श रय ती क य ण

वंक्षषप्त भागगदर्ळगका

वस्नेश,
केतकी घाटे आणण भानवी कयं दीकय

May 2017
शरयतीकयणाकडे फघण्माचा ळास्रीम दृष्टीकोन
 बायतातरी वलवलधता रषात घेऊन रागलड कयामरा शली. बायतात
१८५००० ऩेषा जास्त पुरणाऱ्मा लनस्ऩती आशे त ऩयं तु रागलडीवाठी
काशी भोजक्माच जाती लाऩयल्मा जातात.
 एकाच जातीची एकवुयी रागलड (monoculture) टाऱामरा शली.
कायण मा रागलडीभऱ
ु े ‘हशयलाई’ कयता मेते ऩयन्तु त्माभऱ
ु े ‘जंगर’
(forest) तमाय शोत नाशी !
 जंगराळी वाधर्ममग वांगणाये शरयतीकयण कयणे गयजेचे !
 त्मावाठी ‘केलऱ रागलडी’च्मा ऩरीकडे जाऊन ऩरयवयाचा वलचाय
कयामरा शला. मातन
ू भाती ल ऩाणी मा वंवाधनांचं वषभीकयण व्शालं
आणण जर्भनीलयीर जैलवलवलधतेच्मा ऩन
ु रुज्जीलनाची वोम व्शाली.
मात ऩाच टप्ऩे आशे त -
1. तभ
ु च्मा ऩरयवयाळी, जंगराच्मा प्रकायाची ओऱख करून घेणे
2. जर्भनीची वद्मस्स्थती जाणन
ू घेणे
3. ऩन
ु रुज्जीलन आणण रागलड आयाखडा तमाय कयणे:
3.a जर्भनीरा वंयषण : भाती ल जर वंलधगन, जर्भनीलयच्मा वद्म
आवऱ्माना वंयषण
3.b रागलडीकयता मोग्म जातींची ननलड : भातीच्मा स्स्थतीनव
ु ाय ल
वंवाधनांच्मा उऩरब्धीनुवाय
3.c बफमा ऩवयणे
4. अंभरफजालणी : वदृ
ु ढ योऩांची ननलड आणण रागलड
5. दे खबार
१. ऩरयवयाळी ओऱख
 तुभच्मा ऩरयवयातीर झाडीचा अथला जंगराचा प्रकाय जाणन ू
घेणे. उदा. ळुष्क ऩानगऱी, आर्द्ग ऩानगऱी, वदाशरयत, ननर्मन
ळुष्क इ.
 मा वलऴमालयीर प्रकार्ळत अभ्मावाचा ककंला वंकरनाचा ळोध
घेणे. त्मालरून आऩल्मा बागात ननवगगत् लाढणाऱ्मा स्थाननक
लनस्ऩतींची कल्ऩना मेईर.
 ऩयं तु फऱ्माच हठकाणी भानली शस्तषेऩाभऱ ु े भऱू च्मा जंगराचा
ह्राव शोऊन भोकऱे , उघडे प्रदे ळ तमाय झारेरे हदवतात.
 अळा हठकाणी ऩढ
ु ीर टप्ऩे भशत्लाचे आशे त -
2. जर्भनीची स्स्थती जाणणे
 झाडं लाढलण्मावाठी भातीची स्स्थती मोग्म आशे का ?
 झाडं फायीक आणण वऩु ीक भातीत उत्तभ लाढतात, भऊ भरुु भाड
ु भ ककंला
भातीतदे खीर चांगरी लाढतात. केलऱ कडक भरू
खडकालय चांगरी लाढू ळकत नाशीत.
 ऩयं तु केलऱ फायीक भाती झाडे लाढलण्मावाठी ऩुयेळी नव्शे .
 जर्भनीत ककंला भातीत ऩयु े वा वेंहर्द्म भार (कुजू ळकणाया
जैवलक भार) आणण जील जीलाणू आशे त का शे जाणन ू घ्मामरा
शले.
 अवल्माव रागलड कयामरा शयकत नाशी.
 नवल्माव ऩढ
ु ीर टप्प्मांप्रभाणे कृती कयाली -
३. जभीन ऩन
ु रुज्जीलनाची तमायी कयणे
 रागलड शी ळक्मतो उजाड भाऱालय ककंला डोंगय उतायालय केरी
जाते.
 अळा लेऱी भाती ल भातीतीर ओराला मा दोशोंच वंलधगन
वंधायण करून नंतय केरेरी रागलड अधधक ऩरयणाभकायक
ठयते.
३.अ. जर्भनीरा वंयषण
३.फ. झाडांच्मा जातींची ननलड ल वंख्मा ननस्चचती
३.अ. जर्भनीरा वंयषण
 आग, चयाई ल कटाई मा तीन गोष्टींऩावन
ू जर्भनीचा फचाल कयणे.
 जर्भनीलयीर वद्म नैवधगगक स्स्थतीच वंलधगन कयणे : आशे त ती झाडं,
झुडऩं, लेरी आणण इतय नैवधगगक घटकांना धक्का न रालता त्मांचा
रागलडीत वभालेळ कयणे.
 जर्भनीलयचं गलत काऩू नमे. ते नतथेच कुजू द्मालं. जभीन स्लच्छ करू
नमे ककंला वऩाटी करू नमे .अळा प्रकायच्मा काभाभऱ ु े जर्भनीची
भूऱची यचना ल ऩोत फदरतो, जे ऩुनरुज्जीलनाकयता भायक ठयतं.
 भातीतल्मा ओराव्माचं वंलधगन : भातीची ऩाणी धरून ठे लण्माची
षभता लाढलाली. माकयता वयु लातीरा २ ते ३ लऴं ऩन
ु रुज्जीलनाची
वलवलध तंर याफलन
ू भग रागलड कयाली.
३.फ. झाडांच्मा जातींची ननलड
 ‘वलवलध’ ‘स्थाननक’ झाडांची ननलड कयाली. त्मात वशजी आढऱणाऱ्मा
तवेच दर्ु भगऱ लनस्ऩतीदे खीर अवाव्मात.
ऩषी ल पुरऩाखयांच्मा खाद्म लनस्ऩती वलळेऴ ननलडाव्मा.
 लनस्ऩतींच्मा प्रकायातशी वलवलधता अवाली. उदा. लष
ृ , झड
ु ऩं, लेरी,
गलतं इ.
 भाती वुऩीक नवल्माव, रागलड टप्प्मा-टप्प्मात कयाली.
- ऩहशरी ३ लऴं : कणखय आणण वशजी आढऱणाऱ्मा जाती.
- नतवऱ्मा ककंला चौथ्मा लऴागनंतय: दर्ु भगऱ आणण वलळेऴ जाती.
 अ-स्थाननक ककंला ऩयदे ळी लनस्ऩती ऩूणत
ग ् टाऱाव्मात.

* टीऩ : जातींच्मा मादीकयता मेथे स्क्रक कया “स्थाननक झाडांची मादी”

३.क. बफमा ऩवयणे
 स्थाननक झाडांच्मा बफमा थेट तळाच ककंला ळेणगोळ्मात घारन ू
जर्भनीलय वलवलध हठकाणी टाकाव्मात. उदा. आंफा, जांबूऱ, कयलंद,
फेशेडा, र्ळलण, ऩऱव, ऐन, कयं ज, खैय, फशाला, र्ळयीऴ, ऩांगाया इ.
 स्जथे बफमा टाकणाय ती जभीन ऩण
ू त
ग ् उघडी फोडकी नवाली. अन्मथा
बफमा उगलणाय नाशीत.
 बफमा झुडऩी झाळ्मांभध्मे, यस्त्माच्मा कडेरा टाकाव्मात.
 शे काभ भुख्मत् भे भहशन्माच्मा ळेलटच्मा आठलड्माऩावून ते ऩाउव
वरुु शोईऩमंत कयता मेईर.
४. अंभरफजालणी
 रागलडीचा भहशना वंवाधनांच्मा उऩरब्धतेनुवाय ठयलाला.
◦ लऴगबय र्वंचनाची व्मलस्था अवल्माव रागलड कुठल्माशी
भहशन्मात कयामरा शयकत नाशी. ऩयं तु अनत-उं चीलयीर अनत-
ऩालवाच्मा, लाऱ्माच्मा प्रदे ळात (> ४००० र्भभी लावऴगक
वयावयी ऩाउव) केलऱ ऩालवाळ्मा नंतयच रागलड कयाली.
◦ र्वंचनाची व्मलस्था नवल्माव ऩालवाऱा वरु
ु शोताना रागलड
कयाली.
 २ x २ x २ पुटाचे खड्डे कयालेत. दोन खड्डमातरं अंतय वशा ते दशा ते
ऩंधया पुट माऩैकी ककतीशी ठे लामरा शयकत नाशी.
 खड्डे ५ ते १० हदलव उन्शात ताऩू द्मालेत.
 त्मात तऱाळी आणण फाजूंलय याख टाकाली.
 ऩढ
ु ीर र्भश्रणाने खड्डे बयालेत : जर्भनीलयची भाती (भाती नाऩीक
अवल्माव, फाशे यची चांगरी भाती ३० % लाऩयाली) + चांगरं कुजरेरं
ळेण खत (३० %) + वेंहर्द्म खत (२ ककरो) + नायऱाचा बुवा (५०० ग्रॎभ)
+ नीभ ऩें ड (२०० ग्रॎभ) + ऩारा ऩाचोऱा गलतं ककंला वऩकांचा कडफा
 २ ते ३ लऴं लमाच्मा भोठ्मा वऩळलीत लाढलरेल्मा वदृ
ु ढ योऩांची
रागलड कयाली.
५. दे खबार
 योऩाबोलती आऱं फनलालं.
 ऩाणी ननमर्भत द्मालं.
◦ फाटल्मा, भाठ ककंला वस्च्छर्द् नळ्मा लाऩरून केरेरं
हठफक र्वंचन ऩरयणाभकायक ठयतं.
 योऩाच्मा भऱ
ु ाळी जर्भनीलय गलताचं आच्छादन
कयालं.
 आधाय र्मशणून फांफच
ू ी काठी रालाली.
 गयज अवल्माव योऩालय वालरी तमाय कयाली.
 लणला, चयाई, ऩामदऱी तड
ु लण्माऩावन
ू योऩांचा
फचाल कयाला.
वायांळाने ...
 जर्भनीरा चयाई आणण लणव्माऩावन
ू वंयषण दे णे.
 जर्भनीची नैवधगगक यचना कामभ ठे लणे.
 जर्भनीलयीर वद्म वलवलधता ल आवये याखून ठे लणे.
 भातीची प्रत वध
ु ायण्मावाठी ल ओराला हटकलून ठे लण्मावाठी
ऩहशरी २ ते ३ लऴं काभ कयणे.
 रागलडीवाठी मोग्म स्थाननक झाडांची ननलड कयणे.
 ऩहशरी २ लऴं र्वंचनाची वोम कयणे.
 योऩांना जर्भनीरगत आच्छादन कयणे.
 वंयषण हटकलून ठे लणे.
स्त्थाननक झाडाांची यादी … K = कोकण, S = वह्मार्द्ी, D = दे ळ / भध्म भशायाष्र, V = वलदबग

वऺ
ृ / Trees नाव शास्त्रीय नाव K S D V
नाव शास्त्रीय नाव K S D V २१ गेऱा Catunaregam spinosa  

१ हशलय Acacia leucophloea    २२ तभारऩर Cinnamomum   
zeylanicum
२ वऩवा Actinodaphne angustifolia   
२३ बोकय Cordia dichotoma    
३ फेर Aegle marmelos   
२४ लरुण Crataeva adansonii   
४ भशारुख Ailanthus excelsa   
२५ पाळी Dalbergia lanceolaria  
५ अंकोऱ Alangium salvifolium   
२६ र्ळवभ Dalbergia latifolia    
६ र्ळयीऴ Albizia lebbeck    
२७ र्ळवल Dalbergia sisoo   
७ वातलीण Alstonia scholaris  
२८ टे र्मबण
ु ी Diospyros melanoxylon   
८ धालडा Anogeissus latifolia   
२९ भेढर्ळंगी Dolichandrone falcata   
९ योशीतक Aphanamixis polystachya  
३० आलऱा Emblica officinalis    
१० नीभ Azadirachta indica   
३१ ऩांगाया Erythrina suberosa   
११ आऩटा Bauhinia racemosa    
३२ वऩऩय Ficus amplissima    
१२ वालय Bombax ceiba   
३३ लड Ficus benghalensis   
१३ वारई Boswellia serrata   
३४ नांर्द्क
ू Ficus microcarpa    
१४ आवणा Bridelia retusa    
३५ उं फय Ficus racemosa    
१५ चायोऱी Buchanania   
३६ वऩंऩऱ Ficus religiosa   
cochinchinensis
१६ ऩऱव Butea monosperma     ३७ डडकेभारी Gardenia resinifera   

१७ उं डी Calophyllum inophyllum  ३८ काकड Garuga pinnata   

१८ कंु ब Careya arborea     ३९ र्ळलण Gmelina arborea    

१९ बेयरी भाड Caryota urens    ४० धाभण Grewia tiliifolia    

२० फशाला Cassia fistula     ४१ शे द ू Haldina cordifolia   

 K = कोकण, S = वह्मार्द्ी, D = दे ळ / भध्म भशायाष्र, V = वलदबग

नाव शास्त्रीय नाव K S D V नाव शास्त्रीय नाव K S D V

४२ अंजन Hardwickia binata    ६३ ऩांढय Murraya paniculata 

४३ लायव Heterophragma     ६४ कदं फ Neolamarckia   
roxburghii cadamba
४४ कुडा Holarrhena pubescence     ६५ नयक्मा Nothapodytes   
nimmoniana
४५ लालऱ Holoptelea integrifolia   
६६ ऩारयजातक Nyctanthes arbor-  
tristis
४६ खुयी Ixora brachiata  
६७ ऩायजांबऱ
ू Olea dioica   
४७ याम कुडा Ixora parviflora  

४८ नाणा Lagerstroemia    ६८ टे टू Oroxylum indicum   
microcarpa
६९ काऱा ऩऱव Ougeinia oojeinensis  
४९ ताभण Lagerstroemia speciosa  
७० र्ळंदी Phoenix sylvestris   
५० भोई Lannea coromandelica    
७१ कयं ज Pongamia pinnata   
५१ कलठ Limonia acidissima   
७२ बफजा Pterocarpus   
५२ चांदला Macaranga peltata   marsupium
५३ भोश Madhuca latifolia    ७३ यक्तचंदन Pterocarpus  
santalinus
५४ ऩेटायी Mallotus repandus 
७४ भच
ु कंु द Pterospermum  
acerifolium
५५ आंफा Mangifera indica    
७५ ऩर
ु ज
ं ीला Putranjiva roxburghii  
५६ णखयणी Manilkara hexandra    
७६ खडर्ळंगी Radermachera   
५७ र्रंफाया Melia dubia   xylocarpa
५८ अंजनी Memecylon   ७७ लाऱंू ज Salix tetrasperma  
umbellatum
७८ ऩीरू Salvadora persica  
५९ नागचापा Mesua ferrea    
७९ चंदन Santalum album  
६० फकुऱ Mimusops elengi  
८० रयठा Sapindus laurifolius   
६१ कऱभ Mitragyna parvifolia    
८१ वीताअळोक Saraca asoca   
६२ फायतोंडी Morinda pubescens    
 K = कोकण, S = वह्मार्द्ी, D = दे ळ / भध्म भशायाष्र, V = वलदबग

नाव शास्त्रीय नाव K S D V बाांबू / Bamboo

८२ कुवभ
ु Schleichera oleosa     नाव शास्त्रीय नाव K S D V
१ फांफ-ू करक Bambusa arundinacea   
८३ भोखा Schrebera swietenioides  
२ फांफ-ू भेव Dendrocalamus   
८४ बफब्फा Semecarpus    strictus
anacardium
८५ अंफाडा Spondias pinnata  
ठाणे, यामगड,
कोकण
८६ कुकेय Sterculia guttata  K २५००-३५०० र्भभी यत्नाधगयी, र्वंधद
ु ग
ु ,ग
८७ करू Sterculia urens    भंफ
ु ई, ऩारघय
८८ ऩाटर Stereospermum  
chelonoides नार्ळक, ऩणु े, वाताया,
८९ ऩाडऱ Stereospermum colais     सह्याद्री ३५००-७००० र्भभी कोल्शाऩयू मा स्जल्ह्मांचा
S
९० जांबऱ     ऩस्चचभ बाग
ू Syzygium cumini

९१ ऩें ढया  

धऱ
ु े ,नार्ळक, नगय,ऩण ु े,
Tamilnadia uliginosa

९२ वाग Tectona grandis   

वाताया,कोल्शाऩयू ,
९३ अजन
ुग Terminalia arjuna    औयं गाफाद,फीड,वोराऩयू ,
मलतभाऱ,फर ु ढाणा,
९४ फेशडा दे श / मध्य
Terminalia bellirica    
D ३००-८०० र्भभी ,अकोरा,अभयालती,लाळी
९५ हशयडा Terminalia chebula   महाराष्ट्र
भ,जारना,रातयू ,नांदेड,
९६ ककं जऱ Terminalia paniculata    
उस्भानाफाद,हशंगोरी,ऩय
९७ ऐन Terminalia tomentosa     बणी,जऱगाल,नंदयु फाय,
९८ बें ड Thespesia populnea     वांगरी
९९ खयऱ Trema orientalis     बंडाया, गोंहदमा,
V पव ू व ववदर्व १०००-१५०० र्भभी नागऩयू , चंर्द्ऩयू ,
१०० काऱा कुडा Wrightia tinctoria    
गडधचयोरी, लधाग
१०१ नतयपऱ Zanthoxylum rhetsa    
*नोंद : स्जल्ह्मांची लगगलायी शी प्रभाणणत ऩाऊवभानानुवाय
अचूकऩणे केरेरी नवून, वाधायणत् एकवायख्मा झाडीच्मा
प्रकायानुवाय केरेरी आशे .
 K = कोकण, S = वह्मार्द्ी, D = दे ळ / भध्म भशायाष्र, V = वलदबग

झुडपां / Shrubs वेऱी / Climbers

नाल ळास्रीम नाल K S D V नाल ळास्रीम नाल K S D V

१ ऩाचुंदा Capparis grandis  १ गज

ंु Abrus precatorius    

२ वभर्द्
ु ळोक Argyreia nervosa    
२ कयलंद Carissa congesta    

३ कायली Carvia callosa  ३ ळतालयी Asparagus    
racemosus
४ तयलड Cassia auriculata  
४ ऩऱवलेर Butea superba  
५ बायं गी Clerodendrum serratum    
५ वागयगोटा Caesalpinia    
६ ऩांढयपऱी Flueggea spp.     bonducella
७ याभेठा Gnidia glauca    ६ वऩऱूकी Combretum    
albidum
८ भरु
ु डळेंग Helicteres isora    
७ कालऱी Cryptolepis dubia    
९ अडुऱवा Justicia adhatoda   
८ अर्मफऱ
ु की Elaeagnus 
conferta
१० कढीऩत्ता Murraya koenigii    
९ लालडडंग Embelia tsjeriam- 
११ पाऩट Pavetta crassicaulis  cottam
१२ धचरक Plumbago zeylanica     १० गायं फी Entada rheedei 

११ उषी Getonia floribunda  

१३ ननगड
ुग ी Vitex negundo    
१२ भधुनार्ळनी Gymnema    
१४ धामटी Woodfordia fructicosa    
sylvestre
१३ अनंतभऱ
ू Hemidesmus    
indicus
१४ भाधलीरता Hiptage 
benghalensis
१५ लाकेयी Moullava spicata 
भाती जीलंत करूमा !
भातीतीर ओराला लाढलूमा !
स्थाननक झाडे लाऩरून शरयतीकयण करूमा !

ऑमकॉव पॉय इकॉरॉस्जकर वव्शीवेव

ऩमागलयणीम वेला केंर्द्
२१०, र्वद्धाथग टॉलवग, कोथरूड , ऩण
ु े ४११०३८
www.oikos.in | oikos@oikos.in