Ας μην το κρύβουμε

διψάμε για ουρανό!

Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου -
«Οικουμενικές αξίες
και Λογοτεχνία»

«Το ψωμί», Μίλτου Σαχτούρη

Ενδεικτική διδακτική - ερμηνευτική προσέγγιση

Σχεδιασμός: Μαρία Παπαλεοντίου, Φιλόλογος

Εποπτεία: Λεωνίδας Γαλάζης, Δρ Νεοελληνικής

Φιλολογίας, Ε.Μ.Ε. Φιλολογικών Μαθημάτων
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Ενδεικτική διδακτική και ερμηνευτική προσέγγιση

Διδακτικό πλαίσιο
▪ Μάθημα: Λογοτεχνία
▪ Ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»
▪ Υποενότητα: Τα όπλα της ποίησης – πανανθρώπινα ιδανικά
▪ Πυρηνικό κείμενο: «Το ψωμί», ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη (από το σχολικό εγχειρίδιο).
▪ Τάξη: Γ΄ Γυμνασίου (διδασκαλία σε μαθητές/τριες μεικτής ικανότητας και ετοιμότητας).
▪ Χρόνος: 4 διδακτικές περίοδοι (μαζί με τις ανακοινώσεις των δημιουργικών εργασιών).
▪ Οργάνωση τάξης: ενιαία – συνεταιριστική.
▪ Μεθοδολογία/στρατηγικές διδασκαλίας: ιδεοθύελλα, διαλογική – μαιευτική μέθοδος,
διερευνητική μάθηση, τεχνικές διαφοροποίησης, επαγωγική πορεία μάθησης - σταδιακή
οικοδόμηση της γνώσης.
▪ Προσεγγίσεις στην επεξεργασία του ποιήματος: κειμενοκεντρική - διακειμενική -
διαθεματική προσέγγιση.

Διδακτικά μέσα – υλικά

• Βιβλίο Ο λόγος ανάγκη της ψυχής, Κείμενα Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου, Υ.Α.Π. 2021, σ. 71
• Φύλλο εργασίας (περιλαμβάνει και τις εργασίες δημιουργικής γραφής)
• Συνοδευτική παρουσίαση σε power point για τη διεξαγωγή της διδασκαλίας
• Βίντεο (διάρκειας 4΄ περίπου) με μια σπάνια συνέντευξη του ποιητή1
• Βίντεο (διάρκειας 1΄ περίπου) στο οποίο απαγγέλλει ο ίδιος ο Σαχτούρης (ποίημα: «Η
ιστορία ενός παιδιού» από τη συλλογή Ο περίπατος, 1960)2
• Απόσπασμα (διάρκειας 1΄ περίπου) από τη μικρού μήκους ταινία «Έχασα τον δρόμο
μου», του Παναγιώτη Ράππα, εμπνευσμένη από την ποίηση του Σαχτούρη3.
• Φωτογραφίες με παιδιά της Κατοχής και εξπρεσιονιστικοί πίνακες ζωγραφικής.

Δείκτες Επιτυχίας και Δείκτες Επάρκειας4

Δείκτες Επιτυχίας Δείκτες Επάρκειας

A. Δείκτες αξιακού περιεχομένου
Οι μαθητές/-τριες: • θεμελιώδεις αξίες και δικαιώματα του
• Να αναπτύσσουν συνείδηση ανθρώπου (ελευθερία, ειρήνη, ισότητα,
ενεργού δημοκρατικού πολίτη. δικαιοσύνη), μέσα από λογοτεχνικά κείμενα,
με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση
κοινωνικά υπεύθυνης στάσης και
αγωνιστικής συμπεριφοράς

1 Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=wLHWMOlyMjw&ab_channel=LernaeanHydra

2 Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=pQb6YrvFdGo&ab_channel=marianepheli
3 Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=uAEWmzBDUOM&ab_channel=RAPPASfilms
4 Οι δείκτες που έχουν επιλεγεί επανέρχονται εν πολλοίς σε κάθε νέο λογοτεχνικό κείμενο, καθώς συσχετίζονται με

πυρηνικές γνώσεις και δεξιότητες που επιδιώκονται στο μάθημα της Λογοτεχνίας, και προωθούνται μέσα από την
ανάλυση και συνεξέταση των κειμένων. Οπότε οι περισσότεροι έχουν τύχει ξανά επεξεργασίας. Δηλώνονται με
έντονο χρώμα οι δείκτες που τονίζονται περισσότερο στη συγκεκριμένη συνεξέταση. Καθώς το κείμενο είναι
ποιητικό, κυριαρχούν οι δείκτες που σχετίζονται με τον ποιητικό λόγο.
1
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Β. Δείκτες λογοτεχνικού γραμματισμού για Γ΄ Γυμνασίου

• Να αναγνωρίζουν στα ποιητικά • παρουσίαση παραδειγμάτων στην ποίηση της

κείμενα τη «φωνή που μιλάει».
• Να κατανοούν τη σημασία της
ποιητικής λέξης και του ποιητικού
λεξιλογίου και να αντιλαμβάνονται
τον συγκινησιακό χαρακτήρα της
ποίησης.
• Να αναγνωρίζουν τα βασικά σχήματα
λόγου της ποιητικής γλώσσας και να
αντιλαμβάνονται τη λειτουργία τους.
• Να διακρίνουν τη συλλογικότητα στη
λογοτεχνία «του εμείς» και την
ατομικότητα στη λογοτεχνία «του
εγώ».
Γ. Γενικοί δείκτες λογοτεχνικού γραμματισμού
και για τις τρεις τάξεις του Γυμνασίου
• Να διακρίνουν ένα λογοτεχνικό κείμενο •
από άλλες μορφές/είδη λόγου και
καλλιτεχνικής έκφρασης και να
αντιλαμβάνονται ότι η λογοτεχνία
είναι μια ιδιαίτερη «γλώσσα» με
διαφορετικά επίπεδα σημασίας.
• Να αναπτύσσουν το αισθητικό και
γλωσσικό τους κριτήριο, καθώς και
συνδυαστική κριτική σκέψη.
«φωνής που μιλάει» ως «ποιητικού εγώ» ή
«ποιητικού υποκειμένου»
• η μεταφορική σημασία των λέξεων στα
ποιήματα και η λειτουργία των λέξεων ως
συμβόλων
• το ποιητικό σύμβολο ως εμπλουτισμένο
γλωσσικό σημείο με μεταφορικές σημασίες /
συνυποδηλώσεις (πέρα από την
κυριολεκτική)
• η συγκινησιακή αλληλουχία των λέξεων από
την οποία προκύπτει το «νόημα» ενός
ποιήματος
• σχήματα λόγου: σημασιολογικά (παρομοίωση,
μεταφορά, προσωποποίηση, αλληγορία,
μετωνυμία, συνεκδοχή) και συντακτικά
(παραλληλισμός, σχήμα χιαστό, σχήμα κύκλου,
υπερβατό)
• ποίηση: διάκριση ανάμεσα στον διδακτικό ή
επικό-ηρωικό χαρακτήρα της ποίησης «του
εμείς» και στον λυρικό χαρακτήρα της ποίησης
«του εγώ»
παρουσίαση λογοτεχνικών κειμένων σε
αντιπαραβολή με άλλα είδη κειμένων
(δημοσιογραφικά κείμενα, λευκώματα,
προσωπικό ημερολόγιο κ.ά.)
• σύγκριση λογοτεχνικών κειμένων με άλλες
μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης (εικαστικές
τέχνες, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος)
• ομοιότητες και διαφορές του «κώδικα» της
λογοτεχνίας με άλλους σημειωτικούς κώδικες
(εικαστικές τέχνες, μουσική, θέατρο,
κινηματογράφος)

2
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

• Να μελετούν και να ερμηνεύουν τα • παρουσίαση σύζευξης/σύγκλισης των

λογοτεχνικά κείμενα σε διακειμενική
και διαθεματική προοπτική και να
αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία στη
συνάφειά της με άλλες μορφές
έκφρασης ως αισθητικό και
πολιτισμικό φαινόμενο.
λογοτεχνικών κειμένων, όχι μόνο μεταξύ τους
αλλά και με άλλες μορφές τέχνης (π.χ. θέατρο,
μουσική, εικαστικές τέχνες, κινηματογράφος)
• αξιοποίηση γνώσεων από άλλα διδακτικά
αντικείμενα (π.χ. την Ιστορία) για το ξεκλείδωμα
των κειμένων

• Να κατανοούν την ιστορικότητα • ένταξη των κειμένων στο ιστορικό και

των λογοτεχνικών κειμένων και γραμματολογικό τους πλαίσιο
των ιδεών, οι οποίες
αποτυπώνονται σε αυτά.

• Να αντιλαμβάνονται τη σχέση • εντοπισμός των γλωσσικών και υφολογικών

λογοτεχνικής μορφής και γνωρισμάτων, καθώς και των τεχνικών
περιεχομένου. (αφηγηματικών – ποιητικών) των κειμένων
• σχολιασμός της νοηματικής και αισθητικής
λειτουργίας των στοιχείων αυτών

• Να ασκούνται στη δημιουργική γραφή • γνωρίσματα και συμβάσεις των λογοτεχνικών

αξιολογώντας το αισθητικό γενών ή και ειδών (δημοτικό τραγούδι, έμμετρη
αποτέλεσμα με συγκεκριμένα κριτήρια: και μοντέρνα ποίηση, μύθος, παραμύθι, διήγημα)
αντιστοιχία με τις συμβάσεις των • προετοιμασία για συμμετοχή σε μαθητικούς
λογοτεχνικών ειδών και βαθμός λογοτεχνικούς διαγωνισμούς
πρωτοτυπίας (σύνθεση στίχων,
συγγραφή μύθων και διηγημάτων,
μεταγραφή μιας ιστορίας σε ποίημα
και αντίστροφα).

• Όροι λογοτεχνικού γραμματισμού: ποιητικό υποκείμενο,

ποιητικό σύμβολο, μοτίβο, εικονοποιία, σχήματα λόγου
(: επανάληψη, αντίθεση, μεταφορά, ασύνδετο σχήμα).

• Αξιακό περιεχόμενο: οικουμενικές – πανανθρώπινες –

πνευματικές αξίες (: ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη,
αγάπη) και η ανάγκη διαφύλαξής τους.

3
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Πορεία διδασκαλίας – μαθησιακής διαδικασίας

i. Εισαγωγή - Δημιουργία κλίματος δεκτικότητας – σύνδεση με προϋπάρχουσα γνώση
▪ Γνωριμία με τον ποιητή και το έργο του. Εμπλουτίζουμε το λιτό εργοβιογραφικό σημείωμα
του σχολικού εγχειριδίου με περισσότερα στοιχεία,5 για να «φωτίσουμε» περισσότερο το
ποίημα και τον δημιουργό του. Προτείνεται, ακόμη, να αξιοποιηθεί ένα σύντομο βίντεο
(διάρκειας 4΄ περίπου) με σπάνια συνέντευξη του ποιητή.6
▪ Γραμματολογική ένταξη του λογοτέχνη στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, όπου ανήκει.
Αναφέρονται συνοπτικά τα συλλογικά ιστορικά τραυματικά βιώματα της γενιάς αυτής που
σφράγισαν το έργο τους (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, στην Ελλάδα κυρίως: η γερμανική Κατοχή,
η Αντίσταση, ο Εμφύλιος). Επικέντρωση στην Κατοχή που αποτελεί το ιστορικό υπόβαθρο
του ποιήματος (με την πείνα που θέριζε τον κόσμο).7
▪ Συνοπτική παρουσίαση της ποιητικής του Σαχτούρη (μέσα από σχόλια του ιδίου, καθώς και
μέσα από απόψεις έγκυρων μελετητών).8 Απομονώνουμε τα στοιχεία εκείνα που θα μας
χρειαστούν για το υπό εξέταση ποίημα. Εναλλακτικά, αυτό μπορεί να γίνει και εκ των
υστέρων, μετά την ανάλυση του ποιήματος, να συγκεντρώσουμε κάποια χαρακτηριστικά.
▪ Μεγαλόφωνη ανάγνωση του ποιήματος από τον/την εκπαιδευτικό και πρώτες αντιδράσεις
των παιδιών στο ποιητικό ερέθισμα.
▪ Αρίθμηση στίχων για διευκόλυνση της επικοινωνίας.
▪ Πρωτοβάθμια πρόσληψη του ποιήματος με άξονες τα ακόλουθα:
➢ Πρόσωπα
➢ Σκηνικό
➢ Εικόνες
➢ Χρώματα
▪ Ένταξη ποιήματος στη συλλογή στην οποία ανήκει και επισήμανση του τίτλου της συλλογής:
Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958). Προβληματίζουμε τα παιδιά για την πιθανή
ερμηνεία του τίτλου, δίνοντάς τους ως ερμηνευτικό κλειδί την εξήγηση (τριπλή σημασία)
που δίνει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης9 για τη λέξη φάσμα (= είδωλο/φάντασμα/φάσμα χρωμάτων).
Όταν ολοκληρωθεί η ανάλυση του ποιήματος, μπορούμε να επανέλθουμε στην ερμηνεία του
τίτλου και στη συσχέτισή του με το περιεχόμενο του συγκεκριμένου ποιήματος.

ii. Επεξεργασία - εμβάθυνση

▪ Ανάλυση του ποιήματος μέσα από μια διαδικασία διερευνητικής μάθησης, με τη βοήθεια του
φύλλου εργασίας10 και την καθοδήγηση του/της εκπαιδευτικού. Παράλληλα, σταδιακή
προβολή απαντήσεων (ή σύντομη καταγραφή τους στον πίνακα με λέξεις-κλειδιά). Οι

5 Βλ. ξεχωριστό αρχείο με συνοδευτική παρουσίαση σε power point.

6 Βλ. παραπομπή στα Διδακτικά μέσα – υλικά.
7 Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με όσα αναφέρονται συνοπτικά στην πορεία διδασκαλίας, βλ. στη συνέχεια τον

σχολιασμό και την ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος.

8 Βλ. σ. 13-14 στο παρόν αρχείο.
9 Δ.Ν. Μαρωνίτης, Μίλτος Σαχτούρης, Άνθρωποι-Χρώματα-Ζώα-Μηχανές, Γνώση, Αθήνα, 1980.
10 Βλ. ενδεικτικό φύλλο εργασίας σε ξεχωριστό αρχείο. Οι ερωτήσεις νοηματικής και εκφραστικής διερεύνησης του

ποιήματος μπορούν να συμπληρωθούν σταδιακά κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας του. Ανάλογα με τον
διαθέσιμο χρόνο και το επίπεδο των παιδιών, ορισμένες μπορούν να απαντηθούν προφορικά ή να ανατεθούν ως
κατ’ οίκον εργασία. Ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να σταχυολογήσει τις απαντήσεις στο φύλλο εργασίας από τον
αναλυτικό σχολιασμό που ακολουθεί.
4
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

μαθητές/οι μαθήτριες διερευνούν το τι και το πώς του κειμένου και τη σχέση περιεχομένου
και μορφής (λογοτεχνικός γραμματισμός).

▪ Η νοηματική και εκφραστική διερεύνηση του ποιήματος επικεντρώνεται στους ακόλουθους

άξονες11:
 Η δομή και αρχιτεκτονική διάρθρωση του ποιήματος
 Τα πλάνα του ποιήματος – η κινηματογραφική τεχνική
 Τα μοτίβα και τα σύμβολα του ποιήματος
 Η γλώσσα και η λειτουργία του λόγου
 Η κατακλείδα-θέση του ποιητικού υποκειμένου.

▪ Περαιτέρω εμβάθυνση με απόπειρα ερμηνείας των συμβόλων, καθώς και με ερμηνεία-

αιτιολόγηση του τίτλου του ποιήματος (αλλά και του τίτλου της συλλογής, ο οποίος θα
φωτιστεί καλύτερα με την ολοκλήρωση της ανάλυσης).

iii. Επέκταση - συνολική εκτίμηση/αποτίμηση κειμένου - ανακεφαλαίωση

▪ Προέκταση και επέκταση των νοημάτων που διατρέχουν το ποίημα: συζήτηση με άξονα την
υλιστική προσέγγιση της ζωής, από τη μια, και την πνευματική εγρήγορση, από την άλλη,
καθώς επίσης την ανάγκη διαφύλαξης των πνευματικών – πανανθρώπινων αξιών.
Παραλληλισμοί με σύγχρονες καταστάσεις, ιδιαίτερα της κυπριακής πραγματικότητας.
▪ Οι μαθητές καλούνται να σχολιάσουν και να εκφράσουν κριτική άποψη για τη σχέση και τη
στάση του ποιητή – και του κάθε δημιουργού - προς τα δρώμενα της εποχής του. Γίνεται
ιδιαίτερη συζήτηση για τη σχέση της Λογοτεχνίας με την Ιστορία αλλά και με κάθε μορφή
τέχνης που αποτυπώνει όσα απασχολούν τον άνθρωπο.
▪ Συνολική εκτίμηση του ποιήματος, ενισχύοντας με απόψεις έγκυρων μελετητών (απόψεις
που δεν έχουν διαβαστεί στην αρχή της πορείας διδασκαλίας).
▪ Επιπλέον, τα παιδιά μπορούν να ακούσουν τη φωνή του ποιητή να απαγγέλλει ένα ποίημά
του («Η ιστορία ενός παιδιού» από τη συλλογή Ο περίπατος – 1960).12 Ακόμη, μπορεί να
προβληθεί το απόσπασμα (διάρκειας 1΄ περίπου) από τη μικρού μήκους ταινία «Έχασα τον
δρόμο μου», του Παναγιώτη Ράππα, εμπνευσμένη από την ποίηση του Σαχτούρη.13
▪ Ανάθεση και επεξήγηση εργασιών δημιουργικής γραφής.14

Αξιολόγηση
✓ Συντρέχουσα/διαμορφωτική: αξιολογεί την προφορική συμμετοχή των μαθητών, τη
συναισθηματική τους ανταπόκριση στο κείμενο και το γενικότερο ενδιαφέρον τους, τη
διερευνητική τους ικανότητα - τις δεξιότητες μελέτης (εντοπισμός βασικού θέματος –
βασικών ιδεών, τεκμηρίωση με στοιχεία του κειμένου).
✓ Τελική: αξιολογεί την ανάληψη προαιρετικών – δημιουργικών εργασιών, με βάση το
ποιητικό ερέθισμα.

11 Σημειώνεται εδώ ότι η όλη ερμηνευτική διαδικασία ενισχύεται με διακειμενικές αναφορές και διαθεματικά
στοιχεία (κυρίως από την Ιστορία, την Τέχνη και τη Μουσική).
12 Βλ. παραπομπή στα Διδακτικά μέσα – υλικά.
13 Βλ. παραπομπή στα Διδακτικά μέσα – υλικά.
14 Βλ. ενδεικτικό φύλλο εργασίας σε ξεχωριστό αρχείο. Τα παιδιά επιλέγουν μία από τις επτά ασκήσεις δημιουργικής

γραφής που περιλαμβάνονται στο εν λόγω αρχείο.

5
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Σχολιασμός και ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος 15

Τίτλος συλλογής: Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958).

Σύμφωνα με τον Δ.Ν. Μαρωνίτη,16 η λέξη φάσμα έχει τριπλή σημασία= είδωλο
/φάντασμα/φάσμα χρωμάτων. Με βάση αυτή την άποψη, ο σχολιασμός μπορεί να γίνει με
ερωτήματα του τύπου: Ποια σημασία από τις τρεις που σας δόθηκαν για τη λέξη φάσμα,
πιστεύετε ότι ταιριάζει καλύτερα στην περίπτωση του ποιήματός μας; Μήπως πρόκειται για
τα φάσματα=φαντάσματα του παρελθόντος /τα τραύματα της πρόσφατης ιστορικής μνήμης,
τραύματα συλλογικά για τους Έλληνες αλλά και προσωπικά για τον ποιητή; Άραγε αφορά στα
παιδιά που γυρνάνε σαν φαντάσματα στους δρόμους της κατοχικής Αθήνας, που έμειναν η
σκιά του εαυτού τους από την πείνα; Ή μπορεί να σχετίζεται με το φάσμα χρωμάτων στην
παλέτα του «ζωγραφικού» ποιητή, που ξεκινά από το μαύρο της πείνας και του θανάτου, για
να φτάσει στο αίθριο ελπιδοφόρο γαλάζιο του ουρανού; Και ποιος είναι, άραγε, αυτός ο άλλος
δρόμος, όπου βρίσκεται η χαρά; Προφανώς δεν είναι ο συνοικιακός δρόμος όπου τρέχουν τα
πεινασμένα παιδιά να πάρουν ένα κομμάτι ψωμί, ο γήινος δρόμος της οδύνης. Μήπως είναι ο
δρόμος της ποίησης και της πνευματικότητας;

Τίτλος ποιήματος: «Το ψωμί»

«Οι τίτλοι στον Σαχτούρη είναι συνήθως ουσιαστικά συνοδευόμενα από ένα οριστικό άρθρο
[…]· αυτός είναι ένας τρόπος για να ορίσει ο ποιητής τον χώρο του, ώστε να προετοιμαστεί
ο αναγνώστης της ποίησής του για την είσοδο στον μαγικό του κόσμο, όπου κατά κανόνα
παρακολουθεί μια παράξενη και ωστόσο γοητευτική μικρή ποιητική ιστορία».17
Σε πρώτο επίπεδο σχολιάζεται η συσχέτιση της λέξης ψωμί με το ιστορικό υπόβαθρο του
ποιήματος, όπως αυτό δηλώνεται στο εισαγωγικό σημείωμα. Για τον συμβολισμό της λέξης
ψωμί και το διακείμενο στο οποίο παραπέμπει, βλ. όσα γράφονται στη συνέχεια για την
ερμηνεία των συμβόλων. Μπορεί να γίνει αρχικά και πρόβλεψη περιεχομένου από τον τίτλο,
παρόλο που δεν μας οδηγεί απαραιτήτως στη σωστή ερμηνευτική κατεύθυνση, καθώς το
κέντρο βάρους το σηκώνει η λέξη ουρανός: αυτός έχει τον κυρίαρχο ρόλο και τη μεγαλύτερη
αξία· σ’ αυτόν «τρέχουν», καταφεύγουν οι άνθρωποι, της γης «οι πεινασμένοι».

Ιστορικό υπόβαθρο/πλαίσιο ποιήματος:

Η γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα (1941-1944) και οι τραγικές επιπτώσεις της, με
αποκορύφωμα την πείνα που θέριζε τον ελληνικό λαό, κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Ειδικά
τον χειμώνα του 1941-42 υπολογίζεται πως 300.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από τον
«Μεγάλο Λιμό». Αξιοποιείται το εισαγωγικό σημείωμα και η συνοδευτική φωτογραφία.
Μπορούν να προβληθούν και άλλες σχετικές φωτογραφίες της Βούλας Παπαϊωάννου που
έμεινε γνωστή ως «φωτογράφος της Κατοχής»18. Κρίνεται σκόπιμο, για παιδαγωγικούς
λόγους, να αποφευχθεί η προβολή πολύ «σκληρών» εικόνων.

15 Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει από τον αναλυτικό σχολιασμό τα στοιχεία εκείνα που κρίνει απαραίτητα
για τον «φωτισμό» του κειμένου και να τα προσαρμόσει στο επίπεδο των μαθητών/τριών του.
16 ό.π.
17http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2712/Neoelliniki-Logotechnia_G-Lykeiou-AnthrSp_html-empl/index_1_10.html
18 Τρεις από αυτές τις φωτογραφίες αξιοποιούνται στην έκτη άσκηση δημιουργικής γραφής (βλ. φύλλο εργασίας).
6
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Ολοκληρώνοντας την ανάλυση του ποιήματος, ενδείκνυται να γίνει συζήτηση για τη σχέση
Λογοτεχνίας – Ιστορίας και τη στάση του λογοτέχνη στα δρώμενα της εποχής του.19
Ο ποιητής, ξεκάθαρα εδώ, δεν αναπαριστά ρεαλιστικά τη σκληρή-ζοφερή πραγματικότητα·
τη μετουσιώνει σε μια άλλη υπερπραγματικότητα, πιο φωτεινή. Σίγουρα, τον Σαχτούρη τον
έχει σφραγίσει ανεξίτηλα η Ιστορία· τον αποκαλούν, μάλιστα, «ποιητή της οδύνης». Τα
τραυματικά, ωστόσο, ιστορικά βιώματα αντανακλώνται στην ποίησή του μέσα από έναν
παραμορφωτικό-μεταμορφωτικό φακό.
Στο τέλος της συζήτησης, γίνεται ξεκάθαρο στα παιδιά ότι, ναι μεν η λογοτεχνία εμπνέεται
και αντλεί από την ιστορική πραγματικότητα, αλλά ένας λογοτέχνης δεν γράφει Ιστορία.
Διατηρεί πάντοτε το δικαίωμα της μυθοπλασίας: μπορεί να δώσει στο κείμενό του όποιες
φανταστικές προεκτάσεις επιθυμεί, να αλλάξει ονόματα προσώπων που υπήρξαν στην
πραγματικότητα, να ανατρέψει τον ρόλο τους, να αλλάξει το σκηνικό, τις καταστάσεις κτλ.

Αρχιτεκτονική διάρθρωση - δομή ποιήματος:

Σύμφωνα με τον Γιάννη Δάλλα,20 στα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη υπάρχουν τρία
σταθερά δομικά στοιχεία:
i. Μια ιστορία-«μήνυμα» (σε κάθε ποίημα υπάρχει μια μοναδική ιστορία με 3-4
επεισόδια)
ii. Η «σκηνική» διάρθρωση (το ποίημα αποτελείται από διαδοχικές σκηνές – κάθε
σκηνή ταυτίζεται με μια εικόνα - τεχνική κινηματογραφικής λήψης)
iii. Η «ιδεοπλαστική» εικόνα (η εικόνα δηλαδή που περιέχει μια ιδέα, ένα μήνυμα).

Πώς επαληθεύονται τα πιο πάνω στο ποίημα που μελετούμε;

Όπως επισημαίνει ο Κώστας Μπαλάσκας,21 η ιστορία υπάρχει πράγματι εδώ και γίνεται με
αφήγηση σε χρόνο παρελθοντικό και σε στίχους που παρατάσσονται με απλές προτάσεις
κατά το πρότυπο των λαϊκών αφηγήσεων. Η ιστορία-όνειρο είναι ταυτόχρονα φορέας ενός
μηνύματος.
Σε σχέση με τη σκηνική διάρθρωση, τρεις κινηματογραφικές εικόνες-σκηνές διαδέχονται
ευδιάκριτα η μια την άλλη:
α) Το ψωμί πέφτει από τον ουρανό στον δρόμο (στίχοι 1-2)
β) Ύστερα έρχεται το αγόρι, κόβει και μοιράζει το ψωμί στον κόσμο γύρω (στίχοι 3-4)
γ) Το κορίτσι κόβει και μοιράζει «κομμάτια γνήσιο ουρανό» (στίχοι 5-7)

Οι εικόνες-σκηνές είναι εξωλογικές-υπερρεαλιστικές, ωστόσο δίνονται με παραστατικό -

οπτικό τρόπο. Πρόκειται για μια συγχώνευση ονείρου και πραγματικότητας. Το μοίρασμα
του ψωμιού και το μοίρασμα του ουρανού κλιμακώνονται αντιθετικά με τη χρήση του
αντιθετικού συνδέσμου όμως (στον στίχο 5). Η μυθοπλασία του ποιητή κινείται ανάμεσα
στις δύο αυτές κυρίαρχες σκηνές, για να καταλήξει στο επιμύθιο-θέση του ποιητικού
υποκειμένου στους δύο τελευταίους στίχους (στίχ. 10-11): Ας μην το κρύβουμε /διψάμε για

19 Βλ. ερώτηση 12 του φύλλου εργασίας.

20 Γιάννης Δάλλας, Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη, Αθήνα 1979, Κείμενα.
21 Κώστας Μπαλάσκας, Νεοελληνική ποίηση: κείμενα - ερμηνεία - θεωρία, Επικαιρότητα, Αθήνα 1980.

7
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

ουρανό! Η κατακλείδα αυτή καθορίζει και το θεματικό κέντρο του ποιήματος: ότι ο
άνθρωπος υπερβαίνει τις υλικές ανάγκες και αναζητεί την πνευματική ανύψωση.
Τέλος, η ιδεοπλαστική εικόνα περικλείεται στη λέξη ουρανός, που επαναλαμβάνεται άπειρες
φορές στην ποίηση του Σαχτούρη. Το σύμβολο του ουρανού ερμηνεύεται στη συνέχεια.

Η προσέγγιση της δομής του ποιήματος μπορεί να γίνει και με βάση το σχήμα: θέση –
αντίθεση – σύνθεση. Συγκεκριμένα:
 Στίχοι 1-4: θέση
 Στίχοι 5-9: αντίθεση
 Στίχοι 10-11: σύνθεση

Πρόσωπα - κινηματογραφικά πλάνα – επίπεδα του ποιήματος:

Συσχετίζοντας με το προηγούμενο σημείο για τη σκηνική διάρθρωση του ποιήματος, εύκολα
εντοπίζονται τα πρόσωπα και τα πλάνα:
 Σε πρώτο πλάνο: ένα κορίτσι – ένα αγόρι – ο γύρω κόσμος
 Σε δεύτερο πλάνο: το ποιητικό υποκείμενο

Ο φακός κινείται ανάμεσα στα δύο κύρια πρόσωπα (αγόρι - κορίτσι) και στα δύο επίπεδα
(το γήινο και το ουράνιο) που αλληλοδιαπλέκονται, καθώς ό,τι γίνεται στο γήινο επίπεδο
επηρεάζει και το ουράνιο.
Με άλλα λόγια, το σκηνικό του ποιήματος το συνθέτουν - από άποψη χώρου - ο δρόμος
και ο ουρανός, σε μια κίνηση αμφίδρομη που ξεκινά από πάνω προς τα κάτω (από τον
ουρανό πέφτει το ψωμί στον δρόμο) και καταλήγει από κάτω προς τα πάνω. Σε σχέση με τον
χρόνο, δεν έχουμε συγκεκριμένους δείκτες που να προσδιορίζουν εποχή, μέρα, νύχτα κτλ.:
μόνο οι παρελθοντικοί χρόνοι στην αρχή υποδηλώνουν το τότε/κάποτε (σαν τα παραμύθια:
μια φορά και έναν καιρό…), και αντιδιαστέλλονται προς τη λέξη τώρα (που είναι και ο μόνος
συγκεκριμένος δείκτης χρόνου), όπως επίσης και με τα ρήματα σε ενεστώτα στο τέλος.

Το ποιητικό υποκείμενο – η φωνή που «μιλάει»:

Στους στίχους 1-9 εντοπίζουμε το τρίτο γραμματικό πρόσωπο σε παρελθοντικό χρόνο
(είχε πέσει, έκοβε, μοίραζε, τρέχαν…), όπως ταιριάζει στην αφήγηση ενός σκηνικού
δρώμενου. Η χρήση του τρίτου προσώπου προσδίδει μια αίσθηση αντικειμενικότητας, σαν
να αποστασιοποιείται το ποιητικό υποκείμενο που μπορεί να είναι ένας από το πλήθος, ένας
παρατηρητής με ευαίσθητες κεραίες.
Στους δύο, όμως, τελευταίους στίχους (στίχ. 10-11), παίρνει ξεκάθαρη θέση, την οποία
προβάλλει σε πρώτο πρόσωπο πληθυντικού και σε χρόνο ενεστώτα (διψάμε για ουρανό), και
την οποία καταθέτει με μια προτρεπτική υποτακτική (Ας μην το κρύβουμε).
Η προτροπή – επιθυμία – θέση του ποιητικού υποκειμένου αποκτά έτσι διάρκεια,
διαχρονικότητα, συλλογικότητα και παραπέμπει σε μια ποίηση του «εμείς». Είναι μια
πρόταση ζωής που αφορά κάθε άνθρωπο σε κάθε εποχή, ειδικά σε δύσκολους καιρούς.

8
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Κυρίαρχα θεματικά μοτίβα-σύμβολα:

α) Το ψωμί: η λέξη επαναλαμβάνεται αυτούσια δύο φορές στο ποίημα και, επιπλέον, κυριαρχεί
στον τίτλο. Συνδηλωτικά υπάρχει, ακόμη, η λέξη καρβέλι και φραντζόλα.
Το ψωμί πέφτει στον δρόμο από τον ουρανό, παραπέμποντας τον αναγνώστη στο βιβλικό
διακείμενο της Παλαιάς Διαθήκης που είναι το μάννα εξ ουρανού, η ουράνια «λύση» στο
πρόβλημα της πείνας.
Σε μια απόπειρα αποκρυπτογράφησης του συμβόλου, το ψωμί ₋ σύμβολο της τροφής ₋
συνδέεται με τα υλικά αγαθά και τις σωματικές ανάγκες του ανθρώπου. Κάποιοι στερούνται
ακόμα και το ψωμί και λιμοκτονούν (όπως τότε στην Κατοχή αλλά και στις μέρες μας), ενώ
άλλοι φτάνουν σε έναν άκρατο καταναλωτισμό.
Διερευνάται, επίσης, η λειτουργία των επιθέτων τεράστιο, πελώριο, ζεστό. Η Πόπη Φουρλή22
αναρωτιέται: «θέλει τάχα ο ποιητής να δώσει την ελκυστική πλευρά των υλικών αγαθών και
να προβάλει έτσι περισσότερο τα πνευματικά στη β΄ εικόνα ή μήπως τα επίθετα αυτά
υποβάλλουν την αίσθηση του άμετρου καταναλωτισμού της σύγχρονης εποχής;».

β) Ο ουρανός: η λέξη επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές στο ποίημα (τις δύο με πιο αραιά
γράμματα για σκοπούς έμφασης).
Σύμφωνα με τη Χριστίνα Αργυροπούλου,23 ο ουρανός αποτελεί έναν χώρο ελπίδας και
λύτρωσης ή συγκροτεί έναν χώρο δικαίωσης. Η αναζήτηση μόνιμης ελπίδας σε έναν άλλον
χώρο καθαρό (ένα άλλον «δρόμο»), τον ουράνιο, ολοκληρώνεται ποιητικά ως αίτημα ότι όλοι
διψάνε για ουρανό. Ο ποιητής και ο κάθε πνευματικός άνθρωπος αναζητάει πέρα από τη γη
τη λύτρωση, την αλήθεια, την αυθεντική ζωή, την απελευθέρωση από «πάθη και παθήματα».
Όπως εύστοχα σημειώνει η Αγάθη Γεωργιάδου,24 ο ουρανός (βασικό σύμβολο στην ποίηση
του Σαχτούρη) είναι ο «χώρος» όπου φυλάσσονται οι πνευματικές αξίες, μακριά από την
τρομακτική, εφιαλτική γήινη πραγματικότητα. Είναι το φάσμα, η «αντεικόνα» της γης.
Συμβολίζει έναν χώρο ανοικτό όπου δεσπόζουν οι μεγάλες πανανθρώπινες αξίες, όπως η
ελευθερία, η αλήθεια, η δικαιοσύνη κτλ.
Η Νόρα Αναγνωστάκη25 χαρακτηρίζει τον Σαχτούρη ως αιώνιο νοσταλγό ενός υψηλότερου
καθαρού χώρου, ενός ουρανού, όπως τον νοσταλγούν οι φυλακισμένοι.
Επεκτείνοντας τις πιο πάνω απόψεις, με βάση μια άλλη πηγή 26, θα λέγαμε ότι ο ουρανός
προβάλλει ως πανανθρώπινο και διαχρονικό αίτημα, ως ένα πολύτιμο αγαθό ζωής (όσο
ζωτικό είναι το νερό), [γι’ αυτό διψάμε για ουρανό, όχι πεινάμε], που υπερσκελίζει τις υλικές
- βιολογικές ανάγκες (το ψωμί), αφού αποτελεί στην ουσία την απάντηση στις πνευματικές
και εσωτερικές αναζητήσεις του ανθρώπου. […] Μπορούμε να ταυτίσουμε τον ουρανό με τον
«άλλο δρόμο», που δεν είναι άλλος παρά ο ονειρικός, μαγικός κόσμος της ποίησης, από όπου
αντλεί ικανοποίηση και χαρά τόσο ο δημιουργός-ποιητής όσο και εμείς οι αναγνώστες.

22 Πόπη Φουρλή, «Μίλτου Σαχτούρη, το Ψωμί», Η Διδασκαλία στα Κείμενα και στη Γλώσσα, Παπαδήμας, Αθήνα 1991.

{άντληση από: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου – Λυκείου, βιβλίο καθηγητή, τχ. 4, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999.}
23 Χριστίνα Αργυροπούλου, Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο και το Λύκειο με τη μέθοδο project, στο:

http://www.pi-schools.gr/lessons/hellenic/
24 Αγάθη Γεωργιάδου, «Ο ελεγκτής» - παρουσίαση διαθέσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

http://blogs.sch.gr/spkal/files/2014/11/%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CF%84%CE%B7%CF%822015.pdf
25 Νόρα Αναγνωστάκη, «Οι δύσκολοι καιροί μέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Κριτική 2: 10 (Ιούλιος-
Αύγουστος 1960) 156-169.
26 http://lyk-artem.att.sch.gr/files/e-yliko/MAGKLIS/saxtouris.pdf

9
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Επομένως, ο ουρανός ο γνήσιος, όπως χαρακτηρίζεται στο ποίημα, είναι κάτι ανώτερο από
το ψωμί. Τα πνευματικά αγαθά είναι ανώτερα από τα υλικά. «Οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται
ἄνθρωπος» μάς θυμίζει η ευαγγελική περικοπή από την Καινή Διαθήκη (Κατά Ματθαίον ΙΔ΄,
14-22). Ακόμη, ο Γιάννης Ρίτσος στο ποίημά του Αποχαιρετισμός δηλώνει ξεκάθαρα διά
στόματος Γρηγόρη Αυξεντίου:
Κι έλεγα μέσα μου: δε φτάνει το τραπέζι, μήτε κάμποσος παράς
στην τσέπη,
μήτε το ψωμί και το φιλί, – δε φτάνει.
Ο άνθρωπος είναι πιο τρανός απ’ την καθημερνή την έγνοια του.

Κι έλεγα πάλι που ο άνθρωπος αρχίζει από την έγνοια του για
το ψωμί
Κι όλο τραβάει πιο πέρα απ’ τη σκλαβιά του,
από σκλαβιά σε σκλαβιά, από ξεσκλάβωμα σε ξεσκλάβωμα,
απ’ το ξεσκλάβωμα της πατρίδας, στο ξεσκλάβωμα του κόσμου,
ώσπου να νιώσει, μπαίνοντας ίσα στον ουρανό,
ν’ αχνίζει το φεγγάρι στον κόρφο του,
ώσπου να κλάψει μια νύχτα από αγάπη για όλο τον κόσμο. […]

Το προαναφερθέν ποίημα του Ρίτσου, όπως ανθολογείται στο σχολικό εγχειρίδιο της Γ΄
Γυμνασίου (σ. 77, απόσπασμα) προτείνεται ως συνεξεταζόμενο με το ποίημα του Σαχτούρη
που μελετάμε, καθώς είναι ξεκάθαρη η ομοιότητα ως προς τον θεματικό τους άξονα.

Θεματικός άξονας ποιήματος:

Δεν αρκούν τα υλικά αγαθά, για να ζήσει ο άνθρωπος· ως ανώτερο ον υπερβαίνει τις
βιολογικές – σωματικές του ανάγκες και πορεύεται από «ξεσκλάβωμα σε ξεσκλάβωμα»,
μέχρι να φτάσει στο πιο «ψηλό σκαλί», στην κατάκτηση πνευματικών αγαθών και υψηλών
ιδανικών. Προχωρά από τον ατομικισμό στη συλλογική συνείδηση και στην προάσπιση
πανανθρώπινων αξιών.

❖ Μία επισήμανση (διδακτική και ερμηνευτική): χρειάζεται προσοχή στην ερμηνεία

της θέσης του ποιητή, όπως αποτυπώνεται στους τελευταίους στίχους, για να μην
καταλήξουμε σε έναν άγονο διδακτισμό. Στην τελευταία φάση της συζήτησης και της
προέκτασης των νοημάτων, μπορούμε να προβληματίσουμε τα παιδιά για τη βαθύτερη
ουσία του ποιήματος. Άραγε αρνείται ο ποιητής την αναγκαιότητα των υλικών αγαθών
και θέλει να μας πει ότι δεν χρειάζεται να τρέχει ο άνθρωπος, για να βγάλει το «ψωμάκι»
του, τον άρτον τον επιούσιον; Μήπως θέλει να μας υποβάλει ότι ο άνθρωπος πρέπει να
ενδιαφέρεται πρώτα για τα πνευματικά αγαθά και ας στερείται τα απαραίτητα; Κανένα
από τα δύο. Όπως σημειώνει η Πόπη Φουρλή,27 το ποίημα έχει τόση πνευματικότητα,
ώστε να φαίνεται καθαρά ότι μέσα από την αντίθεση ύλης – πνεύματος, θέλει να σηκώσει
ψηλότερα τον άνθρωπο, πάνω από τη βιολογική του σφαίρα, να τον προβάλει σαν
πνευματικό ον.

27 Ό.π.
10
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Γλώσσα – λειτουργία του λόγου (εκφραστικές και υφολογικές επιλογές του ποιητή):
Πέρα από τις λέξεις-σύμβολα και την εικονοποιία που σχολιάστηκαν σε προηγούμενα
σημεία, επισημαίνουμε και άλλα εκφραστικά μέσα του ποιήματος και εξετάζουμε τη σχέση
τους με το περιεχόμενο.
Το ύφος είναι λιτό – περιεκτικό – στοχαστικό και η γλώσσα απλή, με κοινές λέξεις που
μπορεί να ωθήσουν σε μια επιφανειακή ανάγνωση, όπως σημειώνει η Ζωή Σαμαρά,28 αν δεν
προσέξουμε. Το ποίημα αποτελείται από ελάχιστες λέξεις (συχνές στην ποίηση του
Σαχτούρη) που επαναλαμβάνονται: άσπρο, άγγελος, ουρανός, μαχαίρι, δρόμος.
Αξιοσημείωτη είναι η λειτουργία των επιθέτων. Τα δύο συνώνυμα επίθετα του πρώτου
στίχου (τεράστιο – πελώρια), που είναι σαν να πλακώνουν τη γη με το μέγεθός τους,
σηματοδοτούν έναν απέραντο χώρο που ταυτίζουμε με τον ουρανό, από όπου έχει πέσει το
ψωμί ως ουρανόσταλτο μάννα. Μήπως, όμως, είναι κάλπικος αυτός ο ουρανός του δεύτερου
στίχου και αντιπαρατίθεται στον γνήσιο ουρανό του έβδομου στίχου (που δηλώνεται με
αραίωση, όπως και στον στίχο 9);
Επίσης, το επίθετο μικρός που εμφανίζεται τρεις φορές σε ένα τόσο σύντομο ποίημα, και
ενισχύεται με τη λέξη κοντό και το υποκοριστικό βρακάκι, υποδηλώνει μάλλον την
αντιπαράθεση των παιδιών με το ψωμί και τον ουρανό, του μικρόκοσμου και του
μακρόκοσμου.
Σε σχέση με τα ρήματα, επισημαίνεται η μετάβαση από τους παρελθοντικούς χρόνους
(στίχοι 1-9, όπου έχουμε την αφήγηση του σκηνικού δρώμενου) στον ενεστώτα (στίχοι 10-
11), κάτι που προσδίδει στο τελικό «συμπέρασμα» μια διάρκεια και διαχρονική ισχύ (βλ. και
σχολιασμό για το ποιητικό υποκείμενο).
Το ρήμα τρέχαν (και τρέχανε) επαναλαμβανόμενο δημιουργεί εικόνα γοργής κίνησης που
απουσιάζει από το πρώτο μέρος. Όπως εύστοχα σημειώνει ο Νίκος Γρηγοριάδης,29 η
απεικόνιση των σκηνών και των πραγμάτων γίνεται με επανάληψη ρημάτων και
ουσιαστικών. Κυριαρχούν οι ανεξάρτητες προτάσεις και το ασύνδετο σχήμα που δένει και
ξεχωρίζει τις αντιθετικές δομές. Οι γλωσσικές αντιθέσεις, με τις εικόνες που συνθέτουν,
παράγουν τη σκηνοθεσία του συμβολικού:
 Μοίρασμα ψωμιού vs μοίρασμα ουρανού
 Ουρανός vs δρόμος
 Ουρανός vs ψωμί
 Αγόρι vs κορίτσι
 Πηγαίναν vs τρέχαν
 Όλοι vs λίγοι …
Σε σχέση με τα σχήματα λόγου, έχει ήδη αναφερθεί η επανάληψη που κατέχει κυρίαρχη
θέση. Επίσης σημαντική η αντίθεση, σχολιάστηκε προηγουμένως. Σε μικρότερο βαθμό
συναντάμε τη μεταφορά και το ασύνδετο σχήμα.

28 Ζωή Σαμαρά, «Μίλτου Σαχτούρη, “Το Ψωμί”, “Ο Βυθός”», ΙΔ΄, Προπτικές του Κειμένου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη
1987. {άντληση από: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου – Λυκείου, βιβλίο καθηγητή, τχ. 4, ΟΕΔΒ, Αθήνα
1999.}
29 Νίκος Γρηγοριάδης, «Μίλτος Σαχτούρης, “Το Ψωμί”, “Ο στρατιώτης ποιητής”», Νεοελληνική Παιδεία 8 (1987) 82-

90. {άντληση από: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου – Λυκείου, βιβλίο καθηγητή, τχ. 4, ΟΕΔΒ, Αθήνα
1999.}
11
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Αξίζει να σημειωθεί η επιλογή της λέξης μαχαίρι, με το οποίο μοιράζεται και το ψωμί και ο
ουρανός. Η λέξη απογυμνώνεται από το αρνητικό της φορτίο (ως σύμβολο βίας) και γίνεται
εδώ μέσο μοιρασιάς, προσφοράς και αλληλεγγύης.
Σχολιάζεται, επίσης, η επιλογή παιδιών στο μοίρασμα ψωμιού και ουρανού. Γιατί τους
δίνει αυτόν τον ρόλο ο ποιητής; Προφανώς, γιατί τα παιδιά είναι ενσάρκωση της αθωότητας
και της αγνότητας, κι έτσι διασφαλίζεται η ειλικρινής πρόθεση της προσφοράς.
Τέλος, θα λέγαμε ότι το ποίημα διαθέτει όλα τα μορφικά χαρακτηριστικά της νεωτερικής
ποίησης: απουσία στροφών, έλλειψη μέτρου και ομοιοκαταληξίας, χρήση τολμηρών
εικόνων. Ανήκει στη νεοϋπερρεαλιστική ποίηση, συνδυάζοντας στοιχεία του
υπερρεαλισμού, του εξπρεσιονισμού και του υπαρξισμού και κινείται σ’ έναν εξωλογικό
χώρο, όπου κυριαρχεί η τολμηρή φαντασία και οι πρωτότυπες εικόνες.

Χρώματα:
Όπως σημειώνει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης,30 τα χρώματα είναι για τον Σαχτούρη σύνεργα
απαραίτητα και σταθερά, για να μπορεί να φασματοποιεί και να φασματοσκοπεί τον κόσμο
στον ποιητικό του καμβά. Στην ποίηση του Σαχτούρη κυριαρχούν τρία χρώματα: το μαύρο,
το κόκκινο και το άσπρο και κανένα από αυτά τα χρώματα δεν λειτουργεί ως μονοσήμαντα
θετικό ή μονοσήμαντα αρνητικό.
Ο Σαχτούρης αποκαλεί την ποίησή του «ζωγραφισμένη». Είχε δηλώσει χαρακτηριστικά τα
ακόλουθα: «Η ζωγραφική με βοήθησε πολύ στην ποίησή μου. Ορισμένα ποιήματά μου
βγήκαν από οράματα ζωγράφων που είχα δει, και από εικόνες εν γένει. Αλλά αγαπώ και τη
ζωγραφική σαν ζωγραφική. Αν δεν ήμουν ποιητής, θα ήθελα να είμαι ζωγράφος. Αυτά που
ζωγραφίζω εγώ είναι ποιήματα, δεν είναι ζωγραφιές (….) Πολλές πικρίες ξεπέρασα με την
εκτόνωση που κάνω γράφοντας αυτά τα ποιήματα».
Επίσης, ο ποιητής αναφέρει τα εξής: «Για τα χρώματα, που αναφέρονται συχνά στα
ποιήματά μου. Ιδίως το μαύρο και το κόκκινο του αίματος, το χρώμα της ζωής και των
ημερών μου. Μα την αίσθησή τους την είχα από πάντοτε μέσα μου. Από δώδεκα χρονών
άρχισα και ζωγράφιζα. Τα είδε μια μέρα ο πατέρας μου, δικαστικός αυστηρός που με
προόριζε για τα νομικά, και τα ’σκισε: “Τι! ζωγράφος θα γίνεις…”, μου είπε».
Στο ποίημα «Το ψωμί», θα λέγαμε ότι μόνο έμμεσα υποδηλώνεται το μαύρο και το κόκκινο
χρώμα, μέσα από το κατοχικό βίωμα της πείνας και του θανάτου (που υποκρύπτεται στους
πρώτους στίχους). Ρητά αναφέρεται το άσπρο (ο άσπρος άγγελος) και το πράσινο (το παιδί
με το πράσινο βρακάκι): το άσπρο της αγνότητας και το πράσινο της ελπίδας.
Προεκτείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι το πράσινο είναι της γης (της ύλης) και το λευκό
του πνεύματος. Αυτό ενισχύεται με την εικόνα του κοριτσιού που δεν είναι πια μικρή αλλά
έχει γίνει ένας άσπρος άγγελος, ένα πνευματικό ον. Πάνω απ’ όλα, όμως, κυριαρχεί το χρώμα
του αίθριου γαλάζιου ουρανού, επίσης ελπιδοφόρο, μια αισιόδοξη απάντηση σε οποιοδήποτε
μουντό χρώμα. Ο ίδιος ο Σαχτούρης δίνει το στίγμα: «Τα ποιήματά μου δεν είναι
απαισιόδοξα. Απεναντίας, είναι σαν τα ξόρκια. Ξορκίζουν το κακό. Μοιάζουν με μάσκες
αφρικάνικες. Με μάσκες ζώων και προγόνων, για να ξορκιστεί ο θάνατος. Όπως συμβαίνει
απαράλλαχτα και με τις μάσκες των ιθαγενών.».

30 Ό.π.
12
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

Άλλα σχόλια για τον ποιητή και το έργο του:

Ο Σαχτούρης οικοδομεί σταδιακά και με μόχθο τη δική του ποιητική «μυθολογία», με βασικά
υλικά την τολμηρή φαντασία και την παραίσθηση, τις έντονες και «παράλογες» εικόνες και
τα αρχέτυπα σύμβολα.
Ακολουθούν σχόλια και απόψεις που φωτίζουν περισσότερο τον ποιητή και το έργο του
(αλλά και το συγκεκριμένο ποίημα που μελετάμε).31

i. Αυτοσχόλια του ίδιου του Σαχτούρη:

 «…νέος στην Κατοχή είχα αρρωστήσει βαριά από
φυματίωση, τότε που πέθαιναν ακόμη και όσοι ήταν καλά
από έλλειψη τροφής, οπότε είχα ορκιστεί ότι αν δεν
πεθάνω, θα αφοσιωθώ στην ποίηση, δεν θα κάνω τίποτ’
άλλο. Το οποίο και έκανα και δεν έχω μετανιώσει.» [Μ.
Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός; Συνομιλίες,
Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σ. 33].32

 «Τα λόγια αυτά, τα ποιήματα, είναι σαν ένα υποσυνείδητο ημερολόγιο της ζωής μου και
δεν ξέρω τι θα γινόμουν αν δεν τα έγραφα». «Αυτοβιογραφικό» σημείωμα (3 Mαρτίου
1979).33

 «Πρέπει απαρχής να πω ότι ποτέ δεν σκέφτηκα να εξηγήσω τα ποιήματά μου. Θυμάμαι
μόνο πως γράφτηκαν σε ώρες απρόσμενες· νύχτες χειμωνιάτικες, κουκουλωμένος σε μια
κουβέρτα, πεταγόμουν ξαφνικά απ' το κρεβάτι, σαν μια αστραπή, σαν κάτι κόκκινο να με
χτύπησε στο κεφάλι, έφτιαχνα τον σκελετό του ποιήματος κι ύστερα έπεφτα και
κοιμόμουνα. Όμως μέρες πολλές ύστερα τα δούλευα, όπως ο τεχνίτης δουλεύει ένα
οποιοδήποτε αντικείμενο, κι αν στο τέλος δεν με ικανοποιούσε, το έσχιζα και το
πετούσα».34

 «Το έχω τονίσει επανειλημμένα, ο υπερρεαλισμός έδρασε πάνω μου σαν καταλύτης. Με
λευτέρωσε στην ποίηση και στη ζωή, αλλά δεν μπορώ να πω ότι η ποίησή μου είναι
υπερρεαλιστική. Η ποίησή μου είναι ιδιότυπα δραματική και λυρική.» (περ. Τέταρτο 23
(Μάρτιος 1987).35

ii. Σχόλια /απόψεις μελετητών του έργου του:

 «Ο κόσμος του Σαχτούρη φαίνεται κλειστός, και σε μερικούς, ίσως στενά ατομικός. Κι
όμως συνεχώς υπάρχει μία ευαίσθητη ακοή που αφουγκράζεται, κι ένα μάτι που βλέπει
άγρυπνα ό,τι γίνεται απ’ έξω.» - Νόρα Αναγνωστάκη36

31
Τα στοιχεία αυτά είναι για τον/την εκπαιδευτικό. Αν το κρίνει σκόπιμο, μπορεί να επιλέξει ορισμένα σχόλια και να τα
διαβάσει στα παιδιά ως «τροφή» για προβληματισμό και συζήτηση.
32
https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=8
33 https://www.hartismag.gr/hartis-31/afierwmata/miltos-saxtoyrhs
34
https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=8#content
35https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=8#content

36 https://www.greek-language.gr/periodika/mags/kritikh/1960/10/132017
13
 Λογοτεχνία Γ΄ Γυμνασίου 2022-2023
Θεματική ενότητα: «Οικουμενικές αξίες και Λογοτεχνία»

 «Ο κόσμος του Σαχτούρη αναγνωρίζεται. Αποτελείται από θραύσματα του υπαρκτού

κόσμου, αντανάκλαση μιας πραγματικότητας που γεννήθηκε μέσα και μετά το Δεύτερο
παγκόσμιο πόλεμο, όπως, αίφνης, τρομακτικός, παραμορφωμένος, ανάκατος (άνθρωποι,
ζώα και αντικείμενα) είναι ο κόσμος στην "Γκέρνικα" του Picasso.» - Αλέξανδρος
Αργυρίου37

 «Ολόκληρο το ποιητικό σώμα του Σαχτούρη είναι μια κιβωτός της μνήμης την επαύριο
μιας βιβλικής καταστροφής.» - Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα38

 «Είναι εδώ κάτω, ας το επαναλάβομε, ο δρόμος, το σπίτι, ο κήπος, μια γωνία - αιχμή
πολιτείας και κόσμου. Είναι εκεί επάνω, σε απόσταση κακής γειτονίας, ο ουρανός, το
φεγγάρι, ένα αστέρι που ₋ επίσης₋ μας περιέχει ή μας απειλεί. Και μεταξύ ουρανού και γης
η επικοινωνία και πάλι παράλογη. […] Και η διάσταση του διπλού συνεχώς εμβαθύνεται.
Λ.χ., εξαρχής μας ειδοποιεί πως ο χώρος που τεκταίνονται τώρα τα δρώμενα είναι "ο
άλλος δρόμος", "ο άλλος ουρανός". Είναι ο αισθητός κόσμος που ξέρομε, αλλά από την
αφώτιστη - την ονειρική ή εφιαλτική- πλευρά του: "Απ’ την πλευρά που ανθίζανε τα
πράγματα" ή, συχνότερα για τη σημαδεμένη εποχή του, "απ' τη γωνία του φριχτού". Και
την αμέσως επόμενη στιγμή ο ποιητής βρίσκεται πίσω από τα πράγματα και δημιουργεί
είδωλα. Οι εικόνες του τώρα δεν είναι βιώματα, αναμνήσεις ή φαντασίες. Είναι, καθώς
μας προειδοποιεί, "φάσματα" μιας πολυεδρικά διπλής πραγματικότητας.» - Γιάννης
Δάλλας39

 «Το ίδιο το ποιητικό έργο του Σαχτούρη στο σύνολό του, δεν είναι παρά μια λιτή και με
χειρουργική ακρίβεια περιγραφή εικόνων. Η επιτομή του λακωνίζειν στην παρουσίαση
μιας σειράς από πίνακες υπερρεαλιστικής ζωγραφικής, όπου πραγματικότητα και όνειρο
συναντιούνται με ένα τρόπο παράδοξο, σε ένα παιγνίδι γεμάτο ενέργεια, χρώμα και
κίνηση. Ένα θεατρικό παιγνίδι “ιδιότυπα δραματικό και λυρικό”, όπως ο ίδιος το
περιγράφει. Ζωντανά πλάσματα, άνθρωποι και ζώα μαζί με φαντάσματα από το
παρελθόν, σύμβολα και αρχέτυπα μαζί, αλλάζουν μορφή και ιδιότητες, ψάχνοντας
απελπισμένα για “Ουρανό”. Το σύμβολο της λύτρωσης από όλα τα δεινά της ζωής στο
ποιητικό σύμπαν του Σαχτούρη. Και όλα αυτά με έναν καταιγισμό εικόνων που δεν
δίνουν απαντήσεις, δεν οδηγούν σε εύκολα συμπεράσματα αλλά βάζουν σε κίνηση
αισθήσεις, σκέψεις και συναισθήματα, συχνά βαθιά κρυμμένα στις πιο απόμακρες γωνιές
της ανθρώπινης ψυχής και σκέψης.» - Παναγιώτης Ράππας40

37 Αλέξανδρος Αργυρίου, Διαδοχικές αναγνώσεις Ελλήνων υπερρεαλιστών, Γνώση, Αθήνα 1983. {άντληση από:
http://www.potheg.gr/ProjectDetails.aspx?Id=433&lan=1}
38 Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα, «Η ποίηση του κόκκινου και του μαύρου», Η Λέξη 123-124 (1994) 579.

39 Γιάννης Δάλλας, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, Αθήνα 1997, Κέδρος. {άντληση από:

http://www.potheg.gr/ProjectDetails.aspx?Id=439&lan=1}
40 https://www.topontiki.gr/2021/11/01/o-miltos-sachtouris-ke-to-ergo-tou-se-tenia-animation-apo-ton-panagioti-rappa/
14