον κύκλο της
ανανέωσης: ξεκινούν με μια γέννηση, διαγράφουν μια πορεία στον χρόνο και τον χώρο,
και καταλήγουν στον θάνατο – πάντοτε όμως με τη δυνατότητα μιας νέας γέννησης, τη
νομοτέλεια της ανακύκλωσης κάθε ζωτικού στοιχείου και διαδικασίας. Σύμφωνα πάντα
με τον Χρήστου, το πρώτο επαναλαμβανόμενο πρότυπο που ο άνθρωπος κατόρθωσε να
παρατηρήσει στον κόσμο του, υπήρξε εκείνο του κύκλου των σεληνιακών φάσεων. Στο
κείμενό του Η Σεληνιακή Εμπειρία [The Lunar Experience] από το 1968, όπου με τη βοήθεια
της ανθρωπολογίας θεμελιώνει εννοιολογικά τη ριζοσπαστική ανανέωση του δικού του
εκφραστικού συστήματος, σημειώνει ότι «η φυσιολογική διαδοχή των φάσεων της
Σελήνης μπορεί να χρησιμεύσει ως εικόνα του γενικού φαινομένου της κανονικής
ανανέωσης των βιο-κοσμικών διαδικασιών», και ότι το σεληνιακό πρότυπο περιγράφει
ακριβώς αυτό το φαινόμενο, την ακολουθία γενέση – ανάπτυξη – καταστροφή – διακοπή,
σε αέναη επανάληψη. Με σεληνιακούς όρους: η νουμηνία γίνεται πανσέληνος, έπειτα
φθίνει και καταπίνεται από το σκοτάδι, πριν το αντανακλούμενο φως της αρχίσει να
λάμπει ξανά. Όσο για τον όρο σεληνιακή εμπειρία, για τον Χρήστου εμπεριέχει «και τις
προσδοκίες του ανθρώπου αναφορικά με το σεληνιακό πρότυπο, δηλαδή την θεμελιώδη
επίγνωση της ζωής ως ένα δυναμικό σύστημα ανακυκλούμενων προτύπων, και τον
στοιχειώδη φόβο του για τη μη ανανέωση οποιουδήποτε από τα πρότυπα αυτά – έναν
φόβο που χειροτερεύει από το πρόσθετο μιας έκλειψης που απειλεί την συνολική
διαδικασία σε κάθε στάδιο της λειτουργίας της».
Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται ότι το σεληνιακό πρότυπο και εκείνο του Φοίνικα
είναι σχεδόν πανομοιότυπα. Παρ’όλα αυτά, υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά μεταξύ τους
και αυτή συνίσταται στον απροσδόκητο αμείλικτο χαρακτήρα της έκλειψης: η διάσταση
μιας αναπάντεχης και πάντα πιθανής διακοπής του προτύπου – ενός ξαφνικού θανάτου
– σε αντιδιαστολή με τον προδιαγεγραμμένο, νομοτελειακό και προβλέψιμο θάνατο, που
περιγράφει το διάγραμμα του Φοίνικα. Ακόμα και αν η έκλειψη ως φαινόμενο μπορεί να
παρατηρηθεί σήμερα με μια ορισμένη κανονικότητα εντός των φάσεων του
ανακυκλούμενου προτύπου – σε αντίθεση με τον προϊστορικό άνθρωπο, για τον οποίο η

3
 © Κωστής Ζουλιάτης, 2020

έκλειψη ισοδυναμούσε με μια απρόβλεπτη πραγματική καταστροφή – παρ’όλα αυτά

ενυπάρχει πάντα στη φύση του φαινομένου η ψυχολογική διάσταση μιας μη
προβλεπόμενης έκλειψης. Αυτός ο ενδεχόμενος ξαφνικός θάνατος που συμβολίζει η
έκλειψη, χαρακτηρίζει έντονα τον τρόπο δημιουργίας του Χρήστου κατά την τελευταία
της φάση, δηλαδή από το 1965 και μέχρι το δικό του απροσδόκητο τέλος τον Ιανουάριο του
1970. Ο εκκρεμής φόβος και το άνοιγμα στο εξωλογικό στοιχείο που υπεισέρχεται στην
δράση, υποκαθιστούν την κορύφωση του δράματος και της έντασης, που αντίστοιχα
χαρακτήριζε τα πρώτα έργα του συνθέτη. Από εκεί προκύπτει, μάλιστα, η λειτουργία της
δράσης που ο συνθέτης όρισε ως «μετάπραξη» – η υπέρβαση δηλαδή της λογικής
«πράξης», το ξεπέρασμα των νοηματικών φραγμών.
Υπάρχει όμως το εξής κοινό χαρακτηριστικό που νοηματοδοτεί θεμελιωδώς και
τους δύο κύκλους των προτύπων: η νέα αρχή – η αναγέννηση από τις στάχτες, η νουμηνία
μετά την ολική έκλειψη. Σχεδόν όλα τα έργα του Χρήστου, από κάθε περίοδο, τελειώνουν
όχι σε μια ένταση, όχι σε ένα forte, αλλά με μια μουσική ή ηχητική υπενθύμιση της αρχής
τους, δηλαδή με τη δυνατότητα επανάληψής τους. Η κατανόηση και αποδοχή της
καταστροφής είναι απαραίτητη συνθήκη για την ανανέωση της ζωής. Και αν οι συνθέτες
και εν γένει οι καλλιτέχνες, αφιερώθηκαν μέσα στους αιώνες να καταδείξουν ότι κάθε
ζωή καταλήγει στον θάνατο, ο Χρήστου θεμελιώνει με τον πιο αξιοθαύμαστο μουσικό
τρόπο, ότι κάθε θάνατος ακολουθείται από μια νέα ζωή.