İÇİNDEKİLER

12.KAVRAMALAR ............................................................................................................................3
12.1. Çözülemeyen Kavramalar:......................................................................................................3
12.1.1. Rijit Kavramalar (Rijit Kaplinler):...................................................................................4
12.1.1.1. Zarflı Kavramalar (Rigid Couplings):.......................................................................4
12.1.1.2 Flanşlı (Diskli) Kavramalar (Metal Disc – Flange Couplings):.................................5
1.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvataların Boşluklu Olarak Takılmaları Halinde:.............5
2.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvatalar Boşluksuz Olarak Takıldığı Hali: .......................6
12.1.1.3. Alın Dişli Kavrama (Hirth Coupling):......................................................................6
12.1.1.4. O.K Kavraması: ........................................................................................................7
12.1.2. Mekanizma Hareketli Kavramalar:..................................................................................7
12.1.2.1. Oldham Kavraması: ..................................................................................................7
12.1.2.2. Kardan Kavraması (Universal Joint): .......................................................................8
Kardan Kavramasında Dinamik Yan Etkiler: ..................................................................9
Kardan Kavramalarının Seri Halde Bağlanması:...........................................................11
1. Millerin Birbirine Paralel Olması Hali: .................................................................11
2. Millerin Kesişmesi Hali: ........................................................................................11
3. 1 ve 2 Millerinin Aynı Düzlem İçinde Olmaması Hali:.........................................12
Moment Vektörünün Yön Değiştirmesinden Doğan Tepkiler:......................................12
Taşıtlarda Kardan Kavramasının Uygulanması: ............................................................12
12.1.2.3. Sabit Hız Mafsallı (Bilyalı Oynak) Kavrama (Constant Velocity Joint):...............13
12.1.2.4. Dişli Kavrama: ........................................................................................................14
12.1.2.5. Zincir Dişli Kavrama (Chain Couplings):...............................................................15
12.1.3. Elastik Kavramalar:........................................................................................................15
Doğrusal Karakteristikle Darbe İşi: ...............................................................................16
12.1.3.1. Plastik Malzeme (Lastik Yay) Elemanlı Kavramalar: ............................................17
a) Elastik Manşonlu Kavramalar: ......................................................................................17
b) Rupex Kavraması: .........................................................................................................18
c) Periflex Kavraması.........................................................................................................19
12.1.3.2. Madensel Yay ve Metal Yay Elemanlı Kavramalar: ..............................................20
a) Helisel Yaylı Kavramalar (Cardeflex Couplings): ........................................................20
b) Bibby Kavraması (Grid Couplings):..............................................................................20
12.2. Çözülebilen Kavramalar: ......................................................................................................21
12.2.1. Şekil Bağlı Çözülebilen Kavramalar: ............................................................................21
12.2.1.1. Çeneli Kavrama: .....................................................................................................21
12.2.1.2. Dişli Kavrama: ........................................................................................................22
12.2.2. Kuvvet Bağlı Çözülebilen Kavramalar:.........................................................................23
12.2.2.1. Sürtünmeli Kavramalar:..........................................................................................23
Düz Sürtünme Yüzeyli (Lamelli) Kavramada Sürtünme Momenti Hesabı:......................23
Konik Sürtünme Yüzeyli Kavramalarda Sürtünme Momenti: ..........................................25
1) Kavrama Dururken (n1=0 , n2=0): ............................................................................25
2) Hareket Halinde iken: ................................................................................................25
12.2.2.2. Sürtünmeli Kavramaların Kullanıldığı Sistemlerin Dinamik Davranışlarının
İncelenmesi: ...........................................................................................................................27
Kavramada İletilen Sürtünme Isısı:....................................................................................30
Kavramalarda Aşınma ve Ömür: .......................................................................................31
12.2.2.3. Özel Kavramalar: ....................................................................................................35
1. İlk Hareket Kavramaları: ...............................................................................................35
1.1. Santrifüj Kavramalar:..............................................................................................35

1
 1.2. Dolgulu Kavramalar: ..............................................................................................36
2. İletilen Momentin Sınırlandırılması:..............................................................................36
2.1. Kesme Pimli Kavramalar:.......................................................................................36
2.2. Bilya Bağlantılı Kavramalar: ..................................................................................37
2.3. Tek Yönlü Hareket İleten Kavramalar:...................................................................37
Tek Yönlü Hareket İleten Kavramaların Uygulama Örnekleri:.................................38
2.4. Hidolik Kavramalar: ...............................................................................................39

13. TRİBOLOJİ .................................................................................................................................41

13.1. Sürtünme ...............................................................................................................................41
13.1.1. Kuru Sürtünme:..............................................................................................................41
1- Hareket yok iken:...............................................................................................................41
2- Hareket var ise: ..................................................................................................................41
13.1.2. Karışık sürtünme:...........................................................................................................41
13.1.3. Sıvı sürtünmesi:..............................................................................................................42
13.2. Aşınma: .................................................................................................................................42
13.2.1. Anide meydana gelen aşınma: .......................................................................................43
13.2.2. Aşınma Türleri ...............................................................................................................43
13.2.2.1. Adhezyon Aşınması: ...............................................................................................43
13.2.2.2. Abrazyon Aşınması:................................................................................................43
13.2.2.3. Yorulma Aşınması (Pitting):...................................................................................43
13.2.2.4. Kimyasal Etkilere Bağlı Aşınma: ...........................................................................43
13.3. Yağlayıcı Maddeler:..............................................................................................................44
13.3.1. Katı Yağlayıcı Maddeler:...............................................................................................44
13.3.2. Sıvı Yağlayıcı Maddeler: ...............................................................................................44
13.3.2.1. Organik Yağlar:.......................................................................................................44
13.3.2.2. Mineral (Madensel) Yağlar:....................................................................................44
13.3.2.3. Sentetik Yağlar:.......................................................................................................45
13.3.3. Yarı Katı (Plastik) Yağlayıcı Maddeler (Gresler):.........................................................45
13.3.4. Gaz Yağlayıcı Maddeler: ...............................................................................................45
13.4. Yağlayıcı Maddelerin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri:......................................................46
13.4.1. Viskozite: .......................................................................................................................46
13.4.1.1. Viskozite Birimleri: ................................................................................................46
a) Dinamik Viskozite .........................................................................................................46
b) Kinematik Viskozite: .....................................................................................................47
c) Ticarette Kullanılan İzafi Viskozite Birimleri: ..............................................................47
13.4.2. Viskozite-Sıcaklık Bağıntısı: .........................................................................................47
13.4.3. Viskozite Basınç Bağıntısı:............................................................................................48

2
 MAKİNE ELEMANLARI – 2
12.KAVRAMALAR
Milleri birbirine bağlayarak dönme hareketini ve dönme momentini dolayısı ile güç naklini sağlayan elemanlara
kavrama adı verilir. Mil şalteri adı da verilen kavramalar, hareketi sürekli veya (isteğe bağlı olarak) aralıklı iletmelerine
göre çözülemeyen veya çözülebilen kavramalar şeklinde iki ana gruba ayrılırlar.

Çözülemeyen kavramalarda eksenleri çakışan ve iki mili birbirine bağlayan rijit kavrama, eksenleri çakışmayan milleri
birleştiren, moment darbelerini sönümleyen denge kavraması sınıflarına ayrılırlar. Denge kavramaları; eksenleri paralel
sapmaya sahip yada eksen uzantıları kesişen milleri birleştirebilmek için mafsal özelliğinde bir yapıya sahiptirler.
Kavrama, momentin ani değişimlerini, darbeleri birinci milden (tahrik milinden) ikinci mile (iş makinesi miline) aynen
aktarmayıp daha geniş bir zaman aralığında, hatta birazda sönümleyerek aktarıyorsa elastik kavrama adını alır.

Kavramalar; yay rijitlikleri, sönümleme kabiliyetleri, kütleleri, konum sapmalarını dengeleyebilmeleri gibi
özellikleriyle bağlantı sağladıkları tahrik sisteminin özelliklerini etkilerler. Hem bu özellikleri hem de montaj kolaylık
ve zorlukları dikkate alınarak kavrama türü seçilir. Genelde tüm kavramalar tahrik motorunun (primer kısım) devir
sayısını aynen iş makinesine (sekonder kısım) aktarırken, kavramanın yapısından dolayı, devir sayıları arasında küçük
bir fark bulunur. Sekonder kısmın devir sayısı biraz daha küçük kalır. Bu durumda arada kayma söz konusudur.

Çözülebilir kavramalar devreye sokulurken; mekanik, pnömatik/hidrolik, ve elektromanyetik sinyallerden

yararlanılabilir.

İhtiyaç duyulan bir kavramanın hazırlar arasından seçilmesinde veya yeni tasarımında dikkat edilmesi gereken başlıca
hususlar şöyle sıralanabilir:

™ Kavramanın montaj ve demontajı kolay ve milleri eksenel yönde harekete zorlamadan mümkün olmalıdır.
™ Kavramanın kendi ağırlığı (G) ne kadar az olursa millere getireceği eğilme zorlanması da o kadar az olur.
™ Ataletleri küçük tutma açısından Savurma Momenti (=G·D2) küçük tutulmalıdır.
™ Kütlesel balans sağlanmalıdır.
™ Çözülebilir kavramalarda kumanda koluna kolay ulaşılabilmeli ve küçük bir kuvvet kumandaya yetmelidir.

12.1. Çözülemeyen Kavramalar:

Motor ile iş makinesi veya iki makine grubu arasında sürekli bir
bağlantıyı sağlayan bu kavramalar çalışma sırasında birbirine
bağladıkları milin kavrama üzerinden ayrılmaları yani çözülmeleri
mümkün olmadığından çözülemeyen kavramalar olarak
isimlendirilirler. Birbirine bağlanan iki mil üzerinden kavramanın
sökülmesi ile ancak iki makine grubu arasındaki bağ ortadan
kaldırılabilir.

Millerin birbirlerine bağlanmaları genellikle imalat, taşıma, bakım ve tamir esnasında yapılır. Birbirine bağlanacak il
eksenleri arasında imalat, montaj veya ısıl uzamalar nedeniyle açısal, radyal, eksenel ve burulma açısı şeklinde olabilen
düzgünsüzlükleri karşılamak üzere kavramalar kullanılır.

3
 12.1.1. Rijit Kavramalar (Rijit Kaplinler):
Çözülemeyen kavramaların birinci türü rijit kavramalardır. Eksenleri birbiri ile çakışan iki mili birbirine rijit bir
şekilde bağlayıp kuvvet iletirler. Bu tür kavramalar mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri karşılamadıklarından
bağlantı yerinde düzgünsüzlüğün büyüklüğüne bağlı olarak ilave tepki kuvvetleri ve momentler meydana gelir. Bu
nedenle kullanım alanları sınırlı olup genelde tek parça olarak yapılamayan millerin birleştirilmesinde kullanılırlar.

12.1.1.1. Zarflı Kavramalar (Rigid Couplings):

İki yarım zarftan oluşan bu kavramada

cıvataların sıkılması sonucu milde ve zarf
yüzeylerinde oluşan yüzey basıncı normal kuvveti
ortaya çıkarır. Bu kuvvet de sürtünme kuvvetini
meydana getirerek moment iletimi gerçekleşir.
Burada mil çapı 50 mm den büyük olduğu
durumlarda emniyet tedbiri olarak paralel yüzeyli
kama kullanılır.

d > 50 için emniyet tedbiri olarak feder kullanılır

d ≤ 100 için s1 = 4 mm
d > 100 için s1 = 6....8 mm
D = (3....4) ⋅ d

Sağlı sollu kullanılan 2z cıvatadan z adedi l uzunluğundaki kısımda ve döndürülen mil ile kavrama arasında, diğer z
adet cıvata ise döndürülen mil ile kavrama arasındaki bağlantıyı sağlar. Cıvata kuvvetlerinin bütün yüzeye düzgün
yayıldığı varsayımıyla;

FnT = P ⋅ d ⋅ l = z ⋅ Fn1
z = Birim mil ucuna düşen cıvata sayısı
d d
M s = ∑ P ∑ A⋅ μ ⋅ = P ⋅π ⋅ d ⋅l ⋅ μ ⋅
2 2
μ = 0.2....0.25 aralığında seçilir
d
M s = z ⋅ Fn1 ⋅ π ⋅ μ ⋅
2
M s = k ⋅ M d k = 1.25....1.5 aralığında seçilir

DD/Çelik çifti için Pem = 30....50 N mm

2

Çelik/Çelik çifti için Pem = 60....90 N mm

2

Zarflı kavramada delik çapı 50 mm‘ ye kadar ( d < 50 ) V7

toleransı ile, daha büyük çaplarda ise U7 toleransı ile imal
edilirler.

Cıvatalarda meydana gelen çekme gerilmesi

1.3 ⋅ Fn1 σ akma
σç = 2
≤
d1 S
π⋅
4

4
 12.1.1.2 Flanşlı (Diskli) Kavramalar (Metal Disc – Flange Couplings):

Bağlanacak millerin iki ucuna takılan iki diskten oluşurlar. Dökme demirden yapılan diskler uygu kaması ile mile,
çevredeki cıvatalar ile de birbirlerine takılırlar.

1.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvataların Boşluklu Olarak Takılmaları Halinde:

Flanşların alın yüzeyleri arasındaki sürtünme etkisi ile oluşan sürtünme kuvveti moment iletimini gerçekleştirir.
Buradaki cıvataların görevi iki yüzeyi birbirine bağlamaktır. Böyle bir durumda;

Sürtünme kuvveti;
Fr = z ⋅ Fn1 ⋅ μ z = cıvata sayısı

Sürtünme Momenti;
d0
M s = Fr ⋅ d 0 = temas yüzeylerinin ortalama çapı
2
d Da + Di
M s = z ⋅ Fn1 ⋅ μ ⋅ 0 d 0 = 2 ⋅ r0 =
2 2
3 3
M s = z ⋅ Fn1 ⋅ μ ⋅ r0 2 D0 − Di
d0 = ⋅ 2
Ms = k ⋅Md k = 1.25....1.50 3 D0 − D1 2

5
 2.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvatalar Boşluksuz Olarak Takıldığı Hali:

Moment iletimi cıvatalar üzerinden olur ve cıvatalar kesilmeye uğrarlar. Kesilmeye karşı mukavemet için cıvata
etrafına burç koyulur.
D0 F1 τ ak
M b = z ⋅ F1 ⋅ τ= ≤ τ em =
2 π ⋅d2 S
Mb = k ⋅ Md 4
Dökme demirden disk olarak üretilen flanşlarla bağlamada mil çaplarının eşit olma zorunluluğu vardır. Miller ile
bütün olarak üretilen durumlarda ise mil çaplarının farklı olabilmesi mümkündür.

12.1.1.3. Alın Dişli Kavrama (Hirth Coupling):

Bağlantısı yapılacak iki mil ucuna alın yüzeyde, radyal yönde açılmış dişler iki eksenel yönde birbirine bastırılır. Bir
milden diğer bir mile iletim temasta olan diş yüzeyleri üzerinden gerçekleştirilir. Moment iletimi sırasında diş
yüzeylerinde ezilme diş dibinde kesilme ve eğilme zorlanmaları ortaya çıkar. Hesaplamalar bu etkilere göre yapılır.

ϕ = Diş dilimi açısı

Diş dilimi açısı Diş tepe açısı
z = Diş sayısı
D = Diş çapı 360 β 1 = β 2 = 60°
ϕ=
β1 , β 2 = Diş tepe açısı z
s = Tepe boşluğu
r = Diş dibi yarıçapı
“D” dış çap, “r” diş dibi çapı, “s” tepe boşluğu olmak üzere tablolardan yararlanılarak boyutlandırma yapılır. Diş
sayısına göre H/D oranı tablolarda verilmiştir.

z 12 24 36 48 72 96 r 0.3 0.6 0.9

H D 0.2260 0.1130 0.0766 0.0566 0.0378 0.0283 s 0.4 0.6 0.9

D 30 30…60 60…120 120 h = H − (2r + s )

z 12 24 veya 36 36 veya 48 73 veya 96

6
 12.1.1.4. O.K Kavraması:

Büyük momentlerin iletilmesinin söz konusu olduğu, örneğin gemi şaftlarının birleştirilmesinde uygulanan bir rijit
kavrama türüdür. O.K. kavraması sade ve emniyetli bir mil bağlantısını sağlayan küçük dış boyutlara sahip bir
konstrüksiyondur. Montaj ve demontajları basınçlı yağ metodu ile yapılır. Pres geçme bağlantılarına göre hesap yapılır.

12.1.2. Mekanizma Hareketli Kavramalar:

Bu tür kavramalar birbirine bağlanacak mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri giderebildikleri gibi belli bir açı
altında kesişen millerin çalışabilmelerini de sağlarlar. Dinamik davranışları, döndüren ve döndürülen mil eksenleri
arasındaki radyal aralığa ve eğilme açısına bağlıdır. Genel olarak bu tür kavramalar sistemdeki darbe ve titreşimleri
söndüremezler.

12.1.2.1. Oldham Kavraması:

(1) döndüren mili ile (2) döndürülen millerine bağlı flanşların alın yüzeylerine çap doğrultusunda kanal açılmıştır. (A)
ara diskinin ön ve arka yüzeyinde flanşlardaki kanallardan rahatça kayabilecek çıkıntılar mevcut olup bunlar birbirine
90° lik konumlarda bulunur.

Mil eksenleri arasında a eksen kaçıklığı olması halinde ara disk merkezinin yörüngesi a çaplı bir daire olur.

Eğer birinci ve ikinci mil w1 açısal hızıyla dönüyorsa, ara disk 2w ile döner.

7
 h = Çıkıntı Yüksekliği
t = Çıkıntı Genişliği

Mil eksenleri arasındaki radyal ve eksenel düzgünsüzlükler karşılanabilir. Karşılanabilecek radyal düzgünsüzlük
yaklaşık olarak a ≅ 0.05 d civarındadır.

Ara parçadaki çıkıntı ve flanşlardaki kanal formuna bağlı olarak 4° ye kadar açısal düzgünsüzlüklerde karşılanabilir.

Boyutlar imalatçı kataloglarından alınır. Bunların olmaması halinde D = (3...4) ⋅ d şeklinde alınabilir.
Çıkıntı genişliğit = 0.3 ⋅ d
Çıkıntı yüksekliği h = (0.5....1) ⋅ t arasında alınabilir.

İletilen Moment:
D
Mb = 2⋅ F ⋅
3
D 1 D
F = P⋅ ⋅h⋅ = P⋅ ⋅h
2 2 4
h 6⋅M
M b = P ⋅ D2 ⋅ → P = 2 b ≤ Pem
6 D ⋅h
Çelik Malzemeler için
55-60 RSD-C
Pem = 15....20 N mm 2
Mb = k ⋅Md → Geçerlidir!

12.1.2.2. Kardan Kavraması (Universal Joint):

Döndüren (1) ve döndürülen (2) milleri ucuna bağlanan çatallar, bilezik (hac) şeklindeki bir ara elemanın uçlarına
mafsallı olarak yataklanırlar. Böylece eksenleri arasında nispeten büyük eğim açısı (α) bulunan millerin birbirlerine
bağlanmaları mümkün olur. Mafsal yatakları kaymalı yada iğneli rulmanlı olabilir. Kardan kavramasının en büyük
dezavantajı (1) milinin ω1 açısal hızı sabit olmasına karşılık (2) milinin ω 2 açısal hızı, α eğim açısına bağlı olarak
değişken oluşudur.

8
 ”1” mili eksenine dik düzlemde hareket eden (a) mafsal noktası bu düzlemde dairesel bir yörünge çizer. (2) mil
eksenine dik düzlem içindeki (b) noktası da kendi düzleminde dairesel bir yörünge çizecektir. Bu yörüngenin (1) mil
eksenine dik düzlem içindeki iz düşümü ise bir elips olacaktır. (a) noktası kendi düzleminde ϕ1 açısı kadar dönsün. (a)
noktası ile (b) noktasının üzerinde bulunduğu mafsal eksenleri birbirine dik olduğundan (b) noktası da iz düşüm
düzleminde ϕ1 açısı kadar dönecektir. Şekilde 1 noktası (1’) noktasına gelince (2) noktası da (2’) noktasına gelecektir.
Ancak (b) noktasının kendi düzlemindeki gerçek yeri (2’’)noktası olup döndüğü hakiki açı ϕ2 dir.

ob' = oc 2 b2 c1
' ''
b2 c 2
'
b2 c1
tan ϕ1 = tan ϕ 2 = = → tan ϕ 2 = tanϕ 1⋅ cos α
oc 2 ⋅ cos α = oc1 oc1 oc 2 oc 2

A düzlemi ile B düzlemi arasındaki açı α olduğuna göre ϕ1 ve ϕ 2 açıları arasında daima tan ϕ 2 = tan ϕ1 ⋅ cos α
bağıntısı olacaktır. Buradan görülmektedir ki (a) ve (b) noktaları aynı zamanda eş açılar taramaktadır. Bunun sonucu
olarak iki mil arasındaki hareket iletiminin düzgün olmadığı söylenebilir.

dϕ 2 1 dϕ 1 dϕ 2 dϕ 1
⋅ = 1⋅ Burada = ω2 ve = ω1 olduğundan ;
dt cos ϕ 2 dt cos ϕ1 dt dt
ω2 cos α
=
ω1 1 − sin 2 α ⋅ sin 2 ϕ1
π 3π ⎛ ω2 ⎞ 1
ϕ1 = ve için ⎜⎜ ⎟⎟ =
2 2 ⎝ ω1 ⎠ max cos α
⎛ ω2 ⎞
ϕ1 = 0 ve π için ⎜⎜ ⎟⎟ = cos α
⎝ ω1 ⎠ min
ω 2 = ω1 ⇒ ϕ1 = ϕ ∗
1 − cosα
sin ϕ ∗ =
sin 2 α

Düzgünsüzlük Sayısı
ω 2 max − ω 2 min − cos 2 α
δ= =
ω1 cos α
sin 2 α 1
δ= = − cos α
cos α cos α

Kardan Kavramasında Dinamik Yan Etkiler:

1) (1) milin düzgün bir hızla döndüğü kabul edilsin. Bu takdirde (2) milinin açısal ivmesi;

dω 2 2 sin 2ϕ1 ⋅ sin 2α ⋅ sin α

ε2 = = ω1 ⋅
dt (
2 1 − sin 2 α ⋅ sin 2 ϕ1
2
)
Bu açısal ivme sistemde darbe ve titreşimlerin meydana gelmesine neden olur. (2) mili üzerinde dönen ve öteleme
hareketi yapan kütlelerin eşdeğer kütlesel atalet (eylemsizlik) momentleri I m 2 ile gösterilirse ε 2 açısal ivmesi;
M BII = ε 2 ⋅ I m 2 kütlesel momentinin doğmasına neden olur.

9
 2) Kardan kavramasında güç iletimi sırasında mafsallardaki sürtünme ve benzeri etkilerle güç kaybı ihmal edilir.
Enerjinin tamamının döndüren milden döndürülen mile iletildiği kabul edilirse;

P2 = P1 ⋅η (η = 1) ⇒ P2 = P1

M d 2 ⋅ ω 2 = M d 1 ⋅ ω1

M d 1 ⋅ ω1
M d2 =
ω2

1 − sin 2 α ⋅ sin 2 ϕ1
M d2 = M d1 ⋅
cos α

⎛ ω2 ⎞ 1 ⎛ω ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ = , ⎜⎜ 2 ⎟⎟ = cosα olduğu hatırlanırsa
⎝ ω1 ⎠ max cosα ⎝ ω1 ⎠ min

1 1 1
(M d 2 )max = M d 1 ⋅ = M d1 ⋅ (M d 2 )min = M d 1 ⋅ = M d 1 ⋅ cosα
⎛ ω2 ⎞ cosα ⎛ ω2 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ ω1 ⎠ min ⎝ ω1 ⎠ max

Kardan kavramasında hız iletiminin düzgün olmaması nedeni ile sarsıntı ve titreşim meydana gelmektedir. Bu etkiler
hızın karesi ile artmakta ve α eğim açısının büyümesiyle de şiddetlenmektedir. Hız değişiminin oluşturduğu bu etkiyi
önlemek için iki kardan kavramasının arka arkaya seri bağlanması gerekmektedir.

10
 Kardan Kavramalarının Seri Halde Bağlanması:

En genel hal olarak eksenleri aynı düzlemde olmayan iki mil göz önüne alalım. Bu iki mili, ekseni (III) olan bir
üçüncü mil ile bağlayalım. Eksenlerin kesim noktalarına K1 ve K2 kavramaları yerleştirilmiş olsun K1 (I-III) ve K2 (II-
III) millerinin açısal hızları arasında şu bağıntılar yazılabilir.
ω3 cos α 1
= ---------------- (I-III)
ω1 1 − sin 2 α 1 ⋅ sin 2 ϕ1
ω3 cos α 2
= --------------- (II-III)
ω 2 1 − sin 2 α 2 ⋅ sin 2 ϕ 2
Bu ikisi taraf tarafa bölünürse;
ω 2 cos α1 (1 − sin 2 α 2 ⋅ sin 2 ϕ 2 )
=
ω1 cos α 2 (1 − sin 2 α 1 ⋅ sin 2 ϕ1 )
ω2
= 1 sabit olması yani hareket iletiminin düzgün olabilmesi için α1 = α 2 = α ve ϕ1 = ϕ 2 olmalıdır. Yani (III)
ω1
ara milinin ekseni (I) ve (II) millerinin eksenlerini eşit açılarla kesmelidir.

Bir diğeri de K1 kavramasının (III) ara miline bağlı mafsal ekseni (I) ve (III) düzlemi içinde iken K2 kavramasının
(III) ara miline bağlı mafsal ekseni de (II-III) düzlemi içinde bulunacaktır ve hız iletimi gayet iyi olur.

1. Millerin Birbirine Paralel Olması Hali:

(III) ara mil ekseni (I) ve (II) eksenlerini eşit açı ile
kesecektir.
α13 = α 23 ϕ1 = ϕ 2
(I) ve (II) millerinin birbirine paralel olması halinde (III)
ara milinin her iki ucundaki çatalların mafsal eksenleri aynı
düzlem içinde bulunmalıdır. Yani çatallar paralel
takılmalıdır.

2. Millerin Kesişmesi Hali:

AC = CB olmalıdır. Bu şart sağlandığı zaman α açıları

birbirine eşit olur.
α13 = α 23 = α olur.

11
 3. 1 ve 2 Millerinin Aynı Düzlem İçinde Olmaması Hali:
(III) ara mil ekseninin (I) ve (II) millerini aynı α ( )
açısında kesmesi için ara mil uzunluğu K 1K 2 = l ;
γ
l ⋅ cos α = l 2 − a 2 ⋅ sin bağıntısından bulunabilir.
2
α : Eksenler arasındaki açı
a : (I) ve (II) milleri arasındaki en kısa uzaklık

Düzgün hız iletimi için inci şart ϕ1 = ϕ 2 olduğu daha önce söylenmişti. β (III) ara milinin her iki ucundaki mafsal
eksenleri arasındaki açı olmak üzere;
β a γ
tan = ⋅ tan
2 l 2
α = 3.....5 arasında olabilir.

Moment Vektörünün Yön Değiştirmesinden Doğan Tepkiler:

(II) milindeki moment M d 2 max oluğu zaman (I) milinin yataklarına M E = M I ⋅ tan α büyüklüğünde bir eğilme
momenti gelmektedir. Eğer (I) mili A ve B noktalarından yataklanmışsa bu yataklama yerine ağırlık ve dış kuvvet
tepkilerine ek olarak
M I tan α
± FA , B =
L
büyüklüğünde bir kuvvet çifti daha etkiyecektir. Bu nedenle kardan kavraması ile bağlanan millerden en az birinin çok
iyi yataklanması gerekir.

Kardan kavramasının yatakları sementasyon çeliğinden, ara eleman ise sementasyon veya alaşımlı çelikten yapılır.
Muylular 60-65 RSD-C değeri sağlanacak şekilde sertleştirilir ve taşlanır. Mafsal yataklarının kaymalı olması halinde
alüminyum bronzu, sinter bronzu veya teflondan yapılmış burçlar kullanılır. Rulmanlı yatak halinde iğneli rulmanlar
kullanılır ve genellikle lityum sabunlu gresle yağlama yapılır. Kardan kavraması motorlu taşıtlarda ve hadde
tezgahlarında geniş ölçüde kullanılır.

Taşıtlarda Kardan Kavramasının Uygulanması:

• Tekerlek çukurlara girdiğinde şaftta

oluşacak kısalmayı karşılamak için kamalı mil
kullanılır.
• Kamalı mili takarken diş atlatılmamasına
çok dikkat edilmelidir. Ara elemana ait K1 ve K2
deki çatallar aynı düzlem üzerinde olmalıdır. Eğer
kamalı milde diş atlatılırsa çatallar aynı düzlemde
olmazlar ve ϕ1 = ϕ 2 olmaz ve hız iletimi düzgün
olmaz ve değişken momentler oluşur.

12
12.1.2.3. Sabit Hız Mafsallı (Bilyalı Oynak) Kavrama (Constant Velocity Joint):

V A1 = VA2 → r1 ⋅ ω1 = r2 ⋅ ω2
r1 = r2 = r , ω1 = ω 2

İki kardan kavramasını seri olarak bağlama halinde ancak düzgün

hız iletilebiliyordu. Konstrüksiyon gereği iki kardan kavramasının
uygulanamadığı yerlerde çok daha pahalı olan sabit hızlı mafsallar
kullanılmaktadır. Eksenleri kesişen milleri düzgün hız ileterek
bağlayabilen bu mekanizmalarda şekilden de görüldüğü gibi (I) ve
(II) milinin kesişme noktasında küresel bir mafsal bulunması
nedeniyle millere bağlı çatallar birbirine daima açıortay düzleminde
temas etmektedir. Önden çekişli otomobillerde kullanılmaktadır.

13
 12.1.2.4. Dişli Kavrama:

Geniş bir uygulama alanına sahip dişli kavramalar iki tarafında iç dişli bulunan bir kovanla buna iki taraftan kayma
geçme olarak takılan mil uçlarına takılı iki dişliden meydana gelir. Mil uçlarına tıkılan flanş dişlisinin dişleri üstten ve
yandan küresel formda işlenerek miller arasındaki eksenel ve açısal düzgünsüzlükler karşılanabilir.

2α ≤ 1,5° ÷ 2° ye kadar açısal düzgünsüzlükler

± 2 ÷ 10mm eksenel düzgünsüzlükler karşılanabilir.
Bütün dişlerin temas halinde olduğu bu kavramada kavramanın dişli kısımları plastik malzeme (poliamid) veya
çelikten yapılır.Islah çelikleri veya alaşımlı çelik kullanıldığında dişler yüzey sertleştirme işlemine tabii tutulur v
taşlanır. Turbo makinelerin milleri gibi sisteme ısıl uzama veren yerlerde tercih edilir.

Flanş dişlisinin dişleri üstten ve yandan küresel formda işlenir. Kovana kayma geçme takılır.

1 - içten dişli kovan

2,3 - dişli flanş (ıslah çeliği veya poliamid)

14
 12.1.2.5. Zincir Dişli Kavrama (Chain Couplings):

Her iki milin ucuna takılmış olan zincir dişlileri iki sıralı bir zincir ile
irtibatlandırılır. Pratik yerlerde basit ve ucuz çözümler için uygundur. Zincirler
arasındaki boşluk eksenel ve radyal düzensizliği karşılar.

12.1.3. Elastik Kavramalar:

En geniş uygulama alanına sahip kavrama grubunu teşkil ederler. Mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri
karşılamak ve darbe ile titreşimleri söndürmede kullanılırlar. Elastik elemanlar genel olarak metal malzemelerden
(yaylar) veya plastik malzemelerden yapılırlar. Kavramaların kinematik ve dinamik davranışları esas itibari ile bu
yayların karakteristiğine bağlıdır.

Elastik kavramalar, moment iletmenin yanı sıra diğer kavramalarda rastlamadığımız üç önemli fonksiyonu da yerine
getirirler.

1. Tahrik sistemini rezonans titreşimlerinden korurlar. Elastik kavrama ile sistemin özgül frekans değeri
değiştirilir.
2. Hızla ivmelenen makinelerin oluşturduğu periyodik olmayan veya periyodik (pistonlu motorlardaki gibi)
moment değişikliklerini elastik elemanlarında depolayıp iç ve dış sürtünmelerle bir kısmını ortadan kaldırırlar.
3. İmalat toleransları, montaj hataları, zaman içinde makine temelindeki küçük çökmeler ve benzeri nedenlerden
dolayı oluşan mil eksenleri arasındaki küçük sapmaları (mümkün olduğunca) büyük reaksiyon kuvvetleri
oluşturmadan dengelerler.

Elastik kavramaların iki yarısı arasında (bu görevi yerine getirmek için) yay çeliğinden veya plastik, lastik, tahta deri,
tekstil ürünü gibi elastik ara elemanlar bulunur. Elastik eleman olarak lastik kullanıldığında, lastik sıkıştırılamaz bir
malzeme olduğundan şekil değiştirmesine izin verilecek şekilde konstrüksiyon yapılmalıdır.

Elastik kavramalar darbeyi azaltıcı veya sönümleyici olurlar. Darbeyi depolayıp (enerjiyi depolayıp) daha geniş bir
zaman aralığında sisteme veren kavrama; darbe azaltıcı, darbeyi depolayıp, elastik elemanlarında bir kısmını iç
sürtünmeyle yutan (enerjiyi çeviren) kavrama ise sönümleyici kavramadır.

15
 Elastik kavramaların karakteristik büyüklüklerine, diğer kavramalarda da olan nakledilecek moment, maksimum
devir sayısı, kütlesel atalet momenti ve kütlenin yanı sıra yay karakteristiği (dönme karakteristiği – iki yarı arasındaki
dönme açısı ilişkisi) ve sönümleme kabiliyeti de eklenir.

W : Darbe işi

Darbenin indirgenmesi olayı, birinci derecede kavramada kullanılan elastik elemanın depolama özelliğine bağlıdır.
Döndüren tarafında tahrik grubu olarak kullanılan elektrik motorunda moment aniden bir miktar artsa, birinci kavrama
yarısı daha hızlı dönecek; arada elastik bir eleman mevcut olduğundan, iki kavrama yarısı arasında bir dönme açısı farkı
ϕ oluşacaktır. Bu kavramanın elastik elemanının ϕ kadar burulması, yani;
φ1
W = ∫ M d ⋅ dφ
φ0
kadarlık darbe işini depolaması anlamına gelir. t1 zamanında depolanan bu iş, daha büyük bir t2 zamanında elastik
elemandan kavramanın ikinci yarısına aktarılır. İkinci yarıda moment artışı daha az şiddetli olacaktır, darbe
zayıflatılmıştır.

Darbesiz düzgün çalışan motorlarda sadece başlangıç darbesinde veya mil eksenlerinin çakışmamasında dengeyi
sağlamak için iki mil arasında ϕ =5° ye kadar dönme elastikliğine sahip elastik kavramalar yeterlidir. Pistonlu
makineler, presler, kırıcılar gibi düzgünsüzlük derecesi yüksek makinelerde ise yüksek dönme elastikiyetine sahip
kavramalar kullanılır, bu kavramalarda açısal fark ϕ =30° ye kadar çıkabilir. Yüksek elastik kavramalarda eksenler arası
radyal ve açısal kaçıklıklar da dengelenebilir.

φ0 : Normal çalışmada dönme açısı

φ1 : Md1 darbe momenti etkimesi sırasında ortaya çıkan dönme açısı
M d 1 : Darbe momenti zamana göre değişimi
M d 2 : (2) milindeki momentin zamana göre değişimi
M d 1 − M d 2 : Darbe azalması

Doğrusal Karakteristikle Darbe İşi:

Kavramaya etkiyen darbe işinin azaltılması elastik elemanın enerji

depolayabilme özelliğine bağlıdır. Döndürme momentinin ani yükselmelerinde;
örneğin tahrik tarafında Md1 momentinin ani artmasıyla her iki mile bağlı
kavrama flanşları arasında izafi dönme açısı φ1 − φ0 değerinde ortaya çıkar. Bu
φ1
durumda elastik elemanın üzerine aldığı darbe işi W = ∫φ0
M d ⋅ dφ değerinde
olur. Bu etki t2 gibi bir zaman içerisinde (2) miline moment olarak iletilir. İzafi
dönme açısı φ1 − φ0 değerinde azalarak φ0 değerine gelir.

16
 Darbe momentinin nominal momente göre çok fazla olduğu durumlarda
doğrusal yay karakteristiği uygun olmamaktadır. Bu durumda artan yay
karakteristiğine sahip elastik eleman kullanmak kavrama için uygun çözüm
olmaktadır.

12.1.3.1. Plastik Malzeme (Lastik Yay) Elemanlı Kavramalar:

Bu kavramaların konstrüksiyonunun basit oluşu genelde büyük düzgünsüzlükleri karşılaması ve maliyetinin oldukça
düşük olması avantajlarıdır. Buna karşılık mukavemetinin düşük olmasından dolayı iletilen güçler sınırlıdır. Lastik
yayların karakteristiklerinin doğrusal olmaması bir üstünlüklerini oluşturur. Mukavemet bakımından iyi netice almak
için lastik yaylar kayma ve basmaya zorlanmalıdır.

a) Elastik Manşonlu Kavramalar:

Düz elastik manşonlu kavramada açısal düzgünsüzlükler, çok, az veya hemen hemen hiç karşılanamaz. Manşonlar bir
tarafta veya saptırmalı olarak yarı yarıya iki tarafta da olabilir. Konstrüksiyonları basit ve maliyetleri düşüktür. Lastik
yay karakteristiklerinin artan yay şeklinde olması avantaj sağlamaktadır. Genelde büyük düzgünsüzlükleri karşılarlar.
Kauçuğun mukavemetinin nispeten düşük olmasından dolayı genellikle iletilen güçler sınırlıdır.

Dd = 3....5 d
Dm = 2....3 d
l1 = 1,5.....2 δ
L = 1,2.....2 d

k ⋅ Md
Manşona gelen çevresel kuvvet → Fç = k = C1 + C 2
D
z⋅ m
2
Burada;
z : Elastik Manşon Sayısı
Dm : Pernoların Montaj Dairesi Çapı
C1 ,C2 : Dinamik faktördür. İş makinesinin cinsine göre seçilir.
k : İşletme Emniyet Katsayısı
l 1 : Elastik Eleman Uzunluğu
δ : Elastik Eleman İç Çapı

17
 Fç
Elastik Manşonun Yüzey Basıncı → P= ≤ Pem
l1 ⋅ δ
Kauçuk malzeme için Pem = 0.8 ≈ 1.8 N mm
2

Kösele malzeme için Pem = 1 ≈ 1.4 N mm 2

İş Makinesi C2
Kuvvet Makinesi C1 Takım Tezgahları 2
Elektrik Motoru 0,5 Presler 3
Türbin 0,75 Vantilatör 1,5
4 Silindirli Motor 1,5 ≈ 2.8 Santrifüj Pompa 1,5
6 Silindirli Motor 1≈2 Pistonlu Pompa 2,2 ≈ 3,2
Vinç ve Krikolar 2≈3
Tekstil Makineleri 1,6 ≈ 2,5

b) Rupex Kavraması:

Fıçı formlu olup 1,5….2° lik açısal düzgünsüzlükleri karşılayabilen kavramalardır. Onun haricinde elastik manşonlu
kavramadan bir farkı yoktur.

18
c) Periflex Kavraması

Büyük geometrik düzgünsüzlükleri karşılayabilen

bu kavrama U şeklinde bir kesit forma sahip
lastikten oluşmuş olup mil uçlarına takılıp flanşlara
bir sıkıştırma diskinin cıvatalarıyla bağlanır. Tam U
ve yarım lastik şeklinde olanları vardır. Yüksek
hızlarda çalışabilen bu kavramalar eksenler
arasındaki 4° lik açısal sapmalara, 4mm’ye kadar
radyal ve 8mm’ye kadar da eksenel kaymalara
müsaade eder.

19
 12.1.3.2. Madensel Yay ve Metal Yay Elemanlı Kavramalar:

Mukavemet bakımından madensel yay elemanlı kavramalar lastik yay elemanlı kavramalardan daha üstündürler. Bu
nedenle daha büyük güçlerin iletiminde kullanılırlar.

a) Helisel Yaylı Kavramalar (Cardeflex Couplings):

Dönebilir şekilde yerleştirilmiş yay kılavuzları

birbirine teğetsel konumda yerleştirilmiş ön gerilmeli
yaylarla birleştirilmiştir. Kılavuzları tutan pernolar bir
sağ, bir sol kavrama yarısına balıdır. Dış çapın %1’i
kadar radyal, 2° ye kadar da eksenler ara kaçıklığı
dengelerler. İki yarının birbirine göre dönme açısı
farklılığı da 5° ye kadar çıkabilir. Değişken moment
etkisinde vuruntuların önlenmesi için yayların ön
gerilmeli olarak takılması gerekir.

Böylece;
Fç
Fs = Fön +
2
Fç
Fb = Fön −
2

Fön = (0,8.....0,9) ⋅ Fç
M b = z1 ⋅ Fç ⋅ r
z = (6.....8)
z : Yüklenen yay sayısı
b) Bibby Kavraması (Grid Couplings):

Kavrama göbeğinin iki yarısının da dış yüzeyinde çepeçevre dişler vardır. Şerit halindeki metal yay karşılıklı diş
boşlukları arasında geçerek iki yayı birbirine bağlar.

Dişler arası boşluk ortaya doğru artar, normal yüklemede metal şerit dişlerin sadece dış tarafına temas eder. Dönme
momenti arttıkça metal şeridin dişe temas ettiği yüzey de artar. Metal şerit dişlere tam temas ettiğinde, kavrama artık bir
rijit kavrama gibi davranır. Bibby kavramaları büyüklüklerine de bağlı olarak radyal yönde 0,5-3 mm, eksenel yönde 3-
15 mm dengeleyebilir.

Yaylar titreşimleri sönümlemede oldukça etkilidirler

20
12.2. Çözülebilen Kavramalar:
İki mil sistemini çeşitli çalışma şartlarında istenildiği zaman ayıran ve istenildiği zaman bağlayan kavramalardır.

12.2.1. Şekil Bağlı Çözülebilen Kavramalar:

12.2.1.1. Çeneli Kavrama:

Kavrama flanşlarının alın yüzeylerinde çeneler veya parmaklar bulunmaktadır. Bu çeneler kavrama esnasında diğer
flanşın boşluklarına girer. Böylece moment, çenelerin yan yüzeylerinin teması sonucunda iletilmektedir. Çeneler
dikdörtgen veya helisel şekilde olabilmektedir. Kavramalardan biri mil üzerinde sabit, diğeri hareketlidir. Çatal
vasıtasıyla hareketli mil eksenel yönde hareket ettirilebilir. Döndüren mil dönerken kavrama devreye girerse darbe
etkisi ortaya çıkar.

21
12.2.1.2. Dişli Kavrama:

Kavrama devreye girerken dişlerin kafa kafaya

çakışmasını önlemek için diş uçları
konikleştirilir.Diş uçları çizgi boyutuna
getirilir. Böylece çakışma ihtimali azaltılmış
olur.

Kafa kafaya çakışma farklı hızlarda

çalışmadan kaynaklanır. Eğer iki milde aynı
hıza getirilirse rahatça dişliler birbirine
geçirilebilir. Konik sürtünme yüzeyleri
birbirine değdiğinde koniklik nedeniyle
rahatça birbirine geçer. Bunu sağlayan tertibata
Senkromeş Tertibatı adı verilir.

22
 12.2.2. Kuvvet Bağlı Çözülebilen Kavramalar:
Bir milden diğer mile moment iletimi kavrama elemanları arasında kuvvet bağı ile gerçekleştirilir. Bu kuvvet bağı
hidrodinamik etki ve indüksiyon etkisiyle gerçekleştirilir.

12.2.2.1. Sürtünmeli Kavramalar:

Bir milden diğer mile moment bir veya daha fazla sürtünme yüzeyi üzerinden iletilir. Mil uçları üzerinde bulunan iki
sürtünme yüzeyi karşılıklı olarak birbirine bastırılarak oluşan yüzey basınçları neticesindeki normal kuvvetlerin ortaya
çıkardığı sürtünme kuvvetleriyle moment iletimi gerçekleştirilir. Birbirinden farklı hızlarda dönen iki yüzey birbirine
temas ettiği andan aynı hıza erişinceye kadar aralarında kayma meydana gelir. Kayma sonucunda sürtünme nedeniyle
enerji kaybı ve sıcaklık artışı olur. Devreye girme ve çıkma ne kadar çok olursa bu olaylar o kadar çok problem haline
gelir. Milden moment iletimi darbesiz olur. Devreye girme ve çıkma herhangi bir hızda basitçe ve kolayca gerçekleşir.
Bu nedenle taşıtlar ve takım tezgahlarında geniş kullanım alanına sahiptir. Temas yüzeyinin şekline göre sürtünmeli
kavramalar; düz sürtünmeli (lamelli), konik, takozlu ve bantlı olmak üzere dört gruba ayrılabilir.

Düz Sürtünme Yüzeyli (Lamelli) Kavramada Sürtünme Momenti Hesabı:

Fe eksenel kuvvetinin etkisi altında temas yüzeylerinde P basıncı ve buna bağlı olarak sürtünme momenti meydana
gelir.
dFe = P ⋅ dA = P ⋅ 2πr ⋅ dr
dM s = μ ⋅ dFN ⋅ r = μ ⋅ dFe ⋅ r
rd
Fe = ∫ P ⋅ 2πr ⋅ dr rd
ri M s = ∫ P ⋅ dA ⋅μ ⋅ r
ri
rd
Fe = 2π ⋅ ∫ P ⋅ r ⋅ dr rd
ri M s = 2π ⋅ μ ⋅ P ⋅ ∫ r 2 dr
ri
2 2
rd − ri
Fe = 2π ⋅ P
2 Ms =
2
3
(
⋅ π ⋅ P ⋅ μ ⋅ rd − ri
3 3
)
Fe = π ⋅ P ⋅ rd − ri
2
(2
)
Yüzey basıncını oluşturan eksenel kuvvet olduğuna göre, eksenel kuvveti yüzey basıncı cinsinden yazarsak ve onu da
sürtünme momenti ifadesinde yerine yazarsak;

P=
Fe (
2 r −r
3
⇒ M s = μ ⋅ Fe ⋅ ⋅ d 2 i 2
3
)
(
π rd 2 − ri 2 ) (
3 rd − ri ) rm : Ortalama Sürtünme Yarıçapı
M s = μ ⋅ Fe ⋅ rm
M s = i ⋅ μ ⋅ Fe ⋅ rm i : Sürtünme Yüzey Sayısı
r − ri
Düzgün aşınmaya göre hesap yapılırsa rm = d olarak alınabilir.
2

23
24
Konik Sürtünme Yüzeyli Kavramalarda Sürtünme Momenti:

α = 15°....25°
dA = 2π ⋅ r ⋅ ds
dr
ds =
sin α

dA yüzeyine etki eden normal kuvvet P ⋅ dA dır.

dFN = P ⋅ dA
rd
rd M s = ∫ r ⋅ μ ⋅ P ⋅ dA
FN = ∫ P ⋅ dA ri
ri
2π rd 2
sin α ∫ri
rd dr Ms = μ ⋅P⋅ r ⋅ dr
FN = ∫ P ⋅ 2π ⋅ r ⋅
ri sin α
FN =
P ⋅π 2
(
⋅ rd − ri
2
)
2
M s = ⋅π ⋅
3
μ⋅P
sin α
3
(
⋅ rd − ri
3
)
sin α
1) Kavrama Dururken (n1=0 , n2=0):

Bu durumda;

Fe = FN ⋅ sin α + μ ⋅ FN ⋅ cos α
Fe = FN ⋅ (sin α + μ ⋅ cos α )
Ms
M s = μ ⋅ FN ⋅ rm → FN = → yerine yazılırsa
μ ⋅ rm
Ms
FN = ⋅ (sin α + μ ⋅ cos α )
μ ⋅ rm

2) Hareket Halinde iken:

μ ⋅ FN ⋅ cosα → 0 Sıfır olur çünkü hareke halinde birlikte dönüyorlar.

Fe ≅ FN ⋅ sin α
(
Fe = π ⋅ P ⋅ rd − ri
2 2
)
Fe
P=
(
π ⋅ rd 2 − ri 2 )
Ms = μ ⋅
Fe 2 rd − ri
⋅ ⋅ 2
( =
μ ⋅ Fe
3

⋅ rm
3
)
sin α 3 rd − ri(2
sin α )
b
≅ 0,1.....0,15
Dm
Dm = 2rm = (4.....6 ) ⋅ d

25
Takozlu Kavrama (SUCO Kavaması):

M s = z ⋅ FN ⋅ μ ⋅ ra z : Çevredeki Takoz Sayısı

FN FN : Normal Kuvvet
Ms = z⋅ ⋅ μ ⋅ ra μ : Sürtünme Katsayısı
sin β
2 ra : Yarıçap

Bantlı Sürtünmeli Kavrama (Conax Kavraması):

Eitelweir
s 1 = s 2 ⋅ e μ ⋅α
Çevre Kuvveti
FU = s1 − s 2 = s 2 ⋅ (e μ ⋅α − 1)
Sürtünme Momenti
M s = s 2 ⋅ (e μ ⋅α − 1) ⋅ r
Maksimum Yüzey Basıncı
s1 s ⋅ e μ ⋅α
Pmax = = 2
r ⋅b r ⋅b

26
 12.2.2.2. Sürtünmeli Kavramaların Kullanıldığı Sistemlerin Dinamik Davranışlarının İncelenmesi:

M 1 : Tahrik Momenti
M 2 : Yük Momenti
M K : Kavrama Momenti
M B1 : Döndüren mil üzerindeki kütlelerin
oluşturduğu ivme momenti
M B 2 :Döndürülen mil üzerindeki kütlelerin
oluşturduğu ivme momenti
I m1 : Döndüren mil üzerinde bulunan veya
indirgenmiş kütlelerin atalet momenti
I m 2 : Döndürülen mil üzerinde bulunan veya
indirgenmiş kütlelerin atalet momenti
dω dω
M B1 = I m1 ⋅ 1 M B2 = I m2 ⋅ 2
dt dt
1.Mil Sistemine Etkiyen Momentlerin Toplamı:
M 1 = M B1 + M K
M B1 + M K − M 1 = 0
2.Mil Sistemine Etkiyen Momentlerin Toplamı:
M B2 + M 2 − M K = 0
M K = M B2 + M 2
İvme Momentleri
dω1
M B1 = M 1 − M K = I m1 ⋅
dt
dω1 M 1 − M K
⇒ =
dt I m1
dω 2
M B2 = M K − M 2 = I m2 ⋅
dt
dω 2 M K − M 2
⇒ =
dt I m2

Mil sistemlerine ait kavrama yüzeylerinin birbirine temas ettiği herhangi bir andaki açısal hızlarını bulalım;

t0
WS 1 = M K ⋅ ⋅ (Ω1 − Ω 2 ) WS 1 : Kayıp İş (Enerji)
2
Ω1 : 1 milinin açısal hızının davranışı
Ω 2 : 2 milinin açısal hızının davranışı

Açısal Hızın Zamana Göre Değişiminin Grafiği

27
dω1 M 1 − M K M1 − M K
= ⇒ ω1 = ⋅ t + Ω1
dt I m1 I m1
1
dω 2 M K − M 2 M − M2
= ⇒ ω2 = K ⋅ t + Ω2
dt I m2 I m2

Kavramanın sürtünme yüzeylerinin birbirine temas ettiği andan hızları eşit oluncaya kadar geçen süreye kavramanın
devreye girme süresi denir ve “t” ile gösterilir. Herhangi bir “t” anında iki kavrama arasındaki hız farkı (yani kayma
hızı) eşittir.

⎡M − MK MK − M2 ⎤
Δω = ω1 − ω 2 = ⎢ 1 − ⎥ ⋅ t + Ω1 − Ω 2
⎣ I m1 I m2 ⎦
t = t 0 (Δω = 0) için
I m1 ⋅ I m 2 ⋅ (Ω1 − Ω 2 )
t0 = Δ = M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )
M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )
Bu eşitlikte payda sıfır olursa t 0 = ∞ olur yani kavrama devreye girmez. Dolayısıyla Δ = 0 iken t 0 = ∞ dir.
M ⋅ I + M 2 ⋅ I m2
M K = M sıını ≥ 1 m1
I m1 + I m 2
Kavrama devreye girdikten sonra döndüren ve döndürülen millerin ortak açısal hızları ω = ω1 = ω 2 = Ω değeri ve
t = t 0 değerleri herhangi bir andaki açısal hız denklemi göz önüne alınıp t 0 değeri de (1) denklemlerinde yerine
yazılırsa;

ω =Ω=
(M 1 − M K ) ⋅ I m 2 ⋅ (Ω1 − Ω 2 ) ω : sistemin ortak açısal hızı
M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )

ΔΩ1 = Ω1 − Ω =
(M K − M 1 ) ⋅ I m 2 ⋅ (Ω1 − Ω 2 ) ΔΩ1 : döndüren mildeki hız azalması
M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )

ΔΩ 2 = Ω − Ω 2 =
(M K − M 2 ) ⋅ I m1 ⋅ (Ω1 − Ω 2 ) ΔΩ 2 : döndürülen mildeki hız artması
M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )

Kavramanın devreye girme süresinde meydana gelen ve ısıya çevrilen enerji kaybı (kayıp iş);

t0 t0
WS1 = ∫ M K ⋅ ω1 ⋅ dt − ∫ M K ⋅ ω 2 ⋅dt
0 0

t0 t0
WS1 = ∫ M K ⋅ Δω ⋅ dt = M K ∫ Δω ⋅dt
0 0

t0
WS 1 = M K ⋅ ⋅ (Ω1 − Ω 2 )
2

M K ⋅ (Ω1 − Ω 2 ) ⋅ I m1 ⋅ I m 2
2
WS 1 =
2 ⋅ [M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − (M 1 ⋅ I m 2 + M 2 ⋅ I m1 )]

şeklinde kayıp işi bulabiliriz. Yalnız kayıp iş kavramanın devreye girişinin birinci seferinde oluşan kayıp iştir. Eğer
kavrama daha çok defa devreye girerse; örneğin saatte z defa devreye giriş var ise; WSh = WS 1 ⋅ z olarak hesaplanır.

28
 En genel şekilde çıkartılan bağıntılar aşağıdaki çalışma şartlarına göre yeniden düzenlenebilirler;

1) İş makinesinde yük momenti M 2 = 0 dır. (yüksüz devreye girme) Döndürülen milin açısal hızı sıfır ise;

M K = M B2 + M 2
M2 = 0 → ise
M K = M B2 → olur
M 1 = M B1 + M K = M B1 + M B 2

Yani iş makinesinde yük momenti sıfır iken M1 (motorun tahrik momenti) dönen elemanların ivme momentlerini
karşılamalıdır. Bu durumda devreye girme süresi;

I m1 ⋅I m 2⋅Ω
t0 =
M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − M 1 ⋅ I m 2

Bir saatteki enerji kaybı;

2
M K ⋅ Ω1 ⋅ I m1 ⋅ I m 2
WSh = ⋅z
2[M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − M 1 ⋅ I m 2 ]

Devreye girme süresinin sınırlı olması için (yani t 0 eşitliğindeki M K ⋅ (I m1 + I m 2 ) − M 1 ⋅ I m 2 değerinin sıfır
olması için)

I m2
M K > M1 ⋅ olmalıdır. Kavrama momenti bu değeri almalıdır ki sistem devreye girsin
I m1 + I m 2
M I m2 M1 I m2
MK > Md ⋅ 1 ⋅ burada k = ⋅ olarak alınırsa
M d I m1 + I m 2 M d I m1 + I m 2
M K ≥ k ⋅ M d olmuş olur.
k = C1 + C 2 k : emniyet katsayısı

2) Döndüren milin yani motorun açısal hızı sabit kabul edilebilir. ω1 = Ω1 = sabit ve iş makinesi yüksüz
M 2 = 0 olarak alınırsa

M 1 = M B1 + M K
dω1
M B1 = I m1 ⋅
dt
dω1
Burada = 0 olduğuna göre M B1 = 0 olmalıdır
dt
M 1 = M B1 + M K eşitliğinde M B1 = 0 olduğundan;
M 1 = M K + M B 2 olur. Çünkü M K = M B 2 + M 2 dir.

Motor momenti yalnızca döndürülen mildeki M B 2 ive momentini karşılamaktadır. Bu durumda kavramanın devreye
I ⋅ω 1 1
girme süresi; t 0 = m 2 1 ve 1 saatteki enerji kaybı da WSh = ⋅ I m 2 ⋅ ω1 ⋅ z = ⋅ M K ⋅ ω1 ⋅ t 0 ⋅ z olur.
2

M2 2 2

29
3) Döndürülen milin açısal hızı sabit (Ω1 = ω1 = sabit ) ve döndürülen mil yani iş makinesinin açısal hızı sıfır
(Ω 2 = 0) fakat iş makinesi yükü (M 2 ≠ 0) olursa;
M1 = M K
M K = M B2 + M 2
I m 2 ⋅ ω1
t0 =
MK − M2
1
WS = ⋅ M K ⋅ω 1⋅t0 ⋅ z
2

Kavramada İletilen Sürtünme Isısı:

⎡ N ⋅m ⎤
Sürtünme işi kavramanın yüzeyi A[m2] ısı iletim katsayısı αk ⎢ , kavramanın yüzey sıcaklığı θ K ve
⎣ m ⋅ h ⋅ K ⎥⎦
2

hava sıcaklığı θH olmak üzere, sürtünme ısısı Qh şeklinde iletilir.

⎡ N ⋅ m⎤ ⎡ J ⎤
Qh = α K ⋅ AK ⋅ (θ K − θ H ) ⎢ ,
⎣ h ⎥⎦ ⎢⎣ h ⎥⎦

Isı iletim katsayısı α K , hava hızı V ye bağlıdır. Dönen bir disk için ortalama çevre hızı, hava hızı olarak alınabilir.

⎡ N ⋅m ⎤
Niemann’a göre α K = 18800 + 25100 V 3 ⎢ 3
⎣ m ⋅ K ⎥⎦

Bir kavramanın ısıl bakımdan dengeli olup olmadığının kontrolü için özgül sürtünme gücü göz önüne alınır.

M K ⋅ ω1 ⎡ N ⋅m⎤
= P ⋅ μ ⋅ V ≤ (P ⋅ μ ⋅ V )em = (1....3) × 10 6 ⎢ 2 ⎥
A ⎣m ⋅ s⎦
Sürtünme katsayısının büyüklüğü sürtünme çiftine, sıcaklığa, kayma hızına, yüzey basıncına ve yüzey işleme
kalitesine bağlıdır. Kuru ve yağlı çalışacak kavramalar için malzeme çiftleri aşağıda verilmiştir.

Kuru çalışacak kavramalar için Yağlı çalışacak kavramalar için

Dökme demir - Dökme demir Çelik - Çelik
Dökme demir - Çelik Sinter Bronzu - Çelik
Sinter Bronzu - Çelik
DD veya Çelik - Suni reçineli asbest

Yağlı çalışan kavramalarda, yağ kavramanın devreye girmesi sırasında bir yağ filmi oluşturarak kavramanın devreye
girmesini engeller. Bu yağ filminin parçalanması halinde de aniden devreye girme (aniden yükün artması) durumu söz
konusu olur. Darbe etkili bu durumun önlenmesi için sürtünme yüzeyine kanallar açılarak oluşabilecek yağ filminin
parçalanması sağlanır. Bu yüzden yüzeylere spiral, eğik ve çapraz olarak kanallar açılır. Böylece yağ filmi oluşması
engellenir.

30
 Sürtünme Malzemesi Sürtünme Katsayısı
tem [°C] Pem [N/mm2}
Aşınan - Karşıtı Kuru Yağlı
DD - DD 0,15…0,25 0,02…0,1 300 1,5…2
DD - Çelik 0,15…0,2 0,03…0,06 260 0,8…1,4
Sinter Metal Bronzu - Islah Çeliği 0,15…0,25 0,06…0,11 180 0,5…2,0
Asbest - Çelik, Dökme Demir, Dökme Çelik 0,2…0,4 0,1…0,15 250(500) 0,05…8
Kösele - Çelik, Dökme Demir, Dökme Çelik 0,3…0,6 0,12…0,15 100 0,05…0,3

Kavramalarda Aşınma ve Ömür:

Bir kavramanın ömrü aşınmaya bağlı olup ömür hesabı için “özgül aşınma miktarı [qv]” değeri göz önüne alınır. Bu
değerler yaklaşık olarak şöyle verilmiştir;

cm3
Asbest : kuru çalışma durumunda qv = 0,14....0,41
kWh
cm3
yağlı çalışma durumunda qv = 0,028....0,082
kWh
cm 3
Yağlı çalışmada Sinter Metali (bronz) – Çelik : qv = 0,034
kWh
Balata Ömrü:
VV A⋅ s
L= = ile belirlenir. VV : Balatanın aşınabilen hacmi
qv ⋅ PS qv ⋅ PS

A : balatanın yüzey alanı

s : balatanın aşınabilen kalınlığı
qv özgül aşınma miktarı
L : balata ömrü [h]
PS : ortalama sürtünme gücü [kW] → PS = WSh
bir saatlik sürtünme işine eşit alınabilir.

Perçinli bağlantılarda;
s = (0,3....0,5)st
Yapıştırma bağlantılarında
smin = 1....2 mm

31
Örnek: Gücü 30kW, devir sayısı 730 d/dk olan bir elektrik motoru ile bir takım tezgahı düz sürtünme yüzeyli
çözülebilen bir kavrama ile bağlanacaktır. Elektrik motorunun miline indirgenmiş kütlesel atalet momenti
I m1 = 2,5 kgm 2 , iş makinesinin miline indirgenmiş kütlesel atalet momenti ise I m2 = 10 kgm 2 dir. İş makinesi sabit
380 Nm büyüklüğünde bir direnç (yük) momentine sahiptir.
a) Motor 730 d/dk ile dönerken iş makinesi yüklü olarak t 0 = 10s' de devreye girmesi istenmektedir. Bu elektrik
motoru yeterli midir (devreye girer mi)? Saatte z = 30 defa devreye girmesi söz konusu olduğuna göre
kavramanın ömrünün L = 2000 işletme saati olması için kavramayı boyutlandırınız.
b) İş makinesi yüksüzken kavrama ne kadar sürede devreye girer?
c) Sürtünmeli kavrama yerine çözülemeyen bir kavrama kullanılsaydı gerekli motor tahrik momenti ne olurdu?
Elektrik motoru yeterli midir?

Çözüm:

a)
M 1 = M B1 + M K
n sabit ise M B1 = 0 olur,
M 1 = M K = M B2 + M 2
dω 2 ω
M B2 = I m2 ⋅ = I m2 ⋅ 2
dt t0
π ⋅n π ⋅ 730
= = 76.4 rad / sn
30 30
ω2 76.4 rad/s
M B2 = I m2 ⋅ = 10 kgm 2 ⋅
t0 10 s
M B2 = 76.4 Nm
M K = M B2 + M 2 = 76.4 Nm + 380 Nm
M K = 456.4 Nm
M 1 = M K ise
M 1 = 456.4 Nm

Elektrik motorunun nominal momenti;

P 30kW
M d = 9550 ⋅ = 9550 ⋅
n 730d / dk
M d = 392.46 Nm
M 1 = M ilk = 456.4 Nm
M ilk 456.4
= = 1.16
M d 392.46
M ilk = 1.5M d ÷ 2M d
M dev = 2M d ÷ 3M d

Elektrik Motoru Yeterlidir.

32
Kavramanın Boyutlandırılması:
Mil Çapı
3 3
P 30kW
d = 160 = 160 ≅ 55mm
n 730rad / s
Dm = (4....6)d
D m = 5d seçilirse,
D m = 5 ⋅ 55 = 275mm
Di + D d D d
Dm = , = 1.5 ; Bağıntıları dikkate alınırsa
2 Di
D d = 330 mm
D i = 220 mm bulunur.

İletilecek Sürtünme Momenti:

2
⋅ π ⋅ P ⋅ μ ⋅ (rd − ri ) ⋅ i
3 3
Ms =
3
i : lamel adedi
Ms = k ⋅ M d
C1 = 0,5 (elektrik motoru için)
C2 = 2 (İş makinesi için) M S = 2,5 × 392,46 = 981 N / mm
k = C1 + C2 = 2,5

Sürtünme Çifti:
Asbest Çelik;
μ = 0.3 , Pem = 0.5 N/mm 2
2
M s = ⋅ π ⋅ P ⋅ μ ⋅ (rd − ri ) ⋅ i ⇒
3 3

3
2 ⎡⎛ 330 ⎞ 3 ⎛ 220 ⎞ 3 ⎤
981 Nmm = ⋅ π ⋅ 0.5 ⋅ 0.3 ⋅ ⎢⎜ ⎟ −⎜ ⎟ ⎥ ⋅i
3 ⎢⎣⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎥⎦
981
i= = 0.988 i = 1 olarak alınabilir
992.6

Gerekli Eksenel Kuvvet:

Fe = P ⋅ π ⋅ (rd − ri )
2 2

M s = Fe ⋅ μ ⋅ rm
Fe = 23781.8 N

Saatte ortaya çıkan sürtünme işi(Wsh):

M k ⋅ ω1 ⋅ l0
Wsh = Ws1 ⋅ z = ⋅z
2
Wsh = 5230344 Nm/h

33
Kavrama Yüzeyinden Çevreye Atılan Isı:
Qh = α k ⋅ Ak ⋅ (θ k − θ h )
α k = 18800 + 25100 ⋅ v 2 ⇒ α k = 873921.54 Nm/m 2 hK
π ⋅ n ⋅ Dm
v= = 10.5 m/s
60
A k = π ⋅ (r d −ri ) = 0.0475 m 2
2 2

θ h = 20°C + 273 = 293K

Qh ≥ Wsh
Qh = Wsh kabul edilirse;
Wsh
θk = + θ h = 419.06 K = 146°C < t em = 250°C ......emniyetlidir.
α k ⋅ Ak

Isıl bakımdan kavrama dengeli midir, değil midir?

⎡ N m⎤ ⎡ N m⎤
P ⋅ μ ⋅ v = 0.5 N/mm 2 ⋅ (0.3) ⋅ 10.5m / s = 1.575 × 10 6 ⎢ 2 ⎥ < (1....3) ⋅ 10 6 ⎢ 2 ⎥
⎣m s ⎦ ⎣m s ⎦
Isıl Bakımdan dengelidir.
Balata Kalınlığı:
cm 3
qv = 0.15
kWh
Vv = A ⋅ s = L ⋅ qv ⋅ Ps Ps = Wsh
L ⋅ qv ⋅ Ps
s= = 9.17mm
A

b) İş makinasının yüksüz devreye girmesi demek; M2=0 demektir.

M 1 = M B1 + M K , M B1 = 0
M K = M B2 + M 2 , M 2 = 0
M 1 = M K = M B2
I m 2 ⋅ ω1
t0 =
MK
t 0 = 1.674 s

c) M ilk > M 1 = M B1 + M B2 + M 2 olmalıdır.

Eğer M ilk < M 1 sonucu ortaya çıkarsa seçtiğimiz motor yetersiz demektir.

34
 12.2.2.3. Özel Kavramalar:

Bu tür kavramalar belli bir devir sayısı aşılması halinde devreye girerler veya kavrama üzerinden iletilen moment
belirli bir emniyet momenti değerinde sınırlandırılır. Bunların yanında momentin bir yönde iletilmesine müsaade eden
kavramlar da vardır.

1. İlk Hareket Kavramaları:

Çimento değirmenleri, döner ocaklar, krenlerin yürütme mekanizmaları, uzun bantlı konveyör gibi iş makinalarının
ivmelenecek büyük kütleye sahip olduğu durumlarda, ilk hareket kavramaları kullanılır ve motorların devreye yüksüz
girmesi sağlanır.

1.1. Santrifüj Kavramalar:

A: döndüren mile bağlı kısım

B: döndürülen mile bağlı kısım
r: merkez kaç kuvvetini oluşturan kütlelerin kütle merkezi
R: iç yarıçap

Merkezkaç kuvveti = yüzey normal kuvveti

Fc = FN = m ⋅ r ⋅ ω1
2

Sürtünme kuvveti;
Fs = μ ⋅ FN
Sürtünme momenti;
M s = i ⋅ μ ⋅ FN ⋅ R
i:sürtünen yüzey sayısı
M s = i ⋅ μ ⋅ m ⋅ r ⋅ ω1 ⋅ R
2

M Kn : Nominal Kavrama Momenti

M n : Nominal Yük Momenti

Sürtünme momenti açısal hızın karesi ile artmaktadır. Belirli bir devir sayısından itibaren döndürülen B kısmı dönmeye
∗ ∗
başlar. Bu devir sayısı n ile ifade edilir. Devir sayısı n = n ve M yük = M S olduğu zamana kadar iş makinesi yani
∗
B kısmı durur. n değerinden itibaren B kısmı ivmelenerek hızlanır.

35
 1.2. Dolgulu Kavramalar:

A : Döndüren Mil
B : Döndürülen Mil
C : İnce çelik bilyalar veya silindirik çubuklar
Çap : 5….10 mm

Kavrama Momenti:
2
M K = n1 ⋅ G ⋅ r
n1 : Elektrik motorunun devir sayısı
G : Dolgu ağırlığı
r : Tambur yarıçapı

Santrifüj kavramadaki moment grafikleri dolgulu kavramada da aynen geçerlidir.

Dolgulu kavrama başlangıçta santrifüj kavrama gibi hızlanmayabilir.

2. İletilen Momentin Sınırlandırılması:

Sürtünmeli kavramalarda sürtünme yüzeyinde oluşturulan normal kuvvet FN sabit tutulursa;

FN → M S = i ⋅ FN ⋅ μ ⋅ r
Etkiyen kavrama momenti, sürtünme kuvvetinden büyük olursa ( M K > M S ) yüzeyler birbiri üzerinde kayar ve
moment iletimi kesilir. Bunlara emniyet kavramaları da denir.

2.1. Kesme Pimli Kavramalar:

Kavramanın iletebileceği sınır moment;

π ⋅δ 2
M K =τ K ⋅ ⋅z⋅R
4
İstenirse pimler aşağıdaki gibi çentikli yapılabilir.

36
 2.2. Bilya Bağlantılı Kavramalar:

cos β + μ ⋅ sin β
M K sıını = z ⋅ Fe ⋅ R ⋅
sin β + μ ⋅ cos β
z : Bilya sayısı

Sürtünme ihmal edilirse (μ = 0)

R
M K sıını = z ⋅ Fe sıını ⋅
tan β

2.3. Tek Yönlü Hareket İleten Kavramalar:

A yönünde (2) flanşından hareket girişi olursa iletim var. Yani kavrama devrede. (1) flanşından olursa iletim yok. Yani
kavrama çözülür.

B yönünde (1) flanşından hareket girişi olursa iletim var. Yani kavrama devrede. (2) flanşından olursa iletim yok. Yani
kavrama çözülür.

37
Aniden çok hızlı olarak tek dönme yönünde devreye girmeleri mümkündür. Bisikletlerde, motosikletlerde, tel çekme
tezgahlarında ve otomatik sistemlerde kullanılır. Uygun çalışma için 1 ve 2 nolu kısımlar aynı merkezde olacak şekilde
yataklanmaları gerekir. Motosikletlerdeki uygulama yazılırsa, dışarıdan ayak kuvveti ile 2 nolu eleman ok yönünde yani
A yönünde döndürülürse 2’den 1’e hareket iletimi ile motor ilk hareketi alarak alışır. Motordan alınan dönme hareketi 1
elemanını aynı yönde döndürürse kavrama kilidi çözülür. 1’den 2’ye hareket iletimi olmaz.

Ftd : Dış teğetsel kuvvet Ftd = FN ⋅ tan α

Fti : İç teğetsel kuvvet FN ⋅ sin (α + β )
Fti = Fi ⋅ sin (α + β ) =
Fd : Dış kuvvet cos α
Fi : İç kuvvet İletilen Moment
α : Kilitleme (sıkıştırma) açısı M b = z ⋅ Ftd ⋅ rd = z ⋅ Fti ⋅ ri
α 2 = 4° < δ z : Bilya veya makara sayısı
δ : Sürtünme açısı M b = k ⋅ M d k = 1,25….2
FN P
Fd = Fi = M d = 9550 ⋅
cos α n
Yüzey basıncına göre kontrol
FN ⎛1 1⎞
Pmax = 0.175 ⋅ E ⋅ ⋅ ⎜⎜ + ⎟⎟ ≤ Pem
b ⎝ rd rs ⎠
E : Elastisite Modülü
Sertleştirilmiş Çelik (Her ikiside)
Pem = 150...250 N mm 2

Tek Yönlü Hareket İleten Kavramaların Uygulama Örnekleri:

1) İlerleme mekanizmalarında kesintili bant hareketi: Porselen, ısıl işlem, boya kurutma fırınlarında
uygulanır.

A kolu motor tarafından sürekli döndürülür. B kolu salınım hareketi yapar. B koluna bağlı kavrama tek yönlü hareketi
bir bantlı konveyöre kesintili olarak verir.

2) Frenleme: Elevatörlerde kullanılır. Frenleme yaparak geri gelmesi engellenir.

38
 2.4. Hidolik Kavramalar:

Döndüren mile pompa, döndürülen mile türbinin bağlandığı karşılıklı iki eleman arasında akışkan ile güç iletiminin
sağlandığı bir sistemdir. Pompa dönmeye başlayınca, dolduran sıvı merkezkaç kuvvetinin etkisi altında çevreye ve
oradan da türbin kanatlarına fırlatılmaktadır. Sıvı ekseni etrafında (çevresel hareketten dolayı) başka radyal yönde de
hareket eder. Böylece sıvı pompadan aldığı enerjiyi türbine naklederek türbinin dönmesini sağlar. Bir sıvı hareketinin
oluşması için pompayla türbinin devir sayıları farklı olmalıdır. Eğer eşit olursa sistem içinde sıvı hareketi durur. Bunun
sonucu olarakta moment sıfır olur. Enerji iletiminin mümkün olabilmesi için döndürülen milin (türbinin) devir sayısı
(n2), döndüren milin (pompanın) devir sayısından (n1) daha düşük olmalıdır. Yani ikisi arasında bağıl bir kayma
meydana gelmelidir. Sabit devir sayılarındaki çalışmada iletilen güç;

39
 P1 = M 1 ⋅ ω1
P2 = M 2 ⋅ω 2
M 1 = M 2 olur
Kavramanın verimi:
P1 ω 2 n2
η= = = ⇒ n2 < n1
P2 ω1 n1
Kayma:
n1 − n 2 n
s= = 1− 2
n1 n1
n2
η= = 1− s
n1
Kavramada iletilen moment sabit olduğundan n1 giriş devri azaldıkça kavramanın ilettiği moment de azalır. Kavrama
üzerinden iletilen moment yaklaşık olarak;
M K ≅ n2 ⋅ D5
Güç ise;
P ≅ n 3 ⋅ D 5 ile orantılıdır.

Boyutlandırma nominal güçte s = 0,02....0,03 aralığında yapılır. Bu durumda verim η = % 97....98 arasında
olur.

Ağır yük altında devreye girmeyi sağlar. İçten yanmalı motorların ve asenkron elektrik motorlarının ağır yük altında
devreye girmelerini kolaylıkla sağlar. Özellikle momentleri hızın karesi ile artan büyük vantilatörlerin ilk hareket
kavramaları olarak kullanılırlar. Kayma arttıkça sürtünme ısısı artıp yağın sıcaklığı yükselir. Ek tedbirlerle yağın
sıcaklığının düşürülmesi gerekir.

40
 13. TRİBOLOJİ
Sürtünme-aşınma ve yağlama konularını ve bunlara bağlı olayları inceleyen bilim dalına triboloji denir. Makina
elemanlarının yaklaşık % 70’inin işe yaramaz hale gelmesinin nedeni aşınmadır. Sürtünme sonucu meydana gelen
enerji kayıplarının maliyeti büyük değerler tutmaktadır. Bu kayıpların azaltılması için uygun bir yağlama sisteminin
makine konstrüksiyonlarında göz önüne alınması gerekir.

13.1. Sürtünme
Temasta olan ve izafi hareket yapan iki cismin temas yüzeylerinin harekete karşı gösterdikleri direnç sürtünme olarak
tanımlanır. Temasta olan yüzeyler arasındaki hareketin şekline göre;

™ Kayma sürtünmesi

™ Yuvarlanma sürtünmesi

™ Kaymalı yuvarlanma sürtünmesi

™

Temasta olan yüzeyler arasında bir bağlayıcı maddenin olup olmamasına göre; kuru, karışık (sınır) ve sıvı sürtünmesi
söz konusudur.

13.1.1. Kuru Sürtünme:

Yüzeyler arasında yağlayıcı yoktur. Ancak yüzey pürüzlülüğü
göz önüne alınarak yüzeylerde ortamın atmosferi nedeniyle
oksit, yağ, su buharı, kirlilik gibi tabakalar mevcut olur. Taşıyıcı
yüzey mevcut yüzeyin ancak 1/500 ile 1/1000’i kadardır.
Hareketi zorlayan F kuvveti;

1- Hareket yok iken:

F ≤ Fs → bu durumda sürtünme statiktir.
μ 0 = statik sürtünme katsayısı.

2- Hareket var ise:

F > Fs → bu durumda sürtünme dinamiktir.
μ = dinamik sürtünme katsayısı.
μ 0 > μ ’dir. Ancak sürtünme katsayısı denince dinamik sürtünme katsayısı akla gelir.

Sürtünme katsayıları genelde malzeme cinsine (mekanik özelliklerine) yüzey basıncına, sıcaklığa ve kayma hızına
bağlıdır denebilir. Sürtünme katsayısının değeri eş çalışacak malzemeler için yapılan deneylerden alınır.

13.1.2. Karışık sürtünme:

İki yüzey arasında yağlayıcı maddeye rağmen iki yüzey tamamen birbirinden ayrılmadan ortaya çıkan sürtünme
halidir. Bu durumda hareket kısmen metal-metal teması kısmen de yağ molekülleri üzerinden gerçekleşir.

μ = 0,03....0,1 aralığında alınır.

41
 13.1.3. Sıvı sürtünmesi:
Birbiri üzerinde hareket eden iki yüzey arasında bulunan yağ tabakasındaki basınç dış kuvveti tamamen dengeleyecek
değere ulaştığı taktirde yüzeyler tamamen birbirinden ayrılmış olur. Hareket sırasındaki sürtünme yağ tabakaları
arasında meydana gelir. Yağ tabakasındaki basınç bir pompayla sağlanırsa hidrostatik sıvı sürtünmesi yüzeylerin
kinematik ve geometrik şartlarına bağlı olarak meydana gelirse hidrodinamik sıvı sürtünmesi söz konusu olur.

13.2. Aşınma:
Sürtünme halinde bulunan yüzeylerden malzemenin çeşitli etkenlerle yüzeyden koparak ayrılmasıdır. Bu durumda
yüzeyler ilk şekillerini kaybederler. Parçalar arasındaki boşluklar büyür ve eleman için amaçlanan fonksiyon normal
şekilde yerine getirilemez.

Aşınma zamanla meydana gelen aşınma ve aniden meydana gelen aşınma olarak meydana gelir.

Zamanla meydana gelen aşınma ;

A : Aşınma Sınırı
t : Ömür
Aem : Müsaade edilebilecek aşınma miktarı

42
 13.2.1. Anide meydana gelen aşınma:
Temasta olan yüzeylerin birdenbire bozulmasıdır. En iyi örnek motorlardaki kaymalı yatakların yetersiz yağlama
nedeniyle yumuşak metali bozunmasıdır.

13.2.2. Aşınma Türleri

13.2.2.1. Adhezyon Aşınması:

Birbirine temas eden yüzeyler pürüzlü olduğundan iki yüzey birbirine bu pürüzlerde temas ederek bu noktalarda
büyük kuvvetler taşınır. Temas noktalarında yüksek basınç nedeni ile bölgesel kaynak bağlantıları oluşur. Bu kaynak
bağlantılarının kopması oluşan malzeme kaybı adhezyon aşınmasını tanımlar. Bu aşınma türünü önlemek için birbiriyle
eş çalışacak malzemeler uygun seçilmeli, iyi yağlama yapılmalı ve yüksek imalat teknolojisi kullanılmalıdır.

13.2.2.2. Abrazyon Aşınması:

Temasta olan yüzeyler arasında oluşan veya dışarıdan giren sert parçacıkların yüzeyler arasında kazıyıcı bir etki
yaparak meydana getirdiği malzeme kaybıdır. Bunu önlemek için yüzeyler sertleştirilmeli, dışarıdan sert parçacık girişi,
sızdırmazlık tedbirleri be yağlayıcıların filtrelenmesi gibi önlemler alınabilir.

13.2.2.3. Yorulma Aşınması (Pitting):

Birbiri üzerinde nokta ya da çizgi teması yapan rulman ve dişli çarklar gibi yuvarlanma hareketi yapan elemanların
temas yüzeylerinde ortaya çıkan yüzey basınçlarının oluşturduğu değişken zorlanma nedeniyle yüzeylerdeki malzeme
kılcal çatlaklar ile yorulma olayı başlar ve yüzeyden küçük pulcuklar ayrılarak çukurcuklar oluşur. Bu olay sert
malzemelerde ortaya çıkmakta, yumuşak malzemeler diğer hasar türlerine daha önceden uğradığından
görülmemektedir. Pitting’in önlenmesi ise temas yüzeyleri sertleştirilmeli veya yük değerlerinin azaltılması gerekir.

13.2.2.4. Kimyasal Etkilere Bağlı Aşınma:

Yüzeyler hava içindeki maddelerle (oksijen vb) reaksiyona girerek oksit tabakaları oluşturur. Bu tabakaların kırılarak
yüzeyden ayrılması ile aşınma ortaya çıkar. Ayrıca eş çalışan parçalar arasındaki rutubet ve diğer ilave etkilerle oluşan
elektrolitik ortam malzemelerin mevcut “eletriki” potansiyel nedeniyle pil oluşarak korozyon meydana gelir. Bu
durumda bir barçada aşınma diğerinde kaplama meydana gelir.

∗ Bu aşınmalardan adhezyon aşınması hariç diğer hepsi göz ile görülebilir.

43
13.3. Yağlayıcı Maddeler:
Yağlayıcıların kullanma amacı sürtünmeyi azaltmak, aşınmayı kısmen veya tamamen engellemek, sıcaklık artışına
engel olmak (yani soğutmak) ve yük taşıyıcı olarak kullanılmaktadır.

Yağlayıcı maddelerde arana özellikler:

1- Yüzeylere iyi yapışmalı
2- Kendi molekül ve kristalleri arasında küçük bir sürtünme direncine sahip olmak
3- Yüzeyleri kimyasal olarak etkileyip bozmamalı
4- Sıcaklık ve atmosfer etkilerine karşı dayanıklı olmalı
5- Pahalı olmamalı

13.3.1. Katı Yağlayıcı Maddeler:

Grafit molibden di sülfür (MoS2) ve teflon gibi katı yağlayıcılar yalnız başlarına veya sıvı yağlarla veyahut greslerin
içine karşılaştırılarak kullanılırlar. Yalnız başına kullanıldığında grafit normal şartlarda 500°C’nin üzerine, özel
durumlarda ise 1600°C’ye kadar kullanılabilmektedir.

13.3.2. Sıvı Yağlayıcı Maddeler:

13.3.2.1. Organik Yağlar:

Hayvansal ve bitkisel kaynaklı bu yağların iyi yağlama özellikleri olmasına karşın ömürleri kısa ve gıda maddesi
olarak kullanıldığından pahalıdırlar. Hintyağı, zeytinyağı, kemikyağı vb…

13.3.2.2. Mineral (Madensel) Yağlar:

Sanayide en yaygın olarak kullanılan yağlayıcı türüdürler. Ham

petrolden elde edilen madensel yağlar esas olarak bir
hidrokarbonlar bileşimi olup, ham petrol, kademeli
yoğuşturularak hafif ve ağır kısımlara ayrılır. Birinci grup yani
hafif kısımda benzin, mazot, gazyağı gibi maddeler, ikinci yani
ağır grupta ise madensel yağlar bulunur. Bu tarzda elde edilen
yağlara “destile yağları” denir. Bu yağlar da rafine edilerek
içerisindeki istenmeyen maddeler (asfalt gibi) ayrılarak yüksek
kaliteli rafine yağlar elde edilir. Daha üstün yağlar istenirse
vakum ortamında elektrik deşarjına bırakılarak molekül yapısında
bazı değişiklikler sonucu viskozite-sıcaklık eğrisi daha uygun bir
yağ elde edilebilir. Bu yağlara “volta yağları” (voltarize yağlar)
denir. Mineral yağlar kullanım yerine göre şöyle sıralanabilirler;

Viskozite [cSt]
100°C
Mekik Yağları (çok ince yağ) 4…9
İnce Makine Yağları 19…40
Ağır Makine Yağları ve İçten Yanmalı Motor Yağları 40…215
Silindir Yğları 250…700

44
 Viskozite
SAE
SSU cSt
viskozite
0°F 210°F 0°F 210°F
numarası
Min Max Min Max Min Max Min Max
5W - 4000 - - - 869 - -
10W 6000 12000 - - 1303 2606 - -
20 - - 45 78 - - 5,73 9,62
30 - - 58 70 - - 9,62 12,93
75 - 1500 - - - 3257 - -
90 - - 75 120 - - 14,24 25
140 - - - - - - 25 42,7
∗ SAE : Society of Automative engineering

5W
10W
20 Motor yağları
30 W : Kış yağlarını gösterir
TD : Türbinlerde kullanılan yağlar
75
90 Aktarma elemanları için yağlar
140

Mineral yağlara üstün özellikler kazandırılması için şu katkılar ilave edilir:

- Yüksek basınç katıkları: Kurşun sabunu (Pb sabunu), oleik asit, sülfür ve fosfor bileşenleri.
-Adhezif katıklar: Yüzeylerin kaynak bağı yapmaları engellenmek için yağ asitleri ile adhezif polimerize
hidrokarbonlar katıştırılır.
-Antioksidan katıklar: Oksijen bağlayan fosfat ve fenoller katıştırılır.
-Deterjan katkılar: Yağda bozulma sonucu oluşan maddeleri giderirler.

13.3.2.3. Sentetik Yağlar:

Turbo reaktörler, roketler gibi kullanılma yerlerindeki özel ihtiyaçları karşılamak üzere geliştirilen yağlardır. Bazı
önemli tipleri, sentetik hidrokarbonlar, organik esterler, poliglikol silikon vb. sayılabilir. Genellikle -60°C ile 500°C
aralığında kullanılırlar.

13.3.3. Yarı Katı (Plastik) Yağlayıcı Maddeler (Gresler):

Gresler sıvı yağlara katılaştırıcı madde ilave edilerek elde edilirler. Greslerin ana çatısını katılaştırıcılar oluşturur.
Katılaştırıcı maddeler alüminyum, baryum, kalsiyum, sodyum, lityum, gibi madensel sabunların yanında, bentonit ve
mika da kullanılır. Katılaştırıcı maddeye göre adlandırılırlar.

Ca sabunlu gres 100°C’de

Na sabunlu gres 150°C - 180°C’de
Silikon gresi 260°C’de
Bentonit gresi 260°C’de damlamaya başlar.

Kayma Hızı V [m / s ] 1 2 3 4 5 6
q k [l / dk ] Serbest Bilezik 0,13 0,16 0,17 0,18 0,18 -
Yağ Debisi Sabit Bilezik Sıyırıcılı 0,45 0,38 0,33 0,30 0,28 0,28

13.3.4. Gaz Yağlayıcı Maddeler:

Çok yüksek basınçlarda çalışan yatakların, nükleer reaktörlerin, bilhassa gaz ile soğutulan tiplerindeki yatakların gaz
ile yağlanması birçok hallerde en uygun çözüm olmaktadır. Yağlayıcı olarak; hava, inert gaz ve CO2 gazları
kullanılmaktadır.

45
13.4. Yağlayıcı Maddelerin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri:
13.4.1. Viskozite:
Viskozite bir akışkanın harekete karşı gösterdiği direnç olarak tanımlanabilir. Diğer bir değişle sıvı veya gaz
halindeki akışkanların iç sürtünmeleri sebebiyle kayma hareketine karşı göstermiş oldukları dirençtir.

Göz önüne alınan iki düzlem arasındaki akışkanın x yönündeki (doğrultusundaki) hareketi esnasında birim alandaki
bir tabakaya gelen kayma direnci veya kayma gerilmesi Newton kanununa göre;
dV
τ =η × değerindedir.
dy
η = dinamik viskozite [Ns/m 2 ]
dV
= hız gradyanı [1/s]
dt
Akışkana ait bir büyüklük olan viskozite sıcaklık yoğunluk ve basınca bağlıdır.

Viskozitesi hız gradyanından bağımsız olan

akışkanlara “newtonien” akışkanlar denir. Bunun
haricindekilere ise newtonien olmayan akışkanlar
denir
Genelde kullanılan sıvılar sıkıştırılamaz olarak kabul
dV
edilir ve τ = η × geçerlidir.
dy

13.4.1.1. Viskozite Birimleri:

a) Dinamik Viskozite
dV
τ =η ×
dy
[ ]
η = Ns mm 2 [MKS sisteminde]

⎡ dyn × s ⎤
η=⎢ = 1 Poise [CGS sisteminde]
⎣ cm ⎥⎦
2

1 cP = 0,01 P
[ ]
1 N ⋅ s m 2 = 1000 cP =10 P
⎡N ⋅s⎤ ⎡kp ⋅ s ⎤ ⎡ kg ⎤ ⎡ dyn ⋅ s ⎤
1 P = 0,1 ⎢ 2 ⎥ = 0,0102 ⎢ 2 ⎥ = 0,1 ⎢ ⎥ =1 ⎢ = 14,5 μ reyn
⎣m ⋅ s ⎦ ⎣ cm ⎥⎦
2
⎣m ⎦ ⎣ m ⎦
⎡ lb ⋅ s ⎤
1 ⎢ 2 ⎥ = 1 reyn = 10 6 μ reyn
⎣m ⎦

46
 b) Kinematik Viskozite:
μ ⎡ m2 ⎤
ν= MKS →ν ⎢ ⎥
ρ ⎣ s ⎦
⎡ cm 2 ⎤
CGS → ν ⎢ ⎥
⎣ s ⎦
⎡ cm 2 ⎤ −4 ⎡ m ⎤
2
1⎢ ⎥ = 1 St = 10 ⎢ ⎥ , 1 cSt = 0,01 St
⎣ s ⎦ ⎣ s ⎦
kg
Eğer ρ = 900 3 olarak verilmiş ise ,
m
ν [St ] ≅ 1,1 η [P] η [P ] ≅ 0,9 ν [St ]

c) Ticarette Kullanılan İzafi Viskozite Birimleri:

Engler derecesi E → Almanya

Redwood saniyesi → İngiltere
Saybolt Üniversal Seviyesi SSU(SS) → Amerika

13.4.2. Viskozite-Sıcaklık Bağıntısı:

Genellikle yağların viskoziteleri sıcaklığın etkisiyle azalmakta (sıvı yağlarda) gazlarda ise hafif bir artma
göstermektedir. Sıvı mineral yağların viskozitelerinin sıcaklıkla değişmesini belirlemek için geliştirilen deneysel
denklemlerden en iyi sonuç verenlerden birisi Vogel denklemidir.
b

η = k ×e c +t
k,b,c yağlayıcı maddelere ait sabitlerdir.
t → °C
b 1
lnη = ln k + , x=
c+t c+t
ln η = ln k + b ⋅ x
y = a + bx

Önemli Not: Yağların seçiminde büyük yüklerde (yüzey basıncı) ve küçük hızlarda yüksek viskoziteli yağlar tercih
edilir. Ancak bu durumda yağın iç sürtünme kayıpları büyük olur. Küçük yük ve büyük hızlarda düşük viskoziteli
yağlar tercih edilir. Bu halde iç sürtünme kayıpları az olur.

Aşağıdaki tabloda yağların kaymalı yataklarda kullanımına örnekler verilmiştir.

47
 13.4.3. Viskozite Basınç Bağıntısı:
2
Genellikle sıvıların ve gazların viskoziteleri basınçla artmaktadır. Ancak bu etki 500 bar = 10N/cm ’nin üzerindeki
basınçlarda kendini gösterir. Kaymalı yataklar gibi sistemlerde bu etki ihmal edilebilir. Ancak dişli çark ve rulmanlarda
göz önüne alınır. Çünkü temas alanı çok daha küçüktür.
η = η 0 × eα ⋅P
η 0 : atmosfer basıncındaki viskozite
α : yağa ait sabit
P : basınç

48