ANDREW HEYWOOD

Politologia
Przekład:
Barbara Maliszewska
Marta Masojć
Natalia Orłowska
Dorota Stasiak

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

WARSZAWA 2010
Dane oryginału

Andrew Heywood, Politics, 2 wydanie 2002

Palgrave Macmillan
1 wydanie 1997 Spis treści
© Andrew Heywood 1997, 2002

Po raz pierwszy Dzieło zostało wydane po angielsku przez wydawnictwo Macmillan Palgrave, oddział Mac­
millan Publishers Limited. Niniejsze wydanie zostało przetłumaczone na podstawie licencji od Palgrave
Macmillan. Autor oświadcza, że posiada prawa autorskie do Dzielą.

Przedmowa ........................................................................................ xni

Tłumaczenie: i ^
Barbara Maliszewska - rozMy: 2, 5, 9, 12, 15, 18
Marta Masojć - rozdziały: 1, 6, 10, 14
Natalia Orłowska - rozdziały: 3, 8, 11, 16, 19
Dorota Stasiak - rozdziały: 4, 7, 13, 17 1. Co to jest polityka?
Definiowanie polityki....................................................................................................................................... 4
Polityka jako sztuka rządzenia........................................................... 6
Polityka jako sprawy publiczne...................................................... 10
Polityka jako kompromis i konsensus........................................................................................ 11
Projekt okładki i stron tytułowych Polityka jako władza ................................ 13
Edwin Radzikowski Studiowanie polityki................................................................................................................................................. 15
Podejścia analityczne w nauce o polityce.................................................................................................... 15
Ilustracja na okładce Czy nauka o polityce może być dziedziną naukową?........................................................ 19
Corbis Polska Pojęcia, modele i teorie ..................................................................................................................................22
Podsumowanie.......................................................................................................................................................... 27
Redaktor inicjujący Pytania do dyskusji................................................................................................................................................... 28
Monika Bielska-Łacb Lektury uzupełniające.................................. 28

Redaktor
2. Rządy, systemy i ustroje
Monika Romaszewska Tradycyjne systemy klasyfikacji.................................................................................................. 30
Powody klasyfikacji systemów politycznych ............................................ 31
Typologie klasyczne......................................................................................................................................... 32
Recenzenci
Prof. Ryszard Herbat
Typologia „trzech światów” ............... 34
Prof. Tomasz Żyro Ustroje współczesnego świata...................................................................................................................... 36
Poliarchie zachodnie ...................................................................................................................................... 39
Nowe demokracje............................. 42
Ustroje Azji Wschodniej..................................................................................................................................44
Ustroje islamskie............................................................................ 46
Ustroje wojskowe ..................... 47
Podsumowanie.......................................................................................................................................................... 49
Pytania do dyskusji................................................. 49
Copyright © for the Polish edition
Lektury uzupełniające ................................................................................... 50
by Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 2006 3. Ideologie polityczne
Co to jest ideologia polityczna?.............................................................................................................................52
Liberalizm ............................................ 54
ISBN 978-83-01-14778-5 Główne założenia liberalizmu........................................................................................................................ 54
Liberalizm klasyczny........................................ -.................... 56
Liberalizm współczesny . ........................................................ 57
Wydawnictwo Naukowe PWN SA Konserwatyzm .................................... 58
02-676 Warszawa, ul. Postępu 18 Główne założenia konserwatyzmu .............................................................................................................. 58
teł. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288 Konserwatyzm paternalistyczny................................................................ 60
e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl Nowa Prawica............................................ 61

;, :■/'■“; :"Kw';:< ..•..;.■,•.■:■;-::.•.'■■' ..•'•■" ■ • - "■.■■•• •■■■.'/.■//■•.•.•<

 ■r-^y^iW^^ii^^^i^-^^/r^HG^H^^^^A^to-^ffi.^ii^iiiCTraW'^-?®.':'':'??^:»»-»»:^^^^

VI Spis treści Spis treści VII

Socjalizm ........................................................ .63 Podsumowanie........................................................................................................................................................ 127

Elementy socjalizmu............... ................................................................................................................................. 64
Marksizm.......................................................................................................... 65
Socjaldemokracja .............................................................................................................................................. 69
Trzecia droga ................................................................................................................................................... 71
Inne tradycje ideologiczne....................................................................................................................................... 73
Faszyzm ............................................................................................................ 73
Anarchizm .......................................................................................................................................................74
Feminizm ..................................................................................................... ,75
Enwironmentalizm ................................................... 76
Fundamentalizm religijny........................................................ 77
Koniec ideologii? .............................................................................................................................................. 79
Podsumowanie.............................................................................................................. ,80
Pytania do dyskusji................................................................................................................................................ .81
Lektury uzupełniające ... ..................................................................................................................... 81
4. Demokracja
Definiowanie demokracji......................................................................................................................................... 84
Czym jest lud?............................................................................................. '................................................... 85
Jak lud powinien rządzić? ......................................................................... 87
Jak daleko powinny rozciągać się rządy powszechne? ............................................................................ 88
Modele demokracji................................................................................................................................................... 89
Demokracja klasyczna.....................................................................................................................................89
Demokracja ochronna................................................................................... 90
Demokracja rozwijająca.................................................................................................................................. 92
Demokracja ludowa......................................... 94
Demokracja w praktyce: konkurencyjne stanowiska.......... .. ..........................................................................96
Stanowisko pluralistyczne ............................................................................................................................. 97
Stanowisko elitystyczne........................................................................................................................... 99
Stanowisko korporacjonistyczne................................................................................................................. 101
Stanowisko Nowej Prawicy .........................................................................................................................102
Stanowisko marksistów................................................................................... 103
Podsumowanie................................ 105
Pytania do dyskusji........................................................ 106
Lektury uzupełniające............................................................................................................................................ 106
5. Państwo
Czym jest państwo? ...............................................................................................................................................108
Konkurencyjne teorie państwa............................................................................................................................. 111
Państwo pluralistyczne.................................................................................................................................. 112
Państwo kapitalistyczne ............................. .114
Państwo-Lewiatan .................................................................................... 116
Państwo patriarchalne................................................................................. 118
Rola państwa.......................................................................................................... .. ......................................... .119
Państwa minimalne ........................................................................................ .120
Państwa rozwojowe....................................................................................................................................... 121
Państwa socjaldemokratyczne................... 122
Państwa skolektywizowane........................................................................................................................... 123
Państwa totalitarne ....................................................................................................................................... 124
Państwo „wydrążone"?.......................................................................................................................................... 124
Globalizacja ................................................................... ......................................................................... .. . 124
Restrukturyzacja państwa............................................................................ 125
Zarządzanie subpaństwowe......................................................................................................................... 126
Pytania do dyskusji........................................................ 127
Lektury uzupełniające .............. 128
6. Narody i nacjonalizm
Czym jest naród? ................................. 132
Narody jako wspólnoty kulturowe........................ 134
Narody jako wspólnoty polityczne....................................... 136
Rodzaje nacjonalizmu............................................................................................................................................ 138
Nacjonalizm liberalny ................................................................................... 139
Nacjonalizm konserwatywny......................................................................... 142
Nacjonalizm ekspansywny.................................................................. 144
Nacjonalizm antykolonialny........................................................................................................................ 147
Wicłokułturowość .......................................................................................................... 149
Przyszłość państwa narodowego ................................................................................................................... 152
Podsumowanie........................................................................................................................................................ 154
Pytania do dyskusji....................................................................................................................................... — 155
Lektury uzupełniające............................................................................................................................................ 156
7. Polityka globalna
Rozumienie polityki światowej ........................................................................................................................... 158
Idealizm...................................................................................................................... 159
Realizm............................. 161
Pluralizm ....................................................................................................... 163
Marksizm ............................................................................................................ 163
Zmieniający się porządek światowy................................................................................................................... 165
Początek i koniec zimnej wojny .............................................................................................................. 165
Porządek światowy w XXI wieku.............................................................................................................. 168
Dynamika globalizacji............................................................................................................................................ 172
Tendencje globalizacyjnc ............................................................................................................................. 172
Globalizacja: teorie i debaty........................................................................................................................ 175
Regionalizacja............... ........................................................................................................................................... 180
Unia Europejska ............................................................................................................................................ 183
W stronę rządu światowego?................................................................................................................................ 189
Organizacja Narodów Zjednoczonych .....................................................................................................191
Podsumowanie........................................................................................................................................................ 195
Pytania do dyskusji................................................................................................................................................. 196
Lektury uzupełniające ............................................................................................................................................ 196
8. Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
Centralizacja czy decentralizacja?........................................................................................................................ 200
Relacje centrum — peryferie.................................................................................................................................. 202
Państwa federalne......................................................................................................................................... 203
Państwa unitarne............................................................................................................................................ 209
Polityka etniczna i polityka wspólnoty ............................................................................................................ 214
Powstanie i rozwój polityki etnicznej ............ 214
Polityka wspólnoty?................................................. 217
Podsumowanie............... ................................. 219
Pytania do dyskusji................................................................................................................................................ 220
Lektury uzupełniające ............ 221
 13
Spis treści - IX
i VIII Spis treści

Pytania do dyskusji ................................................................ 331

Lektury uzupełniające........................................................... 331

13. Grupy, interesy i ruchy społeczne

9. Gospodarka i społeczeństwo Polityka grupowa ................................................................... 334
Systemy ekonomiczne ............................................................................................................................. 226 Rodzaje grup................................................................... 335
Kapitalizm/ świata.................................................................................................................................................. 228 Modele polityki grupowej .......................................... 338
Odmiany socjalizmu .................................................................................................................................... 235 Wzorce polityki grupowej .......................................... 344
Czy istnieje ekonomiczna „trzecia droga”? .......................................................................................... 239 Ruchy społeczne..................................................................... 352
Społeczeństwo: struktura i podziały ................................................................................................................... 241 Nowe ruchy społeczne........................................ 352
Klasa społeczna.............................................................................................................................................. 242 Podsumowanie................................ ....................................... 356
Rasa................................................................................................................................................................. 246 Pytania do dyskusji................................................................. 357
Płeć kulturowa .............................................................................................................................................. 247 Lektury uzupełniające........................................................... 357
Podsumowanie........................................................................................................................................................ 249
■gU 4 MACHINA . PAŃSTWA
Pytania do dyskusji................................................................................................................................................ 250
Lektury uzupełniające............................................................................................................................................250 Łi. 4iJ^-—“-’—•• -—'1-' • "-*■ ■ — ~.Ł4vi»wv. j'_iŁu-Lj-I.

10. Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja 14. Konstytucje, prawo i sądownictwo

Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja ............................................................................... 252 Konstytucje .............................................................. ................. .362
Kultura obywatelska czy ideologiczna hegemonia? .......................................................................... 253 Klasyfikacja konstytucji.................................................. . 363
Mass media i komunikacja polityczna ................................................................................................... 256 Cel konstytucji ................................................................
.369
Spadek społecznego zaufania? ............................................................................................................................... 261 Czy konstytucja ma znaczenie?............................ .372
Legitymizacja i polityczna stabilność ............................................................................................................... 264 Prawo...........................................................................................
ft .374
Legitymizowanie władzy ............................................................................................................................ 264 Prawo, moralność i polityka ................................ ..
.374
Kryzys legitymizacji ................................................................................................................................... 267 Sądownictwo .................................................... ........................
.377
Dlaczego wybuchają rewolucje? ............................................................................................................... 269 Czy sędziowie są upolitycznieni? ................................
.378
Podsumowanie................................................................................................................................................................ 275 Czy sędziowie wpływają na politykę?................
.380
Pytania do dyskusji........................................................................................................................................ .. 276 Podsumowanie..........................................................................
.383
Lektury uzupełniające............................................................................. .. ........................ .. ................................276 Pytania do dyskusji...................................................................
.384
Lektury uzupełniające . ......................... ..................................
11. Reprezentacja, wybory i głosowanie .384
Reprezentacja...........................................................................................................................................................278 15. Zgromadzenia
Teorie reprezentacji.......................................................................................................... .. ........................ 279 Rola zgromadzeń ............................................. .. ......................
Wybory ..................................................................................................................................................................... 284 ..386
Systemy parlamentarne i prezydenckie.......................
Funkcje wyborów ........................................................................................................................................ 286 ..387
Funkcje zgromadzeń .......................................................
Systemy wyborcze: debaty i kontrowersje............................................................................... .. ............ 287 ..391
Struktura zgromadzeń ..............................................................
Znaczenie wyborów ............................................................................................................................................. 296 ..396
Zachowania wyborcze....................................................................................................................................................... 298 i Jedna czy dwie izby?.......................................................
Systemy komisji . .............................................................. ..396
Teorie głosowania....................................................................................................................... 299 Zgromadzenia w działaniu .................................................... -.399
Podsumowanie....................................................... .. ....................................................................... ......................303 Czy zgromadzenia tworzą politykę? ... ........................ ..401
Pytania do dyskusji............................................................................................................................................................. 303 Dlaczego słabnie znaczenie zgromadzeń? .................. • • 401
Lektury uzupełniające............................................................................................................................................ 304 Wzrost znaczenia zgromadzeń? ................................... •. 405
Podsumowanie.................... .. ................................................... • ■ 407
12. Partie i systemy partyjne Pytania do dyskusji.......... .. ...................................................... • ■ 408
Polityka partii................................................................................................................................................................. 306 Lektury uzupełniające..................................... .. ...................... ..409
Rodzaje partii........................................................................................................ ............. 30g
Funkcje partii ....................................................................................................................................................... 310 1 16. Władza wykonawcza
■. 409

Organizacja partii: gdzie znajduje się władza?............................................................................ 316 Rola egzekutywy........................................................................

Systemy partyjne........................................................................................................................................ 319 Kto jest kim we władzy wykonawczej?....................... ■•412
Systemy jednopartyjne.............................................................................................................................................. 320 Funkcje egzekutywy politycznej ................................... •■412
Systemy dwupartyjne.................................................................................................................... 322 Kto rządzi we władzy wykonawczej?................................... ••414
Systemy wielopartyjne z partią dominującą ............................................................................ 323 Prezydenci ............... .............. ......................................... • •416
Systemy wielopartyjne................................................................................................... ............................325 Premierzy.......................................................................... ••417
Zanikanie partii? ...................................................................................................................................................... 327 Gabinety .......................................................................... •■422
Podsumowanie.................. .................................................................................................................................... ... Polityka przywództwa.............................................................. ••427
• • 429

’-•^.»4V^azxraWK.»wmCTw>Kr*r.rr,<isSiai'ras5S5Trr:55^twsHSOT®i^«ia^W»>R5SE5a??SSr~^-»CT^asairatE^^ ------------ ....

 ■:rZE:X"?Lîffi;SfflH®^?amWnW*!iKm!^^.®^^

X Spis treści Spis treści

Teorie przywództwa ............ 430

Style przywództwa........................................................................................................................................... Bibliografia ....................................................................................... 519
Podsumowanie ..........................................................................................................................................................
Pytania do dyskusji.................................................................. 437
Lektury uzupełniające................................................................... .............. 437
Indeks nazwisk..................................................................................531
17. Biurokracja Indeks rzeczowy .............................................................................. ..
Teorie biurokracji..................................................................................................... 440
Model racjonalno-administracyjny .......................................................................................................... ...
Model bloku władzy ...................................................................................................................................... Spis terminów i definicji ...................................................................
Model przerostu biurokracji................................................... 444
Rola biurokracji ................................................................................. 446
Funkcje biurokracji ........................................................................................................................ 446
Źródła ilustracji ........................................................
Organizacja biurokracji .................................................................................................. 449
Biurokratyczna władza: poza kontrolą? ... ........................................................................................................ 454
Źródła władzy biurokratycznej............................................ 454
Jak można kontrolować biurokratów? .................................................................................................... 457
Podsumowanie..........................................................................................................................................................
Pytania do dyskusji................................................... 463
Lektury uzupełniające....................................................................................................... 464

18. Armia i policja

Wojsko i polityka .....................................................................................................................................................
Rola armii..........................................................................................................................................................
Kontrola nad armią..................................... 475
Kiedy wojsko przejmuje władzę? .............................................................................................................. 477
Policja i polityka.............................................................................................. .........................................................
Rola policji.................................................................................................................................................... ...
Kontrola polityczna i odpowiedzialność formalna............................................................................... ...
Podsumowanie ..........................................................................................................................................................
Pytania do dyskusji............................................................................... .......................................................... .. . 490
Lektury uzupełniające................................................................................... 490

Część 5 REALIZACJA POLITYKI. PAŃSTWOWEJ:

19. Proces polityczny i działanie systemu

Proces polityczny ........................... 494
Teorie podejmowania decyzji..................................................................... 494
Fazy procesu politycznego............... .. ............................ 499
Działanie systemu................................... .. ...............................................................................................................
Kryterium stabilności.................... .............................................................................................................. ...
Kryterium dobrobytu materialnego.......................................................................................................... ...
Kryterium statusu obywateli...................................................................................................................... ...
Kryterium demokratyczności............... ........................ .. .................................. .. .................................... ...
Podsumowanie...................................................................................................................................................... 515
Pytania do dyskusji.............................................................. ......................................... .. .................................... ...
Lektury uzupełniające......................................................................................... .. .............................................. ...
 Przedmowa

Niniejsza książka zapewnia wyczerpujące i aktualne wprowadzenie do nauki o po­

lityce. Jest przeznaczona zarówno dla studentów uczestniczących w zajęciach z jed­
nego z przedmiotów tej dysypliny, jak i dla szerokiego grona zainteresowanych tym
tematem czytelników.
Polityka uparcie (i skutecznie) nie daje się uchwycić. Wrażenie, że historia „nabie­
ra tempa” nie było tylko symptomem niepokoju fin de sie'cle, w pewnym sensie hi­
storia rzeczywiście przyspiesza. Na przykład ostatnie dekady XX wieku doświadczy­
ły upadku komunizmu, końca zimnej wojny, narodzin globalnej ekonomii, rewolucji
technologicznej w produkcji i komunikacji oraz pojawienia się politycznego islamu.
Istotnie zdaje się, że żyjemy w swego rodzaju „post-świecie”. Idee takie jak postmo­
dernizm, postmaterializm, postfordyzm, postsocjalizm i postindustrializm konkurują
między sobą, demonstrując jak wiele i które z części znanego nam świata zniknęły.
A jednak nie wszędzie zachodzą ciągłe zmiany i panuje dezorientacja. Tempo zmian
być może wzrosło, jednak pewne aspekty życia społecznego i ważne cechy politycz­
nego krajobrazu okazały się niezwykle odporne na zmiany. Dlatego też, mimo iż książ­
ka ta poświęca wiele uwagi współczesnym przemianom, takim jak globalizacja, roz­
wój feminizmu i „zielonej polityki”, gwałtowny wzrost etnicznego nacjonalizmu oraz
powstanie nowych ruchów społecznych, nie ignoruje jednocześnie konwencjonalne­
go podejścia do tej dyscypliny, ani nie pomija dorobku talach klasycznych myślicieli
jak Platon, Arystoteles, Marks czy Mili.
Drugie wydanie charakteryzuje się pogłębioną dyskusją na wiele tematów, jak rów­
nież dodatkowymi informacjami umieszczonymi w ramkach i diagramach. Tematy te
obejmują naturę globalizacji, wpływ mass mediów i pojawienie się nowych form ko­
munikacji politycznej, „trzecią drogę” jako projekt ideologiczny, regionalizację, de­
mokratyzację oraz przejście od rządzenia do zarządzania. Tym niemniej książka w dal­
szym ciągu kieruje się podejściem holistycznym - stara się uwydatnić to, co
charakterystyczne w analizie politycznej rozumianej jako całość oraz podkreślić pro­
blemy będące udziałem wszystkich zainteresowanych tą dziedziną. W celu przezwy­
ciężenia podziału na filozofię polityczną i nauki polityczne pokazano związki między
teorią normatywną i empiryczną, a zamiast analizy poszczególnych krajów czy syste­
mów przyjęto prawdziwie międzynarodową perspektywę.
Książka koncentruję się wokół pięciu myśli przewodnich. Część pierwsza, dotyczą­
ca teorii polityki, bada konceptualne i metodologiczne problemy, na których oparta
jest nauka o polityce, przez co spełnia rolę wpowadzenia do teorii i idei rozpatrywa­
nych na łamach książki. Druga część, dotycząca narodów i globalizacji, zajmuje się ro­
lą i znaczeniem państwa narodowego, szczególnie w kontekście internacjonalizacji oraz
narodzin polityki globalnej. Część trzecia, o interakcji politycznej, omawia związki
XIV Przedmowa

między światami politycznym i apolitycznym oraz kanały komunikacji między rządem

a rządzonymi. Czwarta część, traktująca o mechanizmie rządowym, rozpatruje proce­
sy instytucjonalne i polityczne, wpływające zarówno na naturę rządu, jak i na styl je­
go działania. Część piąta, dotycząca strategii politycznej i jej realizacji, analizuje pro­
ces decyzyjny i metody oceny funkcjonowania systemów politycznych, jednocześnie
nawiązuje do teoretycznych i ideologicznych kwestii poruszanych w części pierwszej.
Każdy rozdział rozpoczyna się od przedstawienia głównych tematów oraz kilku py­
tań, wskazujących na zasadnicze problemy w nim poruszone. Na końcu każdego roz­
działu znajduje się podsumowanie, lista zagadnień do dyskusji oraz propozycje lektu­
ry uzupełniającej. Dodatkowy materiał stanowią w całej książce teksty w ramkach
z informacjami oraz hasłami słownikowymi. Zamieszczono także krótkie biogramy
głównych myślicieli politycznych oraz ważnych postaci ze świata polityki, które wzbo­
gacono o rozważania nad ich wkładem w rozwój teorii polityki i znaczeniem. Ramki
z pojęciami zawierają szerszą dyskusję wokół ważnych terminów i koncepcji politycz­
nych, szczególnie tych, których znaczenie jest wielopoziomowe lub kontrowersyjne.
Ramki „Warto wiedzieć” pogłębiają informacje na temat poszczególnych teorii i po­ •It
dejść lub stanowią przegląd adekwatnych debat i argumentów. Ramki te zawierają od­
nośniki, co uwypukla powiązania w ramach całej dyscypliny. Słownik obejmujący de­
finicje wszystkich ważnych terminów i pojęć pojawiających się w tekście znajduje się
na końcu książki. Bibliograficzne szczegóły odniesień w tekście (z wyjątkiem dzieł cy­
towanych wyłącznie w ramkach) umieszczone są w bibliografii na końcu książki wraz
ze szczegółami innych pokrewnych prac. Nowym elementem drugiego wydania jest
ponadto strona internetowa: www.palgrave.com/foundations/heywood. Umieszczono
na niej przydatne adresy internetowe, uwagi do rozdziałów, pytania (i odpowiedzi) Rozdział 1
oraz materiały uzupełniające. Co to jest polityka? 7^*3
Chciałbym wyrazić szczerą wdzięczność za komentarze do wstępnych wersji tej pra­ 1;i';.

cy, jakich udzielili mi recenzenci: John Greenaway, Wyn Grant, Chris Brown, Gery Rozdział 2 . <
Stoper. Ich rady i krytyka były jednocześnie konstruktywne i wnikliwe, oraz bez wąt­ Rządy, systemy i ustroje
pienia w wielu miejscach przyczyniły się do udoskonalenia książki. Dyskusje ze współ­
pracownikami i przyjaciółmi, w szczególności z Karon i Dougiem Woodwardami, tak­ Rozdział 3
że przyczyniły się do wyostrzenia rozwiniętych tu myśli i argumentacji. Moi wydawcy Ideologie polityczne
.......... 51
Frances Arnold, Steven Kennedy i Suzannah Burywood byli stałym źródłem wsparcia
i motywacji, oraz cierpliwie, co stwierdzam z przyjemnością, zachęcali mnie, gdy by­ Rozdział 4
ło to konieczne. Jednakże moje najserdeczniejsze podziękowania kieruję jak zawsze Demokracja
.......... 83
ku mojej żonie Jean. Nie tylko przejęła ona pełną odpowiedzialność za przygotowa­
nie maszynopisu tej książki, lecz również służyła radą zarówno pod względem stylu, Rozdział 5
jak i zawartości merytorycznej, co było szczególnie przydatne, gdy groziło mi popad- Państwo .
• ... 107
nięcie w niekonsekwencję. Książkę tę dedykuję moim synom Markowi i Robinowi.

Andrew Heywood, 2002

 Człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym.
Arystoteles, Polityka

Co to jest polityka?

SPIS TREŚCI

Definiowanie polityki 4
Polityka jako sztuka rządzenia 6
Polityka jako sprawy publiczne 10
Polityka jako kompromis i konsensus 11
Polityka jako władza 13
Studiowanie polityki 15
Podejścia analityczne w nauce o polityce 15
Czy nauka o polityce może być dziedziną naukową? 19
Pojęcia, modele i teorie 22
Podsumowanie 27
Pytania do dyskusji 28
Lektury uzupełniające 28

Polityka jest pasjonująca, ponieważ ludzie różnią się poglądami i nie są jednomyślni
co do tego, jak należy żyć. Kto i co powinien dostawać? W jaki sposób rozporządzać
władzą i innymi zasobami? Czy społeczeństwo powinno zostać oparte na współpra­
cy, czy też na konflikcie? I tak dalej. Rozbieżność zdań dotyczy również tego, w ja­
ki sposób te problemy rozwiązywać. Jak podejmować wspólne decyzje? Kto powi­
nien mieć decydujący głos w danej kwestii? Jakimi wpływami powinna dysponować
każda z osób? Dla Arystotelesa wszystkie te zagadnienia czyniły z polityki „królową
nauk”, gdyż dzięki niej istoty ludzkie próbują polepszyć warunki swojego życia oraz
stworzyć jak najlepsze społeczeństwo. Polityka to przede wszystkim działalność spo­
łeczna. Zawsze jest dialogiem, nigdy zaś monologiem. Samotne jednostki, jak np. Ro­
binson Crusoe, mogą co prawda rozwinąć prostą formę gospodarki, wytwarzać sztu­
kę, itp., jednakże nie są w stanie angażować się w politykę. Polityka pojawia się
dopiero z nadejściem drugiego człowieka - Piętaszka. Rozbieżność leżąca u podstaw
definicji polityki rozciąga się również na naturę nauki o polityce oraz sposób prowa­
dzenia nad nią badań. Brak jednomyślności zarówno co do czynników nadających
interakcji społecznej wymiar polityczny, jak również co do sposobu analizy i wyja­
śniania działalności politycznej.

■,. . <’5
 "W1
4 CZ ĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
W tym rozdziale skupimy się na następujących kwestiach:
i Jakie cechy definiują politykę jako działanie?
9 Jak rozumieli politykę myśliciele i jak przedstawiała ją tradycja?
0 Czy polityka istnieje we wszystkich instytucjach społecznych, czy tylko w niektórych?
S3 Jak podchodzi się do polityki z akademickiego punktu widzenia?
@ Czy nauka o polityce jest dyscypliną naukową?
ES Jaką rolę w analizie politycznej odgrywają pojęcia, modele oraz teorie?
S Definiowanie polityki
Polityka, w najszerszym ujęciu, jest formą aktywności ludzkiej, której celem jest two­
rzenie, zachowanie oraz poprawa ogólnych zasad życia. Stanowi ponadto przedmiot
badań akademickich. Polityka jest więc nierozerwalnie związana z fenomenem kon­
fliktu i kooperacji. Z jednej strony istnienie sprzecznych opinii, odmiennych pragnień,
konkurencyjnych potrzeb oraz przeciwstawnych interesów gwarantuje różnicę zdań
co do zasad życia. Z drugiej - ludzie uznają, że jeśli chcą wpływać na kształtowanie
tych zasad lub zapewnić sobie ich przestrzeganie, muszą działać wraz z innymi, stąd
definicja władzy politycznej jako „działania symfonicznego” autorstwa Hannah Arendt
(patrz s. 12). Z tego powodu za istotę polityki uważa się często proces rozwiązywania
konfliktów, w którym udaje się pogodzić sprzeczne poglądy lub konkurencyjne inte­
resy. Jednakże polityka w szerokim ujęciu jest raczej rozumiana jako poszukiwanie
rozwiązania konfliktu, ponieważ nie wszystkie konflikty mogą być rozwiązane. Tym
niemniej nieunikniona różnorodność (nie jesteśmy wszak jednakowi) oraz ogranicze-
nie zasobów (nigdy nie ma wystarczająco dużo) powodują, że polityka
jest nieuchronnym elementem kondycji ludzkiej.
Konflikt
Każda próba zdefiniowania „polityki” musi stawić czoła dwóm za­
- współzawodnictwo mię­
dzy rywalizującymi silami
sadniczym problemom. Pierwszym z nich jest masa skojarzeń, jakie sło­
odzwierciedlające różno­ wo to przywołuje, gdy stosowane jest w języku potocznym. W tym
rodność poglądów, prefe­ znaczeniu polityka jest terminem pojemnym. Podczas gdy większość
rencji, potrzeb łudzi uznaje ekonomię, geografię, historię czy biologię za zwykłe dys­
i interesów.
cypliny akademickie, niewielu podchodzi do polityki bez wyrobionych
z góry opinii. Duża grupa, na przykład, automatycznie przypuszcza, że
studenci i wykładowcy politologii są w jakimś stopniu stronniczy,
Kooperacja i trudno im uwierzyć, że do tego przedmiotu można podchodzić
- współpraca, osiąganie
w obiektywny i pozbawiony emocji sposób. Co gorsza, polityka uzna­
zamierzonych celów
poprzez działania
wana jest często za słowo „nieprzyzwoite”, gdyż przywołuje obrazy
zbiorowe. kłopotów, dezorganizacji, a nawet przemocy z jednej strony, i zdradę,
manipulację oraz kłamstwa z drugiej. Nie ma nic nowego w tego ro-
ROZDZIAŁ I Definiowanie polityki 5
t
dzaju skojarzeniach. Już w 1775 roku Samuel Johnson lekceważąco określił politykę
pi jako „nic więcej, jak tylko źródło rozruchów na świecie”, podczas gdy w XIX wieku
amerykański historyk Henry Adams stwierdził, że polityka to „zorganizowany układ
rządzony przez nienawiść”. Każda kolejna próba zdefiniowania polityki miała na ce­
lu uwolnienie tego terminu od negatywnych konotacji. Nierzadko uwolnienie termi­
nu od jego niepochlebnej reputacji wiązało się z ustaleniem raz na zawsze, że polity­
ka jest wartościową, a nawet godną pochwały działalnością.
Drugim, znacznie trudniejszym do rozwiązania problemem jest to, że nawet sza­
nowane autorytety nie są zgodne co do treści związanych z tym przedmiotem. Poli­
tykę definiuje się na różne sposoby: jako sprawowanie władzy, podejmowanie wspól­
nych decyzji, alokację ograniczonych zasobów, źródło podstępów, oszustw
i manipulacji itd. Zaletą definicji przyjętej w tej książce: „tworzenie, zachowywanie
i poprawianie ogólnych zasad społecznych”, jest jej pojemność, która umożliwia ob­
jęcie większości, jeśli nie wszystkich, konkurencyjnych definicji. Jednakże problemy
pojawiają się przy próbie rozwinięcia lub sprecyzowania jej treści. Na przykład, czy
polityka odnosi się do jednego, szczególnego sposobu ustalania, zachowywania czy
zmieniania zasad (tj. w sposób pokojowy, w drodze dyskusji), czy też do każdej for­
my tych procesów? Albo czy polityka uprawiana jest we wszystkich kontekstach spo­
łecznych i instytucjonalnych, czy też tylko w określonych (tj. w rządzie i życiu pu­
blicznym)?
Z tego punktu widzenia, polityka może być uznana za z zasady kwestionowalne
pojęcie (patrz s. 22), ponieważ termin ten ma szereg akceptowanych lub uznawanych
znaczeń. Z drugiej strony, te wielorakie poglądy mogą po prostu składać się z różnych
koncepcji tego samego, niewystarczająco precyzyjnego pojęcia. Niezależnie od tego,
czy mamy tu do czynienia z konkurencyjnymi pojęciami, czy też z kilkoma możliwy­
ii mi koncepcjami tego samego pojęcia, debatę nad tym, czym jest polityka, warto kon­
tynuować, ponieważ demaskuje wiele najgłębszych intelektualnych i ideologicznych
punktów spornych w akademickich badaniach tego przedmiotu. Przedmiotem anali­
zy w niniejszym tekście będą następujące zagadnienia:
• polityka jako sztuka rządzenia
• polityka jako sprawy publiczne
• polityka jako kompromis i konsensus
• polityka jako władza oraz dystrybucja zasobów.
Władza prawomocna
Najprościej zdefiniować ją jako władzę posiadającą legitymację. Podczas gdy władza per se to zdolność
wpływania na zachowanie innych, władza prawomocna jest do tego uprawniona. Władza prawomocna zatem
opiera się na uznaniu obowiązku posłuszeństwa względem niej, nie zaś na jakiejkolwiek formie przymusu
czy manipulacji. Weber (patrz s. 265) rozróżniał pomiędzy trzema rodzajami władzy wynikającej z różnych
motywów posłuszeństwa: władza tradycyjna jest zakorzeniona w historii, władza charyzmatyczna wynika
z przymiotów osobowości przywódcy, a fundamentem władzy legalnej jest obiektywny porządek zasad norma­
tywnych (patrz część poświęcona legitymizacji władzy, s. 264).
■•■• ^•••^'.'t^Łr-^M^ut*'^^
 6 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
Polityka jako sztuka rządzenia
„Polityka nie jest nauką... lecz sztuką” - w ten sposób kanclerz Bismarck zwróci! się
ponoć do niemieckiego Reichstagu. Sztuką, jaką miał na myśli Bismarck, była sztuka
rządzenia, sprawowanie kontroli nad społeczeństwem przez tworzenie i egzekwo­
wanie wspólnych decyzji. Jest to być może klasyczna definicja polityki, wywodząca
się z oryginalnego znaczenia tego terminu używanego w starożytnej Grecji.
Słowo polityka pochodzi od terminu polis, co dosłownie oznacza miasto-państwo.
Społeczeństwo Starożytnej Grecji było podzielone na niezależne miasta-państwa,
z których każde posiadało swoisty system rządów. Największe i najbardziej wpływo­
we wśród tych miast-państw były Ateny, często określane jako kolebka rządów de­
mokratycznych. W tym ujęciu polityka wiązała się ze sprawami polis i w efekcie by­
ła „tym, co dotyczy polis”. Współczesną formą tej definicji jest zatem uznanie za
politykę „tego, co dotyczy państwa” (patrz s. 109). Takie znaczenie polityki jest
szczególnie zauważalne w potocznym użyciu tego terminu: o ludziach, którzy spra­
wują urzędy publiczne mówi się, że „są w polityce” lub że „wchodzą do polityki”,
kiedy starają się je zdobyć. Definicja ta została ponadto utrwalona przez akademic­
kie nauki o polityce.
Pogląd, że polityka to wszystko, „co dotyczy państwa”, jest tradycyjnym ujęciem
dyscypliny i na różne sposoby odzwierciedla się w specyficznej tendencji nauk poli­
tycznych do koncentrowania się na składzie osobowym oraz mechanizmie funkcjo­
nowania rządu. Studiowanie polityki oznacza w istocie studiowanie rządu łub, w szer­
szym ujęciu, studiowanie mechanizmu sprawowania władzy. Pogląd ten został
przedstawiony w pismach wpływowego amerykańskiego politologa Davida Eastona
(1979, 1981), który określił politykę jako „autorytatywną alokację
wartości ”. Miał przez to na myśli, że polityka obejmuje różnorodne
j Polis - (gr.)
j państwo-miasto, procesy, przez które rząd odpowiada na naciski szeroko pojętego spo­
klasycznie rozumiane łeczeństwa, szczególnie w drodze alokacji zysków, nagród lub kar.
;} jako najwyższa „Wartości autorytatywne” to w związku z tym takie wartości, które są
•ii najbardziej pożądana
szeroko akceptowane w społeczeństwie, oraz które są uważane za wią-
i jTforma organizacji
- ił społecznej. żące przez większą część obywateli. W tym ujęciu polityka bliska jest
i. ____ znaczeniu angielskiego terminu „policy” (patrz s. 494), który stosuje
|j Zarządzanie
To termin szerszy niż rząd (patrz s. 30). Pomimo że nadal nie posiada ustalonej i przyjętej definicji,
w najszerszym znaczeniu dotyczy różnych form koordynacji życia społecznego. Rząd może być z tego
punktu widzenia uznany za jedną z instytucji zaangażowanych w zarządzanie. Zatem, konsekwentnie,
możliwe jest „zarządzanie bez rządu" (Rhodes, 1996). Podstawowymi elementami zarządzania są rynki,
hierarchie i struktury sieciowe. Szersze stosowanie tego terminu odzwierciedla zacieranie się podziału
na państwowe i społeczne, które wynika ze zmian, takich jak rozwój nowych form zarządzania publicznego,
współpracy publiczno-prywatnej oraz wzrostu znaczenia sieci politycznych (patrz s. 501) oraz sity zarówno
ponadnarodowych, jak i subnarodowych organizacji („zarządzanie wielopoziomowe"). Podczas gdy niektórzy
uznają zarządzanie za odejście od mechanizmu nakazów i kontroli na rzecz konsultacji i kompromisowych
rozwiązań, inni twierdzą, że zakłada ono preferencje dla postulatów „mniej rządu" i „więcej wolnego rynku".
ROZDZIAŁ I Definiowanie polityki 7
Arystoteles
(384-322 p.n.e.)
; Grecki filozof Arystoteles był tona i nauczycielem młodego Aleksandra Wiel-
kiego'.’W 335.roku p.n.e. założył w Atenach własną szkołę filozofii, nazwaną „szkołą pe-
rypatetycką", gdyż rozmowy w niej odbywano w czasie spaceru. 22 traktaty jego autor­
stwa. które przetrwały do dziś, są z gowanymi notatkami z wykładów takich przed-
Jniótów, jak fizyka, metafizyką, astro ia, meteorologia, biologia, etyka i polityka.
W średniowieczu dzieła Arystotelesa stworzyły fundament filozofii Islamskiej ! zostały
w późniejszym czasie wcielone również do teologii chrześcijańskiej. Spośród nich naj­
bardziej znana jest Polityka, stanowiąca studium nad idealną konstytucją.
się w odniesieniu do formalnych lub autorytatywnych decyzji określających plan dzia­
łań danej społeczności.
Jednakże zaskakujące w tej definicji jest to, że oferuje ona wysoce ograniczone
spojrzenie na sferę polityki. Polityka, to zgodnie z nią to, co odbywa się w ramach
poliței, a więc system organizacji społecznej, skoncentrowanej wokół mechanizmu
funkcjonowania rządu. Zgodnie z nią polityka uprawiana jest w gabinetach, izbach
ustawodawczych, departamentach rządowych itp., przez określoną i ograniczoną li­
czebnie grupę łudzi, w szczególności zaś polityków, urzędników państwowych oraz
lobbystów. Oznacza to, że większość ludzi, większość instytucji oraz większość dzia­
łań społecznych należy uznać za wykluczone ze sfery polityki. Przedsiębiorstwa, szko­
ły oraz inne placówki oświatowe, społeczności lokalne, rodziny itd. są w tym ujęciu
„apolityczne”, ponieważ nie są zaangażowane w „rządzenie pań­
stwem”. Analogicznie, przedstawiając politykę jako działalność zasad­
niczo związaną z państwem, ignoruje się znaczenie wzrastających na Politeja - społeczeństwo
sile międzynarodowych i globalnych wpływów na współczesne życie, ukształtowane poprzez
takich jak siła transnarodowej technologii oraz wielonarodowych kor­ działania władzy
poracji. Dlatego taka definicja polityki jest pozostałością po czasach, politycznej,
dla Arystotelesa
kiedy państwo narodowe (patrz s. 153) uważane było za niezależne­ oznaczała rządy wielu
go aktora na arenie międzynarodowej. Co więcej, obserwuje się rosną­ w interesie ogółu.
ce upowszechnianie przekonania, że zadanie zarządzania złożonymi
Władza
W najszerszym ujęciu jest zdolnością osiągnięcia pożądanego rezultatu. Niekiedy określa się ją jako „władzę
do zrobienia czegoś". Definicja ta obejmuje wszystko, od umiejętności utrzymania się przy życiu zaczynając,
na zdolności sprawowania rządów sprzyjających rozwojowi gospodarczemu kończąc. Jednak w polityce
terminu „władza" najczęściej używa się w znaczeniu relacji, która jest zdolnością wpływania na zachowanie
innych wbrew ich własnej woli. Określa się ją, jako posiadanie „władzy nad ludźmi". W węższym ujęciu
władza może być utożsamiana ze zdolnością do ukarania lub wynagrodzenia, sprowadzając ją do przemocy
lub manipulacji, w przeciwieństwie do znaczenia terminu „wpływ", który zakłada między innymi racjonalną
perswazję (patrz Oblicza władzy, Warto wiedzieć, s, 14)
 . ............ .......... . ............. . ,. . ..............: j .:•-::: : :i-M^^^^^^^^^^^^ - ■ ■- ..-.--i'.-.-i—■■,-:■.

8 CZ ĘŚĆ 1 Co to jest polityka? ROZDZIAŁ i Definiowanie polityki 9

społeczeństwami nic jest już wykonywane wyłącznie przez rząd, lecz angażuje szero­
kie spektrum podmiotów sektora publicznego i prywatnego. Pogląd ten odzwiercie­
dla się w myśli, iż rządzenie zastępuje się zarządzaniem.
Niccoló Machiavelli
Definicję tę da się jeszcze bardziej zawęzić. Za przykład posłużyć tu może tenden­
(1469-1527)
cja uznania polityki za ekwiwalent polityki partyjnej. Innymi słowy domena polityki
zostaje tu zastrzeżona wyłącznie dla tych aktorów na scenie państwa, którzy świado­ .Wioski polityk i pisarz. Jako'syn florenckiego urzędnika, posiadł wiedzę o życiu podlicz-
mie kierują się przekonaniami ideologicznymi i którzy dążą do ich realizacji przez . nym w niestabilnych politycznie okolicznościach.ówczesnej Florencji. Pełnił urząd sekre-.
członkostwo w formalnej organizacji, takiej jak partia polityczna. Jest to ujęcie, w któ­ tarza drugiej kancelarii (1498-1512) i był wielokrotnie delegowany.na misje zagrąnicz- ,
ne, w tym do Francji i. Niemiec. Odbywał także podróże na terenie całej Italii. Po krót- •
rym politycy określani są jako ‘polityczni’, podczas gdy urzędnicy państwowi jako
k m okresie uwięzienia i powrocie rządów rodu Medyceuszów, Machiavelli rozpoczął ka-
‘apolityczni’, dopóki oczywiście działają w sposób neutralny i profesjonalny. Podob­ 7 2.rlerę literacką? Jego największe dzieło Książę, które zostało opublikowane w 1531 ro­
nie sędziowie uznawani są tu za postacie ‘apolityczne’, gdy interpretują prawo bez­ li-kii.'nawiązywało do bezpośrednich doświadczeń związanych ze sprawowaniem władzy
stronnie i zgodnie z dostępnymi dowodami, lecz mogą zostać oskarżeni o politycz­ ' państwowej'przez Cezara Borgię oraz do walki o wpływy, która zdominowała ten okres. Celem napisa-
ność, gdy ich wyroki podlegają wpływowi osobistych preferencji lub jakiejkolwiek / ...nia Księcia było stworzenie przewodnika dla przyszłego księcia zjednoczonych Włoch. Z czasem przy- .
'mlotnik „makiawelistyczny" nabrał znaczenia „przebiegły i obłudny".
innej formie uprzedzeń.
Związek między polityką a interesami państwowymi wyjaśnia, dlaczego polity­
ce tak często przypisuje się pejoratywne skojarzenia. Jest tak, ponieważ w po­
wszechnym mniemaniu, polityka jest ściśle związana z działalnością polityków. Bru­
talnie mówiąc, politycy są często uważani za dążących do władzy hipokrytów, znajdujących się u władzy nie do odparcia. Pogląd ten został dobitnie wyrażony
którzy ukrywają prywatne ambicje pod osłoną służby dobru wspólnemu oraz prze­ w znanym aforyzmie Lorda Actona (1834-1902): „Władza demoralizuje, a władza
konań ideologicznych. Postrzeganie to staje się współcześnie coraz powszechniej­ absolutna demoralizuje absolutnie”. Paradoksalnie, niewielu reprezentantów tego
sze w miarę jak zintensyfikowane doniesienia mediów coraz efektywniej demasku­ poglądu na politykę kwestionuje, że działalność polityczna jest nieuniknioną i per­
ją przykłady korupcji i nieuczciwości. Skutkiem tego jest upowszechnienie fenomenu manentną cechą społecznej egzystencji. Niezależnie od stopnia skorumpowania po­
rozczarowania polityką. Ten sprzeciw wobec polityków oraz struktury i mechani­ lityków, istnieje powszechne, aczkolwiek pełne odrazy uznanie faktu, że oni zawsze
zmu funkcjonowania życia politycznego jest zakorzeniony w wizji polityki jako będą wśród nas. Bez pewnego rodzaju mechanizmu alokacji wartości autorytatyw­
egoistycznej, dwulicowej oraz pozbawionej skrupułów działalności, nych, społeczeństwo uległoby po prostu dezintegracji i popadło w wojnę domową
Rozczarowanie polityką która przejawia się w stosowaniu negatywnych terminów, takich jak wszystkich przeciwko wszystkim, zgodnie z przewidywaniami wczesnych teore­
- rozczarowanie polityka gabinetowa oraz połitykowanie. Ten wizerunek polityki się­ tyków umowy społecznej (patrz s. 111). Nie chodzi więc o to, by obalić rządy poli­
formalnymi i uznanymi tyków i zniszczyć politykę jako taką, lecz raczej o to, by zapewnić prowadzenie jej
ga czasów twórczości Niccoła Machiavelliego, który w Księciu (1531,
procesami politycznymi.
wyd. poi. 1969) przeprowadzi! dogłębnie realistyczną analizę polity­ w ramach systemu kontroli i przymusu, który zagwarantuje, że władza państwowa
Przejawia się w braku
uczestnictwa w życiu ki, zwracając uwagę na posługiwanie się przez przywódców politycz­ nie będzie nadużywana.
politycznym, poparciu nych przebiegłością, okrucieństwem oraz manipulacją.
dla partii Tak negatywne ujęcie polityki odzwierciedla zasadniczo liberalny
antysystemowych,
pogląd, według którego jednostki są z natury egoistyczne, a władza
stosowaniu działań
bezpośrednich. polityczna korumpuje, w związku z czym pokusa wykorzystania zaj­
mowanej pozycji dla celów osobistych oraz kosztem innych jest dla

Społeczeństwo obywatelskie
Termin ten próbowano zdefiniować na wiele sposobów. Pierwotnie oznaczał „wspólnotę polityczną",
praworządne społeczeństwo podporządkowane państwu. Obecnie najczęściej odróżnia się je od państwa
i używa przy opisie instytucji prywatnych, by podkreślić ich niezależność od rządu i to, że są zorganizowane
przez obywateli dla realizacji własnych interesów. Stąd termin „społeczeństwo obywatelskie" odnosi się
do sfery aktywności autonomicznych grup i stowarzyszeń: przedsiębiorstw, grup interesów, klubów, rodzin itd.
Choć warto wspomnieć, że Hegel (patrz s. 109) rozróżniał między rodziną a społeczeństwem obywatelskim,
postrzegając to ostatnie jako sferę dominacji egoizmu.
10 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
Polityka jako sprawy publiczne
Druga i zarazem szersza koncepcja polityki wynosi ją poza wąską dziedzinę rządze­
nia do sfery określanej mianem „życia publicznego” lub „spraw publicznych”. Inny­
mi słowy, rozróżnienie między tym, co „polityczne” a tym, co „niepolityczne” pokry­
wa się tu zasadniczo z podziałem na obszar życia publicznego i sferę prywatną.
Korzeni tego ujęcia polityki upatruje się najczęściej w pracach greckiego filozofa Ary­
stotelesa. W Polityce Arystoteles stwierdził, że „człowiek jest z natury zwierzęciem
politycznym”, mając na myśli to, że istota ludzka może dobrze realizować się życio­
wo wyłącznie wewnątrz wspólnoty politycznej. Z tego punktu widzenia polityka jest
etyczną działalnością ukierunkowaną na stworzenie „sprawiedliwego społeczeń­
stwa”, stąd Arystoteles nadał jej miano „królowej nauk”.
Powstaje jednak pytanie, w którym miejscu nakreślić granicę między życiem „pu­
blicznym” a „prywatnym”? Tradycyjne rozróżnienie między dziedzinami publiczną
i prywatną stosuje się do podziału na państwo i społeczeństwo obywatelskie. Instytu­
cje państwowe (aparat rządowy, sądy, policja, armia, opieka społeczna itd.) uznaje się
za „publiczne” w tym sensie, że są odpowiedzialne za wspólną organizację życia spo­
łecznego. Ponadto finansuje się je z pochodzących z podatków środków publicznych.
Dla kontrastu społeczeństwo obywatelskie składa się z tego, co Edmund Burke nazy­
wał „małym plutonem” takich instytucji, jak rodzina, grupy oparte na pokrewieństwie,
prywatne przedsiębiorstwa, związki zawodowe, kluby i społeczności lokalne. Są one
„prywatne”, bo stworzyli je i finansują indywidualni obywatele w celu zaspokojenia
własnych potrzeb, a nie interesów szeroko rozumianego społeczeństwa. Podział na sfe­
ry publiczną i prywatną ogranicza politykę do działalności państwa oraz zobowiązań
wypełnianych przez organizacje publiczne. Te obszary życia, w których jednostki są
w stanie i rzeczywiście radzą sobie same (gospodarcza, społeczna, krajowa, osobista,
kulturalna oraz artystyczna), są zatem w sposób oczywisty „apolityczne”.
Alternatywny podział na sferę publiczną i prywatną jest definiowany na podsta­
wie bardziej subtelnego rozróżnienia tego, co „polityczne” i „prywatne” (rys. 1.1). Mi­
mo iż społeczeństwo obywatelskie odróżnia się od państwa, jednocześnie zawiera ono
szereg instytucji uznawanych powszechnie za „publiczne” w szerszym znaczeniu, tzn.
instytucji otwartych, aktywnych na arenie publicznej, do których społeczeństwo po­
siada bezpośredni dostęp. Jedną z kluczowych tego konsekwencji jest poszerzenie na­
szego wyobrażenia o tym, co polityczne, przez przeniesienie niektórych sektorów,
w szczególności gospodarki, z dziedziny prywatnej do publicznej. Pewna forma poli­
tyki uprawiana jest zatem także w miejscu pracy. Jednakże choć pogląd ten uznaje in­
stytucje takie jak przedsiębiorstwa, grupy społeczne, kluby i związki zawodowe za „pu­
bliczne”, pozostaje nadal wąskim ujęciem polityki. Z tego punktu widzenia, polityka
nie ingeruje (i nie powinna tego czynić) w sprawy osobiste, ani też w sferę obyczajów.
Szczególnie myśl feministyczna wskazuje, że w konsekwencji oznacza to zakaz wkra­
czania polityki do domów, rodziny, życia domowego oraz relacji osobistych obywate­
li. Pogląd ten przejawia się np. w tendencji polityków do stawiania wyraźnej granicy
między życiem zawodowym a postępowaniem w sferze spraw osobistych. Poprzez za­
klasyfikowanie do sfery prywatnej np. zdrady partnerów życiowych lub złego trakto­
wania dzieci, są w stanie zaprzeczyć politycznemu aspektowi takiego zachowania. Ar­
gumentują wówczas, że sprawy te nie mają wpływu na ich działalność publiczną.
•:-;xKrMrtisMam
ROZDZIAŁ I Definiowanie polityki 11
Ujęcie polityki, jako działalności zasadniczo „publicznej” przywodzi na myśl za­
równo pozytywne, jak i negatywne konotacje. W tradycji sięgającej Arystotelesa, po­
litykę uznawano za szlachetną i światłą działalność właśnie ze względu na jej „publicz­
ny” charakter. Pogląd ten był wyraźnie reprezentowany przez Hannah Arendt, która
w Kondycji ludzkiej (1958, wyd. poi. 2000) dowodziła, że polityka jest najdonioślej­
szą formą działalności ludzkiej, ponieważ wymaga interakcji między wolnymi i rów­
nymi obywatelami. W ten sposób nadaje życiu doniosłości oraz afirmuje wyjątkowość
każdej osoby. Jean-Jacques Rousseau (patrz s. 93) oraz John Stuart Mili (patrz s. 57)
- teoretycy, którzy przedstawiali partycypację polityczną jako dobro samo w sobie,
wyciągnęli podobne wnioski. Rousseau dowodził, że tylko przez bezpośrednią i cią­
głą partycypację wszystkich obywateli w życiu politycznym państwo czuć się będzie
zobowiązane do realizacji wspólnego dobra lub tego, co nazywał „wolą powszechną”
(patrz s. 92). Według Milla, zaangażowanie w sprawy publiczne jest korzystne, ponie­
waż umożliwia osobisty, moralny oraz intelektualny rozwój jednostki.
Jaskrawym przeciwieństwem wyżej opisanego ujęcia jest uznanie „polityki jako
działalności publicznej” za formę niepożądanego wtrącania się. W szczególności teo­
retycy liberalni podkreślali uprzywilejowanie społeczeństwa obywatelskiego wzglę­
dem państwa. Czynili tak na podstawie przekonania, że „prywatne” życie jest dzie­
dziną wyboru, osobistej wolności oraz indywidualnej odpowiedzialności. Jasno
uwidacznia się to w próbach zawężenia dziedziny tego, co „polityczne”, potocznie
wyrażonej w postulacie „trzymania polityki z dala” od prywatnych działań, takich jak
biznes, sport czy życie rodzinne. Z tego punktu widzenia, polityka szkodzi po prostu
dlatego, że przeszkadza ludziom w zachowywaniu się zgodnie z własnymi upodoba­
niami. Polityka może na przykład kolidować z tym, jak firmy prowadzą interesy, z tym,
jak i z kim uprawiamy sport, lub z tym, w jaki sposób wychowujemy swoje dzieci.
Polityka jako kompromis i konsensus
Trzecia koncepcja polityki w mniejszym stopniu odnosi się do obszaru, na którym
prowadzona jest polityka, bardziej zaś dotyczy procesu podejmowania decyzji. W tym
specyficznym ujęciu polityka jest metodą rozwiązywania konfliktów, tj. metodą opar­
tą raczej na kompromisie, ugodzie i negocjacjach, aniżeli na przymusie i nagiej sile.
Sugestia ta zawiera się w definicji uznającej politykę za „sztukę tego, co możliwe”.
Taka definicja właściwa jest potocznemu użyciu tego terminu. Na przykład, propo­
zycja „politycznego” rozwiązania danego problemu implikuje obopólną zgodę na for­
mułę pokojowej debaty i arbitrażu, co stanowi przeciwieństwo tzw. rozwiązania „mi­
litarnego”. Korzenie tego ujęcia tkwią także w pismach Arystotelesa, szczególnie zaś
w jego przekonaniu, że to, co nazywał „politeją” jest idealnym ustrojem państwo­
wym, ustrojem „mieszanym”, który łączy w sobie cechy arystokratyczne i demokra­
tyczne (patrz s. 32-34). Jednym z wiodących współczesnych przedstawicieli tego po­
glądu jest Bernard Crick. W swoim klasycznym studium W obronie polityki Crick
zaproponował następującą definicję:
Polityka oznacza bowiem przynajmniej częściową tolerancję dla odmiennych prawd oznacza uznanie
możliwości stworzenia rządu, który w istocie najlepiej będzie funkcjonować wtedy, gdy sprzeczne intere­
sy będą ze sobą otwarcie konkurować. Polityka to działanie wolnych ludzi w sferze publicznej. Wolność
natomiast to niezależność człowieka od działań publicznych. (Crick, 1962, wyd. poi. 2004:23)
iS3Kimi^5W.ie7T'K:EE-*yin^£ia>®M
12 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
W tym ujęciu kluczem do polityki jest szeroki podział władzy. Akceptując fakt
nieuniknionego konfliktu, Crick przekonywał, że gdy grupy społeczne i grupy inte­
resu posiadające władzę, prędzej czy później muszą się pojednać, gdyż nie mogą nie­
ustannie niszczyć się nawzajem. Dlatego przedstawił politykę jako „taicie rozwiąza­
nie problemu porządku, które wybiera raczej pojednanie, aniżeli przemoc i przymus”
(patrz s. 37). Taki pogląd na politykę odzwierciedla głębokie poparcie liberalno-ra-
cjonalistycznych zasad. Jest oparty na stanowczej wierze w skuteczność debaty i dys­
kusji, jak również na przekonaniu, że społeczeństwo bardziej charakteryzuje dąże­
nie do zgody niż trwanie w nierozwiązywalnym konflikcie. Innymi słowy, istniejącym
rozbieżnościom zdań można zaradzić bez uciekania się do metod zastraszenia i prze­
mocy. Krytycy jednakże wskazują na to, że koncepcja polityki autorstwa Cricka jest
zdecydowanie sprzeczna z formą polityki, która ma miejsce w zachodnich plurali­
stycznych demokracjach. Twierdzą, że w zasadzie zrównał on politykę z wyborczy­
mi decyzjami elektoratu oraz współzawodnictwem partii. W rezultacie model Cric­
ka ma nam niewiele do powiedzenia na przykład o systemach jednopartyjnych czy
o reżimach wojskowych.
Konsensus
Termin konsensus oznacza zgodę, lecz zwykle odnosi się do szczególnego rodzaju zgody. Po pierwsze
zakłada powszechną zgodę, której warunki cieszą się akceptacją wielu osób lub grup. Po drugie implikuje
zgodę co do fundamentalnych zasad, w odróżnieniu od dokładnych lub precyzyjnych ustaleń. Innymi
słowy, konsensus dopuszcza rozbieżne opinie w kwestiach szczegółowych. Termin „polityka konsensusu"
stosuje się w dwóch znaczeniach. Konsensus proceduralny jest nastawieniem by podejmować decyzje
w drodze pertraktacji, zarówno między partiami politycznymi jak i rządami oraz grupami interesów.
Konsensus substancjalny jest pokryciem się stanowisk ideologicznych dwóch lub więcej partii
politycznych i przejawia się w zgodzie co do zasadniczych celów politycznych. Za przykład posłużyć mogą
brytyjski konsensus socjaldemokratyczny zawarty po 1945 roku oraz niemiecki konsensus dotyczący
społecznej gospodarki rynkowej.
ROZDZIAŁ I Definiowanie polityki 13
To ujęcie polityki ma bez wątpienia pozytywny charakter. Polityka z pewnością
nie jest tu utopijnym rozwiązaniem (kompromis oznacza, że czynione są ustępstwa
po wszystkich stronach, nie pozostawiając nikogo, kto byłyby w pełni usatysfakcjo­
nowany), jest natomiast bez wątpienia bardziej pożądana od alternatywy rozlewu
krwi i brutalności. W tym znaczeniu polityka może być uznana za siłę zarówno ucy­
wilizowaną, jak i cywilizującą. Ludzie powinni być motywowani, by szanować po­
litykę jako działalność, oraz powinni być gotowi do angażowania się w życie poli­
tyczne własnej wspólnoty. Tym niemniej Crick przedstawił politykę jako narażoną
na ataki i często niedocenianą formę aktywności. Głównego jej wroga upatrywał
w „pragnieniu racji za wszelką cenę” i ostrzegał, że przejawia się ona w wielu po­
staciach, m.in. w uwodzicielskim wpływie politycznych ideologii, ślepej wierze w de­
mokrację, we wpływie zaciekłego nacjonalizmu, oraz obietnicy nauki, że odnajdzie
się prawdę obiektywną.
Polityka jako władza
Czwarta definicja polityki jest zarazem najszersza i najbardziej radykalna. Zamiast za­
wężać politykę do poszczególnych sfer (rządu, państwa czy też dziedziny „publicz­
nej”) pogląd ten upatruje politykę we wszystkich społecznych przedsięwzięciach oraz
w każdym przejawie ludzkiej egzystencji. Jak stwierdził Adrian Leftwich w What is
Politics? The Activity and Its Study (1984: 64), „polityka jest częścią każdej czynno­
ści społecznej, formalnej i nieformalnej, publicznej i prywatnej, wszystkich ludzkich
grup, instytucji i społeczeństw”. W tym sensie, polityka przejawia się na każdym z po­
ziomów społecznej interakcji, można ją odnaleźć zarówno w rodzinach i pośród ma­
łych grup przyjaciół, jak i wśród narodów oraz na arenie międzynarodowej. Jednak
co w istocie charakteryzuje działalność polityczną? Co odróżnia politykę od jakiej­
W kolwiek innej formy zachowania społecznego?
V<. W najszerszym ujęciu, polityka dotyczy produkcji, dystrybucji oraz użycia zasobów
wciągu egzystencji społecznej. Polityka to w istocie władza: zdolność osiągnięcia po­
żądanego efektu jakimikolwiek środkami. Pogląd ten został trafnie podsumowany
w tytule książki Harolda Lasswella Politics: Who Gets What, When, Hota? (1936).
Z tego punktu widzenia w polityce chodzi o różnorodność i konflikt, a zasadniczym
jej składnikiem jest istnienie niedoboru: prostego faktu, że podczas gdy potrzeby i pra­
gnienia ludzkie są nieskończone, dostępne zasoby służące ich zaspokojeniu są zawsze
ograniczone. Politykę można zatem postrzegać jako walkę o niewystarczające zaso­
by, za władzę zaś przyjąć sposób prowadzenia tej walki.
i>;ir Wśród zwolenników tego poglądu na władzę znajdują się feministki i marksiści.
Współczesne feministki przejawiają szczególne zainteresowanie koncepcją „tego, co
t polityczne”. Wynika to z faktu, że konwencjonalna definicja polityki skutecznie wy­
łączała kobiety z życia politycznego. Kobiety były tradycyjnie przypisane do „pry-
•1/ jW.atnej” sfery życia, skupionej wokół rodziny i obowiązków domowych, w przeci-
1 , wieństwie do mężczyzn, którzy zawsze przeważali w polityce konwencjonalnej oraz
’^w.innych obszarach życia publicznego. Stąd atak radykalnych feministek na podział
^pubłiczne-prywatne”, który przypuściły oświadczając w zamian, że „to,-co osobi­
ste jest polityczne”. Slogan ten zgrabnie wyraża pogląd radykalnych feministek,
zgodnie z którym to, co dzieje się w domowym, rodzinnym i osobistym życiu jest
t
14
Oblicza władzy
Można powiedzieć, że zjawisko władzy istnieje wszędzie tam, gdzie A sprawia, że B czyni coś, cze­
go w innym przypadku by nie uczynił. Jednakże A może wpływać na zachowanie B na wiele spo­
sobów. Rozróżnienie to pozwala nam wyodrębnić odmienne wymiary oblicza władzy:
• Władza jako decydowanie - to oblicze władzy składa się ze świadomych działań, które w pewien
sposób wpływają na treść decyzji. Klasyczny opis tej formy władzy znajduje się w książce Who
Governs? Democracy and Power in American City (1961) Roberta Dahla. Autor wysunął tezy
o tym, kto wówczas posiadał władzę w oparciu o analizę poszczególnych decyzji w świetle zna­
nych preferencji zaangażowanych aktorów politycznych. Jednakże należy zauważyć, że takie de­
cyzje mogą ulec wielorakim wpływom. W książce The Faces of Power (1989) Keneth Boulding
rozróżnia pomiędzy użyciem siły lub zastraszeniem (kij), produktywnymi wymianami powodujący­
mi obopólny zysk (interes), oraz powstaniem zobowiązań, lojalnością i poświęceniem (pocałunek).
• Władza jako układ - drugim obliczem władzy, zdaniem Bachracha i Baratza (1962), jest możli­
wość zapobiegania podjęciu decyzji: czyli w efekcie „niedecydowanie". Zakłada ono możliwość
ustalania politycznego harmonogramu, a zatem zapobiegania samemu rozpatrzeniu niewygodnych
kwestii. Na przykład, prywatne przedsiębiorstwa mogą wywierać nacisk zarówno poprzez prowa­
dzenie kampanii wymierzonej w prawodawstwo ochrony konsumenta (pierwsze oblicze), jak i lob-
bowanie partii i polityków, by przeciwdziałali publicznej debacie na ten temat (drugie oblicze).
• Władza jako kontrola myśli - trzecim obliczem władzy jest zdolność wpływania na drugą oso­
bę, poprzez kształtowanie jej myśli, życzeń i potrzeb (Lukes, 1974). Jest to władza wyrażona
w indoktrynacji ideologicznej lub psychologicznej kontroli. Jej dobrym przykładem jest umiejęt­
ność osłabiania przez przedsiębiorstwa reklamowe nacisków na stworzenie sztywniejszych regu­
lacji w zakresie ochrony konsumenckiej za pomocą wmawiania konsumentom, że biznes i tak już
troszczy się o ich interesy (w postaci np. ekologicznych produktów). W życiu politycznym stoso­
wanie tego rodzaju władzy uznawane jest za podejmowanie działań propagandowych i, ogólnie
rzecz biorąc, oddziaływanie ideologiczne (patrz, s. 53).
na wskroś polityczne, co więcej stanowi podstawę wszystkich pozostałych działań |
politycznych. Oczywiście, u podstaw takiego stanowiska tkwi nieco bardziej rady- J
kalne wyobrażenie polityki. Pogląd ten podsumowała Kate Millett w Sexual Politics :
(1969: 23). Zdefiniowała ona politykę jako „relacje i układy w ramach struktury Ś
władzy, w których jedna grupa ludzi podlega kontroli drugiej”. Można w związku
z tym powiedzieć, że feministki zajmują się „polityką życia codziennego”. Ich zda- O
niem związki w obrębie rodziny, między mężem a żoną oraz między rodzicami
a dziećmi są równie polityczne, jak związki między pracodawcami a pracownikami '
lub między rządem a obywatelami.
Marksiści stosowali termin „polityka” w dwóch znaczeniach. Na pierwszym po- -
ziomie Marks (patrz s. 66) używał słowa „polityka” w konwencjonalnym znaczeniu,
ROZDZIAŁ I Definiowanie polityki 15
tj. w odniesieniu do aparatu władzy państwowej. W Manifeście komunistycznym
(1848, 1883) odnosił się w związku z tym do władzy politycznej jako do „zorgani­
zowanej przemocy jednej klasy w celu uciskania innej” (patrz s. 241). Dla Marksa
polityka, razem z prawem i kulturą, stanowiła część „nadbudowy”, która różniła się
od „bazy” gospodarczej, stanowiącą prawdziwy fundament życia społecznego. Jed­
nakże ani „baz” - gospodarczej i prawnej - ani „nadbudowy” politycznej nie trakto­
wał jako zupełnie odrębnych rzeczywistości. Uważał, że „nadbudowa” wywodzi się
z bazy gospodarczej i zarazem stanowi jej odzwierciedlenie. Na głębszym poziomie
władza polityczna jest z kołei zakorzeniona w systemie klasowym, jak ujął to Lenin
(patrz s. 95) „polityka jest najbardziej skoncentrowaną formą gospodarki”. W prze­
ciwieństwie do poglądu, że polityka związana jest z państwem oraz wąsko rozumia­
ną sferą publiczną, marksiści zakładali, iż „to, co gospodarcze jest jednocześnie poli­
tyczne”. W tym ujęciu społeczeństwo obywatelskie, naznaczone zdaniem marksistów
walką klasową, stanowiło samo centrum polityki.
Poglądy takie, jak zaprezentowane powyżej, stawiają zwykłe politykę w negatyw­
nym świetle. Polityka to w uproszczeniu ucisk i podporządkowanie. Radykalne femi­
nistki utrzymują, że społeczeństwo ma charakter patriarchałny, a kobiety w nim są
systematycznie podporządkowywane męskiej dominacji. Marksiści tradycyjnie argu­
mentują, że polityka w społeczeństwach kapitalistycznych charakteryzuje się wyzy­
skiem proletariatu przez burżuazję. Z drugiej strony te negatywne sugestie zrówno­
ważone są faktem, że polityka jest jednocześnie uznawana za środek przeciwdziałania
niesprawiedliwości i dominacji. Na przykład Marks przewidywał, że eksploatacja kla­
sy pracującej poniesie klęskę w wyniku rewolucji proletariatu, radykalne feministki
zgłaszają zaś potrzebę redefinicji stosunków między odmiennymi płciami przez rewo­
lucję seksualną. Jednakże oczywiste jest, że skoro politykę przedstawia się jako wła­
dzę i dominację, to można domniemywać, że przyszła społeczna egzystencja może
być jej pozbawiona. Feministki upatrują końca „polityki seksualnej” w skonstruowa­
niu nieseksistowskiego społeczeństwa, w którym ludzi oceniać się będzie według oso­
bistej wartości, a nie na podstawie płci. Marksiści wierzą zaś, że „polityka klasowa”
skończy się wraz z ustanowieniem komunistycznego społeczeństwa bezklasowego. To
z kolei, spowoduje stopniowe „obumieranie” państwa i zarazem zaniknięcie konwen­
cjonalnego znaczenia polityki.
® Studiowanie polityki
Podejścia analityczne w nauce o polityce
Niezgoda co do natury działalności politycznej dorównuje kontrowersjom na temat
natury dziedziny akademickiej, jaką jest nauka o polityce. Ta jedna z najstarszych sfer
intelektualnych dociekań była z początku postrzegana jako gałąź filozofii, historii lub
prawa. Jej głównym celem było określenie zasad, na których powinno opierać się
społeczeństwo. Jednak tę filozoficzną emfazę od końca XIX wieku do dziś stopnio-
wo zastępuje się dążeniem, by przemienić politykę w samodzielną dziedzinę nauko-
WQ- Szczyt rozwoju tej tendencji osiągnięto w latach 50. i 60. XX wieku, kiedy to
fefew.sposób otwarty odrzucono wcześniejszą tradycję i uznano ją za pozbawioną zna-
16 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka? R OZ DZIAŁ I Studiowanie polityki 17

Sit
czenia metafizykę. Jednak od tego szczytowego momentu entuzjazm wobec ścisłej
formuły nauki o polityce stopniowo zanikał, w zamian zaś zaczęła wzrastać świado­
mość doniosłego znaczenia wartości politycznych oraz teorii normatywnych. Trady­
Platon (427-347 p.n.e
cyjne poszukiwania uniwersalnych wartości, które mogliby zaakceptować wszyscy zo­ . Grecki filozof' Platon, u ' się w rodzinie arystokratycznej. Jako następca Sokratesa,
stały w dużej mierze zarzucone, podobnie jak stało się to z uporczywym obstawaniem . uczynił go główną . etycznych i filozoficznych dialogów.' Po śmierci So-;''
przy poglądzie, że nauki przyrodnicze (patrz s. 20) same są w stanie zapewnić środ­ : .kratesa w 399 roku.p.n.e., - ifożyl własną szkolę - Akademię, której celem było
ki dojścia do prawdy. W rezultacie politologia jest dziś bardziej płodna oraz bardziej . ' .kształcenie nowej at j.- Platon nauczał, że świat materialny składa
się z kopii abstrakcyjnym h idei. Jego filozofia polityczną, wyłożona w Pań-
pasjonująca, szczególnie ze względu na to, że obejmuje wiele różnorodnych podejść .■;,5fweiPmwąęńjestpr idealnego państwa w kategoriach teorii sprawiedli-
teoretycznych oraz szkól analizy. Woścl. Dzieła Platona ' "wpływ ha chrześcijaństwo i kulturę europejską ■

Tradycja filozoficzna
Początki analizy politycznej sięgają starożytnej Grecji oraz tradycji nazywanej zwykle
„filozofią polityczną”. Skupiała się ona na zasadniczo etycznych, nakazowych lub nor­ ba dokonania beznamiętnego i bezstronnego sprawozdania z rzeczywistości politycz­
matywnych pytaniach, odzwierciedlających większe zainteresowanie tym, co „powin­ nej. Metoda jest „deskryptywna” ponieważ stara się analizować i wyjaśniać, podczas
no” lub „musi” zostać zrobione, aniżeli tym, co „jest”. Platon i Arystoteles są najczę­ gdy podejście normatywne jest „nakazowe” w takim znaczeniu, że formułuje oceny
ściej uznawani za ojców tej tradycji. Ich idee na nowo ujrzały światło dzienne i konkretne zalecenia.
w pismach średniowiecznych teoretyków takich jak Augustyn (354-430) i Tomasz Filozoficzne źródło opisowej analizy politycznej znajduje się w doktrynie empiry-
z Akwinu (1225-1274). Głównym motywem dzieł Platona na przykład, była próba zmu, która rozwija się poczynając od siedemnastego wieku do dnia dzisiejszego w dzie­
opisu natury społeczeństwa idealnego, które jego zdaniem przybrać powinno formę łach takich teoretyków jak John Locke (patrz s. 55) czy David Hume (1711-1776).
łagodnej dyktatury zdominowanej przez klasę królów-filozofów. Doktryna empiryzmu wysunęła pogląd, że doświadczenie jest jedyną podstawą wie­
Na gruncie tych pism ukształtowało się tzw. tradycyjne podejście do polityki, a tak­ dzy, i że w związku z tym wszystkie hipotezy i teorie powinny być sprawdzane w pro­
że analityczne badania idei i doktryn, które zajmowały centralne miejsce w myśli po­ cesie obserwacji. W XIX wieku idee te przybrały formę pozytywizmu, ruchu intelek­
■w
litycznej. Najczęściej, studia te były przeprowadzane w ramach historii myśli politycz­ tualnego szczególnie związanego z twórczością Auguste Comte (1798-1857). Doktryna
nej, która koncentrowała się wokół plejady „największych” myślicieli (sięgającej np. od ta głosiła, że nauki społeczne, a zarazem wszelkie formy badań filozoficznych, powin­
Platona do Marksa) oraz kanonu „klasycznych” tekstów. To podejście ma charakter ny stosować się ściśle do metod wykorzystywanych w naukach przyrodniczych. W mo­
analizy literackiej: jest zainteresowane przede wszystkim badaniem tego, co powiedzie­ mencie, gdy nauka zaczęła być postrzegana jako jedyna wiarygodna metoda dotarcia
li najwięksi myśliciele, jak rozwinęli i uzasadniali swoje poglądy, oraz nakreślaniem in­ do prawdy, pokusa, by rozwijać naukę o polityce stała się nieodparta.
telektualnego kontekstu w ramach którego tworzyli. Mimo iż taką analizę można prze­
prowadzić krytycznie i skrupulatnie, nie może ona być obiektywna w sensie naukowym, Tradycja naukowa
ponieważ ma do czynienia z zagadnieniami normatywnymi, takimi jak: „dlaczego po-
Pierwszym teoretykiem, który podjął próbę opisu polityki w kategoriach naukowych
winienem okazywać posłuszeństwo wobec państwa?”, „w jaki sposób |
był Karol Marks. Używając swojej tzw. materialistycznej koncepcji historii (patrz s.
należy dystrybuować nagrody?” oraz „gdzie należy postawić granice in- m
66) Marks dołożył starań, by zdemaskować siły kierujące rozwojem historycznym.
Normatywny - dający dywidualnej wolności?”. Jag
zalecenia dotyczące Pozwoliło mu to sformułować prognozy na przyszłość w oparciu o „prawa”, którym
określonych wartości nadal taki status dowodowy, jakim cieszą się prawa w naukach przyrodniczych. Mo­
i standardów zachowa­ Tradycja empiryczna S da na analizę naukową zainspirowała również główny nurt dziewiętnastowiecznych
nia. Określający to, ^^'analiz. W latach 70. XIX wieku na uniwersytetach oksfordz-
Tradycję opisową czy empiryczną można odnaleźć już u samych począt-
co „powinno być" raczej,
aniżeli to, co „jest”.
ków myśli politycznej, choć nie jest tak ewidentna jak teoretyzowanie W ^j^kim, paryskim i Columbia, po raz pierwszy wprowadzono za-
Behawłorallzm
normatywne. Można ją odnaleźć w arystotelesowskiej próbie ldasyfika-« ^S^jęcia o nazwie „nauki polityczne”, a od 1906 roku rozpoczę- - przekonanie,
cji konstytucji (patrz s. 32-34), w realistycznej diagnozie władzy pań-'» ®^to wydawanie czasopisma „American Political Science Review”. że społeczne teorie
stwowej autorstwa Machiavellego oraz w socjologicznej teorii rządu ®|WJednakże szczyt entuzjazmu wobec nauk politycznych przy- powinny być skonstru­
Obiektywne
- zewnętrzne w stosunku i prawa Monteskiusza. Pod wieloma względami pisma te stanowią pod- « i padł na lata 50. i 60. wraz z pojawieniem się, przede wszyst- owane wyłącznie w
do obserwatora, dające stawę dzisiejszej komparatystyki ustrojów i umożliwiły rozwinięcie in-;» kim w USA, formy analizy politycznej ewidentnie korespon- oparciu o obserwowakjBȚj-——
zachowanie, zapewqiajV
się udowodnić, stytucjonalnego podejścia do tej dziedziny nauki. W szczególności w Sta-i» Z behawioralizmem. Polityka po raz pierwszy otrzymała ce procesom badawczym \
pozbawione uczuć,
nach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii stało się to z czasem dominującą W ^gj^naukową wiarygodność, gdy dostarczyła tego, czego dotąd jej wymierne dane^ BIBLIOTEKA
wartości i stronniczości. III® brakowało: obiektywnych i mierzalnych danych weryfikują-
tendencją analizy. Empiryczną metodę analizy politycznej cechuje pró- NAUKOWA
 18 CZ ĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
cych hipotezy. Analitycy polityczni, głównie David Easton, uznali, że polityka może
przysposobić metodologię nauk przyrodniczych, co pozwoliło rozwinąć się badaniom
w obszarach najlepiej przystosowanych do użycia ilościowych metod badawczych, ta­
kich jak zachowania wyborcze, zachowania ustawodawców, zachowania polityków
na szczeblu lokalnym i lobbystów.
Jednakże od lat 60. aż do chwili obecnej behawioryzm znajduje się pod pręgie­
rzem krytyki. W pierwszym rzędzie, zarzucano mu znaczące ograniczenie spektrum
analizy politycznej uniemożliwiające jej wyjście poza bezpośrednio obserwowalne zja­
wiska. Mimo iż analiza behawioralna bez wątpienia pozwoliła, i nadal pozwala, do­
konać bezcennego wglądu w obszary takie jak badania wyborcze, należy przyjąć, że
obsesja na punkcie danych liczbowych grozi ograniczeniem dziedziny polityki do nie­
wiele ponad nie. Co jeszcze bardziej niepokojące, skłoniła ona generację politologów
do odrzucenia całokształtu normatywnej tradycji myśli politycznej. Pojęcia takie jak
„wolność”, „równość”, „sprawiedliwość” i „prawa” były niekiedy odrzucane jako po­
zbawione znaczenia, ponieważ nie były empirycznie weryfikowalne. Niezadowolenie
z behawioryzmu rosło wraz z odrodzeniem zainteresowania zagadnieniami norma­
tywnymi w latach 70., które przejawiło się w twórczości takich teoretyków jak John
Rawls (patrz s. 72) oraz Robert Nozick (patrz s. 120).
Co więcej, naukowa wiarygodność behawioryzmu zaczynała być coraz częściej pod­
dawana w wątpliwość. Podstawą opinii, że behawioryzm jest obiektywny i wiarygod­
ny było przyjęcie założenia, że jest on „pozbawiony aspektu wartościującego”, tzn. że
nie jest naznaczony przekonaniami etycznymi czy normatywnymi. Jednakże jeśli
w centrum zainteresowania analizy znajduje się obserwowalne zachowanie, trudno jest
wyjść poza opis istniejących porządków politycznych, co oznacza legitymizację status
quo. Ta konserwatywna tendencja doprowadziła w efekcie do redefinicji terminu „de­
mokracja” w oparciu o obserwowalne zachowania. Stąd w miejsce „powszechnego sa­
morządu” (dosłownie: rządów ludu), demokracja nabrała nowego znaczenia, miano- j
wicie walki między elitami konkurującymi o zdobycie władzy przez wykorzystanie
mechanizmu powszechnych wyborów. Innymi słowy demokracja zaczęła oznaczać to,
co dzieje się w tzw. demokratycznych systemach politycznych rozwiniętego Zachodu.
Najnowsze osiągnięcia
Wśród najnowszych teoretycznych podejść do polityki znajduje się tzw. formalna teo­
ria polityczna, nazywana różnorodnie: „ekonomią polityczną”, „teorią wyboru pu­
blicznego” (patrz s. 342) jak i „teorią racjonalnego wyboru”. To podejście analityczne
w dużej mierze czerpie z teorii ekonomicznej, gdyż tworzy modele oparte na regułach
proceduralnych. Modele te zazwyczaj dotyczą racjonalnego zachowania jednostek
nastawionych na maksymalizację własnej korzyści. Silnie zakorzenio­
na w USA i związana z tzw. szkołą wirgińską, formalna teoria polity­
Empiryczne - oparte
na obserwacji ki oferuje co najmniej pożyteczne narzędzie analityczne. Umożliwia
i eksperymencie. Wiedza ono wgląd w działania elektoratu, lobbystów, biurokracji i polityków,
empiryczna czerpie jak również w logikę kroków podejmowanych przez poszczególne pań­
z danych dostarczanych
stwa na arenie międzynarodowej. Podejście to miało najszerszy wpływ
przez zmysły
i doświadczanie.
na analizę polityczną przez tzw. instytucjonalną teorię publicznego wy­
boru. Stosowanie tych technik przez autorów takich jak Anthony Do-
TTiVMSiWWSW
snstssiRB!
ROZDZIAŁ I Studiowanie polityki 19
wns, Mancur Olson i William Niskanen w badaniu współzawodnictwa partii, zacho­
wań grup interesów oraz wpływów politycznych biurokracji, jest omówione w póź­
niejszych rozdziałach. Podejście to zostało również zastosowane w postaci teorii gier,
która rozwinęła się bardziej w dziedzinie matematyki aniżeli ekonomii. Zakłada sto­
sowanie pierwszych zasad w celu analizy zagadek zachowań indywidualnych. Najle­
piej znanym przykładem w teorii gier jest „dylemat więźnia” (patrz rys. 1.2).
Jednakże nie da się ukryć, że metodzie racjonalnego wyboru, jako formie anali­
zy polityki, nie udało się zdobyć powszechnego uznania. Podczas gdy jej zwolenni­
cy argumentują, że wprowadza większą dyscyplinę do dyskusji nad fenomenem po­
lityki, krytycy kwestionują jej podstawowe założenia. Może na przykład przeceniać
ludzką racjonalność, ignorując fakt, że ludzie rzadko posiadają jasny zbiór obranych
celów i równie rzadko podejmują decyzje dysponując pełnym zestawem niezbęd­
nych informacji. Co więcej, posługując się abstrakcyjnym modelem jednostki, teo­
ria racjonalnego wyboru przywiązuje niewystarczającą uwagę do czynników spo­
łecznych i historycznych, a zatem nie potrafi rozpoznać, m.in., że ludzki egoizm
może być uwarunkowany społecznie, niekoniecznie zaś musi być wrodzony. W re­
zultacie do nauki o polityce jako dyscypliny akademickiej przysposobiono wachlarz
różnorodnych podejść.
To uczyniło współczesną analizę polityczną zarówno bogatszą, jak i bardziej zróż­
nicowaną. Do tradycyjnych podejść: normatywnego, instytucjonalnego i behawioral­
nego została dodana nie tylko teoria racjonalnego wyboru, lecz także szeroki wa­
chlarz nowszych idei i tematów. Feminizm, szczególnie od lat 70., podniósł świadomość
znaczenia różnic płciowych i struktur patriarchalnych, poddając w efekcie w wątpli­
wość utarte znaczenie tego, co polityczne. Tak zwany „nowy instytucjonalizm” od­
wrócił uwagę od formalnych i strukturalnych aspektów instytucji i skierował ją np.
ku ich roli w ramach szerszego kontekstu, ich rzeczywistego zachowania oraz rezul­
tatów procesów politycznych. Zieloni politycy wyzwali z kolei na pojedynek antro-
pocentryczną tendencję przyjętych teorii politycznych i społecznych oraz stali się orę­
downikami holistycznego ujmowania rzeczywistości politycznej i społecznej.
Sformułowana w 1923 roku teoria krytyczna jest zakorzeniona w neomarksizmie
(patrz s. 115) szkoły frankfurckiej. Rozciągnęła ona pojęcie krytyki na obszar wszyst-
kich społecznych praktyk, nawiązując tym samym do szerokiej gamy
intelektualnych inspiracji, w tym do Freuda i Webera (patrz s. 265).
Postmodernizm (patrz s. 80) poddał w wątpliwość ideę absolutnej i uni­ Dyskurs - interakcja
wersalnej prawdy oraz wpłynął na powstanie, między innymi, teorii międzyludzka, w tym
dyskursu. W końcu ogólną, lecz doniosłą zmianą jest to, że filozofia szczególnie komunikacja.
polityczna i nauki polityczne są coraz rzadziej uważane za oddzielne Dyskurs może
sposoby prowadzenia badań, a jeszcze rzadziej za konkurentów. Prze­ zdemaskować
lub zilustrować
ciwnie, cieszą się uznaniem po prostu jako dwie odmienne drogi uzyslci- stosunki władzy.
wania politycznej wiedzy.
I Czy nauka o polityce może być dziedziną naukową?
^Powszechnie uznaje się, że nauka o polityce jest dziedziną naukową w szerokim zna-
■ czeniu tego słowa, ze względu na to, że jest zarówno rygorystyczna jak i krytyczna.
.'Niektórzy jednak dowodzili, jak wspomniano wcześniej, że może również być uzna-
7S®5EK®8 ®KWIW wg
MSiSiWsalllt!!!
®!W®;>

20 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?

ROZDZIAŁ I Studiowanie polityki 21
»
I
wana za naukową w znaczeniu węższym, gdyż może posługiwać się metodologią na­
uk przyrodniczych. Teza ta była postulowana przez marksistów i pozytywistycznie
k^wiedzieć 1’
zorientowanych przedstawicieli nauk społecznych Okazała się także kluczowa dla
tzw. rewolucji behawioralnej lat 50. Atrakcyjność politologii jest oczywista. Obiecu­
Dylemat więźnia je ona bezstronne i rzetelne środki rozróżniania „prawdy” od „fałszu”, a zatem do­
stęp do obiektywnej wiedzy o świecie polityki. Kluczem osiągnięcia tego jest rozróż­
Dwóch przestępców, przetrzymywanych w oddzielnych celach, zostaje postawionych przed wyborem nianie między „faktami” (dowody empiryczne) a „wartościami” (normatywne lub
„wsypania" albo „niewsypania" swojego wspólnika. Jeśli zezna tylko jeden z nich oraz dostarczy do- .. . etyczne poglądy). Fakty są obiektywne w tym sensie, że mogą zostać przedstawione
wodów wystarczających by skazać drugiego, sam zostanie uniewinniony i zwolniony, podczas gdy je- J
rzetelnie i logicznie. Mogą także zostać udowodnione. Z kolei wartości są zasadni­
go wspólnik zostanie obciążony całą winą i spędzi w więzieniu 6 lat. Jeśli obaj zdecydują się zezna- » czo subiektywne, gdyż są kwestią poglądów.
wać, każdy otrzyma wyrok sześciu lat więzienia. Jeśli obaj odmówią złożenia zeznań, zostaną skazani S
Każdy zamiar skonstruowania nauki o polityce napotkać musi trzy trudności. Pierw­
za przestępstwo mniejszego kalibru na rok więzienia każdy. Warianty zachowań przedstawia rys. 1.2. ®
szą z nich jest problem danych. Na szczęście (lub nieszczęście) istoty ludzkie to nie my­
Najbardziej prawdopodobnym zachowaniem w obliczu tego dylematu jest to, że obaj więźniowie
szy, które można poddać badaniu w laboratorium, nie dadzą się też obserwować pod
złożą zeznania w obawie, że ten drugi „zacznie śpiewać” i w rezultacie otrzymają najwyższy wy-
mikroskopem jak komórki. Nie możemy wniknąć w głąb istoty ludzkiej ani przepro­
rok. Jak na ironię gra ta pokazuje, że racjonalne zachowanie może zakończyć się najgorszym z moż- Sj
liwych wyników (w którym więźniowie w sumie odsiedzieć muszą 12 lat). Można powiedzieć, że 0 wadzić powtarzalnych eksperymentów dotyczących ludzkiego zachowania. To, czego
zostają ukarani za brak współpracy i wzajemnego zaufania. Jednakże, jeżeli grę powtórzy się kil- ® możemy nauczyć się o zachowaniu indywidualnym jest w związku z tym ograniczone
i powierzchowne. Z powodu braku dokładnych danych, nie posiadamy żadnych nie­
kakrotnie, prawdopodobnie przestępcy nauczą się, że interes własny można chronić przez współ­
pracę', co skłoni obu do odmowy złożenia zeznań.
.’4 zawodnych metod sprawdzenia naszej hipotezy. Jedynym sposobem wyeliminowania
tego problemu jest pełne zignorowanie roli rozumnego podmiotu przez zastosowanie
doktryny determinizmu. Jako przykład mógłby posłużyć tu behawioryzm (w odróżnie­
Rysunek 1.2 niu od behawioralizmu) szkoła psychologii związana z Johnem B. Watsonem ti
Więzień B
(1878-1958) i B.E Skinnerem (1904-1990). Utrzymuje ona, że łudzicie zachowanie
Złoży Nie złoży może być w pełni uzasadnione w kategoriach reakcji warunkowych i odruchów. Innym
zeznania zeznań przykładem jest „materializm dialektyczny”, prymitywna forma marksizmu, która zdo­
■■I# minowała intelektualny dyskurs w ZSRR.
A: B: A: B: K- Po drugie, pewną rolę odgrywają też trudności związane z ukrytymi wartościami.
Złoży zeznania
6, 6 0, 10 Teza, że modele i teorie polityki są w całości „niewartościujące” jest trudna do utrzy­
mania, gdy podda się ją dokładnej analizie. Fakty i wartości przeplatają się do tego
Więzień A
W stopnia, że oddzielenie ich od siebie jest często niemożliwe. Jest tak, ponieważ teo­
rie są niezmiennie skonstruowane na bazie założeń dotyczących ludzkiej natury, spo-
A: B: ^®wW'^eczei’stwa’ro^ państwa itp. Wszystkie one mają ukryte polityczne i ideologiczne su-
Nie złoży zeznań
A: B:
10, 0 1.
w
1 Tendencja w stronę konserwatywnych wartości, może być na przykład
zidentyfikowana w behawioryzmie, w teorii racjonalnego wyboru oraz w teorii sys­
wr?ięw
st temów (patrz s. 273). Podobnie feministyczne teorie polityczne zakorzenione są w za­
łożeniu dotyczącym natury i znaczenia podziału płci.
I^Po trzecie, istnieje mit neutralności w naukach społecznych. Podczas -----------------
^^j.gdy naukowcy zajmujący się badaniem przyrody są w stanie prowadzić Determinlzm
Nauka, scjentyzm (od łac. słowa scientia, oznaczającego „wiedzę”) «Siadania w sposób obiektywny, bezstronny oraz pozbawiony wstępnych - przekonanie,
To dziedziny naukowe, dążące do opracowania wiarygodnych wytłumaczeń zjawisk, przez szereg założeń na temat tego, co zamierzają odkryć, okazuje się to trudne, a być że działanie i wybory
powtarzalnych eksperymentów, obserwacji i dedukcji. „Metoda naukowa" służąca weryfikacji ludzkie
może nawet niemożliwe do osiągnięcia w polityce. Jakkolwiek zdefiniu- są w pełni
(dowiedzeniu prawdziwości) hipotez poprzez zestawienie ich z dostępnymi danymi, jest uznana za środek
dochodzenia do niewartościującej i obiektywnej prawdy. Karl Popper (1902-1994) jednakże stwierdził,
jemy politykę, zawsze stawia ona pytania dotyczące struktury i funkcjo­ uzależnione
że nauka może co najwyżej zafałszować hipotezy, ponieważ fakty, w toku kolejnych eksperymentów, nowania społeczeństwa, w którym żyjemy i w którym dorastaliśmy. Po­ od zewnętrznych
zawsze mogą zostać podważone. Scjentyzm jest wiarą w to, że metoda naukowa jest jedynym źródłem chodzenie rodzinne, doświadczenie społeczne, status ekonomiczny, faktorów; determinizm
wiarygodnej wiedzy, stąd powinno się nią posługiwać nie tylko w takich dziedzinach jak nauki osobiste sympatie itp. - niejako wmontowują w każdego z nas zestaw sugeruje,
przyrodnicze, lecz również filozofia, historia i polityka. Doktryny marksizmu, utylitaryzmu (patrz s. 495) .. że wolna wola
8RWW^^Ze” ’ z góry wyr°bionych opinii na temat polityki oraz otaczają- to mit.
i rasizmu (patrz s. 144) są w tym znaczeniu scjentystyczne. .-.,
WOcego świata. Oznacza to, że w analizie politycznej naukowy obiekty-
22 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
Typ idealny (czasem nazywany „typem czystym”)
Konstrukcja myślowa, za której pomocą podjęta jest próba odnalezienia sensu w nieskończenie złożonej
rzeczywistości, poprzez doprowadzenie do logicznego ekstremum. Typy idealne były przede wszystkim
stosowane w ekonomii, np. w pojęciu doskonalej konkurencji. Wprowadzone przez Maxa Webera do nauk
społecznych, typy idealne stały się narzędziami wyjaśniającymi, nie zaś przybliżeniami rzeczywistości,
ponieważ ani nie „wyczerpują rzeczywistości”, ani nie oferują ideału etycznego. Weberowskie przykłady
obejmują typy władzy (patrz s. 7) i biurokracji (patrz s. 441).
wizm, w znaczeniu absolutnej bezstronności i neutralności (patrz s. 378), na zawsze
pozostanie nieosiągalnym celem, niezależnie od tego, jak rygorystycznymi metodami
posłużymy się w badaniu. Być może największe zagrożenie dla procesu gromadzenia
rzetelnej wiedzy, pochodzi wobec tego nie z tendencyjności jako takiej, lecz z nieuzmy-
sławiania jej sobie, co przejawia się w z gruntu fałszywych deklaracjach politycznej neu­
tralności.
Pojęcia, modele i teorie
Pojęcia, modele i teorie stanowią narzędzia analizy politycznej. Jednakże, podobnie ®&
jak większość rzeczy w polityce, również i narzędzia analityczne stosować należy roz-.-^
ważnie. Najpierw zajmijmy się pojęciami. Pojęcie jest ogólną ideą na jakiś temat, zwy-
kle wyrażoną za pomocą pojedynczego słowa lub krótkiej frazy. Pojęcie jest czymś wię-w|
cej aniżeli odpowiednim rzeczownikiem czy nazwą własną jakiejś rzeczy. Istnieje, dla
przykładu, różnica między mówieniem o kocie (określonym i wyjątkowym kocie) i dys-^^
ponowaniem pewnym pojęciem „kota” (ideą kota). Pojęcie kota nie jest „rzeczą”, lecz’W
„ideą”, ideą złożoną z różnorodnych atrybutów, które nadają kotu wyróżniający go Ma
charakter: „włochaty ssak”, „mały”, „udomowiony”, „polujący na szczury i myszy”
itp. Pojęcie „równości” jest w związku z tym zasadą łub ideą. Różni się semantycznie;®
od znaczenia słów użytych w zdaniach: „biegacz osiągnął wynik równy rekordowi ;
świata” i „majątek ma zostać równo podzielony między dwoma braćmi”. W ten sam,,.?
sposób pojęcie „prezydentury” nie odnosi się do żadnego określonego prezydenta, lecz .7
raczej do zestawu idei, dotyczących organizacji władzy wykonawczej.
Na czym zatem polega wartość pojęć? Pojęcia są narzędziami, za pomocą których■;
myślimy, krytykujemy, sprzeczamy się, wyjaśniamy i analizujemy. Zwyczajne postrzęp
ganię świata zewnętrznego samo w sobie nie daje nam wiedzy o nim. Aby świat na-^
brał sensu musimy w pewien sposób nadać mu znaczenie, a czynimy to przez kon<W
struowanie pojęć. Ujmując to prościej, aby traktować kota jak kota, musimy najpierw 4
posiadać pojęcie, czym on jest. Pojęcia pomagają nam poza tym, klasyfikować przed^W
mioty przez rozpoznanie podobieństw form lub innych cech. Kot jest na przykład®
przedstawicielem większego zbioru klasy kotów. Pojęcia są zatem ogólne: mogą odâ
nosić się do szeregu przedmiotów, innymi słowy do każdego przedmiotu, który po-*
siada charakterystyczne cechy danej ogólnej idei. Nie będzie przesadą stwierdzenie^ J
że nasza wiedza o świecie polityki uformowała się przez rozwijanie i udoskonalanie^
pojęć, które pomagają nam nadać światu sens. Pojęcia są w tym znaczeniu kamienia^
mi węgielnymi ludzkiej wiedzy.
-n-^r»r;OTTs?i4CJ:i
ROZDZIAŁ I Studiowanie polityki 23
F ,17 Jednakże pojęcia mogą być jednocześnie bardzo zwodnicze. Po pierwsze, rzeczy-
. • wistość polityczna, którą staramy się zrozumieć nieustannie zmienia się i jest wysoce
17 złożona. Zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że pojęcia takie jak „demokracja”,
£ Oprawa człowieka” i „kapitalizm” będą bardziej uogólnione i spójne aniżeli bezkształt­
ne realia, które próbują opisać. Max Weber starał się pokonać tę barierę nazywając
{poszczególne pojęcia „typami idealnymi”. Oznacza to, że pojęcia, którymi się posłu­
gujemy, są skonstruowane na zasadzie wypisania pewnych podstawowych cech zja­
wiska, o którym mowa. Jest to równoznaczne z tym, że pozostałe cechy zostają zde­
gradowane łub zupełnie pominięte. Pojęcie „rewolucji” może być ujęte w ten sposób,
Me przyciągnie uwagę do procesu fundamentalnej i zazwyczaj gwałtownej przemiany
apolitycznej. Pomoże nam ono np. w nadaniu sensu Rewolucji Francuskiej 1789 roku
oraz rewolucjom wschodnioeuropejskim z lat 1989-1991, przez uwydatnienie waż­
nych podobieństw między nimi. Pojęcie musi być jednakowoż stosowane z należytą
uwagą, ponieważ może ukrywać zasadnicze różnice i w ten sposób zniekształcać ro­
zumienie - w tym przypadku ideologicznego i społecznego charakteru rewolucji. Z te­
go powodu lepiej jest myśleć o pojęciach albo typach idealnych nie w kategoriach
„prawdziwy” czy „fałszywy”, lecz po prostu jako bardziej lub mniej „użyteczny”.
|$ Kolejnym problemem, jaki się nasuwa, jest to, że pojęcia polityczne często stają się
podmiotem głębokich ideologicznych kontrowersji. Polityka jest poniekąd walką
B.prawidłowe znaczenie terminów i pojęć. Przeciwnicy mogą sprzeczać się, walczyć
gnawer otwarcie wypowiedzieć sobie wojnę, równocześnie twierdząc, że stają
w „obronie wolności”, „wspierają demokrację”, albo że „mają sprawiedliwość po
•swojej stronie”. Istota problemu tkwi w tym, że słowa takie jak „wolność”, „demo-
fkracja” i „sprawiedliwość” oznaczają co innego dla różnych osób. Jak możemy usta­
nowić, czym jest „prawdziwa” demokracja, „prawdziwa” wolność czy też „prawdzi-
;wa” sprawiedliwość? Po prostu nie możemy. Podobnie jak we wcześniejszej próbie
^definiowania „polityki”, musimy zaakceptować, że istnieją konkurencyjne wersje
wielu pojęć politycznych. Te pojęcia są najczęściej uznawane za „zasadniczo kontro­
wersyjne” (Gallic, 1955/56), ponieważ tak głęboki brak zgody co do nich uniemoż­
liwia przyjęcie neutralnej i niezmiennej definicji. W rezultacie jeden termin może re-
prezentować szereg konkurencyjnych pojęć, z których żaden nie może być uznany za
jego „prawdziwe” znaczenie. Na przykład tak samo prawidłowa jest definicja polity­
ki jako spraw dotyczących państwa, prowadzenia życia publicznego, jako debaty i po­
jednania, jak również jako dystrybucji władzy i zasobów.
ii;,‘.Modele i teorie są szersze niż pojęcia, dotyczą raczej szeregu idei, nie zaś idei poje­
dynczej. Modelem nazywa się zazwyczaj przedstawienie czegoś w pomniejszonej ska-
■li, jak w przypadku domku dla lalek czy modelu samolotu. W tym znaczeniu zadaniem
modelu jest jak najwierniejsze oddanie oryginału. Jednakże modele pojęciowe nie przy­
pominają w żaden sposób przedmiotów. Absurdem byłoby wymaganie,
® model gospodăriei opracowany na komputerze charakteryzował się Model - teoretyczne
•‘fizycznym podobieństwem do gospodăriei rzeczywistej. Modele koncep- ujęcie danych empirycz­
®lne są raczej narzędziami analitycznymi, a ich wartość polega na tym, nych, którego celem jest
że.są narzędziami, za pomocą których można nadać znaczenie temu, co ułatwienie zrozumienia
poprzez uwydatnienie
■Winnym przypadku stanowiłoby oszałamiający i zdezorganizowany
najważniejszych relacji
'zbiór.faktów. Chodzi po prostu o to, że fakty nie mówią same za siebie. i interakcji.
Muszą zostać zinterpretowane i uporządkowane. Modele przyczyniają
24 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
się do realizacji tego zadania, ponieważ pokazują sieć powiązań uwydatniając znacze­
nie i wagę odpowiednich danych empirycznych. Najłatwiej to zrozumieć na przykła­
dzie. Jednym z najbardziej wpływowych modeli w analizie politycznej jest model sys­
temu politycznego, skonstruowany przez Davida Eastona (1979,1981). Może on zostać
przedstawiony w postaci diagramu (patrz rys. 1.3).
Ten ambitny model podejmuje próbę wyjaśnienia całości procesu politycznego, jak
również roli głównych podmiotów sceny politycznej, przez zastosowanie tzw. analizy
systemowej. System stanowi zorganizowaną i złożoną całość, zestaw powiązanych ze
sobą i wzajemnie zależnych części, które wspólnie tworzą jedność. W przypadku syste­
mu politycznego, zachodzi związek między tym, co Easton nazywa „wejściem” a „wyj­
ściem”. Na wejściu do systemu politycznego znajdują się żądania/potrzeby i wspar-
cie/poparcie pochodzące z tzw. otoczenia. Potrzeby mogą przyjąć różną formę, od
nacisków na rzecz podniesienia standardu życia, polepszenia perspektyw zatrudnienia
i hojniejszych świadczeń socjalnych po zwiększenie ochrony mniejszości oraz praw in­
dywidualnych. Wsparcie to z kolei wpływ wywierany przez społeczeństwo na proces
kształtowania systemu politycznego, np. przez płacenie podatków, posłuszeństwo, czy
też wolę uczestniczenia w życiu publicznym. Na wyjściu znajdują się decyzje i działania
rządu, w tym tworzenie polityki sektorowej, zmiany ustawodawstwa, nakładanie po-
datków i alokacja środków publicznych. Niewątpliwie to, co jest na wyjściu, powodu­
je reakcję zwrotną otoczenia, które z kolei formułuje kolejne potrzeby i zapewnia wspar­
cie. Najważniejsza informacja, którą oferuje model Eastona, jest następująca: system
polityczny zmierza ku długoterminowemu ekwilibrium względem stabilizacji politycz­
nej, jako że jego przetrwanie zależy od adekwatnego dostosowania „wyjść” do „wejść”.
Jednakże należy bezwzględnie pamiętać, że metody konceptualne mogą być w naj­
lepszym razie uproszczeniami rzeczywistości, którą próbują wytłumaczyć. Są zaled­
wie urządzeniami ułatwiającymi zrozumienie, nie stanowią natomiast pewnej wiedzy.
W przypadku modelu Eastona partie polityczne i grupy interesów są przedstawione
jako selekcjonerzy, których podstawową funkcją jest regulacja strumienia napływu
ROZDZIAŁ i Studiowanie polityki 25
„wejść” do systemu politycznego. Choć rzeczywiście jest to jedna z ich istotnych funk­
cji, partie i grupy interesu kreują ponadto percepcję społeczną, a zatem pomagają
kształtować naturę potrzeb społecznych. Krótko mówiąc, w świecie realnym instytu­
cje są bardziej interesujące i bardziej złożone niż wskazują na to modele systemów.
Na tej samej zasadzie model Eastona skuteczniej wyjaśnia, jak i dlaczego systemy po­
lityczne reagują na nacisk społeczny, aniżeli dlaczego posługują się represjami i przy­
musem, co wszystkie w pewnym stopniu czynią.
Terminy teoria i model są często w nauce o polityce używane wymiennie. Teorie
i modele są konstrukcjami pojęciowymi wykorzystywanymi jako narzędzia analizy
politycznej. Jednakże, gwoli ścisłości, teoria jest swoistą propozycją. Oferuje usyste­
matyzowane wyjaśnienie pewnego zbioru danych empirycznych. Model zaś przeciw­
nie - jest zaledwie urządzeniem wyjaśniającym, czymś, co bardziej przypomina hi­
potezę, która nadal jeszcze nie została zweryfikowana. Podczas gdy w politologii
teorie mogą cieszyć się opinią mniej lub bardziej „prawdziwych”, o modelach moż­
na tylko powiedzieć, że są bardziej lub mniej „użyteczne”. Tym niemniej teorie i mo­
dele nierzadko są ze sobą powiązane: szerokie teorie polityczne mogą być wyjaśnia­
ne za pomocą wielu modeli. Na przykład teoria pluralizmu (omówiona w rozdz. 4
i 5) obejmuje model państwa, model walki wyborczej, model polityki grupowej, itd.
W rzeczywistości wszystkie narzędzia pojęciowe, teorie i modele zawierają ukryte war­
tości lub domniemane założenia. Z tego powodu trudno skonstruować teorie czysto
empiryczne, gdyż prędzej czy później zakradną się do nich wartości i przekonania nor­
matywne. W przypadku poglądów, unaocznia się to w tendencji ludzi do dzielenia ter­
minów na „łubiane” (np. „demokracja”, „wolność” i „sprawiedliwość”) i „nielubiane”
(np. „konflikt”, „anarchia”, „ideologia”, a nawet „polityka”). Modele i teorie są poza
tym „naznaczone”, ponieważ zawierają szereg tendencji. Trudno jest na przykład przy­
jąć tezę, że teorie racjonalnego wyboru (omówione powyżej) pozbawione są wartości.
Ponieważ opierają się na założeniu, że istoty ludzkie są zasadniczo egoistyczne i myślą
wyłącznie o własnym interesie, prowadziły często do konserwatywnych konkluzji na te­
mat sposobów postępowania. Podobnie jak teorie klasowe, wysunięte przez marksistów,
które zasadzają się na szerszych teoriach dotyczących historii i społeczeństwa oraz osta­
tecznie zależą od słuszności całej filozofii społecznej.
Zatem konstruowania narzędzi analitycznych, takich jak modele i mikroteorie, na
bazie szerszych makroteorii ma sens. Te najważniejsze teoretyczne narzędzia analizy
politycznej dotyczą kwestii władzy i roli państwa, a są to np. pluralizm (patrz s. 96),
elitaryzm (patrz s. 98), analiza klasowa, itd. Teorie te będą omówione w rozdzia­
łach 4—5. Na jeszcze głębszym poziomie można dostrzec, że wiele z tych makroteorii
odzwierciedla założenia i poglądy jednej z głównych tradycji ideologicznych. Trady­
cje te działają niczym fenomeny, które Thomas Kuhn w swym dziele Struktura rewo-
lucji naukowych (1962, wyd. poi. 2001) nazwał paradygmatami. Pa­
radygmat jest zestawem wzajemnie powiązanych zasad, doktryn i teorii,
które pomagają ustrukturyzować proces dociekań intelektualnych. Teoria - systematyczne
W efekcie paradygmat stwarza ramy, wewnątrz których prowadzone wyjaśnienie danych
są poszukiwania wiedzy. W gospodarce zmianę paradygmatu można empirycznych, zwykle
(w odróżnieniu od
zaobserwować na przykładzie zastąpienia keynesianizmu przez mone- hipotezy) przedstawiane
taryzm (a być może również w późniejszym powrocie do neokeynesia- jako wiarygodna wiedza.
nizmu), w polityce transportowej zaś w sukcesie idei Partii Zielonych.
 26 CZĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
Paradygmat
Paradygmat jest w najogólniejszym sensie wzorem lub modelem, który podkreśla odpowiednie cechy
poszczególnych zjawisk, nieco podobnie do typów idealnych. Kuhn (1962) posługiwał się tym terminem
w odniesieniu do ram intelektualnych poszukiwań wiedzy, które obejmują pozostające we wzajemnych
relacjach wartości, teorie i założenia. „Normalna" nauka przyrodnicza jest zazwyczaj prowadzona
w trwałych ramach intelektualnych, w nauce „rewolucyjnej" natomiast nieustannie podejmowany jest
zamiar zastąpienia starego paradygmatu nowym. Radykalną konsekwencją tej teorii jest uznanie,
że prawda i fałsz nie mogą zostać ostatecznie ustalone. Są zaledwie prowizorycznymi osądami
funkcjonującymi na obszarze przyjętego paradygmatu, który z czasem zostanie zastąpiony innym.
Według Kuhna nauki przyrodnicze są zawsze zdominowane przez jeden paradygmat.;
Rozwój nauki zaś stanowi serię „rewolucji”, w których stary paradygmat zostaje zastą­
piony nowym. Z kolei nauki polityczne i społeczne wyróżnia to, że stanową arenę ście- '
rania się walczących i konkurujących ze sobą paradygmatów. Te paradygmaty przyjmu-.
ją formy szerokich filozofii społecznych, zwykle nazywanych ideologiami politycznymi: *
liberalizmem, konserwatyzmem, socjalizmem, faszyzmem, feminizmem itp. Każdy i
z nich prezentuje swoistą interpretację społecznej egzystencji, każdy oferuje wyjątkowe
spojrzenie na świat. Przedstawienie tych ideologii jako paradygmatów teoretycznych I
nie oznacza oczywiście stwierdzenia, że większość, jeśli nie wszystkie analizy polityczni
ne są zawężone ideologiczne w takim znaczeniu, że promują interesy partykularnych;
grup lub klas. Daje po prostu do zrozumienia, że analiza polityczna jest zwykle prze; '
prowadzana na bazie określonej tradycji ideologicznej. Na przykład duża część dorob- -
ku akademickiej nauki o polityce została skonstruowana zgodnie z liberalno-racjonali-
stycznymi założeniami, a zatem nosi piętno ich liberalnego dziedzictwa.
Różne poziomy analizy pojęciowej zostały przedstawione w postaci diagramu na
rys. 1.4.
Rysunek 1.4
Poziomy.analizy pojęciowej • SM
Pojęcia Przykłady.- władza, klasa społeczna, prawa,
system prawny
Modele albo mikroteorie Przykłady: analiza systemowa, wybór społeczny,
teoria gier
Przykłady: pluralizm, elityzm, funkcjonalizm
g Makroteorie
Tradycje ideologiczne/paradygmaty Przykłady: liberalizm, marksizm, feminizm
Ml
K»Hł?.-r»l6x1iJrf_V
ROZDZIAŁ I Podsumowanie -27
ES Podsumowanie
• Polityka jest aktywnością, przez którą ludzie tworzą, chronią i zmieniają ogólne za­
sady życia, jako taka, jest działaniem zasadniczo społecznym, nierozerwalnie zwią­
zanym z jednej strony z istnieniem różnorodności i konfliktu, a z drugiej skłonno­
ści do współpracy i współdziałania. Lepiej określać politykę jako poszukiwanie
rozwiązania konfliktu, niż jako rezultat tego procesu, gdyż nie wszystkie konflikty
mogą być rozwiązywalne.
• Różni myśliciele definiowali politykę na różne sposoby i w ramach różnych trady­
cji. Polityka była postrzegana jako sztuka rządzenia, lub jako „to, co dotyczy pań­
stwa”, jako prowadzenie i zarządzanie sprawami publicznymi, jako rozwiązywanie
konfliktu w drodze debaty i kompromisu, oraz jako produkcja, dystrybucja i wy­
korzystywanie zasobów w ciągu trwania życia społecznego.
•Toczy się poważna debata na temat zakresu tego, co „polityczne”. Zgodnie z trady­
cyjnym wąskim ujęciem, polityka obejmuje instytucje i podmioty działające na are­
nie publicznej, które zajmują się organizacją życia społecznego. Jednakże gdy poli-
tyka rozumiana jest w kategoriach hierarchicznych stosunków władzy, wówczas
. można uznać, że obszar jej obejmuje również sferę „prywatną”.
W nauce o polityce przyjęto szereg podejść analitycznych, takich jak: filozofia po-
lii 'lityczna, analiza teorii normatywnej, tradycja empiryczna szczególnie skupiona na
obadaniu instytucji i struktur, analiza behawioralna wraz z próbami wprowadzenia
reżimu naukowego, oraz różnorodne współczesne podejścia np. teoria racjonalne­
ta® go wyboru.
Naukowość politologii uwarunkowana jest jej umiejętnością zdobycia obiektywnej
'wiedzy na temat świata polityki przez odróżnianie faktów od wartości. Zadanie to
utrudniają problemy związane z dostępem do wiarygodnych danych, ukryte w mo-
;delach i teoriach politycznych wartości oraz orientacje polityczne adeptów nauki
A o polityce.
‘• Pojęcia, modele i teorie są narzędziami analizy politycznej, umożliwiającymi wmu-
;•/ rowywanie kolejnych cegiełek w gmach wiedzy. Należy jednakże pamiętać, że są je­
dynie narzędziami analitycznymi. Mimo iż wspierają rozwój procesu rozumienia,
j - zawsze będą bardziej ogólne i spójne aniżeli bezkształtna i złożona rzeczywistość,
| A którą starają się opisać. W końcu wszystkie badania polityczne i społeczne przepro-
B-.wadzane są wedle konkretnych intelektualnych ram względnie ideologicznego pa-
,| Bradygmatu.
|.
.'M
O SB
intL&^zstmtfmtfJSTDZt^ł^ ^^wiiMitirMKaTRWiSK^^^^^ M^iJii
28 CZ ĘŚĆ 1 Co to jest polityka?
Najlepszy jest taki rząd, który w ogóle nie rządzi.
Henry David Thoreau Obywatelskie nieposłuszeństwo (1849)

H Pytania do dyskusji
♦ Jeżeli polityka jest zasadniczo społeczna, to dlaczego nie każda forma aktywności
społecznej jest polityczna?
♦ Dlaczego polityka tak często przywodzi na myśl negatywne skojarzenia?
♦ Jakich argumentów użylabyś/użyłbyś do obrony polityki jako wartościowego i szla­
chetnego zajęcia?
SPIS TREŚCI
♦ Czy polityka jest nieunikniona? Czy możliwy jest koniec polityki?
Tradycyjne systemy klasyfikacji
❖ Dlaczego idea nauki o polityce jest tak atrakcyjna? Powody klasyfikacji systemów politycznych
Typologie klasyczne
❖ Czy obiektywne i nietendencyjne badania nad polityką są możliwe? Typologia „trzech światów”________
Ustroje współczesnego świata 36
Poliarchic zachodnie 39
Nowe demokracje 42
H Lektury uzupełniające Ustroje Azji Wschodniej 44
Ustroje islamskie 46
Ball A., B. Guy Peters (2000), Modern Politics and Government (wyd. 5), Basing­ Ustroje wojskowe 47

stoke, Palgrave, New York, Chatham House Publishers Inc., Popularne wprowadze­ Podsumowanie
Pytania do dyskusji
nie do nauki o państwie i polityce poruszające szeroki wachlarz problemów i tema­
Lektury uzupełniające
tów.
Crick B. (2004), W obronie polityki, przeł. Andrzej Waśkiewicz, Warszawa, Wy­
dawnictwo Naukowe PWN. Przemyślana i inspirująca próba obrony polityki przed
jej przeciwnikami (w wyraźnie liberalnym znaczeniu).

Heywood A. (2000), Key Concepts in Politics, Basingstoke, Palgrave. Czytelny i na­

pisany przystępnym językiem przewodnik po najważniejszych ideach i pojęciach wy­
stępujących w analizie politycznej.

Leftwich A. (red.) (1984), What is Politics? The Activity and Its Study, Oxford-
Od wieków jednym z głównych przedmiotów zainteresowań analizy politycznej jest
New York 1984, Blackwell. Bardzo przydatny zbiór esejów poświęcony różnym zna­
klasyfikacja różnych form rządów. Jej ślady można odnaleźć w IV wieku p.n.e., kiedy
czeniom terminu polityka oraz zróżnicowanym poglądom na temat dyscypliny aka­
to Arystoteles podjął pierwszą udokumentowaną próbę opisania istniejących wtedy
demickiej.
systemów politycznych, używając terminów „demokracja”, „oligarchia” i „tyrania”,
które do dziś są powszechnie stosowane. Począwszy od XVIII wieku systemy
Marsh D., G. Stoker (red.) (2002), Theory and Methods in Political Science (wyd. 2),
rządzenia coraz częściej klasyfikowano jako monarchie i republiki lub jako ustroje
Basingstoke, Palgrave. Zrozumiała a zarazem wyczerpująca i zaawansowana próba
autokratyczne i konstytucyjne. W XX wieku rozróżnienia te uległy dalszemu
odnalezienia natury i obszaru badań nauki o polityce.
wyostrzeniu. Szczególnie popularny w okresie zimnej wojny podział systemów poli
tycznych na „trzy światy” stworzył obraz polityki światowej zdominowanej przez
walkę między demokracją a totalitaryzmem. Jednakże w świetle współczesnych
wydarzeń, takich jak upadek komunizmu, wzrost znaczenia Azji Wschodniej i poja­
wienie się politycznego islamu, wszystkie te klasyfikacje wydają się nieaktualne. Nie
wiadomo dokładnie, co owe zmiany oznaczają. Niektórzy interpretują je jako oznakę
zwycięstwa zachodniej demokracji liberalnej, inni postrzegają je jako dowod na io,
że współczesny świat staje się politycznie bardziej podzielony i mniej wyrazisty.
30 CZĘŚĆ 1 Rządy, systemy i ustroje
Oto główne kwestie poruszane w tym rozdziale:
B Jaka jest różnica między rządem, systemem politycznym a ustrojem?
8 Jaki jest cel klasyfikacji systemów rządzenia?
B Na jakiej podstawie były i powinny być klasyfikowane ustroje?
O Jakie są najważniejsze ustroje współczesnego świata?
H Czy model zachodniej demokracji liberalnej zwyciężył na całym świecie?
® Tradycyjne systemy klasyfikacji
Zanim przyjrzymy się dokładnie, jak zostały sklasyfikowane różne systemy rządze­
nia, musimy zastanowić się zarówno nad tym, czego dotyczyła klasyfikacja, jak i nad
tym, dlaczego przeprowadzono takie klasyfikacje. Przede wszystkim, co to jest „rząd”
i czym różni się od „systemu politycznego” czy „ustroju politycznego”? Mianowicie,
termin „rząd” odnosi się do procesów instytucjonalnych, przez które zbiorowo po­
dejmowane są obowiązujące decyzje. Różnorodne instytucje rządowe są tematem
części czwartej niniejszego opracowania. Natomiast system polityczny czy ustrój, to
pojęcie szersze, uwzględniające nie tylko mechanizmy rządzenia i in­
stytucje państwa, ale także struktury i procesy, za pomocą których
System polityczny - sieć
powiązań, przez którą współdziałają one z całym społeczeństwem.
rząd wytwarza „wyjścia" System polityczny jest w gruncie rzeczy podsystemem większego sys­
(outputs), np. politykę, temu społecznego. Jest to „system”, ponieważ składają się na niego wza­
w odpowiedzi na wejścia" jemne powiązania, będące częścią pewnej złożonej całości. Jest on „po­
(inputs), np. żądania
lityczny”, ponieważ te wzajemne powiązania odnoszą się do podziału
i poparcie, pochodzące
od społeczeństwa. władzy, majątku i zasobów w społeczeństwie. Tym samym, ustroje po­
lityczne można równie dobrze scharakteryzować, odnosząc się zarów-
Rząd
W najszerszym ujęciu, rządzić znaczy sprawować władzę lub kontrolę nad innymi. Rząd może zatem
oznaczać jakikolwiek mechanizm, dzięki któremu zachowany zostaje porządek władzy. Główne cechy rządu
to zdolność podejmowania kolektywnych decyzji i ich egzekwowania. Tym samym w prawie wszystkich
instytucjach społecznych można wyróżnić jakąś formę rządu, np. w rodzinach, szkołach, firmach, związkach
zawodowych, itd. Jednakże w przeciwieństwie do „zarządzania” (władzy, patrz s. 7) „rząd" jest zwykle
kojarzony z formalnymi i instytucjonalnymi procesami, które działają na poziomie państwa, aby utrzymać
porządek społeczny i umożliwić kolektywne działanie. Do najważniejszych funkcji rządu zaliczamy zatem
stanowienie prawa (ustawodawstwo), stosowanie go (egzekucja) i interpretowanie (orzecznictwo).
W niektórych przypadkach terminu „rząd” używa się tylko do określenia politycznej władzy wykonawczej
(patrz s. 390), co czyni go równoznacznym z „administracją" w systemach prezydenckich.
CT-aMiasKasK&s T.'^rr:-”-... .s^
ROZDZIAŁ II Tradycyjne systemy klasyfikacji 31
no do organizacji życia gospodarczego, jak i do procesów rządowych, w oparciu o któ­
re działają. Dlatego ustrój jest systemem władzy, który trwa pomimo tego, że rządy się
zmieniają. Podczas gdy rządy można zmienić w wyborach, przez sukcesję dynastycz­
ną, w wyniku zamachu stanu (patrz s. 478), itd., ustrój może ulec zmianie tylko wsku­
tek interwencji zbrojnej z zewnątrz lub przez rewolucyjne wstrząsy wewnętrzne.
Powody klasyfikacji systemów politycznych
Zainteresowanie klasyfikacją systemów politycznych ma dwa źródła. Po pierwsze,
klasyfikacja stanowi istotną pomoc w zrozumieniu polityki i rządu. Tak jak w przy­
padku większości nauk społecznych, zrozumienie polityki następuje głównie przez
procesy porównawcze, zwłaszcza że nie można zastosować tu metod eksperymen­
talnych. Nie jest na przykład możliwe wymyślenie eksperymentu, który sprawdzał­
by, czy rząd USA byłby w większym stopniu narażony na kryzys rządu, gdyby od­
stąpił od podziału władzy (patrz s. 390), albo czy komunizm mógł przetrwać
w ZSRR, gdyby reformy zostały wprowadzone o jedno pokolenie wcześniej. W re­
zultacie porównujemy, aby uwypuklić to, co analizujemy. Przez podkreślanie podo­
bieństw i różnic pomiędzy zestawami faktów, które inaczej mogłyby wydawać się
nam oszałamiające, porównywanie pomaga nam odróżnić to, co jest ważne i zna­
czące, od tego, co takie nie jest.
'..i .Proces ten umożliwia tworzenie teorii, hipotez i pojęć oraz, do pewnego stopnia, ich
weryfikowanie. Jak powiedział Alexis de Tocqueville (patrz s. 272) „bez porównywa­
nia, umysł nie wie, gdzie podążać”. Próba klasyfikacji systemów władzy jest zatem jedy­
nie sposobem na to, aby proces porównania był bardziej metodyczny i systematyczny.
Drugim celem klasyfikacji jest umożliwienie nie tyle analizy, co oceny. Począwszy
od Arystotelesa (patrz s. 7), ci, którzy pragnęli zrozumieć ustroje po­
lityczne, równie często chcieli „poprawiać” rządy. Innymi słowy, rze- Kryzys rządu
g czywiste poznanie jest ściśle związane z osądami normatywnymi - py- - paraliż wynikający
tania o to, jak jest, łączą się z pytaniami o to, jak być powinno. z instytucjonalnego
^ W skrajnej postaci, proces ten może dotyczyć poszukiwania „idealne- współzawodnictwa
go” systemu władzy, lub nawet utopii, czego przykłady znaleźć można w rządzie lub próby
reakcji na sprzeczne
^k w pracach takich jak Państwo Platona (patrz s. 17), Utopia Thomasa żądania publiczne.
More’a (1516, wyd. poi. 1947) i Fields, Factories and Workshops
Utopia, utopizm
Utopia (z gr. utopia - „nigdzie" lub eutopia - „dobre miejsce") dosłownie oznacza idealne czy doskonale
społeczeństwo. Chociaż można sobie wyobrazić różnego rodzaju utopie, większość charakteryzuje się
zlikwidowaniem biedy, brakiem konfliktów i unikaniem przemocy oraz ucisku. Utopizm jest stylem
politycznego teoretyzowania, które krytykuje istniejący porządek i tworzy model idealnej czy doskonalej
alternatywy. Dobrymi przykładami są anarchizm i marksizm. Teorie utopijne zwykle opierają się
: na założeniach dotyczących nieograniczonych możliwościach ludzkiego samorozwoju. Utopizm jest często
używany jako termin pejoratywny sugerujący myślenie złudne czy fantazyjne oraz wiarę w cel
nierzeczywisty i niemożliwy do osiągnięcia.
ssiasass:
32 CZ ĘŚĆ 1 Rządy, systemy i ustroje
(1912) Piotra Kropotkina. W bardziej umiarkowanej formie ten rodzaj klasyfikacji
pozwala na osądy jakościowe struktur politycznych i form rządów. Jedynie podejście
porównawcze pozwala nam na zastanowienie się nad takimi pytaniami, jak np. „czy
należy pozytywnie przyjąć i popierać przejście Rosji i innych byłych państw komuni­
stycznych do demokracji liberalnej?”, „czy Indie powinny porzucić federalizm na
rzecz systemu unitarnego lub niepodległości regionów?” oraz „czy Wielka Brytania
powinna uchwalić konstytucję pisaną?”
Każdy z systemów klasyfikacji ma jednak swoje wady. Po pierwsze, tak jak w przy- •
padku wszystkich narzędzi analitycznych, niesie ze sobą niebezpieczeństwo uproszczeń.:
Zaklasyfikowanie ustrojów do tej samej grupy zwraca uwagę na ich wzajemne podo­
bieństwa. Istnieje jednak ryzyko, że różnice między nimi będą niezauważone lub zigno-
rowane. Podobny problem to możliwość przeoczenia, że jakieś zjawisko może mieć •
różne znaczenia w różnych kontekstach. Przykładowo w Japonii i Azji Wschodniej ■
„państwo” może różnić się formą i znaczeniem od rozumienia, jakie temu terminowi i
przypisuje się zwykle na Zachodzie. Zatem analizę porównawczą utrudnia ciągłe nie- ’
bezpieczeństwo etnocentryzmu. Po drugie, własne uprzedzenia mogą przeszkadzać !
w dokonywaniu procesu klasyfikacji. Wyraża się to w tendencji do klasyfikowania 3
ustrojów komunistycznych i faszystowskich jako „totalitarnych”, co sugeruje, że za­
chodnie demokracje liberalne w czasie zimnej wojny wałczyły z tym samym wrogiem,;
co podczas II wojny światowej. Po trzecie, wszystkie systemy klasyfikacji mają tę samą
wadę - z konieczności są związane z państwem, tzn. traktują poszczególne państwa ja-:
ko w pewnym sensie wewnętrznie spójne czy niezależne jednostki. Choć to podejście
w żadnym wypadku nie jest błędne, to w świetle zjawiska globalizacji (patrz s. 173) po­
wszechnie dostrzega się jego niepełność.
Typologie klasyczne
Bez wątpienia najbardziej wpływowym systemem klasyfikacji był system zapropono­
wany w IV wieku p.n.e. przez Arystotelesa, który oparł go na swojej analizie 158 ist­
niejący cli wówczas greckich polis. Ów system zdominował sposób myślenia o for-;
mach rządów na mniej więcej 2500 łat. Arystoteles uważał, że rządy można
kategoryzować opierając się na odpowiedziach na dwa pytania: „kto rządzi?” i „kto
odnosi korzyści z rządzenia?”. Sądził, że rząd można powierzyć jednej osobie, małej-
grupie lub większości, a w każdym wypadku rządy można sprawować w interesie rzą-?
dzących łub dla korzyści całej społeczności. W ten sposób zidentyfikował sześć form
rządzenia pokazanych na rys. 2.1.
Celem Arystotelesa była ocena form rządzenia pod względem normatywnym
w nadziei zidentyfikowania „idealnego” rozwiązania. Jego zdaniem, zarówno tyra-j
nia, oligarchia, jak i demokracja były zubożonymi i wypaczonymi for­
Etnocentryzm -
mami władzy, w których, odpowiednio, pojedyncza osoba, mała gru-|
zastosowanie wartości pa lub masy rządziły we własnym interesie, a zatem kosztem innych..
i teorii własnej kultury Inaczej było z monarchią, arystokracją i politeją, które należało pre-.'
do innych grup i narodów. ferować, gdyż w tych formach rządów, odpowiednio, pojedyncza oso-|
Etnocentryzm pociąga
ba, mała grupa czy masy rządziły w interesie wszystkich. Arystoteles
za sobą uprzedzenia
i wypaczenia (patrz s. 498). ogłosił tyranię najgorszym ze wszystkich możliwych systemów, gdyż ■
redukowała status obywatela do roli niewolnika. Z kolei monarchia .
ROZDZIAŁ II Tradycyjne systemy klasyfikacji
rządów Arystotelesa;
Kto rządzi?
Kto odnosi jedna osoba mata grupa masy
korzyści
z rządzenia? sprawujący władzę tyrania oligarchia demokracja
■ ■/ ?:- ■ ,. -. ■
wszyscy monarchia ^arystokracja.; /■poljteja H'
i arystokracja były nierealne, ponieważ opierały się na boskiej chęci do przedkłada­
nia dobra społeczności nad interes własny rządzących. Natomiast politeją (władza
większości w interesie wszystkich) była traktowana jako system, którego wprowa­
dzenie w życie było najbardziej realne. Mimo to, w tradycji, która przetrwała do XX
wieku, Arystoteles krytykował władzę ludu, ponieważ jego zdaniem mogłaby do­
prowadzić do sytuacji, w której masy, oburzone bogactwem nielicznych, zbyt łatwo
ulegałyby naciskom demagogów. Dlatego też popierał system „mieszany”, który łą-
. .czyi elementy zarówno demokracji, jak i arystokracji, pozostawiając rząd w rękach
hklas średnich”, czyli tych, którzy nie byli ani biedni, ani bogaci.
:bń Typologia Arystotelesa była później rozwijana przez takich myślicieli, jak Thomas
^Hobbes (patrz s. 375) i Jean Bodin (1530-1596). Szczególnym przedmiotem ich do-
Kciekań była zasada suwerenności (patrz s. 161), którą postrzegali jako podstawę
^ wszystkich stabilnych ustrojów politycznych. Suwerenność traktowano jako „naj-
wyższą i wieczną” władzę, która sama mogła zagwarantować zdyscyplinowane rzą-
v dy. W Szes'ciu księgach o Rzeczypospolitej (1576, wyd. poi. 1958) Bodin przedsta-
wił szerszy opis roli suwerenności we współczesnych mu oraz
W klasycznych ustrojach politycznych. Doszedł do wniosku, że abso­
lutyzm to najbardziej uzasadniony spośród systemów, jako że ustana­ Demagog- przywódca
wia suwerena, który stanowi nieobowiązujące go prawo. Nadrzędną polityczny, którego
zaletą powierzenia władzy w ręce jednego człowieka miałoby być za­ kontrola nad masami
gwarantowanie jej niepodzielności: suwerenność wyrażałby bowiem opiera się na zdolności do
wzniecania histerycznego
jeden głos, który mógł rościć sobie prawo do ostatecznej władzy. Nie­ entuzjazmu.
mniej jednak Bodin dowodził, że absolutni monarchowie byli ograni-
s|
Absolutyzm
& Absolutyzm jest teorią bądź praktyką rządów absolutnych, najczęściej kojarzonych z monarchią absolutną
/ (patrz s. 421). Rządy są „absolutne", gdyż posiadają niczym nieskrępowaną władzę, nie mogą być
ćgraniczane przez żadne ciało zewnętrzne. Pomimo to, zasada absolutyzmu jest zawarta w prawie
fejio nieograniczonej władzy (np. prawie boskim), a nie w sprawowaniu niekwestionowanej władzy.
^Racjonalistyczne teorie władzy absolutnej powszechnie przedstawiają pogląd, który głosi, że tylko władza
wabsolutna może zagwarantować porządek i stabilność społeczną. Należy jednak odróżnić absolutyzm od
©ąutokracji i dyktatury (patrz s. 469), gdyż opierając się na wynikających z zasad roszczeniach - czy to
^religijnych, czy racjonalnych - nie wyposaża rządu we władzę ani arbitralną, ani nieograniczoną.
lik^fWM—i^—WBCBMPnŁmuiMBgiujM.ntnT'1 mŁi.o^Argwmpaieauiu i i,..ii.a zt.i.w.^u^.ii .włmumiw. hJJ—mbbi
34 CZĘŚĆ 1 Rządy,systemy i ustroje
czeni istnieniem wyższego prawa w formie woli Bożej lub prawa natury. Natomiast
w Leiuiatanie (1651, wyd. poi. 1954) Hobbes przedstawił suwerenność jako mono­
pol władzy przymusu, sugerując, że suweren nie jest niczym ograniczony.
Powyższe poglądy były później weryfikowane przez wczesnych liberałów, takich
jak John Locke (patrz s. 55) i Charles Louis de Montesquieu (patrz s. 387), który
bronił rządu konstytucyjnego. Locke w Dwóch traktatach o rządzie (1690, wyd. poi.
1992) dowodził, że suwerenność spoczywała w ludziach, nie w monarsze, i popie­
rał system ograniczonych rządów w celu zapewnienia ochrony praw naturalnych,
zwłaszcza prawa do życia, wolności i własności. W swoim dziele O duchu praw (1734,
wyd. poi. 1957) Montesquieu podjął próbę przeprowadzenia „naukowego” badania
nad społecznością ludzką, opracowanego w celu odkrycia takich warunków systemu,
które najlepiej chroniłyby wolność jednostki. Jako zagorzały krytyk absolutyzmu
i wielbiciel angielskiej tradycji parlamentarnej, zaproponował zasadę hamulców
i równowagi w formie „podziału władzy” pomiędzy instytucje wykonawcze, ustawo­
dawcze i sądownicze. Zasada ta została włączona do konstytucji Stanów Zjednoczo- ■
nych (1787) i z czasem zaczęła być postrzegana jako cecha definiująca rząd liberal­
no-demokratyczny.
„Klasyczna” klasyfikacja ustrojów, pochodząca z prac Arystotelesa, stała się nieaktu­
alna za sprawą rozwoju nowoczesnych systemów konstytucyjnych, począwszy od wie­
ku XVIII aż do dziś. Republikanizm konstytucyjny, który powstał w USA w wyniku
amerykańskiej wojny o niepodległość w latach 1775-1783, demokratyczny radykalizm
wyzwolony we Francji przez rewolucję francuską w 1789 roku oraz forma rządu par­
lamentarnego, która stopniowo pojawiła się w Wielkiej Brytanii, w różny sposób stwo­
rzyły realia polityczne, które były znacznie bardziej złożone niż mogli przewidzieć wcze­
śni myśliciele. Dlatego też tradycyjne systemy klasyfikacji zostały zastąpione przez inne,
przywiązujące większą wagę do konstytucyjnych i instytucjonalnych cech władzy poli­
tycznej. W wielu aspektach opierano się na pracach Montesquieugo, gdyż szczególną
uwagę zwrócono na związki między różnymi władzami. Tym samym monarchie odróż­
niono od republik, systemy parlamentarne (patrz s. 386) od systemów prezydenckich
(patrz s. 417) a państwa unitarne od państw federalnych (patrz s. 203).
Typologia „trzech światów”
Rozwój wydarzeń historycznych w XX wieku kolejny raz zmienił podstawę, na któ­
rej opierała się klasyfikacja polityczna. Pojawienie się w okresie międzywojennym no­
wych form autorytaryzmu (patrz s. 48), szczególnie w stalinowskiej Rosji, w faszy­
stowskich Włoszech i w nazistowskich Niemczech, przyczyniło się do powstania wizji
świata podzielonego na dwa rodzaje ustrojów: na państwa demokra­
^W®#W°I na władzę polityczną, zwykle osiągany przez wykluczenie mas z polityki. Tym samym totalitaryzm
tyczne i totalitarne. Ostry kontrast pomiędzy demokracją i totalitary­
Republikanizm - zasada
mówiąca, że władza zmem zdominował próby klasyfikacji ustrojów przez większą część lat
polityczna ostatecznie 50. i 60., mimo że ustroje faszystowskie i nazistowskie upadły wraz ■
wywodzi się z konsensusu z końcem II wojny światowej. Niemniej jednak wzrastała świadomość,*
społecznego. że podejście to było kształtowane przez antagonizmy zimnej wojny i że
Republikanizm odrzuca
prawdopodobnie można je postrzegać jako pewien rodzaj ideologii
zasady monarchiczne
i dynastyczne.
zimnowojennej, co dało początek poszukiwaniom systemu klasyfikacji,
który byłby bardziej obiektywny i ideologicznie neutralny. To z kolei|
ROZDZIAŁ II Tradycyjne systemy klasyfikacji 35
doprowadziło do rosnącej popularności podziału na tak zwane „trzy światy”, czyli
przekonania, że świat polityczny można podzielić na trzy osobne bloki:
• kapitalistyczny „pierwszy świat”
• komunistyczny „drugi świat”
• rozwijający się „trzeci świat”.
Klasyfikacja „trzech światów” miała wymiary ekonomiczne, ideologiczne, politycz­
ne i strategiczne. Ustroje uprzemysłowionych państw Zachodu były „pierwsze” pod
względem ekonomicznym, gdyż ich mieszkańcy cieszyli się najwyższym poziomem
powszechnego dostatku. W roku 1983 kraje te wytworzyły 63% światowego pro­
duktu krajowego brutto (PKB), podczas gdy liczba ich mieszkańców stanowiła 15%
populacji świata (Bank Światowy, 1985). Ustroje komunistyczne były „drugie”,, po­
nieważ charakteryzowały się znacznym uprzemysłowieniem i mogły zadowolić pod­
stawowe potrzeby materialne swoich mieszkańców, którzy stanowili 33% populacji
świata. Kraje te wytworzyły 19% światowego PKB. Mniej rozwinięte kraje Afryki,
Azji i Ameryki Łacińskiej były „trzecie”, ponieważ pozostawały gospodarczo uzależ­
nione i często cierpiały z powodu powszechnej biedy. Produkowały 18% światowe­
go PKB, a ich mieszkańcy skupiali 52% populacji świata.
’;: Pierwszy i drugi świat dzieliła ponadto zacięta rywalizacja ideologiczna. Pierwszy
świat przyjął „kapitalistyczne” zasady, takie jak prywatna inicjatywa, motywacja ma­
terialna i wolny rynek. Drugi świat wyznawał wartości „komunistyczne”, takie jak
^równość społeczna, kolektywizacja oraz centralne planowanie. Powyższe różnice ide­
ologiczne miały wyraźne oznaki polityczne. Ustroje pierwszego świa-
§ ta uprawiały politykę liberalno-demokratyczną opartą na rywalizacji Produkt krajowy brutto -
Mi walce o władzę w czasie wyborów. Ustroje drugiego świata były pań- całkowita wartość
I stwami jednopartyjnymi, zdominowanymi przez „rządzące” partie ko- finansowa finalnych dóbr
® munistyczne. Natomiast ustroje trzeciego świata były typowo autory­ i usług wytworzonych
w danej gospodarce
tarne, rządzone przez tradycyjnych monarchów, dyktatorów lub po
w ciągu roku.
prostu przez wojsko. Klasyfikację trzech światów umacniał dwubiegu-
Totalitaryzm
'totalitaryzm to wszechogarniający system władzy politycznej, która zwykle jest ustanowiona
przez wszechobecną manipulację ideologiczną oraz otwarty terror i brutalność. Totalitaryzm różni się
^Wiâutokratji i autorytaryzmu tym, że zabiega o „władzę totalną" przez upolitycznianie każdego aspektu życia
^społecznego i prywatnego. Ustroje autokratyczne i autorytarne kierują się skromniejszym celem, którym jest
./oznacza całkowitą likwidację społeczeństwa obywatelskiego, likwidację „sfery prywatnej". Ustroje totalitarne
Sf^ą czasami wyróżniane przy pomocy „syndromu sześciu punktów" (Friedrich i Brzeziński, 1963):
oficjalnej ideologii
P§P-stwa jednopartyjnego, zwykle kierowanego przez wszechwładnego przywódcę
■' systemu terrorystycznego nadzoru policyjnego
.monopolu na środki masowego przekazu
monopolu na środki walki zbrojnej
kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia ekonomicznego.
 SSijS !iS22E&WXWWW^
36 CZ ĘŚć 1 Rządy, systemy i ustroje
nowy porządek świata, w którym zdominowany przez USA Zachód przeciwstawiał
się zdominowanemu przez ZSRR Wschodowi. Ten porządek został utrzymany przez
powstanie dwóch rywalizujących obozów militarnych w postaci NATO i Układu War­
szawskiego. Nierzadko „neutralny” trzeci świat był polem, na którym rozgrywała się
ta geopolityczna walka, co znacznie przyczyniło się do zachowania jego nieprzerwa­
nego politycznego i gospodarczego podporządkowania.
Jednakże od lat 70. XX wieku, bardzo trudno było utrzymać ten system klasyfika­
cji. Nowe wzorce rozwoju gospodarczego przyniosły bogactwo materialne do niektó­
rych części trzeciego świata, zwłaszcza do bogatych w ropę krajów Bliskiego Wscho­
du i niedawno uprzemysłowionych państw Azji Wschodniej, Południowo-Wschodniej J
i w pewnym stopniu Ameryki Łacińskiej. Natomiast bieda została jeszcze silniej utrwa- •
łona w częściach subsaharyjskiej Afryki, która teraz staje się swego rodzaju „czwar­
tym światem”. Ponadto, postęp demokratyzacji (patrz s. 100) w Azji, Ameryce Łaciń- ■
skiej i Afryce, szczególnie w latach 80. i 90. oznacza, że ustroje trzeciego świata nie
są już jednakowo autorytarne. W istocie, określenie „trzeci świat” jest powszechnie
odbierane jako poniżające, ponieważ sugeruje zakorzenioną wadliwość. Termin „świat
rozwijający się” jest zazwyczaj postrzegany jako bardziej właściwy.
Jednak bez wątpienia najbardziej katastrofalny cios zadały modelowi trzech świa­
tów wschodnio-europejskie rewolucje z lat 1989-1991. Doprowadziły one do upad-
ku ortodoksyjnych ustrojów komunistycznych, m.in. w ZSRR, a także rozpoczęły
proces politycznej liberalizacji i reform rynkowych. Co więcej, Francis Fukuyama '
posunął się aż do obwieszczenia, że taki rozwój wydarzeń doprowadził do „końca .
historii” (Fukuyama, 1989). Miał przy tym na myśli fakt, że debata ideologiczna
w praktyce zakończyła się światowym zwycięstwem zachodniej demokracji liberał- ■
nej. Całkiem zwyczajnie, ustroje drugiego i trzeciego świata upadały zrozumiawszy,
że tylko kapitalistyczny pierwszy świat stwarza szanse na gospodarczy dobrobyt -
i polityczną stabilność.
H Ustroje współczesnego świata
Od późnych lat 80. XX wieku rozwój klasyfikacji ustrojów znajduje się w stanie za-J
wieszenia. Starsze kategorie, w szczególności podział na „trzy światy”, stały się z ca^
lą pewnością nieaktualne, choć polityczna sylwetka nowego świata wcale nie jest £
wyraźna. Co więcej, scenariusz „końca historii”, umacniany przez fałę demokraty- j
zacji w późnych latach 80. i wczesnych latach 90., nabierający rozpędu po upadku ■
komunizmu, był tylko chwilowo atrakcyjny. W pewnym sensie ten liberalno-demo-, |
kratyczny triumfalizm odzwierciedlał uporczywość zachodnio-centrycznego punk-^
tu widzenia. Możliwe, że był on pozostałością okresu zimnej wojny. Wizerunek |
„świata demokracji liberalnych” wskazywał na wyższość typowo zachodniego mo-^
delu rozwoju, opartego być może szczególnie na USA, i sugerował, że wartości ta-1
kie jak indywidualizm, prawa i możliwość wyboru mają powszechne zastosowanie. ■
Jednym z rezultatów takich poglądów było np. nierozpoznanie znaczenia islamskich if
i konfucjańskich form politycznych, które zwykle uznawano za odchylenie lub po i
prostu traktowano jako dowód sprzeciwu wobec zwykłe niekwestionowanego roz- •
woju demokracji liberalnej.
ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata 37
Francis Fukuyama
(ur. 1952)
- ■ ■ - ' ' ■ ■ ■ ’' ’ ■ •.
i Analityk'społeczny i komentator, polityczny w USA.' Urodzi! się w Chicago w USA jako,
/’/syn pastora.-Zanim'został konsultantem Rand. Corporation, byt. członkiem Wydziału
.- 'planowania Strategii Departamentu Stanu USA. Jako zagorzały, republikanin, zdobył
jUj międzynarodową sławę po .artykule Koniec7)/stor/7?jl989), który później rozwinął w
(/książkach Koniec historii (1996} [Ostatni człowiek (1997). Twierdzi w nich, że dzieje
i'.'.poglądów skończyły się wraz z uznaniem demokracji liberalnej za ostateczną formę
"p- rządów. W książkach Trust (1996) i Wielki, wstrząs (2000) Fukuyama omawia związek
i.; między rozwojem gospodarczym a spójnością społeczną. Jego poglądy wywarły znaczny
_____________________________________________________
Jedną z trudności napotykanych przy tworzeniu nowego systemu klasyfikacji jest
brak zgody co do kryteriów, według których taki system powinien być zbudowany.
Żaden system klasyfikacji nie opiera się na jednym najważniejszym czynniku. Nie­
mniej jednak niektóre systemy wykazują tendencję do nadawania priorytetu różnym
zestawom kryteriów. Do najczęściej stosowanych parametrów zalicza się:
• Kto rządzi? Czy udział w życiu politycznym jest ograniczony do jakiegoś elitarne­
go ciała łub grupy uprzywilejowanej, czy obejmuje cale społeczeństwo?
• W jaki sposób podporządkowuje się społeczeństwo? Czy posłuszeństwo wobec rzą­
du jest wynikiem groźby i użycia siły, czy negocjacji i kompromisu?
• Czy władza rządu jest scentralizowana czy podzielona? Jakie rodzaje wzajemnej
kontroli są stosowane w tym systemie politycznym?
W Demokracja liberalna
Demokracja liberalna jest formą rządów demokratycznych, która zasadę ograniczonej władzy utrzymuje
W równowadze względem ideału zgody powszechnej. Cechy „liberalne” są odzwierciedlone w systemie
^^wewnętrznej i zewnętrznej kontroli rządu, który jest zaprojektowany w celu zagwarantowania wolności
zapewnienia obywatelom ochrony przed państwem. Cechy „demokratyczne" to system regularnych
W^Jrywalizacyjnych wyborów, przeprowadzanych w oparciu o powszechne prawo wyborcze i równość
.polityczną (patrz s. 85). Termin „demokracja liberalna", choć może być używany do opisywania zasady
.politycznej, jest częściej stosowany do opisu konkretnego typu ustroju. Cechy definiujące takiego ustroju to:
lwPrząd konstytucyjny oparty na formalnych, zwykle prawnych, zasadach
gwarancja wolności obywatelskich i praw jednostki
Podział Instytucjonalny i zasada hamulców i równowagi
^^tjosulame wybory, które szanują zasadę „jedna osoba - jeden głos", przy czym każdy glos ma taką samą
^|£jyartość
współzawodnictwo partyjne i pluralizm polityczny
^M^jniezależność zorganizowanych grup i interesów od rządu
f|^Ś^ gospodarka przedsiębiorstw prywatnych oparta na polityce wolnorynkowej.
 CZęŚĆ 1 Rządy, systemy i ustroje
Jak się zdobywa i przekazuje władzę rządową? Czy ustrój jest otwarty i oparty na
rywalizacji, ćzy monolityczny?
Jakie są relacje pomiędzy państwem a jednostką w zakresie praw i obowiązków?
Jaki jest ich podział pomiędzy rządem i obywatelami?
Jaki jest poziom rozwoju materialnego? Jak zamożne jest społeczeństwo pod wzglę­
dem materialnym i w jakim stopniu bogactwo jest równo rozdzielone?
Jak zorganizowane jest życie gospodarcze? Czy gospodarka jest dopasowana do
rynku, czy planowana i jaką rolę gospodarczą odgrywa rząd ?
Jak stabilny jest ustrój? Czy ustrój panuje już jakiś czas i czy potrafi zaspokoić no­
we potrzeby i poradzić sobie z nowymi wyzwaniami?
Konstytucyjno-instytucjonalne podejście do klasyfikacji, na które wpływ miała ty­
pologia „klasyczna” zostało przyjęte w XIX i na początku XX wieku. Podkreślało
ono np. różnice pomiędzy konstytucjami pisanymi i niepisanymi, systemami parla­
mentarnymi i prezydenckimi oraz systemami federalnymi i unitarnymi. Podejście
strukturalno-funkcjonalne narodziło się z teorii systemów, która odegrała znaczącą
rolę w latach 50. i 60. XX wieku, i interesowało się nie tyle rozwiązaniami instytu­
cjonalnymi, co tym, jak w praktyce działają systemy polityczne, a szczególnie jak prze­
kładają „wejścia” na „wyjścia”. Podejście „trzech światów” miało orientację ekono-
miczno-ideologiczną, gdyż szczególną wagę przywiązywało do systemowego poziomu
rozwoju materialnego i jego szerszej orientacji ideologicznej. Jednakże podejście przy­
jęte tutaj, w niektórych aspektach różni się od każdego z trzech powyższych. Stara
się uwzględnić trzy główne cechy ustroju - jego aspekty polityczne, gospodarcze i kul­
turowe. Założeniem tego podejścia jest to, że ustroje charakteryzują się nie tyle szcze­
gólnymi czynnikami politycznymi, gospodarczymi czy kulturalnymi, ile sposobem,
w jaki te czynniki w rzeczywistości wiążą się ze sobą (zob. rys 2.2).
Rysunek 2.2
Główne cechy ustrojów
Czynniki Czynniki
polityczne ekonomiczne
Czynniki
ku torowe
śfWi^Eł*
ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata 39
Ważną cechą tego podejścia jest fakt, że podkreśla ono stopień, do jakiego rozwią­
zania polityczne i gospodarcze mogą różnie działać w zależności od ich kontekstu
kulturowego. Przykładowo wybory wielopartyjne i gospodarka rynkowa mogą mieć
inne implikacje w zachodnich społeczeństwach liberalnych niż w niezachodnich. Nie­
mniej jednak, z perspektywy głębokich zmian politycznych końca XX wieku, niemą­
drze byłoby sugerować, że każdy system klasyfikacji jest prowizoryczny. W rzeczywi­
stości ustroje są same z siebie płynne i dlatego nieustannie zabiega się o ich staranną
klasyfikację, która byłaby aktualna w stale zmieniających się realiach politycznych.
We współczesnym świecie można wyróżnić pięć typów ustrojów:
poliarchie zachodnie
nowe demokracje
ustroje Azji Wschodniej
• ustroje islamskie
° ustroje wojskowe.
Poliarchie zachodnie
Poliarchie zachodnie są ogólnym odpowiednikiem ustrojów klasyfikowanych jako
-„demokracje liberalne” łub nawet po prostu „demokracje”. Ich centrum leży zatem
w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej i Australazji. Samuel Huntington (patrz
ś; 182) dowodził, że owe ustroje są produktem dwóch pierwszych „fal” demokraty­
zacji. Pierwsza miała miejsce między rokiem 1828 a 1926 i dotyczyła krajów takich
jak USA, Francja i Wielka Brytania. Druga fala pojawiła się między rokiem 1943
a 1962 i objęła kraje takie jak Niemcy Zachodnie, Włochy, Japonia i Indie. Chociaż
poliarchie w dużej części wykształciły się w wyniku zmierzania w kierunku demokra-
tyzacji i liberalizacji, termin „poliarchia” jest właściwszy od „demo-
racji liberalnej” z dwóch powodów. Po pierwsze, demokracja liberal-
a jest czasami traktowana jako polityczny ideał i tym samym Liberalizacja -
wyposażona w szersze implikacje normatywne. Po drugie, użycie ter­ wprowadzenie
wewnętrznej
nu „poliarchia” zwraca uwagę na to, że ustroje te w ważnych kwe- i zewnętrznej kontroli
ach nie osiągają celu demokracji. rządu i/lub przesunięcie
Termin „poliarchia” został po raz pierwszy użyty do opisu syste- w kierunku
u rządzenia przez Roberta A. Dahla (patrz s. 340) oraz Charlesa E. przedsiębiorczości
ndbloma w Politics, Economics, and Welfare (1953). Później był prywatnej i rynku.
bardziej szczegółowo omówiony w książce Dahla Polyarchy: Partici-
tion and Opposition (1971). Zdaniem tych autorów, ustroje po-
Społeczeństwo
irchiczne wyróżniają się tym, że łączą w sobie dwie cechy ogólne. obywatelskie - dziedzina
pierwsze, względnie dużą tolerancję wobec opozycji, która wy­ autonomicznych
licza przynajmniej do tego, aby kontrolować arbitralne skłonności ugrupowań
jdu. W praktyce zapewniają to: oparty na współzawodnictwie sys- i stowarzyszeń; sfera
partyjny, gwarantowane i chronione przez instytucje swobody prywatna, niezależna
od władzy publicznej
lywatelskie oraz prężne i zdrowe społeczeństwo obywatelskie, (patrz s. 8).
ligą cechą poliarchii jest to, że szanse uczestniczenia w życiu po-
w®s
ij^nm^^K
40 CZĘŚĆ 1 Rządy,systemy i ustroje ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata 41

litycznym powinny być wystarczająco rozpowszechnione, aby zagwarantować wy­ i demokracje „konsensualne”. Demokracje większościowe są zorganizowane wokół
soki stopień zaangażowania obywateli. Ważnym czynnikiem są regularne i rywali- zasad parlamentarnych zgodnie z tak zwanym modelem westminsterskim, którego
zacyjne wybory, funkcjonujące jako narzędzie, przy pomocy którego ludzie mogą najwyrazistszym przykładem jest system Wielkiej Brytanii, chociaż model ten został
kontrolować i, jeśli to konieczne, usuwać rządzących. W tym sensie istnieje duże również, w pewnych aspektach, przyjęty przez Nową Zelandię, Australię, Kanadę,
podobieństwo pomiędzy poliarchią a formą demokratycznego elityzmu opisaną Izrael i Indie. Tendencje większościowe są kojarzone z niektórymi lub z wszystkimi
przez Josepha A. Schumpetera (patrz s. 283) w pracy Kapitalizm, socjalizm, demo-i z. następujących cech:
kracja (1942, wyd. poi. 1995). Jednakże zarówno Lindblom (1977) jak i Dahl
• ^ rząd jednopartyjny
(1985) uznali wpływ, jaki na poliarchię wywiera nieproporcjonalnie duża władza
większych korporacji. Z tego powodu czasami woleli pojęcie „zdeformowana po­ Sśj brak separacji władz między egzekutywą a legislatywą
liarchia”.
;• zgromadzenie, które jest jednoizbowe albo asymetrycznie dwuizbowe
Zdefiniowany w ten sposób termin „poliarchia” może być używany do opisywa-'
nia dużej i rosnącej liczby ustrojów na całym świecie. Wszystkie państwa, w których • system dwupartyjny
odbywają się wybory wielopartyjne wykazują cechy poliarchiczne. Niemniej jednak
• system większości zwykłej z jednomandatowymi okręgami wyborczymi („zwycięz-
poliarchię zachodnie mają bardziej szczególny i odrębny charakter. Charakteryzuje je
Ą-;ca bierze wszystko”) (patrz s. 289)
nie tylko demokracja reprezentatywna i kapitalistyczna organizacja gospodarki, ale
także orientacja kulturowa i ideologiczna, która w dużej mierze wywodzi się z za­ ^ unitarny i scentralizowany rząd
chodniego liberalizmu. Najważniejszym aspektem tego dziedzictwa jest szeroko roz­
• niepisana konstytucja i suwerenne zgromadzenie parlamentarne.
powszechniona akceptacja liberalnego indywidualizmu. Indywidualizm (patrz s. 240), '
często postrzegany jako najbardziej charakterystyczna z zachodnich wartości, pod­ |% Inaczej jest w przypadku innych poliarchii Zachodu, które charakteryzują się
kreśla unikalność każdej ludzkiej jednostki i sugeruje, że społeczeństwo powinno być rozproszeniem władzy w systemach partyjnych i rządowych. Model demokracji płu-
tak zorganizowane, aby jak najlepiej spełniać potrzeby i dostarczać korzyści jednost­ ralistycznej USA jest w dużym stopniu oparty na podziale instytucjo-
kom, które je tworzą. Liberalny indywidualizm na wiele sposobów wpływa na poli-| Hjnalnym, zagwarantowanym w postanowieniach konstytucji. W in-
tyczną kulturę zachodnich poliarchii. Rodzi np. dużą wrażliwość na prawa jedn ■ hych krajach, szczególnie w Europie kontynentalnej, zgoda jest Model westminsterski -
(być może stawiając je ponad obowiązkami), ogólne postrzeganie wyboru i współza­ (^Wspierana przez system partyjny i tendencję do podejmowania nego- system rządzenia,
wodnictwa (zarówno w życiu politycznym, jak i gospodarczym) jako zdrowych,; cjacji oraz dzielenia władzy. W państwach takich jak Belgia, Austria w którym władza
wykonawcza pochodzi
tendencję do odczuwania obawy wobec rządu oraz traktowanie państwa jako co 8‘•ii; Szwajcaria wytworzył się system demokracji konsensualnej, szcze- od parlamentu
mniej potencjalnego zagrożenia wolności. B golnie odpowiedni dla społeczeństw podzielonych głębokimi różni- łub zgromadzenia,
Jednakże poliarchię zachodnie nie są jednakowe. Niektóre z nich skłaniają się ku - cami religijnymi, ideologicznymi, regionalnymi, kulturowymi lub i (teoretycznie) jest przed
centralizacji i władzy większości, a inne ku fragmentaryzacji i pluralizmowi. . jeszcze innymi. Tendencje konsensualne czy pluralistyczne często są nimi formalnie
^^tójarzone z następującymi cechami: odpowiedzialna.
Lijphart (1990, 1999) podkreślił ten fakt rozróżniając demokracje „większościowe
, . ^.rządem koalicyjnym (patrz s. 326)
Demokracja
«111$-separacją władz między egzekutywą a legislatywą konsensualna - forma
Poliarchia Wfef skutecznym systemem dwuizbowym demokracji, która działa
przez podział władzy
Ogólnie rzecz ujmując, termin poliarchia (dosłownie „władza wielu") odnosi się do instytucji i procesów i bliski związek między
politycznych współczesnej demokracji reprezentatywnej. Jako typ ustroju, poliarchię można odróżnić
systemem wielopartyjnym
kilkoma partiami lub
od wszystkich systemów niedemokratycznych i niewielkich systemów demokratycznych opartych na reprezentacją proporcjonalną (patrz s. 288) formacjami politycznymi.
klasycznym lub ateńskim modelu udziału bezpośredniego. Poliarchia może być rozumiana jako wstępne
i duże przybliżenie demokracji, ponieważ działa poprzez instytucje, które zmuszają rządzących do wzięcia ^^wifederalizmem lub dewolucją
pod uwagę interesów i życzeń wyborców. Główne cechy poliarchii to (Dahl, 1995):
- rząd znajdujący się w rękach wybranych urzędników P*san4 konstytucją i kartą praw. Wyjątkowość - cechy
- wolne i uczciwe wybory systemu politycznego,
- fakt, że właściwie wszyscy dorośli mają prawo głosu . Na innym poziomie każdy ustrój poliarchiczny, a w rzeczywistości które są dla niego
- nieograniczone prawo do ubiegania się o urząd każdy ustrój, jest oczywiście unikalny, a zatem wyjątkowy. Przykłado- wyjątkowe lub
- wolność wypowiedzi oraz prawo do krytyki i protestu WćWoł amerykańska wyjątkowość jest często łączona z brakiem przeszło- szczególne, a tym samym
- dostęp obywateli do alternatywnych źródeł informacji ^^K^^eu^a^nei oraz z doświadczeniem osadnictwa i rozszerzania granic. ograniczają użycie
- co najmniej względna niezależność ugrupowań i stowarzyszeń od rządu. szerszych kategorii.
Może to tłumaczyć głęboko indywidualistyczną kulturę polityczną
CZĘŚĆ 1 Rządy»systemy i ustroje
Zachód
Pojęcie „Zachód" ma dwa nakładające się na siebie znaczenia. W rozumieniu ogólnym, odnosi się
do kulturowego i filozoficznego dziedzictwa Europy, które często było eksportowane przez migracje czy
kolonizacje. Korzenie lego dziedzictwa tworzy religia judeo-chrześcijańska oraz nauka starożytnej Grecji
i Rzymu, ukształtowana w okresie współczesnym przez poglądy i wartości liberalne. Termin „Wschód" odnosi
się ogólnie do Azji, a w szczególności do Orientu. W węższym znaczeniu, popularnym w czasie zimnej wojny,
„Zachód" oznaczał blok kapitalistyczny zdominowany przez USA, jako przeciwieństwo zdominowanego
przez ZSRR Wschodu. Chociaż Europa Wschodnia nie należy już do Wschodu rozumianego w tym sensie,
nigdy nie było jasne czy Rosja należy do Zachodu w szerszym tego słowa znaczeniu.
USA, która, co stanowi jedyny wyjątek pośród zachodnich poliarchii, nie przyjęła
partii socjalistycznej, ani żadnego podobnego ruchu godnego uwagi. USA są także
najbardziej jawnie religijnym ustrojem zachodnim i jedynym, w którym chrześcijań­
ski fundamentalizm rozwinął się w główną silę polityczna.
Indie to jeszcze bardziej skomplikowany przypadek. Z pewnością nie są częścią
Zachodu pod względem kulturowym, filozoficznym czy religijnym. W przeciwień-i
stwie do „rozwiniętych” poliarchii Europy i Ameryki Północnej, większa część spo­
łeczeństwa mieszka na wsi, a czytać i pisać umie zaledwie 50% ludności. Mimo to,
od czasu uzyskania niepodległości w 1947 roku, Indie funkcjonują jako skuteczna ,
poliarchia, przetrwawszy nawet „stan wyjątkowy” Indiry Gandhi w późnych latach
70. Polityczna stabilność była bez wątpienia promowana przez ponadkastowy apel;
Indyjskiego Kongresu Narodowego i magię dynastii Nehru-Gandhi. Jednakże upa--
dek tej pierwszej i koniec tej drugiej być może przekształciły Indie lat 90. XX wie4
ku w państwo zmierzające ku demokracji konsensualnej.
Nowe demokracje
Według Huntingtona (1995) trzecia fala demokratyzacji zaczęła się w roku 1974. By­
ła ona świadkiem upadku prawicowych dyktatur w Grecji, Portugalii i Hiszpanii,;
odejścia generałów w Ameryce Łacińskiej, oraz, co najważniejsze, upadku komunią
zmu. Upadek komunizmu w wyniku wschodnioeuropejskich rewolucji lat 1989-1991;
zapoczątkował proces demokratyzacji, który w dużym stopniu opierał się na zachodź
nim modelu liberalnym. Głównymi cechami charakterystycznymi tego procesu było,;
ustanowienie wyborów wielopartyjnych i wprowadzenie reform gospodarki rynko-,
wej. W tym sensie, można by utrzymywać, że większość, a niektórzy powiedzieliby,
że wszystkie z byłych ustrojów komunistycznych przeszły transformację, która w efek^
cie końcowym sprawi, że nie będą różniły się one od poliarchii zachodnich. Niemniej;
jednak, przynajmniej na razie, istnieją powody, dla których można traktować te sys-
tenty jako odrębne. Po pierwsze, nie można pozbyć się dziedzictwa komunistycznej
przeszłości w ciągu jednej nocy, szczególnie jeśli, tak jak w Rosji, system komunistycz?
ny przetrwał ponad siedemdziesiąt lat. Po drugie, sam proces transformacji wyzwo­
lił siły i stworzył problemy całkiem różne od tych, które nękają poliarchie zachodu
EK®Mn’3’P±’OT.'SF5iranil^7\Sliffin«jZlr.u4’lMMKH&W^^
ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata v 43
nie. Z tych powodów lepiej chyba zaklasyfikować państwa postkomunistyczne jako
nOwe demokracje lub semi-demokracje.
i-: Jedną z cech ustrojów postkomunistycznych jest potrzeba uporania się z politycz-
no-kulturowymi skutkami władzy komunistycznej, szczególnie zaś konsekwencjami
stalinowskiego totalitaryzmu. Bezwzględna cenzura i tłumienie opozycji, które umac­
niały monopol partii komunistycznych na władzę, uniemożliwiały rozwój kultury
obywatelskiej przywiązującej dużą wagę do uczestnictwa, podejmowania negocjacji
i osiągania konsensusu. W Rosji doprowadziło to do powstania słabego i rozdrob­
nionego systemu partyjnego, który najwyraźniej nie potrafi wyartykułować ani ze­
brać głównych interesów społeczeństwa rosyjskiego. W konsekwencji obecne lub by­
łe partie komunistyczne często nadal są czynnikiem zapewniającym stabilność.
Przykładowo w Rumunii i Bułgarii instytucje wywodzące się z komu­
nistycznej przeszłości przetrwały do ery postkomunistycznej, podczas
gdy w krajach takich jak Węgry, Polska i Rosja partie komunistyczne, Nowe demokracje -
które teraz przyjmują, choć z różnym przekonaniem, zasady demokra­ ustroje, w których proces
umacniania demokracji
cji socjalnej, powróciły na scenę wyborczą.
jest niepełny, demokracja
•'/Drugi zestaw problemów wywodzi się z procesu transformacji eko­ nie jest jeszcze „jedynym
nomicznej. Transformacja za pomocą „terapii szokowej” od planowa­ pionkiem w grze"
nia centralnego do kapitalizmu laissez-faire, którą popiera Międzyna­ {Przeworski, 1991).
rodowy Fundusz Walutowy, wywołała głęboką niepewność z powodu
wzrostu bezrobocia i inflacji oraz spowodowała znaczny wzrost nie­
równości społecznych. Od czasu burzliwego początku lat 90. tempo
Semi-demokracja -
liberalizacji gospodarczej czasami malało w następstwie ostrego sprze­
ustrój, w którym cechy
ciwu wobec reform rynkowych, co często wyrażało się rosnącym po­ demokratyczne
parciem dla partii komunistycznych czy nacjonalistycznych. Ostatni i autorytarne działają
zestaw problemów wynika ze słabości władzy państwowej, szczegól­ jednocześnie w stabilnym
nie gdy dane państwo spotyka się z siłami odśrodkowymi, które były połączeniu.
skutecznie tłumione w czasach komunistycznych. Uwidoczniło się to
Komunizm
f5\^ Komunizm, w najprostszym znaczeniu tego słowa, jest wspólną organizacją społecznej egzystencji opartą
pa własności kolektywnej. Jako ideał teoretyczny, najczęściej jest kojarzony z pracami Marksa, dla którego
komunizm oznaczał społeczeństwo bezklasowe, w którym bogactwo było własnością wspólną, produkcja była
W® dostosowana do potrzeb ludzkich, a państwo „zanikało" umożliwiając spontaniczną harmonię i samorealizację.
Ml|$W^nu .komunizm" używa się także do opisu społeczeństw ugruntowanych na zasadach marksistowskich
i>;35 przyjętych przez leninizm i stalinizm. Główne cechy „ortodoksyjnego" komunizmu jako ustroju:
- „oficjalną" ideologią jest marksizm-leninizm
- partia komunistyczna zorganizowana na zasadach „centralizmu demokratycznego" ma monopol na władzę
^•/ polityczną
ly<i®/ partia komunistyczna „rządzi", to znaczy dominuje w machinie państwowej tworząc połączony aparat
partyjno-państwowy
partia komunistyczna pełni „rolę kierowniczą i przywódczą" w społeczeństwie, kontrolując wszystkie
!nstytucje, w tym instytucje gospodarcze, edukacyjne, kulturowe i rekreacyjne.
'W® “ ^ gospodarcze opiera się na państwowej kolektywizacji i jest zorganizowane przez centralny system
^;-!Vp'anowania <Palrz s- 236).
44 CZĘŚĆ 1 Rządy,systemy i ustroje
najwyraźniej przez ponowne pojawienie się napięć na polu etnicznym i narodowym.
Upadkowi komunizmu w ZSRR towarzyszył rozpad dawnego sowieckiego imperium
i powstanie piętnastu nowych niepodległych państw, z których kilka (w tym Rosję)
wciąż nękają konflikty etniczne. Czechosłowacja przestała istnieć w roku 1992 wraz
z powstaniem Republik Czeskiej i Słowackiej. Najbardziej dramatyczny konflikt et­
niczny miał miejsce w Jugosławii, gdzie doprowadził do wojny między Serbią a Chor­
wacją w roku 1991 oraz do wojny domowej w Bośni w łatach 1992-1996.
Między krajami postkomunistycznymi można również znaleźć istotne różnice. Klu­
czową z nich jest różnica między lepiej rozwiniętymi przemysłowo krajami Europy
„środkowej”, takimi jak Republika Czeska, Węgry i Polska, a bardziej opóźnionymi
krajami „wschodnimi”, takimi jak Rumunia, Bułgaria i pod pewnymi względami Ro­
sja. W pierwszej grupie krajów reforma rynkowa postępowała prędko i stosunkowo
gładko, w drugiej była niepełna i przebiegała opornie lub doprowadziła do głębokich
napięć politycznych. Pierwsza grupa państw jako pierwsza była również chętna do
wstąpienia przy najbliższej możliwej okazji do Unii Europejskiej, co tylko umacnia
dowody na ich demokratyczną konsolidację. Inna różnica zachodzi między państwa­
mi, którym komunizm został „narzucony” przez sowiecką Armię Czerwoną pod ko­
niec II wojny światowej, a tymi, które kiedyś należały do ZSRR. Za wyjątkiem kra­
jów bałtyckich (Litwy, Łotwy i Estonii) byłe republiki sowieckie noszą ślady zarówno
dłuższej historii władzy komunistycznej, jak i faktu, że były częścią imperium rosyj-
skiego w czasach carskich oraz w okresie sowieckim. Istnieje oczywiście silny argu­
ment przemawiający również za wyjątkowością Rosji, co można tłumaczyć jej impe­
rialistyczną przeszłością i skłonnością rosyjskiego nacjonalizmu do nabierania
autorytarnego i ekspansjonistycznego charakteru, lub faktem, że od czasów Piotra:
Wielkiego Rosja jest podzielona przez konkurujące ze sobą tożsamości: słowiańską
i zachodnią, dlatego nie może jasno określić swego dziedzictwa kulturowego ani prze­
znaczenia politycznego.
Ustroje Azji Wschodniej
Wzrost znaczenia Azji Wschodniej pod koniec XX wieku może w efekcie końcowym
okazać się ważniejszym wydarzeniem w historii świata niż upadek komunizmu. Bez
wątpienia równowaga światowej gospodăriei w tym okresie znacznie przesunęła się
z Zachodu na Wschód. W ostatnich dwóch dekadach XX wieku tempo wzrostu go­
spodarczego na zachodnim brzegu Oceanu Spokojnego było od dwóch do czterech
razy wyższe niż w rozwijających się gospodarkach Europy i Ameryki Północnej. Jed-
nak pogląd, że istnieje odrębna forma polityczna Azji Wschodniej jest mniej znany.
Zgodnie z szeroko rozpowszechnionym założeniem, modernizacja to przyjmowanie
kultury Zachodu. Po przełożeniu na język polityczny oznacza to, że uprzemysłowio­
ny kapitalizm zawsze idzie w parze z demokracją liberalną. Ci, którzy głoszą ten po-;
gląd, przytaczają np. sukces japońskiej konstytucji z roku 1946, pozostawionej
w spadku przez wycofujące się USA, oraz wprowadzenie w latach 80. i 90. wyborów,
wielopartyjnych w takich krajach, jak Tajlandia, Korea Południowa i Tajwan. Jednaką
że taka interpretacja nie uwzględnia istotnej różnicy, jaka przejawia się w działaniu
instytucji poliarchicznych w zależności od kontekstu azjatyckiego czy zachodniego.!
Co ważniejsze, ignoruje różnice między kulturami będącymi pod wpływem idei i war-?
ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata 45
tości konfucjańskich oraz tych kształtowanych przez liberalny indywidualizm. Do­
prowadziło to do poglądu, że istnieje specjalny zestaw wartości azjatyckich, które
różnią się od wartości zachodnich.
Ustroje Azji Wschodniej mają zwykle podobne cechy charakterystyczne. Po pierw­
sze, są bardziej zorientowane na cele gospodarcze niż polityczne. Najwyższym priory­
tetem jest wzmocnienie rozwoju i zapewnienie dobrobytu, a nie rozszerzanie wolności
osobistej w zachodnim znaczeniu wolności obywatelskiej. Ta w gruncie rzeczy praktycz­
na kwestia przejawia się u gospodarczych „tygrysów” Azji Wschodniej i Południowej
(tzn. Korei Południowej, Tajwanu, Hong Kongu, Singapuru i Malezji), choć jest rów­
nież widoczna w dobrze prosperującej od końca lat 70. gospodarce rynkowej Chin, po­
mimo przetrwania tam monopolistycznej władzy komunistycznej. Po drugie, w Azji
Wschodniej istnieje szerokie poparcie dla „silnego” rządu. Silne partie „rządzące” są
zwykle tolerowane i panuje ogólny szacunek dla państwa. Chociaż przy niskich podat­
kach i stosunkowo niskich wydatkach publicznych (zwykle poniżej 30% PKB) jest ma­
ło przestrzeni dla zachodniego modelu państwa dobrobytu, niemniej jednak istnieje
ogólna akceptacja tego, że władza „jak ojciec” powinna kierować decyzjami organów
’ 'zarówno prywatnych, jak i publicznych, oraz konstruować strategie rozwoju państwa.
Po trzecie, charakterystyce tej towarzyszy ogólna skłonność do szanowania przywód­
ców ze względu na konfucjańskie poszanowanie lojalności, dyscypliny i obowiązku.
Z perspektywy Zachodu podkreśla się znaczenie wspólnoty i spójności społecznej, co
znajduje swój wyraz w przyznawaniu rodzinie roli centralnej. Wynikający z tego nacisk
na, jak mówią Japończycy, „myślenie grupowe”, zwykle ogranicza zakres przyswojenia
pojęć takich jak indywidualizm i prawa człowieka, przynajmniej w takim sensie, w ja-
kim rozumiane sq one na Zachodzie.
Pomiędzy ustrojami Azji Wschodniej występują również różnice.
Częściowo wynikają one z różnic kulturowych między państwami Wartości azjatyckie -
wartości, które rzekomo
w przeważającej części chińskimi, takimi jak Tajwan, Hong Kong czy odzwierciedlają
Chiny, a Japonią i państwami zróżnicowanymi etnicznie, takimi jak historyczne, kulturowe
Singapur i Malezja. Przykładowo, plany wprowadzenia zasad konfu- i religijne doświadczenia
cjańskich w szkołach w Singapurze zostały zarzucone w obawie, by nie społeczeństw azjatyckich.
(obrazić społeczności Malajów i Hindusów. Podobnie rozwój Malezji Zalicza się do nich np.
harmonię społeczną,
•opiera się na zamierzonej próbie zredukowania chińskich wpływów szacunek dla władzy
^podkreślenia wyraźnie islamskiego charakteru kultury malajskiej. Do- i wiarę w rodzinę.
datkowym czynnikiem jest fakt, że pomimo zaakceptowania kapitali-
Konfucjanizm
Kpnłucjanizm jest systemem etycznym, sformułowanym przez Konfucjusza (551-479 p.n.e.) i jego uczniów,
pierwotnie zarysowanym w Analeklach. Myśl konfucjańska zajmowała się przede wszystkim bliźniaczymi
tematami relacji międzyludzkich i kształtowaniem własnej osoby. Przywiązywanie dużej wagi do ren
(humanitaryzm lub miłość) zwykle jest interpretowane jako sugerowanie poparcia dla tradycyjnych poglądów
Zwartości, a zwłaszcza miłości synowskiej, szacunku, lojalności i życzliwości. Podkreślanie junzi (człowieka
szlachetnego) sugeruje zdolność rozwoju człowieka i potencjał doskonalenia, w szczególności poprzez
edukację. Konfucjanizm, razem z taoizmem i buddyzmem, jest postrzegany jako jedna z trzech głównych
filozofii chińskich, choć wielu twierdzi, że poglądy konfucjańskie są współmierne z samą cywilizacją chińską.
46 CZĘŚĆ 1 Rządy,systemy i ustroje
zmu przez Chiny, co zatarło różnice między nimi a innymi ustrojami Azji Wschód-1
niej, różnice te nie zostały zupełnie zlikwidowane. Widać to np. w ostrym kontraście
pomiędzy „rynkowym stalinizmem”, który przeważa w Chinach, a utrwaloną i uda­
ną demokracją wyborczą w Japonii. Ponadto, podczas gdy inne ustroje Azji Wschod­
niej są dziś uprzemysłowione i coraz bardziej zurbanizowane, Chiny nadal pozostająj
w przeważającej części krajem rolniczym, co do pewnego stopnia wyjaśnia różne for­
my rozwoju gospodarczego. W Japonii i w gospodarczych „tygrysach”, takich jak Taj­
wan i Singapur, rozwój jest dziś w większej mierze oparty na innowacjach technolo­
gicznych oraz przywiązywaniu dużej wagi do edukacji, podczas gdy Chiny wciąż,
w pewnych aspektach, są zależne od swej ogromnej populacji wiejskiej, dostarczają­
cej taniej i licznej siły roboczej.
Ustroje islamskie
Wzrost znaczenia islamu jako siły politycznej wywarł ogromny wpływ na politykę
w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w częściach Azji. W niektórych przy­
padkach wojujące grupy islamskie podważały istniejące ustroje, często wyrażając in-|
teresy biedoty miejskiej od czasu rozczarowania marksizmem-Ieninizmem lat 70.
Jednakże w innych przypadkach ustroje były budowane lub odbudowywane na za­
sadach islamskich. Od swojego powstania w 1932 r. Arabia Saudyjska jest państwem
islamskim. Irańska rewolucja z roku 1979 doprowadziła do powstania republiki is­
lamskiej pod przywództwem ajatollaha Chomeiniego (1900-1989), za którego
przykładem poszły później Sudan i Pakistan. W krajach takich jak Libia Kaddafie-
go na praktykę polityczną przełożono bardziej specyficzną i kwestionowaną inter-^
pretację islamu.
Islam jednak nie jest i nigdy nie był tylko religią. Jest to raczej pełny sposób ży­
cia, określający poprawne zachowania moralne, polityczne i gospodarcze zarówno
dla jednostek, jak i dla narodów. „Droga islamu” jest oparta na naukach proroka
Mahometa (570-632) zawartych w Koranie, który przez wszystkich muzułmanów
uznawany jest za objawione słowo Boga, oraz na sunnie, czy „słusznej ścieżce” (wie­
le źródeł „słuszną ścieżką” określa szarijat), tzn. tradycyjnych zwyczajach przestrze­
ganych przez pobożnego muzułmanina, które podobno opierają się na życiu same­
go Proroka. Tak więc celem politycznego islamu jest stworzenie teokracji, w któr
zarówno sprawy polityczne, jak i inne są organizowane wokół „wyższych” zasad re­
ligijnych. Niemniej jednak polityczny islam przyjął wyraźnie kontrastujące form
poczynając od fundamentalizmu, a kończąc na ekstremalnym pluralizmie.
Fundamentalistyczna wersja islamu jest najczęściej kojarzona z Iranem. Chome-
ini aż do swojej śmierci w roku 1989 przewodniczył systemowi zinstytucjonali­
zowanej władzy duchownej, działającemu poprzez Irańską Radę Rewolucyjną, cia­
ło piętnastu starszych duchownych [według wielu źródeł Irańska Rada Rewolucyj
została rozwiązana w roku 1980], Pomimo tego, że utworzono wyłaniany w drod
wyborów powszechnych parlament, który miał postać Islamskiego Zgromadzeni
Konsultatywnego, całe ustawodawstwo jest ratyfikowane przez Radę Strażników
wolucji Islamskiej, która zapewnia zgodność prawa stanowionego z zasadami isla
mu. Chociaż w latach 90. w czasie kadencji Haszemiego Rafsandżaniego przyjęci
podejście bardziej pragmatyczne i mniej ideologiczne, w całym Iranie nadal surowe
7“. "-v-..-;-^^^^^^^;^ r •.^îft’l’i’iT^iîimi'
:-•.'.%•_* •:?-> ^^-.*■<wra^rzr»*?
ROZDZIAŁ II Ustroje współczesnego świata 47
pilnuje się przestrzegania prawa szarijat, traktowanego jako kodeks zarówno mo­
ralny, jak i prawny. Mimo to, siły rewolucyjnego fundamentalizmu ponownie zazna­
czyły swą obecność w czasie reżimu Talibów w Afganistanie (1997-2001), który cha­
rakteryzował się narzuceniem surowej władzy teokratycznej i zakazem edukacji dla
kobiet oraz wykluczeniem ich z życia gospodarczego i publicznego. Fundamentalizm
(patrz s. 78) jest nie mniej ważny w Arabii Saudyjskiej, gdzie ma podobnie absolu-
tystyczne konsekwencje, chociaż charakter obowiązującego tam zasadniczo konser­
watywnego reżimu sunnitów znacznie różni się od rewolucyjnego populizmu (patrz
s?435) szyickiego Iranu.
^; Sami muzułmanie często sprzeciwiają się określaniem jakiegokolwiek z islamskich
ustrojów jako „fundamentalistycznego”, ponieważ utrwala to dawno powstałe za­
chodnie uprzedzenia wobec „egzotycznego” czy „represyjnego” Wschodu. Dowo­
dy na to, że islam daje się pogodzić z formą politycznego pluralizmu można zna­
leźć w Malezji. Chociaż islam jest tam oficjalną religią państwową, a najwyższy
władca to zarówno przywódca religijny, jak i głowa państwa, forma „kierowanej”
demokracji funkcjonuje przez dominację w strukturze wielopartyjnej Zjednoczonej
Narodowej Organizacji Malajów, kierowanej przez premiera dr. Mahathira. Od ro­
ku 1981 rząd Mahathira realizuje umiarkowaną islamską i promałajską strategię,
połączoną z wyraźnym japońskim modelem rozwoju gospodarczego. Niemniej jed­
nak tendencje autorytarne pojawiają się ponownie od roku 1988, kiedy to nieza­
leżność sądownictwa w gruncie rzeczy upadła w wyniku fali politycznych areszto-
O&wań.i narzucenia cenzury prasie.
EtJstroje wojskowe
, Podczas gdy większość ustrojów jest kształtowana przez czynniki po-
; lityczne, gospodarcze, kulturowe i ideologiczne, niektóre z nich trwa- Szarijat - prawo
muzułmańskie,
^ją/przede wszystkim, dzięki wykorzystaniu siły wojskowej i systema-
mające opierać się
tycznym represjom. W tym znaczeniu ustroje militarne należą do na bożym objawieniu,
szerszej kategorii autorytaryzmu. Autorytaryzm wojskowy jest najbar- wywodzące się
dziej popularny w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie, w Afry- z Koranu,
&|ęć.i Azji Południowo-Wschodniej, ale pojawił się również w Hiszpanii, hadisów
(nauk Mahometa)
. Portugalii i Grecji po roku 1945. Kluczową cechą ustrojów militarnych
i innych źródeł.
. jest to, że główne stanowiska w rządzie są obsadzane na podstawie po­
nicią ■ ' •
•;|feokracja
' Jeokracja (dosłownie „władza boga") to zasada, która głosi, że władza religijna powinna przeważać
nad władzą polityczną. Teokracja jest zatem ustrojem, w którym stanowiska rządowe obejmuje się
fena.podstawie pozycji zajmowanej w hierarchii religijnej. Odwrotnie jest w państwie świeckim, w którym
stanowiska polityczne i duchowne są wyraźnie oddzielane. Władza teokratyczna jest nieliberalna w dwóch
’znaczeniach. Po pierwsze, narusza podział na sferą prywatną i publiczną, jako że zasady religijne wyznaczają
-M^ty zarówno życia osobistego, jak i zachowania politycznego. Po drugie, wyposaża rządzących
;•>.w. potencjalnie nieograniczoną władzę, ponieważ w tego typu ustroju władza doczesna pochodzi z mądrości
IWW°wej, nie może się więc opierać się na zgodzie społecznej lub być odpowiednio ograniczona konstytucją.
:?£<«&«
 X^’?:U£»FL^ iVi&vTrar.
48 CZĘŚĆ 1 Rządy,systemy i ustroje
zycji, jaką dana osoba zajmuje w hierarchii wojskowej. Zazwyczaj zawiesza się zwy­
kle układy polityczne i ustalenia konstytucyjne, a instytucje, przez które może wyra-;
żać się opozycja, takie jak wybieralne zgromadzenia i wolna prasa, są albo osłabione
albo zlikwidowane. <1
Chociaż wszystkie formy władzy wojskowej są bardzo represyjne, klasyfikacja ta
obejmuje kilka typów ustrojów. W niektórych reżimach militarnych siły zbrojne
przejmują bezpośrednią kontrolę nad rządem, czego klasyczną formą jest junta woj-:
skowa, która najczęściej występuje w Ameryce Łacińskiej. Funkcjonuje ona jako for-
ma zbiorowego rządu wojskowego skupionego wokół rady oficerów, w której zwy­
kle reprezentowane są lądowe, morskie i powietrzne siły zbrojne. Ustroje oparte na
rządach junty często charakteryzują się współzawodnictwem między rodzajami
wojsk i dowódcami, w wyniku czego osoby na oficjalnych stanowiskach kierownik
czych często się zmieniają.
Drugą formą reżimu wojskowego jest wspierana przez armię spersonalizowaną'
dyktatura (patrz s. 469). W tych przypadkach jeden człowiek zyskuje przewagę w jun-
cie lub reżimie, czemu często towarzyszy kult jednostki (patrz s. 432) zaplanowan
tak, aby stworzyć charyzmatycznego przywódcę. Przykładem jest pułkownik Ge
orgios Papadopoulos w Grecji (1974-1980), generał Augusto Pinochet w Chile po
wojskowym zamachu stanu w roku 1973 i genenerał Sani Abacha w Nigeri
(1993-1998). W tej ostatniej formie reżimu wojskowego lojalność sił zbrojnych jes
czynnikiem decydującym, który utrzymuje ustrój, a przywódcy wojskowi zadawala
ją się „pociąganiem za sznurki” jednocześnie pozostając w cieniu. Miało to miejsc
np. w Brazylii po roku 1945, gdy wojsko przyznało, że legitymacj
Junta - dosłownie „rada”; ustroju zostanie wzmocniona, jeśli utrzyma się podział między stano
koteria (zwykle wiskami politycznymi i wojskowymi oraz kadrą. Takie rozróżnienie
wojskowa), która może jednak wzniecić apetyt na politykę konstytucyjną i reprezenta^
przejmuje władzę tywną oraz zredukować sferę bezpośredniej interwencji militarnej, tym,
w wyniku rewolucji
samym wywołując tendencje poliarchiczne. Charakter reżimów wojA
lub zamachu stanu.
skowych jest obszerniej opisany w rozdziale 18. j i^Awistości najbardziej popularną formą ustroju we współczesnym świecie jest dziś
Autorytaryzm
Autorytaryzm uznaje (w teorii i praktyce), że rząd pochodzi „z góry”, a władza jest wykonywana niezależnie
od powszechnej zgody. Autorytaryzm różni się zatem od władzy, która opiera się na legitymizacji (patrz s. 26'
i pochodzi nz dołu". Dlatego też ustroje autorytarne przedkładają prawa przysługujące władzy nad prawa |
związane z wolnością indywidualną. Jednakże autorytaryzm różni się zwykle od totalitaryzmu. Praktykowani
rządu „z góry" kojarzone z monarchicznym absolutyzmem, tradycyjną dyktaturą i większością form władzy
wojskowej zajmuje się represjonowaniem opozycji i wolności politycznej, a nie bardziej radykalnym celem, j
jakim jest zatarcie różnicy pomiędzy państwem i społeczeństwem obywatelskim. Tym samym, ustroje J rzeszłości?
autorytarne mogą tolerować znaczny zakres wolności gospodarczej, religijnej i innych.
ROZDZIAŁ II Podsumowanie 49
IB Podsumowanie
■? ,• Rząd to każdy mechanizm, dzięki któremu zachowana jest uporządkowana władza,
r WeS° g^wną cechą jest zdolność podejmowania kolektywnych decyzji i ich egze-
&żł kwowania. Natomiast system polityczny czy ustrój, obejmuje nie tylko mechanizmy
^rządzenia i instytucje państwowe, ale także struktury i procesy, przez które wspól-
działają one z całym społeczeństwem.
Bi* Klasyfikacja systemów politycznych służy dwóm celom. Po pierwsze, wspiera rozu-
' mienie, umożliwiając dokonywanie porównań oraz pomaga uwypuklić podobień-
®;Vstwa i różnice pomiędzy zestawami faktów, które inaczej byłyby bezkształtne. Po
® -drugie, pomaga nam ocenić skuteczność i powodzenie różnych systemów politycz-
H?nych.
^.•Ustroje klasyfikowano opierając się na różnych podstawach. Typologie „klasyczne”
wywodzące się od Arystotelesa, skupiały się na rozwiązaniach systemowych i struk-
^t turach instytucjonalnych, podczas gdy podejście „trzech światów” podkreślało ma-
wlterialne i ideologiczne różnice pomiędzy systemami istniejącymi w kapitalistycznym
Ł^jpierwszym świecie”, komunistycznym „drugim świecie” i rozwijających się krajach
®«„trzeciego świata”.
'^■ Upadek komunizmu i postęp demokratyzacji bardzo utrudniły identyfikację po-
®| litycznej sylwetki współczesnego świata, sprawiając, że konwencjonalne systemy
/ klasyfikacji stały się nieaktualne. Niemniej jednak wciąż jest możliwe rozróż-
nienie ustrojów na podstawie tego, jak ich cechy polityczne, gospodarcze i kul-
turowe łączą się w praktyce, mimo że wszystkie systemy klasyfikacji są prowizo-
j|®fy5zne-
teoretycy „końca historii” ogłosili, że historia skończyła się, lub że jej przeznacze-
niem jest koniec, wraz ze zwycięstwem liberalnych demokracji Zachodu. W rzeczy-
• pewna forma demokracji. Są jednali dowody na to, że typy ustrojów stały się bar-
i^-dziej złożone i różnorodne. Znaczące różnice można zaobserwować pomiędzy za-
; chodnimi poliarchiami, nowymi demokracjami, ustrojami Azji Wschodniej, ustro-
Sjjąmi islamskimi i reżimami wojskowymi.
| Pytania do dyskusji
3zy system klasyfikacji politycznej Arystotelesa ma jakiekolwiek znaczenie dla
'śpółczesnego świata?
^zy nadal istnieje „trzeci świat”?
)□ jakiego stopnia ustroje postkomunistyczne pozbyły się swej komunistycznej
)laczego struktury liberalno-demokratyczne okazały się tak skuteczne?
50 CZĘŚĆ 1 Rządy, systemy i ustroje

1'ilozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to,

♦ Jak demokratyczne są zachodnie poliarchię? aby go zmienić.
Karol Marks, Tezy o leuerbachu
♦ Czv konfucjanizm i islam stanowią realną alternatywę dla zachodniego l i
jako podstawa nowoczesnego ustroju? ^h]

I Lektury uzupełniające Ideologie polityczne

Brooker R [b.d.J Non-Democratic Regimes; Theory, Government and Politics \
York, St. Martin's Press-Basingstoke, Macmillan. Użyteczny i obszerny przeglqj r
nych form systemów niedemokratycznych. r°*' SPIS TREŚCI
Co to jest ideologia polityczna? 52
Calvocoressi R (2002), Polityka międzynarodowa 194S-2000, przeł. Wiesia Liberalizm 54
Bolimowska-Garwącka. Warszawa. Książka i wiedza (wyd. 2 popr. i rozsz.). Klarom Główne założenia liberalizmu 54
Liberalizm klasyczny 56
ny i wyczerpujący opis wydarzeń politycznych po roku 1945. Liberalizm współczesny 57
Konserwatyzm 58
Hademus A. (red.) (1997). Democracy's Victory and Crisis, New York, Cambrid­ Główne założenia konserwatyzmu 58
ge, Cambndge University Press. Doskonale teksty o globalnym wskrzeszeniu demo­ Konserwatyzm paternalistyczny 60
Nowa Prawica _____________ 61
kracji i refleksji dotyczących jej implikacji.
Socjalizm 63
Elementy socjalizmu 64
Hague R.. M. Harrop (2001), Comparative Government and Politics: An Intro­ Marksizm 65
duction (wyd. 5), Basingtoke. Palgrave. Zwięzłe i stymulujące wprowadzenie do po- Socjaldemokracja 69
Trzecia droga ______________71
lityki porównawczej, charakteryzujące się prawdziwie międzynarodowym podej­
Inne tradycje ideologiczne 73
ściem.
Faszyzm 73
Anarchizm 74
Lijphart A. (1999). Patterns of Democracy: Government Forms and Performance Feminizm 75
in Thirty Six Countries. New Haven, CT, Yale University Press. Uaktualniona wersja Enwironmentalizm 76
Fundamentalizm religijny 77
klasycznej i wielce znaczącej próby rozróżnienia form władzy demokratycznej.
Koniec ideologii? 79
Podsumowanie 80
Pytania do dyskusji 81
Lektury uzupełniające 81

Nikt nie postrzega świata takim, jakim jest on w rzeczywistości. Każdy patrzy przez
zasłonę teorii, założeń i przypuszczeń. Dlatego obserwacja i interpretacja są nieroze­
rwalnie ze sobą powiązane; patrząc na świat, jednocześnie nadajemy mu znaczenie.
Ma to ważne konsekwencje dla badania polityki. W szczególności uwydatnia potrze­
bę ujawniania założeń i przypuszczeń, które stosujemy w badaniach politologicznych.
Na najgłębszym poziomie, przypuszczenia te są zakorzenione w doktrynach politycz­
nych lub tradycjach, które zazwyczaj określane są mianem „ideologii politycznych”.
Każdy z tych „-izmów” (liberalizm, socjalizm, konserwatyzm, feminizm, faszyzm,
itd.) tworzy odrębną konstrukcję intelektualną czy też paradygmat, każdy oferuje
własny opis rzeczywistości politycznej - własny światopogląd. Istnieją jednak głębo­
kie różnice zdań dotyczące natury ideologii oraz jej roli w życiu politycznym.
52 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne
W tym rozdziale zajmiemy się następującymi problemami:
Podstawowe zagadnienia
■ Co to jest ideologia politycz
■ Jakie tematy, teorie i zasady są charakterystyczne dla każdej z główny * ideo|«gii?
■ Jakie konkurencyjne tradycje lub wewnętrzne napięcia zawiera każda 'teologia)
■ Jak zmieniały się główne ideologie?
B Jak można wyjaśnić powstanie i upadek ideologii?
■ Czy nastąpił koniec ideologii? Czy możliwy jest koniec ideologii?
I Co to jest ideologia polityczna?
Ideologia jest jednam z najbardziej kontrowersyjnych pojęć, które można napotkać
w analizie politologicznej. Mimo iz obecnie tego terminu używa się zazwyczaj w zna­
czeniu neutralnym, w odniesieniu do rozwiniętej filozofii społecznej czy też świato­
poglądu, w przeszłości miał on zdecydowanie negatywne konotacje. W swoich nie­
jednokrotnie burzliwych dziejach pojęcie ideologii było powszechnie używane jako
broń w walce politycznej, służąca do potępiania lub krytykowania konkurencyjnych
przekonań czy doktryn.
Pojęcie „ideologia” stworzył w 1796 roku francuski filozof Destutt de Tracy
(1754-1836). Używał go w odniesieniu do nowej „nauki o ideach” (dosłownie: ideo­
logia), która zająć się miała odkrywaniem źródeł świadomej myśli i idei. De Tracy
miał nadzieję, ze ideologia z czasem osiągnie taki sam status jak już istniejące nauki,
takie jak zoologia czy biologia. Znaczenie tego terminu utrwaliło się jednak dopiero
w XIX wieku pod wpływem pism Karola Marksa (patrz s. 66). Dla Marksa ideolo­
gia sprowadzała się do idei „klasy panującej”, idei, które podtrzymują system klasowy
i utrwalają wyzysk. W jednej z pierwszych prac, zatytułowanej Ideologia niemiecka,
Marks i Engels pisali:
Idee [w polskim przekładzie z 1981 roku zamiast słowa „idee” użyto słowa „myśli” - przyp. tłum.] kla­
sy panującej są w każdej epoce ideami panującymi, tzn. że ta klasa, która jest w społeczeństwie panującą
silą materialną, stanowi zarazem jego panującą siłę duchową. Klasa mająca w swym rozporządzeniu sro
ki produkcji materialnej dysponuje tez przez to jednocześnie środkami produkcji duchowej. (K. Marks,
F. Engels, Warszawa 1981, s. 229)
Cechą charakterystyczną ideologii w rozumieniu marksowskim jest jej fałszywek
Mistyfikuje i zwodzi ona klasy podległe, zacierając przeciwieństwa, na których opțe
rają się wszystkie społeczeństwa klasowe. W przypadku kapitalizmu, ideologia poS'a
dającej środki produkcji burżuazji (czyli ideologia burżuazyjna) sprawia, że wyży
wany proletariat ulega złudzeniom lub „fałszywej świadomości”, co uniemożliw^
uświadomienie sobie faktu, że jest wyzyskiwany. Niemniej Marks wierzył, ^^^
wszystkie poglądy polityczne mają charakter ideologiczny. Utrzymywał, że jeg°
ło, którego celem jest ujawnienie procesu klasowego wyzysku i ucisku, ma chara
ROZDZIAŁ III Co to jest ideologia polityczna? 53
naukowy. Według niego, można wyraźnie rozgraniczyć naukę od ideologii, prawdę
od fałszu. Rozróżnienie to zatraciło jednak swoją ostrość w pismach późniejszych
marksistów, takich jak Lenin (patrz s. 95) czy Gramsci (patrz s. 255). Odnosili się
w nich oni nie tylko do „ideologii burżuazyjnej”, ale także do „ideologii socjalistycz­
nej” lub „ideologii proletariackiej”, określeń, które Marks uważałby za absurdalne.
W odmienny sposób ten termin był stosowany przez liberałów i konserwatystów.
Powstanie dyktatur totalitarnych w okresie międzywojennym zainspirowało takich pi­
sarzy jak Karl Popper (1902-1994), John L. Talmon i Hannah Arendt (patrz s. 12)
do postrzegania ideologii jako instrumentu kontroli nad społeczeństwem, zapewnia­
jącego uległość i posłuszeństwo. Opierając się głównie na przykładach faszyzmu i ko­
munizmu, liberałowie w czasach zimnej wojny traktowali ideologię jako „zamknię­
ty” system myślowy, który roszcząc sobie monopol na prawdę, nie toleruje przeciwnych
poglądów i konkurencyjnych przekonań. Zatem liberalizm z jego fundamentalnym
przywiązaniem do wolności indywidualnej oraz takie doktryny jak konserwatyzm
i socjaldemokracja, które zasadniczo popierają zasady liberalne, w sposób oczywisty
nie są ideologiami. Doktryny te są „otwarte”, gdyż dopuszczają nieskrępowaną de­
batę, opozycję i krytykę, a wręcz się ich domagają.
Typowo konserwatywne rozumienie pojęcia „ideologia” rozwinęli
tacy myśliciele jak Michael Oakeshott (patrz s. 263). Odzwierciedla ono Racjonalizm -
charakterystyczny dla konserwatyzmu sceptycyzm wobec racjonalizmu, przekonanie, że świat
wynikający z przekonania, że świat jest w dużej mierze nie do ogarnię­ można zrozumieć
i wytłumaczyć za pomocą
cia przez rozum ludzki. Według Oakeshotta aktywność polityczna jest
rozumu ludzkiego, oparte
zatem „żeglugą po bezkresnym i bezdennym morzu” [Edukacja poli­ na założeniu, że ma on
tyczna, w: M. Oakeshott, Wieża Babel i inne eseje, pod red. P. Śpiewa­ racjonalną strukturę.
ka, Warszawa 1999]. Z tej perspektywy ideologie postrzegane są jako
abstrakcyjne „systemy myślowe”, czyli zbiory idei, które zniekształcają
rzeczywistość polityczną, ponieważ chcą wyjaśnić to, co jest po prostu
niewytłumaczalne. Dlatego też konserwatyści tradycyjnie odrzucali po­ Pragmatyzm - teoria lub
gląd, że przynależą do ideologii, w zamian za to woleli określać kon­ praktyka, która kładzie
nacisk na okoliczności
serwatyzm jako dyspozycję lub „sposób myślenia o polityce” i pokła­ i cele; pragmatyzm
dać swoją wiarę w pragmatyzmie, tradycji (patrz s. 266) i historii. oznacza nieufność wobec
Wadą każdego z przedstawionych wyżej ujęć jest to, że ich pejoratyw­ abstrakcyjnych idei.
ne zabarwienie ogranicza zastosowanie samego terminu. Inaczej mó-
Ideologia
z punktu widzenia nauk społecznych, ideologia jest mniej lub bardziej spójnym zbiorem idei, które stanowią
podstawę zorganizowanego działania politycznego, mającego na celu zachowanie, zmodyfikowanie,
bądź obalenie panujących stosunków władzy. Zatem wszystkie ideologie: (a) oferują
wyjaśnienie istniejącego porządku, zazwyczaj w postaci „światopoglądu”, (b) przedstawiają model pożądanej
przyszłości, wizję dobrego społeczeństwa, oraz (c) kreślą zarysy tego, w jaki sposób można i należy
doprowadzić do zmiany politycznej. Ideologie nie są jednak hermetycznie zamkniętymi systemami
myślowymi, lecz zmiennymi zbiorami idei, które są zbieżne w wielu punktach. Na poziomie „fundamental­
nym” ideologie odzwierciedlają filozofie polityczne, na poziomie „operacyjnym” przyjmują postać szerokich
njęhów politycznych (Seliger, 1976).
 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne
wiąc, pewne doktryny polityczne są wyłączone z kategorii „ideologia”. Marks na przy-
kład utrzymywał, że jego idee są naukowe, a nie ideologiczne, liberałowie nie godzili!
się na postrzeganie liberalizmu jako ideologii, a konserwatyści tradycyjnie deklarowali!
bardziej pragmatyczny niż ideologiczny styl uprawiania polityki. Ponadto wszystkie te®
definicje są obciążone przyjętym przez poszczególne doktryny polityczne systemem!
wartości. Szeroka definicja ideologii (taka, która obejmuje wszystkie tradycje polityczni
ne) powinna być zatem neutralna - musi więc odrzucić pogląd, że ideologie są dobrej
albo zle, prawdziwe albo fałszywe, wyzwalające albo zniewalające. Takie jest wspólcze<|
sne rozumienie tego terminu, nadane przez nauki społeczne, zgodnie z którym ideolog
gia jest nakierowanym na działanie systemem przekonań, zbiorem powiązanych ze sot®
bą idei, które w pewnym stopniu kierują działaniem politycznym lub je inspirują.
H Liberalizm I ^uprawnienie do życia, wolności i własności. Jego poglądy jako zwolennika rządu reprezentatywnego i to-
Punktem wyjścia każdego opracowania dotyczącego ideologii politycznych jest liberal
lizm. Wynika to z faktu, że liberalizm jest w istocie ideologią uprzemysłowionego Za#|
chodu i jest przedstawiany czasem jako metaideologia, obejmująca szerokie spektruniW
konkurencyjnych wartości i przekonań. Mimo iż liberalizm w postaci rozwiniętej dok- i:
tryny politycznej uformował się dopiero na początku XIX wieku, typowo liberalnej
teorie i zasady rozwijały się stopniowo przez ostatnie trzysta lat. Liberalizm był rezul^
tatem upadku feudalizmu i powstania w jego miejsce rynkowego czy też kapitalistyczni
nego społeczeństwa. Wczesny liberalizm bez wątpienia odzwierciedla! aspiracje wscho-^
dzącej przemysłowej klasy średniej, od tamtej też pory liberalizm i kapitalizm są zęO
sobą ściśle powiązane (niektórzy twierdzą, że nierozerwalnie). W swojej pierwotnej^
Ji formie liberalizm był doktryną polityczną. Atakował absolutyzm (patrz s. 33) i przy^W
wileje feudalne, opowiadając się za rządem konstytucyjnym, a później przedstawicieli
skim. Do początku XIX wieku rozwinęła się liberalna doktryna ekonomiczna, która®
wysławiała zalety kapitalizmu typu laissez faire (patrz s. 232) i potępiała wszystkie forO
my rządowej interwencji. Stała się ona centralnym punktem klasycznego, dziewiętna? $
stowiecznego liberalizmu. Jednakże od końca XIX wieku zaczął kształtować się libew
ralizm społeczny, który był bardziej przychylny dla reform socjalnych^
i interwencjonizmu gospodarczego. Szczególny nacisk na te kwestie stal się charakteW
rystyczną cechą współczesnego, dwudziestowiecznego liberalizmu.
Główne założenia liberalizmu
Indywidualizm - (patrz s. 240) jest główną zasadą ideologii liberalnej. Odzwiercie®
dla wiarę w nadrzędną wobec jakiejkolwiek grupy społecznej lub organu zbiorowej
go wartość jednostki ludzkiej. Ludzie są postrzegani przede wszystkim jako jedność
ki. Z tego wynika ich jednakowa wartość moralna oraz odrębni
Metaideologia - i niepowtarzalna tożsamość. Celem liberałów jest stworzenie społe^
wyższa ideologia
czeństwa, w którym jednostki będą mogły działać i rozwijać się, dążący
lub ideologia drugiego
najlepiej jak potrafią do samodzielnie zdefiniowanego „dobra”. Ukształ^
stopnia, która kładzie
tował się więc pogląd, że liberalizm jest neutralny moralnie, gdyż usta?|
podwaliny pod debatę
ideologiczną. nawia zbiór zasad, które pozwalają jednostkom podejmować własne''.
decyzje moralne.
ROZDZIAt III Liberalizm 55
John Locke
:(1632-1704)
A/Angielski filozof i polityk. Locke urodził się w hrabstwie Somerset w Wielkiej Brytanii. '
^Zanim w 1661 roku został sekretarzem Anthony'ego Ashleya Coopera, pierwszego hra-
blegpShaftesbury, studiował medycynę na Uniwersytecie Oksfordzkim. Poglądy politycz- .
^Ahe Locke'a ukształtowały się na tle rewolucji angielskiej (1640-1660) i często postrze-
t?:gąne są jako uzasadnienie Chwalebnej Rewolucji 1688 roku, która zakończyła rządy ab-
'.’•■/SOI Ul HU I Ubianuwua ¥v wierniej Mij^aiui iiiutiaiui nę r\wriotyŁuuyjnq puu pauuwai hci 11 wii" v .''Ay
^Helma III Orańskiego. Locke był głównym myślicielem w rozwoju wczesnego liberalizmu,
'/' kładącym szczególny nacisk na „naturalne" czy też pochodzące od Boga uprawnienia, a mianowicie
ii'cierancji miały znaczący wpływ na rewolucję amerykańską. Do jego najważniejszych dziel należą: Listy
j\j0 tolerancji (1689, wyd. poi. 1963), Dwa traktaty o rządzie (1690, wyd. poi. 1992). ' ■
• Wolność - wolność indywidualna (patrz s. 372) jest podstawową wartością dla libe-
sfealizmu; ma ona pierwszeństwo chociażby przed równością, sprawiedliwością czy au-
Wi torytetem. Jest to naturalną konsekwencją wiary w jednostkę oraz chęci zapewnienia
/każdej osobie możliwości działania zgodnie z własną wolą. Jednakże liberałowie opo-
■ ■-wiadają się za „wolnością w granicach prawa”, gdyż uznają, że wolność jednostki mo-
»źe być zagrożeniem dla wolności innych - wolność może przerodzić się w samowo-
.. lę. Popierają zatem ideał, zgodnie z którym jednostki powinny cieszyć się możliwie
'największą wolnością, której odpowiadać będzie taka sama wolność pozostałych.
• Rozum - liberałowie wierzą, że świat ma racjonalną strukturę i że można ją odkryć
Kprzez działanie rozumu ludzkiego i krytyczne badanie. Dlatego wierzą w zdolność
B wydawania samodzielnych i mądrych osądów przez jednostki, oraz w to, że w więk­
szości przypadków to jednostki są najlepszymi sędziami we własnych sprawach. Za-
K ćhęca to również liberałów do wiary w postęp i umiejętność istot ludzkich rozwią-
’ zywania nieporozumień przez debatę i wymianę zdań, a nie rozlew krwi i wojnę.
Równość - z indywidualizmu wynika wiara w podstawową rów-
Bosć, czyli w to, że jednostki „rodzą się równe”, przynajmniej Postęp - kroczenie
naprzód; przekonanie,
w kategoriach wartości moralnej. Ma to odzwierciedlenie w przy­
wiązaniu liberałów do równych praw, szczególnie w postaci rów­
że historię charakteryzuje
rozwój ludzki oparty
ności prawnej („równości wobec prawa”) oraz równości politycz­ na akumulacji wiedzy
nej („jeden człowiek - jeden glos, każdy glos - ta sama siła”). i mądrości.
Jednakże zważywszy na to, że jednostki nie są w tym samym stop­
niu utalentowane ani chętne do pracy, liberałowie nie popierają
■■ równości społecznej ani równości dochodu. W zamian za to po- Merytokracja - rządy
gj^^llięrają regułę równości (równe warunki konkurencji - lenei play- utalentowanych; zasada
0e^i która daje wszystkim jednostkom równą możliwość re- mówiąca, że nagrody
i stanowiska powinny być
^^^^^Mzowania nierównego potencjału. Liberałowie zatem popierają
rozdzielane według
ffiHs|||raśadę merytokracji, zgodnie z którą zasługa (merit) oznacza
umiejętności.
fe^Sv^Wuproszczeniu talent plus ciężką pracę.
::J7:.-.,L...?.-. . . SŁ«;«iS!£
 ;Î5E^ if^m^CT;

56 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne ROZDZIAŁ III Liberalizm

Tolerancja - liberałowie wierzą, że tolerancja (tj. wyrozumiałość, a więc zgoda łu- W

dzi na to, by inni mogli myśleć, mówić i działać w sposób, którego oni sami nie ak-W
ceptują) jest zarówno gwarancją wolności indywidualnej, jak i środkiem wzbogacę- .Ż
‘ John Stuart Mili
nia życia społecznego. Wierzą, że pluralizm (patrz s. 96) w postaci moralnej,
(1806-1873)
kulturowej i politycznej różnorodności ma korzystne działanie: promuje debatę/’
i rozwój intelektualny przez umożliwienie weryfikacji wszystkich przekonań nal . < Angielski filozof, ekonomista i polityk. Mili został poddany int
wolnym rynku idei. Liberałowie wierzą ponadto, że istnieje równowaga czy też na# /■reżimowi, kształcenia przez swojego .ojca, teoretyka utyli
turalna harmonia między konkurencyjnymi poglądami i interesami, zwykli zatenv /’(1773-1836). Doprowadziło go to w wieku lat dwudziestu do załamania ner
po którego przezwyciężeniu rozwinął bardziej ludzką filozofię, pozostaje
odrzucać ideę nierozwiązywalnego konfliktu. ^."angielskiego poety i filozofa Coleridge'a i niemieckich Idealistów: Jego _
^których należą 0 wolności (1859, wyd. poi. 1864), 0 rządzie repręzentacyjn
Zgoda - według liberałów władza i relacje społeczne powinny być zawsze budowa-;
u w/yd. pal. 1866) i Poddaństwo kobiet (1869, wyd. poi. 1870), miały d
ne na zgodzie lub chęci porozumienia. Rząd musi być zatem oparty na „zgodzie.'
-rozwój myśli liberalnej, Zróżnicowany i złożony dorobek Milla stanowił pom
rządzonych”. Jest to doktryna, która sprzyja popieraniu przez liberałów reprezen­ współczesnym liberalizmem. Jego nieufność wobec interwencjonizmu-pa
tacji (patrz s. 278) i demokracji. Analogicznie, społeczne organy i stowarzyszenia /■mă w dziewiętnastowiecznych zasadach, ale nacisk, jaki kładł na jakość życia jednostek (odzwie
powstają na podstawie umów zawieranych przez jednostki, dążące do realizacji wła­ jący się w-przywiązaniu do „Indywidualności"), jak również poparciedia takich kwes" Ti -
țfVprawa wyborczego kobietom oraz spółdzielnie robotnicze, wyraźnie wybiegały w------
snych interesów. W tym rozumieniu władza tworzona jest „oddolnie” i jest zawsze' & f/stowiecznych wydarzeń. - /■
oparta na legitymizacji (patrz s. 264).
Konstytucjonalizm - mimo iż liberałowie postrzegają rząd jako ważną gwarancji
porządku i stabilności w społeczeństwie, świadomi są niebezpieczeństwa przekształć jest podbudowane głęboką wiarą w mechanizmy wolnego rynku i w to, że gospodar-
cenią się rządu w tyranię skierowaną przeciw jednostce (zgodnie z tezą Actona, źe^ ka funkcjonuje najlepiej, gdy jest pozostawiona przez rząd samej sobie. Kapitalizm
„każda władza korumpuje”). Wierzą zatem w rząd ograniczony. Ceł ten można osią#| typu laissez faire jest zatem postrzegany jako gwarant dobrobytu, podtrzymujący wol-
gnąć w drodze podziału władzy, przez stworzenie mechanizmu kontroli i równo-/ K&.ność indywidualną, przez co pozwala jednostkom odnosić sukcesy i ponosić porażki
wagi między różnymi instytucjami rządowymi oraz przez ustanowienie skodyfiko- Ż Hfew zależności od zdolności, a więc zapewnia sprawiedliwość społeczną.
wanej czy też „pisanej” konstytucji zawierającej deklarację praw, w której określone®
zostałyby relacje między państwem a jednostką. Liberalizm współczesny
Liberalizm klasyczny ■Współczesny liberalizm cechuje bardziej przychylne nastawienie do interwencjonizmu
państwowego. W Stanach Zjednoczonych termin „liberalny” jest wręcz nierozerwalnie
Centralnym tematem liberalizmu klasycznego jest radykalna forma indywidualizmu. związany z poparciem dla rozbudowanego państwa socjalnego, a nie z rządem mini-
Istoty ludzkie postrzegane są jako stworzenia egoistyczne, skoncentrowane na sobie ®/i^| ;tnalnym. Ta zmiana wynika z konstatacji, że kapitalizm przemysłowy stworzył jedynie
i w dużej mierze na sobie polegające. Zgodnie z tym, co C.B. Macpher-/ nowe formy niesprawiedliwości i sprawił, że szerokie masy społeczeń­
son (1962) określił mianem „indywidualizmu nakierowanego na posia- ’ stwa są zdane na łaskę i niełaskę rynku. Pod wpływem prac J.S. Milła,
Atomizm - przekonanie, Rozbudowane państwo
że społeczeństwo składa danie ”, jednostki traktowane są jako „właściciele ” swojej osoby i swoich|| tak zwani Nowi Liberałowie (postacie takie jak T.H. Green (1836-1882),
socjalne (ang. big
się ze zbioru w dużej zdolności, niczego niezawdzięczające społeczeństwu lub innym jednost-^ rL.T. Hobhouse (1864-1929) oraz J.A. Hobson (1858-1940)) opowie­ government) - rząd
mierze samowystarczal­ kom. Ten atomistyczny pogląd na społeczeństwo jest podbudowany wia^ dzieli się za szerszym, „pozytywnym” spojrzeniem na wolność. Z tej per­ interwencjonistyczny,
nych jednostek, które nie spektywy wolność nie jest rozumiana wyłącznie jako bycie pozostawio- zazwyczaj rozumiany jako
rą w „wolność w sensie negatywnym”, oznaczającą nieingerencję lub brak
zawdzięczają niczego lub
zewnętrznych ograniczeń jednostki. Wynika z tego pełen niechęci stosu-r|^^^s nym samemu sodic głodowania, zarządzanie ekonomiczne
co może wiązać się jedynie z prawem do głodowania.
sobie,, co
prawie niczego innym. i regulacje w sferze
nek do państwa i wszelkich form rządowego interwencjonizmu. Powiązana jest raczej z rozwojem osobowym i odnoszeniem sukcesów
socjalnej.
Według Thomasa Paine’a (patrz s. 280) państwo jest „złem koniecz­ ^^/■przez jednostkę, tj. z możliwością spełnienia i samorealizacji.
Liberalizm ekonomiczny nym”. Jest konieczne choćby dlatego, że ustanawia porządek i bezpieki Ten pogląd stał się podstawą liberalizmu społecznego czy też libe­
- wiara w rynek jako czeństwo oraz gwarantuje realizację umów. Jednakże jest złem, gdyż,/ ralizmu dobrobytu {tuelfare liberalism). Cechuje go uznanie, że pań- Redystrybucja -
samoregulujący narzuca wolę zbiorową społeczeństwu, ograniczając przez to wolność / ^^!u stwowa interwencja, zwłaszcza w postaci świadczeń społecznych zmniejszanie nierówności
mechanizm, w sposób i kompetencje jednostki. Klasycznym ideałem jest zatem stworzenie ż ^^P^atrzs. 510) może przyczyniać się do wzrostu wolności przez uchro- materialnych za pomocą
naturalny zapewniający
państwa minimalnego lub państwa „nocnego stróża”, którego rola : - < 'n*cn^e J^nostek od problemów społecznych, które zagrażają ich eg- progresywnego
ogólny dobrobyt i szanse
ograniczałaby się do ochrony obywateli przed naruszaniem ich praw? l^®W stenci*- Problemy te zostały określone w Wielkiej Brytanii w 1942 opodatkowania i systemu
dla wszystkich. opieki społecznej.
przez innych obywateli. W liberalizmie ekonomicznym to stanowisko . \ roku przez Plan Beveridge’a jako „pięć olbrzymów”. Są to: ubóstwo,
 58 CZĘŚCI Ideologie polityczne
brak wykształcenia, brak pracy, złe warunki mieszkaniowe i choroby. W ten sam
sób współcześni liberałowie porzucili wiarę w kapitalizm typu laissez-faire, w duj
mierze dzięki twierdzeniu J.M. Keynesa (patrz s. 234), że wzrost i dobrobyt mc
utrzymać tylko przez system kierowanego lub regulowanego kapitalizmu, w któ
kluczowe kompetencje w zakresie gospodarki należą do państwa. Jednakże p
cie współczesnych liberałów dla świadczeń społecznych i interwencji rządu było
wsze warunkowe. Swoją troską obejmują los słabych i bezbronnych, którzy nie
w stanie sami sobie pomóc. Ich celem jest wspierać jednostki do momentu, gdy
nownie będą potrafiły wziąć odpowiedzialność za swoje sprawy i podejmować
sne wybory moralne. Współczesna próba pogodzenia liberalnych zasad z poli
socjalną i redystrybucją została podjęta przez Johna Rawlsa (patrz s. 72).
Konserwatyzm
Konserwatywne idee i doktryny po raz pierwszy pojawiły się na przełomie XVIII i
wieku. Były reakcją na wzrost tempa zmian ekonomicznych i politycznych, co w du­
żym stopniu symbolizowała rewolucja francuska. W tym znaczeniu konserwatyzm po­
wracał do ancien regime’». Próbując oprzeć się napięciom wyzwolonym wzrostem
znaczenia liberalizmu, socjalizmu i nacjonalizmu, konserwatyzm bronił coraz bar
podważanego porządku społecznego. Jednakże od początku widoczne były podzi
w myśli konserwatywnej. W Europie kontynentalnej powstała forma konserwaty
którą charakteryzowały prace takich myślicieli jak Joseph de Maistre (1753-1821
Był to konserwatyzm skrajnie autokratyczny i reakcyjny, z góry od
Ancien regime (fr.) - cający jakąkolwiek ideę reform. Bardziej ostrożna i elastyczna oraz
dosłownie: tecznie odnosząca większe sukcesy była forma konserwatyzmu, k
stary porządek;
zazwyczaj łączony
rozwinęła się w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Podzi
z absolutystycznymi
ona przekonanie Edmunda Burke’a, że należy „zmieniać, aby zacho
strukturami wać”. To stanowisko umożliwiło konserwatystom w XIX wieku popi
sprzed rewolucji ranie kwestii reform społecznych pod paternalistycznym sztanda
francuskiej.
„solidaryzmu społecznego”. Najlepsze czasy dla tej tradycji w Wielki
Brytanii nadeszły w latach 50., gdy Partia Konserwatywna zaakcepto
wala powojenne porozumienie [postwar settlement - termin oznaczający konse
w sprawie ingerencji państwa w gospodarkę i jego roli w sferze polityki społecz
który trwał do czasu objęcia funkcji premiera przez Margaret Thatcher - przyp. tłum,
i przyjęła własną wersją keynesistowskiej socjaldemokracji. Jednakże od łat 70. w
niku powstania Nowej Prawicy takie idee stopniowo napotykały na opór. Radykał
antyetatystyczny i antypaternalistyczny konserwatyzm Nowej Prawicy w dużym St
niu czerpie z tematów i wartości właściwych dla liberał izmu klasycznego.
Główne założenia konserwatyzmu
Tradycja - główny wątek myśli konserwatywnej, którym jest „pragnienie zacho
wania”, jest blisko związany z dostrzeganiem wartości tradycji, szacunku dla utr
lonych zwyczajów oraz istniejących od wieków instytucji. Według tego poglądu
dycja odzwierciedla nagromadzoną mądrość przeszłości, a instytucje i praktyki,
które „przeszły próbę czasu” powinny być zachowane dla dobra obecnego i nast
^Z»PlĆ
ROZDZIAŁ III Konserwatyzm ' 59
dmund Burke
729-1797)
y w Dublinie angielski mąż stanu i teoretyk polityki, często uznawany za ojca an-
Icsaskiej tradycji konserwatywnej. Nieprzemijającą sławę zawdzięcza licznym pracom,
zwłaszcza Rozważaniom o rewolucji we Francji (1790, wyd. poi. 1994) - dziełu bę-
krytyką rewolucji francuskiej. Choć popierał rewolucję amerykańską, Burke bar-
o krytycznie odnosił się do prób przekształcenia francuskiej polityki według abstrakcyj- .
cli zasad, takich jak wolność, równość i braterstwo, twierdząc, że źródłem mądrości
le wszystkim doświadczenie, tradycja i historia. Uważał jednak, że francuska
archia była częściowo winna losowi, który ją spotkał, gdyż uparcie sprzeciwiała się zasadzie „zmie-
jć, by zachowywać". Miał pesymistyczny pogląd na temat rządu, który według niego jest w stanie po­
mad zło, ale rzadko przyczynia się do dobra. Postrzegał siły rynkowe jako „prawd naturalne".
p nych pokoleń. Tradycja przyczynia się także do stabilizacji oraz bezpieczeństwa, da-
S jąc jednostkom poczucie społecznej i historycznej przynależności.
•.Pragmatyzm - konserwatyści tradycyjnie podkreślają ograniczenia ludzkiej racjo-
fenalności, będące wynikiem nieskończonej złożoności świata, w którym żyjemy. Nie
pokładają zatem wiary w abstrakcyjnych zasadach i systemach myślowych, lecz
few doświadczeniu, historii i przede wszystkim w pragmatyzmie, tj. w przekonaniu,
; źe działania powinny być kształtowane przez praktyczne okoliczności i cele, a więc
Sferzez to, co „działa”. Konserwatyści woleli więc określać własne przekonania jako
H „sposób myślenia o polityce” lub „podejście do życia” niż jako ideologię, odrzuca-
Sł H jednak opinię, że prowadzi to do pozbawionego zasad oportunizmu.
• Niedoskonałość ludzka — konserwatywny pogląd na ludzką naturę jest zasadniczo pe-
^ symistyczny. Zgodnie z nim ludzie są istotami ograniczonymi, zależnymi i potrzebu-
/ jącymi bezpieczeństwa; istotami, które przyciąga to, co znane, wypróbowane i spraw-
■'tdzone, oraz które potrzebują życia w stabilnych i uporządkowanych wspólnotach.
|J Ponadto jednostki są zepsute moralnie - skażone przez egoizm, chciwość i żądzę wła-
dzy Korzenie zbrodni i zamętu tkwią w jednostce, a nie w społeczeństwie. Utrzyma-
# nie porządku wymaga zatem silnego państwa, surowych praw i dotkliwych kar.
^Organicyzm - zamiast uważać społeczeństwo za wytwór człowieka, tj. efekt ludz-
Skiej pomysłowości, konserwatyści tradycyjnie postrzegają społeczeństwo jako or-
Oganiczną całość lub żyjącą istotę. Społeczeństwo ze swoimi różnorodnymi instytu-
Șcjami czy też „tkanką społeczną” (rodziny, wspólnoty, naród, itd.), które
yczyniają się do zdrowia i równowagi społecznej, jest więc wynikiem natural-
ej konieczności. Całość jest czymś więcej niż zbiorem tworzących ją części. Za
stotne dla utrzymania spójności wspólnoty (patrz s. 218) i społeczeństwa uważa
się także wartości podzielane przez ich członków (często są to wartości „tradycyj-
) oraz kulturę.
lerarchia - według konserwatystów stopniowanie pozycji społecznej i statusu jest
zymś naturalnym i nieuniknionym w organicznym społeczeństwie. Jest odzwier-
w edleniem różnych ról i obowiązków, na przykład pracodawców i pracowników,
fe
 "'Hi ffisaiasis; MW.r:W4Ki-Jlitc:

60 CZ ĘŚĆ 1 Ideologie polityczne

ROZDZIAŁ III Konserwatyzm 61

nauczycieli i uczniów, rodziców i dzieci. Ich zdaniem hierarchia i wynikająca z niej Tradycja solidaryzmu społecznego obejmuje nie tylko skłonność do reform spo­
nierówność nie prowadzą do konfliktu, ponieważ społeczeństwo złączone jest wza­ łecznych, ale również zasadniczo pragmatyczny stosunek do polityki gospodarczej.
jemnymi obowiązkami i powinnościami. Jako że „pozycja życiowa” człowieka zde Widać to wyraźnie w wyborze „drogi pośredniej” przyjętej w latach 50. przez brytyj­
terminowana jest w dużej mierze przez szczęście i urodzenie, zamożni i uprzywile skich konserwatystów, takich jak Harold Macmillan (1894-1986), R.A. Butler
jowani są szczególnie zobowiązani do troski o będących w gorszej sytuacji. (1902-1982) i Iain MacLeod (1913-1970). Podejście to odżegnywało się od dwóch
Autorytet - konserwatyści utrzymują, że do pewnego stopnia autorytet zawsze po- ideologicznych modeli organizacji ekonomicznej: z jednej strony od kapitalizmu
chodzi „z góry”, zapewniając tym, którzy nie posiadają wystarczającej wiedzy, do. opartego na zasadzie leseferyzmu, z drugiej zaś od socjalizmu państwowego i central­
nego planowania. Pierwszy z nich był odrzucany ze względu na to, że prowadzi do
świadczenia lub wykształcenia, przywództwo (patrz s. 429), wskazówki i porno
((pozbawionej ograniczeń wolności, co wyklucza społeczną jedność oraz krzywdzi sła­
by mogli działać roztropnie we własnych interesach (przykładem może tu być au
bych i bezbronnych. Drugi zaś odrzucano, gdyż prowadzi do powstania monolitu
torytet rodziców). Choć kiedyś popularna była idea naturalnej arystokracji, współ
'państwowego i tłumi wszelkie przejawy niezależności i przedsiębiorczości. Rozwią­
cześnie autorytet i przywództwo są częściej postrzegane jako rezultat doświadcze­
zaniem jest więc połączenie konkurencji gospodarczej i regulacji państwowej („pry­
nia i treningu. Zaletą autorytetu jest to, że jest on źródłem spójności społeczn
watna przedsiębiorczość bez egoizmu” H. Macmillan), w którym równowaga między
i daje ludziom jasne pojęcie o tym, kim są i czego się od nich oczekuje. Wołnoś
państwem i jednostką może być pragmatycznie oceniona na podstawie tego, „co dzia-
musi zatem iść w parze z odpowiedzialnością; w dużej mierze polega więc ona ni
. la”. Do podobnych wniosków doszli po 1945 roku konserwatyści kontynentalni, któ-
gotowości przyjęcia obowiązków.
' rzy przyjęli zasady chrześcijańskiej demokracji, najbardziej szczegółowo rozwinięte
Własność - konserwatyści uważają własność za istotny element, ponieważ zapewni ^filozofii „społecznej gospodarki rynkowej” (patrz s. 231) niemieckich chadeków
nia ona ludziom bezpieczeństwo, częściową niezależność od rządu oraz wzmacnia (Christlich Demokratische Union (CDU)). Połączone w niej zostały strategia rynko­
szacunek do prawa i własności innych. Własność jest także zmateria­ wa, polegająca na podkreślaniu zalet prywatnej inicjatywy i konkurencji oraz aspekt
lizowaniem osobowości ludzi, gdyż postrzegają oni siebie przez pry­ 'społeczny, który przejawia się w przekonaniu, że dobrobyt z nich płynący powinien
Naturalna arystokracja - zmat tego, co posiadają: domy, samochody, itd. Z własnością związa­ oznaczać korzyść dla społeczeństwa jako całości.
idea głosząca, że talent
ne są nie tylko prawa, ale i obowiązki. Zgodnie z tym poglądem,
i przywództwo są
wartościami wrodzonymi jesteśmy w jakimś sensie jedynie zarządcami własności, którą albo®
lub dziedzicznymi, odziedziczyliśmy po minionych pokoleniach („srebra rodowe”), albo:OV-i Nowa Prawica
których nie można nabyć która będzie miała wartość dla następnych pokoleń.
przez wysiłek Nowa Prawica reprezentuje nowy nurt w myśli konserwatywnej, który urósł do cze­
lub samodoskonalenie. goś w rodzaju kontrrewolucji przeciw zarówno powojennemu dryfowaniu w stronę
Konserwatyzm paternalistyczny (interwencjonizmu państwowego, jak i rozprzestrzenianiu się liberalnych czy też po­
stępowych wartości społecznych. Idee Nowej Prawicy zrodziły się w latach 70., w re-
Noblesse oblige (fr.), Paternalistyczny nurt w myśli konserwatywnej pozostaje w zgodzie z tani?
kimi zasadami jak organicyzm, hierarchia i obowiązek, może więc byW :żultacie, z jednej strony, widocznego już upadku keynesistowskiej socjaldemokracji,
dosłownie: „szlachectwo
■zapowiedzią którego był koniec powojennego boomu, z drugiej zaś strony w rezul­
zobowiązuje"; bardziej postrzegany jako odgałęzienie tradycyjnego konserwatyzmu. Często wyd
ogólnie - obowiązek tacie rosnącego niepokoju przed kryzysem społecznym i upadkiem autorytetu. Takie
wodzony ze wczesnych pism Benjamina Disraeliego (1804-1881), pa­
kierowania iub ochrony idee miały największy wpływ w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, gdzie zna­
ternalizm korzysta z połączenia roztropności i przywiązania do zasad.,
znajdujących się lazły swój wyraz w latach 80. w postaci, odpowiednio, thatcheryzmu i reaganizmu.
w gorszym położeniu Ostrzegając przed niebezpieczeństwem podziału Wielkiej Brytanii nă;
•Miały również szerszy, a nawet światowy wpływ przez doprowadzenie do ogólnego
i pochodzących z mniej „dwa narody: bogatych i biednych”, Disraeli dał wyraz rozpowszechnio­
przesunięcia w formach organizacji - z nastawionych na państwo na nastawione na
uprzywilejowanych grup nej obawie przed rewolucją społeczną. Ostrzeżenie to przyjęło formę
społecznych. apelu do dobrze pojętego własnego interesu, by zrozumieli, że „odgór^ rynek. Nowa Prawica nie stanowi zbyt spójnej i usystematyzowanej filozofii, lecz ra­
czej próbę połączenia dwóch różnych tradycji, określanych zazwyczaj jako „neolibe-
na reforma” jest lepsza od „oddolnej rewolucji”. To przesłanie było pod-
galizm” i „neokonserwatyzm”. Mimo politycznych i ideologicznych napięć między
budowane odwołaniem do obowiązków społecznych, mających swe
Toryzm - ideologiczne nimi, łączy je wspólny cel, którym jest silne, ale minimalne państwo. Jak to ujął An­
stanowisko w obrębie rżenie w neofeudalnych ideach, takich jak ttoblesse oblige. W rezul drew Gamble (1981): „wolna gospodarka i silne państwo”.
konserwatyzmu zgodnie z tym rozumowaniem, obowiązek jest ceną za przywileje - wk
charakteryzujące się cy i majętni dziedziczą obowiązek opieki nad mniej zamożnymi w
wiarą w hierarchię, Neóliberalizm
szym interesie spójności społecznej i jedności. Wynikająca z tego ^^liberalizm jest uaktualnioną wersją klasycznej ekonomii politycznej, którą moż-
naciskiem na tradycję
i popieraniem powinności
solidaryzmu społecznego {one-nation principle), będąca istotą s
oraz organicyzmu. ska torysów, odzwierciedla nie tyle ideał równości społecznej, co znaleźć w pismach ekonomistów będących zwolennikami wolnego rynku, takich
organicznej równowagi, spójną i stabilną hierarchię. (Friedrich Hayek i Milton Friedman (patrz s. 235) oraz takich filozofów jak Ro-
 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne
Friedrich von Hayek
(1899-1992)
Austriacki ekonomista i filozof polityki, profesor w London School of Economics, uniwer­
sytetów w Chicago, Fryburgu Bryzgowijskim i Salzburgu; laureat Nagrody Nobla w dzie­
dzinie ekonomii w 1974 roku. Jako przedstawiciel tzw. szkoły austriackiej byl gorącym
zwolennikiem indywidualizmu i rynku oraz zaciętym krytykiem socjalizmu. Droga do
zniewolenia (1944, wyd. poi. 1974) była pionierską pracą atakującą gospodarczy in-,
terwencjonizm; późniejsze prace, takie jak Konsfyfuę/a wolności (I960, wyd. poi. 2006)
i Law, Legislation and Liberty (1979) rozwijały tematy z zakresu filozofii polityki. Pisma-
Hayeka miały znaczący wpływ na tworzącą się Nową Prawicę.
bert Nozick (patrz s. 120). Głównymi filarami neoliberalizmu są rynek i jednostl
Najważniejszym celem neoliberałów, wynikającym z przekonania, że pozbawiony:
gulacji kapitalizm rynkowy przyniesie efektywność, wzrost i powszechny dobrob
jest „ograniczenie zasięgu państwa”. Według nich „martwa ręka” państwa gasi inic
tywę i zniechęca do przedsiębiorczości; rząd, niezależnie od tego jak dobre są je
intencje, ma niezmiennie niszczący wpływ na sprawy ludzkie. Znajduje to odzwi
ciedlenie w liberalnej trosce Nowej Prawicy o politykę dotyczącą własności i w prze
kładaniu przez nią prywatnych przedsiębiorstw nad przedsiębiorstwa państwowe 1
nacjonalizację. Krótko mówiąc, „prywatne jest dobre, a publiczne jest złe”. Takie id
kojarzone są z formą skrajnego indywidualizmu, wyrażonego przez Margaret Th.
cher w jej słynnym stwierdzeniu, że „nie ma czegoś takiego jak społeczeństwo, są t
ko jednostki i ich rodziny”. Państwo nadopiekuńcze (nanny state) postrzegane ji
jako tworzące kulturę uzależnienia i podkopujące wolność rozumianą jako wolne
wyboru na rynku dóbr. W to miejsce wiarę pokłada się w samopomocy, indywidu
nej odpowiedzialności i przedsiębiorczości. Takie idee w powszechny]
odbiorze wspierane są przez proces globalizacji (patrz s. 173), postrżi
Państwo nadopiekuńcze ganej przez niektórych jako globalizacja neoliberalna. | styczna socjalizmu etycznego, związanego z takimi myślicielami jak Robert Owen
(ang. nanny stale) -
państwo z szerokimi
kompetencjami w sferze Neokonserwatyzm
socjalnej; termin zakłada,
Neokonserwatyzm odwołuje się do dziewiętnastowiecznych konserw;
że programy socjalne są
nieuzasadnione tywnych zasad społecznych. Konserwatywna Nowa Prawica chce przeć
i poniżające dla jednostki. wszystkim odbudować autorytet i powrócić do tradycyjnych wartość
szczególnie tych związanych z rodziną, religią i narodem. Autorytet pc
strzegany jest jako gwarant stabilności społecznej, gdyż zaprowadza dy,
cyplinę i wzbudza szacunek, zaś wspólne wartości i wspólna kultu?
Permisywizm - dążenie
do umożliwienia ludziom przyczyniają się do spójności społecznej i umożliwiają cywilizowąn
podejmowania własnych byt. Wrogami neokonserwatyzmu są więc permisywizm, kult jednostl
wyborów moralnych; i „zajmowanie się własnymi sprawami”, uważane za wartości charakti
permisywizm sugeruje, że rystyczne dla lat 60. Tak naprawdę wielu z tych, którzy stylizują się fi
nie ma żadnych wartości
neokonserwatystów w Stanach Zjednoczonych to dawni liberałowi
autorytatywnych.
którzy rozczarowali się postępowymi reformami ery Kennedy’egc
ROZDZIAŁ III Socjalizm 63
iohhsona. Innym aspektem neokonserwatyzmu jest tendencja do patrzenia z niepoko-
«jem na pojawienie się wielokulturowych i wielorełigijnych społeczeństw, ze względu
na to, że są zdominowane przez konflikty oraz skazane na niestabilność. To stanowi-
PWsko zwykle łączy się z formą izolacjonistycznego nacjonalizmu, sceptycznego wobec
W^^^ (Patrz s- 150) ‘ rosnącej roli ponadnarodowych organizacji, takich
. jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Unia Europejska.
H Socjalizm
Idee socjalistyczne można wywodzić z istniejących w XVII wieku formacji lewellerów
i diggerów, Utopii Thomasa More’a (wyd. łac. 1516, ang. 1551, poi. 1947) czy nawet
SWllM^* ^atona> jednak socjalizm jako doktryna polityczna ukształtował się na po-
IwISzątku XIX wieku. Jego rozwój był reakcją na powstanie kapitalizmu przemysłowe-
i < . go. Socjalizm początkowo wyrażał interesy wytwórców i rzemieślników, którzy oba-
^®i|hię rozwoju produkcji przemysłowej, wkrótce jednak zaczął być wiązany
/ z.przemysłową klasą robotniczą, fabrycznym „mięsem armatnim” wczesnej industria-
lizacjL W swoich początkowych formach, socjalizm miał zazwyczaj fundamentali-
. .styczny (patrz s. 78), utopijny i rewolucyjny charakter. Jego celem było obalenie go-
spodarki kapitalistycznej opartej na wymianie rynkowej i zastąpienie jej przez
odmienne społeczeństwo socjalistyczne, które zwykle konstruowano opie-
«W#jąc się na zasadzie wspólnej własności. Najbardziej znaczącym przedstawicielem te-
rodzaju socjalizmu był Karol Marks, którego idee stały się fundamentem dwudzie-
iiffiSfówiecznego komunizmu.
Od końca XIX wieku kształtowała się jednak tradycja socjalizmu reformistyczne-
wWM która odzwierciedlała stopniową integrację klasy pracującej ze społeczeństwem
K^Śkąpitalistycznym dzięki poprawie warunków pracy i wzrostowi płac, a także dzięki
RwRPwstan'u związków zawodowych i socjalistycznych partii politycznych. Ten rodzaj
głosił możliwość pokojowego, stopniowego i zgodnego z prawem przej-
|®|®^po socjalizmu, do którego miało doprowadzić przyjęcie „drogi parlamentarnej”.
®®|ȘpcjâIizm reformistyczny czerpał z dwóch źródeł. Pierwszym była tradycja humani-
Charles Fourier (1772-1837) i William Morris (1854—1896). Drugim
RM marksizm rewizjonistyczny, rozwinięty przede wszystkim przez Eduarda Bernste-
s. 71).
Przez większą cześć XX wieku ruch socjalistyczny był zatem podzielony na dwa
Metalizujące ze sobą obozy. Socjaliści rewolucyjni, za przykładem Lenina (patrz
^SS) i bolszewików nazywali siebie komunistami, podczas gdy socja-
Oścpreformistyczni, którzy uprawiali politykę z poszanowaniem kon-
i'-sțytucji, stanowili nurt, który z czasem zaczęto nazywać socjaldemo­ Rewizjonizm -
modyfikacja
kracją. Rywalizacja ta koncentrowała się nie tylko na najbardziej początkowych
’{ odpowiednich sposobach dojścia do socjalizmu, ale także na samej lub ustalonych przekonań;
l^.iśtóćie jego przeznaczenia. Socjaldemokraci wycofali się z takich fun- rewizjonizm może
raSitalnych zasad jak wspólna własność i planowanie, przekształ­ oznaczać porzucenie
cili socjalizm w oparciu o kategorie opieki społecznej, redystrybucji jakiejś zasady lub utratę
pewności co db jej
rrTżarządzania gospodarką. Jednakże obie formy socjalizmu doświad­
słuszności.
czyły kryzysów pod koniec XX wieku, co dało podstawę do tego, by
 WJKESj
64 CZ Ę Ść 1 Ideologie polityczne
niektórzy obwieścili „śmierć socjalizmu” i powstanie społeczeństwa postsocjalistyczU
nego. Najbardziej dramatycznym wydarzeniem w tym procesie był upadek komunii
zmu, do którego doprowadziły rewolucje w Europie Wschodniej w latach
1989-1991, miało też miejsce dalsze odchodzenie socjaldemokracji od tradycyjnych
zasad, przez co, w opinii niektórych, stała się nie do odróżnienia od współczesnego ?
liberalizmu.
H Elementy socjalizmu
• Wspólnota - istotą socjalizmu jest wizja jednostek ludzkich jako istot społecznych
powiązanych we wspólnotę ludzką. Jak ujął to poeta John Donne „Żaden człowiek
nie jest samoistną wyspą; każdy stanowi ułomek kontynentu, część lądu” [w: E. HeS
mingway. Komu bi/e dzwon, przeł. B. Zieliński, Warszawa 1975]. Ma to odniesie^
nie do roli wspólnoty (patrz s. 218) oraz podkreśla, w jak dużym stopniu tożsa­
mość indywidualna kształtowana jest przez interakcje społeczne i udział w grupach
społecznych i zespołach ludzkich. Socjaliści zwykli kłaść nacisk bardziej na wycho-L
wanie niż na naturę oraz wyjaśniać zachowanie jednostek głównie w kategoriach^
czynników społecznych, a nie cech wrodzonych. ® Marksizm
• Braterstwo — jako że jednostki mają udział we wspólnocie ludzkiej, są ze sobą ppO
wiązane poczuciem braterstwa (które w tym kontekście obejmuje wszystkich ludzi). '
To sprawia, że socjaliści przedkładają współpracę nad konkurencję oraz kolekty­
wizm nad indywidualizm (patrz s. 240). W ich opinii współpraca pozwala ludziom
wykorzystać zbiorową energię i wzmacnia więzi wspólnotowe, podczas gdy kom
kurencja stawia człowieka przeciw człowiekowi, rodząc niechęć, konflikty i wro^
g°ść-
• Równość społeczna - równość (patrz s. 511) jest centralną wartością socjalizmu^
Socjalizm jest czasem przedstawiany jako postać egalitaryzmu, wiara w prymat rów^
ności nad innymi wartościami. Socjaliści podkreślają zwłaszcza wagę równości spo^
łecznej, równości dochodu, a nie równości szans. Wierzą, że pewien poziom rów?^
ności społecznej jest konieczny dla społecznej równowagi i spójności; sprzyjają
identyfikowaniu się jednostki z innymi ludźmi. Tworzy też podstawę dla realizować
nia praw podmiotowych i politycznych.
Potrzeba - upodobanie do równości odzwierciedla socjalistyczne przekonanie, ż^
korzyści materialne powinny być dzielone według potrzeb, a nie jedynie ze wzglęć
du na zdolności czy pracę. Klasyczne sformułowanie tej zasady można odnaleźć'^
w komunistycznej zasadzie dystrybucji Marksa: „Każdy według swych zdolności^
każdemu według jego potrzeb” [K. Marks, Uwagi na marginesie programu Niemi
ckiej Partii Robotnicze/, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła wybrane, t. 2, Wa
1949]. Odzwierciedla to przekonanie, że zaspokojenie podstawowych potrzeb
du, pragnienia, schronienia, zdrowia, bezpieczeństwa osobistego itd.) jest
kiem wstępnym dla wartościowej egzystencji ludzkiej i udziału w życiu społe
Niewątpliwie jednak podział według potrzeb wymaga, by ludzie zmotywowani
li przez pobudki natury moralnej, nie zaś materialnej.
ROZDZIAŁ III Elementy socjalizmu 65
• Klasa społeczna - socjalizm często byl kojarzony z formą polityki klasowej. Po
h pierwsze, socjaliści zwykli analizować społeczeństwo według kryteriów podziału
B dochodów lub bogactwa, a zatem postrzegali klasę społeczną jako ważny (zazwy-
w czaj najważniejszy) czynnik dzielący społeczeństwo. Po drugie, socjałizm tradycyj-
t< nie był kojarzony z interesami uciśnionej i wyzyskiwanej klasy robotniczej (obojęt-
4 nie jak definiowanej) oraz tradycyjnie postrzegał klasę robotniczą jako podmiot
Umiany społecznej, a nawet rewolucji społecznej (patrz s. 269). Jednakże różnicom
Hklasowym można zaradzić: celem socjalistów jest zniesienie ekonomicznych i spo-
? łecznych nierówności lub ich znaczące zmniejszenie.
M^łasność wspólna - relacja między socjalizmem a własnością wspólną wzbudza
? .wiele kontrowersji. Niektórzy uważają ją za cel sam w sobie, inni natomiast po­
strzegają ją jako zaledwie środek do zapewnienia większej równości. Socjaliści opo-
‘ wiadają się za własnością wspólną (czy to w postaci kolektywizacji na wzór sowiec-
Steczy wybiórczej nacjonalizacji („gospodarki mieszanej”), gdyż dzięki niej zasoby
Oniaterialne wykorzystywane są dla wspólnego dobra, podczas gdy własność prywat-
H ńa rodzi egoizm, żądzę posiadania i różnice społeczne. Współczesny socjalizm od­
szedł jednak od tak wąsko ujętego problemu własności.
jako system teoretyczny marksizm stanowi! podstawową alternatywę dla liberalne-
racjonalizmu, który zdominował kulturę zachodnią i badania naukowe w epoce
nowożytnej. Jako siła polityczna w postaci międzynarodowego ruchu komunistycz­
nego marksizm był również uważany za głównego wroga zachodniego kapitalizmu,
■przynajmniej w okresie 1917-1991. Uwidacznia to podstawową trudność dotyczą-
Óą, marksizmu - różnicę między marksizmem jako filozofią społeczną mającą swe
■źródła w klasycznych pismach Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (1820-1895), a
fenomenem dwudziestowiecznego komunizmu, który w dużym stopniu odszedł od
klasycznych zasad i je zrewidował. Zatem upadek komunizmu pod koniec XX wie­
ku nie musi zapowiadać śmierci marksizmu jako ideologii politycznej; pozbycie się
pozostałości leninizmu i stalinizmu może wręcz tchnąć w niego nowe życie.
.: Do pewnego stopnia problem wynika z różnorodnej i złożonej natury pism sa-
megó Marksa, która sprawiła, że przez jednych jest on uważany za ekonomiczne-
oBdetcrministę, a przez innych za humanistycznego socjalistę. Zauważa się rów-
St ^nićz-różnicę między charakterem jego wczesnych pism a charakterem jego dzieł
mniejszych. Często jest ona przedstawiana jako różnica między „młodym Mark-
<u>$ęm? a „dojrzałym Marksem”. Jasne jest jednak, że Marks wierzył w to, iż stwo-
£ '^ nowy rodzaj socjalizmu, który byl naukowy w tym sensie, że zaj-
i^imował się przede wszystkim ukazywaniem natury rozwoju Materializm dialektyczny
^®^91ec2ncg° i historycznego, a nie przedstawianiem głównie ctycz- - prymitywna
iWeJkrytyki kapitalizmu. Idee i teorie Marksa dotarły do szerszej pu- i deterministyczna
^jczHOŚd po jego śmierci, głównie przez pisma jego długoletniego forma marksizmu,
która zdominowała życie
łpracownika Engelsa, niemieckiego socjalisty Karla Kautsky’ego intelektualne
4-1938) oraz rosyjskiego teoretyka Gieorgija Plechanowa w ortodoksyjnych pań­
1918). Powstała wtedy ortodoksyjna postać marksizmu, za- stwach komunistycznych.
j określana mianem materializmu dialektycznego (termin wy-
66 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne
Karol Marks
(1818-1883)
Niemiecki filozof, ekonomista i myśliciel polityczny, przedstawiany zazwyczaj jako Cc>;
dwud2iestowieczncRn komunizmu. Po krótkiej karierze akademickiej. Marks zajął U
dziennikarstwem i coraz bardziej angażował się w ruch socjalistyczny. W )843 roku
przeprowadził się do Paryża. Po wydaleniu z Prus osiadł ostatecznie w Londynie i przez
resztę życia, wspierany przez przyjaciela i długoletniego współpracownika - Fryderyka
Engelsa, był aktywnym rewolucjonistą i pisarzem. W 1864 roku Marks współtworzy!
Pierwszą Międzynarodówkę, która na skutek rosnącego antagonizmu między jego zwo­
lennikami a anarchistami pod wodzą Bakunina zakończyła swą działalność w 1871 roku. Wiele prac
z jego bogatego dorobku pisarskiego nie zostało opublikowanych za jego życia. Klasycznym dziełem
Marksa jest trzytomowy Kapitel {t. 1 1867, wyd. poi. 1884, t. 2-3 wyd. z rękopisu przez Engelsa
; 1885-1894, jwyd^pbtjl^ 1957-1959). Jego najbardziej znaną i najbardziej dostępną pracą jest
Manifest komunistyczny (1848, wyd. poi. 1883).
myślony przez Płechanowa, nie Marksa), która później posłużyła jako podstawa
sowieckiego komunizmu. Ta „wulgarna” forma marksizmu bez wątpienia kła
większy nacisk na teorie mechanistyczne i determinizm historyczny niż miało
miejsce w pismach samego Marksa.
Elementy marksizmu
Materializm historyczny - podstawą filozofii marksowskiej jest to, co Engels
zwał „materialistyczną koncepcją historii”. Podkreślała ona wagę życia ekono
nego i warunków, w jakich ludzie produkują i odtwarzają środki potrzebne im
przetrwania. Marks uważał, że „baza” ekonomiczna, na którą składa się p
wszystkim „sposób produkcji” lub, innymi słowy, system gospodarczy, waru
czy też determinuje ideologiczną i polityczną „nadbudowę”. Sugeruje to, że ro
społeczny i historyczny można wyjaśnić za pomocą czynników ekonomiczi
i klasowych. W późniejszym okresie marksiści przedstawiali to jako mechani
relację, co nasuwało wniosek, że niezmienne „prawa” ekonomiczne popychają
storię naprzód, niezależnie od czynnika ludzkiego.
Zmiana dialektyczna - Marks, idąc w ślady Hegla, wierzył, że siłą napędową
ny historycznej jest dialektyka, czyli proces interakcji między rywalizującymi sił
który prowadzi na wyższy poziom rozwoju. W materialistycznej wersji model
sugeruje, że zmiana historyczna jest konsekwencją wewnętrznych sprzeczności w
rębie „sposobu produkcji”, znajdujących swój wyraz w nienawiści klasowej. M
sizm ortodoksyjny („materializm dialektyczny”) przedstawiał diałe
kę jako bezosobową siłę, kształtującą zarówno naturalne, jak i lud
Alienacja - stan lub
proces depersonalizacji;
procesy.
oddzielenie od prawdzi­
• Alienacja - główna zasada we wczesnych pismach Marksa. Jes
wej czy też właściwej
proces, w wyniku którego kapitalizm redukuje siłę roboczą do to
człowiekowi natury.
ru, a praca staje się odczlowieczonym działaniem. W tej wizji praco
ROZDZIAŁ III Elementy socjalizmu
nicy są odcięci od produktu swojej pracy, procesu pracy, swojego środowiska pra-
IB cy i w końcu od siebie jako twórczych istot społecznych. Niewyalienowana praca
jest zatem niezbędnym źródłem ludzkiego spełnienia i samorealizacji.
BW Walka klasowa - źródłem podstawowej sprzeczności w społeczeństwie kapitali-
stycznym jest własność prywatna. Rodzi ona podział na burżuazję czy też klasę ka-
HlWitalistów, posiadaczy „środków produkcji” oraz proletariat, który nie posiada
• • własności, a więc utrzymuje się ze sprzedaży własnej pracy (dosłownie „niewolni-
płacy”). Burżuazja jest „klasą panującą”. Jej władza nie ogranicza się jedynie do
A władzy ekonomicznej, którą zawdzięcza posiadanemu bogactwu, ale obejmuje tak-
sHże sprawowanie władzy politycznej za pośrednictwem państwa oraz władzę ide-
ologiczną, jako że jej idee są „ideami panującymi” epoki.
. ? Wartość dodatkowa - relacja między burżuazją a proletariatem skazana jest na nie­
rozwiązywalny konflikt, związany z faktem, że proletariat w kapitalizmie jest
sposób nieunikniony systematycznie wykorzystywany. Marks wierzył, że war-
’ tość pochodzi jedynie z pracy potrzebnej do produkcji dóbr. Oznacza to, że chęć
zys^u zmusza przedsiębiorstwa kapitalistyczne do czerpania „wartości dodatko-
®ț/i wej” z pracowników przez płacenie im mniej niż wynosi wartość ich pracy. Nie-
Ł ódłączna kapitalizmowi jest zatem niestabilność, gdyż proletariat nie może ciągle
.godzić się na wyzysk i ucisk.
• Rewolucja proletariacka - Marks wierzył, że kapitalizm jest skazany na porażkę i że
I ' proletariat będzie jego „grabarzem”. Zgodnie z jego analizą kapitalizm doświadczy
/ serii coraz poważniejszych kryzysów nadprodukcji. Doprowadzi to proletariat do re-
H ,'wblucyjnej świadomości klasowej. Maries twierdził, że rewolucja proletariacka jest
^..' nieunikniona i przewidywał, że zainicjuje ją spontaniczne powstanie, mające na celu
przejęcie kontroli nad środkami produkcji. W późniejszym okresie spekulował jed­
nak nad możliwością pokojowego przejścia do socjalizmu.
^Komunizm - Marks prognozował, że rewolucja proletariacka zapoczątkuje „socjali-
-. /styczny” okres przejściowy, podczas którego konieczna będzie „dyktatura proleta-
riatu”, by powstrzymać kontrrewolucję, którą wznieci pozbawiona własności bur-
M^bazja. Jednak gdy zaniknie nienawiść klasowa i pojawi się w pełni komunistyczne
społeczeństwo, państwo proletariackie po prostu „zniknie”. Społeczeństwo komu-
^•«nistyczne (patrz s. 43) będzie bezklasowe w tym sensie, że bogactwo będzie własno-
wszystkich, a system „produkcji towarowej” zostanie zastąpiony przez „produk-
;ćję społeczną” nastawioną na zaspokojenie prawdziwych potrzeb ludzkich. W ten
,;£<sposób nadszedłby kres „prehistorii człowieka”, dając istotom łudz-
SwKim po raz pierwszy możliwość kształtowania swojego losu i wyko-
W^^śtania pełnego potencjału: „swobodny rozwój każdej jednostki jest Świadomość klasowa -
termin marksowski
podarunkiem swobodnego rozwoju wszystkich” (Manifest komiinistycz-
oznaczający właściwą
K- Marks, F. Engels, Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa 1949). ocenę interesów
klasowych i chęć ich
'^•Ortodoksyjny komunizm realizacji; klasa
posiadająca świadomość
^Marksizm jest nierozerwalnie związany z doświadczeniem radzieckiego klasową jest klasą
Komunizmu, a szczególnie z jego pierwszymi przywódcami: Wiodzimie- dla siebie (patrz s. 270).
 ŚSS twswîSR• ■ swAxewwtwwiBiij^^ r • xxi^sy.-s?ssskmcks-;- w/jf,”.*-.^whmwaw^a^-wssow»® XCTigjgjay",'"

68 CZ ĘŚĆ 1 Ideologie polityczne

ROZDZIAŁ III Elementy socjalizmu 69

Józef Stalin
(1879-1953)
Radziecki przywódca polityczny w latach 1924-1953. Stalin (pseudonim znaczący j
„człowiek ze stali") byl synem szewca. Został usunięty z seminarium duchownego za
działalność rewolucyjną i w 1903 roku przyłączył się do bolszewików. W 1922 roku zo-
stal sekretarzem generalnym Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików). Po zwy­
cięskiej walce o władzę po śmierci Lenina - wprowadzi! coraz bardziej brutalną dykta-
turę, która opierała się na rozwiniętym kulcie jednostki. Jego dziedzictwo ideologiczne
jest ściśle związane z doktryną „socjalizmu w jednym kraju", która uzasadniała indu-\
strializację i kolektywizację pot/zebą oparcia się kapitalistycznemu otoczeniu i wyeliminowania klasy
kułaków (bogatych chłopów). Stalin łączył zatem quasi-marksowską koncepcję walki klasowej z od
lantern do rosyjskiego nacjonalizmu. , 1
Nie mniej dramatyczne były polityczne zmiany Stalina. W latach 30. przekształcił on
ZSRR w dyktaturę jednostki przez szereg czystek, które zlikwidowały pozostałości opo­
zycji i debaty w Partii Komunistycznej, w administracji państwowej i wojsku. W rezul­
tacie Stalin, posługując się systematycznym zastraszaniem, represjami i terrorem, zmie­
nił ZSRR w dyktaturę totalitarną. Mimo iż bardziej brutalne cechy ortodoksyjnego
komunizmu nie przetrwały po śmierci Stalina w 1953 roku, podstawowe zasady partii
leninowskiej (hierarchiczna organizacja i dyscyplina) oraz stalinizm ekonomiczny (pań­
stwowa kolektywizacja i centralne planowanie) wytrwale opierały się zmianom. Uwi-
doczniła to pierestrojka Gorbaczowa (1985-1991), która zdołała zaledwie odsłonić sła­
bości systemu planowania oraz uwolnić długo tłumione siły polityczne. To sprawiło, że
% ostatecznie radziecki komunizm, zgodnie ze słowami Trockiego (patrz s. 444), wypo­
wiedzianymi w zupełnie innych okolicznościach, znalazł się na „śmietniku historii”.

Współczesny marksizm
Bardziej złożona i wyrafinowana forma marksizmu rozwinęła się w Europie Zachod-
rzem I. Leninem (patrz s. 95) i Józefem Stalinem. Co więcej, dwudziestowiecznymi!^^' niej. W przeciwieństwie do mcchanistycznych i deklaratywnie naukowych poglądów
komunizm można najlepiej zrozumieć jako formę marksizmu-leninizmu, czyli ort® marksizmu radzieckiego, jego zachodnia odmiana pozostawała pod wpływem idei he-
doksyjnego marksizmu, zmodyfikowanego przez zbiór teorii i doktryn Lenina. Jego^ | .. glowskich i nacisku na „czlowieka-twórcę”, czyli idei, które można było znaleźć we
głównym wkładem w marksizm była teoria partii rewolucyjnej czy też awangardowej^ wczesnych pracach Marksa. Inaczej mówiąc, jednostki łudzicie postrzegane były jako
Odzwierciedlała ona obawę Lenina przed tym, że proletariat, omamiony burżuazyj-“.' |' twórcy historii, a nie tylko marionetki poruszane bezosobowymi siłami materii. Dzię-
nymi ideami i przekonaniami, nie zrealizuje swojego rewolucyjnego potencjału, gdyż^ ki naciskowi, który zachodni marksizm kładł na wzajemne oddziaływanie ekonomii
nie będzie w stanie wyjść poza ramy „związkowej świadomości”, tj. pragnienia popr|f| Jpplityki, materialnych warunków życia i zdolności kształtowania przez jednostki swo­
wy warunków życia i pracy, a nie obalenia kapitalizmu. Potrzebna zatem była uzbrój jego losu, mógł on zerwać ze sztywnym gorsetem „bazy i nadbudowy”. Dlatego też idee
jona w marksistowskie idee partia rewolucyjna, która pełniłaby funkcję „awangardy^ te często określane są mianem neomarksistowskich (patrz s. 115). Ma to pokazywać
klasy robotniczej”. Miała to być partia nowego typu - nie partia masowa, lecz partia^ •niechęć do traktowania walki klasowej jako początku i końca analizy społecznej.
ściśle ze sobą powiązanych profesjonalistów i oddanych rewolucjonistów, będąęS|| - Węgierski marksista Georg Lukacs (1885-1971) był jednym z pierwszych, którzy
w stanie sprawować przywództwo ideologiczne. Jej organizacja miała się opierać naV * przedstawiali marksizm jako filozofię humanistyczną. Kładł nacisk na proces „reifika-
zasadzie centralizmu demokratycznego, wierze w wolność debaty połączonej z jedn<^g|B|^^ przez który kapitalizm odczłowiecza pracowników, sprowadzając ich do biernych
myślnym działaniem. Zatem kiedy bolszewicy Lenina przejęli władzę w Rosji w 1917^^;;'’.obiektów lub towaru na sprzedaż. W swoich pismach zatytułowanych Listy z więzienia
roku, zrobili to jako partia awangardowa, deklarująca, że działa w interesie klasy rg>if|j3^ pol. 1950) napisanych między rokiem 1929 a 1935, Antonio Gramsci (patrz
botniczej. Dyktatura proletariatu stała się zatem w praktyce dyktaturą partii komuni|iS^^ zwracał uwagę na to, do jakiego stopnia nie tylko dominacja ekonomiczna, lecz
stycznej (partia bolszewicka zmieniła nazwę na komunistyczną w 1918 roku), któragg| także czynniki polityczne i kulturowe, podtrzymują kapitalizm. Nazwał to ideologiczną
działała jako „przewodnia i kierownicza siła” w jednopartyjnym państwie radziecldi^^ 1 ■••' .„hegemonią”. Bardziej otwarcie nawiązująca do Hegla odmiana marksizmu powstała
nuzo większy
Dużo więrcszy niż oorszewicKa w 1917
niz rewolucja bolszewicka 171/ toku wpiyw na xooiviv
roku wpływ ZSRR miała „uru^imS^^ țzw. szkole frankfurckiej, której głównymi członkami byli Theodor Adorno
miara „dru-$
ga rewolucja” Stalina w latach 30. Kształtując na nowo społeczeństwo radzieckie, Sta-^ ' -.(19.03-1969), Max Horkheimer (1895-1973) i Herbert Marcuse (1898-1979). Teore-
lin stworzył model ortodoksyjnego komunizmu, który po 1945 roku został przejęty W^jtycy szkoły frankfurckiej stworzyli „teorię krytyczną”, będącą mieszaniną marksistów-
przez Chiny, Koreę Północną, Kubę oraz państwa Europy Wschodniej. Zmiany wpro^ś ^ej ekonomii politycznej, filozofii heglowskiej oraz freudowskiej psychologii. Miała
wadzone przez Stalina w dużej mierze wynikały z jego najważniejszej innowacji idę?^ ^^h^znaczący wpływ na Nową Lewicę w latach 60. Do drugiej generacji
ologicznej - doktryny „socjalizmu w jednym kraju”, która głosiła, że rewolucja mięs?? V-,. członków szkoły frankfurckiej należy Jurgen Habermas (patrz s. 268). Pierestrojka (ros.) -
dzynarodowa nie jest potrzebna, by „zbudować socjalizm” w ZSRR. To, co możni^ dosłownie: „przebudowa";
nazwać stalinizmem ekonomicznym, zostało zainicjowane wraz z wprowadzeni^^ ^Socjaldemokracja slogan odnoszący się
pierwszej pięciolatki, która doprowadziła do szybkiej i całkowitej likwidacji prywaty do próby liberalizacji
nej przedsiębiorczości. Po niej nastąpiła kolektywizacja rolnictwa w 1929 rokW ^^.Socjaldemokracja nie posiada teoretycznej spójności, dajmy na to kla- i demokratyzacji systemu
Wszystkie zasoby przeszły pod kontrole państwa, stworzono system centralnego plą lllmi^^ liberalizmu czy fundamentalistycznego socjalizmu. Podczas radzieckiego w ramach
komunizmu.
nowania zarządzany przez Państwowy Komitet Planowania (Gosplan). OSB 8^ pierwszy z nich jest ideologicznie oddany rynkowi, a drugi jest
 70 CZEŚĆ! Ideologie polityczne ROZDZIAŁ III Elementy socjalizmu

Herbert Marcuse Eduard Bernstein

(1898-1979) ; ; '(1850-1932)

Niemiecki filozof polityki i teoretyk społeczny; współzałożyciel szkoły frankfurckiej. Wy- )
emigrował z hitlerowskich Niemiec, od 1934 roku mieszkał w Stanach Zjednoczonych.
Stworzył formę neomarksizmu, w dużym stopniu inspirowaną Heglem i Freudem.
. Marcuse zyskał rozgłos w latach ,60. jako wiodący myśliciel Nowej lewicy i „guru1' rewol- J
ty studenckiej. Przedstawiał rozwinięte społeczeństwo przemysłowe jako wszechogarnia- 1
jący system represji, który stłumił spory I debaty oraz pochłonął opozycję. Pokładał na­
dzieję nic w proletariacie, lecz w grupach zepchniętych na margines, takich jak studen­
ci, mniejszości etniczne, kobiety i państwa Trzeciego Świata. Do jego najważniejszych prac należą Ro­
zum / rewolucja (1941, wyd poi, 1966), Eros ( cywilizacja (1955, wyd. poi. 1998), Człowiek jedno­
wymiarowy: badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego (1964, wyd. poi. 1991).
vi:'Niemiecki polityk i teoretyk socjalizmu. Jeden z pierwszych członków niemieckiej SPD.
'/■ Bernstein stal się jednym z czolowycli zwolenników rewlzjonizmu, stanowiącego próbę
/-'Jzmiany i modernizacji ortodoksyjnego marksizmu. Pod wpływem brytyjskiego fabiani-
MW <£zmU-l filozofii Kania (patrz s. 159), Bernstein przedstawił opierającą się w dużym stop-
lit •^•■'niUha.erripiryzmife krytykę, która odrzucała teorię walki klasowej i głosiła możliwość po-
S&kójowego przejścia do.socjalizmu - co opisał w książce Zasady socjalizmu i zadania
‘'m’socjalnei demokracji (1898, wyd. poi. 1901). W proteście przeciw I wojnie światowej
^'opuścił SPD, jednak później powrócił w szeregi partii. Bernstein jest często postrzega-
Śdny jako jeden z założycieli współczesnej socjaldemokracji.

$WMnakże zmniejszający się wzrost gospodarczy i powstanie w rozwiniętych społe-

orędownikiem własności wspólnej, socjaldemokracja opowiada się za równowagą;
między rynkiem a państwem, równowagą między jednostką a społeczeństwem. Isto
tą socjaldemokracji jest kompromis między z jednej strony uznaniem kapitalizmu jaH
ko jedynego mechanizmu bogacenia, a z drugiej pragnieniem podziału bogactwa we^
dług moralnych, a nie rynkowych zasad. Dla socjalistów to nawrócenie na rynek bylh
trudnym i czasem bolesnym procesem, dyktowanym bardziej realiami i korzyścią.wy^
borczą niż ideologicznym przekonaniem. Na początku XX wieku proces ten był wP
doczny w obieraniu reformistycznego kierunku, na przykład przez Socjaldemokraci
tyczną Partię Niemiec (Soziałdemokratische Partei Deutschlands, SPD), zwłaszc:
pod wpływem rewizjonistycznych marksistów, takich jak Eduard Bernstein. Na zjez
dzie w Bad Godesberg w 1959 roku, SPD oficjalnie porzuciła marksizm i przyjęła ża
sadę „konkurencja tam, gdzie to możliwe; planowanie tam, gdzie to konieczne”.' PqS
dobny proces miał miejsce w etycznych lub „utopijnych” partiach socjalistycznych
które nigdy nie miały zakotwiczenia w pewnikach marksizmu. Na przykład angiej
ska Partia Pracy, od samego początku przekonana o „nieuchronności gradualizmu”^
do lat 50. przebudowała swój socjalizm, odchodząc od nacjonalizacji na rzecz rów-jS
ności (Crosland, 1956).
Główną cechą współczesnej myśli socjaldemokratycznej jest troska o grupy upo^-
śledzone społecznie, słabych i bezbronnych. Jednakże korzeni socjaldemokracji niesr
można doszukiwać się jedynie w tradycji socjalistycznej. Może ona odwoływać siętej®
socjalistycznej wiary we współczucie i wspólnotę ludzką, do liberalnego oddania dla^
wolności pozytywnej i równych szans lub do konserwatywnego poczucia ojcowskie^'
go obowiązku i opieki. Niezależnie od źródła, znajdowała ona zazwyczaj swój wyraz
w takich zasadach jak opiekuńczość, redystrybucja i sprawiedliwość społeczna. W po'^ ^^®;jtó z faktu, że polityka trzeciej drogi czerpie z różnych tradycji ideologicznych,
staci keynesistowskiej socjaldemokracji, cieszącej się szerokim poparciem w pierw^
szych latach po II wojnie światowej, kojarzona była z chęcią „humanizowania” kaRE™ ^Socjaldemokrację. Co więcej, w różnych państwach rozwinęły się różne projekty
talizmu przez interwencjonizm państwowy. Wierzono, że keynesistowska polityka'^
Ș j^ iS iy
' :.czeństwach przemysłowych „zadowolonej większości” (Galbraith, 1992), doprowa­
dziły do dalszego procesu rewizji.
Do pewnego stopnia socjalistyczny charakter socjaldemokracji długo był kwestio-
• nówany. Niektórzy socjaliści używali na przykład sformułowania „socjaldemokracja”
jako obelgi, sugerując pozbawiony zasad kompromis łub nawet zdradę. Inni, tacy jak
if. .Anthony Crosland (1918-1977) uważali, że socjaliści muszą pogodzić się ze zmienia-
Ojąćymis<? realiami historycznymi, więc chętnie czerpali z idei liberalnych teoretyków,
/■j takich jak John Rawls. Jednakże w latach 80. i 90. socjaldemokracja była w odwro-
^Krcie. Stało się tak z wielu względów. Po pierwsze, zmiany w strukturze klasowej,
wywłaszcza wzrost znaczenia zawodów specjalistycznych i urzędniczych, oznaczały,
®ze;socjaldemokratyczna polityka nastawiona na interesy tradycyjnej klasy robotniczej
IwHe przynosiła już zysków wyborczych. Po drugie, globalizacja (patrz s. 173) sprawi-
ła; że wszystkie wyłącznie narodowe formy zarządzania ekonomicznego, takie jak
M&eynesizm, stały się niewystarczające. Po trzecie, znacjonalizowany przemysł i plano-
p^anie gospodarcze okazały się nieefektywne, przynajmniej w państwach rozwinię-
jSmyśh. Po czwarte, upadek komunizmu podważył intelektualną i ideologiczną wiary-
: godność nie tylko kolektywizacji, ale także „odgórnych” modeli socjalistycznych.
• ..W tym kontekście idea „trzeciej drogi” stała się coraz bardziej atrakcyjna dla polity-
ków i myślicieli politycznych.
l^w®
/ Trzecia droga
Termin „trzecia droga” jest nieprecyzyjny i może być różnie interpretowany. Wyni-
współczesny liberalizm, konserwatyzm solidarystyczny oraz odnowioną
trzeciejJ ulubb wliczając
drogi, wnczając te związane z Nowymi Demokratami za czasów mua
iNowymi juemoKraianii Billa ciur
Clin-

gospodarcza zapewni pełne zatrudnienie, mieszana gospodarka pomoże rządowi f^ W^-^ Stanach Zjednoczonych oraz Nową Partię Pracy Tony’ego Blaira w Wielkiej
gulować działalność ekonomiczną, a wszechstronne świadczenia społeczne finariso-^ iak również powstałe w takich państwach jak Niemcy, Holandia, Włochy
wanc z progresywnych podatków zmniejszą przepaść między bogatymi i biednymi. iNowa Zelandia. Istnieją jednak pewne charakterystyczne dla trzeciej drogi tema-
i® i fe
:’• .- /X-AV^ . ES'W! ■^KiSBSEE
72 CZĘŚĆ 1 Ideologic politycznc
John Rawls
(1921-2002)
Amerykański uczony i filozof polityki. Jego.najw; liejsze dzieło, Teoria sprawiedliu
(1971, wyd. poi.'1994), uchodzi za najważniej ą pracę z dziedziny filozofii polii
nej po II wojnie światowej. Wywarła ona wpływ arówno na liberałów, jak i na so
demokratów.’ Rawls jest twórcą teorii „sprawled
wiedzy o ich talentach"! zdolnościach, wybrałoby życie w s; stwle egalitarnym,- a nie w spofe-
czenstwie nierówności..Ponieważ strach przed-biedą jest wit pragnieme bycia bogatym, moz-
na bronić'redystrybucji i opiekispołecznej na gruncie bezstror j uniwersalistyczne założenia z je-
acy zatytułowanej Liberalizm po~
Ow““SSwneE°''P*zmWito"
ty. Pierwszym z nich jest przeświadczenie, że socjalizm, przynajmniej w formie „odO
górnego” interwencjonizmu państwowego, odszedł bezpowrotnie; nie ma alterna- ?
tywy dla tego, co artykuł 4 statutu brytyjskiej Partii Pracy, zmodyfikowanego w 1995®
roku, określał jako „dynamiczna gospodarka rynkowa”. Za tym idzie ogólna akcep^i
tacja globalizacji i przekonanie, że kapitalizm uległ przemianie w „gospodarkę opartą, i-.,
na wiedzy”, która ceni technologie informatyczne, indywidualne umiejętności oraz?#
elastyczność pracy i biznesu. Drugą cechą polityki trzeciej drogi jest to, że w prze- 4
ciwieństwie do neoliberalizmu, uznaje istotną rolę ekonomiczną i społeczną rządu.
Rola ta jest jednak bardziej skoncentrowana, gdyż skupia się na popieraniu między^
narodowej konkurencyjności przez szerzenie edukacji i rozwijanie umiejętności oraz®
wzmacnianie wspólnot i społeczeństwa obywatelskiego, by ograniczać presję wytwa-: ?
rżaną przez kapitalizm rynkowy. W tym sensie trzecia droga jest formą liberalnego ?
komunitaryzmu (patrz s. 219); jej „nowy indywidualizm” postuluje równowagę mię-??
dzy prawami i przedsiębiorczością z jednej strony, z drugiej zaś społecznymi zobo-
wiązaniami i odpowiedzialnością moralną.
pDefiriiĆja ^
Trzecia droga
Termin „trzecia droga" odnosi się do idei stworzenia alternatywy zarówno wobec kapitalizmu,
jak i socjalizmu. Zwraca uwagę na stanowisko ideologiczne, które przyciągało myślicieli politycznych
wywodzących się z różnych tradycji, włączając faszyzm, socjaldemokrację, a ostatnio także postkomunizm.
W swojej współczesnej postaci trzecia droga jest alternatywą dla socjaldemokracji w starym stylu oraz dla
neoliberalizmu. Socjaldemokracja jest odrzucana ze względu na jej przywiązanie do struktur etatystycznych,
które nie pasują do współczesnej gospodarki opartej na wiedzy i ukierunkowanej rynkowo. Neoliberalizm
natomiast jest odrzucany ze względu na to, że prowadzi do pozbawionej jakichkolwiek ograniczeń wolności,'^
która podważa moralne podstawy społeczeństwa. Podstawowymi wartościami trzeciej drogi są równe szanse,-’.'
odpowiedzialność i wspólnota. Choć trzecia droga jest czasem przedstawiana jako „nowa"
lub zmodernizowana socjaldemokracja, przeciwnicy sugerują, że całkowicie zerwała z tradycją
socjalistyczną przez włączenie rozwiązań związanych z rynkiem i sektorem prywatnym.
ROZDZIAŁ III Elementy socjalizmu 73
B . Ostatnią cechą polityki trzeciej drogi jest to, że zerwała z socjalistycznym egalitary-
B zmem (który jest postrzegany jako rodzaj „wyrównywania”), a w zamian przyjęła li-
' beralne idee równości szans i merytokracji. Politycy trzeciej drogi popierają zazwyczaj
Breformę socjalną. Odrzucają zarówno neoliberalny nacisk na „stanie na własnych no-
If&h”, jak i socjaldemokratyczne przywiązanie do systemu opieki społecznej „od ko­
łyski do grobu”, na rzecz właściwej współczesnemu liberalizmowi wiary w hasło „po­
móż ludziom pomagać samym sobie” lub - jak ujął to Clinton: „udzielaj ludziom
ROtnocy, a nie zapomogi”. Doprowadziło to do poparcia tzw. „państwa sprzyjającego
Hlptacy” (workfare state), w którym pomoc rządu w postaci świadczeń lub edukacji jest
||Hależniona od tego, czy jednostka poszukuje pracy i czy chce się usamodzielnić. Kry-
trzeciej drogi z jednej strony twierdzą, że jest ona wewnętrznie sprzeczna, gdyż
^jednocześnie popiera dynamikę rynku i ostrzega przed jego skłonnością do dezinte-
^frowania społeczeństwa, z drugiej zaś strony zarzucają jej, że mając niewiele wspólne-
projektem centrowo-lewicowym, przyczynia się do zwrotu w prawo. Na przy-
®^ad3 krytykowana jest za akceptację podstawowych założeń neoliberalizmu, zwłaszcza
^ przez poparcie dla globalnego kapitalizmu, oraz za wspieranie pełzającego autoryta-
(||ryzmu poprzez powtarzanie za komunitarianami nawoływań do wzmocnienia rodzi-
H?ńy oraz wsparcia surowej polityki prawa i porządku.
S Inne tradycje ideologiczne
Faszyzm
^^Pódczas gdy liberalizm, konserwatyzm i socjalizm są ideologiami dziewiętnasto­
wiecznymi, faszyzm jest dzieckiem XX wieku. Niektórzy twierdzą, że był to fenomen
B^^POWO międzywojenny. Mimo iż początki faszystowskich poglądów można śledzić
od końca XIX wieku, zostały one połączone i ukształtowane przez I wojnę świa-
^Kjpwą i jej następstwa, a zwłaszcza przez wybuchową mieszankę wojny i rewolucji,
która charakteryzowała ten okres. Dwoma głównymi przejawami faszyzmu były dyk-
' ' tatura faszystowska Mussoliniego we Włoszech w latach 1922-1943 oraz nazistow-
^^ka dyktatura Hitlera w Niemczech w latach 1933-1945. Formy neofaszyzmu i neo-
HmgMzizmu pojawiły się ponownie pod koniec XX wieku na gruncie kryzysu
fev^konomieznego i politycznej niestabilności po upadku komunizmu.
, W dużej mierze faszyzm byl buntem przeciwko ideom i wartościom, które do-
: ‘ | minowały w zachodniej myśli politycznej od czasu rewolucji francuskiej - jak glo-
. sił włoski slogan faszystowski: „1789 rok nie żyje”. Takie wartości jak racjonalizm,
W^,P0St?P> wolność i równość zostały obalone w imię walki, wodzostwa, władzy, he-
: roizmu i wojny. W tym sensie faszyzm ma charakter negacji. Defini-
uje go w dużej mierze to, czemu się sprzeciwia - jest rodzajem anty-
Przedsiębiorczość -
kapitalizmu, antyliberalizmu, antyindywiduałizmu, antykomunizmu, wartości lub praktyki
g
Tematem przewodnim faszyzmu jest wizerunek organicznie zjed- związane z podejmowa­
noczonej wspólnoty narodowej. Odzwierciedla go wiara w hasło „si- niem ryzyka handlowego
^O|^y jedności”. Jednostka, w sensie dosłownym, jest niczym; tożsa- i zorientowaną
. na zysk działalnością
mo^ jednostkowa musi być całkowicie wchłonięta przez tożsamość ekonomiczną.
JL^Wspólnoty lub grupy społecznej. Ideałem faszystowskim jest „nowy
74 CZ£ŚĆ 1 Ideologie polityczne
ROZDZIAŁ III Inne tradycje ideologiczne 75

®i Liberalne argumenty przeciwko państwu opierają się na indywidualizmie i pragnie-

^^ńiu maksymalizacji wolności i możliwości wyboru. W przeciwieństwie do liberałów
Adolf Hitler 'Aw?: indywidualistyczni anarchiści, tacy jak William Godwin (1756-1836) wierzyli, że
(1889-1945) B wolne i racjonalne istoty ludzkie będą w stanie troszczyć się o swoje sprawy w spo­
Si sób pokojowy i spontaniczny, a rząd jest jedynie formą niepożądanego przymusu.
■ Niemiecki dyktator nazistowski, byt synem austriackiego urzędnika celnego. W 1919 ro­ Współcześni indywidualiści odwołują się zazwyczaj do rynku, by wyjaśnić, jak spo-
ku wstąpił do Niemieckiej Partii Pracy (później Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter- | łeczeństwo będzie regulowane pod nieobecność władzy państwowej, rozwijając for­
partei - NSDAP lub Partia Nazistowska) i w 1921 roku został jej przywódcą,
me .anarchokapitalizmu, czyli skrajną formę wolnorynkowej gospodarki. Znajdująca
ny na stanowisko kanclerza Niemiec w 1933 roku, rok później ogłosił się Fuhrere
dżem), ustanawiając w międzyczasie dyktaturę jednej partii. Główną cechą świa Persze poparcie tradycja anarchistyczna odwołuje się jednakże do idei socjalistycz-
—~ ' glądu Hitlera przedstawionego w zarysie’w dziele Mein Kampf (t. 1-2 1925-19 ^ch, takich jak wspólnota, współpraca, równość i własność wspólna. Kolekrywi-
\Ńyd, pol..nlepelne 1992) była próba połączenia ekspansjonistycznego nacjonalizmu nii yczni anarchiści zatem kładą nacisk na ludzką zdolność solidarności społecznej, wy-
mieckiego z zajadłym antysemityzmem w teorię historii, w.której trwa niekończąca się wojna pomii astającą z naszej społecznej, towarzyskiej i chętnej do współpracy natury. Na tej
Niemcami a Żydami, reprezentowanymi odpowiednio przeź siiy dobra i zła. Polityka Hitlera w
stawie na przykład, francuski anarchista Pierre-Joseph Proudhon (patrz s. 202)
jący sposób przyczyniła się do wybuchu II wojny światowej i do Holokaustu.
>zwinąl coś, co określi! mianem mutualizmu, czyli przekonania, że małe wspólnoty
iiezależnych chłopów, rzemieślników i wytwórców mogłyby kierować swoim życiem
jpomocą systemu sprawiedliwej wymiany, unikając niesprawiedliwości i wyzysku
człowiek”, bohater kierujący się poczuciem obowiązku, honorem i oddaniem, pitalizmu. Inni anarchiści, tacy jak Rosjanin Piotr Kropotkin (1842-1921) rozwi-
towy poświęcić swoje życie dla chwały swojego narodu łub rasy, oraz być całk ęli formę anarchokomunizmu, którego głównymi zasadami były wspólna własność,
cie posłusznym najwyższemu przywódcy. :entralizacja i samorząd.
Nie wszyscy faszyści myślą w ten sam sposób. Włoski faszyzm był przede
kim skrajną postacią etatyzmu (patrz s. 123), opierającego się na niekwesti Feminizm
nym szacunku i pełnej lojalności wobec „totalitarnego” państwa. Jak ujął to
stowski filozof Gentile (1875-1944): „wszystko dla państwa, nic przeciw p A.f.Mimo iż feministyczne dążenia znajdowały swój wyraz już w starożytnych Chinach,
nic poza państwem”. Z kolei niemiecki narodowy socjalizm powstał w dużej mien ||||hie miały podbudowy w formie rozwiniętej teorii politycznej do czasu opubliko-
na gruncie rasizmu (patrz s. 144). Jego dwiema podstawowymi teoriami były ■ wania rozprawy autorstwa Mary Wollstonecraft zatytułowanej A Vindication of the
o wyższości rasy aryjskiej (przekonanie, że Niemcy stanowią „rasę panów” i są •^Rights of Women (1972). Dopiero powstanie ruchu sufrażystek w latach 40. i 50.
znaczeni do władania światem) oraz radykalny antysemityzm (patrz s. 145). S||XIX wieku przyczyniło się do rozpowszechnienia idei feministycznych, które okre­
przedstawiał Żydów jako wcielenie zła i miał na celu ich eksterminację. Ten śla się jako „pierwszą falę feminizmu”. Uzyskanie prawa głosu w wyborach przez
pogląd znalazł wyraz w „ostatecznym rozwiązaniu”. SK^cobiety w większości państw zachodnich na początku XX wieku pozbawiło ruch
■ kobiecy jego głównego celu i zasady organizującej. Jednakże lata 60. przyniosły
Anarchizm ®^iłrugą falę feminizmu”. Wyrażała ona bardziej radykalne i czasem rewolucyjne żą­
dania rosnącego w siłę Ruchu Wyzwolenia Kobiet. Feministyczne teorie i doktry-
Anarchizm jest nietypową ideologią polityczną, gdyż żadnej partii anarchistycznej nie ;^^uy są zróżnicowane, ale ich cechą jednoczącą jest wspólne pragnienie zwiększenia
udało się zdobyć władzy, nawet na szczeblu państwowym. Mimo to ruchy anarchią wszelkimi sposobami społecznej rołi kobiet. Feminizm koncentruje się zatem wo-
styczne były silne do początku XX wieku, na przykład w Hiszpanii, Francji, Rosjb |Okó1 następujących podstawowych tematów: po pierwsze tego, że społeczeństwo ce-
i Meksyku, a idee anarchistyczne nadal pobudzają debatę polityczną przez kwestie S^thuje nierówność płci, a po drugie, że ta struktura dominacji mężczyzn może i po-
nowanie utartego przekonania, że prawo, rząd i państwo mają korzystny wpływ i są ji^yinna zostać obalona.
niezastąpione. Głównym wątkiem w obrębie anarchizmu jest przekonanie, że wlad ^giMożna wyróżnić przynajmniej trzy różne tradycje feministyczne. Liberalne femi-
polityczna we wszystkich swoich formach, a zwłaszcza w postaci państwa, jest zarów­ pMhistki, jak na przykład Mary Wollstonecraft i Betty Friedan (patrz s. 355), zwykły ro-
no zła, jak i niepotrzebna (słowo „anarchia” dosłownie znaczy „brak rządu”). Nie E&imieć podporządkowanie kobiet w kategoriach nierównej dystrybucji praw i moż-
mniej anarchistyczne upodobanie do społeczeństwa bez państwa, w którym wpln J^Jiwości w społeczeństwie. Ten „feminizm równych praw” jest zasadniczo
jednostki troszczą się o swoje sprawy opierając się na dobrowolnej zgodzie i współ^l^.w^reformistyczny. Koncentruje się bardziej na reformie sfery „publicznej”, czyli na pod-
pracy, rozwinęło się na podstawie dwóch konkurencyjnych tradycji: liberalnego in ^^fyższeniu statusu prawnego i politycznego kobiet oraz na polepszeniu ich perspek-
dywidualizmu oraz socjalistycznego komunitaryzmu. Anarchizm można zatem uznać edukacyjnych i zawodowych, niż na przeorganizowaniu „prywatnego” czy też
za punkt przecięcia liberalizmu i socjalizmu: formę zarówno „ultraliberalizmu” j^ , .domowego życia. W przeciwieństwie do nich, feministki socjalistyczne zwykle pod-
i „ultrasocjalizmu”. K^ltteśłają związek między podporządkowaniem kobiet a kapitalistycznym systemem

»»!$
^' ■ -i? ■-:• -. :v^;:>gsaf^

76 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne ROZDZIAŁ III Inne tradycje ideologiczne 77

produkcji. Zwracają uwagę na ekonomiczne znaczenie kobiet, które ograniczone do

życia rodzinnego czy też domowego, mogą, na przykład, zwałniać pracujących męż4lwsW
czyzn z obowiązków związanych z wykonywaniem prac domowych, wychowywać ■ ^Mary Wollstonecraft
niem i pomocą w wykształceniu następnych pokoleń pracowników kapitalistycznych,
71759-1797)
i być rezerwową armią pracowników.
Wyróżniający charakter feminizmu drugiej fali jest jednak w dużej mierze wyni-£|®S rgieiska teoretyczka społeczna i feministka. Pod silnym wpływem radykalizmu demo-
Idem rozwinięcia kry tyld feministycznej, niemającej zakorzenienia w żadnej tradycyj^^raM^ ^atycznego Rcusseau. n •• • • ' staniem ruchu sufrażystek, Wollstone-
nej doktrynie politycznej, a mianowicie feminizmu radykalnego. Radykalne feminist^^»^ aft stworzyła pierwszą ą krytykę feministyczną. Jej najważniejsze
^o, A, Vindication of t 1792), inspirowane liberalizmem Loc-
ki wierzą, że podziały ze względu na płeć kulturową (gender) są najbardziej;,^»
s/.kladlo nacisk na ró aszcza prawo do edukacji. Minio iż po-
zasadniczymi i najważniejszymi politycznie podziałami w społeczeństwie. Wedługi®«|w| lat równych praw opa udzkiej", w dziele tym przedstawio-
nich wszystlde społeczeństwa, zarówno historyczne, jak i współczesne, cechuje pa-llwW^ źóstala bardziej złożor ra jest przedmiotem zainteresowania
triarchat (patrz s. 118), instytucja, za której pomocą, jak ujęła to Kate Millett (1969)^®® Wczesnego feminizm oną anarchisty Williama Godwina i matką Mary Shel-'
„żeńska część populacji jest rządzona przez jej męską część”. Radykalne feministkiC#^® .autorki Frankensteina
głoszą więc potrzebę rewolucji seksualnej, która zreorganizuje zwłaszcza życie osobi4fj|^
ste, domowe i rodzinne. Charakterystyczny slogan radykalnego feminizmu brzmi za^Ww z
tem: „to, co osobiste, jest polityczne”. Jedynie jednak w swojej skrajnej postaci rady-O»^^^ę;;ochrony środowiska z pragnieniem zachowania tradycyjnych wartości i wy-
kalny feminizm przedstawia mężczyzn jako „wrogów” i głosi potrzebę wycofania sięS^WErałconych instytucji. Ekofeminizm natomiast widzi źródła kryzysu ekologiczne-
przez kobiety ze społeczeństwa mężczyzn. Czasem takie stanowisko znajduje ^raźjOl|^ W systemie władzy mężczyzn, gdyż mężczyźni są mniej wrażliwi od kobiet na na-
w postaci politycznego lesbianizmu. luralne procesy i świat przyrody.
■Xl •’'.•'■Jednakże to, co nadaje enwironmentalizmowi radykalny charakter, to fakt, że ofe-
Enwironmentalizm riije on alternatywę dla antropocentrycznego stanowiska przyjmowanego przez
wszystkie ideologie; nie postrzega on świata przyrody jedynie jako wygodnego źró-
Mimo że enwironmentalizm uważany jest za nową ideologię związaną z powstaniem 72g:/ wiżaspokajania potrzeb ludzkich. Podkreślając wagę ekologii, enwironmentalizm
ruchu ekologicznego lub ruchu zielonych pod koniec XX wieku, jego korzenie się-;">k ;lub', jak część zwolenników wołałaby go nazywać, ekologizm, rozwija ekocentrycz-
gają dziewiętnastowiecznego buntu przeciw industrializacji. Enwironmentalizm za-J$:P\' ny.światopogląd, który przedstawia gatunek ludzki jako zaledwie część natury. Jed-
tem odzwierciedla sprzeciw wobec zniszczenia środowiska naturalnego przez wzroști^!^^ ^najbardziej wpływowych teorii w tym obszarze jest hipoteza Gai, przedstawio­
tempa rozwoju ekonomicznego (spotęgowany w drugiej połowie XX wieku przeż^t^ na przez Jamesa Lovelocka (1979). Ukazuje ona naszą planetę jako żyjący organizm,
powstanie technologii nuklearnej, kwaśnych deszczów, dziury ozonowej, ocieplenia^®!® który w pierwszym rzędzie troszczy się o własne przetrwanie. Inni wyrażają sympa-
klimatu itd.) oraz niepokój o obniżającą się jakość egzystencji ludzkiej, a ostateczni .Hę:dla religii Wschodu, takich jak taoizm i buddyzm zen, które podkreślają jedność
nie - przetrwanie rodzaju ludzkiego. Taicie obawy znajdują czasem wyraz w trady^^ IpiaMCapra, 1983). „Płytcy” ekologowie lub „jasnozieloni”, tacy jak niektórzy
cyjnych ideologiach. Na przykład ekosocjalizni wyjaśnia zniszczenie środowiska- O •członkowie ekologicznych grup nacisku wierzą, że odwołanie się do interesu wła-
w kategoriach zachłannej żądzy zysku kapitalizmu. Ekokonserwatyzm wiąże kwe-.'« snego i zdrowego rozsądku przekona ludzkość do przyjęcia polityki
Tstylu życia przyjaznego środowisku. Z kolei „głębocy” ekologowie Antropocentryzm -
^^ciemnozieloni”, podkreślają, że jedynie zasadnicza reorganizacja przekonanie, że ludzkie
priorytetów politycznych i pragnienie przedkładania interesów eko­ potrzeby i interesy mają
#33 ®^i systemu nad interesy indywidualnych gatunków, ostatecznie może za- nadrzędne moralnie
Ekologia, ekologizm bezpieczyć przetrwanie planety i ludzkości. Członków obu grup moż- i filozoficznie znaczenie;
przeciwieństwo
Ekologia (z gr. oikos i logos oznacza dosłownie „badanie domu") jest badaniem relacji między żywymi » i»|ł;i^ w „antypartyjnych” partiach zielonych, które pojawiły się ekocentryzmu.
organizmami a ich środowiskiem. Zwraca więc uwagę na sieć powiązań, które podtrzymują wszystkie formy-. /^M^Niemczech, Austrii i innych częściach Europy od lat 70.
życia i podkreśla współzależności występujące w naturze. Ekologia (termin użyty po raz pierwszy przez Emsta^w
Haeckela w 1873 roku) może być postrzegana jako nauka, zasada o charakterze opisowym, a nawet wartośćjMl
moralna. Ekologizm jest doktryną polityczną czy też ideologią, która zbudowana jest na podstawie założeń ;S|s g Fundamentalizm religijny
ekologicznych, dotyczących zwłaszcza zasadniczej więzi istniejącej między człowiekiem a światem natury -
ludzie są częścią natury, a nie jej „panami". Czasem kreśli się różnicę między ekologizmem a enwironmentalP^ fefi^’gia i polityka przenikają się na wielu płaszczyznach, jedną z nich jest rozwój glów-
zmem, która polega na tym, że pierwszy z nich zakłada przyjęcie perspektywy biocentrycznej H|®;tradycji ideologicznych. Socjalizm etyczny, na przykład, czerpie z różnych wy-
czy też ekocentrycznej, podczas gdy drugi koncentruje się na ochronie przyrody, mającej na celu P^y^yH^J^0 s*? ^° powstania socjalizmu chrześcijańskiego, socja-
w ostatecznym rozrachunku korzyść ludzką. S
islamskiego itd. Protestantyzm przyczynił się do ukształtowania idei polegania

z^i
 "«ft
78 CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne
na własnym wysiłku i jednostkowej odpowiedzialności, która znalazła wyraz w kla­
sycznym liberalizmie. Fundamentalizm religijny jest jednak czymś odmiennym, gdy
postrzega politykę (i wszystkie aspekty egzystencji osobistej i społecznej) jako wtór­
ne wobec „prawdy objawionej” - doktryny religijnej. Z tej perspektywy, życie poli
tyczne i społeczne powinno być zorganizowane na podstawie głównych czy też pier?
wotnych zasad religijnych, zwykle wzmacnianych wiarą w nieomylność świętyd
tekstów. Jako że możliwe jest rozwinięcie takich zasad w całościowy światopogląd
fundamentalizm religijny można traktować jako pełnoprawną ideologię.
Skąd się bierze fundamentalizm religijny i co tłumaczy jego powtórne pojawienia
się pod koniec XX wieku? Istnieją dwa przeciwstawne wyjaśnienia. Jedno uważa fun­
damentalizm przede wszystkim za aberrację, symptom dostosowania się społeczeńst\y
do współczesnej zeświecczonej kultury. Drugie sugeruje, że fundamentalizm ma trwa­
ły charakter i że jest konsekwencją porażki laicyzmu w zaspokojeniu niezmiennego
ludzkiego pragnienia „wyższej” lub duchowej prawdy.
Różne formy fundamentalizmu religijnego powstały w różnych częściach świata
Na przykład, rola fundamentalizmu chrześcijańskiego wzrosła w Stanach Zjednó
czonych od lat 70. XX wieku w rezultacie powstania „Nowej Prawicy Chrześcija
skiej”, która przeciwstawia się aborcji, popiera wprowadzenie modlitw w amery­
kańskich szkołach i powrót do tradycyjnych wartości rodzinnych. W Izraeli
żydowski fundamentalizm długo reprezentowany przez zbiór małych partii religijj
nych, przybrał na znaczeniu w efekcie wysiłków mających na celu powstrzymani
przyznania części terytorium postrzeganego jako żydowska ojczyzna powstającemu
państwu palestyńskiemu. Fundamentalizm hinduski w Indiach rozwinął się w celi
sprzeciwiania się rozpowszechnianiu się zachodniego sekularyzmu oraz zwalczani
wpływu konkurencyjnych wyznań, takich jak sikhizm czy islam
Laicyzm - przekonanie, Najbardziej znaczącym politycznie współczesnym fundamenta!
że religia nie powinna zmem jest bez wątpienia fundamentalizm islamski. Jego znaczeni
ingerować w świeckie wzrosło dzięki irańskiej rewolucji 1979 roku, która doprowadziła d
sprawy, zazwyczaj stworzenia pierwszego na świecie państwa islamskiego, którego prz^
wyrażające się
wódcą został ajatollah Chomeini (1900-1989). Następnie fu
w pragnieniu rozdziału
Kościoła od państwa. talizm rozprzestrzenił się na cały Bliski Wschód, Północną Afryl
i część Azji. Mimo iż fundamentalizm szyitów w Iranie w najwi
®p«Wț
Fundamentalizm
Fundamentalizm (z fac. fundamentum czyli „podstawa") jest sposobem myślenia, w którym pewne zasady
uznawane są za podstawowe „prawdy", które posiadają niekwestionowany i nadrzędny autorytet,
od ich treści. Różne odmiany fundamentalizmu nie mają ze sobą prawie nic wspólnego poza tym, że ich
zwolennicy zwykli przejawiać powagę i żarliwość zrodzoną z doktrynalnej pewności. Mimo że zazwyczaj
kojarzony jest z religią i dosłownym pojmowaniem świętych tekstów, fundamentalizm występuje także
w doktrynach politycznych. Nawet liberalny sceptycyzm zakłada fundamentalne przekonanie, że wszystkie
teorie można podważyć (z wyjątkiem jego samego). Choć termin ten jest często używany w znaczeniu ■ ^
pejoratywnym, oznaczając brak elastyczności, dogmatyzm i autorytaryzm, fundamentalizm może także
wyrażać altruizm i poświęcenie dla innych oraz przywiązanie do zasad.
ROZDZIAŁ III Koniec ideologii 79
Stopniu zdołał wytworzyć postawę bezgranicznego oddania i poświęcenia, islam ogól-
•' ' nie jest środkiem wyrażania antyzachodnich nastrojów, zarówno w postaci niechęci
wobec neokolonializmu mocarstw, jak i próby sprzeciwienia się rozpowszechnianiu
permisywizmu i materializmu. Najwyraźniej było to widoczne w reżimie talibów
w Afganistanie w latach 1997-2001. Fundamentalizm islamski zdołał w szczególno-
fihći wyartykułować aspiracje biedoty miejskiej państw rozwijających się, dla której do
B - lat 70. bardziej atrakcyjny byl socjalizm w swojej islamskiej łub marksistowsko-łeni-
• nowskiej formie.
S3 Koniec ideologii?
koniec XX wieku debata wokół ideologii skoncentrowała się na przewidywa-
;^? ’ niu jej końca lub przynajmniej malejącego znaczenia. Dano jej nazwę debaty o „koń-
cu ideologii”. Zapoczątkowano ją w latach 50., a pobudził ją upadek faszyzmu pod
-:.:- koniec II wojny światowej oraz zanik ideologii komunizmu w rozwiniętych pań-
' stwach Zachodu. W dziele The End of Ideology? On the Exhaustion of Political Ide-
^^^kin ^e 1950s (I960), amerykański socjolog Daniel Bell oświadczył, że zasoby idei
lospolitycznych wyczerpały się. Jego zdaniem problemy etyczne i ideologiczne straci-
^ferację bytu, gdyż w większości społeczeństw zachodnich partie walczą o władzę,
'•;;. składając obietnice wyższego poziomu wzrostu gospodarczego oraz materialnego
• ' dobrobytu. Krótko mówiąc, ekonomia zwyciężyła politykę. Jednakże proces, na
: . . który zwrócił uwagę Bell, nie tyle był końcem ideologii, co powstaniem szerokie-
konsensusu ideologicznego (patrz s. 12) wśród głównym partii, co doprowa-
I®IWHo ^° zawieszenia debaty ideologicznej. Ideologią, która dominowała w latach
i 60. był kapitalizm z elementami państwa opiekuńczego, który w Wielkiej Bry-
^^tariii i innych krajach przybrał formę konsensusu keynesistowsko-opiekuńczego
^K^’’^^’^^^^^ consensus).
Bardziej współczesny wkład w tę debatę miał Francis Fukuyama (patrz s. 37)
, w swoim eseju Koniec historii? (1989, wyd. poi. 1996). Fukuyama nie sugerował,
'^źęddeologia polityczna stała się zbędna, lecz że jedna ideologia, demokracja libe-
/ralna, zwyciężyła swoich konkurentów, i że jest to zwycięstwo ostateczne. Esej ten
powstał na tle upadku komunizmu w Europie Wschodniej, który Fukuyama zinter-
etowal jako dowód na to, że marksizm-leninizm jako ideologia o znaczeniu dla
iśtorii świata upadł. W przeciwieństwie do niego Anthony Giddens (1994) twier-
że tradycyjne ideologie zarówno lewicowe, jak i prawicowe, stały się mniej
rzebne w społeczeństwie, w którym ma miejsce globalizacja, upadek tradycji
erzanie się refleksyjności społecznej. Alternatywny sposobów interpretacji
zmian zaproponował jednak postmodernizm, który sugeruje, że
wne ideologie lub „wielkie narracje” były produktami właściwy- Refleksyjność społeczna
^/pkresowi modernizacji, który odszedł już do przeszłości. Z dru- - interakcja między
fśtrony, stwierdzenie o końcu ideologii, końcu historii lub końcu ludźmi, którzy cieszą się
oczesności jest samo w sobie ideologiczne. Zamiast zwiastować dużym stopniem
autonomii, ale istniejąca
iteczny upadek ideologii, takie stwierdzenia mogą jedynie udo- w kontekście wzajemno­
ńć, że debata ideologiczna żyje i ma się dobrze, a ewolucja ide- ści i współzależności.
i jest ciągłym i prawdopodobnie niemającym końca procesem.
^^s
CZĘŚĆ 1 Ideologie polityczne ROZDZIAŁ III Podsumowanie

1 sil główne ideologie, taicie jak liberalizm, konserwatyzm i socjalizm do przeformu-

feowania swoich tradycyjnych zasad oraz przyczynił się do rozwoju nowych ideolo­
Postmodernizm, ponowoczesność gii, takich jak feminizm, ekologizm i fundamentalizm religijny.
Postmodernizm jest kontrowersyjnym i mylącym terminem, który początkowo byt używany dla określenia
ruchów eksperymentalnych w zachodniej sztuce, architekturze i w rozwoju kultury ogólnie. Jako narzędzie H • Debata nad końcem ideologii przybierała różne formy. Po II wojnie światowej wią-
do analiz społecznych i politycznych, postmodernizm podkreśla przejście od społeczeństwa, którego struktunj’;; ®Bła si? ze spadkiem zainteresowania faszyzmem i komunizmem oraz poglądem, że
ukształtowała industrializacja i solidarność klasowa do coraz bardziej fragmentarycznego i pluralistycznego.^ "kwestie gospodarcze zastąpiły kwestie ideologiczne. Teza o „końcu historii” suge-
społeczeństwa informacyjnego (a więc przejście do ponowoczesności), w którym jednostki z producentów;®
Kruje, że demokracja liberalna zatryumfowała na świecie. Postmodernizm twierdzi,
stają się konsumentami, a indywidualizm zajmuje miejsce przywiązania klasowego, religijnego i etnicznego.^
1 że tradycyjne ideologie straciły rację bytu, gdyż są nieodłącznym elementem wcze­
Z tej perspektywy tradycyjne ideologie polityczne, takie jak marksizm czy liberalizm, odrzucane są
jako nieistotne „metanarracje” powstałe na skutek procesu modernizacji. Postmoderniści twierdzą, J
śniejszego okresu modernizacji.
że nie ma czegoś takiego jak pewność; należy odrzucić ideę absolutnej i uniwersalnej prawdy ’•
jako arogancką i pretensjonalną. W tym znaczeniu postmodernizm jest przykładem antyfundamentalizmu.S
Nacisk kładzie się zatem na rolę dyskursu, debaty i demokracji. < H Pytania do dyskusji
♦ Dlaczego pojęcie ideologii tak często wywoływało negatywne skojarzenia?
' ' ‘' ♦ Czy nadal możliwe jest rozróżnienie liberalizmu od socjalizmu?
H Podsumowanie
♦ Do jakiego stopnia idee Nowej Prawicy są w konflikcie z ideami tradycyjnego kon-
Ideologia jest kontrowersyjnym terminem politycznym, który często miał negaty^j ' serwatyzmu?
ne następstwa. W znaczeniu występującym w naukach społecznych, ideologia po^i
♦ Czy „trzecia droga” jest znaczącym i spójnym stanowiskiem ideologicznym?
lityczna jest mniej lub bardziej spójnym zbiorem idei, które stanowią podstawę żor^l
ganizowanego działania politycznego. Jej głównymi cechami są: ocena panujących?/’ ♦ Czy marksizm ma przyszłość?
relacji władzy, model pożądanej przyszłości, zarys przedstawiający, jak zmiany, pą^
jakie okoliczności najbardziej sprzyjają powstaniu faszy;zmu?
lityczne mogą i powinny być wprowadzane.
mw/j^ Czy anarchiści żądają niemożliwego?
Ideologie stanowią pomost między polityczną teorią i praktyką. Na płaszczyźn^j
teoretycznej ideologie odzwierciedlają filozofie polityczne przez to, że tworzą zbiOMAI r^®^^aCZeg° wzros^° znaczenie feminizmu, ekologizmu i fundamentalizmu? Czy ma-
wartości, teorii i doktryn; tj. odrębny światopogląd. Na płaszczyźnie praktyczne^] & one potencjał, by zająć miejsce tradycyjnych doktryn politycznych?
natomiast, przyjmują postać szerokich ruchów politycznych i są artykułowane przez^
♦ Czy można się obyć bez ideologii?
działania przywódców politycznych, partii i grup.
Każda ideologia wiąże się z charakterystycznym zbiorem zasad i idei. Mimo iż ia||||
te łączą się ze sobą w tym sensie, że splatają się we właściwy sobie sposób, tylko db;2
pewnego stopnia są usystematyzowane i spójne. Wszystkie ideologie zatem ucięty
Lektury uzupełniające
śniają szereg konkurencyjnych tradycji i wewnętrznych napięć. Konflikt w obrębie^
giUeywood A. (1997), Political Ideologies: An Introduction (wyd. 2), Basingstoke-
jednej ideologii jest więc czasem bardziej zagorzały niż konflikt między ideologiami^ Ńew York, Palgrave. Przystępny, aktualny i wszechstronny przewodnik po głównych
Ideologie nie są hermetycznie zamkniętymi i niezmiennymi systemami myśli. Prz® .tradycjach ideologicznych.
nikają się ze sobą w wielu punktach i czasem odwołują się do tych samych probii^
' .McLellan D. (1986), Ideology, Milton Keynes, Open University Press; Minneapo-
mów używając tego samego słownictwa. Ponadto zawsze podlegają odnowie policji
ersity of Minnesota Press. Krótkie i jasne, lecz gruntowne omówienie tego
tycznej lub intelektualnej, po pierwsze dlatego, że wchodzą w interakcje z innynii^'j
) do uchwycenia pojęcia.
ideologiami i wpływają na zmiany w nich zachodzące, po drugie zaś, ponieważ^;]
zmieniają się z biegiem czasu, jako że stosuje się je do zmieniających się okoliczno?^
'm wprowadzeniem do poszczególnych ideologii są: Arblaster (1984) o libe-
ści historycznych. O’SuIlivan (1976) o konserwatyzmie, Wright (1987) o socjalizmie, Giddens
||hO^) 0 «trzeciej drodze”, Marshall (1991) o anarchizmie, Laqueur (1979) o faszy-
Znaczenie poszczególnych ideologii wzrasta i maleje w zależności od tego, czy.zą^
chowują ważność wobec realiów politycznych, społecznych i ekonomicznych Bryson (1992) o feminizmie, Dobson (1990) o ekologizmie oraz Marty, Ap-
od ich zdolności innowacji teoretycznych. Konflikt ideologiczny w XX wieku zpiuj&i kfșPkby (1993) o fundamentalizmie religijnym.

• ••ni'iwri
 Stwierdzono, że demokracja jest najgorszy formą rządu, jeśli nie liczyć
wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu.
Winston Churchill, przemówienie w Izbie Gmin (1947)

Demokracja

SPIS TREŚCI
Definiowanie demokracji 84
Czym jest lud? 85
Jak lud powinien rządzić? 87
Jak daleko powinny rozciągać się rządy powszechne? 88
Modele demokracji 89
Demokracja klasyczna 89
Demokracja ochronna 90
Demokracja rozwijająca 92
Demokracja ludowa 94
Demokracja w praktyce: konkurencyjne stanowiska 96
Stanowisko pluralistyczne 97
Stanowisko elitystyczne 99
Stanowisko korporacjonistyczne 101
Stanowisko Nowej Prawicy 102
Stanowisko marksistów 103
Podsumowanie 105
Pytania do dyskusji 106
Lektury uzupełniające 106

Powszechne zwrócenie się polityków i myślicieli politycznych ku demokracji należy

do najbardziej spektakularnych i znaczących wydarzeń w historii politycznej. Nawet
w starożytnej Grecji, którą uważa się często za kolebkę idei demokratycznych, de­
mokrację postrzegano raczej negatywnie. Myśliciele, tacy jak na przykład Platon czy
Arystoteles, upatrywali w demokracji systemu, w którym kosztem ludzi mądrych
i majętnych rządzą masy. Jeszcze w XIX wieku termin „demokracja” miał negatyw­
ne implikacje, wywołując skojarzenia z „rządami motłochu”. Jednakże obecnie wszy­
scy jesteśmy demokratami. Liberałowie, konserwatyści, socjaliści, komuniści, anar­
chiści, a nawet faszyści z zapałem świadczą o zaletach demokracji i demonstrują
własną demokratyczność. I rzeczywiście, w okresie słabnięcia i upadku głównych sys­
temów ideologicznych w ostatnich dekadach XX wieku płomień demokracji zdawał
się płonąć ze zwiększoną mocą. Gdy atrakcyjność socjalizmu przygasała, zaś zalety
kapitalizmu poddawano w wątpliwość, demokracja objawiła się jako przypuszczal­
nie jedyna stabilna i trwała zasada w postmodernistycznym pejzażu politycznym.
84 CZ^SC 1 Demokracja
W tym rozdziale omówione będą następujące kwestie:
Podstawowe zagadnienia
■ Jak używany jest termin «demokracja”?
■ Na jakich kwestiach koncentruje się debata dotycząca natury deinokr
I Jakie modele rządów demokratycznych wypracowano? ^'^
■ Jakie są mocne i slabe strony każdego z tych modeli?
■ Jak działają systemy demokraty czne w praktyce?
■ Czy demokracja rzeczywiście gwarantuje rządy ludu?
I Definiowanie demokracji
Źródła terminu demokracja sięgają starożytnej Grecji. Podobnie jak inne słowa
wierające cząstkę „-kracja” (jak na przykład autokracja, arystokracja czy biurokraci
demokracja pochodzi od greckiego słowa kratos, oznaczającego władzę lub rząd De’
mokracja oznacza więc «rządy demos” (czyli ludu, choć Grecy pierwotnie określali
tak «biednych’ lub «większość”). Jednakże proste pojęcie „rządów ludu” nie zapro­
wadzi nas zbyt daleko. Kłopot z demokracją tkwi w wielkiej popularności tego ter­
minu. która sprawia, iz może on przestać być znaczącym pojęciem politycznym. Ze
względu na to, że demokrację niemal powszechnie postrzega się jako coś dobrego,
termin ten używany jest jako slogan, który daje do zrozumienia, że dany system prze­
konań czy formę rządu można zaakceptować. Zdaniem Bernarda Cricka: „demokra­
cja jest być może najbardziej rozwiązłym słowem w świecie spraw publicznych”
(1962, wyd. poi. 2004). Istnieje zatem ryzyko, że termin, który może oznaczać co­
kolwiek dla kogokolwiek z czasem nie będzie znaczył zupełnie nic. Do kręgu znaczen
przypisywanych słowu „demokracja” zaliczają się następujące określenia:
• system rządów ludzi biednych i pokrzywdzonych przez los,
• forma rządów, gdzie w sposób bezpośredni i ciągły rządzi sam lud, który nie p
trzebuje profesjonalnych polityków czy funkcjonariuszy publicznych,
• społeczeństwo oparte raczej na równości szans i indywidualnych zasługach, °
hierarchii i przywilejach,
nierób
• system opieki społecznej i redystrybucji ukierunkowany na zmniejszenie
ności społecznych,
• system podejmowania decyzji oparty na zasadzie rządów większości,
• system rządów, który chroni prawa i interesy mniejszości, ustanawiając
nad władzą większości, ^ę
• sposób obsadzania urzędów publicznych poprzez opartą na konkure
o poparcie wyborców,
ROZDZIAŁ IV Definiowanie demokracji 85
• system rządów, który służy interesom ludzi, bez względu na ich udział w życiu po­
litycznym.
Być może lepszym punktem wyjścia do rozważań o naturze demokracji jest Orę­
dzie Gettyshurskie, wygłoszone przez Abrahama Lincolna w 1864 roku, w szczyto­
wym okresie amerykańskiej wojny secesyjnej. Lincoln wychwalał w nim zalety roz­
wiązania, które określił mianem „rządów ludu, poprzez lud i dla ludu”. Wynika stąd
jasno, że demokracja łączy rządy z ludem. To powiązanie może dokonywać się na kil­
ku płaszczyznach: rządów ludu, przez lud i dla niego. Prawdziwa natura rządów de­
mokratycznych stanowi przedmiot zażartych debat ideologicznych i politycznych.
Kolejna z głównych części niniejszego rozdziału będzie poświęcona różnym mode­
lom demokracji. W tej części zostaną zaś zgłębione pojęcia pojawiające się w „demo­
kratycznej debacie”. Wysiłek ten sprowadza się do próby odpowiedzenia na trzy klu­
czowe pytania:
• czym jest lud?
• w jakim sensie lud ma rządzić?
• jak daleko powinny sięgać rządy powszechne?
Czym jest lud?
Jedną z zasadniczych cech demokracji jest zasada równości politycznej, przekonanie
iż dystrybucja władzy politycznej powinna być możliwie szeroka i możliwie równa.
Jednakże w ramach jakiego ciała czy grupy należy tę władzę dystrybuować? Krótko
mówiąc, kto tworzy „lud”? Odpowiedź jest na pozór prosta: określenie demos czy
też „lud” z pewnością odnosi się do wszystkich ludzi, to jest do całej populacji kra­
ju. Jednakże w praktyce każdy system demokratyczny ogranicza partycypację poli­
tyczną, niekiedy nawet znacznie.
Jak zauważono powyżej, pisarze starożytnej Grecji na ogół używali pojęcia demos
w odniesieniu do większości, to jest do pokrzywdzonych przez los i zazwyczaj po­
zbawionych majątku mas. W związku z tym demokracja skutkowała nie tyle poli­
tyczną równością, co uprzywilejowaną pozycją biedoty. W greckich miastach-pań-
stwach partycypacja polityczna ograniczała się do niewielkiego odsetka populacji -
Równość polityczna
Ogólnie rzecz biorąc, równość polityczna oznacza równą dystrybucję władzy i wpływów politycznych.
Równość polityczna może być więc postrzegana jako kluczowa cecha demokracji, gdyż gwarantuje, że
niezależnie od tego, jak definiuje się „lud”, każdy poszczególny jego członek ma takie samo znaczenie:
wszystkie glosy są jednakowo istotne. Można to rozumieć na dwa sposoby. W teorii liberalno-demokratycznej
równość polityczna oznacza równą dystrybucję praw politycznych: prawa do głosowania, prawa do
kandydowania w wyborach itd. Często sprowadza się to do zasady: „jedna osoba - jeden głos, jeden głos -
jedna wartość”. Tymczasem między innymi socjaliści łączą wpływy polityczne z czynnikami takimi jak
ontrola zasobów ekonomicznych i dostęp do środków masowej komunikacji. Z tej perspektywy równość
Poetyczna pociąga za sobą nie tylko równe prawa wyborcze, lecz także znaczny poziom równości społecznej.
86 CZĘŚĆ 1 Demokracja
obywateli płci męskiej, którzy przekroczyli dwudziesty rok życia. Wykluczano w
tym samym wszystkie kobiety, niewolników i obcokrajowców. Ostre ograniczeni,
dotyczące głosowania istniały także w większości zachodnich demokracji jeszcze
przez dużą część XX wieku, zazwyczaj w formie cenzusów majątkowych czy wykłu;
czenia kobiet. Powszechne prawo wyborcze pojawiło się w Wielkiej Brytanii dopić;
ro w 1928 roku, kiedy to kobiety zyskały pełnię praw wyborczych. W Stanach Zjed;
noczonych taki stan osiągnięto dopiero na początku lat 60. XX wieku, gd
afroamerykańska ludność w wielu południowych stanach mogła zagłosować po r
pierwszy. W Szwajcarii miało to miejsce w 1971 roku, wraz z ostatecznym przyzna
niem praw wyborczych kobietom. Mimo to we wszystkich systemach demokratycz
nych wciąż praktykuje się ważne ograniczenie, które polega na wyłączeniu z partyi
cypacji politycznej dzieci, nawet gdy większość obywateli jest w wieku od 15 do 21
lat (jak w przypadku wyborów prezydenckich w Iranie). Często nakłada się tak
techniczne ograniczenia, przykładowo na osoby umysłowo chore czy odbywające
karę pozbawienia wolności.
Chociaż przyjmuje się obecnie, iż „lud” oznacza praktycznie wszystkich dorosłych
obywateli, pojęcie to można rozumieć na wiele innych sposobów. Lud może być ną
przykład postrzegany jako jednorodne ciało spajane wspólnymi interesami: w ty
sensie można mówić o jednym, niepodzielnym ludzie. Taki pogląd zmierza ku mode-
łowi demokracji, który, podobnie jak omówiona w kolejnej części teoria Rousseau*
(patrz s. 93), skupia się raczej na „woli powszechnej”, czy też woli zbiorowej, niż ną
„woli prywatnej” poszczególnych jednostek. Alternatywnie, jako że podziały i różni
ce opinii istnieją we wszystkich wspólnotach, w praktyce „lud” może być rozumian
jako „większość”. W tym przypadku, znaczenie demokracji sprowadza się do ścisłej
go stosowania zasady rządów większości, zgodnie z którą wola większości, czy też
najliczniejszej grupy, przeważa nad wolą mniejszości. Może to jedna
Majoryzacja - teoria lub oznaczać, iż demokracja przeradza się w „tyranię większości”. Lud mo­
praktyka, zgodnie z którą że być w końcu pojmowany także jako zbiór wolnych i równych jed­
pierwszeństwo przyznaje nostek, z których każda ma prawo do podejmowania autonomicznych':
się woli większości; decyzji. Taki pogląd nie tylko sprzeciwia się wyraźnie wszelkim prze­
majoryzacja pociąga za
jawom majoryzacji, ale oznacza także, iż w ostatecznym rozrachunki
sobą brak wrażliwości
na mniejszości i jednostki. jedynie jednogłośne decyzje mogą być dla demos wiążące. Tym samy
drastycznie ogranicza zastosowanie zasad demokratycznych.
Demokracja plebiscytowa
Demokracja plebiscytowa stanowi taką formę rządów demokratycznych, która działa w oparciu
o bezpośrednie powiązania między rządzącymi a rządzonymi. Ich przejawem są plebiscyty (czy też
referenda). Pozwala to opinii publicznej na bezpośrednie zajęcie stanowiska w kwestiach dotyczących
polityki. Jest to więc rodzaj demokracji bezpośredniej lub partycypacyjnej. Jednakże ten typ demokracji
krytykuje się często ze względu na możliwości, jakie stwarza demagogii (rządom przywódców politycznych;'
którzy manipulują masami poprzez oratorstwo, odwoływanie się do ich uprzedzeń i namiętności). Ten rodzi
demokracji sprowadza się do systemu masowej aklamacji, która nadaje dyktaturze posmak populizmu (pati
s. 435). Niemniej jednak istnieje różnica między demokracją plebiscytową a używaniem referendów jako
uzupełnienia systemu demokracji przedstawicielskiej.
satsu
ROZDZIAŁ IV Definiowanie demokracji 87
Wartc^WW^
: wyawxts*jsKSssiîs
wiedzieć -’:
demokracja bezpośrednia i demokracja przedstawicielska
Demokracja bezpośrednia (nazywana niekiedy „demokracją partycypacyjną") jest oparta na bez­
pośrednim i ciągłym uczestnictwie obywateli w zadaniach państwa. Demokracja bezpośrednia za-
Oawięc różnicę między rządem a rządzonymi oraz między państwem a społeczeństwem obywa-
'telskim; jest to system powszechnego samorządu. W starożytnej Grecji osiągano taki stan dzięki
fe^óm przez masowe spotkania; jego najpowszechniejszą współczesną manifestacją jest stosowa-
^referendów (patrz s. 281). Zalety demokracji bezpośredniej:
• .jako jedyna czysta forma demokracji zwiększa ona kontrolę obywateli nad ich własnym losem
• stwarza lepiej poinformowane i bardziej wyrobione politycznie społeczeństwo, a przez to ma wa-
Jș jory edukacyjne
^umożliwia społeczeństwu wyrażenie własnych poglądów i interesów bez konieczności polegania
egoistycznych politykach
• zapewnia legitymację rządów w tym sensie, że lud jest bardziej skłonny zaakceptować decyzje,
' które sam podejmuje.
Demokracja przedstawicielska jest ograniczoną i niebezpośrednią formą demokracji. 0 ogranicze-
■niu mówimy, gdy powszechna partycypacja w rządzeniu jest rzadka i krótkotrwała, ogranicza się
do aktu glosowania raz na kilka lat. Brak bezpośredniości wiąże się z tym, że społeczeństwo nie
^wuje samo władzy; jedynie wybiera osoby, które rządzą w jego imieniu. Ta forma rządów jest
.demokratyczna jedynie o tyle, że reprezentacja (patrz s. 278) stanowi wiarygodne i efektywne po­
wiązanie między rządzącymi a rządzonymi. Wyraża się to niekiedy w zamyśle mandatu wyborcze­
go’(patrz s. 282). Do mocnych stron demokracji reprezentatywnej zalicza się to, że:
• oferuje ona wykonalną formę demokracji (bezpośrednia powszechna partycypacja jest osiągalna
.’jedynie w małych wspólnotach)
•zwalnia zwykłych obywateli od obowiązku podejmowania decyzji, umożliwiając tym samym po-
^dżiał pracy w polityce
• pozwala na umieszczenie rządów w rękach osób o lepszym wykształceniu i większym doświad-
■cżeniu
«♦^Utrzymuje stabilność poprzez oddalenie zwykłych obywateli od polityki, a tym samym zachęca-
Me’ ich do akceptacji kompromisu.
Jak lud powinien rządzić?
^ekszość koncepcji demokracji opiera się na zasadzie „rządu przez lud”. W rezulta-
ióiiHudzie rządzą samymi sobą - biorą udział w podejmowaniu kluczowych decyzji,
które nadają kształt ich życiu i przesądzają o losie ich społeczeństwa. Partycypacja ta
może jednakże przyjmować lulka form. W przypadku demokracji bezpośredniej po­
wszechna partycypacja wymaga bezpośredniego i ciągłego zaangażowania w podejmo­
wanie decyzji za pomocą takich środków, jak referenda, masowe spotkania, a nawet
E?l<tywna telewizja. Inną, częściej spotykaną formą partycypacji demokratycznej
P«akt glosowania, który stanowi centralną cechę tego, co nazywane jest zazwyczaj
 SWCTSSSBK MOirarasw® •TOI.CtWC».

88 CZĘŚĆ 1 Demokracja
ROZDZIAŁ IV Modele demokracji 89

. obszarach życia społecznego. Uznaje się więc, że ludzie mają elementarne prawo do
uczestnictwa w podejmowaniu wszelkich, mających wpływ na ich życie decyzji, zaś
demokracja to po prostu zbiorowy proces, który do tego prowadzi. Takie stanowi-
‘ i sko jest widoczne w wysuwanych przez socjalistów żądaniach dotyczących kolekty-
? wizacji własności i wprowadzenia samorządu pracowników. Oba z nich są postrze­
gane jako sposoby demokratyzacji życia gospodarczego Zamiast wspierać zwykłą
demokrację polityczną, socjaliści domagają się „demokracji socjalnej” czy „demokra-
: ćji przemysłowej”. Podobnie rzecz ma się z feministkami, które żądają demokratyza-
< .'cji życia rodzinnego. Rozumieją przez nią przynależne wszystkim prawo do uczest-
■ nictwa w podejmowaniu decyzji w sferze domowej czy prywatnej. Z tego punktu
«'^Mżenia demokrację postrzega się jako sprzymierzeńca, a nie wroga wolności. Ucisk
‘ i wyzysk mogą rozkwitać jedynie wtedy, gdy jej zasady się ignoruje.
przypadkach rządy powszechne znaczą niewiele więcej niż przejawiająca się w P°sWw^
ci wieców, marszów i demonstracji zrytualizowana uległość wobec woli wszechpoi-T '
tężnego przywódcy. Taki stan rzeczy opisywano niekiedy jako demokrację plebiscyt
Modele demokracji
tową. Chociaż demokracje totalitarne okazały się być karykaturą konwencjonalnej tWemokrację zbyt często traktuje się jako pojedyncze, jednoznaczne zjawisko, przyj-
idei rządów demokratycznych, uwidacznia się w nich i ' ' napięcie, mogące zaistnieć » | Amując, że to, co uchodzi za demokrację w większości zachodnich społeczeństw (sys-
dzy „rządem ludu” (czy powszechną partycypacją) a „rządem dla ludu” (rządami w iik$ :;tem odbywających się regularnie konkurencyjnych wyborów, opartych na powszech-
teresie publicznym). Przykładowo, zwolennicy demokracji przedstawicielskiej postoi nym prawie wyborczym) jest jedyną, czy też jedyną prawomocną formą demokracji.
lują sprowadzenie uczestnictwa w polityce do aktu głosowania. Zwłaszcza że obawia|| Niekiedy takie rozumienie demokracji jest uściślane poprzez dodawanie określenia
się, iż społeczeństwu brakuje mądrości, wykształcenia i doświadczenia konieczneS i® „liberalna”, czyniąc z niej demokrację liberalną (patrz s. 37). Jednakże w rzeczywi-
do rozsądnego rządzenia we własnym imieniu. Stości istnieje kilka przeciwstawnych sobie teorii czy modeli demokracji, z których
każdy oferuje własne wydanie rządów powszechnych. Uwydatnia to nie tylko różno-
Jak daleko powinny rozciągać się rządy powszechne? f« rodność demokratycznych form i mechanizmów, lecz także, na bardziej zasadniczym
O WlWppżiomie, skrajnie różne podstawy, w oparciu o które uzasadnia się rządy demokra-
|
Skoro już ustaliliśmy, czym jest lud i jak powinien rządzić, należy rozważyć zasięg.® i^j^^tyćzne. Nawet sama demokracja liberalna jest pojęciem mylącym. Wyodrębnia się bo-
go władzy. Jaka jest należna demokracji sfera? W jakich kwestiach słuszne jest po^’ " Wtł^-wie^
u konkurencyjne liberalne poglądy na demokratyczną organizację. Można wy-
mowanie decyzji przez lud? Które z nich powinny pozostawać w gestii poszczególnymi cztery odmienne modele demokracji:
obywateli? Takie pytania, pod wieloma względami, otwierają na nowo podniesioną ^^demokrację klasyczną
w rozdziale 1 dyskusję na temat właściwej relacji między sferą publiczną a sferą^M
watną. Modele demokracji stworzone na bazie liberalnego indywia opiekuńczą
alizmu na ogół postulują ograniczenie demokracji do życia polityczny
Demokracja totalitarna -
go, przyjmując wąską definicję polityki. Z tego punktu widzenia, celaT' demokrację rozwojową
absolutna dyktatura,
która przybiera pozory
demokracji jest ustanowienie, poprzez pewien proces powszechnej^^ demokrację ludową.
demokracji; na ogól tycypacji, ram prawnych, w których jednostki mogą dbać o własne spra^
oparta na roszczeniu wy i dążyć do prywatnych celów. Rozwiązania demokratyczne są więc ^Kemokracja Idasyczna
przywódcy do monopolu odpowiednie jedynie w przypadku zagadnień, które w sposób szt^wsra»»M«M^
na ideologiczną mądrość.
ny łączą się z danym społeczeństwem. Sięganie do nich w innych 0X^|fS^ model demokracji bazuje na powstałym w starożytnej Grecji polis, czyli
licznościach jest równoznaczne z pogwałceniem wolności. ' ’ Ten strach ^^Sniieście-państwie, w szczególności zaś na systemie rządów, jaki rozwinął się w naj-
przed demokracją znajduje nierzadko odzwierciedlenie w odrzuceniu. 'większym i najpotężniejszym z nich - Atenach. Funkcjonująca w IV i V wieku p.n.e.
Demokracja radykalna -
forma demokracji, bezpośrednich lub uczestniczących form demokracji. ' Ly^ów Atenach demokracja bezpośrednia jest często przedstawiana jako jedyny czysty i ide-
która sprzyja Alternatywny pogląd na demokrację jest często prezentowanymi^ .W^^^ system Powszec^nei partycypacji. Niemniej jednak, mimo znaczącego wpływu,
decentralizacji przykład przez socjalistów i radykalnych demokratów. W demokracji^ model wywarł na myślicieli takich jak Rousseau (patrz s. 93) czy Marks (patrz
i partycypacji, radykalnej demokracja nie jest postrzegana jako sposób na stworzeń^ demokracja ateńska wykształciła bardzo szczególny rodzaj bezpośrednich rzą-
możliwie największe
ram, w których jednostki mogą zajmować się swoimi sprawami;, ^4ów powszechnych, który we współczesnym świecie znajduje ograniczone zastosowa-
rozproszenie władzy.
dzi się w niej raczej ogóiną zasadę, mającą zastosowanie we wszystkk . ie< W praktyce demokracja ateńska stanowiła formę rządzenia poprzez wiece.
90 CZĘŚĆ 1 Demokracja
Wszystkie najistotniejsze decyzje były podejmowane przez Zgromadzenie (gr. ecć
sia), do którego należał ogół obywateli. Spotykało się ono przynajmniej czterdzie
razy do roku. W razie potrzeby wskazywano pełnoetatowych funkcjonariuszy publii
nych w drodze losowania lub na zasadzie rotacji, dzięki czemu stanowili oni odwi
rowanie ogółu. Kadencje bywały zwykle krótkie, co miało służyć jak najszerszej p.
tycypacji. Składająca się z pięciuset obywateli Rada pełniła funkcję wład
wykonawczej, czy też komisji nadzorującej Zgromadzenie. Z kolei licząca pięćdz
siąt osób Komisja przedkładała Radzie wnioski. Przewodniczący Komisji sprawov
swą funkcję tylko przez jeden dzień. Żaden Ateńczyk nie miał prawa dostąpienia'
go zaszczytu więcej niż raz w życiu. Jedyne ustępstwo na rzecz potrzeby wyszkolę;
i doświadczenia dotyczyło dziesięciu generałów, którzy, w przeciwieństwie do inny
funkcjonariuszy publicznych, mieli prawo do ubiegania się o reelekcję.
Tym, co stanowiło o niezwykłości demokracji ateńskiej, był poziom aktywności t
litycznej jej mieszkańców. Oprócz tego, że uczestniczyli oni w regularnych spotkania
Zgromadzenia, w dużej mierze byli także przygotowani do wzięcia na swe barki i
powiedzialności związanej z wykonywaniem funkcji publicznych i podejmowani
decyzji. Najbardziej wpływowym z ówczesnych krytyków takiej formy demokracji I
Platon (patrz s. 17). Zaatakował on zasadę równości politycznej, gdyż jego zdani
masy nie posiadały ani mądrości, ani doświadczenia koniecznego do rozsądnego sp
wowania samodzielnych rządów. Proponowane przez niego rozwiązanie, rozwini
w Państwie, polegało na przekazaniu władzy w ręce klasy władców-filozofów, strai
ków, których rządy przybrałyby w praktyce postać oświeconej dyktatury. Z prakty
nego punktu widzenia, zasadnicza słabość demokracji ateńskiej tkwiła jednakże w tj
iż mogła ona funkcjonować jedynie za sprawą wykluczenia z politycznej aktywne
dużej części populacji. Prawo do partycypacji zastrzeżone było dla urodzonych w /
nach mężczyzn powyżej 20 roku życia. Niewolnicy (stanowiący większość populat
kobiety i obcokrajowcy nie mieli żadnych praw politycznych. Obywatele Aten I
w stanie poświęcić tak znaczną część swojego życia polityce tylko dlatego, że niew
nictwo uwalniało ich od potrzeby angażowania się w uciążliwą pracę, zaś przywia
nie kobiet do sfery prywatnej zwalniało ich z obowiązków domowych. W tym śv
tle ateńskie polis mogłoby być faktycznie postrzegane jako przeciwieńst
demokratycznego ideału. Mimo to, klasyczny model bezpośredniej, a zarazem
wszechnej partycypacji w życiu politycznym pozostaje żywy w niektórych części:
świata, w szczególności zaś podczas zebrań społeczności miejskiej Nowej Anglii w l
oraz na zgromadzeniach ludowych w pomniejszych szwajcarskich kantonach.- Sta
wi także podstawę dla szerszego zastosowania referendów, zwłaszcza w odniesie
do kwestii konstytucyjnych, oraz dla nowych eksperymentów w demokracji, rak
jak doradcze ciała obywatelskie (people’s panels) czy demokracja elektroniczna.
Demokracja ochronna
Demokratyczne ideały odżyły w XVII i XVIII wieku, zaś ich forma różniła się zn:
nie od klasycznej demokracji starożytnej Grecji. W szczególności, demokrację za<
to w mniejszym stopniu postrzegać jako mechanizm umożliwiający społeczeńsi
partycypację w życiu politycznym. Upatrywano w niej raczej środka, do którego a
watele mogli uciekać się wobec nacisków ze strony państwa — stąd demokrt
ROZDZIAŁ IV Modele demokracji 91
leremy Bentham
1748-1832)
Wy'5*’1 fil°z0^ reformator prawa i twórca utylitaryzmu. Bentham rozwiną! system mo-
i filozoficzny, który oparty byl na przekonaniu, że istoty ludzkie są racjonalnymi,
■irifer&owoyH1' stworzeniami i dążą do maksymalizacji użyteczności, co Jego zdaniem
'śhOQWil° naukowe zaplecze dla prawnych i politycznych reform. Powołując się na za-
tad? „największego szczęścia", jego zwolennicy - radykałowie filozoficzni - byli odpo­
wiedzialni za wiele z reform na polu administracji społecznej, prawa, rządu i ekonomii
W Wielkiej Brytanii w XIX wieku. Bentham, popierający maksymę laissez-faire, stal się
pod koniec życia gorącym orędownikiem demokracji politycznej. Jego utylitarne credo zostało rozwinię-.
te w 4 Fragment on Government (1776), a jeszcze dokładniej we Wprowadzeniu do zasad moralności
■^prawodawstwa (1789, wyd. poi. 1958).
M^^ronna. Taki pogląd był atrakcyjny zwłaszcza dla wczesnych myślicieli liberalnych,
'.' których interesowało przede wszystkim stworzenie jak najszerszej sfery indywiduał-
‘ " nej wolności. Pragnienie uchronienia jednostki przed nadmiernie potężnym apara-
'• -.' tem państwowym wyartykułował, w odpowiedzi na myśl Platona, Arystoteles, dając
f "wyraz najstarszej być może spośród demokratycznych rozterek: quis enstodiet casto-
(„kto będzie strzegł strażników?”).
Takie same obawy, dotyczące niekontrolowanej władzy, zostały w XVII wieku pod-
przez Johna Locke’a (patrz s. 55). Przekonywał on, iż prawo do głosowania wypły-
'/“'waż istnienia praw naturalnych, w szczególności zaś prawa do własności. Skoro moż-
^Shwość nakładania podatków dawała rządowi prawo do wywłaszczania, obywatelom
przysługiwał o prawo do obrony poprzez kontrolę składu ciała ustana-
^Iw^jątego podatki - legislatywy. Innymi słowy, demokracja zaczęła ozna- Użyteczność -
^ł^eżać system „rządów za zgodą rządzonych”, działający poprzez zgroma- wartość użytkowa;
' dżenie przedstawicielskie. Jednakże według nowoczesnych standardów, satysfakcja czerpana
sam Locke nie był demokratą. Uważał on bowiem, iż jedynie posiadacze z konsumpcji
własności powinni głosować, skoro jedynie oni mieli prawa naturalne, materialnej.
BBwjóre mogły zostać pogwałcone przez państwo. Bardziej radykalne uję-
OJKcie powszechnych praw wyborczych zostało zaprezentowane przez teo- Prawa naturalne - dane
> y Etyków utylitarystycznych takich jak Jeremy Bentham czy James Mili prze Boga prawa, które
’ (1773-1836). Stanowisko utylitarystów (patrz s. 495) wobec demokra- dla istot ludzkich są
^'.cji również zasadza się na potrzebie ochrony czy popierania indywidual- fundamentalne,
a w związku z tym
bych interesów. Bentham uważał, iż skoro wszystkie jednostki szukają
niezbywalne (nie mogą
^^(przyjemności i chcą uniknąć bólu, powszechne prawo wyborcze (w jego zostać odebrane).
^^Kasach utożsamiane z prawem wyborczym mężczyzn) jest jedynym spo-
Iw^W^em na zapewnienie „największego szczęścia największej liczbie ludzi”.
^Jednakże uzasadnianie demokracji na gruncie ochrony jest tożsame Zgoda - aprobata lub
zjudzielaniem jedynie ograniczonego poparcia dla rządów demokra- przyzwolenie; w polityce
zazwyczaj zgoda na
tycznych. Mówiąc krótko, demokracja ochronna jest ograniczoną i nie- podleganie rządom czy
• bezpośrednią formą demokracji. W praktyce zgoda rządzonych jest panowaniu.
^^®-^Sana Pr262 głosowanie w regularnych i konkurencyjnych wyborach,
 t^-|£»^^^«^^^OT®^£&W.e^£^^£WM#WSS^^?naSs^^?2Z^£S$^OTiCTM£reS

92 CZĘŚĆ 1 Demokracja ROZDZIAŁ ÎV Modele demokracji 93

co gwarantuje odpowiedzialność rządzących. Równość polityczna, oznaczająca róy

prawa wyborcze, jest więc rozumiana w czysto techniczny sposób. Ponadto - to przede
wszystkim system demokracji konstytucyjnej działa w ramach zbioru formalnych i ń
formalnych zasad, które kontrolują sprawowanie władzy przez rząd. Jeśli prawo dij
głosowania stanowi środek ochrony indywidualnej wolności, wolność musi być ta^
gwarantowana przez rygorystycznie egzekwowany podział władzy - stworzenie o^j
rębnej władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej oraz poprzez utrzymaj®
podstawowych praw i wolności, takich jak wolność wypowiedzi, wolność poruszani
czy wolność od bezprawnego aresztowania. Ostatecznie celem demokracji ochronw
jest zapewnienie obywatelom jak najszerszych możliwości życia zgodnie z własny®
wyborami. Jest więc dlatego porównywalna z kapitalizmem laissez-faire (patrz s. 23®
oraz z przekonaniem, że jednostki powinny ponosić pełną odpowiedzialność za sw&
ekonomiczne i społeczne położenie. Demokracja ochronna w szczególny sposób pnyM
padła do gustu klasycznym liberałom i zwolennikom Nowej Prawicy.
Jean Jacques Rousseau
g(1712-1778)
lewie francuski filozof moralności i polityki, który przypuszczalnie wy-
intelektualny na Rewolucję Francuską. Rousseau byl samoukiem.
do Paryża w 1742 roku i został serdecznym przyjacielem czołowych
|
skiego Oświecenia, .w. szczególn )ta. Jego pisma, poru-
I jak edukacja, sztuka, nauka, literat a; byty odbiciem'gfę-
| a o dobroci „człowieka natury" I zef lęka społecznego";
"e Rousseau, streszczone w Emilu (1762, • wyd. poi. t. -1-2
i inięte W Umowie społecznej (1762, 1/1839), popiera .radykalną formę de-'
f vywaria wpływ na myśl liberalną, socjalistyczną, anarchistyczną i, zdaniem niektórych,
igo autobiografia - Wyznania (1781-1788, wyd. poi. t. 1-2 1915-1918) - nosi zna- ,
;j szczerości i jest przejawem chęci ujawnienia win i słabości autora.

Ł
Demokracja rozwijająca ^•'demokracji rozwijającej wymagał nie tylko równości politycznej, lecz także stosun-
; kowo wysokiego poziomu równości ekonomicznej. Chociaż Rousseau nie byl zwo­
Chociaż wczesna teoria demokracji skupiała się na potrzebie ochrony indywidua!^
lennikiem wspólnej własności, opowiadał się on za stanem, w którym „żaden oby-
nych praw i interesów, wkrótce obrała odmienny punkt ciężkości: zainteresowanie^ i;
&?watel nie jest dość majętny, aby mógł przekupić drugiego, i żaden nie jest tak biedny,
rozwojem jednostki ludzkiej i wspólnoty. Dało to początek nowym modelom rządów ș
aby się musiał zaprzedać” (Umowa społeczna, s. 63)
demokratycznych, które najogólniej można określić mianem systemów demokraęjK q
Teorie Rousseau przyczyniły się do ukształtowania współczesnej koncepcji demo-
rozwijającej deup.lnfmtental democracy).
fanp. developmental
rozwiiaiacei (ang. Naibardziei nowatorski i radykalny^
dp.tttor.rnrv}. Najbardziej radvVuk®'
j' Zkracji partycypacyjnej, podjętej w latach 60. i 70. XX wieku przez myślicieli Nowej
model wypracował Jean Jacques Rousseau. Jego poglądy pod wieloma względami |
i Lewicy. Wychwalają oni zalety „społeczeństwa uczestniczącego”. Społeczeństwa,
oznaczają odejście od dominującej, liberalnej koncepcji demokracji. Miały one wpIjW |
w którym każdy obywatel może się rozwijać dzięki uczestnictwu w decyzjach nada-
na tradycje marksistowskie i anarchistyczne, jak również na Nową Lewicę. Dla.Kolb
S^jących jeg° życiu kształt. Ów cel można osiągnąć jedynie poprzez promowanie otwar-
usseau demokracja była środkiem, za pomocą którego istoty ludzkie mogły osiągnąć®
wolność (patrz s. 372) lub autonomię, rozumianą jako „posłuszeństwo prawom, jąti w ptości, odpowiedzialności (patrz s. 393) i decentralizacji we wszystkich kluczowych in-
Wstytucjach społecznych: w takim samym stopniu w rodzinie, miejscu pracy czy
kie sami sobie nadaliśmy”. Innymi słowy, obywatele są „wolni” jedynie wtedy, gdw% ;
. : w społeczności lokalnej, jak w instytucjach „politycznych”, takich jak partie, grupy
w sposób bezpośredni i ciągły biorą udział w kształtowaniu życia swojej wspólnej
m interesu i ciała ustawodawcze. W centrum tego modelu leży pojęcie „demokracji od-
Jest to pogląd, który wykracza znacznie poza konwencjonalne rozumienie demokrą^ S
polnej”, tj. przekonanie o konieczności sprawowania władzy politycznej na możliwie
cji wyborczej i wspiera bardziej radykalny ideał demokracji bezpośredniej. I rzeczy­
. • .niskim szczeblu. Mimo to teorię Rousseau poddano krytyce ze względu na czynienie
wiście, Rousseau był niestrudzonym krytykiem praktyk wyborczych w Anglii. W UmOf.
przez nią rozróżnienia między „prawdziwą” a „odczuwaną”, czy subiektywną wolą
tvie społecznej (1762, wyd. poi. 1966) dowodził:
M obywateli. Niebezpieczeństwo takiego toku myślenia polega na tym, że skoro wola
Lud angielski sądzi, że jest wolny, lecz myli się bardzo; jest wolny tylko podczas wyborów członków^ ^.powszechna nie może być ustalona po prostu poprzez pytanie obywateli o to, czego
parlamentu; skoro tylko zostali oni wybrani, staje się niewolnikiem, staje się niczym. Użytek, jaki czyi® chcą (może ich bowiem zaślepiać egoizm), pojawia się możliwość odgórnego definio-
z krótkich chwil wolności, wskazuje, że zasłużył na jej utratę. wania woli powszechnej, przypuszczalnie przez dyktatora twierdzącego, iż działa
iw „prawdziwym” interesie społeczeństwa. Rousseau jest więc niekiedy postrzegany
Jednakże tym, co stanowiło o nowatorskim charakterze teorii Rb| jako twórca tzw. demokracji totalitarnej (Talmon, 1952).
Wola powszechna -
usseau, było obstawanie przy twierdzeniu, że wolność oznacza osta; Jednakże istnieje także bardziej umiarkowana forma demokracji rozwijającej, któ-
prawdziwe interesy
kolektywnego ciała, tecznie posłuszeństwo woli powszechnej. Rousseau uważał, iż wolą) rą można pogodzić z liberalnym modelem rządów przedstawicielskich. Korzenie ta-
odpowiadające dobru powszechna jest „prawdziwą” wolą każdego z obywateli, w P^&jWK ® kiego ujęcia demokracji rozwijającej tkwią w pismach Johna Stuarta Miłla (patrz
wspólnemu; wola wieństwie do ich „prywatnej” czy „egoistycznej” woli. Wykazując pó/r ® ^0^57). Najważniejsza zaleta demokracji polegała według Miłla na wspieraniu „naj-
wszystkich przy słuszeństwo wobec woli powszechnej, obywatele idą po prostu za swo;^ # '.wyższego i harmonijnego” rozwoju indywidualnych zdolności. Poprzez uczestnictwo
założeniu, że każdy działa
ją prawdziwą naturą, skoro wola powszechna jest tym, czego pragnęliby,..'; życiu politycznym obywatele poszerzają horyzonty, wzmacniają swój rozsądek
bezinteresownie.
działając bezinteresownie. Zdaniem Rousseau taki system radykalne® hc SU Osi4gajQ wyższy stopień indywidualnego rozwoju. Mówiąc krótko, demokracja jest
 94 CZ ĘŚĆ 1 Demokracja
zasadniczo pouczającym doświadczeniem. W rezultacie Mili postulował roz
powszechnej partycypacji, przekonując, iż prawa wyborcze powinny objąć wsz
z wyjątkiem analfabetów. Proponował także (radykalnie, jak na jego czasy), by z
giem czasu prawa wyborcze przyznać także kobietom. Oprócz tego bronił si
i niezależnych władz lokalnych, sądząc, iż zwiększają one możliwości piastowania
blicznych stanowisk.
Z drugiej strony, podobnie jak wszyscy liberałowie, Mili był świadomy ni
czeństw demokracji. Co więcej, poglądy Milla nie są zgodne z duchem głównego
tu myśli liberalnej, ponieważ odrzucał on ideę formalnej równości politycznej,
w ślady Platona, Mili nie wierzył, iż wszystkie poglądy polityczne mają je
wartość. W rezultacie postulował system głosowania ważonego: niewykwa
ni pracownicy mieliby jeden głos, wykwalifikowani - dwa głosy, absolwenci
wyższych i członkowie środowisk naukowych pięć lub sześć głosów. Jednakże
zasadnicze zastrzeżenie wobec demokracji miało swe źródło w bardziej typo
liberałów strachu przed tym, co w swym słynnym stwierdzeniu Alexis de T
le (patrz s. 272) ujął jako „tyranię większości”. Innymi słowy, demokracja zawsze
sie ze sobą ryzyko gwałcenia indywidualnej wolności i praw mniejszości w imi
du. Mili szczególnie obawia! się, iż demokracja podważy zasadność debaty, kryty
i życia intelektualnego w ogóle poprzez zachęcanie ludzi do zaakceptowania
większości, a tym samym promowanie jednorodności i bezmyślnego konformi
A przecież większość nie zawsze ma rację; mądrość nie może być określona za
mocą prostego mechanizmu głosowania przez podniesienie ręki. Pomysły
wspierają więc koncepcję demokracji deliberatywnej czy demokracji parlamen
Demokracja Demokracja ludowa
deliberatywna - forma
demokracji, która Termin „demokracja ludowa” wywodzi się z ortodoksyjnych reźi
podkreśla potrzebę komunistycznych, wyrosłych z modelu radzieckiego w nas
istnienia dyskursu II wojny światowej. Jednakże w niniejszym opracowaniu uży
i debaty w toku
szerzej - w odniesieniu do różnych modeli demokratycznych
definiowania interesu
cowanych przez tradycję marksistowską. Mimo dzielących je
publicznego.
wyraźnie kontrastują one z lepiej znanymi modelami liberaln
R Definicja
Demokracja parlamentarna
Demokracja parlamentarna jest formą rządów demokratycznych, która działa w oparciu o wybrane
w wyborach powszechnych zgromadzenie, stanowiące pośrednie połączenie między rządem a rządz
W tym sensie demokracja oznacza zasadniczo odpowiedzialne i przedstawicielskie rządy. Demokracja
parlamentarna równoważy więc powszechną partycypację i rządy elit: rząd nie odpowiada bezpośrednio
przed społeczeństwem, lecz przed wybranymi przez nie przedstawicielami. Atrakcyjność takiego sys
polega na tym, że z racji wykształcenia i możliwości toczenia debat, przedstawiciele potrafią przypu
zdefiniować interesy obywateli lepiej niż oni sami. W klasycznej formie demokracji parlamentarnej, z
kojarzeni są J.S. Mill i E. Burke (patrz s. 59), od parlamentarzystów wymaga się w imieniu wyborców
samodzielnego myślenia. Jednakże współczesna polityka partyjna łączy elementy demokracji parłam
i mandatu imperatywnego (patrz s. 282).
ROZDZIAŁ IV Modele demokracji 95
imierz lljicz Lenin
1924)
J teoretyk marksizmu i czynny rewolucjonista. Jako przywódca bolszewików Le-
jąnizowal w 1917 roku rewolucję bolszewicką w Rosji i został pierwszym przy- .
ZSRR. Jego wkładem w marksizm byty: teoria partii rewolucyjnej czy też awan-
rzedstawiona w pracy Co robić (1902, wyd. poi. 1933), analiza kolonializmu'
wiska ekonomicznego w pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu
wyd. poi. 1919) oraz jednoznaczne oddanie idei „rewolucyjnej drogi do socjali-
zwiniętej w książce Państwo a rewolucja (1918, wyd. pot. 1919). Reputacja
jest nieodłącznie związana z późniejszym biegiem radzieckiej historii; niektórzy widzą w nim
linowskiego ucisku, podczas gdy inni uważają go za krytyka biurokracji oraz obrońcę debaty
•ęznymi. Marksiści zwykle traktują demokrację liberalną czy parlamentarną z lek-
'eniem, postrzegając ją jako formę demokracji „burżuazyjnej” lub „kapitalistycz-
^Mimo to, do koncepcji czy też do ideału demokracji przyciągały marksistów jej
e implikacje. Używano tego terminu w szczególności dla określenia celu, ja-
byla społeczna równość, do której doprowadzić miała wspólna własność zaso-
(„demokracja socjalna” w pierwotnym znaczeniu tego terminu), w odróżnieniu
lokracji „politycznej”, ustanawiającej jedynie fasadę równości.
rks uważał, że obalenie kapitalizmu będzie impulsem, który pozwoli prawdzi-
lemokracji na rozkwit. Jego zdaniem, w pełni komunistyczne społeczeństwo po-
e dopiero po charakteryzującym się „rewolucyjną dyktaturą proletariatu” okre-
jściowym. W rezultacie system demokracji „burżuazyjnej” zostanie zastąpiony
?m demokracji „proletariackiej”. Chociaż Marks odmawiał podania szczegó-
opisu organizacji owego przejściowego społeczeństwa, o jego ogólnym kształ-
żna wnioskować z podziwu, jakim darzył Komunę Paryską z 1871 roku, któ-
i! krótkotrwałym eksperymentem zbliżonym do demokracji bezpośredniej,
ś przewidywał jednakże, że z chwilą zaniku antagonizmów klasowych i powsta-
?|pełni komunistycznego społeczeństwa, państwo proletariackie po prostu „wy-
ł” Doprowadzi to do tego, że zbędne stanie się nie tylko istnienie rządu, pra-
'; nawet polityki, ale w konsekwencji - i samej demokracji.
demokracji wykształcona w dwudziestowiecznych państwach komunistycz-
ej niż pomysłom Marksa zawdzięczała jednak koncepcjom Lenina. Chociaż
ce z 1917 roku hasło Lenina „cala władza w ręce Rad” (rad robotników,
•zy i marynarzy) podtrzymywało pomysł demokracji komunistycznej, w prak-
dadza w Rosji radzieckiej szybko wpadła w ręce partii bolszewickiej (wkrótce
jianowanej na Partię Komunistyczną). Według Lenina, partia ta stanowiła
igardę klasy robotniczej”. Zbrojna w marksizm partia twierdziła, że jest w sta-
tytywać prawdziwe interesy proletariatu, a tym samym prowadzić go ku wy-
ańiu rewolucyjnego potencjału. Owa teoria stała się kamieniem węgielnym
okracji leninowskiej” w ZSRR i została zaakceptowana przez wszystkie inne or-
ine systemy komunistyczne jako jedna z zasadniczych cech marksizmu-leni-
 ?M:tó!ft^:ć^;!ra;z:^^vH^H^v<>K^®K<v:'?^t>;^ ::A^'V‘^'■’ ~"^' ^•'^'siTS!?^
96 CZĘŚĆ 1 Demokracja
nizmu. Jednakże słabością tego modelu jest fakt, że Lenin nie wyposażył go w żadnej
mechanizmy służące kontroli władzy Partii Komunistycznej (a zwłaszcza jej przywód­
ców) oraz gwarancji, że pozostała ona wrażliwa na potrzeby klasy robotniczej i przed
nią odpowiedzialna. Parafrazując słowa Arystotelesa, można zapytać: „kto będzie
strzegł Partii Komunistycznej?”
IB Demokracja w praktyce: konkurencyjne stanowiska
Chociaż wciąż istnieją kontrowersje co do tego, która z form demokracji jest najbar­
dziej pożądana, wiele współczesnych debat skupia się na działaniu demokracji w prak­
tyce oraz na konsekwencjach „demokratyzacji” (patrz s. 100). Stanowi to odzwier­
ciedlenie faktu szerokiej, a nawet ogólnoświatowej, akceptacji dla pewnego
szczególnego modelu demokracji, jaki ogólnie określa się mianem demokracji libe­
ralnej. Mimo istnienia w ramach tej szerokiej kategorii rywalizujących tendencji, jej
kluczowe cechy nie budzą wątpliwości:
• Demokracja liberalna jest pośrednią i przedstawicielską formą demokracji, w któ­
rej stanowiska polityczne zyskuje się w drodze sukcesu w regularnych wyborach'
przeprowadzanych w oparciu o zasadę formalnej równości politycznej.
• Demokracja liberalna oparta jest na konkurencji i decyzji wyborczej. Są one moż­
liwe dzięki pluralizmowi politycznemu, tolerancji wobec wielu rywalizujących;
przekonań oraz istnieniu stojących w sprzeczności filozofii społecznych i konku7
rających ruchów politycznych i partii.
• W demokracji liberalnej ma miejsce jasne rozróżnienie między państwem a spóje|
czeństwem obywatelskim. Utrzymuje się ono dzięki istnieniu autonomicznych grup,
i interesów oraz rynkowej czy kapitalistycznej organizacji życia gospodarczego^
Niemniej jednak istnieją znaczne rozbieżności co do znaczenia i wagi demokracji;
liberalnej. Czy, przykładowo, zapewnia ona prawdziwe i zdrowe rozproszenie wlą-'
dzy politycznej? Czy procesy demokratyczne rzeczywiście sprzyjają długofalowym^
korzyściom, czy też dają przeciwne do zamierzonych skutki? Czy równość politycz-;
na może współistnieć z ekonomiczną nierównością? Mówiąc krótko, owa format
Pluralizm
Termin „pluralizm" jest używany w dwóch znaczeniach - węższym i szerszym. W węższym oznacza wiarę <
w różnorodność (istnienie wielu rzeczy) lub przywiązanie do takiego przekonania. Jako termin deskryptywny
pluralizm może być używany na określenie istnienia konkurencji między partiami (pluralizm polityczny),
różnorodności wartości etycznych (pluralizm moralny), czy też zróżnicowania norm kulturowych (pluralizm
kulturowy). Jako pojęcie normatywne sugeruje, iż różnorodność jest zdrowa i pożądana, ponieważ zazwyczaj
chroni indywidualną wolność i sprzyja dyskusjom, sporom i porozumieniu. W węższym ujęciu, pluralizm jeșt
teorią dotyczącą dystrybucji władzy politycznej. Opowiada się raczej za szerokim i równym rozproszeniem v
władzy w społeczeństwie, niż za jej koncentracją w rękach elity czy klasy rządzącej. W tym wydaniu
pluralizm jest na ogól postrzegany jako teoria „polityki grupowej”, w której jednostki są w dużym stopniu - ■
reprezentowane poprzez ich uczestnictwo w zorganizowanych grupach, zaś wszystkie tego rodzaju grupy a
mają dostęp do procesów politycznych.
ROZDZIAŁ IV Demokracja w praktyce 97
racji jest przez różnych teoretyków interpretowana na różne sposoby. Do naj-
Jejszych z tych interpretacji należą:
iiralizm
ilițaryzni
lórporacjonizm
S^a Prawica
rksizni
ińówisko pluralistyczne
wet poglądów pluralistycznych można szukać we wczesnej filozofii liberalnej,
aszcza zaś w koncepcjach Locke’a i Montesquieu (patrz s. 387). Jednakże ich
^sżę systematyczne rozwinięcie znajduje się we wkładzie Jamesa Madisona (patrz
;97) w The Federalist Papers (Hamilton, Jay i Madison, 1787-1789, wyd. poi.
»1)1 Rozważając przekształcenie Ameryki z luźnej konfederacji stanów w fcderal-
Stany Zjednoczone Ameryki, Madison obawiał się w szczególności „problemu
Podobnie jak większość liberałów argumentował on, że niepoddanc kontro-
;ądy’demokratyczne mogłyby doprowadzić do majoryzacji, stłamszenia praw jed-
thk'i wywłaszczania w imię ludu. Praca Madisona była godna odnotowania ze
;iędu na nacisk, jaki kładł on na wielość interesów i grup w społeczeństwie oraz
twierdzenie, iż o ile każda z tych grup nie będzie mieć w polityce czegoś do po-
dzenia, stabilność i porządek nie będą możliwe. Madison propo-
^więc system rządów oparty na zasadzie podziału władzy - bi-
Bikameralizm - podział
neralizm i federalizm (patrz s. 204), co dawało rywalizującym władzy ustawodawczej,
pom i interesom wiele punktów dostępu. Powstały w rezultacie sys- ustanowiony poprzez
l rządów wielorakich mniejszości jest często określany jako „demo- istnienie dwóch
cja niadisonowska”. Na tyle, na ile uznaje on zarówno istnienie róż- równorzędnych izb
odności w społeczeństwie, jak i fakt, iż taka różnorodność jest
w parlamencie; element
ograniczenia władzy
goana, model Madisona jest pierwszą pogłębioną deklaracją zasad (patrz s. 397).
rilisfycznych.
lokracja pluralistyczna
In „demokracja pluralistyczna" jest niekiedy używany zamiennie z terminem „demokracja liberalna"
j||tenie systemu demokratycznego opartego na konkurencji wyborczej pomiędzy kilkoma partiami
tó^pLMówiąc bardziej szczegółowo, odnosi się do takiej formy demokracji, która działa dzięki
ości zorganizowanych grup i interesów do artykulacji powszechnych żądań i zapewnienia reakcji ze
^rządu. W lej formie może być postrzegana jako alternatywa wobec demokracji parlamentarnej, jak
^finM formy majoryzacji. Do warunków funkcjonowania zdrowej demokracji pluralistycznej zalicza się:
rokîe^rqzproszenie władzy politycznej pomiędzy rywalizującymi grupami; w szczególności zaś brak grup
hle wysokiego stopnia wewnętrznych reakcji i odpowiedzialność liderów grup przed ich członkami
ńle neutralnej machiny rządowej, która jest na tyle podzielona, że daje grupom wiele miejsc dostępu.
98 CZĘŚĆ 1 Demokracja
Najbardziej wpływowym wśród współczesnych przedstawicie!! teorii pluralis
nej jest Robert Dahl (patrz s. 340). Dahl przeprowadził empiryczne badanie dysti
bucji władzy w amerykańskim mieście New Haven w stanie Connecticut, które
sał następnie w Who Governs? Democracy and Power in an American City (196
Doszedł do wniosku, że chociaż osoby uprzywilejowane politycznie i silne ek
micznię miały większe wpływy niż zwykli obywatele, żadna rządząca czy stała el
nie była w stanie zdominować procesów politycznych. Jego konkluzja brzmis
„New Haven to przykład systemu demokratycznego bez upiększeń”. Dahl zdawał
bie sprawę, że współczesne systemy demokratyczne różnią się znacznie od demo
cji klasycznych starożytnej Grecji. Wspólnie z Charlesem Lindblomem ukuł ten
„poliarchia”, oznaczający rządy wielu, w odróżnieniu od rządów wszystkich ob
teli. Kluczową cechą tego systemu demokracji pluralistycznej jest fakt, że konku
cja między partiami w czasie wyborów oraz zdolność grup interesu czy grup naci
do swobodnego wyrażania własnych poglądów tworzy niezawodne powiązanie
kanał komunikacji między rządzącymi a rządzonymi. Chociaż takiemu rozwiąz;
daleko jest do ideału powszechnej samorządności, zdaniem jego zwolenników,
pewnia ono wystarczający poziom odpowiedzialności i powszechnej reaktywn
by mogło zostać uznane za demokratyczne.
Jednak związek między pluralizmem a demokracją może nie być oczywisty,
przykładu, jednym z celów systemu Madisona było zapewne ograniczenie demo
w nadziei na ochronę własności. Innymi słowy system rządów różnorakich mniej
ści mógł być po prostu sposobem na niedopuszczenie większości (pozbawionych
sności mas) do sprawowania władzy politycznej. Kolejną trudnością jest niebezpiec
stwo tak zwanej „pluralistycznej stagnacji”. Pojawia się ona, kiedy zorganizow
grupy i interesy ekonomiczne stają się tak potężne, że stwarzają impas powodu
problem „przeciążenia” państwa. W takich okolicznościach zarządzanie systemem
rałistycznym może stać się po prostu niemożliwe. Istnieje wreszcie problem pot
szony przez Dahla w późniejszych pracach, takich jak A Preface to Economic De
cracy (1985). Nierówności w dystrybucji zasobów ekonomicznych prowadzą
koncentracji władzy politycznej w rękach niewielu ludzi, podczas gdy wiele osób
jej pozbawionych. Taka argumentacja zbiega się z tradycyjną marksistowską
demokracji pluralistycznej. Dała ona także początek neopluralizmowi (patrz s. 1
Bl
Elita, elityzm
Termin elita oznaczał pierwotnie, i wciąż może oznaczać, najwyższych, najlepszych czy najdoskonalszyc
Używany w znaczeniu neutralnym lub empirycznym odnosi się jednakże do mniejszości, w której rękach,
słusznie czy niesłusznie, koncentrują się władza, bogactwo i przywileje. Elityzm jest wiarą w rządy elit cl
mniejszości lub jej praktykowaniem. Elityzm normatywny sugeruje, iż rządy elit są pożądane: władza
polityczna powinna spoczywać w rękach mądrej, oświeconej mniejszości. Elityzm klasyczny
(który rozwinęli Pareto, Mosca i Michels) chcial uchodzić za empiryczny (chociaż przekonania normatyw
często w tym przeszkadzały), zaś rządy elit uznawał za nieunikniony i niepodlegający zmianie fakt
społecznej egzystencji. Współczesny elitaryzm także wykształcił analizę empiryczną, ale jest on bardzie]
krytyczny i wybredny, jeśli chodzi ó podawanie przyczyn rządów elit. Współcześni elityści,
tacy jak C. Wright Mills (1916-1962), często starają się przybliżyć rządy elit, mając nadzieję
zarówno na ich wyjaśnienie, jak i zakwestionowanie.
ROZDZIAŁ IV Demokracja w praktyce 99
' Stanowisko elitystyczne
; ĘHtyzm powstał jako krytyka idei egalitarnych, takich jak demokracja czy socjalizm.
lllEwTaca on uwagę na fakt rządów elit, traktując go albo jako nieuniknioną i pożąda-
albo jako możliwą do naprawienia i niepożądaną właściwość społecznej egzysten-
Klasyczni elityści, tacy jak Vilfredo Pareto (1848-1923), Gaetano Mosca
57-1941) i Robert Michels (1876-1936) przychylali się do pierwszego stanowi-
j Według nich demokracja była niczym więcej jak niemądrym urojeniem, ponie-
aż władza polityczna jest zawsze sprawowana przez uprzywilejowaną mniejszość -
Przykładowo, w Elemenii di scienza politica (1896) Mosca stwierdził, że we
ich społeczeństwach „występują dwie klasy ludzi - klasa rządząca i klasa rzą-
lIMBh3”- JeB° zdaniem zasoby czy atrybuty konieczne do rządzenia są zawsze nierów-
' ńb rozdzielone, a co za tym idzie zwarta mniejszość będzie zawsze miała możliwość
^l®^WPulacP * kontrolowania mas, nawet w demokracji parlamentarnej.
SBWareto sugerował, że do rządzenia potrzebne są właściwości jednego z dwóch psy-
nych typów: „lisa” (który działa za pomocą przebiegłości i jest w stanie ma-
mć zgodą mas) lub „lwa” (na ogół osiągającego dominację w wyniku przymu-
||H|Iuii przemocy). Tymczasem Michels prezentował inną argumentację, opartą na
^ zaobserwowaniu tendencji przejawiającej się we wszystkich organizacjach, niezależ­
nie od tego, w jakim stopniu są one demokratyczne. Otóż władza w organizacji sku-
się nie w rękach apatycznych szeregowych członków, lecz jest sprawowana przez
ką grupę dominujących postaci, które podejmują decyzje. Michels określił to
mianem „żelaznego prawa oligarchii” (patrz s. 316). Zagadnieniem władzy
a tycznej zajął się później James Burnham, który w Rewolucji manadżerskiej
^Ti wyd. poi. 1958) przekonywał, iż ze względu na swą techniczną i naukową
oraz sprawność administracyjną „klasa kierownicza” zdominowała wszystkie
czności industrialne, zarówno kapitalistyczne, jak i komunistyczne.
gdy klasyczni elityści usiłowali dowieść, że demokracja to jedynie mit,
:ześni teoretycy elityzmu skłaniają się ku podkreślaniu dystansu dzielącego po­
ne systemy polityczne od demokratycznego ideału. Przykład można znaleźć
:zącym opisie struktury władzy w USA, jakiego dokonał Charles Wright Mills.
ie władzy (1956, wyd. poi. 1961) Mills przedstawił obraz Stanów Zjednoczo-
zdominowanych przez sieć grup przywódczych, stojący w kontraście z plurali-
ią ideą rozległego i zasadniczo demokratycznego rozproszenia władzy. Zdaniem
na ową „elitę władzy” składa się triumwirat wielkiego biznesu (zwłaszcza prze-
związanego z obronnością), koła wojskowe USA oraz polityczne kliki skupia-
wokól prezydenta. Sięgając do kombinacji władzy ekonomicznej, biurokra-
kontroli i dostępu do najwyższych szczebli władzy wykonawczej państw, elita
7 jest w stanie wpływać na kształt kluczowych decyzji tworzących historię,
na polu obronności i polityki międzynarodowej, jak i na mającą strategicz-
ćzenie politykę ekonomiczną. Model elity władzy daje do zrozumienia, że de-
:ja liberalna w USA jest w dużym stopniu jedynie pozorna. Naciski wyborcze
ważnie kanałizowane na „średnich szczeblach władzy” (Kongres, władze sta-
d.), zaś grupy takie jak związki zawodowe, mały biznes czy stowarzyszenia
enckie - są w stanie wywierać jedynie marginalny wpływ na procesy politycz-
tyści dowodzą ponadto, że empiryczne analizy wspierały pluralistyczne wnio-
 ’'iZfWWK
WWW

100 CZĘŚĆ 1 Demokracja ROZDZIAŁ IV Demokracja w praktyce 101

ski jedynie z tego powodu, iż Dahl i inni ignorowali znaczenie niezwiązanych z

dejmowaniem decyzji aspektów władzy politycznej (patrz s. 7). slipek^'
Model elity władzy: pojedyncza, spójna elita
Niektórzy teoretycy elitystyczni mimo to przekonywali, że pewna doza demoluj bieęlit
IBM
tycznej odpowiedzialności jest do pogodzenia z rządami elit. Podczas gdy model
ty władzy przedstawia elitę jako spójną grupę, którą łączą wspólne czy zazębiają
się interesy, elityzm konkurencyjny (zwany niekiedy elityzmem demokratycznym Elita
podkreśla znaczenie rywalizacji elit (zob. rys. 4.1). Innymi słowy elita, która skłj
się z czołowych postaci kilku rywalizujących ze sobą grup interesu, jest sfragme:
ryzowana. Z takim poglądem często kojarzony jest „realistyczny” model demokr ■Mą^
jaki przedstawił Joseph Schumpeter (patrz s. 283):

Metoda demokratyczna jest tym rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznym Model oparty na konkurencji: elita sfragmentaryzowana
w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o glosy wyborców (Kap
lizm, socjalizm, demokracja, 1942, wyd. poi. 1995, s. 336-337).

Elektorat może zadecydować o tym, która elita rządzi, ale nie może zmienić.fal
tu, że władza jest zawsze sprawowana przez jakąś elitę. Anthony Downs (1957) rț
winąl model opartego na konkurencji elityzmu, tworząc „ekonomiczną teorię denO
kracji”. Konkurencja wyborcza wytwarza rynek polityczny, na którym chcący zysi
władzę polityczną politycy zachowują się jak przedsiębiorcy, zaś poszczególni wy
cy jak konsumenci, głosując na tę z partii, której poglądy w największym stopniuj
zwierciedłają ich preferencje. Downs twierdzi, że system jawnych i konkurencyjny
wyborów jest gwarancją rządów demokratycznych, ponieważ powierza wladzęib
partii, której filozofia, wartości i strategie najbardziej korespondują z preferencja
największej grupy wyborców. Schumpeter ujął tę prawidłowość następująco: „den
kracja to rządy polityka”.
Jako model polityki demokratycznej opartej na konkurencji, elityzm ma przyną
mniej tę zaletę, że w dużym stopniu odpowiada funkcjonowaniu liberalno-demo^
tycznego systemu politycznego. W istocie, powstał on raczej w celu opisania fun
cjonowania procesów demokratycznych, niż formułowania zaleceń co do pewnyęl
wartości i zasad - politycznej równości, powszechnej partycypacji, wolności czytęz
jakichkolwiek innych. Demokracja jest więc postrzegana po prostu jako metoda.f
Demokratyzacja
Demokratyzacja odnosi się do przejścia od autorytaryzmu do demokracji liberalnej. Do najistotniejszych cec
tego procesu zaliczają się: przyznanie podstawowych wolności, w szczególności praw politycznych,
ustanowienie powszechnych i konkurencyjnych wyborów oraz (zwłaszcza w systemach postkomunis
przeprowadzenie reform rynkowych. Demokratyzacja obejmuje trzy nakładające się na siebie procesy. 4
Po pierwsze, stary reżim załamuje się; wiąże się to zazwyczaj z utratą legitymizacji (patrz s. 264), co
rzecz biorąc związane jest z kryzysem ekonomicznym i słabnącą lojalnością policji i wojska. Po drugie,
w toku „przekształceń demokratycznych" dokonuje się konstrukcji nowych liberalno-demokratycznych strup
i procesów. Po trzecie, w czasie „konsolidacji demokratycznej" owe nowe struktury i procesy stają się
zakorzenione'w umysłach elit i mas, że ich usunięcie jest z czasem nie do pomyślenia. Dla demokracji
nie ma więc alternatywy (Przeworski, 1991).
^^ffiwcżna: jako środek służący podejmowaniu decyzji politycznych poprzez odwołanie
ii?;;do konkurencyjnej wałki o głosy wyborców. Zaleta tego modelu, na tyle, na ile jest
\ 'on trafny, polega na tym, iż w znacznym stopniu uwzględnia on przywództwo poli-
:!>;;^ tyczne, oddając podejmowanie decyzji w ręce najlepiej poinformowanych, najbardziej
^^^^^alifikowanych i wykazujących się największym zaangażowaniem politycznym
^^członków społeczeństwa. Z drugiej strony, mimo że rywalizacja o władzę bez wątpie-
‘ r^nia dostarcza środków do egzekwowania odpowiedzialności, oparty na konkurencji
ipelityżm jest, w najlepszym razie, słabą formą demokracji. Daną elitę można usunąć,
^zastępując ją inną, zaś rola wyznaczona ogółowi społeczeństwa (polegająca na podej-
.inowaniu raz na kilka lat decyzji co do tego, kto będzie rządził w jego imieniu) mo­
że łatwo prowadzić do apatii, braku zainteresowania, a nawet alienacji.
^Stanowisko korporacjonistyczne Neokorporacjonizm -
zauważalna w zachodnich
mM^2^ korporacjonizmu (patrz s. 341) sięgają podjętej w faszystow-
poliarchiach tendencja do
K^^Włoszech próby skonstruowania tzw. „państwa korporacyjne- dawania zorganizowanym
•;y'g0'’ poprzez włączenie zarówno kadry kierowniczej, jak i pracowni- interesom przywilejów
w proces rządzenia. Teoretycy korporacjonizmu zwracają uwagę oraz zinstytucjonalizo­
wanego dostępu do
X’podobny rozwój wydarzeń w głównych uprzemysłowionych pań-
procesu formułowania
ftch na świecie. Poglądy te, w postaci neokorporacjonizmu czy li-
polityki.
eralnego korporacjonizmu, znajdują odbicie w wizji „trójstronnego
102 CZĘŚĆ 1 Demokracja
rządu”, w którym władza jest sprawowana poprzez organizacje, pozwalające
cjonariuszom państwowym, grupom pracodawców i związkom zawodowym na
pośrednie wypracowywanie porozumień. Tendencja do włączania grup inter
ekonomicznych do rządu (która była częsta w okresie, jaki nastąpił po 1945
szczególnie zaś widoczna w Szwecji, Norwegii, Holandii i Austrii) w dużym sto
stanowiła konsekwencję zwrotu ku zarządzaniu gospodarką i interwencji. Pa
dążące do zarządzania życiem ekonomicznym i oferowania coraz szerszego
rza usług publicznych, uznawało potrzebę rozwiązań instytucjonalnych zaproj
wanych w celu zapewnienia współpracy i wsparcia ze strony głównych ekono
nych grup interesu. Tam, gdzie czyniono próby przejścia od rządowych inter
na polu polityki ekonomicznej do wolnego rynku (jak w Wielkiej Brytanii od 1
roku), rola korporacjonizmu wyraźnie malała.
Znaczenie korporacjonizmu w kontekście procesów demokratycznych jest o
ście istotne. Niektórzy, jak na przykład brytyjscy socjaliści cechowi, są zdania, iż
poracjonizm umożliwia działanie formy reprezentacji funkcjonalnej, w której p
i interesy jednostek są wyrażane w większym stopniu przez grupy, do których
niż przez mechanizm konkurencyjnych wyborów. Nazwa „pluralizm korpora
opisuje więc trójstronność jako mechanizm, poprzez który główne grupy i i
w społeczeństwie rywalizują o możliwość kształtowania polityki rządowej. Jedna
większość komentatorów postrzega korporacjonizm jako poważne zagrożenie dla
mokracji. Po pierwsze, korporacjonizm jest korzystny jedynie dla tych grup,
przyznano uprzywilejowany dostęp do rządów. Grupy wewnętrzne mają więc w p
tyce coś do powiedzenia, podczas gdy grupy zewnętrzne wobec systemu pozb
są głosu. Po drugie, korporacjonizm może działać raczej na korzyść państwa, niż git
nych interesów ekonomicznych, ponieważ organizacje wierzchołkowe, z którymi
decyduje się współpracować, mogą być wykorzystywane do narzucania dys
swoim członkom oraz do niedopuszczania do zbyt radykalnych żądań. I wreszcie
poracjonizm grozi także osłabieniem procesów demokracji wyborczej czy par
tarnej. Decyzje polityczne zapadają w toku negocjacji między funkcjonariuszami
dowymi a przywódcami wpływowych grup interesów, a nie w czasie debat na
zgromadzenia przedstawicielskiego. Przywódcy grup interesu mają więc do d
cji znaczą władzę polityczną, mimo że nie ponoszą żadnej publicznej odpowiedzi
ści, zaś ich wpływy nie są poddane społecznemu nadzorowi.
Stanowisko Nowej Prawicy
Wraz z powstaniem Nowej Prawicy w latach 70. XX wieku pojawił się sz
rodzaj krytyki polityki demokratycznej. Skupił się on na niebezpieczeństwie t
nazwano „przeciążeniem demokratycznym”: paraliżu systemu politycznego, kt
podlega nieograniczonym grupowym i wyborczym naciskom,
Organizacja
z aspektów tej krytyki podkreślił niepokojące oblicze korpor
zmu. Teoretycy Nowej Prawicy są gorącymi zwolennikami wolr
wierzchołkowa - grupa
uznawana przez państwo rynku - wierzą, że gospodarka najlepiej funkcjonuje, gdy jest pozc
za reprezentanta ogólnych
wioną sama sobie. Z tej perspektywy niebezpieczeństwo korport
lub zbiorowych interesów
nizmu tkwi w tym, iż upoważnia on grupy sektorowe i przedstaw
biznesu lub pracowników.
li poszczególnych interesów ekonomicznych do stawiania p
ROZDZIAŁ IV Demokracja w praktyce 103
®” dotyczących podniesienia zarobków, inwestycji publicznych, subsydiów, ochro-
|ttze strony państwa itd. W rezultacie korporacjonizm pozwala dobrze umocowa-
/ aiym w systemie grupom interesu na dominację i rozkazywanie rządowi. Skutkiem te-
: ’ gb,' według Nowej Prawicy, dochodzi do nieuchronnego zwrotu w stronę interwencji
państwowej i ekonomicznej stagnacji (Olson, 1982).
' .„Przeciążenie” państwa może być także postrzegane jako konsekwencja proce-
SÓW wyborczych. Samuel Brittan (1977) określił to mianem „ekonomicznych kon-
«^liśwcncji demokracji”. W tym świetle polityka wyborcza to nic innego, jak skaza-
W® na n*eP0W0^zen'e proces, w którym zachęca się polityków do rywalizowania
' o władzę poprzez składanie elektoratowi coraz mniej realistycznych obietnic. Wi-
pęza taki stan rzeczy ponoszą zarówno politycy, jak i wyborcy. Wyborcy ulegają
./..obietnicom wyższych wydatków publicznych, gdyż szacują, że ich koszty (zwięk-
szone obciążenia podatkowe) rozłożą się na całą populację. Politycy, zżerani przez
: chęć zdobycia władzy, próbują się wzajemnie przelicytować poprzez deklarowanie
®^bec-wyborców coraz bardziej hojnych wydatków. Zdaniem Brittana, ekonomicz-
he.skutki nieograniczonej demokracji to wysoki poziom inflacji podsycanej przez
■ ’ tworzenie długu publicznego oraz obciążenia podatkowe, które niszczą przedsię-
biorczość i utrudniają rozwój. Jak to ujął David Marquand (1988), zdaniem No-
®|Wfej'Prawicy „demokracja jest dla dorosłych tym, czym czekolada dla dzieci: nie-
J odpartą pokusą- niegroźną w małych ilościach, obrzydliwą w nadmiarze”. Teoretycy
Nowej Prawicy skłonni są więc postrzegać demokrację w kategoriach ścisłej
ochrony, zasadniczo upatrując w niej raczej ochrony przed arbitralnym rządem, niż
1 "sposobu dokonywania transformacji.
Stanowisko marksistów
/^Marksistowskie ujęcie polityki demokratycznej, o czym wspomniano już w związku
demokracją ludową, jest zakorzenione w analizie klasowej. Zgodnie z tym poglą-
władzy politycznej nie można rozumieć ściśle w kategoriach praw wyborczych,
®K^?żdolności grup do artykulacji własnych interesów poprzez wywieranie nacisku
®Șprowadzenie kampanii. Władza polityczna odzwierciedla raczej, na głębszym po-
gziomie, dystrybucję władzy ekonomicznej, a szczególnie nierówną dystrybucję środ-
§^v produkcji. Marksistowska krytyka demokracji liberalnej skupia się więc na nie-
gdżownym napięciu między demokracją a kapitalizmem, to jest pomiędzy głoszoną
przez demokrację równością polityczną i nierównością społeczną, nieuchronnie wy-
gwarzaną przez gospodarkę kapitalistyczną. Demokracje liberalne są więc postrzega-
ne jako demokracje „kapitalistyczne” czy „burżuazyjne”, podlegające manipulacjom
i kontroli ze strony utrwalonej władzy klasy rządzącej.
^Marksizm dokonuje więc szczególnej krytyki demokracji plurali- -----------------
^Stycznej. Władza nie może być szeroko i równo rozmieszczona w spo- Klasa rządząca - termin
łeczeństwie, dopóki jej dystrybucja pomiędzy klasami jest nierówna. marksistowski,
oznaczający klasę, która
Wieloma względami poglądy marksistów zbiegają się w istocie z eli-
dominuje nad innymi
■tarną krytyką pluralizmu. Oba stanowiska sugerują, że władza w spo­ klasami i społeczeństwem
sób nieuchronny skupiona jest w rękach nielicznych. Różnicę stanowi z racji posiadania
^.czy owi nieliczni postrzegani są jako „elita władzy” czy też „klasa środków produkcji.
’rządząca”. Da się tu jednakże wyróżnić znaczące rozbieżności. Po
 p;WZA!i7iK^
. ..... ..........
104 CZĘŚĆ 1 Demokracja
pierwsze, podczas gdy elitaryści sugerują, iż władza może wywodzić się z wielu ź
deł (edukacja, status społeczny, pozycja w biurokracji, koneksje polityczne, maj
itp.), marksiści podkreślają decydujące znaczenie czynników ekonomicznych, w sz
gółności zaś własności i kontroli nad środkami produkcji. Ponadto elityści wyraź
się mniej jasno co do znaczenia rządów elit, przyznając przykładowo, że kiedy is
je konkurencja wewnątrz niejednorodnej elity, polityka może do pewnego stop
podlegać demokratycznym naciskom. Natomiast marksiści skłaniają się ku opinii
klasa rządząca ma skłonność do realizacji własnych interesów ekonomicznych i
czyni ustępstwa wobec innych klas tylko w celu ustabilizowania kapitalizmu i utr
lenia systemu nierównej władzy klas.
Współcześni marksiści są jednak mniej skłonni do odrzucania demokracji jako
pozorów. Przykładowo, eurokomuniści odeszli od idei rewolucji, opowiadając;
w zamian za ideą pokojowej, legalnej i demokratycznej „drogi do socjalizmu”. N
marksiści, tacy jak Jurgen Habermas (patrz s. 268), czy Claus Offe (1984) zwra<
niemniej jednak uwagę na sprzeczności oraz nieodłączną, być może, niestabilność
pitalistycznej demokracji. Z tego punktu widzenia proces demokratyczny, z jed
strony, zmusza państwo do wychodzenia naprzeciw żądaniom społeczeństwa, co p
wadzi do niepowstrzymanego wzrostu wydatków publicznych i progresywnej^
pansji obowiązków państwa, zwłaszcza w życiu społecznym i ekonomicznym. Z d
giej strony, długofalowemu przetrwaniu kapitalizmu zagraża kry
fiskalny, w którym wysokie podatki działają zniechęcająco na prz
Eurokomunizm - forma siębiorczość, zaś wciąż rosnący dług publiczny prowadzi do pert
mniej radykalnego nentnie wysokiej inflacji. Utrzymanie uprawomocnienia przez zmuś
komunizmu, która próbuje ną albo do sprzeciwiania się demokratycznym naciskom, albo!
łączyć marksizm
ponoszenia ryzyka załamania gospodarczego kapitalistyczną demo
z zasadami liberalno-
demokratycznymi. cję byłoby, zdaniem Habermasa (1973), coraz trudniejsze. Te zag
nienia są omówione szerzej w rozdziale 10.
-wn (łyknwTsrKŁ'’.
ROZDZIAŁ IV Podsumowanie
podsumowanie
Popularność demokracji zagraża możliwości używania tego pojęcia jako znaczące-
-go terminu politycznego. Redukuje się je do sloganu. Znaczenia terminu „demo-
ikracja” obejmują system rządów mas, formę rządów opartą na bezpośredniej, po­
wszechnej i nieustannej partycypacji, rządy większości, system konkurencji
partyjnej, który działa poprzez odbywające się regularnie powszechne wybory.
Debaty dotyczące natury demokracji koncentrują się na ogól na trzech centralnych
.zagadnieniach. Po pierwsze, czym jest lud lub jak daleko powinna sięgać dystry­
bucja władzy? Po drugie, czy lud powinien w rezultacie zarządzać sam sobą, czy
też może rządy powinny pozostawać w rękach polityków i reprezentujących go
partii? Po trzecie, w jakich kwestiach podejmowanie kolektywnych, opartych na
zastosowaniu procesu demokratycznego decyzji jest uzasadnione?
Iśtńieje wiele konkurencyjnych modeli demokracji, zaś każdy z nich oferuje wła­
dną wizję rządów powszechnych. Należą do nich: demokracja klasyczna, która jest
oparta na zasadzie powszechnej samorządności, demokracja ochronna, zakorze­
niona w indywidualistycznych założeniach liberalizmu, demokracja rozwijająca,
zajmująca się poszerzaniem zakresu powszechnej partycypacji oraz demolcracja lu­
dowa, która szczególną uwagę zwraca na dystrybucję władzy między klasami.
.Uzasadnieniem dla demokracji klasycznej, opartej na systemie politycznym Aten
w starożytnej Grecji, jest fakt, że tylko ona gwarantuje rządy przez lud. Demo-
kracja ochronna w największym stopniu umożliwia obywatelom prowadzenie ta­
kiego życia, na jakie się zdecydują. Demokracja rozwijająca ma tę zaletę, że posze­
rzając zakres partycypacji, zwiększa wolność i popiera osobisty rozwój. Demokracja
ludowa zmierza w większym stopniu do osiągnięcia emancypacji ekonomicznej niż
jedynie do rozszerzenia katalogu praw politycznych.
W praktyce istnieje szeroka akceptacja pewnego szczególnego modelu demokra-
jęjij który ogólnie określa się mianem demokracji liberalnej. Charakteryzuje go po­
średnia i przedstawicielska forma demokracji, która opiera się na regularnych wy­
borach. Funkcjonuje on poprzez konkurencję między partiami oraz decyzje
[‘wyborcze. Przestrzega wyraźnego podziału pomiędzy państwem a społeczeństwem
obywatelskim, pozwalając jednocześnie na istnienie grup autonomicznych i wła­
sności prywatnej.
Istnieją znaczne kontrowersje odnośnie działania systemów liberalno-demokra-
•țy.cznych w praktyce. Pluraliści chwalą ich zdolność do gwarantowania powszech-
feeaktywności i publicznej odpowiedzialności. Elitaryści podkreślają tendencję
do koncentrowania władzy politycznej w rękach uprzywilejowanej mniejszości.
Korporacjoniści zwracają uwagę na włączanie grup w proces rządzenia. Nowa Pra­
wica koncentruje się zaś na niebezpieczeństwach „przeciążenia demokracji”. Mark-
śiści. wskazują na napięcia między demokracją a kapitalizmem.
106 CZĘŚĆ 1 Demokracja
Państwu przyświeca wyłącznie jeden cel: jednostkę ograniczyć, poskromić,
podporządkować, uczynić ją poddanym jakiegoś' ogółu.
Max Surner Jedyny i jego własność (1845)
H Pytania do dyskusji
♦ Dlaczego demokrację zaczęto powszechnie cenić?
♦ Czy demokracja bezpośrednia może znaleźć zastosowanie w obecnych uwarur
I Państwo
waniach?
♦ Jałcie są zasadnicze zalety demokracji?
♦ Jakie są wady demokracji albo zagrożenia z niej wypływające? aaMK
SPIS TREŚCI
♦ Czy współczesne formy demokracji przedstawicielskiej zasługują na miano dei Czym jest państwo? 108
kratycznych? Konkurencyjne teorie państwa 111
Państwo pluralistyczne 112
♦ Jakie są główne zagrożenia dla demokracji we współczesnym społeczeństwie? Państwo kapitalistyczne 114
Pa ństwo-Lewiatan 116
Państwo patriarcha Ine 118

H Lektury uzupełniające Rola państwa

Państwa minimalne
119
120
Państwa rozwojowe 121
Arblaster A. (1994), Democracy, Milton Keynes, Minneapolis, Open Univ Państwa socjaldemokratyczne 122
Press, University of Minnesota Press. Zwięzłe i przemyślane wprowadzenie do Państwa skolektywizowane 123
Państwa totalitarne 124
demokracji.
Państwo „wydrążone”? 124
Globalizacja 124
Dahl R. (1995), Demokracja i jej krytycy, przeł. Stefan Amsterdamski, Kn
Restrukturyzacja państwa 125
Warszawa, „Znak”, Fundacja im. Stefana Batorego. Szeroka i gruntowna dysku Zarządzanie subpaństwowe 126
temat idei i teorii demokracji. bS|®. Podsumowanie 127
Pytania do dyskusji 127
Gill G. (2000), The Dynamics of Democratization. Elite, Civil Society an Lektury uzupełniające 128
HBBBJH®nKXlJ£2Za^CCEIZC2ZZrX=^^ 3323ZZîZZ2ZX2IEC33tCZÎîZn^HSSSESC3
Transition Process, Basingstoke, Palgrave. Jasny i przystępny przegląd skali, za
i charakteru demokratyzacji we współczesnym świecie.

Held D. (1996), Models of Democracy, Oxford, Stanford, Polity Press, Star

University Press. Dokładna i stymulująca analiza konkurencyjnych modeli demi
cji i obecnego stanu teorii demokratycznej.
Macpherson C.B. (1977), The Life and Times of Liberal Democracy, Ox
Oxford University Press. Krótkie, przejrzyste i wnikliwe omówienie motywów,
re są istotne w teorii liberalno-demokratycznej.
:-Państwo wywiera wpływ na prawie każdą ludzką działalność. Kształtuje i kontrolu­
je-wiele dziedzin, od edukacji po kierowanie gospodarką, od opieki społecznej po
'warunki sanitarne oraz od porządku wewnętrznego po obronę zewnętrzną. Tam,
Kaeinie kształtuje ani nie kontroluje, tam reguluje, nadzoruje, pozwala albo zaka-
|zuj& Także te aspekty życia, które zwykle uważa się za osobiste czy prywatne (mał­
żeństwo, rozwód, aborcja, kult religijny itd.) podlegają ostatecznie władzy państwo-
iwej..Nie zaskakuje więc, że politologia jest często rozumiana jako nauka o państwie,
yanăliza sposobu, w jaki zorganizowane są instytucje państwowe, ocena wpływu pań-
||g&ia społeczeństwo itd. Jest oczywiste, że zarówno debata ideologiczna jak i po­
lityką partii zwykłe skupiają się na kwestii odpowiedniej funkcji czy roli państwa,
^więc na tym, czym powinno zajmować się państwo, a jakie sprawy należy pozosta-
Myić pojedynczym osobom i stowarzyszeniom. Zatem istota władzy państwowej sta-
^się jednym z głównych przedmiotów zainteresowań analizy politycznej. Debata ta
rjhw debata o państwie) porusza niektóre z najgłębszych i najtrwalszych podziałów
teorii polityki.

ż:1^ ®$»;$i:i\!::h
. ń=; r.mtaxaXi??’’*»'

108 CZĘŚĆ 1 Państwo
Oto główne kwestie poruszane w tym rozdziale:
@ Co to jest państwo i jak można je odroznic od rządu?
£9 Jak analizuje się i wyjaśnia władzę państwową?
E3 Czy państwo prowadzi do zmian na lepsze czy na gorsze?
S3 Jałcie role są przypisywane państwu? Jak rozdzielono obowiązki pomiędzy pansfS
a społeczeństwo obywatelskie?
S Czy nowoczesne państwo jest zagrożone, a jeśli tak, to w jaki sposób uzurpuje 5®
jego władze?
9 Czym jest państwo?
Termin „państwo” ma niezwykle szerokie pole znaczeniowe. Odnosi się ono do: zbić
ru instytucji, jednostki terytorialnej, idei filozoficznej, instrumentu przymusu czy ucW
sku itd. Ten zamęt wywodzi się, po części, z faktu, że państwo jest rozumiane na
bardzo różne sposoby, a mianowicie z perspektywy: idealistycznej, funkcjonalistycz*
nej i organizacyjnej. Idealistyczne podejście do pojęcia państwa jest najwyraźniej z^
rysowane w pracach Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Wyróżnił on trzy „momen­
ty” egzystencji społecznej: rodzinę, społeczeństwo obywatelskie i państwo^
Przekonywał, że w rodzinie funkcjonuje „jednostkowy altruizm”, który zachęca lu­
dzi, aby zrezygnowali z własnych interesów dla dobra swoich dzieci lub krewnych
w podeszłym wieku. Inaczej wyglądało społeczeństwo obywatelskie, postrzeganej ja,
ko sfera „powszechnego egoizmu”, w której jednostki przedkładają własne interesy
nad interesy innych. Hegel pojmował państwo jako etyczną wspólnotę, której fuu'
damentem jest wzajemna solidarność - „powszechny altruizm”. Jednakże wadą idę*
alizmu jest fakt, że propaguje bezkrytyczny szacunek dla państwa i, definiując pany
stwo z etycznego punktu widzenia, nie rozróżnia jasno między instytucjami, które są.)
częścią państwa, a tymi, które znajdują się poza państwem.
Funkcjonalistyczne podejście do państwa zwraca szczególną uwagę na rolę lub ęe®
instytucji państwowych. Za główną funkcję państwa niezmiennie uważa się tu utrz
mywanie społecznego porządku (patrz s. 480), a państwo definiuje się jako zbiórki
stytucji, które stoją na straży porządku i zapewniają społeczną stabilność. Takie pój®
dejście zostało na przykład przyjęte przez współczesnych marksistów, którzy skłaniaj^ ^Państwo
się do postrzegania państwa jako mechanizmu, który łagodzi konflikty klasowe, ab|g|
zapewnić długotrwałe istnienie systemu kapitalistycznego. Jednakże słabym p
tem funkcjonalistycznego poglądu na państwo jest fakt, że zazwyczaj kojarzy on z
jęciem państwa wszelkie instytucje utrzymujące porządek (na przykład rodzinę, śro
ki masowego przekazu, związki zawodowe i kościół). Dlatego też w niniejszy
opracowaniu przyjęto organizacyjne podejście do definicji państwa (patrz niżej)
chyba, że zaznaczono inaczej.
KV-Sfib' mWHS’W
ROZDZIAŁ V Czym jest państwo?
eorg Wilhelm Friedrich Hegel
1770-1831)
ozof niemiecki, ojciec nowoczesnego idealizmu, rozwinął pogląd, zgodnie z którym
adomość i przedmioty materialne są w rzeczywistości połączone. W Fenomenologii
iaJ1807, wyd. poi, 1963, 1965) starał się stworzyć.racjonalny system, który za-
oliby tradycyjne chrześcijaństwo, interpretując cały proces ludzkiej historii, a w rze-
Jśtości całego wszechświata, z punktu widzenia postępu absolutnego ducha w.kie-
ikU'samorealizacji. Według Hegla historia jest w gruncie rzeczy marszem ludzkiego
haw stronę determinującego punktu końcowego. Jego największe dzieło polityczne,
fy filozofii prawa (1821,.wyd. poi. 1969), ukazuje państwo jako ideał etyczny i najwyższy wyraz
1 ; wolności. Prace.Hegla wywarty znaczny wpływ na Marksa i innych tzw. mlodoheglistów oraz
nadać kształt rozwojowi myśli zarówno liberalnej, jak i faszystowskiej.
^ȘȘ 5 Podejście organizacyjne definiuje państwo jako aparat rządowy w najszerszym te-
'■ go słowa znaczeniu, tzn. jako taki zestaw instytucji, które są wyraźnie „publiczne”,
: ' ' gdyż są odpowiedzialne za kolektywną organizację życia społecznego oraz są finan-
WWpwane z pieniędzy publicznych. Zaletą tej definicji jest to, że wyraźnie rozróżnia ona
'.• państwo od społeczeństwa obywatelskiego (patrz s. 8). Państwo obejmuje różne in-
iOșțytucje rządu: urzędy, wojsko, policję, sądy, system ubezpieczeń społecznych itd. Mo-
. ze być utożsamiane z całym „ciałem politycznym”. Umożliwia to ustalenie począt-
państwa nowożytnego w procesie wyłaniania się scentralizowanej władzy
' .'w piętnasto- i szcsnastowiecznej Europie, władzy, która zdołała podporządkować so-
wszystkie inne instytucje i grupy, zarówno duchowne jak i świeckie. Współczesne
^ppojęćie suwerennej państwowości zostało sformalizowane w pokoju westfalskim
^U 1648. Ponadto podejście organizacyjne pozwala mówić o „rozszerzaniu”
^^(«ograniczaniu” państwa, w znaczeniu zwiększania lub zmniejszania obowiązków
Și, państwa i jego instytucji.
/ W świetle powyższego, można wyróżnić pięć głównych cech państwa:
..e:'• Państwo jest suwerenne. Posiada absolutną i nieograniczoną władzę, jako że stoi
■ ponad wszystkimi innymi stowarzyszeniami i ugrupowaniami w społeczeństwie.
^^IThomas Hobbes (patrz s. 375) wyraził ten pogląd przedstawiając państwo jako
„Lewiatana”, potężnego potwora, zwykle wyobrażanego jako stworzenie morskie.
W '
laństwo to stowarzyszenie polityczne, które w określonych granicach terytorialnych ustanawia suwerenne
s. 161) prawo oraz sprawuje władzę poprzez system trwałych instytucji. Instytucje te są wyraźnie
iKSO^06’ ^7* P°noszą odpowiedzialność za zbiorowa, organizację życia społecznego i są finansowane
' ’środków publicznych. Państwo obejmuje zatem różne instytucje rządowe, ale również sądy, upaństwowiony
przemysł, system ubezpieczeń społecznych itd. Może być utożsamiane z całym „ciałem politycznym".
Dla,niemieckiego socjologa, Maxa Webera (patrz s. 265), państwo było definiowane przez jego monopol
^środki „legalnego przymusu”.
119 CZĘŚĆ 1 Państwo
Instytucje państwowe są wyraźnie „publiczne” w odróżnieniu od instytucji „p^
watnych”, charakterystycznych dla społeczeństwa obywatelskiego. Ciała puyj
ne są odpowiedzialne za podejmowanie i egzekwowanie decyzji zbiorowych, p|
czas gdy ciała prywatne, takie jak rodziny, firmy prywatne i związki zawodź
istnieją, aby zaspokajać interesy indywidualne.
Państwo jest praktykowaniem legitymizacji. Decyzje państwa są zwykle (choć ij
koniecznie) akceptowane jako obowiązujące członków społeczeństwa. Twierd;
bowiem, że są one podejmowane w interesie publicznym lub dla dobra wspó
go; państwo rzekomo wyraża niezmienne interesy społeczeństwa.
Państwo jest instrumentem dominacji. Władza państwowa wspiera się na przy
sie, a państwo musi mieć możliwość zapewnienia przestrzegania swych praw |
rania przestępców, zatem monopol na „legalny przymus” (Max Weber) jest p
tycznym wyrazem suwerenności państwa.
Państwo jest stowarzyszeniem terytorialnym. Posiada kompetencje zdefiniow
z uwzględnieniem terytorium geograficznego i obejmujące wszystkie osoby żyj
w jego granicach, bez względu na to, czy są jego obywatelami, czy nie. Na set
międzynarodowej państwo jest zatem postrzegane (przynajmniej w teorii) jako:
nostka autonomiczna.
Oprócz tego, że państwo różni się od społeczeństwa obywatelskiego, to samoj
również zróżnicowane wewnętrznie, gdyż dzieli się na podjednostki. Aparat państw
wy obejmuje zatem polityczną egzekutywę lub rząd, w wąskim tego słowa znaczę
a możliwe, że także zgromadzenie lub parlament, sądownictwo, administrację,
sko, policję, instytucje lokalne i regionalne itd. Jednak najważniejsze jest rozróż
nie między „państwem” a „rządem” - dwoma terminami, których często używaj
zamiennie. Rozróżnienie to nie ma jedynie akademickiego znaczenia. Sięga do se
idei ograniczonego i rządu konstytucyjnego. Mówiąc krótko, władzę rządu mo
kontrolować tylko wtedy, gdy uniemożliwia się aktualnemu rządowi naruszanie;
solutnej i nieograniczonej władzy państwowej.
Oto główne różnice pomiędzy rządem a państwem:
• Państwo jest pojęciem szerszym niż rząd. Państwo to stowarzyszenie włączaj
obejmujące wszystkie instytucje sfery publicznej oraz wszystkich członków sp
czeństwa (jako obywateli). Rząd jest częścią państwa.
• Państwo jest jednostką trwającą nieprzerwanie, a nawet stałą,
Rząd konstytucyjny -
jest tymczasowy - rządy się zmieniają, a systemy rządów mogą być
system rządów formowane i reorganizowane.
funkcjonujący w ramach
granic prawnych
• Rząd to środek, przy pomocy którego funkcjonuje władza pańsi
wa. Tworząc i wprowadzając w życie politykę państwa, rząd jest je
i instytucjonalnych,
które ograniczają „mózgiem” i utrwala jego istnienie.
jego władzę
oraz chronią wolność • Państwo sprawuje władzę bezosobową. Pracownicy organów p
jednostki. stwowych są rekrutowani i szkoleni w sposób biurokratyczny, a ta|
oczekuje się od nich, aby byli politycznie neutralni, umożliwiając;
iSK
ROZDZIAŁ V Konkurencyjne teorie państwa 111
I Warto jj ssrcur.
3 wiedzieć.
Sa umowy społecznej
SinSi społeczna to dobrowolne porozumienie zawarte między jednostkami, którego wynikiem jest
tanie zorganizowanego społeczeństwa lub państwa. Najpierw służyła ona jako narzędzie teo-
nie myślicielom takim jak Thomas Hobbes, John Locke i Jean Jacques Rousseau (patrz s. 93),
^Wskrzesili ją współcześni teoretycy tacy jak John Rawls (patrz s. 72). Umowa społeczna
^uważana jest za akt historyczny. Częściej wykorzystuje się ją do demonstrowania wartości
||g®jjijdstaw zobowiązań politycznych. Według teoretyków umowy społecznej jednostki powin-
nV-żaćh'ówywać się tak, jak gdyby same tę umowę zawarły. W swej klasycznej postaci, teoria umo-
ecznej zawiera trzy elementy:
stanie wyobrażenia hipotetycznego społeczeństwa bezpaństwowego („stanu natury"). Nie-
niczona wolność oznacza, że życie jest „samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i krótkie”
f|®ó-jednostki starają się wyrwać ze stanu natury przez zawarcie umowy społecznej, zdawszy
jble sprawę, że tylko suwerenna władza może zapewnić porządek i stabilność.
Umowa społeczna zobowiązuje obywateli do szacunku i posłuszeństwa wobec państwa z wdzięcz-
inści za stabilność i bezpieczeństwo, które może zapewnić wyłącznie system władzy politycznej.
parnym organom państwowym opieranie się ideologicznemu entuzjazmowi aktual­
no rządu.
'•-’Państwo reprezentuje, przynajmniej teoretycznie, niezmienne interesy społeczeń-
Waftzn. dobro wspólne lub wolę powszechną. Z drugiej strony, rząd reprezen-
■ ■ tuje polityczne sympatie tych, którzy w danym czasie są akurat u władzy.
Konkurencyjne teorie państwa
rozumienie w kwestii tego, co rozumiemy pod pojęciem „państwo” stanowi pod-
B®n'a której można przeprowadzić analizę głębszego problemu: jaka jest natura
Ozy państwowej i jakie interesy reprezentuje państwo? Z tego punktu widzenia,
stwo jest pojęciem „z zasady kwestionowanym”. Istnieje kilka konkurencyjnych
irii;państwa, z których każda oferuje inne wyjaśnienie jego początków, rozwoju
na społeczeństwo. Co więcej, kontrowersje dotyczące natury władzy pań­
stwowej coraz bardziej dominują we współczesnej analizie politycznej i prowadzą do
^^ideologicznych i teoretycznych nieporozumień w tej dziedzinie. Odnoszą się
<óne .ha przykład do pytań o to, czy państwo jest autonomiczne i niezależne od spo-
i^lećzeństwa, czy może w gruncie rzeczy jest produktem społeczeństwa, wyrazem szer-
Ż.szego rozdziału władzy i środków. Ponadto, czy państwo służy zbiorowemu dobru,
Tezy może sprzyja grupom uprzywilejowanym łub klasie dominującej? Czy państwo
[jestsiłą pozytywną lub konstruktywną, której obowiązki należy rozszerzyć, czy jest
jednostką negatywną lub destrukcyjną, którą trzeba ograniczyć, czy może nawet znisz-
||^c?JMożna wyróżnić cztery przeciwstawne teorie państwa:
 112 CZĘŚĆ 1 Państwo
państwa pluralistycznego
państwa kapitalistycznego
państwa-Lewiatana
państwa patriarchalnego.
Państwo pluralistyczne
Pluralistyczna teoria państwa ma wyraźnie liberalny rodowód. Wywodzi się z przi
konania, że państwo działa w społeczeństwie jako „sędzia” lub „arbiter”. Ten poglji
zdominował także główny nurt analizy politycznej, wyjaśniając tendencję, przyna
mniej w myśli anglo-amerykańskiej, do pomijania państwa i organizacji państw^
wych, a w zamian, skupiania się na „rządzie”. Rzeczywiście, w tradycji tej nie jej
rzadkością odrzucanie „państwa” jako abstrakcji i postrzeganie takich instytucji, ja
sądy, administracja państwowa i armia jako niezależnych aktorów, a nie elementy sze
roko rozumianej machiny państwowej. Niemniej jednak takie podejście jest moźO
tylko dlatego, że opiera się na fundamentalnych i często niepotwierdzonych założę
niach o neutralności państwa. Państwo można ignorować jedynie wtedy, gdy p ostrze
ga się je jako bezstronnego arbitra, na którego aktualny rząd j^
wpływać zgodnie ze swoją wolą.
Zobowiązanie polityczne Źródeł tej teorii państwa można dopatrywać się w dziełach^
- obowiązek obywatela
względem państwa; demnastowiecznych teoretyków umowy społecznej, takich jak Tl:
podstawa prawa, mas Hobbes i John Locke (patrz s. 55). Głównym przedmiot
na którego mocy państwo zainteresowań owych myślicieli była analiza podstaw zobowiązań p
sprawuje władzę. litycznych, ze względu na które człowiek jest zobowiązany doi
cunku i posłuszeństwa wobec państwa. Twierdzili oni, że państwo p
Stan natury -
wstało w wyniku dobrowolnego porozumienia, czy umot
społeczeństwo społecznej, zawartego przez jednostki, które zdały sobie sprawę,1
pozbawione władzy jedynie ustanowienie suwerennej władzy jest w stanie ochronię
politycznej i formalnej przed niepewnością, nieładem i brutalnością stanu natury. Bez pa
(prawnej) kontroli nad
stwa ludzie źle się traktują, wykorzystują i podporządkowują sol
jednostkami; pojęcie to
jest zwykle używane jako
jedni drugich. Państwo zapewnia ład i cywilizowaną egzystencję ar
narzędzie teoretyczne. chroni wolność. Jak powiedział Locke „gdzie nie ma prawa, nie r
też wolności”. ł ^i^^spólzawodnictwo partyjne i działalność grup interesu zapewniają, że aktualny
Neopluralizm
Neopluralizm jest stylem społecznego teoretyzowania, który pozostaje wierny wartościom pluralistyczny?
jednocześnie uznając potrzebę weryfikacji i uaktualniania klasycznego pluralizmu w świetle na przykład,
elit, marksizmu i Nowej Prawicy. Chociaż neopluralizm obejmuje wiele perspektyw i stanowisk, można
wyróżnić w nim kilka myśli przewodnich. Po pierwsze, stara się on brać pod uwagę trendy, mające na c
unowocześnienie, takie jak powstanie społeczeństwa postindustriainego i postkapitalistycznego. Po drugi
podczas gdy neopluralizm zdecydowanie przedkłada kapitalizm nad socjalizm, ekonomiczne doktryny q
wolnorynkowe są zwykle traktowane jak przestarzałe. Po trzecie, demokracje zachodnie uważa się . ^
za „zdeformowane poliarchie", w których większe korporacje wywierają nieproporcjonalnie duży wpływy
ROZDZIAŁ V Konkurencyjne teorie państwa 113
teorii liberalnej państwo jest zatem postrzegane jako bezstronny rozjemca po-
gród rywalizujących grup i jednostek w społeczeństwie. Jest „sędzią”, który potrafi
^^^pewnić każdemu obywatelowi ochronę przed naruszeniem jego praw przez innych
iW^bywateli. Bezstronność państwa wyraża fakt, że działa ono w interesie wszystkich
* dlatego reprezentuje dobro wspólne czy interes publiczny. Według Hob-
Iflowa#3^00^ i porządek mogą być zabezpieczone tylko przez ustanowienie państwa
^^’ absolutnego i nieograniczonego, z władzą, której nie można ani podważać, ani kwe-
PiWionować. Innymi słowy, uważał on, że obywatele stają przed trudnym wyborem mię-
^SO^bsolutyzmcm (patrz s. 33) i anarchią. Z drugiej strony Locke opracował bar-
^Wdwhypową liberalną obronę państwa ograniczonego. Według niego cel państwa jest
konkretny: ogranicza się on do obrony zbioru „naturalnych” lub danych przez
~ Praw indywidualnych, a mianowicie prawa do „życia, wolności osobistej i wła-
IWShości indywidualnej”. Stwarza to wyraźną różnicę między obowiązkami państwa
Bwfprzede wszystkim utrzymaniem ładu wewnętrznego i ochroną własności) a obowiąz-
^•li'karni każdego obywatela (zwykle postrzeganymi jako sfera społeczeństwa obywatel-
^B^b); Ponadto, skoro państwo może z równą łatwością stanowić zagrożenie dla
praw naturalnych, jak i ich przestrzegać, obywatele muszą mieć zapewnioną pewną
ii»? ochrony przed państwem, która według Locke’a mogła być realizowana tylko
g;-;p«« mechanizmy rządu konstytucyjnego lub reprezentatywnego.
w*e^u owe pogody zostały rozwinięte w pluralistycznej teorii państwa. Ja-
WwW^oria społeczeństwa, pluralizm (patrz s. 96) utrzymuje, że w demokracjach libe-
ppralnych, władza jest rozdzielona powszechnie i równomiernie. Jako teoria państwa,
twierdzi, że państwo jest neutralne o tyle, o ile jest podatne na wpływ róż-
;5\<Chych grup, interesów i wszystkich klas społecznych. Państwo nie sprzyja jakimkoł-
^^^^Jńteresom czy grupom i nie posiada własnego interesu, który różniłby się od in-
^Mitbreśów społeczeństwa. Jak powiedział Schwarzmantel (1994), państwo jest „sługą
^«/społeczeństwa, a nie jego panem”. Można je zatem przedstawiać jako „poduszkę na
k^a biernie przyjmuje wywierane na nią naciski i siły. U podstaw tego poglą-
łi^duJeżą ^wa główne założenia. Pierwsze mówi, że państwo jest w gruncie rzeczy pod-
^W^ne radowi. Niewybierałne organy państwowe (administracja państwowa, sądow-
itll^^o&P0^ wojsko itd.) są całkowicie bezstronne i podlegają władzy swych
^^•politycznych panów. Uważa się zatem, że aparat państwowy podporządkowuje się za-
llll^dom:służby publicznej i formalnej odpowiedzialności politycznej (patrz s. 393).
BW^Mług drugiego założenia proces demokratyczny jest istotny i skuteczny. Innymi sło-
pozostaje wrażliwy i reaguje na opinię publiczną. Dlatego też ostatecznie pań-
r^^rwóJesc tylko chorągiewką, powiewającą w kierunku dyktowanym przez większość
&VMMółeczeństwa.
nakże współcześni pluraliści często przyjmują bardziej krytyczny
ima temat państwa, zwany neopluralistyczną teorią państwa. Teo- Anarchia - dosłownie:
■ tacy jak Robert Dahl (patrz s. 340), Charles Lindblom i John brak władzy; termin
:th Galbraith (patrz s. 245) uznali, że nowoczesne państwa uprze- anarchia często jest
używany w znaczeniu
wione są bardziej złożone i jednocześnie mniej wrażliwe na po- pejoratywnym, sugerując
hine naciski, niż postulował to klasyczny pluralizm. Neopluraliści niestabilność czy nawet
■țha przykład, że biznes cieszy się „uprzywilejowana pozycją” chaos.
ięm rządu, z którą inne grupy bez wątpienia nie mogą rywalizo-
114 CZĘŚĆ 1 Państwo
wać. W Politics and Markets (1977) Lindblom wskazał, że jako główny inwestor i n
większy pracodawca w społeczeństwie, biznes z całą pewnością wywiera znacz
wpływ na każdy rząd, bez względu na jego ideologiczne sympatie czy zobowiązał
zawarte w programie. Ponadto neopluraliści przyznali, że państwo nie tylko mc
kształtować, ale rzeczywiście kształtuje partykularne interesy. W ten sposób moż
uważać, że elita państwa składająca się z wysokich rangą urzędników administra
państwowej, sędziów, komisarzy policji, przywódców wojskowych itd. realizuje b
rokratyczne interesy swego sektora w państwie lub interesy grup klientów. W istoc
jeśli traktuje się państwo jako aktora politycznego, można postrzegać je jako silną (
śli nie najsilniejszą) grupę interesu w społeczeństwie. Ta metoda argumentacji zacl
ciła Erica Nordlingera (1981) do stworzenia skoncentrowanego na państwie modi
demokracji liberalnej, opartego na „autonomii państwa demokratycznego”.
Państwo kapitalistyczne
Marksistowskie pojęcie państwa kapitalistycznego stanowi wyraźną alternatywę-j
pluralistycznego wizerunku państwa jako bezstronnego sędziego łub arbitra. Mark
ści dowodzili zwykle, że państwo nie może być rozumiane z pominięciem kontek;
gospodarczej struktury społeczeństwa. Pogląd ten jest najczęściej rozumiany z puni
widzenia klasycznego sformułowania, że państwo to nic innego, jak narzędzie ucls
klas: państwo wywodzi się z systemu klasowego i w pewnym sensie go odzwiercied
Niemniej jednak na polu teorii marksistowskiej w ciągu ostatnich lat odbywała się c
szerna debata, która znacznie odsunęła marksistowską teorię państwa od jej klasy
nej formy. Z wielu względów weryfikacja marksistowskich postaw wobec państwa]
możliwa z powodu dwuznaczności, które można znaleźć w dziełach samego Mark
Marks nie stworzył jednoznacznej i spójnej teorii państwa. Ogólnie rzecz ujmuj;
byl przekonany, że państwo, które można postrzegać jako prawdziwy fundament:';
cia społecznego, jest częścią „nadbudowy”, określonej lub uwarunkowanej przez „l
zę” ekonomiczną. Jednakże, dokładny związek między „bazą” a „nadbudów;
a w tym wypadku między państwem a kapitalistycznym modelem produkcji, niej
jasny. Z dzieł Marksa wyłaniają się dwie teorie państwa. Pierwsza jest wyrażona w]
go często cytowanej wypowiedzi z Manifestu komunistycznego (1848, wyd. fu
1983): „Władza wykonawcza współczesnego państwa jest niczym innym jak tylkoai
mitetem zarządzającym interesami całej burżuazji”. Z tego punktu widzenia, pan|
jest wyraźnie zależne od społeczeństwa i całkowicie zależne od dominującej wA|
pod względem gospodarczym klasy, którą w kapitalizmie tworzy burżuazja. Dlatę
Lenin opisywał państwo jako „specjalną organizację siły, przemocy w cełu uciskaj
jakiejś klasy” {Państiuo i rewolucja, 1918].
Mimo to, w przeprowadzonej przez Marksa analizie wydarzeń^
Burżuazja - termin
wolucyjnych we Francji w latach 1848-1851, opisanych w dziele?
marksistowski Brwnaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. poł. 1980), można zr
oznaczający rządzącą leźć inną, bardziej złożoną i subtelną teorię państwa. Marks sugej
klasę społeczeństwa wał, że państwo może cieszyć się czymś, co jest postrzegane jâ
kapitalistycznego, „względna autonomia” od systemu klasowego, a państwo napolec
właścicieli środków
skie jest w stanie narzucić społeczeństwu swoją wolę działając jako „f
produkcji.
tworny organizm-pasożyt”. Jeżeli państwo wyrażało interesy jakiejk
șxnBaauaauaiaMn»^^
ROZDZIAŁ V Konkurencyjne teorie państwa 115
| wiek klasy, nie były to interesy burżuazji, ale najliczniejszej klasy francuskiego społe-
czeństwa - chłopów z małych gospodarstw rolnych. Chociaż Marks nie rozwinął te-
. c gópoglądu szczegółowo, jest oczywiste, że z tej perspektywy, autonomia państwa jest
względna, jako że państwo zdaje się pośredniczyć między będącymi w konflik-
WćieJdasami i tym samym utrzymuje istnienie systemu klasowego.
- Obydwie z powyższych teorii znacznie różnią się od liberalnego i późniejszego plu-
'rjłlistycznego modelu władzy państwowej. W szczególności podkreślają, że państwa
Igmliinożna zrozumieć inaczej, jak tylko w kontekście nierównej władzy klasowej oraz
pgB>że państwo rodzi się ze społeczeństwa kapitalistycznego i to społeczeństwo wy-
|g|||ay działając albo jako narzędzie ucisku w ręku klasy dominującej, albo, bardziej
•i' subtelnie, jako mechanizm, przez który zmniejszane są antagonizmy klasowe. Nie-
ipniej jednak postawa Marksa wobec państwa nie była całkowicie negatywna. Twier-
IBBon, że państwo może być użyte konstruktywnie w okresie przejścia od kapitali­
zmu do komunizmu w formie „rewolucyjnej dyktatury proletariatu”. Upadek
..kapitalizmu byłby świadkiem zniszczenia państwa burżuazyjnego i narodzin państwa
.•.■.alternatywnego, czyli proletariackiego.
L;<Opisując państwo jako „dyktaturę” proletariatu, Marks wykorzystał pierwszą teo-
•vrię. państwa, postrzegając je jako instrument, przez który dominująca gospodarczo
•rkiaśa (wtedy już proletariat) mogłaby ujarzmiać i trzymać w ryzach inne klasy. Z te-
go punktu widzenia wszystkie państwa to dyktatury klasowe. „Dyktatura proletaria-
«» postrzegana jako środek zabezpieczający korzyści, jakie wynikały z rewolu­
cji, przez uniemożliwienie wywłaszczonej burżuazji przeprowadzenia kontrrewolucji.
.Niemniej jednak Marks nie postrzegał państwa jako koniecznej lub trwałej formacji
społecznej. Przewidział, że wraz ze zniknięciem antagonizmów klasowych, państwo
■„zaniknie”, czyli że całkowicie komunistyczne społeczeństwo także będzie bezpań-
^^we. Jako że państwo narodziło się z systemu klasowego, gdy zostanie on znie-
îsiony,-państwo po prostu straci powód swego istnienia.
®®ibiwalentne dziedzictwo Marksa dostarczyło współczesnym marksistom, czy neo-
.••marksistom, wiele możliwości do dalszej analizy władzy państwowej. Zachęcały do te-
również dzieła włoskiego marksisty Antonia Gramsciego (patrz s. 255), który pod-
lał .stopień, w jakim dominacja klasy rządzącej osiągana jest dzięki manipulacji
logicznej, a nie po prostu przez otwarty przymus. Według tego poglądu dominacja
tiazji utrzymuje się w dużej części przez „hegemonię” (patrz s. 253), czyli przy-
® ârksizm
ijńjsizrn (czasem nazywany nowoczesnym marksizmem) odnosi się do prób weryfikacji
, șzțalcenia klasycznych poglądów Marksa, jednocześnie pozostając wiernym niektórym zasadom
șlsțowskim łub aspektom metodologii Marksa. Neomarksiści zwykle nie wierzą w to, że marksizm
’^monopol na prawdę i dlatego sięgają do filozofii heglowskiej, anarchizmu, liberalizmu, feminizmu,
et teorii racjonalnego wyboru. Niemniej jednak można wyróżnić dwie główne myśli przewodnie,
erwsze, neomarksiści starają się stworzyć alternatywę dla mechanistycznych i deterministycznych
dów ortodoksyjnego marksizmu, odmawiając zaakceptowania pierwszeństwa ekonomii
isywania proletariatowi roli uprzywilejowanej. Po drugie, starają się wyjaśnić porażkę przewidywań
zajmując się przede wszystkim ideologią i władzą państwa.
fttWW
îEsasssffi»: reais;
 ii®:
116 CZĘŚĆ 1 Państwo
wództwo intelektualne lub kontrolę kulturową, przy czym państwo odgrywa w
procesie znaczącą rolą. W latach 60. i na początku lat 70. XX wieku marksistów
teoretyzowanie na temat państwa było zdominowane przez konkurencyjne stanów
przyjęte przez Ralpha Milibanda i Nicosa Poulantzasa (1936-1979). Chociaż dęba
przeszła przez kilka faz, jako że każdy autor weryfikował swoje stanowisko, w jej c
trum leżały diametralnie różne instrumentalne i strukturalistyczne poglądy na państ
W The State hi Capitalist Society (1969) Miliband przedstawił państwo jako pr
stawiciela lub instrument klasy rządzącej, podkreślając, że elita państwa w nieprop
cjonalnie dużej mierze wywodzi się z szeregów ludzi uprzywilejowanych i majętn
Przychylne nastawienie państwa do kapitalizmu wywodzi się zatem ze zbieżności
dowiska społecznego urzędników administracji państwowej i innych instytucji?
blicznych z jednej strony, a bankierów, liderów świata biznesu i potentatów prze
słowych z drugiej. Innymi słowy, obie grupy są zwykle reprezentantami kl
kapitalistycznej. Poulantzas w Political Power and Social Classes (1968) odrzuci
socjologiczne podejście, zwracając natomiast uwagę na stopień, w jakim struk
władzy ekonomicznej i społecznej ogranicza autonomię państwa. Pogląd ten wsk
je na to, że państwo nie może nie utrwalać systemu społecznego, w którym funk
nuje. W przypadku państwa kapitalistycznego, jego rolą jest służenie dlugotermi
wym interesom kapitalizmu, nawet jeśli tym działaniom mogą się przeciwsta
sektory samej klasy kapitalistycznej. Przykładami są działania, takie jak rozsze
praw demokratycznych i reformy systemu opieki społecznej, które są ustępstwam
rzecz klasy pracującej, a mimo to związują ją z systemem kapitalistycznym. .'3
Rozwój nowoczesnego marksizmu przyniósł znaczącą zbieżność między teorią
ralistyczną a marksistowską. Podczas gdy pluraliści coraz częściej rozpoznają zna
nie potęgi korporacji, neomarksiści zostali zmuszeni do porzucenia poglądu, że
stwo jest jedynie odbiciem systemu klasowego. Przede wszystkim neomarks
przyznali, że we współczesnych warunkach, klasyczny model dwuklasowy (opart
burżuazji i proletariacie) jest zbyt uproszczony i często mało przydatny. Podążaj
Poulantzasem, neomarksiści zwykle przyznają, że istnieją znaczące podziały w kl
rządzącej (np. pomiędzy kapitałem finansowym i produkcyjnym) i że pojawienie
demokracji wyborczej wzmocniło pozycję interesów i grup poza klasą rządzącą,
datkowo, coraz częściej postrzegają państwo jako teren zmagań interesów, grup i l
Jest to szczególnie wyraźne w przypadku „strategicznego podejścia relacyjnego”
państwa Boba Jessopa (1982). Jessop postrzegał państwo nie jako środek utrwala
cy kapitalizm w skutek osłabiania napięć klasowych, lecz jako „krystalizację strati
politycznych”, to znaczy jako zbiór instytucji, przez które rywalizujące grupy i in
resy walczą o dominację lub hegemonię. Według tego poglądu państwo nie jest
tern „instrumentem” w ręku grupy dominującej czy klasy rządzącej, lecz raczej j
nostką dynamiczną, która obrazuje równowagę sil w społeczeństwie w dań
momencie, a tym samym wyraża wynik toczącej się walki o hegemonię.
Państwo-Lewiatan
We współczesnej polityce obraz państwa jako „Lewiatana” (potwora dbającego o w
sne interesy, zdecydowanego na ekspansję i rozrost) jest kojarzony z Nową Prawi
Pogląd ten jest zakorzeniony we wczesnym lub klasycznym liberalizmie, a w
ROZDZIAŁ V Konkurencyjne teorie państwa 117
iości, w przywiązaniu do radykalnej formy indywidualizmu (patrz s. 240). Nowa
:a, a w każdym razie jej skrzydło neoliberalne, wyróżnia się silną niechęcią wo-
interwencji państwa w życie społeczne i gospodarcze, która wywodzi się z prze-
nania, że państwo jest organizmem pasożytniczym, zagrażającym zarówno wolno-
indywidualnej, jak i bezpieczeństwu gospodarczemu. Według tego poglądu
stwo zamiast być bezstronnym sędzią lub arbitrem, jak postuluje pluralizm, jest
dyktyczną „nianią”, gotową wtrącać się i ingerować w każdy aspekt ludzkiego ży-
Giówną cechą tego poglądu jest to, że państwo dąży do osiągnięcia interesów,
re są odrębne od interesów społeczeństwa (inaczej niż w marksizmie), oraz że te
sresy wymagają niesłabnącego wzrostu roli państwa lub poszerzenia jego obowiąz-
©latego myśliciele Nowej Prawicy twierdzą, że dwudziestowieczna tendencja
gadająca się za interwencją państwa odzwierciedlała nie tyle powszechne naci-
bezpieczeństwo gospodarcze i społeczne lub potrzeby stabilizacji kapitalizmu
^zmniejszanie napięć klasowych, co raczej wewnętrzny dynamizm państwa.
ęóretycy Nowej Prawicy wyjaśniają dynamizm ekspansji władzy państwa przez
lieśienie do nacisków ze strony zarówno popytu jak i podaży. Naciski ze strony
ytu to te, które wywodzą się z samego społeczeństwa, zwykłe jako mechanizm
lokracji wyborczej. Jak mówiliśmy uprzednio, Nowa Prawica dowodzi, że wspól-
odnictwo wyborcze zachęca polityków do „przelicytowywania” się nawzajem
:z składanie obietnic dotyczących większych wydatków i hojniejszych programów
[owych, niezależnie od długotrwałych szkód, które taka polityka wyrządza go-
darce w formie zwiększonych podatków, wyższej inflacji i „wypierania” inwesty-
^drugiej strony naciski podażowe to te, które pochodzą z wewnątrz państwa,
wje zatem wyjaśnić przy uwzględnieniu instytucji i pracowników aparatu pań-
owego. Ów pogląd, w swej najbardziej wpływowej postaci, jest znany jako „nad-
ka podaży” rządu.
eza nadwyżki podaży jest zwykle kojarzona z teoretykami wyboru publicznego
itrż s. 342), którzy analizują, jak podejmowane są decyzje publiczne zgodnie z za-
eniem, że zaangażowane jednostki działają w sposób racjonalnie interesowny. Przy-
dowo, William Niskanen (1971) dowodził, że skoro kontrola budżetowa w legi-
tywie takiej jak amerykański Kongres jest zwykle słaba, na zadanie tworzenia
dżetu w dużej mierze wpływają interesy agend rządowych i wyższych urzędników.
H|$aż implikuje to, że rząd jest zdominowany przez państwo (gdy elita państwa
^stanie kształtować myślenie wyłonionych w wyborach polityków), istnieją po-
śieństwa między modelem wyboru publicznego a omawianym wcześniej poglądem
kșistowskim. Jednakże miejscem, w którym obydwa te poglądy wykazują różni-
są interesy, którym służy aparat państwowy. Podczas gdy marksiści twierdzą, że
stwo jest odzwierciedleniem szerszych interesów klasowych czy społecznych, No-
.’Prawica ukazuje państwo jako niezależną lub autonomiczną jednostkę, która re-
uje swoje własne interesy. Według tego poglądu biurokratyczny interes własny nie- 1!
ieńnie wspiera „wielki” rząd i interwencje państwa, ponieważ prowadzi to do
większenia samej biurokracji, co pomaga zagwarantować stałe zatrudnienie, pod-
ść płace, otworzyć możliwości awansu zawodowego i podnieść status urzędników
'stwowych. Obraz egoistycznych urzędników wyraźnie kłóci się z pluralistycznym
ęciem machiny państwowej, przepojonej etyką służby cywilnej i ściśle podlegają-
kbntroli politycznej.
118 CZĘŚĆ 1 Państwo ROZDZIAŁ V Rola państwa 119

Państwo patriarchalne Obydwa podejścia zaprzeczają na przykład temu, że państwo jest jednostką
Iczną zdecydowaną na realizowanie własnych interesów. Państwo jest za to
Współczesny styl myślenia o państwie patriarchal nym musi w końcu uwzględnić ko w, a jego stronniczość wyjaśniana, w odniesieniu do „głębokiej struktury”
sekwencje teorii feministycznej. Nie znaczy to jednak, że istnieje systematyczna fen całym społeczeństwie. Podczas gdy marksiści umieszczają państwo w kon-
nistyczna teoria państwa. Teoria feministyczna obejmuje cale spektrum tradycji i| onomicznym, radykalne feministki umieszczają je w kontekście nierówno-
giądów, tworząc w ten sposób zakres bardzo różnych podejść do kwestii wład iparcie twierdzą, że w gruncie rzeczy jest to instytucja władzy męskiej. Po-
państwa. Ponadto feministki zwykle nic traktują natury władzy państwowej jako głó k w marksizmie, rozwinięto odrębne instrumentalne i strukturalistyczne
nego zagadnienia politycznego i wolą koncentrować się na głębszej strukturze męsk ;o feministycznego poglądu. Argumentacja instrumentalna postrzega pań-
władzy, która skupia się wokół instytucji takich jak rodzina i system gospodarczy. | coś więcej niż „pośrednika” czy „narzędzie” używane przez mężczyzn do
które feministki mogą wręcz podważać tradycyjną definicję państwa, dowodząc: h własnych interesów i stania na straży struktur patriarchatu. Ta metoda ar-
przykład, że to, iż państwo korzysta z monopolu na legałny przymus ma swoje źróc ji czerpie z feministycznych przekonań, według których patriarchat jest pod-
w rutynowym stosowaniu przemocy i zastraszenia w rodzinie. Niemniej jednak fęą ny przez podział społeczeństwa na oddzielne „publiczne” i „prywatne” sfe-
nistki, pośrednio bądź otwarcie, pomogły wzbogacić debatę na temat państwa prą ’odporządkowanie kobiet tradycyjnie osiąga się przez przywiązywanie ich
rozwijanie nowatorskich i stanowiących wyzwanie poglądów na władzę państwow atnej” sfery rodziny i obowiązków domowych, czyniąc z nich gospodynie
Liberalne feministki, które są przekonane, że równe traktowanie płci (patrz s. 24 i matki, oraz przez ich wykluczenie ze sfery „publicznej”, skupionej wokół
można osiągnąć w drodze stopniowych reform, przyjmują zwykłe zasadniczo pluń gospodarki. Według tego poglądu, państwo jest zarządzane przez mężczyzn
styczny pogląd na państwo. Zdają sobie sprawę z tego, że jeśli odmawia się kobietę :zyzn.
prawnej i politycznej równości, a szczególnie prawa głosu, oznacza to, że państwo
woryzuje mężczyzn. Jednakże ich wiara w zasadniczą bezstronność państwa przejay
się w przekonaniu, że wszelką taką stronniczość można przezwyciężyć w procesie!
form, oraz że tak właśnie się stanie. W tym znaczeniu feministki liberalne uważają,
wszystkie grupy (włączając kobiety) mają potencjalnie równy dostęp do władzy pj
stwowej, i że fakt ten może być bezstronnie wykorzystywany, aby.p:
mować sprawiedliwość i dobro wspólne. Dlatego zwykle postrzeg
Radykalny feminizm - one państwo w pozytywnym świetle, a interwencję państwową ją
forma feminizmu, sposób na naprawę nierównego traktowania ze względu na płećT
w świetle której różnice
wzmocnienie roli kobiet. Można to zaobserwować w kampaniach?
w traktowaniu osób
odmiennych ptci,
rzecz ustaw o równych zarobkach, legalizacji aborcji, zapewnienia m<
zakorzenione w strukturze liwości opieki nad dzieckiem, rozszerzenia zasiłków z opieki społecz’
życia domowego, są itd. Mimo to radykalne feministki głoszą bardziej krytyczny i negaty
najistotniejszą ny pogląd na państwo, twierdząc, że władza państwa odzwiercig
z politycznego punktu
głębszą strukturę ucisku w formie patriarchatu.
widzenia linią podziału
społecznego.
Istnieje kilka podobieństw między poglądami na władzę państ
wyrażanymi przez marksistów a tymi wyrażanymi przez radykalne.

r Rola państwa
Patriarchat Rezerwowa siła robocza
imienne interpretacje władzy państwa wyraźnie wskazują na pożą-
- dostępne zasoby pracy,
Patriarchat dosłownie oznacza „władzę ojca", dominację męża i ojca w rodzinie oraz podporządkowanię-j ią folę lub obowiązki państwa. Jakie funkcje czy obowiązki powin- których w czasie recesji
żony i dzieci. Jednakże termin ten jest zwykle używany w bardziej ogólnym znaczeniu „władzy mężczyzn' ^'pełniać państwo, a które należy pozostawić w rękach poszcze- można się łatwo
z akcentem na całokształt ucisku i wykorzystywania, jakim podlegają kobiety. Tak więc użycie terminu
„patriarchat" sugeruje, że system męskiej władzy w całym społeczeństwie bierze się z faktu dominacji oji
:h jednostek? Pod wieloma względami są to pytania, wokół pozbyć; „rezerwa”
h obraca się polityka wyborcza i współzawodnictwo partyjne, nie ma zapewnionego
w rodzinie i jest jej przejawem. Patriarchat jest kluczowym pojęciem w radykalnie feministycznej analizie
bezpieczeństwa i posiada
gdyż podkreśla, że nierówne traktowanie ze względu na pleć jest systematyczne, zinstytucjonalizowane | .wyjątkiem anarchistów, którzy odrzucają państwo jako z gruntu złe
niewielką władzę
i wszechobecne. Natomiast socjalistyczne feministki zwracają uwagę na związek pomiędzy nierównym tr ępdtrzebne, wszyscy myśliciele polityczni uznają, że w pewnym sen- na rynku.
waniem pici i własnością prywatną, postrzegając kapitalizm i patriarchat jako podobne systemy dominat ^ ono opłaca. Nawet rewolucyjni socjaliści, zainspirowani leni-

z - :<.■••■.•.;,;; -., ^ / v^wasiffi

120 CZĘŚĆ 1 Państwo
Robert Nozick >/' ,
(1938-2002)
na z najważniejszych współczesnych prac z dziedziny filozofii politycznej;. Ponadto
.. . dziewiętnastowieczni amerykańscy 'indywidualiści, - tacy ]ak ' Lysander Spodni
(1808-1887) i Benjamin Ricketson Tucker (1854-1939). Dowodził on/że należąc»
śle przestrzegać, prawa'Własności, o ile na samym początku dana rzecz została nabyta sprawled®
lub była sprawiedliwie przeniesiona z jedne; osoby na drugą. To stanowisko oznacza.poparcie dla pa^
stwa minimalnego i jak najniższego opodatkowania oraz osłabia argumenty przemawiające za opfe®
społeczną i redystrybucją. Nozick rozwinął swą opartą na prawach teorię sprawiedliwości w odpowiB
dzl na.poglądy Johna Rawlsą (patrz s,72). W późniejszym okresie życia zmodyfikował swój ekstreiW
nowskim hasłem: „zniszczyć państwo”, zaakceptowali istnienie potrzeby tymcza
wego państwa proletariackiego, które, w formie „dyktatury proletariatu”, nadzo
waioby przejście od kapitalizmu do komunizmu. Niemniej jednak istnieje głębt
różnica zdań dotycząca dokładnej roli, jaką powinno odgrywać państwo, a zatem U
ściwej równowagi między państwem a społeczeństwem obywatelskim. Oto niekti
spośród wypracowanych form państwa:
• państwo minimalne
• państwo rozwojowe
• państwo socjaldemokratyczne
• państwo skolektywizowane
• państwo totalitarne.
Państwa minimalne
Państwo minimalne jest ideałem wszystkich liberałów, których celem jest zapewii
nie jednostkom możliwie najszerszej sfery wolności. Pogląd ten wywodzi się z tet
umowy społecznej, a mimo to przedstawia w gruncie rzeczy „negaty
ną” ocenę państwa. Z tej perspektywy, wartość państwa to jego za
Prawa - prawne lub
ność do wyznaczania ograniczeń wobec ludzkiego zachowania, a tj
moralne uprawnienia do
samym do powstrzymywania jednostek przed naruszaniem prawią
działania łub bycia
ności innych. Państwo jest jedynie ciałem zabezpieczającym, ajc
traktowanym
w szczególny sposób; główna funkcja to zapewnienie podstaw spokoju i porządku spow
prawa obywatelskie nego, w ramach których obywatele mogą wieść życie według swe
różnią się od praw
uznania. W znanym porównaniu Locke’a państwo funkcjonujeja
człowieka.
stróż nocny, z którego usług korzysta się tylko wtedy, kiedy zagro?
ROZDZIAŁ V Rola państwa 121
ie jest uporządkowane życie. Niemniej jednak pozostawia to państwu „minimałne-
iiu” czy państwu „nocnego stróża”, trzy główne funkcje. Po pierwsze - państwo ist-
jjeje,.aby utrzymać wewnętrzny porządek. Po drugie - państwo gwarantuje, że umo-
^Jub dobrowolne porozumienia zawarte między poszczególnymi obywatelami są
przestrzegane. Po trzecie - państwo zapewnia ochronę przed atakami z zewnątrz. In-
wtucjonalny aparat państwa minimalnego jest zatem ograniczony do siły policyjnej,
ystemu sądowniczego i pewnego rodzaju armii. Obowiązki gospodarcze, społeczne,
;iilturalne, moralne i inne należą do jednostek i dlatego niewątpliwie stanowią część
połeczeństwa obywatelskiego.
^idea państwa minimalnego została przywołana we współczesnej debacie politycz-
ięj przez Nową Prawicę. Opierając się na wczesnych poglądach liberalnych, w szcze-
plńości na teoriach gospodarki wolnorynkowej czy tradycyjnej, Nowa Prawica ogło-
jłapotrzebę „ograniczenia zasięgu państwa”. W dziełach Roberta Nozicka sprowadza
Rado przeformułowania liberalizmu Locke’a, opartego na obronie praw indywi-
[ualnych, w szczególności praw własności. Ekonomiści zajmujący się gospodarką
Wolnorynkową, na przykład Friedrich von Hayek (patrz s. 62) i Milton Friedman
patrz s. 235), postrzegają interwencję państwa jako „martwą rękę”, która redukuje
bhkurencję, sprawność i wydajność. Z punktu widzenia Nowej Prawicy gospodar­
za rola państwa powinna być ograniczona do dwóch funkcji: utrzymania stabilnych
rodków wymiany lub „zdrowego pieniądza” (niska inflacja lub jej brak) oraz pro-
lowania konkurencji przez kontrolowanie władzy monopoli, ustalanie cen itd. Kra-
^jątyckie, takie jak Tajwan, Singapur i Malezja, są często przedstawiane jako współ-
zesne przykłady państw minimalnych. Opinia ta ignoruje jednak stopień, do jakiego
fiva te są zaangażowane w zarządzanie gospodarką poprzez kierowanie inwesty-
ląirii oraz przywiązywanie dużej wagi do edukacji.
Państwa rozwojowe
Najlepszymi historycznymi przykładami państw minimalnych były takie kraje jak
| Wielka Brytania i Stany Zjednoczone we wczesnym okresie industrializacji w XIX
weku. Z reguły jednak im później dane państwo uległo industrializacji, tym większa
^
te?jeg° rola gospodarcza. Przykładowo w Japonii i w Niemczech państwo od po-
||cu-przyjęło bardziej aktywną rolę „rozwojową”. Państwo rozwojowe, to takie
jąństwo, które ingeruje w życie gospodarcze z określonym celem promowania wzro-
tu przemysłowego i rozwoju gospodarczego. Nie sprowadza się to do próby zastą­
pienia rynku „socjalistycznym” systemem planowania (patrz s. 236) i kontroli, ale ra-
izej do próby zbudowania partnerstwa pomiędzy państwem a największymi interesami
(dspodarczymi, często wzmacnianymi przez konserwatywne i nacjonalistyczne prio-
•ćiKlasycznym przykładem państwa rozwojowego jest Japonia. Podczas Okresu Meiji
viatach 1868-1912 państwo japońskie nawiązało bliskie stosunki z zaibatsu, wielki-
Igrotlzinnymi imperiami w świecie biznesu, które dominowały w gospodarce japoń-
®aż-do II wojny światowej. Od roku 1945 rozwojową rolę państwa przejęło japoń-
kieMinisterstwo Handlu Zagranicznego i Przemyślu (MITI), które razem z Bankiem
ąponii pomaga [od grudnia 2000 r. rolę MITI przejęło METI, Ministerstwo Gospo-
larki, Handlu i Przemysłu - tłum.] kształtować prywatne decyzje inwestycyjne i pro-
 ^^ CZĘŚĆ 1 Państwo
wadzić gospodarkę Japonii w kierunku międzynarodowej konkurenc r
ny model ingerencji rozwojowej istnieje we Fiancji, gdzie rządy zaró^^^^k P
jak i prawicowe wykazują tendencje do uznawania istnienia potrzeby .J10 ^iv^'
spodarczego, a biurokracja państwowa postrzega samą siebie jako strą'^^'‘hi^
narodowego. W takich krajach jak Austria i do pewnego stopnia Nj^11^
a ‘nt.
gospodarczy osiąga się przez budowanie „państwa pattnerskiego’\
wagę przewiązuje się do utrzymywania bliskich stosunków pomiędzy pai' ^tym ^1
większemi interesami gospodarczymi, zwłaszcza wielkimi firmami i zor
pracą. Od całkiem niedawna gospodarcza globalizacja (patrz s. 173) sp^^'
wianiu „państw konkurujących , których przykłady można znaleźć pośród^ ^^k
gospodarczych Azji Wschodniej. Ich rolą jest rozwijanie strategii narodowy l^^
tun w kontekście wzmagającej się konkurencji ponadnarodowej. ’ ^^nĘ
Państwa socjaldemokratyczne
Podczas gdy państwa rozwojowe praktykują interwencjonizm, aby stymulow '
stęp ekonomiczny, państwa socjaldemokratyczne interweniują w celu przeprowadź
nia szerszej resrrukruryzacji społecznej, zwykle w zgodzie z takimi zasadami jak uczci
wość równość (patrz s. 511) i sprawiedliwość społeczna. W takich krajach jak Austria
i Szwecja, interwencją państwa kierują priorytety zarówno rozwojowe, jak i socjal­
demokratyczne. Niemniej jednak rozwojowość oraz demokracja socjalna nie zawsze
idą w parze. Daxid Marquand (1988) wskazał na to, że chociaż Zjednoczone Króle­
stwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej w okresie bezpośrednio po II wojnie świa­
towej uległo znacznemu poszerzeniu na modłę socjaldemokratyczną, nie przekształ­
ciło się w państwo rozwojowa. Kluczem do zrozumienia państwa socjaldemo­
kratycznego jest takt zmiany „negatywnej” oceny takiego państwa, według której jesi
ono czymś więcej niz złem koniecznym, na ocenę „pozytywną”, według której
jest ono środkiem służącym do poszerzania wolności i promowania sprawiedliwości.
Państwo socjaldemokratyczne jest zatem ideałem zarówno nowoczesnych liberałów
jak i demokratycznych socjalistów.
Zamiast jedynie wyznaczać warunki uporządkowanego żydM^
stwo socjaldemokratyczne pełni rolę aktywnego uczestm ^_^
Tygrysy gospodarcze - w szczególności pomaga przywrócić równowagę i zmn’e*SZI|Cteno^
kraje, których gospodarki,
wiedliwości będące konsekwencją gospodarki rynkowej. a^^
wzorowane na Japonii,
zwyczaj mniejszą wagę przywiązuje do wytwarzania ^ogaCt^’r0^
szybko się rozwijają i są
zorientowane na eksport, szą do ich sprawiedliwej i słusznej dystrybucji. W praktycc^^^^.^.
np. Korea Południowa, się to do próby wyeliminowania biedy i zmniejszenia H^^^yczi^0
Tajwan i Singapur. łecznych. Zatem dwie podobne cechy państwa socjaldemo j.^j
to keynesizm i opieka społeczna. Celem keynesistowskiej ^
spodarczej jest „kierowanie” lub „kontrolowanie” ^P^^ocia^
Sprawiedliwość
promowania wzrostu i utrzymania pełnego zatrudnienia- ^^ k^
społeczna - moralnie
uzasadniona dystrybucja że to pociągać za sobą element planowania, klasyczna str p^W
dóbr materialnych; często sistowska obejmuje „zarządzanie popytem” przez ^^j^^'
uważa się, że fiskalnej, czyli w poziomach wydatków publicznych i P .^ ^, p^ ^
sprawiedliwość społeczna
jęcie polityki opieki społecznej doprowadziło do po^^^^o^11
sprzyja równości._ _ _ _ _ _
opiekuńczych, których obowiązki rozs?er7vłv óe na P
iwia państwa
123
brobytu pośród obywateli. W tym znaczeniu, państwo socjaldemokra-
.jdn^0 t()1 'stvvcm umożliwiającym”, oddanym zasadzie indywidualnego upod-
pastwa skolektywizowane
j państwa rozwojowe i socjaldemokratyczne interweniują w życie go-
P°dcz3S w ce|u kierowania lub wspierania w większości prywatnej gospodarki,
sp^^sl^l^ywizowunc poddają całość życia gospodarczego pod kontrolę pań-
^StV^ jlepszymi przykładami takich państw były ortodoksyjne państwa komuni-
StWa takie jak ZSRR i inne państwa Europy Wschodniej. Starały się one całko-
^^H^widować sektor prywatny i stworzyć centralnie planowane gospodarki,
^Źnistrowane przez sieć ministerstw i komisji planowania. Tak zwana „gospo­
darka nakazowa” była zatem zorganizowana za pomocą systemu „odgórnego” pla­
nowania, który był ostatecznie kontrolowany przez najwyższe organy partii komu­
nistycznej. Uzasadnienie państwowej kolektywizacji wywodzi się z podstawowego
socjalistycznego upodobania do własności wspólnej, a nie prywatnej. Jednakże wy­
korzystanie państwa do osiągnięcia tego celu sugeruje bardziej pozytywny stosunek
do władzy państwowej niż ten zarysowany w klasycznych dziełach Marksa i Engel­
sa (1820-1895).
Marks i Engels w żadnym wypadku nie wykluczali nacjonalizacji, a Engels szcze­
gólnie zdawał sobie sprawę z tego, że w czasie „dyktatury proletariatu” kontrola
państwa byłaby zwiększona i obejmowałaby fabryki, banki, transport itd. Niemniej
jednak obydwaj przewidywali, że państwo proletariackie byłoby wyłącznie tymcza­
sowe i że „zanikłoby” w miarę zmniejszania się antagonizmów klasowych. Nato­
miast w ZSRR państwo skolektywizowane stało się trwałe, rosło w siłę i było co­
raz bardziej zbiurokratyzowane. Pod rządami Stalina (patrz s. 68)
socjalizm był w praktyce zrównywany z etatyzmem, a postęp socja­
lizmu odzwierciedlał się w zwiększającym się zakresie obowiązków Kolektywizacja -
i władzy aparatu państwowego. W rzeczywistości po tym, jak w ro­ likwidacja własności
ku 1962 Chruszczów ogłosił, że dyktatura proletariatu się skończy­ prywatnej na rzecz
systemu własności
ła, państwo zostało oficjalnie utożsamione z interesami „wszystkich wspólnej czy publicznej.
narodów radzieckich”.
2 ^ranc' ^a^sme) to przekonanie, że interwencja państwa jest najbardziej odpowiednim środkiem roz-
Wzniacn H19*^0^^^ P°l^ycznych czy stymulowania rozwoju gospodarczego i społecznego. Pogląd ten
0rgani7nla ^^a ' Prawóopodobnie niekwestionowana wiara w państwo jako mechanizm, przez który można
Se0 luh W!C zb'orowe działania i osiągać wspólne cele. Państwo jest zatem postrzegane jako etyczny ideał (He-
wiasiJ ^dnosto służąca „woli powszechnej” czy interesowi publicznemu. Etatyzm najwyraźniej przeja-
^ i zar2 J tyCe r^du' któpa poluje i kontroluje życie gospodarcze, poczynając od wybiórczej nacjonaliza-
skiei). oraz 013 gospodarką Po korporacjonizm (patrz s. 341), (zarówno w formie liberalnej, jak i faszystow-
^^—Państwową kolektywizację typu radzieckiego. ______________
124 CZĘŚĆ 1 Państwo
Państwa totalitarne
Najbardziej ekstremalną i rozległą formę interwencjonizmu można z
stwach totalitarnych. Istotą totalitaryzmu (patrz s. 35) jest stworzenie ^
eźć n
go państwa, które wywiera wpływ na każdy aspekt ludzkiego życia^
pośrednią kontrolę nie tylko nad gospodarką, ale także nad szkohhcț^^^’lc
religią, życiem rodzinnym itd. Najlepszymi przykładami państw totalit e^’ ^^u/
tlerowskie Niemcy i ZSRR okresu stalinowskiego, chociaż niewykluczon^^ s3 i ’
czesne reżimy, jakim był Irak Saddama Husajna, odznaczają się podobny^ ^ ^Pób i
Głównymi filarami takich systemów są wszechstronny proces inwigj]^1 .^^j
styczny nadzór policyjny oraz wszechobecny system ideologicznej manipu|1 terr°rb
troli. W tym sensie, państwa totalitarne skutecznie niszczą społeczeństwo 1^
skie i całkowicie likwidują „prywatną” sferę życia. Jest to cel, który tylko Z^'
pragnący zniszczyć indywidualną tożsamość w całym społeczeństwie s ^^^
otwarcie popierać. Czasami dowodzi się, że pojęcie państwa totalitarnego ^^
Mussoliniego, wywodzi się z heglowskiej wiary w państwo jako „etyczną ws^i^
tę” odzwierciedlającą altruizm i wzajemne sympatie swoich członków. Z tego^’
tu widzenia, postęp ludzkiej cywilizacji można wyraźnie połączyć ze zwiększę ^
potęgi państwa i rozszerzeniem jego obowiązków.
■ Państwo „wydrążone”?
Chociaż tradycyjnie uważa się państwo za główny element życia politycznego, w wy­
niku wydarzeń które stawały się coraz bardziej wyraźne pod koniec XX wieku, jego
rola i znaczenie są zagrożone. Najbardziej dramatyczny przebieg tego procesu moż­
na zaobserwować w niektórych krajach postkomunistycznych i w niektórych czę­
ściach świata rozwijającego się, gdzie podzielone i rozpadające się aparaty państwo­
we stanęły przed problemem niepokojów na tle etnicznym lub rosnących zagrożeń,
jakie stanowią zorganizowane grupy przestępcze. Wynikiem tego było pojawienie się
pozbawionych własnego państwa narodów, plemion i klanów, czego wybitnymi przy­
kładami są Czeczeni w Federacji Rosyjskiej, etniczni Albańczycy w Kosowie, Kur o
wie, Tanulowie i Ibowie w Nigerii. W innych częściach świata zanikanie PaństwaJ
ło mniej uderzające, ale mimo to znaczące. Składało się, jak nazwał to Jessop (
z „wydrążania”, podstępnego procesu, w wyniku którego funkcje, należące kie
państwa, zostały stopniowo przekazane innym instytucjom i organom. Przyczy"- fC-
leży szukać w trzech różnych, lecz powiązanych ze sobą procesach: g,oba '^u.
strukturyzacji i ograniczeniu kompetencji oraz w rozwoju subpaństwowego
Globalizacja
Być może najważniejszym zagrożeniem dla państwa, a przynajmniej d>a Pa ,^5^
rodowego, jest proces globalizacji (omówiony bardziej szczegółowo w r° pOdj{J
w wyniku którego, ogólnie rzecz ujmując, wydarzenia zaistniałe i ^^-ynie- r
w jednej części świata, wywierają wpływ na ludzi w całkiem innym jeg° ^ór^
nym z przejawów tego procesu jest pojawienie się globalnej gospodarka kaf
jedynczym krajom coraz trudniej jest regulować międzynarodowy Przep
ROZDZIAŁ V Państwo „wydrążone”? 125
rólc mają taką możliwość. Konsekwencje takiego rozwoju wydarzeń dla
*11’ ° ^ Wdramatyczne. Oznaczają na przykład, że zdolność pojedynczych państw do
iu,0
pań^
psi 5^ żyCjem gospodarczym oraz do zagwarantowania powszechnego dobro-
zâr^zan,a^^ ponieważ „państwowe” strategie gospodarcze, takie jak key-
bytu lest °w praktyce niemożliwe do zrealizowania w globalnym kontekście. Podob-
nes'zl11’S^zaCja doprowadziła do powszechnego odstąpienia od doktryny państwa
n’e ^'^zeeo, ponieważ nasilona konkurencja wywiera presję, aby obniżać podatki
0^e'(U, pracy. Innym przejawem tego procesu jest fakt, że państwom coraz trudniej
i ^^ wa^ kontrolę nad firmami międzynarodowymi, które są w stanie łatwiej
^^osić produkcję i inwestycje z miejsca na miejsce. Nie mniejszy wpływ wywiera
^balizacja polityczna, co odzwierciedla się w rosnącym znaczeniu instytucji między-
^rodowych i ponadnarodowych, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych,
Unia Europejska (UE), NATO i Światowa Organizacja Handlu. Dla przykładu, jest
oczywiste, że członkostwo w UE zagraża władzy państwowej, ponieważ poszerza się
zakres decyzji (dotyczących na przykład polityki pieniężnej, rolnej, dotyczącej rybo­
łówstwa, obrony i spraw zagranicznych), które są podejmowane przez instytucje eu­
ropejskie, a nie przez państwa członkowskie.
Niektórzy twierdzą, że tendencje globalizacyjne w praktyce wpłynęły na rekonstruk-
cję państwa w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Z pewnością definiująca cecha pań­
stwa, jaką jest suwerenność - a w każdym razie utożsamiana z nią najwyższa i wyłącz­
na władzą - zanika. Państwa funkcjonują teraz w warunkach postsuwerennych,
w kontekście współzależności i przenikalności. Może to doprowadzić nie tyle do schył­
ku państwa, co do powstania państwa innego rodzaju. Państwa socjaldemokratyczne,
podobnie jak skolektywizowane, mogły zostać wrzucone do kosza historii, ale na ich
miejscu wyrosły państwa „konkurencyjne”, które są lepiej przystosowane do wymo­
gów gospodarki globalnej. Przedmiotem zainteresowań tych państw jest przykładowo
konieczność wzmocnienia edukacji jako najważniejszego sposobu na zagwarantowa­
nie sukcesu gospodarczego w nowej, zależnej od techniki gospodarce, chęć zwiększe-
ma otwartości rynku przez promowanie przedsiębiorczości i elastyczności pracy oraz
potrzeba walki z wykluczeniem społecznym i konieczność umacniania moralnych fun-
amentów społeczeństwa. Globalizacja polityczna może również otworzyć przed pań­
stwem możliwości, jak i je zmniejszać. Wyraża się to w pojęciu „połączonej” suweren-
’ n°scł, co oznacza, że państwa, które byłyby słabe i bezskutecznie próbowały działać
^zależnie, mogą osiągnąć większy wpływ dzięki wspólnej pracy z innymi państwa-
to1ZaPOmoc^ narz?dzi, jakimi są instytucje międzynarodowe czy regionalne. Można
^.zaobserwować na przykładzie, jakim jest fakt, ze Rada Unii Europejskiej, ciało w naj-
pewSZym StOpniu kształtujące politykę Unii, jest dzieckiem państw członkowskich i za-
dejmo* f°rUm’ które pozwala politykom z poszczególnych państw po-
wac decyzje na poziomie regionalnym.
Prywatyzacja -
przeniesienie majątku
nrWuryzacja państwa państwa z sektora
publicznego do
sta^ 8°- ' "•’ szczególnie w USA i Wielkiej Brytanii, miał miejsce
prywatnego,
odzwierciedlające
^WeiP^ ^k na rz^y zainspirowany priorytetami i przekonaniami
zmniejszenie zakresu
Poprze ^Ky- doprowadziło to do ograniczenia kompetencji państwa obowiązków państwa.
P° itykę taką jak zniesienie kontroli, prywatyzację oraz wpro
 .^w-

126 CZĘŚĆ 1 Państwo ROZDZIAŁ V Podsumowanie 127

wadzenie reform rynkowych w sektorze usług publicznych. Jednakże podobna poi

ka została przyjęta również gdzie indziej, prawdopodobnie najbardziej entuzjastya podsumowanie
w postkomunistycznych ustrojach Europy Środkowej i Wschodniej, które usiłowały,
kwidować skolektywizowane machiny państwowe. Tam, gdzie duży wpływ wywiei '■’państwo jest stowarzyszeniem politycznym, które w zdefiniowanych granicach te-
prorynkowa i antypaństwowa filozofia „prywatne - dobre, publiczne - złe”, kurcze BWorialnych posiada suwerenne kompetencje. Państwo, w przeciwieństwie do rzą-
się państwa zostało przyspieszone. Jednakże swój udział miały tu także szersze i ńj który jest jedynie jednym z jego elementów, obejmuje wszystkie organy pu-
niejsze siły. Zaliczają się do nich naciski wywierane przez wzrastającą globalną kon tWcżne i sprawuje nieosobową władzę, opierając się na założeniu, że reprezentuje
rencję oraz konieczność rozwoju bardziej skutecznych i elastycznych środków rożi OBiłe interesy społeczeństwa, a nie stronnicze sympatie jakiejkolwiek grupy po-
ju polityki społecznej, jak i dostarczania usług publicznych, połączone z przejściem Hłtyków.
rządzenia do „zarządzania” (patrz s. 6). Ostatnie pojęcie odzwierciedla fakt, że w mi
Bl^bieje kilka konkurencyjnych teorii państwa. Plurałiści uważają, że państwo jest
jak społeczeństwo stawało się bardziej złożone i płynne, należało wymyślić nowej
Wiłem neutralnym, które rozstrzyga między rywalizującymi interesami społeczeń-
tody rządzenia, które mniej opierałyby się na zhierarchizowanych instytucjach pańsp
Owa. Marksiści twierdzą, że państwo utrzymuje system klasowy dzięki uciskaniu
wych, zamazując tym samym różnice między państwem a społeczeństwem. „Zw
■‘ klas niższych, albo przez łagodzenie konfliktów klasowych. Nowa Prawica ukazu-
w kierunku zarządzania” w polityce jest wyraźny w następujących tendencjach: naș
^fepaństwo jako dbającego o własne interesy potwora, który w zamiarach ma eks-
jącej się skłonności do finansowania programów publicznych przez inwestycje pryv
i rozrost. Radykalne feministki wskazują na patriarchalne tendencje, które
ne, „nowej wizji” rządu, zakładającej odejście od zapewniania bezpośrednich usług
^wspierają władzę mężczyzn w państwie.
rzecz „umożliwiania” czy „regulowania”, częstszym użyciu quasi-rządowych i pryy
nych organizacji w celu zapewniania usług publicznych oraz nastaniu „nowego zai Itpsoby, które popierają państwo, postrzegają je albo jako sposób obrony jednost-
dzania sektorem publicznym”, które przejawia się w rym, że rząd szerzej stosuje te iOpțzed naruszaniem jej praw przez innych współobywateli, albo jako mechanizm,
niki zarządzania typowe dla sektora prywatnego. J . .dzięki któremu można zorganizować wspólne działanie. Jednakże krytycy zwykle
na to, że państwo odzwierciedla albo interesy dominujących grup spo-
Zarządzanie subpaństwowe 7 lećźnych, albo interesy odrębne i przeciwstawne społeczeństwu.
^Państwa spełniają bardzo różne role. Państwa minimalne po prostu wyznaczają wa-
Ostatecznym wyzwaniem dla państwa są naciski dotyczące decentralizacji, czyli tend
i^riinki uporządkowanego życia. Państwa rozwojowe starają się promować wzrost
cji do przenoszenia obowiązków z organów państwowych czy centralnych na org;
7.1 rozwój gospodarczy. Celem państw socjaldemokratycznych jest przywrócenie
na poziomie społeczności lokalnej. Nie jest to w żadnym wypadku proces powszech
. - równowagi i zmniejszenie niesprawiedliwości typowych dla gospodarki rynkowej,
ale w wielu częściach świata wzrastające znaczenie społeczności lokalnej i polityki;?
państwa skolektywizowane sprawują kontrolę nad całością życia gospodarczego.
ki wywołało żądania wzmocnienia organów lokalnych i regionalnych. Przyklado
g|||n5twa totalitarne wprowadzają powszechne upolitycznienie i w gruncie rzeczy
utworzenie Parlamentu Szkocji i Zgromadzenia Walijskiego w roku 1999 przybliż
i niszczą społeczeństwo obywatelskie.
Wielką Brytanię do reszty państw europejskich, takich jak Hiszpania, Francja i Włoi
pod względem znacznego poziomu decentralizacji rządu. W przypadku Szkocji wi Nowoczesne państwo spotyka się z różnymi zagrożeniami. Główne z nich to: glo-
się to ze znacznym zakresem działalności wybieralnego samorządu i niewykluczone; Egąliżacja w formie wzajemnych zależności gospodarczych i powstanie ciał ponad-
jest równoznaczne z „quasi-federalizmem”. Ponadto siły odśrodkowe wewnątrz 1 państwowych; „ograniczanie kompetencji” i „wydrążanie” państwa, w miarę jak
Europejskiej doprowadziły do pojęcia „Europy regionów”, co oznacza, że grupy i '■^obowiązki przenoszone są na instytucje prywatne; decentralizacja przez przenie-
stytucje regionalne coraz częściej dążą do bezpośredniego dostępu do organów U KśiSnie obowiązków z instytucji państwowych na organy regionalne czy lokalne.
omijając w ten sposób rządy państwowe. Stworzyło to w obrębie Unii schemat zar
dzania wielopoziomowego, obejmującego organy subpaństwowe,^
stwowe i ponadpaństwowe, które trudno pogodzić z tradycyjnym pi
Zarządzanie
ciem państwowości. Jednakże w swej najbardziej dramatycznej post
■ptytania do dyskusji
wielopoziomowe -
złożony proces polityczny,
naciski odśrodkowe doprowadziły do ponownego ukonstytuowa
władzy państwowej lub upadku samego państwa. W ten sposób nar| fXzy życie w stanie natury naprawdę byłoby życiem trudnym, brutalnym i krótkim?
obejmujący poziom
subpaństwowy, jący nacjonalizm etniczny doprowadził w roku 1993 do rozpadu g f .Czy rząd sprawuje kontrolę nad państwem, czy raczej państwo kontroluje rząd?
państwowy i ponad­ chosłowacji i stworzenia dwóch oddzielnych państw, czeskiego i slow
państwowy oraz aktorów *;Czy można postrzegać państwo jako ciało neutralne względem rywalizujących in-
kiego, a na początku lat 90. wojna domowa, podsycana mieszań
rządowych ^resów społecznych?
i pozarządowych.
ambicji nacjonalistycznych i rywalizacji etnicznej, rozbiła Jugoslav
^^^natura i pochodzenie elity państwa nieuchronnie rodzą stronniczość?
Omówione siły są poddane głębszej analizie w rozdziale 8. ^

.rrwziKuwrrmrztf.vjw*<??•-■ ;m;u&i:jXBn!ic&:«x»^ im^;&?;

 .i^aass^^aia^^

128 CZĘŚĆ 1 Państwo

❖ Jaka jest właściwa relacja między państwem a społeczeństwem obywatelskim?

♦ Do jakiego stopnia można państwo „wydrążyć”, zanim całkowicie przestanie istniej

❖ Czy globalizacja oznacza, że państwo stało się nieistotne?

H Lektury uzupełniające
Dunleavy R, O’Leary B. (1987), Theories of the State, London, Palgrave. Staran­
nie skonstruowany i przystępny wstęp do pięciu głównych poglądów na państwo i po­
litykę demokracji liberalnej.

Jessop B. (1990), State Theory: Putting Capitalist States In Their Place, Oxford^
Polity Press. Trudny, lecz wartościowy zbiór esejów, w którym Jessop rozwija swój
pogląd na teorię państwa. Narody
Pierre J., Guy Peters B. (2000), Politics and the State, Basingtoke, Palgrave. Prą®
tyczna dyskusja na temat zjawiska zarządzania i jego konsekwencji dotyczących roił
i natury państwa.
a globalizacja
Poggi G. (1990), The State, Cambridge, Polity Press. Szczególnie przydatna^
w związku z „kryzysem państwa” analiza jego natury, rozwoju i perspektyw.

Schwarzmantcl J. (1994), The State in Contemporary Society. An Introduction,'i

London - New York, Harvester Wheatsheaf. Przystępny i praktyczny wstęp do na-;|
uki o polityce, który skupia się na konkurencyjnych poglądach na państwo liberał-’^
: Rozdział G^-’fj:.;; <
no-dcmokratyczne. Narody i nacjonalizm

p- Rozdział 7
[ j Polityka globalna 157

Rozdział 8
Terytorium, grupa etniczna, ipólnota
 .«w-.-

Racjonalizm jest choroby dziecięcą. Jest odrą ludzkości.

Albert Einstein List (1921)

Narody i nacjonalizm

SPIS TREŚCI
Czym jest naród? 132
gv. Narody jako wspólnoty kulturowe 134
Narody jako wspólnoty polityczne 136
Rodzaje nacjonalizmu 138
Nacjonalizm liberalny 139
Nacjonalizm konserwatywny 142
Nacjonalizm ekspansywny 144
y Nacjonalizm antykolonialny 147
Wielokulturowość 149
Przyszłość państwa narodowego 152
Podsumowanie 154
Pytania do dyskusji 155
Lektury uzupełniające 156

g'Pjzez ostatnie dwieście lat naród uznawano za najwłaściwszą (i być może jedyną właś-
^ijyą). jednostkę władzy politycznej. Prawo międzynarodowe jest również w dużej
'^mlerże oparte na założeniu, że narody tak jak osoby dysponują nienaruszalnymi
S^pfâwami, w tym przede wszystkim prawem do niezależności politycznej i do
K^mookreślenia. Jednakże nigdzie znaczenie narodu nie manifestuje się bardziej dra-
^yjMtycznie niż w sile nacjonalizmu, rozumianego jako ideologia polityczna. Pod
îg^ielo'ma względami nacjonalizm przyćmił bardziej precyzyjne i systematyczne ide-
®|M*§ polity02116 analizowane w rozdziale 3. Przyczynił się do wybuchu wojen i
^'fęwolucji, spowodował narodziny nowych państw, rozpad imperiów i przesunięcia
^•-granic, .był ponadto używany zarówno do przekształcenia istniejących reżimów jak i
iż doich urnacniania. Tym niemniej istnieją przesłanki wskazujące na to, że epoka nar-
^)qHu dobiega końca. Państwo narodowe, cel pokoleń narodowców, jest coraz częściej
^QÎidawane naciskom tak wewnętrznym, jak i zewnętrznym.
 W^’*^
132 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
W tym rozdziale skupimy się na następujących kwestiach:
[ Podstawowe zagadnienia
ES Czym jest naród?
El Czym różni się nacjonalizm polityczny od nacjonalizmu kulturowego?
S3 Jak można wytłumaczyć wzrost tendencji nacjonalistycznych?
£3 Jakie formy polityczne przybrał nacjonalizm? Jakie ma to konsekwencje?
O Na czym polega atrakcyjność i siła nacjonalizmu?
El Czy państwo narodowe ma przyszłość?
H Czym jest naród?
Wiele z kontrowersji wokół fenomenu nacjonalizmu ma źródło w różnych ujęci
istoty narodu. Idea narodu uznawana jest tak powszechnie, że rzadko kiedy kwes
nuje się lub bada jej specyficzne cechy, naród jest po prostu uznawany za rzecz ocz
wistą. Mimo to wątpliwości się mnożą. Terminu „naród” używa się często nieprę
zyjnie, a nawet wymiennie z terminami takimi jak „państwo”, „kraj”, „grupa etnicz
czy „rasa”. Nazwa Organizacji Narodów Zjednoczonych na przykład jest wyra
nieodpowiednia, ponieważ w rzeczywistości jest to organizacja państw, a nie naf
dów. Zatem jakie są znamienne cechy narodu? Co odróżnia naród od grupy społe
nej lub innego źródła zbiorowej tożsamości?
Trudność w zdefiniowaniu terminu „naród” polega na tym, że wszystkie naro
stanowią mieszankę cech obiektywnych i subiektywnych, są to amalgamaty ku
rowych i politycznych osobliwości. Obiektywnie rzecz biorąc, narody stanowią je
nostki kulturowe: grupy łudzi mówiących tym samym językiem, wyznających tę?
mą religię, mających wspólną przeszłość itd. Bez wątpienia czynniki te ksztai
politykę narodową. Nacjonalizm mieszkańców Quebecu w Kanadzie wywodzi
przede wszystkim z różnic językowych między frankofonami a dominującą liczi
nie anglojęzyczną resztą Kanady. Napięcia narodowościowe w Indiach zaś i
Naród
Narody (lac. naści oznacza „rodzić się") są złożonymi fenomenami, ukształtowanymi przez zespół czynni
kulturowych, politycznych i psychologicznych. Kulturowo - naród jest grupą ludzi związanych wspólnym
językiem, religią, historią i tradycjami, aczkolwiek narody przejawiają różne poziomy kulturowej
heterogeniczności. Politycznie - naród jest grupą ludzi, którzy uznają się za naturalną wspólnotę poli
Mimo że klasycznie przejawia się to w pragnieniu osiągnięcia lub utrzymania państwowości, może równ
przybrać formę wrażliwości obywatelskiej. Psychologicznie naród jest grupą ludzi wyróżniających się ws|
lojalnością lub uczuciem patriotyzmu (patrz s. 143). Jednakże taki dodatek nie jest koniecznym warunki
członkowstwa w narodzie, gdyż nawet osoby pozbawione dumy narodowej mogą odczuwać przynaleźnos
do narodu.
■UF
• <<:tfr<?~^d£hT^^^
ROZDZIAŁ VI Czym jest naród? 133
nn Gottfried Herder
1744-1803)
J poeta, krytyk i filozof, uznawany często za ojca nacjonalizmu kulturowego. Jako
yciel.i luterański duchowny, Herder podróżował po Europie zanim w 1776 roku na
ledlil się w Weimarze, gdzie stanął na czele Grand Duchy. Mimo że w młodości
wpływem takich myślicieli, jak Kant (patrz s. 159), Rousseau (patrz s. 93) i .
irieu (patrz s. 387), stał się głównym intelektualnym oponentem Oświecenia i
kolosalny wpływ na rozwój niemieckiego romantyzmu. Herder rozumiał naród jako . -
żnągrupę charakteryzującą się odmiennym językiem, kulturą i „duchem”, popierał
' stworzenie historii kulturowej, jak i rozwój szczególnej formy nacjonalizmu, która
ierozerwalnie związania z podkreślaniem wartości kultury narodowej. /
ennie wyrastają na gruncie podziałów religijnych, za przykład niech posłużą
ią pendżabskich Sikhów o niezależną ojczyznę (Khalistan) oraz kampania mu-
manów dążących do przyłączenia Kaszmiru do Pakistanu. Tym niemniej nie spo-
,'zdefiniować narodu posługując się wyłącznie obiektywnymi czynnikami,
ystkie narody odznaczają się pewną dozą kulturowej, etnicznej i rasowej róż-
r&dńości czy niejednolitości. Naród szwajcarski okazał się trwały i zdolny do
żetrwania, pomimo że posługuje się trzema głównymi językami (francuskim, nie-
ikim i włoskim) oraz różnorodnymi dialektami lokalnymi. Podziały między ka-
likami a protestantami, które stanowiły zarzewie konfliktów na gruncie narodo-
^w Irlandii Północnej, były w dużej mierze nieistotne z punktu widzenia
stałej części Zjednoczonego Królestwa i odegrały zaledwie marginalną rolę
ich krajach jak Niemcy.
Zatem w pewnym sensie subiektywnej definicji narodu mogą dokonać wyłącznie
^przedstawiciele. W analizie końcowej naród jest konstruktem psychologiczno-
ycznym. Tym, co odróżnia naród od jakiejkolwiek innej grupy lub zbiorowości
właśnie świadomość jego członków, że są narodem. Naród w tym znaczeniu, po-
zega siebie jako odrębną wspólnotę polityczną. Właśnie tym różni się od grupy et-
anej. Grupa etniczna bez wątpienia posiada zbiorową tożsamość i swego rodzaju
ę kulturową, jednak w odróżnieniu od narodu, brak jej wspólnych aspiracji po-
ch. Te aspiracje tradycyjnie przyjmowały formę dążenia do wybicia się lub
zymania politycznej niezależności czy też państwowości. W skromniejszym wy-
e mogą sprowadzać się do pragnienia osiągnięcia pewnej autonomii, być może
aach federacji lub konfederacji państw.
^tym nie kończy się złożoność tego problemu. Nacjonalizm jest
Implikowanym fenomenem politycznym, po części dlatego, że Grupa etniczna - grupa
eźtradycje nacjonalizmu odmiennie definiują to pojęcie. Szcze- ludzi, którzy dzielą
ę-wpływowe okazały się tu dwie konkurujące ze sobą koncep- wspólną tożsamość
kulturową i historyczną,
^gdha przedstawia naród jako pierwotną wspólnotę kulturową
najczęściej idzie w parze
diesla znaczenie etnicznych więzi oraz przynależności, druga - z przekonaniem o
Iniczo uznaje go za wspólnotę polityczną i podkreśla znaczenie wspólnym pochodzeniu.
1 społecznych oraz lojalności. Te konkurencyjne poglądy dają nie
134 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
tylko alternatywne wyjaśnienia pochodzenia narodu, lecz również wiążą się 2
pełnie odmiennymi formami nacjonalizmu.
Narody jako wspólnoty kulturowe
Pogląd zakładający, że naród jest w istocie jednostką etniczną lub kulturową o
się mianem „podstawowego” pojęcia narodu (Lafont, 1968). Jego korzenie nil
odnaleźć w Niemczech końca XVIII wieku, w pismach takich postaci, jak He
i Fichte (1762-1814). Dla Herdera, wrodzony charakter każdej z grup narodom
był w pełni zdeterminowany środowiskiem naturalnym, klimatem i geografią fj2
ną, która ukształtowała styl życia, formy pracy, postawy i predyspozycje kreaty
ści danego ludu. Podkreślał przede wszystkim znaczenie języka, który uznaw
uosobienie różnorodnych tradycji ludowych i pamięci historycznej. Jego zdanierm
dy naród posiada swoisty Volksgeist, który ujawnia się w śpiewach, mitach i le
dach oraz stanowi dla narodu źródło inspiracji. Zatem można powiedzieć, że n:
nalizm Herdera sprowadza się do formy kułturalności, która bardziej podk
świadomość i poszanowanie tradycji narodowych oraz zbiorowej pamięci aniżeli'
ną walkę polityczną o niezależność państwową. Idee te wywarły głęboki wpłyj
budzącą się do życia świadomość narodową dziewiętnastowieczych Niem
Wpływ ten przejawił się w ponownym odkryciu starych mitów i legend, ujętycl
w ludowych opowieściach braci Grimm i operach Richarda Wagnera (1813-18
Implikacją Herderowskiego kułturalności jest uznanie, że narody są „naturalni
lub organicznymi jednostkami, które korzeniami sięgają starożytności i będą ty
mym kontynuować swoją egzystencję tak długo, jak długo trwać będzie ludzkość
dobny pogląd reprezentują współcześni psycholodzy społeczni, którzy wskazu
ludzką skłonność do stowarzyszania się w grupach i przez to zyskiv
Volksgeist - (niem.) poczucia bezpieczeństwa, tożsamości i przynależności. Z tego p
dosłownie oznacza ducha widzenia, podział ludzkości na poszczególne narody odzwierciedla
narodu, organiczną nie naturalną ludzką potrzebę odczuwania bliskości z ludźmi dziel
tożsamość ludzi tę samą kulturę, podobne doświadczenia i wiodącymi zbliżony st
uzewnętrznioną w ich
cia. Niestety to psychologiczne ujęcie nie wyjaśnia nacjonalizmu j
kulturze, a szczególnie
nomenu historycznego: tzn. takiego, który wyrósł w szczególnyn
w ich języku.
sie i miejscu, konkretnie zaś w początkach dziewiętnastowiecznej Et
MSfl
Nacjonalizm kulturowy
Nacjonalizm kulturowy jest formą nacjonalizmu, która zasadniczy akcent kładzie na odnowę narodu
rozumianego jako odrębna cywilizacja, a nie niezależna wspólnota polityczna. Nierzadko kulturowi
nacjonaliści uznają państwo za peryferyjną, a nawet w pewnym sensie obcą jednostkę. Podczas gdy ^
nacjonalizm polityczny jest „racjonalny" i zazwyczaj opiera się na pewnych zasadach, nacjonalizm kulti
jest „mistyczny", ponieważ oparty jest na romantycznej wierze w naród stanowiący niepowtarzalną, ś
historyczną i organiczną całość, ożywianą swoim własnym duchem. Najczęściej jest to oddolna forma
nacjonalizmu nawiązująca bardziej do rytuałów, tradycji i legend ludowych aniżeli do elitarnej czy też;
„wyższej" kultry. Mimo iż często nienowoczesny, nacjonalizm kulturowy może także służyć za środek yțgj
modernizacji, gdyż umożliwia ludziom „odnowę".
a li
i^QK^SS?
ROZDZIAŁ VI Czym jest naród? 135
książce zatytułowanej Narody i nacjonalizm (1983, wyd. poi. 1991) Ernest Geł-
podkreślil stopień do jakiego nacjonalizm związany jest z modernizacją, a w szcze-
iOŚci z procesem industralizacji. Gellner stwierdził ponadto, że podczas gdy struk-
przednowożytnych lub „agrarnych” społeczeństw złożona była z sieci zobowiązań
sinych i lojalnościowych, rozwijające się społeczeństwa industrialne promowały
łetzną mobilność, samodzielne określanie celów i konkurencyjność, a co za tym
e-zmuszone były odnaleźć nowe źródło kulturowej jedności. Potrzebę tę zaspo-
ipSĆjonałizm. Rozwinął się on w taki sposób, by odpowiedzieć na potrzeby kon­
nych społecznych warunków i okoliczności. Z drugiej strony teoria Gellnera su-
®^że nacjonalizm jest obecnie nie do wykorzenienia, podobnie jak nie do
yślenia jest powrót do przednowożytnych zależności i tożsamości. Jednakże
'he Ethnic Origins of Nations (1986) Anthony Smith poddał w wątpliwość tezę
/iązku nacjonalizmu z modernizacją udowadniając ciągłość między współczesny-
arodami a przednowożytnymi wspólnotami etnicznymi, którym nadał miano eth-
-Z tego punktu widzenia narody są historycznie osadzone przez zakorzenienie
wspólnym dziedzictwie kulturowym i języku na długo wyprzedzających osiągnię-
®iśtwowości, a nawet dążenia niepodległościowe. Tym niemniej Smith był zda-
H&.mimo iż etniczność jest prekursorem nacjonalizmu, współczesne narody
ukształtowały się dopiero gdy ethnies zasymilowały pojawiającą się doktrynę suwe-
fónńości politycznej (patrz s. 161). Proces ten miał miejsce u schyłku XVIII i na po-
ft&atku XIX wieku w Europie, zaś w Azji i Afryce w XX stuleciu.
îWBez-względu na teorię o pochodzeniu narodów, pewne formy nacjonalizmu wy-
iają się szczególnym kulturowym, a nie politycznym charakterem. Nacjonalizm
irowy często przyjmuje formę narodowej autoafirmacji, tzn. odgrywa rolę środ-
Ipbfnocą za którego lud kreuje wyraźniejszy obraz własnej tożsamości poprzez
Oblanie dumy narodowej i szacunku względem samego siebie. Można to do-
eSw nacjonalizmie walijskim, który koncentruje się dużo bardziej na dążeniu do
kowania języka walijskiego i kultury w ogóle, aniżeli na poszukiwaniu sposobów
Bicia się na niepodległość. Czarny nacjonalizm w Stanach Zjednoczonych, Indiach
chodnich i w wielu częściach Europy również posiada znamienny charakter kul-
r owy. Dąży on do wykształcenia odrębnej czarnej tożsamości oraz poczucia dumy
^narodowej, która w pracy Marcusa Garveya (patrz s. 214) i Malcolma X (1925-1965),
yjęła postać nawoływania do ponownego odkrycia Afryki jako duchowej i kultu-
Ipojczyzny”. Podobny proces możemy zaobserwować we współczesnej Austra-
rąz, do pewnego stopnia, w Nowej Zelandii. Ruch republikański w Australii, od-
^iedła na przykład potrzebę redefinicji narodu rozumianego jako niezależna od
ednoczonego Królestwa polityczna i kulturalna jednostka. Zjawisko to znane jest
ó proces autoafirmacji, nawiązujący silnie do mitu Anzac, związków z rdzenną łud-
ścią oraz ponownego okrycia kultury ludów osadniczych.
iemiecki historyk Friedrich Meinecke (1907) poszedł o jeden krok dalej wpro-
dzając rozróżnienie między „narodami kulturowymi” a „narodami politycznymi”.
.Narody „kulturowe” charakteryzują się wysokim stopniem homogeniczności etnicz-
®iktórych tożsamości narodowa i etniczna przeplatają się. Meinecke podawał za
zykłady narodów kulturowych Greków, Niemców, Rosjan, Anglików i Irlandczy­
ków,jednakże opis ten może równie dobrze odnosić się do takich grup etnicznych
^Kurdowie, Tamilowie czy Czeczeńcy. Narody te mogą być uznane za „organicz-
te
 ę^aiE^^w^fWŁW^s^OTaiwa^?^^
136 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
ne”, ponieważ ukształtowały je raczej siły naturalne i historyczne, aniżeli polityk
Siła narodów kulturowych tkwi w tym, że połączone przemożnym i historycz,
poczuciem narodowej tożsamości, dążą do stabilności i jednolitości. Z drugiej s
ny, narody kulturowe zwykle uważają się za grupy ekskluzywne. Bycie członkiem
nej nacji nie jest skutkiem dobrowolnej decyzji przystąpienia do politycznego stj
nictwa, lecz wywodzi się z tożsamości etnicznej, którą po prostu się dziedzj
Narody kulturowe zatem skłaniają się do postrzegania siebie samych za poszerz
grupy pokrewieństwa, odznaczające się wspólnym pochodzeniem. W tym sensie
można „stać się” Niemcem, Rosjaninem czy też Kurdem poprzez przyjęcie jS
i wartości danego społeczeństwa. Na gruncie takiego ekskluzywizmu wyrosły zaśc
kowe i regresywne formy nacjonalizmu, a rozróżnienie między narodem i rasą-
gło rozmyciu (patrz s. 246).
Narody jako wspólnoty polityczne
Pogląd, że narody są zasadniczo jednostkami politycznymi podkreśla znaczenie^
obywatełskich i stronnictw politycznych bardziej aniżeli tożsamości kulturowej. W i
ujęciu naród jest grupą ludzi, których łączy wspólne obywatelstwo, niezależnie od
kulturowych, etnicznych i jakichkolwiek innych powiązań. Korzeni tego poglądu i
żerny doszukać się w pismach Jeana-Jacquesa Rousseau (patrz s. 93), uznawanego,!
kiedy za ojca współczesnego nacjonalizmu. Mimo iż Rousseau nie poruszał bezpośt
nio problemu narodu, ani też nie analizował fenomenu nacjonalizmu, akcent połozi
na suwerenność ludu, wyrażoną w idei „woli powszechnej” (w rezultacie dobra wsp
nego społeczeństwa) stał się ziarnem, z którego w okresie rewolucji francuskiej^
roku wyrosły doktryny nacjonalizmu. Stwierdzając, że rząd powinien się opierać
woli powszechnej, Rousseau rozwinął druzgocącą krytykę władzy monarchicznej p
przywilejów stanowych. Podczas rewolucji francuskiej zasada radykalnej demokri
została odzwierciedlona w twierdzeniu, że Francuzi stali się obywatelami wyposa
nymi w niezbywalne prawa i wolności, odrzucając raz na zawsze status lojalnych pi
danych korony królewskiej. Zatem władza suwerenna scedowana została na „nas
francuski”. Stąd forma nacjonalizmu zrodzona przez rewolucję francuską ucieleśni
wizję ludu lub narodu zarządzającego własnymi sprawami oraz była nierozerwai
związana z zasadami wolności, równości i braterstwa. 3 Bwspólna przynależność do Korony, szacunek wobec parlamentu westminsterskie-
Idea narodów jako wspólnot politycznych, a nie etnicznych, wspierana byiap|
wiele teorii nacjonalizmu. Erie Hobsbawm (1983) na przykład wysunął tezę, żę|
rody są „wymyślonymi tradycjami”. Nie przyjmując teorii, że współczesne nart
powstały w wyniku rozwoju dawno zawiązanych wspólnot etnicznych, Hobsba\
przekonywał, że wiara w historyczną ciągłość i czystość kulturową była niezmicnl
mitem i co więcej, mitem wymyślonym przez sam nacjonalizm. Z tego punktu wil
nia to nacjonalizm tworzy narody, a nie na odwrót. Szeroko rozprzestrzeniona
domość narodowa (czasem nazywana ludowym nacjonalizmem) nie rozwinęła się.
przykład aż do końca XIX wieku, być może powstała dopiero na gruncie wynalez
nia hymnów narodowych i narodowych flag oraz upowszechnienia szkolnictwa pc
stawowego. Z pewnością idea „ojczystej mowy” przekazywanej z pokolenia ną j
kolenie i ucieleśniającej kulturę narodową jest wysoce wątpliwa. W rzeczywisto
języki żyją i rozwijają się w procesie ich adaptacji do specyficznych potrzeb i warț
ROZDZIAŁ VI Czym jest naród? 137
^fezyciowych kolejnych pokoleń. Co więcej, również i ideę języka ojczystego moż-
®y uznać za absurdalną, gdyż do końca XIX wieku większość ludzi była niepi-
i w mowie posługiwała się zwykle regionalnym dialektem, który miał nie-
^leWspólnego z językiem wykształconej elity.
^■Benedict Anderson (1983) również uzna! współczesny naród za artefakt, a do-
dadniej za „wyimaginowaną wspólnotę”. Anderson wysunął tezę, że narody są ra-
Okónstruktami myślowymi, nie zaś autentycznymi wspólnotami, które wymaga-
Bnożiomu relacji osobistych między ich członkami w celu podtrzymania poczucia
^^iości zbiorowej. Członkowie danego narodu są w stanic poznać zaledwie nie-
vielką część ludzi, z którymi rzekomo dzielą tożsamość narodową. Jeśli narody ist-
^^^to wyłącznie jako wymyślone fortele skonstruowane dla nas przez system edu-
iacji, mass media oraz proces socjalizacji politycznej (patrz s. 256). Podczas gdy
daniem Rousseau naród jest pobudzany przez idee demokracji i wolności politycz-
iejp.idea utrzymująca, że narody są „wymyślonymi” lub „wyobrażonymi” wspólno-
îmi ma więcej wspólnego z marksistowską tezą, że nacjonalizm jest rodzajem idc-
burżuazyjnej. Z perspektywy ortodoksyjnego marksizmu nacjonalizm to
grzędzie klasy rządzącej, za pomocą którego niweluje się zagrożenie rewolucji spo-
Kżnej, przez wpojenie proletariatowi przekonania, że lojalność narodowa jest sil-
liejsza niż solidarność klasowa, tym samym zyskując związanie klasy pracującej z ist-
strukturą władzy.
®iezałeżnie od tego, czy naród wyrasta z pragnienia wolności i demokracji, czy też
&f wymysłem elit politycznych lub klasy rządzącej, określone narody mają bez wąt-
jtnli charakter polityczny. Wedle Meinecke, narody te można sklasyfikować jako
narody polityczne”. Naród „polityczny” to taki, w którym obywatelstwo posiada
miększą doniosłość polityczną aniżeli tożsamość etniczna, nierzadko narody politycz-
ę obejmują szereg grup etnicznych, odznaczając się tym samym kulturową hetero-
enicznością. Wielka Brytania, Srany Zjednoczone i Francja często uznawane były za
lăsyczne przykłady narodów politycznych. Wielka Brytania jest unią czterech naro-
ów „kulturowych”: Anglików, Szkotów, Walijczyków i Irlandczyków Północnych
mimo, iż ten ostatni naród składać się może z dwóch innych: protestanckich unio-
istów i katolickich republikanów). Jeśli więc w ogóle istnieje coś takiego jak odręb-
a .brytyjska tożsamość narodowa, to opiera się na czynnikach politycznych takich
O:óraz wiara w historyczne prawa i wolności ludu brytyjskiego. Stany Zjednoczone,
te^kraj imigrantów” mają także wyjątkowy, wieloetniczny charakter, który unie-
lożliwia skonstruowanie tożsamości narodowej w oparciu o więzi natury kulturo­
wej i (historycznej. Zamiast tego, poczucie narodowości amerykańskiej zostało świa-
omie rozwinięte przez system oświaty oraz pielęgnowanie szacunku dla zestawu
^Inych wartości, w szczególności tych ujętych w Deklaracji Niepodległości i ame-
&ańskiej konstytucji. Podobnie francuska tożsamość narodowa zbliżona jest do tra-
/cji izasad rewolucji francuskiej 1789 roku.
Wspólną cechą tych narodów jest to, że przynajmniej w teorii powstały w wyniku
□urowolnej akceptacji wspólnego zestawu zasad lub celów, w odróżnieniu od istnie-
cej już tożsamości kulturowej. Niekiedy argumentuje się, że forma nacjonalizmu,
gjttrozwija się w takich społeczeństwach jest szczególnie tolerancyjna i demokra-
’ęzna. Jeśli naród jest pierwotnie polityczną jednością, jest grupą inkluzywną, po-
138 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
nieważ członkowstwo w nim nie jest ograniczone do osób spełniających szczegd^
kryteria językowe, religijne, etniczne lub inne. Klasycznym przykładem są Stany
noczone, przedstawiane symbolicznie jako tygicł, oraz „nowa” Afryka Południowi
określana mianem „tęczowego społeczeństwa”. Z drugiej strony narody połi^^H
mogą czasem utracić świadomość organicznej jedności oraz poczucie historyczka»
zakorzenienia, które odgrywają dużą rolę w narodach kulturowych. To może na p^
kład wyjaśniać względną słabość brytyjskiego nacjonalizmu w Zjednoczonym Król»
stwie, w porównaniu z nacjonalizmem szkockim i walijskim oraz ograniczonyrij^^
cjonalizmem angielskim zwanym „little Englander”. .as»
Rozwijające się państwa napotkały na szczególne problemy w dążeniu
gnięcia tożsamości narodowej. Takie państwa można określić narodowymi z
powodów. Po pierwsze, w wielu przypadkach osiągnęły państwowość dopiero po^O
ce przeciwko rządom kolonialnym (patrz s. 147). W tym przypadku, tożsamości®
rodowa naznaczona jest głęboko jednoczącą walką o niepodległość i wolność.
nacjonalizm państw Trzeciego Świata ma najczęściej silnie antykolonialny char^^Ł
Po wtóre, narody te nierzadko kształtowały się pod wpływem granic terytorii^M
odziedziczonych v/ spadku po byłych rządcach kolonialnych. Przypadek ten dótyt^
szczególnie Afryki. W skład afrykańskich „narodów” wchodzą często różnorodni
grupy etniczne, religijne i regionalne, które łączy niewiele więcej niż wspólna p^^
szlość kolonialna. W przeciwieństwie do klasycznych kulturowych narodów euMS
skich, które tworzyły państwowość opartą na istniejącej już tożsamości narodo^^
w Afryce podjęto próbę „skonstruowania” narodów na fundamencie istniejącej^
państw. Niestety takie przemieszanie politycznych i etnicznych tożsamości stałó^^
przyczyną powracających napięć, które można było obserwować w Nigerii, Sudiife
Ruandzie i Burundii. Jednakże takie konflikty nie są wyłącznie skutkiem manifest
cji dawnych organizacji plemiennych. W dużym stopniu stanowią konsekwencj$|t&ś
sowanej w kolonialnej przeszłości polityki „dziel i rządź”.
S3 Rodzaje nacjonalizmu
Polityczny charakter nacjonalizmu rodzi wiele kontrowersji. Z jednej strony naqM®
lizm może jawić się jako postępowa i wyzwalająca siła, rysująca perspektywę nar.05^
dowej jedności i niezależności. Z drugiej może być irracjonalną i reakcyjną doktry^-i
ną, umożliwiającą przywódcom prowadzenie polityki ekspansji militarnej i
w imię narodu. Istotnie, nacjonalizm skupia w sobie wszystkie przejawy politycznę^'.
go syndromu podwójnej tożsamości. W zależności od okoliczności nacjonalizm;pi^^
biera oblicze postępowe lub reakcyjne, demokratyczne łub autorytarne, wyzwól,
cze lub opresyjne, prawicowe lub lewicowe. Z tego powodu być może lepszy®^
rozwiązaniem jest rozpatrywanie nacjonalizmu nie jako pojedynczego lub jednpli^^
go fenomenu politycznego, lecz jako połączenie różnych „nacjonalizmów”, to zte
czy, jako zespół tradycji, które łączy wspólna cecha - każda na swój szczególny; spó^
sób przyznaje narodowi nadrzędne znaczenie polityczne.
Zamęt ten wynika po części z wyżej omówionych kontrowersji co do tego, jakp^^
winno się rozumieć termin „naród” oraz które kryteria - kulturalne czy też polity^®
ne - odgrywają decydującą rolę w definiowaniu tego zjawiska. Jednakże charakterków
cjonalizmu formuje się ponadto przez okoliczności, w których narastają aspiracje^
=ai'X!K>:«A»»»S
ROZDZIAŁ VI Rodzaje nacjonalizmu 139
^e oraz przez kwestie polityczne, z którymi jest związany. Zatem kiedy nacjo-
Bt reakcją na doświadczenie obcej dominacji lub rządów kolonialnych, wów-
-eważnie staje się siłą wyzwalającą związaną z ideą wolności, sprawiedliwości
Scji. Kiedy nacjonalizm jest produktem migracji społecznych i zmian demo-
iych, przybiera często charakter prymitywny czy nawet eksłduzywny - i może
' nośnikiem rasizmu (patrz s. 144) oraz ksenofobii. W końcu nacjonalizm
owany jest przez polityczne idee tych, którzy są jego orędownikami. Na swój
zarówno liberałowie jak i konserwatyści, socjaliści, faszyści a nawet komuni-
H^ali fascynację nacjonalizmem (spośród głównych ideologii być może tylko
^w pełni go odrzuca). W tym sensie nacjonalizm jest ideologią międzykul-
Najważniejsze manifestacje polityczne nacjonalizmu są następujące:
jhalizm liberalny
jnalizm konserwatywny
inalizm ekspansywny
jnalizm antykolonialny.
onalizm liberalny
SHcjbnalizm liberalny można uznać za klasyczną formę nacjonalizmu europejskiego,
ńjżypada on na okres Rewolucji Francuskiej i ucieleśnia wiele jej wartości. Rzeczy­
wiście, w Europie kontynentalnej dziewiętnastego wieku bycie nacjonalistą oznacza-
ipbyWOiberałem i vice versa. Rewolucje roku 1848 połączyły walkę o niepodległość
iWędńoczenie z żądaniem ograniczonego i konstytucyjnego rządu. Nigdzie nie ujaw-
nl(p‘się to wyraźniej niż w nacjonalizmie włoskiego ruchu narodowego zwanego ri-
wmtitento (odrodzenie), szczególnie zaś w wydaniu „proroka” włoskiego zjednocze-
W^utśeppe Mazziniego (patrz s. 140). Podobne zasady głosił Simon Bolivar
(1783-1830), który przewodził południowoamerykańskiemu ruchowi niepodleglo-
śęiówemu u progu XIX stulecia oraz pomagał w wyparciu Hiszpanów z Ameryki Ła-
||S|feByć może najpełniejszy wyraz nacjonalizm liberalny znalazł w Czternastu
^jțktach prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. Spisane w 1918
rókiij zostały wysunięte jako propozycja programu odbudowy Europy po pierwszej
^pjnie światowej i stanowiły projekt szeroko zakrojonych zmian terytorialnych wpro-
^ądzonych mocą Traktatu Wersalskiego (1919).
^^pBriie jak pozostałe formy nacjonalizmu, nacjonalizm liberalny opiera się na fun-
d^nęntalnym założeniu, że rodzaj ludzki jest naturalnie podzielony i stanowi zbiór na-
Wdów,.z których każdy posiada odrębną tożsamość. Stąd narody są oryginalnymi bądź
Ptgahicznymi wspólnotami, nie zaś sztucznym tworem przywódców politycznych czy
^kłas rządzących. Jednakże najbardziej charakterystyczną cechą libe-
ialnego nacjonalizmu jest to, że łączy on ideę narodu z przekonaniem -----------------
^Senności ludu, oryginalnie zaczerpniętej od Rousseau. Fuzja ta Ksenofobia -
fogła dojść do skutku, ponieważ wielonarodowe imperia które zwal- strach lub nienawiść
^li dziewiętnastowieczni europejscy nacjonaliści były zarazem auto- wobec obcokrajowców,
patologiczny
Tątyczne i opresywne. Mazzini na przykład marzył nie tylko o zjedno- etnocentryzm.
®ni^! księstw włoskich, lecz również o pozbyciu się wpływu
;s'i
 140 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
Guiseppe Mazzini
(1805-1872)
Włoski nacjonalista i apostoł liberalnego republikanizmu. Mazzini urodził się w Ge
we Włoszech i byt synem lekarza. Zetknął się z ruchem rewolucyjnym jako cztó
tajnego towarzystwa patriotycznego Carbonari. Doprowadziło, to do aresztowani
■ emigracji do Francji, a po wydaleniu z Francji - do Wielkiej Brytanii. Na krótko pcw
, do Włoch'podczas rewolucji 1848 roku, pomagając w wyzwoleniu Mediolanu 1'0
• . na czele krótko trwającej Republiki Rzymskiej. Wpływ Mazziniego, zapamięta]
republikanina, od tamtej pory stopniowo się zmniejszał, a jego miejsce zajmowaliJi
' przywódcy narodowi, którzy tak jak Garibaldi (1807-1882) coraz częściej spoglądali w stronę Dc
Sabaudzkiego w nadziei osiągnięcia zjednoczenia Italii. Mimo iż nigdy oficjalnie nie powrócił*ji#
. Wioch, liberalny nacjonalizm Mazziniego odbił się szerokim echem w Europie i wywarł znaczący wp
na grupy emigrantów w USA. -.7
autokratycznej Austrii. Zasadniczą cechą tej formy nacjonalizmu jest zatem podkrei
nie doniosłości zasady samostanowienia narodu. Jej celem jest stworzenie panstwa'ii
rodowego (patrz s. 153): tzn. państwa, w ramach którego granice władzy przeciil^
się tak dalece jak to możliwe z narodowymi. Słowami J.S. Milla C[lS61]1951:3|^v
Jeśli gdzieś istnieje uczucie narodowości, istnieje tym samym powód prima facie do połączenia^
tkich członków narodowości pod jednym rządem, i to pod rządem ich własnym; czyli inaczej ini»
kwestię rządu powinni rozstrzygać rządzeni.
Nacjonalizm liberalny ma przede wszystkim charakter powszechnej zasady.
preferuje interesów jednej nacji względem innych, wręcz przeciwnie - twierdzi^®
każdy naród posiada prawo do wolności i samookreślenia. W tym znaczeniu wș^»
kie narody są równe. Ostatecznym celem nacjonalizmu liberalnego jest zatem^^M
rżenie świata złożonego z suwerennych państw narodowych. Dlatego też MâWn®
zawiązał tajną organizację Młoda Italia, by promować ideę zjednoczonych W|oc|®
lecz także założył Młodą Europę z nadzieją rozprzestrzeniania idei narodowycWM
całym kontynencie. Podobnie na paryskiej Konferencji Pokojowej, na której podjii^
sano Traktat Wersalski, Woodrow Wilson przedstawił zasadę samookreślenia ni®®
ko z powodu rozpadu imperiów europejskich, który sprzyjał interesom amerykan^'
skim, lecz ponieważ wierzył w to, że Polacy, Czesi, Jugosłowianie i Węgrzy posiadali;^
takie samo prawo do niepodległości politycznej, jak Amerykanię^® ..„/•Kosmopolityzm
Z tego punktu widzenia nacjonalizm jest nie tylko środkiem poszt^; l^^^pljtyzm jest dokładnie wiarą w cosmopolis albo „państwo światowe”. Implikuje zatem zniszczenie
Samostanowienie ~ iSr^tozśanibści narodowych i ustanowienie wspólnego aliansu politycznego jednoczącego wszystkie istoty ludzkie,
rżenia spektrum wolności politycznej, lecz rowmez mechanizmemtermin ten jest zazwyczaj używany w odniesieniu do skromniejszych celów pokoju i harmonii
(narodowe) - zasada
mówiąca, że naród jest pewniającym bezpieczny.■ i sta
------- :---------------------------- biłny porządek
$v«^»«».7 j/^.,^^.światowy.
„.r^^,,,.WilsonW| mk •■—^^«
suwerenną jednostką, przykład wierzył, że I wojnę światową ,-z^^
światowa wywołał „stary porządek””^]Łą<?&f;ł^ .-Jęwiętnastowieczni jibe
minowany przez imperia autokratyczne i militarystyczne dążącejdą^j popierali kosmopolityzm lobbując na rzecz wolnego handlu, który ich zdaniem przyczyniłby się do
samostanowienie oznacza
zarówno niepodległość ekspansjonizmu i wojny. Wedle jego poglądu, demokratyczne
narodową, jak i system
demokratyczny. narodowe byłyby zasadniczo pokojowe, ponieważ dzięki swc M||S|HH|»
ści kulturowej i politycznej nie miałyby bodźca do wszczynania^^
ROZDZIAŁ VI Rodzaje nacjonalizmu 141
P^’dzy p°dpor^ sobie innych narodów. W tym świetle nacjonalizm nie
I ^źródłem nieufności, podejrzeń i rywalizacji. Raczej stanowi on siłę zdolną pro-
l|||a|dedność wewnątrz każdego z narodów oraz braterstwo między narodami na
l^o&tawie wzajemnego szacunku dla praw i odrębności narodowych.
I ^^^‘emn’e^ ^era^zm w Pewnym sensie przekracza sprawy narodowe. Dzieje się
^-•z dwóch powodów. Po pierwsze podporządkowanie indywidualizmowi impliku-
że wszystkie istoty ludzkie (bez względu rasę, wyznanie, pochodzenie spo-
?^^nę j narodowość) posiadają jednakową wartość moralną. A zatem liberalizm pod-
P0^ Pr°gramem uniwersalizmu, w tym że przyjmuje, że jednostki wszędzie
sam status i uprawnienia. Obecnie jest to powszechnie wyrażane w pojęciu
j^człowieka. Stawiając jednostkę ponad narodem liberałowie stworzyli podstawę
dbharuszenia suwerenności narodowej, co uwidoczniło się w międzynarodowej kam-
^t^Wywierania nacisku na „biały” reżim południowoafrykański i żądanie odejścia
raWS.^^* apartheidu. Po drugie liberałowie obawiają się, że świat suwerennych
państw narodowych mógłby się zdegenerować i przekształcić w międzynarodowy
^tanmaturalny”. Podobnie jak nieograniczona wolność umożliwia jednostkom wza-
^^^^uieważanie się i zniewalanie, suwerenność narodowa może być
juzyta jako pretekst dla ekspansjonizmu i podboju. Wolność zawsze mu-
d^jby^ podporządkowana prawu, odnosi się to zarówno do jednostek Prawa człowieka - prawa
^îâk i do narodów. Liberałowie w rezultacie znajdowali się w czołówce wynikające z przywileju
^kampanii na rzecz ustanowienia systemu prawa międzynarodowego bycia człowiekiem,
mające charakter
* ^attz s.194), nadzorowanego przez ponadnarodowe gremia, takie jak
uniwersalny
LigaNarodów, Organizacja Narodów Zjednoczonych i Unia Europej- i fundamentalny
^^fZgodnie z tym poglądem nacjonalizmowi nigdy nie należy pozwo- (patrz s. 375).
licji by stał się zaściankowy i ekskluzywny, gdyż z założenia musi on
poważyć konkurencyjną tendencję kosmopolityczną.
h&ytyka liberalnego nacjonalizmu skupia się w dwóch nurtach. Trybalism - postawy
IjPldrwśzy oskarża liberalnych nacjonalistów o romantyczną naiwność grupowe odznaczające się
®B£$pagow progresywnej i wyzwalającej twarzy nacjonalizmu zaściankowością i
?^(țzw. tolerancyjny i racjonalny nacjonalizm), przy jednoczesnym igno- ekskluzywnością,
najczęściej podsycane
itrówaniu jego ciemnej strony: tzn. irracjonalnych okowów trybalizmu, wrogością wobec
|$Óre/odróżniają „nas” od zagrażających nam „obcych”. Liberałowie konkurencyjnych grup.
^nają' nacjonalizm za uniwersalną zasadę, lecz w mniejszym stopniu
na wzajemnym zozumieniu, tolerancji i ponad wszystko zależności. Stąd-
„liberałowie manchesterscy" Richard Cobden (1804-1865) i John Bright (1811-1889)
'Międzynarodowego zrozumienia i gospodarczej współzależności, a przez to uniemożliwiłby de facto wojnę.
'-M.ęał kosmopolityczny jest również lansowany przez gremia ponadnarodowe, które dążą do rozwoju
narodami, lecz nie do ich zastąpienia.'
tóiSąiB^mrs^s,^^
142 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
uznają jego emocjonalną siłę, która może skłaniać ludzi do wojen, mordów, Wal^
„swój” kraj, bez względu na sprawiedliwość sprawy narodowej. Taka postawa wy
ża się w twierdzeniu: „to mój kraj, niezależnie od tego, po czyjej stronie jest racja
Po drugie, cel liberalnego nacjonalizmu (konstruowanie świata złożoiie
z państw narodowych) może być z gruntu chybiony. Błędem Wilsonowskiego!
cjonalizmu, na podstawie którego duża część mapy Europy została przerysow
było założenie, że narody żyją na wygodnych i odrębnych obszarach geografii
nych, i że państwa można skonstruować zgodnie z tymi obszarami. W rzeczywisj
ści wszystkie tak zwane „państwa narodowe” zawierają szereg grup języków
religijnych, etnicznych i regionalnych, z których część może uznawać się za „ńĄ
dy”. Nigdzie nie zademonstrowało się to czytelniej aniżeli w byłej Jugosławii^
ju który twórcy ładu wersalskiego uznali za „teren Słowiański”, podczas gdy wfi
czywistości składał się on z mozaiki wspólnot etnicznych, rełigii, języków i trądy!
Co więcej, jak pokazał rozpad Jugosławii na początku lat 90., każda z byłych^
publik składowych była sama w sobie etniczną mozaiką. Rzeczywiście, jak zauv
żyli naziści, a potem bośniaccy Serbowie, jedyną pewną metodą osiągnięcia pc
tycznie zjednoczonego i kulturowo homogenicznego państwa narodowego !
program czystek etnicznych. H symulowana w narodzie. Wezwania do jedności narodowej oraz przekonanie, że du-
Nacjonalizm konserwatywny
Historycznie nacjonalizm konserwatywny rozwinął się później niż nacjonalizm®
rainy. Do drugiej połowy XIX wieku konserwatywni politycy traktowali nacjoriąm
jako wywrotową, jeśli nie rewolucyjną doktrynę. Jednak z biegiem czasu związek^
dzy konserwatyzmem a nacjonalizmem stawał się coraz bardziej widoczny, naw
kład w koncepcji „jednego narodu” Disraeiego, gotowości Bismarcka do wykop
stania niemieckiego nacjonalizmu na rzecz sprawy pruskiego aggrandisement^
w poparciu cara Aleksandra III dla nacjonalizmu panslawistycznego. We współa
snej polityce nacjonalizm stał się dogmatem większości, jeśli nie wszystkich kó^
watystów. W Wielkiej Brytanii najlepszym tego przykładem była triumfalna reató
Margaret Thatcher na zwycięstwo w wojnie o Falklandy w 1982 i jest to równi
ewidentne w eurosceptycyzmie konserwatywnej prawicy, a szczególnie jej stosuj
wobec powracającego widma „Europy federalnej”. Podobna forma nacjonalizm^
rodziła się na nowo w USA i przejawiła w przyjęciu bardziej asertywnej strategicp
lityki zagranicznej przez Reagana, w inwazji na Grenadę, bombardowaniu Libii,-pi
w inwazji Busha na Panamę i wojnie w Zatoce Perskiej w 1991 roku. S
Nacjonalizm konserwatywny w mniejszym stopniu interesuje się podstawowymi
cjonalizmem uniwersalnego samostanowienia, a bardziej obietnicą społecznej spójt
ści i ładu publicznego ucieleśniającego się w poczuciu narodowego^
triotyzmu. Konserwatyści postrzegają naród przede wszystkimi
Czystki etniczne - siłowe
organiczną całość wyrosłą z zasadniczej potrzeby ludzkiej, jaką jest
wydalenie lub
żenie ku tym, którzy mają taki sam wygląd, poglądy, nawyki oraz®
eksterminacja ludzi
„obcych", termin często
życia. Krótko mówiąc, istoty ludzkie szukają bezpieczeństwa i
używany jako eufemizm
mości poprzez członkostwo we wspólnocie narodowej. Z tego pM
w istocie oznaczający
ludobójstwo
tu widzenia, lojalność patriotyczna oraz świadomość narodowość^
zakorzeniona w dużej mierze w idei wspólnej przeszłości, zmiemgg
ROZDZIAŁ VI Rodzaje nacjonalizmu 143
-jonalizrn w °bron? wartości i instytucji usankcjonowanych przez historię. Nacjo-
lizmzatem staje się formą tradycjonalizmu. To nadaje nacjonalizmowi konserwa-
vnemu wyróżniający go nostalgiczny i regresywny charakter. W Stanach Zjedno-
L^ych osiąga się to podkreślając rolę ojców-pielgrzymów, wojny o niepodległość,
Filadelfijskiego itd. W przypadku brytyjskiego nacjonalizmu (lub co bar-
iej odpowiednie: angielskiego nacjonalizmu) patriotyzm narodowy nawiązuje do
«^oli blisko związanych z instytucją monarchii. Hymn narodowy Wielkiej Bryta-
itb Boże zachowaj królową”, a rodzina królewska odgrywa istotną rolę w obcho-
ćh świąt narodowych, takich jak rocznica zakończenia pierwszej wojny światowej
nzWȘ.uroczystosciach państwowych, jak na przykład inauguracja parlamentu.
Racjonalizm konserwatywny rozkwita raczej w rozwiniętych państwach narodo-
^Bhie zaś w tych znajdujących się w procesie kształtowania tożsamości narodo-
i^Najczęstszą inspiracją jego powstania jest przeczucie, że naród znajduje się w nie-
zpjeczeństwie, czy to wewnętrznym, czy zewnętrznym. Tradycyjnym wrogiem
ewnętrznym jest antagonizm klasowy i krańcowe zagrożenie rewolucji społecznej,
^^konserwatyści traktowali nacjonalizm jako antidotum na socjalizm: kiedy więzi
wWątelskie są silniejsze aniżeli solidarność klasowa, klasa pracująca jest w efekcie
Igffiodowa jest cnotą obywatelską są zatem powracającymi tematami w myśli kon-
rwatywnej. Wrogowie zewnętrzni, zagrażający tożsamości narodowej to imigracja
jupranacjonalizm.
^Zgodnie z tym poglądem imigracja stanowi zagrożenie, ponieważ osłabia uznaną
iiiturę narodową i tożsamość etniczną, a co za tym idzie, wywołuje wrogość i kon-
||y|pbawa ta została wyrażona w Wielkiej Brytanii w 1960 roku przez Enocha
OweHa, który ostrzegał, że dalsza emigracja z krajów należących do Commonwe-
lihii doprowadzi do konfliktów rasowych i przemocy. Podobny temat został pod-
:ty.w 1979 roku przez Margaret Thatcher w wypowiedzi na temat zagrożenia, ja-
im dla Wielkiej Brytanii jest zalewająca fala imigrantów. Kampanie antyimigranckie
rowadzone przez Brytyjską Partię Narodową, Front Narodowy Le Pena oraz skraj-
ić:prawicowe ugrupowania w Niemczech, takie jak Republikanie, również czer-
iąinspirację z nacjonalizmu konserwatywnego. Tożsamość narodowa, a z nią źró-
j||pezpieczeństwa i przynależności, jest zagrożona w ten sam sposób przez rozwój
r|miów ponadnarodowych, jak i przez globalizację kultury. Opór w Wielkiej Bry-
inii oraz w innych krajach członkowskich UE wobec wspólnej waluty europejskiej
Żm
Bflac. patria oznacza ojczyznę) jest sentymentem, psychicznym przywiązaniem do własnego narodu
lo swojego kraju). Terminy „nacjonalizm" i „patriotyzm" są często mylone. Nacjonalizm ma charakter
^stanowi przekonanie, że naród jest w pewnym stopniu naczelną zasadą politycznej organizacji,
^zapewnia uczuciową bazę dla tego przekonania. Zatem patriotyzm stanowi zaplecze wszystkich
jonalizmu, trudno wyobrazić sobie grupę narodową domagającą się politycznej niezależności bez
ila choć odrobiny uczuć patriotycznych lub wrażliwości narodowej. Jednakże nie wszyscy patrioci są
||taini- Nie wszyscy, którzy identyfikują się, a nawet kochają swój naród, postrzegają go jako środek
:ji.politycznych żądań.
144 CZĘŚĆ 2 Narodyi nacjonalizm
odzwierciedla nie tylko obawę utraty suwerenności ekonomicznej, lecz ró^
przekonanie, że waluta narodowa jest istotna dla zachowania odrębnej tożsami
narodowej. . S
Mimo że nacjonalizm konserwatywny łączony był z militaryzmem i ekspansji
go odrębny charakter polegał na swego rodzaju zapatrzeniu w siebie i ogranicza
ści. Jeśli rządy konserwatywne używały polityki zagranicznej jako narzędzia.^
rozpalania nastrojów społecznych, był to raczej przykład politycznego oportuni»
nie zaś dowód na to, że nacjonalizm konserwatywny jest bezlitośnie agresywny?
z natury mili tary styczny. Skłania to do krytycznego poglądu, że nacjonalizm kod
watywny jest zasadniczo formą manipulacji elit lub ideologią klasy rządzącej./^
punktu widzenia, „naród” jest wymyślony i w gruncie rzeczy definiowany przez
wódców politycznych i elity rządzące w celu osiągnięcia powszechnej zgody^-ń)
tycznej pasywności. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie rządy, gdy znajdą się w taraj
tach, grają kartą nacjonalizmu. Jednakże poważniejsza krytyka nacjonąW
konserwatywnego opiera się na zarzucie, iż promuje on nietolerancję i fan®
Ograniczony nacjonalizm opiera się na wąskim, kulturowym pojęciu narodu,
przekonaniu, że naród jest ekskluzywną wspólnotą etniczną, zasadniczo podobną'
poszerzonej rodziny. Zatem bardzo wyraźna linia oddziela tych, którzy są członka
narodu od tych, którzy są względem niego obcy. Poprzez upieranie się przy
niu czystości kultury i tradycji, konserwatyści mogą uznawać imigrantów, łub wór
le obcokrajowców, za zagrożenie, i w ten sposób promować, a nawet uprawi^
niać rasizm i ksenofobię.
Nacjonalizm ekspansywny
Trzecią formę nacjonalizmu cechuje agresywny, militarny i ekspansywny charak
Na wiele sposobów ta forma nacjonalizmu jest antytezą zasadniczej wiary w równ
praw i samookreślenie, które stanowią jądro nacjonalizmu liberalnego. Agresji
oblicze nacjonalizmu po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XIX wieku kie^K
carstwa europejskie pochłonął wyścig by wyrwać dla siebie kawałek Afryki w’i'i
chwały narodowej i zdobycia swojego „miejsca pod słońcem”. Dziewiętnastowić^
imperializm europejski (patrz s. 164) różnił się od ekspansji kolonialnej poprzedn
okresów tym, że podsycany był klimatem powszechnego nacjonalizmu, w którym/f
Rasizm Z
Rasism obejmuje wszystkie poglądy i doktryny, które wyciągają polityczne lub społeczne konsekwencje zl
że ludzkość podzielona jest na biologicznie odrębne rasy. Teorie rasistowskie oparte są na dwóch założeni
Po pierwsze, różnice genetyczne usprawiedliwiają traktowanie rodzaju ludzkiego jako kolekcję ras (rasa W
gruncie rzeczy rozumiana jest jako gatunek). Po drugie, kulturowe, międzykulturowe, intelektualne i moral
różnice między rodzajem ludzkim pochodzą z tych głębszych różnic genetycznych. W politycznym ujęciu'?
rasizm jest manifestem wzywającym do rasowej segregacji (apartheid) w doktrynach wyższości i niższow
„krwi" (np. arianizm i antysemityzm). Rasizm w węższym znaczeniu może być użyty w odniesieniu dd^
uprzedzeń łub wrogości wobec ludzi z powodu ich pochodzenia rasowego, i bywa połączony z rozwinięty
teorią rasizmu. ilw®
ROZDZIAŁ VI Rodzaje nacjonalizmu 145
^Waro^o^y coraz blizei Med si? 2 posiadaniem imperium, a każde zwycięstwo
witane było demonstracjami powszechnego entuzjazmu lub szowinizmu.
Bgllllm-stopniu obie wojny światowe dwudziestego stulecia stanowiły pokłosie tej
f°rmy nacj°na^zmu- Gdy w sierpniu 1914 roku, po przedłużającym
^wyścigu zbrojeń i szeregu następujących po sobie kryzysów międzynarodowych
$-hiićhla pierwsza woina światowa, perspektywa podboju i zwycięstwa zbrojnego
jB^śkbwała spontaniczną radość społeczeństw we wszystkich największych stoli-
^^Europy- Druga wojna światowa była w dużym stopniu rezultatem nacjonalistycz-
Si^pwanych programów imperialnej ekspansji, do realizacji których dążyły Ja-
^^^^łochy i Niemcy. Najbardziej destrukcyjnym współczesnym przykładem tej
^^^fćjónalizmu w Europie była walka bośniackich Serbów o zbudowanie „Wiel-
M®Bff$iei ekstremalnej formie nacjonalizm taki pojawia się w uczuciu intensyw-
'"a nawet histerycznego entuzjazmu nacjonalnego, czasami określanego mianem
mrei^ińego nacjonalizmu. Termin „nacjonalizm integralny” został ukuty przez fran-
B^^Kgcjonalistę Charłesa Maurrasa (1868-1952), przywódcę prawicowej Ac-
HoiiTtahęaise. Diamentem w koronie polityki Maurrasa było przekonanie o nad-
iedhyni znaczeniu narodu: naród jest wszystkim, a jednostka niczym. Zatem
zpiićzenieJ egzystencja narodu przekraczają wartość życia jakiejkolwiek jednostki,
^cię jednostki ma znaczenie wyłącznie wtedy, gdy poświęcone jest jedności i cią-
sibści narodu. Tak fanatyczny patriotyzm jest szczególnie pociągający dla pozosta-
W izolacji bezbronnych ludzi, dla których staje się narzędziem, dzięki które-
tńlńrhogą odzyskać szacunek i poczucie własnej wartości. Jednakże nacjonalizm
Begralhy. przełamuje więź, jaka wcześniej łączyła nacjonalizm i demokrację. Naród
Irt&gtalny jest ekskluzywną wspólnotą etniczną, złączoną pierwotnymi więziami, nie
^‘dobrowolnym aliansem politycznym. Jedność narodowa nie wy-
wobodnej debaty, ani wolnej i konkurencyjnej walki o władzę,
dyscypliny oraz posłuszeństwa względem jednego, najwyż- Szowinizm - powszechny
||yjwódcy. Doprowadziło to Maurrasa do uznania demokracji nastrój entuzjazmu
Jo słabości i korupcji, oraz do wezwania do restauracji monar- i święta, spowodowany
ekspansją militarną lub
solutnej.
imperialnym
wojownicza i głęboka forma nacjonalizmu jest niezmiennie ko- zwycięstwem.
i’Z'szowinistycznymi poglądami i doktrynami. Pochodzący od
zgodnie z tradycją potomkami Sema, syna Noego. Obejmują większość ludów Bliskiego Wschodu,
zm to uprzedzenie lub nienawiść wobec Żydów. W najwcześniejszej formie systematycznej,
?m miał charakter religijny. Odzwierciedlał wrogość Chrześcijan do Żydów, spowodowaną
Dym współudziałem Żydów w zabójstwie Jezusa i nieprzyjęciu go jako Syna Bożego. Antysemityzm
ny rozwija się nieprzerwanie od średniowiecza do chwili obecnej i odzwierciedla niechęć do Żydów
|jzy, i handlarzy. Żydom zabroniono więc członkowstwa w cechach oraz posiadania ziemi.
3.było świadkiem narodzin rasowego antysemityzmu w dziełach Wagnera i H.S. Chamberlaina
29), który potępił Żydów jako ludzi zasadniczo złych i destrukcyjnych. Myśli te stworzyły
y fundament niemieckiego nazizmu i nabrały najbardziej przerażającego wyrazu w Holocauście.
146 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
nazwiska Nicolasa Chauvina, francuskiego żołnierza, który odznaczył się fana
nym oddaniem dla Napoleona i sprawy francuskiej, szowinizm jest irracjona
przekonaniem o wyższości lub dominacji własnej grupy lub narodu. Szowini
rodowy odrzuca zatem myśl, że wszystkie narody są równe, na rzecz przekonań
narody dysponują szczególnymi cechami i wartościami i stąd czeka je odmienna
szłość. Niektóre narody przeznaczone są do tego, by rządzić, inne - by nimi
no. Najczęściej ta forma nacjonalizmu wyrażona jest poprzez doktryny o etr
lub rasowej wyższości, jednocząc w sobie nacjonalizm i rasizm. Szowinista utn
je, że jego własny naród jest niezwykły i wyjątkowy, w pewien sposób jest „nar
wybranym”. Dla wczesnych nacjonalistów niemieckich takich jak Fichte i Jahn|
łącznie Niemcy stanowili prawdziwy Volk (naród organiczny). Jedynie oni
li czystość krwi i zdołali uniknąć skażenia języka. Dla Maurrasa Francja była ni
nanym cudem, depozytariuszem wszystkich chrześcijańskich i klasycystycznych
Jednakże w tym rodzaju nacjonalizmu ważny jest obraz innego narodu lub r;
ko zagrożenia czy wroga. W obliczu wroga naród jednoczy się i nabiera zinte^
kowanego poczucia własnej tożsamości i znaczenia, osiągając swego rodzaju
tywną integrację”. Nacjonalizm szowinistyczny zatem ustanawia jasny podzia
nich” i „na nas”. Muszą istnieć określeni „oni” do wyszydzania i nienawid
to, aby wykuć poczucie „my”. Świat dzieli się zatem, zwykłe wedle kryteriów
wych, na „swoich” i „obcych”. „Obcy” służą za wytłumaczenie wszystkich niepo
dzeń i frustracji, które cierpieć muszą „swoi”. Najbardziej obrazowo przejawi
to w jadowitym antysemityzmie, który był podstawą niemieckiego nazizmu.®
Katnpf Hitlera (1925, wyd. poi. niepełne 1992) przedstawiało historię jako mai
ską walkę między Aryjczykami i Żydami, odpowiednio reprezentującymi moc
tła i ciemności, dobra i zła.
Powtarzającym się tematem nacjonalizmu ekspansywnego jest idea odrod
rodowego lub odnowy. Ta forma nacjonalizmu nawiązuje do mitów o dawnej
kości i chwale narodowej. Mussolini i włoscy faszyści spoglądali wstecz na
perium Rzymskiego. W określaniu swojego reżimu mianem „Trzeciej R:
niemieccy naziści nawiązywali wciąż do tematu zarówno „Drugiej Rzeszy
smarcka jak i do Świętego Imperium Rzymskiego Karola Wielkiego - „Pierwszi
szy”. Mity tego rodzaju nadają nacjonalizmowi ekspansywnemu ewidentnie^
sywny charakter, lecz jednocześnie wybiegają w przyszłość, wyzna
przeznaczenie narodu. Jeżeli nacjonalizm stanowić ma narzędzie przywróceni
kości i odzyskania chwały narodowej, posiada niezmiennie charakter militam
pansywny. Krótko mówiąc, wojna jest poligonem doświadczalnym narodu,
trum nacjonalizmu integralnego często leży projekt imperialny: dążenie do e
lub poszukiwania kolonii. Można to zauważyć w formach pai
nalizmu. Jednakże nazistowskie Niemcy znów są najbardziej ż
Pannacjonalizm -
tego przykładem. Pisma Hitlera wyznaczyły trójstopniowy p
forma nacjonalizmu
zmierzająca do ekspansji. Przede wszystkim naziści dążyli do stworzenia
zjednoczenia Niemiec” przez przyłączenie Niemców w Austrii, Czechosł
zasadniczo odmiennych i Polsce do poszerzonej Rzeszy. Drugim celem było poszerzę
grup ludności w drodze
betisraum (przestrzeni życiowej) w drodze utworzenia imperii
ekspansji lub solidarności
dominacją niemiecką, rozciągającego się aż na tereny Rosji. J
politycznej.
cie, Hitler marzył o ostatecznych rządach Aryjczyków nad św
ROZDZIAŁ VI Rodzaje nacjonalizmu 147
onalizm antykolonialny
jający się świat zrodził nowe formy nacjonalizmu, z których wszystkie w pe-
rsposób czerpały inspirację z walki przeciw rządom kolonialnym. Ironią tej for-
^ęjonalizmu jest to, że obróciła doktryny i zasady po raz pierwszy rozwinięte
ie „tworzenia narodów” w Europie przeciwko samym mocarstwom euro-
m. Kolonializm innymi słowy odniósł sukces, przemieniając nacjonalizm w ide-
nę polityczną o globalnym znaczeniu. W Afryce i Azji pomógł uformować poczu-
Iprzynależności narodowej, ukształtowanej przez pragnienie „wyzwolenia
Nowego”. Rzeczywiście, podczas dwudziestego stulecia geografia polityczna du-
i świata została zmieniona przez antykolonializm, a ruchy niepodległościo-
które wyłoniły się w okresie międzywojennym, nabrały nowego pędu po zakoń-
u II wojny światowej. Rozległe imperia brytyjskie, francuskie, holenderskie
iBgalskie rozsypały się w obliczu wschodzącego nacjonalizmu.
die otrzymały obietnicę niepodległości podczas II wojny światowej, ostatecznie
Ja im ona przyznana w 1947 roku. Chiny osiągnęły autentyczną jedność i nie-
npść dopiero po rewolucji komunistycznej 1949 roku, po ośmiu latach walki
•iw okupacji Japończyków. Republikę Indonezji proklamowano w 1949 roku po
ącej trzy lata wojnie z Holandią. Powstanie zbrojne zmusiło Francuzów do wy-
mia się z Wietnamu w roku 1954, a mimo to ostateczne wyzwolenie, wraz ze zjed-
niem Północy i Południa Wietnamu nie zostało osiągnięte aż do 1975 roku, po
Sch wojny z USA. Walki narodowe w poludniowowschodniej Azji stały się in-
ą dla podobnych ruchów w Afryce, w rym dla ruchów wyzwoleńczych zawią-
^ęh się pod przywództwem Nkrumaha w Ghanie, Dr Azikiwe w Nigerii, Juliu-
yerere w Tanganice (późniejszej Tanzanii) i Hastingsa Bandy w Niasie (późniejsze
iwi). Tempo dekołonizacji wzrastało od końca lat 50. Nigeria uzyskała niepod-
ńśc od Wielkiej Brytanii w 1960 roku, a Algieria, po przedłużającej się wojnie
uzami, w 1962. Kenia stała się suwerenna w 1963, a w jej ślady rok później
i|y,Tanzania i Malawi. Ostatnia kolonia afrykańska Afryka Południowo-Zachod-
mjezależniła się i w końcu stała niepodległą Namibią w 1990 roku.
jeżątkowe formy antykolonializmu nawiązywały znacząco do „klasycznego” na-
Śnąlizmu europejskiego i były inspirowane ideą samookreśłenia narodowego. Jed-
powstałe narody afrykańskie i azjatyckie znajdowały się w innej pozycji aniże-
» ®
Izm
, jn jest teorią lub strategią ustanawiania kontroli nad obcym terytorium i redukowania go do funkcji
-kolonializm jest zatem szczególną formą imperializmu (patrz s. 164) i charakteryzuje się
i dominacją gospodarczą. Najczęściej rządy kolonialne w Afryce i Południowo wschodniej Azji
'owane przez społeczność osadników z „ojczyzny", którzy różnili się pod względem etnicznym
|-ludności. W kolonializmie francuskim kolonie uznawane były za część ojczyzny, co oznaczało,
®$!?,nialnym przyznawano formalne prawa obywatelskie. W przeciwieństwie do kolonializmu -
llajizm jest zjawiskiem przede wszystkim ekonomicznym, opartym na eksporcie kapitału z krajów
yćh do mniej rozwiniętych, co można zaobserwować w tzw. północnoamerykańskim „imperializmie
łn" w Ameryce Łacińskiej.
IBM:’-
^^^ y,y?x,iiiWi^'lîffl7.<-W'-. ;'?’?;>■' ?;’<;—33i^p?s;<;;w’'Kr<s7,??i78-?^"c?i!î’c:iiiiicî2S'Es^7':^^^
148 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
li nowoutworzone państwa europejskie dziewiętnastego stulecia. Dla narodów
kańskich i azjatyckich walka o niezależność polityczną była nierozerwalnie
z pragnieniem rozwoju społecznego oraz położenia kresu podporządkowaniu c
pejskim państwom uprzemysłowionym i Stanom Zjednoczonym. Zatem cel
lenia narodowego” miał zarówno gospodarczy jak i polityczny wymiar. Wyjaśni
dlaczego antykolonialne ruchy odwoływały się częściej do socjalizmu niż do
zmu, w szczególności zaś do marksizmu-leninizmu, jako formuły wyrażenia ast
narodowych. Na pierwszy rzut oka nacjonalizm i socjalizm wydają się być nie
patybilnymi ideologiami politycznymi. Socjaliści tradycyjnie głoszą interna
(patrz s. 160), ponieważ uznają, że ludzkość stanowi jedność i przekonują, iż pd
na odrębne narody powoduje wyłącznie nieufność i wrogość. Szczególnie
podkreślali, że więzi solidarności klasowej są silniejsze i bardziej autentyczne ar
więzi narodowe łub, jak to ujął Marks w Manifeście Komunisycznym ([1848]
poi. 1883, s. 102): „Robotnicy nie mają ojczyzny”. Atrakcyjność socjalizmu
jów rozwijających się tkwi w tym, że wspólnota i współpraca, które afirmuje:
lizm, są głęboko zakorzenione w tradycyjnych kulturach przedindustrialnych ■
czeństw. W tym sensie nacjonalizm i socjalizm są sobie bliskie, gdyż oba kładą i
na solidarność społeczną i współpracę. Wedle tego kryterium nacjonalizm
po prostu lżejszą odmianą socjalizmu, ponieważ ten pierwszy stosuje „społeczną
sadę do narodu, drugi zaś rozszerza ją tak, by objąć całą ludzkość. Dokładniej
wiąc socjalizm, a szczególnie marksizm zapewniają analizę nierówności i wyżyli
dzięki której można zrozumieć doświadczenie kolonializmu oraz zakwestionov
rządy kolonialne. Podobnie jak ciemiężony i wykorzystywany proletariat wierzy^
może wyzwolić się w drodze rewolucyjnego przewrotu obalającego kapitalizm,;
cjonaliści Trzeciego Świata pojmowali „walkę zbrojną” jako środek zarówno polity
nej, jak i gospodarczej emancypacji, łącząc w ten sposób cele niezależności polity
nej i rewolucji społecznej. W krajach takich jak Chiny, Korea Północna, Wici
i Kambodża ruchy antykolonialne otwarcie opowiadały się za marksizmem-le
zmem. Zaraz po zdobyciu władzy przechodziły do przejęcia zagranicznych aktywa
nacjonalizacji zasobów gospodarczych i tworzenia, wzorowanej na sowieckim moi
lu gospodăriei planowej. Afrykańskie i bliskowschodnie państwa rozwinęły mniej
ołogiczną formę nacjonalistycznego socjalizmu, przyjętą w Algierii, Libii, Zamb’ ,
ku, Jemenie Południowym i innych krajach. Proklamowany tam „socjalizm” zwf
przybiera formę odwołania do jednoczącej sprawy narodowej lub interesu, repr
towanego najczęściej przez silnego i charyzmatycznego przywódcę.
Jednakże nacjonaliści w państwach rozwijających się nie zawsze chętnie d#
wyraz swoim poglądom posługując się terminologią socjalizmu czy marksizmu zap
życzonego z Zachodu. Szczególnie od lat 70. marksizm-leninizm był często za
powany formami fundamentalizmu religijnego (patrz s. 78), a dokładnie fundan
tałizmem islamskim. Stał się on charakterystycznym niezachodnim, a na
antyzachodnim głosem świata rozwijającego się. Przynajmniej w teorii islam dąży,
rozwinięcia transnarodowej tożsamości politycznej, która zjednoczy tych, którzy]
dążają „drogą islamu” oraz nauk proroka Mahometa w jeden „naród islamski?^
nakże rewolucja irańska 1979 roku, na której fali do władzy doszedł ajatollah .
meini (1900-1989), zademonstrowała potencjał fundamentalizmu islamskiego]
doktryny narodowej i duchowej odnowy. Metodą ustanowienia „republiki islamś'
:yLi.*"^Mis®v»<?;vjss5siiraîE57^^țv5i^
ROZDZIAŁ VI Wielokulturowość 149
Berlin
1997)
historyk idei i filozof. Berlin urodził się w Rydze na Łotwie i przyjechał do Anglii
roku. Był autorem modelu pluralizmu liberalnego, związanego z jego życiową
piryzmem i będącego pod wpływem idei myślicieli stojących w opozycji
oświeceniowego - w tym Vico (1668-1744), Herdera (patrz s. 133) i
a Hercena (1812-1870). Zasadnicza dla filozoficznego stanowiska Berlina
w moralny pluralizm, tj. myśl że konflikty wartości są nieodłącznym elementem
'.’ Jego najbardziej znana praca polityczna to Cztery eseje o wolności
poi. 1994), w której wychwalał zalety „negatywnej" wolności nad
wyższość. Pisma Berlina składają się na Intelektualną obronę zachodniego
j przed totalitaryzmem.
oczyszczenie Iranu z korumpującego wpływu zachodniego materializmu w ogó-
■a],Wielkiego Szatana” (USA) w szczególności, poprzez zwrot ku tradycyjnym war-
ibścióm i zasadom zawartym w szarijacie lub boskim prawie islamskim. Mimo to w ża-
{deh sposób nie można powiedzieć, że nacjonalizm islamski posiada jednolity charakter.
W Sudanie i Pakistanie na przykład isłamizacja zasadniczo wykorzystana została ja­
ka narzędzie władzy państwowej w celu konsolidacji władzy rządzących elit. Z kolei
Egipcie i Algierii powstały rewolucyjne ruchy islamskie wzywające w imieniu miej-
,;sktej biedoty do odnowy moralnej i oczyszczenia politycznego.
Wielokulturowość
Pogląd, że naród stanowi kulturowo i politycznie jednolitą całość, został, szczególnie
Blat 60., poddany w wątpliwość przez narodziny wiełokulturowości. Nacjonalizm
wsze był przykładem polityki tożsamości, gdyż mówił ludziom kim są, interpreto-
Bistorie, rozwijał więzi społeczne i wspólnotę duchową, a także kreował świado-
ość przeznaczenia sięgającego dalej aniżeli życie jednostki. Wielokulturowość rów-
rtież jest formą polityki tożsamości, lecz akcent stawia raczej na „politykę różnicy”,
podkreślając stopień różnorodności kulturowej i odmienności tożsamościowych
..ielu współczesnych społeczeństwach. Choć taka różnorodność może się wiązać
^-.wiekiem, klasą społeczną, płcią kulturową, orientacją seksualną, wielokulturowość
'est zwykle kojarzona ze zróżnicowaniem kulturowym w obrębie rasy (patrz s. 246),
tiliczności (patrz s. 215) lub języka. Zwolennicy wiełokulturowości nie tylko do-
zegają fenomen zróżnicowania kulturowego, lecz również domagają się, by różni-
e były szanowane i publicznie afirmowane. Mimo że USA jako społeczeństwo imi-
antów od dawna jest społeczeństwem wielokulturowymi, kwestia wiełokulturowości
postała podjęta do momentu powstania ruchu czarnej świadomości w latach 60.
$yieku. Australia oficjalnie zobowiązała się do prowadzenia polityki wicłokultu-
(ości od początku lat 70., przyjmując proces „azjatyzacji” za fakt. W Nowej Ze-
idea ta związana jest z uznaniem roli kultury Maorysów w tworzeniu odręb-
^tożsamości narodowej, w Kanadzie zaś nawiązuje do prób pogodzenia
 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
frankofońskiego Quebecu z anglojęzyczną większością ludności oraz stanowi c
teczne potwierdzenie praw rdzennych mieszkańców - Innuitów. W Wielkiej B
wielokulturowość uznaje istnienie społeczności azjatyckich i czarnych oraz od^
wymóg ich asymilacji, w Niemczech ma ona zastosowanie w odniesieniu do Turk
Stosunek między wielokulturowością i nacjonalizmem jest złożony. Odmiany t
cjonalizmu, które są najbardziej skłonne „adoptować” wielokulturowość to nacjo
lizm liberalny i nacjonalizm antykolonialny. Jest tak, ponieważ obie tradycje zasa
niczo przyjmują „inkluzywny” model narodu, który stanowi polityczną ]';
„obywatelską” nie zaś kulturową czy etniczną jednostkę. Członków narodu jedno!
zatem nie tyle kultura, co wspólne obywatelstwo i wspólne obowiązki. Można p
wiedzieć, że liberalizm w zasadzie darzy wielokulturowość sympatią. Liberalna^
lokulturowość jest fundamentalnie zakorzeniona w poszanowaniu wolności i toler
cji. Tolerancja, klasycznie wyrażona w pracy O wolności ([1859] poi. wyd. 1864) [
Milla (patrz s. 56) może być uznana za zasadniczo ważną zarówno dla jednostki;^
i dla społeczeństwa. Dla jednostki możliwość wyboru indywidualnych przekonań ni
ralnych, obyczajów kulturowych i stylu życia, bez względu na to, czy cieszą się-p
uznaniem innych, jest istotną gwarancją swobody rozwoju osobistego. Taka obroj
tzw. tolerancji „negatywnej” usprawiedliwia co najmniej wielokulturowość wyraź
ną hasłem „żyj i daj żyć innym” lub politykę indyferentyzmu. Pomimo to Mili w
rzyl, że tolerancja posiada tę dodatkową zaletę, iż przyczynia się do rozwoju różń
rodności, a zatem żywotności i zdrowia społeczeństwa, a ponadto stymulując różni
zdań, dyskusji i debat zapewnia postęp. Taka obrona tolerancji „pozytywnej” blis
jest współczesnej etyce wielokulturowości, w której społeczna różnorodność nief
ko jest akceptowana, aczkolwiek niechętnie, lecz także pozytywnie przyjmowana;
ko źródło witalności i ubogacenia dla wszystkich.
Jednakże liberalizm i wielokulturowość nie są w pełni kompatybilne. Po pierwź
indywidualizm (patrz s. 240) jako główna zasada liberalizmu, pozostaje w konflikt
z wielokulturowością, gdyż podkreśla pierwszorzędną wagę osobistej lub indywid
alnej tożsamości ponad jakiekolwiek kolektywne pojęcie tożsamości opartej nâ|
niczności, rasie, języku czy czymkolwiek innym. Liberalizm różni się zarówno od w
lokułturowości, jak {’nacjonalizmu tym, że bliski jest idei internacjonalizmu (pa
Wielokulturowość
Wielokulturowość to zarówno termin opisowy jak i normatywny. Jako termin opisowy odnosi się do
różnorodności kulturowej, wynikającej z funkcjonowania w ramach społeczeństwa dwóch lub większej Uczt
grup, których poglądy i praktyki generują odróżniające je zbiorowe poczucie tożsamości. Termin
„wielokulturowość ” ściśle związany jest z dywersyfikacją społeczną wynikającą z różnic rasowych, etniczni
czy też językowych. Jako termin normatywny wielokulturowość oznacza aprobatę dywersyfikacji społecznej
wyrażonej w prawie gwarantującym odmiennym grupom kulturowym szacunek i uznanie, lub w aprobacie-
korzyści, jakie wypływają z różnorodności moralnej i kulturowej dla całego społeczeństwa. Wielokulturowo
w tym znaczeniu uznaje znaczenie przekonań, wartości i stylu życia w formowaniu samopostrzegania
i poczucia własnej wartości jednostek i grup. Krytycy wielokulturowości przekonują, że społeczeństwa
wielokulturowe są w istocie naznaczone konfliktami i brakiem stabilności, zaś wielokulturowość normatyw
. traktują za wyraz poprawności politycznej.
1Ss>SM^S03iKî^ăffi®?7n7^--^®5W^S”7^T?^W’W5S!0®^®ra§^^
ROZDZIAŁ VI Wielokulturowość 151
ŚO). Po drugie, liberalizm jest uniwersalny w takim znaczeniu, że przypisuje pierw-
o grupie głównych zasad, wśród których na czele znajdują się wolność i tołe-
& Innymi słowy - liberalizm oferuje określoną koncepcję „dobrego życia”, ta-
której autonomia osobista i wolność wyboru uznawane są za konieczne warunki
pju ludzkiego. Liberałowie są zatem skłonni tolerować tolerancyjnych, z trud­
ną jednak tolerują to, co sami uznają za nieliberalne czy nietolerancyjne, na przy-
izaaranżowane małżeństwa, wzorce dotyczące ubioru kobiet czy dyskryminację
^i lesbijek. Orędownicy wielokulturowości z kolei często są zdania, że liberal-
ólerancja to w rzeczywistości imperializm kulturowy, czyli próba narzucenia za­
dnich przekonań, wartości i wrażliwości reszcie świata.
Șlidniejsze podstawy teorii wielokulturowości można odnaleźć w idei plurali-
wartości. Isaiah Berlin jest autorem teorii pluralizmu (patrz s. 96), którą wielu
Jowników wielokulturowości używało w celu uzasadnienia polityki różnic. Zda-
lenr Berlina nie ma jednej, nadrzędnej idei „dobrego życia”, lecz raczej szereg kon-
ujących ze sobą koncepcji. Krótko mówiąc, ludzie zwykle różnią się opiniami na
iat ostatecznych celów życiowych. Podobnie jak w przypadku konfliktu wartości,
jżka egzystencja jest w nieunikniony sposób uwarunkowana konfliktem moralnym,
dnostki skazane są na zawieranie wewnętrznych kompromisów między konkuren-
jnymi wartościami i celami. Z kolei społeczeństwa muszą wypracowywać sposoby
iiożliwiające jednostkom o odmiennych przekonaniach moralnych i kulturach za-
leszkiwanie tej samej przestrzeni politycznej, przy jednoczesnym zachowaniu poko-
i.wzajemnego szacunku. Mimo iż pluralizm Berlina nie został rozwinięty z myślą
Społeczeństwach wielokulturowych zapewnia on teoretyczną podstawę dla co naj-
ej takiej formy wielokulturowości, która wpasowuje się whasło „żyj i pozwól żyć
/m”. Tym niemniej napięcia między poglądami Berlina a wielokulturowością po-
;tają faktem. Berlin pozostał liberałem do tego stopnia, że twierdził, iż pluralizm
)râlny może zostać urzeczywistniony wyłącznie w społeczeństwie, które respektuje
ość indywidualną, nie zdołał jednak dowieść, że liberalne i nieliberalne obyczaje
Iturowe mogą harmonijnie koegzystować w ramach tego samego społeczeństwa. Al-
iatywną teorię wielokulturowości rozwinął Bhikhu Parekh (2000). Zdaniem Pare-
£ zróżnicowanie kulturowe stanowi w istocie odzwierciedlenie dialektycznej zależ-
ipśći między ludzką naturą a kulturą. Mimo iż istoty ludzkie są stworzeniami
aturalnymi posiadającymi wspólną, uwarunkowaną gatunkowo strukturę fizyczną
umysłową, są również ukonstytuowane kulturowo w takim znaczeniu, że ich posta-
zachowanie i sposób życia kształtowane są przez grupy, do których przynależą,
ianie złożoności natury ludzkiej oraz faktu, że jakakolwiek kultura wyraża zaled-
î. część tego, co oznacza bycie prawdziwym człowiekiem, zapewnia podstawę połi-
yće tolerancji, a zarazem realnej formie wielokulturowości.
Wielokulturowość jest wyraźnie niekompatybilna zarówno z nacjonalizmem kon-
watywnym, jak i ekspansyjnym. Jest tak dlatego, że te tradycje nacjonalistyczne
parte są na „ekskluzywnym” pojęciu tożsamości narodowej, które podkreśla homo-
ńiczność kulturową oraz, w niektórych przypadkach, czystość rasową. Konserwa-
j wny argument przeciwko wielokulturowości jest taki, że stabilne i cieszące się po-
idzeniem społeczeństwa muszą bazować na wspólnych wartościach i kulturze. Istoty
dzkie, zgodnie z tym ujęciem, są ograniczonymi i zależnymi stworzeniami, które
aturalny sposób zbliżają się do innych podobnych sobie, lecz na tej samej zasadzie
 _ ’ ‘ '■ t-B.;':'^;'^:sssa:nK.■■./■"-
152 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm
obawiają się lub są nieufne wobec ludzi pod jakimkolwiek względem odmiennyc
Burkę (patrz s. 59), z tego właśnie powodu uznał uprzedzenie za zjawisko nieu
nione i społecznie korzystne, wzmacniające jedność społeczną. Wielokulturowe s
ieczeństwa są zatem rozczłonkowane i targane konfliktami - podejrzliwość, wrogi
a nawet przemoc między różnymi wspólnotami etnicznymi nie są wynikiem nietc
rancji, ignorancji lub nierówności społecznej, lecz stanowią zwyczajną rzeczywis
psychologii społecznej. Konserwatywni nacjonaliści polecają zatem, by różnorodno:
kulturowa była ograniczona restrykcjami dotyczącymi imigracji, jak wskazano wc
śniej, lub domagają się prowadzenia strategii asymilacyjnej, w ramach której mnf
szóści społeczne zachęcane byłyby do przyjęcia wartości, postaw oraz lojalności woli
dominującej liczebnie większości.
Ekspansyjni i szowinistyczni nacjonaliści przywodzą ten tok myślenia do skra
ści. Siła „wspólnoty narodowej” opiera się tu wyłącznie na jedności etnicznej i,
turowej, idei używanej przez faszystów dla usprawiedliwienia repatriacji, wysie
czy po prostu ekterminacji grup mniejszości. W przypadku nazizmu, efektem wy
nie rasowej wersji antywielokulturowości był program ludobójczego antysemity
Jednakże konserwatywne i skrajnie prawicowe zastrzeżenia wobec wielokulturo
ści charakteryzują się co najmniej dwiema słabościami. Pierwsza przejawia się
że nawet jeśli nie są one wyraźnie rasistowskie, mogą żywić ukryty rasizm, poma
jąc usankcjonować i być może sprzyjając wrogości między odmiennymi wspólne
etnicznymi. Druga wynika z tego, że czczą wizerunek społecznej, moralnej i kul
wej homogeniczności, która od dawna nie istnieje już we współczesnych spoi©
stwach i którą przywrócić można by tylko poprzez szeroko zakrojone represje^
Przyszłość państwa narodowego
W toku XX wieku coraz częściej pojawiały się poglądy o rzekomym końcu stul
nacjonalizmu. Nie było to rezultatem wyparcia nacjonalizmu przez „wyższe” p
narodowe sojusze, lecz tego, że jego cel został zrealizowany: świat stal się świą
państw narodowych. W efekcie naród został uznany za jedyną prawomocną jed
kę władzy politycznej. Z pewnością można powiedzieć, że od 1789 roku świat
fundamentalnej przebudowie według wzorów narodowych. W 1910 roku istniał
ledwie 15 ze 159 państw uznanych w 1989 roku za pełnoprawnych członków ^
Jeszcze w XX wieku, większość ludności świata znajdowała się w poddaństwie 1
nialnym jednego z imperiów europejskich. Zaledwie trzy z obecnych 65 państw śr
kowowschodnich i afrykańskich istniała przed rokiem 1910, a co najmniej 74
stwa powstały po 1959 roku. Zmiany te spowodowane były w dużym sto
dążeniem do narodowej niezależności oraz tym, że nowo powstałe państwa niezi
nie przyjmowały postać państwa narodowego.
Historia niewątpliwie działa na korzyść państwa narodowego. Trzy największ
polityczne wstrząsy XX wieku (pierwsza i druga wojny światowe oraz upadek kt
nizmu w Europie środkowej) każda na swój sposób okazała się znaczącym bodźć
dla rozwoju koncepcji narodu jako zasady organizacji politycznej. Od 1991 rokit
wstało co najmniej 18 nowych państw (14 z nich jako rezultat dezintegracji 23
i wszystkie z nich uznały się za państwa narodowe. Ogromną zaletą państwa
dowego jest to, że oferuje zarówno perspektywę kulturowej spójności, jak i j
\:~"""^//"'-'’-'": ..•••■" _!2^:.:’:'.':^:'‘ '"V” .-.;j..L
ROZDZIAŁ VI Przyszłość państwa narodowego 153
litycznej. Gdy naród dzielący kulturową i etniczną tożsamość otrzymuje prawo do
zadności, poczucie wspólnoty i obywatelstwa powoli pokrywają się. Z tego po-
nacjonaliści są przekonani, że siły które stworzyły świat suwerennych państw
•odowych są naturalne i nie sposób się im przeciwstawić, oraz że żadna inna gru-
i^połeczna n'c ^y^a^7 w star»e stworzyć równie znaczącej wspólnoty politycznej.
dzą, że państwo narodowe jest ostatecznie jedyną zdolną do przetrwania jed-
polityczną. Pogląd ten implikuje na przykład, że ponadnarodowe gremia ta-
nlcć.Unia Europejska nigdy nie zdołają konkurować ze zdolnością rządów naro-
®do uzyskania legitymacji i żądać powszechnego posłuszeństwa. Należy zatem
jwić czytelne granice procesu integracji europejskiej, ponieważ ludzie posługu-
^sie^óżnymi językami, żyjący w odmiennych kulturach i o różnych historiach ni-
WWńebędą postrzegać siebie jako członków zjednoczonej wspólnoty politycznej.
i niemniej, odkąd zasada państwa narodowego osiągnęła najszersze poparcie,
iły się inne bardzo znaczące siły, grożące dewaluacją państwa narodowego,
it'wewnętrznych nacisków i zewnętrznych zagrożeń spowodował to, co pc­
hnie określa się mianem „kryzysu państwa narodowego”. Wewnętrznie państwa
jdowe stały się przedmiotem napięć odśrodkowych, wywołanych przez rozwój
alnej polityki etnicznej. To zwiększone zainteresowanie etnicznością może rze-
cie odzwierciedlać fakt, że w kontekście gospodarczej i kulturowej globaliza-
trz s. 173) narody utraciły zdolność zapewnienia sensownej wspólnej tożsamo-
:zy też poczucia społecznej przynależności. Zważywszy na to, że wszystkie
va narodowe w pewnym stopniu borykają się z problemem różnorodności kul-
gj, polityka spójności etnicznej w naturalny sposób stanowi wyzwanie dla za-
arodu. W odróżnieniu od narodów, grupy etniczne lub regionalne nie są sa-
ystarczalnymi jednostkami politycznymi wedle własnego prawa, i dlatego
^ążują do form federalizmu (patrz s. 204) i konfederalizmu, by znaleźć alterna-
obec nacjonalizmu politycznego. Na przykład w ramach Unii Europejskiej bel-
ife regiony Flandria i Walenia osiągnęły taki stopień samorządności, że Belgia po-
eipaństwem narodowym już tylko w sensie czysto formalnym. Natura talach sil
elkowych została szerzej omówiona w rozdziale 8.
nętrzne zagrożenia dla państwa narodowego przyjmują szereg różnorodnych
Po pierwsze, postęp w technologii wojennej, a w szczególności nadejście epoki
swej, pociągnęły za sobą potrzebę, by nadzór pokoju na świecie oddać w ręce
a narodowe
narodowe jest z jednej strony formą organizacji politycznej, z drugiej stanowi ideal polityczny,
m przypadku jest autonomiczną wspólnotą polityczną związaną przeplatającymi się więzami
va i narodowości. Jako takie stanowi alternatywę dla wielonarodowych imperiów i państw-miast.
przypadku państwo narodowe stanowi zasadę lub typ idealny (patrz s. 22), odzwierciedlony
do-jąkiego dążył Mazzini: „każdy naród państwem, tylko jedno państwo dla całego narodu".
.uwzględnia fakt, że żadne współczesne państwo nie może być w pełni homogeniczne kulturowo.
ą konkurencyjne ujęcia państwa narodowego. Dla liberałów i większości socjalistów, istotą
arodowego są w dużej mierze postawy obywatelskie i lojalność. Dla konserwatystów
h nacjonalistów opiera się ono na etnicznej i organicznej jedności.
154 CZĘŚĆ 2 Narody i nacjonalizm ROZDZIAŁ VI Podsumowanie 155

ponadnarodowych i międzynarodowych gremiów. Doprowadziło to do stworze
Ligi Narodów, a potem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po wtóre, życie goś
darcze uległo stopniowej globalizacji - rynki są teraz rynkami światowymi, p
biorstwa stały się w większości transnarodowymi korporacjami, a kapitał przemi
czany jest z jednego miejsca na globie w drugie w mgnieniu oka. Czy istnieje prz
dla państwa narodowego w świecie, w którym żaden z rządów krajowych nie
w stanie kontrolować swojej gospodarczej przyszłości? Po trzecie, państwo nar
może być wrogiem środowiska naturalnego oraz stanowić zagrożenie dla gl
równowagi ekologicznej. Narody zainteresowane są przede wszystkim własn
teresami strategicznymi i ekonomicznymi, i zazwyczaj przywiązują małą wagę do c
logicznych konsekwencji swoich poczynań. Przejawem tego rodzaju głupoty była?
tastrofa elektrowni jądrowej na Ukrainie w 1986 roku, która przyczyniła się
rozprzestrzenienia się fali promieniowania radioaktywnego w Europie Północ
i wzrostu liczby zgonów będących rezultatem chorób nowotworowych w Eur
Wreszcie, wyróżniające się wśród innych narodowe kultury i tradycje, stan
źródło spójności odróżniające państwa narodowe od innych form organizacji p
tycznej, zostały osłabione przez rozwój transnarodowej, a nawet globalnej
Umożliwiły to turystyka międzynarodowa oraz szybki rozwój technologii ko
cyjnych, od telewizji satelitarnej poczynając - na information superhighway k
Podczas gdy amerykańskie filmy i programy telewizyjne oglądane są na całym
cie, hinduska i chińska kuchnia jest tak samo popularna w Europie jak tradycyjne
trawy, a ludzie równie łatwo mogą komunikować się z drugą stroną świata co :
siednią miejscowością, można zadać sobie pytanie, czy przynależność do
narodowego nadal jest jedyną znaczącą jednostką różnicującą? Tę kwestię p
zujemy dokładniej w rozdziale 7.
acjonalizm polityczny manifestował się na wiele kontrastujących ze sobą sposo-
iów. Nacjonalizm liberalny opierał się na przekonaniu o uniwersalnym prawie do
Postanowienia. Nacjonalizm konserwatywny docenia wkład patriotyzmu w two-
nie społecznej spójności i jedności politycznej. Nacjonalizm ekspansywny jest
nikiem agresji i podboju imperialnego. Nacjonalizm antykolonialny wiąże się
ą o wyzwolenie narodowe, często połączoną z dążeniem do rozwoju spo-
nego.
Upowszechnienie wielokulturowości stawia nacjonalizmowi szereg wyzwań,
iberalnego punktu widzenia można stawić im czoła, dopóki tożsamość narodo­
wa zbudowana będzie w oparciu o więzi polityczne, nie zaś etniczną czy kulturo-
homogeniczność. Zróżnicowanie kulturowe musi mimo wszystko być podpar-
te tolerancją i wolnością osobistą. Konserwatyści z drugiej strony argumentują, że
wielokulturowość osłabia jedność narodową, gdyż rodzi podejrzliwość, wrogość,
nawet przemoc.
ajbardziej rozpowszechnioną na świecie formą organizacji społecznej jest pań-
wo narodowe, które często postrzegane jest jako jedyna prawomocna jednostka
adzy politycznej. Jego siła tkwi w tym, że oferuje perspektywę zarówno spójno-
kulturowej, jak i jedności politycznej, umożliwiając tym, którzy dzielą wspól­
ną kulturę łub tożsamość etniczną, urzeczywistnienie prawa do niepodległości i sa-
iofządu.
)becnie państwo narodowe musi stawić czoła wielu wyzwaniom, ponieważ staje się
irzedmiotem odśrodkowych nacisków, będących skutkiem rozwoju polityki ctnicz-
;ej. Zewnętrznie z kolei jest konfrontowane z wyzwaniami związanymi z rosnącą si-
j gremiów ponadnarodowych, postępem gospodarczej i kulturowej globalizacji oraz
z potrzebą tworzenia międzynarodowych rozwiązań kryzysu ekologicznego.

18 Podsumowanie
Narody definiuje się przez połączenie czynników kulturowych i politycznych, H Pytania do dyskusji
turowo naród to grupa ludzi, których łączą: wspólny język, religia, historia
Skąd pochodzą narody? Czy ukształtowały się naturalnie, czy sztucznie?
dycje. Ostatecznie jednak narody określają się w kategoriach świadomości i
liwości obywatelskiej, klasycznie określonych jako pragnienie osiągni laczego duma narodowa i lojalność patriotyczna były cenione?
utrzymania państwowości.
Gzy nacjonalizm kulturowy więzi naród w jego własnej przeszłości?
Można wyróżnić odmienne kulturowe i polityczne formy nacjonalizmu,
W jaki sposób nacjonalizm udowodnił, że jest potężną siłą polityczną?
lizm kulturowy kładzie nacisk na odrodzenie narodu jako odrębnej cywilizacji,
rając się na przekonaniu, że naród stanowi wyjątkową, historyczną i organiczn źy nacjonalizm zawsze rodzi zaściankowość i konflikt?
łość. Nacjonalizm polityczny postrzega zaś naród jako odrębną wspólnotę poli
pży wielokulturowość jest źródłem ubogacenia społeczeństwa, czy stanowi zagro­
a zatem jest połączony z ideami, takimi jak suwerenność i samostanowienie. •
żenie stabilności społecznej?
Niektórzy myśliciele polityczni przedstawiają naród jako nowożytne zjaw
zy państwo narodowe jest jedyną prawomocną jednostką władzy politycznej?
związane z procesem industrializacji i rozprzestrzenianiem się demokracji,
gdy inni dopatrują się jego korzeni w przednowożytnych więziach oraz w ti
mości etnicznej. Charakter nacjonalizmu różnił się znacząco i ulegał wpł
równo okoliczności historycznych, w których powstawał, jak i kwestii
nych, z którymi był związany.

j^wr •i*»KłW U?^?2i >i u i/ii-L i d; c i^wi^Ui?îTsHHuZn

 ,B«?iw^masaAEffi;'iffi^ aiMBgS^^r^^^.iE^^y^niragz^wTOiTyWWA.WgC^^^^Sg^M^W'!'^'^'^’'’

156 CZĘŚĆ 2 Narodyi nacjonalizm

Wojna ta naszym naukowym wieku prędzej czy później przyniesie
powszechną śmierć.
Bertrand Russell, Unpopular Essays (1950)
S Lektury uzupełniające
Alter P. (1989), Nationalism, London, Edward Arnhold. Łatwe i przystępne wpu
wadzenie w tematykę nacjonalizmu.
Gellner E. (1991), Narody i nacjonalizm, Warszawa, PIW, przeł. Teresa Hołóy
Badanie powstania i charakteru nacjonalizmu, które odbiło sięszerokim echem. •
Hobsbawm E. (1993), Nations and Nationalism Since 1780 (wyd. 2), Cambj
Cambridge University Press. Analiza fenomenu nacjonalizmu z punktu wid ^jjas^sszszsaHranssKasCTsssniCT
SPIS TREŚCI
współczesnego marksizmu.
Rozumienie polityki światowej 158
Hutchinson J. i A.D. Smith (red.) (1994), Nationalism, Oxford, New York, O; Idealizm 159
University Press. Wyczerpujący i miarodajny wybór tekstów poświęcony rozi IW. Realizm 161
niom nad współczesnymi debatami dotyczącymi nacjonalizmu. Pluralizm 163
< • - Marksizm 163
Zmieniający się porządek światowy 165
Parekh B. (2000), Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and PolitiW
Theory, Basingstoke, Palgrave, Cambridge, MA, Harvard University Press. Zwarta^
Początek i koniec zimnej wojny 165
Porządek światowy w XXI wieku 168
obrona pluralistycznego punktu widzenia na różnorodność kulturową, 14flfi|
Kj Dynamika globalizacji 172
dodatkowo poddaje pod dyskusję problemy wielokulturowych społeczeństw. ^Tendencje globalizacyjnc 172
Globalizacja: teorie i debaty 175
Regionalizacja 180
Unia Europejska 183
W stronę rządu światowego? 189
Organizacja Narodów Zjednoczonych 191
Podsumowanie 195
Pytania do dyskusji 196
Lektury uzupełniające 196
sznzaHistsffiasEEnEESSBSsis

koniec XX wieku uznano, że świat stał się, jak to określił Marshall McLuhan,
>halną wioską”. Zjawisko globalizacji diametralnie zmieniło sposób, w jaki rozu­
my politykę i naturę interakcji politycznej. Tradycyjne ujęcie polityki koncentro-
3'się na państwie: to państwo uznawano za pierwszoplanowego aktora politycz-
^ skupiając uwagę na narodowym poziomie jego aktywności. Z takiego podejścia
ikal klarowny podział na politykę wewnętrzną i politykę zagraniczną, w zalcż-
:i od tego, czy rozgrywała się ona w obrębie państwa narodowego, czy też poza
.granicami. Polityka zagraniczna srała się z czasem przedmiotem nowej i odręb-
dyscypliny - stosunków międzynarodowych. Jednakże podział na sferę „we-
trzną” i „zagraniczną” został osłabiony, a może nawet zniszczony, przez globali-
& która, zdaniem niektórych, prowadzi do powstania społeczeństwa światowego,
ciąż państwa narodowe są wciąż najbardziej wpływowymi aktorami na scenie
izynarodowej, rosnące znaczenie ciał ponadnarodowych oraz grup i organizacji
snarodowych jest niezaprzeczalne.
158 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
Główne zagadnienia poruszane w tym rozdziale:
S Jak analizuje się i wyjaśnia politykę międzynarodową czy światową?
S Czy porządek światowy w XXI wieku będzie odznaczał się pokojem i harmoni
też chaosem i zamętem?
S Czym jest globalizacja? Jakie są jej konsekwencje dla państwa narodowego? H
ES Czy globalizacja jest dobroczynną czy niszczycielską siłą?
3 Jakie perspektywy stoją przed ponadnarodowymi gremiami regionalnymi?
S Czy idea rządu światowego może się kiedykolwiek urzeczywistnić?
ns£*saa«x«=irx=snzE=3=in=xa43«i3cic^WQC^=»a«saax2saa2£xxaman^i33^3rac=x=Ł££Zi3s=2M-xxxT==x=t»2=23^
11 Rozumienie polityki światowej
Od początku rozwoju nauki o polityce uznawano istnienie międzynarodowego
miaru polityki, czego przykładem są opisy dotyczące konfliktu i wojny pomiędz
stami-państwami starożytnej Grecji. Jednakże nowoczesny system międzynaro
zaistniał dopiero wraz z wyłonieniem się w XVI i XVII wieku scentraliz
państw. Proces ten został zwieńczony pokojem westfalskim (1648), który
wojnę trzydziestoletnią formalnym uznaniem suwerennej niepodległości kaźcie
państwa przez mocarstwa europejskie. Europejski system państwowy uległ rozszei
niu, gdy za wielkie mocarstwo uznano Stany Zjednoczone (po tym, jak w 189
ku pokonały Hiszpanię) oraz Japonię (po jej zwycięstwie nad Rosją w lat:
1904-1905). Prawdziwie globalny wymiar nadał systemowi międzynarodowemu’
perializm (patrz s. 164), a zwłaszcza europejska walka o kolonie w Afryce i Azji J
koniec XIX wieku.
Twierdzenie, że polityka światowa powstała w XX wieku, znajduje uzasadiiii
o tyle, że wzorce konfliktu i współpracy między państwami zaczęły wówczas
mować cały glob. Najdobitniej ukazały to I wojna światowa (1914-1918), II w
światowa (1939-1945) oraz zimna wojna. Pod koniec XX wieku coraz częścij
częto zdawać sobie sprawę ze zmian, jakim uległy normy życia politycznego.
cyjny podział polityki na strefę wewnętrzną i międzynarodową poddany został pi
to w wątpliwość. Te złożone i wielopłaszczyznowe zmiany cora^
ściej określa się mianem globalizacji (patrz s. 173).
Zimna wojna - okres
W celu dokonania analizy powyższych, jak również innych, wy
rywalizacji pomiędzy
rżeń należy jednakże przyjrzeć się różnym tradycyjnym perspek
zdominowanym przez
USA Zachodem ujmowania polityki międzynarodowej i światowej. Do głów
a zdominowanym przez „szkół” teoretycznych w polityce międzynarodowej zaliczają się:,
ZSRR Wschodem (patrz
s. 166) trwający • idealizm
od 1945 roku do upadku
• realizm
komunizmu w wyniku
rewolucji z lat • pluralizm
1989-1991.
° marksizm.
ROZDZIAŁ VII Rozumienie polityki światowej 159
muel Kant
1804) W*
iemiecki. Kant spędził cale swe życie w Królewcu (znajdującym się wówczas na
m Prus Wschodnich), w 1770 roku został profesorem logiki i metafizyki na Uni-
Je Królewieckim. W świetle jego filozofii „krytycznej” wiedza nie jest jedynie su.
gń zmysłowych, lecz zależy od aparatu pojęciowego ludzkiego rozumu. Dużą
/wiązywał do kwestii moralności, która kształtowała jego myśl polityczną. Uwa-
rawo rozumu narzuca imperatywy kategoryczne. Najważniejszym z nich byt obo-
żgodnie z którym człowiek nigdy nie powinien być traktowany jedynie jako „śro-
adzący do osiągnięcia celu, ale jako sam „cel". Do najważniejszych prac Kanta (1970)
Krytyka czystego rozumu (1781, wyd. poi. 1904, 1986), Krytyka praktycznego rozumu
wyd. poi. 1911, 1984) oraz Krytyka władzy sądzenia (1791, wyd. poi. 1964, 1986).
m
^definiującą idealizm jest patrzenie na politykę międzynarodową z per-
wartości moralnych i norm prawnych. Idealizm w mniejszym stopniu zaj-
ię analizą empiryczną (czyli zachowaniem uczestników stosunków między-
owych), niż sądami normatywnymi (to znaczy tym, jak powinni się oni
iwywać). Z tego powodu niekiedy uznaje się idealizm za odmianę utopizmu
HikSl). Istnieje wiele teorii idealistycznych. Przykładowo, w średniowieczu
‘dinasz z Akwinu (1224-1274) omówił naturę „wojny sprawiedliwej”, podej-
ąćpróbę osadzenia toczących się na arenie międzynarodowej działań władców
kontekście moralnym. Przekonywał on, iż wojnę da się usprawiedliwić jedynie
Rządku spełnienia trzech warunków. Po pierwsze, może wypowiedzieć ją je-
ię.wladca, który ma legitymację do podejmowania takich kroków. Po drugie,
Byczyna wszczęcia wojny musi być słuszna w tym sensie, iż ma zaradzić ist-
iejąćemu złu. Po trzecie, intencją przyświecającą toczeniu wojny musi być osią-
ęćie dobra, a nie danie upustu żądzy czy okrucieństwu. Tymczasem projekt opra-
ąny przez Immanueła Kanta stanowił swoistą wczesną wizję rządu światowego,
ego'zdaniem wojna stoi w sprzeczności z nakazami moralności i rozsądku, a przy-
ludzkości powinna opierać się na perspektywie „powszechnego i wiecznego
Istawę większości form idealizmu stanowi internacjonalizm, to jest przekona-
IŻstosunkami międzyludzkimi powinny rządzić zasady powszechne, nie zaś wy-
$ranię narodowe. Odzwierciedleniem takiego stanowiska jest z kolei wiara w to, że
międzyludzkie, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym, od-
g^śię harmonią i współpracą. Jedną z najbardziej znaczących form idealizmu
ćmożna w myśli liberalnej. Mimo że liberałowie tradycyjnie uznają naród za
■ąwową jednostkę organizacji politycznej, podkreślają także znaczenie współza-
Trwolnego handlu, przekonując, że „wojna się nie opłaca”. Taki internacjo-
gnąjduje także wyraz w wierze w bezpieczeństwo zbiorowe (patrz s. 192) oraz
Międzynarodowe (patrz s. 194). Ucieleśnieniem tej wiary są struktury w ro-
•MBMHSMCty.vX.' - - 77T7^«®i«KC<i< .'. .,''. . ‘i • .. ‘
^:i»S^: «Bl^r^'iS^S^K'^'raiMSffiBlWL^îK^v^r'^-raLb^’i”^^^
160 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
dzaju Ligi Narodów czy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Prezydent S
Zjednoczonych Woodrow Wilson twierdził na przykład, że I wojna światów
skutkiem „starej polityki” militaryzmu i ekspansjonizmu, jaką prowadziły wieł
dowe imperia. Jego zdaniem najlepszym antidotum przeciw wojnie było sko
owanie świata składającego się z demokratycznych państw narodowych, któn
by gotowe na współpracę w obszarze wspólnych interesów i jednocześnie nie m
motywacji, by uciekać się do grabieży i podbojów.
Idealizm, przez lata wyśmiewany i oczerniany przez teoretyków realizmu,
znów na znaczeniu pod koniec XX wieku. Neoidealizm odzwierciedla rozcza
nie amoralną polityką siły, charakterystyczną dla ery supermocarstw. Wczesny!
kładem takiej postawy była podjęta w latach 70. XX wieku przez prezydenta'’
ra próba przywrócenia moralnego wymiaru polityce zagranicznej USA. Podkr
wówczas, iż udzielanie gospodarczej i wojskowej pomocy poszczególnym pańśt
zależy od respektowania przez nie praw człowieka. Temat współpracy międz
dowej i wspólnego bezpieczeństwa został śmielej podjęty pod koniec lat 80.
ku przez prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa, który mówił o „wspólnym!
pejskim domu” i ogłosił, że doktryna praw człowieka wykracza poza ideologic
rywalizację pomiędzy komunizmem i kapitalizmem.
Perspektywa nuklearnej zagłady (będąca wynikiem trwającej przez lata es
wydatków wojskowych ze strony Wschodu i Zachodu) stała się bodźcem, któr
wieloma względami przyczynił się do intensywnego rozwoju teorii idealisty
czego wyrazem było pojawienie się ruchu pokojowego. Opowiadał się on się ż
roko rozumianą filozofią internacjonalisryczną, którą często łączono z pacyfi;
oraz za odrzuceniem wojny i wszelkich form przemocy jako
mentalnego zia. Stanowisko neoidealistyczne rozwija się taicie w z
Neoidealizm - pogląd na
ku z pojęciem „społeczeństwa światowego”, z którym na ogół ko
politykę międzynarodową,
który podkreśla
się australijskiego dyplomatę i uczonego Johna Burtona (1972
praktyczną wartość punkt widzenia odrzuca ideę suwerennych państw narodowyc
moralności, przestarzałą, kładąc w zamian nacisk na model złożoności i wșj
a w szczególności
leżności, który Burton opisał za pomocą obrazu pajęczyny. Taki
szacunku dla praw
sugeruje, iż dawna polityka siły ustąpiła pierwszeństwa takim śro
człowieka i niepodległości
narodowej.
rozwiązywania konfliktów międzynarodowych, które bazują na w
pracy, a nie na przymusie.
Internacjonalizm
Internacjonalizm jest teorią i praktyką polityczną opartą na transnarodowej czy globalnej współpracy. ,
Jego korzenie sięgają uniwersalistycznych przekonań na temat natury ludzkiej, co stawia go w opozycji
do politycznego nacjonalizmu, w świetle którego tożsamość polityczna jest w dużym stopniu kształtowa
przez narodowość. Główne tradycje intemacjonalistyczne czerpią z liberalizmu i socjalizmu. Internacjoną
liberalny bazuje na indywidualizmie. Znajduje to na przykład wyraz w przekonaniu, iż powszechne pra
człowieka mają ostatecznie wyższy status niż suwerenne zwierzchnictwo narodu. Internacjonalizm /j
socjalistyczny jest ugruntowany na wierze w międzynarodową solidarność klasową (internacjonalizm
proletariacki), popartą przekonaniami odnośnie wspólnoty ludzkości. Także feminizm i enwironmentaliz
zajmują typowo intemacjonalistyczne stanowisko.
ROZDZIAŁ VII Rozumienie polityki światowej 161
lalizm
qa realistyczna, zwana niekiedy „realizmem politycznym”, może śmiało ucho-
a najstarszą teorię polityki międzynarodowej. Odnajdujemy ją w relacjach Tuki-
ajz wojny peloponeskiej (431 p.n.e.) oraz w klasycznej pracy Sztuka wojny Sun
tora powstała mniej więcej w tym samym czasie w Chinach. Innymi znaczącymi
’ teorii realistycznej postaciami byli Machiavelli (patrz s. 9) oraz Thomas Hobbes
jz.s. 375). Jednakże realizm stal się dominującą w polityce międzynarodowej per-
dktywą dopiero w XX wieku, a jego gwałtowny rozwój związany był z I i II wojną
wą. Podczas gdy w świetle idealizmu to moralność powinna nadawać ton sto-
>m międzynarodowym, fundamentami realizmu są polityka siły i interesy naro-
Zgodnie z jego kluczowym założeniem głównym aktorem sceny międzynarodo-
y też światowej jest państwo, które ze względu na swoją suwerenność może
âc jako jednostka autonomiczna. Ponadto, rozkwit nacjonalizmu i powstanie
ółczesnych państw narodowych (patrz s. 153) doprowadziły do przekształcenia
a w spójną wspólnotę polityczną, w ramach której więzy państwowe i lojalność
Jtnarodu przeważają nad wszelkimi innymi zależnościami.
jrezentujący realizm uczeni, tacy jak Edward Hallett Carr (1939) czy Hans Mor-
ąu (1948), przejawiali szczególną zjadliwość wobec idealistycznej wiary w in-
gcjonalizm i naturalną harmonię. Carr uważał właściwie, iż naiwna wiara w pra-
o .międzynarodowe i bezpieczeństwo zbiorowe w okresie międzywojennym
ożliwiły mężom stanu z obu stron Atlantyku zrozumienie, a tym samym także
owanie, niemieckiej ekspansji. Tymczasem zdaniem realistów nie ma władzy
ędnej wobec suwerennego państwa, a polityka międzynarodowa prowadzona
-'„stanie natury”. Cechuje ją więc anarchia, a nie harmonia,
ładniętym anarchią systemie międzynarodowym każdy kraj jest
i na siebie i w pierwszym rzędzie musi kierować się własnym in- Polityka siły - podejście
narodowym, który zasadniczo sprowadza się do przetrwania do polityki opierające się
a i ochrony terytorium. na założeniu, iż zdobycie
władzy jest naczelnym
lątego też realiści kładą tak duży nacisk na rolę siły w stosunkach
celem człowieka; termin
łzynarodowych, a władzę rozumieją na ogół w kategoriach zdolno- bywa używany opisowo.
ijskowych i siły. Jednakże międzynarodowa anarchia w żadnym
g®
nność
inność, w najprostszym znaczeniu, jest zasadą absolutnej i niepodzielnej władzy. Jednakże często
się rozróżnienia między suwerennością prawną i polityczną, jak również pomiędzy wewnętrznym
nętrzńym wymiarem suwerenności. Suwerenność prawna odnosi się do nadrzędnej władzy prawnej,
epodważałnego prawa do wymagania zachowania zgodnego z przepisami. Suwerenność polityczna
się tymczasem do nieograniczonej władzy politycznej, to jest do wymagania posłuszeństwa, które
?zaj osiąga się za sprawą monopolu na użycie siły. Suwerenność wewnętrzna dotyczy najwyższej
ie władzy, jaka znajduje się w rękach gremium, które podejmuje decyzje wiążące wszystkich
leli, grupy i instytucje w granicach terytorialnych państwa. Suwerenność zewnętrzna odnosi się do
państwa w porządku międzynarodowym oraz do jego zdolności do działania jako niezależnej
panicznej jednostki.
»li!'J
162 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
razie nie oznacza nieustannych konfliktów i niekończących się wojen. Wręcz przęśl
nie, realiści są zdania, iż model konfliktu i współpracy w ramach systemu państw!
go spełnia w dużym stopniu wymagania równowagi sił. Zgodnie z tym pogiądSj
stwa chcące zadbać o bezpieczeństwo narodowe zawierają sojusze, które, o?^
odpowiednio wyważone, mogą zapewniać dłuższe okresy pokoju i stabilności
narodowej. Jednak taki typ systemu międzynarodowego jest z natury dynamic»
a w przypadku załamania równowagi sil wojna jest prawdopodobnym rezultatem!
Realiści zawsze przyznawali, że porządek międzynarodowy nie stanowi klaski
go „stanu natury”, ponieważ potęga, bogactwo i zasoby naturalne nie są rówńo^
dzielone między państwami. Głównym aktorom areny międzynarodowej tradycw
przyznawano status wielkich mocarstw (zaś w czasie zimnej wojny supermoca||l
Powstała w wyniku tego hierarchia państw narzuca systemowi międzynarodowej
pewien porządek, który przejawia się w kontroli, jaką mocarstwa sprawują nad p^
porządkowanymi im państwami poprzez bloki handlowe, „strefy wpływu” i jawnej
Jonizację (patrz s. 147). W czasie zimnej wojny doprowadziło to do powstania^
biegunowego porządku światowego, w którym rywalizacja między blpJdt
amerykańskim i radzieckim objęła cały glob. Realiści są jednak gotowi dowodzi®
dwubiegunowość pomogła w utrzymaniu pokoju. Eskalacja wydatków na cele zbrp
niowe doprowadziła bowiem do powstania skutecznego systemu nuklearnego odśt
szania, zwłaszcza od czasu, gdy wizja wzajemnie zagwarantowanego zniszczenia^
się realna w latach 60. XX wieku. Stabilna hierarchia oparta na ą|cęp
towanych zasadach i uznawanych procesach oddalała więc groźbę ąn«
Równowaga sit - model
chii i zachęcała realistów do przyjęcia zmodyfikowanego pojęcia; jâȘ&i
interakcji między
państwami, który zmierza określił Bull Hedley (1977), „społeczeństwa anarchicznego”.
do ograniczenia agresji W latach 80. XX wieku, m.in. pod wpływem Waltza (1979),;rc|
i ekspansjonizmu, winąl się neorealizm (nazywany niekiedy nowym, czy też struktu’râj
uniemożliwiając ich nym realizmem). Chociaż neorealiści wciąż uznają centralne znacżęhj
realizację.
potęgi i siły, skłaniają się oni ku wyjaśnianiu zdarzeń raczej w kutego
riach struktury systemu międzynarodowego, niż poprzez odwołaniami
celów i natury poszczególnych państw.
Wielkie mocarstwo -
Realizm i neorealizm spotykają się jednakże z ostrą krytyką. Głów
państwo uznawane za
jedno z najpotężniejszych ne zastrzeżenie odnosi się do tego, że poprzez oddzielenie polityki;#,
w hierarchicznym moralności, perspektywa realistyczna usprawiedliwia eskalację zbtfi
systemie państw, co jeń oraz hegemoniczne ambicje wielkich mocarstw. Z tego punktu w
znajduje wyraz we dzenia polityka siły nie tyle utrzymuje pokój, co sprawia, iż świąlW
wpływie, jaki wywiera na progu nuklearnej katastrofy. Drugi punkt krytyki realizmu znąl^
ono na mniejsze kraje.
można w teorii feminizmu, w świetle której zachowanie ukierurilțc
wane na zdobywanie władzy oraz obsesja na tle bezpieczeństwa1^
rodowego i wojska może odzwierciedlać fakt, iż na światowej sćeni
Neorealizm - pogląd na
politykę międzynarodową, politycznej dominują mężczyźni, których priorytety są zasadnie?
który stanowi agresywne i zmuszają do rywalizacji. Naczelna empiryczna słabM
modyfikację modelu teorii realistycznych tkwi w tym, iż skupiając uwagę na państwie^»
polityki siły i uwydatnia
ko dominującym aktorze międzynarodowym, ignorują tendencje;™
strukturalne ograniczenia
ralistyczne, które zmieniły oblicze polityki międzynarodowej pod kt
systemu
międzynarodowego.
nieć XX wieku. „Klasyczny” realizm ustąpił więc w dużym stopili
pola neorealizmowi. ;Ą
ROZDZIAŁ VII Rozumienie polityki światowej
Sfealizm
Wnralistyczny P°sM na politykę międzynarodową zaczął przejawiać się w latach 60.
wieku, szczególnie w USA. Bazował on na liberalnych ideałach i wartościach.
i^^ffi^jyjnym U^C‘U P^ura^zm (patrz s. 96) jest teorią socjopolityczną, która kładzie
rozproszenie władzy pomiędzy konkurującymi gremiami czy grupami. Jako
^feria-po^^^ międzynarodowej podkreśla przenikalność państwa i stanowi alterna-
dla uznającego centralną rolę państwa modelu realistycznego. Ograniczenia po-
głoszącego kluczową rolę państwa zostały zilustrowane w dokonanym przez
Burtona (1972) porównaniu do stołu bilardowego. Sugeruje ono, iż w ujęciu
^rMliśtycznym państwa, podobnie jak kule bilardowe, są nieprzewidywalnymi nieza-
jednostkami, które wskutek działania sił zewnętrznych wywierają wpływ na
^ebi^aWzaiem- Zachowanie oddziałujących na siebie w systemie międzynarodowej
Marchii suwerennych państw jest więc porównywane do zbioru kul bilardowych, któ-
^Eają się ze sobą i zmieniają położenie na stole. Zdaniem pluralistów taicie pa-
®enie na politykę międzynarodową jest mocno zniekształcone, gdyż ignoruje fakt, że
h:6r’aż większy wpływ zyskują aktorzy transnarodowi, tacy jak korporacje międzyna-
«fódowe (MNCs) czy organizacje pozarządowe (NGOs). Nie uznaje także współzależ-
&ifości-między państwami, zwłaszcza w sferze spraw gospodarczych.
Efpwtała w rezultacie wizja pluralistyczna przedstawia model zróżnicowanych ak-
^prów, który nie ignoruje rządów narodowych, lecz jednocześnie podkreśla, iż wpływ
'^kształtowanie polityki międzynarodowej ma znacznie większa liczba interesów
wreszcie kluczowy dla realizmu nacisk na suwerenność zewnętrzną należy
|$tyni ujęciu zastąpić nieco skromniejszym pojęciem autonomii. Dzięki temu podmio-
^yitakie jak Greenpeace, Organizacja Wyzwolenia Palestyny, Coca-Cola czy papiestwo
^ógą zostać uznane za aktorów sceny międzynarodowej dokładnie w tym samym sen-
jsife, .co np. państwo francuskie czy argentyńskie. Ze względu na nacisk na rozprosze-
RWładzy, model pluralistyczny w istocie podważa samą ideę autonomicznego akto-
® podkreślając, że wszyscy aktorzy (rządowi i pozarządowi) działają w pewnych
■ograniczonych ramach, które utrudniają niezależne posunięcia. Taki pogląd pozwolił
Analizującemu kubański kryzys rakietowy z 1962 roku AUisonowi (1971) na dojście
dp1 wniosku, iż na kształt decyzji częściej wpływa kontekst biurokratyczno-polityczny
Śhiżjakiekolwiek „racjonalne” dążenie do realizacji interesu narodowego.
końcu, jedną z ważnych implikacji pluralistycznego podejścia do polityki mię­
dzynarodowej jest fakt, iż uwydatnia ono odejście od polityki siły i ekspansji. Od-
jżwierciedla to nie tyle idealistyczną wiarę w abstrakcyjne zasady, lecz uznanie, że kie­
dy;-dystrybucja władzy jest szeroka, współzawodnictwo daje przeciwne do
Namierzonych skutki. W rezultacie, pluraliści skłaniają się ku argumentacji, że w świe-
&ie,-w którym współzależności stają się coraz większe, tendencje do kooperacji i in-
;tęgracji (najwyraźniej dające o sobie znać w Europie) okażą się w końcu decydujące.
’Marksizm
: Ujęcie polityki międzynarodowej proponowane przez marksizm stoi w ostrym kon-
'traście do konwencjonalnych paradygmatów. Tym, co wyróżnia podejście marksi-
* wskie jest nacisk, jaki kładzie się w nim na władzę ekonomiczną i rolę odgrywa-
^•i'-«-: 'irwiii®^^^ • ..'.
CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
ną przez kapitał międzynarodowy. Chociaż Marks (patrz s. 66) poświęcałby
przede wszystkim analizowaniu struktur narodowego kapitalizmu, a w szczegół
antagonistycznych relacji pomiędzy burżuazją a proletariatem, to w jego dorob
raźnie widać perspektywę internacjonalistyczną. Można ją zauważyć w twierdź
Marksa, iż lojalność klasowa wykracza poza podziały narodowe, co na końcuri
festu komunistycznego (1848, wyd. poł. 1883) przejawia się w apelu: „Proleta
wszystkich krajów, łączcie się!”. Innymi słowy, podczas gdy teoretycy liberalii
alistyczni utrzymują, iż dystrybucja władzy jest wertykalna, co jest odzwj^l
dleniem podziału świata na niepodległe państwa, marksizm wysuwa teorię dys^
cji horyzontalnej, opartej na międzynarodowej klasie. Jednakże konsekwe^j
postrzegania kapitalizmu jako systemu międzynarodowego zostały w pełni pog
nc dopiero wraz z ukazaniem się pracy Lenina zatytułowanej Imperializm jai
wyższe stadium kapitalizmu (1917, wyd. poi. 1919). Lenin (patrz s. 95) przękl
wał, iż imperialna ekspansja odzwierciedlała dążenie krajowego kapitalizm
utrzymania poziomu zysków poprzez eksport nadwyżki kapitału, co z koleQ
wadziło do konfliktu między głównymi kapitalistycznymi mocarstwami. Wynikła^S
go wojna (I wojna światowa) była zasadniczo wojną imperialistyczną, jako że jq^
kę stanowiła kontrola nad koloniami w Afryce, Azji i w innych miejscach świa
Współcześni marksiści czy neomarksiści (patrz s. 115) uznają jednakże ogl
czenia klasycznego modelu marksistowsko-leninowskiego. Jednym z nich jest
że dwudziestowieczny imperializm nie okazał się „najwyższym” (to jest ośta
stadium kapitalizmu, zaś przekonanie jakoby państwo stanowiło jedynie odbić
pitalistycznych interesów jest mocno uproszczone. Neomarksiści uznają „wżgj
ną autonomię” państwa, zbliżając się w tym punkcie do pluralistycznego ;pi
nania o tym, że różne ciała (subnarodowe, narodowe i międzynarodowe)
wpływ na scenie międzynarodowej. Tym, co wyróżnia podejście neomarksistó
jest fakt, iż podczas gdy Idasyczny marksizm podkreślał rywalizację pomięd
rębnymi narodowymi systemami kapitalistycznymi, neomarksizm skupia uwagęM^
postępującym w XX wieku rozwoju globalnego systemu kapitalistycznego.:
Zgodnie z analizą neomarksistowską, centralną cechę tego systemu stanowi ófg
zacja interesów klasowych na szczeblu międzynarodowym poprzez powstanie.
Imperializm
W szerokim ujęciu imperializm jest polityką rozszerzania wpływów czy rządów państwa poza jego grarilćaj
Pojęcie to było pierwotnie używane na określenie ideologii, która slanowifa oparcie dla ekspansji militai.
i nabytków imperialnych, zazwyczaj poprzez odwołanie do doktryn nacjonalistycznych i rasistowskichî^^^g
Termin ten jest obecnie używany częściej do opisu systemu dominacji politycznej czy ekonomicznego^
wyzysku, w których ustanowieniu pomocne było dążenie do takich celów. W tradycji marksistowskiej*'
imperializm postrzegany jest jako zjawisko ekonomiczne, na ogól wynikające z nacisku na eksport kapitan
Jednakże neomarksiści zwracają uwagę na bardziej subtelną formę imperializmu, którą określa się n®(
neokolonializmu. Polega on na tym, że uprzemysłowione mocarstwa sprawują kontrolę nad obcym terytorium
poprzez dominację ekonomiczną, szanując jednocześnie jego formalną niepodległość polityczną. Tymca.șffi
teoretycy realistyczni postrzegają imperializm raczej jako zjawisko polityczne, upatrując w nim przejawił,
dążenia przez państwa do wtadzy i przewagi strategicznej na drodze ekspansji i podbojów.
!Eaa3®WSeraK!i»ro»mnSIBai!ms^
ROZDZIAŁ VII Zmieniający się porządek światowy 165
®®ędzynarodowych-1 tak korporacje te nie tylko odebrały suwerennym państwom
dominujących aktorów na scenie międzynarodowej, ale, podobnie jak same
va czy organizacje międzynarodowe, działają w ramach strukturalnych ograni-
^zących długoterminowym interesom globalnego kapitalizmu. Zdaniem neo­
nów, globalna struktura produkcji i wymiany jest wysoce uporządkowana w tym
fzę-podzieliła świat na obszary centralne i peryferyjne (patrz s. 215). Obszary
e, takie jak rozwinięta Północ, czerpią korzyści z innowacji technologicznych
Osokiego i utrzymującego się poziomu inwestycji. Tymczasem peryferyjne ob­
łej rozwiniętego Południa stanowią źródło taniej siły roboczej, a nierzadko są
nebd upraw towarowych. Takie globalne nierówności mają swoje odzwierciedłe-
^ziomie regionalnym w ramach gospodarek narodowych. Podczas gdy regio-
ri^obszary centralne są zintegrowane z ekonomią globalną, regiony peryferyjne pod­
ręcznej marginalizacji, stając się często wylęgarnią etnicznych nacjonalizmów.
Śliczna globalizacja idzie więc w parze z narodową dezintegracją.
Zmieniający się porządek światowy
Początek i koniec zimnej wojny
l^^ada 1989 roku rozentuzjazmowani demonstranci ze Wschodnich Niemiec
mowali mur berliński i zaczęli demontować ten główny symbol ery zimnej woj-
$ióśną 1990 roku, podczas kryzysu kuwejckiego, kiedy narodziła się szeroka mię-
iżynarodowa koalicja przeciw irackiej agresji, prezydent Stanów Zjednoczonych
tge Bush ogłosił powstanie „nowego porządku światowego”. W listopadzie 1990
przedstawiciele Układu Warszawskiego oraz NATO, stanowiących militarne ob-
kónfrontacji Wschodu i Zachodu, spotkali się w Paryżu, by formalnie zadekla-
l'țowăc^ze nie uważają się już za wrogów, zamykając tym samym okres zimnej wojny.
Jak.wlaściwie doszło do rozpoczęcia zimnej wojny? Co sprawiało, że zimna wojna
ostała „zimną” i co zapobiegło jej przerodzeniu się w zwykłą wojnę? Co przyniósł
ipbą koniec zimnej wojny i kto został jej zwycięzcą?
Jebata dotycząca źródeł zimnej wojny jest ściśle związana z rywalizacją i ideolo­
gicznymi wyobrażeniami, które same w sobie były dla niej pożywką. Tradycyjne, czy
Ortodoksyjne”, wyjaśnienie zdecydowanie przypisuje winę ZSRR. Postrzega so-
:ką kontrolę nad Europą Wschodnią jako wyraz długoletnich imperialnych am-
iRosji, które zyskały nowy impuls za sprawą marksistowsko-leninowskiej dok-
y-Walki klas. Taki pogląd został wyrażony już w 1947 roku w słynnych,
ikowanych anonimowo artykułach George’a Kennana (które przedstawiały so-
ki'komunizm jako z gruntu agresywny). W latach 80. XX wieku
żył ón na nowo w słowach prezydenta Reagana, który określił Ekspansjonizm - polityka
mianem „imperium zła”. Z tego punktu widzenia, problemem agresji militarnej
^omunistyczny ekspansjonizm. Począwszy od Trumana polityka ukierunkowana na
skupiała się na jego powstrzymywaniu - początkowo poprzez uzyskanie zdobyczy
terytorialnych, zjawisko
^..cy gospodarczej odbudowie Europy plan Marshalla (1946), póź-
ściśle związane
^Jjżąs poprzez stworzenie sojuszu wojskowego w postaci Organiza-
z imperializmem.
^^^Północnoatlantyckiego (NATO).

166 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
Mimo to wykształciła się także „rewizjonistyczna” interpretacja tego okresu, 1
ra w czasie wojny w Wietnamie cieszyła się dużą popularnością pośród przeds
cieli środowisk naukowych, takich jak Gabriel Kolko (1988). W ujęciu tym so
ką politykę uznawano nie za agresywną, lecz raczej za defensywną. Jej motw
miała być szczególnie chęć stworzenia strefy buforowej, oddzielającej ZSRR od
giego Zachodu oraz trwałe osłabienie Niemiec. Zwracano także uwagę na eksp
nistyczną politykę USA. W świetle tego stanowiska celem polityki Stanów Zjed
czonych było ustanowienie Pax Americana, który utrzymałby otwarcie świato
rynków na amerykański kapitalizm. Amerykańskie pragnienie dominacji ekono
nej było skutecznie ukrywane przez fanatyczny antykomunizmu ery McCarthy’!
Tymczasem słabość obu powyższych stanowisk - ortodoksyjnego i rewizjonisty!
go - tkwi w tym, iż prezentują one jednostronny obraz, który odzwierciedla ra
chęć przypisania komuś winy za zimną wojnę, niż wyjaśnienia historii. Pojawiło
więc kilka „postrewizjonistycznych” interpretacji.
Niektóre z nich uznają hegemoniczne ambicje obu supermocarstw, przekonuj
zimna wojna była nieuniknioną konsekwencją próżni, jaka powstała po klęsce
mieć i Japonii, oraz wycieńczenia Wielkiej Brytanii (Yergin, 1980). Alternatywne
jaśnienia kładą większy nacisk na brak porozumienia i stracone szanse (McCa
1983). Pierwsze oznaki nadziei wiązanych z porządkiem po II wojnie światowej
na w istocie dostrzec w wyrażanym przez prezydenta Roosevelta przekonaniu o n
liwości pokojowej współpracy pod auspicjami nowoutworzonej Organizacji
dów Zjednoczonych, jak również w znamiennej niechęci Stalina wobec
w Jugosławii i Mao w Chinach. Niemniej jednak mentalność „bomb, dolarów i d
tryn” zakorzeniła się zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie i nie dało się
nąć wzajemnej nieufności i głębokiej wrogości.
Pierwsza faza zimnej wojny miała miejsce w Europie. Wynikły z klęski Nien
(Armia Czerwona nadeszła ze wschodu, zaś USA, Wielka Brytania i ich sojuszr
z zachodu) podział Europy szybko stał się sytuacją permanentną: Winston Churc
określił ten stan stwierdzeniem, że między Wschodem a Zachodem zapadła „i
zna kurtyna”. Ostatni etap nastąpił w 1949 roku wraz z utworzeniem dwóch p
niemieckich i powołaniem konkurencyjnych sojuszy wojskowych: NATO i, od
Zimna wojna
„Zimna" wojna (termin ukuty przez Waltera Lippmana w roku 1944) jest stanem przewlekłego i skrajn
napięcia pomiędzy krajami czy konkurencyjnymi sojuszami, który w każdej chwili może zakończyć się
wybuchem wojny światowej. Termin ten najczęściej kojarzy się z czasem politycznej, ekonomicznej,
kulturowej i militarnej wrogości pomiędzy „kapitalistycznym" blokiem zachodnim a „komunistycznym"
blokiem wschodnim, a więc między supermocarstwami amerykańskim i radzieckim. Na ogól za początek
tego okresu przyjmuje się rok 1947 i ogłoszenie „doktryny Trumana”, chociaż niektórzy widzą jego p
w konferencji poczdamskiej z 1945 roku, czy nawet w wymierzonej przeciw bolszewikom zachodniej
interwencji podczas rosyjskiej wojny domowej z lat 1918-1920. Mimo że „wojna" była „zimna" w tym
sensie, że przeciwnicy unikali bezpośredniej konfrontacji, okres ten cechowały tajne działania i wojny
zastępcze. Ponowne napięcie między supermocarstwami, kojarzone z nasileniem zbrojeń za czasów R
określa się często mianem drugiej zimnej wojny (1981-1990).
sKSseoKSâ?
w. - •'■■■: . •••i".-—
ROZDZIAŁ VII Zmieniający się porządek światowy 167
। Układu Warszawskiego. Następnie zimna wojna zyskała wymiar globalny. Woj-
oreańska (1950-1953) była wyrazem objęcia zimną wojną Azji w następstwie
ilucji chińskiej z 1949 roku. W łatach 60. i 70. XX wieku kryzysy międzynaro-
-e na całym świecie, od Bliskiego Wschodu po Amerykę Łacińską, od Afryki po
jcłiiny, wpisane były w zmagania pomiędzy USA a ZSRR, które z kolei repre-
owały szersze starcie pomiędzy komunizmem a kapitalizmem. Jednakże począw-
id lat 60. dwubiegunowy model zimnej wojny stawał się coraz mniej adekwat-
,Pierwszą z przyczyn była rosnąca fragmentaryzacja świata komunistycznego
Uwłaszcza pogłębiająca się wrogość pomiędzy Moskwą a Pekinem), drugą - od-
ienie się Japonii i Niemiec jako „ekonomicznych supermocarstw”. Jedną z kon-
vencji powstającego systemu wielobiegunowego było detente (odprężenie) po-
dzy Wschodem a Zachodem. Znalazło ono odzwierciedlenie w historycznej
rycie prezydenta Nixona w Chinach w 1972 roku oraz w toczących się w latach
57-1979 Rozmowach o Ograniczeniu Zbrojeń Strategicznych, które zaowocowa-
ppdpisaniem porozumień SALT I oraz SALT II.
)ebata dotycząca zakończenia zimnej wojny jest nie mniej kontrowersyjna niż dys-
sja o jej początkach. Jedna z wersji przypisuje doprowadzenie zimnej wojny do
ca Ronaldowi Reaganowi. Na początku lat 80. XX wieku rozpoczął on nową fa-
brojeń w USA, w szczególności poprzez pochodzącą z 1983 roku Inicjatywę
rony Strategicznej (SDI), znaną jako „Gwiezdne wojny”, co zapoczątkowało „dru-
zimną wojnę”. W jej wyniku ZSRR zostało wciągnięte w wyścig zbrojeń, któremu
3 była w stanie sprostać jego nadwerężona gospodarka. Takie wyjaśnienie, w szer-
ym ujęciu, rozwinął między innymi Fukuyama (1989, wyd. poi. 1996, 1997), na-
ąc mu kształt triumfalnej tezy o „końcu historii”. Teza ta sugeruje, iż Zachód „wy-
ostatecznie zimną wojnę, gdyż amerykański styl demokracji liberalnej stanowił
[yny sprawdzający się system gospodarczy i polityczny. Jednakże inne wersje kła-
większy nacisk na kwestię strukturalnej słabości sowieckiej gospodarki i nieudol-
.przeprowadzanie reform przez Michaiła Gorbaczowa.
tego punktu widzenia nieefektywność systemu centralnego pla-
Dwubiegunowość -
wania oraz fiasko reform na wcześniejszym etapie podważyły legi- widoczna w systemie
ację reżimów komunistycznych ZSRR i państw Europy Wschod- międzynarodowym
ej, które nie były w stanie zaspokoić rosnącego zapotrzebowania na skłonność do
ira konsumpcyjne oraz wolności polityczne w stylu zachodnim, koncentrowania się wokół
dwóch biegunów
jżpoczęte w 1985 roku reformy Gorbaczowa doprowadziły jedynie
(głównych bloków
jupadku nieefektywnego, lecz wciąż funkcjonującego systemu eko- władzy); dwubiegunowość
imicznego. Rozluźniając kontrolę ze strony Partii Komunistycznej, implikuje równowagę
woliły siły odśrodkowe, które jeszcze przed końcem 1991 roku do- i stabilność.
bwadziły do destrukcji samego ZSRR. Pojawiają się nawet sugestie,
imna wojna, a w szczególności ponowne nasilenie wrogości za cza-
• Reagana, przyczyniały się do przedłużenia istnienia ZSRR. Zim-
wojna, podtrzymując ideę zewnętrznego „kapitalistycznego” zagro­ Detente (fr.) - dosłownie:
odprężenie; zmniejszenie
da, stanowiła przynajmniej środek wewnętrznej konsolidacji.
ależy jednak wątpić w to, że tak doniosłe wydarzenia historyczne napięcia pomiędzy
państwami, które
ł początek i koniec zimnej wojny doczekają się kiedyś interpretacji, wcześniej były do siebie
Sra wskaże na pojedynczą przyczynę. Jest na przykład jasne, iż wy- wrogo nastawione.
zenia z lat 80. XX wieku bazują do pewnego stopnia na odprężeniu
/i®
 ȘjjsSWÎțSSS ':■:':\ • .I'jMUllSMSțn

168 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna ROZDZIAŁ VII Zmieniający się porządek światowy 169

które groziły zagładą planety. Gdy w Europie Wschodniej upad! komunizm,

^^^carstwo radzieckie było w odwrocie, zarówno w sferze wewnętrznej, jak i mię-
HzWhrodowej, mogło się wydawać, że powstał „jeden świat” mówiący „jednym gło-
Ifefc «Nowy porządek światowy”, przynajmniej według wyobrażenia prezydenta
pGeorge’a Busha, miał być oparty nie na konflikcie ideologicznym i równowadze prze-
Interwencja humanitarna
śBłiżenia, lecz na powszechnym uznaniu norm międzynarodowych i standardów morał-
Interwencja humanitarna jest interwencją wojskową, którą przeprowadza się, mając na wzgled ftfM-Dla wyłaniającego się porządku światowego kluczowe znaczenie miała kwestia
cele nie tyle strategiczne, co humanitarne. Rozwój interwencji humanitarnych odzwierciedla sl Uznania potrzeby pokojowego rozwiązywania sporów oraz powstrzymania się od agre-
szą akceptację doktryn uniwersalistycznych, takich jak prawa człowieka (patrz s. 375) oraz fâ Sł i ekspansywności, kontrola i redukcja arsenałów wojskowych, jak również zapew-
że demokratyczne poparcie dla działań wojennych w coraz większym stopniu może wynikać jej sprawiedliwego traktowania rodzimych społeczeństw poprzez poszanowanie
nie ze względów moralnych. Zwolennicy interwencji humanitarnych widzą w nich dowód na to ,1 ^•praW człowieka. Co więcej, porządek postzimnowojenny zdawał się wyjść z pierw-
w dobie globalizmu zobowiązania moralne państw nie mogą ograniczać się wyłącznie do ich w' Asżych istotnych prób obronną ręką.
snych obywateli. Ș . Aneksja Kuwejtu przez Irak w sierpniu 1990 roku doprowadziła do utworzenia
^Krpkiego sojuszu Zachodu z Islamem. W czasie wojny w Zatoce Perskiej w 1991
Interwencję humanitarną uważa się za uzasadnioną w następujących przypadkach:
• w przypadku znacznego łamania praw człowieka (takiego jak deportacja czy eksterminacja:.®!® zaowocowało to wyparciem sił irackich. Rozpad Jugosławii w 1991 roku, któ-
żej liczby osób bezbronnych) ■ flflKl^ woin? pomiędzy Serbią a Chorwacją, był pierwszą okazją do wyko-
i|iRfrżystania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) (w grudniu
gdy takie nadużycia zagrażają bezpieczeństwu państw sąsiadujących
kiedy brak demokracji osłabia zasadę narodowego samostanowienia «W^W^^ r0^U Przem’anowanei na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
jeśli środki dyplomatyczne zostały wyczerpane, zaś straty w ludziach wynikłe z interwencji^ |||®|tOBWE) jako mechanizmu rozwiązywania kryzysów międzynarodowych. Żywiono
|MMfóZwiązku z tym nadzieje, że ostatecznie zastąpi ona Układ Warszawski i NATO. Od
niższe niż w przypadku jej zaniechania
trioinentu powstania KBWE na Konferencji w Helsinkach w 1975 roku był skutecz-
Krytycy interwencji humanitarnych zwracają jednakże uwagę na następujące problemy: i^ nie spychany na dalszy plan przez wrogość supermocarstw, jednak to właśnie na or-
• wszelkie naruszenie suwerenności państwa osłabia uznane zasady porządku światowego.
• agresję prawie zawsze usprawiedliwia się względami humanitarnymi (wśród przykładów zrjaj|
wlwH(an^ przez KBWE paryskim spotkaniu szefów rządów w listopadzie 1990
®?i?iroku stworzono traktat stanowiący formalne zakończenie zimnej wojny. Mimo to,
dują się Mussolini i Hitler) ''T??: pierwotne nadzieje na międzynarodową harmonię i współpracę okazały się iluzją,
• interwencja zbrojna nie polepsza, a niezmiennie pogarsza, zastaną sytuację lub angażuje siły in? I• gdyż już wkrótce dały o sobie znać nowe formy niepokoju i niestabilności.
terweniujące na długi czas. Ostoją nowego porządku światowego, na którego nadejście liczono, miały być pod
^^H&Wel°ma względami Stany Zjednoczone. Dwubiegunowy porządek światowy ustąpił
i|I|||lh^ zaś USA, jedyne mocarstwo posiadające zdolności militarne i au-
z łat 70. Znaczenie detente polegało na tym, iż obie strony zaczęły dokonywać reit^ » | torytet polityczny, pozwalający na efektywną interwencję, zaczęły odgrywać rolę
terpretacji strategicznych priorytetów. Dzięki temu rozpoczęto stawianie pytań o to, „światowego policjanta”. Unaoczniły to: operacja Pustynna Burza - zbrojne wypar-
czy ciągła wrogość jest pożądana lub konieczna. Odrodzenie się ruchu Iraku z Kuwejtu, rola USA w interwencji humanitarnej NATO, mającej na celu
pokojowego na początku lat 80. także pomogło osłabić wewnętrzne po^oB^ usunięcie sil serbskich z Kosowa w 1999 roku, oraz naloty bombowe na Afganistan,
Jednobiegunowość -
system międzynarodowy, parcie dla ciągłego konfliktu supermocarstw. W szerszym kontekście8-które przyczyniły się do upadku reżimu Talibów w 2001 roku. USA, w przeciwień-
w którym jest jedno koniec zimnej wojny można ujmować jako odzwierciedlenie zmiany. :•.''' ’ “—”" do
■HHistwic J wcześniejszych
i-:-: t
*- hegemonicznych -.. były
u mocarstw, u oddane
t...... ponadto u zasadom
i .
przodujące państwo; w globalnej równowadze sił. Dwubiegunowa era supermocarstw po- O* r ■ demokracji liberalnej, a w związku z tym ponad grabieże i podboje przedkładały roz-
istnienie jednego
wstała na skutek próżni, która uczyniła z USA i ZSRR dominujących ;? Hpowszechnianie wolności politycznej i kapitalizmu rynkowego. Wspierane przez USA
supermocarstwa.
aktorów sceny światowej,
aKtorow światowej. me jednak jasne, c^y
Nie jest jeanaK postzimnowojenną ;W
czy pust£nnnowojenn$|i« tendencje demokratyzacyjne w
' ucuiuuiui/z.avypiv takich częściach świata jak x-un^i/ixa
w iaiwvi> Ameryka j_avm.>na
Łacińska ^j
czy x^ja,
Azja,
erę charakteryzować będzie zdominowana przez USA jednobieguno-gdzie wcześniej panował autorytaryzm, potwierdziły taki pogląd. Mówiąc krótko,
Wielobiegunowość -
wość, czy też nowy wielobiegunowy porządek światowy. globalna hegemonia USA (patrz s. 253) dawała nadzieję na pokój międzynarodowy
system międzynarodowy, • ' • ’1 oraz rozwój polityczny i gospodarczy.
w którym istnieją Porządek Światowy W XXI wieku Istnieje jednakże kilka powodów, dla których można by poddać w wątpliwość fir-
minimum trzy centra . mowany przez USA obraz międzynarodowego braterstwa i pokoju na świecie. Po
władzy, co sprzyja Narodzinom postzimnowojennego świata towarzyszyła fala optymizinu^tt P*envsze» niektórzy, jak na przykład Noam Chomsky (1994), kwestionują wiarę w to,
płynności i, być może, i idealizmu. Era supermocarstw odznaczała się rywalizacją Wschodu» ^ ^ USA są bezinteresownym mocarstwem światowym. Wątpią oni także w nowator-
wybitności.
zz Zachodem. Objęła ona
Zachodem. Objęła ona cały glob ii doprowadziła
cały głob do zbrojeń
doprowadziła do zbrojeń nukleaK^®
nuklear^ ^j^ SCw° nowego porządku światowego. Jako przykład podają antyiracką koalicję z lat
\ siwo

iJiik
 170 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
ROZDZIAŁ VII Zmieniający się porządek światowy 171

wych i z Protokołu z Kioto dotyczącego zmian klimatycznych na świecie. Jed-

Noam Chomsky
(ur. 1928)
Amerykański teoretyk językoznawstwa i radykalny intelektualista. Chomsky urodził ś
w Filadelfii jako syn’imigrantów z Europy Wschodniej. Pierwsze sukcesy naukowe o
niósł w dziedzinie językoznawstwa. Jego praca Syntactic Structure (1957) zrewolucjo-.
nlzowala tę dyscyplinę za sprawą teorii „gramatyki transformacyjnej", która zakładała i
nienie u ludzi wrodzonej zdolności do przyswajania języka. Chomsky, którego pogiąć
Uległy radykalizacji w czasie wojny w Wietnamie, stal się następnie zagorzałym kry
- kiem polityki zagranicznej USA, rozwijając swe stanowisko w pracach takich jak Ame
can Power and the New Mandarins (1969) oraz New Military Humanism.{1999). W publikacjach w n
dzaju Manufacturing Consent (1988) (wspólnie z Edwardem Hermanem) podjął radykalną krytykę mass
mediów i przyjrzał się sposobom uzyskiwania powszechnego poparcia dla imperialistycznej agresji.
1990-1991, która, być może, świadczyć mogła jedynie o tym, iż amerykańskie,
szerzej - zachodnie zainteresowanie zasobami ropy naftowej, zbiegło się w czasie z n
gionalnymi obawami islamskich potęg, takich jak Syria czy Arabia Saudyjska co
„rosnącego w siłę Iraku”. Innymi słowy retoryka mówiąca o prawie międzynarodo*
wym i suwerenności narodowej służyła jedynie kamuflowaniu polityki siły i dążenij
do realizacji narodowych interesów. Podobnie interwencja w Kosowie doprowa
do eskalacji zbrodni i przemocy oraz pogłębiła osłabienie szacunku dla suwere
ści narodowej. Sama idea nowego porządku światowego stanowi być może frag
inżynierii historycznej ukierunkowanej na zabezpieczenie interesów USA i utrz
nie ich dominacji ekonomicznej na świecie.
Istnieją także wątpliwości co do tego, czy USA są w stanie odgry- i
wać rolę światowego policjanta, nawet jeśli uznano by to za pożąda^B
Przerost Imperialnych ne. Po pierwsze, prymat w zakresie potęgi nuklearnej nie zawsze prze-
ambicji - tendencja do
kłada się na efektywną zdolność wojskową, co znalazło wyraz w klęsce»
niestabilności ekspansji
imperialnej, w przypadku, USA w Wietnamie w latach 70., jak i w ich żenującym wycofaniu się
gdy poszerzające się z Somalii w 1995 roku. Na głębszym poziomie wątpliwe jest także
zobowiązania wojskowe czy Stany Zjednoczony mają zasoby ekonomiczne konieczne do utrzy- .
przewyższają wzrost mania światowej pozycji, zwłaszcza w kontekście ich relatywnego M
rodzimej gospodarki.
spadku, który stal się szczególnie wyrazisty za sprawą odrodzenia go-
(Kennedy, 1989, wyd.
spodarczego w Japonii i Niemczech. Z przedstawionej poniżej dysku4^S
poi. 1995).
sji wynika,
.,. .., że może-------
_,------------- to być dowodem na
j----------------------- to,, —
- — Stany
iż _ Zjednoczone
—, _,
-------------------------
gły częstej wśród wcześniejszych potęg tendencji do przerostu jX
^hakże druzgocące ataki terrorystyczne na Światowe Centrum Handlu i Pentagon 11
Umięśnią 2001 roku prawdopodobnie na trwałe doprowadziły do zerwania z trady-
yjnym izolacjonizmem, gdyż dobitnie ukazały, że wydarzenia w innych częściach
świata wywierają wpływ na Stany Zjednoczone.
Kolejne trudności w ustalaniu nowego porządku świata powstały w wyniku wy­
zwolenia napięć i konfliktów, w których kontrolowaniu pomagała sytuacja zimnej
wojny. Istnienie zewnętrznego zagrożenia (niezależnie od tego czy był to międzyna-
odowy komunizm, czy też osaczenie przez kapitalizm) sprzyjało wewnętrznej spój-
^ści i dawało społeczeństwom poczucie celowości i tożsamości. Przykładowo - Za-
^ód definiował siebie, do pewnego stopnia, w opozycji do Wschodu i vice versa. Są
dowody na to, że w wielu krajach upadek zewnętrznego zagrożenia przyczynił się do
uwolnienia tendencji odśrodkowych, przybierających zwykle formę rasowych, etnicz­
nych i regionalnych napięć. Taka sytuacja pojawiła się w wielu częściach świata,
W szczególności w Europie Wschodniej, czego przykładem jest rozlew krwi między
Serbami, Chorwatami i muzułmanami w byłej Jugosławii oraz wojna Rosji z secesjo-
nistyczną republiką czeczeńską, która wybuchła w 1994 roku. Takie konflikty two-
rzą perspektywę coraz niebezpieczniejszego świata, który cechują etniczny nacjona­
lizm i spory regionalne. Wspólnota międzynarodowa, daleka od ustanawiania
Kporządku światowego opartego na poszanowaniu sprawiedliwości i praw człowieka,
/przypatrywała się biernie rozwojowi sytuacji w byłej Jugosławii i, do czasu konflik-
Jtu w Kosowie, pozwalała Serbii na prowadzenie ekspansji i polityki ludobójstwa, któ-
przywodziły na myśl II wojnę światową.
p Kształtująca się scena międzynarodowa, w przeciwieństwie do nadzorowanego
i zdyscyplinowanego świata, cechuje się, jak można sądzić, bezprawiem i biernością;
!||$pod pewnymi względami przypomina raczej światowy n i e porządek. Być może ide-
i^^ął stabilnej jednobiegunowości był zawsze jedynie mitem, gdyż pojedyncze hegemo-
ńiczne państwo rodzi niechęć i wrogość wśród innych państw, a rola światowego po­
licjanta jest na dłuższą metę trudna do utrzymania. Jednobiegunowość może być więc
tylko sytuacją przejściową. Istnieją silne przesłanki wskazujące na to, że porządek
■_.■ , światowy w XXI wieku będzie miał charakter wielobiegunowy ze względu na poja-
|. wienie się pięciu, a być może i większej liczby, głównych aktorów, nie mówiąc o asy-
metrycznym niebezpieczeństwie ze strony tak zwanych „państw zbójeckich” oraz mię-
® dzynarodowego terroryzmu (patrz s. 470). Oprócz USA, które najwyraźniej utrzymają
pozycję lidera w takich obszarach „bezpiecznej” potęgi, jak kapitał intelektualny i no-
•/ we technologie, do głównych aktorow aktorów zaliczać się będą Chiny, C zdominowana przez
ule-; ,T _
.EjNiemcy
? -------- , Unia Europejska,
_________ Japonia,
r-i___ }j-r Rosja,
------»___ j-, r—/ ,jednoczesny!
przy -------------- /m wzroście znaczenia gra-
^^-czy regionalnych takich jak Brazylia czy Indie. Pretensje Chin do statusu mocarstwa

Izolacjonizm - polityka
polegająca na wycofaniu
się ze spraw
międzynarodowych,
a w szczególności na
unikaniu politycznych czy
wojskowych zobowiązań
wobec innych państw.
imperialnych ambicji. Jednym z przejawów był wzrost izolacjonizmuț^^ są związane z ich szybkim postępem ekonomicznym od czasu wprowadzenia reform
Jak długo Amerykanie będą gotowi na ponoszenie kosztów tego, żej^® B jyntowych w latach 70. XX wieku, z olbrzymią populacją oraz wzrastającą zdolno-
Stany Zjednoczone są „numerem jeden”? Podobnie jak po I wojnie ®, ścią militarną. Bank Światowy przewiduje, że o ile obecna stopa wzrostu utrzyma się,
światowej idea wycofania się przez Stany Zjednoczone ze spraw mię­ do 2020 roku Chiny staną się największą gospodarką świata. Od lat 50. XX wieku
Niemczech i w całej Unii Europejskiej dokonuje się nieustanny postęp ekonomicz-
dzynarodowych („pozostawienie świata samemu sobie”) zyskuje obec­
nie w USA na atrakcyjności. Znalazło to odzwierciedlenie w wyborze ||feny, zaś od czasu zakończenia zimnej wojny widać tam oznaki większej pewności sie-
George’a W. Busha w 2000 roku, jak również w decyzji odnośnie wy­ H^bie i niezależności od USA i NATO. Uwidacznia się to w rosnącym tempie integracji
cofania się z kilku regulujących kontrolę zbrojeń traktatów międzyna^ ■: ' monetarnej i politycznej, rozszerzaniu UE oraz w rozwoju zdolności obronnej. Japo-
 ^■Mef-tteŁ:^
172 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
nia posiada drugą co do wielkości gospodarkę na świecie i czerpie korzyści z «
łączących ją z „tygrysami” ze wschodniej i południowo-wschodniej Azji. Rosja
ra straciła kontrolę nad Europą Wschodnią i pozycję ekonomicznej potęgi (o il
dykolwiek nią była), mimo wszystko - ze względu na swój arsenał nuklearny -
zostaje mocarstwem dyplomatycznym, zaś rozmiar jej populacji i zasoby natur;
stanowią pewne podłoże dla przyszłego postępu gospodarczego.
Następstwa wielobiegunowego porządku światowego nie są jednak jednozna
Porządek światowy w XXI wieku może zacząć przypominać klasyczny system
nowagi sił, który funkcjonował w dziewiętnastowiecznej Europie. W momenci
łamania równowagi sil wojna przerywała okres stabilności. Pesymistyczne spój
na wielobiegunowość zakłada jej nieodzowną niestabilność. Podczas gdy dwubk
nowość jest ustrukturyzowana, nawet jeśli przez wzajemną wrogość, wielobiecu
wość stwarza bardziej płynne i mniej przewidywalne warunki, w których główni
torzy nie mają jasności co do swych ról i obowiązków. Niestabilność zwiększa się
ze wzrostem równorzędności mocarstw, jako że każde z nich ma motywację do
ciętej rywalizacji o władzę, a nawet o status hegemona. Model zmieniających się
juszy może się więc rozwinąć, prowadząc przypuszczalnie do rywalizacji pomięt
byłymi sojusznikami (takimi jak USA i UE) i do paktów między dawnymi wrogan
(takimi jak USA i Rosja czy Chiny i Japonia). Zmiany sojuszy mogą nawet zaowoct
wać nową dwubiegunowością na skutek powstania dwóch głównych systemów st
juszniczych. Zdolność grup terrorystycznych i „państw zbójeckich” do zbrojnego wj
rządzania szkód nieproporcjonalnych do ich gospodarczej czy politycznej pozyc
przyczynia się jeszcze do wizerunku niestabilnej wielobiegunowości. ■ii
Jednakże optymistyczne spojrzenie na wielobiegunowość podkreśla, że sprzyj
ona pokojowi i stabilności. Bardziej pluralistyczny porządek światowy może unit
możliwie realizację marzeń o globalnej hegemonii, zaś istnienie wielu autonomie?
nych aktorów i zmieniające się sojusze mogą służyć utrzymaniu równowagi sił. Nie
mniej jednak system międzynarodowy XXI wieku z pewnością będzie różnił się ą
systemów wcześniejszych pod jednym istotnym względem. Wszystkie państwa, na
wet mocarstwa i supermocarstwa, działają współcześnie w ramach sieci wzajemnyci
powiązań i współzależności, która obniża ich zdolność do podejmowania autono
micznych działań ze względu na postęp globalizacji i wzrost znaczenia organizacj
międzynarodowych. -ś
S3 Dynamika globalizacji
Tendencje globalizacyjne
Globalizacja jest pojęciem nieprecyzyjnym i nieuchwytnym. Choć począwszy od lat
80. XX wieku zainteresowanie tym zjawiskiem nieustannie rośnie, termin ten jest
wciąż używany w różnych znaczeniach, na przykład w odniesieniu do procesu,
lityki, strategii marketingowej, kategorii, a nawet ideologii. Problem z globalizacją
polega na tym, że to nie tyle „ona”, co „one”: nie jest to jeden proces, ale zespół
procesów, które niekiedy częściowo się pokrywają i splatają, a niekiedy stoją
w sprzeczności. Trudno więc zredukować globalizację do jednego wątku. Być mo-
ROZDZIAŁ VII Dynamika globalizacji 173
Ulajlepszą podjętą na tym polu próbą było stworzone przez Kenichi Ohmae (1989)
Jęcie «świata bez granic”. Odnosi się ono nie tylko do tendencji ku wzrostowi
irzepuszczalności tradycyjnych granic politycznych, opartych na granicach narodo­
wi i państwowych, lecz pociąga za sobą także założenie, że granice między ludź-
„ których kiedyś oddzielały od siebie czas i przestrzeń, straciły na znaczeniu, nie­
kiedy stając się zupełnie nieistotne. W związku z tym Scholte (2000) dowodził, że
lóbalizacja jest związana ze wzrostem „ponadterytoriałnych” stosunków między
Idźmi, rekonfiguracją przestrzeni społecznej, w której terytorium liczy się coraz
piej, gdyż coraz większa liczba kontaktów ma charakter „ogólnoświatowy”
.Mtransgraniczny”. Przykładowo, olbrzymia masa elektronicznych pieniędzy obie-
gą cały świat za naciśnięciem klawiatury komputera, co sprawia, że rynki waluto-
Iwe i inne rynki finansowe prawie natychmiast reagują na wydarzenia ekonomiczne
Ż W innych częściach świata. Podobnie technologia kablowa i satelitarna pozwala na
■niemal natychmiastowy przekaz wiadomości telefonicznych i programów telewizyj-
■nych na całym świecie.
Wzajemne powiązania, do jakich doprowadziła globalizacja, są wielowymiarowe.
Popularny obraz globalizacji ujmuje ją jako odgórny proces, powstawanie jednego
systemu globalnego, który odciska swe piętno we wszystkich częściach świata. W tym
świetle globalizacja związana jest z homogenizacją, jako że kulturowa, społeczna, eko­
fl nomiczna i polityczna różnorodność ulęgają zniszczeniu w świecie, w którym wszy-
BI ^ioglądamy te same programy telewizyjne, kupujemy takie same towary, jemy to
samo, kibicujemy tym samym sportowcom i śledzimy wybryki tych samych gwiazd.
Ciemniej jednak globalizacja idzie często w parze z lokalizacją, regionalizacją i wie-
lokulturowością (patrz s. 150). Dzieje się tak z wielu przyczyn. Po pierwsze, spada­
jąca zdolność państw narodowych do organizowania życia politycznego i ekonomicz­
nego w znaczący sposób pozwala na przemieszczanie się władzy zarówno w dół, jak
i w górę. Zatem w miarę jak oparte na narodzie i politycznym nacjonalizmie sojusze
tracą na znaczeniu, na ich miejscu pojawiają się porozumienia związane z lokalną
wspólnotą czy regionem lub religijną czy etniczną tożsamością. Religijny fundamen­
talizm może być na przykład postrzegany jako odpowiedź na globalizację. Po drugie,
obawa przed homogenizacją, zwłaszcza jeśli postrzega się ją jako formę imperializmu,
prowokuje kulturowy i polityczny opór. Może to prowadzić do odrodzenia się zain­
teresowania zanikającymi językami i kulturą mniejszości, jak również do sprzeciwu
Wobec globalizacji, który w najbardziej oczywisty sposób manifestuje się poprzez po-
Globalizacja
Globalizacja to pojawienie się złożonej sieci wzajemnych powiązań. Oznacza to, że nasze życie w coraz
większym stopniu kształtowane jest przez rozgrywające się daleko od nas wydarzenia i zapadające
w odległych miejscach decyzje. Główną cechą globalizacji jest fakt, że geograficzny dystans traci na
znaczeniu, zaś granice terytorialne, dzielące na przykład państwa narodowe, stają się mniej istotne. Jednakże
globalizacja w żadnym razie nie oznacza, że to, co „lokalne" czy „narodowe" podlega temu, co „globalne".
Zwraca raczej uwagę na pogłębianie i poszerzanie procesu politycznego, w tym sensie, że lokalne, narodowe
globalne wydarzenia (czy raczej lokalne, regionalne, narodowe, międzynarodowe i globalne wydarzenia)
wciąż na siebie oddziałują. Wynikające z tego ogólnosystemowe zależności przedstawione są na rysunku 7.1.
174 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
wstanie nowych, wymierzonych w kapitalizm i wolny handel ruchów społeczni
Po trzecie, globalizacja nie tyle doprowadziła do powstania globalnej monok®
co w pewien sposób stworzyła bardziej złożony model społecznej i kulturowej^
norodności zarówno w krajach rozwijających się, jak i w rozwiniętych. W państw
rozwijających się zachodnie dobra konsumpcyjne i wzorce zostały zaabsorbow
przez bardziej tradycyjne praktyki kulturowe za sprawą procesu indygenizacji^
stwa rozwinięte także nie uchroniły się przed szerszym wpływem wymiany tó®
wej, w zamian za Coca-colę, restauracje McDonald’s i MTV, ulegając coraz więkśi
wpływom nie-zachodnich religii, lekarstw i praktyk terapeutycznych, jak rów
sztuki, muzyki i literatury.
Można także wyróżnić odrębne formy globalizacji ekonomicznej, kulturowej^
litycznej. Globalizacja ekonomiczna znajduje odzwierciedlenie w przekonaniu'
żadna gospodarka narodowa nie stanowi obecnie wyizolowanej wyspy: wszystkiej
temy gospodarcze zostały w mniejszym lub większym stopniu pochłonięte przez-]
ną wzajemnych powiązań gospodarkę globalną. OECD (1995) zdefiniowało więtj
balizację jako „odejście od świata odrębnych narodowych gospodarek ku gospodt
globalnej, w której produkcja jest umiędzynarodowiona, zaś kapitał finansowy pj
pływa pomiędzy państwami swobodnie i bezustannie”. Upadek komunizmu stanę
potężny bodziec dla globalizacji ekonomicznej, gdyż utorował drogę do wchłońii
przez globalny system kapitalistyczny ostatniego znaczącego bloku państw, którś
ły poza jego zasięgiem. Globalizacja ekonomiczna pomogła swoją drogą w przysj
szeniu upadku komunizmu, gdyż niższe bariery handlowe, koniec ograniczeń de
zowych i swobodniejszy przepływ kapitału inwestycyjnego począwszy od lat 80;j!
wieku przyczyniły się do poszerzenia przepaści gospodarczej pomiędzy kapitał^
nym Zachodem a znajdującym się w stanie zastoju ekonomicznego
munistycznym Wschodem. Jedną z kluczowych konsekwencji glob
Indygenizacja - proces, zacji ekonomicznej jest obniżona zdolność rządów narodovmgg
poprzez który obce dobra zarządzania własną gospodarką oraz, w szczególności, do sprzeciv
i zwyczaje są przyswajane nia się jej restrukturyzacji na modłę wolnorynkową.
na drodze dostosowania
Globalizacja kulturowa jest procesem, w którym informacje, tów
do lokalnych potrzeb
i okoliczności.
i trendy wytworzone w jednej części świata stają się częścią globalii
prądu, który „rozmywa” różnice kulturowe między narodami, regto
ROZDZIAŁ VII Dynamika globalizacji 175
^jednostkami. Niekiedy określa się to zjawisko mianem macdonaldyzacji. Globali-
r-ja kulturowa, napędzana częściowo przez rozrost transnarodowych firm i powsta-
jnie globalnych towarów, jest także podsycana przez tak zwaną rewolucję informa-
jną> rozpowszechnienie komunikacji satelitarnej, sieci telekomunikacyjnych,
:hnologii informacyjnej i internetu, jak również globalnych korporacji medialnych,
ilnakże, jak wskazano wcześniej, kultura jednocześnie wzmaga i hamuje globalizację,
^^szechobecnością hollywoodzkich filmów, obuwia sportowego Nike i kawiarni
ifbucks, sprzedawanie produktów w różnych zakątkach świata wymaga wrażliwości
Rodzime kultury i zwyczaje społeczne.
Globalizację polityczną można zaobserwować w zjawisku wzrostu znaczenia orga-
ząćji międzynarodowych. Organizacje te są transnarodowe, gdyż sprawują jurysdyk-
Kte tylko w granicach danego państwa, ale i w przestrzeni międzynarodowej obej-
jjjącej kilka krajów. Większość takich organizacji powstała po 1945 roku: do
wkładów należą Organizacja Narodów Zjednoczonych, NATO, Europejska Wspól-
>ță Gospodarcza i różne wyrosłe z niej organizacje, WE i UE, Bank Światowy, Mię-
yriaródowy Fundusz Walutowy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
az Światowa Organizacja Handlu. Organizacje międzynarodowe dostarczają uzna-
sym współpracę międzyrządową państwom (patrz s. 184) mechanizmu, który, przy-
ijmniej w teorii, umożliwia im podejmowanie wspólnych działań bez poświęcania
fałowej suwerenności (patrz s. 161). Z drugiej strony, takie ponadnarodowe ciała
iw-stanie narzucić swą wolę państwom narodowym. Nacisk, jaki w globalizacji po-
ycznej kładziony jest na stosunki międzypaństwowe, odróżnia ją od konkurencyj-
«jf teorii globalizacji ekonomicznej czy kulturowej, które podkreślają rolę niepań-
^ąwych, a związanych z rynkiem aktorów. Ponadto, o ile globalizacja polityczna
jzwierciedla idealistyczne przywiązanie do internacjonalizmu i pewnych form rządu
watowego, zostaje ona znacznie w tyle za globalizacją ekonomiczną i kulturową. Pod-
;aś gdy perspektywa państwa światowego jest wciąż bardzo odległa, globalne społe-
ięństwo obywatelskie oparte na działaniach transnarodowych korporacji, organiza-
Kożarządowych i międzynarodowych grup nacisku jest już rzeczywistością.
Globalizacja: teorie i debaty
lobąlizacja stała się kwestią bardzo kontrowersyjną. Podczas gdy większość rządów
^^politycznych głównego nurtu stara się zająć pozycje umożliwiające czerpanie
^najszerszych korzyści z nowej zgłobalizowanej gospodarki, pojawił
g;(najwyraźniej w państwach rozwiniętych, lecz do pewnego stopnia Macdonaldyzacja -
111^ krajach rozwijających się) ruch antyglobalizacyjny. Podziały proces,
okół kwestii globalizacji zastąpiły częściowo bardziej tradycyjne roz- w ramach którego
jżnienie na prawicę i lewicę, które opierało się na ideologicznej wal- globalne towary
tójiędzy kapitalizmem a socjalizmem. Niemniej jednak debata, w któ- oraz komercyjne
i marketingowe praktyki
ijlpadają argumenty za i przeciw globalizacji, jest w pewnym sensie kojarzone z branżą
uWBjnową wersją starszych i bardziej znanych podziałów ideolo- fast food zaczynają
Dzieje się tak, ponieważ leżąca u podstaw globalizacji sieć dominować w coraz
jest jak dotąd niezmiennie połączona z poszerzaniem wymia- większej liczbie
Makowej i praktyk komercyjnych. Globalizacja ma więc wyraziście sektorów
gospodarczych.
’ouberalny lub wolnorynkowy charakter ideologiczny. Krótko mó-
^3Sv4Kv;?r,‘.?''’:<ăy3'5®E3£aa®3^SS®E2LS7'^::<îr:?-5s®»ffi'iiw5^>:.^/:::.:^.:.:-'-'.^
176 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
?§Na^^
wiedzieć-
Podział na Północ i Południe
Pojęcie podziału na Północ i Południe zostało spopularyzowane za sprawą tak zwanych rai
Brandta: North-South: A Programme for Survival (1980) oraz Common Crisis: North-S
operationfor World Recovery (1983). Chociaż podział świata na „Północ" i „Południe" opar
na tendencji do koncentracji rozwoju przemysłowego na półkuli północnej, zaś ubóstwa i i
dzenia społecznego na południowej (wyłączając Australię), określenia te mają zasadniczo
ter konceptualny, nie geograficzny. Pojęcie podziału na Północ i Południe zwraca uwagę na
pomoc Trzeciemu Światu, jego zadłużenie i praktyki korporacji wielonarodowych służą u
nierówności strukturalnych między uprzemysłowioną Północą, gdzie zarobki i inwestycje są
kie, a zasadniczo rolniczym Południem, gdzie zarobki i inwestycje mają niski poziom. Raporty I
ta podkreśliły także współzależności między Północą a Południem, dając do zrozumienia, że
byt Północy jest na dłuższą metę zależny od rozwoju Południa.
wiąc, problemem pozostaje kapitalizm. Zwolennicy globalizacji, których niekie*
żywa się globalistami, przekonują zazwyczaj, że kapitalizm prowadzi do pows
nego dobrobytu i poszerzania możliwości, tym samym kapitalizm globalny
większej liczbie ludzi w większej liczbie krajów cieszyć się tymi korzyściami. Tyr
sem przeciwnicy globalizacji kojarzą kapitalizm z nierównością i wyzyskiem,
zdaniem globalny kapitalizm doprowadzi po prostu do powstania nowych fo
doli i niesprawiedliwości. Dotycząca globalizacji debata jest jednak pod pewnym
nym względem nowa: toczy się w postsocjalistycznej rzeczywistości, w któi
utrzymuje się już, że istnieje realna alternatywa dla struktur rynkowych i
stycznych. Możliwy jest więc wybór nie tyle między globalnym kapitalizmem;
różniącą się od niego jakościowo alternatywą, co między globalizacją neoli
a globalizacją kontrolowaną.
Pierwsza fala dyskusji toczy się między zwolennikami a sceptykami i doty
czy globalizacja ma rzeczywiście miejsce, a jeśli tak, to co jest jej silą napędów
by przekonane o postępowaniu procesu globalizacji, do których zaliczają się
no jej zwolennicy, jak i przeciwnicy, twierdzą, że globalizacja zwraca uwagę i
bokie, wręcz rewolucyjne przemiany na polu ekonomii, kultury, techniki i p
jakie nasiliły się począwszy od lat 80. XX wieku. Do najbardziej znamiennych
żą: znacznie wyższy poziom handlu światowego i radykalny wzrost liczby
walutowych i finansowych; pojawienie się nowych technologii informacyjnyc
munikacyjnych, które dają natychmiastowy dostęp do obrazów i wiadomości
łym świecie; pojawienie się globalnych dóbr, które są dostępne prawie w
W skrajnej postaci, jaką jest hiperglobalizm, pogląd ten sprowadza się do tec
gicznego determinizmu, w świetle którego globalne wzorce kulturowe i ekon
ne stały się nieuniknione, z chwilą, gdy technologie takie jak skomputeryz
transakcje finansowe, komunikacja satelitarna, telefonia komórkowa i interns
się szeroko dostępne. Niemniej jednak istnieją dowody na zmniejszenie tempa
:.^t.
ROZDZIAŁ VII Dynamika globalizacji 177
:ij od lat 90. XX wieku. Tendencja ta dodatkowo nasiliła się przez wpływ wyda-
z 11 września 2001 roku, przede wszystkim zaś na globalną gospodarkę i mię-
taństwowe środki bezpieczeństwa.
drugiej strony sceptycy, często wpisujący się w tradycyjną czy dokonywaną
ez „starą” lewicę analizę kapitalizmu, przekonują, że globalizacja nie jest niczym
vm i że jej wpływ jest wyolbrzymiany ze względów politycznych. Karol Marks
łs. 66), obecnie kojarzony raczej jako teoretyk globalizacji, niż orędownik
klas, już w połowie XIX wieku zwracał uwagę na międzynarodowy charakter
•tury kapitalistycznej. Zarówno J.A. Hobson (1858-1940), jak i W.L Lenin
rz s. 95) na początku XX wieku podkreślali nieodłączne więzy łączące kapitalizm
joerializm. Ponadto, mimo niekwestionowanego wzrostu w handlu światowym,
lastąpił od końca XIX wieku, sceptycy zwracają uwagę, że przeważająca część
wności ekonomicznej wciąż odbywa się pomiędzy państwami. Innymi słowy, na-
twe gospodarki nie są tak nieistotne, jak chcieliby teoretycy globalizacji. Z tego
tu widzenia globalizacja jest często postrzegana nie tyle jako siła rewolucyjna,
omiczna lub technologiczna, co jako ideologiczne narzędzie, po które sięgają po-
ri teoretycy popierający gospodarkę neoliberalną i chcący promować interesy
□we (Hirst, Thompson, 1999). Pod tym względem można dostrzec dwa aspek-
zewagi tezy o istnieniu globalizacji. Po pierwsze, przedstawia ona pewne tenden-
îii mianowicie przesunięcie w kierunku elastyczności pracy i słabszych związków
jdowych, kontrolę wydatków publicznych, w szczególności tych przeznaczonych
ele socjalne, oraz ograniczenie kontroli nad biznesem - jako nieuniknione, a tym
/m niedające się powstrzymać. Po drugie, sugeruje, że takie zmiany stanowią część
sóbowego procesu i nie stoi za nimi żadna siła sprawcza, taka jak wielki biznes,
;j interesom miałyby służyć tendencje globalizacyjne.
Najbardziej zażarta dyskusja na temat globalizacji dotyczy jednakże jej konsekwen-
a równości i ubóstwa. Krytycy globalizacji zwracają uwagę na powstanie nowych
oko zakorzenionych modeli nierówności: globalizacja jest więc grą, w której są
/no zwycięzcy, jak i przegrani. Jako zwycięzców niezmiennie wskazuje się wie-
odowe korporacje i rozwinięte pod względem przemysłowym państwa, w szcze-
>ści Stany Zjednoczone. Tymczasem przegrani pochodzą ze świata rozwijające-
gdzie zarobki są niskie, uregulowania prawne słabe, o ile w ogóle istnieją, zaś
keja w coraz większym stopniu podporządkowana światowym rynkom, a nie
ym potrzebom. Podczas gdy w latach 80. i 90. XX wieku gospodarki Stanów
toczonych i Unii Europejskiej znacznie się umocniły dzięki globalizacji i postę-
technologicznemu, bezwzględne warunki życia w najbiedniejszych częściach
zwłaszcza w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie 40 procent ludności żyje poniżej
Ćy ubóstwa, pogorszyły się. Wallerstein (1984), czerpiący z marksistowskiego
idu, w świetle którego kapitalizm z zasady oparty był na wyzysku, uwydatnił
turalne uwarunkowanie nierównego politycznego i gospodarczego rozwoju,
doprowadził do narastającej nierówności między „centralnymi” a „peryferyj-
’.(patrz s. 215) częściami światowego systemu ekonomicznego. Światowe kry-
iaczęto postrzegać w mniejszym stopniu w kategoriach podziału na Wschód i Za­
niż na Północ i Południe.
te globaliści podkreślają, że wprawdzie bogaci mogli rzeczywiście się wzbo-
ale także biedni są w większości przypadków mniej biedni. Z perspektywy li-

178 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
beralnego pluralizmu pojawienie się globalnej gospodarki powinno być przyj^
ne z zadowoleniem, ponieważ wolny handel (patrz s. 188) pozwala każdemu',
stwu na wyspecjalizowanie się w produkcji takich dóbr i usług, do wytwarzani^
rych jest ono najlepiej przystosowane. Prowadzi to do międzynarodowej specjał
i wzajemnych korzyści. Przykładowo: przeniesienie produkcji z krajów rozwiń’
do rozwijających się jest korzystne dla pierwszej grupy, gdyż koszty produkcji/
samym ceny, utrzymują się na niskim poziomie. Jednakże i kraje rozwijające si^
pią z tego korzyści, ponieważ poziom płac wykazuje tendencję wzrostową (at
wiek punkt wyjścia jest niski), co prowadzi do pobudzenia krajowej gospodarki?
woju przedsiębiorczości. W tym świetle jedynymi częściami świata, któl
skorzystają z globalizacji są regiony pozostające poza jej zasięgiem.
Globalizacja podlega także krytyce ze względu na tendencję do ryzyka, nil
ności i niestabilności, jaką wykazuje. Globaliści z pewnością uznają właściwy dl|
dego opartego na konkurencji rynku dynamizm, ale trzymając się zasad klasy
ekonomii przekonują, iż na dłuższą metę rynki dążą do równowagi, jako że u
zaczyna odpowiadać popytowi. Wobec tego kojarzony z powstaniem globalni
spodarki brak pewności i bezpieczeństwa prawdopodobnie zmniejszy się, gdyt
ukształtują się nowe wzorce aktywności gospodarczej. Niemniej jednak globa
kojarzona jest ze zwiększonym ryzykiem i niepewnością przynajmniej na trzyj
ważne sposoby. Po pierwsze, na podejmowanie decyzji ekonomicznych w®
większym stopniu wpływają globalne rynki finansowe, które są z natury nie
ne. Dzieje się tak, gdyż dużą część ich działalności stanowi spekulacja oraz ^^
waż kierują się one krótkoterminowymi względami gospodarczymi. Los firm;
mysłu, narodowych gospodarek, a nawet regionów świata jest więc zależr
kaprysów rynków finansowych. Kryzys finansowy w Meksyku w 1995 rolo*
azjatycki kryzys finansowy z lat 1997-1999 może być zaledwie pierwszym obj:
podatnej na załamania i bardziej nieprzewidywalnej gospodarki światowej. G
Soros (1998, wyd. poi. 1999) przekonywał, że takie kryzysy stanowią zagrc
dla społeczeństwa otwartego. Można im zapobiec jedynie w drodze wprowat
znacznie większej kontroli ukierunkowanej na zapanowanie nad spekulatyV
przepływami kapitału.
Kwintesencją drugiej formy niepewności jest stworzone przez Ulricha Becka f^
wyd. poi. 2002) pojęcie „społeczeństwa ryzyka”. Społeczeństwo ryzyka char
zuje się rosnącym indywidualizmem oraz słabnięciem tradycji, wspólnoty i in
Pod tym względem niepewność wykracza poza wzrost tempa ekonomicznych’
łecznych przemian oraz zmniejszenie ich przewidywalności. Posiada ona bowie
bisty, a nawet psychiczny wymiar: kiedy wszystkie fundamenty chwieją się, p
wowe wartości, a nawet poczucie tożsamości człowieka, są poddane w wątpił
Jak ujął to Marks w Manifeście komunistycznym (1848, wyd. poi. 1883) „wsz
co istniejące i stałe znikło jak kamfora”. Trzecią formą niestabilności jest rze
tendencja globalizacji do wywołania kryzysu oraz zniszczenia środowiska naturą!
go, co ekosocjaliści tłumaczą przez odwołanie do ślepego kapitalistycznego zai
sowania zyskiem i niewrażliwością na kwestie ekologiczne. Radykalni ekolodzy^
żają z kolei, że globalizacja jest jedynie przedłużeniem industrializmu, sy
ekonomicznego, który charakteryzował się produkcją na dużą skalę, kumulacją
talu i niesłabnącym wzrostem. Poprzez szerzenie materializmu i umacnianie abi
SjgR.; ^"f" '-’V?1’ «*«••»■
ROZDZIAŁ VII Dynamika globalizacji 179
'Wiary w naukę i technologię, industrializai podważa ludzkie wartości oraz pro-
^7Î do znieczulenia na kwestie ekologiczne. Dążący do reform ekolodzy wzywają
ólnoświatowej ochrony środowiska. Jednakże, jak pokazuje coraz mniej sku-
czny proces wdrażania Protokołu z Kioto dotyczącego zmian klimatycznych, wspól-
fâiialanie państw w tym zakresie jest trudne do osiągnięcia ze względu na koniecz-
'■'-■• rzeczenia ekonomiczne.
Najbardziej znacząca debata polityczna związana z globalizacją dotyczy jej wply-
f demokrację. Zwolennicy globalizacji przekonują, że jest to główny czynnik
Opierający zwrot ku demokratyzacji (patrz s. 100). Fukuyama (1989, wyd. poi.
997) zaproponował najbardziej optymistyczny scenariusz, wedle którego globali-
Hoprowadzi do „końca historii”, jako że rozwój kapitalizmu rynkowego bę-
kutkował powszechną akceptacją liberalno-demokratycznych zasad i struktur.
Iność gospodarcza idzie nieuchronnie w parze z wolnością polityczną, ponie-
łożone i różnorodne naciski ze strony gospodarki rynkowej mogą zostać opa­
lane jedynie w ramach społeczeństwa otwartego i demokratycznego. Jednakże
ribalizacji można przypisywać podważenie demokracji, dokonujące się na dwa
OWy^Po pierwsze, doprowadziła ona do koncentracji władzy ekonomicznej,
ći.politycznej, w rękach wielonarodowych korporacji (MNCs). Są to organi-
Upe świata biznesu, które prowadzą działalność gospodarczą w więcej niż jed-
państwie. Wielonarodowe korporacje dominują obecnie na większości świa-
wyęh rynków. Do godnych uwagi przykładów należą: General Motors, Ford,
^Shell, BP, McDonald’s, AT&T oraz News Corporation. Przykładowo, Gene-
otors odnotowuje co roku dochód, który jest niemal równy łącznemu PKB
ianqii, Nowej Zelandii, Urugwaju, Sri Lanki, Kenii, Namibii, Nikaragui i Czadu.
ekonomiczna i finansowa potęga związana jest także z możliwością manipu-
wania gustem konsumentów i szerzenia wartości materialistycznych poprzez pro-
ąnie marek (Klein 2000, wyd. poi. 2004). Jednakże to właśnie zdolność wie-
odowych korporacji do przenoszenia kapitału i produkcji w różne miejsca
a daje im decydującą przewagę nad rządami poszczególnych państw i de facto
)^|iwia im uniknięcie demokratycznej kontroli. Państwa rozwijające się są na to
golnie narażone, jako że stanowią dla międzynarodowych korporacji źródło
iiej siły roboczej i niskich kosztów produkcji, a jednocześnie nie są w stanie zobo-
iązać wielkich firm do długotrwałych inwestycji, czy przeniesienia ośrodków
źyjnych na swój teren.
drugie, demokracji zagraża fakt, że tempo globalizacji gospodarczej znacznie
ewyższa dynamikę globalizacji politycznej. Podczas gdy dla aktywności ekono-
ej granice między państwami mają coraz mniejsze znaczenie, polityka wciąż to-
j|^V ich ramach, zaś istniejące organizacje międzynarodowe są
^ślabe, by sprawować kontrolę nad globalnym kapitalizmem. Ta-
Deficyt demokratyczny -
Sytuacja doprowadziła do pojawienia się postulatów kosmopolitycz- brak odpowiedzialności
'•ujęcia demokracji (Held, 1995). Szerzenie demokratycznych ciał wykonawczych
i procesów ponad granicami wymagałoby nie tylko umocnienia przed powszechnymi
ąijizacji takich, jak Unia Europejska czy Organizacja Narodów zgromadzeniami
■dnoczonych, lecz także redukcji deficytu demokratycznego, z jakim lub niedostateczne
możliwości powszechnej
inia obecnie się borykają. Ponadto instytucje zarządzające świa- partycypacji.
^©śpodarką (patrz s. 6), takie jak MFW, Bank Światowy, OECD
’W^®«! ^f®ESSeSKSS®*358
180 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna ■•I
i G7, muszą uniezależnić się od interesów wielonarodowych korporacji i zacząć przy®
wiązywać większą wagę do talach kwestii jak prawa człowieka, sprawiedliwość
spodarcza czy ochrona środowiska naturalnego.
E Regionalizacja
Globalizację postrzega się niekiedy jako proces, który sprzyja współpracy i harmonii^
wobec czego coraz więcej części świata przyjmuje wzorce ekonomicznej i polityczij&iB
współzależności. Jednakże istnieje także odmienne spojrzenie, zgodnie z którym trefił#^
dy globalizacyjne tworzą nowe formy napięć i konfliktów. W świetle malejącej skutiOM
ności rządów narodowych napięcia tc przejawiają się we wzroście regionalizacji.- Pó^W
nieważ uważa się, że terytorialne państwo narodowe gorzej radzi sobie z zapewnianie^!^
bezpieczeństwa, stabilności i dobrobytu, cele te coraz częściej osiągane są popiS^H
współpracę z sąsiadującymi lub leżącymi niedaleko krajami. Relacja między globalizes-,
cją a regionalizacją jest niemniej jednak niejasna. Regionalizacja może stanowić jćdw®
nie krok na drodze ku globalizacji: wzrost ekonomicznych współzależności może mieć^S
początkowo charakter regionalny, gdy regionalne organizacje są w stanie zarządzać
lacjami państw narodowych i sił globalnych. Z drugiej strony, regionalizacja może bycTv’d
tendencją stojącą w opozycji do globalizacji, formą stawiania jej oporu. Najbardziej
wieszczym historycznym precedensem dla takiej interpretacji było ograniczenie i znisz^ij
czenie otwartego międzynarodowego porządku ekonomicznego, jakie nastąpiło
koniec XIX wieku za sprawą szerzenia się ekonomicznego nacjonalizmu. Rosnący^»
tekcjonizm oraz rywalizacja gospodarcza znacznie przyczyniły się do wzrostu międzwj^yj
narodowych napięć, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu I wojny światótyę^M
Skoro naród nie jest już sposobem na zabezpieczenie gospodarczych czy też innyctófnlH
teresów, jego rola może przypaść w przyszłości regionom.
Regionalizacja podsycana jest przez czynniki strategiczne, ekonomiczne i, praw-i^l
dopodobnie, kulturowe. Regionalne organizacje obronne powstały zaraz po ILwojWI
nie światowej i stały się wyrazem nowego strategicznego napięcia wytworzonego^ I
przez zimną wojnę. NATO i Układ Warszawski miały największe znaczenie wśró^\?j
tych organizacji, choć tworzono i inne ciała, takie jak Organizacja Paktu Południo-h^
wo-Wschodniej Azji. Jednakże do czasu upadku komunizmu w latach 1989-199
rola NATO i Układu Warszawskiego ograniczała się właściwie do zapewnianiajsffiM
nu militarnej równowagi pomiędzy zdominowanym przez USA Zachodem a zdó^^®
nowanym przez ZSRR Wschodem. Działo się tak, gdyż strony respektowały nawzji^Wl
jem swoje strefy wpływów (na przykład NATO było bierne, gdy siły Ukiaa^ffi
Warszawskiego tłumiły rewolucję węgierską w 1956 roku, zaś Związek Radzid^^^
powstrzymał się od angażowania w wojnę w Wietnamie) oraz ze względu na porój^ffll
nywalną siłę wojskową, która wynikała z faktu posiadania przez obie strony brohń^i
nuklearnej. Koniec zimnej wojny doprowadził do doniosłych zmian^
roli i celu NATO - jedynej utrzymanej regionalnej organizacji obró
Protekcjonizm - nej o dużym znaczeniu. Wobec braku sowieckiego zagrożenia, jaki
służące ochronie mu NATO miało przeciwdziałać, organizacja ta nie wydaje się dlui
rodzimych producentów
potrzebna. Niemniej jednak jest prawdopodobne, że granice NAT
ograniczenia importu,
takie jak limity czy eta.
ulegną poszerzeniu, gdyż byłe państwa Układu Warszawskiego^
zabiegać o członkostwo, częściowo po to, by militarnie i polityczr
ROZDZIAŁ VII Regionalizacja
•r.reTSWiBsmsitimsssHsssEsnrroro
egtonalne bloki handlowe
'północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA) - porozumienie podpisane w 1993 roku
jiiiędzy Kanadą, Meksykiem i USA. NAFTA została utworzona częściowo jako odpowiedź na na­
rastające tempo integracji europejskiej, zaś jej celem jest stworzenie podstaw dla szerszego part­
nerstwa gospodarczego obejmującego całą półkulę zachodnią.
Europejska - powstała w 1993 roku z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (utworzonej
®ij957 roku). UE została poszerzona z 6 do 25 członków [stan na 1 maja 2004 rokuj, zaś w pla-
T'!hach jest objęcie integracją kilku dalszych byłych państw komunistycznych. Jest najbardziej zaawan­
sowanym przykładem integracji regionalnej na poziomie gospodarczym i politycznym (patrz s. 183).
Współpraca Ekonomiczna Azji i Pacyfiku (APEC) - to nieformalne forum zostało stworzone w 1989
iSiri rozrosło się z 12 do 18 państw członkowskich (do których należą m.in. Australia, Kana-
Hąi Chiny, Japonia, USA); łącznie na państwa te przypada 40 % populacji świata i ponad 50 %
kwiatowego PKB.
....... ~..........“ " - ................... ..........~ ~ ~ “ “....... .......... ...........
^•Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) - założone w 1967 roku przez
^ Brunei, Indonezję, Malezję, Filipiny, Singapur i Tajlandię, z czasem dołączył Wietnam. ASEAN po-
Wejipuje próbę promocji strefy wolnego handlu, która może pomóc państwom Południowo-
Wschodniej Azji w utrzymaniu ekonomicznej niezależności.
^wspólny Rynek Południa (Mercosur, Mercosul) - Porozumienie Mercosur skupia jako państwa
i? ’członkowskie Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj, zaś Chile i Boliwia to państwa stowarzy-
mâbne. Jest największym blokiem handlowym Ameryki Łacińskiej, zaś w planach ma włączenie
^dó strefy wolnego handlu państw Grupy Andyjskiej (do której należą Kolumbia, Ekwador, Peru
^Rezuela).
..fŚttefa Wolnego Handlu obu Ameryk (FTAA) - porozumienie podjęte na Szczycie Ameryk w Mia-
1994 roku dotyczące stworzenia strefy wolnego handlu na zachodniej półkuli do 2005 ro-
®KumAA ma 34 tymczasowych członków, lecz dominują w nim USA i Kanada.
uniezależnić się od Rosji. Ponadto polegająca na zapewnianiu bezpieczeństwa rola
ETATO została zastąpiona naciskiem kładzionym na interwencje humanitarne i utrzy-
rńywanie pokoju, chociaż, jak pokazała mająca zakończyć serbską okupację zbrojna
IgByencja w Kosowie w 1999 roku, i takie zadania wymagają wciąż zdolności do
prowadzenia wojny.
■’’.Najsilniejszym bodźcem ku regionalizacji jest jednakże gospodarka. Handel mię-
Jzynarodowy może zarówno wzmacniać harmonizację interesów, jak i wywoływać
jlęboką nieufność i niechęć. Chociaż państwa zawsze dążą do penetracji rynków in-
krojów, w równym stopniu zależy im na ochronie własnych rynków przed za-
182 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna ROZ DZIAŁ VII Regionalizacja 183

Samuel R Huntington Ijean Monnet

(ur. 1927) ;(1888-1979)

- Amerykański uczony i komentator polityczny. Huntington szczególnie zasłużył się w
. stępujących dziedzinach;, polityki .wojskowe], strategii i stosunków cywilno-wojskowyęj
polityki USA oraz polityki porównawczej; rozwoju politycznego oraz polityki państw mrjle®
rozwiniętych. W Trzeciej fali demokratyzacji (1991, wyd. poi. 1995) ukuł pojęcie-'
demokratyzacji" i powiązał następujący po 1975 roku proces demokratyzacji z dwie
wcześniejszymi falami, w latach 1828-1926 oraz 1943-1962. W jego najgłośniejsi
pracy Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego (1996, wyd. poi. 1997
pojawiła się kontrowersyjna teza, zgodnie z która, mający nastąpić w XXI wieku konflikt pomiędzy gió
nymi cywilizacjami świata doprowadzi do wojny i międzynarodowego nieładu.
■foncuski ekonomista i specjalista w dziedzinie administracji. Monnet byt w dużym stop-
»n;u.samoukiem. W czasie I wojny światowej zajmował się koordynacją francusko-bry-
^j'skiego zaopatrzenia wojennego, zaś później został mianowany zastępcą sekretarza ge-
;deWeS° ^ Narodów. W 1941 roku był pomysłodawcą propozycji Winstona Churchtl- -
• a/dotycząpej unii pomiędzy Wielką Brytanią a Francją, którą porzucono po ustanowie-
Wrządu Vichy z Pśtainem na czele, W 1945 roku, za rządów de Gaulle’a,' Monnet ob-
f ^.kierownictwo nad francuskim programem modernizacyjnym, zaś w roku 1950 stwo-
'zy! Pian Schumana, który dat impuls dla późniejszego rozwoju Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali
brazEuropejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Chociaż Monnet odrzucał metodę międzyrządową,-opowia-
'dając się za rządem ponadnarodowym, nie.był oficjalnym zwolennikiem europejskiego federalizmu.

graniczną konkurencją. Za wolnym handlem opowiadają się tradycyjnie dominuj

pod względem ekonomicznym państwa (Wielka Brytania w XIX wieku, USA począć |||ęjścu pojawiają się różne formy nacjonalizmu etnicznego, kulturowego czy religij-
szy od połowy XX wieku), które zachęcają słabsze kraje do otwarcia rynków, pija gpego; Samuel Huntington (1996, wyd. poi. 1997) rozwinął najbardziej radykalną spo­
czas gdy same nie muszą się zbytnio obawiać obcej konkurencji. Może to jednak- ptb^ śród takich tez, ostrzegając przed przyszłym „zderzeniem cywilizacji” opartym na
wadzić do protekcjonizmu, jako że mniej rozwinięte państwa chcą bronić się prźę^O przekonaniu, że konflikt w XXI wieku nie będzie miał głównie ideologicznego czy
tym, co z ich punktu widzenia jest nieuczciwą konkurencją. Przykładowo, wzrosfgpf ^’ekonomicznego charakteru, lecz raczej kulturowy. Będzie konfliktem między naro-
spodarczego nacjonalizmu w Europie końca XIX wieku stanowił częściowo real M^ćłami i grupami reprezentującymi „różne cywilizacje”. Huntington przekonywał, że
na przemysłowy prymat Wielkiej Brytanii. Skoro protekcjonizmu narodowego,; główne cywilizacje (zachodnia, chińska, japońska, hinduistyczna, islamska, buddyj-
też „protekcjonizmu w jednym kraju”, nie uznaje się dłużej za opłacalne rozwiązać,, ...;.iska, latynoamerykańska oraz prawosławna) staną się w odpowiedzi na globalizację
nie, regionalna współpraca ekonomiczna zyskuje na atrakcyjności jako sposób na ylnkluczowymi aktorami sceny światowej. Przewidywał, że kolejna wojna światowa bę-
twienie międzynarodowego handlu i jednoczesne zapewnienie ochrony przed nar^j fjț dzie toczyć się raczej między cywilizacjami niż państwami, najprawdopodobniej zaś
stającą konkurencją globalną. ^•między Chinami a Zachodem lub między Zachodem a islamem. Niektórzy interpre-
Niektóre regionalne bloki handlowe, takie jak EWG, powstały w następs^B "țbwali ogłoszenie przez George’a W. Busha „wojny z terroryzmem” w następstwie
II wojny światowej. Jednak większość z nich zaczęła istnieć po 1990 roku jakowi ^ataków na Nowy Jork i Waszyngton we wrześniu 2001 roku jako dowód na począ-
powiedź na globalizację ekonomiczną. Przykładem są NAFTA, APEC i proponową* fMjdrugiej z nich. Jednakże teza Huntingtona spotkała się z szeroko zakrojoną kry-
ne FTAA. Już obecnie ponad jedna trzecia światowego handlu przypada na czte Najczęstsze zarzuty dotyczą tego, że nie uwzględnia ona stopnia, w jakim glo-
regiony: Północną i Południową Amerykę, Europę, Azję i Oceanię oraz Afrykę® fHBąlizacja zamazała już różnice kulturowe w wielu częściach świata; że związek między
ski Wschód. Skutki ekonomicznej regionalizacji zależą rzecz jasna od tego czy tó| różnicami kulturowymi a antagonizmem jest bezpodstawny (przykładowo, większość
bloki handlowe będą „zapatrzonymi w siebie” gospodarczymi twierdzami, ktoi; ^yójen toczy sie między państwami reprezentującymi tę samą cywilizację); że konflikt
sprzeciwiają się globalizacji, czy też staną się otwartymi ciałami, które pomagają za między cywilizacjami jest w większym stopniu przejawem rzucającej się w oczy eko-
rządząc integracją swoich regionów z gospodarką światową, wspierając jednoczeń ;.ńómicznej i politycznej niesprawiedliwości, niż rywalizacji kulturowej.
śnie wewnętrzną współpracę. Nie bez znaczenia będzie także sukces instytucji zarzgi
dzających gospodarką światową, w szczególności WTO i MFW, na polu promowani^.' gUnia Europejska
liberalizacji handlu.
Kolejny wymiar regionalizacji ma charakter kulturowy. Globalizacja kulturową StąS^ ^iuęą europejska” (będąca zasadniczo przekonaniem, że mimo historycznych, kultu-
nowi siłę wiodącą ku homogenizacji, pomagając szerzyć wartości konsumpcyjnego? Towych czy językowych różnic Europa stanowi jedną wspólnotę polityczną) powsta-
kapitalizmu oraz, zdaniem Fukuyamy (1992, wyd. poi. 1996,1997), doprowadzeniu^ ®na-długo przed 1945 rokiem. Przed mającą miejsce w XVI wieku reformacją po-
do liberalno-demokratycznej zbieżności. Mimo to może budzić także opór, przej|^ ^Avszechna lojalność wobec Rzymu dawała papiestwu ponadnarodową władzę nad
wiający się między innymi w odnowionym zainteresowaniu rodzimą kulturą czyję^^ ,„..^użą częścią Europy. Nawet gdy wyłonił się już system państw europejskich, myśli-
zykiem. Ponadto ze względu na to, że globalizacja odbiera politycznemu nacjonólj^^|^^ Bl^iele tak różni jak Rousseau (patrz s. 93), Saint-Simon (1760-1825) czy Mazzini
zmówi zdolność do kształtowania lojalności i poczucia przynależności, najego^.^ s. 140) opowiadali się za współpracą europejską, a w niektórych przypadkach

wmam ima®
 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna ROZDZIAŁ VII Regionalizacja 185

nawet za stworzeniem instytucji politycznych obejmujących całą Europę. Jednak

do drugiej połowy XX wieku takie dążenia okazywały się kompletną utopią, p^
szy od II wojny światowej Europa przechodzi nie mający precedensu w historii
ces integracji, który, zdaniem niektórych, ukierunkowany jest na stworzenie teg
Winston Churchill w 1946 roku nazwał „Stanami Zjednoczonymi Europy”. ]^j
jata Unia Europejska
dy rzeczywiście pojawiają się sugestie, że integracja europejska stanowi modeli
gracji politycznej, który zostanie ostatecznie przyjęty na całym świecie, jako wi
lisja Europejska - wy konawczo-biurokratyczne ramię UE. Na jej czele stoi 25 komisarzy oraz
doskonałości państwa narodowego stają się coraz bardziej widoczne. wodniczący [od 1 listopada 2005 jest nim Josć Manuel Durăo Barroso]. Zgłasza ona projek­
Proces integracji został, rzecz jasna, przyspieszony przez zespół znaczących il tów prawnych, pełni nadzór nad stosowaniem prawa UE oraz ponosi ogólną odpowiedzial-
możnych okoliczności historycznych, jakie wystąpiły w Europie po 1945 roku. O implementację polityki UE.
istotniejszych z nich należały:
^Ministrów (Rada Unii Europejskiej) - organ decyzyjny UE, który składa się z ministrów 25
• potrzeba ekonomicznej rekonstrukcji spustoszonej przez wojnę Europy pâ)
tstw, którzy są odpowiedzialni przed własnymi zgromadzeniami i rządami. Przewodnictwo
współpracę i stworzenie większego rynku, a przez to zapobiegnięcie powrót
''Radzie Ministrów (prezydencję) sprawują w systemie rotacyjnym, zmieniając się co sześć
protekcjonizmu i gospodarczego nacjonalizmu,
lesięcy, kolejno wszystkie państwa członkowskie. Ważne decyzje zapadają po osiągnięciu jedno-
• chęć utrzymania pokoju poprzez trwałe zakończenie zacieklej francusko-niemiei /ślnego porozumienia. Do osiągnięcia innych wystarczy większość kwalifikowana lub zwykła.
rywalizacji, datującej, się od powstania po wojnie francusko-pruskiej (1870—lf
zjednoczonego państwa niemieckiego w 1871 roku i doprowadziła do wybuchaj ja Europejska - najważniejsze forum, na którym szefowie państw i rządów w towarzystwie
ny w 1914 i w 1939 roku, Ministrów spraw zagranicznych i dwóch komisarzy dyskutują o ogólnych kierunkach działania
Rada spotyka się okresowo i stanowi strategiczne przywództwo UE.
uznanie, że „problem niemiecki” (strukturalna niestabilność w europejskimi
mie państw spowodowana powstaniem potężnego i ambitnego mocarstwa w lament Europejski - PE składa się z 732 członków [54 z nich pochodzi z Polskil, wybiera-
ropie Środkowej) może zostać rozwiązany jedynie na drodze integracji Nići h w wyborach bezpośrednich co pięć lat. Parlament Europejski jest zgromadzeniem kontrol-
z resztą Europy, Knie ustawodawczym. Jego główne uprawnienia (odrzucenie budżetu UE i odwołanie Komi-
iUropejskiej) są zbyt daleko idące, by mógł je wykonywać. Przewodniczy mu Josep Borrell.
chęć zabezpieczenia Europy przed sowieckim ekspansjonizmem i wyznaczeni
niezależnej roli i tożsamości w dwubiegunowym porządku światowym, ^
iropejski Trybunał Sprawiedliwości - pełni funkcje interpretacyjne i rozstrzygające w dziedzi-
• dążenie Stanów Zjednoczonych do stworzenia zamożnej i zjednoczonej Eurt 3 prawa UE. Składa się z 25 sędziów, po jednym z każdego państwa członkowskiego, oraz z 8
która stanowiłaby zarówno rynek zbytu dla amerykańskich towarów, jak i żap Katów generalnych, którzy doradzają sądowi. Ponieważ prawo UE jest nadrzędne wobec
przed rozprzestrzenianiem się komunizmu i radzieckich wpływów, awa'krajowego państw członkowskich, sąd może uchylić akty krajowe. Sąd Pierwszej Instan-
rozpatruje niektóre sprawy wniesione przez osoby prywatne i spółki. Siedzibą Trybunału jest
powszechne, szczególnie w Europie kontynentalnej, przekonanie o tym, że s iksemburg
renne państwo narodowe jest wrogiem pokoju oraz dobrobytu i z tego wzj
powinno być zastąpione przez struktury ponadnarodowe.

Zwrot ku integracji europejskiej czerpał, w pewnym stopniu, z ide-

Większość kwalifikowana
tyćznego przywiązania do internacjonalizmu, jak i z wiary w to, że - system glosowania,
ąnizacje międzynarodowe stanowią ucieleśnienie autorytetu morai- w którym
Współpraca międzyrządowa, współpraca ponadnarodowa
Współpraca międzyrządowa to taka forma interakcji pomiędzy państwami, która odbywa się w oparciu:';^
'0, przewyższającego ten, jakim cieszą się państwa narodowe. Zna- konieczne jest
|,to wyraz w „federalistycznej” (patrz s. 204) wizji zintegrowanej uzyskanie różnej
o suwerenną niepodległość. Zalicza się do niej traktaty i sojusze, jak również ligi i konfederacje w rodzaju większości -
Ligi Narodów czy EWG. Suwerenność jest zachowana za sprawą procedury jednomyślnego podejmowani ■opy, za którą opowiadali się na przykład Jean Monnet i Robert
w zależności
decyzji, która każdemu państwu daje prawo weta, przynajmniej w odniesieniu do spraw mających ' wM luman (1886-1963). Jednakże początkowe marzenia o „federalnej” od sprawy będącej
dla państw najwyższą wagę. ^pie, w której suwerenność europejskich narodów będzie „wspól- przedmiotem glosowania.
Współpraca ponadnarodowa zakłada istnienie władz stojących ponad władzami państwa narodowego,.^
',: nie ziściły się. Przykładowo, czynione w 1948 roku plany doty- Waga głosów danego
zdolnych do narzucenia mu swej woli. Ma ona miejsce w międzynarodowych federacjach, w których państwa zależy
suwerenność jest dzielona pomiędzy organami centralnymi i peryferyjnymi. Unia Europejska stanowi Ą®« ęe stworzenia parlamentu europejskiego doprowadziły jedynie do
(ogólnie rzecz biorąc)
połączenie elementów międzyrządowych i ponadnarodowych. ystania Rady Europy. Stała się ona właściwie kręgiem dyskusyjnym,
od jego wielkości.
jej składu nie stanowią członkowie pochodzący z wyborów, lecz

186 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
przedstawiciele wyznaczeni przez rządy narodowe. W zamian, wybrano funkcji
listyczną drogę ku jedności. To dlatego projekt europejski skupiał się na środka
promujących współpracę ekonomiczną, uważaną przez państwa za najmniej koń
wersyjną, a zarazem najbardziej potrzebną formę integracji. Europejska Wspóln
Węgla i Stali (EWWiS) została założona w 1952 roku z inicjatywy Jeana Monne
doradcy francuskiego ministra spraw zagranicznych - Roberta Schumana. Na mo
Traktatu Rzymskiego (1957) powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza. Jej zad
niem było stworzenie wspólnego rynku europejskiego oraz osiągnięcie szerszego c
lu „coraz ściślejszej unii między narodami Europy”. Neofunkcjonalizm stał się z cza?
sem najbardziej wpływową teorią integracji europejskiej i regionalnej.
Do formalnego połączenia EWWiS, EWG i Euratomu doszło w 1967 roku, gdy?
utworzyły one Wspólnoty Europejskie (WE). Chociaż tworzona początkowo prze»
„szóstkę” (Francję, Niemcy, Włochy, Holandię, Belgię i Luksemburg) wspólnota po;'
szerzyła się w 1973 roku o Wielką Brytanię, Irlandię i Danię, to lata 70. XX wieio^,
były okresem stagnacji. Jednakże proces integracji został podjęty na nowo w wyniję^Wj
podpisania w 1986 roku Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE), który przewidywał®
wprowadzenie swobodnego przepływu towarów, usług i osób na ob<jS-K
szarze Europy („jednolitego rynku”) do 1993 roku. Traktat o Unii Ei^W
Funkcjonalizm - teoria,
ropejskiej (Traktat z Maastricht), który został wynegocjowany w 1991W®
zgodnie z którą państwo
roku, ratyfikowany w 1992 roku, a w życie wszedł w 1993 roku, wią^W
reaguje przede wszystkim
na potrzeby ludzi; zał się z powołaniem do życia Unii Europejskiej (UE). Zobowiązał 15 Ș?’"
funkcjonalizm kojarzony członków UE (Grecja przystąpiła do WE w 1981 roku, Portugalia?^
jest ze stopniowym i Hiszpania w 1986 roku, zaś Austria, Finlandia i Szwecja w 1995 roW
zmierzaniem ku integracji ku) zarówno do uczestnictwa w unii politycznej, jak i monetarnej. Cen-?
regionalnej, w ramach
tralnym punktem tej propozycji było wprowadzenie jednolitej waluty'.?--;'
konkretnych obszarów
podejmowania decyzji, europejskiej, euro, co miało miejsce w 1999 roku, zaś banknoty i móWf
w tempie nadawanym nety weszły do obrotu gotówkowego w 2002 roku.
przez państwa UE jest trudną do skategoryzowania organizacją polityczną. Ściśle
członkowskie. rzecz biorąc, nie stanowi już konfederacji niepodległych państw działa­
jących w oparciu o metodę międzyrządową (co miało miejsce w począt­
kowym okresie działalności EWG i WE). Suwerenność państw członuj
Neofunkcjonalizm -
kowskich została zabezpieczona poprzez tak zwany „kompromis
rewizja funkcjonalizmu,
która zakłada, że luksemburski” z 1966 roku. Zaakceptował on ogólną praktykę jedno-'
integracja regionalna myślnego głosowania w Radzie Ministrów i przyznał każdemu państwu
w jednej dziedzinie prawo weta w sprawach zagrażających bardzo ważnym interesom naj
wywiera nacisk na dalszą rodowym. Jednakże na mocy JAE i TUE zasada glosowania większo­
integrację za sprawą
ścią kwalifikowaną, która pozwala na przegłosowanie nawet najwięk-;^R
tzw. efektu spill over,
czyli pozytywnej szych państw, zaczęła być odnoszona do większej liczby obszarów, co
dynamiki integracyjnej. ograniczyło zakres narodowego weta. Tendencję tę wzmacnia dodatko-^®
wo fakt, iż prawo UE ma dla wszystkich państw członkowskich wiążą-
cy charakter, zaś uprawnienia niektórych organów UE zostały posze-Ś^W
Weto - formalne rzone kosztem kompetencji rządów narodowych. Wynikiem jest ciało^«l
prawo do zablokowania polityczne, które posiada cechy zarówno międzyrządowe, jak i po-^M
decyzji poprzez nadnarodowe. Pierwsze z nich uwidaczniają się w Radzie Ministrów, |
niewyrażenie
drugie przede wszystkim w Komisji Europejskiej i Trybunale Sprawie- „w tv pejskie poprzez prawo do życia, pracy i aktywności politycznej w każdym z państw
na nią zgody.
dliwości. Być może UE nie stworzyła jeszcze federalnej Europy, lecz ze^ffl
=-■ •-•■'V. ' 'flțF’'"”' -. .- s^>»«‘
ROZDZIAŁ VII Regionalizacja 187
Warto
wiedzieć
tegracja Europejska: za i przeciw
^Niektóre z argumentów przemawiających za integracją europejską:
Shpfzez promowanie kosmopolityzmu (patrz s. 141), zachęca narody Europy do odchodzenia od
™ ograniczonego i zaściankowego nacjonalizmu.
• Unia ekonomiczna, walutowa i polityczna stwarza między państwami taki poziom wspóizależno-
ści, który sprawia, że wojna lub poważny konflikt w Europie stają się nie do pomyślenia.
^SUstanowienie obejmującego cały kontynent rynku stanowi fundament dla dobrobytu i wzrostu,
zapewniając Europie bezpieczeństwo w ramach gospodarki światowej.
^1 Łączenie” suwerenności jest jedynym sposobem na umożliwienie państwom europejskim więk­
szych wpływów i niezależności na arenie światowej.
Unia polityczna i gospodarcza idą w parze, ponieważ rynek jednolity musi być regulowany przez
Wspólny zbiór zasad i decyzji.
Obywatelstwo europejskie oferuje jednostkom poszerzenie, a czasem także wzmocnienie praw,
wolności i możliwości.
Niektóre z argumentów przeciw integracji europejskiej:
•'Erozja suwerenności narodowej oznacza, że w procesie decyzyjnym nie uwzględnia się szczegól-
r ńych potrzeb i interesów pojedynczych państw.
•■Dochodzi do osłabienia zakorzenionych w historii tożsamości narodowych, co czasem powoduje
'■wrogość i nacjonalistyczny sprzeciw.
•Różnice w narodowości, języku i kulturze uniemożliwiają organom UE osiągnięcie prawdziwej lo­
jalności politycznej.
• Ze względu na dystans dzielący instytucje UE od ludności europejskiej, deficyt demokracji nie zo-
■ stanie nigdy pokonany.
• Silą napędową integracji europejskiej były w dużej mierze elity polityczne oraz interesy korpora-
fcji, które starają się tak manipulować europejską ludnością, by popierała Nową Europę.
•Integracja przynosi korzyść głównie dużym i rozwiniętym ekonomicznie potężnym państwom, zaś
|l|||p7 konsekwencji doprowadzi do zdominowania Europy przez Niemcy.
względu na nadrzędność prawa europejskiego nad prawem narodowym państw człon­
kowskich, mówienie o „federalizującej się” Europie jest uzasadnione.
|| Chociaż Unia Europejska pozostaje organizacją trudną do sklasyfikowania, stano­
wi bez wątpienia najdalej posunięty eksperyment w dziedzinie integracji regionalnej
na świecie. Jako powołana do życia przez dobrowolną współpracę między państwa­
mi unia ekonomiczna, monetarna i, w znacznym stopniu, polityczna, jest ona w isto­
cie niepowtarzalnym ciałem politycznym. Osiągnięte poprzez TUE przejście od
Wspólnoty do Unii nie tylko rozciągnęło współpracę międzyrządową na obszary ta­
kie jak polityka zagraniczna i bezpieczeństwo, sprawy wewnętrzne i wymiar sprawie­
dliwości, imigracja i ochrona policyjna, lecz również ustanowiło obywatelstwo euro­
członkowskich. Taki poziom integracji jest możliwy ze względu na silną, a zdaniem
S®sW'liîreg>3i«iiM®:?!‘5;;!ifi;ate:ifâ£x!'ii”’si;;i^»;?&;5£fiffi&3i?S “ȘmSJfflî!ais@B^»^^
188 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
niektórych także wyjątkową, kombinację uwarunkowań w powojennej Europie. P
czyniła się ona do zmiany postawy publicznej z nacjonalizmu na współpracę ora:
przekonania elit politycznych, iż to wspólne działanie, a nie niezależność, służ?
piej interesom narodowym. Tam, gdzie podobne uwarunkowania były słabe,
w przypadku Wielkiej Brytanii, nazywanej często „trudnym partnerem”, w pro
tegracji angażowano się albo niechętnie, albo bez przekonania (Wielka Brytania
rzuciła zaproszenie do wstąpienia do EWG w 1957 roku i wynegocjowała kłau
opting-oHt, zwalniającą ją od uczestnictwa w unii monetarnej i przyjęcia Protok
w sprawie polityki społecznej z TUE w 1991 roku).
Chociaż UE uczyniła dużo, by zrealizować zawarty w Traktacie Rzymskim cel st
rżenia „coraz ściślejszej unii”, wykraczając daleko poza wizję Europy jako konfi
racji niepodległych państw, jaką podzielali Charles de Gaulle czy Margaret Thatc
nie posunęła się aż do urzeczywistnienia marzenia pierwszych federalistów o
pejskim „superpaństwie”. Częściowo miało na to wpływ poszanowanie zawi
w TUE zasady subsydiarności, jak również przyjęcie przez główne państwa, tak
Francja czy Niemcy, pragmatycznego stosunku do integracji. Proces decyzyjny w^
wej Europie” w coraz większym stopniu przebiega w oparciu o wielopoziomov
rządzanie, w którym splatają się płaszczyzny regionalne, narodowe, międzyrząc
i ponadnarodowe. Ich waga zmienia się w zależności od danego zagadnienia czy ob
szaru polityki. Taki obraz złożonego podejmowania decyzji jest bardziej przydani
niż niejednokrotnie jałowe wyobrażenie bitwy, w której na skrajnych biegunach żna
dują się narodowa suwerenność i dominacja UE. W zacji w stosunkach między posiadającymi różne interesy jednostkami jest ustanowienie
Mimo poczynionych postępów, UE stoi w obliczu wielu trudnych problemów. N
starszym z nich jest przypuszczalnie Wspólna Polityka Rolna (CAP), za sprawąSl
rej większość środków UE jest zużywana na subsydiowanie niekonkurencyjnego^
nictwa. Chociaż powszechnie uznaje się potrzebę zreformowania CAP, wymagaito
uporania się z potężnymi lobby rolniczymi w państwach takich jak Francja czy W
cy oraz w Europie Południowej. Drugim problemem jest tak zwany „deficyt demo-
kracji”. Na ogół rozumie się go jako brak demokratycznej odpowiedzialności UE,;có
znajduje wyraz w słabości Parlamentu Europejskiego - jej jedynego organu poch
dzącego z wyborów bezpośrednich. Po trzecie, istnieją wyzwania związane z dalszym;:
Wolny handel !jS
Wolny handel to system międzypaństwowej wymiany handlowej, której nie ograniczają eta czy inne formy
protekcjonizmu. Na ogól uznaje się, że wolny handel przynosi korzyści ekonomiczne i polityczne.
Ekonomiczne, gdyż pozwala państwom na specjalizowanie się w produkcji takich dóbr i dostarczaniu taKlcp;
usług, do których są najlepiej przystosowane, co prowadzi do specjalizacji i obopólnych korzyści. Politycżi
ponieważ wolny handel propaguje współzależności i kosmopolityzm (patrz s. 141), co prowadzi do tego,;
konflikt czy wojna stają się mniej prawdopodobne, a może nawet niemożliwe. Krytycy wolnego handlu Agg
podkreślają, że po pierwsze prowadzi on do pogłębienia nierówności ekonomicznych, gdyż daje dominujący^
mocarstwom, nie obawiającym się obcej konkurencji, dostęp do rynków słabych państw. Po drugie, wolny "’
handel dostosowuje gospodarkę do rynków światowych, a nie do potrzeb lokalnych. Po trzecie, z założenie
zysk jest ważniejszy niż wzgląd na stabilność społeczności, prawa pracowników czy środowisko naturalnej
Problematyka wolnego handlu stanowi centrum debat dotyczących potrzeby i konsekwencji globalizacji|||
ROZDZIAŁ VII W stronę rządu światowego? 189
rozszerzeniem o 12 nowych państw, które prawdopodobnie przystąpią do UE przed
2008 rokiem, przy czym wnioski Polski, Czech, Węgier, Estonii i Słowenii rozpatrzo-
w trybie przyspieszonym. Niemniej jednak rozszerzenie może obciążyć budżet UE
używany do wspierania rozwoju w mniej zamożnych byłych krajach komunistycz­
nych, jak również jeszcze bardziej skomplikować proces decyzyjny, który już w Trak­
tacie Amsterdamskim z 1997 roku (dotyczącym unii politycznej) i w Traktacie Nicej­
skim z 2000 roku (dotyczącym przygotowań do poszerzenia Unii) okazał się
■nieskuteczny. Po czwarte, zdolność UE do utrzymania siły ekonomicznej jest mocno
j,’o\viązana z sukcesem projektu jednolitej waluty. Do jego osiągnięcia konieczna jest
Zgoda państw (które przecież mogą mieć różną sytuację ekonomiczną) na wspólne
stopy procentowe. Większa niezależność i pewność, jaką wykazuje na scenie między­
narodowej UE, może wreszcie doprowadzić do zmiany jej pozycji w relacjach z in-
nymi głównymi mocarstwami. Da się to zauważyć na przykład w amerykańskim za­
niepokojeniu wobec stworzenia europejskich sił szybkiego reagowania i konsekwencji,
|kie może to mieć dla statusu i pozycji NATO.
■*W stronę rządu światowego?
Logika przemawiająca za ideą rządu światowego jest taka sama jak ta, na której opie-
®się klasyczne liberalne uzasadnienie istnienia państwa. Jest to teoria umowy spo-
^ćznej (patrz s. 111). Tak jak jedynym sposobem na zapewnienie porządku i stabili­
^llferennego państwa, tak jedynym sposobem na uniknięcie międzynarodowego kon-
■.fliktu dążących do swoich narodowych interesów państw jest stworzenie nadrzędnej
•Avobec nich światowej władzy. Ten tok myślenia stal się bardziej popularny w XX wie-
kti. Pierwsza wojna światowa pokazała, że postęp w technologii zbrojeniowej ozna-
®ężał większe straty w ludziach oraz wzrost ekonomicznych kosztów konfliktów zbroj-
^îiych, które dotykały już nie tylko zawodowych żołnierzy, ale i całe społeczeństwo
Walczących krajów. Bezpośrednią konsekwencją tej konstatacji było utworzenie
<\W 1919 roku Ligi Narodów, która stała się pierwszym międzynarodowym gremium,
mającym na celu ustanowienie powszechnej jurysdykcji. Liga Narodów nie spełniła
jednak pokładanych w niej oczekiwań. Mimo starań prezydenta USA Wilsona, Kon­
gres nie zgodził się na członkostwo Stanów Zjednoczonych w Lidze. Niemcy, poko­
nane w I wojnie światowej, zostały przyjęte do Ligi dopiero w 1926 roku, zaś wystą-
)iły z niej w 1933 roku, z chwilą dojścia Hitlera do władzy. Początkowo niechętny
ŚRR został jej członkiem w 1934 roku, po tym jak odeszły Niemcy i Japonia. Dru-
/gim czynnikiem przemawiającym za współpracą międzynarodową by-
o dążenie do stabilności gospodarczej. Tak zwana wielka depresja lat
®tt/XX wieku wywołała falę protekcjonizmu, pogłębiając niestabil- Autarkla - dosłownie:
autonomia, zwykle
^ność ekonomiczną i powodując rywalizację i wzajemną niechęć mię­ rozumiana jako
dzy narodami. Tak więc nacjonalizm ekonomiczny zrodził nacjonalizm samowystarczalność
^polityczny. W takich okolicznościach mnożyły się marzenia o autarkii ekonomiczna, osiągnięta
i imperiach, czego najdobitniejszym, choć w żadnym razie nie jedy- albo dzięki ekspansji
kolonialnej, albo poprzez
nym, przykładem był plan ekspansji militarnej Hitlera. W 1944 roku
wycofanie z handlu
przedstawiciele 44 krajów walczących z państwami Osi spotkali się międzynarodowego.
, Bretton Woods, w amerykańskim stanie New Hampshire, w celu za-
190 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
Warto
wiedzieć
Zarządzanie gospodarką światową
’ Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund - IMF) - został założony w
lu nadzorowania światowych zasad rządzących pieniędzmi, zaś w szczególności po to, by utrzyj
mać stabilność walutową poprzez system stałego kursu wymiany walut. Począwszy od roku 19^
MFW przyjmuje model neoliberalny i wymaga od państw, które chcą otrzymać z jego strony/jO
moc, przeprowadzenia radykalnych reform rynkowych. Liczba członków MFW wzrosła z począć
kowych 29 do 184. Jego główna siedziba mieści się w Waszyngtonie.
Bank Światowy - (niegdyś Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju) został stworzony,'byâ
zmniejszyć ryzyko pożyczek zagranicznych, a tym samym wzmocnić stabilność ekonomiczną.!®^
lat 80. XX wieku Bank udziela pożyczek jedynie na poczet „strukturalnego dopasowania", red^
ganizacji gospodarki według zasad rynkowych oraz jej zintegrowania z gospodarką światową^
Główna siedziba Banku Światowego znajduje się w Waszyngtonie.
; " . ...... -..... ..... . - ...... .... ..........
Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization - WTO) - powstała w 1995 roku^î®
stępując Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (General Agreement on Tariff and Ttrade - GATT)^
WTO, powołana w wyniku negocjacji w ramach „Rundy Urugwajskiej” (1986-1994), ma szćjS
sze i silniejsze uprawnienia niż GATT. Zadanie WTO polega na „liberalizacji" międzynarodowej'^^
lityki handlowej i stworzeniu „otwartego” systemu handlu światowego. W 2004 roku WTO licwS
la 147 członków, zaś kolejne 25 państw starało się wówczas o członkostwo. Główna siedziba^’
mieści się w Genewie.
projektowania nowych zasad i instytucji, mających rządzić powojennym systemem'-':
monetarnym i handlowym.
Zamierzeniem „systemu Bretton Woods” było stworzenie stabilnego i wspólnego mię^
dzynarodowego systemu walutowego, który sprzyjałby narodowej suwerenności i zap®
biegał w przyszłości kryzysom finansowym. W celu regulowania światowej gospodarki;?
stworzono trzy instytucje: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Ogólny układ'-’
w sprawie ceł i handlu (GATT) oraz Bank Światowy. Chociaż nowy system monetarny;',
miał za zadanie kształtowanie otwartej gospodarki międzynarodowej, uznawał także;
istotną rolę państw w zarządzaniu sprawami ekonomicznymi. Taicie przekonanie znajG
dowało odzwierciedlenie w teoriach Johna Maynarda Keynesa (patrz s. 234), który stał:^
na czele delegacji brytyjskiej. W tym sensie system z Bretton Woods byl'n
zgodny raczej z założeniami merkantylizmu niż liberalizmu rynkowego^
Merkantylizm - szkoła głoszonego przez klasycznych ekonomistów. Kluczowe znaczenie dlasyś^
myśli ekonomicznej, która temu Bretton Woods miała propozycja stworzenia systemu stałych kutf^
podkreśla rolę państwa sów walutowych, opartego na przekonaniu, iż kursy zmienne są z natu<<
w zarządzaniu handlem
ry niestabilne i uniemożliwiają planowanie gospodarcze w skali państwa/??
międzynarodowym
i dbaniu o dobrobyt. System z Bretton Woods załamał się jednakże na początku lat się--
demdziesiątych XX wieku, z chwilą gdy decyzja Stanów Zjednoczmy
■ m-;V.1...^■■:,-*?;.:,; ■. -■"-T-Ț-T7-—-rȚT^^ ----------- ... -;_1,._
ROZDZIAŁ VII W stronę rządu światowego? 191
nych o upłynnieniu kursu dolara zniszczyła reżim stałych kursów walutowych i po-
ftawiła MFW jego centralnej roli. Stało się to, kiedy Stany Zjednoczone, będące pod­
porą powojennego systemu monetarnego i głównym gwarantem stałości kursu wy-
bfiiany walut, stały w obliczu poważnych trudności ekonomicznych, które powstały
wjg częściowo jako skutek kosztów interwencji militarnej w Wietnamie oraz ze względu
ma pojawienie się nowych konkurentów, takich jak Niemcy czy Japonia. Wprowadze­
nie płynnych kursów walutowych zapoczątkowało daleko idące zmiany polityczne
[ideologiczne. Z punktu widzenia polityki, doprowadziło to do większej autonomii
^rynkowych i ograniczenia zakresu interwencji państwa. Przykładowo, kraje do-
świadczające kryzysu gospodarczego cierpiały na spadek wartości swojej waluty, co
w teorii mogło pomóc w odrobieniu strat, gdyż eksport stawał się tańszy, zaś import
droższy. Pod względem ideologicznym w latach 70. XX wieku MFW, GATT i Bank
Światowy zostały nawrócone na wiarę w ideę międzynarodowego porządku gospo-
[djrczego opartego na zasadach wolnego rynku i wolnego handlu. Rozwój neolibera-
jizmu w łatach 80. XX wieku - w Stanach Zjednoczonych pod rządami Reagana, zaś
W.Wielkiej Brytanii za rządów Thatcher - stanowił zarówno odzwierciedlenie zmian
w gospodarce światowej, jak i prowadzący do dalszych przekształceń ideologiczny
bodziec. Zastąpienie GATT Światową Organizacją Handlu (WTO) w 1995 roku
”- ..... .. - ------
umocniło program wolnego handlu i pomogło w zwiększeniu tempa globalizacji go-
■spodarczej. Niektórzy postrzegają WTO jako będący w fazie rozwoju gospodarczy
fed światowy. Jego zwolennicy przekonują, że przyczyniając się do likwidacji ceł i in­
nych barier w handlu sprzyja on ogólnoświatowemu rozwojowi i dobrobytowi. Jed-
nakże przeciwnicy krytykują WTO za to, że jest rzecznikiem interesów korporacji
^przejawia niewrażliwość na kwestie ekologiczne i społeczne.
Organizacja Narodów Zjednoczonych
Organizacja Narodów Zjednoczonych została stworzona na konferencji w San Fran­
cisco (trwającej od kwietnia do czerwca 1945 roku), gdy II wojna światowa miała się
już ku końcowi. Do chwili obecnej stanowi ona najdalej posunięty eksperyment w rzą­
dzeniu na skalę światową. Usiłuje uniknąć oczywistych błędów Ligi Narodów, która
bezradnie przyglądała się temu, jak Niemcy, Japonia i Włochy dążyły do realizacji
Subsydiarność
..Subsydiarność (od lac. subsidiarii, oznaczającego oddziały posiłkowe) oznacza, w szerokim ujęciu,
^ekazywanie procesów decyzyjnych ze stopnia centralnego do niższego. Jednakże rozumie się ją na dwa
zasadniczo różne sposoby. W państwach federalnych, takich jak Niemcy, subsydiarność postrzega się jako
|||aclę polityczną, która zakłada decentralizację i powszechną partycypację, wspierając tym samym
■Instytucje lokalne i regionalne. W Traktacie o Unii Europejskiej wyraża się to w zobowiązaniu, iż decyzje
■powinny być „podejmowane jak najbliżej obywateli". Jednakże subsydiarność bywa również interpretowana,
(^głównie przez antyfederalistów, jako zasada konstytucyjna, chroniąca suwerenność narodową przed zakusami
i^H^M’ Unii Europejskiej. W TUE znajduje to wyraz w stwierdzeniu, iż kompetencje Unii Europejskiej
^^^nny ograniczać się jedynie do działań, które nie mogą być w wystarczający sposób zrealizowane
państwa członkowskie.
^■^*W^aajoaj»jaŁŁic?miŁi.!'aro73~Ttrg7itr,i.i» »n.B.u<.ua7iirm■. aurt «h,!,1.- uw~!7;rrmmirai^-.iAi'.: .~.i.T-r'<. r.nnii<i ~.;i*i.*u.iam>ujjmj^ujii
. _----------------------- ............. ---------
192 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
swych ekspansjonistycznych ambicji w latach 30. XX wieku. ONZ powstała z poi^
czenia realizmu i idealizmu. Z jednej strony, utrzymanie wymierzonego w państw8
Osi sojuszu USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii w okresie powojennym wiązało się z oczyi S
wistymi korzyściami. Z drugiej zaś, żywiono silną nadzieję, którą najdobitniej wyra^W
żał Franklin D. Roosevelt, iż okres ten będzie odznaczał się odrzuceniem polityki si-
ły z przeszłości i utoruje drogę erze pokoju i współpracy międzynarodowej.
Karta Narodów Zjednoczonych wyznaczyła najwyższe standardy, jakimi powińnSI
cechować się zachowanie na arenie międzynarodowej tych państw, które chciałyby
do organizacji dołączyć. Należały do nich powstrzymanie się od stosowania przenieśli
cy w stosunkach międzynarodowych (za wyjątkiem samoobrony), rozwiązywani^
sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, współpraca w celu zapewnienia
poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, uznanie suwerenności rial
rodowej oraz prawa do samostanowienia. W centrum tego podejścia leżało przywią­
zanie do zasady zbiorowego bezpieczeństwa oraz wiara w to, że wspólne działań!'
może stanowić alternatywę dla „starej polityki”, opartej na dążeniu do realizacji-in;
teresów narodowych i utrzymywaniu równowagi sił. Niemniej jednak, chociaż ON
(inaczej niż Liga Narodów) stała się bez wątpienia prawdziwie międzynarodowy^
gremium, a często uznawana jest za nieodzowny element międzynarodowej scenyi:.’
politycznej, trudno byłoby przyjąć, że sprostała, lub że kiedykolwiek sprosta, oczwA
kiwaniem swych założycieli. ^M
Struktura ONZ koncentruje się wokół Zgromadzenia Ogólnego, które tworzą^
wszystkie państwa członkowskie, posiadające po jednym glosie. Zgromadzenie Ogól-;
ne może toczyć debaty i wydawać rezolucje we wszystkich obszarach objętych K:
NZ. Do podjęcia ważnych decyzji konieczna jest większość 2/3 głosów. Decyzje te
nowią jednak nie tyle dające się egzekwować prawo, co zalecenia (patrz s. 194). ONZ;
w przeciwieństwie do skutecznego parlamentu, stanowi arenę propagandy i bywa czy­
sto zdominowana przez liczne państwa rozwijające się. Najważniejszym organem)
ONZ jest Rada Bezpieczeństwa, której powierzono zadanie utrzymywania międzyna^l
rodowego pokoju i bezpieczeństwa. Odpowiada więc za pełnienie przez ONZ rolińę~W
gocjatora, obserwatora, jak również za utrzymywanie i zaprowadzanie pokoju. Râd
liczy piętnastu członków. Do „wielkiej piątki” należą stali członkowie, którzy dysp
lîDefinlciâ -
ś^^
Bezpieczeństwo zbiorowe
Idea bezpieczeństwa zbiorowego, w najprostszym ujęciu, polega na przekonaniu, że najskuteczniejszym^^
sposobem odparcia agresji jest podjęcie przez kilka państw wspólnych działań. Teoria bezpieczeństwa
zbiorowego opiera się na założeniu, że wojna i konflikt międzynarodowy są zakorzenione w niepewności
i zagrożeniach, które łączą się z polityką siły. Jeśli państwa zobowiążą się do wzajemnej obrony, to w świeth
tej teorii mogą po pierwsze powstrzymać agresję, po drugie zaś, w przypadku naruszenia porządku
międzynarodowego, ukarać agresora. Skuteczność bezpieczeństwa zbiorowego zależy od spełnienia trzech^
warunków. Zgodnie z pierwszym z nich, państwa muszą być stosunkowo równe, a przynajmniej nie może;
wśród nich mocarstwa dominującego. Po drugie, wszystkie państwa muszą wykazywać gotowość
do ponoszenia kosztów i odpowiedzialności za wzajemną obronę. Po trzecie, musi istnieć międzynarodowy^
organ, który dzięki autorytetowi moralnemu i potencjałowi militarnemu byłby w stanie podejmować
skuteczne działania.
>illite
ROZDZIAŁ VII W stronę rządu światowego? 193
^ją prawem weta. Oznacza to, iż mogą oni zablokować decyzje podjęte przez innych
®|zțonk0w Rady. Pozostała dziesiątka to członkowie niestali, których na okres dwóch
ijpowołuje Zgromadzenie Ogólne. Skład Rady Bezpieczeństwa wywołuje jednakże
raz większą krytykę. W szczególności prawo Wielkiej Brytanii i Francji do stałych
ejsc w Radzie Bezpieczeństwa zostało poddane w wątpliwość przez przybierające
znaczeniu Japonię i Niemcy. Z kolei państwa rozwijające się domagają się przyzna-
j^ja-im stałej reprezentacji w postaci włączenia do Rady Indii łub Brazylii.
^^Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stanowi sądową gałąź ONZ. Składa
M^z piętnastu sędziów wybieranych na dziewięcioletnią kadencję przez większość
iizłónków Rady Bezpieczeństwa i Zgromadzenia Ogólnego. Jego słabością jest to, iż
jndże rozstrzygać jedynie wówczas, gdy zwrócą się o to zaangażowane w spór pań-
stwa. Jednocześnie tylko około jedna trzecia państw członkowskich jest gotowa uznać
^ęfjurysdykcję we wszystkich obszarach. Sekretariat to organ wykonawczy ONZ. Na
jego czełe stoi Sekretarz Generalny ONZ (od grudnia 1996 roku funkcję tę pełni Ko-
^ Annan). Z zakresie spraw związanych z bezpieczeństwem Sekretarz Generalny
Współpracuje ściśle z Radą Bezpieczeństwa. Odgrywając rolę w największym stopniu
przypominającą „prezydenta świata”, Sekretarz Generalny ma dużo możliwości wy-
wierania wpływu na status organizacji i kierowania nią. Mimo, że ONZ jest najlepiej
■ znana za sprawą głośnych operacji pokojowych, jej reputację kształtuje także praca
■licznych wyspecjalizowanych agencji koordynowanych przez Radę Gospodarczą
^Społeczną, która działa pod nadzorem Zgromadzenia Ogólnego. Należą do nich
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz
Dzieci (UNICEF), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki
Ij^Kultury (UNESCO) oraz Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do Spraw
Bodźców (UNHCR).
fell Możliwość przekształcenia się ONZ w formę rządu światowego jest poważnie
• ograniczona przez fakt, iż stanowi ona w gruncie rzeczy wytwór państw członkow-
®t®ch i może działać jedynie w wyznaczonych przez nie ramach (które kształtują szcze-
gólnie stali członkowie Rady Bezpieczeństwa). W rezultacie rola ONZ ogranicza się
|(gjdo,,-zapewniania mechanizmów ułatwiających pokojowe rozwiązywanie sporów mię-
;jlzynarodowych, choć nawet pod tym względem nie wszystkie jej osiągnięcia są spek-
ularne. Niewątpliwym sukcesem było wynegocjowanie rozejmu między Indiami
'akistanem w 1959 roku, przywrócenie pokoju w Kongu Belgijskim (obecnie Za-
Wpp próbie secesji ze strony Katangi, prowadzenie mediacji w sporze holendersko-
upnezyjskim o Irian Zachodni (Nowa Gwinea) w 1962 roku. Jednakże przez znacz-
część swojej historii ONZ była w praktyce sparaliżowana przez rywalizację
ermocarstw. Za sprawą zimnej wojny USA i ZSRR zajmowały w większości spraw
odmienne stanowiska, co uniemożliwiało Radzie Bezpieczeństwa podejmowanie sta­
nowczych działań.
^Interwencja ONZ w Korei w 1950 roku była możliwa jedynie ze względu na cza-
owe wystąpienie ZSRR z Rady (w proteście przeciw wykluczeniu komunistycznych
Si). Zresztą przyczyniła się ona jedynie do podsycenia obaw co do zdominowania
przez Zachód. Gdy świat stał w obliczu zagrożenia wojną nuklearną w czasie
yzysu kubańskiego z 1962 roku, ONZ przyjęła stanowisko bezsilnego obserwato-
a. Nie była też w stanie zapobiec radzieckiej interwencji na Węgrzech (1956), w Cze-
^PŚlowacji (1968) i w Afganistanie (1979). Niewielki wpływ miała także na kolejne
CZĘŚĆ 2 Polityka globalna
wojny izraelsko-arabskie w latach 1948, 1956, 1967 i 1973. Niemniej jednaknie^
można zaprzeczyć, iż ONZ, bez względu na rzeczywisty wpływ na sprawy świato^^
wypracowała znaczny autorytet moralny, jako główne narzędzie stanowienia pra^W
międzynarodowego. Wyrazem tego był niepokój Wielkiej Brytanii w czasie wojnyOBM
klandzkiej w 1982 roku o to, czy działa zgodnie z rezolucjami ONZ, jak row^Wgl
podjęcie w czasie wojny nad Zatoką Perską w 1991 przez USA decyzji o nieścigarjij^
uciekających do Iraku wojsk irackich w obawie przed działaniem niepopartym autoM^
rytetem ONZ.
Koniec zimnej wojny rozpoczął nowy rozdział w dziejach ONZ. Po długim olćre»
sie marginalizacji za sprawą antagonizmów między supermocarstwami, ONZ zysk^-^
la nagle nowe znaczenie jako instrument, dzięki któremu mogłoby dojść do powstaO^
nia „jednego świata”. Wydawało się, iż podjęta w latach 1990-1991 interwencji!
ONZ, mająca na celu usunięcie wojsk irackich z Kuwejtu, ukazała odnowioną zdolWś
ność ONZ do wypełniania zadania powstrzymywania agresji i utrzymywania pok^®
ju. Jednakże początkowe nadzieje zostały szybko zawiedzione. W 1994 roku straźnWR
cy pokoju z ONZ byli podczas masakry w Ruandzie właściwie jedynie obserwator^^N
Popierana przez ONZ interwencja USA w Somalii skończyła się upokorzeniem i wy^O
cofaniem w 1995 roku, mimo że konflikt lokalnych watażków nie osłabł. Wybucha^W
jące wciąż na nowo walki w byłej Jugosławii ukazały nieskuteczność negocjowanych^
przy udziale ONZ porozumień o zawieszeniu broni oraz popieranych przez ONZ^W
sankcji nałożonych na Serbię. Dlaczego tak się stało?
ONZ jest po prostu jedną z ofiar niestabilności i zachwiania równowagi, jakiej
pojawiły się w wyniku załamania „starego” porządku światowego. Nie znalazła și|»
w centrum uwagi jako prototyp rządu światowego, lecz została zmuszona do staWl
wienia czoła nowym problemom i konfliktom. Należy do nich niechęć państw, ktoŚf
rych bezpieczeństwu nie zagraża już konflikt Zachodu ze Wschodem, do przezóW»
czania środków na bezpieczeństwo zbiorowe czy obronę państw na drugim krańcu1'
globu. Ów „nowy izolacjonizm” przyczynił się do powstrzymania państw UE przed-^
podjęciem wspólnej akcji w Bośni, jak również zniechęcił USA do angażowania się^
we wcześniejszym stadium tamtejszego konfliktu. Istnieją ponadto poważne trud^O
ności dotyczące rozkładu zadań i obowiązków w nowym systemie międzynarodowo
wym. Przykładowo, podczas gdy relatywne pogorszenie sytuacji gospodarczej USAC’.t'
negatywnie wpływa na jego zdolność do pełnienia funkcji światowego policjanta^'?-;;
obecne potęgi ekonomiczne, Japonia i Niemcy, nie chcą podjąć się takiej roli w obal®
Prawo międzynarodowe . 11
Prawo (patrz s. 374) to zbiór publicznych i egzekwowalnych reguł. Prawo międzynarodowe to system zasad,■•W!
które wiążą państwa, a więc regulują ich relacje. Ze względu na brak ogólnoświatowej legislatury prawo
międzynarodowe pochodzi z kilku źródeł: traktatów, zwyczajów, ogólnych zasad (takich jak poszanowanie
integralności terytorialnej) oraz z wiedzy prawniczej zgromadzonej przez sądy międzynarodowe. Znaczenie .Wigs
prawa międzynarodowego podkreślają tradycyjnie idealiści, widząc w nim sposób na ustanowienie porządku?;®?
poprzez poszanowanie zasad moralnych, co z kolei umożliwia pokojowe rozwiązywanie sporów
międzynarodowych. Tymczasem realiści kwestionują status prawa międzynarodowego, przekonując, iż skoro
nie da się go egzekwować, stanowi ono nie tyle „prawo", co jedynie zbiór zasad moralnych.
ROZDZIAŁ VII Podsumowanie
Prze^ ^^ *ż może ona zaszkodzić dobrej koniunkturze i obniżyć stopy wzro-
Bitńi^a k°ńcu naieży wspomnieć także o przesunięciu politycznego punktu ciężko-
Zadanie ONZ polegało na utrzymywaniu pokoju w świecie zdominowanym
konflikt pomiędzy komunizmem i kapitalizmem. Obecnie musi odnaleźć dla
>': siebie nową rolę w świecie, którego wyznacznikiem jest dynamika globalnego ka-
^W^izmu, w którym pojawia się coraz częstszy konflikt, wynikający z nierównej
Bwstrybucji bogactwa i zasobów. Pod tym względem, fakt, iż ONZ nie ma wpływu
Bwg°sP°dark^ stanowi szczególną słabość, zwłaszcza w świetle rosnącej potęgi
^WTO, MFW i G7 - organizacji dominujących potęg gospodarczych świata. Mimo
^^sytuacja ta zwraca jedynie uwagę na wyjątkową rolę ONZ oraz autorytet moral-
Iw^tóry zyskał uznanie w 2001 roku, kiedy organizacji i jej Sekretarzowi General-
1 nemu, Kofiemu Ananowi, przyznano Pokojową Nagrodę Nobla.
^;H Podsumowanie
« Politykę międzynarodową analizuje się na wiele sposobów. Idealizm obiera per-
spektywę opartą na wartościach moralnych i normach prawnych. Realizm podkre-
śla znaczenie polityki siły. Neorealizm ukazuje strukturalne ograniczenia systemu
międzynarodowego. Pluralizm wysuwa model zróżnicowanych aktorów i podkre-
śla rosnące rozproszenie władzy. Marksizm zwraca uwagę na nierówności ekono-
miczne w ramach globalnego systemu kapitalistycznego.
Porządek światowy w XXI wieku podlega rozmaitym interpretacjom. Niektórzy
obserwatorzy są zdania, iż odejście od dwubiegunowego porządku światowego po-
;
zwala na przejście od głęboko zakorzenionego antagonizmu zimnej wojny ku szer-
szej współpracy opartej na współzależności. Inni ostrzegają, że dwubiegunowość
K była przynajmniej stabilna, podczas gdy wielobiegunowość może jedynie spowo-
dować nowe i nieprzewidywalne formy konfliktów międzynarodowych.
K Globalizacja to zawiła sieć współzależności, która wiąże się z tym, że nasze życie
jest w coraz większym stopniu kształtowane przez decyzje i działania podejmowa-
ne daleko od nas. Globalizacja gospodarcza odzwierciedla wzrost transnarodowe-
go przepływu kapitału i towarów, który niszczy ideę suwerenności ekonomicznej.
Globalizacja kulturowa to siła homogenizująca; chociaż w żadnym razie nie jest
K procesem przebiegającym jedynie „z góry na dół”.
Globalizacja to wielce kontrowersyjny zespól procesów. Debata toczy się zarów­
no na temat tego, czy globalizacja ma miejsce, jak i wokół napędzających ją sil.
Zwolennicy globalizacji przekonują, iż sprzyja ona demokratyzacji, promuje do-
• brobyt i rozwój oraz zwiększa możliwości wyboru. Przeciwnicy przypisują jej od­
powiedzialność za nierówności, wymykanie się korporacji spod demokratycznej
.kontroli oraz za problemy ekologiczne.
Przeciwwagę dla globalizacji stanowić mogą tendencje do integracji regionalnej.
«^Niektórzy uważają, iż regionalizm może zająć miejsce nacjonalizmu. Unia Euro-
RW’Peis^a stanowi najbardziej zaawansowany eksperyment na polu integracji regio-
$<®fenalnej, będąc przykładem zarówno unii politycznej, jak i ekonomicznej. Jednak mi-
 ^’fl'^iBgggFMZ
jWIgSias^gyM^^ig^y.g^jftfj.j.^j.ftt^^^

196 CZĘŚĆ 2 Polityka globalna Ę . ROZDZIAŁ VII Lektury uzupełniające 197

mo prób tworzenia wspólnej suwerenności, póki co daleko jej do bycia europ fegley C.W., E.R. Wittkopf (2001), World Politics: Trend and Transformation, Bo­
skim superpaństwem. on, New York, Bedford/St Martin’s, Basingstoke, Palgrave. Bardzo obszerne bada-
1 tendencji w polityce światowej, które łączy zagadnienia teoretyczne z aktualną
• Argumenty przemawiające za rządem światowym opierają się na przekonaniu,
lalizą empiryczną.
wobec braku globalnego państwa system międzynarodowy znajduje się w „stai
natury”. Jednakże zdolność Organizacji Narodów Zjednoczonych do odgrywaj
McCormick J. (2002), Understanding the European Union: A Concise Introduc-
roli takiego rządu jest ograniczona ze względu na niechęć państw do ponoszei
Wr(wy^- %), London, Palgrave. Zwięzłe, metodyczne i interesujące wprowadzenie
wydatków na rzecz bezpieczeństwa zbiorowego, nierówny rozkład odpowiedzi
y tematyki prac i rozwoju UE oraz implikacji integracji europejskiej.
ności w nowym systemie międzynarodowym oraz trudność ze znalezieniem®
ONZ odpowiedniej roli w świecie, który nie jest już naznaczony rywalizacją na
ScholteJ.A. (2001), Globalization: A Critical Introduction, London, Palgrave. Naj-
nii Wschód-Zachód.
irdziej wyczerpujące i przystępne z licznych opracowań będących wprowadzeniem
) zagadnienia globalizacji.

H Pytania do dyskusji |
♦ Jakie ujęcie polityki międzynarodowej najlepiej przystaje do współczesnych wyc
rżeń?
♦ Czy wielobiegunowemu porządkowi światowemu zagraża brak stabilności? ^
♦ Czy globalizacja to mit, czy rzeczywistość? Jp
♦ Czy zglobalizowana gospodarka oznacza szansę dla wszystkich, czy też większą ni
pewność i pogłębienie nierówności? ^
♦ Czy Unia Europejska to wyjątek, czy stanie się wzorem integracji regionalnej?!

❖ Jaką rolę może lub powinna odgrywać ONZ w nowym systemie międzynarod
wym?
❖ Czy rząd światowy to atrakcyjna perspektywa?

K Lektury uzupełniające .3
Burchill S. i in. (2001), Theories of International Relations, Basingstoke, Palgraj,
Zwięzłe i bogate w informacje wprowadzenie do tradycji teoretycznych w dziedżit
stosunków międzynarodowych.
Chomsky N. (1994), World Order, Old and Neta, London, Pluto Press. Wniklh
analiza nowego porządku światowego, która kładzie nacisk na hegemoniczne amł
cje USA.
Held D., A. McGrew (red.) (2000), The Global Transformation: An Introductiv
to the Globalisation Debate, Cambridge, Malden MA, Polity Press. Wyczerpuj
i obejmujący wiele tematów tekst, który analizuje główne zagadnienia debaty ńa ț
mat globalizacji. /
Hettne B.A., A. înotai, O. Sunkel (red.) (2000), Globalism and the Neta Region
lism, London, Palgrave. Pierwsza część pięciotomowego studium relacji między!
gionalizacją a globalizacją.
 Wszystko, co polityczne, jest lokalne.
Ulubione powiedzenie byłego przewodniczącego Izby Reprezentantów
Stanów Zjednoczonych Thomasa „Tip" 0’Neiua JUNIORA
B &

hi Terytorium, grupa etniczna,

wspólnota
to
t SPIS TREŚCI

Centralizacja czy decentralizacja? 200

E
Relacje centrum — peryferie
Państwa federalne
202
203
iii
Państwa unitarne 209
Polityka etniczna i polityka wspólnoty 214
fe Powstanie i rozwój polityki etnicznej 214
, Polityka wspólnoty? 217
fe Podsumowanie 219
ST' Pytania do dyskusji 220
Lektury uzupełniające 221

Choć w stosunkach międzynarodowych państwa są traktowane jako odrębne, jed­

nolite całości, w każdym państwie narodowym istnieje szereg wewnętrznych podzia­
łów i szczebli władzy. Przede wszystkim występuje podział według kryterium teryto­
rialnego na władzę centralną i różne formy władzy regionalnej, stanowej i lokalnej,
podziały te kształtuje przede wszystkim struktura konstytucyjna państwa, która okre­
śla czy ma ono federalną, czy też unitarną formę. Każdy system rządów tworzy spe­
cyficzny terytorialny podział władzy, w ramach którego kształtują się relacje centrum
^peryferie. Wszystkie państwa współczesne podlegają także w różnym stopniu prze­
ciwstawnym naciskom. Z jednej strony czynniki ekonomiczne, międzynarodowe
(i inne) prowadzą do na pozór bezlitosnej centralizacji. Z drugiej strony, zwłaszcza
pod koniec XX wieku, wraz ze wzrostem polityki etnicznej, regionalnej i lokalnej
nasiliły się tendencje odśrodkowe.

Bi

. . < .. . -. . .
 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
@ Jałcie korzyści wynikają z centralizacji i decentralizacji?
ES Jakie są różnice między państwem federalnym i unitarnym, oraz jak każde z nich
łagodzi różnice terytorialne? ^
E3 Jakie są przyczyny tendencji do większej centralizacji?
El Jakie czynniki wyjaśniają wzrost znaczenia polityki etnicznej? Jak duże zagrożenie■
stanowi ona dła państwa narodowego? -Iw
i Do jakiego stopnia w społeczeństwach współczesnych wspólnota zastępuje naród W
jako główny obiekt zainteresowania polityki? ks
3 Centralizacja czy decentralizacja?
We wszystkich państwach współczesnych istnieje podział według kryterium terytó®
rialnego na instytucje centralne i peryferyjne (regionalne, prowincjonalne lub lokąW
ne). Natura tych podziałów jest jednak bardzo zróżnicowana, gdyż mogą one obę®
mować strukturę konstytucyjną, w obrębie której kształtują się relacje centrumW
peryferie, dystrybucję funkcji i obowiązków między różne szczeble władzy, sposobi
mianowania i rekrutacji personelu, instrumenty polityczne, ekonomiczne, adminis^M
cyjne i inne, które centrum może użyć, by kontrolować peryferie oraz niezależność®!
którą cieszą się władze lokalne. Oczywistym pozostaje jednak fakt, że nie można się|®
obejść ani bez władz centralnych, ani lokalnych.
Bez władzy centralnej państwo nie byłoby w stanie funkcjonować na scenie mię#M
dzynarodowej. Nie posiadałoby mechanizmu wchodzenia w sojusze strategiczn®®
negocjowania umów handlowych, reprezentacji na międzynarodowych szczytach;^
i uzyskiwania członkostwa w organach ponadnarodowych. Z tego względu włąW^
dze centralne niezmiennie są odpowiedzialne za stosunki zewnętrzne państwa, co ’ ’;
wyraża się w kontroli nad polityką zagraniczną, dyplomatyczną i obronną. Ponad
to jakaś forma władzy centralnej jest potrzebna do mediacji pomiędzy organami;
władzy lokalnej w celu zapewnienia współpracy w obszarach będących przedmio--.!?^
tern wspólnego zainteresowania. W większości przypadków oznacza to, że wladż|®i
centralne posiadają ogólną kontrolę nad życiem gospodarczym państwa i nadzoś^o
rują takie obszary jak handel wewnętrzny, transport i komunikacja. Istnieją jed-®^
nak ważne powody dalszego wzmacniania władz centralnych kosztem instytucji^®
lokalnych.
Za centralizacją przemawiają następujące czynniki:
Centralizacja - • Jedność narodowa - jedynie władze centralne przedstawiają intere-7;
koncentracja władzy sy całości, a więc interesy narodu, a nie grup partykularnych, etnicz- ■
politycznej
nych czy regionalnych. Silne centrum jest gwarantem tego, że rząd te-
na szczeblu centralnym
alizuje interesy całej wspólnoty; słabe centrum prowadzi do rywalizacji - ;;
państwa.
i dysharmonii.
A-
,:-.;J^.
ROZDZIAŁ VIII Centralizacja czy decentralizacja? 201
Jednolitość - jedynie władze centralne mogą ustanawiać jednolite ustawodawstwo
i świadczyć usługi pubłiczne, dzięki którym ludność łatwiej może przemieszczać
się z jednej części kraju do drugiej. Funkcjonowanie różnych systemów podatko­
wych, prawnych, oświatowych oraz pomocy społecznej z dużym prawdopodobień­
stwem ograniczyłoby mobilność geograficzną.
Równość - wadą decentralizacji jest to, że instytucje lokalne uzależnione są od za­
sobów dostępnych w ich miejscowości lub regionie. Jedynie władze centralne mo­
gą korygować nierówności wynikające z faktu, że obszary o największych potrze­
bach socjalnych niezmiennie są tymi samymi, które mają najmniejsze możliwości
uzyskania dochodu.
Dobrobyt - rozwój gospodarczy i centralizacja niezmiennie chodzą ze sobą w pa­
rze. Jedynie władze centralne mogą, na przykład, zarządzać wspólną walutą, kon­
trolować politykę podatkową i wydatki, tak by zapewnić zrównoważony wzrost
oraz, gdy to konieczne, zapewnić infrastrukturę w postaci dróg, kolei, lotnisk itd.
§ Z drugiej strony istnieją granice potrzebnej i pożądanej centralizacji. Wizja współ­
czesnego państwa, które z centrum sprawuje całkowitą władzę nad dziesiątkami, a na­
wet setkami milionów obywateli jest po prostu absurdalna. Na przykład, jeśli wszyst­
kie usługi świadczone przez współczesne państwo oraz wykonywane przez niego
funkcje miałyby być administrowane z centrum, doprowadziłoby to do rozpaczliwej
niewydolności i chaosu biurokratycznego, odzwierciedlającego zjawisko nazywane
- przez ekonomistów „malejącymi korzyściami skali”. Ogólnie mówiąc, obowiązki lo­
kalnych instytucji mają charakter „miejscowy” w tym sensie, że przede wszystkim do­
tyczą potrzeb miejscowej ludności, na przykład w zakresie edukacji, zdrowia, pomo-
^ społecznej i planowania. Znaczący jest jednak nacisk na przenoszenie innych
obowiązków oraz uprawnień decyzyjnych z organów centralnych na lokalne.
s . Na rzecz decentralizacji przemawiają następujące czynniki:
• Uczestnictwo - władze lokalne lub regionalne z pewnością są bardziej efektywne
p niż centralne w dawaniu obywatelom możliwości uczestnictwa w życiu politycz-
? nym ich wspólnoty. Poszerzenie zakresu uczestnictwa politycznego przyczynia się
tedo stworzenia lepiej wykształconego i poinformowanego społeczeństwa.
^Zdolność reakcji - lokalne instytucje są zazwyczaj bliżej ludzi i są bardziej wrażli-
? we na ich potrzeby. Przyczynia się to do umacniania odpowiedzialności przed wy-
B borcami, jak i zapewnia, że rząd reaguje nie tylko na ogólne interesy społeczeń­
stwa, ale także na określone potrzeby poszczególnych wspólnot.
Legitymizacja - fizyczna odległość od rządu ma wpływ na akcepto-
walność czy też słuszność jego decyzji. Decyzje podejmowane na Decentralizacja -
szczeblu lokalnym z większym prawdopodobieństwem zostaną zro­ rozszerzenie
zumiane, a zatem uznane za uprawnione (patrz s. 264). Władze cen­ autonomii lokalnej
w wyniku przekazania
tralne, przeciwnie, mogą być postrzegane jako odlegle zarówno geo­ kompetencji
graficznie, jak i politycznie.
i obowiązków
przez organy
Wolność - Ponieważ władza korumpuje, centralizacja grozi prze- centralne.
® ^wykształceniem rządilu w tyranię przeciw jednostkom. Decentralizacja
'^s^'.
 “>'• .r^^,^^-^ ;- ”^5«’iW^' -«-w .w

202 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum - peryferie 203

formalni zastąpiła ZSRR. WNP została utworzona przez 11 spośród 15 dawnych

Pierre-Joseph Proudhon
(1809-1865) fi®
Francuski anarchista, zecer-samouk. Proudhon, zanim w 1847 roku osiadł w Pan
zostal wci4finięty d0 radykalnego skrzydła politycznego w Lyonie. Jako członek Zgroi
dzenia Konstytucyjnego w 1348 roku Proudhon zasłynął swoim glosowaniem prze
konstytucji „ponieważ to była konstytucja". Następnie więziony przez trzy lata, po |
rych, rozczarowany aktywną polityką, skoncentrował się na pisaniu i tworzeniu te<
Jego najsłynniejsze dzieło Co to jest własność? (1840) było pierwszym systematycy
wywodem opowiadającym się za anarchizmem opartym na zasadzie „wzajemnoś
w nim też znalazło się słynne sformułowanie „własność jest-kradzieżą". W pracy zatytulowe
O zasadzie federacji (1863) Proudhon zmodyfikował swoją koncepcję anarchizmu przez uznanie
trzeby istnienia państwa minimalnego, które „wprawiałoby rzeczywistość w ruch" (choć przymiotnik
deralny” w jego rozumieniu oznaczał umowę polityczną między samorządnymi społecznościami, a y
de facto konfederację).
ochrania wolność poprzez rozproszenie władzy, tworząc w rezultacie sieć mećP
nizmów kontroli i równowagi (checks and balances). Organy lokalne kontroli^,
władzę centralną i siebie nawzajem.
K Relacje centrum - peryferie
republik radzieckich (jedynie Gruzja i trzy państwa bałtyckie odmówiły udziału). Nie
Osiada ona jednak władzy wykonawczej, a więc tworzy niewiele więcej niż spora-
Wśn’e zwoływane forum dla debat i arbitrażu. Doświadczenie uczy, że gdy brakuje
iffektywnego organu centralnego, takiego jak w Stanach Zjednoczonych, konfedera-
B&Ibo przekształcają się w państwa federalne, albo ulegają naciskom odśrodkowym
--i rozpadają się, jak to miało miejsce do pewnego stopnia w przypadku WNP.
państwa federalne
■federacja to forma organizacji politycznej występująca znacznie częściej niż konfede-
racja. Państwa takie jak: Stany Zjednoczone, Brazylia, Pakistan, Australia, Meksyk,
Szwajcaria, Nigeria, Malezja i Kanada - zamieszkiwane przez ponad jedna trzecią lud-
świata - posiadają jakąś formę struktury federalnej. Mimo iż nie ma dwóch
identycznych struktur federalnych, podstawową cechą każdej z nich jest podział su-
■/werenności między instytucje centralne i lokalne. Dzięki temu, przynajmniej w teo-
iirii, żaden szczebel władzy nie może ingerować w kompetencje drugiego (patrz rys.
^.1). Tak pojęta federacja jest pośrednią formą politycznej organizacji, która mieści
^M^dzieś pomiędzy konfederacją (która powierza władzę suwerenną organom lokal-
nym) a państwem unitarnym (w którym władza usytuowana jest w instytucjach cen-
țralnych). Państwa federalne opierają się na kompromisie pomiędzy jednością i re-
Bonalną różnorodnością, pomiędzy potrzebą efektywnej władzy centralnej a potrzebą
jej kontroli i ograniczenia.

Równowaga pomiędzy centralizacją a decentralizacją w obrębie państwa jest kszita •Dlaczego federalizm?
towana przez różnorodne czynniki natury historycznej, geograficznej, ekonomiczn
i politycznej. Najważniejszym z nich jest struktura konstytucyjna państwa, a zw|® Analizując listę państw federalnych (lub posiadających cechy państw federalnych),
■inożna wyróżnić pewne wspólne dla nich cechy. Po pierwsze, można wyodrębnić po-
cza umiejscowienie suwerenności (patrz s. 161) w systemie politycznym. Konstyh
idobienstwa historyczne. Federacje często były tworzone poprzez zjednoczenie pew-
cyjna struktura państwa, choć podlega modyfikacji przez inne czynniki, jako miii
mum tworzy ramy dla relacji centrum - peryferie. Dwiema najczęściej spotykany®
&ft£i;j^^'łU:S.‘;lsĄ^
formami organizacji terytorialnej we współczesnym świecie są państwa federali
i unitarne. Trzecia forma, konfederacja, okazała się, ogólnie biorąc, trudna do uti$ â federalne^' i
mania. Ponieważ konfederacje tworzą najluźniejszy i najbardziej zdecentralizował
Władze
typ związku politycznego, w którym suwerenna władza należy do organówlóka
centralne/
nych, nie dziwi fakt, że głównymi ich rzecznikami są anarchiści, tacy jak Pierre-jj
federalne
seph Proudhon (patrz s. 202). W rzeczywistości założenia konfederacyjne najczęści
znajdują zastosowanie w postaci współpracy międzyrządowej (patrz s. 184), jakți Suwerenność
Mechanizmy
ma miejsce w przypadku takich organizacji międzynarodowych,^] (odrębne sfery
kontroli
Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), Organizacja Ńą^ autonomii
i równowagi
Konfederacja - konstytucyjnej)
warunkowy związek
dów Zjednoczonych (ONZ), Organizacja Jedności Afrykańskiej
®8
państw, w którym każde oraz Wspólnota Narodów. Dużo rzadziej spotykane są jednak przykła Władze
zachowuje swoją dy konfederacji na szczeblu państw narodowych. Stany Zjednoczeń prowincjonalne/
niezależność, zwykle były początkowo konfederacją, najpierw w postaci Kongresu Kohiy stanowe
gwarantowaną przez nentalnego (1774-1781), a następnie w oparciu o Artykuły Konfede
jednomyślne
racji (1781-1789). Współcześnie konfederacją o największym znaczę
podejmowanie decyzji.
niu jest Wspólnota Niepodległych Państw (WNP), która w 1991 ;róK

;v>ik:ca:.'>/ wsiai»m«v:ij? i&I'MS

204 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
Alexander Hamilton
(1755-1805)
< Amerykański mąż stanu i współautor.wraz z Jamesem Madisonem oraz Johnem Jay
Federalisty (Hamilton, Jay, Madison 1787-1789, wyd. poi, 1999). Hamilton urot
się w Indiach Zachodnich. Bral udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczony
podczas której.został adiutantem Georgia Washingtona (1777-1791). Po stuck
prawniczych, w 1782 roku Hamilton ponownie został członkiem Kongresu i pełnił fu
cję pierwszego amerykańskiego sekretarza skarbu (1789-1795). Założył Partię Fede
• listyczną, której przewodniczył do swojej śmierci w pojedynku z Aaronem Burrem/
deralizm Hamiltona charakteryzował się głęboką nieufnością, wobec demokracji, poparciem dla akb
nych.władz centralnych oraz pragnieniem rozwoju produkcji manufakturowej poprzez ogólnonarodę
politykę podatkową I gospodarczą. „Hamiltonizm” przedstawiał zatem ideę silnego państwa z silną v
dzą wykonawczą zdolną do wspierania powstającej gospodarki krajowej. ’ go własną konstytucję. Ich liczba wzrosła do szesnastu w wyniku ponownego zjed­
nej ilości istniejących wspólnot politycznych, które chcialy jednak zachować su
odrębną tożsamość i do pewnego stopnia - autonomię. Dotyczyło to w sposób oę
wisty pierwszego na świecie państwa federalnego - Stanów Zjednoczonych. Mim
trzynaście byłych kolonii brytyjskich w Ameryce szybko dostrzegło słabość konfę
racji, każda z nich posiadała odrębną tożsamość polityczną oraz zbiór tradycji, kt
była zdeterminowana zachować w ramach nowego, bardziej scentralizowanego ul
du opartego na konstytucji. Kolonie posiadające karty praw nadane przez brytyjs
go monarchę, jak Rhode Island i Connecticut, były przyzwyczajone do takiego st
nia niezależności od brytyjskiej Korony, że ich karty praw, przynajmniej początko
pełniły funkcje stanowych konstytucji.
Dawne kolonie dały wyraz niechęci do utworzenia silnego rządu narodowegr
Konwencji Konstytucyjnej w Filadelfii w 1787 roku, podczas której przygotow
projekt konstytucji Stanów Zjednoczonych, oraz w debatach nad jej ratyfikacją^
nowisko „nacjonalistyczne”, które opowiadało się za ratyfikacją, zostało przedstąi
ne w tzw. Esejach Federalistóiu, wydawanych w latach 1787—1789. Ich autorami
li Alexander Hamilton, James Madison (patrz s. 397) oraz John Jay (1745-18
mu
Federalizm
Federalizm (z lac. foedus oznacza „pakt” lub „umowę") zazwyczaj odnosi się do prawnych lub polityczn
struktur, poprzez które następuje terytorialny podział władzy w obrębie państwa. Zgodnie ze swoim
pierwotnym znaczeniem oznaczał wzajemność (Proudhon) lub, jak miało to miejsce w pismach Alexarid
Hamiltona i Jamesa Madisona (patrz s. 397), traktowany byl jako część szerszej ideologii pluralizmu^
jako forma polityczna federalizm wymaga istnienia dwóch odrębnych szczebli władzy, z których żaden n
prawnie lub politycznie podporządkowany drugiemu. Jego główną cechą jest zatem pojęcie podziału:
suwerenności. Istnieje niewiele „klasycznych” federacji, które byłyby zgodne z tą definicją. Można do„nl<
zaliczyć: Stany Zjednoczone, Szwajcarię, Belgię, Kanadę i Australię, jednak wiele innych państw ma raj
cechy federacji.
ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum - peryferie 205
:órzy publikowali pod wspólnym pseudonimem Publius. Podkreślali wagę stworzc-
ia silnego i scentralizowanego rządu, przy jednoczesnym zachowaniu swobód sta-
□wych i indywidualnych. Ostatecznie proces ratyfikacji zakończył się w 1789 roku,
e stało się to jedynie dzięki przyjęciu Karty Praw, a w szczególności dziesiątej po-
rawki do konstytucji, gwarantującej, że kompetencje nie przekazane władzom fede-
ilnym, „przysługują nadal poszczególnym stanom bądź ludowi”. Stanowiło to kon-
ytucyjną podstawę federalizmu amerykańskiego. Podobny proces miał miejsce
■.Niemczech. Pomimo że zjednoczenie w 1871 roku odzwierciedlało rosnącą potę-
fcprus, struktura federalna pozwoliła rozwiać obawy przed kontrolą z centrum, ży-
ibne przez pozostałe trzydzieści osiem krajów niemieckich, które długo cieszyły się
iezależnością polityczną. Tradycja autonomii regionalnej, zakłócona na krótko przez
kres nazistowski, została sformalizowana w konstytucji Republiki Federalnej Nie-
dec, przyjętej w 1949 roku, która przyznawała każdemu spośród jedenastu landów
zenia Niemiec w 1990 roku.
[{Drugim czynnikiem przyczyniającym się do powstania federacji jest istnienie ze-
nętrznego zagrożenia lub pragnienie odgrywania bardziej aktywnej roli w stosun-
ich międzynarodowych. Na przykład państwa male, narażone na atak, mają silną
iotywację do wchodzenia w szersze związki polityczne. Jedną ze słabości Artykułów
onfederacji była niemożność udzielenia niepodległym Stanom Zjednoczonym moc-
ego głosu na arenie międzynarodowej, co utrudniało im negocjowanie traktatów,
chodzenie w sojusze, itd. Wola niemieckich landów przystąpienia do związku fede-
llnego w XIX wieku oraz zgoda na faktyczną prusyfikację w dużej mierze wynika-
grosnącej rywalizacji mocarstw, a w szczególności, niebezpieczeństwa ze strony
ustrii i Francji. Podobnie dryfowanie w kierunku stworzenia federalnej Europy, któ-
ł zaczęło się od utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) w 1952
O oraz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w 1957 roku, częściowo by-
j związane z obawą przed radziecką agresją oraz przez poczucie zmniejszającego się
raczenia Europy w powstającym dwubiegunowym ładzie światowym.
{Trzecim czynnikiem jest wielkość terytorium. Nie bez przyczyny wiele najwięk-
pod względem obszaru państw na świecie wybrało formę federacji. Miało to
hdjśce w przypadku Stanów Zjednoczonych, Kanady (federacja od 1867 roku), Bra-
|ik(1891), Australii (1901), Meksyku (1917) i Indii (1947). Duże terytorialnie pań-
iwa zwykle są zróżnicowane kulturowo i często mają silne tradycje regionalne. Stwa-
a to większy nacisk na decentralizację oraz rozproszenie władzy niż zazwyczaj ma
' miejsce w państwach unitarnych. Ostatnim czynnikiem zachęcającym do przyjęcia
ffializmu jest kulturowa i etniczna niejednorodność. Mówiąc krótko, federalizm
tęsto był instytucjonalną odpowiedzią na podziały i zróżnicowanie społeczne. Na
rżyklad dziesięć prowincji kanadyjskich odzwierciedla nie tylko zakorzenione tra-
ycie regionalne, ale także różnice językowe i kulturowe pomiędzy anglojęzyczną
Ohcuskojęzyczną częścią państwa. Dwadzieścia pięć indyjskich stanów posiadają­
cą autonomię zostało zdefiniowanych głównie przez kryterium językowe, ale
^przypadku takich stanów jak Pendżab i Kaszmir, uwzględniono także różnice reli-
ijnę; 'Konstytucja federalna składającej się z dziewiętnastu stanów Nigerii również
Oględnia główne podziały plemienne i religijne, zwłaszcza pomiędzy północną i po-
Iwiowo-wschodnią częścią kraju.

206 CZĘŚĆ 2 Terytorium,grupa etniczna, wspólnota
Cechy federalizmu
Każda federacja jest niepowtarzalna, gdyż stosunki między władzami federałny|gi«
(ogólnonarodowymi) a stanowymi (regionalnymi) są wyznaczane nie tylko przez zj.^
sady konstytucyjne, ale także przez szereg czynników natury politycznej, historyczce
nej, geograficznej, kulturowej i społecznej. Na przykład pod niektórymi względa^:p
system partyjny jest równie ważnym determinantem relacji między centrum a podest
miotami federacji, co konstytucyjny podział kompetencji pomiędzy poszczególni^
szczeble władzy. Struktura federalna ZSRR, który w odróżnieniu od Stanów Zjednać
czonych dał każdej z piętnastu republik prawo do secesji, była zatem całkowici?
sztuczna, biorą pod uwagę stopień scentralizowania rządzącej partii komunistycznej,^;
nie mówiąc już o sztywnym i zhierarchizowanym systemie centralnego planowaniâ|
Podobna sytuacja miała miejsce w Meksyku, gdzie dominująca Partia Instytucjonalni
no-Rewolucyjna (PRI) skutecznie przeciwdziałała funkcjonowaniu struktury federal- /
nej, świadomie wzorowanej na przykładzie Stanów Zjednoczonych. Z drugiej strong.?
w Stanach Zjednoczonych, Australii i Indiach zdecentralizowany system partyjki
chroni kompetencje władz stanowych i regionalnych.
Kolejna różnica uwydatnia się między państwami federalnymi, które wprowadzi^
ly „odseparowanie kompetencji” (patrz s. 390) egzekutywy od legislatywy (charak-. ’•
terystyczne dła systemu prezydenckiego w Stanach Zjednoczonych) a systemami pa^K
lamentarnymi, w których władza wykonawcza i ustawodawcza są „polączonćSW
Pierwsze z nich zwykły gwarantować terytorialne i funkcjonalne rozproszenie włś|w
dzy, co oznacza, że istnieje wiele punktów stycznych pomiędzy dwoma jej szczebli^
mi. Prowadzi to do złożonych wzorów przenikania się szczebla federalnego i stano- '
wego, co jest charakterystyczne dla systemu amerykańskiego i szwajcarskiego; '
W systemach parlamentarnych z kolei często funkcjonuje tzw. „federalizm wykonaw-1
czy”, co ma miejsce zwłaszcza w Kanadzie i Australii. W takich przypadkach równo-T
waga federalna jest determinowana w dużym stopniu przez relacje między poszczę^,
gólnymi szczeblami władzy wykonawczej. • nie prawo głosu w polityce. Stany lub prowincje posiadają szereg kompetencji auto­
Niemniej pewne cechy są wspólne większości, jeśli nie wszystkim federacjom:
• Dwa względnie autonomiczne szczeble władzy - zarówno władze
Egzekutywa - ta część centralne (szczebel federalny), jak i regionalne (szczebel stanowy) po­
władzy, która jest siadają szereg kompetencji zarezerwowanych wyłącznie dla siebie. Na-‘
odpowiedzialna za
leży do nich sprawowanie w określonym zakresie władzy ustawodaw­
wdrażanie lub
wprowadzanie w życie czej i wykonawczej oraz możliwość uzyskiwania dochodów, a zatem;
prawa i programu pewna niezależność finansowa. Niemniej istnieją znaczące różnice co
politycznego. do tego, jakie konkretnie obszary jurysdykcji należą do poszczególnych?
szczebli władzy oraz jakie możliwości wpływania na siebie nawzajem te
szczeble posiadają. Na przykład w Niemczech i Austrii funkcjonuje sys­
tem federalizmu „administracyjnego”, w którym władze centralne peł-f
Legislatywa - ta część
władzy państwowej, która
nią kluczową rolę w kształtowaniu polityki, a władze krajów związko­
i posiada kompetencje wych są odpowiedzialne za szczegóły jej wdrażania. J dziej zależne od przepływu funduszy federalnych, zwłaszcza w następ­ obowiązki, kompetencje
|' stanowienia prawa
i w procesie
• Pisana konstytucja - obowiązki i kompetencje każdego szczebla wła­
dzy są zdefiniowane w skodyfikowanej lub pisanej konstytucji. Relacje
£ ustawodawczym.
między centrum a peryferiami są zatem kształtowane przez formalne
W
?fiWflłBBS9Sę^^
*”'•• .«W^>^’‘''^ W^^M’' ^s^^- ’ Ji”
ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum — peryferie 207
ramy prawne. Autonomię każdego szczebla gwarantuje zazwyczaj fakt, że żaden nie
jest w stanie jednostronnie uchwalić poprawek do konstytucji; na przykład popraw­
ki do konstytucji Stanów Zjednoczonych wymagają poparcia dwóch trzecich obu
j!izb Kongresu oraz trzech czwartych spośród pięćdziesięciu parlamentów stanowych.
W Australii i Szwajcarii poprawki do konstytucji muszą zostać ratyfikowane w re-
ferendum (patrz s. 281).
Arbiter konstytucyjny - przepisy konstytucji są interpretowane przez sąd najwyż-
; szy, który jest zatem arbitrem w sytuacji sporu między szczeblem federalnym a sta-
nowym. Władza sądownicza w państwie federalnym, poprzez wyznaczanie obsza-
rów jurysdykcji każdemu ze szczebli, może determinować działanie federalizmu
;w praktyce, w sposób nieunikniony angażując się w proces polityczny. Centraliza-
' cja, która pojawiła się we wszystkich federacjach w XX wieku, była za każdym ra-
: żem usankcjonowana przez sądy.
Instytucje łączące - w celu zwiększenia współpracy i zrozumienia między szcze-
Hblem federalnym a stanowym, regiony i prowincje muszą posiadać prawo głosu
;,w procesie kształtowania polityki na szczeblu centralnym. Zazwyczaj osiąga się to
; za pomocą dwuizbowego parlamentu, w którym izba druga czy też wyższa repre­
zentuje interesy stanów. Na przykład spośród siedemdziesięciu sześciu członków
: Senatu w Australii, dwunastu przypada na każdy z sześciu stanów, dwóch na Au­
stralijskie Terytorium Stołeczne i dwóch na Terytorium Północne. Wyjątek stano-
i wią słabe rozwiązania federalne w Malezji, które dopuszczają, by większość człon-
ków Senatu (Dewan Negara) była wyznaczana przez monarchę.
Ocena federalizmu
Jedną z głównych zalet państw federalnych jest to, że w przeciwieństwie do państw
unitarnych, przyznają interesom regionalnym i lokalnym gwarantowane konstytucyj­
nomicznych oraz pewną dozę reprezentacji we władzach centralnych, zazwyczaj przez
^rugą izbę parlamentu federalnego. Z drugiej strony federalizm nie był w stanie oprzeć
się ogólnej dwudziestowiecznej tendencji do centralizacji. Mimo gwarancji praw sta­
nowych i prowincjonalnych w państwach federalnych, kompetencje władz centralnych
zwiększyły się, w dużej mierze w rezultacie wzrostu interwencjonizmu w gospodarkę
Tsferę społeczną oraz większej zdolności pozyskiwania dochodów przez władze cen-
tralne. Na przykład system amerykański początkowo działał zgodnie z zasadami fede­
ralizmu dualistycznego, w którym władze federalne i stanowe zajmowały oddzielne
i na pozór nienaruszalne sfery kształtowania polityki. Od końca XIX
ćwieku utorowało to drogę do formy federalizmu kooperacyjnego, opar­
Pisana konstytucja -
tego na wzroście subwencji władz federalnych dla stanów i jednostek pojedynczy autorytatywny
niższego szczebla. Władze stanowe i lokalne stały się zatem coraz bar­ dokument, który rozdziela
stwie gwałtownego rozwoju programów gospodarczych i społecznych, i funkcje pomiędzy
które pojawiły się w ramach realizacji polityki Nowego Ładu w latach instytucje państwowe,
i tym samym stanowi
30. XX wieku. Jednak od połowy lat 60. XX wieku federalizm koope­ „wyższe" prawo.
racyjny, opierający się na czymś w rodzaju partnerstwa pomiędzy wła-
:n2v?77^^
208 CZĘŚĆ 2 Terytorium,grupa etniczna, wspólnota
dzami federalnymi a stanowymi, został zastąpiony przez tzw. „federalizm oparty naW
przymusie” (coercive federalism). Jest to system, przez który władze federalne w
raz większym stopniu uzyskiwały posłuszeństwo stanów, uchwalając ustawy mają@®
ubiec realizację stanowych kompetencji oraz nakładając ograniczenia na stany i włBS
dze miejscowe w postaci zadań wykonywanych z mandatu władz federalnych.
Drugą zaletą federalizmu jest to, że poprzez rozproszenie władzy tworzy sieć mech'^®
nizmów kontroli i równowagi, która przyczynia się do ochrony wolności jednostki/*.^
Zgodnie ze słowami Jamesa Madisona: „Ambicję należy przeciwstawić ambicji”. Ponii^i
mo ogólnoświatowej tendencji do centralizacji, państwa federalne, takie jak Stany Zjed-'â-
noczone, Australia i Kanada, zazwyczaj były bardziej skuteczne w nakładaniu ograni^^
czeń na polityków niż państwa unitarne. Jednak struktury, które z założenia powinny^
wywierać zdrową presję w obrębie systemu rządów, mogą także prowadzić do frusti^M
cji i paraliżu. Jedną ze słabości federacji jest to, że ograniczając władzę centralną, czy.^
nią wdrażanie śmiałych programów gospodarczych i społecznych trudniejszym.
przykład program Nowego Ładu F. D. Roosevelta w Stanach Zjednoczonych został zna-B
cząco osłabiony przez decyzje Sądu Najwyższego, które miały na celu uniemożliwienie
władzy federalnej wkraczania w kompetencje stanowe. W łatach 80. Ronald ReagS||
świadomie użył federalizmu jako broni przeciw rozbudowanemu państwu socjalnemu, .
a zwłaszcza przeciw zwiększającemu się budżetowi wydatków socjalnych. Używając sio-;;»
ganu „Nowy Federalizm”, Reagan próbował zahamować wydatki socjalne poprzez'
przeniesienie odpowiedzialności za politykę społeczną ze szczebla federalnego na mniej®*
zamożne władze lokalne. W przeciwieństwie do tego, dominujący w Niemczech móW«
del federalizmu kooperacyjnego umożliwił, a nie zablokował stworzenie wszechstronni®'
nego i dobrze finansowanego systemu zabezpieczeń społecznych.
Ponadto federalizm dostarczył mechanizmu instytucjonalnego, za pomocą której®
go podzielone społeczeństwa zachowały jedność i spójność. W tym względzie roź- W
wiązanie federalne może mieć zastosowanie tylko do ograniczonej liczby społe- -
czeństw zróżnicowanych etnicznie i geograficznie, ale tam, gdzie ma zastosowanie^
może mieć niezmiernie istotne znaczenie. Na przykład, genialność amerykańskiego
federalizmu polegała nie na tym, że stał się podstawą jedności trzynastu stanów zaâ
łożycielskich, a na tym, że zapewnił instytucjonalny mechanizm, umożliwiający roz®
ładowanie napięć wywieranych przez imigrację od połowy XIX wieku. Niebezpie­
czeństwo związane z federalizmem polega jednak na tym, że przez utrwalanie podziału
władzy, może umocnić napięcia odśrodkowe, a w skrajnych przypadkach doprowa­
dzić do dezintegracji. Niektórzy w związku z tym twierdzą, że federacje są w sposób H
nieunikniony niestabilne, skłaniając się albo do jedności, którą jedynie państwo uniS
tarne może zagwarantować, albo do większej decentralizacji i ostatecznie rozpadu.
-X
Federalizm w Kanadzie można uznać za porażkę, jeśli przyjąć, iż jego celem był®
stworzenie unii politycznej, w obrębie której francusko- i anglojęzyczna ludność mo:,
głąby żyć w harmonii. W odpowiedzi na wzrost separatyzmu w zdo­
minowanym przez francuskojęzyczną większość Quebecu, Kanada od.
Separatyzm - dążenie końca lat 80. prowadziła bezowocne poszukiwania rozwiązania kon­
do oddzielenia się stytucyjnego, które przekonałoby Quebec do członkostwa w kanadyj­
od formacji politycznej skiej federacji. Porozumienie z Meech Lake, zawarte w 1987 roku, b^
w celu utworzenia
niepodległego państwa. ło próbą wyjścia naprzeciw żądaniom większej autonomii poprzez
nadanie Quebecowi „specjalnego statusu” w obrębie federacji, zakoń-
ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum - peryferie
fWMoną porażką trzy lata później, kiedy Manitoba i Nowa Fundlandia odrzuciły zasa-
B’ Ję „asymetrycznego federalizmu”. Porozumienie z Charlottetown, zawarte w 1992
T/’roku, zaproponowało inne rozwiązanie, ale zostało odrzucone w referendum ogól-
" nonarodowym, częściowo dlatego, że Quebec był przekonany, że nie poszło wystar-
W-czająco daleko w nadaniu autonomii, a częściowo dlatego, że wielu anglojęzycznych
«Kanadyjczyków obawiało się, że stanowi ono zagrożenie dla jedności państwa kana-
sWyjskiego. Niemniej możliwość całkowitej niepodległości Quebecu, mocno popiera-
Przcz separatystyczną Partię Quebecką (Parti Quebecois), została odrzucona nie-
wielką ilością głosów przez mieszkańców tej prowincji w referendum, które odbyło
» się pod koniec 1995 roku.
Państwa unitarne
■^Zdecydowana większość współczesnych państw posiada formę unitarną. Suwerenna
^władza jest umiejscowiona w nich w jednej ogólnonarodowej instytucji. W Wielkiej
I ’ Brytanii tą instytucją jest parlament, który, przynajmniej teoretycznie, posiada pozba-
B wioną konkurencji i niekwestionowaną władzę ustawodawczą. Parlament może uchwa-
Ei^lub unieważnić każdą ustawę; jego kompetencje nie podlegają kontroli skodyfiko-
; wanej lub pisanej konstytucji, nie ma innych konkurencyjnych parlamentów w Wielkiej
. Brytanii, które mogą zakwestionować jego władzę, a uchwalane przez niego ustawy
spinają wyższą rangę niż pozostałe akty angielskiego i szkockiego prawa. Ponieważ
. zwierzchność konstytucyjna w państwie unitarnym znajduje się w centrum, od jego
^uznania uzależnione jest istnienie jakiegokolwiek systemu władzy lokalnej (patrz rys.
8.2). Na pierwszy rzut oka stwarza to wizję centralizacji pozbawionej jakiejkolwiek
kontroli. Instytucje lokalne mogą być przekształcane, reorganizowane, a nawet zlikwi­
dowane w każdej chwili, ich prawa i kompetencje ograniczane bądź rozszerzane. Jed-
: • hak w praktyce relacje centrum - peryferie w państwach unitarnych są równie złożo-
ne, jak w państwach federalnych, a czynniki polityczne, kulturowe i historyczne równie
nek8.2,
ńśtwa unitarne >
Suwerenność
Wladze (zwierzchność
centralne konstytucyjna)
Iw
Organy
utworzone
w procesie
dewolucii/organy
Władze regionalne
lokalne
 ->!*>& :
^■«w
210 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
ważne jak konstytucyjne. Dwie odmienne instytucjonalne formy władzy lokalnej is
nieją w państwach unitarnych. Są to: samorząd terytorialny oraz zgromadzenia pows
le w wyniku dewolucji. Każda z nich inaczej kształtuje relacje centrum - peryferie.
Samorząd terytorialny
Samorząd terytorialny, w podstawowym znaczeniu, jest władzą właściwą dla dan
obszaru, na przykład wsi, dzielnicy, miasta. Mówiąc bardziej szczegółowo, jest to ft
ma rządu, która nie posiada władzy suwerennej, a więc jest całkowicie podpo
kowana władzy centralnej, lub jak ma to miejsce w państwach federalnych, wij
stanowej lub regionalnej. Ten szczebel władzy jest właściwie uniwersalny, można
spotkać zarówno w federacjach i konfederacjach, jak i w państwach unitarnyc
W Stanach Zjednoczonych na przykład istnieje 86 tysięcy jednostek administracji
kalnej, która zatrudnia 11 milionów ludzi, podczas gdy na szczeblu federalnym i
nowym łącznie jest to w sumie niecałe 8 milionów pracowników. Szczególne zna<
nie samorządu terytorialnego w państwach unitarnych polega jednak na tym
w większości przypadków jest to jedyna forma rządu poza centrum.
Byłoby błędem przypuszczać, że konstytucyjne podporządkowanie administracj
kalnej oznacza, że nie ma ona większego znaczenia politycznego. Właśnie jej wsz
obecność pokazuje, że jest niezbędnym ogniwem administracji, a ponieważ jest blis
ludzi, jest dzięki temu lepiej rozumiana. Ponadto pochodzący z wyborów polityc
kalni posiadają legitymację demokratyczną (patrz s. 264), która umożliwia im pc
rżenie ich formalnych obowiązków i kompetencji. Często oznacza to, że relacje
dzy władzą centralną a lokalną polegają na procesie przetargów i negocjacji, aj
dyktatu z góry. Na równowagę między centrum a peryferiami mają wpływ takż
kie czynniki jak kultura polityczna (zwłaszcza poprzez utrwalone tradycje autont
lokalnej i różnorodności regionalnej) oraz charakter systemu partyjnego. Na przyk
rosnąca tendencja upolityczniania polityki lokalnej, przejawiająca się coraz wit
dominacją partii ogólnonarodowych w polityce lokalnej, zazwyczaj niesie za
większy stopień centralizacji. Gdy brak takich ram konstytucyjnych, które zape
federalizm, zachowanie autonomii lokalnej jest uzależnione w znacznym stopni
woli narzucania sobie ograniczeń przez centrum. To zwykle oznacza, że stopień
centralizacji w państwach unitarnych jest różny w zależności od czasu i miejsca, J
przykład mogą posłużyć przeciwstawne doświadczenia Wielkiej Brytanii i Frant
Wielka Brytania tradycyjnie posiadała stosunkowo zdecentralizowany syste
morządu terytorialnego, w którym władze lokalne cieszyły się znaczną samo<
nością w obrębie ram prawnych wyznaczonych przez parlament. Szacunek dk
mokracji lokalnej przez długi czas był nawet postrzegany jako cecha brytyjs
niepisanej konstytucji. Za J. S. Millem (patrz s. 57) władze kons
cyjne zazwyczaj ceniły samorząd terytorialny za to, że kontroluje3
Demokracja lokalna -
zasada obejmująca dzę centralną oraz stanowi środek poszerzenia udziału społeczeń
zarówno ideę autonomii we władzy, a zatem także edukacji politycznej. Jednak wzrost
lokalnej, jak i dążenie państwa w sferze gospodarczej i społecznej po II wojnie świat
do pobudzania oznaczał, że samorząd terytorialny w coraz większym stopniu®
zaangażowania
mował od władzy centralnej obowiązki w zakresie dostarczania !
społecznego.
publicznych. To podejście opierające się na partnerstwie władz)
:':ŚSJir^-2,Sr,rAV; ,vv C^
** j’WȘ^R,?^^^^ /***’ -A-l' .. .
ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum - peryferie 211
alnej i centralnej zostało nagle przerwane przez rządy konserwatystów w latach
0. i 90. Postrzegali oni samorząd terytorialny oraz inne organy pośredniczące ja-
6 przeszkodę w realizowaniu radykalnego programu wolnorynkowego.
^Wprowadzenie w 1984 roku ograniczeń dotyczących nakładania podatków przez
orząd terytorialny pozbawiło go najważniejszego prawa: możliwości kontroli sto-
5y podatku lokalnego, a więc decydowania o własnym programie wydatków. Władze
okalne, które sprzeciwiły się centrum, taicie jak Rada Wielkiego Londynu oraz rady
rabstw metropolitarnych zostały zlikwidowane, a ich funkcje przejęły mniejsze rady
jkręgowe i miejskie oraz nowo powstałe organizacje quasi-pozarządowe (quangos).
ompetencje samorządu zostały ograniczone również poprzez wprowadzenie ogólno-
afodowego programu nauczania dla szkól oraz ustawodawstwa, które pozwalało szko-
bm zrezygnować z kontroli administracji lokalnej. Celem ostatecznym takiej polityki
było przeformułowanie od podstaw samorządu terytorialnego poprzez stworzenie rad
Upoważniających” („enabling” councils), których rola miała polegać nie na świadcze-
iH/usług, ale na nadzorowaniu ich dostarczania za pomocą systemu kontraktowego
prywatyzacji. Taka polityka była powszechnie interpretowana jako atak na demokra-
ję.lokalną. Z jednej strony władza została przeniesiona ze szczebla lokalnego na cen-
alny, a z drugiej strony, samorząd terytorialny został poddany intensywnej presji ryn-
pyyej ze strony członków wspólnot lokalnych będących w nowej roli „klientów”.
W tym samym okresie zupełnie inny program przyjęto we Francji. Podejmując świa-
omą próbę przekształcenia charakteru francuskiego społeczeństwa, a zwłaszcza tra-
ycji centralizacji, którą V Republika odziedziczyła po jakobinach i Napoleonie, pre-
ydent Mitterrand zapoczątkował program decentralizacji politycznej, która była
ealizowana przez ministra spraw wewnętrznych i decentralizacji Gastona Deffer-
rektw latach 1982-1986. Zgodnie z francuską tradycją, w relacjach centrum - wła-
țălokalna dominował system ścisłej kontroli administracyjnej, która była sprawo-
ąna w dużej mierze przez prefektów (mianowanych oraz bezpośrednio
dpowiedzialnych przed ministrem spraw wewnętrznych), którzy byli kierownikami
^departamentów francuskich. Utrwalony system francuski działał zatem w dużej
'erze jako zhierarchizowany system podległości. Reformy Defferre’a ożywiły wła-
l^regionalną, a także poszerzyły zarówno kompetencje, jak i prawa samorządu.
Szczególności kompetencje wykonawcze prefektów zostały przekazane pochodzą-
to z wyborów lokalnych przewodniczącym rad generalnych, prefekci zaś zostali za-
ąpieni przez komisarzy republiki (Commissaires de la Rćpubliąne), odpowiedzial-
^ch: przede wszystkim za planowanie gospodarcze. Ponadto władze lokalne zostały
olnione z obowiązku uzyskiwania zgody na swoje decyzje w sprawach administra-
jnych i finansowych, gdyż od tej pory były one tylko przedmiotem prawnej i finan-
wej kontroli sprawowanej a posteriori. Ostatecznym efektem tych
form było nadanie aparatowi państwowemu bardziej niż kiedykol-
Organizacja quasi-
^kod czasów rewolucji francuskiej zdecentralizowanego charakteru.
pozarządowa (ang.
Quango} - organ władzy
publicznej, którego
ewolucja pracownikami są osoby
ńvolucja, przynajmniej w jej aspekcie ustawodawczym, w najwięk- mianowane, a nie politycy
lub pracownicy służby
stopniu pozwala na decentralizację w państwie unitarnym, zbli-
cywilnej (patrz s. 453).
się prawie do przekształcenia w państwo federalne. Zgromadze-
212 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
nia powstałe na skutek dewoiucji zazwyczaj tworzono w odpowiedzi na wzrost!^®
środkowych napięć w obrębie państwa oraz w szczególności próbując pogodzić
snące napięcia o charakterze regionalnym, a czasem nacjonalistycznym. Zgromadzę- ‘ .
nia powstałe na skutek dewoiucji nie posiadają zagwarantowanych kompetencji ■'' ■
jednak trudno je osłabić czy zlikwidować, ponieważ uzyskały własną tożsamość^
lityczną oraz demokratyczną legitymację. Wyjątek stanowi Zgromadzenie Północną
irlandzkie (Stormont), które zawieszono w 1972 roku i zastąpiono przez bezpośred­
nie rządy parlamentu brytyjskiego, ale nastąpiło to dopiero wtedy, gdy stało się jaSml
że dominacja protestanckich ugrupowań unionistów uniemożliwia mu powstrzymaj
nie rosnącej fali przemocy społecznej w Irlandii Północnej, co groziło przekształć^
niem się w wojnę domową.
Jedną z najstarszych tradycji władzy poddanej dewoiucji posiada Hiszpania. $®
mo iż jest państwem unitarnym od lat 70. XVI wieku, dzieli się na pięćdziesiąt
wincji, z których każda posiada pewną dozę autonomii regionalnej. Jednym z-ele-*'.'
mentów przejścia do rządów demokratycznych po śmierci generała Franco w 1975?/
roku było poszerzenie zakresu procesu dewoiucji w 1979 roku poprzez utworze?1^
nie siedemnastu wspólnot autonomicznych. Ten nowy szczebel władzy regionąłjfej^
opiera się na pochodzących z wyborów zgromadzeniach, wyposażonych w szerÓ^H
kie uprawnienia w zakresie polityki lokalnej. Mimo iż reforma ta miała na cełuiwyj§
ście naprzeciw wysuwanym od dawna żądaniom autonomii katalońskiej, wywoła­
ła jedynie nową falę aktów terroru w Kraju Basków, dokonywanych przezj|
separatystyczny ETA. Francuski rząd również traktował dewolucję jako odpowiedz
na trwałość tożsamości regionalnych oraz, przynajmniej w przypadku Bretś
i Okcytanii, na wzrost nacjonalizmu etnicznego. Kluczowym elementem w ręfói
mach Defferre’a we Francji było przejście od dewoiucji administracyjnej do dejugi
lucji legislacyjnej. Jedną z części strategii „regionalizmu funkcjon;
Nacjonalizm etniczny -
nego” było stworzenie w 1972 roku dwudziestu dwóch organów
forma nacjonalizmu, władzy regionalnej w celu wzmocnienia koordynacji admini
która czerpie w zakresie inwestycji lokalnych oraz decyzji dotyczących plat
przede wszystkim nia. Brakowało im jednak demokratycznych podstaw, a ich k
z poczucia etnicznej
tencje były ograniczone. W 1982 roku przekształcono je we w
odrębności i pragnienia
jej zachowania. rozwinięte władze regionalne, posiadające pochodzącą z wy
bezpośrednich radę. Próbą zahamowania separatyzmu oraz r
as®
Dewolucja
Dewolucja jest przekazaniem władzy przez władzę centralną podległym jej instytucjom regionalnym,
powstałe w wyniku dewoiucji zatem tworzą pośredni szczebel pomiędzy władzą centralną a lokalną.
Dewolucja różni się jednak od federalizmu tym, że mimo iż terytorialna jurysdykcja może być podob
organy powstałe na skutek dewoiucji nie są suwerenne - ich obowiązki i kompetencje pochodzą od
centralnej i są przez nią określane. Dewolucja administracyjna będąca najbardziej ograniczoną formą
dewoiucji oznacza jedynie, że instytucje regionalne realizują programy polityczne przygotowywane
i zatwierdzane gdzie indziej. Dewolucja legislacyjna (czasem zwana autonomią) obejmuje utworzenie
pochodzących z wyborów zgromadzeń regionalnych, posiadających kompetencje w zakresie ksztal
polityki i elementy fiskalnej niezależności.
!: ^
'■W^ • *><îi;;ț.^ii|i..
ROZDZIAŁ VIII Relacje centrum - peryferie 213
Igrali terroryzmu było nadanie Korsyce specjalnego statusu, który w praktyce uczy­
nił z niej autonomiczną wyspę. Tendencję do decentralizacji w Europie wzmacniał
jednak również rozwój wydarzeń w obrębie UE, a zwłaszcza powstanie w końcu lat
? ;.g0. idei „Europy regionów”. Regionalny i prowincjonalny szczebel władzy w od-
,Spowiedzi na korzyści płynące z bezpośredniej dystrybucji pomocy z Europejskiego
Ofcunduszu Rozwoju Regionalnego, dążyły do posiadania bezpośredniej reprezenta-
' cji w Brukseli oraz wzmocnienia swojej roli w planowaniu gospodarczym oraz roz-
woju infrastruktury. -
IW W Wielkiej Brytanii, będącej tradycyjnie jednym z najbardziej scentralizowanych
IwW^’ Proces dewoiucji byl dużo wolniejszy. Ożywienie nacjonalizmu szkockiego
•■.fi walijskiego pod koniec lat 60. XX wieku postawiło na porządku dziennym pro-
/ ;blem dewoiucji, a nawet doprowadziło do złożenia (w 1978 roku i ponownie w ro-
„ku 1979) przez mniejszościowy rząd laburzystowski propozycji rozwiązań, które jed-
iwńak zakończyły się niepowodzeniem, tak że dopiero w 1999 roku pojawiły się organy
{będące rezultatem dewoiucji. Parlament szkocki jest największym i posiadającym naj-
fetększe kompetencje spośród nich. Posiada prawo do regulowania poziomu podat-
' ków (zdolność podwyższania i obniżania podatku dochodowego o trzy pensy na fun-
^ćie) oraz pierwszeństwo w kompetencjach ustawodawczych w sprawach dotyczących
regionu. Nadal jednak kontrolę nad sprawami konstytucyjnymi, obroną, sprawami
zagranicznymi, bezpieczeństwem narodowym oraz stosunkami z Unią Europejską po­
siada parlament brytyjski. Zgromadzenie Walijskie jest przykładem dewoiucji admi-
listracyjnej, gdyż nie posiada kontroli w sferze podatków i jedynie delegowaną wła-
^^łustawodawczą. Zgromadzenie Północnoirlandzkie powstało w rezultacie
trwającego procesu pokojowego jako element porozumienia z Wielkiego Piątku; po­
wsiada prawną samodzielność ustawodawczą, ale pozbawione jest kontroli nad podat­
kami, choć jego kompetencje wzrosną zgodnie z zasadą „poszerzania” dewoiucji, je-
fMipodział władzy zakończy się sukcesem. Zwolennicy dewoiucji twierdzą, że poprzez
inie pewnej dozy „autonomii”, zwłaszcza Szkocji i Walii, tendencje odśrodkowe
arzane przez nacjonalizm separatystów osłabną, co przyczyni się do konsołida-
ielonarodowego państwa brytyjskiego. Z drugiej strony krytycy ostrzegają - lub
a to miejsce w przypadku Szkockiej Partii Narodowej (SPN) oraz Walijskiej Par-
irodowej {Plaid Cymru) - mają nadzieję, że dewolucja doprowadzi do ostatecz-
rozpadu Wielkiej Brytanii.
ewolucja w Wielkiej Brytanii ma już jednak gnasz-federalny charakter, wprawdzie
ty szkockie, walijskie i północnoirlandzkie nie mają konstytucyjnego umoco-
a, to dzięki temu, że są zgromadzeniami powszechnymi powstałymi w rezulta-
derendum, posiadają legitymację demokratyczną, a więc umocowanie politycz-
onadto, asymetryczny charakter dewoiucji brytyjskiej stwarza ciągłe naciski,
mogą prowadzić do zwiększania kompetencji organów regionalnych - zgro-
enia walijskie i północnoirlandzkie będą dążyć do uzyskania takich kompeten-
ikie posiada parlament szkocki, a parlament szkocki będzie z kolei chciał za-
ać swój wyższy status. Co najważniejsze, w takim stopniu, w jakim nowe
atury stanowią centrum lojalności politycznej i patriotyzmu, dewolucja może
idować dalsze osłabianie i tak słabego poczucia „brytyjskości”, które leży u pod-
terytoriałnej integralności Wielkiej Brytanii, a naciski w stronę federałizmu mo-
tyspieszyć upadek państwa.
 •«: •
214 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota
Marcus Garvey
(1887-1940)
Jamajski myśliciel polityczny i działacz społeczny, jeden z pierwszych przedstawił
. murzyńskiego nacjonalizmu. Garvey założy! w 19.14 roku Powszechne Stowarzyszr
na -Rzecz' Poprawy Sytuacji Murzynów (UNIA). Opuścił Jamajkę i wyjechał do Now
■ J0^11 W .1916 roku- gdzie jego hasła dumy z bycia czarnym oraz ekonomicznej sa
W^W wystarczalności zyskiwały coraz większe poparcie, zwłaszcza w gettach takich jak f
- lem. Mimo iz jego przedsięwzięcia związane z tworzeniem biznesu murzyńskiego zal
. czyly się porażką, a jego wezwanie do powrotu do Afryki zostało w dużej mierze zij
rowane, wzywanie murzynów do dumy z własnej rasy oraz wizja Afryki jako „ojczyzny" stały się f
stawą ruchu .związanego z doktryną Czarnej Siły. Rastafarianizm również czerpie w dużej mierze ;
H Polityka etniczna i polityka wspólnoty
W ®ęj w Kanadzie oraz Stanach Zjednoczonych, aborygenów w Australii, Maorysów
Powstanie i rozwój polityki etnicznej
Polityczna decentralizacja, a w skrajnych przypadkach, zjawisko rozpadu państw,;
w coraz większym stopniu wspierana przez nowy styl uprawiania polityki - poliț
lojalności etnicznej i tożsamości regionalnej. W pewnej mierze pojawienie się poi
ki etnicznej pod koniec XX wieku odpowiadało powstaniu polityki nacjonalisty^
w XIX wieku i może mieć podobne, daleko idące konsekwencje. Podczas gdy nai
nalizm zapoczątkował okres budowania narodów (nation building) oraz rozpadu \
lonarodowych imperiów, polityka etniczna może postawić pod znakiem zapyta
przetrwanie narodu w dłuższej perspektywie. Innymi słowy, nacjonalizm może zoj
zastąpiony przez wielokulturowość (patrz s. 150). Jakie są przyczyny powstania t
nowego stylu uprawiania polityki i jaki jest jego charakter polityczny? >|
Rosnąca rola świadomości etnicznej na Zachodzie jest fenomenem właśch*
okresowi po II wojnie światowej, a właściwie jej korzenie sięgają lat 60. Ponoś
wzrost znaczenia etniczności w polityce był zaskoczeniem dla większości koment;
rów. Jego powodem było rozpowszechnione przekonanie, że nowoczesność doj
wadzi do zacierania się różnic etnicznych, gdyż rozprzestrzenianie się wartości I
ralno-demokratycznych oznaczać będzie porzucenie atawistycznej rywaliz
i solidarności wspólnotowej. Jednak na przełomie lat 60. i 70. grupy secesjonis
oraz formy etnicznego nacjonalizmu pojawiły się niespodziewanie w wielu części
Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Najbardziej widoczne było to w Queb
w Kanadzie, Szkocji i Walii w Wielkiej Brytanii, Katalonii i Kraju Basków w Hiss
nii, na Korsyce we Francji, we Flandrii w Belgii. W rezultacie ich aktywności p
wiły się żądania decentralizacji politycznej, a w niektórych przypadkach doszło
przyspieszenia wprowadzania ważnych zmian konstytucyjnych. We Włoszech pre
ten rozpoczął się dopiero w latach 90. wraz z powstaniem Ligi Północnej w Loml
dii. Podobne manifestacje świadomości etnicznej miały miejsce wśród ludności roi
•kiżtziuunT.'-
~rr7^V^i^£^4^^T^rȚ7^7 ’TȚTSTT^~».f-j-r.ivrș^^;.$L:v<~-.^^
iPF"<'^jW' ■■«Ștei"?
ROZDZIAŁ VIII Polityka etniczna i polityka wspólnoty 215
WarfóW?
wiedzieć
Model „centrum - peryferie*
-Model „centrum - peryferie" jest konstrukcją myślową mającą na celu pokazanie, jak i dlaczego
dochodzi do pojawienia się nierówności w rozwoju gospodarczym-między regionami. Ma on zasto-
sowanie zarówno do nierówności w obrębie jednego państwa (w postaci teorii wewnętrznego kolo­
nializmu), jak i do nierówności w gospodarce światowej (w postaci teorii ładu światowego). Często
jednak uznaje ich wzajemne przenikanie. Na przykład obszary należące do centrum są bardziej zin­
tegrowane z gospodarką światową. Model „centrum - peryferie” kładzie nacisk na istnienie syste­
mu nierównej wymiany, w którym region należący do centrum prosperuje i rozwija się przede wszyst­
kim poprzez wykorzystywanie peryferii, przyczyniając się do ich niedorozwoju. Centrum
.charakteryzuje się zatem stosunkowo wysokimi wynagrodzeniami, zaawansowanymi technologia-
|pi i zróżnicowaną strukturą produkcji, peryferie zaś niskimi wynagrodzeniami, mniej zaawansowa­
nymi technologiami oraz prostą strukturą produkcji.
hw Nowej Zelandii. W tych dwóch ostatnich przypadkach spowodowało to przynaj-
llBniej powtórne przemyślenie tożsamości narodowej.
««Zwiastunem, a może nawet prototypem nowego stylu uprawiania polityki był w du-
^^jmierze czarny nacjonalizm. Początki ruchu świadomości czarnoskórych obywate-
; Ir. datuje się na początek XX wieku, kiedy to powstał ruch wzywający do „powrotu
•i; do-Afryki” inspirowany przez takich działaczy jak Marcus Garvey (patrz s. 214). Pro-
.blem ten zyskał jednak większe znaczenie dopiero w łatach 60. wraz ze wzrostem zna-
^ćżenia zarówno reformistycznego, jak i rewolucyjnego skrzydła ruchu. W swojej wer-
ijsji reformistycznej ruch ten przybrał formę walki o prawa obywatelskie, która uzyskała
^^tanach Zjednoczonych wymiar ogólnonarodowy pod wodzą Martina Luthera Kin-
',.ga (1929-1968) oraz Krajowego Stowarzyszenia na Rzecz Postępu Ludzi Kolorowych
i (NAACP). Strategia protestu i nieposłuszeństwa obywatelskiego niesięgająca po roz-
zność jest poczuciem lojalności wobec określonej populacji, grupy kulturowej czy też terytorium. Jest to
»ne pojęcie, posiadające zarówno rasowe jak i etniczne odcienie. Członkowie grup etnicznych często są
zegani jako pochodzący od wspólnych przodków, grupy są zatem uważane za rozbudowane grupy
awleństwa zjednoczone więzami krwi. Częściej etniczność jest rozumiana jako forma tożsamości
irawej, ale taka, która działa na głębokim poziomie emocji. Kultura „etniczna" obejmuje wartości,
'ęje i praktyki, ale co istotne, daje także danej grupie wspólną tożsamość i poczucie odrębności,
yęzaj skupiając się na wspólnych korzeniach i pochodzeniu. Niektórzy uważają, że narody (patrz s. 132)
i prostu dużymi grupami etnicznymi, inni podkreślają, że podczas gdy grupy etniczne są zawsze grupami
irowymi i ekskluzywnymi (nie można do nich „przystąpić"), narody są bardziej inkluzywne i,
ażniejsze, definiowane w kategoriach politycznych.
 K!ć:i!?aS
216 CZĘŚĆ 2 Terytorium,grupa etniczna, wspólnota
wiązania siłowe została jednak odrzucona przez tworzący się ruch o nazwie C
Siła (Black Power), który popierał murzyński separatyzm i pod przywództwem Pal
Czarnych Panter, utworzonej w 1966 roku, opowiadał się za użyciem siły fizyczi
i zbrojną konfrontacją. Bardziej trwałe znaczenie dla polityki amerykańskiej miał ||
nak ruch Czarnych Muzułmanów, którzy głosili separatystyczne hasła oparte na i
zgodnie z którą czarni Amerykanie są potomkami pradawnego plemienia muzu
skiego. Ruch Czarnych Muzułmanów, który powstał w 1929 roku, przez ponad czt?
dzieści lat kierowany był przez Elijaha Muhammada (1897-1975), a do jego nar
niejszych działaczy w latach 60. należał radykalny murzyński przywódca Makii
X (1925-1965). Ruch ten pod nową nazwą Naród Islamu (Nation ofIslam), pod pf
wództwem Louisa Farrakhana, nadal posiada wpływy w Stanach Zjednoczonych.
Czarny nacjonalizm w jasny sposób zwraca uwagę na jedno ze źródeł polityki etn
nej - pragnienie walki z marginalizacją ekonomiczną i społeczną, a czasem z przesiał
Waniami na tle rasowym. Tale pojęta polityka etniczna jest sposobem politycznego w
Zwolenia, a jej wrogami są strukturalna nierówność i zakorzeniona dyskryminacja;'!
ludności murzyńskiej w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej powstanie to
ści etnicznej stało się formą sprzeciwu wobec dominującej kultury białych, która tra
cyjnie podkreślała ich niższość i żądała podporządkowania. Wskrzeszona lojalno
gionalna często wyrasta z systemu „wewnętrznego kolonializmu”, w którym pery
obszary geograficzne są wykorzystywane przez „rdzeń” czy też „centrum”. Nastroje
cjonalistyczne w Szkocji i Walii spowodowane są zatem częściowo ich ekonomicz
podporządkowaniem Anglii, a zwłaszcza Anglii południowo-wschodniej. Znajduj
swój wyraz w tradycyjnym uzależnieniu tych regionów od przemysłu ciężkiego, w
sokim poziomie bezrobocia i niższych wynagrodzeniach. Podobna sytuacja doty
kich obszarów jak Bretania we Francji oraz Katalonia i Kraj Basków w Hiszpanii
tych terenach nacjonalizm o zabarwieniu etnicznym zwykle ma charakter lewico
zwyczaj głoszą go partie i ruchy, które przyjmują szeroko pojętą filozofię socjalisty
Natomiast gdy poziom lojalności regionalnej wzrasta na obszarach centr
które muszą zmierzyć się z rosnącym znaczeniem obszarów peryferyjnych, poli
etniczna często przybiera bardziej prawicowy charakter. Taki przypadek miał mi
chociażby we Flandrii w Belgii, kiedy rozwój gospodarczy w zdominowanej j
ludność francuskojęzyczną Walonii spowodował wzrost poparcia dla ruchów n
szystowskich. W latach 90. głoszący otwarcie rasistowskie hasła Blok Flaman
nawołujący do masowej deportacji imigrantów, odnotował wzrost poparcia
czego na obszarach przemysłowych, zwłaszcza w Antwerpii. Podobnie filozofia
norynkowa Ligi Północnej w Lombardii we Włoszech częściowo odzwierciedla
gnienie rozwiniętej gospodarczo północy Wioch (tak zwanej Padanii), by odłączy
od rolniczego i słabiej rozwiniętego południa.
Jednak nierówności strukturalne i wewnętrzny kolonializm nie tłumaczą w eilor
ści powstania polityki etnicznej i regionalnej. Dlaczego na przykład tożsamość etniczni
na i regionalna stały się tak ważne pod koniec XX wieku, choć niesprawiedliwość
której się przeciwstawiają, trwa od pokoleń, a nawet od wieków? Odpowiedzią na
to pytanie możne być zjawisko postmodernizmu (patrz s. 80). Tak jak Gellner (1983)
twierdził, że nacjonalizm powstał w celu zapewnienia kulturowej spójności w nowpr
czesnych, uprzemysłowionych społeczeństwach, świadomość etniczna może pełnić
funkcję niezbędnej siły integrującej w powstających społeczeństwach postmodc^^
ROZDZIAŁ VIII Polityka etniczna i polityka wspólnoty 217
®hyc^" Problem z postmodernizmem polega na tym, że promuje on różnorodność
Inbia tradycyjne tożsamości społeczne. Na przykład większa ruchliwość społecz-
fe rozprzestrzenienie się indywidualizmu rynkowego podważyły zarówno soli-
Sość klasową, jak i utrwalone więzi polityczne. W tym samym czasie zdolność na-
yMo tworzenia silnej i stabilnej tożsamości społecznej została osłabiona przez
cję (patrz s. 173) w jej ekonomicznych, kulturowych i politycznych przeja-
W takich okolicznościach etniczność może zastąpić narodowość jako podsta-
ve źródło integracji społecznej. Zaletą tego może być fakt, że podczas gdy naro-
ikupiają się wokół „obywatelskiej” lojalności i więzi, grupy etniczne i regionalne
stanie stworzyć głębsze poczucie „organicznej” tożsamości.
zjawienie się świadomości etnicznej nie jest w żadnym wypadku zjawiskiem wla-
wym tylko dla Zachodu. Mimo iż rywalizacja etniczna (często przedstawiana jako
Fbalizm”) jest czasem postrzegana jako właściwa polityce afrykańskiej i azjatyckiej,
izna ją lepiej zrozumieć jako zjawisko związane z kolonializmem. Na przykład wal-
rzeciw rządom kolonialnym przyczyniła się do wzrostu świadomości etnicznej,
ra była używana jako broń przeciw kolonializmowi. Jednak nowo powstałe „na-
^ często dziedziczyły po polityce kolonialnej, opierającej się na zasadzie „dzieł
adz”, żal i wrogość. W wielu przypadkach wzmagało ją jeszcze dążenie większo-
rup etnicznych do konsolidacji ich dominacji pod hasłem „budowy narodu”. Re-
tatem tych rosnących napięć była na przykład wojna o Biafrę w Nigerii w latach
wieloletnia wojna domowa w południowym Sudanie oraz sięgnięcie po terro-
yżnina Sri Lance przez będących w większości chrześcijanami Tamilów. Jednak naj-
jęzniejszym przykładem przelewu krwi na podłożu etnicznym w ostatnich latach
^byla w 1994 roku Ruanda, gdzie szacuje się, że radykalni Hutu wymordowali w po­
laniu milion Tutsi i umiarkowanych współplemieńców.
Również upadek komunizmu we wschodniej Europie wywołał widmo walki et-
hicżtiej i konfliktu regionalnego. W byłym ZSRR, Czechosłowacji i Jugosławii na
przykład doprowadziło to do upadku państwa i powstania szeregu nowych państw
;: narodowych. Przyczyny takiego rozwoju wydarzeń były złożone. Po pierwsze, mimo
reżimy komunistyczne próbowały rozwiązać kwestię narodowościową za pomocą
orzenia homo sovieticus, rzeczywistość pokazała, że tym sposobem jedynie wzmoc-
Hy lojalność etniczną i narodową przez zepchnięcie ich do podziemia. Po drugie, na-
onalizm o zabarwieniu etnicznym lub religijnym bez wątpienia był formą antyko-
unizmu łub antysowictyzmu. Po trzecie, niestabilność polityczna i niepewność
Ekonomiczna, której katalizatorem był upadek komunizmu, była doskonałym grun-
m dla rozwoju takiej formy polityki, która oferowała organiczny charakter zbioro-
Wej.tożsamości. Niemniej nowopowstałe państwa same stały się areną głębokiej ry-
^^alizacji etnicznej i napięć. Pokazała to walka Czeczenów w Rosji oraz fragmentacja
pśni, będącej wcześniej republiką w obrębie Jugosławii, na „czyste etnicznie” obsza-
y zamieszkane przez Muzułmanów, Serbów i Chorwatów.
■polityka wspólnoty?
'pdczas gdy polityka etniczna powstała w sposób oddolny jako ruch ludowy (patrz
W), polityka wspólnoty zazwyczaj stanowiła przedmiot zainteresowania elit po-
i,tycznych. Innymi słowy, była zastrzeżona dla polityków i naukowców, którzy inter-
•W
218 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota ROZDZIAŁ VIII Podsumowanie

pretowali kryzys społeczeństwa oraz jego fragmentację jako część szerszego prM
„upadku wspólnoty”. Waga tego tematu w zachodniej polityce rosła od lat 6O.,w
gając w łatach 90. status, który groził tym, że tzw. komunitaryzm (patrz s. 219®
nie się wszechogarniającą filozofią polityczną, czyniąc nieaktualnym podział na^ «ińfefyzrT’ iest Przekonaniem, że jednostka konstytuuje się we wspólnocie, w tym sensie, że jednostki
wicę i lewicę. Istotą kreda komunitarian jest twierdzenie, żc poczucie wspólnoty^ B^daltowane są przez wspólnoty, do których należą, a zatem są im winne szacunek i troskę; nie istnieją
niezbędne dla zdrowego społeczeństwa, a w epoce nowożytnej więzy wspólni^ Nieograniczone jednostki”. Niezależnie od wyraźnej opozycji wobec liberalizmu, komunitaryzm
różne formy. Lewicowy komunitaryzm utrzymuje, że wspólnota wymaga wolności bez ograniczeń
stopniowo słabną. równości (pogląd anarchistów). Komunitaryzm centrowy twierdzi, że wspólnota jest oparta na
Zainteresowanie polityką wspólnoty oraz odkrycie na nowo tego, co „lokąH wzajemnych praw i obowiązków (perspektywa paternalizmu torysów i socjaldemokracji). Prawicowy
rozwijało się wraz z postępem globalizacji, która została omówiona w rozdzialęrsifiW utrzymuje, że wspólnota wymaga szacunku dla autorytetu i utrwalonych wartości (pogląd
mym. W tym sensie, globalizacja i lokalizacja mogą stanowić komplementarną
wiedź na kryzys państwa narodowego. Dziedzictwo ideologiczne problemu wspoS
ty związane jest z tradycyjnym anarchistycznym naciskiem na samorządni
i współpracę. Tacy klasycy anarchizmu jak Proudhon, Piotr Kropotkin (1842-1® Kfóstrzegając jednostkę jako logicznie wcześniejszą oraz „zewnętrzną” wobec
oraz Gustav Landauer (1870-1934) wychwalali zalety małych, zdecentralizowanych fe?^110^ liberalizm jedynie legitymizował zachowanie egoistyczne i zdewaluował
wspólnot lub komun, w których jednostki ludzkie mogą spontanicznie organizować
w\^gęi^e' dobra wspólnego. Dzięki pracom Amitaia Etzioniego (1995) takie poglą-
swoje życie i rozwiązywać konflikty poprzez bezpośrednią interakcję. Podobne cele Bf'Nv'era^ wPlyw na administrację Clintona w Stanach Zjednoczonych oraz na
przyświecały tworzeniu systemu kibuców w Izraelu. W opinii współczesnych
»tię Pracy i Partię Konserwatywną w Wielkiej Brytanii. Etzioni twierdził, że frag-
chistów takich jak Murray Bookchin (1989), potrzeba podkreślania wagi wspólni Beńtacja społeczna i kryzys społeczeństwa w dużej mierze są rezultatem obsesji jed-
jest większa niż w XIX wieku, z powodu szarej i zdepersonalizowanej natury wspót
l^iosțek na punkcie praw i ich odmowy przyjęcia wzajemnych zobowiązań i obowiąz-
czesnego życia miejskiego. Nacisk Bookchina na „grupy pokrewieństwa” jako pb$
moralnych. Znajduje to wyraz w tzw. „deficycie rodzicielstwa”, czyli w porzucaniu
stawowe jednostki nowego społeczeństwa miał coraz większy wpływ na pianist^
^ęźarów rodzicielstwa przez ojców i matki, którzy są bardziej zainteresowani wła-
miejskich, którzy zaczęli odchodzić od idei porozrzucanych na dużym terytoriunfo»
®ym życiem i karierą. Jednak krytycy zwracają uwagę, że stawiając obowiązki po-
mów i przedsięwzięć na wielką skalę i zaczęli skłaniać się ku tworzeniu „wiosek miej­
^?nad‘prawami, komunitaryzm może oznaczać przesunięcie ku autorytetowi i odejście
skich”. Z podobnym przesłaniem wystąpił niemiecki ekonomista i teoretyk ekól®
wolności jednostki. Ponadto troska o wspólnotę ma konserwatywne implikacje,
Ernst F. Schumacher, który w pionierskiej pracy Male jest piękne: spojrzenie ma^
zwykle towarzyszą jej próby wzmocnienia istniejących instytucji społecznych,
___________ spodarkę świata z założeniem, że człowiek coś znaczy (1981) nawoi
jak rodzina. W takim kształcie, komunitaryzm dąży do legitymizacji status quo
Komuna - niewielka wał do przejścia do uwzględniającej czynnik ludzki organizacji goș^i
«az, jak w przypadku rodziny, do wzmocnienia tradycyjnych ról kobiety jako gospo-
organizacja zbiorowa, darczej i społecznej, opartej na mniejszych jednostkach pracy, wspó|
oparta na współudziale
^dy^i domowej, matki i opiekunki.
własności oraz regionalnych miejscach pracy wykorzystujących H
w bogactwie i władzy, ną siłę roboczą i zasoby.
może rozszerzać się także
Ideą wspólnoty zajmowali się tacy naukowcy, jak Michael Sandi
na relacje osobiste
i domowe. (1982) i Alasdair MacIntyre (1996), którzy posłużyli się nią, by poć Podsumowanie
kreślić słabości indywidualizmu liberalnego. Komunitarianie twierdzi
^J^Zarówno centralizacja, jak i decentralizacja mają zalety. Korzyści wynikające z cen-
«felizacji są następujące: dzięki centralizacji państwo jest aktorem międzynarodo-
Blym, życie gospodarcze jest bardziej efektywnie zorganizowane, istnieją sprzyja-
Kjące warunki dla jedności narodowej, regionalne nierówności mogą być zwalczane.
Wspólnota BiAtrakcyjność decentralizacji polega na tym, że poszerza zasięg udziału w polityce,
Wspólnota w języku potocznym oznacza zbiór ludzi zamieszkujących dany teren: wieś, miasto, a nawet;,.:» E^zbliża” władzę do ludzi, czyni decyzje polityczne bardziej przejrzystymi, sprzyja
państwo. Jednak jako kategoria społeczna lub polityczna pojęcie „wspólnota" sugeruje grupę społeczną, kite ^^mechanizmom kontroli i równowagi.
posiada silną tożsamość zbiorową opartą na więzach braterstwa, lojalności i powinności. Ferdinand Tónńl^
(1855-1936) rozróżniał Gemeinschaft, czyli „wspólnotę", zazwyczaj występującą w społeczeństwach ' B^ajczęściej spotykanymi formami organizacji terytorialnej są państwa federacyjne
tradycyjnych, charakteryzującą się naturalnym przywiązaniem i wzajemnym szacunkiem, oraz Gesellschaft^ unitarne. Federalizm opiera się na idei podziału suwerenności, w którym władza
czyli „stowarzyszenie" będące luźniejszą, sztuczną i opierającą się na umowie relacją zazwyczaj występującą? podzielona na szczebel centralny i lokalny. Państwa unitarne z kolei powierza-
w społeczeństwach zurbanizowanych i przemysłowych. Emile Durkheim (1858-1917) kładł nacisk na
stopień, w jakim wspólnota opiera się na zachowaniu norm społecznych i moralnych. Ich osłabienie prowadzi
władzę suwerenną jednej ogólnonarodowej instytucji, dzięki czemu centrum mo-
ftże określać organizację terytorialną państwa.
do „anomii", czyli poczucia izolacji, samotności i bezsensu.
Mlnnymi czynnikami wpływającymi na podziały terytorialne są system partyjny i kul-
 «y^ifflmisnaaoKBUis-.
SiWi

220 CZĘŚĆ 2 Terytorium, grupa etniczna, wspólnota ROZDZIAŁ VIII Lektury uzupełniające 221

tura polityczna, system gospodarczy oraz poziom rozwoju materialnego, wielko,

państwa, poziom zróżnicowania kulturowego, etnicznego i religijnego. W wię]
szóści państw, jeśli nie we wszystkich, istnieje tendencja do centralizacji. Jest to
doczne w szczególności w tym, że władza centralna posiada wyłączność na zaso
by i strategiczną pozycję w kierowaniu życiem gospodarczym oraz w zapewniani
wszechstronnych świadczeń społecznych.
Decentralizacji politycznej sprzyja umacnianie się świadomości etnicznej i t
mości regionalnej. Powstanie polityki etnicznej jest związane ze zdolnością etnicz
ności do tworzenia poczucia „organicznej” tożsamości, która jest silniejsza niż li
jalność „obywatelska” i więzy łączone zazwyczaj ze świadomością narodową. Dt
pewnego stopnia powstanie nacjonalizmu o zabarwieniu etnicznym jest odzwier
ciedleniem wpływu globalizacji.
W ostatnim czasie wyrażany jest coraz większy niepokój o upadek wspólnoty on
potrzeba odkrycia na nowo tego, co „lokalne”. Komunitaryzm kojarzony jest z żj
daniami radykalnej decentralizacji i samorządności, w połączeniu z ideą wzaj
nych praw i obowiązków, nawoływaniem do szacunku dla autorytetu oraz umoc
nienia tradycyjnych wartości i kultury.
H Pytania do dyskusji
Lektury uzupełniające
Bookchin M. (1989), Remaking Society, Montreal, Black Rose. Inspirująca dysku-
Pglównego współczesnego anarchisty na temat potrzeby decentralizacji i zrówno-
ażonych wspólnot.
Burgess M., A.-G. Gagnon (red.) (1993), Comparative Federalism and Federation,
ondon-New York, Harvester Wheatsheaf. Przydatny i obszerny przegląd państw fe-
efalnych.
Glazer N., D. Moynihan (1975), Ethnicity. Theory and Experience, Cambridge,
Harvard University Press. Wprowadzenie do zagadnień rozwoju i znaczenia po-
tyki etnicznej.
Norton A. (1994), International Handbook of Local and Regional Governemnt,
jdershot, Brookfield, VT: Edward Elgar. Przydatne opracowanie dotyczący samo-
^du terytorialnego w dziewięciu państwach.
Wachendorfer-Schmidt U. (red.) (2000), Federalism and Political Performance,
fcndon-New York, Routledge. Ocena działania federalizmu wraz z porównaniem wy­
ników państw federalnych i unitarnych.

♦ Gdzie powinien znajdować się punkt równowagi między centralizacją a decentra

lizacją?
❖ Czy zasada federalizmu ma zastosowanie tylko do niektórych państw, czy też do • ’
wszystkich?
♦ Jakie zalety mają decentralizacja i dewolucja?
♦ Czy można powstrzymać tendencję do centralizacji we współczesnych państwach?;
♦ Czy powstanie polityki etnicznej oznacza zmierzch nacjonalizmu obywatelskiego?- •
♦ Czy dążenie do wzmocnienia wspólnoty ma nieodłącznie konserwatywny charakter? : '

■1

fet

'’ «ś®^ w-
.fi'- . .*«^fe- a»*^
—wg»- ^țF5i\ i-
^^-

»®o
Sj{s|E£K|h^hnB$g

Interakcje
w polityce

Rozdział 9
Gospodarka i społeczeństwo

Rozdział 10
Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja

Rozdział 11
Reprezentacja, wybory i glosowanie

Rozdział 12
Partie i systemy partyjne

Rozdział 13
Grupy, interesy i mchy społeczne

:w:rox»?j&:>3KXS!&27^rj3Hu^^ ■^nav-xOiT^SS^x;. -'-..:.... • .... . I rr-T^TiTr^FTKiSIISSgw^. . • "... / 1<.:.^ T^^TTTT^r 'yi‘v'- -■'■ -Jz '..,’"' ••,' .'•.-. ’ ;
 Liczy się gospodarka, głupcze.
Hasło na ścianie w biurze BlLLA ClJNTONA
podczas prezydenckiej kampanii wyborczej w roku 1992

Gospodarka i społeczeństwo

SPIS TREŚCI
Systemy ekonomiczne 226
Kapitałizmy świata 228
Odmiany socjalizmu 235
Czy istnieje ekonomiczna „trzecia droga”? 239
Społeczeństwo: struktura i podziały 241
Klasa społeczna 242
Rasa 246
Pleć kulturowa 247
Podsumowanie 249
Pytania do dyskusji 250
Lektury uzupełniające 250

Șa niemal każdym poziomie polityka przeplata się z gospodarką i społeczeństwem.

Argumentacja i debata ideologiczna tradycyjnie skupiają się na bitwie, jaka troczy się
liędzy dwiema rywalizującymi filozofiami ekonomicznymi: kapitalizmem i socjali-
inem. Zachowania wyborcze i systemy partyjne kształtowane są w wielkiej mierze
oprzez podziały i rozłamy społeczne. Partie starają się o władzę, obiecując przyspie-
Łenie rozwoju gospodarczego, zmniejszenie inflacji, walkę z ubóstwem i tak dalej,
ik przyznał prezydent Clinton, wyniki wyborów są często uzależnione od stanu go-
loHarki: rządy zwyciężają w wyborach, kiedy gospodarka prosperuje, a przegrywa-
| najczęściej podczas recesji albo kryzysu. Ortodoksyjni marksiści idą jeszcze dalej
sugerują, że polityka jest jedynie częścią „nadbudowy”, określonej albo uwarunko-
fflnej przez „bazę” ekonomiczną, a proces polityczny nie jest niczym więcej niż od-
wierciedleniem systemu klasowego. Mimo że niewiele osób (włączając marksistów)
yraża dziś ten uproszczony pogląd, nikt nie może zaprzeczyć, że czynniki spolecz-
oŁekonomiczne są decydujące w analizie politycznej. Polityki nie można po prostu
rozumieć inaczej niż w ramach kontekstu ekonomicznego i społecznego.

■’■’ ^-J'W ■##’-■

 ^&^- "• -.WSI
226 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
W tym rozdziale skupimy się na następujących kwestiach:
■ Jak i w jakim stopniu gospodarka uwarunkowuje politykę?
S Jakie główne systemy ekonomiczne istnieją dziś na świecie? Jakie są ich zalety
i wady?
B Jak dalece rząd może i powinien kontrolować gospodarkę?
B Jakie są kluczowe podziały ekonomiczne i społeczne we współczesnym
społeczeństwie?
B W jakim zakresie klasa, rasa i płeć kulturowa wpływają na kształt życia
politycznego?
H Systemy ekonomiczne
System ekonomiczny jest formą organizacji, dzięki której towary i usługi są wytwar
ne, dystrybuowane i wymieniane. Marksiści traktują systemy ekonomiczne jako
soby produkcji”. Jednak nawracająca trudność przejawia się w myleniu systemów o
ganizacji ekonomicznej z ideami i doktrynami, służącymi do ich obrony. Kapitalizm,
przykład, jest czasami traktowany nie tyle jako system ekonomiczny, co jako ideologi
w szczególności zaś taka, która broni własności prywatnej, podkreśla zalety ko
cji i zakłada, że powszechna pomyślność wynika z dążenia do zaspokojenia własnyc
interesów. To pomieszanie jest jeszcze wyraźniejsze w przypadku socjalizmu. Term
..socjalizm” używany jest zarówno w odniesieniu do charakterystycznego zestawu w;
tości, teorii i przekonań, jak i do systemu organizacji ekonomicznej, dzięki której wa
tości te będą przypuszczalnie realizowane. Chociaż ten rozdział traktuje o niektóryc
zaletach i wadach systemów ekonomicznych (o sposobach, w jaki się je broni i pow
dach, dla których się je krytykuje), jego główne zainteresowanie skierowane jest rac
na organizację społeczno-ekonomiczną, a nie na normatywną teorię polityczną. O
szerniejsze omówienie tego ideologicznego sporu znajduje się w rozdziale 3.
Od prawie 200 lat debata o organizacji ekonomicznej toczy się wokół konfliktu
dzy dwoma konkurencyjnymi systemami: kapitalizmem i socjalizmem. Wybór, jaki t
podział oferuje wydawał się tak zasadniczy, że sam nadawał kształt spektrum polityc
nemu, redukując poglądy polityczne do pytania o stanowisko wobec organizacji
nomicznej. Uważano, że w przekonaniach lewicowych faworyzowany jest socjalizt
a w prawicowych sympatia znajduje się po stronie kapitalizmu. Fakt, że te rywalizii
ce systemy wydawały się być tak zasadniczo rozbieżne pomógł utrwalić tę dychotomię^
Oto główne cechy, które były zazwyczaj kojarzone z gospodarką kapitalistyczn
powszechna produkcja towarów, przy czym towar jest dobrem lub usługą przezn
czoną na wymianę - posiada wartość rynkową,
majątek produkcyjny („środki produkcji”) znajduje się przeważnie w rękach p
watnych,
^'f?^* t«^r'’-!!'' ijișr ^.-^ Z- *
ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne 227
flanek to systemem wymiany handlowej, który umożliwia nabywcom, pragnącym kupić towar lub skorzystać
usługi, kontakt ze sprzedającymi, którzy oferują możliwość ich zakupu. Na niemal wszystkich rynkach,
tych najprostszych, jako wygodny środek wymiany stosuje się pieniądz, a nie inne towary, jak
przypadku handlu barterowego. Rynki są mechanizmami bezosobowymi, ponieważ regulują je fluktuacje
" które odzwierciedlają równowagę podaży i popytu, czyli tzw. sil rynkowych. Zwolennicy rynku twierdzą,
nia on następujące zalety:
kontrolowana motywacja, w postaci zysku, promuje wydajność.
hęca do innowacji w formie nowych produktów i lepszych procesów produkcyjnych.
ala producentom i konsumentom realizować ich własne interesy i cieszyć się wolnością wyboru.
Dąży do równowagi poprzez koordynowanie prawie nieskończonej liczby indywidualnych preferencji
decyzji.
rytycy wskazują jednak poważne wady rynku:
Brak bezpieczeństwa, ponieważ życie ludzi kształtowane jest przez siły będące poza ich kontrolą.
Poszerza nierówność materialną i powoduje ubóstwo.
większa poziom chciwości i egoizmu oraz ignoruje szersze potrzeby społeczeństwa.
Poprzez okresowe wzrosty gospodarcze i kryzysy promuje niestabilność.
życie gospodarcze jest zorganizowane według praw rynku: sił popytu i podaży,
•.materialna korzyść własna i maksymalizacja zysku stanowią motywację do przed­
siębiorczości i ciężkiej pracy.
Natomiast gospodarka socjalistyczna miała opierać się na następujących zasadach:
^istnieje system produkcji użytkowej, dostosowany, przynajmniej w teorii, do tego,
aby zaspokajać ludzkie potrzeby,
istnieje przeważnie publiczna albo wspólna własność majątku produkcyjnego, obej­
mująca również „kluczowe gałęzie”,
i? organizacja ekonomiczna oparta jest na planowaniu jako rzekomo racjonalnym
^ procesie alokacji zasobów,
^praca oparta jest na wspólnym wysiłku, wynikającym z pragnienia powszechnej
pomyślności.
■ Jednak w praktyce, systemy ekonomiczne były zawsze bardziej złożone i trudniej-
sze do sklasyfikowania. Przede wszystkim pomyłką było sugerowanie, że kiedykol-
'iek istniał jeden powszechnie akceptowany model kapitalizmu albo socjalizmu.
rzeczywistości społeczeństwa budowały własne modele powyższych systemów,
Należności od swych szczególnych warunków ekonomicznych i politycznych oraz
turalnego i historycznego dziedzictwa. Tak więc bardziej sensowne jest mówienie
jkapitalizmach i socjalizmach. Ponadto uproszczony model organizacji ekonomicz­
nej, który przeciwstawia sobie socjalizm i kapitalizm, zniekształcił prawdę przez nad­
mierne podkreślanie (często w wyniku rywalizacji zimnowojennej) różnic między ty-
bdwoma modelami.
228 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
Adam Smith
(1723-1790)
W ^• najpierw w Wielkiej Brytanii, a zaraz potem w USA i w całej Europie zaczynała się
. Szkocki ekonomista i filozof, zazwyczaj postrzegany jako twórca „nauki posępnej"/.
smal Science). Po okresie kierowania katedrą logiki, a następnie filozofii moralnej-
Uniwersytecie Glasgow, Smith został.nauczycielem księcia Buccleuch, co umożliwiło i
zwiedzenie Francji i Genewy oraz rozwinięcie swojej teorii ekonomicznej. Teoria uci
moralnych (1759, wyd. poi.. 1989} przedstawiła teorię motywacji, która próbowała.)
godzić własną interesowność człowieka ze spontanicznym porządkiem społecznym. Ń
... słynniejsza praca Smitha, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (195
była pierwszą systematyczną próbą wyjaśnienia zasad działania ekonomii w kategoriach rynkowy,
przy położeniu nacisku na wagę podziału pracy. Chociaż Smith jest często postrzegany jako teore
wolnego rynku, był również świadom jego ograniczeń.
Nagle zaniechanie centralnego planowania, będące wynikiem wschodnioeuropęj^®
skich rewolucji lat 1989-1991 nie tylko przyniosło koniec systemu socjalizmu pańM^?
stwowego, ale też zburzyło iluzję, że kiedykolwiek istniał „czysty” ustrój socjalistyęz-MM
ny czy „czysty” ustrój kapitalistyczny. Żaden system kapitalistyczny nie jest całkowicie/?
wolny od „socjalistycznych” wypaczeń, takich jak prawa pracy i poziom opieki spo??/!i
łecznej, który służy przynajmniej jako zabezpieczenie. Nigdy nie było również ustroprM
ju socjalistycznego, który nie wykazywałby wypaczeń „kapitalistycznych”, takich'jak;^
rynek pracy i pewna forma „czarnej” ekonomii. Ponadto miały miejsce próby zbudoM//
wania systemów ekonomicznych, które nie przypominałyby ani modelu kapitalistycżMę/
nego, ani socjalistycznego. Zwykle nazywano je „trzecią drogą”. W ten sposób opi^®|
sywane były korporacjonizm w faszystowskich Włoszech, peronizm w Argentyński
oraz szwedzka demokracja socjalna. Działacze ekologiczni rozwinęli własną krytykę///'
argumentując, że kapitalizm i socjalizm są do siebie zasadniczo podobne, ponieważ--'/
oba są systemami zorientowanymi na produkcję i obsesyjnie dążą do rozwoju gosposi;
darczego. Zielona ekonomia wymagałaby radykalnej zmiany priorytetów ekonomićż??/--
nych w kierunku zrównoważonego rozwoju i równowagi ekologicznej.
Kapitałizmy świata
Kapitalistyczne formy gospodarki pojawiły się po raz pierwszy w szesnastym i-^
demnastym stuleciu w Europie, wywodząc się ze społeczeństw, które były w znąćz^W
nej mierze feudalne. Feudalizm charakteryzował się produkcją rolną:?;?
ukierunkowaną na potrzeby stanów ziemiańskich, ustaloną hierar^lM®
Socjalizm państwowy -
forma socjalizmu,
społeczną i sztywnym gorsetem obowiązków. Praktyki kapitalistyczne.’
w którym państwo początkowo przyjęły się w formie rolnictwa komercyjnego, zorientg^g
kontroluje i kieruje życiem wanego na rynek, i w coraz większym stopniu opierały się na pracow///,;
ekonomicznym, nikach najemnych, zastępujących przywiązanego do ziemi chłop^'.^
teoretycznie działając pańszczyźnianego. Mechanizm rynkowy, serce rodzącego się ustroju?//;-
w interesie
kapitalistycznego, z pewnością spotęgował presję na innowacje
społeczeństwa.
niczne i doprowadził do znacznego rozwoju zdolności produkcyjnej??^;
ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne
^•/Nacisk na zwiększanie produkcji i wydajności przejawił się w tak zwanej rewołu-
B®|'aSrarnei’ w czas’e której ogradzano gminne pastwiska, a także zwiększono zasto-
StsWânie nawozów i naukowych metod produkcji. W połowie osiemnastego wieku,
/■ /ewolucja przemysłowa. Industrializacja całkowicie przekształciła społeczeństwo
Rś^ez zapoczątkowanie produkcji fabrycznej w oparciu o maszyny i stopniowe prze-
W.micszczanie ludności ze wsi do rozwijających się miast. Istotnie, kapitalizm i uprze-
^iriiysłowienie były tak ściśle z sobą powiązane, że kapitalizm przemysłowy jest po-
Wttszechnie uważany za klasyczną formę kapitalizmu. W świecie współczesnym można
^jednak wyróżnić trzy typy systemu kapitalistycznego:
^•/kapitalizm przedsiębiorczy
^^Mapitalizm społeczny
kapitalizm kolektywny.
Kpitalizm przedsiębiorczy
^/Kapitalizm przedsiębiorczy jest szeroko postrzegany, zwłaszcza w świecie angloame-
^ćykańskim, jako kapitalizm „czysty”, to znaczy jako ideał, ku któremu nieuchronnie
zdążają inne kapitałizmy. Niemniej jednak jest oczywiste, że model ten został odrzu-
®^Óny przez większość krajów świata za wyjątkiem USA (ojczyznę kapitalizmu przed-
Msiębiorczcgo) oraz Wielkiej Brytanii, pomimo jej „flirtu” z keynesowską socjaldemo-
^kracjąpo roku 1945. Kapitalizm przedsiębiorczy, oparty na ideach takich klasycznych
ekonomistów jak Adam Smith i David Ricardo (1772-1823), został zmodyfikowany
Sprzez współczesnych teoretyków, jak na przykład Milton Friedman (patrz s. 235)
Bl|Friedrich von Hayek (patrz s. 62). Jego główną cechą jest wiara w nieskrępowane
działanie konkurencji rynkowej, wywodząca się z przekonania, że rynek jest mecha-
M-nizmem samoregulującym (albo, jak ujmował to Adam Smith, „niewidzialną ręką”).
®r$Jdeę wyrażają słynne słowa Adama Smitha: „To nie z życzliwości rzeźnika, właści-
0/ćiela browaru czy bankiera możemy spodziewać się obiadu, ale z ich troski o własny
T/interes”. W USA te wolnorynkowe zasady pomogły ograniczyć własność publiczną
minimum i zapewnić, że opieka społeczna funkcjonuje jedynie jako zabezpieczc-
Amerykańskie firmy zwykle kierują się zyskiem, wielce ceniąc wysoką wydajność
(^ elastyczność pracy. Związki zawodowe są zwykle słabe, co odzwierciedla obawę, że
Inline, organizacje pracownicze stanowią przeszkodę w osiąganiu maksymalizacji zy-
Nacisk na rozwój przedsiębiorczości, jaki cechuje tę formę kapitalizmu, wywo-
K^i-się po części z faktu, że majątek produkcyjny jest w znacznej mierze własnością
^Instytucji finansowych, jak na przykład towarzystw ubezpieczeniowych i funduszy
^emerytalnych, które oczekują wysokich zysków ze swoich inwestycji.
'^./Niewątpliwa potęga gospodarcza USA świadczy o krzepkości kapitalizmu przed-
'jf^śiębiorczego. Pomimo oczywistych dowodów na względny spadek znaczenia (w ro-
^■ku.1945 USA wytwarzały połowę światowej produkcji przemysłowej, a w roku 1990
^M^dła ona do jednej piątej), przeciętna wydajność w USA jest nadał wyższa niż
Niemczech czy Japonii. Naturalnymi zaletami, które umożliwiają Stanom Zjedno-
prtzonym odnoszenie korzyści ze stosowania zasad rynkowych, są przede wszystkim:
feogromny rynek wewnętrzny, wielość bogactw naturalnych oraz bardzo indywiduali-
 ■W- • ■.- .-^>^^..
230 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
styczna kultura popularna, postrzegana jako „ideologia pogranicza”. Ich sukcesu
można jednak przypisywać wyłącznie rynkowi. Przykładowo, USA posiadają na
silne i jasne poczucie celu państwa oraz sieć organów regulacyjnych, które ogranie
ją najgorsze wynaturzenia zachowań konkurencyjnych.
Zasady kapitalizmu przedsiębiorczego zostały rozpowszechnione daleko poza
nice USA wskutek globalizacji ekonomicznej (patrz s. 173), która na wiele spo
promuje urynkowienie. Przykładowo, zintensyfikowana konkurencja międzyn
wa zachęca rządy do zaprzestania kierowania gospodarką i do ograniczania podatlt
w nadziei przyciągnięcia „wewnętrznych” inwestycji i niedopuszczenia do tego,,
wielonarodowe korporacje przenosiły się do innych krajów. Wywiera ona równi
ną presję na ograniczanie wydatków publicznych, a w szczególności budżetu or
społecznej, poprzez fakt, że kontrola inflacji sprawiła, iż utrzymanie pełnego zati
nienia przestało być głównym celem polityki gospodarczej. Ponadto potrzeba p
wania elastyczności produkcji i pracy często prowadzi do kontrolowania działaln
związków zawodowych przy pomocy ustawodawstwa albo innych środków. Takie
ciski pomogły ukształtować to, co jest czasami nazywane „nową” ekonomią polip
ną, to jest odpolitycznioną formą ekonomicznego zarządzania, w którym redukuj
stopniowo bezpośrednią interwencję państwową, a rynek staje się centrum życia
spodarczego. Jednakże ta „nowa” ekonomia polityczna ma przynajmniej dwie inni
chy. Pierwszą jest nacisk na innowacje techniczne i rozwój, szczególnie szersze za
sowanie technik informacyjnych i komunikacyjnych. Postęp techniczny, zwłas:
w USA, zapoczątkował w latach 90. zjawisko „turbo-kapitalizmu”. Drugą cechą
to, że rządy coraz częściej mają na celu inwestycję w kapitał ludzki w przekonanit
wyższy poziom edukacji wpłynie korzystnie na podażową stronę gospodarki,
i umożliwi obywatelom stawanie się bardziej elastycznymi i niezależnymi.
Jednakże kapitalizm przedsiębiorczy ma też poważne wady. Być może najb
istotną z nich jest tendencja do dużej nierówności materialnej oraz fragmentacji
łecznej. W USA uwidacznia się to w poziomie absolutnego ubóstwa, jakiego nie spę
ka się na przykład w Europie, i w zwiększającej się „podklasie” osób słabo wyksztt
nych i uzależnionych od opieki społecznej. Napięcia wywoływane przez te probi
mogą być powstrzymane przez poziom rozwoju, który utrzymuje realną persp
mobilności społecznej. Jednak w społeczeństwach takich jak brytyjskie, nieposiat
cych takich zasobów kulturalnych i gospodarczych jak USA, kapitalizm przedsiębi
może generować tak głębokie napięcia społeczne, że na dłuższą metę będzie tru
utrzymania. Dalszym problemem są cechy „turbo” kapitalizmu przedsiębiorczego,
re mogą być mniej zależne od dynamiki rynku czy innowacji technicznych niż od
ności konsumentów do wydawania i pożyczania, czy firm do inwestowania.
ten model ekonomiczny może być szczególnie wrażliwy na kaprysy
ków finansowych i zmiany zaufania konsumentów i biznesu.
Urynkowienie -
rozszerzenie stosunków
rynkowych opartych na Kapitalizm społeczny
wymianie handlowej
i własnej korzyści Kapitalizm społeczny odnosi się do tej formy kapitalizmu, która
materialnej na winęła się w znacznej części Europy Środkowej i Zachodniej. J
gospodarkę, a nawet
czyzną są Niemcy, lecz zasady kapitalizmu społecznego zostały w
i społeczeństwo.
nych formach zaadoptowane również w Austrii, krajach Benelu.
?.XX^W«»x<.>k^^
;; SWV- łfipr .--^-. .... .«».,,*.. „-
ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne 231
^ecji, Francji oraz w dużej części Skandynawii. Ta forma ekonomiczna bardziej wy-
irzystuje elastyczne i pragmatyczne idee takich ekonomistów jak Friedrich List
9-1846), a w mniejszym stopniu opiera się na ścisłych zasadach rynku typowych
i klasycznej ekonomii politycznej sformułowanej przez Adama Smitha i Dawida Ri­
da. Niemniej jednak, List, czołowy zwolennik Zollverein (niemieckiej unii celnej),
idzie nacisk na znaczenie polityki i władzy politycznej dla gospodarki, dowodząc
(przykład, że interwencja państwowa powinna być stosowana do ochrony nowych
zi przemysłu przed ostrą konkurencją zagraniczną. Centralnym punktem tego
elu jest idea społecznej gospodarki rynkowej, tj. próba połączenia dyscyplin kon-
fencji rynkowej z potrzebą społecznej spójności i solidarności.
Niemczech system ten opiera się na związku pomiędzy kapitałem przemysłowym
ansowym w formie ścisłej zależności pomiędzy korporacjami biznesowymi a ban-
uni regionalnymi, które często są także głównymi akcjonariuszami w tych korpora-
śch. Jest to oś, wokół której od czasu II wojny światowej obraca się niemiecka go-
idarka i która zorientowała gospodarkę w kierunku inwestycji długoterminowych,
i krótkoterminowego zysku. Przedsiębiorstwo w kapitalizmie reńsko-alpejskim ma
iy charakter niż w kapitalizmie angloamerykańskim, gdyż opiera się na partnerstwie
siecznym. Związki zawodowe są reprezentowane poprzez rady pracownicze. Uczest-
zą także w corocznych turach negocjacji odnośnie wynagrodzeń, które dotyczą za-
yczaj całych gałęzi przemysłu. Te stosunki oparte są na powszechnej i dobrze finan-
anej opiece społecznej, która daje pracownikom i słabym grupom gwarancje
ileczne. W ten sposób rozwinęła się forma „kapitalizmu interesariuszy”, który bie-
^pod uwagę interesy pracowników i szerszej społeczności. Kontrastuje to z amery-
ńskim i brytyjskim „kapitalizmem akcjonariuszy” (Hutton, 1995).
Zalety kapitalizmu społecznego objawiają się wyraźnie w „cudzie gospodarczym”,
ry przekształcił zniszczone przez wojnę Niemcy w główną potęgę gospodarczą Eu-
5y już w latach 60. XX wieku. Wysoki i stały poziom inwestycji kapitałowych wraz
Inym naciskiem na edukację, zwłaszcza zawodową i rzemieślniczą, umożliwiły
:mcom osiągnięcie najwyższego poziomu wydajności w Europie. Jednakże zalety
lelu społecznej gospodăriei rynkowej nie są w żadnym wypadku powszechnie ak-
towane. Jedną z jego wad jest to, że ponieważ kładzie tak duży nacisk na konsul-
e, negocjacje i konsensus, zwykle powoduje brak elastyczności i utrudnia firmom
iteczna gospodarka rynkowa
a gospodarki społeczno-rynkowej pojawiła się w Niemczech w łatach 50. XX wieku. Została
Minięta przez takich ekonomistów, jak Alfred Muller-Armack i przyjęta przez polityków chadeckich,
iszczą przez Ludwiga Erharda. Rynek społeczny jest gospodarką opartą na zasadach rynkowych,
łącznym stopniu wolną od ingerencji rządu, działającą w społeczeństwie, w którym spójność jest
mywana przez powszechny system opieki społecznej i skuteczne służby publiczne. Rynek nie jest więc
n samym w sobie, lecz środkiem generowania bogactwa, po to aby osiągnąć szersze cele społeczne,
isk na partnerstwo, współpracę i subsydiarność (patrz s. 191) odróżnia społeczną gospodarkę rynkową
wolnego rynku. Strategia społecznej gospodarki rynkowej pozwala Niemcom osiągać w polityce
nsus, który łączy opinie konserwatystów i socjalistów oraz jest naśladowany przez wiele państw
kowskich Unii Europejskiej.
®;%S!.wk; MW
?^i’;St®®K3K®i!!;i;<;lL ii*-:
232 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
dostosowanie się do zmieniających się warunków rynkowych (na przykład globalii|
cji gospodarczej i intensywnej konkurencji ze strony Europy Wschodniej, Ameryki Ła^
cińskiej i Azji Wschodniej). Dalsze napięcia narzuca stosunkowo wysoki poziom
datków socjalnych koniecznych dla utrzymania wysokiej jakości opieki społecz^M
Wpływa to na podnoszenie podatków i w ten sposób obciąża zarówno pracodawców!
jak i pracowników. Podczas gdy zwolennicy społecznej gospodarki rynkowej nalega®
aby społeczeństwo i rynek były nierozerwalnie połączone, jego krytycy dowodzą,^
kapitalizm społeczny jest po prostu sprzecznością samą w sobie. Według ich P°gMp^||S® .(MITI), które (chociaż mniej otwarcie niż w latach 50. i 60. XX wieku) nadal nadzo-
rozszerzaiacvch się
cena finansowania rozszerzających
ceną sie programów
oroeramów społecznych iest spadek
soolecznvch jest snadek międzyna^;^
rodowej konkurencyjności i osłabianie podstawy gospodarki wytwarzającej bogactwo-^.
Kapitalizm kolektywny
Przykładem trzeciej formy kapitalizmu jest Japonia po roku 1945. Przyjęty tam mai'
del, który ochoczo zastosowały wschodnioazjatyckie „tygrysy” (na przykład Kore^
Południowa, Tajwan, Singapur), wywiera ostatnio wpływ na rodzący się kapitaliz^
chiński. Wyróżnikiem kapitalizmu kolektywnego jest nacisk na stosunki oparte hąi
długotrwałej współpracy, co pozwała na kierowanie gospodarką nie przez bezosobo­
wy mechanizm cen, a przez tzw. rynki powiązane. Przykładem tego jest model łącze-
nia własności udziałów, co zapewnia ścisłą zależność między przemysłem a finansa-
mi w Japonii. Około 40% udziałów, którymi handluje się na giełdzie tokijskiej j^
w posiadaniu grup przemysłowych, tworzących związek firm siostrzanych - kigyo^
sbndan. Keiretsn - sieci wzajemnych powiązań kapitałowych, które wiążą koncerny
g ■ jest duszony, a praca staje się najważniejszą częścią ludzkiej egzystencji. Podobnie do-
przemysłowe z ich podwykonawcami, stanowią kolejne 30% udziałów na tokijskim '
rynku akcji. Ta stabilność własności dostarcza firmom japońskim obfitość kapitału,'
co umożliwia im obieranie strategii opartych na inwestycjach długoterminowych,
a nie na krótkoterminowym czy średnioterminowym zysku.
To właśnie same firmy tworzą rdzeń japońskiego życia społecznego. Pracownicy ,
(szczególnie mężczyźni zatrudnieni w większych spółkach) są ich „członkami” w spo-‘
sób, jakiego nie spotka się w USA, ani nawet w społeczno-rynkowej Europie. W zamian
za lojalność, zaangażowanie i ciężką pracę, pracownicy tradycyjnie oczekują dożywot-
niego zatrudnienia, emerytury, ochrony społecznej oraz dostępu do zaplecza urlopowej
go i rekreacyjnego. Szczególny nacisk kładzie się na pracę zespołową i tworzenie toż­
samości kolektywnej, która opiera się na stosunkowo niewielkich różnicach w poziomie]
!®Definicja
Laissez-faire
Laissez-faire (po francusku dosłownie „pozwólcie działać") to zasada nieinterwencji państwa w sprawy
gospodarcze. Jest sercem doktryny, zgodnie z którą gospodarka działa najlepiej, kiedy rząd pozostawia ją
samej sobie. Nazwa pochodzi od fizjokratów z XVI li-wiecznej Francji, którzy wymyślili maksymę laissez faire
est laissez passer (pozostawcie jednostkę samą sobie i pozwólcie towarom swobodnie cyrkulować).
Klasyczni ekonomiści, tacy jak David Ricardo i Alfred Marshall (1842-1924), podjęli ten temat po Adamie
Smithie. Centralne założenie laissez-faire głosi, że nieregulowany rynek gospodarczy z natury dąży do
równowagi. Zazwyczaj wyjaśnia się to przy pomocy teorii „doskonalej konkurencji". Z tej perspektywy
interwencja państwowa traktowana jest jako szkodliwa, chyba że ogranicza się do działań promujących
konkurencyjność rynkową, takich jak kontrola monopolu i utrzymywanie stałych cen.
w •4^-
.jik
ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne 233
dochodów między dyrekcją a pracownikami. Ten nacisk na pracę i znaczenie wspólne-
g0 wysiłku w systemie japońskim doprowadziły do określania go mianem „peoplizmu”.
Końcowym elementem w tej ekonomicznej układance jest rząd. Chociaż wschodnio-
^jatyckie poziomy wydatków publicznych i podatków według standardów międzyna-
Igdowych są stosunkowo niskie (często poniżej 30% PNB), państwo odgrywa donio-
slą rolę w „kierowaniu” inwestycjami, badaniach i podejmowaniu decyzji handlowych.
PjModelowe jest tutaj niewątpliwie Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Przemysłu
? ruje japońską gospodarkę poprzez system planowania „indykatywnego” (patrz s. 236).
Gospodarka japońska przed II wojną światową wykazywała pod wieloma wzglę-
®<dami dość dużo cech kapitalizmu przedsiębiorczego, na przykład obsesję na punkcie
; maksymalizacji zysku i skłonność do przyjmowania perspektywy krótkoterminowo-
^ci. Jednakże ekonomiczna restrukturyzacja rozpoczęta przed wojną, a po niej zin-
Kusyfikowana, okazała się spektakularnie skuteczna. Japoński „cud gospodarczy”
■' stworzył przemysłową potęgę, która, jeżeli aktualne poziomy inwestycji zostaną
• utrzymane, stanie się największą gospodarką na świecie. Mimo to japoński sukces
może zostać wkrótce przyćmiony przez rosnącą potęgę Chin, których tempo wzro-
&tu przewyższa nawet tempo wschodnioazjatyckich „tygrysów”. Niemniej jednak suk-
I ces Japonii ma swoją cenę - za oficjalnym obliczem współpracy, japoński model eko-
■/ momiczny stawia pracownikom i ich rodzinom trudne wymagania. Wielogodzinna
Kpraca i wysoki poziom dyscypliny na miejscu pracy mogą oznaczać, że indywidualizm
■ minacja firmy „wspólnotowej” w społeczeństwie japońskim utrzymuje neofeudałne
poczucie obowiązku, uznając, iż powinność stoi ponad poszanowaniem praw. Dłate-
. go też krytycy dowodzą, że kapitalizm kolektywny jest niezmiennie oparty na auto-
. rytaryzmie (patrz s. 48), a najbardziej oczywistym przykładem kapitalizmu autorytar-
fenego jest chińska mieszanka rodzącego się kapitalizmu i głęboko zakorzenionej
^■'jednopartyjnej władzy komunistycznej. Wreszcie, dramatyczna depresja ekonomicz-
igpna Azji Wschodniej w latach 1997-1999 pokazała jak kruchy może być sukces eko­
nomiczny, jeśli opiera się na chwiejnych praktykach finansowych.
Kapitalizm zarządzany czy niezarządzany?
Niniejszy przegląd światowych kapitalizmów rzuca światło na fakt, że główną kwe­
stią w polityce gospodarczej jest właściwa równowaga między polityką a gospodar­
ką, a zatem między państwem a rynkiem. Czy gospodarka kapitalistyczna funkcjonu­
ją je najlepiej, gdy rząd pozostawia ją samą sobie, czy może stały wzrost i ogólną
pomyślność można osiągnąć wyłącznie poprzez system zarządzania ekonomicznego?
W praktyce pytanie to sprowadza się do oceny dwóch konkurencyjnych strategii eko-
^ż nomicznych: keynesizmu i monetaryzmu. Centralnym punktem krytyki klasycznej
|ż ekonomii politycznej, jakiej w pracy Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pienią­
dza (2003) dokonał Keynes (patrz s. 234) było odrzucenie idei naturalnego porząd­
ku ekonomicznego opartego na samoregulującym się rynku. Keynes dowodził, że po-
£ liryka laissez-faire (patrz s. 232), która ustanowiła ścisłe rozróżnienie między rządem
a gospodarką doprowadziła do chwiejności i bezrobocia, co najwyraźniej uwidoczni­
ło się w wielkiej depresji lat trzydziestych XX wieku.
 ^tt’®®
•-t^K - W^t^
234 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne 235

•iii
John Maynard Keynes Milton Friedman
•(1883-1946) . « (ur. 1912)

. Ekonomista brytyjski, który zyskał sławę dzięki krytyce Traktatu. Wersalskiego, przedstaw
wionej w The Economic Consequences of the Peace. (1919). Jego największe dzieli
Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936, wyd. poi. 2003) odchodzili
znacznie od neoklasycznych teorii ekonomicznych i przeszła długą drogę w kienmkp
ustanowienia dyscypliny zwanej, dzisiaj makroekonomią. Kwestionując zasady taissezi
®^\. faire', Keynes położył teoretyczne podstawy pod politykę zarządzania popytem, która zoi
stała szeroko przyjęta przez rządy zachodnie w okresie bezpośrednio poprzedzający^
II wojnę światową. Teorie keynesowskie wywarły głęboki wpływ zarówno na współcze-
' ' . sny liberalizm, jak i socjaldemokrację.
Amerykański wykładowca akademicki i ekonomista. Od roku 1948 profesor ekonomii* -.
Aa uniwersytecie w Chicago oraz założyciel tzw. szkoły chicagowskiej; Pracował także •
•jako felietonista dla Newsweeka oraz jako doradca prezydenta USA. W 1976 roku przy- ■
knano mu Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. Friedman jako główny propagator mo-
jiętaryzmu i gospodarki wolnorynkowej mocno krytykuje teorie Keynesa oraz strategie.,
'pądowe typu tax and spend. Jego największe prace, Kapitalizm i wolność (1962, wyd;'
.poi, poza cenzurą 1984) i napisany wraz z żoną Rose Wolny wybór (1980, wyd. poi, • ' ■ ;
.1994), wywarły znaczny wpływ na myślenie ekonomiczne Nowej Prawicy.. . . • ; .

p&zmniejszania bezrobocia ku kontrolowaniu inflacji. W ruchu zapoczątkowanym w la-

Według Keynesa gospodarki kapitalistyczne ulegały niepohamowanemu oslabieĄŚAł tach 80. przez rząd Margaret Thacher w Wielkiej Brytanii i administrację Ronalda
niu, aby w latach trzydziestych wejść w fazę depresji, ponieważ w miarę jak rosło beWiWj fX/Reagana w USA główną odpowiedzialnością ekonomiczną rządu było zapewnienie
robocie, siły rynkowe prowadziły do cięć w zarobkach, a to z kolei zmniejszało po- i ś7'? „zdrowego pieniądza”. Zadaniem rządu miało być wyplenienie inflacji z systemu i po-
pyt na towary i usługi. Keynes opowiadał się przeciwko ortodoksji wolnorynkowęj|®» |Wżostawienie takich spraw jak rozwój, zatrudnienie i wydajność naturalnym siłom ryn-
twierdząc, że poziom działalności gospodarczej jest dostosowany do „łącznego po-1 »ku. Monetaryzm sugeruje, że, jak powiedział Friedman, „inflacja jest zawsze i wszę-
pytu”, czyli całkowitego poziomu popytu w gospodarce, którym rząd jest w stanję|&| Bzie zjawiskiem monetarnym”. Teoria ta implikuje, że polityka keynesowska, której
zarządzać poprzez politykę podatkową i wydatki. Gdy rośnie bezrobocie, rząd powi? gWcelem byl wzrost produkcji i zmniejszanie bezrobocia, podsyca inflację poprzez za-
nien zwiększyć podaż pieniądza w gospodarce przez zwiększenie wydatków publiâw Sifthęcanie rządu do pożyczania, a zatem do „drukowania pieniędzy”. Alternatywą jest
nych albo obniżenie podatków. Wynikający z tego deficyt budżetowy byłby, jak WAprzesunięcie uwagi od polityki popytowej, która zachęca konsumentów do konsump-
gerował Keynes, bezpieczny, ponieważ osiągnięty w ten sposób wzrost pod wyższy łby cji ku polityce podażowej, która zachęca producentów do produkcji. Dla monetary-
dochody podatkowe, a zmniejszył potrzebę pożyczek rządowych. Ponadto każdy stów niezmiennie oznacza to deregulację i obniżenie podatków.
ki bodziec dla gospodarki byłby spotęgowany przez efekt mnożnikowy. Jednak współczesna ekonomia nie zadawala się już nazbyt uproszczonymi recep-
Nadejście keynesowskiego zarządzania podażą we wczesnym okresie po II wojnifâ»! Ktaifii w postaci keynesizmu i monetaryzmu i rozwinęła bardziej wyrafinowane stra-
światowej zrewolucjonizowało politykę gospodarczą i wydawało się stanowić w rękacol®! »fegie ekonomiczne, nawet „nową” ekonomię polityczną. Ostatecznie monetaryzm
rządów wiarygodny środek zapewniający ciągły wzrost i coraz powszechniejszą pomysłów zdołał przekonać keynesistów o wadze i znaczeniu inflacji i podażowej strony gospo-
ność. Dla wielu keynesizm był kluczem do „długotrwałego ożywienia rynkowego” darki. „Surowy” keynesizm został wyparty w rezultacie globalizacji ekonomicznej.
50. i 60., najbardziej trwałego okresu rozwoju gospodarczego, jaki kiedykolwiek miałów .Należy przy tym pamiętać, że style zarządzania gospodarką w latach 50. i 60. były
miejsce. Pod względem intelektualnym keynesizm stracił wiarygodność ^ jeszcze oparte na istnieniu odrębnych gospodarek narodowych. Z drugiej strony trud-
Mnożnik - mechanizm, w wyniku pojawienia się w latach 70. „stagflacji” (równoczesny wzrost . ’ fco również obstawać przy idei nieregulowanej gospodarki, zwłaszcza w sytuacji, gdy
poprzez który zmiana zarówno K^^^kr.^;^
-^-A™,™ ^iz ;i inflacji),
bezrobocia, jak ^a^;_,
..,«,,,,-;; iktórej
;^n^^;;\ sytuacji —
*•teoria :- Keynesa
ir»,.«^
------------------------- nie i
j------ ...... rodzaju gospodarka zwykła przyczyniać się do niskich inwestycji, krótkotermi-
popytu łącznego wywiera przewidywała i nie umiała wytłumaczyć. Pod wzjigłędem politycznym^® fenowego planowania i społecznego rozdrobnienia lub załamania. Jak wykazał Francis
większy wpływ na dochód lill^ykuyama (1996), każdy rodzaj tworzenia bogactwa bazuje na kapitale społecznym
idee keynesowskie były podważone przez kojarzenie ich z polityką pro1
narodowy cyrkulujący
gresywnych obciążeń podatkowych i rozrzutnych wydatków publicz- w formie zaufania, a nie wyłącznie na bezosobowych silach rynkowych. Pojawił się
w gospodarce.
nych (tax and spend), co według ekonomistów wolnorynkowych osła­ r więc „nowy keynesizm”, który odrzuca odgórne zarządzanie gospo-
biało przedsiębiorczość i inicjatywę prywatną, a także zagrażalo^^ darką, ale również uznaje fakt, że działania rynku są krępowane przez Kapitał społeczny -
Monetaryzm - teoria rozwojowi przez tworzenie niezmiennie wysokiej inflacji (ogólnego^^^niepewność, nierówność i zróżnicowany poziom wiedzy, zasoby kulturowe
głosząca, że inflację wzrostu poziomu cen). W tych warunkach przedkeynesowskie idee mo- i moralne, które
powoduje wzrost podaży pomagają promować
pieniądza; nadmiar
netarystyczne wróciły do łask, zwłaszcza wśród polityków prawicy. . Odmiany socjalizmu spójność społeczną,
Pojawienie się monetaryzmu, zwłaszcza w wyniku pracy takich eko­
środków finansowych przy
nomistów jak Friedrich von Hayek (patrz s. 62) i Milton Friedman,
........... stabilność polityczną
Współcześni socjaliści coraz częściej są gotowi przyznać, że kapitalizm i dobrobyt.
niedoborze towarów.
zasygnalizowało przesunięcie w priorytetach ekonomicznych od /. jest jedynym godnym zaufania środkiem wytwarzania bogactwa. W re-

TTTT?' i33»rZ£&rf.'r£ £^K*^^^

 :.'-:'HTOW<<^ :■:' •■ ": :t w-.-.'-.-âîKCv&a^^ 'M^SMWwnss^ww-.'*^^^^^. ■ ■■• •■■.••■ ■ wk-sxkvk:•.•••••• -v-■••’ ■'•■ -'^

236 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne 237

zultacie nie zamierzają obalać kapitalizmu, ale go zreformować, albo „zhumanizow^ ^jalizm państwowy
To zazwyczaj pociąga za sobą przyjęcie idei keynesowskich albo idei społecznej g0Sn
darki rynkowej. Tradycyjnie jednak socjaliści chciełi zbudować alternatywę dla.kap ^następstwie rewolucji bolszewickiej z 1917 roku ZSRR stało się pierwszym spo-
talizmu rynkowego, postrzegając socjalizm jako formację ekonomiczną jakościowo ni •łeczeństwem, które przyjęło wyraźnie socjalistyczny model organizacji ekonomicznej.
niego odmienną. Próby te oparte były na założeniu wyższości socjalizmu nad kapit^ ■Model ten rozwinął się w pełni dopiero podczas tzw. drugiej rewolucji stalinowskiej
lizmem zarówno w sferze moralnej jak i produkcyjnej. Chociaż literatura socjalisty^ l^țtrz s‘ 6$) w ‘atac^ $$■ XX wieku. Jednocześnie znaczące aspekty organizacji ryn-
na obfituje w modele ekonomiczne - od technokratycznego industrializmu Saint- ku pozostawały pod wpływem leninowskiej Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) lat
mona (1760-1825) do zdecentralizowanego samozarządzania Piotra Kropotkina MpModel, który później został wyeksportowany do Europy Wschodniej, i który po
(1842-1921) - najbardziej wpływowe z nich rozwinęły się w tradycji marksistowskie 'iii wojnie światowej zdominował ortodoksyjny komunizm, może być w związku z tym
Jednak to, co łączy modele socjalistyczne, to przekonanie, że mechanizm rynkowy m ^•'nazywany ekonomicznym stalinizmem. System ten był oparty na państwowej kolek-
że i powinien zostać zastąpiony przez pewne formy planowania ekonomicznego. W^i^jb która poddała wszystkie zasoby gospodarcze kontroli aparatu partyjno-pań-
Niestety, Marks (patrz s. 66) nie sformułował projektu organizacji ekonomiczni^ i^ Stwowego. W ZSRR system „planowania dyrektywnego” umieścił całą kontrolę po-
przyszłego społeczeństwa socjalistycznego, ograniczając się jedynie do pewnej licz#;,« U^.vî lityki -------------j------- j w rękach najwyższych organów partii komunistycznej, która
, •gospodarczej,
ogólnych zasad. Nie budzi wątpliwości fakt, że przewidywał, iż własność prywatnie- watnâ^^• ^^nadzorowała formułowanieformui celów produkcji (w formie planów pięcioletnich) poprzez
zostanie zniesiona i zastąpiona systemem własności kolektywnej albo społecznej, fisi i |feć agencji i komitetów planowania. Kluczowym organem był Gospłan (Państwowy
pozwoli gospodarce zaspokajać materialne potrzeby społeczeństwa, a nie dy^ Ww ^^^m*tet ^^anowan’a)» który ustalał cele produkcji dla całej gospodarki oraz aloko-
wszechwładnego rynku. Niemniej jednak, popierając powszechne uczestnictwo Itio® pił zasoby do każdego przedsiębiorstwa, kontrolował handel, ustalał ceny, poziom
każdym poziomie w społeczeństwie i przepowiadając, że państwo „zaniknie”, kiedy - / O .wynagrodzeń, podatki i subsydia. Za realizację tych planów odpowiedzialne były po-
nastanie pełny komunizm. Marłeś zdystansował się od państwowej kolektywizacji.'i ttęźne ministerstwa gospodarki, które kontrolowały poszczególne sektory i kierowa­
i centralnego planowania, jakie miały charakteryzować gospodarkę radziecką w$g|| ły działalnością przedsiębiorstw radzieckich takich jak banki, fabryki, sklepy, gospo­
stuleciu. darstwa państwowe i kołchozy.
Zatem rozwinęły się dwa bardzo odmienne modele gospodarki socjalistycznej: ..; KSpektakułarny upadek modelu socjalizmu państwowego w Europie Wschodniej
Î ZSRR w toku rewolucji w łatach 1989-1991 był szeroko wykorzystywany do wy­
socjalizm państwowy
kazania nieodłącznych wad centralnego planowania i przyczynił się do zdyskredyto­
socjalizm rynkowy. wania samej idei planowania. Nie można jednak ignorować niewątpliwych osiągnięć
radzieckiego stylu planowania: na przykład system centralnego planowania odniósł
wybitny sukces w rozwoju przemysłu ciężkiego i do roku 1941 wyposażył Związek
Radziecki w wystarczająco silną bazę przemysłową, umożliwiającą przeciwstawienie
Planowanie ^ię inwazji hitlerowskiej. Ponadto, chociaż planowanie poniosło żałosną klęskę na po-
Planowanie jest systemem organizacji ekonomicznej, który polega na racjonalnej alokacji zasobów zgodniej® lu produkcji dóbr konsumpcyjnych w stylu zachodnim, to jednak pomogło ZSRR
z jasno określonymi celami, które realizowane są przez częściową albo całkowitą koordynację produkcji, aiwiększości krajów Europy Wschodniej zlikwidować bezdomność, bezrobocie i ab-
dystrybucji i wymiany. Jednakże w praktyce systemy planowania zasadniczo się między sobą różnią. Ustroje': - ^plutne ubóstwo, czyli problemy, które nadal niszczą biedne śródmieścia w niektó­
socjalizmu państwowego wykształciły system planowania dyrektywnego zorientowanego na cele produkcji,.
rych rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Na przykład na Kubie, pomimo chro­
określane dla wszystkich przedsiębiorstw i administrowane centralnie poprzez hierarchię instytucji partyjno- '
państwowych. Tak zwane planowanie indykatywne stosowane jest na przykład we Francji, Holandii i Japonii nicznego zacofania ekonomicznego, poziom analfabetyzmu spadł do 2%, rozwinął
w celu uzupełnienia lub kierowania pracą gospodarki kapitalistycznej z wykorzystaniem narzędzi zarządzania \ się także system podstawowej opieki zdrowotnej, który w porównaniu z wieloma kra­
ekonomicznego, a nie kierowania państwowego. Oto niektóre zalety planowania: jami zachodnimi wypada korzystnie.
• umieszcza gospodarkę w rękach ludzkich, nie zdaje jej na los bezosobowych kaprysów rynku, ■ b< Jednak wady centralnego planowania są trudne do ukrycia. Być może najbardziej
• dostosowuje gospodarkę, tak aby zaspokajała ludzkie potrzeby, a nie maksymalizowała zysk prywatny,
zasadniczą z nich jest właściwa mu nieskuteczność, która wynika z faktu, że jakkol­
• planowanie jest, w mniejszym stopniu niż rynek, podatne na chwiejność i kryzysy,
• jest w stanie zapewnić wysoki poziom równości materialnej. '^ wiek kompetentni i zaangażowani są planiści, zakres i złożoność informacji, z który­
mi są oni konfrontowani, przerasta po prostu ich możliwości (Hayek, 1996). Ocenia
Krytycy wskazują jednak następujące wady:
się na przykład, że nawet w stosunkowo niewielkim systemie planowania centralne­
• planowanie nie jest w stanie poradzić sobie ze złożonością współczesnej, zindustrializowanej gospodarki,
• jest skrycie lub otwarcie apodyktyczne, ponieważ pozwala centralnym agencjom na kontrolowanie
go planiści mają do czynienia z zakresem możliwości, który przekracza liczbę atomów
gospodarki, we wszechświecie. Następnym wyjaśnieniem słabych wyników ekonomicznych syste-
• narzuca masom opinię elit, zamiast reagować na popyt konsumentów, ;mu komunistycznego jest fakt, że zabezpieczenia społeczne wbudowane w centralne
• nie potrafi nagradzać czy zachęcać do przedsiębiorczości i wykazuje tendencję do biurokratycznej stagnacji^ . planowanie wraz z jego stosunkowo egalitarnym systemem dystrybucji niewiele zro­
biły w celu pobudzania przedsiębiorczości i promowania wydajności. Chociaż wszy-
238 CZĘŚĆ 3 Gospodărită i społeczeństwo
scy radzieccy pracownicy mieli zatrudnienie, w praktyce trudniej było zapewnić,.:
wszyscy rzeczywiście pracowali. Wreszcie planowanie centralne kojarzone było #
wstaniem nowego społecznego podziału opartego na pozycji zajmowanej w polit
czy biurokracji. Według Milovana Djilasa (1957) powstała „nowa klasa” partyj
państwowych biurokratów, która cieszyła się statusem i przywilejami równymi Id;
kapitalistycznej w społeczeństwach zachodnich. W oczach lewicowych krytykowi
nowanie radzieckie to nic innego, jak system kapitalizmu państwowego. ^
Socjalizm rynkowy
W ramach alternatywy wobec mocno scentralizowanej gospodarki radzieckiejW^S
dejmowano próby pogodzenia zasad socjalizmu z dynamiką konkurencji rynkoW^^^
Taki model wprowadzono w Jugosławii po tym, jak w roku 1949 doszło
rozdźwięku pomiędzy prezydentem Tito i Stalinem, a także na Węgrzech po-O^W
mieniu przez ZSRR politycznego powstania w roku 1956. Podobne pomysły ząsto^;
sowano w ZSRR w latach 1985-1990, podczas pierestrojki Michaiła Gorbaczowa'T
która była programem „restrukturyzacji ekonomicznej”. Pierestrojka nabierała foz^W
pędu: początkowo zezwalała na rozwój spółdzielni i jednoosobowych przedsfe:^
biorstw, które miały stanowić uzupełnienie systemu centralnego planowania, a w^WM
cu pozwoliła radzieckim przedsiębiorstwom na całkowite uwolnienie się od systemjT-y
planowania i przekształcenie się w przedsiębiorstwa samofinansujące i samozarWĄ;';
dzające. Główną cechą gospodarki socjalizmu rynkowego jest więc próba pogodzeń??
nia samozarządzania z konkurencją rynku. Nie oznacza to ponownego wprowadzę^/'
nia kapitalizmu, gdyż pomimo tego, że przedsiębiorstwa gospodarcze znajdujă^^B
w posiadaniu i pod kontrolą pracowników, nie istnieje rynek pracy, a w związW®
z tym nie istnieje wyzysk. Jednak to, co wyraźnie odróżnia ten system od modeler;
radzieckiego, to fakt, że samozarządzające się przedsiębiorstwa funkcjonują nie ,węt-?.j
dług „tyranii planisty”, lecz w granicach środowiska rynkowego ukształtowanego;-^
przez konkurencję, bodźce i zysk.
Zaleta socjalizmu rynkowego polega na tym, że wydaje się on rekompens^^^B
wiele najpoważniejszych wad planowania centralnego. Środowisko rynku nie
ko zapewnia reakcję konsumentów i wydajność, lecz także chroni przed niebeźpi&j^
czeństwami władzy biurokratycznej. Jednakże nie można powiedzieć, że rynek są^i';;
cjalistyczny jest całkowicie nieplanowy i nieregulowany. Co prawda, większość^''
prób zaproponowania „realnej” i „wykonalnej” formy socjalizmu (Nove, 1983;,^
Breitenbach, Burden i Coates, 1990) uznaje ciągłą potrzebę planowania, adzj^
wiek z użyciem metod zapewniających współpracę i wzajemne oddziaływanie;
nocześnie, pomimo że samozarządzanie zachęca do współpracy $|^
pewnia wysoki poziom równości pod względem materialnym, W®?
Kapitalizm państwowy -
system własności
można zaprzeczyć, że rynek narzuca surową dyscyplinę. Zbankruto^.,
państwowej, naśladujący wane przedsiębiorstwa upadają, a nierentowny przemysł zanika,- je^h
stosunki panujące nakże jest to cena, którą na dłuższą metę trzeba zapłacić za dyńa~A1
w klasie kapitalistycznej, miczną i dobrze prosperującą gospodarkę.
koncentrujący silę Jednak ani gospodarka jugosłowiańska, ani węgierska, mimo P.tóę/
ekonomiczną w rękach czątkowych obietnic nie okazały się być bardziej skuteczne i trwațB^i^
partyjno-państwowej elity.
niż radziecki system planowania centralnego. Pierestrojka bez
ROZDZIAŁ IX Systemy ekonomiczne
mst Friedrich Schumacher , ., -
^1977)^
^dzony w Niemczech ekonomista brytyjski i teoretyk ekologii. „Fritz" Schumacher, uzy- .
hwszy stypendium Rhodesa, w latach trzydziestych XX wieku zamieszkał w Wielkiej
ytąnii,- by studiować w Oxfordzie. Zanim powrócił do życia akademickiego,.nabywał -
akfyczne doświadczenie w biznesie, rolnictwie i dziennikarstwie. Byl doradcą ekono- ■
ijizhym w British Control Commission w Niemczech (1946-1'950) i brytyjskiej Natio-
I'Coal Board (1950-1970). Jego nowatorska praca Mate jest piękne. Spojrzenie na -
"spodarkę świata z założeniem, że człowiek coś znaczy (1973, wyd. poi. 1981) bro- ■. •
a'sprawy produkcji na skalę ludzką i promowała buddyjską filozofię ekonomiczną (ekonomię „ćzlo-
ek coś znaczy"), która kładzie nacisk na moralność i „godziwe utrzymanie". Schumacher założył In-
Hiedlate Technology Development Group, by pomagała upowszechnić jego poglądy.
Spienia wyróżniła się bardziej dzięki swej roli w wykorzenianiu istniejącego, choć
Wniewydajnego, systemu gospodarczego, niż dzięki zdolności do zapewnienia Związ-
^kówi Radzieckiemu realnej alternatywy. Jedna z głównych słabości rynku socjali-
'’••stycznego to fakt, że samozarządzanie stoi w sprzeczności z dyscypliną rynkową,
^ponieważ nakazuje przedsiębiorstwom reagować przede wszystkim na interesy ich
pracowników. Dlatego ekonomiści wolnorynkowi zwykle dowodzą, że jedynie hie­
rarchicznie zorganizowane przedsiębiorstwa prywatne mogą osiągnąć optymalną
Wydajność, ponieważ tylko one są w stanie konsekwentnie reagować na dyktat ryn-
Șku przez to, że maksymalizację zysku wynoszą ponad wszystkie inne względy.
fCzy istnieje ekonomiczna „trzecia droga”?
jtldea ekonomicznej „trzeciej drogi” (patrz s. 72), która stanowi alternatywę zarówno
; dla kapitalizmu, jak i dla socjalizmu, przyciąga myślicieli politycznych różnych tra-
|dycji. Jest na przykład powracającym tematem w myśli faszystowskiej, najpierw za-
> rysowanym przez Mussoliniego w związku z korporacjonizmem (patrz s. 341), do
Iktórego odwoływali się później między innymi Oswald Ernald Mosłey w Wielkiej
f^rytanii i Juan Domingo Peron w Argentynie. Korporacjonizm faszystowski, w od-
miznieniu od swojej liberalnej odmiany, opiera się na przekonaniu, że biznes i praca
^połączone w organiczną i duchowo zjednoczoną całość. Jednak w praktyce kor-
gppracjonizm we Włoszech sprowadzał się zaledwie do instrumentu, dzięki któremu
państwo faszystowskie niszczyło niezależne związki zawodowe i próbowało zastra-
większe interesy biznesowe. Zupełnie inną „trzecią drogą” jest keynesowską de­
mokracja socjalna, której najbardziej rozwiniętą formę odnaleźć można w powojen-
KlSzwecB' Szwedzki model gospodarczy usiłował łączyć zarówno elementy
^socjalizmu, jak i kapitalizmu. Majątek produkcyjny byl skoncentrowany głównie w rę-
Rprywatnydi, a sprawiedliwość społeczną gwarantował najbardziej wszechstron-
system opieki społecznej i najwyższy reżim podatkowy, jaki istniał gdziekolwiek
^swiede. W tym ujęciu socjaldemokratyczna „trzecia droga” mogła być postrzega-
®fko lewicowa wersja kapitalizmu społecznego. Jednakże, tak jak w przypadku mo-
®w MAWśiSS.®®^'» avajafiiavwKHrai';

240 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo ROZDZIAŁ IX Społeczeństwo: struktura i podziały 241

delu socjalno-rynkowego, realność ciągle wysokich poziomów wydatków spoit

nych w coraz bardziej konkurencyjnej gospodarce globalnej rodzi wątpliwości,
Społeczeństwo: struktura i podziały
nily się one w latach 80. i 90. XX wieku w Szwecji w postaci rosnącej wrażli
cznikowa sugestia, że polityka toczy się w kontekście społecznym, nie ukazu-
na naciski międzynarodowej konkurencji oraz w tendencji do wycofania się z p
pjak blisko powiązane są ze sobą życie polityczne i społeczne. Polityka z racji swej
rytetów opieki społecznej. Warto również zauważyć, że ideologiczne myślenie „ti
jest działalnością społeczną. Niektórzy uważają ją za proces, poprzez który
ciej drogi” od lat 90. opierało się na wyraźnie posocjalistycznym modelu, co
jczeństwo wyraża i, być może, rozwiązuje konflikty. W tym sensie społeczeń-
omówione bardziej szczegółowo w rozdziale 3.
nie jest jedynie kontekstem, ale samą esencją polityki. Jednakże pojęcia, takie
Całkowicie odmienne podejście do organizacji ekonomicznej wysuwają teor
.„społeczny” i „polityczny”, również wyznaczają różne (może nawet wewnętrz-
ekologii. Z ich perspektywy kapitalizm i socjalizm są jedynie odmiennymi przei
|połączone) sfery działalności. Co rozumiemy pod pojęciem „społeczeństwo”?
mi tej samej „super ideologii” industrializmu. Innymi słowy są one postrzegane zt
oim ogólnym sensie społeczeństwo jest zbiorowością łudzi, którzy zajmują ten
niczo jako alternatywne sposoby wykorzystywania przyrody w celu zaspokojenia
n obszar terytorialny. Jednakże nie każda grupa ludzi tworzy społeczeństwo. Spo-
teresów materialnych ludzkości. Ekolodzy dowodzą nie tylko, że ta obsesja na punka
•czeństwa charakteryzują się regularnymi modelami interakcji społecznych. Suge-
rozwoju gospodarczego doprowadziła do zrujnowania środowiska naturalnego,je
;uje to istnienie pewnego rodzaju struktury społecznej, tzn. zazwyczaj stałego zesta­
również, że poprzez zniszczenie wrażliwego ekosystemu, od którego zależy całe ży'
li wzajemnych powiązań pewnej liczby elementów. Ponadto stosunki „społeczne”
zagroziła przetrwaniu samego rodzaju ludzkiego. Zielona alternatywa ma na celu prze,
■Dociągają za sobą wzajemną świadomość i co najmniej pewien zakres współpracy.
stawienie priorytetów ekonomicznych w oparciu o równowagę, to jest zdolność
rzecz ujmując - walczące szczepy nie tworzą „społeczeństwa”, nawet jeśli
temu (w tym przypadku planety Ziemi) do utrzymania dobrego stanu i kontynuo
tnieszkają blisko siebie i regularnie utrzymują ze sobą kontakty. Społeczeństwa za­
nia egzystencji. Chociaż ekosocjaliści utrzymują, że kapitalistyczna bezlitosna pogoń
czaj charakteryzują się również podziałami społecznymi, w wyniku których gru-
za zyskiem jest odpowiedzialna za zniszczenie środowiska, to osiągnięcia reżimów so
py i jednostki zajmują różne pozycje odzwierciedlające różny status, nierówną dys-
cjalizmu państwowego na polu zrównoważonego rozwoju również nie są porywają
Itrybucję bogactwa i/lub władzy w społeczeństwie. Istota tych podziałów czy
Zasada zrównoważenia sugeruje być może, że problemy dotyczące własności i orga
■rozłamów, jak i polityczne znaczenie poszczególnych podziałów (klasowych, raso-
nizacji bogactwa są drugorzędne w stosunku do fundamentalnej.kyw :< eh, związanych z płcią kulturową, wiekiem, religią itd.) są oczywiście odmienne
Industrializm - teoria lub stii związku pomiędzy ludzkością a światem przyrody. W celu porzuć
różnych społeczeństwach.
system ekonomiczny, nia poglądu, że przyroda jest zasadniczo zasobem dostępnym'
jednak we wszystkich przypadkach społeczeństwo może być postrzegane jako
oparte na fabrycznej zaspokojenia potrzeb człowieka, konieczne jest stworzenie całkowi
produkcji na szeroką
sennik kształtujący politykę na kilka istotnych sposobów:
innego systemu wartości, który stawiałby ekologię przed ekonomi^
skalę i nieustającej
a moralność przed materializmem. Taicie idee rozwijał E.F. Schumąche dystrybucja bogactwa i innych zasobów w społeczeństwie warunkuje istotę władzy
akumulacji kapitału.
(1981) w pojęciu „ekonomii buddyjskiej”. państwowej (co omówiono w rozdziale 5),
^społeczeństwo wpływa na opinię publiczną i kulturę polityczną (co omówiono
w rozdziale 10),

Indywidualizm, kolektywizm
Indywidualizm jest przekonaniem o prymacie jednostki nad grupą społeczną lub kolektywnym organem, ^jM
co sugeruje, że w każdej teorii politycznej lub społecznej miejsce centralne zajmuje jednostka. Pogląd tęn^
jest blisko kojarzony z klasycznym liberalizmem, a obecnie z Mową Prawicą. Z tej perspektywy wszelkiej”
twierdzenia o społeczeństwie powinny przede wszystkim uwzględniać tworzące je jednostki. Ściśle mówiący
„nie ma czegoś takiego, jak społeczeństwo" (Margaret Thacher). U podstaw tego poglądu leży przekonani^
że istoty ludzkie są z natury egoistyczne i w dużej mierze polegają na sobie, nie zawdzięczając nic
społeczeństwu, jeśli chodzi o talenty i umiejętności.
Kolektywizm zwraca uwagę na zdolność istot ludzkich do działań zbiorowych, podkreślając ich chęć , _
i zdolność osiągania celów poprzez wspólną pracę, a nie poprzez starania jednostki. Bazuje na przekonani
że istnieje społeczny wymiar ludzkiej natury, co implikuje, że grupy społeczne (w tym samo społeczeństwo)
są znaczącymi bytami politycznymi. Pogląd ten przejawia się na przykład w wadze, jaką socjaliści .-J
przywiązują do analizy klasowej oraz w kategoriach pici używanych przez feministki, a także we wszj$«|
doktrynach nacjonalistycznych i rasistowskich. Kolektywizm jest czasami łączony z etatyzmem (patrz s. 12
chociaż ta relacja nie jest istotna.
jB^WW?
asa społeczna
ólhie rzecz ujmując: klasa to grupa ludzi, którzy posiadają podobną pozycję społeczną i gospodarczą. Dla
[ksistów klasa jest powiązana z silą ekonomiczną, zdefiniowaną poprzez związek jednostki ze środkami
fOtțtikcj». Z tej perspektywy podziały klasowe są zatem podziałami pomiędzy „światem kapitału" i „światem
.‘.’i tzn. pomiędzy właścicielami bogactwa produkcyjnego (burżuazją) a tymi, którzy żyją ze sprzedaży
& siły roboczej (proletariatem). Niemarksistowskie definicje klasy opierają się zwykle na różnicach
""dochodzie i statusie (patrz s. 242) różnych grup zawodowych. Przykładem jest podział na pracowników
„średniej", urzędników (niepracujących fizycznie) i klasę „pracującą", czyli pracowników fizycznych.
lasami na podstawie różnic w pozycji na rynku dokonuje się bardziej wyrafinowanego podziału na
esjonalnych fachowców (klasa A), kierowników (klasa B), duchownych (klasa Cl), wykwalifikowanych
^cewników fizycznych (C2), pracowników, od których nie wymaga się pełnych lub żadnych kwalifikacji (D),
lotnych lub niezdolnych do pracy (E).

^<W-’
.^
242 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
• podziały społeczne i konflikty pomagają wywoływać zmiany polityczne w posl
reform i rewolucji (co omówiono w rozdziale 10),
• struktura społeczna kształtuje zachowania polityczne, tj. kto i jak głosuje lub
stępuje do partii itd. (co omówiono w rozdziałach 11-13).
Jednak istota społeczeństwa to jeden z najbardziej spornych obszarów debaty,
litycznej i ideologicznej, przy czym jest ona nie mniej kontrowersyjna niż p
zdefiniowania natury ludzkiej. Przykładowo, podczas gdy między innymi ma
ści uważają, że społeczeństwo charakteryzuje się nierozwiązywali
i konfliktami, liberałowie śą skłonni podkreślać, że wśród konkurujących it
sów i grup istnieje harmonia. Podobnie, podczas gdy liberałowie skłoni
postrzegać społeczeństwo jako artefakt ukształtowany przez jednostki w celu
spokojenie ich różnych potrzeb, konserwatyści tradycyjnie opisują je jako organ
ne, ostatecznie ukształtowane przez siły naturalnej konieczności. Jednak być i
najważniejsza debata dotyczy związków pomiędzy jednostką a społeczeństwem
go, czy taki byt jak społeczeństwo w ogóle istnieje. U podstaw tego pytania leży
walizacja między dwoma kontrastującymi sposobami postrzegania społeczeńs
indywidualizmem i kolektywizmem.
Klasa społeczna
Od czasu nadejścia nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego, klasa jest na
postrzegana jako wynik najgłębszych i najbardziej znaczących politycznie podzi
społecznych. Jedynie w społeczeństwach bardziej tradycyjnych ustalona hiera
społeczna i przedindustrialne systemy stratyfikacji nadal odgrywają pewną
Przykładowo, chociaż system kastowy w Indiach stracił na znaczeniu, pariasi
dotykalni”) pozostają ważną siłą polityczną. Podziały klasowe odzwierciedlają
nomiczne i społeczne różnice w społeczeństwie. Są zatem oparte na nierównej
trybucji bogactwa, dochodu i/lub statusu społecznego. Dlatego też klasa społec
to grupa ludzi, którzy mają podobną pozycję ekonomiczną i społeczną oraz ws
ny interes ekonomiczny. Jednakże wszelka analiza stosunku pomiędzy klasą a f
tyką jest obarczona wieloma obciążeniami. Obejmują one trudność w zidenty
waniu podziałów klasowych i ustaleniu stosunków pomiędzy klasami, jak i py
Status
Status to pozycja, jaką osoba zajmuje w hierarchii. Charakteryzuje się on rolą, prawami i obowiązkami d
osoby w stosunku do innych osób. Jako że na status składa się kilka elementów, takich jak honor, prestli
pozycja i władza, jest on pojęciem trudniejszym do określenia niż klasa, będąca zasadniczo kategorią..;
ekonomiczną. Ponadto, jako miara społecznego szacunku (określająca, czy ktoś jest „niżej", czy „wyżej"
w drabinie społecznej), jest bardziej subiektywny. Podczas gdy tradycyjne społeczeństwa posiadają zwykl
jasne i trwałe hierarchie statusu, w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych są one bardziej ptyn
Status często, choć może mało precyzyjnie, jest skorelowany z bogactwem i wykonywanym zawodem.
Niemniej jednak hierarchie statusu nadal funkcjonują w związku z takimi czynnikami jak środowisko,
edukacja, pleć kulturowa, rasa i etniczność.
ROZDZIAŁ IX Społeczeństwo: struktura i podziały 243
•o. czy wpływ klasy się zmniejszył, a jeżeli tak, to dlaczego. U podłoża tych pytań
,v niezgoda co do tego, jak powinna być definiowana klasa.
tanie i upadek polityki klasowej
iwni zwolennicy teorii polityki klas wywodzą się z tradycji marksistowskiej. Mark-
uważają klasę za najbardziej zasadniczą i politycznie najbardziej znaczącą kate-
nę podziału społecznego. Na początku Manifestu komunistycznego (1848, wyd.
51986) Marks stwierdza, że „historia całego dotychczasowego społeczeństwa jest
forią walk klasowych”. Odzwierciedlało to jego przekonanie, że polityka wraz z ta­
li aspektami życia jak prawo, kultura, sztuka i religia jest częścią „nadbudowy”
arunkowanej przez ekonomiczną „bazę”. Sugerowało to po prostu, że proces po-
czny jest niczym więcej, niż rozwiązywaniem napięć lub konfliktów klasowych. Te
olei wywodzą się ze sposobu produkcji, a w ostatecznej analizie z instytucji wła-
iści prywatnej.
Zgodnie z tym poglądem w systemie kapitalistycznym „panująca” klasa właścicie-
lurżuazja) dominuje i wykorzystuje klasę opłacanych niewolników (proletariat),
iło to początek dwuklasowemu modelowi kapitalizmu przemysłowego, który uwy-
niał konflikt i stopniowo postępującą polaryzację. Zgodnie z poglądami Marksa
isy były kluczowymi aktorami na scenie politycznej i miały zdolność tworzenia hi-
ii. Twierdził, że przeznaczeniem proletariatu była rola „grabarza” kapitalizmu,
iłetariat spełniłby to przeznaczenie po zyskaniu „świadomości klasowej” (patrz
) i uświadomieniu sobie swych prawdziwych interesów klasowych, tym samym
yażając, że jest grupą wyzyskiwaną. Przekształciłby się zatem z „klasy w sobie”
:gorii zdefiniowanej ekonomicznie) w „klasę dla siebie” (siły rewolucyjnej). Zgod-
z przekonaniami Marksa byłoby to konsekwencją pogłębiającego się kryzysu ka-
■alizmu i pogarszających się warunków materialnych lub ubożenia klasy pracującej.
Marksistowski model dwuklasowy został jednak zdyskredytowany, gdyż nie speł-
się jego prognozy, a dowodów na walkę klas było coraz mniej, przynajmniej
zwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych. Już przed końcem XIX stulecia
iło się jasne, że klasowa struktura społeczeństwa przemysłowego jest coraz bar-
złożona oraz że różni się w zależności od systemu, jak również zmienia wraz
zm, posfordyzm
im i postfordyzm są terminami używanymi do wyjaśnienia ekonomicznej, politycznej i kulturowej
formacji współczesnego społeczeństwa poprzez odniesienie do zmiany formy i organizacji produkcji.
.Idyzm odnosi się do metod masowej produkcji na szeroką skalę, których pionierem był Henry Ford
^Detroit w USA. Używając technik naśladowanych powszechnie aż do lat 60. XX wieku, Ford polegał
^mechanizacji i wysoce zorganizowanym procesie pracy na linii produkcyjnej w celu wytworzenia
Jardowych i stosunkowo niedrogich produktów. Społeczeństwa fordystyczne zbudowane były głównie na
^darystycznej lojalności klasowej. Postfordyzm pojawił się jako wynik wprowadzenia bardziej elastycznych
n opartych na mikroelektronice, które dawały indywidualnym pracownikom większą autonomię
ożllwiały innowacje, takie jak zlecanie podwykonania i produkcję krótkoseryjną. Postfordyzm jest łączony
intralizacją w miejscu pracy, społeczną i polityczną fragmentacją oraz większym naciskiem na wybór
dywidualność.
«W-SEBJffiK 5S22a^;?ŚS
 tfM£‘it&'&S^!»«®!iS®:aWmfc!iOff‘WfifflOa®!^»1îmW.BMaSS®Kt&îmS3^®Kîi^^
244 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
z upływem czasu. Max Weber (patrz s. 265) był pierwszym, który dokonał bilansowi
tych zmian, rozwijając teorię stratyfikacji, która uznawała różnice ekonomiczne czP‘-’V
klasowe, uwzględniając jednak również znaczenie partii politycznych oraz status si$®®
łeczny. Zwracając uwagę na status jako „społeczną ocenę honoru” wyrażoną w styl^wfl
życia jakiejś grupy, Max Weber pomógł przygotować grunt dla nowoczesnego poj^H
cia klasy zawodowej stosowanego szeroko przez naukowców społecznych i polity^ȘO
nych. Współcześni marksiści również próbują uszlachetnić prosty model dwuklaso^S
wy. Nadał uwypuklają znaczenie własności prywatnej, ale gotowi są przyjąćj^Mi
pojawiła się „pośrednia” klasa dyrektorów i inżynierów oraz że istnieją wewnę^^^ffl
podziały zarówno wewnątrz burżuazji, jak i proletariatu. Rywalizacja istnieje na pi^^iM
kład między sferą finansową a kapitałem przemysłowym, pomiędzy wielkim bizn&M^
sem a małymi pracodawcami oraz pomiędzy pracownikami z zadaniami nadzorczy^
mi i pracownikami, którzy są jedynie kontrolowani.
Jednak zdaniem niektórych koniec XX wieku charakteryzował się ostatecznym^-
zmierzchem polityki klasowej. Do lat 60. XX wieku neomarksiści, tacy jak Hertert '^ '
Marcuse (patrz s. 70), ubolewali nad słabnięciem radykalizmu pośród proleriatu rrij®^
skiego i zamiast tego zajmowali się rewolucyjnym potencjałem studentów, kobiet^itB
mniejszości etnicznych i trzeciego świata. Tradycyjna więź między socjalizmem ą^lWil
są pracującą została formalnie porzucona w takich pracach jak między innymi Fare^fl
well to the Working Class (1982), której autorem jest Andre Gorz. W tym sani^f®^
okresie badania nad zachowaniami wyborczymi przyciągnęły uwagę do proccs'ii‘^^«
nikania identyfikacji Masowej (patrz s. 301), osłabiania relacji pomiędzy klasą^pj^
leczną a poparciem partyjnym. Wydawało się, że glosowanie coraz częściej stawąlp’^|
się czynnością podejmowaną ze względu na konkretne interesy, co odzwierciedlało'S
kalkulacje jednostki odnośnie jej własnej korzyści materialnej, a nie jakiegokolwiek..; .7
poczucia klasowej solidarności.
Większość komentatorów zgadza się, że za słabnięciem politycznego znaczenia klâ^k^?
stoi zjawisko deindustrializacji. Deindustrializacja jest upadkiem tradycyjnych, wyma^^
gających dużego nakładu siły roboczej gałęzi przemysłu, takich jak węglowy, stalówek
stoczniowy. Charakteryzowała je kultura solidarystyczna, mająca swe źródło w jasńćjli^^
jalności politycznej i zazwyczaj silna organizacja związkowa. Natomiast rozwijająć^^^g
w gospodarkach sektory usług sprzyjają postawom bardziej indywidualistycznym
strumentalistycznym. W The Second Industrial Divide. Possibilities for Prosperity (1984)^' ^
Piore i Sabel sugerowali, że zmiany te są częścią procesu przejścia od ery „fordystW^M
do „postfordystów”. Zmierzch systemu masowej produkcji i konsumpcji, czyli^^H
nych cech fordyzmu stworzył bardziej spluralizowane formacje klasowe. W świecić por^jy,
lityki przejawia się to w upadku partii politycznych opartych na klasach oraz w.pója*;^^
wianiu się nowych ruchów społecznych, które wyrażają zainteresowanie między inńyiąjp,V
feminizmem, pokojem światowym, prawami zwierząt czy ochroną środowiska. ■
Deindustrializacja -
zmniejszenie się
Kto tworzy podklasę?
przemysłowego zaplecza Doniesienia o upadku Idas są jednakże wyolbrzymiane. Jeśli ich;
gospodarki, przejawiające rami są socjaliści, odzwierciedlają one gorzkie rozczarowanie. Jej
się zanikaniem przemysłu
tomiast stoją za nimi liberałowie i konserwatyści, są one jedynie ń
ciężkiego.
niem życzeniowym. Współczesne społeczeństwa przemysłowi
«is’'ś^“ ■ ^.>’feśiiiaiiŁ •■>#:
ROZDZIAŁ IX Społeczeństwo: struktura i podziały 245
; john Kenneth Galbraith
(1908-2006)
kanadyjski ekonomista I teoretyk społeczny. Po służbie wojskowej w czasie wojny jako
dyrektor US Strategie Bombing Survey, Galbraith został profesorem ekonomii na Unk
^efsytecie Harvarda. Pełnił funkcję ambasadora USA w Indiach w latach 1961-1963.
^Galbraith, ściśle utożsamiany z Partią Demokratyczną, jest być może obecnie głównym
Propagatorem ekonomii keynesowskiej (bez wątpienia jest jej najbardziej innowacyj-
kym zwolennikiem). Został jednym z najwybitniejszych komentatorów społecznych
Sw'USA. Do jego głównych prac.zaliczają się Społeczeństwo dobrobytu. Państwa prze-.
irydowe (1958, wyd. poi. 1973), The New Industrial. State (1967) i The Culture of
Contentment (1992).
vfcContentment
LlliW» ■ i* - ■ ." • ’.-J '•*-'•'-. .v-,. >i^‘A;?- •
8
pMwet postfordystyczne, nie są bezklasowe ani w marksistowskim sensie kolektywnie
^posiadanego bogactwa, ani w liberalnym sensie prawdziwej równości szans. Przykła-
rndowo: w Wielkiej Brytanii, w roku 1990 najbogatsze 10% ludności posiadało 50%
£ bogactwa, a 12 milionów ludzi (22% społeczeństwa) mieszkało w gospodarstwach do-
gKwych z dochodem całkowitym mniejszym niż 50% średniej krajowej (Social Trends,
»'?93). Świadczy to o tym, że na miejscu dawnych podziałów klasowych pojawiły się
3. nowe formy ubóstwa i upośledzenia.
»|^Jędną z najbardziej liczących się prób dyskusji nad tą zmianą i jej politycznymi im-
^likacjami podjął John Kenneth Galbraith (patrz wyżej) w The Cidture of Content-
&„/ (1992). Galbraith wskazywał na powstawanie w nowoczesnym społeczeństwie,
^przynajmniej wśród jednostek aktywnych politycznie, „zadowolonej większości”. Jej
^materialny dostatek i bezpieczeństwo ekonomiczne sprzyja przyjmowaniu konserwa-
J^tywnej postawy politycznej. Ta zadowolona większość tworzy na przykład bazę wy-
®bprczą dla modnej od lat 70. XX wieku polityki popierającej cięcia podatkowe oraz
przeciwnej opiece społecznej. Koncentracja ubóstwa i upośledzenia wśród mniejszej
^-.części populacji przejawia się w rozwoju tak zwanego społeczeństwa „dwóch trzecich”,
)-.;::lub. „trzech piątych”, co stało się adekwatne po przeniesieniu tego pojęcia przez Wil-
pila Huttona (1995) na grunt Wielkiej Brytanii. Zatem debata o naturze społecznych
'^nierówności coraz bardziej koncentruje się na tym, co modnie zwie się „podklasą”.
U Termin podklasa jest nieprecyzyjnie zdefiniowany i politycznie kontrowersyjny.
lIsKi'ȘWym najogólniejszym sensie odnosi się do tych, którzy cierpią z powodu wielo-
fe^miarowej deprywacji (bezrobocia lub niskich płac, ubogich mieszkań, nieodpowied-
^niej edukacji itd.) i są spychani na społeczny margines jako osoby „wykluczone”. Jed-
^<nąkże tacy prawicowi komentatorzy jak Charles Murray (2001) wyjaśniają pojawienie
IIKpodklasy przede wszystkim w odniesieniu do opieki społecznej i osobistego niedos-
»$tośowania. Z tej perspektywy opieka społeczna postrzegana jest jako przyczyna upo-
Medzenia, a nie jako lek na nie. Zgodnie z tym poglądem „kultura zależności” rozwi-
się wśród tych, którzy są klasyfikowani jako bezrobotni, upośledzeni społecznie lub
^^^ęłnosprawni, osłabiając ich indywidualną inicjatywę i pozbawiając szacunku do
IPBBe oraz osobistej odpowiedzialności. Murray utrzymywał ponadto, że opieka spo-
m^żna uwalnia kobiety od zależności od utrzymujących je mężczyzn, stanowi główną
l^i^>-‘
 -.^r -••-• <M#^
246 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo
przyczynę rozpadu rodzin, czego konsekwencją jest powstawanie podklasy, która r
raz częściej składa się z samotnych matek i dzieci wychowujących się bez ojców. W 68
pisanej wraz z Richardem Herrnsteinem książce The Bell Curve. Intelligence and Clą
Structure in American Life (1995), Murray poszedł jeszcze dalej, łącząc społeczne iibń?
stwo z tym, co według niego miało być wrodzoną niższością afroamerykanów.
Z drugiej strony radykalni lewicowi komentatorzy wykazują tendencje do definii
wania podklasy w kategoriach strukturalnego upośledzenia i zmieniającej się równ
wagi w globalnej gospodarce. Z ich punktu widzenia głównym problemem jest dłu
trwałe bezrobocie i widoczna niezdolność wielu współczesnych gospodarek, stojący!
wobec zmiany technicznej i coraz ostrzejszej konkurencji międzynarodowej, do zap
niania pracy większości swych obywateli. Dla Galbraith podklasa jest „podklasą fif
cjonalną”, co wynika z zapotrzebowania wszystkich krajów przemysłowych na nis
opłacanych pracowników, wykonujących prace odrzucane przez tych, którym się po.
wiodło, jako wstrętne lub poniżające. Ponieważ potrzeba ta jest często zaspokajana^
przez mniejszości etniczne i imigrantów, podklasa staje się podwójnie upośledzórffl
cierpiąc zarówno z powodu społecznego wykluczenia, jak i uprzedzeń rasowych. ;3H|
Rasa
Podziały rasowe i etniczne są ważną cechą wielu współczesnych społeczeństw. W zwi
ku rasy z polityką nie ma jednak nic nowego. Pierwsze wyraźnie rasistowskie (pa
s. 144) teorie polityczne rozwinęły się w wieku XIX na tle europejskiego imperi
zmu. Prace takie jak Esej o nierówności ras ludzkich (1984) autorstwa Gobineau i
Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (1899) Houstona Stewarta Chamberłaj
usiłowały dostarczyć pseudonaukowego uzasadnienia dla dominacji białej rasy ż^
mieszkującej Europę i Amerykę Północną nad „czarnymi”, „brązowymi” i „żółty,
ludami Afryki i Azji. Antysemickie (patrz s. 145) ruchy i partie polityczne pojawiły^
w krajach takich jak Niemcy, Austria i Rosja pod koniec XIX wieku. Najbardziej k
cowy przejaw takiego rasizmu w XX wieku miał miejsce w hitlerowskich Niemczeci
które poprzez tak zwane „ostateczne rozwiązanie” doprowadziły do eksterminacji;^
ropejskich Żydów. Apartheid (w języku afrikaans „oddzielenie”, „odrębność”) w RR
oznaczał ścisłe oddzielenie białych od nie-białych w okresie od zwycięstwa Partii 1
rodowej w wyborach w 1948 roku do czasu ustanowienia nierasistowskiej demola
cji pod przywództwem Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC) w 1994 rok
Rasa
Pojęcie rasy odnosi się do fizycznych lub genetycznych różnic między ludźmi, które rzekomo odróżniają jed
grupę od innej w oparciu o cechy biologiczne, takie jak kolor skóry, włosów, budowa ciała i rysy twarzy. Rasą
to zatem grupa ludzi, posiadających wspólnych przodków i „jedną krew". Termin ten jest jednak
kontrowersyjny, zarówno pod względem naukowym, jak i politycznym. Dowody naukowe sugerują, że nie
czegoś takiego jak „rasa" w sensie gatunkowo-rodzajowych różnic pomiędzy ludźmi. Z politycznego punkt'
widzenia kategoryzacja rasowa jest powszechnie oparta na stereotypach kulturowych, w najlepszym wypady
nazbyt uproszczona, w najgorszym - szkodliwa. Czasami wybiera się termin „etniczność" (patrz s. 215)^
ponieważ odnosi się on do różnic kulturowych i społecznych, niekoniecznie uwarunkowanych biologicznie;'
-iVtl'l
ROZDZIAŁ IX Społeczeństwo: struktura i podziały 247
OBzie indziej rasizm podtrzymywano poprzez kampanie przeciwko imigracji organi­
zowane na przykład przez Brytyjską Partię Narodową (BNP) i Front Narodowy (FN)
ean-Marie Le Pena we Francji.
Różnorodne formy polityki rasowej czy etnicznej rozwinęły się w szczególności
wyniku walki przeciwko kolonializmowi oraz, ogólnie rzecz biorąc, w rezultacie ra-
wej dyskryminacji i upośledzenia. Mniejszości etniczne w wielu społeczeństwach za­
chodnich są słabo reprezentowane w elitach politycznych i cierpią z powodu większe­
go niżu populacji miejscowej lub białej bezrobocia i społecznego ubóstwa. Przykładowo,
poniżej wyznaczonej przez rząd granicy ubóstwa żyje 31,9 % czarnych Amerykanów
; i 8,8% białych Amerykanów (Peele i inni, 1994). To połączenie rasowego i społeczne-
| go upośledzenia było przyczyną powstania różnych rodzajów aktywności politycznej.
. W latach 60. XX wieku w USA rozwinął się ruch praw obywatelskich pod przy­
wództwem Martina Luthera Kinga (1929-1968), stosujący w praktyce taktykę bier-
; nego oporu, oraz wojujący ruch „Black Power” (Czarna Siła), który popierał walkę
Rewolucyjną, a w przypadku Malcolma X (1925-1965) oraz Czarnych Muzułmanów
■głosił segregację rasową.
;{h Inne organizacje usiłowały zachęcać do działań antyrasistowskich i sprzeciwiać się
Powstawaniu ruchów faszystowskich poprzez marsze, protesty i inne demonstracje.
ÂV Wielkiej Brytanii zadanie to podjęła Anti-Nazi League (Liga Antynazistowska), któ-
powstała w latach 70. XX wieku, by walczyć z National Front (Front Narodowy),
latach 90. została zreformowana, aby stawić czoła Brytyjskiej Partii Narodowej.
OS Racisme pojawiło się we Francji w łatach 80. XX wieku w podobny sposób sprze-
fciwiając się Frontowi Narodowemu. Takie działania są zazwyczaj podejmowane przez
organizacje znajdujące się poza tradycyjnym systemem partyjnym, ponieważ partie
'łownego nurtu zwykłe obawiają się, że poprzez otwartą konfrontację z rasizmem, ry-
ykują osłabienie swojej bazy wyborczej. Obecnie cel ustanowienia etnicznej i rasowej
onii jest zazwyczaj promowany przez ideę wiełokulturowości (patrz s. 150).
Płeć kulturowa
działy społeczne ze względu na płeć kulturową czy biologiczną tradycyjnie przy-
iągają mniejszą uwagę niż podziały zakorzenione w klasach społecznych. Badacze
auczyciele akademiccy, którzy byli w przeważającej liczbie mężczyznami albo nie
zauważali zbyt małej reprezentacji kobiet w ich własnych szeregach i na wszystkich
nowiskach kierowniczych w społeczeństwie, albo po prostu zakładali, że było to
naturalne i nieuchronne. Pojawienie się w latach 60. XX wieku „drugiej fali” femi-
1U przyczyniło się znacznie do zauważenia owego przeoczenia i umocnienia więk-
ą świadomości politycznego znaczenia kwestii płci. Pomimo kroków podejmowa-
ch od lat 60. ubiegłego wieku w celu zmniejszenia nierównego traktowania ze
;Iędu na płeć, ONZ szacuje, że na całym świecie kobiety wypracowują 66 % ca-
ego czasu pracy, zarabiają około 10 % światowego dochodu i posiadają jedynie 1 %
tatowego majątku. W Wielkiej Brytanii mniej niż 4 % członków zarządu większych
lek to kobiety. Pomimo faktu, że kobiety uzyskały prawa wyborcze w roku 1918,
tylko 9 % (około 60) posłów w 1966 roku stanowiły kobiety.
. W społeczeństwach bardziej tradycyjnych, takich jak japońskie, obowiązujące nie-
|tórmalne (a czasami formalne) zasady mówią, że kobiety muszą przestać pracować
 WS^5Et'kM®3;®WWJ:iT£V<*ft:y2^X£^^^

248 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo ROZDZIAŁ IX Podsumowanie 249

i powrócić do domu, gdy wyjdą za mąż, zajdą w ciążę albo osiągną wiek 30 lat, W pââW
stwach islamskich kobiety muszą nosić hidżab i stosować się do innych przepisów,
0 Podsumowanie
tyczących ubioru. Czasami podlegają narzuconej izolacji w domu i mogą być całko^O ^' Ekonomia wpływa na politykę na niemal każdym poziomie. Partie współzawod-
wicie wyłączone z życia politycznego. Nawet w postępowej Skandynawii, gdzieś" Kniczą o władzę licytując się składanymi obietnicami wzrostu gospodarczego, ogra-
kobiety dokonały najbardziej istotnych przełomów na polu reprezentacji politycznej-'. Kjniczenia inflacji itd. Zachowania wyborcze kształtowane są głównie poprzez po-
stanowią one jedynie 1/4 do 1/3 członków zgromadzeń narodowych. M^Hziały klasowe i społeczne. Na wyniki wyborów zawsze wpływa stan gospodarki.
W oczach radykalnych feministek, takich jak Kate Millett (1970) i Mary S^odziały ideologiczne tradycyjnie skupiają się wokół kwestii własności i organiza-
(1978), podziały dotyczące płci są najgłębsze, a z politycznego punktu widzenia naj'M^
Kjej* ekonomicznej.
ważniejsze ze wszystkich podziałów społecznych. Wszystkie współczesne i histor^M|l
ne społeczeństwa postrzegane są jako patriarchaty (patrz s. 118), czyli z domiria^WS Kapitalizm i socjalizm były tradycyjnie postrzegane jako wyraźnie odmienne formy
mężczyzn i podporządkowaniem kobiet, które jest zazwyczaj zakorzenione we władzyWi ekonomiczne. Kapitalizm charakteryzował się powszechną produkcją dóbr, prywat­
męża i ojca w rodzinie. Z tej perspektywy jedynie „rewolucja seksualna”, która ną własnością majątku i rynkową organizacją życia gospodarczego. Socjalizm ce-
damentalnie przekształciłaby stosunki kulturowe i osobiste, jak również struktury ekS^W chował system publicznej łub wspólnej własności, opartej na planowaniu i rzeko­
nomiczne i polityczne, mogłaby położyć kresu nierówności dotyczącej płci. mym ukierunkowaniu na zaspakajanie ludzkich potrzeb, a nie popytu rynku.
Jednak większość kobiecych organizacji politycznych przyjęła stanowisko liberalne-^ Jednakże ani kapitalizm, ani socjalizm nigdy nie istniały w swych „czystych” for­
albo reformistyczne. Stanęły one do walki z możliwymi do wykorzenienia nierów^^H
mach. Kapitalistyczne systemy na świecie obejmują takie formy, które kładą nacisk
ściami w życiu publicznym, talami jak niska reprezentacja kobiet na wysokich stan<ffl||gl
na przedsiębiorczość i indywidualizm rynkowy, takie, które uznają wagę sprawie­
skach, na przykład w polityce, zarządzaniu i innych grupach zawodowych, a także nie-?;. dliwości społecznej oraz takie, których fundamentem są długotrwale relacje opar­
sprawiedliwość, która wywodzi się z legislacji antyaborcyjnej oraz nieodpowiedm^^p
te na współpracy. Systemy socjalistyczne albo wdrożyły państwowy kolektywizm,
opieki nad dziećmi i wsparcia opield społecznej dla kobiet. Odzwierciedla to ich prze;W
albo próbowały znaleźć sposób na współistnienie z rynkiem w formie zarządzane­
konanie, że takie cele można osiągnąć poprzez stopniowy proces rozszerzających się re- go lub regulowanego kapitalizmu.
form, a nie poprzez „wojnę płci” pomiędzy kobietami i mężczyznami. Najbardziej za-ży
awansowane organizacje tego typu rozwinęły się w Stanach Zjednoczonych: Natiorial.'^ Wszystkie systemy rynkowe są w pewnym stopniu regulowane. Zwolennicy regu­
Organziation for Women (NOW), założona w roku 1966, National Women’s Politićał^S lacji twierdzą, że zarządzanie ekonomiczne jest niezbędne, aby móc przeciwstawić
Caucus (NWPC) oraz Emily’s List. Ich taktyka obejmuje próby wykorzystania dyspr^^» się nieuchronnym tendencjom prowadzącym do chwiejności rynku, które mogą
porcji pomiędzy płciami, tzw. gender gap, (różnicy w zachowaniu wyborczym między!’?;^ prowadzić do kryzysów i gwałtownie rosnącego bezrobocia. Przeciwnicy ostrze­
kobietami a mężczyznami), aby więcej kobiet było wybieranych do Kongresu i legiW^S gają jednak, że zarządzanie ekonomiczne może nadwerężyć delikatną równowagę
tyw stanowych. Chociaż ich sukces na tym polu jest skromny, niemniej jednak sp^S| rynku, osłabić konkurencyjność i wydajność, a także pociągać za sobą niemożliwą
dotyczące praw kobiet zyskały większy rozgłos. Przykładowo, w latach 80. i 9O.f|^|® do opanowania inflację.
wieku udało im się w Sądzie Najwyższym powstrzymać zmianę idącą w kierunku statyw - ^ł\ Struktura społeczeństwa, a zwłaszcza jego podziały, wpływa na politykę na wiele
nowiska broniącego życia poczętego. I ^kPoso^w' Dystrybucja własności prywatnej warunkuje charakter władzy państwo-
I awW^h Społeczeństwo wpływa na opinię publiczną i kulturę polityczną. Konflikt spo-
Mi.leczny pomaga wdrożyć zmianę albo drogą reformy, albo rewolucji. Struktura spo-
W^leczna kształtuje wszystkie formy zachowań politycznych i udziału w polityce.
Pleć kulturowa
‘<C* We współczesnych społeczeństwach podziały klasowe w oparciu o klasę, rasę i płeć
Chociaż w języku potocznym nie rozróżniamy pici kulturowej i biologicznej, w teorii społecznej i polityczni ^•kulturową są z politycznego punktu widzenia najistotniejsze. Pojawienie się post-
podział ten jest istotny. W tym kontekście oba terminy odnoszą się do różnic, jakie zachodzą między -^
B^fordyzmu osłabiło być może politykę klasową, która jednak wciąż istnieje, zwlasz-
mężczyznami i kobietami, odpowiednio pod względem społecznym i kulturowym w przypadku płci kulturo
oraz pod względem biologicznym, czyli dotyczącym różnic nieusuwalnych, w przypadku pici biologicznej? cza ze względu na wpływ „podklasy”. Rozwój praw obywatelskich i ruchów na
Pleć kulturowa jest więc wytworem społecznym, zazwyczaj opartym na stereotypach „żeńskiego" ^ ^Kzecz kobiet sprawia, że ignorowane kiedyś podziały ze względu na rasę i płeć są
i „męskiego” zachowania. Teorie feministyczne zwykle podkreślają to rozróżnienie, aby zademonstrować,^ ..obecnie uznawane za tak samo istotne jak podziały dotyczące klas.
że różnice fizyczne lub biologiczne (związane z płcią biologiczną) niekoniecznie oznaczają, że kobiety "^
i mężczyźni muszą pełnić różne role i obejmować różne stanowiska społeczne (co wiąże się z płcią ' ^J
kulturową). Krótko mówiąc, dążenie do równości płci kulturowych odzwierciedla przekonanie, że różnice ■'
biologiczne nie mają społecznego czy politycznego znaczenia. Natomiast stanowiska antyfeministyczne są
głęboko zakorzenione w zaprzeczaniu różnicy pomiędzy płcią biologiczną i kulturową, zakładając po prosti
że „biologia to przeznaczenie".

—IF r -W^W-.sS-ŚŚŁ:^^. •' Mteiw - i^M

 ■^.^‘^ ' ȚJITT’ " • • ~vf, <^^ł»’
^’W^^ W®
250 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo Najsilniejszy nigdy nie jest wystarczająco silny, chyba że zmieni prawo
w moc, a posłuszeństwo w obowiązek. iw-^
JEAN-JACQUES ROUSSEAU, Umowa społeczna
H Pytania do dyskusji 9
♦ Dlaczego kwestie polityczne tak często sprowadzają się do kwestii ekonomiczni^
Czy jest to uzasadnione?
♦ Jaki rodzaj systemu kapitalistycznego może sprawdzić się najlepiej w XXI wiekuj
Kultura polityczna,
♦ Czy gospodarki wolnorynkowe są z natury niestabilne i podatne na powstawania komunikacja i legitymizacja
nierówności?
❖ Czy modele gospodarek socjalistycznych są nadal istotne? 4m
❖ Jakie byłyby cechy gospodarki ekologicznie zrównoważonej? '.'^
SPIS TREŚCI
❖ Czy konflikt klasowy we współczesnych społeczeństwach został rozwiązany, czyj? Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 252
jedynie ukryty? M Kultura obywatelska czy ideologiczna hegemonia? 253
Mass media i komunikacja polityczna 256
♦ W jakim stopniu rozpoznanie podziałów ze względu na rasę i płeć kulturową przy-/, Spadek społecznego zaufania? 261
czyniło się do znaczących zmian politycznych?
Legitymizacja i polityczna stabilność 264
Legitymizowanie władzy 264
Kryzys legitymizacji 267
Ul Lektury uzupełniające Dlaczego wybuchają rewolucje? 269
Podsumowanie 275
Balaam D.N., M. Veseth (2001), Introduction to International Political Economy,$, Pytania do dyskusji 276
London, Prentice Hall. Obszerny wstęp dotyczący związków między ekonomią a po-^ Lektury uzupełniające 276
gśi^imgEKagE
liryką w erze globalnej.
Brown M. B. (1995), Models in Political Economy: A Guide to the Arguments (wyd^^
2), Harmondsworth, Penguin. Przystępny i wyczerpujący opis różnych systemów ekąWiW
nomicznych oraz czynników ekonomicznych, które stoją za społecznymi i polity^»
nymi problemami.
Hampden-Turner C., F. Trompenaars (2000), Siedem kultur kapitalizmu: USA,Ja->^
ponia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, przekł. Dorota Gostyń-'? 11
ska, Kraków, Dom Wydaw. ABC. Fascynujący i miarodajny przegląd różnych form^
kapitalizmu.
Rush M. (1992), Politics and Society, Hemel Hempstead, Harvester Wheatshea|w©
Wyczerpujący wstęp do powiązań między instytucjami politycznymi a społecznym||^|
. rozgrywa
IŁPolityka ...
-. się..już w sferze naszych myśli tzn. jest formowana przez nasze po-
oraz między społecznymi i politycznymi zachowaniami. ; glądy, wartości i założenia co do tego, jak według nas powinno być zorganizowane
Następujące pozycje dotyczą podziałów społecznych: Saunders (1990) omawiaj® społeczeństwo, i jakie są nasze oczekiwania, nadzieje i obawy wobec rządu. W grun-
cie rzeczy przekonania, jakie żywimy odnośnie społeczeństwa, w którym żyjemy, mo-
klasę społeczną, Rex i Mason (1992) rasę i etniczność, a McDowell i Pringle (1992), ./
gą być ważniejsze niż jego rzeczywista struktura władzy i faktyczny podział zasobów
podziały dotyczące płci.
^ i możliwości. Nasze postrzeganie może okazać się nie tylko ważniejsze od rzeczywi-
B stości, lecz samo może stać się rzeczywistością. Ukazuje to istotną rolę, jaką odgry-
?': wa kultura polityczna. Przekonania, symbole i wartości kształtują nastawienie do pro-
cesu politycznego, a co ważniejsze mają istotny wpływ na nasze zdanie o ustroju,
H' w jakim egzystujemy, szczególnie na to, czy uważamy go za sprawiedliwy i prawo-
'mocny. Legitymacja jest kluczowym elementem politycznej stabilności oraz źródłem
^przetrwania ustroju i jego sukcesu.

■^V^:': ■ ‘■■^■:,’-':^.-
 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
W jaki sposób jednostki i grupy przyjmują polityczne postawy i wartości?
a Czy ustroje demokratyczne zależą od istnienia szczególnej „kultury obywatelski
a Czy współczesne społeczeństwa charakteryzują się wolną konkurencją
międży wartościami i ideami, czy też „kulturą dominującą”?
W jaki sposób ustroje utrzymują legitymację?
Czy współczesne społeczeństwa borykają się z kryzysem legitymizacji?
BI Co się dzieje w przypadku utraty legitymizacji? Skąd biorą się rewolucje?
H Polityka a świadomość ludzka:
kultura i komunikacja
Myśliciele polityczni na przestrzeni lat dostrzegali znaczenie postaw, ocen i przeko­
nań, chociaż do określenia tych zjawisk nie posługiwali się kategorią „kultury polipi
tycznej”. Burke (patrz s. 59) na przykład pisał o zwyczajach i tradycji, Marks (patrz,
s. 66) o ideologii, a Herder (patrz. 133) o duchu narodowym. Wszyscy zgodnie uwa- •
żali, że oceny i przekonania odgrywają zasadniczą rolę we wspieraniu stabilność®
i trwałości ustroju. Zainteresowanie politologów pojęciem kultury politycznej poj^H
wiło się w latach 50. i 60. XX wieku, kiedy to nowe techniki analizy behawioralnej|
zastąpiły bardziej tradycyjne, instytucjonalne ujęcia tematu. Klasyczną pracą dotyczą^
cą tego zagadnienia jest książka Almonda i Verby Kultura polityczna (1963; wyd. poi. ;
1975), w której posłużono się badaniem opinii publicznej w celu analizy postaw i sysW
temów politycznych w pięciu krajach: Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Za- £
chodnich Niemczech, Włoszech i Meksyku. Jedną z przyczyn powstania tej pacy by^j
la chęć wyjaśnienia upadku systemów parlamentarnych w okresie międzywojennym :
we Włoszech, Niemczech i innych krajach, oraz porażki demokracji w wielu rozwidl
jających się państwach powstałych po 1945 roku. Mimo że zainteresowanie kultura '
polityczną osłabło w latach 70. i 80., debata na ten temat ponownie odżyła pod ko^
nieć stulecia na skutek dążeń państw wschodnioeuropejskich do ustanowienia demo- i
kracji na zgliszczach komunizmu. Debata ta była również reakcją na obawy dojrzą^
Kultura polityczna
Kultura, w najszerszym znaczeniu, jest stylem życia ludzi. Socjolodzy i antropolodzy stosują rozróżnienie
między „kulturą" a „naturą", gdzie ta pierwsza obejmuje to, co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie,
poprzez edukację, a nie w wyniku dziedziczenia. Jednakże politolodzy używają tego pojęcia w nieco węższym,
znaczeniu, jako psychicznej orientacji, uznając kulturę polityczną za „wzór orientacji" wobec podmiotów
politycznych, takich jak partie, rząd, konstytucja, wyrażony w przekonaniach, symbolach i wartościach.
Kultura polityczna różni się od opinii publicznej tym, że składają się na nią głęboko zakorzenione wartości,
a nie ludzkie reakcje na poszczególne strategie polityczne czy problemy.
^^
<■»!■$#>■ -t^^^^diŁ ^1^111^
ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 253
4; tych demokracji, talach jak Stany Zjednoczone, na znaczący spadek kapitału zaufa-
V pia społecznego oraz zaangażowania obywatelskiego. Równolegle toczy się ponadto
^debata na temat tego, czy (a jeśli tak, to do jakiego stopnia) kultura polityczna jest
Ukształtowana przez idee i interesy elit. To z kolei wiąże się z konkurencyjnymi poglą-
cłami reprezentowanymi przez mass media oraz zakresem, w jaki rząd manipuluje ko­
munikacją polityczną.
^Kultura obywatelska czy ideologiczna hegemonia?
Jbebata na temat kultury politycznej często skupiała się na idei kultury obywatelskiej,
^'■zazwyczaj kojarzonej z pracami Almonda i Verby (1963, 1980). Podjęli oni próbę zi-
/ dentyfikowania modelu kultury politycznej, który najefektywniej wspiera system de-
mokratyczny. Zidentyfikowali oni trzy główne typy kultury politycznej: kulturę
Uczestnictwa, kulturę podporządkowania i kulturę zaściankową.
^. Uczestnicząca kultura polityczna to taka, w której obywatele przypisują szczegól-
W4 wagę polityce, a zaangażowanie społeczne uznają za pożądane i efektywne. Kul-
pttira polityczna podporządkowana charakteryzuje się większą pasywnością obywate-
^Ji i ich przekonaniem, że dysponują ograniczoną zdolnością wpływania na rządy.
‘ Zaściankowa kultura polityczna odznacza się brakiem postaw obywatelskich, ludzie
/identyfikują się bardziej z miejscowością, w której żyją aniżeli z narodowością, nie
/ przejawiają chęci ani zdolności do uczestniczenia w polityce. Chociaż Almond i Ver-
przyjmowali, że kultura uczestnicząca najbliższa jest ideałowi demokratycznemu,
Opierali się, czy kultura obywatelska jest mieszanką wszystkich trzech typów, w taki
sposób, że godzi udział obywateli w procesie politycznym z koniecznością, by rząd
: rządził. Stabilność demokratyczna ich zdaniem opiera się na kulturze politycznej, któ-
I ra charakteryzuje się połączeniem aktywności i bierności części obywateli oraz rów-
Knowagą między obowiązkami i ich wypełnieniem ze strony rządu.
» W swojej pierwszej pracy (1963), Almond i Verba doszli do wniosku, że Wielka
Brytania najbardziej zbliżyła się do kultury obywatelskiej, przejawiając zarówno
^uczestnictwo, jak i podporządkowanie. Innymi słowy Brytyjczycy żywiąc przekona-
gnie, że mogą wpływać na rząd, byli jednocześnie skłonni podporządkowywać się wła­
dzy. Wysokie wyniki zdobyły też Stany Zjednoczone, których względną słabością by-
' ło to, że postawy uczestnictwa zdominowały podporządkowanie, przez co Amerykanie
r'hc
Hegemonia
Hegemonia (od gr. hegemonia oznaczającego „przywódcę") to najprościej przewaga lub dominacja jednego
elementu systemu nad pozostałymi (np. pierwszeństwo jednego ze stanów konfederacji). Marksiści używają
tego pojęcia w bardziej technicznym i ścisłym sensie. Antonio Gramsci (patrz s. 255) uważa hegemonię
za zdolność klasy rządzącej do sprawowania władzy dzięki zdobyciu przyzwolenia tych, których sobie
■podporządkowuje, co stanowi alternatywę do przymusu. Jako nie oparta na przymusie forma rządów
klasowych, hegemonia jest najczęściej uważana za proces kulturowy lub ideologiczny, działający poprzez
rozpowszechnianie wartości i poglądów burżuazyjnych wśród społeczeństwa. Jednakże ma również wymiar
polityczny i gospodarczy: można manipulować przyzwoleniem za pomocą wzrostu plac lub przez polityczne
I społeczne reformy.
!i;W^:: );&&, #w
 WWf ■ -; r.^Wff^ '• * ^>;.
254 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 255

nieszczególnie przestrzegali prawa. Problem budowy lub przebudowy kultury^

watelskiej zaprezentowano na przykładach Zachodnich Niemiec i Włoch. Półt§
dekady po upadku faszyzmu żaden z tych krajów nie posiadał silnego modelu uczę
ritonio Gramsci
nictwa, podczas gdy w Niemczech dominował typ podporządkowania, we Włos#, ■891-1937) O
silnie zakorzenione były postawy zaściankowości. Kolejna praca Almonda i Ver
(1980) uwidoczniła wiele przemian, przede wszystkim zaś ewidentny zanik dumy] [oski marksista i teoretyk społeczny. Syn urzędnika. Wstąpił w szeregi Partii Socjali-
rodowej i wzrost zaufania wobec Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, co kc kznej w -1913 roku, by w 1921 zostać Sekretarzem Generalnym dopiero co powsta-
'Włoskiej Partii Komunistyczne], Mimo że był członkiem parlamentu, w 1926 roku
trastowało ze wzrostem tendencji obywatelskich w Niemczech. ;./
stal osadzony w więzieniu, gdzie pozostał aż do swej śmierci. Jego Quademi del car-
Przyjęcie „kultury obywatelskiej” za punkt odniesienia w badaniu postaw i wart re (pol. przekl. fragm. w: Pisma wybrane, t. 2, 1961), pisane.wjataęh 1929-1935
ści politycznych jest szeroko krytykowane. Po pierwsze, pojęcie psychologii ty próbą krytyki nacisku, jaki ortodoksyjny marksizm kładł na determinizm naukowy
orientacji, która jest podporą stabilnej demokracji, często poddaje się w wątpliwi przez podkreślanie znaczenia walki politycznej i Intelektualnej. Pomimo że orędowni-
W szczególności nacisk na pasywność i przekonanie o naturalności szacunku dla w] eurokomunizmu chętnie nawiązywali do jego twórczości, przez cale swoje życie był
dennikiem Lenina i rewolucjonistą.
dzy jest krytykowane przez tych, którzy twierdzą, że uczestnictwo polityczne to gigi
ny element systemów demokratycznych. Almond i Verba stworzyli teorię „śpiący,
psów” kultury demokratycznej, która mówi o tym, że niski stopień partycypacji wsk
zuje na dużą satysfakcję rządów, którą z kolei politycy będą starali się utrzymać. Z dr Widzenia kultura polityczna, a nawet kultura obywatelska jest niczym więcej niż ide-
giej strony, jeśli mniej niż połowa dorosłej populacji nie uczestniczy w głosowani . ologią burżuazyjną. Ważne w tej tezie jest to, że uznaje ona kulturę, wartości i prze-
co nie jest rzadkością w USA, może to po prostu odzwierciedlać rozpowszechnij .konania za formy władzy. Z perspektywy marksistowskiej, funkcją ideologii jest do-
alienację i głęboko zakorzeniony zły nawyk. . -ptowadzenie do pogodzenia się klas podrzędnych z eksploatacją i uciskiem poprzez
Po drugie, pojęcie kultury obywatelskiej oparte jest na nieudowodnionym załóż ’■propagowanie mitów, złudzeń i kłamstw (Engels nazwał to tworzeniem „fałszywej
niu, że postawy i wartości polityczne kształtują zachowanie, a nie odwrotnie. W skr Wiadomości”). Później marksiści uznali ten proces za przejaw „burżuazyjnej hege-
cie, kultura obywatelska jest raczej konsekwencją demokracji niż jej przyczyną. Je ■monii” (patrz s. 253).
rzeczywiście tak jest, to kultura polityczna może stanowić swoisty wskaźnik zdrów Współcześni marksiści szybko zrozumieli, że „panujące idee” burżuazji w żaden
demokracji, ale nie może być środkiem promowania stabilnych systemów demokr Bpbsób nie monopolizują życia intelektualnego i kulturalnego społeczeństwa kapita­
tycznych. W końcu teoria Almonda i Verby uznaje hegemoniczność kultury polityc listycznego, wyłączając wszystkie rywalizujące poglądy. Raczej akceptują fakt, że ist­
nej, która jest swego rodzaju kodem do kultury narodowej, przy czym zwraca ni nieje współzawodnictwo na płaszczyźnie kulturowej, ideologicznej i politycznej, i że
wielką uwagę na subkultury polityczne oraz maskuje fragmentaryzację i konflii jest ono nierówne. Idee i wartości, podtrzymujące kapitalistyczny porządek, mają
społeczny. Z drugiej strony radykalne ujęcia kultury politycznej podkreślają znacz znaczną przewagę nad ideami i wartościami, które je kwestionują. Taka ideologiczna
nie podziałów społecznych, odnoszących się do klasy, rasy czy płci (patrz rozdział 9 hegemonia może odnieść sukces, właśnie dlatego, że kryje się za iluzją wolności sło-
Zdecydowanie inne podejście do roli i natury kultury politycznej rozwinęło s ;wa, konkurencji i politycznego pluralizmu - za tym, co Herbert Marcuse (patrz s. 70)
w tradycji marksistowskiej. Mimo że Marks przedstawiał kapitalizm jako system kii nazwał „tolerancją represyjną”.
sowego wyzysku i ucisku ze strony właścicieli środków produkcji, uznawał także mc || Najbardziej wpływowym orędownikiem tego poglądu był Antonio Gramsci. Zwró­
poglądów, wartości i przekonań. Jak to ujęli z Engelsem w Ideologii Niemiecki cił on uwagę na stopień, w jakim system klasowy podtrzymywany jest przez nierów-
([1846] 1970:64), „poglądy klasy rządzącej są w każdej epoce poglądami rządząc] ' ną władzę ekonomiczną i polityczną, jak również przez hegemonię burżuazyjną. Wy­
mi, tzn. klasa, która jest rządzącą materialną siłą społeczeństwa jest również rządzą^M Binika ona z duchowej i kulturowej dominacji klasy rządzącej, przyniesionej przez
cą siłą intelektualną”. Według Marksa poglądy i kultura są częścią „nadbudowy”, któ^A1,^ . rozprzestrzenianie się burżuazyjnych wartości i przekonań wśród „społeczeństwa
ra jest formowana przez ekonomiczną podstawę i staje się formą produkcji. 8obywatelskiego”: media (patrz s. 256), kościoły, ruchy młodzieżowe, związki zawo­
Tym sposobem Marksizm wypracował sobie dwie teorie kultury. Pierwsza sugeru­ dowe i inne. Ryzykowność tego procesu polega na tym, że sięga on ponad formal-
je, że kultura odpowiada danej klasie, jako że członkowie jednej klasy dzielą te same^ ną naukę i edukację, kształtując fundamenty zdrowego rozsądku stulecia. Doniosłość
doświadczenia i mają tę samą ekonomiczną pozycję i interesy, dlatego też najpraw-.fi . analizy Gramsciego tkwi w poglądzie, że aby osiągnąć socjalizm, należy stoczyć wał-
dopodobniej mają podobne poglądy, wartości i przekonania. Zdaniem Marksa „to® . | kę ideologiczną, dzięki której proletariackie zasady, wartości i teorie wyprą, lub co
nie świadomość człowieka determinuje jego istnienie, ale społeczna egzystencja wy|W najmniej zmienią idee burżuazyjne.
znacza jego świadomość”. Stąd oczekuje się, że kultura i poglądy proletariackie bę-^ II’ Marksistowskie ujęcie kultury jako władzy ideologicznej opiera się na rozróżnie-
dą różnić się znacznie od burżuazyjnych. Druga teoria kultury podkreśla stopień, d^M \ niu między interesami subiektywnymi (tym, co ludziom wydaje się, że chcą) a obiek-
jakiego poglądy klasy rządzącej (które Marks określa! jako „ideologię”) przenikają ^ ||tywnymi (tym, czego ludzie chcieliby, gdyby mogli dokonywać wolnych i dojrzałych
społeczeństwo i stają się poglądami dominującymi w danym wieku. Z tego punktu j ^ Wyborów). Przypomina to, co Steven Lukes nazwał radykalnym poglądem na władzę

r^;wr^»:r;r?.-r^
 '.-*••.-.- ^nn^^ł^Hu-
•a skwmie

256 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 257

11
(patrz s. 7): „A wywiera siłę na B, kiedy wpływa na B w sposób przeciwny do jeg^^^ tyk? ja^0 °^ert?- To z kolei poszerza zakres politycznego wpływu mediów jako głów­
przekonań”. Taki pogląd na kulturę polityczną spotkał się jednak ze znaczną Enego mechanizmu przekazywania społeczeństwu informacji na temat celów i strate-
ką. Niektórzy uważają, że sugerowanie, że wartości i przekonania zwykłych ludzi ®?-gjj, a więc i wyborów politycznych.
stały im narzucone w drodze manipulacji i indoktrynacji jest nieuzasadnione. Ak^|^® B• . Po drugie, od lat 50. notuje się wyraźny wzrost liczby telewidzów, a rozwój kana-
tacja kapitalistycznych wartości i przekonań przez klasę pracującą może np. w pewnynf’ łów * produkcji związanych z „nowymi mediami” masowo zwiększył penetrację co-
stopniu odzwierciedlać ich wrażenie, że kapitalizm działa. dziennego życia przez media. To oznacza, że społeczeństwo bardziej niż kiedykolwiek
Model kultury politycznej, w której dominuje jedna ideologia może ponad to prze- .polega na środkach masowego przekazu, a głównie na telewizji, która stała się waż-
ceniać stopień homogeniczności w wartościach i przekonaniach współczesnych spp. llucjszym źródłem wiadomości i bezpośrednich relacji aniżeli wiece wyborcze, więcej
łeczeństw. Podczas gdy ideologia rządząca zapewnia klasie dominującej ufność Judzi ogląda transmisje sportowe niż sama aktywnie wypoczywa, nawet zakupów co-
własne racje oraz poczucie misji, nie jest do końca jasne, jak twierdzą Abercrombię(W| sfaz częściej dokonujemy wirtualnie. Po trzecie, media odgrywają coraz ważniejszą ro-
Hill i Turner (1980), czy klasy podporządkowane w pełni utożsamiły się z tym syșî-V^ Jję ekonomiczną. Wielkie korporacje medialne stały się nie tylko wpływowymi gra-
ternem wartości. W końcu pogląd marksistów, próbujący połączyć nierówną władzę • § | fćzami globalnymi, lecz ponadto włączyły do tego inne domeny, takie jak wydawnictwa,
klas z ideologicznym uprzedzeniem, może jedynie opisać tendencję występującą-^''^ telewizja, film, muzyka, komputery i telekomunikacja, tworząc w ten sposób jeden
w każdym społeczeństwie, że władza popiera wygodne dla siebie idee. Raczej nie praeW^ | olbrzymi przemysł „informacyjno-rozrywkowy” (Scammel, 2000). Firmy medialne,
klada się to na dominujący system wartości, w którym spójna wiadomość jest rozppf|S a takie jak Microsoft, AOL-Time Warner, Disney i korporacja informacyjna Ruperta
wszechniana przez mass media, szkoły czy kościoły. ț ^Murdocha osiągnęły tak znaczącą silę ekonomiczną i rynkową, że żaden rząd nie mo­
że pozwolić sobie na to, by je ignorować.
Mass media i komunikacja polityczna II* Niewielu komentatorów wątpi dziś w zdolność środków masowej komunikacji do
kształtowania postaw politycznych i wartości, czy choćby kształtowania preferencji
Mass mediom zaczęto przypisywać znaczenie polityczne od czasu upowszechnienia politycznych i wyborczych poprzez wpływanie na opinię społeczną dotyczącą natu­
umiejętności czytania i pisania oraz rozwoju popularnej prasy pod koniec XIX wie­ ry i wagi kwestii czy problemów. Jednakże nadal trwa debata na temat politycznego
ku. Zaakceptowano to, że środki masowej komunikacji w wyniku przemian społe^ ' znaczenia tych wpływów. Powstało wiele konkurujących teorii odmiennie ujmujących
nych i technologicznych stały się wpływowymi aktorami sceny politycznej. Godne . ten problem. Najważniejszymi z nich są model pluralistyczny, model dominującej ide­
uwagi są trzy nowe zjawiska. Po pierwsze maleje wpływ tzw. „podstawowych” czyn­ ologii, model rynkowy i model wartości elitarnych. Pluralizm (patrz s. 96) podkre­
ników socjalizacji politycznej, takich jak rodzina czy klasa społeczna. Podczas gai śla różnorodność i liczebność. Pluralistyczny model środków masowego przekazu
kiedyś człowiek na przełomie dzieciństwa i dojrzałości nabywał pod-- .przedstawia media jako rynek idei, w którym dyskutowana jest szeroka gama poglą­
stawy politycznych sympatii, które później modyfikował przez dojrafi dów politycznych. Nie odrzucając opinii, że media mogą wpływać na poglądy i sym­
Socjalizacja polityczna - łe doświadczenia, lecz rzadko radykalnie zmieniał, o tyle we współcże^ patie polityczne, sugeruje się, że ich wpływ jest zasadniczo neutralny w taki sposób,
proces, w efekcie którego snych społeczeństwach tendencja ta osłabia ze względu na większą iż odzwierciedlają równowagę sił społeczeństwa w ogóle.
jednostki nabywają mobilność geograficzną i społeczną oraz rozpowszechnienie indyv^H Pogląd pluralistyczny przedstawia środki masowej komunikacji w sposób wyraź­
przekonania i wartości
dualistycznych i konsumpcyjnych wartości. Poszanowanie politycznej' nie pozytywny. Media zapewniają obywatelom aktualne informacje, podnoszą jakość
polityczne i przez który są
one przenoszone z
lojalności i zwyczajowych wzorców głosowania ustąpiło miejsca bar- ? demokracji i gwarantują, że władza jest pod stałym nadzorem. Taką rolę strażnika za-
pokolenia na pokolenie. dziej instrumentalnemu podejściu do polityki, w którym ludzie doko? . prezentowal po raz pierwszy w 1974 roku „Washington Post”, śledzący aferę Water­
nują wyborów politycznych kalkulując własne interesy, traktując poli^ gate, która doprowadziła do dymisji ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych,
Richarda Nixona. Niektórzy uważają, że pojawienie się „nowych mediów”, a w szcze­
gólności Internetu, wzmocniło pluralizm i polityczną rywalizację poprzez umożliwie­
im© nie grupom protestującym, w tym również antykapitalistom, dostępu do taniego i wy­
soce efektywnego środka przekazu informacji i organizacji kampanii. Jednakże model
Mass media
pluralistyczny ma również pewne braki. Na przykład słabo zorganizowane grupy nie
Media to wszystkie instytucje społeczne trudniące się produkcją i dystrybucją wszelakich możliwych form
mają dostępu do głównych wydawnictw i rozgłośni, co oznacza, że rynek idei me­
wiedzy, informacji i rozrywki. Masowy charakter mediów wynika z tego, że komunikaty medialne skierowane
są do dużej i niezróżnicowanej grupy odbiorców, za pomocą zaawansowanej technologii. Pod względem dialny jest raczej wąski i wspiera tzw. establishment. W dodatku prywatna własność
gramatycznym i politycznym mass media są liczbą mnogą. Może istnieć różnica między wiadomościami i formalna niezależność od rządu mogą okazać się niewystarczające, by zagwaranto­
nadawanymi przez telewizję czy radio i publikowanymi w „mediach drukowanych” (gazetach, magazynach).'^®®®’ wać opozycyjny charakter mediów w świetle powiększającego się związku między
Podobnie prasa brukowa czy gazety wielkonakładowe mogą okazywać różne sympatie. Powstanie tzw. 1 rządem a dziennikarzami.
„nowych mediów” (telekomunikacja kablowa i satelitarna, internet itd.) prawdopodobnie zmieni znaczenie
Model ideologii dominującej traktuje media jako konserwatywną silę polityczną,
terminu mass media, zwiększając ich produkcję oraz fragmentaryzację publiczności.
działającą na rzecz elit ekonomicznych i społecznych, a także silę promującą kom-

:*r?fy w# -^W>
•^'KSUSlS' '«śśfcifci.-.^Ł.
 #^ ,^....^- ‘ iț?'1' ^O’feaf'Wi!^^ Wff^^’”iW!* ‘5^" jy^.
258 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 259

promisowość i polityczną bierność mas. Wersja marksistowska, utożsamiana z tepf^W^ Hfe wykształceniem uniwersyteckim, których wartości i interesy różnią się od prze-
tykami takimi jak Gramsci, sugeruje, że media propagują idee burżuazyjne i Podțî^pȘP
] • ^fconań w*ększ°ści. Ten model w wersji feministycznej podkreśla przewagę mężczy:zn
mują kapitalistyczną hegemonię, działając w interesie dużych korporacji i magnątp^^ doświadczonych dziennikarzy i nadawców, sugerując, że taki stan rzeczy tłu-
medialnych. Innymi słowy własność ostatecznie determinuje polityczne, ale rówHj^^ Praczy brak zainteresowania sprawami kobiet w środkach masowego przekazu i wy-
pozostałe poglądy rozpowszechniane przez środki masowego przekazu, i jest 0^5^ O ^'lasnia konfrontacyjny styl przeprowadzania wywiadów i debat politycznych, domi-
skoncentrowana w rękach wąskiej grupy globalnych korporacji medialnych. Naj^H ® ^^ffijący U ^z‘enn^arzy * prezenterów. Model wartości elitarnych pomagający
sze z nich to: AOL-Time Warner, News Corporation, Viacom, Disney, Vivendi'Qw l^rozumieć, dlaczego różnorodność poglądów politycznych wyrażanych przez media
versat i Bertelsmann AG. Z tej perspektywy, środki masowej komunikacji odgrywm^-y Ojnasowe jest często bardziej restrykcyjny, niż sugerują to pluraliści, posiada również
ważną rolę w promowaniu globalizacji (patrz s. 173), ponieważ ich tendencja do fóżW^ tyvoje ograniczenia. Najistotniejszym z nich jest to, że nie uwzględnia nacisku wywie-
powszechniania idei, symboli i wartości kompatybilnych 2 zachodnim konsumpcjo/’-' ^jranego przez osoby zatrudnione na najwyższych stanowiskach na poglądy, interesy
nizmem pomaga otwierać nowe rynki i zwiększyć penetrację gospodarczą do rozmia^ ^Właścicieli oraz reklamę i dane statystyczne.
rów światowych. yt Model rynkowy mass mediów wyróżnia się tym, że nie przywiązuje wagi do rze-
Twórcami, najbardziej wpływowych i wyrafinowanych wersji modelu ideologii’ ^’komej tendencyjności mediów: zakłada, że prasa i telewizja odzwierciedlają, a nie
dominującej byli Noam Chomsky (patrz s. 170) oraz Edward Herman w Manufactyź ^•kształtują poglądy opinii publicznej. Dzieje się tak, ponieważ bez względu na osobi-
ring Consent (1994), w postaci modelu propagandowego. Zidentyfikowali oni ^^< ?ste poglądy właścicieli mediów, media prywatne zorientowane są przede wszystkim
„filtrów” poprzez które wiadomości i relacje polityczne są zniekształcane przez sarną" na maksymalizację zysku oraz zwiększenie swojego udziału w rynku. Stąd też media
strukturę mediów. Są to: dają ludziom to, czego ci oczekują i nie mogą pozwolić sobie na lekceważenie od­
• interesy przedsiębiorców, biorców poprzez prezentowanie poglądów, z którymi mogą się nie zgadzać. Te czyn-
• przychylność dla poglądów i interesów reklamodawców i sponsorów, iiniki w mniejszym stopniu wpływają na działania nadawców publicznych, takich jak
• pobieranie wiadomości i informacji z „ośrodków władzy”, takich jak rządy i eks pBC, które są bardziej wolne od komercyjnych nacisków, ale nawet tutaj działanie
perci, wspierani przez biznes, Oprawa statystyki jest coraz bardziej widoczne.
• nacisk wywierany na dziennikarzy, w tym również groźby konsekwencji prawnych Pomimo iż model rynkowy odrzuca tezę, że środki masowego przekazu są insty-
• niekwestionowana wiara w korzyści konkurencji rynkowej i kapitalizmu konsump^^ tucjami politycznymi, to rzuca ciekawe światło na współczesne trendy polityczne, za-
cyjnego. : dając pytanie, jaki wpływ relacje mediów mogą mieć na istotę i styl politycznej de-
Analiza Chomskiego ukazuje, w jakim stopniu środki masowego przekazu mogą „ baty. Przejawem tego jest rosnące zainteresowanie życiem osobistym oraz
zniszczyć demokrację, pomagając na przykład zorganizować powszechne wsparci®-, zachowaniem osób ze świata polityki, kosztem pytań politycznych i ideologicznych,
ii w Stanach Zjednoczonych dla imperialistycznej polityki zagranicznej. Ale również teiw^ ^akt ten wynika z obsesji środków masowej komunikacji, głównie telewizji, do pre­
model poddawany jest krytyce. Uważa się, że nie docenia on stopnia, w jakim prasa- ' zentowania obrazów, a nie problemów, a także do skupiania się bardziej na osobach,
i nadawcy, głównie publiczni, zwracają uwagę na aspekty rasowe, społeczne i rozwo^te • ’ niż na tym, co mają one do powiedzenia. W Wielkiej Brytanii i innych systemach par-
jowe. Co więcej, założenie, że twórczość mediów kształtuje polityczne postawy z za- - ? lamentarnych przejawia się to w tendencji do „prezydencjonalizacji” i amerykaniza-
łożenia lekceważy rolę wartości społeczeństwa w filtrowaniu i odpieraniu wiadomb^Ml cji polityki. Te zachowania odzwierciedlają nie tyle świadomą tendencyjność mediów,
ści z mediów. p i ile próbę „sprzedania” polityki masowemu odbiorcy, w stosunkowo niewielkim stop-
Model wartości elitarnych skupia uwagę nie na właścicielach korporacji medidfM|^ ^niu nią zainteresowanemu. Te same tendencje doprowadziły do zmiany wyborów
nych, lecz na mechanizmie kontroli działalności mediów. Sugeruje, że redaktorzy^S §ś: w wyścigi, w których cała uwaga skupiona jest na tym, kto wygra, a nie na znaczę-
dziennikarze i nadawcy cieszą się znaczną niezależnością zawodową, i że nawet nâjș^W r.niu wyniku, co w ostateczności doprowadza do ogólnego zaniku „poważnych” de-
bardziej liczący się potentaci medialni są zdolni jedynie do ustalania szeroko zakró^t^ febat politycznych. Jednakże, chociaż może być to postrzegane jako odpowiedź na na-
jonego programu politycznego, nie są zaś w stanie kontrolować codziennej ramówki ^•ciski rynku, działania takie częściowo przyczyniają się do tegoż nacisku. Na przykład
ki. Polityczne uprzedzenia mediów odzwierciedlają zatem wartości . ; ^upraszczanie politycznych dysput do sloganów, nie tylko zniechęca do odważnego,
grup, w nieproporcjonalnie niskim stopniu reprezentowanych zaled-^|| ^strategicznego myślenia o opcjach politycznych, ale również osłabia zainteresowanie
Propaganda - informacja
rozpowszechniona wie wśród starszych zawodowców. Jednakże istnieje kilka wersji tego' ‘ ^. polityką, przedstawiając polityków jako powierzchownych, skoncentrowanych na
modelu, w zależności od cech uważanych za politycznie ważne. Pierw^^ ^wlasnym wizerunku ludzi.
w zamierzonym celu
kształtowania opinii, a być sza utrzymuje, że poglądy antysocjalistyczne i konserwatywne więk^^ Oprócz P^’ty^Hych tendencji działających przez media, zaczęto interesować się
może również stymulacji szóści ważniejszych czasopism i stacji telewizyjnych wynikają z faktu £ bliskim związkiem między rządem a mediami we współczesnej polityce oraz ich wza-
działań politycznych; zatrudniania na najwyższych stanowiskach dobrze opłacanych przed^M jemnym wykorzystywaniu się do własnych celów. Doprowadziło to do zmiany stylu
komunikacja poprzez
manipulację.
stawicieli klasy średniej. Zupełnie inne spojrzenie na ten temat mają : ; i treści politycznej komunikacji, oddziałując jednocześnie na opinię publiczną i kul-
konserwatyści, którzy uważają, że media odzwierciedlają poglądy lu- . • turę polityczną. Jeśli chodzi o politykę, to jej związki z prawdą były od dawna mało

, ’i •■"■•._ - _ •'■ ’ • •' •
260 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
wiarygodne. Politycy interesują się głównie zdobywaniem i utrzymywaniem władz
zależy im więc na zdobywaniu poparcia społecznego. Chęć podkreślenia rzeczy S
zytywnych i ukrywanie negatywnych staje się więc pokusą nie do odparcia. W kor
tekście liberalnej demokracji, gdzie istnienie „wolnych” mediów wyklucza „ofiqa
ną” propagandę i ideologiczną manipulację, rządy nauczyły się wpływać na kszta
wiadomości, posługując się nowymi technikami kontroli i rozpowszechniania infnj
macji, co często określa się mianem zarządzania informacją i marketingiem poli^
nym. Przychylna prezentacja informacji i strategii politycznych tzw. „odfiltrowywă
nie” (spin) stała się głównym zajęciem współczesnych rządów.
Sztuka ta, praktykowana przez specjalistów od komunikacji, ma wiele aspelOa
a wśród nich:
• uważna weryfikacja informacji i argumentów przed dopuszczeniem ich do mediii
• kontrola źródeł informacji w celu zapewnienia by tylko oficjalna „linia” zostałaś
prezentowana,
• użycie czarnego PR-u lub przecieków,
• interesujące historie tylko dla sympatyzujących mediów, -itM
• upublicznienie informacji krótko przed terminami edycji, by zapobiec znalezień^
kontrargumentów,
• upublicznienie „złych” wiadomości, kiedy inne istotniejsze wydarzenia dominuj;
w agendzie.
Tego typu zarządzanie informacją jest najbardziej rozwinięte w USA, gdzie przyję
ło się, że stratedzy otrzymują wysokie stanowiska w Białym Domu, jeśli ich kandy
dat zwycięża wybory. Uważa się, że administracja Clintona podniosła technikę-^
zentacji politycznej na bardziej wyrafinowany poziom. Rządy Blaira w Wielkie
Brytanii również wykazały zainteresowanie sprzedawaniem polityki, ściągając n^®
bie w ten sposób krytykę za przykładanie większej wagi do stylu, niż do istoty ,p^
blemu. Do osiągnięć Blaira należą: zcentralizowanie komunikacji rządowej i przypi
sanie jej gabinetowi prasowemu premiera, stosowanie zasady „kija i marchewki”, czyj
nagradzania za sympatyzujące sprawozdania i karania za krytykę, oraz upolitycznię
nie ministerialnych biur informacji poprzez narzucenie kontroli z Downing Street^
Błędem byłoby jednak stwierdzenie, że media są niechętnym lub pasywnyni;g|
czem w procesie zarządzania informacją. Środki masowego przekazu potrzebują^
du, a rząd potrzebuje mediów. Rząd od zawsze był ważnym źródłem informacji^
jego rola stała się jeszcze bardziej istotna od czasu ekspansji mediów: kanałów®
wizyjnych, stron internetowych, magazynów i gazet, która wywołała jeszcze więkśzj
nacisk na pogoń za newsami. W niektórych przypadkach wydawcy, redaktorzi
i dziennikarze działają w porozumieniu ze specjalistami od komunikacji, by zarządzał
informacją dla obopólnej korzyści. Miało to miejsce w Wielkiej Brytanii, między rzą
dem Blaira a prasą Murdocha, i tak na przykład opieszałość rządu wt
Spin - prezentacja
wprowadzaniu zakazu fotografowania ważnych osób zbiegła się w^
informacji sie ze zmianą najpierw „The Sun”, najlepiej sprzedającego się na.^
w taki sposób, spach brytyjskich tabloidu, a później „The Times”, w gazety wspiera­
by wywołała pożądany jące Partię Pracy. Oprócz działania na niekorzyść niezależny
efekt, umiejętne
politycznego reportażu, pojawienie się nastawionych na media rządów
„gospodarowanie
prawdą".
doprowadziło do szeregu innych konsekwencji. Niektórzy uważaj
np., że takie działanie wzmacnia demokrację poprzez umożliwienie
»^B*' «aWauLjiMjiil ^^sSSS&^ăSK^-M'^^ ^#,4^'^
SSPW^wassBB^ecAiaaiKr^SffisK®®
jWłiUł
- '-LLJflS^SiMt®^:^^
ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 261
Lądom utrzymywania bardziej bezpośrednich stosunków ze społeczeństwem oraz
w^bsze reagowanie na społeczne nastroje i problemy. Inni z kolei odbierają to jako
zagrożenie dla demokracji, ponieważ zwiększa się ryzyko manipulacji i oszustw, a jed­
nocześnie słabnie rola instytucji przedstawicielskich, takich jak zgromadzenia czy par-
llmenty. Co więcej, może to rodzić apatię i zmniejszenie zainteresowania konwen-
^Wąłnymi formami aktywności politycznej, w szczególności głosowania i członkostwa
^Ojnego. Dzieje się tak, ponieważ styl i prezentacja informacji jako takie stały się
i^iitrum zainteresowania mediów, tworząc wizerunek rządu jako środka do zdoby-
phi'a popularności, odłączonego od życia i spraw przeciętnego człowieka.
Spadek społecznego zaufania?
’roces politycznej i ekonomicznej odbudowy w byłych państwach komunistycznych
^początkował zainteresowanie pojęciem kultury politycznej w latach 90. Stało się
ak, ponieważ wszechobecny nadzór państwowy nad kolejnymi pokoleniami ewident-
lie niszczył lub tłumił więzi społeczne oraz poczucie odpowiedzialności obywatel-
jćiej, które zazwyczaj są oparciem polityki demokracji. Innymi słowy, zaistniała wi-
joczna potrzeba odbudowy społeczeństwa obywatelskiego (patrz s. 39) jako sfery
uțonomicznych grup i stowarzyszeń, włączając w to przedsiębiorstwa, grupy intere-
^kluby itd. Taicie poglądy wywodzą się od Alexisa de Tocqueville’a (patrz s. 272),
tory w XIX wieku wyjaśnił pojęcie instytucji egalitarystycznych i praktyk demokra-
f.cznych przez odniesienie do skłonności mieszkańców Ameryki do partycypacji
zrzeszania się. To ożywione zainteresowanie kulturą polityczną dotyczyło zarówno
ąństw komunistycznych, jak i dojrzałych demokracji.
I tak Rober Putnam (1993) dowodził, że różnice w jakości samorządów lokalnych
'■różnych regionach Włoch były zdeterminowane przez obecność lub też brak tra-
ycji obywatelskiego zaangażowania, co przejawiało się różnymi poziomami uczest-
ictwa w wyborach, czytelnictwa oraz członkostwa w stowarzyszeniach i klubach,
utnam w swojej książce Bowling Alone (2000) zwrócił uwagę na zanikanie „kapi-
iłu społecznego” w USA i stwierdził, że jest bardzo prawdopodobne, że inne uprze-
lyslowione kraje pójdą w ślady Stanów Zjednoczonych. Ogłosił narodziny post-
bywatelskiej, co potwierdził 25-50% spadkiem od 1965 roku liczby klubów
litał społeczny
citai oznacza zasoby użyte do produkcji dóbr i usług. Pojęcie „kapitału społecznego" pojawiło się w latach
J by podkreślić czynniki społeczne i kulturowe które wpływają na powstanie bogactwa. Pojęcie to jest
wane w odniesieniu do społecznego współdziałania, które ma miejsce np. w strukturach sieciowych,
Blach i trustach, które promuje społeczne zaangażowanie. Stąd kapitał społeczny jest warunkiem
stworzenia dobrze funkcjonujących wspólnot lokalnych i dobrych rządów (patrz s. 30). Podobnie jak
oby gospodarcze, kapitał społeczny może maleć i rosnąć, głównie poprzez edukację i nacisk na aktywność
Watelską. Rzekomy zanik kapitału społecznego we współczesnych społeczeństwach był łączony
Irakiem wychowawczymi", wzrostem indywidualizmu i społecznej oraz geograficznej mobilności. Krytycy
iż pojęcia uważają, że kapitał społeczny jest konsekwencją, a nie przyczyną demokracji, oraz że ignoruje
rolę dobrobytu gospodarczego w tworzeniu postaw obywatelskich.
^ ^ ~W ^, •• -.^t^'<
 •:-^W<’"- ■» -.-.^i^^

262 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Polityka a świadomość ludzka: kultura i komunikacja 263

Robert D. Putnam ichael Oakeshott

(ur. 1940)

■ Amerykański politolog i komentator społeczny. Jego praca wzbudziła zaintere
kulturą polityczną i skierowała uwagę na znaczenie „kapitału społecznego za
stopnia zaufania i współpracy w społeczeństwie, dzięki któremu „ja" zmienia się w „
Jego najważniejsza praca Bowling Alone. The Collapse and Revival of American c
nity (2000). posłużyła się wizerunkiem człowieka chętniej grającego w kręgle.sai
nie aniżeli w zespole, w celu zobrazowania zaniku aktywności społecznej i polityc
zaangażowania w Stanach Zjednoczonych. Przyczynami tego zjawiska, które zld
? kowal Putnam, są rosnący wpływ telewizji, zmiany w strukturze rodziny oraz roi
? mobilność geograficzna.
elski filozof polityki. Był profesorem politologii w London Schoo!of.Economics od
u 1951 aż do przejścia na emeryturę w 1968. Zbiór jego esejów Rationalism in Po- .
:s and Other Essays (1962) oraz praca On Human Conduct (1975) uważane są za
i wkład do dorobku konserwatywnego tradycjonalizmu. Poprzez podkreślenie
zenia organizacji społecznych i postulat ograniczenia zakresu kompetencji polityki,
inal również' zagadnienia związane z myślą liberalną. Mimo że byl uznawany za
olennlka uprawiania polityki pozbawionej ideologii, wywarł ogromny wpływ na wielu , ■
ślideli Nowej Prawią

i stowarzyszeń, oraz przez ostry spadek uczestnictwa w spotkaniach publicznych, j
również w pracy na rzecz partii politycznych. Pogląd Putnama, znajdujący się w
cie komunitarianizmu (patrz s. 219), podaje wiele wariantów przyczyn spadku
nia społecznego. Na przykład rozpowszechnienie zjawiska ucieczki na przedmi
a co za tym idzie dłuższych dojazdów do pracy; popularność modelu rodziny, w
rej zarówno mąż, jak i żona pracują zawodowo i wpływu tego modelu rodziny
jakość wychowania; zagospodarowanie czasu wolnego przez telewizję, znie
ją społeczne postrzeganie i redukują poziom ambicji dzieci. Z perspektywy
mokratycznej, spadek zaangażowania obywatelskiego wyjaśnia się z kolei triumfem^®
kapitalizmu konsumpcyjnego i rozwojem wartości materialistycznych i indywiduali-’:^
stycznych.
Konserwatywni myśliciele przez długi czas byli orędownikami ujęcia kapitału spo-^W
łecznego jako tradycji (patrz s. 266), a szczególnie „tradycyjnych wartości”, czyli ta^îft
kich, które prawdopodobnie były przekazane przez generacje wcześniejsze, a co za^^i
tym idzie - stanowiły rodzaj bazy kulturowej. Konserwatywni politycy regularnie na-
wołują do umacniania i obrony tych wartości, wierząc, że są one spoiwem jednościtĘ^:
społecznej oraz stabilności politycznej. W latach 80. w Wielkiej Brytanii, Margaret
Thatcher nawoływała do wskrzeszenia „wartości wiktoriańskich”, a inicjatywa „Po-' O
wrót do korzeni” Johna Majora nawiązała do tego samego dekadę później. W Sta-
nach Zjednoczonych Ronald Reagan podjął motyw ideologii pogranicza nawiązują-:
cej do podboju Ameryki Zachodniej i cnót niezależności, ciężkiej pracy oraz ryzyka, |
ograniczone, bliskiego nad dalekie, tego, co jest, nad to, co może się stać oraz zwy­
kłego śmiechu nad utopijną rozkosz” (Oaekeshott, 1962:169).
; Obrona tradycyjnych wartości i niezmiennych przekonań jest jednym z głównych
tematów neokonserwatyzmu, rozwiniętego w Stanach Zjednoczonych przez teorety­
ków społecznych, takich jak Daniel Bell (1976) czy Kristol Irving (1983), którzy prze-
Ustrzegali przed postępującą destrukcją wartości duchowych, wywoływaną przez na-
Wciski rynkowe oraz rozwój permisywizmu. Pogląd ten zakłada jednak istnienie
1 autorytatywnego systemu moralnego, na którym mogą opierać się porządek i stabil-
fhość, choć we współczesnych wielokulturowych i wielorełigijnych społeczeństwach
wątpliwe jest, by jakikolwiek system wartości uznany został za autorytatywny. Uzna-
j nie niektórych wartości za „tradycyjne”, „przyjęte” czy „większościowe” może oka­
zać się próbą narzucenia określonego systemu moralnego reszcie społeczeństwa.
W rzeczy samej, dowody empiryczne zdają się wykazywać, że kultura polityczna sta­
je się coraz bardziej sfragmentaryzowana, oraz że współczesne społeczeństwa charak­
teryzują się coraz większą różnorodnością moralną i kulturową.
Alternatywne spojrzenie na społeczne zaangażowanie sugeruje, iż zmieniły się for­
| my wyrazu społecznych więzi, a nie zmierzch zaangażowania obywatelskiego. We­
dług Ingleharta (1977, 1990), takie przemiany są powiązane z rozwojem dostatku
i wzrostem, głównie wśród młodych ludzi, wartości postmaterialnych (patrz s. 263).
ai
■”0 «se:
Postmaterializm
W®
łVil!VrUM iwftPŁ&łi

które - jak wierzył - ją stanowią. Nierzadko takie wartości są powiązane z rodziną^

kościołem i narodem: to znaczy z instytucjami cieszącymi się dobrą reputacją, ucie- |
leśniającymi cnoty ciągłości i wytrwałości. '^
W swoim eseju Rationalism in Politics (Oakeshott, 1962), Michael Oakeshott sze-JH
rzej rozwinął obronę ciągłości i tradycji. Stwierdził, że tradycyjne wartości i ustalo­
ne zwyczaje powinny byś podtrzymywane i respektowane ze względu na ich charakśgp
ter, który rodzi poczucie pewności, stabilności i bezpieczeństwa. To sugeruje, że ludzie
mają skłonność do cenienia tradycji ponad innowację, oraz preferowania tego, co już
ustalone nad nowinki. Bycie konserwatystą zdaniem Oakeshotta to „przedkładanie
tego, co swojskie, nad to, co nieznane, faktu nad tajemnicę, ograniczonego nad nie^
Postmaterializm jest teorią wyjaśniającą naturę postaw i wartości politycznych w kontekście poziomu rozwoju
gospodarczego. W pewnym stopniu oparty jest na „hierarchii potrzeb" Abrahama Maslowa (1908-1970),
w której prestiż i samorealizacja umieszczone są ponad materialnymi lub ekonomicznymi potrzebami.
Postmaterializm zakłada, że warunki niedostatku materialnego powodują egoistyczne i zachłanne wartości, co
powoduje, że polityka zostaje zdominowana przez problemy gospodarcze. Jednakże w warunkach
powszechnego dobrobytu jednostki okazują więcej zainteresowania sprawom „postmaterialnym", dotyczącym
„jakości życia". Chodzi tu o moralność, sprawiedliwość społeczną i realizację osobistą, a zatem także
o feminizm, pokój światowy, harmonię rasową, ekologię i prawa zwierząt. Postmaterializmem posługiwano
się w celu wyjaśnienia nowych zjawisk, takich jak zanik wpływu przynależności klasowej na preferencje
wyborcze (patrz s. 301) i narodziny nowych ruchów społecznych.
 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
264
Jako że nowe pokolenia dorastały od lat 60., przyzwyczajone, przynajmniej w k
jach o wysoko rozwiniętej gospodarce, do bezpieczeństwa ekonomicznego i do^
bytu materialnego, „tradycyjne” poglądy na tematytakie jak seks, małżeństwo i d]
czaję zostały zastąpione przekonaniami bardziej liberalnymi i permisywnymi. ^ f
czasie tradycyjne postawy polityczne oraz lojalność osłabły i niekiedy zostały zaś
pione rosnącym zainteresowaniem kwestiami takimi jak feminizm, rozbrojenieJ
klearne, prawa zwierząt i ochrona środowiska. Stąd członkostwo partyjne i frekw.t
cja wyborcza podupadły, ale zauważalny był wzrost zainteresowania $ingle-fa
protest politics i campaigning groups. Postfordowscy teoretycy (patrz s. 243) siwi
dzili, że takim kulturalnym zmianom trudno się oprzeć, ponieważ są powiązane z ii
sową zmianą w organizacji ekonomicznej i politycznej, która doprowadza do șpj
ku szacunku dla tradycji i powstania indywidualizmu.
B Legitymizacja i polityczna stabilność
ii
Problem legitymizacji, prawomocności reżimu łub systemu politycznego, połącż
jest z najstarszą i jedną z najbardziej fundamentalnych debat politycznych, a mis
wicie z zagadnieniem obowiązku politycznego. Dlaczego obywatele powinni iii
wać autorytet rządu? Czy mają obowiązek szanować państwo i przestrzegać,]
praw? We współczesnej debacie politycznej legitymacja jest zazwyczaj rozumiana
jako moralny obowiązek, ale bardziej jako polityczne działania i przekonaniami!
mi słowy, nie stawia się pytania, dlaczego ludzie powinni być posłuszni pańs
w abstrakcyjnym sensie, ale dlaczego są posłuszni konkretnemu państwu czy sy
mówi politycznemu. Jakie są warunki lub procesy, które sprawiają, że ludzie iii
ją władzę za prawowitą, a zatem podtrzymują stabilność rządów? To odzwierck
przejście od filozofii do socjologii, a jednocześnie podkreśla kontrowersyjną nąt
legitymizacji.
Legitymizowanie władzy $ Pierwszy typ legitymizacji oparty jest według Webera na przyjętych zwyczajach i tra-
Autorem klasycznego przyczynku do zrozumienia prawomocności jako fenome
cjologicznego jest Max Weber. Weber podjął próbę sklasyfikowania poszczegć
„systemów dominacji” oraz zidentyfikowania źródła, z którego wypływa legit)
Legitymizacja
Legitymizacja (od lac. legitimare, co oznacza „uznawać za zgodne z prawem”) oznacza prawomocno!
Legitymizacja zatem nadaje danemu porządkowi lub przywódcy autorytety lub wiążący charakter, "U
przekształcając silę we władzę (patrz s. 7). Różni się od legalności tym, że ta ostatnia nie koniecznie:
gwarantuje, że rząd będzie szanowany, a obywatele przyjmą swój obowiązek posłuszeństwa. Filozofa]
polityczni traktują legitymizację jako zasadę moralną lub racjonalną, przyczynę, na podstawie, której']
mogą domagać się posłuszeństwa od swych obywateli. Stąd prawo do legitymizacji jest ważniejsze,nl
posłuszeństwa. Jednakże politolodzy ujmują legitymizację najczęściej w kategoriach socjologicznych;-;
chęć dostosowania się do systemu rządów niezależnie od tego, jak to jest osiągane. Zdaniem Webera
pogląd sprawia, że legitymizacja oznacza wiarę w legitymizację, tzn. wiarę w „prawo rządzenia". J^
—t*^ i ^*^«--i&Ali^łjUńl jfcv^w^is^ >#^®
ROZDZIAŁ X Legitymizacja i polityczna stabilność 265
Vlax Weber
1864-1920)
owal z nauczania akademickiego, jednak do końca życia pisat i prowadzi! badania.
I jednym z twórców współczesnej socjologii oraz orędownikiem naukowego i pozba-
i, władzę, organizację oraz religię. Za najważniejsze prace Webera uznaje się Ety-
itestańcka a duch kapitalizmu (1902; wyd. poi. 1994), Szkice z socjologii religii
) i sooleczeństwo (1922: wvd. ool. 2002).
a każdego z nich. Dokonał tego tworząc trzy typy idealne (patrz s. 22) lub modele
hęciowe, które zgodnie z jego zamysłem, miały pomóc nadać znaczenie wysoce zło-
>nej naturze rządów politycznych. Te trzy idealne typy są równoznaczne z trzema
dzajami władzy, do których należą:
władza tradycyjna
władza charyzmatyczna
władza legalna.
Każda z nich charakteryzuje się szczególnym źródłem politycznej legitymizacji, a
tem istnieją różne powody, dla których ludzie podporządkowują się władzy. Weber
irał się zrozumieć przemianę samego społeczeństwa, porównując systemy domina-
obecne we względnie prostych, tradycyjnych społecznościach z tymi występujący-
, w społeczeństwach uprzemysłowionych i wysoce zbiurokratyzowanych.
ćjach. W praktyce władza tradycyjna uważana jest za prawomocną, ponieważ „ist-
iła od zawsze”: została uświęcona przez historię, ponieważ wcześniejsze pokolenia ją
ikceptowały. Działa najczęściej wedle zestawu konkretnych reguł: tj. ustalonych i nie-
(estionowanych zwyczajów, które nie muszą być uzasadniane, ponieważ odzwiercie-
iją odwieczny porządek rzeczy. Najbardziej oczywiste przykłady władzy tradycyjnej
aleźć można u małych plemion i grup w postaci patriarchałizmu (dominacja ojca w ro-
inie lub pana nad sługami) i gerontokracji (rządy starszyzny). Tradycyjna władza jest
śle związana z systemami dziedziczenia władzy i przywilejów, co zobrazować może
tykład przetrwania rządów dynastycznych w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie i Maroku.
Rymanie monarchii ma marginalne znaczenie w krajach wysoce uprzemysłowionych
to s. 421) i nie jest tam tak ważne, choć w formie konstytucyjnej (w Zjednoczonym
ślestwie, Belgii, Holandii i Hiszpanii) pomaga kształtować kulturę polityczną pod-
ymując takie wartości, jak szacunek dla tradycji czy poczucie obowiązku.
Drugą formą prawomocnego panowania jest władza charyzmatyczna, oparta na si-
Jsóbowości jednostki, tzn. na jej charyzmie. Nic nie zawdzięczając statusowi oso-
pozycji społecznej czy służbowej, władza charyzmatyczna działa, opierając się cał-
vicie na zdolności lidera do roztoczenia osobistego uroku na swoich zwolennikach,
^W^^im- ^-^pB^ - '*W»w-;.
-^gr-v • ■■■ ■« ^M^-- -’ *W-$|^ W^Shsggs^^ t!g[frfțw*‘-^șw»f- • ^sf^"

CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Legitymizacja i polityczna stabilność

tak by postrzegali go jako bohatera czy pomazańca. Chociaż współcześni liderzy pbS^^ ^’nastawienia wobec działań rządu, co spowodowało upadek rządu Margaret Thatcher
lityczni, tacy jak de Gaulle, Kennedy czy Thatcher, niewątpliwie przedłużyli listopadzie tegoż roku. Jednakże nie dorowadziło to do utraty legitymizacji, w tym
władzę dzięki cechom osobistym oraz zdolnościom wzbudzania lojalności, to nie staW^m ^sensie, że nie została naruszona prawomocność systemu politycznego. Co ważniejsze,
nowiło to legitymacji charyzmatycznej, ponieważ ich autorytet opierał się glównieiM^wS i'Jak wskazał Beetham (1991), postrzeganie legitymizacji w ujęciu Webera, jako nic wię-
formalnej władzy urzędów, które piastowali. Napoleon, Mussolini, Hitler, ajatoljffi^B Kej aniżeli „wiarę w legitymizację”, to ignorowanie tego, w jaki sposób powstała. To
Chomeini, Fidel Castro i pułkownik Kaddafi są bardziej odpowiednimi przykładami'^/^ Eże oddać prawo legitymizacji władzy w ręce ludzi wpływowych, którzy będą w sta-
Jednak władza charyzmatyczna nie jest wyłącznie darem naturalnym; system rJ^B^W hnje „wytwarzać” prawomocność poprzez kampanie PR i podobne działania.
dów autorytarnych jest niezmiennie podtrzymywany przez „kult jednostki” (patrawfP O Beetham stwierdził, że władza jest tylko wówczas prawomocna, gdy spełnia trzy
s. 432), którego niewątpliwym celem jest „tworzenie” charyzmy. Niemniej jednOj^Si Myarunki. P° pierwsze, władza musi być sprawowana zgodnie z ustalonymi reguła-
z faktu, że legitymizacja oparta jest w większości lub w całości na sile osobowościj[^';^ niezależnie od tego, czy zapisane są one w formalnych kodeksach prawnych,
dera, wynikają przeważnie dwie konsekwencje. Po pierwsze, władza charyzmatyczn^^^w też w nieformalnych konwencjach. Po drugie, reguły te muszą odpowiadać prze-
nie jest oparta na formalnych zasadach i procedurach, często nie ma wyznaczonyć^®P ■ konaniem rządzących i rządzonych. Po trzecie, legalność musi być dowiedziona
granic. Lider jest nieomylny i niepodważalny; masy stają się zwolennikami lub Brzez publiczne wyrażenie zgody rządzonych. Na przykład prawomocność systemu
znawcami, od których wymaga się tylko poddaństwa i posłuszeństwa. Po drugie, wi'Offl i Wielkiej Brytanii w 1990 roku została utrzymana poprzez uznanie przez rządzo-
dza jest tak blisko związana z określoną jednostką, że systemowi trudno jest P^W® 8 Wych, że niezależnie od niepopułarności polityki i liderów rządy otrzymują władzę
trwać dłużej od osoby, która go stworzyła. To z pewnością miało miejsce w przypadktfMw I : w drodze wyborów i w ten sam sposób mogą ją utracić. To podkreśla dwie kluczo­
reżimów Napoleona, Mussoliniego czy Hitlera. I we cechy procesu legitymizacji. Pierwsza z nich to istnienie wyborów i rywalizacja
Trzeci typ panowania, władza legalna, wiąże władzę z jasno i prawnie określony!^®! I i partii politycznych, systemu, dzięki któremu wola powszechna może się przejawić
zespołem reguł. Według Webera jest to typowy model władzy, funkcjonujący w więk-wjl i (co jest tematem rozdziału 11 i 12). Druga cecha to istnienie reguł konstytucyjnych,
szóści nowoczesnych państw. Siła prezydenta, premiera czy członków rządu jest wyrigi® § /które najpełniej odzwierciedlają wolę ludzi co do sposobu, w jaki chcą być rządze-
znaczana przez formalne zasady konstytucyjne, które ograniczają zakres władzy tyciiWM I ni (patrz rozdział 14).
że osób. Taka forma władzy ma ogromną przewagę nad formami tradycyjnymi®»
i charyzmatycznymi, gdyż będąc przypisaną do urzędu, a nie do osoby, mniej prawdo- 1 /Kryzys legitymizacji
podobne jest jej nadużycie i niesprawiedliwość. Model legalnego panowania podtrzy£M»|
muje ograniczony rząd i dodatkowo promuje wydajność poprzez racjonalny podzią®H| ^ Neomarksiści stworzyli alternatywę dla weberowskiego podejścia do legitymizacji
pracy. Jednakże Weber zauważył również ciemną stronę takiej władzy. Obawiał się, 2»®® (patrz s. 264). Podczas gdy ortodoksyjni marksiści mieli skłonność do lekceważenia
ceną lepszej wydajności może być depersonalizacja i nieludzkie warunki, ucieleśniane®®® fti legalności, postrzeganej jako burżuazyjny mit, współcześni marksiści, podążając śla-
przez niesłabnący rozwój biurokratycznych form organizacji (patrz s. 441). p/dami Gramsciego, przyznali, że kapitalizm jest w części podtrzymywany przez swo-
Mimo że Weberowska klasyfikacja typów prawomocnego panowania uważana jesf>WW B/ją zdolność do utrzymania politycznego poparcia. Neomarksiści, tacy jak Juergen
za słuszną, ma również pewne ograniczenia. Przez skupienie się na legitymizacji reżi^Rw ' ■Habermas (patrz s. 268) czy Claus Offe (1984) skupili się nie tylko na systemie kla-
mu politycznego albo systemu władzy, nie mówi nam wiele o okolicznościach, w ja*^w® fósowym, ale również na mechanizmie, za którego pomocą legitymizacja jest podtrzy-
kich władza zostaje zakwestionowana na skutek niepopularnej decyzji, dyskredytacji^-iw . mywana (proces demokratyczny, rywalizacja partii politycznych, dobrobyt i refor-
lidera czy rządu. Na przykład kampania przeciw wprowadzeniu podatku wyborczego';;^® Bmy socjalne itd.). Podkreślali także, że legitymizację systemu politycznego, opartego
w Wielkiej Brytanii w roku 1990 bez wątpienia zasygnalizowała obecność wrogiego Y JE pa nierównej władzy klas, uważają za wewnętrzną sprzeczność. W swojej książce

Tradycja Charyzma
Termin ten obejmuje wszystko, co zostało przekazane z przeszłości do teraźniejszości (ugruntowane zwyczaje ^wsj Ł Charyzma początkowo była terminem teologicznym oznaczającym „dar laski”. Było to źródło mocy, jaką
i praktyki, instytucje, systemy społeczne i polityczne, wartości i przekonania, itd.}. Ściślej mówiąc, tradycja h Jezus miał nad swoimi uczniami oraz moc przypisywana świętym w teologii katolickiej. Jednakże jako
różni się od reakcji tym, że oznacza ciągłość z przeszłością, a nie próbę cofnięcia czasu i powrotu do fenomen socjopolityczny, oznacza urok i osobistą silę, oraz zdolności przywódcze (patrz s. 429) i wpływy
przeszłości. Ciągłość ta jest najczęściej rozumiana jako więź łącząca pokolenia, chociaż granica między «uzyskane poprzez psychologiczną kontrolę nad innymi. Stąd władza charyzmatyczna ma niemalże mistyczny
tym, co tradycyjne, a tym, co zaledwie modne, zdaje się być niewyraźna. Termin tradycja używany byl - ^charakter i posiada zdolność do wzbudzania lojalności, zależności emocjonalnej, a nawet poświęcenia.
również w celu uwydatnienia różnic między społeczeństwami tradycyjnymi a współczesnymi, przy czym , Pomimo że jest uważana za naturalną zdolność, wszyscy liderzy polityczni starają się rozwijać swoją
uznawano, że struktura pierwszego oparta była na statusie (patrz s. 242) i organicznych hierarchiach, charyzmę za pomocą propagandy, treningów oratorskich i umiejętności prezentacji. Weber wyróżnił charyzmę
drugiego zaś na umowie i procesach demokratycznych. , ^Indywidualną (powiązaną z osobą) i charyzmę urzędu (powiązaną z zajmowanym stanowiskiem).

^-KtflF>tw!łWW!X\\
268 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja ROZDZIAŁ X Legitymizacja i polityczna stabilność 269

Polityka lat 80. i 90. może być postrzegana jako odpowiedź na tę formę legitymi-
i kryzysu przeciążenia. Nawoływania do zmiany priorytetów napływały glów-
^^pie ze strony Nowej Prawicy. Teoretycy, tacy jak Samuel Brittan (1977), podkreślali
Jurgen Habermas
(ur. 19^» ^\fiskalny kryzys państwa opiekuńczego i mówili o „gospodarczych sprzecznościach
Wdy-?;
^^jcmokracji”. W latach 90. rządy Reagana w Stanach Zjednoczonych czy Thatcher
Niemiecki filozof i teoretyk społeczny. Dorastając w nazistowskich Niemczech Wielkiej Brytanii starały się obniżyć oczekiwania wobec rządu, i dokonały tego,
mas rozwiną! swą świadomość polityczną, śledząc procesy norymberskie oraz i. przekładając obowiązki z państwa na jednostkę. Dobrobyt przedstawiany byl jako od-
nienie faW‘J islnienia abOzów koncentracyjnych i obozów śmierci. Nakłoniony di ^Wowiedzialność jednostki, jednostki z kolei zachęcano do dbania o własny interes i in-
pracy z Adorno (1903-1969) i Horkheimerem (1895-1973) stał się głównym n
^tWestowanie w swą przyszłość ciężką pracą, oszczędnościami, prywatną emeryturą,
tantem „drugiego pokolenia" szkoły frankfurckiej teorii krytycznej. Jego prace
takich obszarów jak epistemologia, dynamika, rozwiniętego kapitalizmu, natura r ^^^gęzpieczeniem zdrowotnym itd. Rząd nie brał już odpowiedzialności za bezrobocie;
. ności oraz stosunek między socjologią a filozofią. W latach 70. odsunął się od ■ ^■‘Jego wskaźnik wzrastał za sprawą chciwych robotników „pozbawiających się pracy,
■syjnego marksizmu, rozwijając teorię krytyczną w teorię nazwaną.później „teorią działania korne ^p^przez żądania zbyt wysokich zarobków”.
nego". Najważniejsze prace. Habermasa to Teoria i praktyka (1974; wyd, poi. 1983), Structu
» • 'Ale Nowa Prawica starała się ponadto bardziej radykalnie kwestionować i w osta-
der Óffentlichkeit (1962) i Teoria działania komunikacyjnego (1984, 1988; wyd. poi. 1999).
S^teczności wyprzeć teorie i wartości, które wcześniej prawnie usankcjonowały postę-
fe-pujący wzrost obowiązków państwa. W tym sensie Nowa Prawica próbowała stworzyć
nowe teorie i wartości indywidualistyczne oraz prorynkowe. Złożyło się to na pu-
Legitimations im Spatkapitalismus (1973) Habermas zidentyfikował szereg „tendei bliczną filozofię wychwalającą surowy indywidualizm, a oczerniającą „nadopiekuń-
cji kryzysowych” w społeczeństwach kapitalistycznych, które utrudniały im utrz' W cze, niańczące swych obywateli państwo”. Na sukces tego projektu wskazuje fakt, że
manie politycznej stabilności wyłącznie za pomocą zgody powszechnej. Głów$ ^.partie socjalistyczne w krajach tak różnych jak Wielka Brytania, Francja, Hiszpania,
przyczyną tych napięć są sprzeczności i konflikty pomiędzy kapitalistyczną lo9|| Australia czy Nowa Zelandia, obrały sobie podobne cele i wartości. Gdy to się stało,
a naciskami które rodzi demokracja. Ul kultura polityczna, która dotąd podkreślała społeczną sprawiedliwość, dobrobyt i od-
Z tej pespektywy gospodarka kapitalistyczna jest nastawiona na nieograniczony- f ft^ppwiedzialność publiczną ustąpiła pierwszeństwa takiej, dla której wybór, inicjatywa,
rozwój, podyktowany chęcią zysku. Jednakże poszerzenie praw politycznych i spoA^if; • konkurencja i indywidualna odpowiedzialność jednostki stały się bardziej ważne.
lecznych, by nadać legitymację tym systemom, pobudził falę nacisków. Przede wszyș^fO
kim proces demokratyczny doprowadził do nasilenia żądań dobrobytu spoleczneș^^ Bi
Dlaczego wybuchają rewolucje? Fiskalny kryzys państwa
jak również wzrostu powszechnej partycypacji i społecznej równości. Wynikły
opiekuńczego - kryzys
go wzrost odpowiedzialności państwa za gospodarkę i życie społeczne, oraz nie­ Jeśli legitymacja zapewnia polityczną stabilność i przetrwanie w finansach państwa,
uchronny wzrost podatków i wydatków publicznych, ograniczają kumulację kapita-;- „At * . reżimu, to rezultatem utraty legitymacji mogą być represje mający miejsce
łu poprzez restrykcję zysków i zniechęcenie przedsiębiorców. Według Habermasa / ; ■ (patrz s. 479), albo dalekosiężna zmiana polityczna. Zmiana w przypadku, gdy
demokracje kapitalistyczne nie mogą trwale równolegle zaspokajać powszechnych żą-jest jednym z najważniejszych elementów życia politycznego, zwiększenie socjalnych
dań bezpieczeństwa socjalnego i dobrobytu oraz wymagań gospodarki rynkowej’ Wielu z ludzi zajmujących się polityką zgodziłoby się z twier- wydatków zbiegnie się
z recesją i spadkiem
opartej na prywatnym zysku. Dla rządów zmuszonych oprzeć się naciskom powszech­ - . dzeniem Marksa zapisanym w Tezach o Feuerbachu (1845] wpływów z podatków.
nym albo ryzykować kryzys gospodarczy, utrzymanie legitymizacji może okazaćj^ ^^1975), że „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat;
niebywale trudne, a w ostateczności niemożliwe.
Podobne zjawisko zostało dostrzeżone w latach 70. i nazwano je przeciążeniem;
Anthony King (1975) czy Richard Rose (1980) argumentowali, że rządom coraz cię-'
żej jest rządzić, ponieważ zbyt wiele się od nich wymaga. Stało się tak, ponieważ z jed-.
^‘Rewolucja
nej strony polityków i partie polityczne zachęcano do wzajemnego przelicytowywa-
^ termin rewolucja na samym początku jego powstania oznacza! zmiany cykliczne, tak jak podczas restauracji
nia się w drodze do władzy, a z drugiej grupy nacisku zasypywały rząd trudnymi do;
-właściwego porządku politycznego” podczas rewolucji w Anglii (1688). Jednakże współczesne znaczenie
pogodzenia roszczeniami. Zdolność rządu do wywiązania się z tych obietnic była pó^ ^6° pojęcia iiaiuuz.Hu się w utaotc
pwj^uia narodziło rewolucji francuskiej
czasie i^vvuiuuji (1789) ci U4itauż.a
iianuuoniaj \x/w^/ proces ujattiatju&i
oznacza piuuca dramatycznych
lyuii
niej ograniczona przez kierowanie się w stronę korporacjonizmu (patrz s. 341), któ- I Ł ’ dalekosiężnych zmian' dopuszczający zniszczenie i zastąpienia istniejącego porządku. Rewolucje są
ry stworzył zwiększającą się współzależność między ośrodkami władzy a grupami zo| O powszechnymi powstaniami charakteryzującymi się pozaprawnymi akcjami masowymi. Często, choć nie
ganizowanymi. Jednak poaczas
ganizowanymi. jeanaic gdy neomarKSisci
podczas gay neomarksiści uważali,
uważali, ze ujawnione w
że ujawnione w laiacn /u.
latach 70; zawsze, przybierają brutalny charakter. To odróżnia rewolucję od zamachu stanu (patrz s. 478),
„tendencje kryzysowe” wykraczały poza zdolność kontroli demokracji kapitalisty®H K ^ Piciem władzy przez małą grupę. Rewolucje różnią się od buntów i rewolt tym,
. . . „ V . ■ • - f jfefe ze przynoszą fundamentalną zmianę (zmianę samego systemu politycznego), nie zaś zaledwie
nej, teoretycy „przeciążenia wzywali do zmiany priorytetów politycznych i ideolo- , zmjanę s{rategji po|itycznej (ub wymianę e|it ^ą^.
gicznych oraz porzucenia dotychczasowego podejścia.

łJ^: :/ -««'-W#»;- -ł£ś^ ^<fA-sSi^$^Mi<&»-^^


-^1^ v-,. ^:. : -K^^^"%' ’^W^^->.
270 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
idzie jednak o to, aby go zmienić”. Jednakże stosunek do zmiany wśród myślicieli!
litycznych różni się znacząco. Podczas gdy konserwatyści przejawiali zazwyczaj „eh
do zachowywania” i opierali się zmianom w imię ciągłości i tradycji, liberałowie i j
cjałiści witali zmiany jako manifestacje postępu. W nadziei pokładanej w postęp g
boko zakorzeniona jest wiara w ludzki rozum i zdolność ludzi do popychania hist
rii naprzód oraz tworzenia lepszego społeczeństwa poprzez kumulację mądro;
i wiedzy.
Niezależnie od tego, czy zmiana oznacza postęp czy regres, wzrost czy spadek, a
produktem jednego z dwóch procesów: ewolucji lub rewolucji. Zmiana ewolucyjna»
przeważnie uważana za reformę, stopniową i narastającą poprawę systemu społeczr
go i politycznego. Dlatego też reforma reprezentuje zmianę w ramach kontynuacji,^
organizację czy restrukturyzację, na przykład instytucji, a nie jej zniesienie czy teza
stąpienie inną. Rewolucja jest zmianą od początku do końca: ustanawia nowy porząd
polityczny, doprowadzając najczęściej do nagiego i często brutalnego zerwania z pr?
szłością. Nadal toczy się ogromna dyskusja o naturze rewolucji oraz historycznych, s
łecznych i politycznych okolicznościach, w jakich rewolucje mogą się pojawić.
Marksistowskie teorie rewolucji
Marksiści używali określenia „rewolucja” w szczególny sposób. Chociaż uważali
wolucje za istotne polityczne wydarzenia, które oznaczają zastąpienie istniejącego t
du lub też ustanowienie całkiem nowego reżimu, to interpretowali te zmiany j:
odzwierciedlenie głębszej społecznej transformacji. Z tej perspektywy istotą rewc
cji jest fundamentalna zmiana społeczna, tzn. zniszczenie jednego systemu gospod
czego lub „sposobu produkcji” i zastąpienie go innym. Dlatego też marksiści odr
cają przekonanie, że rewolucja amerykańska (1776) przyniosła wielkie zmia
ponieważ mimo że dała wolność dawnym brytyjskim koloniom i doprowadziła
stworzenia republiki konstytucyjnej, nienaruszonymi pozostawiła takie obszary,
system własności i struktura społeczna. Jednak większość marksistów traktuje rev
lucje angielską, amerykańską i francuską jako rewolucje burżuazyjne, ponieważ v
znaczały stopniowe przejście od feudalnego modelu produkcji do kapitalistyczne;
Z tego punktu widzenia rewolucje są nie tylko nagłym i dramatycznym okresem j
litycznego wstrząsu, ale i dłuższym, bardziej skomplikowanym procesem społecz
transformacji. Warto więc zauważyć, że rewolucja rosyjska zaczęła się w 1917
Świadomość klasowa
Świadomość klasowa to subiektywna świadomość klas na temat swojej obiektywnej sytuacji i interesów.
Podkreśla zatem istotne rozróżnienie wprowadzone przez Marksa na klasę w sobie i klasę dla siebie. Ost
zapewne stanowić ma przykład solidarności klasy, która aktywnie angażuje się działanie na rzecz wspóln
(i prawdziwych) interesów. Dlatego też świadomość klasowa jest przeciwieństwem „fałszywej świadomości"
błędnego rozumienia, które ukrywa fakt wykorzystywania klas podwładnych, powodując w ten sposób
bierność polityczną. Marks wierzył, że świadomość klas w nieunikniony sposób rozwinie się w wyniku
konfliktu klas; Lenin zaś uważał, że proletariat powinien zostać klasowo uświadomiony przez przywództwo
i wskazówki awangardy partyjnej.
M -- ------------- które
^tnt1.
W^M ęjs^y<^‘> IWfl ' ^ ‘ ®" '
ROZDZIAŁ X Legitymizacja i polityczna stabilność 271
Mao Zedong (Mao Tse-tung) ■
11893-1976)
Chiński teoretyk marksizmu, przywódca Chińskiej Republiki. Ludowej w latach
1949rl976. Mao byt synem farmera z Huńan. Na początku.swej kariery pracował jako
bibliotekarz i nauczyciel. W. 1921 roku uczestniczy! w organizacji Chińskiej Partii Komu­
nistycznej, by w 1935 roku stać się jej przywódcą. Będąc teoretykiem-polityki.zaadap-
towafmarksizm-lenlnizm do potrzeb wciąż rolniczego! nadal tradycyjnego społeczeństwa,
chińskiegoJego spuściznajest często utożsamiana z Rewolucją Kultu ralną(i966-197Ój;
radykalnym ruchem egalitarnym, który potępiał elitaryzm i bezdroża kapitalizmu; zakoń­
czonym zamętem społecznym; represjami i śmiercią? Maoizm jest uważany za.antybiii-
fokratyczną formę marksizmu, która pokłada nadzieję w radykalnym zapale mas,
| ,‘i trwała aż do momentu upadku ZSRR w roku 1991, a jej cel - „budowa komuni-
; zmu” nigdy nie został osiągnięty.
f Według teorii marksistowskiej, rewolucja wyrasta na gruncie sprzeczności mają-
.j/cych miejsce na szczeblu społeczno-ekonomicznym. W istocie rewolucja odzwiercie-
dia konflikt pomiędzy ciemiężycielem a człowiekiem uciskanym, wyzyskującym a wy-
Igizyskiwanym. Dlatego też wszystkie społeczeństwa klasowe są skazane na porażkę.
. Marks uważał, że rewolucja nakreśli punkt, w którym walka klas przerodzi się
otwarty konflikt, prowadzący jedną z klas do obalenia i zastąpienia drugiej. Po-
- dobnie jak rewolucja francuska została określona mianem burżuazyjnej, rewolucja ro-
■'syjska była postrzegana jako proletariacka, gdyż nadała bieg procesowi, który miał
^zakończyć się ustanowieniem socjalizmu a w końcu pełnej formy komunizmu. We-
^țdlug Marksa, epoka społecznych rewolucji zaczęła się z chwilą, gdy system klasowy,
' „stosunki produkcji” zaczęły krępować dalszy rozwój wydajnych technologii i inno-
. ■ vzacji, tzw. sil produkcji. Wierzył, że to wzmocni klasowy antagonizm, zmieniając kla-
i ’ sę wyzyskiwaną (w kapitalizmie był to proletariat) w „klasę uświadomioną”. Z mo-
J mentem osiągnięcia przez proletariat klasowej świadomości, miał stać się siłą
$ rewolucyjną i spontanicznie podnieść bunt.
K Dla Marksa zmiana rewolucyjna była częścią nieuchronnego procesu, który miał
kierować historią przez szereg epok, aż do osiągnięcia społeczeństwa bezkłasowego,
• w którym wewnętrzne sprzeczności przestały by istnieć. Jednakże nie stało się tak jak
.przewidział Marks. Rewolucja nie wybuchła, jak zakładał, w rozwiniętych krajach ka-
pitalistycznych zachodniej i centralnej Europy. Zamiast skrępowania dalszego rozwo-
® ju produkcji przez system klasowy, kapitalizm zdawał się rozbudzać nieskończony
© apetyt na technologiczne innowacje, przynoszące ciągłe, czasami nieregularne, udo-
K śkonalenia w standardach życiowych. Proletariat, w wyniku tego pozostawał poli-
tycznie pasywny. Tam, gdzie w XX wieku wybuchły marksistowskie rewolucje, prze-
| Wy one według innego wzorca.
Rosyjska rewolucja bolszewicka z 1917 roku, prowadzona przez Lenina (patrz
Bs. 95), rozwinęła
” rozwin marksistowską teorię
?,a marKSisrowsKą rewolucji w
teorię rewolucji w dwojaki sposób. ro
ciwojaia sposoo. Po pierwsze, pod-
pierwsze, poa-
W czas gdy klasyczni marksiści opisywali rewolucję jako nieuniknione załamanie społe-
H czeństwaU,klasowego, ----------
mogło 1------- -------------------------------------
nastąpić tylko wtedy, gdy spełnione . Lbyły określo-
272 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
Alexis de Tocqueville
(1805-1859)
Francuski
roku, de'
ny, Pobyt
1995); Jt
ne warunki, Lenin twierdził, że rewolucje należy wzniecać. Bolszewicy przejęli wk
dzę w październiku 1917 roku, chociaż rewolucja burżuazyjna miała miejsce dopił
ro w lutym 1917 roku, a proletariat był nadal niewielki i politycznie nieistotny.^
drugie, Lenin uznawał konieczność politycznego przywództwa w formie awangard;
partyjnej, rolę, którą przejęli bolszewicy (później nazywani Partią Komunistyczną)
W gruncie rzeczy rewolucja rosyjska była zatem raczej zamachem stanu niż powszech
nym zrywem. W październiku 1917 roku, inaczej niż podczas Rewolucji Lutowej
która doprowadziła do upadku cara, władza nie została przejęta przez masy, ale prźe;
ścisłą grupę rewolucjonistów działającą właśnie w imieniu mas. Z tego powodu wie
łu uważało, że reżimy komunistyczne utworzone w XX wieku pod hasłem marksi
zmu-leninizmu, były wypaczeniami marksistowskiego ideału rewolucji.
Kolejną ważną reinterpretacją w teorii marksistowskiej było zastąpienie prołetą
riatu przez chłopstwo jako „klasę rewolucyjną”. Lenin napomknął o tym w 19170
ku, mówiąc o porozumieniu między miejskim proletariatem a chłopstwem, ale ga
wisko to pełniej pokazała rewolucja chińska (1949) pod przywództwem Mac
Zedonga. Rewolucja chińska, której wzorzec zaadoptowany był później przez Mark
sistów w Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji, była de facto rewolucją chłopską, mąj|
cą miejsce na wsi, a nie na terenach miejskich. Marksizm-leninizm w praktyce stał sk
raczej ideologią modernizacji i industrializacji, nie zaś filozofią rewolucji społecznej
co okazało się atrakcyjne dla krajów rozwijających się.
Niemarksistowskie teorie rewolucji
Powstało wiele niemarksistowskich teorii rewolucji. Wszystkie z nich zgadzały!
z marksistowskim poglądem, podkreślającym znaczenie konfliktu społecznego, ale i
podzielały zdania marksistów w dwóch istotnych kwestiach. Po pierwsze, nie interp.
tują wydarzeń politycznych wyłącznie jako odzwierciedlenia głębszych przemian;^
nomicznych i społecznych. Rewolucja jest rozumiana raczej jako transformacja sys
mu politycznego, a nie systemu społecznego. Po drugie rewolucja nie jest postrzega
jako nieunikniony proces (tzn. wynikający z logiki historii), ale jako konsekwencja kc
kretnych wydarzeń politycznych i społecznych. Jednakże toczy się debata, jakie
liczności i jakie czynniki społeczno-polityczne doprowadzają do wybuchu rewolucji
■.,._«■.'’ i ■iSiB^K^ s^SSia f :t j £
ROZDZIAŁ X Legitymizacja i polityczna stabilność 273
Jedna z ważniejszych teorii rewolucji wyrosła na gruncie teorii systemów. Teoria
«a sugeruje, że system polityczny skłania się w kierunku długoterminowej stabiłiza-
10’ Pon’eważ «wytwory” rządu z czasem dostosowują się do „wkładów” i nacisków
;’na niego wywieranych. W tym świetle rewolucje mogą być rozumiane jako „brak
BrÓwnowagi” w systemie politycznym, spowodowanym przez zmiany ekonomiczne,
Aspołeczne, kulturowe i międzynarodowe, na które system nie jest w stanie samodzieł-
feę odpowiedzieć. Na przykład Chalmers Johnson w książce Revolutionary Change
W966) twierdził, że rewolucje zachodzą w warunkach wielorakich dysfunkcji, kiedy
^system polityczny załamuje się pod naciskiem sprzecznych żądań zmian. Autokratycz-
Fnâ rządy w carskiej Rosji okazały się niezdolne do odpowiedzenia na naciski, powsta­
nie w wyniku procesu wczesnej industrializacji, dyslokacji i demoralizacji spowodowa-
Sych przez I wojnę światową. Podobnie, pod koniec XX wieku, ortodoksyjne rządy
^komunistyczne w ZSRR i Europie wschodniej nie były zdolne poradzić sobie z roz­
dwojeni urbanizacji, oraz bardziej dojrzałym politycznie społeczeństwem. Jednakże
^analiza systemowa zdaje się ignorować ważne czynniki subiektywne i psychologicz­
ne przyspieszające wybuch rewolucji.
® Druga teoria wyrosła na gruncie psychologii społecznej, lecz prawdopodobnie po
^^pierwszy była użyta przez Alexisa de Tocqueville’a, próbującego wyjaśnić przy-
k czyny wybuchu rewolucji francuskiej w roku 1789. Jego obserwacje zostały rozwi-
k nięte w modelu „rewolucji rosnących oczekiwań”. W książce Dawny ustrój i reiuoluc-
Ś/a ([1856] 1994), de Tocqueville wykazał, że rewolucja rzadko bierze swój początek
|zbiedy czy rażącego ubóstwa, warunków życiowych, które częściej kojarzone są z roz-
f^ączą, rezygnacją i politycznym bezwładem. Rewolucje wybuchają raczej, gdy rząd
^rozluźnia kontrolę po długim okresie despotycznych rządów. Jak powiedział de To-
jicqueville „chwilą najbardziej niebezpieczną dla złego rządu jest moment, w którym
tatara się poprawić”. Tak stało się np. we Francji, kiedy Ludwik XVI w 1788 roku
hźwołał Stany Generalne i prawdopodobnie również w Europie wschodniej w rezuł-
0atie reform Gorbaczowa w późnych latach 80. Zamiast zaspokoić żądania zmian po-
klitycznych, reformy zaostrzają apetyt i oczekiwania społeczne oraz powodują rewo­
lucyjny zapał.
A: Klasyczne ujęcie tej teorii rewolucji można znaleźć u Teda Gurra w Why Men Re-
^(,(1970). Według niego bunt jest wynikiem względnej deprywacji, spowodowanej
^przepaścią między tym, co ludzie chcieliby otrzymać (ich wartość oczekiwań), a tym,
3-w rzeczywistości dostają (ich wartość możliwości). Największe
^
rawdopodobieństwo rewolucji pojawia się zatem, kiedy okres rozwo- Teoria systemów -
j.ekonomicznego i społecznego, który pobudził wzrost wymagań, na- teoria traktująca
lęponosi porażkę. Rodzi to przepaść pomiędzy oczekiwaniami a moż- system polityczny
Wościami mogącymi prowadzić do rewolucji. James Davies w When jako samoregulujący się
len Revolt and Why (1971) wyjaśnia wybuch rewolucji za pomocą mechanizm przetwarzania
gdęlu krzywej „J”. Kształt litery „J” reprezentuje nagle zatrzymany impulsów płynących
<res wzrostu oczekiwań. Pojęcie względnej deprywacji jest bardzo z otoczenia społeczno
totne, ponieważ zwraca uwagę na fakt, że ważniejsza jest ludzka per- ekonomicznego
- tzw. „wejść" (żądania
wja wlasngo położenia aniżeli obiektywny stan rzeczy. Istotne jest
i wsparcia) na wiążące
i jak ludzie oceniają swoje warunki w stosunku do niedalekiej prze-
decyzje tzw. „wyjścia"
'ości lub stanu posiadania innych osób. Na przykład, powszechne
(strategie polityczne).
eządowolenie i brak stabilności w Europie Wschodniej w późnych
^ M^; ^wa*.
 -^«!^^- ^.«<*0^ '^.^1^^ ^.
274 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja
latach 80. był niewątpliwie podsycony przez widoczny dostatek i polityczną wolni
którą cieszyły się społeczeństwa kapitalistycznego Zachodu.
Trzecia teoria rewolucji nie skupia się na napięciach wewnątrz systemu polio
nego, ale na mocnych i słabych stronach samego państwa. Do pewnego stopnia p
stwo może oprzeć się wewnętrznym naciskom, jeśli posiada władzę przymusu
utrzymać kontrolę i wolę polityczną, by tę władzę zastosować. W tym sensie, koi
kwencją utraty legitymacji jest rewolucja lub represja. Reżimy takie jak hitlerow;
Niemcy, stalinowski ZSRR czy Irak Saddama Husseina, przetrwały dzięki umiejęt
ści niszczenia wewnętrznej opozycji za pomocą terroru i ucisku. Pod takimi rząd;
jakiekolwiek zmiany polityczne prędzej zaistnieją w wyniku buntu politycznych'
militarnych elit, aniżeli powszechnej rewolucji.
Theda Skocpol (1979) w swojej analizie porównawczej rewolucji francuskiej;
syjskiej i chińskiej, podjęła próbę społeczno-strukturalnego wyjaśnienia rewolt
które na skutek międzynarodowej słabości i wewnętrznej nieskuteczności rząd
ostatecznie upadły. Wojny i inwazje często były decydujące w przyspieszaniu rei
lucji: miało to miejsce w Chinach w łatach 1911 i 1949 oraz w Rosji w 1905 i 19
W polityce wewnętrznej, państwo staje się podatne na rewolucje, kiedy nie iii
już liczyć na lojalność swoich sil zbrojnych, lub gdy nie jest stanowcze i zdecydo
ne w stosowaniu szerokich represji. Opisywaną sytuację znakomicie obrazuje/
równanie między brutalnym, ale skutecznym stłumieniem buntu studentów w (
nach na Placu Tiananmen, w czerwcu 1989 roku, a szybkim i bezkrwawym obaleń
komunizmu w Europie Wschodniej na przełomie jesieni i zimy tego samego rę
Kluczowym czynnikiem w drugim przypadku była niechęć ZSRR pod rządami/^
baczowa do użycia represji w celu stłumienia rodzących się rewolucji, co wcześ
miało miejsce we wschodnich Niemczech (1949), na Węgrzech (1956) i w Czec
słowacji (1968).
iț
^vwtrw» ■ :®șȘS ■■«V?“- ^ “
ROZDZIAŁ X Podsumowanie
| Podsumowanie
/Kultura polityczna jest postawą psychiczną człowieka wobec partii politycznych,
rządu i konstytucji, wyrażoną w politycznych przekonaniach, poglądach, symbo-
ylach i wartościach. Kultura polityczna różni się od opinii publicznej tym, że nawią­
zuje do głęboko zakorzenionych wartości, a nie do reakcji na konkretne decyzje
apolityczne, problemy czy postacie.
Jednostki i grupy nabywają swoje postawy i wartości polityczne poprzez proces
/socjalizacji politycznej. Może to być postrzegane jako proces indoktrynacji, dzie­
lący się w ciągu całego życia jednostki, lub jako przenoszenie wartości z jednego
-• pokolenia na następne, realizowane głównie w dzieciństwie. Głównymi podmio-
tami socjalizującymi są rodzina, szkoła, religia, środki masowego przekazu i rząd.
/Kulturze obywatelskiej poświęcono szeroko zakrojoną debatę. Używa się jej do zi-
/dentyfikowania psychologicznych orientacji, takich jak uczestnictwo i szacunek dla
decyzji rządu, które podtrzymują systemy demokratyczne. Jednakże kultura oby-
, watcłska może również być konsekwencją, a nie przyczyną demokracji. Może prze­
cenić wartość szacunku dla działań rządu, a nie docenić różnorodności kulturo-
|wej. Radykałowie i marksiści uważają, że kultura dominująca jest narzucona z góry
few interesie grup uprzywilejowanych.
/.Ranga polityczna środków masowego przekazu wzrosła w wyniku zmian społecz-
^nych i technologicznych. Pluraliści określają media jako rynek ideologii, który pod-
'wyższa jakość debaty i wyborów. Jednakże są również uważane za środek rozprze-
/strzeniania propagandy klasy rządzącej lub wartości elit, oraz jako odzwierciedlenie
■ społecznych poglądów i preferencji.
■ ’Zauważa się spadek kapitału społecznego we współczesnych społeczeństwach, co
/ odzwierciedlają niskie wskaźniki społecznego zaangażowania. Uważa się, że jest to
/wynik zmian społecznych i kulturowych, wzrostu indywidualizmu i konsekwencja
^nierówności.
/Legitymizacja podtrzymuje polityczną stabilność, ponieważ nadaje reżimowi pra-
y wo sprawowania władzy i podtrzymuje jego autorytet. Legitymizacja może opie­
kać się na władzy tradycyjnej, charyzmatycznej lub legalnej. Ta ostatnia jest naj-
■ częstszym źródłem legitymacji współczesnych społeczeństw i często łączona jest
;Z ustanowieniem rządów prawa określonych przez konstytucjonalizm i demokra-
/■cję wyborczą.
.'Strukturalne asymetrie we współczesnych społeczeństwach utrudniają im utrzyma­
cie legitymizacji. Kryzys legitymizacji może być wynikiem konfliktu między dąże-
Jiiem do interwencjonizmu społecznego i gospodarczego generowanego z jednej
Jtrony przez demokrację, a zapotrzebowaniem gospodarki rynkowej na bodźce,
^przedsiębiorczość i stabilizację cen z drugiej strony.
 3®$®?K!i><* .MlSiKSSSreSs'.
<<^

276 CZĘŚĆ 3 Kultura polityczna, komunikacja i legitymizacja

Gdyby glosowanie cokolwiek zmieniało, zostałoby zniesione.
Tytuł książki Kena LiVINGSTONE’A (1987)
few
• Rewolucje są powstaniami powszechnymi, składającymi się z pozaprawnych fiSi
wych akcji zmierzających do zmiany systemu politycznego. Rewolucje tłumacze»
na wiele sposobów. Postrzegano je jako symptomy głębszych społecznych przęśl
jako znak nierównowagi systemu politycznego, jako konsekwencję braku r^S
rosnących oczekiwań oraz jako rezultat obniżającej się efektywności państwa^ * Reprezentacja,
M Pytania do dyskusji '
wybory i głosowanie
❖ Czy kultura obywatelska jest przyczyną czy konsekwencją demokracji?

❖ Czy środki masowego przekazu odzwierciedlają opinię publiczną, czy też ją ksztapi ^gEBŁm^a^aw^K^^ SECT
W SPIS TREŚCI
Reprezentacja 278
♦ Czy współczesne rządy więcej uwagi poświęcają marketingowi politycznemujnlż Teorie reprezentacji 279
politycznej działalności? .HO
Wybory 284
♦ Czy stopień zaangażowania społecznego maleje, czy też przyjmuje nowe formy?^ Funkcje wyborów 286
Systemy wyborcze: debaty i kontrowersje 287
❖ Jakie są warunki utrzymania legitymacji we współczesnych społeczeństwach?'" ® Znaczenie wyborów 2%
£; Zachowania wyborcze 298
♦ Czy systemy kapitalistyczne charakteryzuje nieunikniona skłonność do kryzysów' Teorie glosowania 299
legitymacji?
§t Podsumowanie 303
♦ Czy rewolucje należy uznać za fenomen społeczny, czy polityczny? |; Pytania do dyskusji 303
Lektury uzupełniające 304

O Lektury uzupełniające
Almond G. A., S. Verba (red.) (1980), The Civic Culture Revisited, Bostongffl
Little, Brown. Zaktualizowana wersja klasycznej analizy (1963) warunków nie?|ęd;
nych do utrzymania demokratycznej stabilności
Bartie J. i D. Griffiths (red.) (2001), Poltical Communications Transformed:-frótii.
Morrison to Mandelson, London, Palgrave. Przydatny zbiór artykułów analizujących'
związek między mediami, partiami politycznymi a wyborcami w Wielkiej Brytanii;;^
Cohan A. (1975), Theories of Revolution: An Introduction, London, Nelson. ,'r;.Często uważa się, że wybory są sercem procesu politycznego. Prawdopodobnie nic
rzysta i zrozumiała analiza różnych definicji rewolucji. ^^ważniejszych pytań w polityce nad te, czy wybieramy polityków, którzy nami
^rządzą oraz według jakich reguł wybory te są przeprowadzane. Wybory uznaje się
Philo G. (red.) (1999), Message Received, London, Longan. Analiza środkć
feii^a demokrację w działaniu. Są one środkiem kontrolowania rządu przez społeczeń-
sowego przekazu oparta na badaniach Glasgow Media Group.
S0°’ W ostateczn°śc> za pomocą selekcji negatywnej. Centralne miejsce w tym po-
Putnam R. (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American WffB ®J?^u zajmuje zasada reprezentacji. Mówiąc wprost, politycy mają służyć spoleczeń-
munity, New York, Simon&Schuster. Bardzo dokładna analiza spadku zaangażować K,O;U’ co nakłada na nich odpowiedzialność działania na rzecz tych, którzy ich
nia obywatelskiego i uczestnictwa w Stanach Zjednoczonych. (lw ^M^ra^' Podczas gdy demokrację w jej klasycznym rozumieniu bezpośredniego
^^przerwanego udziału społeczeństwa we władzy uważa się za zupełnie nieprak-
^$ćżńą, reprezentacja może być najbliższa osiągnięcia celu, jakim jest sprawowanie
wP^zy Przcz społeczeństwo. Istnieją jednak istotne różnice na temat tego, jak
IBW?3^06 osiągnąć reprezentację, jak politycy powinni być wybierani oraz jakie
^.^rzeczywiste znaczenie wyborów.

M^W’;W“' ■»W'M#i^ iiiW» '•

««^.. -j4teu.iuâigt ^v^M^W**^^ ^«^
 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i głosowanie
278
SI Co to jest reprezentacja? Jak jedna osoba może reprezentować drugą?
S Jak w praktyce można osiągnąć reprezentację?
K Co dają wybory? Jakie są ich funkcje?
B Czym różnią się między sobą systemy wyborcze? Jakie są ich zalety i wady?
69 Co oznaczają wyników wyborów?
ffi Dlaczego ludzie głosują w taki a nie inny sposób? Jak można wyjaśnić zachowania^
wyborcze?
H Reprezentacja
Kwestia reprezentacji wywołuje niekończące się kontrowersje polityczne. Nawet od,
monarchów absolutnych oczekiwano, że będą radzić się przedstawicieli „stanów kfo^|^
lestwa” (właścicieli ziemskich, kleru itd.). W tym sensie angielska wojna domowa,^
w XVII wieku między królem a parlamentem wybuchła w rezultacie próby odmowy S
uwzględnienia reprezentacji kluczowych grup i interesów. Podobnie debata o rozprze-^p
strzenianiu się demokracji w XIX i XX wieku koncentrowała się w dużej mierze na'’’ ■ •
kwestii dotyczącej tego, kto ma być reprezentowany. Czy reprezentacja powinna
zarezerwowana dla tych, którzy posiadają kompetencje, wykształcenie, a także mo?WB
że czas, by działać mądrze i poważnie myśleć o polityce (utożsamianych różnorodnie'.'.--'
jako mężczyźni, właściciele, określone rasy łub grupy etniczne), czy też reprezentati
cja powinna obejmować wszystkich dorosłych obywateli?
Powyższe kwestie zostały już w dużej mierze rozwiązane dzięki powszechnej ak-
ceptacji zasady równości politycznej (patrz s. 85), przynajmniej w jej formalnym ro\?.
zumieniu jako powszechnego prawa wyborczego oraz zasady „jeden człowiek - J^fS
den glos”. Posiadanie więcej niż jednego głosu zostało zniesione w Wielkiej Brytanii 414
w 1949 roku, kobiety uzyskały prawo wyborcze w Szwajcarii w 1971 roku, a kwjg®
ria rasowe w głosowaniu zlikwidowano w Republice Południowej Afryki w 1994
ku. Jednak takie podejście do kwestii reprezentacji jest uproszczeniem, gdyż stawia^U'
Reprezentacja
Termin „reprezentować" w potocznym języku oznacza „przedstawiać", „występować w czyimś imieniu",
tak jak mówi się o obrazie, że przestawia scenę lub osobę. Jako kategoria polityczna, reprezentacja • ^SO»^
jest relacją, w której jednostka lub grupa działa w imieniu większej grupy ludzi. Reprezentacja tym różnifsim®»
od demokracji, że uznaje podział na rząd i rządzonych, podczas gdy ta druga, przynajmniej w swojej
klasycznej formie, chce znieść ten podział i utworzyć powszechny samo-rząd. Demokracja przedstawicielstw
{patrz s. 87) może jednak stanowić ograniczoną i pośrednią formę rządów demokratycznych,
pod warunkiem, że reprezentacja wiąże rząd i rządzonych w taki sposób, że poglądy społeczeństwa
są wyrażane, a jego interesy zabezpieczone.
•iw-?,vaw/s»«s«8®aMiMHG:
ROZDZIAŁ XI Reprezentacja 279
hinak równości między reprezentacją a wyborami i głosowaniem, czyniąc z polityków
■ reprezentantów” jedynie z tego względu, że zostali wybrani. Pomija się w ten spo-
ftpb trudniejsze problemy dotyczące tego, w jaki sposób można powiedzieć o kimś,
i
reprezentuje innych oraz c o tak naprawdę reprezentuje. Czy są to poglądy osób
-’ reprezentowanych, ich najważniejsze interesy, grupy z których się wywodzą repre-
|®itanci, czy jeszcze coś innego?
Teorie reprezentacji
Nie istnieje jedna, akceptowana przez wszystkich teoria reprezentacji. Mamy raczej
k- do czynienia z pewną liczbą konkurencyjnych teorii, z których każda opiera się na
pokreślonych założeniach ideologicznych i politycznych. Na przykład, czy rząd przed-
' stawicielski oznacza, że rząd „wie lepiej” niż społeczeństwo, że rząd w jakiś sposób
i „został poinstruowany” przez społeczeństwo, co ma robić i jak postępować, czy też,
• ' że rząd „jest podobny” do społeczeństwa, gdyż w dużej mierze odzwierciedla jego
j jcechy charakterystyczne? Nie są to jedynie pytania akademickie. Każdy model repre-
^zentacji dyktuje odmienny sposób zachowania przedstawicieli. Czy wybrani politycy
powinni być związani programami politycznymi i stanowiskami nakreślonymi pod-
||czas kampanii wyborczej, które poparli wyborcy, czy też ich zadaniem jest kształto­
wanie opinii publicznej, a zatem przyczynianie się do zdefiniowania interesu publicz-
„.nego? Ponadto, nie jest wyjątkiem sytuacja, że więcej niż jedna zasada reprezentacji
j jest stosowana w tym samym systemie politycznym, co wskazywałoby na to, że ża-
Kden model nie wystarcza, by zagwarantować reprezentatywność rządu.
Istnieją cztery podstawowe modele reprezentacji:
•powiernictwo,
Ul delegacja,
'• mandat,
podobieństwo.
Model powiernika
‘Powiernik jest osobą odpowiedzialną za czyjąś własność lub prowadzenie spraw. Kla-
’ syczny opis reprezentacji jako powiernictwa można znaleźć w mowie Edmunda Bur-
ke’a (patrz s. 59) wygłoszonej do wyborców w Bristolu w 1774 roku:
K Prawdą jest, żc wybieracie swojego reprezentanta, ale gdy już go wybierzecie, nie będzie on reprezentan­
tem Bristolu, ale reprezentantem parlamentu... Wasz reprezentant jest wam winien nie tylko pracowitość,
•ale też swój rozumny osąd, i zdradza was, zamiast wam służyć, jeśli podporządkowuje go waszej opinii.
[Burke, 1975:157]
^^^Dla Burke’a istotą reprezentacji było służenie swojemu okręgowi wyborczemu po-
|feprzez „dojrzały osąd” i „oświeconą świadomość”. Krótko mówiąc, reprezentacja jest
^^obowiązkiem moralnym; ci szczęśliwcy, którzy posiadają wykształcenie i rozum po-
j/ls^d E Mnni działać na rzecz tych, którzy mają mniej szczęścia. Pogląd ten ma silne implika-
elitarystyczne, ponieważ kładzie nacisk na to, że reprezentanci, którzy zostali wy-
”":•: :■■■.■; < • ■ <!;■ ;?■•'<'<■. ........... • » nr. ................... , • ' .:■. ■
 280 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie ROZDZIAŁ XI Reprezentacja

Thomas Paine
(1737-1809)
Uradzony w Wielkiej Brytanii pisarz i rewolucjonista. Wychował się w rodzinie kwakri
Wyjechał do Ameryki w 1774 roku i walczył po stronie kolonistów w wojnie o niepi
leglość. W 1789 roku powrócił do Anglii, ale gdy został postawiony w stan oskarżę
za zdradę stanu, udał się do Francji jako zwolennik republiki, gdzie cudem uniknął
lotyny podczas okresu terroru jakobinów. Radykalizm Paine'a łączył w sobie przywią
nie do wolności politycznej z głęboką wiarą w suwerenność ludu, dostarczając inspi
cji zarówno liberalnemu republikanizmowi, jak i socjalistycznemu egalitaryzmowi,
jego najważniejszych dzieł należą: Common Sense ([1776] 1987), The Rights of M
(1791-1792) oraz The Age of Reason (1794).
^Referendum
^Referendum jest to glosowanie, w którym elektorat może wyrazić pogląd na temat konkretnej kwe-
politycznej. Różni się od wyborów tym, że te ostatnie są środkiem obsadzania urzędów publicz-
Kyęh i nie stanowią bezpośredniej czy miarodajnej metody wpływania na treść polityki. Referen-
®dm jest zatem instrumentem demokracji bezpośredniej (patrz s. 87). Stosuje się je zwykle nie jako
kamiennik instytucji przedstawicielskich, lecz ich uzupełnienie. Referenda mogą być konsultatyw-
Rellub wiążące, mogą także poddawać kwestie pod dyskusję (inicjatywa ludowa) lub rozstrzygać
®problemy polityczne (plebiscyty), w Stanach Zjednoczonych uchwalane w referendum mogą być
®'kźe propozycje aktów prawnych na szczeblu stanowym lub zmiany w konstytucji stanowej.

brani powinni myśleć samodzielnie i wydawać niezależny osąd, gdyż ludzie w swojejW
masie nie wiedzą, co jest dla nich dobre. Podobny pogląd przedstawił J.S. Mili (pațji®
s. 57) w postaci liberalnej teorii reprezentacji. Opierała się ona na założeniu, że mimo .. \
iż wszystkie jednostki posiadają prawo reprezentacji, nie wszystkie opinie polityczne’' -
mają taką samą wartość. Mili zatem zaproponował system głosów wielokrotnych,
w którym cztery lub pięć głosów posiadałyby osoby z dyplomami i stopniami nauko­
wymi, dwa lub trzy głosy przypadłyby wykwalifikowanym pracownikom łub osobom ' $1 ^|?;blicznej w sprawach,
pełniącym funkcje kierownicze, a jeden głos zwykłym pracownikom. Ponadto twierdz o ®
dził, że racjonalni wyborcy będą popierać raczej polityków zdolnych do roztropnego'.^
działania w ich imieniu, niż takich, którzy jedynie odzwierciedlają ich poglądy. Model ft
reprezentacji jako powiernictwa przedstawia zatem profesjonalnych polityków jako ®
reprezentantów w takim stopniu, w jakim są oni członkami wykształconej elity. Opie- .
ra się on na przekonaniu, że wiedza i rozum nie są równomiernie rozmieszczone w spo-
leczeństwie, co oznacza, że nie wszyscy obywatele wiedzą, co jest dla nich najlepsze.
Jednakże pojęcie reprezentacji przedstawione przez Burke’a spotkało się także z ostrą
krytyką. Na przykład za to, że posiada wyraźnie antydemokratyczne implikacje. Jeślif||
politycy powinni myśleć samodzielnie, gdyż ogół jest ciemny, słabo wykształcony lub 50
łatwo dający się oszukać, nie ulega wątpliwości, że błędem jest w ogóle pozwalać mu ,
wybierać swoich reprezentantów. Po drugie, związek między reprezentacją a wyksztaK ‘ Model delegacji
ceniem jest wątpliwy. Choć wykształcenie z pewnością przydaje się do zrozumienia za- O
wiłych problemów politycznych i gospodarczych, nie jest oczywiste, czy pomaga poli­
tykom właściwie ocenić interesy innych. Trudno choćby znaleźć dowody na poparcie
tezy Burke’a i Milla, że edukacja rodzi altruizm i daje ludziom poczucie odpowiedział- •
ności społecznej. Ponadto istnieje obawa, tradycyjnie wyrażana przez takich radykał-^
nych demokratów jak Thomas Paine (patrz s. 280), że jeśli politycy bę-S
Altruizm - troska o dobro
dą mogli Iderować się własnym osądem, wykorzystają tę swobodę do®
innych opierająca się na realizacji własnych egoistycznych interesów. Tym sposobem reprezenta-®
uświadomionym interesie cja mogłaby stać się substytutem demokracji. W swoim pamflecie zaty-^
własnym lub uznaniu
tułowanym Common Sense, Paine zbliżył się do konkurencyjnego ide-.,,.^.
wspólnego wszystkim ału reprezentacji jako delegacji, podkreślając, że „wybrani nigdy nie ..i#
człowieczeństwa.
powinni tworzyć sobie interesów innych niż interesy ich wyborców”.
Kpo zalet referendów można zaliczyć to, że:
kontrolują władzę rządów pochodzących z wyborów, żeby działały w zgodzie z opinią publiczną,
^'promują partycypację polityczną, przyczyniając się do tworzenia bardziej wykształconego i lepiej
^poinformowanego elektoratu,
W wzmacniają legitymację, dając społeczeństwu możliwość wyrażenia opinii w konkretnych kwe-
T • stiach,
«I W* rozwiązywania podstawowych kwestii konstytucyjnych lub badania opinii pu-
>' stanowią środek roz\
które nie były poruszane podczas wyborów z powodu jednomyślności co do
nich głównych partii.
Do wad referendów można zaliczyć to, że:
• pozostawiają podejmowanie decyzji politycznych najmniej wykształconym i doświadczonym oraz
^najbardziej podatnym na wpływy mediów,
• są w najlepszym wypadku jedynie migawką opinii publicznej w danym momencie,
• pozwalają politykom na manipulowanie agendą programową i uciekanie od odpowiedzialności za
' ^trudne decyzje,
• zwykle upraszczają i zniekształcają kwestie polityczne, sprowadzając je do pytań typu „tak/nie”.
Delegat jest to osoba, która została wybrana, by działać dla innej osoby na podsta-
swie jasnych wskazówek lub instrukcji. Innymi słowy, od delegata oczekuje się dzia-
Błania w charakterze nośnika opinii innych, nieposiadającego żadnej lub prawie żąd­
anej możliwości kierowania się własnym osądem lub preferencjami. Przykładami tego
|typu reprezentacji są przedstawiciele handlowi i ambasadorowie, którzy, ściślej mó-
^wiąc, nie są upoważnieni do samodzielnego myślenia. Podobnie przedstawiciel związ-
; ków zawodowych, który bierze udział w konferencji wyposażony w instrukcje doty­
czące tego, jak ma glosować i co mówić, działa jako delegat, nie zaś jak przedstawiciel
. w rozumieniu Burke’a. Ci, którzy preferują model reprezentacji jako delegacji zazwy­
czaj popierają mechanizmy, które zapewniają jak najściślejsze powiązanie polityków
fez poglądami tych, których reprezentują. Do takich mechanizmów można zaliczyć to,
 -W^-e. * ‘ %,5«SȘ^S|fI?'■ A3 ^K
282 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
co Paine określał „częstą wymianą” między reprezentantami a ich okręgam|^
czymi w postaci regularnych wyborów i krótkiej kadencji. Ponadto radykalni pi
kraci popierali stosowanie inicjatywy ludowej oraz prawa do odwołania z urzęp
ko środków dających społeczeństwu większą kontrolę nad politykami. Choć defel
bliska jest demokracji bezpośredniej, niemniej jednak jej zwolennicy zwykle opb
dają się za stosowaniem referendum jako uzupełnienia procesu reprezentacji^
Zaletą tego, co zostało określone mianem „reprezentacji delegowanej” jest't
daje większe możliwości powszechnego uczestnictwa w polityce oraz kohțrj
skłonność profesjonalnych polityków do działania we własnym interesie. Jes^|
najbliżej realizacji ideału suwerenności ludu. Niemniej oczyw
również jej wady. Po pierwsze, dążąc do zapewnienia powiązaruaw|
Inicjatywa ludowa - typ prezentantów z interesami ich olcręgów wyborczych, zwykle ro^M
referendum, poprzez który
społeczeństwo ma snotę i sprzyja powstawaniu konfliktów. Właśnie tego obawiał
możliwość przedstawiać ke w przypadku, gdy członkowie parlamentu będą działać
propozycje legislacyjne. ambasadorowie, którzy posiadają instrukcje od swoich okręgp^^
miast być reprezentantami narodu. Jak to ujął: „Parlament jeșt/zgr^O
madzeniem debatującym jednego narodu, z jednym interesem
Odwołanie (ang. recall} - lu”. Drugą wadą jest to, że delegacja ogranicza przestrzenni^
proces, za pomocą przywództwa (patrz s. 429) i działania w charakterze męża/stinus
którego wyborcy mogą
pociągnąć do w związku z tym, że własny osąd profesjonalnych polityków nięijęstf
odpowiedzialności darzony zaufaniem. Politycy zmuszeni są reprezentować poglądy^y^
urzędników publicznych ich wyborców w okręgach lub nawet schlebiać im, a zatem nie są ^.»
w niezadowalający nie zmobilizować społeczeństwa, dostarczając mu wizji i inspirai®
sposób pełniących swoje
obowiązki i w
Model mandatu
ostateczności usunąć ich
z zajmowanego
Zarówno model powiernika, jak i delegata, powstały zanim pojawią
stanowiska.
się współczesne partie polityczne, a zatem modele te postrzegające*!
prezentantów jako niezależnych aktorów. Jednakże obecnie kandyda­
Suwerenność ludu - ci rzadko są wybierani na podstawie ich osobistych zalet i talentów;
zasada głosząca, że nie Częściej uważa się ich za szeregowych żołnierzy ich partii i popierą zęj
ma wyższej władzy niż
względu na jej publiczny wizerunek lub program polityczny. Powstały
wola ludu (podstawa
w związku z tym nowe teorie reprezentacji. Najbardziej wpływów)
klasycznej koncepcji
z nich jest tak zwana doktryna mandatu. Opiera się ona na i^iH
demokracji).
dług której wygrywając wybory, partia zdobywa mandat społeczny*
Mandat
Mandat jest to instrukcja lub nakaz wydany przez organ wyższego szczebla, który wymaga wypełnienia; fdm^^
mandatu społecznego rodzi się z twierdzenia partii, która zwyciężyła w wyborach, że jej obietnice wyborczej
zyskały poparcie, co daje jej prawo zamienienia ich w program rządu. Doktryna mandatu gwarantuje zatem.
odpowiedzialny rząd partyjny w tym sensie, że partia będąca u władzy może działać jedynie w ramach-j^®*^
otrzymanego mandatu. Jest to mandat „programowy". Czasem pojawia się bardziej elastyczne ujęcie.
mandatu jako „mandatu do rządzenia" lub, jak w przypadku indywidualnego przywódcy, „mandatu
osobistego". Trudno jednak dopatrzeć się jego ograniczającej roli wobec polityków będących u władzy.
ROZDZIAŁ XI Reprezentacja 283
1-1959)
!ony na Morawach amerykański.ekonomista i.socjolog. Mając za sobą wcześniej- "
apęrę' akademicką i krótki okres pracy na stanowisku ministra skarbu w powojen-, .
u^i Rchiirńnpfer w 1932 roku zastał nrofesorem ekonomii! na uniwersyteciei Han- ć
a^''Myśl ekonomiczna, którą rozwiną! w pracach Teoria rozwoju gospodarczego
912;'wyd. pól. .1960 ) i Business Cycles koncentrowała się na długofalowej dynaml-
^ștemu kapitalistycznego, a w szczególności na roli skłonnych do ryzyka przedsię-
jfców. W pracy Kapitalizm, socjalizm, demokracja (1942, wyd. poi. 1995) Schum-
ierj,opierając się na teoriach ekonomicznych, socjologicznych i-politycznych, rozwinął
irin'i tezę głoszącą, iż zachodni kapitalizm, powodowany własnym sukcesem, ewolu-
stronę socjalizmu. . .
ffiórflupoważnia ją do realizacji strategii lub programu przedstawianego w kampanii
^wyborczej. Ponieważ to partia, a nie pojedynczy polityk jest agentem reprezentacji,
$iiódel mandatu dostarcza jasnego uzasadnienia jedności i dyscypliny partyjnej. W re-
^zUltacie, politycy służą swoim wyborcom nie poprzez samodzielne myślenie lub dzia-
Ifanie jako pas transmisyjny ich poglądów, ale poprzez lojalność wobec swojej partii
^jjej programu.
j.V Mocną stroną doktryny mandatu jest to, że uwzględnia niezaprzeczalne praktyczne
^znaczenie partyjnych etykiet i programów. Ponadto dostarcza środka dla nadania zna-
gipia wynikom wyborów, jak również trzymania polityków za słowo. Niemniej jed-
^nak doktryna ta wywołała falę krytyki. Po pierwsze, oparta jest na bardzo dyskusyj-
^nym modelu zachowań wyborczych, zgodnie z którym wyborcy wybierają partie na
^podstawie programu i poszczególnych kwestii. Wyborcy nie zawsze są racjonalnymi
'Ji dobrze poinformowanymi istotami, jak sugeruje ten model. Na ich zachowanie wpływ
^OŻe mieć szereg nieracjonalnych czynników, takich jak osobowość przywódcy, wize-
Śrunek partii, lojalność wynikająca z przyzwyczajenia, uwarunkowania społeczne.
EPo drugie, nawet jeśli na decyzje wyborców mają wpływ programy polityczne,
^jest prawdopodobne, że ich zainteresowanie przyciągną niektóre zobowiązania za­
darte w manifeście, ałe mniej będą się interesować innymi, a może nawet będą się
4|m sprzeciwiać. Głosowanie na daną partię zatem nie może być traktowane jako
^poparcie całego programu wyborczego, ani tak naprawdę jakiejkolwiek obietnicy
przedwyborczej. Po trzecie, doktryna ta nakłada gorset na rząd. Ogranicza jego pro-
^ram do tych stanowisk i propozycji, które dana partia podnosiła w czasie kampa-
powyborczej, a więc nie pozostawia miejsca na dostosowanie stra-
Bgii do zmieniających się okoliczności. Jakie wskazówki daje Manifest - dokument
^zyskany mandat w przypadku chociażby międzynarodowego lub go- przedstawiający zarys
.■spodarczego kryzysu? I na koniec (co zostanie omówione w następ- (mniej lub bardziej
IBćzęści tego rozdziału) doktryna mandatu znajduje zastosowanie szczegółowy) strategii lub
jedynie w przypadku większościowych systemów wyborczych, a na­ programu, który partia
chce zrealizować po
wet tam jej stosowanie może zakrawać na absurd, jeśli zwycięska par- dojściu do władzy.
nie zdobędzie 50% głosów.
SBaBSESKSWWK
 /^^ż’’'1/':'' ’ ■“::?; '■."■•" '■ •
284 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja,wybory i glosowanie
Model podobieństwa
Ostatnia spośród teorii reprezentacji opiera się nie tyle na sposobie wyboru przedstaWi
wicieli, ile na tym, czy są oni charakterystyczni dla grupy lub odzwierciedlają grupe Z ?
którą reprezentują. Ucieleśnieniem tego jest idea „reprezentatywnego przekroju’V^t®
czerpnięta od badaczy rynku i ankieterów. Stosując takie kryterium, rząd reprezen
tywny stanowiłby mikrokosmos szerszego społeczeństwa, składający się z członkówB
wszystkich grup i części społeczeństwa (uwzględniając klasę społeczną, płeć, religW|||
grupę etniczną, wiek itd.) proporcjonalnie do liczebności danej grupy w spolec^^^
stwie jako całości. Idea charakterystycznej reprezentacji, lub jak ją inaczej nazwgffiw
„mikrokosmicznej reprezentacji”, tradycyjnie jest popierana przez socjalistów i myśli­
cieli radykalnych. Twierdzą oni, że niewystarczająca reprezentacja takich grup, jak kla^ ‘
sa robotnicza, kobiety, mniejszości etniczne, na wyższych stanowiskach w kluczowych'/
instytucjach powoduje, że ich interesy są marginalizowane lub zupełnie pomijane;:
Model podobieństwa sugeruje, że tylko ludzie wywodzący się z danych grup,
siadający doświadczenia wspólne dła tej grupy, mogą w pełni identyfikować się z’jej'oT-
interesami. Taka jest różnica między „wczuciem się w czyjąś sytuację” a doświadczę- '. ■■
niem bezpośrednio i osobiście tego, co przeszli inni. „Nowy mężczyzna” lub mężczy-H
zna-feminista może na przykład sympatyzować z interesami kobiet i popierać zasadę:
równości płci, ale nigdy nie będzie traktował problemów kobiet tak poważnie, jak.'
robią to same kobiety, ponieważ nie są to jego problemy. Z drugiej strony, idea gł^p
sząca, że przedstawiciele powinni odzwierciedlać tych, których reprezentują bez wąt­
pienia stwarza szereg trudności.
Jednym z nich jest to, że model ten przedstawia reprezentację w ekskluzywnym
czy też wąskim ujęciu, zakładając, że tylko kobieta może reprezentować kobiety, tyl^
ko Murzyn może reprezentować innych Murzynów, tylko członek klasy robotniczej
może reprezentować tę klasę, itd. Jeśli wszyscy przedstawiciele przedstawialiby jed^
nie interesy grup, z których się wywodzą, rezultatem byłyby społeczne podziały i kon­
flikty oraz brak osób zdolnych stanąć w obronie wspólnego dobra łub przedstawiać^
szerszy interes publiczny. Ponadto rząd, który jest mikrokosmosem społeczeństwa od­
zwierciedlałby nie tylko zalety, ale także słabości tego społeczeństwa. Jaką korzyść na^
przykład przyniósłby rząd odzwierciedlający społeczeństwo, jeśli jego większość by­
łaby apatyczna, źle poinformowana i źle wykształcona? Na koniec, ideał mikroko-
smosu można osiągnąć jedynie nakładając surowe ograniczenia na decyzje wyborczej
i wolność jednostki. W imię reprezentacji partie polityczne mogą zostać zmuszone
do stosowania systemu kwotowego obejmującego kobiety i kandydatów reprezentu­
jących mniejszości, okręgi wyborcze mogą być zarezerwowane dla kandydatów
z określonych środowisk lub, w skrajnych przypadkach, elektorat będzie musiał zo­
stać sklasyfikowany według klasy, płci, rasy i tak dalej, a dozwolone będzie głosowali
nie jedynie na kandydatów pochodzących z własnej grupy.
8 Wybory
Mimo nieustających kontrowersji dotyczących natury reprezentacji, co do jednego pa­
nuje powszechna zgoda: proces wyłaniania przedstawicieli jest nierozerwalnie związa­
ny z wyborami i głosowaniem. Wybory same w sobie mogą nie stanowić wystarczają-
hśńśśfe. .^tu. iâfit:- ^.^iiiiMte'- .^^. w*ț
::T/Ti-t1j.'T'T''.’’'-''-T^
ROZDZIAŁ XI Wybory 285
warunku politycznej reprezentacji, ale niewątpliwie są warunkiem koniecznym.
Niektórzy myśliciele poszli jeszcze dalej i przedstawiali wybory jako istotę demokracji,
^aki pogląd rozwinął Joseph Schumpeter w pracy Kapitalizm, socjalizm, demokracja,
^której demokracja była przedstawiona jako „rozwiązanie instytucjonalne”, jako spo-
|^b obsadzania urzędów publicznych poprzez walkę o glosy wyborców. W jego ujęciu
^demokracja oznacza jedynie, że ludzie mają możliwość zaakceptowania lub odmowy
^akceptowania tych, którzy mają rządzić”. Interpretując demokrację tylko jako meto­
dę polityczną, Schumpeter w istocie utożsamił ją z wyborami, a w szczególności z wy-
jjorami rywałizacyjnymi. Podczas gdy niewielu współczesnych teoretyków demokracji
gotowych jest zredukować demokrację jedynie do rywalizacyjnych wyborów, większość
podziela jednak Schumpeterowskie pojmowanie rządu demokratycznego w kategoriach
treguł i mechanizmów rządzących przeprowadzaniem wyborów. Stawia to tym samym
^centrum uwagi różnorodność form, jakie mogą przybierać wybory.
® Po pierwsze, które urzędy łub stanowiska są poddane zasadzie wyborczej? Mimo
'iżwybory są szeroko stosowanym sposobem obsadzania tych urzędów publicznych,
których piastowanie wiąże się z odpowiedzialnością za decyzje polityczne (w szcze-
.gólności dotyczy to legislatywy i egzekutywy), kluczowe instytucje polityczne są cza-
: sami traktowane jako wyjątki. Dotyczy to, na przykład, drugiej izby parlamentu w ta-
■’ Icich państwach jak Wielka Brytania czy Kanada oraz tych, gdzie monarcha
. 'konstytucyjny pełni funkcję głowy państwa. Po drugie, kto ma prawo do wybierania,
i jak szeroko zakreślone są granice prawa wyborczego? Jak było to wskazane wyżej,
'/ ograniczenia prawa do głosowania oparte na takich kryteriach jak własność, eduka-
^cja, płeć czy rasa zostały zniesione w większości państw. Jednakże mogą występować
/. nieformalne ograniczenia, jak ma to miejsce w większości stanów USA, gdzie reje-
'' strację wyborców pozostawiono całkowicie w gestii obywatela, czego efektem jest
‘ rozpowszechnione zjawisko braku rejestracji i absencji wyborczej. Z drugiej strony,
na przykład w Australii, Belgii czy we Włoszech głosowanie jest obowiązkowe.
E Po trzecie, w jaki sposób glosy są oddawane? Choć głosowanie jawne było nor-
^mą w ZSRR do 1989 roku i nadał glosowanie przez podniesienie ręki jest szeroko
stosowane w małych organizacjach, współczesne wybory polityczne organizuje się
^i oparciu o zasadę tajności (czasem zwaną zasadą australijską), gdyż pierwszy raz
$ zastosowano ją w Australii Południowej w 1856 roku). Głosowanie tajne jest zazwy-
czaj uważane za gwaranta uczciwych wyborów, gdyż ogranicza niebezpieczeństwo
wystąpienia korupcji i zastraszania. Niemniej jednak uczciwości wyborów nie moż-
na zredukować wyłącznie do kwestii sposobu głosowania. Wpływ na nią ma także
dostęp wyborców do rzetelnej i wyważonej informacji, rozpiętość wyboru, warun-
ki prowadzenia kampanii wyborczej, a także to, jak dokładnie głosy są liczone.
Po czwarte, czy wybory są rywalizacyjne? Zazwyczaj traktuje się to za najważniej-
. sze rozróżnienie, gdyż tylko w około połowie państw, w których prze-
/ prowadza się wybory, elektorat posiada prawdziwy wybór zarówno
spośród kandydatów, jak i partii. Wybory z udziałem jednego kandy- Wybory - sposób
Kdata były na przykład regułą w państwach ortodoksyjnie komuni­ obsadzania urzędu lub
stycznych. Oznaczało to, że w rzeczywistości stanowiska publiczne stanowiska za pomocą
były obsadzane w drodze nominacji zmonopolizowanej przez partię decyzji podejmowanych
I ^'komunistyczną.i. Rywalizacja wyborcza jest bardzo złożoną i często
kontrowersyjną kwestią. Dotyczy nie tylko prawa ludzi do kandydo-
przez wyznaczone grono
ludzi: elektorat.
'•hum* ■ -411181^^'''',4^ ■
 •■',;^ ’ ^M^#țl||^^
286 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
wania w wyborach i posiadania możliwości przez partie polityczne, by nomine
kandydatów i prowadzić legalną kampanię wyborczą, ale także czynników^
mają szerszy wpływ na wyniki partii, takich jak źródła finansowania i dostęp do
diów. Z tej perspektywy natura systemu partyjnego może być równie istotna dl-
chowania rzeczywistej rywalizacji, co reguły dotyczące tego, kto może kandydc
i głosować. I na koniec, jak są przeprowadzane wybory? Istnieje oszałamiająca
norodność systemów wyborczych, z których każdy posiada swoje polityczne ijj
stytucyjne konsekwencje. J Kf^ości stosowania mechanizmu odwołania z urzędu i inicjatywy ludowej, elektorat
Funkcje wyborów
W związku z istnieniem różnych rodzajów wyborów oraz różnorodnością systemów^^l
wyborczych, trudno jest generalizować, jakie funkcje pełnią wybory. Niemniej
nak postęp demokratyzacji (patrz s. 100), który dokonał się w latach 80. i 9O.,jfófflHK
wołany częściowo upadkiem komunizmu, zazwyczaj wiązał się z przyjęciem liberii®!
no-demokratycznych systemów wyborczych, charakteryzujących się powszechnośaa^S
wyborów i tajnością glosowania oraz rywalizacją wyborczą. Znaczenie takich sVsteW^
mów jest jednak trudniejsze do określenia. Według Harropa i Millera (1987), istni^W^
ją dwa przeciwstawne poglądy na temat funkcji wyborów rywalizacyjnych.
Tradycyjny pogląd głosi, że wybory są mechanizmem, poprzez który polityc^f^Ol
rozliczani ze swojej działalności i zmuszani do przedstawiania programów, które w
kimś sensie odzwierciedlają opinię publiczną. Kładzie on nacisk na oddolne funkcje'.
wyborów: rekrutację polityków, reprezentację, tworzenie rządu, wpływanie na profili
gram polityczny i tak dalej. Z drugiej strony, radykalny pogląd na temat wyboro^77j
przedstawiony przez takich teoretyków jak Ginsberg (1982), przedstawia je jako spb-te
sób sprawowania kontroli przez rząd i elitę polityczną nad społeczeństwem, czynią^W
cy je bardziej biernym, podatnym na wpływy, w ostateczności także, łatwiejszym
rządzenia. Ten pogląd kładzie nacisk na odgórne funkcje: uzyskiwanie legitymacji^
kształtowanie opinii publicznej i wzmacnianie elit. W rzeczywistości jednak, wyboj^W®
nie posiadają jednolitego charakteru, nie są wyłącznie mechanizmem egzekwowa^^^
odpowiedzialności politycznej, ani środkiem zapewniającym kontrolę polityczną, Jak ?te^
wszystkie kanały komunikacji politycznej, wybory są „drogą dwukierunkową”, któ'^^
ra daje rządowi i społeczeństwu, elitom i masom możliwość wpływania na siebie
wzajem. Oto najważniejsze funkcje wyborów:
• Rekrutowanie polityków: w państwach demokratycznych wybory są podstawOS|
wym źródłem politycznej rekrutacji, z uwzględnieniem także procesu nominacji»»
kandydatów przez partie. Politycy więc zwykle posiadają talenty i umiejętno^®»
które związane są z agitacją, takie jak charyzma (patrz s. 267), umiejętności kra^O
somówcze oraz prezencja, niekoniecznie przydatne do pełnienia obowiązków woW^
bec swojego okręgu wyborczego, do pracy w komisjach, kierowania rządowym®®
ministerstwami i tak dalej. Wyborów zazwyczaj nie organizuje się do obsadzania
urzędów na przykład w służbie cywilnej czy sądownictwie, które wymagają wieW^
dzy specjalistycznej lub doświadczenia. ■ 1
• Tworzenie rządu: wybory mają bezpośredni wpływ na tworzenie rządu tylko w
kich państwach jak Stany Zjednoczone, Francja i Wenezuela, w których egzekuty^^j
wa jest bezpośrednio wybierana. W bardziej rozpowszechnionych systemach paf^M
^m^^v^ws?. z.x^r^"
ROZDZIAŁ XI Wybory 287
^Wahientarnych, wybory mają największy wpływ na formowanie rządu w przypad-
ku g^y system wyborczy daje jednej partii zdecydowaną większość w parlamen-
cie. Reprezentacja proporcjonalna (patrz s. 288) może oznaczać, że rząd jest for-
^^^owany za pośrednictwem umów powyborczych oraz że rządy mogą powstawać
być zmieniane bez potrzeby organizowania wyborów.
^RZapewn*an*e «prezentacji: wybory, gdy są uczciwe i konkurencyjne, są środkiem,
^B&oprzez który społeczeństwo przesyła rządowi żądania. Mając niewielkie możli-
nie posiada skutecznych środków, które gwarantowałyby, że powierzony przez nie-
»|?go mandat będzie realizowany, poza możliwością wymierzenia kary w następnych
® wyborach. Ponadto rządy pochodzące z wyborów nigdzie nie stanowią mikroko-
w smosu całego społeczeństwa.
w Wpływanie na program polityczny: z pewnością wybory powstrzymują rządy od
-' realizowania radykalnych i bardzo niepopularnych programów politycznych, ale
». tylko w wyjątkowych przypadkach, kiedy jedna kwestia dominuje w kampanii wy-
O' borczej, można uznać, że mają bezpośredni wpływ na politykę. Pojawiają się glo-
sy, że spektrum możliwych opcji politycznych przedstawianych w wyborach jest
B zazwyczaj tak wąskie, że rezultat może mieć jedynie marginalne znaczenie dla
kształtowania polityki. Inni sugerują, że program rządu jest kształtowany bardziej
Kprzez warunki natury praktycznej, takie jak stan gospodarki, niż przez wybory.
^B^Edukowanie wyborców: kampania wyborcza dostarcza elektoratowi ogromną
gsplość informacji na temat partii, kandydatów, programów, obecnych wyników pra-
»cy rządu, systemu politycznego i tak dalej. Jednakże prowadzi to do edukacji je-
dynie wtedy, gdy dostarczana informacja i sposób jej podania wywołuje zaintere-
sowanie społeczeństwa i stymuluje debatę, a nie apatię i alienację. Ponieważ celem
K kandydatów jest perswazja, a nie edukacja, mają oni silną skłonność do podawa-
' nia niepełnych i zniekształconych informacji.
’ • Uzyskiwanie legitymacji: powodem, dla którego nawet reżimy autorytarne są zain-
;■ teresowane organizacją wyborów, nawet jeśli nie są to wybory rywalizacyjne, jest
K fakt, że wybory sprzyjają uzyskaniu legitymizacji (patrz s. 264), dostarczając uzasad-
nienia dla systemu rządów Dzieje się tak, ponieważ rytuał związany z prowadzeniem
> kampanii w pewien sposób nadaje wyborom uroczysty charakter i znaczenie. Co
najistotniejsze, poprzez zachęcanie obywateli do udziału w polityce, nawet w przy-
< padku ograniczonych form głosowania, wybory mobilizują aktywne poparcie.
te • Wzmocnienie elit: wybory mogą także stanowić sposób manipulacji i kontroli elit
nad masami. To prawdopodobnie sprawiło, że Proudhon (patrz s. 202) ostrzegał,
źe „powszechne wybory są kontrrewolucją”. Niezadowolenie z polityki i opozycja
Ł mogą być neutralizowane przez wybory, które dają im ujście w sposób zgodny
: z konstytucją i pozwalają na zmianę rządów przy zachowaniu reżimu. W tym wy-
. miarze wybory są szczególnie skuteczne, gdyż jednocześnie wywołują w społeczeń-
| stwie wrażenie, że posiada ono władzę nad rządem.
Systemy wyborcze: debaty i kontrowersje
System wyborczy jest to zbiór reguł, które rządzą procesem przeprowadzania wybo­
rów. Reguły te nie tylko różnią się w różnych miejscach na świecie, ale także w wie-
288 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja,wybory i głosowanie ROZDZIAŁ XI Wybory 289 J

lu państwach są przedmiotem zaciekłych debat politycznych i sporów. Różnice

przejawiają się w następujący sposób:
• wyborcy mogą wybierać między kandydatami lub między partiami,
• wyborcy mogą wskazywać jednego kandydata lub głosować według preferen
szeregując popieranych kandydatów według kolejności,
• elektorat może, ale nie musi być podzielony na jednostki wyborcze lub okręgi
wyborcze,
• w okręgach wyborczych może być wybierany jeden kandydat lub kilku,
° poziom poparcia potrzebny do wyboru kandydata jest różny, poczynając od ;
większości względnej (największej liczby głosów oddanej na jednego z kandy-
datów lub na partię) do absolutnej większości lub określonej kwoty. /^
Istniejące systemy można jednak uogólniając podzielić na dwie główne kategorie^:
ze względu na sposób przeliczania głosów na mandaty. Z jednej strony mamy systW^W
my większościowe, w których większe partie zwykle uzyskują większy odsetek man^iW^
datów niż odsetek głosów uzyskanych przez nie w wyborach. Zwiększa to szansejed-';?';
nej partii na uzyskanie większości w parlamencie i możliwości samodzielnego^
rządzenia. W Wielkiej Brytanii na przykład, rząd jednopartyjny jest mocno zakó^^
niony, chociaż żadna partia nie zdobyła większości głosów po 1935 roku. Z drug®^^
strony mamy systemy proporcjonalne, które gwarantują w miarę równy stosunek mp®
dzy uzyskanymi mandatami a liczbą głosów. W czystym systemie proporcjonalnej'^®
prezentacji, partia, która otrzymała 45% głosów zdobyłaby dokładnie 45% miejsc-4
w parlamencie. Systemy reprezentacji proporcjonalnej zatem zmniejszają prawdopo-;
dobieństwo rządów jednej partii, przez co łączy się je z systemami wielopartyjnynițS
i rządami koalicyjnymi. Systemy wyborcze opisane w części „Warto wiedzieć” tego ■
rozdziału uszeregowane są od najbardziej większościowego do najczystszej formy sys-M®
temu proporcjonalnego.
Choć w niektórych państwach system wyborczy nie jest przedmiotem debat i ni^l®
wywołuje większego zainteresowania, w innych państwach jest kwestią o dużym zna­
czeniu politycznym i konstytucyjnym. Na przykład we Francji system wyborczy zmie$
niano tak często, że jakiekolwiek stwierdzenie na jego temat może być narażone na
M^
Reprezentacja proporcjonalna
Zgodnie z zasadą reprezentacji proporcjonalnej partie powinny być reprezentowane w zgromadzeniu czy
parlamencie w bezpośredniej proporcji do ich wyborczego wyniku, a odsetek mandatów powinien równać się
odsetkowi oddanych głosów. Pojęcie to głównie odnosi się nie do jednej metody wyboru, ale do różnych
mechanizmów wyborczych, mogących zapewnić proporcjonalne wyniki lub przynajmniej duży i miarodajny ’•
stopień proporcjonalności. Najlepiej znanym systemem proporcjonalnym jest system list partyjnych, system
pojedynczego głosu przechodniego oraz system głosu podwójnego, chociaż czasem trudno dostrzec granicę
między systemami proporcjonalnymi a większościowymi. Systemy proporcjonalne, często spotykane
w Europie kontynentalnej, koncentrują się przede wszystkim na reprezentacji partii, a nie indywidualnych
kandydatów i mogą być szczególnie przydatne w podzielonych lub pluralistycznych społeczeństwach.
a^o^Ś
edzieć.
my wyborcze: system większości zwykłej z jednomandatowymi okręgami wyborczymi
■zwycięzca bierze wszystko")
wany m.in. w: Wielkiej Brytanii.(Izba Gmin), Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Indiach,
większościowy
£echy charakterystyczne:
> państwo jest podzielone na jednomandatowe okręgi wyborcze, zazwyczaj równej wielkości,
i wyborcy wybierają jednego kandydata, zwykle zaznaczając na karcie do glosowania krzyżyk przy
jego lub jej nazwisku,
'Baby wygrać, kandydat musi zdobyć tylko zwykłą większość głosów (reguła „zwycięzca bierze
/wszystko").
«.system ten tworzy wyraźną więź między reprezentantami a ich wyborcami, zapewniając realiza-
ęję obowiązków wobec okręgu wyborczego,
• daje elektoratowi jasny wybór potencjalnych partii rządzących,
• pozwala na formowanie się rządów o czytelnym mandacie społecznym, choć często opierających
lisię na poparciu zwykłej większości wyborców,
■ • oddala od siebie niebezpieczeństwo ekstremizmu, utrudniając małym radykalnym partiom zdo-
bycie mandatów i wiarygodności,
£> przyczynia się do powstania silnego i skutecznego rządu, gdyż zazwyczaj jedna partia posiada
" większość parlamentarną,
^•tworzy stabilny rząd, gdyż rządy jednopartyjne rzadko upadają w wyniku rozpadu i wewnętrznych
iż. sporów.
'. • system ten „marnuje" wiele (a może większość) głosów oddanych na kandydatów, którzy prze-
B §rali oraz oddanych ponad limit większości zwykłej na zwycięskich kandydatów,
^t* zniekształca preferencje wyborcze przez niedoreprezentowanie małych partii oraz partii o równo-
miernie geograficznie rozmieszczonym poparciu („efekt trzeciej partii”),
g? oferuje jedynie ograniczony wybór w związku ze swoją tendencją do dwubiegunowości (dwupar-
tyjności),
Bi? osłabia legitymację rządu, gdyż cieszy się on często tylko poparciem mniejszości, co tworzy sys-
tern rządów większości zwykłej,
4 Bi’ powoduje niestabilność, gdyż zmiana w rządzie może prowadzić do radykalnej zmiany programu
K i kierunku realizacji polityki,
B* prowadzi do rządu pozbawionego kontroli politycznej, w związku z tym, że legislatura zazwyczaj
podlega egzekutywie, a większość członków parlamentu popiera partię rządzącą,
fc’ zmniejsza prawdopodobieństwo wyboru kandydatów z szerokiego spektrum społecznego na rzecz
tych, którzy podobają się dużej liczbie glosujących.

^i^*^
•^ .W«Os ^-tU2 silili;. ■■■lO Wj^hW ^\ Mw
 WW ^g|j ^^Ș^- ’^ft^’' W**« ‘ r"
^/V9*
290 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie ROZDZIAŁ XI Wybory 291

nieaktualność. W 1985 roku zniesiono drugą turę w wyborach parlamentarnych':

dy to Francja przyjęła system list regionalnych, ale w wyborach w 1993 roku p7 Warto?;-
wrócono ją. W Wielkiej Brytanii, mimo iż system większościowy oparty na zasadź wiedzieć
„zwycięzca bierze wszystko” (first pass the post) nadal jest stosowany w wyborach^
wszechnych - szereg bardziej proporcjonalnych systemów wprowadzono od 1999^
''Systemy wyborcze: system głosu alternatywnego (GA)
ku w wyborach do zgromadzeń powstałych w rezultacie dewolucji w Szkocji,
^ătem głosu uzupełniającego (GU) {supplementary vote)
i Irlandii Północnej, do Zgromadzenia Wielkiego Londynu i do Parlamentu Europe
Stosowany w: Australii (Izba Reprezentantów (GA), Wielkiej Brytanii -- wybory mera Londynu (GU).
skiego. Zamieszanie w debacie nad reformą systemu wyborczego powodowane j
Țyp: większościowy
przez to, że zmiany jednego systemu na drugi nie tworzą spójnego wzorca. W 19g
roku, podczas gdy Nowa Zelandia przyjęła system proporcjonalny w miejsce syste^
Cechy charakterystyczne:
większości zwykłej, Włochy zrobiły ruch w przeciwnym kierunku, zastępując głoso^
’ okręgi jednomandatowe,
wanie na listy mniej proporcjonalnym systemem głosu dodatkowego (75% członkó||||| glosowanie preferencyjne. W systemie GA wyborcy szeregują kandydatów w kolejności preferen-
Izby Deputowanych wybieranych jest w systemie większości zwykłej). Jcji: 1 dla pierwszej preferencji, 2 dla drugiej preferencji itd. W systemie GU istnieje tylko jeden
Systemy wyborcze wywołują takie zainteresowanie częściowo dlatego, że mają islWj uzupełniający" glos,
ny wpływ na wynik wyborczy partii, a przede wszystkim na szanse zdobycia władzW .' • aby zwyciężyć kandydaci muszą uzyskać co najmniej 50% wszystkich oddanych głosów,
^glosy są liczone według pierwszych preferencji. Jeśli żaden kandydat nie zdobędzie co najmniej
p 50%, kandydat z najmniejszą liczbą głosów odpada, a glosy oddane na niego rozdziela się zgod-
Knie z drugimi (lub kolejnymi) preferencjami. Trwa to do momentu, gdy jeden kandydat uzyska wy­
smaganą większość. W systemie GU odpadają wszyscy kandydaci poza dwoma pierwszymi.

Zalety:
Systemy wyborcze: system większości bezwzględnej w dwóch turach 1 Bi „marnuje się” mniej głosów niż w systemie większości zwykłej,
Stosowany: tradycyjnie we Francji (choć we francuskim systemie wyborczym często wprowadza się :;
■ • w przeciwieństwie do systemu z dwiema turami, na wynik nie mają wpływu umowy zawierane
zmiany)
między kandydatami,
Typ: większościowy
®«choć zwycięscy kandydaci muszą uzyskać przynajmniej 50% głosów, większościowy rząd jednej
partii nie jest wykluczony.
Cechy charakterystyczne:
• okręgi jednomandatowe, glosowanie na jednego kandydata, jak w przypadku systemu większo-.
Wady:
ści zwyktej, 8» system ten nie jest dużo bardziej proporcjonalny niż system większości zwykłej, a więc nadal fa-
• aby wygrać w pierwszej turze, kandydat musi uzyskać większość bezwzględną,
woryzuje duże partie,
jeśli żaden kandydat nie uzyska większości wymaganej w pierwszej turze, organizuje się drugą®»j
'i liczbie etosów wynik moze byc za ezny od Preferencji tych, którzy popierają małe, być może ekstremistyczne
turę, do której przechodzi dwóch kandydatów o największej liczbie głosów.
partie,
7 • zwycięscy kandydaci mogą cieszyć się niedużym poparciem według pierwszych preferencji, a ich
Zalety:
jedyną zaletą może być to, że są najmniej niepopularnymi kandydatami.
• system ten poszerza wybór: wyborcy mogą głosować sercem na preferowanych kandydatów ^gl
w pierwszej turze, a głową w drugiej turze na kandydata będącego mniejszym złem,
• ponieważ do zwycięstwa potrzeba bezwzględnej większości, mobilizuje to kandydatów do przed-fMj Klub przynajmniej współrządzenia. Byłoby nierozsądne zatem zaprzeczać temu, że sto-
stawienia oferty dla możliwie szerokiego spektrum wyborców,
$ '• sunek do systemu wyborczego w dużej mierze jest uzależniony od korzyści, które mo-
możliwy jest silny i stabilny rząd, jak w przypadku systemu większości zwykłej.
że przynieść partiom. Zmiany w systemie wyborczym wprowadzane przez prezyden-
R ta Mitterranda w latach 80. i 90. dyktowane były przede wszystkim pragnieniem
Wady:
wzmocnienia reprezentacji Partii Socjalistycznej w Zgromadzeniu Narodowym. Po-
• ponieważ system ten jest tylko trochę bardziej proporcjonalny niż system większości zwyktej, znie­
S dobnie zainteresowanie brytyjskiej Partii Pracy reformą systemu wyborczego od lat 80.
kształca preferencje i jest krzywdzący dla partii trzecich,
' rosło i malało w zależności od szans na wygraną partii w wyborach przeprowadza­
• kandydaci, którzy przeszli do drugiej tury są zachęcani do porzucania własnych zasad w poszu­
nych zgodnie z regułą „zwycięzca bierze wszystko”. Poparcie dla systemu proporcjo­
kiwaniu krótkotrwałego poparcia lub w wyniku umów z przegranymi kandydatami,
• druga tura wyborów może wystawiać na próbę cierpliwość wyborców i ich zainteresowanie nalnego w zgromadzeniach regionalnych i zobowiązanie się w 1997 roku do organi-
polityką. '^1' ^^ rc^erendum na temat reformy systemu wyborczego do Izby Gmin było częściowo
■ konsekwencją spędzenia osiemnastu łat w opozycji. Warto odnotować, że zdecydowa-

^ff.ws?L^t£t^^^^ <rGU?XV- X.rJIŁurii

 ?T\W7£yj iEs®iDns ^'^^
292 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
nym zwycięstwom wyborczym Partii Pracy w 1997 roku i 2001 roku towarżyfti
zmniejszające się zainteresowanie w partii zmianą zasad wyboru członków brytyjski
go parlamentu, i że obiecane referendum się nie odbyło. Aczkolwiek należy wziąć
uwagę mniej cyniczne i istotniejsze kwestie. Problem jednak polega na tym, że nie1-^
czegoś takiego jak „najlepszy system wyborczy”.
Debata na temat reformy systemu wyborczego jest w swej istocie debatą na temat
pożądanej natury rządu i zasad, które leżą u podstaw dobrego rządu. Czy na przy­
kład ważniejsze jest to, by rząd był reprezentatywny, czy skuteczny? Czy tendencja
do kompromisu i zgody jest bardziej preferowana niż pewność swoich racji i trzyma­
nie się własnych zasad? Są to pytania natury normatywnej, na które nie ma obie®
tywnych odpowiedzi. Co więcej, zważywszy na złożoność pełnionych funkcji, wybo-,
ry można poddawać ocenie według różnych kryteriów, które nierzadko są ze sobą
sprzeczne. Systemy wyborcze zasługują zatem jedynie na warunkowe poparcie, od-
zwierciedlające przewagę zalet nad wadami i siłę tych zalet w porównaniu z innymi??
systemami. Kryteria te należą do dwóch ogólnych kategorii: jedne związane są z ja- ■
kością reprezentacji, drugie zaś ze skutecznością rządu.
Systemy większościowe wypadają zazwyczaj najsłabiej, gdy ocenia się je w katególf
riach ich funkcji przedstawicielskiej. W większym lub mniejszym stopniu każdy sy®
tern większościowy zniekształca preferencje społeczne w tym sensie, że reprezentacja
partii nie jest współmierna z jej poparciem wyborczym. Widać to szczególnie jaskra­
wo w ich „niesprawiedliwości” wobec partii małych i tych, wobec których poparcie-
rozkłada się równomiernie pod względem geograficznym oraz ich „zbytniej sprawie­
dliwości” w stosunku do partii dużych i tych, których poparcie jest geograficznie skonaj
centrowane. Na przykład w 2001 roku w Wielkiej Brytanii Partia Pracy uzyskała 63%
mandatów zdobywszy 41-procentowe poparcie, Partia Konserwatywna zdobyła 25%'
mandatów z 31-procentowym poparciem, a Partia Liberalno-Demokratyczna uzyska­
ła jedynie 80-procentową reprezentację uzyskawszy 18% głosów. Takich odchyleń nie, -
da się usprawiedliwić w kategoriach reprezentatywności, zwłaszcza że pechowe par-^
tie „trzecie” często są partiami centrowymi, a nie ekstremistycznymi.
Systemy dwupartyjne i rządy jednopartyjne są zatem produktem większościowego.,;
odchylenia systemu wyborczego i nie odzwierciedlają preferencji wyborców. Ponad­
to prawomocność całego systemu politycznego jest nadwyrężona przez fakt, że wła^
dzę mogą sprawować partie, które uzyskały zaledwie dwie piąte głosów (na przykład |
w październiku 1974 roku w Wielkiej Brytanii Partia Pracy zdobyła większość wyni-
kiem 39,2% głosów). Tworzy to sytuację, w której radykalne, zideologizowane par- ji­
tie mogą utrzymywać się u władzy przez dłuższy czas, będąc pod niewielką presją po­
szerzenia swojej oferty programowej. Brytyjska Partia Konserwatywna była zatem
w stanie w latach 80. i 90. realizować program prorynkowych reform, choć nigdy
nie uzyskała w wyborach poparcia większego niż 43% głosów. Gdy większość wy­
borców sprzeciwia się partii sprawującej władzę, trudno jest twierdzić, że ta partia
ma na cokolwiek mandat społeczny.
W tym świetłe proporcjonalne systemy wyborcze wydają się zdecydowanie bar­
dziej reprezentatywne (patrz s. 288). Niemniej jednak byłoby naiwnością stawiać znak
równości między sprawiedliwością wyborczą a proporcjonalnością. Na przykład
duża część krytyki systemów proporcjonalnych wynika z faktu, że czynią dużo bar­
dziej prawdopodobnymi rządy koalicyjne. Choć można twierdzić, że w przeciwień-
>6;^^
•O^ite, sfiSaaŁiiSłiteł
ROZDZIAŁ XI Wybory 293
&śnvie do rządów jednopartyjnych, koalicje cieszą się co najmniej 50% poparciem wy-
|feców, ich program polityczny zazwyczaj podlega rewizji w umowach powybor-
|lBych, a zatem nie jest popierany przez żadną grupę wyborców. Dodatkowe niebez-
^pieczenstwo polega na tym, że partie koalicyjne mogą nie posiadać takiego wpływu
Ina rz4^> jak by wskazywał ich wynik wyborczy. Z klasycznym przykładem takiej sy-
■ -tuacji można się spotkać, kiedy małe partie centrowe (takie jak Wolna Partia Demo-
Bfetyczna w Niemczech) mogą narzucać warunki większym partiom (na przykład
; CDU lub SPD w Niemczech) pod groźbą przeniesienia swojego poparcia na inną par-
HpWtedy de facto „ogon rządzi psem”.
Warfó^
wiedzieć
/ .Systemy wyborcze: system głosu podwójnego
Występuje w: Niemczech, Włoszech, Rosji (Duma Państwowa), Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii
' (Szkocki Parlament i Zgromadzenie Walijskie).
#Typ: proporcjonalny
Cechy charakterystyczne:
• część mandatów (50% w Niemczech, ale na przykład więcej we Włoszech, Szkocji i Walii) jest
^obsadzanych w systemie większości zwykłej z okręgami jednomandatowymi,
• pozostałe mandaty są obsadzane za pomocą listy partyjnej (jak zostało wyjaśnione w ramce do-
tyczącej systemu glosowania na listy partyjne),
• wyborcy oddają dwa głosy: jeden na kandydata w okręgu, a drugi na partię.
f Zalety:
R* hybrydowa natura tego systemu równoważy potrzebę reprezentacji okręgu wyborczego z potrze-
®;bą sprawiedliwości wyborów. Lista partyjna zapewnia, że cale zgromadzenie będzie proporcjonał-
: nie reprezentatywne,
h «choć system ten jest proporcjonalny, jeśli chodzi o wynik, daje szanse na rząd jednopartyjny,
K-* pozwala wyborcom wybrać reprezentanta okręgu pochodzącego z jednej partii, a jednocześnie
udzielić poparcia dla tworzenia rządu innej partii,
® • bierze pod uwagę fakt, że reprezentowanie okręgu wyborczego i piastowanie urzędu ministerial-
® nego to zupełnie odmienne zadania, które wymagają innych zdolności i doświadczenia.
Wady:
• zachowanie jednomandatowych okręgów uniemożliwia osiągnięcie wysokiego stopnia proporcjo­
nalności,
• system ten tworzy dwie klasy przedstawicieli: jedną obciążoną niepewnością i obowiązkami wo­
bec okręgu wyborczego, i drugą posiadającą wyższy status i szanse na ministerialne posady,
• reprezentację okręgów ogranicza ich wielkość (z reguły są one dwukrotnie większe niż w syste­
mie większości zwykłej),
• partie stają się w tym systemie bardziej scentralizowane i silne, gdyż decydują nie tylko o tym,
kto dostanie bezpieczne miejsce na liście, a kto musi walczyć o glosy w okręgach, ale także o tym,
gdzie na liście kandydat jest umieszczony.
^P^i^^
 WLI­ '^M^#^ ->.
294 CZĘ Ś ć 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
Obrona systemów większościowych najczęściej opiera się na argumentach dofiaSi
czących funkcji rządu, a zwłaszcza na zdolności takich systemów do stabilnego i sku^S
ręcznego sprawowania władzy. Innymi słowy, brak proporcjonalności może zwyczaj^^
nie być ceną, jaką trzeba zapłacić za silny rząd. W tych systemach skłonność^HI
rządów jednopartyjnych oznacza, że wyborcy mają zazwyczaj możliwość wybbr^Sl
między dwiema partiami, z których każda jest zdolna spełnić swoje obietnice przed^^ț
wyborcze, zamieniając swoje zobowiązania z programu wyborczego na program
du. Posiadając stabilną większość w parlamencie, takie rządy zwykle mogą clotr^®
do końca kadencji, w przeciwieństwie do rządów koalicyjnych, które są słabe
stabilne, gdyż bez końca biorą udział w procesie godzenia przeciwstawnych pogl^^
Systemy wyborcze: system pojedynczego głosu przechodniego
Stosowany w: Irlandii i Wielkiej Brytanii (Zgromadzenie Północnoirlandzkie)
Typ: proporcjonalny
Cechy charakterystyczne:
• kilkumandatowe okręgi wyborcze, w których wybiera się do pięciu kandydatów,
• partie mogą wystawiać tylu kandydatów, ile jest mandatów do obsadzenia,
• wyborcy głosują według preferencji, jak w systemie głosu alternatywnego,
• kandydaci zostają wybrani, jeśli osiągną wymaganą kwotę. Jest to minimalna liczba głosów po­
trzebna do wyboru wymaganej liczby kandydatów, którą oblicza się według formuły Droopa:^
_ Łączna liczba oddanych głosów
woa“ (Liczba mandatów do podzialu+1) +
Na przykład, jeśli 100 000 głosów zostanie oddanych w okręgu, w którym wybiera się czterech
kandydatów, kwota wynosi 100 000/(4+1)4-1=20 001, ;^
• głosy oblicza się według pierwszych preferencji. Jeśli nie wszystkie mandaty zostały obsadzonej
kandydat z najmniejszą liczbą głosów jest eliminowany. Jego glosy rozdziela się według drugich
preferencji do momentu, aż wszystkie mandaty zostaną obsadzone. ^ ^partii,
Zalety:
• system ten może osiągać wysoki stopień proporcjonalności wyników, ^ • system ten zwiększa szanse na wybór kobiet i kandydatów mniejszości, zakładając oczywiście,
• rywalizacja między kandydatami należącymi do tej samej listy oznacza, że ocenie podlegają ich-
osiągnięcia i stosunek do kwestii, które wykraczają poza podziały partyjne,
• posiadanie kilku reprezentantów oznacza, że wyborcy mogą wybrać, do kogo pójść na skargę. ^
Wady:
• stopień proporcjonalności różni się w dużej mierze w zależności od systemu partyjnego,
staoiinego rządu
• nie zapewnia silnego i stabilnego jeanopartyjnego,
rząau jednopartyjnego,
rywalizacja wewnątrzpartyjna dzieli i może powodować uchylanie się reprezentantów od obowiąz^B^ |® * partie stają się bardzo scentralizowane, ponieważ przywódcy kształtują listy partyjne, a czlonko-
ków wobec swojego okręgu.
“^•Lv5?<Kś^i^^3!!!i(l!f^iW«»:^rT"T^ •^-rr----T7^r::;vvji:r./^ /; .v::.:: :7-’.'~~^r
î^#^'’
ROZDZIAŁ XI Wybory 295
IBilów i są ciągle narażone na niebezpieczeństwo upadku w rezultacie wewnętrznych
femzlamów i podziałów. Klasycznym tego przykładem są powojenne Włochy, które
latach 1945-2001 miały aż 59 rządów.
Zwolennicy systemów proporcjonalnych twierdzą z kolei, że silny rząd, rozumia-
ńy j3^0 rz^ mogący realizować swój program, w żadnym razie nie jest wartością ab-
■Boiutną, zważywszy na jego skłonność do ograniczania wglądu w swoje działania oraz
Oconttoli parlamentarnej. W zamian sugerują, że „silny” rząd powinien być rozumia-
K w kategoriach poparcia społecznego oraz woli obywateli do słuchania i szanowa-
^Jnia rządu. Koalicje mające szerokie poparcie wyborcze mogą posiadać te cechy
większym stopniu niż rządy jednopartyjne. Analogicznie, „stabilny” rząd może
H^naczać ciągłość w kształtowaniu polityki rządowej przez zmieniające się rządy, a nie
Warto^
wiedzieć
Systemy wyborcze: system list partyjnych
Stosowany w: Izraelu, w państwach europejskich, między innymi w Belgii, Luksemburgu,
Szwajcarii oraz w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Typ: proporcjonalny
Cechy charakterystyczne:
• obszar państwa jest traktowany jako jeden okręg wyborczy lub w przypadku list regionalnych ist-
^nieje kilka dużych wielomandatowych okręgów,
®|* partie tworzą listy kandydatów w malejącym porządku preferencji,
B • wyborcy glosują na partie, a nie kandydatów,
1 W* Part*6 u2yskuią mandaty proporcjonalnie do liczby głosów uzyskanych w wyborach. Przydzielają
rit
mandaty według swoich iist partyjnych,
• może zostać wprowadzony próg wyborczy (5% w Niemczech), by wyeliminować z parlamentu
§5 małe, ekstremistyczne partie.
Zalety:
• jest to jedyny system proporcjonalny w czystej formie, a zatem jest sprawiedliwy dla wszystkich
•system ten wspiera jedność, sprzyjając identyfikacji wyborców z ich narodem lub regionem, a nie
? . z okręgiem wyborczym,
że znajdują się na wysokich pozycjach na liście partyjnej,
• reprezentacja dużej liczby małych partii zapewnia nacisk na negocjacje, przetargi i konsensus.
Wady:
• istnienie wielu małych partii może prowadzić do osłabienia i braku stabilności rządu,
• więź między reprezentantami a okręgami wyborczymi jest zupełnie zerwana,
h ^«.„^.,
• niepopularni kandydaci, którzy znajdują się wysoko na liście partyjnej, nie zostaną —
odsunięci,
;' wie partii niższego szczebla zachęcani są do lojalności w nadziei na wyższe miejsce na liście.
:{L’-33SI3£WHgUi!5m^
 iM^sk^ 2®SEKiKOT.«^

296 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie ggggg ROZDZIAŁ XI Wybory 297

rząd mogący przetrwać do końca kadencji. Istnieje większe prawdopodobi^l^^M W zgodzie z powszechną czy zbiorową wolą, nie istnieje coś takiego jak niepodziel-
osiągnięcia tego przez rządy koalicyjne (w których jedna lub więcej partii mużeTł^^^ iOinteres publiczny. Wszystkie uogólnienia dotyczące „społeczeństwa” lub „elektora-
wować władzę niezależnie od zmian rządów, podlegających reorganizacji) ni£nSh$W®î WU-trzeba zatem traktować bardzo ostrożnie. Nie ma elektoratu jako takiego, a jedy-
rządy jednopartyjne, w których nieuniknione są poważniejsze zmiany personllSBO ^gbiór wyborców, z których każdy posiada jednostkowe interesy, sympatie, poczucie
i programowe, gdy władza przechodzi w inne ręce. ^Joidlności itd. W najlepszym razie wyniki wyborów odzwierciedlają preferencje
Debata nad reformą systemu wyborczego ciągle jednak narażona jest ^Wglę^nei ^ bezwzględnej większości wyborców. Jednak nawet wtedy mogą pojawić
przeceniania wagi systemów wyborczych. W rzeczywistości wybory są tylko icdMtnWM nierozwiązywalne problemy związane z określeniem tego, co te głosy „znaczą”.
spośród wielu czynników kształtujących proces polityczny, niekoniecznie najwaztiiM^^ ^'-Trudność z interpretacją wyników wyborów zawiera się w prawdopodobnie nie­
szym. Wpływ poszczególnych systemów wyborczych jest wręcz zależny w dużejOMWl wykonalnym zadaniu poznania, dlaczego wyborcy głosują tak, jak głosują. Pokolenia
rze od innych czynników, a mianowicie kultury politycznej, charakteru systema-M.^ ^politologów borykały się z problemem zachowań wyborczych, ale nie udało im się
tyjnego oraz kontekstu społeczno-gospodarczego. Na przykład generalizacje dotyć^WWM ^Opracować powszechnie akceptowanej teorii głosowania. Będzie to przedmiotem
natury rządu koalicyjnego są zawsze wysoce podejrzane. Choć we Włoszech kó^y^W$ |||fenivażań w następnej części tego rozdziału. Na pozornie prostą czynność, jaką jest
zazwyczaj były słabe i krótkotrwałe, w Niemczech zwykle tworzyły stabilny i skutecżit^J glosowanie, wpływ mają złożone czynniki, świadome i nieświadome, racjonalne i nie-
ny rząd. Podobnie w przypadku systemów większościowych, choć mogą one^pd&r^ii ^.racjonalne, egoistyczne i bezinteresowne. Zatem wszystkie teorie są tylko częściowe
zmianie rządów być przyczyną znaczących zwrotów w polityce, szeroki konsenBibro^i^'s Bniuszą być uwarunkowane szeregiem innych względów. Są one związane z tak zwa-
gramowy także nie należy do rzadkości. W latach 50. i 60., mimo przejściaS^^M| Kąlekonomiczną teorią demokracji, przedstawioną przez Anthony’ego Downsa
z Partii Konserwatywnej na rzecz Partii Pracy, strategia brytyjskiego rządu przejaw^®® Teoria ta sugeruje, że akt głosowania odzwierciedla interesy osobiste głosu-
la znaczącą ciągłość wynikającą z ponadpartyjnego przywiązania do keynesistowsklchWw ®Cych, którzy wybierają partie w podobny sposób jak klienci wybieraj dobra i usłu-
zasad socjaldemokracji. Co więcej, nie jest jasne, jakie szkody może wyrządzić ®jiNa tej podstawie uzasadnione jest twierdzenie zwycięskiej partii, że jej program
tem wyborczy. Mimo słynnej włoskiej niestabilności politycznej, której przyczynami^ ^najbardziej koresponduje z interesami największej grupy wyborców.
sto upatrywano w rezygnacji z systemu wyborczego list partyjnych, po II wojnie ś^wp Z drugiej strony można stwierdzić, że wyborcy raczej nie „kupują” programu, ale
towej przynajmniej Północ kraju przeżywała okres stabilnego rozwoju gospodarnej®» |6wyczaj są źle poinformowani w kwestiach politycznych i ulegają wpływom szere-
dzięki któremu Włochy do lat 90. stały się trzecim pod względem zamożności pah< . irracjonalnych czynników, takich jak zwyczaj, uwarunkowania społeczne, wizeru-
stwem w Unii Europejskiej. nek partii oraz osobowości ich przywódców. Ponadto umiejętność zdobywania po-
parcia przez partie może być mniej zależna od „dóbr”, które wystawiają na sprzedaż,
m bardziej od sposobu, w jaki te dobra są „sprzedawane” poprzez reklamę, kampanię
Znaczenie wyborów S polityczną, propagandę itd. W takim stopniu, w jakim to twierdzenie jest prawdzi-
Nie ulega wątpliwości, że wybory mają duże znaczenie. Dają one społeczeństwu for-So we, wyniki wyborów mogą odzwierciedlać nie tyle interesy mas wyborców, ale środ-
malną możliwość wpływania na proces polityczny, a także, pośrednio lub bezpośredni» ^Wki finansowe i inne dostępne konkurującym partiom.
nio, przesądzają o tym, komu przypadnie władza. Z tej perspektywy w wyborach ćH®M » Innym, a w opinii niektórych trudniejszym problemem jest to, że żaden mecha-
dzi przede wszystkim o wyniki, innymi słowy, o to, kto wygrał, a kto przegrał. TakjM| ■;<nizm wyborczy nie jest w stanie wiarygodnie oddać różnorodne preferencje wybor-
obraz wzmacniają media, które z pomocą sondaży przyczyniają się do tego, że wW®S ^ców Problem ten amerykański ekonomista Kenneth Arrow określi! jako „twierdze-
ry coraz bardziej przypominają wyścigi konne. Niemniej jednak politycy nie są zaęóW« ®nie o niemożliwości”. W pracy zatytułowanej Social Choice and Individual Values
fani, gdy twierdzą, że wybory posiadają szersze i istotniejsze znaczenie. Tak ujęte wyvj;;^ W(1951) Arrow zwrócił uwagę na problem „przechodniości”, który pojawia się, gdy
bory postrzegane są jako manifestacja interesu ogółu; mówiąc krótko, „lud przemówił’’.'
Także komentatorzy polityczni wyrażają swoje opinie, głosząc na przykład, że wybory
odzwierciedlają „przesunięcie nastrojów społecznych”. Problem jednak polega na tym,'
że wszystkie tego typu stwierdzenia i interpretacje są bardzo arbitralne, jakakolwiek
? hEffi®dEi JjSSITT'F
Interes publiczny
próba nadania wyborom znaczenia narażona jest na wiele niebezpieczeństw. Społeczeń--
I ® Meres publiczny składa się z powszechnych lub zbiorowych interesów wspólnoty, a więc tych, które są dobre
stwo może i przemówiło, ale bardzo trudno jest odgadnąć, co powiedziało. ^dla społeczeństwa jako całości. Można wyróżnić dwa przeciwstawne nurty w rozumieniu interesu
Wiele z tych problemów ma swe źródło w sprawiającym trudności pojęciu „intere­ I ^publicznego. Nurt mocny przeprowadza ścisłe rozróżnienie między interesami publicznym i prywatnym,
su publicznego”. Jeśli istnieje coś takiego jak interes „publiczny”, z pewnością jest op. I ^interesami społeczeństwa jako ciała zbiorowego oraz egoistycznymi łub osobistymi interesami każdej
odzwierciedleniem wspólnych interesów wszystkich obywateli. Właśnie to miał na my­ SR OiEdnoslM W opinii Rousseau i wielu socjalistów, interesy społeczeństwa są „wyższe" lub moralnie bardziej
śli J.-J. Rousseau (patrz s. 93) tworząc ideę „woli powszechnej”, którą rozumiał jako M wzniosie niż interesy jednostki. Nurt slaby uznaje tylko interesy prywatne, a zatem traktuje interes publiczny
O Jako zbiór interesów prywatnych, takich które wszystkie jednostki uznają za dobre dla siebie.
wolę wszystkich obywateli, przy założeniu, że każdy z nich działa bezinteresownie. Po­ J Liberalni indywidualiści często odrzucają samą ideę interesu „publicznego" jako absurdalną.
gląd ten stwarza oczywistą trudność. Jednostki zwyczajnie nie działają bezinteresow-

^O 's-r,ilBs^.-tiM^jiiiii ^teM®:śW®^''«^^ .'■ii««y!^ł''’^ '^Wi^|)*i<^ Li "WfeW*

 wț” - ^^isș#^
298 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
wyborcy mają możliwość wyrażenia szeregu preferencji wobec kandydatów lub
gramów, a nie jedynie oddania jednego głosu. Wadą oddania zaledwie jednego [
jest nie tylko to, że trzeba wziąć wszystko albo nic, ale także to, że żaden I
ani opcja nie jest w stanie uzyskać poparcia bezwzględnej większości. Na ]
kandydat A może uzyskać 40% głosów, kandydat B 34%, a kandydat C .'
acja mogłaby się skomplikować, gdyby wziąć pod uwagę drugą z kolei f
Przypuśćmy, na pożytek tego wywodu, że drugie z kolei preferencje wszysi
zwolenników kandydata A przechodzą na kandydata C, drugie z rzędu [
kandydata B na kandydata A, zaś drugie preferencje kandydata C na rzecz
ta B. Tworzy to sytuację, w której każdy kandydat może stwierdzić, że p
większość głosujących. Pierwsze i drugie preferencje kandydata A wynoszą
plus 26% od kandydata B). Kandydat B może uznać, że popiera go 60% \.
(34% plus 26% od kandydata C), a kandydat C, że ma poparcie 66% (26% plus ■
od kandydata A). Ten problem „cyklicznych większości” zwraca uwagę na L.
może nie być możliwe określenie wiarygodnego związku między preferencjami i
widualnymi a wyborami zbiorowymi. Innymi słowy, wyniki wyborów nie są w r.
mówić same za siebie, a politycy i komentatorzy polityczni, którzy twierdzą, że :
ją ich znaczenie, działają do pewnego stopnia arbitralnie. Niemniej jednak :...',_
jaką dzięki temu mają politycy nie jest nieograniczona, ponieważ wiedzą oni, że :
staną pociągnięci do odpowiedzialności w następnych wyborach. W tym f
prawdopodobnie najbardziej istotną funkcją wyborów jest narzucanie c; ’ _______ 2 czy też samozadowolenie wśród wyborców.
arbitralność rządu poprzez zapewnienie, że politycy twierdzący, że mówią w i___
społeczeństwa, będą musieli w końcu zostać przez to społeczeństwo ocenieni.
E Zachowania wyborcze
Wzrost zainteresowania wśród naukowców zachowaniami wyborczymi zbiegi
w rozwojem badań behawioralnych w połitołogii. Głosowanie, jako najbardziej i.
powszechniona i dająca się zmierzyć forma zachowania politycznego, szybko stało
centrum zainteresowania dla nowych technik badań na próbach i analizy r
nej. Praca zatytułowana The American Voter (Campbell i in., 1960) efekt:___
nych badań Uniwersytetu Michigan, stała się wiodącą praca w tej dziedzinie i.
lowała wiele podobnych badań, takich jak praca Butlera i Stokesa nosząca
Political Change in Britain (1969). W okresie największego rozwoju rewolucji L__
wioralnej uważano, że głosowanie stanowi klucz do odkrycia wszystkich i..'
temu politycznego, pozwalając na rozwój praw psychologii politycznej mas. •
te wzniosłe nadzieje nie zostały spełnione, psefołogia (naukowe badanie r-
wyborczych) nadal zajmuje centralne miejsce w analizie politycznej. Dzieje:
tego, że głosowanie dostarcza najbogatszego źródła informacji na temat ....
między jednostkami, społeczeństwem i polityką. Badając tajemnice zachowań v
czych, jesteśmy więc w stanie dowiedzieć się wielu ważnych rzeczy o naturze ..
mu politycznego, oraz uzyskać wgląd w proces zmiany społecznej i politycznej.
Zachowania wyborcze są w wyraźny sposób kształtowane przez czynniki o <
rakterze krótkoterminowym i długoterminowym. Krótkoterminowe czynniki
właściwe dla konkretnych wyborów i nie pozwalają na wyciąganie ogólnych w'
sków dotyczących wzorów zachowań wyborczych. Podstawowym czynnikiem L-
|fSî!l<^^*BT FMjnW^ .wtte»^ 'W3--'
AySz îv
ROZDZIAŁ XI Zachowania wyborcze 299
y _i jest stan gospodăriei, co odzwierciedla fakt, że zazwyczaj istnieje
między popularnością rządu a talami zmiennymi ekonomicznymi, jak bez-
iocie;, inflacja i rozporządzalny dochód. Optymizm związany z sytuacją material-
.... zwany czynnik dobrego samopoczucia) okazuje się być tutaj szczególnie istot-
Rzeczywiście często podejrzewa się rządy, że próbują wywołać przedwyborczy
i w nadziei, że zwiększy to ich szanse na reelekcję. Szanse na to, że polityczne
.\'.2“2 cykle można skoordynować zwiększa elastyczny sposób wyznaczania
_____ . wyborów, który pozwala rządowi zdecydować, kiedy zwrócić się z prośbą
rozpisanie wyborów.
/n krótkoterminowym czynnikiem wpływającym na glosowanie jest osobo-
i komunikatywność przywódców partyjnych. Jest on szczególnie istotny, gdyż
a przedstawiają przywódców jako markę swojej partii. Oznacza to, że partia mo-
próbować pobudzić poparcie społeczne zastępując przywódcę, który jest postrze-
- jako wyborczy ciężar, jak uczynili z Margaret Thatcher w 1990 roku brytyjscy
_ J oraz Australijska Partia Pracy z Bobem Hawke w 1991 roku. Innym
_______ jest styl i skuteczność kampanii wyborczej danej partii. Długość kampa-
może wynosić od około trzech tygodni, w przypadku wyborów o elastycznym ter-
’ \ do dwóch lat w przypadku ściśle kadencyjnych wyborów, jak np. wybory pre-
" w Stanach Zjednoczonych. Dużą wagę przywiązuje się do sondaży opinii
\ które napędzają kampanię danego kandydata czy partii, lub wywołują roz-
Ostatni krótkoterminowy czynniki, środki masowego przekazu (patrz s. 256), mo-
. mieć także znaczenie długofalowe, jeśli tendencyjne lub stronnicze przekazy me-
Lid są rezultatem strukturalnych, a zatem trwałych czynników, takich jak struktu­
ra właścicielska prasy. Jednak sposób przekazu medialnego może ulegać zmianom
2 wyborów na wybory. Na przykład pod przywództwem Tony’ego Blaira brytyjska
Partia Pracy podejmowała skoordynowane próby uzyskania przychylności prasy na-
j w szczególności do Murdocha, co częściowo wyjaśnia przyczyny powrotu tej
do władzy w 1997 roku. Wszystkie tego typu rozważania działają jednak w kon-
.... .„2 psychologicznych, socjologicznych, ekonomicznych i ideologicznych wpły­
wów na głosowanie. Najlepiej je prześledzić na konkurencyjnych modelach głosowa-
..... Do najważniejszych z nich należą:
' model identyfikacji z partią,
• model socjologiczny,
• model racjonalnego wyboru,
• model dominującej ideologii.
Teorie głosowania
Model identyfikacji z partią
Najstarsza teoria zachowań wyborczych, model identyfikacji z partią, opiera się na
poczuciu więzi psychologicznej, która łączy ludzi z partiami. Wyborców postrzega się
' '■? ludzi, którzy identyfikują się z partią w tym znaczeniu, że są jej wiernymi zwo-
300 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
lennikami i traktują ją jako „swoją” partię. Wybory są zatem manifestacją żarliwe
poparcia, a nie produktem kalkulacji pozostającej pod wpływem takich czynnikę
jak programy polityczne, osobowości, kampania wyborcza oraz sposób przekazu n
dialnego. Model ten kładzie duży nacisk na socjalizację polityczną od najmłodsżj
lat, postrzegając rodzinę jako główny środek kształtowania lojalności polityczf
Wzmacnia ją następnie w większości przypadków członkostwo w różnych grup;
oraz późniejsze doświadczenia społeczne.
W rym modelu stosunek do programów politycznych i przywódców, jak równ
postrzeganie interesów grupowych i osobistych, zwykle rozwijają się w opar
o identyfikację partyjną. Poszczególne zdarzenia są interpretowane w taki spdsj
by pasowały do istniejących wcześniej przekonań politycznych i więzi. To prz^
zanie do danej partii zwykle zapewnia stabilność i ciągłość, zwłaszcza jeśli cho
o zwyczajowe wzory zachowań wyborczych, często niezmieniające się przez cale;
cie. Z tej perspektywy powinno być możliwe obliczenie „normalnego” głosu odi
nego na partię przez odwołanie do poziomu poparcia. Odchylenia od poziomu
malnego” przypuszczalnie odzwierciedlają wpływ czynników krótkoterminowy
Jedną ze słabości tego modelu jest zaobserwowany w kilku państwach proces ząn;
identyfikacji partyjnej. Wskazuje to na ogólny spadek poziomu identyfikacji z p
tiami oraz zmniejszanie znaczenia zwyczajowych wzorów głosowania. W Stani
Zjednoczonych zanikanie poczucia więzi z partiami znajduje swój wyraz w mii
szej liczbie zarejestrowanych demokratów i republikanów oraz we wzroście lici
niezależnych (z 9% w 1920 roku do około 30% w latach 80.). W Wielkiej Br^
jest to widoczne w malejącym przywiązaniu do Partii Konserwatywnej i Partii^
cy; „bardzo silna” identyfikacja z tymi partiami obniżyła się z 43% w 1966 roku
16% w 1997 roku. :|
Model socjologiczny
Model socjologiczny zakłada związek między zachowaniem wyborczym a człon
stwem w grupach społecznych, sugerując, że wyborcy zwykle przyjmują sposoby
sowania odzwierciedlający ekonomiczną i społeczną pozycję grupy, do której ni
żą. Ten model, zamiast zwracać uwagę na więź psychologiczną z daną pąi
opierającą się na wpływie rodziny, podkreśla znaczenie społecznej przynależno
Zanik identyfikacji partyjnej
Zanik identyfikacji partyjnej jest to zanik powiązania ludzi z partią polityczną w postaci utożsamiania
z nią. Ponieważ słabnie lojalność partyjna, wzrasta prawdopodobieństwo większej zmienności zachow
wyborczych, co może prowadzić do wzrostu niepewności, a może nawet do pojawienia się nowych
lub upadku starych partii. Poziom poparcia uznawany za „normalny" spada, a rośnie liczba wyborców
„wędrujących". Głównymi powodami zaniku identyfikacji partyjnej są: upowszechnienie się edukacji,
wzrost ruchliwości geograficznej i społecznej oraz rosnące zaufanie dla telewizji jako źródła informacji
o polityce. Niektórzy twierdzą, że zanik identyfikacji partyjnej odzwierciedla coraz większe rozczarowe
konwencjonalną polityką oraz nieumiejętność systemu partyjnego odpowiadania na potrzeby
postindustrialnego społeczeństwa.
.^^^is 4:" ”#Wfli!i®Ś^^ AAWiteH^ij
ROZDZIAŁ XI Zachowania wyborcze 301
bdzw*erciecllaj3cej różne podziały i napięcia społeczne. Najważniejszymi spośród
tych podziałów są te oparte na klasie, płci, przynależności etnicznej, religii i za­
mieszkiwanym regionie. Choć socjalizacja nie pozostaje bez wpływu w tym mode­
la oparte na czynnikach społecznych wyjaśnienia umożliwiają racjonalność w ta-
ifcim stopniu, w jakim interesy grupowe mogą przyczyniać się do kształtowania
lojalności partyjnej. Prawdopodobnie najwyraźniej jest to widoczne w przypadku
■klasy społecznej.
iNie było rzadkością przedstawianie systemu partyjnego jako odzwierciedlenia sys­
temu klasowego, w którym klasy średnie stanowiły elektorat dla partii prawicowych,
Miklasa robotnicza dla partii lewicowych. Dwupartyjny system w Wielkiej Brytanii
Partią Pracy i Partią Konserwatywną tradycyjnie był postrzegany w tym świetle.
Peter Pulzer (1967:98) deklarował nawet, że „klasa jest podstawą brytyjskiej poli­
tyki partyjnej; wszystko inne to dodatki i szczegóły”. Model socjologiczny był jed-
‘nakże atakowany za to, że koncentrując się na grupach społecznych, lekceważył jed-
jiostkę i rolę interesu własnego. Ponadto coraz więcej danych wskazuje na to, że we
współczesnych społeczeństwach więź między czynnikami socjologicznymi a popar­
ciem dla partii osłabła. Szczególną uwagę zwraca zjawisko zaniku identyfikacji kla­
sowej. Można je zaobserwować w większości państw zachodnich. Na przykład ab­
solutne głosowanie klasowe (odsetek wyborców popierających swoją „naturalną”
partię) spadło w Wielkiej Brytanii z 66% w 1966 roku do 47% w 1983 roku. Par­
tia Pracy w 1997 roku, po raz pierwszy, otrzymała więcej głosów od pracowników
umysłowych niż fizycznych.
Model racjonalnego wyboru
Modele glosowania jako racjonalnego wyboru przenoszą centrum zainteresowania
j|socjalizacji i zachowania grup społecznych na jednostkę. W tym ujęciu głosowanie
|
(postrzega się jako racjonalny akt w tym znaczeniu, że uznaje się, iż wyborcy decydu­
jąc wyborze partii na podstawie własnego interesu. Glosowanie nie jest nawykiem,
•manifestacją szerszych więzi i lojalności, ale jest w sposób nieunikniony instrumen-
^Inym środkiem do uzyskania celu. Modele racjonalnego wyboru różnią się między
sobą tym, że niektórzy, jak V.O. Key (1966), postrzegają glosowanie jako retrospek­
tywny komentarz do działań rządzącej partii oraz badają, jak te działania wpływają
(nă;wybór obywateli, podczas gdy inni, tacy jak Himmelweit, Humphreys i Jaeger
ik indentyfikacji klasowej
(identyfikacji klasowej jest to osłabienie więzi między klasą społeczną a poparciem dla partii. Klasa
iczna (patrz s. 241) może jednak pozostać znaczącym (może nawet najbardziej znaczącym) czynnikiem
wającym na decyzje wyborcze. Wpływ zaniku identyfikacji wyraża się w osłabieniu tradycyjnych partii
iwych, zwłaszcza partii robotniczych, często powodując zmianę sil w systemie partyjnym. Wyjaśnienia
iska zaniku identyfikacji klasowej zazwyczaj koncentrują się na zmianach w strukturze społecznej, które
liiy solidarystyczny charakter tożsamości klasowej. Zaliczają się do nich „burżualizacja" klasy robotniczej
ca następstwem rosnącej zamożności, przejście z sektora przemysłowego do sektora usług, rosnące
zenie różnic sektorowych opartych na podziale na sektor publiczny i prywatny.
Sift: "- ^IliWW'’ Mhbv
 ■^W • <«<W|^ •m®
302 CZĘŚĆ 3 Reprezentacja, wybory i glosowanie
(1985), przedstawiają wyborców jako aktywnych w tym sensie, że zachowują si^
klienci wybierający spośród dostępnej oferty programowej.
Ostatni pogląd podkreśla znaczenie tego, co można nazwać „głosowaniem wedl
kwestii problemowych”, oraz sugeruje, że partie mogą w dużym stopniu wpływać'
swój wynik wyborczy za pomocą rewidowania i przekształcania swojego program
politycznego. Jest ogólnie przyjęte, że jedną z konsekwencji zaniku więzi partyjnej®
i klasowych jest wzrost znaczenia głosowania problemowego. Przyczynia się do teg^|^
także pluralizm i indywidualizm, którym sprzyja postmodernizm (patrz s. 80). Slabom
ścią teorii racjonalnego wyboru jest to, że odrywają wyborcę z jego społecznego
rurowego kontekstu. Innymi słowy, do pewnego stopnia zdolność oceniania próbie^
mów i szacowania swojego interesu (istota głosowania instrumentalnego);^
strukturyzowana przez szersze więzi partyjne i lojalność grupową.
Model dominującej ideologii
Radykalne teorie glosowania zwykle podkreślają stopień, w jakim decyzje indyw
alne są kształtowane przez proces manipulacji i kontroli ideologicznej. W pewr
sensie takie teorie przypominają model socjologiczny w tym, że glosowanie postr
gane jest jako odzwierciedlenie pozycji jednostki w hierarchii społecznej. Teori
różnią się jednak od modelu socjologicznego podkreślaniem, że sposób interprę
przed jednostki swoich pozycji zależy od tego, jak zostało im to przedstawione
przez edukację, rząd, a przede wszystkim środki masowego przekazu. Na przy]
Dunleavy i Husbands (1985) twierdzili, że na rywalizację partyjną i debatę polit
ną w Wielkiej Brytanii przy zmniejszającym się wpływie podziałów klasowych na.
sowanie, coraz większy wpływ mają media.
W przeciwieństwie do poprzedniego poglądu, głoszącego, że środki masow
przekazu jedynie wzmacniają istniejące już preferencje, sugeruje się, że media są w
nie zniekształcać komunikację polityczną zarówno przez wyznaczanie kwestii bę
cych przedmiotem debat, jak też przez strukruryzowanie preferencji i symp
W konsekwencji, jeśli postawy wyborców dostosowują się do zasad dominującej)
ologii, partie nie będą w stanie przedstawiać programu wychodzącego poza ram
ideologii. W ten sposób, nie walcząc z istniejącym podziałem władzy i zasobów wu
łeczeństwie, proces wyborczy przejawia tendencję do podtrzymywania go. Słabo
modelu dominującej ideologii jest to, że przeceniając proces społecznego warun
wania, zupełnie nie uwzględnia indywidualnej kalkulacji i autonomii osobistej.
wXW;
•31
;rj®»zs»!ci:Łv:
^^>w' ’^^ty<:*țm»^^^^ 'Tîp!^wî^' <w.w« .*wr~
ROZDZIAŁ XI Podsumowanie 303
Podsumowanie
Reprezentacja jest relacją, w której jednostka lub grupa działa w imieniu większej
grupy ludzi. Może mieć to formę służenia mądrością przez wykształcone elity,
wskazówek lub instrukcji dawanych delegatom, uzyskania mandatu społecznego
). ' lub wysyłania swoich reprezentantów przez grupy.
>.• We współczesnej polityce reprezentacja jest nierozerwalnie związana z wyborami.
«Wybory mogą nie być wystarczającym warunkiem reprezentacji politycznej, ale
fez pewnością są warunkiem koniecznym. Aby wybory mogły spełniać wymagania
«reprezentatywności, muszą być konkurencyjne, wolne i uczciwe oraz przeprowa-
i dzane na podstawie powszechnego prawa wyborczego.
^Wybory pełnią różne funkcje. Z jednej strony są to funkcje „oddolne”, takie jak re­
krutacja polityczna, reprezentacja, kształtowanie rządu i wpływanie na program.
.. Z drugiej strony radykalni teoretycy podkreślają ich funkcje „odgórne”, do których
należy legitymizacja, kształtowanie opinii publicznej i wzmacnianie pozycji elit.
^Systemy wyborcze często klasyfikowane są jako większościowe lub proporcjonal­
ne. W systemach większościowych duże partie zazwyczaj uzyskują większy odse-
^tek mandatów w stosunku do odsetka głosów, co zwiększa szanse na rząd jednej
partii. W systemach proporcjonalnych relacja między odsetkiem mandatów a uzy-
. skanych głosów jest równa lub przynajmniej dysproporcje są mniejsze, co zwięk-
Kża prawdopodobieństwo występowania rządu koalicyjnego.
!• Obrona systemów większościowych opiera się na tym, że oferują wyborcom jasny
■wybór spośród potencjalnych rządów, dają zwycięskiej partii mandat do realizacji
jej programu, przyczyniają się do tworzenia silnego i stabilnego rządu. W przeci­
wieństwie do tego obrona systemów proporcjonalnych opiera się na argumencie,
że zazwyczaj zapewniają one rządowi szerszą bazę społeczną, sprzyjają konsensu-
Kșowi i współpracy między kilkoma partiami i tworzą zdrową równowagę między
egzekutywą a legislatywą.
® Znaczenie wyborów jest ściśle związane z czynnikami kształtującymi zachowania
fewyborcze. Spośród różnych teorii głosowania istnieją modele podkreślające wagę
identyfikacji partyjnej i zwyczajowych przywiązań; takie, które podkreślają wagę
^członkostwa w grupach społecznych i społecznych więzi; takie, które opierają się
, na racjonalnym wyborze i kalkulacjach własnego interesu i takie, które sugerują, że
‘ jednostkowe wybory kształtowane są przez manipulację ideologiczną i kontrolę.
Pytania do dyskusji
Czy reprezentacja jest tylko substytutem demokracji?
♦ Jakie warunki są najbardziej sprzyjające dla rządu reprezentatywnego?
♦ Czy większe jest znaczenie wyborów jako sposobu pociągnięcia polityków do od-
roowiedzialności, czy też jako sposobu zapewnienia przetrwania reżimu?
SS532BS!ffiSSSfflJa;
304 CZĘŚĆ 3 Gospodarka i społeczeństwo | W polityce wspólna nienawiść prawic zawsze jest podwaliny przyjaźni.
Alexis de Tocqueville
O demokracji w Ameryce (1835)
♦ Czy nieuchronny jest kompromis między sprawiedliwością wyborów a silnym
bilnym rządem?
❖ Na ile skuteczne są wybory w definiowaniu interesu publicznego? u
♦ Do jakiego stopnia zachowania wyborcze są racjonalne i skoncentrowane na® I Partie i systemy partyjne
blemach?

H Lektury uzupełniające S ® SPIS TREŚCI

Birch A.H., (1972), Representation, London, Macmillan; New York, Praegei Polityka partii 306
Omówione tu zostały w sposób jasny i dogłębny pojęcie reprezentacji oraz kondy ’ Rodzaje partii 308
Funkcje partii 310
rządu reprezentatywnego.
Organizacja partii: gdzie znajduje się władza? 316
Farrell D.M., (2001), Electoral Systems. A Comparative Introduction, London;.“ ' Bi Systemy partyjne 319
grave. Napisane zrozumiałym językiem wprowadzenie do sześciu podstawowych® Systemy jednopartyjne 320
pów systemów wyborczych stosowanych współcześnie. Systemy dwupartyjne 322
Systemy wielopartyjne z partią dominującą 323
Harrop M., Miller W. L., (1987), Elections and Voters. A Comparative l«irm Systemy wielopartyjne 325
tion, Basingstoke, Palgrave. Przystępna i zawierająca wiele informacji analiza roli wy Zanikanie partii: 327
borów i debat dotyczących zachowań wyborczych. ; Podsumowanie 330
Pytania do dyskusji 331
Katz R., (1997), Democracy and Elections, Oxford, New York, Oxford Univers’ Lektury uzupełniające 331
ty Press. Przydatny przegląd kwestii związanych z demokracją i wyborami. C^

LeDuc, L., Niemi, R., Norris P. (red.), (1996), Comparing Democracies. ElectiC
and Voting in Global Prospective, London, Sage. Dobra analiza natury i stanu demo
kracji wyborczej i znaczenia systemów wyborczych.

Kie polityczne stanowią podstawę działania nowoczesnej polityki, przez co ich zna-
zenie jest często tak oczywiste, że aż niedoceniane. Nie pamięta się na przykład, że
i} one wynalazkiem względnie nowym. Partie jako polityczne machiny stworzone do
wygrywania wyborów i sprawowania władzy pojawiły się dopiero na początku XIX
<icku. Teraz natomiast są niemal wszechobecne. Nie występują jedynie w tych czę-
dach świata, w których dyktatura łub władza wojskowa uniemożliwiają im działa-
ie. Partie polityczne stanowią po prostu główny czynnik kształtujący współczesną
-litykę. Czy jako wspaniałe narzędzia demokracji, czy jako źródła tyranii i ucisku,
tanowią podstawowe ogniwo łączące państwo ze społeczeństwem obywatelskim
raz instytucje rządowe z grupami i interesami, które funkcjonują w społeczeństwie.
to, partie i systemy partyjne są coraz częściej atakowane. Obwinia się je o to,
3 nie udało im się jasno wyrazić nowych i zróżnicowanych aspiracji, które pojawi-
‘ się we współczesnym społeczeństwie oraz że nie rozwiązały wielu z jego najpo­
ważniejszych problemów, a może nawet nie podjęły takiej próby.

?^*«W-..uL.'fita-..Viii* ^ *».. wiMM» ,s*^. .rWÓi^*^

 ^W" ' WiR#i^ 'WWw^^ 1
306 CZĘŚĆ 3 Partie i systemy partyjne
® Co to jest partia polityczna? Jak można sklasyfikować partie?
SI Jakie są główne funkcje partii politycznych?
S Jak zorganizowane są partie i gdzie wewnątrz nich zlokalizowana jest władza?,'
S Jakie są rodzaje systemów partyjnych?
E Jak system partyjny kształtuje ogólne procesy polityczne?
S3 Czy partie polityczne zanikają i czy jest to proces nieuchronny?
H Polityka partii
Partie polityczne występują w olbrzymiej większości krajów i w większości sysi
mów politycznych. Mogą być albo autorytarne, albo demokratyczne; mogą żabi
gać o władzę w drodze wyborów lub rewolucji; mogą opowiadać się za ideolog:
mi typowymi dla lewicy, prawicy lub centrum, czy nawet nie przyznawać się ।
jakichkolwiek poglądów politycznych. W różnej formie, istnieją jednak od Bras
lii po Burundi i od Norwegii po Nową Zelandię. Rozwój partii polityczny
i przyjęcie systemu partyjnego zaczęły być uznawane za znak politycznej moder:
zacji. Do końca lat 50. XX wieku w 80% państw świata rządy sprawowały par
polityczne. Jednakże w latach 60. i na początku lat 70., wraz z rozpowszechn
niem się w świecie rozwijającym się rządów wojskowych, partie polityczne zac
ły zanikać. Oskarżano je o działalność rozłamową i nieumiejętność rozwiązał
nadrzędnych problemów dotyczących biedy oraz rywalizacji plemiennych i|
nicznych. Okazały się także niewygodne dla elit gospodarczych i wojskowych, li
mo to, nasilenie demokratyzacji (patrz s. 100) w latach 80. i 90. XX wieku dopi
Partia polityczna
Partia polityczna to zorganizowana grupa ludzi, której celem jest przejęcie władzy rządowej na drodze
wyborów lub za pomocą innych środków. Partie są często mylone z grupami interesu (patrz s. 336) czy®
ruchami społecznymi (patrz s. 352).
Cztery cechy charakterystyczne, które zwykle odróżniają partie od innych grup:
• celem partii jest sprawowanie władzy rządowej poprzez objęcie w drodze wyborów urzędów politycznyc
(niemniej jednak, małe partie mogą wykorzystać wybory przede wszystkim jako sposobność do zabrania ?
głosu, a nie do zdobycia władzy),
• partie są ciałami zorganizowanymi z pełnoprawnymi członkami. Odróżnia je to od szerszych i bardziej
rozmytych ruchów społecznych,
• partie zwykle skupiają się na kwestiach ogólnych, zajmując się głównymi obszarami polityki rządowej
(niemniej jednak, małe partie mogą skupiać się na pojedynczych zagadnieniach, tym samym upodabniaj?
się do grup interesu),
• to, co w różnym stopniu łączy partie, to podzielane przez nie preferencje polityczne i ogólna tożsamość
ideologiczna.
ROZDZIAŁ XII Polityka partii 307
radziło do ponownego rozkwitu partii. W Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej roz-
iźnieniu czy upadkowi rządów wojskowych zawsze towarzyszyło powtórne poja­
wienie się partii. W byłych państwach komunistycznych rządy jednej partii zosta-
r zastąpione poprzez ustanowienie systemów partyjnych opartych na
Współzawodnictwie.
Błędnym byłoby założenie, że partie istnieją od zawsze. Partie polityczne są eie-
jentem struktur polityki masowej, zapoczątkowanej przez pojawienie się rządu re-
rezentatywnego oraz postępującego rozszerzania czynnego prawa wyborczego
, XIX wieku. Do tego czasu tzw. frakcje czy partie były zaledwie grupami polity-
ów o podobnych poglądach, zwykle tworzonymi wokół kluczowego lidera czy ro-
ziny. Przykładowo, tak zwane partie dworskie często powstawały w monarchiach
atokratycznych w wyniku walki o wpływy między dostojnikami i doradcami. Tak
ięc, gdy pod koniec XIX wieku Edmund Burke (patrz s. 59) opisał partię jako „gru-
ę osób, które połączyła pewna zasada, z którą wszystkie się zgadzają”, miał na my-
i płynne i nieformalne ugrupowania, takie jak partie wigów i torysów, a nie zor-
anizowane i coraz bardziej zdyscyplinowane machiny, w które miały się one
rzerodzić.
Nowoczesne partie po raz pierwszy pojawiły się w USA. Pomimo odrazy, jaką wo-
ec partii odczuwali „Ojcowie Założyciele”, twórcy amerykańskiej konstytucji, pod-
tas wyborów prezydenckich w roku 1800 Partia Federalna (podobnie jak później
artia Wigów, a od roku 1860 Partia Republikańska) okazała się partią masową. Wie-
: partii konserwatywnych i liberalnych zaczynało jako frakcje ustawodawcze. Do-
iero po jakimś czasie, gdy musiały odwoływać się do stale powiększającego się gro-
a wyborców, rozwinęły pozaparlamentarną machinę okręgów wyborczych,
rzedstawicieli lokalnych irp. Natomiast partie socjaldemokratyczne oraz partie re-
rezentujące grupy religijne, etniczne i językowe zawsze wywodziły się z ruchów spo-
•cznych lub grup interesu, działających poza rządem. Następnie przekształcały się
'pełnoprawne partie parlamentarne, w nadziei, że w wyniku wyborów zdobędą for-
lalną reprezentację oraz będą kształtować politykę społeczną. Na początku XX wie­
li partie i systemy partyjne w praktyce stały się politycznym przejawem podziałów,
łiędzy innymi społecznych, które pobudzały ogół społeczeństwa. Jednakże powsta-
:w rezultacie rodzaje partii znacznie się między sobą różniły.
ikcja, frakcyjność
początku terminy frakcja i partia byty używane zamiennie. Teraz terminu frakcja używa się częściej
'naczeniu sekcji lub grupy wewnątrz jakiejś większej formacji, zwykle partii politycznej. Choć frakcje mogą
‘ stabilne i stale oraz mogą odznaczać się formalną organizacją i członkostwem, ich cele i status
^ anizacyjny są zgodne z celami i statusem ich partii-matki. Gdy brak tej zgodności, frakcja jest postrzegana
P „partia wewnątrz partii". Czasami rozróżnia się między frakcjami a ugrupowaniami, które są bardziej
obodne i mniej formalne, wyróżniając się jedynie wspólną polityką lub skłonnościami ideologicznymi,
kcyjność odnosi się albo do zjawiska szybkiego rozpowszechniania się frakcji, albo do zaciętej rywalizacji
?dzy nimi. Termin „frakcja” jest często używany pejoratywnie. Natomiast termin „frakcyjność" jest zawsze
bratywny i kojarzy się z osłabiającymi konfliktami.

308 CZĘŚĆ 3 Partie i systemy partyjne
Rodzaje partii
Partie polityczne są Idasyfikowane na bardzo wiele różnych sposobów. Najważniej.
sze z nich to:
partie kadrowe i masowe
partie przedstawicielskie i partie integracyjne
partie konstytucyjne i rewolucyjne
partie lewicowe i prawicowe.
Najczęściej rozróżnia się partie kadrowe i partie masowe. Na początku termin?’
„partia kadrowa” oznaczał „partię dostojników”, nad którą dominowała nieformal­
na grupa przywódców, niewidzących większego sensu w budowaniu organizacji ma--
sowej. Takie partie zawsze wywodziły się z frakcji łub klik parlamentarnych w czai
sach, kiedy czynne prawo wyborcze było ograniczone. Dziś jednak termin „kadrowy
jest częściej stosowany (tak jak w partiach komunistycznych) do opisywania wykwa­
lifikowanych i zawodowych członków partii, od których oczekuje się wysokiego stop-'
nia zaangażowania politycznego i dyscypliny doktrynalnej. W tym znaczeniu Kom '
nistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR), partia nazistowska w Niemczech;
oraz partia faszystowska we Włoszech były partiami kadrowymi, tak jak dziś Kom
nistyczna Partia Chin i, pod pewnymi względami, Indyjski Kongres Narodowy. Ch
rakterystyczną cechą partii kadrowych jest to, że opierają się one na politycznie ak-.
tywnej elicie (zwykle podlegającej quasi-militarnej dyscyplinie), która jest w stanie.,
zaoferować masom przywództwo ideologiczne. Chociaż stworzono surowe kryteria::
polityczne dotyczące członkostwa partyjnego, karierowiczostwo oraz zwykła wygo^
da często stanowią silną motywację do wstąpienia do tych partii, co miało miejsce
w przypadku zarówno KPZR, jak i partii nazistowskiej. >5
Z drugiej strony, partia masowa przywiązuje dużą wagę do rozszerzania członko-.
stwa i budowy szerokiego zaplecza wyborczego. Chociaż poszerzenie czynnego pra^'
wa wyborczego zmusiło partie liberalne i konserwatywne do zabiegania o masową
popularność, najwcześniejszymi przykładami partii masowych były europejskie par­
tie socjalistyczne, takie jak Socjaldemokratyczna Partia Niemiec i brytyjska Partia Pra­
cy, które stworzyły organizacje zaprojektowane specjalnie do pozyskiwania poparcia
Idas pracujących. Kluczową cechą tych partii jest to, że więcej wagi przywiązują do
rekrutacji i organizacji, niż do ideologii i przekonań politycznych. Pomimo tego, że
takie partie często mają formalnie demokratyczną organizację, za wyjątkiem mniej­
szości aktywistów, członkostwo zwykle nie pociąga za sobą wiele w kwestii uczest­
nictwa, jedynie ogólną zgodę co do priorytetów i celów.
Większość współczesnych partii można zakwalifikować do kategorii, którą Otto
Kirchheimer (1966) nazwał partiami „uniwersalnymi”. Są to partie, które radykalnie
redukują swój bagaż ideologiczny, w celu przypodobania się jak największej liczbie
wyborców. Kirchheimer miał w szczególności na myśli Unię Chrześcijańsko-Demo-
kratyczną w Niemczech, jednak najlepsze przykłady partii „uniwersalnych” można
znaleźć w USA w postaci republikanów i demokratów. Współczesne odideologizowa-
ne partie socjalistyczne, taicie jak niemieccy socjaldemokraci i laburzyści w Wielkiej
W*®®* aatiibL .liku.
«sKWjsaHWM
ROZDZIAŁ XII Polityka partii 309
rytanii, również pasują do tego opisu. To, co odróżnia je od klasycznego modelu
rtii masowych, to fakt, że podkreślają one przywództwo i jedność, a umniejszają
aczenie roli indywidualnych członków partii, próbując budować szerokie koalicje
parcia, zamiast opierać się na konkretnej klasie czy danym sektorze społeczeństwa,
prugim rozróżnieniem partii, zaproponowanym przez Sigmunda Neumanna
956), jest podział na tzw. partie przedstawicielskie i partie integracyjne. Główną
nkcją partii przedstawicielskich jest zapewnienie sobie głosów w wyborach. Tym
mym starają się one raczej odzwierciedlać, a nie kształtować opinię publiczną,
.tym względzie partie przedstawicielskie przyjmują strategię uniwersalną i dlatego
edkładają pragmatyzm nad zasady, zaś badania rynku nad mobilizację społeczeń-
va. Przewaga owych partii we współczesnym świecie polityki nadała znaczną siłę
gumentom opartym na modelach wyboru racjonalnego dotyczących zachowań po-
cznych, jak modele Josepha Schumpetera (patrz s. 283) i Anthony’ego Downsa,
óre ukazują polityków jako istoty dążące do władzy, gotowe zaakceptować wszel-
iStrategię, która może zapewnić im sukces wyborczy.
.Natomiast partie integracyjne przyjmują proaktywne, a nie reaktywne strategie po-
czne. Chcą mobilizować, edukować i pobudzać masy, a nie jedynie odpowiadać na
ich problemy. Chociaż Neumann za typową partię mobilizującą uznawał zdyscyplino­
waną ideologicznie partię kadrową, również partie masowe mogą przejawiać tenden-
mobilizujące. Przykładowo, zanim porażka wyborcza zniechęciła partie socjalde-
kratyczne, starały się one przekonać elektorat o korzyściach płynących z własności
publicznej, pełnego zatrudnienia, redystrybucji, opieki społecznej itd. W latach 80. XX
• wieku podejście to przyjęli również, choć nie bez dozy ironii, brytyjscy konserwatyści
lâpod rządami Margaret Thatcher. Porzucając typową dia partii niechęć do ideologii
.'.■ (patrz s. 53) i abstrakcyjnych zasad, Thatcher przyjęła „politykę przekonań” prowa-
H^ząc politykę mobilizacyjną, która opierała się na silnym poparciu dla zmniejszania
^podatków, zachęcania przedsiębiorczości, promowania odpowiedzialności indywidu-
palnej, stawiania czoła władzy związków zawodowych itd.
Trzeci rodzaj klasyfikacji czyni rozróżnienie pomiędzy partiami konstytucyjnymi
■ a rewolucyjnymi. Te pierwsze uznają prawa i uprawnienia innych partii i tym samym
działają w ramach reguł i ograniczeń. W szczególności uznają rozróżnienie między
«partią a państwem, pomiędzy partią u władzy (aktualnym rządem) a instytucjami
^państwowymi (administracją, sądownictwem, policją itd.), które cieszą się formalną
«niezależnością i polityczną neutralnością. Partie konstytucyjne przede wszystkim
^uznają i szanują reguły współzawodnictwa wyborczego. Zdają sobie sprawę, że mo-
I gą zostać pozbawione władzy, z taką samą łatwością, z jaką ją zdobyły. Wszystkie
partie głównego nurtu w demokracjach liberalnych mają charakter konstytucyjny.
Natomiast partie rewolucyjne są partiami antysystemowymi lub an­
tykonstytucyjnymi, prawicowymi bądź lewicowymi. Ich celem jest
przejęcie władzy i obalenie istniejącej struktury państwowej przy po­ Wybór racjonalny -
mocy najróżniejszych taktyk, począwszy od otwartego powstania i po­ podejście do polityki
wszechnej rewolucji, do gz/asz-legalizmu praktykowanego przez nazi- oparte na założeniu, że
. stów i faszystów. W niektórych przypadkach istnieje formalny zakaz jednostki są racjonalnie
interesownymi aktorami;
działalności partii rewolucyjnych, przejawiający się w zaklasyfikowa­
„ekonomiczna" teoria
niu ich jako partii „ekstremistycznych” łub „antydemokratycznych”, polityki.
• tak jak w Niemczech od czasu zakończenia II wojny światowej. Jed-
'Wli^ ^
W^
 -W$»it'" :i«tW^Wlll^ '^wfBw^M • ‘'B ’W^^^ iwp’îW^'MSpww /'VF—
ROZDZIAŁ XII Polityka partii
310 CZĘSC 3 Partiei systemy partyjne Ws

nak gdy takie partie zdobywają władzę, zawsze zostają partiami „rządzącymi” I®
temowymi, blokując partie konkurencyjne i tworząc stały związek z machiną £
stwa. W systemach jednopartyjnych, ustanowionych pod sztandarem komunizmu.
szyzmu, nacjonalizmu, czy czegokolwiek innego, różnica między państwem a p^f
jest tak słaba, że w praktyce partia „rządząca” zastępuje rząd, tworząc połączony® pektrum polityczne
rat partyjno-państwowy. Przykładowo, w ZSRR powszechne było, że sekretar^ggn
^ęówo-prawicowe spektrum polityczne to skrótowa metoda opisu poglądów i przekonań poli-
rainy [od 1953 - pierwszy sekretarz] KPZR działał jako prezydent łub szef rządni
ycznych, która streszcza ideologiczne stanowiska polityków, partii i ruchów. Jego początki sięgają
zadawania sobie trudu związanego z objęciem formalnego stanowiska państwowej ' y/olucji francuskiej oraz stanowisk, jakie grupy zajęły w czasie pierwszego w roku 1789 zebra-
Ostatni sposób rozróżniania partii politycznych, w szczególności lewicowych j p^g nia. Stanów Generalnych. Terminy lewica i prawica nie mają jednak dokładnych znaczeń. W wą­
wicowych (patrz s. 311), opiera się na orientacji ideologicznej. Partie postrzeganej skim rozumieniu, linearne spektrum polityczne (patrz rys. 12.1) zestawia różne postawy wobec go­
ko „lewica” (partie postępowe, socjaldemokratyczne i komunistyczne) charakte^^sy
spodarki i role państwa: poglądy lewicowe popierają interwencję i kolektywizm, prawicowe
je zaangażowanie w zmiany w postaci albo reformy społecznej, albo totąl^:^^
flałomiast rynek i indywidualizm. Spektrum rzekomo odzwierciedla głębsze różnice dotyczące ide-
transformacji gospodarczej.
rczeL Swe poparcie tradvevinie z biednych
czernin one tradycyjnie
nnnnrcie czerpią §S|H
biednvrliASs^A:^-^ bądź wartości:
krzywdzonych kręgów SDoleczeństwa (w społecznościach
kretów społeczeństwa sDośród klas^^^
mieiskich spośród
soolecznościach miejskich klnȘ^ii^l ‘A
K^jwica Prawica
cujących). Natomiast partie, które uważa się za część „prawicy” (w szczególności
tie konserwatywne i faszystowskie) na ogół utrzymują istniejący porządek społećzny^^ ^■wolność władza
i w rym rozumieniu są siłą zapewniającą ciągłość. Cieszą się one zwykle poparciefti^loB Równość hierarchia
^braterstwo rozkaz
teresów biznesowych oraz zadowolonych ze swego standardu materialnego klas śrhd^1^
nich. Jednakże pojęcie wyraźnego podziału na partie lewicowe i prawicowe jest w naps ~7^ 0 obowiązki
tradycja
lepszym wypadku zbyt uproszczone, a w najgorszym bardzo zwodnicze. Oprócz S efoiTny
reakcyjność
że zarówno lewica, jak i prawica są często podzielone na reformatorów i rewohicj^S^ -internacjonalizm
nacjonalizm
nistów oraz na zwolenników konstytucji i powstania, wszystkie partie, a w szcze^i^^ '
ności te konstytucyjne, są zwykle organizacjami o szerokim przekroju społecznyri^--^ fc; .‘Alternatywne spektrum polityczne w kształcie podkowy (patrz rys. 12.2) wymyślono w okresie po
gdyż obejmują także ich własne środowiska lewicowe i prawicowe. Ponadto konlśi^ę l£. liiiII wojnie światowej, aby podkreślić totalitarne i monistyczne (antypluralistyczne) tendencje żarów-
rencja wyborcza zaciera tożsamości ideologiczne - niegdyś pielęgnowane zasady są®®» " ‘/nA faszyzmu, jak
no ^fłwimn i komunizmu, przeciwstawiając im rzekomą tolerancję i otwartość poglądów glów-
łoi/ i łzr^mt i ni*ym 11 nnonHAiettxnî ’iio/' îrr» r^al/omo ŁrUnr^nrMA t <\łi n rfrxt^A neinl^dAut nłAłir.

wszechnie porzucane w poszukiwaniu głosów. Przykładowo, brytyjska Partia Pracy’l'w ?’-\neE° ntJdu. Ci, którzy, jak Hans Eysenck (1971), rozwinęli dwuwymiarowe spektrum polityczne
(Labour Party), zabiegając o poparcie tak zwanej Anglii środkowej (czyli średnio^ (patrz rys. 12.3), próbują nadrobić zbyt uproszczony i niekonsekwentny charakter konwencjonal-
możnej części społeczeństwa angielskiego, charakteryzującej się umiarkowanymi?!® gigo spektrum lewicowo-prawicowego poprzez dodanie wymiaru wertykalnego, mianowicie auto-
glądami politycznymi) przesunęła się w stronę ideologicznego środka, zmieniająchal rytarno-liberalnego. Pozwala to oddzielić stanowiska dotyczące organizacji gospodarczej od tych
związanych z wolnością obywatelską.
wet nazwę na „nową” Partię Pracy (New Labour Party). Wreszcie odejście od dawnych’
rozbieżności klasowych i pojawienie się nowych problemów politycznych, takich jak <1^ k
ochrona środowiska, prawa zwierząt i feminizm przyczyniło się z pewnością do,;:\.j £
dezaktualizacji tradycyjnych poglądów lewicy i prawicy (Giddens 2001). I reprezentacja
formowanie elity i rekrutacja członków
Funkcje partii
formułowanie celów
Pomimo tego, że partie polityczne definiuje się przy pomocy głównej funkcji (zajmÓW»
wania urzędów politycznych i sprawowania władzy rządowej), ich wpływ na systemf» artykulacja i agregacja interesów
polityczny jest znacznie szerszy i bardziej złożony. To, że uogólnienia na temat funU^SW socjalizacja i mobilizacja
cji partii mogą nieść ze sobą niebezpieczeństwa, rozumie się samo przez się. Partie
konstytucyjne działające w kontekście współzawodnictwa wyborczego są zwykle uk^^® organizowanie rządu.
zywane jako bastiony demokracji. Często istnienie tych partii jest wręcz utożsamia--1 a
ne z papierkiem lakmusowym zdrowego systemu demokratycznego. Z drugiej stro- Ț Reprezentacja
ny, partie systemowe, posiadające monopol na władzę polityczną, są powszechnie
przedstawiane jako instrumenty manipulacji i kontroli politycznej. Niemniej jednaft» Reprezentacja (patrz s. 278) jest często postrzegana jako główna funkcja partii. Na­
można wyróżnić kilka ogólnych funkcji partii. Główne z nich to: '^$O wiązuje do zdolności partii na polu artykułowania i reagowania na poglądy zarówno

““---CAOTraiWltXtCO'.rtWAiftjW^^ SOTW-W-WTSSKiajyriffiKi-Cł^IiJT^r,-;;.?/^^^
. •. "_■■;•;• --.- — •' ..■.;■;:'“
 3*M&TO3SS0S9M»^»R>aW!!$j.:KSi?m?r'.K'5^^ ^~S®®WXaia"®®£^2kTjKi!MLS'A^WAW^*/rs;w4!//.'.s<JJ<»w:t;':.::^

312 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne

ROZDZIAŁ XII Polityka partii 313

Rysunek 12.1 iBsyroich członków, jak i wyborców. W języku teorii systemów partie polityczne są waż-
Linearne spektrum polityczne ft nymi mechanizmami „wejściowymi”, zapewniającymi, że rząd rozważy potrzeby
(-■'i pragnienia większości społeczeństwa. Bez wątpienia jest to funkcja, którą spełnić
Spektrum linearne # można najlepiej, a zdaniem niektórych wyłącznie, w systemie otwartym i opartym na
('.'•współzawodnictwie, który wymusza na partiach, aby wychodziły naprzeciw prefe-
rencjom większości. Teoretycy racjonalnego wyboru, tacy jak Anthony Downs (1957),
komunizm socjalizm liberalizm konserwatyzm ((wyjaśniają ten proces, wskazując na podobieństwa między rynkiem politycznym
I a ekonomicznym, jako, że politycy, zabiegając o głosy, w gruncie rzeczy działają jak
Hprzedsiębiorcy, co oznacza, że partie zachowują się podobnie do świata biznesu. Tak
Rysunek 12.2
¥'."więc ostatecznie władza spoczywa w rękach konsumentów, czyli wyborców. Ten „mo-
^del ekonomiczny” można jednak poddać krytyce z następujących powodów: partie
Spektrum polityczne w kształcie podkowy
^ 'starają się zarówno „kształtować” lub mobilizować opinię publiczną, jak i na nią od-
Spektrum w kształcie podkowy £ powiadać, wizerunek wyborców jako dobrze poinformowanych, rozsądnych i nasta-
, wionych na konkretne problemy konsumentów budzi wątpliwości, zaś możliwości
komunizm faszyzm ( wyboru, jakie posiada konsument (czy wyborca) są często zbyt wąskie.

Formowanie elity i rekrutacja członków

Zadaniem wszelkiego rodzaju partii jest zapewnienie państwom politycznych przy­
socjalizm konserwatyzm wódców. Jednym z rzadkich wyjątków od tej reguły byl generał de Gaulle, który w ro-
:ku 1944 zaoferował się Francji jako „wybawca”, stojący ponad partyjnymi podziała­
mi. To on stworzył partie takie jak Unia na Rzecz Nowej Republiki, a nie one
wykreowały jego. Politycy coraz częściej zdobywają urząd ze względu na swoje sta­
liberalizm nowisko w partii: kandydaci w wyborach prezydenckich są zwykle liderami partii,
a w systemach parlamentarnych premierem zostaje zazwyczaj przewodniczący naj­
większej partii w zgromadzeniu. Stanowiska w Radzie Ministrów i na szczeblu mini­
Rysunek 12.3 sterialnym są zwykle zajmowane przez wyższych rangą członków partii, choć wyjąt­
Dwuwymiarowe spektrum polityczne ki można znaleźć w systemach prezydenckich, takich jak USA, które przyzwalają na
mianowanie ministrów bezpartyjnych.
Spektrum dwuwymiarowe Dlatego też w większości przypadków partie stanowią pole treningowe dla polity­
władza
o stalinizm
ków, dostarczając im wiedzę, umiejętności i doświadczenie oraz pewną formę ścież­
ki kariery, aczkolwiek zależnej od zmiennego losu partii. Z drugiej strony, pełną kon­
trolę, jaką partie mają nad stanowiskami rządowymi, można krytykować za to, że
o nowa prawica

lewica ------------------------- prawica Prawybory

o Prawybory odbywają się wewnątrz partii, w ich drodze wybiera się kandydatów do wyborów „oficjalnych".
socjaldemokracja W XX wieku prawybory stały się głównym narzędziem do wyznaczania kandydatów w USA, a także do
wyłaniania delegatów na zjazd partii oraz liderów partyjnych. Większość stanów w USA organizuje prawybory
„zamknięte", w których uczestniczyć mogą jedynie zarejestrowani zwolennicy partii (których należy odróżnić
od członków partii). Z kolei prawybory „otwarte" pozwalają na udział wszystkich wyborców bez względu na
przynależność partyjną. Prawybory odgrywają ważną rolę, gdyż dają wyborcom, którzy są szeregowymi
członkami, więcej do powiedzenia w sprawach dotyczących partii i prowadzą do stylu uprawiania polityki,
° anarchokapitalizm
który jest bardziej zorientowany na kandydatów, a mniej na samą partię. Sukces odniesiony w prawyborach
wolność pozwala kandydatowi przejąć kontrolę nad machiną partyjną i nie pozostawiać spraw w ręku samej partii.

•• Ji.

‘ir-^W- MiMŚticijłł& - I*^^


4«^^ ■ ■ • • ?##»
314 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
polityczni liderzy rekrutują się z wąskiego kręgu ważnych postaci z niewielkiejj
by głównych partii. Jednak w USA kontrolę tę osłabia szeroko rozpowszec
praktyka prawyborów, które zmniejszają kontrolę partii nad procesem wyboru;
minacji kandydata.
Formulowanie celów
Zgodnie z tradycją partie polityczne są jednym ze środków, przy pomocy któr
społeczeństwa wyznaczają wspólne cele, a w niektórych wypadkach zapewniają
są one osiągane. Funkcję tę pełnią partie, gdyż w procesie zabiegania o władzę fi
mułują programy rządu (poprzez konferencje, konwencje, programy wyborcze j
których celem jest zyskanie powszechnego poparcia. Oznacza to, że partie są gło
nym źródłem inicjatywy politycznej, a także zachęca je do formułowania spóf^
zestawów opcji programowych, które pozwalają elektoratowi wybrać cele reałis^
ne i osiągalne.
Tę funkcję najwyraźniej spełniają te partie w systemach parlamentarnych, któt
są w stanie uzyskać mandat (patrz s. 282) potrzebny, aby prowadzić własną po
kę, w przypadku zwycięstwa w walce o władzę. Jednakże może się to zdarzyć t
że w systemach prezydenckich, zwykle w partiach bezprogramowych, jak w pr
padku republikańskiego „Kontraktu z Ameryką” podczas wyborów do Kongń
w roku 1994. Niemniej jednak tendencja do dominacji odideologizowanych par
uniwersalnych oraz fakt, że kampanie wyborcze coraz bardziej przedkładają osob
wość i wizerunek nad programy i problemy, powszechnie zmniejszyło wpływ, jaki
partie wywierają na tworzenie polityki. Ponadto programy partyjne niemal na pe
no ulegają modyfikacji za sprawą nacisków ze strony administracji państwowej i gru
interesu, jak i za sprawą okoliczności zaistniałych wewnątrz kraju i na scenie mi
dzynarodowej. Z drugiej strony, wdrażaniem polityki zajmuje się zwykle biuro
cja, a nie partie. Wyjątkiem są systemy jednopartyjne, na przykład w ortodoksyjnyc
krajach komunistycznych, w których partia „rządząca” nadzoruje aparat państwo
wy na każdym jego szczeblu.
Artykulacja i agregacja interesów i^
W procesie wypracowywania wspólnych celów, partie pomagają również wyrazie
i dokonać agregacji różnorodnych interesów społeczeństwa. W rzeczywistości rozwi-:
jają się jako narzędzie, poprzez które grupy biznesu, pracownicze, etniczne czy inne!
przedstawiają lub bronią swoich różnych interesów. Przykładowo, brytyjska Partia
Pracy została stworzona przez ruch związków zawodowych w celu zapewnienia kla^
sie robotniczej reprezentacji politycznej. Inne partie skutecznie pozyskiwały interesy
i grupy w celu poszerzenia grona swoich wyborców, tak jak na przełomie XIX i XX;
wieku partie w USA zrobiły to z grupami imigrantów.
Fakt, że partie narodowe zawsze przedstawiają postulaty wielu grup, zmusza je
do agregacji tych interesów poprzez łączenie ich w spójną całość i utrzymywanie
równowagi między sprzecznymi żądaniami. Partie konstytucyjne są wyraźnie zmu­
szane do takiego postępowania poprzez naciski pochodzące z rywalizacji wybor­
czej, ale również partie monopolistyczne wyrażają i agregują interesy poprzez ich
bliskie relacje z państwem i gospodarką, szczególnie w systemach planowanych cen-
•r.^'A-KW’/.'W:.-.-r2?r; : .MW/i’aairanKiBSMWK-
S^^^||ft®e^ ‘$^rw*^Ew^ w*
ROZDZIAŁ XII Polityka partii 315
Mnie. Jednak nawet w systemach opartych na współzawodnictwie partii nie
|zystkie interesy są wyrażane, mianowicie te, które najbardziej narażają daną par-
ę na ostracyzm.
Socjalizacja i mobilizacja
^jrzez wewnętrzną dyskusję i debatę, jak i poprzez prowadzenie kampanii i współ-
^awodnictwo wyborcze, partie są ważnymi pośrednikami w procesach socjalizacji
edukacji politycznej. Wybrane przez partie kwestie, na których się koncentrują, po­
magają sworzyć polityczny plan, a wartości i postawy, które wyrażają, stają się czę-
cią szerszej kultury politycznej (patrz s. 252). W przypadku partii monopolistycz-
■pych, propagowanie „oficjalnej” ideologii (czy to marksizmu-leninizmu, narodowego
socjalizmu, czy po prostu poglądów charyzmatycznych liderów) jest świadomie uzna­
wane za ich główną, jeśli nie najwyższą, funkcję.
W systemach opartych na współzawodnictwie partie głównego nurtu odgrywają
diiżą rolę w zachęcaniu grup do stosowania się do reguł demokratycznych, tym sa-
mym mobilizując poparcie dla samego ustroju. Przykładowo, pojawienie się partii so­
cjaldemokratycznych na przełomie XIX i XX wieku było ważnym narzędziem inte­
gracji klasy pracującej ze społeczeństwem przemysłowym. Niemniej jednak, zdolność
partii do mobilizacji i socjalizacji została poddana w wątpliwość przez znalezienie
■• .w wielu krajach dowodów na zanik identyfikacji partyjnej (patrz s. 300) oraz rosną-
| ce rozczarowanie konwencjonalnymi partiami popierającymi system. Problem partii
polega na tym, że do pewnego stopnia same przeszły socjalizację (niektórzy powie-
; dzieliby, że są skorumpowane) poprzez doświadczenie sprawowania władzy, które,
jak się wydaje, zmniejsza ich skuteczność w angażowaniu się w sympatie partyjne
i wzbudzaniu przywiązania emocjonalnego.
Organizowanie rządu
Często dowodzi się, że złożonymi współczesnymi społeczeństwami nie dałoby się rzą­
dzić bez partii politycznych. Po pierwsze, pomagają one tworzyć rządy, w systemach
‘parlamentarnych w takim zakresie, że można mówić o „rządach partii” (patrz s. 321).
Dają one również rządowi pewną stabilność i spójność, szczególnie, jeśli członkowie
rządu wywodzą się z jednej partii i są tym samym zjednoczeni przez wzajemne zro­
zumienie i sympatie. Nawet w przypadku rządów, które zostały stworzone przez ko­
alicję, istnieje większe prawdopodobieństwo, że będą one budować jedność i zgodę,
niż w przypadku rządów składających się z odrębnych jednostek, z których każda ma
swe własne priorytety.
Ponadto, partie ułatwiają współpracę pomiędzy dwiema głównymi gałęziami
władzy państwa: zgromadzeniem i egzekutywą. W systemach parlamentarnych jest
to skutecznie zagwarantowane poprzez fakt, że rząd składa się z jednej lub więcej
partii, które mają większościową kontrolę nad zgromadzeniem. Jednak nawet
w systemach prezydenckich prezydent może wywierać pewien wpływ, jeśli nie spra­
wować kontrolę, poprzez odwołanie do jedności partii. Na koniec, partie stanowią
główne źródło opozycji i krytyki zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, rządu, przy­
najmniej w systemach opartych na współzawodnictwie. Poszerza to polityczną
debatę i edukuje wyborców, a także pomaga zapewnić, że polityka rządu jest skru-
i :•: •.■xwwi ;.:•’•'.•••.•.•
316 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
^rto^
wiedzieć:
Żelazne prawo oligarchii
Oligarchia to rząd lub dominacja niewielkiej liczby osób. Żelazne prawo oligarchii, sformułować
przez Michelsa (1962) wskazuje, że organizacje polityczne, a tym samym wszelkie organizacje
wykazują nieuniknioną skłonność do posiadania cech oligarchii. Struktury partycypacyjne lub»
mokratyczne nie mogą hamować tendencji oligarchicznych; mogą je jedynie ukrywać.
Michels przedstawił kilka argumentów przemawiających za jego prawem:
• grupy elitarne powstają w wyniku potrzeby specjalizacji. Członkowie elity posiadają większą®!
dzę specjalistyczną i lepsze umiejętności organizacyjne niż zwykli członkowie,
liderzy tworzą grupy spójne, ponieważ mają świadomość, że zwiększa to ich szanse na po^MII
nie przy władzy,
szeregowi członkowie organizacji zwykle są apatyczni i dlatego mają skłonność do akceptowaą|ą^t|
subordynacji oraz czczenia liderów.
pulatnie poddawana szczegółowej kontroli i dlatego prawdopodobieństwo powo-^
dzenia jest większe.
Organizacja partii: gdzie znajduje się władza?
Z powodu kluczowej roli, jaką odgrywają partie polityczne, wiele uwagi przywiązu­
je się do kwestii umiejscowienia władzy wewnątrz partii? Organizacja i struktura par­
tii dostarcza podstawowych wskazówek dotyczących dystrybucji władzy w społeczeń­
stwie jako całości. Czy partie mogą działać jako ciała demokratyczne, które poszerzają
partycypację i dostęp do władzy? Czy po prostu umacniają dominację liderów i elit?
Jedną z pierwszych prób zbadania demokracji wewnątrz partii podjął Mosei Ostróg
górski w pracy Democracy and the Organization of Political Parties (1902), w której
utrzymywał, że reprezentowanie indywidualnych interesów przegrało rywalizację
z rosnącym wpływem machiny partyjnej oraz kontrolą sprawowaną przez kliki ści^
Demokracja partyjna
Demokracja partyjna to forma władzy powszechnej, która działa za pośrednictwem partii jako instytucji
demokratycznej. Istnieją dwa poglądy, które wyjaśniają, jak można to osiągnąć. Według pierwszego
(demokracji wewnątrzpartyjnej) partie są demokratycznymi pośrednikami, jako że władza wewnątrz nich jest
rozdzielona powszechnie i równo. Sugeruje to, na przykład, że w wyborach liderów i kandydatów powinno
brać udział wielu wyborców, a konferencje i konwencje powinny odgrywać znaczącą role w tworzeniu
polityki. Według drugiego modelu, demokracja nakazuje, aby władza tworząca politykę koncentrowała się
w rękach członków partii, którzy zostali wybrani i dlatego ponoszą publiczną odpowiedzialność. Według tego
poglądu, powszechny i równy rozdział władzy wewnątrz partii może doprowadzić do tyranii niewybranych
aktywistów z okręgów wyborczych.
BsaitesŚiŁiiiliii: -. wjW-l
ROZDZIAŁ XII Polityka partii 317
skg° kierownictwa partii. W pamięć bardziej zapada ten sam pogląd przedstawiony
rzez Roberta Michelsa w Political Parties (1962) w formie „żelaznego prawa oligar­
chii”? czy> jak powiedział sam autor, „ten kto mówi organizacja, mówi oligarchia”,
michels (1879-1936), wybitny teoretyk elit, chciał poddać analizie strukturę władzy
niemieckiego SPD (Socjaldemokratycznej Partii Niemiec). Utrzymywał, że pomimo
as;-? formalnie demokratycznej organizacji partii, władza była skupiona w rękach malej
1 |BWrUPy Werów partyjnych.
Według Michelsa opisane przez niego „prawo” wyjaśniało nieuniknioną porażkę
.demokratycznego socjalizmu, a nawet obalało mit politycznej demokracji. Jednak
țiv . krytycy zwracają uwagę na to, że obserwacje Michelsa to uogólnienia, opierające się
® na analizie jednej partii politycznej w danym czasie, a także na wątpliwych teoriach
^^psychologicznych. W praktyce często okazuje się, że elity partyjne są bardziej podzie-
r-,.:. lone, a masowe członkostwo cieszy się mniejszym szacunkiem i jest mniej aktywne
.niż wskazywał na to Michels. Bardziej współczesną wersję tej teorii rozwinął Robert
McKenzie w British Political Parties (1955). Mianowicie zakwestionował przyjęty po-
gląd, jakoby Partia Konserwatywna była elitarna i zdominowana przez przywódcę,
a Partia Pracy charakteryzowała się wysokim poziomem demokracji wewnętrznej. Po­
mimo tego, że posiadały różne struktury i systemy wartości, McKenzie wywniosko­
wał, że dystrybucja władzy była w nich w gruncie rzeczy taka sama: w obydwóch do­
minowała grupa liderów parlamentarnych.
, Podejmowano próby wzmocnienia demokratycznych i partycypacyjnych cech partii
na drodze reform. Jeden z najbardziej wyraźnych tego przykładów miał miejsce w la­
tach 70. i 80. ubiegłego wieku w USA. Partie w tym kraju różnią się pod wieloma wzglę­
dami od swoich europejskich odpowiedników. Będąc luźnymi koalicjami czasami
sprzecznych interesów, trzymającymi się razem prawie tylko ze względu na konieczność
rywalizacji w wyborach prezydenckich, są wysoce zdecentralizowane i na ogół bezpro-
.gramowe. Dawniej, zgodnie ze zwyczajem, stanowi lub miejscy szefowie
partii (spuścizna polityki maszyn partyjnych z początku XX wieku) dzia­
łali jak pośrednicy władzy i wywierali decydujący wpływ na konwen­ Polityka maszyn
partyjnych - styl
cjach wyborczych. Jednak po protestach i konfliktach, jakie miały miej­
prowadzenia polityki,
sce w roku 1968 w trakcie krajowego zjazdu demokratów w Chicago, w którym „szefowie"
narodził się ruch reform, którego celem było osłabienie władzy lokal­ partii sprawują kontrolę
nych liderów partyjnych oraz wzmocnienie roli zwykłych członków. nad masową organizacją
Udało się to osiągnąć w dużej mierze dzięki większemu wykorzysta­ poprzez protekcję
i dystrybucję korzyści.
niu wyborów wstępnych i obrad stanowych komitetów partyjnych.
W ich wyniku, najpierw u Demokratów, potem u Republikanów, po­
lityka partyjna zajęła się rosnącą liczbą spraw i przyciągnęła również Obrady komitetów
rosnącą liczbę kandydujących aktywistów, co z kolei doprowadziło do partyjnych (caucuses) -
nominacji bardziej ideologicznych kandydatów, takich jak Georgie spotkanie członków partii,
którego celem jest
McGovern z listy Demokratów w roku 1972 oraz Ronald Reagan z li­
nominacja kandydatów
sty Republikanów w roku 1980. Niemniej jednak, takie tendencje do wyborów lub
wzbudziły niepokój, szczególnie wśród Demokratów, którzy obawiali przedyskutowanie
się, że bardziej otwarte i partycypacyjne struktury będą skutkować no­ propozycji
minacją pozbawionych szans wyborczych kandydatów z „zewnątrz”. ustawodawczych przed
rozpoczęciem formalnej
W rezultacie obydwie główne partie USA zmodernizowały i wzmocni­
procedury.
ły struktury swoich komitetów, w szczególności na poziomie kraju,
^w^fiiii^.
 A«»«. ■ -^®y ;.wWfK>y m
Ite
318 CZĘŚĆ 3 Panici systemy partyjne
Kongresu i Senatu. Chociaż jest to ukazywane jako proces „odnowy partii”, nie s.
nowi to dowodu na pojawienie się skupionych wokół partii wyborów w stylu eufe^^M
pejskim, lecz na to, że partie chcą zapewnić większe poparcie wyborców dla pojeŚM^
dynczych kandydatów.
Podobne ruchy na rzecz demokratyzacji były także widoczne na początku lat 80.' ■ i.
XX wieku w brytyjskiej Partii Pracy. Rosnąca uraza aktywistów z okręgów wyborni®
czych dotycząca „zdrady socjalizmu” przez liderów parlamentarnych przerodziła"sib^S
w otwarty konflikt po tym, jak w roku 1979 partia przegrała wybory. Reformatei B ;
tom, którym przewodził Tony Benn, udało się wzmocnić partię, znajdującą się poza
parlamentem, poprzez wprowadzenie przymusu ponownego wyboru parlamentarzyści
stów oraz kolegium elektorów, które miało wybierać lidera i jego zastępcę. Po raz'.
pierwszy pozwoliło to członkom okręgowej organizacji partyjnej i stowarzyszonym?'. -
związkom zawodowym na wzięcie udziału w wyborze przywódców. Jednak wzmóc- . '
nienie wewnętrznej demokracji pogłębiło jedynie podziały w partii, co przyczyniło
się do rozłamu, który doprowadził do utworzenia w roku 1981 Partii Socjaldemo-
kratycznej oraz obciążyło partię niespójnym programem wyborczym w roku 1983. ■ O
Odpowiedzią Partii Pracy na kolejne przegrane wybory był powrót do scentrali-
zowanego przywództwa. Ponowne pojawienie się odgórnej struktury władzy było wi^^H
doczne w: zmianie polityki w latach 1987-1989, zapoczątkowanej przez ówczesne-;'.’;'./1'
go lidera partii Neila Kinnocka; w osłabieniu wpływu związków zawodowych ;
poprzez wprowadzenie w 1993 roku zasady „jeden członek - jeden głos” w czasie,
gdy liderem był John Smith; w sukcesie Tony’ego Blaira dotyczącym poprawki Arty^t^
kułu 4 statutu partii (co zobowiązało laburzystów do własności publicznej) w roku
1995; oraz w zapewnianiu, od roku 1997, że partia rządzi jako „nowa” Partia Pra^^
cy. Przejście od hegemoni lewicowych aktywistów na początku lat 80. do umocnie-Oâ
nia dominacji liderów zachęciło wielu do powrotu do oligarchicznej tezy Roberta
McKenzie z lat 50., według której struktury władzy laburzystów i konserwatystów są
właściwie podobne. Jednak w tym procesie interesujący jest fakt, że wydawało się, iż
tendencje oligarchiczne nie wywodzą się z dynamiki organizacji, lecz z partyjnej po-1
trzeby jedności i odbudowy zaufania wyborców.
Przy ustalaniu umiejscowienia władzy w partii, frakcje i ugrupowania są nie mniej j
ważne niż formalna organizacja. Podczas gdy wszystkie partie, nawet te z wyraźnym |
charakterem monolitycznym, cechuje pewna doza politycznej i ideologicznej rywaliza­
cji, stopień w jakim ta rywalizacja przejawia się w konflikcie pomiędzy zorganizowa-.
nymi i spójnymi grupami jest kluczowy przy ustalaniu zakresu władzy liderów partii. ^
W niektórych przypadkach, frakcje mogą odłączyć się od partii, tak jak miało to miej­
sce w Europie, gdzie partie komunistyczne powstawały często z partii socjalistycznych
w okresie po rewolucji rosyjskiej z roku 1917. Frakcyjność jest często łączona z wagą,
jaką partie przywiązują do poglądów politycznych i kierunków ideolo­
Kolegium elektorów -
gicznych. Podczas gdy pragmatyczne partie prawicowe często muszą je- ^
pośredni mechanizm dynie utrzymać w równowadze lub zjednywać rywalizujące tendencje,
wyborczy; gremium bardziej ideologiczne partie lewicy zwykle muszą radzić sobie z otwar­
elektorów, których tą różnicą zdań i zinstytucjonalizowanym współzawodnictwem. Razem i
zadaniem jest obsadzenie
partyjnego lub
ze skłonnością do popierania wewnętrznej demokracji, przyczyniło się
publicznego stanowiska.
to do tego, że na ogół partiom socjalistycznym przewodzi się z większa
trudnością niż partiom liberalnym czy konserwatywnym.
r-O’^j^VrT*^’ ^TOi®IKOI!!li “-■; ;-■'\r.;.:-.;V<-' ^';- .v:-':^
ROZDZIAŁ XII Systemy partyjne 319
^Jednakże być może ważniejszym względem jest stopień pewności posiadania wła-
dzy przez partię. Frakcyjność jest, w pewnym sensie, luksusem, na który mogą sobie
pozwolić jedynie istniejące od dawna partie rządowe. Z tego powodu monopolistycz­
ne partie komunistyczne były w stanie bronić się przed frakcyjnością, utrzymując bez-
względną dyscyplinę narzuconą poprzez ograniczenia centralizmu demokratycznego.
Wyjaśnia to również głęboko podzieloną naturę partii „dominujących”, takich jak
partia Liberalno-Demokratyczna (PLD) w Japonii i wioska partia Chrześcijańskiej De­
mokracji. Brytyjska Partia Konserwatywna jest przykładem partii z etosem, podkre­
I ślającej kiedyś przede wszystkim szacunek i lojalność, w której jednak w latach 80.
i 90. XX wieku wzrosła liczba podziałów w wyniku połączenia jej bardziej ideolo­
r..
gicznego charakteru z długotrwałym sukcesem wyborczym po roku 1979. Tak więc
oddolne naciski nadały partii charakter bardziej demokratyczny, niż wskazywała na
to wcześniejsza zdominowana przez lidera struktura. Najbardziej rzucającą się w oczy
ofiarą tego procesu była Margaret Thatcher, która została odrzucona jako lider par­
v; tii w roku 1990, pomimo tego, że wygrała w trzech kolejnych wyborach powszech­
nych. To samo zjawisko można było zauważyć w nękanym trudnościami okresie przy­
wództwa Johna Majora w latach 1992-1997.
H Systemy partyjne
Partie polityczne są ważne nie tylko ze względu na zakres spełnianych funkcji (repre­
zentacja, rekrutacja elity, agregacja interesów itd.), ale także ze względu na złożone
. współzależności miedzy partiami, które pełnią kluczową rolę w organizacji sposobów
funkcjonowania systemów politycznych w praktyce. Ta sieć powiązań nazywa się sys­
temem partyjnym. Najbardziej znany sposób rozróżniania między odmiennymi ro­
dzajami systemów partyjnych odnosi się do liczby partii rywalizujących ze sobą o wła­
dzę. Na tej podstawie Duverger (1954) wyróżnił systemy „jednopartyjne”,
„dwupartyjne” i „wielopartyjne”. Chociaż jest to typologia powszechnie stosowana,
systemów partyjnych nie można tak prosto zredukować do zwykłych liczb.
Liczba partii rywalizujących o władzę jest tak samo ważna, jak ich względna wiel­
kość, co przejawia się w ich sile wyborczej i ustawodawczej. Sartori (1976) zwró­
cił uwagę na to, że podstawową rzeczą jest, ustalenie „roli” partii w formowaniu
rządów, a w szczególności tego, czy ich rozmiary dają im szanse na rządzenie łub
przynajmniej współrządzenie. Pogląd ten często przejawia się w rozróżnieniu czy­
nionym pomiędzy partiami „głównymi” lub zorientowanymi na rządzenie, a par­
tiami bardziej peryferyjnymi, „drugorzędnymi” (choć żadnej z kategorii nie można
zdefiniować z matematyczną precyzją). Trzecim względem jest, jak te „istotne” par­
tie wiążą się ze sobą. Czy system partyjny charakteryzuje się współpracą i zgodą,
czy konfliktem i polaryzacją? Jest to ściśle powiązane z ideologicz­
nym zabarwieniem systemu partyjnego oraz z tradycjami i historią Centralizm demokratyczny
partii, które go tworzą. - leninowska zasada
Sama obecność partii nie gwarantuje jednak istnienia systemu par­ organizacji partii oparta
tyjnego. Schemat powiązań pomiędzy partiami stanowi system, jedy­ na rzekomej równowadze
nie jeśli charakteryzuje się stabilnością i pewnym stopniem uporząd­ pomiędzy wolnością
dyskusji i surową
kowania. Gdzie nie ma ani stabilności, ani porządku, system partyjny jednością działań.
może znajdować się w procesie rozwoju czy przechodzenia z jednego
//'/'■'//•/

?®u^*®;
320 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
typu systemu partyjnego do innego. Przykładowo, opis ten pasuje do sytuacji w post­
komunistycznej Rosji. Upadek władzy komunistycznej w roku 1991 i początkowy za­
kaz działalności KPZR sprawił, że powstanie opartego na współzawodnictwie syst^
mu partyjnego zawsze miało być zadaniem trudnym, być może nawet zawiłyni®
Problemem Rosji jest namnażanie się partii i ugrupowań politycznych, z których żąąl
nemu nie udało się pozyskać masowego członkostwa lub stać się organizacją ogólno-
państwową. Aż 43 partie wzięły udział w wyborach parlamentarnych w grudniu 1995;
roku, a największa z nich, Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, wygrała zdo#
bywając zaledwie 22% głosów. Jednak niektórzy utrzymują, że w czasach zaniku iderS
tyfikacji partyjnej i zmieniających się wzorów zachowań wyborczych, systemy partyj­
ne na ogół tracą swój „jednorodny” charakter, w wyniku czego trudniej jest odróżnić
jeden system od drugiego. Ponadto, tam gdzie ciała subpaństwowe cieszą się znaczą
nym wpływem, różne systemy partyjne mogą działać na różnycli poziomach we­
wnątrz systemu politycznego.
Niemniej jednak, najważniejsze systemy partyjne we współczesnym świecie polity-,
ki to:
• systemy jednopartyjne
• systemy dwupartyjne ^ Tanzanii i Zimbabwe partia „rządząca” rozwinęła się z niezależnego ruchu, który gło­
• systemy wiełopartyjne z partią dominującą
• systemy wiełopartyjne. .^
Systemy jednopartyjne T Związku Zimbabwe (ZAPU), byłych grup partyzanckich. W in-
Ściśle rzecz biorąc, termin „system jednopartyjny” jest sprzeczny, ponieważ „system”
wskazuje na wzajemne oddziaływanie między kilkoma elementami. Niemniej jednak,
termin ten jest przydatny do odróżniania pomiędzy systemami politycznymi, w któ­
rych jedna partia posiada monopol na władzę za sprawą wykluczenia wszystkich in­
nych partii (przy użyciu środków politycznych lub konstytucyjnych) a takimi, które
charakteryzują się opartą na rywalizacji walką między kilkoma partiami. Ponieważ
partie monopolistyczne w praktyce działają jak stale rządy bez mechanizmów (zama­
chu stanu czy rewolucji), poprzez które mogłyby zostać odsunięte od władzy, zawsze
rozwijają utrwalony związek z machiną państwa. Pozwala to mówić o „państwach
jednopartyjnych”, których mechanizmy są postrzegane jako połączony aparat „par-
tyjno-państwowy”. Co więcej, można zidentyfikować dwa różne rodzaje systemów
jednopartyjnych.
Pierwszy rodzaj znaleźć można w państwach o ustroju socjalistycznym, gdzie „rzą­
dzące” partie komunistyczne kierują niemal wszystkimi instytucjami i aspektami życia
społeczeństwa i sprawują nad nimi kontrolę. Partie takie podlegają surowej dyscypli­
nie ideologicznej, zgodnie z zasadami marksizmu-leninizmu. Ponadto, posiadają orga­
nizacje wewnętrzne o wyraźnej strukturze, które pozostają w zgodzie z zasadami de­
mokratycznego centralizmu. Są to partie kadrowe w takim znaczeniu, że członkostwo
jest ograniczone z powodów politycznych i ideologicznych. Około 4% populacji Chin
to członkowie Komunistycznej Partii Chin, a około 9% społeczeństwa radzieckiego
należało do KPZR. W tego typu partii rdzeń składa się z dobrze opłacanych i pełno-
if
:.'»*M» ttd&j&Uiki ^i^rtMfc;^^
s?«sawMv::-rf^^
ROZDZIAŁ XII Systemy partyjne 321
iłowych urzędników, aparatczyków, którzy kierują aparatem partii i sprawują nad-
ór zarówno nad machiną państwa, jak i nad instytucjami społecznymi.
Ć Główne narzędzie, dzięki któremu partie komunistyczne sprawują kontrolę nad
bóstwem, gospodarką i społeczeństwem oraz zapewniają subordynację „niższych”
juanów względem „wyższycli”, to system nomenklaturowy. Jest to system nadzoro-
gąnych mianowań, w którym w praktyce wszystkie stanowiska wysokiej rangi są ob-
■ sadzane przez kandydatów zatwierdzonych przez partię. Uzasadnienie monopolu par-
Ena władzę oraz nadzór nad instytucjami państwowymi i społecznymi jest zawarty
^leninowskim twierdzeniu, że partia funkcjonuje jako „awangarda proletariatu”, za­
pewniając masom pracującym ideologiczne przywództwo i wytyczne potrzebne do te-
. co, aby zagwarantować, że wypełniają swoje rewolucyjne przeznaczenia. Awangar-
^yzm jest jednak krytykowany za swój bardzo elitarny charakter, a także za to, że byl
zalążkiem, z którego później narodził się stalinizm. Z drugiej strony Lew Trocki (1936,
wyd. poi. 1991) zaproponował alternatywną interpretację wskazując na to, że z dala
od partii „rządzącej”, dominującej nad sowieckim rozwojem, formalny monopol na
władzę ukrywał jedynie rosnący w szybkim tempie wpływ biurokracji państwa.
P Drugi rodzaj systemu jednopartyjnego jest kojarzony z antykołonijnym nacjonali­
zmem i wzmacnianiem państwa w świecie rozwijającym się. Przykładowo w Ghanie,
sił nadrzędną potrzebę budowy państwa i rozwoju gospodarczego. W Zimbabwe wła­
dza jednopartyjna rozwinęła się dopiero w roku 1986 (sześć łat po odzyskaniu nie­
podległości) poprzez połączenie dwóch głównych partii: Afrykańskiego Narodowego
Związku Zimbabwe (ZANU) i Afrykańskiego Ludowego
nycłi przypadkach partie takie rozwijały się jako narzędzia, po­ Awangardyzm -
leninowskie przekonanie,
przez które przywódca państwa próbował skonsolidować wła­ że partia jest potrzebna,
dzę, jak w przypadku Partii Narodowej generała Ershada aby przewodniczyć
; w Bangladeszu i Ludowego Ruchu Rewolucji prezydenta Mo­ i kierować
butu w Zairze. proletariat w kierunku
Systemy jednopartyjne w Afryce i w Azji są zwykle budowa­ wypełnienia się jego
rewolucyjnego
ne wokół dominującej postaci charyzmatycznego przywódcy, przeznaczenia.
a całą swoją ideologię czerpią z jego poglądów. Kwame Nkru-
Rządy partii
Rządy partii to system, dzięki któremu pojedyncze partie mogą tworzyć rządy i z powodzeniem realizować
programy polityczne. W systemach opartych na rywalizacji, rządy partii nigdy nie istnieją w formie idealnej;
rozsądnie jest zatem mówić o rządach bardziej lub mniej partyjnych, ale nie o tym, czy takie w ogóle istnieją.
Kluczowe cechy rządu partyjnego to:
• główne partie posiadają jasny charakter programowy i tym samym oferują wyborcom konkretny wybór
między potencjalnymi rządami,
• partia rządząca jest w stanie uzyskać mandat publiczny i posiada wystarczającą spójnością ideologiczną
i jedność organizacyjną, aby spełnić zobowiązania programowe,
• odpowiedzialność zachowana jest poprzez fakt, że rząd odpowiada przed wyborcami ze względu na swój
mandat oraz poprzez wiarygodną opozycję, działającą jak siła równoważąca.
W w#*

■'MUf. - *WțțM
322 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
mah, do czasu obalenia w roku 1966 lider Ludowej Partii Konwentu w Ghanię|
często postrzegany jako taki przywódca. Inne przykłady to Julius Nyererc w T
nii i Robert Mugabe w Zimbabwe. Często partie te są słabo zorganizowane (co zha
nie odróżnia je od surowej dyscypliny panującej w jednopartyjnych państwach kr
munistycznych) i w najlepszym wypadku grają zaledwie marginalne role w proę^j
tworzenia polityki. Niemniej jednak ich monopolistyczna pozycja sprzyja urnach^
niu autorytaryzmu (patrz s. 48) i utrzymaniu zagrożenia korupcji.
Systemy dwupartyjne
System dwupartyjny to swoisty duopoł, ponieważ dominują w nim dwie „głównej
partie, które mają prawie takie same szanse na zdobycie władzy rządowej. W swej
klasycznej postaci, system dwupartyjny można zidentyfikować dzięki następujący®
trzem kryteriom:
• chociaż może istnieć kilka „mniejszych” partii, tylko dwie posiadają wystarczającą
siłę wyborczą i legislacyjną, co daje im realne szanse na zdobycie władzy rządowej
• większa partia może rządzić sama (zwykle na podstawie większości ustawowej);
druga stanowi opozycję,
• władza przechodzi na przemian z jednej partii na drugą; obydwie mają szanse wy­
borcze, przy czym opozycja stanowi „rząd zakulisowy”.
USA i Wielka Brytania to najczęściej przytaczane przykłady państw z systemem
dwupartyjnym, chociaż zaliczają się do nich także Kanada, Australia i Nowa Zelan­
dia. Niemniej jednak przykłady klasycznej polityki dwupartyjnej są rzadkie. Przykła-,
dowo, Wielka Brytania, często ukazywana jako model systemu dwupartyjnego, speł­
niała jego trzy definiujące kryteria tylko w poszczególnych (niektórzy twierdzą, że
nietypowych)
114 okresach
V» V^ J^ V* »» y »-** »y V^*VK swej ahistorii.
v-v»**«—Ł* WVVWJ Nawet
4 4 KZU\_7 Ł. 4* • X VMWV*V widoczna Ul T« M|^l«fc VJ jn«-»*» •laburzystów
TV *MV^>«4«»X» dwupartyjność Ł« »^ »^ Ł Ł.y K Uț_» I f
i konserwatystów z okresu bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej (kiedy
to w latach 1945-1970 władza cztery razy przechodziło z rąk jednej partii do dru-W ■ ideologicznie zaangażowanych aktywistów należących do szeregowych członków.
giej) została przerwana 13 latami nieprzerwanej władzy konserwatystów (1951-1964)® «* Kolejnym problemem dotyczącym systemu dwupartyjnego jest fakt, że dwie do-
Był to okres, w którym szanse wyborcze Partii Pracy były podane w wątpliwość. Po­
nadto, pomimo trwałej dominacji głównej partii w brytyjskiej Izbie Gmin, większe
zastrzeżenia budzi fakt, że system dwupartyjny istnieje „w kraju” od roku 1974.
Wskazuje na to spadek łącznego poparcia dla laburzystów i konserwatystów (której
na początku łat 50. wynosiło 95%, a od roku 1974 konsekwentnie spadało do poni­
żej 75%), jak i dominacja od roku 1979 jednej czy drugiej głównej partii.
Zakwestionować można nawet tę pozornie niezaprzeczalną dwupartyjność USA, s i-nej. Podczas gdy wybór między zaledwie dwoma programami rządu w czasach
w której republikanie i demokraci dzielą między siebie wszystkie fotele w Izbie Repre-
zentatów i Senacie. Z jednej strony, system prezydencki pozwala, aby jedna partia zdo­
była Biały Dom (prezydenturę), podczas gdy druga kontroluje Kapitol (Kongres), jak
dzieje się od roku 1984. Oznacza to, że wskazanie wyraźnego podziału między rzą­ 31 Systemy wielopartyjne z partią dominującą
dem a opozycją może okazać się niemożliwe. Z drugiej strony, kandydaci „trzeciej”
partii mają czasami duże znaczenie. 16% zdobyte w wyborach prezydenckich w roku
1992 przez Rossa Perota nie tylko uwypukliło spadek poparcia dla partii demokratów | partyjnymi, chociaż czasem mogą przejawiać podobne cechy. System wiełopartyjny
i republikanów, ale mogło mieć także kluczowe znaczenia dla zwycięstwa Clintona.
’»$?■*’
ROZDZIAŁ XII Systemy partyjne 323
polityka dwupartyjna była kiedyś postrzegana jako najpewniejszy sposób na pogo­
nie otwartości z porządkiem, rządu reprezentatywnego z rządem skutecznym. Jej
rtówną zaletą jest fakt, że umożliwia istnienie systemu rządów partii, charakteryzu-
^ch się rzekomo stabilnością, możliwością wyboru i odpowiedzialnością. Dwie
Jgțwne partie są w stanie zaoferować wyborcom prosty wybór pomiędzy rywalizu­
jącymi programami i odmiennymi rządami. Wyborcy mogą popierać partię, wiedząc,
jeśli wygra wybory, będzie miała możliwość dotrzymania obietnic programowych
W potrzeby negocjowania czy osiągania kompromisów z koalicyjnymi partnerami.
Jest to czasem postrzegane jako jedna z zalet większościowych systemów wyborczych,
które wyolbrzymiają poparcie dla dużych partii. Systemy dwupartyjne są także wy­
chwalane za dostarczanie silnego, lecz odpowiedzialnego rządu, opartego na niesłab-
|nącej rywalizacji pomiędzy partiami rządzącymi a znajdującymi się w opozycji. Mi-
H: mo że rząd może sprawować władzę, nigdy nie może pozwolić sobie na odpoczynek
|ańi na samozadowolenie, ponieważ cały czas jest konfrontowany przez opozycję, któ-
|p działa jak rząd „w pogotowiu”. Ponadto dwupartyjność sprzyja umiarkowaniu, ja-
Rkb że dwoje rywali o władzę musi wałczyć o głosy niezdecydowanego elektoratu
^zcentrum. Było to widoczne w tak zwanej zgodzie socjaldemokratycznej, która prze-
ważała w Wielkiej Brytanii w latach 50. i 60. XX wieku.
' » Jednakże od lat 70. polityka dwupartyjna i rządy partii nie cieszą się wielkim sza-
i: ■ cunkiem. Zamiast zagwarantować umiarkowanie, systemy dwupartyjne, takie jak Wiel-
wka Brytania, wykazują okresową tendencję do uprawiania polityki konfrontacji (patrz
|g|i'4O4). Przejawia się to w ideologicznej polaryzacji i przykładaniu dużej wagi do kon-
sfiliktu i kłótni, a nie do zgody i kompromisu. W Wielkiej Brytanii najlepszym tego przy-
I. kładem było mające miejsce na początku lat 80. XX wieku przesunięcie pozostającej
Bipod wpływem Margaret Thatcher Partii Konserwatywnej w prawą, a radykalnej Partii
.Pracy w lewą stronę, pomimo tego, że wkrótce pojawiło się nowe, postthatcherowskie
I porozumienie. Antagonistyczną dwupartyjność często wyjaśnia się poprzez odniesienie
’. ' do klasowej natury poparcia partyjnego (przy czym konflikt partyjny jest ostatecznie
' postrzegany jako odbicie walki klas) lub jako skutek demokratyzacji partii i wpływu
równujące sobie partie są zachęcane do rywalizacji o głosy poprzez prześciganie się
w wyborczych obietnicach, co powoduje być może rosnące w niekontrolowany spo­
sób wydatki publiczne i napędza inflację. Sprowadza się to do nieodpowiedzialnych
rządów partii, jako że partie dochodzą do władzy na podstawie programów wybor­
czych, których nie są w stanie spełnić. Ostatnią wadą systemu dwupartyjnego są oczy-
1 wiste ograniczenia, jakie wprowadzają pod względem opcji wyborczej i ideologicz-
^zbieżności stronników i solidarności klasowej był może wystarczający, to w okresie
■ większego indywidualizmu i różnorodności społecznej stał się mało adekwatny.
Nie należy mylić systemów wielopartyjnych z partią dominującą z systemami jedno-
z partią dominującą opiera się na współzawodnictwie, jako że kilka partii rywalizuje
 :j/#£~;^^ -V: #;: i?/?' ^ P.^S •.WMi:
324 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
o władzę w regularnych i powszechnych wyborach, jednak dominuje jednaj
partia, w skutek czego do niej należą długotrwałe okresy władzy. Jednakże ta,
wydaje, zgrabna definicja napotyka problemy, zwłaszcza w kwestii ustalenia, jak^O#^
gotrwały” musi być okres sprawowania władzy, aby partię można było uznać zaW®||f'
minującą”. Zwykle jako klasyczny przykład systemu wiełopartyjnego z partią d^‘ ? '?
nującą wymienia się Japonię. Do czasu swego upadku w roku 1993,:'^®
Liberalno-Demokratyczna była u władzy nieprzerwanie przez 38 lat, przy czym
w latach 1976, 1979 i 1983 nie udało się jej zdobyć bezwzględnej większości w Izbie®'
Reprezentantów (niższej izbie japońskiego parlamentu). Fundamentem dominacji Pary’"
tii Liberalno-Demokratycznej był japoński „cud gospodarczy”. Dominacja odzwiercIeT^
dlala również dużą atrakcyjność neo-konfucjańskich zasad partii dotyczących obowiązki
ku i powinności we wciąż tradycyjnej wsi japońskiej oraz silne związki partii z.e
świata biznesu. Pomimo tego, że Partia Liberalno-Demokratyczna to wciąż najwiej
partia Japonii, tworząc rząd, zmuszona jest coraz częściej polegać na innych partiąć
Indyjski Kongres Narodowy cieszył się nieprzerwanym okresem sprawowania'?^?#
dzy przez 30 lat, który zaczął się w 1947 roku zdobyciem niepodległości. Do!rG®M
1989 zaledwie trzy lata był w opozycji, mianowicie w okresie bezpośrednio po
wadzonym przez Indirę Gandhi w latach 1975-1977 stanie wyjątkowym. Podobnie
od zakończenia apartheidu w 1993 roku Afrykański Kongres Narodowy był domi­
nującą partią w RPA. Jego pozycja opierała się na wyróżniającej się roli w walce z wła­
dzą białych. Najlepszymi europejskimi przykładami systemu wiełopartyjnego z pai<
tią dominującą są Szwecja, gdzie w okresie 1951-1993, za wyjątkiem dwóch lat:[wgM
niektórych źródeł okres ten trwał sześć lat], u władzy pozostawała (sama lub jako,
trzon koalicji) Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP), i Włochy,
gdzie Chrześcijańska Demokracja (DC) dominowała w każdym z 52 rządów po ił
wojnie światowej aż do swego rzeczywistego upadku w latach 1992-1994 pośródin^S
rastających oskarżeń o korupcję.
Najbardziej wydatną cechą systemu wiełopartyjnego z partią dominującą jeșț?
tendencja do przenoszenia uwagi politycznej z rywalizacji pomiędzy partiami na kon­
flikt frakcyjny wewnątrz samej partii dominującej. Przykładowo, włoska partia Chrze­
ścijańska Demokracja działała we włoskim społeczeństwie jako koalicja uprzywilejuj
wanych grup i interesów, przy czym partia funkcjonowała jako pośrednik tych -
różnych frakcji. Najbardziej wpływowe spośród tych grup były Kościół Katolicki (któ­
ry wywierał wpływ poprzez organizacje takie jak Akcja Katolicka), społeczność wiej­
ska i interesy przemysłowe. Każda z tych grup była w stanie wykształcać w sobie lo^
jalność wyborczą i wywierać wpływ na członków włoskiej partii Chrześcijańskiej J
Demokracji w parlamencie.
Frakcje są również nieodłącznymi instytucjami japońskiego procesu politycznego#
Wewnątrz Partii Liberalno-Demokratycznej ma miejsce długoletnia wałka o władzę/?
gdyż różne podgrupy jednoczą się wokół obiecujących lub silnych jednostek. Taka
frakcyjność jest utrzymana na poziomie lokalnym poprzez zdolność liderów frakcji/
do świadczenia politycznych przysług swoim zwolennikom, a na poziomie parlamen- Ș;
tarnym poprzez przydział wyższych rangą urzędów rządowych i partyjnych. Chociaż #
wynikające z tego konflikty wewnętrzne mogą być postrzegane jako środki zapewni
niające dyskusję i debatę w systemie, w którym male partie są zwykłe spychane naJ
margines, w Japonii frakcyjność koncentruje się bardziej na różnicach osobistych,^
3-“./'',- ..^W-iJiiM^^ ,^«MM*aw- t-M^ ^ .foMH"- -^^ -^^^
i •'■•wii.i.KTrawj^:r.vi •
ROZDZIAŁ XII Systemy partyjne 325
jUbiej na polityce czy podziałach ideologicznych. Jednym tego przykładem był kon-
■flikt pomięty frakcjami Fukudy i Tanaki w latach 70. i 80. XX wieku, który trwał
deszcze długo po tym, jak obydwaj liderzy opuścili scenę.
^^podczas gdy inne rywalizacyjne systemy partyjne mają swoich zwolenników, lub
«najmniej apologetów, niewielu jest gotowych do obrony systemu wiełopartyjnego
^ partią dominującą. Pomijając tendencję ku stabilności i przewidywalności, system
^Wiełopartyjny z partią dominującą jest zwykle postrzegany jako zjawisko niezdrowe
Jf godne ubolewania. Po pierwsze, zwykle niszczy ważną konstytucyjną różnicę mię-
państwem a partią u władzy. Kiedy rządy przestają się zmieniać, następuje pod-
•■stępny proces upolitycznienia, poprzez który państwowi urzędnicy oraz państwowe
instytucje przystosowują się do ideologicznych i politycznych priorytetów partii do-
Hjnującej. Przykładowo, około jedna czwarta parlamentarzystów pochodzących
^Partii Liberalno-Demokratycznej to byli urzędnicy administracji państwowej. Stwa-
;rZa to taki związek między partią a państwem, który jest zwykle kojarzony z syste-
. •mami jednopartyjnymi.
liii Po drugie, przedłużony okres sprawowania władzy może rodzić w partii dominu-
Ijącej samozadowolenie, arogancję, a nawet korupcję. Bieg wydarzeń w polityce wlo-
skiej i japońskiej jest, na przykład, regularnie przerywany skandalami, zwykle zwią­
zanymi z zarzutami korupcji finansowej. W rzeczywistości osłabienie pozycji zarówno
Partii Liberalno-Demokratycznej, jak i włoskiej partii Chrześcijańskiej Demokracji
w latach 90. XX wieku było ściśle związane z takimi oskarżeniami. Kiedy partie prze-
stają „bać się urny wyborczej”, wzrasta prawdopodobieństwo, że staną się obojętne
fei ideologicznie sztywno zakorzenione. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii rezultatem
długotrwałej władzy konserwatystów, od roku 1979, jest partia wyraźnie nie potra-
■ fiąca zerwać z thatcherowską spuścizną, a w szczególności niezdolna ani do porzuce­
nia swego eurosceptycyzmu, ani do kwestionowania dogmatu rynku.
Po trzecie, system wiełopartyjny z partią dominującą charakteryzuje się słabą i nie­
skuteczną opozycją. Krytykę i protesty można łatwiej ignorować, jeśli pochodzą z par-
H .tii, które nie są już uważane za prawdziwych rywali w walce o władzę. W końcu ist-
nienie „stałej” partii rządzącej może niszczyć ducha demokracji poprzez promowanie
^S wśród wyborców obawy przed zmianą i zachęcanie do pozostawania wiernym „natu-
^ ralnej” partii rządzącej. Systemy wielopartyjne z partią dominującą mogą więc utrwa-
S|lać się w świadomości. Niewykluczone, że prawdziwie demokratyczna kultura poli­
tyczna wymaga wykazywania przez szersze kręgi społeczeństwa zdrowej podejrzliwości
wobec wszystkich partii i, co najważniejsze, chęci usuwania rządów, które zawiodły.
Systemy wielopartyjne
System wiełopartyjny charakteryzuje się rywalizacją między więcej niż
dwiema partiami, co zmniejsza szanse na rząd jednopartyjny, a zwiększa Eurosceptycyzm -
prawdopodobieństwo koalicji. Trudno jest jednak zdefiniować system sprzeciw wobec dalszej
integracji europejskiej,
wiełopartyjny posługując się krytrium liczby dominujących partii, jako
zwykle ze względu
że systemy takie opierają się czasami na koalicjach, w których skład na jej konsekwencje
wchodzą także mniejsze partie. Owe koalicje są zawierane po to, aby nie dla suwerenności
dopuścić większych partii do władzy. Dokładnie to przydarzyło się w la­ i tożsamości narodowej.
tach 50. ubiegłego wieku Francuskiej Partii Komunistycznej (PCF) i Wło-
‘ W^M-^, ^i^Btew^ “vAMWw

^^ ^^ ■• w?^^
326 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
skiej Partii Komunistycznej (PCI), przez cały czas jej istnienia. Jeśli prawdopodobień­
stwo wystąpienia rządu koalicyjnego jest wskaźnikiem wielopartyjności, to ta klasyki
kacja obejmuje kilka podkategorii.
Przykładowo, do lat 90. XX wieku mogło się wydawać, że Niemcy mają system,
„dwu-i-półpartyjny”, ponieważ poparcie wyborcze Unii Chrześcijańsko-Demok^
tycznej (CDU) i Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) było mniej więcej rów?
ne zaufaniu wyborców, jakim cieszyli się konserwatyści i laburzyści w Wielkiej Bry?
tanii. Mimo to system „głosu podwójnego” (patrz s. 293) zmuszał te partie do
zawiązywania koalicji z niewielką Wolną Partią Demokratyczną (FDP). Włoska wiń
łopartyjność tradycyjnie obejmuje dużą liczbę względnie małych partii. Dlatego ni?
wet włoskiej partii Chrześcijańskiej Demokracji rzadko kiedy udawało się uzyskać
40% głosów. Sartori (1976) rozróżniał dwa rodzaje systemów wielopartyjnych, któ­
re nazwał umiarkowanymi i spolaryzowanymi systemami pluralistycznymi. Według,
tej kategoryzacji umiarkowany pluralizm istnieje w takich krajach jak Belgia, Holan-
dia, Norwegia, gdzie różnice ideologiczne między głównymi partiami są znikome
i gdzie panuje ogólne upodobanie do tworzenia koalicji i zbliżania się do centrum.
Z drugiej strony, ze spolaryzowanym pluralizmem mamy do czynienia wtedy, kietm
bardziej wyraźne różnice ideologiczne dzielą główne partie, przy czym niektóre z nich,
zajmują stanowisko antysystemowe. Cieszące się dużym poparciem w wyborach par­
tie komunistyczne, takie jakie do lat 90. XX wieku istniały we Francji, Włoszech
i Hiszpanii, lub znaczące ruchy faszystowskie, takie jak Włoski Ruch Społeczny (po|
wstały na nowo w roku 1955 jako „pofaszystowski” Sojusz Narodowy), stanowią do-;
wody na istnienie pluralizmu spolaryzowanego.
Zaletą systemów wielopartyjnych jest to, że tworzą wewnętrzny system wzajem­
nej kontroli w rządzie i są przychylnie nastawione do debaty, pojednania i kompro­
misu. Proces formowania się koalicji i dynamika jej utrzymania zapewniają dużą
otwartość, która nie może nie uwzględniać rywalizujących poglądów i interesów. Tak
więc w Niemczech Wolni Demokraci wywierają umiarkowany wpływ zarówno na
konserwatywną Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną jak i na Socjaldemokratyczną
Partię Niemiec. W landach, gdzie uformowała się koalicja SPD-Zieloni, obecność Zie­
lonych pomogła przyspieszyć uwzględnienie w programie politycznym spraw zwią­
zanych ze środowiskiem naturalnym. Podobnie wielopartyjne cechy systemu szwedz­
kiego, które sprawiają, że rząd koalicyjny nie jest rzadkością, zachęciły Szwedzką
Koalicja
Koalicja to ugrupowanie rywalizujących aktorów politycznych, których zbliżyło poczucie wspólnego zagrożenia
lub świadomość, że działając oddzielnie nie osiągną swoich celów. Koalicje wyborcze to sojusze, dzięki
którym partie uzgadniają, że nie będą ze sobą rywalizować, aby maksymalnie zwiększyć swoją reprezentację;
Koalicje ustawodawcze to porozumienia między co najmniej dwiema partiami, których celem jest poparcie
konkretnej ustawy lub programu. Natomiast rządy koalicyjne to formalne porozumienia pomiędzy co najmniej
dwiema partiami, które pociągają za sobą międzypartyjną dystrybucję tek ministerialnych. Ich motywacją jest
zwykle potrzeba zagwarantowania większościowej kontroli nad zgromadzeniem. „Wielka koalicja” lub „rząd
narodowy" składa się z wszystkich większych partii, jednak najczęściej powstaje jedynie w okresach
kryzysów państwowych lub gospodarczych.
^tmiUKUW
if*
ROZDZIAŁ XII Systemy partyjne 327
Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą do zbudowania szerokiego porozumienia
Ł sprawie opieki społecznej i do realizowania umiarkowanej polityki, która nie zra-
iBża interesów biznesu. Polityka przekonań i radykalizm ideologiczny, które ilustrował
na przykład thatcheryzm w Wielkiej Brytanii lat 80. i 90. XX wieku, w systemie wie-
jopartyjnym byłyby zatem nie do pomyślenia.
5
» Główna krytyka systemu wielopartyjnego dotyczy pułapek i trudności, jakie wią-
żą się z tworzeniem koalicji. Powyborcze negocjacje i przetargi, które odbywają się,
' gdy żadna z partii nie jest na tyle silna, aby rządzić samodzielnie, mogą trwać tygo­
dniami, a niekiedy (jak w Izraelu, czy we Włoszech) miesiącami. Poważniejszą spra-
i p wą jest fakt, że rządy koalicyjne mogą być podzielone i niestabilne, gdy zwracają więk-
^Sszą uwagę na kłótnie wśród partnerów koalicyjnych, niż na zadania rządu. Jako
B ^klasyczny tego przykład wymienia się często Włochy, gdzie po roku 1945 kolejne rzą-
1 w ^y działały przeciętnie przez okres zaledwie dziesięciu miesięcy. Niemniej jednak błę-
S »^em byłoby sugerowanie, że koalicje zawsze związane są z niestabilnością, czemu wy-
raźnie zaprzecza lista stabilnych i skutecznych rządów koalicyjnych w Niemczech
r O* w Szwecji. Właściwie, pod pewnymi względami, włoskie doświadczenie jest osobli-
we, gdyż równie dużo zawdzięcza kulturze politycznej kraju i ideologicznemu zabar-
, 1 wieniu swojego systemu partyjnego, co dynamice wielopartyjności.
W Ostatnim problemem jest fakt, że zmierzanie w kierunku umiarkowania i kompro-
& tnisu może oznaczać, iż systemy wielopartyjne są tak zdominowane przez polityczne
8 H centrum, że nie są w stanie zaproponować wyraźnej alternatywy ideologicznej. Poli-
» tyka koalicyjna charakteryzuje się z natury skłonnością do negocjacji i pojednania, po-
H B szukiwaniem wspólnej płaszczyzny, a nie przekonaniami i polityką zasad. Ten proces
H ® można skrytykować jako skrycie niemoralny, jako że partie są zachęcane do tego, aby
B ® ha swej drodze do władzy porzuciły politykę i zasady. Może to również doprowadzić
r do nadreprezentacji partii i interesów centrystycznych, szczególnie gdy, tak jak
Niemczech, mala partia z centrum jest jedynym realnym partnerem koalicyjnym dla
Ś W większych partii konserwatywnych i socjaldemokratycznych. W istocie jest to czasami
1 R postrzegane jako jedna z wad systemu wyborczego opartego na reprezentacji propor-
I P cjonalnej, który poprzez gwarantowanie, że reprezentacja partii w parlamencie od-
S «Żwierciedla ich siłę wyborczą, sprzyja polityce wielopartyjnej i rządowi koalicyjnemu.
E Zanikanie partii?
Z całą pewnością krytyka partii politycznych nie jest niczym nowym. Co więcej, po­
jawiające się partie polityczne zwykle spotykały się z poważnymi podejrzeniami i nie­
ufnością. Przykładowo, Thomas Jefferson, wspólnie z innymi „Ojcami Założyciela­
mi”, którzy napisali konstytucję amerykańską, ostro krytykował partie i frakcje,
w przekonaniu, że będą sprzyjać konfliktom i niszczyć fundamentalną jedność spo­
łeczeństwa. Pogląd, według którego istnieje niepodzielny interes publiczny czy naro­
dowy, jest także wykorzystywany współcześnie przez systemy jednopartyjne w celu
uzasadnienia zakazywania działalności partiom konkurencyjnym oraz przez władców
wojskowych w celu wyjaśnienia zakazu działalności wszelkich partii politycznych. Ko­
lejną obawą, wyrażaną przez takich liberałów jak John Stuart Mili (patrz s. 57) był
' fakt, że jako ciała zbiorowe, partie siłą rzeczy tłumią wolność myśli i przekonania
zgodne z sumieniem jednostek. Jednak współczesne niepokoje dotyczące partii wy-
^f3m^J7i:-
328 CZĘŚĆ 3 Partiei systemy partyjne
Thomas Jefferson .
(1743-1826)
Amerykański filozof polityczny i mąż stanu. Jefferson byl bogatym plantatorem z WirgP~J
nii, gdzie w latach 1779-1781 pełnił urząd gubernatora, pierwszym amerykańskim se<£
kretarzem stanu (1789-1794) oraz trzecim prezydentem USA (1801-1809), Bylglów-i|
nym autorem Deklaracji Niepodległości,'a oprócz tego.napisał ogromną liczbę przemó-$
wień i listów. Rozwinął demokratyczną formę agraryzmu, która starąla sję połączyć wia^
rę we władzę naturalnej arystokracji z ograniczonym rządem i leseferyzmem, Przejawiaj'^'
także sympatię wobec reform społecznych, opowiadając się za rozszerzeniem edukacji J
publicznej, większą równością gospodarczą i zniesieniem niewolnictwa..
wodzą się z dowodów na ich schyłek jako pośredników reprezentacji oraz jako sku-: ’ ’
tecznego ogniwa łączącego rząd i społeczeństwo.
Dowody na „kryzys polityki partyjnej” można dostrzec w spadku zarówno liczby*
członków partii, jak i jej zwolenników, co przejawia się w zaniku identyfikacji partyjnej.?
Przykładowo, od czasu apogeum członkostwa w partiach w Wielkiej Brytanii na po<
czątku lat 50. XX wieku, Partia Pracy straciła w przybliżeniu dwie trzecie swoich człony
ków, a konserwatyści ponad połowę. Wydawać się może, że nieuchronny wzrost wie-:
ku członków partii jest równie ważny, przy czym średnia wieku członków Partin
Konserwatywnej w roku 1998 wynosiła 63 łata. Gwałtowne odwrócenie się wybor­
ców od partii rządzących nasiliło wspomniane niepokoje. Do godnych uwagi przykład
dów zaliczają się dwa wydarzenia mające miejsce w roku 1993. Mianowicie gwaltow-ii
ny spadek poparcia dla francuskich socjalistów, którzy zdobyli 70 miejsc, podczas gdy; W
wcześniej zajmowali ich 282 oraz zupełna klęska Progresywno-Konserwatywnej Partii;
Kanady, która została prawie pozbawiona miejsc w parlamencie, za wyjątkiem zaled­
wie dwóch mandatów. Spadająca frekwencja wyborcza ukazuje także malejącą zdol-.
ność partii do mobilizowania poparcia wyborców. Przykładowo, frekwencja w.
powszechnych wyborach w Wielkiej Brytanii w 2001 roku spadła z 71% (najniższego
poziomu po roku 1945) do 59%.
Obok tych zmian istnieją dowody na tzw. antypolitykę, czyli nasilenie się ruchów
i organizacji politycznych, których jedyną wspólną cechą zdaje się być niechęć wo­
bec konwencjonalnych ośrodków władzy i opozycja wobec partii rządzących. Prze-
jawia się to w procesie pojawiania się nowych ruchów politycznych,
których atrakcyjność polega głównie na tym, że są „nieskalane”, gdyż
Partie antypartyjne - nigdy przedtem nie sprawowały władzy. Dobrymi przykładami jest 20-
partie, które dążą do
zniszczenia tradycyjnej
procentowe poparcie miliardera Rossa Perota, zdobyte w czasie nieza­
polityki partyjnej przez leżnych starań o urząd prezydenta USA w 1992 roku oraz spektaku­
odrzucenie kompromisu larny sukces magnata medialnego Silvio Berlusconiego i jego nowo
parlamentarnego powstałej partii Forza Italia w roku 1994. Powstanie nowych ruchów
i przykładanie dużej wagi społecznych (patrz s. 352), takich jak ruch na rzecz kobiet, ruch ha
do powszechnej
rzecz pokoju, ruch na rzecz środowiska naturalnego, jest również ele­ : ;* i"
mobilizacji.
mentem tego samego zjawiska. Ruchy te, nawet gdy wyrażają swoje
^■W< ..^ićj uj^ste iiai^,^ ^rf»««^^
ROZDZIAŁ XII Zanikanie partii 329
'pogMy poprzez organizacje partyjne, jak w przypadku partii Zielonych, zazwyczaj
K przybierają postać partii antypartyjnych.
ÎC & '
Jak można
J -------------
wytłumaczyć zanikanie partii? Jednym
J------------------------7---------------------------------- 1--------------------
z problemów, ---------------
------------------------- ----------------
które nękają
------
par-
I Hfeie jest przypisywany im charakter oligarchiczny. Partie są postrzegane jako zbiuro-
matyzowane machiny polityczne, których zwykli członkowie są albo nieaktywni, ał-
K
zajęci nudnymi i rutynowymi zadaniami (talami jak branie udziału w spotkaniach,
Zasiadanie w komisjach itd.). Natomiast skupiające się na pojedynczej kwestii grupy
Rprotestu °^noszQ większe sukcesy w przyciąganiu członków i zdobywaniu poparcia,
szczególności pośród ludzi młodych, po części dlatego, że są luźniej zorganizowa-
i działają bardziej lokalnie, a po części dlatego, że kładą większy nacisk na party-
£ ' cypację i akrywizm. Publiczny wizerunek partii doznaje dalszego uszczerbku poprzez
^związki partii z rządem i zawodowymi politykami. Reputacja partii, jako organizacji
;
$ ® osób politycznie „wtajemniczonych”, jest nadszarpywana przez władzę, ambicję i ko-
I rupcję, którą często kojarzy się z wysokimi urzędami. Innymi słowy, partie nie są po-
strzegane jako organizacje „ludu”; nazbyt często wydaje się, że pochłaniają je poli-
tyczne konflikty wewnętrzne i walka o władzę, tym samym oddzielając je od
“X • ' problemów zwykłych ludzi.
Innym sposobem wyjaśnienia zanikania partii jest postrzeganie go jako przejawu
|| faktu, że coraz trudniej jest rządzić złożonymi współczesnymi społeczeństwami. Roz-
czarowanie i cynizm rosną w miarę jak partie zabiegają o władzę, ogłaszając swoją
K zdolność do rozwiązywania problemów i poprawiania warunków, ale zawodzą, gdy
już ją zdobędą. Jest to przejawem narastających trudności, z którymi spotyka się każ-
^da partia rządu w formie powiększającej się władzy grup interesu oraz coraz bardziej
globalnej gospodarki. Ostatnim wytłumaczeniem tego, że partie prawdopodobnie
upadają, jest fakt, że zaczęła zanikać tożsamość społeczna i tradycyjna lojalność, któ-
re na samym początku przyczyniły się do ich powstania. Z całą pewnością można to
za°bserwować w upadku polityki klasowej, co łączy się ze zjawiskiem postfordyzmu
W; (patrz s. 243). W dodatku wraz z upadkiem dawnej solidarności, np. społecznej i re-
\ ligijnej, w programie politycznym pojawiły się nowa wrażliwość i nowe ambicje,
K w szczególności związane z postmaterializmem (patrz s. 263). Chociaż szerokim par-
I. tiom programowym udawało się kiedyś wyartykułować cele większości elektoratu,
' to aby wyrazić takie kwestie jak równe traktowanie płci, energia nuklearna, prawa
' zwierząt i zanieczyszczenie środowiska konieczne mogą okazać się nowe, czy odmien-
I ne, formacje polityczne. Grupy skupiające się na pojedynczej kwestii i ruchy społecz-
S ne mogą znajdować się zatem w procesie zastępowania partii jako kluczowego ogni-
F wa łączącego rząd i społeczeństwo.
SO
1;^ ®tó<^ -^--*^^
wife. •^^■ś^jll^^ 4i^’
 ^^Trvw™- 'w»i.*'’'
weĄ# -:• t^^^^O*^^
Wl1^.'* - ’ ■■ W# * ^1$^*^*
330 CZĘŚĆ 3 Parciei systemy partyjne ROZDZIAŁ I Pytania do dyskusji 331

H Podsumowanie Pytania do dyskusji

®sii
Partia polityczna to grupa ludzi, zorganizowana, aby zdobyć władzę rządowąj^i^^^ Gzy wszystkie współczesne partie polityczne są w gruncie rzeczy partiami uniwer-
kle przejawia pewien stopień spójności ideologicznej. Najważniejsze klasyfikacji® alnymi?
partii rozróżniają między partiami kadrowymi i masowymi, czy też uniwersalny^
Czy w obecnych warunkach rząd mógłby działać bez partii politycznych?
mi, partiami przedstawicielskimi i partiami integracyjnymi, partiami konstytucyjni
nymi, czy partiami głównego nurtu, a partiami rewolucyjnymi czy antysy^emo^Ś jaki sposób i w jakim zakresie partie polityczne promują demokrację?
wymi, partiami lewicowymi i prawicowymi.
Dlaczego liderzy tak często dominują w partiach politycznych?
Partie pełnią kilka funkcji w systemie politycznym, między innymi służąc jako
Według jakich kryteriów należy oceniać systemy partyjne?
rzędzie reprezentacji, kształtowania elit politycznych, rekrutacji na scenę polityę^S
ną, tworzenia celów społecznych i polityki rządu, artykulacji i agregacji interesów Jak współczesne partie przystosowały się do zaniku polityki klasowej i osłabienia
mobilizacji i socjalizacji wyborców oraz organizowania procesów rządowych i!r® B tradycyjnych lojalności?
lacji instytucjonalnych. i
Organizacja i struktura partii wywierają zasadniczy wpływ na dystrybucję władzy
w całym społeczeństwie. Demokrację partyjną można promować albo poprzez du- ' H Lektura uzupełniająca
że rozproszenie władzy wewnątrz partii, albo poprzez skoncentrowanie władzy •
w rękach członków pochodzących z wyborów i ponoszących odpowiedzialność^^ Castles E, Wildmann R. (red.), (1986), The Future of Party Government t. 1, Ber­
lin, Gruyter. Analiza stanu rządów partii i związane z rym problemy.
publiczną. Nieuniknioną konsekwencją organizacji mogą być tendencje oligar-®
chiczne. Ich źródłem może być również konieczność jedności i wiarygodności wy-^f® Graham B. D., (1993), Representation and Party Politics: A Comparative Perspec­
borczej partii. tive, Oxford, Blackwell. Szerokie omówienie relacji między partiami, reprezentacją
System partyjny to sieć powiązań, poprzez które partie oddziałują na sieŚiif» i demokracją.
nawzajem i wywierają wpływ na proces polityczny. W systemach jednopartyj-. . Mair R, (1990), The West European Party System, Oxford, Oxford University Press.
nych partia „rządząca” w praktyce działa jak stały rząd. W systemach dwupar^O Przystępny opis partii i systemów partyjnych w Europie Zachodniej.
tyjnych władza przechodzi z jednej głównej partii na drugą. W systemach wie-
Sartori G., (1976), Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambrid­
lopartyjnych z partią dominującą jedna główna partia sprawuje władzę przez
dłuższy czas. W systemach wielopartyjnych żadna partia nie jest na tyle duża,, si
ge, Cambridge University Press. Klasyczna, choć wymagająca analiza roli partii i na­
tury systemów partyjnych.
aby rządzić samodzielnie, co prowadzi do systemu rządów koalicyjnych.
Partie polityczne kształtują ogólnie ujęty proces polityczny na kilka sposób. Wy-?
wierają wpływ na zakres i naturę wyboru, jakiego dokonuje elektorat oraz na spój-’
srt Wolinetz S. (red.), (1997), Political Parties, Aidershot, Brookfield VT, Ashgate.
Przystępny zbiór artykułów, które analizują wszystkie aspekty funkcjonowania i zna­
czenia partii politycznych.
ność i stabilność rządów. Nadają strukturę relacjom między egzekutywą i zgroma­
dzeniem, promują albo konflikt, albo zgodę oraz kształtują ogólny charakter
kultury politycznej.
Dowody na kryzys w polityce partii przejawiają się w malejącej liczbie członków «
i zwolenników, jak i w rosnącej liczbie grup i ruchów „antypartyjnych”. Można to
wytłumaczyć poczuciem, że partie są „skażone” władzą, ambicją i korupcją. Ich {Bp
problemy wynikają także z ogólnego rozczarowania spowodowanego tym, że rzą- O
dom coraz rzadziej udaje się spełniać złożone obietnice. Wydaje się również, że nie
udało im się wyrazić wrażliwości i aspiracji związanych z lub wytworzonych przez W
postmaterializm.
visits

Dziesięciu ludzi, którzy mówią, robi więcej hałasu

niż dziesięć tysięcy siedzących cicho.
Napoleon i. Maksymy

Grupy, interesy
i ruchy społeczne

H SPIS TREŚCI
te.; Polityka grupowa 334
Rodzaje grup 335
Modele polityki grupowej 338
Wzorce polityki grupowej 344
Ruchy społeczne 352
Nowe ruchy społeczne 352
Podsumowanie 356
Pytania do dyskusji 357
Lektury uzupełniające 357

Za sprawą wzrostu znaczenia zorganizowanych grup i interesów wzorce interakcji

politycznej w XX wieku uległy zmianie. W latach 50. i 60., gdy entuzjazm co do
„polityki grupowej” sięgał zenitu, powszechnie sądzono, iż organizacje reprezentu­
jące interesy biznesu, związki zawodowe, lobby rolnicze itp. przejęły od zgromadzeń
i partii rolę głównych aktorów sceny politycznej. Na rozszerzenie wszechświata grup
interesu, począwszy od lat 60. XX wieku, wpłynął rozwój skupiających się na poje­
dynczej kwestii grup protestu, które angażowały się w ochronę konsumentów, praw
zwierząt, środowiska naturalnego czy też postulowały równouprawnienie płci. Gru­
py te kojarzono często ogólnie z ruchami społecznymi (ruchem kobiecym, ruchem
na rzecz praw obywatelskich, ekologicznym itd.), za ich cechę charakterystyczną
uznając przyjęcie nowych form działania i toczenia kampanii, nazywane niekiedy
„nową polityką”. Niemniej jednak, natura i znaczenie grup interesów i ruchów spo­
łecznych, a w szczególności ich wpływ na proces demokratyczny, są przedmiotem
częstych dyskusji.

.x^ #1^
 'W^-
in
#(334 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
W tym rozdziale skupimy się na następujących kwestiach:
B Czym są grupy interesu i jakie formy przybierają?
B Jakie są główne teorie polityki grupowej?
■ Czy grupy są pomocą czy przeszkodą dla funkcjonowania demokracji
i skutecznego państwa?
B W jaki sposób grupy interesu wywierają wpływ?
B Co przesądza o sukcesie lub porażce grup interesu?
B Dlaczego powstały nowe ruchy społeczne i jakie mają one znaczenie?
El Polityka grupowa
We współczesnych społeczeństwach grupy interesu, podobnie jak partie polit
stanowią jedno z głównych ogniw łączących rząd z rządzonymi. W pewnym
można doszukać się też analogii pomiędzy początkiem rozwoju grup interesu i parfO^
tii. Były one wytworem nowej epoki rządu przedstawicielskiego, powstały zaś, by dać .
wyraz coraz bardziej złożonym podziałom i rozłamom w wyłaniającym się społeczeńWB
stwie przemysłowym. Podczas gdy partie polityczne, zajęte walką o zwycięstwa wy­
borcze, starały się budować zapewniające poparcie koalicje i przyciągać nowych z®
lenników, grupy interesu zajmowały zazwyczaj wyraźniejsze i bardziej jednoznaczne
stanowisko, które odpowiadało szczególnym aspiracjom czy wartościom reprezentox
wanych przez nie osób.
Trudno wskazać najwcześniejszą z grup interesu. Niektóre grupy poprzedził/:
epokę rządów przedstawicielskich. Przykładem jest przeciwstawiające się handlo-'
wi niewolnikami Towarzystwo Abdicjonistyczne, które zostało założone w 1787.
roku w Wielkiej Brytanii. Przyjmuje się często, że powstała w 1839 roku Liga Prze-
ciw Ustawom Zbożowym stanowiła wzór dla późniejszych grup brytyjskich, gdyz^»
powołano ją do życia z myślą o wywieraniu nacisku na rząd. Po wizycie w Stanach
Zjednoczonych w latach 30. XIX wieku, Alexis de Tocqueville (patrz s. 272) rela'S'S'S
cjonowal, iż (jak to określa!) stowarzyszenia są tam „potężnym instrumentem dzią-S S<
łania”. Ruch Młode Włochy, założony w 1831 roku przez włoskiego patriotę Gu-;'
iseppe Mazziniego (patrz s. 140), stal się wzorem dla siostrzanych organizacji
nacjonalistycznych, które rozwinęły się później w całej Europie. Podobnie, utwO'
rzone w 1866 roku we Francji Stowarzyszenie na Rzecz Praw Kobiet,
stało się bodźcem dla powstania ogólnoświatowego ruchu na rzecz;
Stowarzyszenie - grupa przyznania praw wyborczych kobietom. Pod koniec XIX wiekuWO
utworzona poprzez w większości uprzemysłowionych społeczeństw działały już mocnej?^®
dobrowolne działanie, grupy reprezentujące interesy rolników i przedsiębiorców oraz róW®
odzwierciedlające snący w siłę ruch związkowy. Jednakże rodowód większości z istnię®W|
istnienie wspólnych
korzyści czy interesów.
jących obecnie grup interesu nie sięga aż tak daleko. Na ogół są one^»|
wynikiem uwidaczniającego się od łat 60. XX wieku wybuchu P°B^B®
'MmvmStScmmtfi.’i ^tn&araHraw^&TC
'WIIIWM^^ wwr • V.— • .
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 335
Mci nacisku i protestu. Jako takie, mogą być częścią szerszego procesu, który pod­
upadanie partii politycznych i rosnące znaczenie zorganizowanych grup i ruchów
społecznych (patrz s. 352) uznaje za nośnik mobilizacji i reprezentacji.
Rodzaje grup
^względu na niełatwą do uchwycenia naturę grup i różnorodność ich form za-
janie przedstawienia definicji i klasyfikacji grup łączy się z licznymi trudnościa-
jni. Czy, przykładowo, zajmujemy się grupami czy interesami? Innymi słowy, czy
iiznajemy grupy za stowarzyszenia o pewnym stopniu spójności i organizacji, czy
^jedynie za łudzi, którzy wprawdzie mają wspólne interesy, lecz nie zdają sobie
Z tego sprawy? I dalej, czy grupy interesu dbają wyłącznie o egoistyczne i mate­
rialne interesy, czy mogą też dążyć do realizacji szerszych, publicznych celów?
Trudną kwestią jest także relacja zachodząca między grupami interesu a rządem.
Gzy grupy interesu cieszą się zawsze autonomią, wywierając wpływ z zewnątrz,
czy może działają w ramach rządu i poprzez niego, stanowiąc być może część ma­
chiny rządowej?
tó Zamęt ulega spotęgowaniu, gdyż aktywni na tym polu politolodzy nie są zgodni
co do używanej terminologii. Na przykład, podczas gdy termin „grupa interesu” jest
stosowany w USA i w innych miejscach na określenie wszelkich zorganizowanych
grup, w Wielkiej Brytanii odnosi się on raczej jedynie do takich grup, które repre­
zentują lub bronią interesów swoich członków. W Wielkiej Brytanii preferuje się za­
tem określenie „grupa nacisku”, podczas gdy termin „grupa interesu” jest używany
jako podkategoria w szerszej klasyfikacji.
K Niemniej jednak można wyróżnić trzy typy grup:
• grupy pierwotne
B grupy instytucjonalne
K grupy stowarzyszeniowe.
| Grupy pierwotne
«Kluczową cechą grup pierwotnych jest fakt ich zakorzenienia w tkance społecznej,
©ako że członkostwo opiera się w nich nie tyle na rekrutacji, co na kryterium uro-
dzenia. Przykładami takich grup są rodziny, plemiona, kasty i grupy etniczne. W od-
Sróżnieniu od typowych grup interesu, do których członkowie decydują się na-
stężeć, i które posiadają formalną strukturę oraz organizację, grupy
^pierwotne opierają się na wspólnym dziedzictwie, tradycyjnych wię-
Interes - to, co przynosi
S zach i lojalności. Takie grupy odgrywają wciąż dużą rolę w polityce korzyść jednostce lub
H państw rozwijających się. Przykładowo, w Afryce więzi etniczne, ple- grupie; na ogól uznaje
S mienne czy rodzinne stanowią często najistotniejszą podstawę arty- się, że interesy
^kulacji interesów. Grupy pierwotne wciąż występują i wywierają (w przeciwieństwie do
potrzeb czy preferencji)
S wpływ w rozwiniętych państwach przemysłowych, czego dowodem
są obiektywne
^jest odrodzenie się nacjonalizmu etnicznego i wzrost znaczenia grup i „rzeczywiste".
Katolickich w krajach takich jak Włochy czy Irlandia.
fp st "T?:: s: ; s :^?£^ șss.. ,
 z::^^:^^-:-''
336 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
Grupy instytucjonalne
Grupy instytucjonalne stanowią część machiny rządowej. Starają się one wywięiaOw
wpływ w jej ramach i za jej pośrednictwem. W przeciwieństwie do grup interesu, nie’
cieszą się autonomią czy niezależnością. Najbardziej wyrazistymi przykładami grup
instytucjonalnych są biurokracje i wojsko, w których nierzadko konkurują ze sóbi®»
różne interesy. W przypadku państw autorytarnych czy totalitarnych, które na ogoW®
tlamszą autonomiczne grupy i ruchy, rywalizacja pomiędzy grupami instytucjonajnwW<
mi może stać się zasadniczą formą artykulacji interesów. Przykładowo, wysoce sccŚWiW
tralizowany system stalinowski w ZSRR był w dużym stopniu napędzany przez za^ 5 Grupy interesu mogą różnić się formą i rozmiarem. Przedmiotem ich zaintereso-
warowane interesy biurokratyczne czy ekonomiczne, które skupiały .się’5
w szczególności wokół przemysłu ciężkiego. Podobnie rzecz miała się z pozornie nio^W
nolitycznym charakterem hitlerowskich Niemiec w latach 1933-1945, za którym kry^W
ła się rzeczywistość biurokratycznych konfliktów. W toku nieustannej walki o wî^®l|
dzę nazistowscy przywódcy tworzyli bowiem rozrastające się imperia.
Znaczenie grup instytucjonalnych nie ogranicza się do reżimów niedemokratyć^^H
nych. Można się nawet spotkać z opinią, że proces polityczny kształtują w rzeczywO®
stości elity biurokratyczne i osobiste interesy, jakie pojawiają się w ministerstwach,' •
departamentach i agencjach systemów demokratycznych, służąc ograniczaniu, a we^Awj
dług niektórych podporządkowaniu, pochodzących z wyboru polityków i rządóy^w»
Nie ulega wątpliwości, że grupy te tworzą sojusze także z konwencjonalnymi grupa^s^
mi interesu, co ma miejsce w przypadku słynnego „kompleksu wojskowo-przemysło^^|
wego”. Znaczenie biurokracji i wojska oraz wagę działających w nich i wraz z nimi
interesów omówiono w rozdziale 17 oraz rozdziale 18.
Grupy stowarzyszeniowe
Grupy stowarzyszeniowe to grupy tworzone przez osoby, które łączą się, by realizo^ffl
wać wspólne, choć ograniczone cele. Grupy jako stowarzyszenia charakteryzują się
dobrowolnym działaniem i istnieniem wspólnych interesów, aspiracji czy postaw. Naj-
bardziej wyrazistymi przykładami grup stowarzyszeniowych są grupy interesu i gru<®O
py nacisku. Jednakże elementy odróżniające je od grup pierwotnych mogą być nie^’i»
kiedy niewyraźne. Na przykład, kiedy lojalność klasowa ma silny i solidarystyczny
charakter, przynależność do grupy stowarzyszeniowej, takiej jak związek zawodowy,
może być w większym stopniu wyrazem tożsamości społecznej niż instrumentalnym M
Grupa interesu
Grupa interesu (czy grupa nacisku) to zorganizowane stowarzyszenie, które stawia sobie za cel wywarcie
Ă>Si
wpływu na politykę czy działania rządu. Grupy interesu różnią się od partii politycznych (patrz s. 306) tym,
że starają się wywierać wpływ z zewnątrz, a nie zdobyć czy sprawować władzę rządową. Ponadto, grupy
interesu mają na ogól wąskie pole zainteresowań, skupiając się na konkretnej sprawie czy interesach danej
grupy. Niezwykle rzadko można im przypisać szersze cechy programowe czy ideologiczne, które kojarzy się
generalnie z partiami. Grupy interesu różnią się od ruchów społecznych wyższym stopniem formalnej
organizacji. Niemniej jednak, nie wszystkie grupy mają członków w sensie formalnym. Dlatego też niektórzy
komentatorzy wolą używać mniej wiążącego określenia „zorganizowane interesy".
.tj‘ <Uił4 ^j^.. kiiifc ■ ^!Ław*o^ • ^ .ww®’; *Mîte
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 337
^działaniem ukierunkowanym na osiągnięcie konkretnego celu. Mimo, że grupy sto-
warzyszeniowe zyskują na znaczeniu w państwach rozwijających się, zwykle postrze­
ga się ich istnienie jako cechę społeczeństw uprzemysłowionych. Industrializacja stwa-
rza zróżnicowanie społeczne, przybierające formę sieci rywalizujących interesów,
.'oraz, przynajmniej w warunkach kapitalizmu, pobudza rozwój egoistycznych i zin­
dywidualizowanych wzorców zachowań, zastępujących te ukształtowane przez zwy­
czaje i tradycję. Gdy główną funkcją takich grup jest współpraca z rządem oraz in­
nymi organami publicznymi, noszą one miano grup interesu.
wań jest olbrzymi wachlarz spraw, do realizacji których używają zróżnicowanej tak­
tyki - od zasiadania w organach publicznych i pomocy w zarządzaniu programami
rządowymi, po organizowanie kampanii nieposłuszeństwa obywatelskiego (patrz
Bs. 351) i masowych protestów. Z klasyfikacji tej wyłącza się jednakże grupy antykon-
■ .stytucyjnc i paramilitarne. Grupy w rodzaju Czarnych Panter czy Irlandzkiej Armii
& Republikańskiej (1RA) nie mogą zostać zaliczone do kategorii grup interesu, gdyż nie
dążą one jedynie do wpływania na system polityczny, lecz do jego zasadniczej zmia-
Biny. Ponadto, w miejsce polityki nacisku, stosują metody takie jak terroryzm (patrz
I: s. 470) czy działania bezpośrednie. Pozornie bezkształtnemu światu grup interesu na­
leży jednakże nadać strukturę poprzez próbę wyróżnienia różnych rodzajów grup.
I' Dwie najczęstsze klasyfikacje wymieniają:
£ • grupy sekcjonalne i promocyjne
• grupy wewnętrzne i zewnętrzne
Grupy sekcjonalne (zwane niekiedy grupami ochronnymi czy funkcjonalnymi) ist­
nieją w celu promowania łub chronienia interesów (zwykle materialnych) swoich
członków. Związki zawodowe, korporacje biznesowe, stowarzyszenia handlowe i or­
ganizacje zawodowe stanowią doskonały przykład grup tego rodzaju. Ich „sektoro­
wy” charakter wynika z tego, iż reprezentują one jedynie segment społeczeństwa:
pracowników, pracodawców, konsumentów, grupę etniczną czy religijną itd. Jednak­
że ściśle rzecz biorąc, za grupy „funkcjonalne” uznać można jedynie grupy zaangażo­
wane w produkcję, dystrybucję oraz wymianę dóbr i usług. W Stanach Zjednoczo­
nych grupy sekcjonalne klasyfikuje się często jako „prywatne grupy interesu”, co ma
uwydatnić fakt, iż zasadniczo są zainteresowane poprawą sytuacji oraz dobrem swo-
ich członków, a nie społeczeństwa jako całości.
Tymczasem grupy promocyjne (nazywane niekiedy także cause
groups lub attitude groups, co podkreśla odpowiednio oddanie człon­ Dzialania bezpośrednie -
ków danej sprawie, jak i wspólnotę ich postaw) są tworzone w celu działanie polityczne
popierania podzielanych wartości, ideałów czy zasad. Przykładów jest prowadzone poza
wiele. Należą do nich lobby, które w kwestii aborcji opowiadają się za ramami wyznaczonymi
przez konstytucję
możliwością aborcji (pro-choice) lub za ochroną życia (pro-life), kam­
i prawo; działanie
panie na rzecz swobód obywatelskich czy przeciwko pokazywaniu sek­ bezpośrednie może
su i przemocy w telewizji, protesty przeciw zanieczyszczaniu środowi­ obejmować
ska naturalnego i okrucieństwu wobec zwierząt, jak również w obronie metody od biernego
tradycyjnych czy religijnych wartości. W USA do grup promocyjnych oporu po terroryzm.
przylgnęło określenie „publiczne grupy interesu”, które zwraca uwa-
w«ob^ ^ --^^iiiiiiim^ • i^l^lii'ît

338 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
gę na fakt, iż działają one raczej na rzecz kolektywnych, a nie partykularnych
ści. Cechą definiującą tych grup jest więc zmierzanie do niesienia pomocy grupki
wykraczającym poza środowisko własnych członków. Przykładowo Save the Whaf/-
to organizacja działająca na rzecz wielorybów, a nie skupiająca wieloryby. Niektą|p®
organizacje wykazują, rzecz jasna, zarówno cechy grup sekcjonalnych, jak i prom®
cyjnych. Krajowe Stowarzyszenie na Rzecz Postępu Ludzi Kolorowych (NAACP)
muje się szczególnymi interesami czarnoskórej ludności Ameryki (sprzeciwiając,
dyskryminacji i działając na rzecz możliwości zatrudnienia), lecz podejmuje
kwestie takie jak sprawiedliwość społeczna czy harmonia rasowa.
Alternatywny system klasyfikacji oparty jest na statusie, jaki dane grupy mają w od-:
niesieniu do rządu oraz na obieranych przez nie strategiach wywierania nacisku. Gru$|w|
py wewnętrzne cieszą się stałym, uprzywilejowanym i zazwyczaj zinstytucjona^M
zowanym dostępem do rządu na drodze rutynowych konsultacji czy delegowania^
przedstawicieli do ciał państwowych. W wielu przypadkach kategorie grup sekcji®
nalnych i wewnętrznych pokrywają się. Odzwierciedla to zdolność zorganizowanych'
interesów ekonomicznych, takich jak grupy biznesowe czy związki zawodowe, do się-
gania po silne sankcje w przypadku nieuwzględnienia ich poglądów przez rząd. Rzą®
może wykazywać również skłonność do korzystania z konsultacji grup posiadających
specjalistyczną wiedzę i informacje wspomagające formułowanie możliwej do zrealifl
zowania polityki. Jednak status grupy wewnętrznej nie zawsze jest korzystny. Przy-/|
znaje się go bowiem jedynie takim grupom, których cele są zasadniczo zgodne z za- ■
miarami rządu i które mogą wykazać się zdolnością zobowiązania swych członków
do przestrzegania podjętych decyzji.
Jeśli chodzi o grupy zewnętrzne, to rząd nie korzysta z ich konsultacji wcale lub'.;
robi to jedynie sporadycznie i to zazwyczaj nie na wysokim szczeblu. W wielu przy­
padkach status grupy zewnętrznej jest oznaką słabości, gdyż ze względu na brak for-^
malnego dostępu do rządu grupy te są zmuszone do działalności publicznej w nadziei
na wywarcie pośredniego wpływu na proces formułowania polityki. Jak na ironię,,
w takim przypadku zachodzi często odwrotna relacja między publicznym wizening
kiem danej grupy interesu a wpływem politycznym, jaki wywiera. Radykalne grupy
protestacyjne, działające na polach takich jak ochrona środowiska czy prawa zwie^
rząt, mogą nie mieć innej możliwości niż pogodzenie się ze statusem grupy zewnętrz- Ș
nej. Po pierwsze, ich cele nie pokrywają się z priorytetami rządu. Oprócz tego, człon^
kowie i zwolennicy takich grup uznają fakt nieskalania przez bliższe związki z rządem k
za atut. W takim sensie grupy mogą decydować się na pozostanie „na zewnątrz” za- 6
równo w celu zachowania ideologicznej czystości i niezależności, jak również po to, g
by chronić własne zdecentralizowane struktury władzy. % nalną demokrację wyborczą, gdyż grupy i zorganizowane interesy przejęły rolę
Modele polityki grupowej
Niektórzy komentatorzy są zdania, iż wzorce i znaczenie polityki grupowej związa­
ne są wyłącznie z czynnikami specyficznymi dla każdego systemu politycznego. Ro­
la grup odzwierciedlać ma więc konkretną kulturę polityczną, system partyjny, zespół
uregulowań instytucjonalnych itd. Oznacza to, że wyciąganie ogólnych wniosków na
temat natury polityki grupowej jest niemożliwe. Z drugiej, strony rozumienie polity­
ki grupowej jest często kształtowane przez szersze założenia dotyczące zarówno na-
.Kffiś^Ksn^ainK-dffiii^ztfaiK^aaiK^Rr;^^
siit-v
^^^
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 339
Mi
procesu politycznego, jak również dystrybucji władzy w społeczeństwie. Zało-
»enia te są ściśle związane z konkurencyjnymi teoriami państwa przedstawionymi
i rozdziale 5. Najbardziej wpływowymi z modeli polityki grupowej są:
pluralizm
; ■ korporacjonizm
'Nowa Prawica.
f Model pluralistyczny
^Teorie pluralistyczne oferują najbardziej pozytywny obraz polityki grupowej. Podkre-
®ają zdolność grup zarówno do obrony jednostek przed państwem, jak również do
'-/uwrażliwiania systemu demokratycznego na sygnały płynące z otoczenia. Kluczowym
^• wątkiem poruszanym przez pluralizm (patrz s. 96) jest fakt fragmentaryzacji i szero-
P kiego rozproszenia władzy politycznej. Decyzje podejmowane są na podstawie zło-
fezonego procesu pertraktacji i interakcji, który zapewnia uwzględnianie opinii i inte-
resów znacznej liczby grup. Jedną z najwcześniejszych i najbardziej znaczących prób
rozwinięcia pluralistycznej „teorii grup” podjął Arthur Bentley w pracy The Process
:of Government ([1908] 1948). Znaczenie, jakie Bentley przypisywał zorganizowa­
nym grupom jako podstawowym częściom składowym procesu politycznego, jest traf­
nie oddane przez jego słynne powiedzenie: „kiedy grupy są na swoim miejscu, wszyst­
ko jest na swoim miejscu”. Za kontynuację tej tradycji uznaje się często pracę Davida
Trumana The Governmental Process (1951), mimo iż jej konkluzje skupiały się bar­
dziej na procesie politycznym w USA.
B Rozpowszechnianie behawioryzmu w latach 50. i na początku lat 60. XX wieku
wzmocniło entuzjazm dla grup jako środków artykulacji i agregacji interesów. Przy­
kładowo, analiza systemowa przedstawiała grupy interesu jako „portierów”, którzy
rozmaite stawiane rządowi żądania zamieniali w możliwy do uwzględnienia zespół
troszczeń. W tym samym czasie twierdzono, że badania dotyczące władzy w lokalnych
społecznościach przeprowadzane przez takich analityków jak Robert Dahl (1961) czy
Nelson Polsby (1963) dostarczyły empirycznego poparcia dla czynionego przez plu-
ralistów założenia, iż żadna pojedyncza elita lokalna nie jest w stanie zdominować
procesu podejmowania decyzji we wspólnocie.
fi Z perspektywy pluralistycznej polityka grupowa stanowi treść procesu demokra­
tycznego. I tak, w latach 60. XX wieku nierzadko można się było spotkać z twier­
dzeniem, iż demokracja pluralistyczna (patrz s. 97) wyparła bardziej konwencjo­
partii politycznych jako zasadniczego ogniwa łączącego rząd i rządzonych. Zgod­
nie z głównymi założeniami tej teorii wszystkie grupy i interesy mają potencjał po­
trzebny do zorganizowania się i zyskania dostępu do rządu, charakteryzują się wraż-
^liwością na sygnały płynące z wewnątrz, gdyż ich przywódcy wyrażają, ogólnie
' rzecz biorąc, interesy czy wartości członków, zaś wpływ polityczny, jaki wywierają
pokrywa się w przybliżeniu z ich rozmiarami i intensywnością poparcia. Jednym ze
I Sposobów zilustrowania tej tezy było przedstawienie dowodu na to, iż władza po­
lityczna jest tak sfragmentaryzowana, iż żadna z grup czy interesów nie może utrzy-
I mać dominacji na dłuższą metę. Dalii ujął to następująco (1956): „każda z aktyw-
CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
Robert Dahl
^(uL1915)<
Amerykański politolog. W 1946 raku został profesorem nauk politycznych Unlwersj
Yale. Jeden z najbardziej liczących się amerykańskich analityków politycznych. W i
roku (wspólnie z Charlesem Lindblomem) ukuł termin „poliarchia" (rządy wielu),
lający na odróżnienie współczesnych społeczeństw od demokracji klasycznej. We. w
snych dziełach Dahla widoczne są wpływy doktryn pozytywistycznych i behawlorys
nych. W latach 50. i 60. XX wieku Dahl wypracował klasyczne stanowisko pluralis
ne. Jednakże począwszy od łat 60. XX wieku wspólnie z Lindblomem i Galbraithem (
s. 245) rozwinął radykalną formę liberalizmu, neopluralizm, która wykazywała wzmożone zainte
nie wpływami wielkich kapitalistycznych korporacji. Do głównych prac Dahla należą: A Preface t
mocratic Theory (1956), Who governs? (1961) oraz Dilemmas of Pluralist Democracy (1982).'
nych i działających legalnie grup w społeczeństwie może dojść do głosu na który.
z istotnych etapów procesu decyzyjnego”. Alternatywny pogląd na „siły przeciw* :i
pomie'd“Will^ 1^
ważne”, przedstawiony we wczesnych pracach Galbraitha, sugerował, iż
konkurującymi ze sobą grupami w naturalny sposób powstaje dynamiczna rówą^
waga, jako że powodzenie, na przykład biznesu, jedynie zachęca jego przeciwni-
ków, takich jak pracownicy czy konsumenci, do organizowania się w celu zareago.-'
wania na ten sukces. Polityka grupowa charakteryzuje się więc w przybliżeniu^^
równowagą sił.
Ten wielce optymistyczny pogląd na politykę grupową spotkał się z ostrą krytyką
ze strony elitystów i marksistów. Elityści poddają w wątpliwość empiryczne twier­
dzenia pluralizmu, sugerując iż uwzględniają one jedynie „zewnętrzne oblicze” wła?
dzy: zdolność do wpływania na podejmowanie decyzji (patrz s. 494). Stając w opo­
zycji do przekonań o szerokiej i równej dystrybucji władzy, teoretycy elit zwracają
uwagę na istnienie „elity władzy”, do której zaliczają się szefowie korporacji biznes
sowych, przywódcy polityczni i dowódcy wojskowi (Mills, 1956, wyd.poi. 1961).
Z kolei marksiści tradycyjnie podkreślają, że władza polityczna jest blisko powiąza­
na z własnością środków produkcji, co sugeruje istnienie kapitalistycznej „klasy par
nującej”. Według neomakrsistów, takich jak Ralph Miliband (1969), znajduje to od-
zwierciedlenie w „nierównej konkurencji” pomiędzy przedstawicielami biznesu
i świata pracy. Pierwsze z nich sprawują kontrolę nad zasobami ekonomicznymi i ma?
ją taki status publiczny i stopień dostępu do rządu, którym grupa druga dorównać
nie może. Rozkwit globalizacji (patrz s. 173) przyczynił się do wznowienia takich ar­
gumentów, wywołując sugestie, iż zwiększona mobilność kapitału oraz międzynaro­
dowy system wolnego handlu doprowadziły do „przejęcia rządu przez korporacje”
(Hertz, 2001). W obliczu takich zarzutów powstała bardziej krytyczna czy umiarko­
wana forma pluralizmu - neopluralizm (patrz s. 112). Być może najdobitniej został
przedstawiony w pracy Politics and Markets (1977) Charlesa Lindbloma, który zwró­
cił uwagę na uprzywilejowaną pozycję grup biznesowych, jaką cieszą się one w za­
chodnich poliarchiach, podkreślając iż jest to poważne sprzeniewierzenie się przeko­
naniu o demokratyczności takich społeczeństw.
.^U& U^MfeS^t^ vito *^^l<
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 341
odel korporacyjny
Qfporacyjne modele polityki grupowej różnią się od pluralistycznych tym, że stara-
^się śledzić konsekwencje bliższych więzi między grupami a państwem, jakie rozwi-
ięly się w społeczeństwach uprzemysłowionych. Korporacjonizm jest teorią społecz-
podkreślającą uprzywilejowaną pozycję, jaką cieszą się niektóre grupy w relacjach
z rządem. Umożliwia im ona wywieranie wpływu na proces formułowania i wdraża­
nia polityki publicznej. Niektórzy komentatorzy widzą w korporacjonizmie typowe
Jla państwa zjawisko, które kształtowane jest przez szczególne okoliczności histo­
ryczne i polityczne. Kojarzą go więc z talami krajami jak Austria, Szwecja, Holandia
do pewnego stopnia, Niemcy czy Japonia, w których rząd zwyczajowo sprawuje
iformę ekonomicznego zarządzania.
Jednakże pojawiają się także opinie, iż korporacjonizm jest szerszym zjawiskiem,
które bierze się z tendencji charakterystycznych dla rozwoju gospodarczego czy spo-
fjecznego, a tym samym przejawia się, w takiej lub innej postaci, we wszystkich roz-
S^iniętych państwach przemysłowych. Nawet USA, państwo uznawane zazwyczaj za
.wzór demokracji pluralistycznej, obdarzyło agencje nadzorujące r/z/asMegislacyjnymi
uprawnieniami, promując tym samym rozwój formalnych więzi pomiędzy rządem
grupami interesu. Grupy zabiegają o status „wewnętrzny”, ponieważ da-
’ ie
je on dostęp do formułowania polityki, co z kolei umożliwia im obronę interesów
swoich członków. Z drugiej strony, rząd potrzebuje grup zarówno jako źródeł wie­
dzy i informacji, jak również ze względu na fakt, iż zgodność z głównymi grupami
interesu jest niezbędna, jeśli dana strategia polityczna ma być możliwa do realizacji.
W coraz bardziej zróżnicowanych i złożonych społeczeństwach przemysłowych na­
rasta potrzeba konsultacji i negocjacji. Skutkuje to (być może nieuchronnym) poja­
wieniem się mechanizmów instytucjonalnych ułatwiających ich prowadzenie.
' Zwrot ku korporacjonizmowi, jaki nastąpił w rozwiniętych pań­
stwach kapitalistycznych, wyraźny zwłaszcza w latach 60. i 70. XX Trójstronność - struktura
wieku, wywołał głęboki niepokój co do roli i władzy grup interesu. składająca się z gremiów
W pierwszym rzędzie, korporacjonizm znacznie ograniczył liczbę i róż­ reprezentujących rząd,
norodność grup, mających dostęp do rządu. Niezmiennie faworyzuje biznes i związki
zawodowe, która ma na
on grupy ekonomiczne czy funkcjonalne, gdyż prowadzi do formy
celu instytucjonalizację
i trójstronności, która wiąże rząd z biznesem i organizacjami pracowni- konsultacji grupowych.
ków. Może jednak pomijać grupy konsumenckie czy promocyjne, zaś
Korporacjonizm
W szerszym znaczeniu jest sposobem na włączenie zorganizowanych interesów w proces rządzenia.
| Korporacjonizm ma dwa oblicza. Pierwsze, korporacjonizm autorytarny, jest formą ideologiczną czy
w ekonomiczną kojarzoną z włoskim faszyzmem. Charakteryzował się on politycznym zastraszeniem przemysłu
a oraz zniszczeniem niezależnych związków zawodowych. Drugie, korporacjonizm liberalny (korporacjonizm
ft „społeczny" czy „neokorporacjonizm") odnosi się do tendencji widocznej w bardziej dojrzałych demokracjach
liberalnych, która polega na przyznawaniu zorganizowanym interesom uprzywilejowanego i instytucjonalnego
dostępu do procesu formułowania polityki. Mechanizmy, za sprawą których do tego dochodzi, są znacznie
zróżnicowane, podobnie jak stopień integracji grup. W odróżnieniu od wariantu autorytarnego,
korporacjonizm liberalny umacnia pozycję grup w stosunku do rządu, a nie na odwrót.
•••■'■ś^B^ Hwś
 ^^ ■ ^tWW^

342 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 343

zinstytucjonalizowany dostęp ogranicza się do tak zwanych organizacji wierzchollM^^v

wych, wypowiadających się w imieniu wielu organizacji i grup. W Austrii rolę
ni Izba Handlowa oraz Federacja Związków Zawodowych, w Wielkiej Brytanii Kón^W®
federacja Przemysłu Brytyjskiego (CBI) oraz Kongres Związków Zawodowych
zaś w USA Narodowe Stowarzyszenie Producentów oraz Amerykańska Federacja irupy interesu
cy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych (AFL-CIO).
Drugi problem polega na tym, iż w odróżnieniu od modelu pluralistycznego, koi^^ C^S00160^ przemawiające za grupami interesu:
^umacniają reprezentację poprzez wyrażanie interesów i popieranie poglądów ignorowanych przez
poracjonizm przedstawia grupy interesu jako hierarchicznie uporządkowane i zdolMT^
minowane przez przywódców, którzy nie ponoszą bezpośredniej odpowiedzialności'^'^ «partie polityczne oraz za sprawą dostarczania środków umożliwiających wywieranie wpływu na
przed członkami grup. I tak, niekiedy mówi się, że w zamian za przyznawany lid^WM^ w ' rząd pomiędzy wyborami,
I .'• sprzyjają debacie i dyskusji, kształtując tym samym lepiej poinformowany i lepiej wykształcony
rom grup uprzywilejowany dostęp do rządu, muszą oni wyrażać gotowość do zapćv^^
niania uległości swojej grupy. Z tej perspektywy hasło „rządów poprzez konsultacji*®^ ■ : elektorat i poprawiając jakość polityki publicznej,
poszerzają zakres partycypacji politycznej poprzez stanowienie alternatywy dla tradycyjnej polityki
może być jedynie pozorem ukrywającym fakt, że korporacjonizm działa jako meoW-BO
partyjnej, jak i stwarzanie możliwości dla działalności oddolnej,
nizm kontroli społecznej. Po trzecie, wyrażane są także obawy, iż korporacjonizm s^Bf® b* kontrolują władzę rządu i równocześnie stoją na straży wolności poprzez zapewnianie równowagi
nowi zagrożenie dla demokracji przedstawicielskiej. Podczas gdy w ujęciu plurdliSS ^pomiędzy państwem a silnym i zdrowym społeczeństwem obywatelskim,
stycznym polityka grupowa stanowi uzupełnienie procesu przedstawicielskiego'' Wspomagają w utrzymaniu stabilności politycznej, stanowiąc kanał komunikacji pomiędzy rządem
korporacjonizm stwarza cale spektrum decyzji podejmowanych poza zasięgiem tp a obywatelami, dzięki czemu „wejścia" i „wyjścia" systemu znajdują się w harmonii.
mokratycznej kontroli. Tworzy tym samym model negocjowania, który wymyka się
zupełnie nadzorowi ze strony społeczeństwa. I w końcu, korporacjonizm łączy Śi®W g Argumenty przeciw grupom interesu:
^•umacniają nierówność polityczną, sprzyjając wzmocnieniu siły głosu osób majętnych i uprzywilejo-
z problemem „przeciążenia” rządu. Rząd może zostać „zakładnikiem” konsultowa-’ ?' J
nych grup, a tym samym stracić możliwość odrzucania ich żądań. Najbardziej kon^|W wanych, które mają dostęp m.in. do finansowych, edukacyjnych czy organizacyjnych zasobów,
stwarzają podziały społeczne i polityczne, gdyż w centrum ich zainteresowań leżą kwestie par-
sekwentna w wysuwaniu takiej krytyki jest Nowa Prawica.
K tykularne, nie ogólne, zaś interesy mniejszości przedkładane są ponad dobro społeczeństwa jako
całości,
Model Nowej Prawicy i • sprawują władzę bez legitymizacji, gdyż ich przywódcy, inaczej niż politycy, nie ponoszą publicznej
Antypatia, jaką Nowa Prawica darzy grupy interesu, ma swe ideologiczne korzenie . K odpowiedzialności, zaś ich wpływ urzeczywistnia się z pominięciem procedur przedstawicielskich,
w indywidualizmie leżącym u podstaw ekonomii neoliberalnej. Na grupy społeczne L • przyczyniają się do tego, źe polityka staje się zamknięta i bardziej tajemnicza, gdyż wywierają
i wszelkiego rodzaju kolektywne gremia patrzy się tam z podejrzliwością. Takie na- i^ wpływ na drodze negocjacji i umów, które w żadnym wypadku nie są przedmiotem społecznego
stawienie odzwierciedla się wyraźnie w preferowaniu przez Nową Prawicę gospodarski nadzoru,
ki rynkowej, której motorem są samodzielność i przedsiębiorczość. Nowa Prawica E* stwarzając szereg osobistych interesów, które są w stanie zablokować inicjatywy rządowe
wyraża jednakże szczególne zaniepokojenie domniemanym związkiem pomiędzy korj^B ' i uniemożliwić prowadzenie polityki, sprawiają, że społeczeństwem trudno zarządzać.
poracjonizmem a eskalacją wydatków publicznych i związaną z tym problematyką^^
nadmiaru państwa. Na antykorporacjonizm Nowej Prawicy wpłynęła teoria wyboruj
publicznego, szczególnie zaś The Logic of Collective Action: Public Goods and the
Theory of Groups (1968) Mancura Olsona. Olson przekonywał, iż ludzie przyłącza­
ją się do grup interesu jedynie by uzyskać „dobra publiczne”: to jest takie dobra, któ­
re są do pewnego stopnia niepodzielne, gdyż nie można uniemożliwić korzystania
Wybór publiczny $ z nich jednostkom, które nie przyczyniają się do ich zapewniania.
Teoria wyboru publicznego stanowi fragment teorii racjonalnego wyboru, opartej o założenia ekonomii Wzrost płac jest więc dobrem publicznym, gdyż pracownicy, którzy nie są człon­
neoklasycznej. Zgodnie z jej głównym twierdzeniem, kwestie polityczne można najlepiej zanalizować poprzez
kami związków zawodowych łub nie decydują się na uczestnictwo w strajku dotyczą­
badanie zachowań jednostek, przyjmując, że działają w racjonalny sposób we własnym interesie. „Publiczny"
charakter teorii wyboru publicznego bierze się z jej zainteresowania dostarczaniem tak zwanych dóbr
cym roszczeń płacowych, korzystają z niego na równi z członkami związków zawo­
publicznych. Są to takie dobra, zapewnianiem których zajmuje się raczej państwo, a nie rynek, ponieważ dowych i strajkującymi. Stwarza to jednostkom możliwość „jazdy na gapę”, żądania
(jak w przypadku czystego powietrza) jednostkom, które nie decydują się na ponoszenie związanych z tym korzyści bez ponoszenia różnych związanych z członkostwem w grupie kosztów. Zna­
kosztów, nie można odmówić prawa do korzystania z nich. Teoretycy wyboru publicznego zajmują się, czenie takiej analizy tkwi w tym, iż ukazuje ona, że nie ma gwarancji, że istnienie
ogólnie rzecz biorąc, podkreślaniem błędów i braków rządu w tym zakresie, skupiając się na kwestiach wspólnego interesu doprowadzi do stworzenia organizacji, która by go broniła czy
takich jak wpływ biurokracji na proces polityczny, czy konsekwencje lobbingu i polityki grupowej.
o niego zabiegała. Pluralistyczne założenie mówiące, że głos każdej z grup jest w po-

®SW'
 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
liryce istotny, staje się wysoce wątpliwe. Olson był także zdania, iż polityka grupo^'-./^'-^ S; czy pozwala się na ich tworzenie i wywieranie przez nie wpływu, czy zachęca się do
może często przyznawać prawa grupom małym kosztem grup dużych. Większa licż^ '
ba członków sprzyja „jeżdżeniu na gapę”, gdyż jednostki mogą przewidywać, iż brak^Wn
zaangażowania z ich strony, nie zaszkodzi zbytnio skuteczności grupy. Wlt^W
Powyższa analiza znalazła kontynuację w późniejszej pracy Olsona, The Rise an‘țd '•I':"
Decline of Nations (1982), która stanowiła ostrą krytykę działałności grup interesu'
widząc w niej główny wyznacznik ekonomicznego powodzenia lub niepowodzenia-
poszczególnych państw. Przykładowo, Wielkiej Brytanii i Australii ciripi
strain przypisano cieSgW
pienie na „sklerozę instytucjonalną”. Pojawiła się ona wraz z powstaniem silnej
ci grup interesu, w których dominowały na ogół koalicje wąskich, sektorowvrk &JM®Ik 1-'
;kich. sektorowycłr^;||H
teresów, takich jak związki zawodowe, organizacje biznesowe i stowarzyszenia wS
zawodowe. Przesłanie mówiące, iż istnieje odwrotna relacja pomiędzy silnymi i
brze zorganizowanymi grupami interesu z jednej strony, zaś wzrostem gospodarczy^ H
i dobrobytem kraju z drugiej, wywarło znaczny wpływ na politykę i priorytety No­ uwfe ®M«n/-tiprnin zachęcają do rln niej,
wej Prawicy, czego najwyraźniejszym przejawem był gwałtowny sprzeciw wobec kor-
poracjonizmu w latach 80. XX wieku, w USA zainicjowany przez Reagana, a w Wiek' ® Oł-stawicieli do ciał publicznych czy organizacji ^zwsz-pozarządowych (patrz s. 453). Jed-
kiej Brytanii przez Thatcher. W Stanach Zjednoczonych przybrał on formę próby:
deregulacji gospodarki poprzez osłabienie agencji nadzorujących, w Wielkiej Brytan
nii uwidocznił się w marginalizacji, a następnie likwidacji, ciał korporacyjnych ta­
kich jak Krajowa Rada Rozwoju Gospodarczego (NEDC łub Neddy) oraz w stanów^
czym ataku na władzę związków zawodowych.
Wzorce polityki grupowej
Jak ważne są grupy interesu?
Powszechnie uznaje się, iż działalność grup interesu jest ściśle związana z rozwojem
ekonomicznym i społecznym. Podczas gdy społeczeństwa tradycyjne czy agrarne są
zdominowane przez niewielką liczbę interesów, rozwinięte społeczeństwa przemysło­
we charakteryzują się złożonością i wysokim zróżnicowaniem. Grupy interesu nabie­
rają więc kluczowego znaczenia, pośrednicząc pomiędzy państwem i bardziej roz-f
drobnionym społeczeństwem, zwłaszcza że postęp edukacji zwiększa świadomość
polityczną i zdolności organizacyjne. Stało się tak, na przykład, w ZSRR, gdzie do
lat 70. XX wieku, mimo formalnej monolityczności politycznej, większość komenta­
torów uznała istnienie „instytucjonalnego pluralizmu”. Jednakże rola i znaczenie zor­
ganizowanych interesów zmieniają się w zależności od systemu, państwa i czasu. Do
głównych czynników określających wpływ grup należą:
• kultura polityczna
• struktura instytucjonalna
• natura systemu partyjnego
• natura i styl polityki publicznej.
Kultura polityczna jest niezwykle istotna z dwóch względów. Po pierwsze, decydu­
je o tym, czy grupy interesu uznaje się za prawowitych czy nieprawowitych aktorów,
^ .. .< * M»s ^i*^: .idŁ . r,, ..«^^^iiiii^M^ Sre­
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 345
; ‘te^— ’v ^
go, rczy też "'^ Pn dri«n«*
nie. Po wpływa «nn
drugie, wnlvwa no <rrMv»woć^
ona na gotowość lurk;
ludzi 4n fnrmnuranio 7»rooni_
do formowania zorgani-
■zOwanych interesów łub przyłączania się do nich oraz do angażowania się w polity-
JcęgruPowT ^ skrajnym przypadku, reżimy mogą praktykować monizm, tlamsząc
wszystkie formy dobrowolnej działalności stowarzyszeniowej w celu zagwarantowa­
nia istnienia pojedynczego, niezmiennego centrum władzy państwowej. Dzieje się tak
zazwyczaj w reżimach wojskowych i w państwach jednopartyjnych. Mimo że żadne­
® mu z dawnych czy współczesnych państw nie udało się w pełni stłumić wszystkich
B B form aktywności grupowej czy frakcyjnej, reżimy monistyczne próbują chociaż ze­
K pchnąć działalność grupową do podziemia lub sprawić, że wyraża się ona poprzez
aparat państwa partyjnego i jest tym samym uwikłana w polityczne i ideologiczne ce-
je reżimu.
Tymczasem reżimy pluralistyczne nie tylko pozwalają na politykę grupową, lecz
nipi a w niektórych nrwnnnkorn nawet
niplrtńrwn przypadkach ipi żądają.
nnwpt jej Tnrlain Grupy mnaa zostać
Clrunv mogą 7 netnr
B poproszone o uczestniczenie w procesie kształtowania polityki lub o zgłoszenie przed-
W nym z powodów istnienia ogólnie wysokiego poziomu aktywności grupowej, na przy-
kład w USA, jest zakorzenione w kulturze politycznej Stanów Zjednoczonych
H przekonanie o prawie grup prywatnych do zabierania głosu. Jest ono chronione przez
konstytucyjne gwarancje wolności słowa, prasy, zgromadzeń itd. W Japonii brak ja-
WwWi snego rozgraniczenia pomiędzy sferą publiczną i prywatną wytworzył kulturę poli-
tyczną, w której, zarówno w okresie przeddemokratycznym, jak i demokratycznym,
bliskie związki pomiędzy rządem a biznesem uznawano za oczywiste.
Natomiast w niektórych państwach europejskich na zorganizowane interesy patrzy
się z podejrzliwością. Tradycyjnie ma to miejsce we Francji, gdzie pod wpływem ide­
ologii jakobińskiej, uznaje się, że grupy osłabiają „wolę powszechną” łudu, jak rów­
nież stanowią zagrożenie dla siły i jedności państwa francuskiego. Przykładowo,
I w szczytowym okresie, w roku 1975, do związku zawodowego należało jedynie 24%
francuskiej siły roboczej. Do roku 1989 wskaźnik ten spadł do 13%. Jednakże we fran­
cuskiej kulturze politycznej mieści się także tradycja bezpośredniego działania, co zna­
lazło wyraz w organizowanych przez francuskich rolników blokadach dróg czy nawet
| porwaniach ciężarówek oraz w buncie studentów i członków związków zawodowych
w czasie napięć politycznych z maja 1968 roku.
Struktura instytucjonalna rządu jest niewątpliwie istotna z punktu widzenia aktyw­
ności grupowej, gdyż ustanawia punkty dostępu do procesu politycznego. Unitarne
i scentralizowane systemy polityczne, takie jak Wielka Brytania, mają skłonność do
zawężania zakresu polityki grupowej oraz koncentrowania jej wokół
władzy wykonawczej. Chociaż nie oznacza to zepchnięcia grup na mar­
Monizm - wiara w jedną
gines, wiąże się z kładzeniem dużego nacisku na status „wewnętrzny”
teorią czy wartość;
V oraz przyznaniem urzędującemu rządowi większej swobody w decydo- politycznym
H waniu o tym, czy odpowiedzieć, czy też nie odpowiedzieć na nacisk odzwierciedleniem
płynący ze strony danej grupy. Najwyraźniej uwidoczniło się to w Wiel­ monizmu jest wymuszone
kiej Brytanii pod rządami Thatcher w latach 80. XX wieku w umniej­ posłuszeństwo względem
szaniu roli ciał korporacyjnych, jak również w skazaniu związków za­ jednolitej władzy, co
świadczy o jego ukrytym
wodowych na polityczną banicję. Działalność grup interesu we Francji totalitaryzmie.
w podobny sposób koncentruje się na bezpośrednich konsultacjach
!|; ^iw

346 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
z administracją, szczególnie od czasu wzmocnienia władzy prezydenta i osłabię
Zgromadzenia Narodowego Piątej Republiki w 1958 roku.
Rząd USA jest tymczasem podzielony i zdecentralizowany, co jest odzwiercie
niem wpływu dwuizbowości, podziału władz, federalizmu i sądownictwa konsh
cyjnego. Zakres „miejsc dostępu”, jaki stwarza grupom interesu, sprawia, iż sys
USA jest szczególnie podatny na naciski z ich strony. Grupy wiedzą na przykład,
bitwy przegrane w Kongresie można rozegrać na nowo w sądach, na szczeblu sta
wym bądź lokalnym, itd. Chociaż taka sytuacja stanowi bez wątpienia bodziec!
tworzenia grup i zwiększa liczbę grup wpływowych, może dawać również przeć
ne do zamierzonych skutki, jako że działania grup mogą się ostatecznie wzajem
wykluczać. Działanie zorganizowanych interesów może się więc ograniczać do
razanta weta.
Relacja pomiędzy partiami politycznymi a grupami interesu jest zawsze złożona-,'^
W pewnym sensie wyraźnie rywalizują one ze sobą. Podczas gdy partie połitycznefflffi
żą do agregacji interesów i formowania programów politycznych, które na ogół opię^^
rają się na szerszych celach ideologicznych, grupy interesu zajmują się węższym i bargli
dziej specyficznym zakresem problemów i celów. Niemniej jednak, grupy interesu';'-'.
często próbują wywierać wpływ wewnątrz partii i za ich pomocą, w niektórych przy- ' ’"
padkach tworząc partie w celu zyskania bezpośredniego dostępu do władzy. Niejem®
na partia socjalistyczna, jak na przykład Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, została fak^
tycznie założona przez związki zawodowe, a instytucjonalne i finansowe więzy, mimo
pewnych zmian, trwają po dziś dzień.
Na wzorzec polityki grupowej wpływa także system partyjny. System wielopartyj^
ny z partią dominującą w dość naturalny sposób skłania do ograniczania przedmiotT*
tu zainteresowań polityki grupowej, skupiając jej uwagę na partii rządzącej. Główne
grupy interesów przemysłowych i handlowych we Włoszech i w Japonii starały-śt®
więc wywierać nacisk poprzez partie „rządzące”, takie jak Chrześcijańscy Demokra­
ci czy Partia Liberalno-Demokratyczna, co z czasem przyczyniło się do umocnienia
tendencji frakcyjnych w tych partiach. Z drugiej strony, systemy wielopartyjne są po­
datnym gruntem dla działalności grup interesu, gdyż poszerzają zakres dostępu.
Wpływy legislacyjne grup interesu są być może największe w systemach partyjnych
takich jak w USA, gdzie partie polityczne cechuje słabość zarówno pod względem oó
# ganizacji, jak i dyscypliny. Uwidoczniło się to pod koniec lat 70. XX wieku w zdoL
ności grup reprezentujących interesy biznesu do skutecznego zniszczenia programu
energetycznego prezydenta Cartera, mimo że Demokraci mieli większość zarówno
w Izbie Reprezentantów, jak i w Senacie.
W końcu należy także zauważyć, iż poziom aktywności grup waha się w zależno^
ści od zmian w polityce publicznej, a w szczególności od stopnia interwencji pań-
stwa w życie ekonomiczne i społeczne. Interwencjonizm z zasady idzie
w parze z korporacjonizmem, chociaż toczy się dyskusja co do tego,
Interwencjonizm - który z nich jest przyczyną, a który skutkiem. Czy polityka interwent
polityka rządowa cjonistyczna zmusza rząd do bliższej relacji ze zorganizowanymi inter
ukierunkowana na nadzór
resami w nadziei na współpracę czy zdobycie informacji i porad? Czy
czy zarządzanie życiem
może grupy wykorzystują dostęp do rządu w celu zdobycia subsydiów,
gospodarczym; szerzej:
polityka zaangażowania.
wsparcia i innych korzyści dla swoich członków? Niezależnie od te^
go, jak brzmi odpowiedź, pozostaje jasne, iż w państwach zachodnich
“~z:iaa^jfflm®S5WKj'.v;s'.'^.’7Xcrr^^'‘Kffliiffi#W^
h^-^ ■
ROZDZIAŁ XII! Polityka grupowa 347
zintegrowanie zorganizowanych interesów, a w szczególności interesów funkcjonal­
nych, z życiem publicznym zaszło najdalej tam, gdzie prowadzono politykę socjal-
emokratyczną.
Klasycznym przykładem jest tu system szwedzki, w którym grupy interesu stano-
ą integralną całość sceny politycznej na każdym poziomie. Istnieją tam bliskie, je­
śli nie instytucjonalne, powiązania pomiędzy związkami zawodowymi i Szwedzką So-
•cjaldemokratyczną Partią Robotniczą (SAP). Proces ustawodawczy w Riksdagu jest
Przystosowany do szerokich konsultacji z grupami interesu, których dana kwestia do­
tyczy, zaś urzędnicy państwowi uznają „organizacje wierzchołkowe”, takie jak Szwedz­
ka Konfederacja Związków Zawodowych czy Konfederacja Pracodawców, za „part­
nerów społecznych”. Podobny wzorzec reprezentacji korporacyjnej rozwinął się
W austriackim systemie „izb”, który zapewnia ustawową reprezentację głównym in­
teresom takim jak handel, rolnictwo czy świat pracy. W Niemczech główne grupy go­
spodarcze, na przykład Zrzeszenie Niemieckich Organizacji Pracodawców, Zrzesze­
nie Niemieckiego Przemysłu czy Zrzeszenie Niemieckich Związków Zawodowych,
są tak dalece włączone w kształtowanie polityki, że system niemiecki określa się mia­
nem „poliarchicznego elityzmu”.
jaki sposób grupy wywierają wpływ?
! Grupy interesu mają do dyspozycji szeroki wachlarz metod i strategii politycznych.
I R Ograniczanie się przez grupę do jednej strategii czy próba wywierania wpływu wy-
KLłącznie poprzez jeden kanał jest niemal nie do pomyślenia. Metody, po jakie sięga-
» ją grupy interesu, zmieniają się w zależności od kilku czynników. Należy do nich
j x kwestia, jaką akurat zajmuje się grupa oraz uwarunkowania polityczne w tej dzie-
dżinie. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii, gdzie większość rozwiązań dotyczących
I ® swobód obywatelskich i praw politycznych wypracowywana jest w Ministerstwie
I H Spraw Wewnętrznych, grupa taka jak Liberty (niegdyś Krajowa Rada Swobód Oby-
i » watelskich) jest zmuszana do szukania statusu „wewnętrznego”, który pragnie osią­
gnąć poprzez podkreślanie swej specjalistycznej wiedzy i powszechnego poważania
w dziedzinie polityki. Podobnie natura grup oraz zasoby, jakie mają do dyspozycji,
stanowią zasadnicze wyznaczniki ich strategii politycznych. Do wspomnianych za­
sobów zaliczają się:
poparcie opinii publicznej dla grupy i jej celów
liczba jej członków czy działaczy
siła finansowa i zdolności organizacyjne
zdolność do sięgania po sankcje, które w jakiś sposób mogą przysporzyć kłopotów
rządowi, czy zakłócić jego pracę
osobiste czy instytucjonalne więzy z partiami politycznymi lub ciałami rządowy­
mi.
Jest bardziej prawdopodobne, że grupy biznesowe, a nie związki zawodowe czy
organizacje konsumenckie, zatrudnią profesjonalnych lobbystów czy zorganizują dro­
gie kampanie public relations, gdyż po prostu mają środki finansowe konieczne do
 .■Ti'?'

348 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 349

takich działań. Metody stosowane przez grupy interesu zależą od kanału dostępy, &ły i dyscypliny systemu partyjnego. Działalność grup interesu skupiona wokół
przez który wywierany jest wpływ. Zasadniczo dostępne są następujące kanałO ieresu USA jest na ogół uznawana za najintensywniejszą na świecie. Odzwiercie-
to siłę Kongresu pod względem konstytucyjnej niezależności i mocnego systemu
• biurokracja
nisji, jak również fakt, iż zdecentralizowany system partyjny pozwala na łatwe
• zgromadzenia uS anie poszczególnych kongresmanów na rzecz grup i spraw. Duża część wpły-
■ dokonuje się poprzez finansowe wsparcie kampanii wyborczych udzielane przez
’ sqdy 3 mitety akcji politycznej. W 1990 roku ponad 4000 takich komitetów przekazało
• partie polityczne 1,5 miliarda dolarów USD kandydatom startującym w wyborach do Senatu
cby Reprezentantów.
• środki masowego przekazu
i polityczne (patrz s. 501) rozwijają się także poprzez zinstytucjonalizowane
• ciała ponadnarodowe. ^ ty pomiędzy ustawodawcami (w szczególności czołowymi postaciami w komi-
legislacyjnych) oraz zainteresowanymi grupami i interesami. W Stanach Zjed-
We wszystkich państwach działania grup interesu koncentrują się zwykle loczonych tworzą one dwa filary (trzecim są agencje wykonawcze) tak zwanego „że-
biurokracji jako instytucji, która jest najważniejsza w procesie formułowania polity­ ^nego trójkąta”, który w dużej mierze dominuje w procesie kształtowania polityki
ki. Dostęp poprzez ten kanał jest w dużej mierze ograniczony do głównych grup ’ ewnętrznej. Działania lobbingowe zogniskowane wokół zgromadzenia mają mniej-
spodarczych i funkcjonalnych, talach jak duże korporacje, stowarzyszenia pracoday^' sze znaczenie i zasięg w krajach talach jak Kanada i Wielka Brytania, gdzie dyscypli-
ców, związki zawodowe, interesy rolnictwa czy najważniejszych grup zawodov^ffl a.partyjna jest silna, zaś parlamenty podlegają zazwyczaj kontroli ze strony władzy
Przykładowo, w Austrii, Holandii i państwach skandynawskich stworzono instytucję, wykonawczej. Niemniej jednak przemysł lobbingowy w amerykańskim stylu rozwi-
korporacyjne specjalnie w celu ułatwienia konsultacji grupowych, zazwyczaj przyzriaV- nął się w Wielkiej Brytanii w latach 80. XX wieku, wraz z potrojeniem nakładów na
jąc „zwieńczającym” organizacjom pracodawców i pracowników pewien stopień°foi^^^ profesjonalny lobbing, zwłaszcza wśród doradców parlamentarnych. Częściowo by-
mainej reprezentacji. Częściej jednak, proces konsultacyjny jest nieformalny, a mimov. lo to konsekwencją demontażu korporacjonizmu w Wielkiej Brytanii. Jednakże w re­
to zinstytucjonalizowany i odbywa się poprzez rzadko nagłaśniane spotkania i regut? zultacie doszło do narastającego zaniepokojenia obniżaniem ogólnych standardów ży-
larne kontakty, które znajdują się poza zasięgiem publicznego nadzoru. I Eą: publicznego, a zwłaszcza wśród deputowanych, na skutek czego w 1995 roku
Decydujące relacje zachodzą tu pomiędzy biurokratami wyższego szczebla oraz • I tóówołano Komisję Nolana do spraw standardów życia publicznego.
wiodącymi grupami interesu ze świata biznesu czy przemysłu. Pod tym względem atu?, / IU Ar?- .W systemach, w których sądy nie mogą kwestionować ustaw i rzadko kontrolują
tern grup biznesowych jest ich kluczowa rola w gospodarce jako producentów, in^es| ^działania wykonawcze, działalność grup interesu skupionych wokół władzy sądowni-
storów i pracodawców, fakt zbieżności pomiędzy pochodzeniem społecznym i syni- ' ||częj ma ograniczone znaczenie. Odnosi się to do Wielkiej Brytanii i Nowej Zelandii,
patiami politycznymi czołowych biznesmenów oraz ministrów czy wysokich? &mimo że przejawiające się w latach 80. i 90. XX wieku tendencje do aktywności są-
urzędników, jak również powszechnie panujące przekonanie, iż interesy biznesu po?? S t. jownictwa skłoniły szczególnie grupy działające na rzecz swobód obywatelskich i śro-
krywają się z interesem narodowym („to, co jest dobre dla General Motors, jest tale--.' i^owiska naturalnego do prowadzenia kampanii przy udziale sądów. Jednakże tam, gdzie
że dobre dła Ameryki”). Umocnieniu talach więzi sprzyja często zjawisko „drzwUg® â •/"Skadyfikowane konstytucje nadają sędziom formalne uprawnienie do kontroli konsty-
rotowych”, przez które emerytowani biurokraci przenoszą się na dobrze płatne ' g tucyjności prawa, czyli na przykład w Australii czy USA, grupy interesu poświęcają sys-
posady w sektorze prywatnym. W Japonii praktyka ta jest tak bardzo przyjęta, iż mp</ gemowi sądowniczemu więcej uwagi. Klasycznym przykładem w USA było przełomo-
wi się o niej amakudari, co dosłownie oznacza „zejście z niebios”. Dwa inne czynni^
ki, które umacniają kontrolę wielkiego biznesu nad ministrami i biurokratami; ,to (i
większa łatwość dokonywania przez korporacje relokacji produkcji i inwestycji w.go?b
spodarce globalnej oraz pojawienie się „nowego” zarządzania sektorem publicznym^
Zgodnie z tym modelem rządy stają się coraz bardziej zależne od sektora prywatne- '
® Riermin „lobby" pochodzi od tych miejsc w parlamentach czy zgromadzeniach, gdzie społeczeństwo może
go w kwestii inwestowania w sektor publiczny, a nieldedy także w dziedzinie świad? $ Uskładać petycje na ręce ustawodawców, a politycy spotykają się w celu przedyskutowania interesów
czenia wchodzących w jego zakres usług (Monbiot, 2001). ® | Idiotycznych- Lobbować znaczy tyle, co przedstawiać postulaty, z użyciem argumentów i perswazji,
Inną ważną formą działalności grup interesu jest wpływ wywierany na parlamentów I Bezpośrednio osobie mającej wpływ na kształt polityki. W szerokim ujęciu lobby odpowiada grupie interesu,
nazywany często lobbingiem. Jednym z przejawów tego rodzaju działalnościJ® $ p^^ podobnie jak ona dąży do wywarcia wpływu na sprawy publiczne, tak jak w przypadku lobby
I ^rolniczego, ekologicznego i drogowego. W ujęciu węższym, zgodnie z praktyką amerykańską, lobbysta
wzrost liczby profesjonalnych lobbystów, których ponad 11 tysięcy było zarejestro^,
wanych w Waszyngtonie w 1990 roku. Znaczenie zgromadzenia czy legislatywy zą^ < Oąwodowo zajmuje się przekonywaniem: to znaczy jest osobą wynajmowaną do reprezentowania argumentów
1 tp klientów z danej grupy interesu. W stronę profesjonalnego lobbingu kieruje się zarzut, iż sprowadza się on do
leży w tym kontekście od dwóch czynników: po pierwsze, od roli, jaką odgrywa ono ' ’/‘„kupowania" wpływów politycznych.
w systemie politycznym i stopnia, w jakim może kształtować politykę, po drugie zaś.

iwife? .^<tt>u .miL. . . /;« ~ ■Wh^-

 ^^^? ^^««włO
350 CZęŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
we orzeczenie Sądu Najwyższego w sprawie Brown v. Board of Education w 1954 ro^
ku, które zaprzeczyło konstytucyjności prawa o segregacji. Krajowe Stowarzyszenie®
Rzecz Postępu Ludzi Kolorowych (NAACP), które wspomogło sprawę, już od kilku
prowadziło w środowisku amerykańskich prawników lobbing, mający na celu zmiaf&
nastawienia do kwestii takich jak rasa i segregacja. Podobnie w latach 80. i 90. XX-^
ku, energia lobby pro-life (antyaborcyjnego) skupiła się w dużej mierze na Sądzie Naj^
wyższym, zwłaszcza zaś na próbie unieważnienia pochodzącego z 1974 roku orzećzfil
nia w sprawie Roe v. Wadę, które stwierdzało konstytucyjność aborcji.
Grupy interesu często wywierają nacisk także poprzez partie polityczne. W niekto®
rych przypadkach, partie i grupy łączą tak silne więzi historyczne, ideologiczne a-O
wet instytucjonalne, że najłatwiej ujmować je po prostu jako dwa skrzydła tego O
mego ruchu społecznego. Partia Pracy w Wielkiej Brytanii czy w Australii tak właśnie
zaczęła - i wciąż funkcjonuje, nawet jeśli w mniejszym stopniu, jako część szerszego,
ruchu laburzystowskiego. Partie agrarne, takie jak partie Centrum w Szwecji i Noil
wegii stanowią wciąż część szerokiego ruchu rolniczego. Nawet w partiach chadek
kich w Europie Środkowej można upatrywać części większego ruchu katolickiego,;
Jednakże w innych przypadkach relacja pomiędzy partiami i grupami ma bardziej
pragmatyczny i instrumentalny charakter. <^
Podstawowym środkiem wywierania przez grupy wpływu na partie jest finanso­
I® wanie kampanii. Oczekiwane korzyści są jasne: „kto płaci, ten wymaga”. Na całym
świecie partie i kandydaci konserwatywni czy prawicowi otrzymują znaczne środki:
finansowe ze strony biznesu, podczas gdy wsparcie dla kręgów socjalistycznych czy
lewicowych tradycyjnie pochodzi z organizacji pracowniczych. Przykładowo, walka
George’a W Busha o prezydenturę w 2000 roku była najdroższą kampanią w Listo?
rii USA, zaś środki na jej pokrycie pochodziły w dużym stopniu ze strony przedsta-;
wicieli prominentnych interesów korporacyjnych i przemysłowych. Jednakże mogą
także istnieć powody, dla których grupy powinny wystrzegać się zbyt dalekiego utoż­
samienia z partiami. Po pierwsze, jeśli „ich” partia znajdzie się w opozycji, urzędu-'
jący gabinet może wykazywać się mniejszym zrozumieniem dla interesów danej gru­
py. Po drugie, jawna stronniczość może ograniczyć ich zdolność do rekrutowania
członków spośród zwolenników innych partii. W rezultacie, grupy w rodzaju SheL
ter czy Child Poverty Action Group w Wielkiej Brytanii wytrwale bronią swego apar;
tyjnego statusu. Istnieją ponadto przykłady partii politycznych, chcących odseparo­
wać się od grup interesu. W latach 90. XX wieku brytyjska Partia Pracy zmniejszyła
wpływy afiliowanych przy niej związków zawodowych na każdym szczeblu partii,:
próbując zwalczyć panujące wyobrażenie, zgodnie z którym Partia Pracy to jedynie
marionetka ruchu związkowego. Jednakże wraz z osiąganiem tego celu, partia za­
angażowała się także w „ofensywę wdzięku”, mającą przysporzyć jej zwolenników
w sferze biznesu. Odniesiony na tym polu sukces pomógł jej przesunąć się w stronę
ideologicznego środka.
Po zupełnie inne metody sięgają te grupy, które chcą wpłynąć na rząd w sposób
niebezpośredni - poprzez mass media (patrz s. 256) oraz kampanie adresowane do
opinii publicznej. Stosowana w takim przypadku taktyka obejmuje petycje, protesty,
demonstracje, nieposłuszeństwo obywatelskie, a nawet taktyczne zastosowanie prze­
mocy. Grupy interesu używają takich metod ze względu na jeden z poniższych powo­
dów. Metody te mogą albo odzwierciedlać zewnętrzny status grupy i brak możliwo-
^îîS^i&iJifej*
'WW»IF^ ■ ’JIȚfi'W^ -.«JpIPȚ.;. r ■ 31
ROZDZIAŁ XIII Polityka grupowa 351
ci zyskania bezpośredniego dostępu do osób mających wpływ na kształt polityki, al-
i,0 wynikać z natury członkowskiego zaplecza grupy czy też charakteru jej ideolo­
gi Ulicznych ce^w' Tradycyjnie, po takie formy polityki sięgały związki zawodowe, uży-
Swając swych „przemysłowych muskułów” do strajków, pikiet i marszów.
Jednakże wraz ze spektakularnym rozwojem grup promocyjnych i oddanych kon-
® kretnej sprawie począwszy od lat 60. XX wieku, pojawiły się nowe style polityki ak-
tywistycznej praktykowane przez uczestników kampanii pokojowych, lobbystów
^działających na rzecz środowiska naturalnego, grupy wałczące o ochronę praw zwie-
przeciwników budowania dróg itd. Grupy te łączy cel, jakim jest zwrócenie na
®siebie uwagi mediów oraz pobudzenie świadomości i solidarności społecznej. Przy-
® kładowo, Greenpeace oraz Friends of the Earth (Przyjaciele Ziemi) wykazują się
^ szczególną inwencją w obmyślaniu protestów przeciwko próbom jądrowym, zanie-
czyszczaniu powietrza i wody, wycinaniu lasów i używaniu nieodnawialnych źródeł
^energii. Natura i znaczenie takich działań w odniesieniu do nowych ruchów społecz-
T' nych przedstawione są w kolejnej części tego rozdziału.
Na koniec trzeba zauważyć, że począwszy od ostatnich dekad XX wieku, dzia-
łalność grup interesu w coraz większym stopniu dostosowuje się do wpływu globa-
lizacji i umacniania ciał ponadnarodowych. Do grup, które są najlepiej przystoso-
wane do wykorzystania zachodzących zmian, należą organizacje charytatywne oraz
^ ekologiczne (w rodzaju Greenpeace czy Friends of the Earth), które mają już struk-
^tury transnarodowe i międzynarodową bazę członkowską. Przykładowo, utworzo-
ny w 1971 roku Greenpeace, założył biura w ponad 30 krajach i odnotował rocz-
Ony dochód w wysokości 50 milionów USD. Wiele z tych organizacji, jako organizacje
^pozarządowe, zyskało formalne przedstawicielsko na Konferencji Narodów Zjed-
Bnoczonych na temat Środowiska i Rozwoju (znanej powszechnie jako Szczyt Zie-
p;mi), która odbyła się w 1992 roku w Brazylii. Posiadające większe zasoby finanso­
we organizacje pozarządowe mają obecnie stałe biura w Waszyngtonie i Brukseli
i monitorują odpowiednio pracę ONZ i UE, a także przeprowadzają regularne kam­
panie lobbingowe.
Sekcjonałne grupy interesu w państwach członkowskich UE przystosowały się tak­
że do faktu, iż to instytucje unijne, a nie narodowe, coraz częściej podejmują Iduczo-
K Nieposłuszeństwo obywatelskie
• Nieposłuszeństwo obywatelskie to łamanie prawa, które znajduje usprawiedliwienie w odwołaniu do
„wyższych" zasad religijnych, moralnych czy politycznych. Nieposłuszeństwo obywatelskie jest działaniem
jawnym i publicznym; podejmuje się je z zamiarem naruszenia prawa, co ma na celu zwrócenie na coś
k uwagi, nie zaś uniknięcie konsekwencji. Siła moralna takiej aktywności jest w istocie oparta na gotowości
ki zaakceptowania kary wynikającej ze złamania przepisów. Uwidacznia to moralną i wynikającą z zasad naturę
danego działania, jak również stanowi dowód na głębię kryjących się za nim uczuć czy zaangażowania.
Przejawem moralnego charakteru nieposłuszeństwa obywatelskiego jest na ogól bezwzględne unikanie
| przemocy, czego przykładem jest stosowane przez M.K. Gandhiego (1869-1948) pojęcie satjagrahy
fi (dosłownie „upieranie się przy prawdzie"), oporu bez użycia przemocy. Do innych zwolenników
£ nieposłuszeństwa obywatelskiego zaliczali się D.H. Thoreau (1817-1862) oraz Martin Luther King
i (1929-1968).
it
LGffi£O£*
 ’ ‘ ■ ■,',’'.'■. :" :^?y>;■■"c,'^??*-^TTtr-*w^iMa2i»wB?sMaK> K: ■-■■ ■■ «•otsta#nwwB<iBff>T~?ntj£Ma^—■■"”'^c|>s*^*~^'*-~*~5’,;v’'<’'îr'-'“'
352 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
we decyzje w pewnych obszarach. Szczególnie odnosi się to do rolnictwa, poi
mień handlowych, polityki konkurencji oraz praw socjalnych i pracowniczych,
potężniejsze pod względem finansowym i najlepiej zorganizowane grupy dział
na poziomie UE to bez wątpienia organizacje biznesowe. Wywierają wpływ na i
sposobów: poprzez bezpośredni lobbing wielkich korporacji, narodowe organi
branżowe i organizacje „wierzchołkowe” oraz poprzez działalność nowych orga
cji „zwieńczających” UE, takich jak Europejski Okrągły Stół Przemysłowców czy
federacja Europejskich Organizacji Przedsiębiorców (UNICE). Jednakże, do pe
go stopnia, ruch związkowy w Wielkiej Brytanii, a w szczególności Kongres Zwią;
Zawodowych (TUC), znajduje rekompensatę za marginalizację na poziomie nar
wym dzięki przeprowadzaniu kampanii na rzecz pracowników i praw socjalnych’p^-Mw
przez instytucje Unii Europejskiej.
■ Ruchy społeczne
Zainteresowanie ruchami społecznymi odżyło na nowo za sprawą pojawienia się' j
tak zwanych „nowych” ruchów społecznych począwszy od lat 60. XX wiekuj®»
chu kobiecego, ruchu na rzecz ochrony środowiska czy też ruchu Zielonych,ęrtS
chu pokojowego itd. Jednakże źródła ruchów społecznych sięgają początków
wieku. Najwcześniej pojawiły się ruchy pracownicze, które działały na rzecz po$®|
prawy statusu rosnącej klasy robotniczej, rozmaite ruchy narodowe, walczące-h®®
ogół o niezależność od wielonarodowych imperiów, oraz, szczególnie w Europie^®
Środkowej, ruch katolicki, który walczył o przyznanie równoprawnych konsty^/YJ.’
tucyjnych praw politycznych katolikom. W XX wieku w faszystowskich i pfa$M|O
cowych grupach autorytarnych często widziano raczej ruchy niż konwencjonalni®
partie polityczne.
Nowe ruchy społeczne
Na czym polega „nowość” ruchów społecznych, które pojawiły się w ostatnich'del^^
dach XX wieku? Po pierwsze, podczas gdy ich bardziej tradycyjne odpowiedniki byly-yJ;
ruchami uciśnionych i pokrzywdzonych przez los, współczesne ruchy społeczne przyW^
ciągają częściej ludzi młodych, lepiej wykształconych i względnie zamożnych. Wiąże ȘlțlS
Ruch społeczny
Ruch społeczny to szczególna forma zbiorowego zachowania, w którym podejmowanie działań jest wdużytr
stopniu motywowane postawami i dążeniami uczestników, działających zazwyczaj w ramach luźnych struci
organizacyjnych. Przynależność do ruchu społecznego wymaga raczej pewnego stopnia zaangażowania^^
i politycznej aktywności, niż formalnego członkostwa czy rejestracji. Przede wszystkim zaś ruchy są aktywne
Ruch tym różni się od spontanicznej masowej akcji (takiej jak powstanie czy bunt), że pociąga za sobą.'
pewien poziom zamierzonego i zaplanowanego działania w ramach dążenia do uznanego społecznie ce|iț#
Ruchy społeczne nierzadko skupiają grupy interesu, a nawet mogą dać początek partiom politycznym:
przykładowo związki zawodowe i partie socjalistyczne mogą być postrzegane jako część większego ruchu
pracowniczego.
.*^ifcj wjW»** ^ .^«sOfe«^^ >-»WI^^
'"'•''■•.wawwass'".
ROZDZIAŁ XIII Ruchy społeczne 353
to z drugą różnicą: nowe ruchy, zorientowane postmaterialnie (patrz s. 263), są bar­
dziej zainteresowane zagadnieniem „jakości życia” niż postępem społecznym. Chociaż,
przykładowo, ruch kobiecy podejmuje takie materialne kwestie jak równe płace i moż­
liwości, czerpie z szerszego katalogu wartości, kojarzonych z równością płci i opozycją
wobec patriarchatu. Po trzecie, w przeciwieństwie do tradycyjnych ruchów, które mia­
ły ze sobą niewiele wspólnego i rzadko decydowały się na współdziałanie, nowe ruchy
społeczne wyznają podobną, nawet jeśli nie zawsze jasno zdefiniowaną, ideologię.
Kich ideologiczne stanowisko jest właściwie związane z Nową Lewicą: kwestio­
nuje dominujące cele społeczne i styl uprawiania polityki oraz obejmuje takie liber-
tarianskie postulaty' jak samorealizacja czy autoekspresja. Nie zaskakuje więc ani
częste zaangażowanie członków ruchów w kilka z nich jednocześnie, ani wzajem­
na sympatia pomiędzy ruchami feministycznymi, ekologicznymi, działającymi na
rzecz zwierząt czy pokoju, sprzeciwiającymi się budowie dróg, kapitalizmowi lub
globalizacji itp.
Ostatnia różnica między tradycyjnymi a nowymi ruchami społecznymi tkwi w tym,
ze te ostatnie skłaniają się ku takim strukturom organizacyjnym, które kładą nacisk
na decentralizację i oparty na partycypacji proces decyzyjny oraz w tym, że wypra­
cowały nowe formy aktywności politycznej. Prowadzą więc one tak zwaną „nową
politykę”, która odwraca się od „powszechnie uznawanych” partii, grup interesu
i.procesu przedstawicielskiego w stronę bardziej innowacyjnych i teatralnych form
polityki protestu. Najbardziej dramatyczne przykłady to tak zwana „bitwa o Seattle”
£1999 roku, w czasie której masowe demonstracje przeciw Światowej Organizacji
Handlu przerodziły się w brutalne starcie pomiędzy policją a grupami protestujących
oraz inne podobne „antykapitalistyczne” i „antyglobalistyczne” protesty, chociażby
w Pradze w 2000 roku czy w Genui w 2001 roku. Taicie demonstracje angażują skraj­
nie różne grupy: ekologów, zwolenników rozwoju, etnicznych nacjonalistów, anar-
phistów, rewolucyjnych socjalistów, zaś internet i telefony komórkowe stanowią pod­
stawowe środki komunikacji. Idee wyłaniającego się ruchu antyglobalistycznego
znalazły wyraz w pracach autorów takich jak Noam Chomsky (patrz s. 170) oraz Na­
omi Klein (2000, wyd. poi. 2004).
-.Powstanie nowej generacji ruchów społecznych, które uprawiają działalność po-
ityczną w nowym stylu, znacznie zmieniło poglądy co do natury i znaczenia samych
owa Lewica
Jjęcie „Nowa Lewica" odnosi się do myślicieli i prądów intelektualnych (widocznych w latach 60. i na
łczątku lat 70. XX wieku), zabiegających o ożywienie myśli socjalistycznej poprzez wypracowanie
dykalnej krytyki rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Nowa Lewica odrzucała obydwa „stare”
«Icówe rozwiązania: socjalizm państwowy na modlę sowiecką oraz pozbawioną radykalizmu zachodnią
rmokrację socjalną. Teorie mieszczące się w nurcie Nowej Lewicy, w których uwidaczniały się wpływy
Pianistycznych pism „młodego” Marksa, anarchizmu oraz radykalnych form fenomenologii
•gzystencjalizmu, były często rozmyte. Niemniej jednak, do częstych motywów należało fundamentalne
Irzucenie konwencjonalnego społeczeństwa („systemu") jako opartego na ucisku, przywiązanie do osobistej
* Jlonomii i samorealizacji w formie „wyzwolenia”, rozczarowanie rolą klasy pracującej jako nośnikiem
Wolucji, preferowanie decentralizacji i demokracji uczestniczącej.
 ^^.-^’ ■ "W##
354 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne
Naomi Klein
i (ur;1970)
‘. Kanadyjska dziennikarka, pisarka i działaczka występująca przeciwko korporacjorrj£je
■ książka No logo (2000, wyd. poi. 2004) jest szeroka zakrojoną krytyką stylu życia-pod
.porządkowanego znanym markom oraz nadużyć na rynku pracy.-.Porusza także kwęśjji
związane z przejawami sprzeciwu wobec,globalizacji i'dominacji/wielkich korpó^ęj]
Określa się ją jako „książkę, która stając się częścią ruchu" sprowokowała także jeflăii
sję na temat natury konsumpcyjnego-kapitalizmu oraz tyranii kultury marki. Klein;j^
popularną i wpływową komentatorką medialną. Mieszka w Toronto, lecz podróżuję'^
Ameryce Północnej, Azji, Ameryce Łacińskiej i Europie, śledząc narastanie działalność
wymierzonej w korporacje. . ®
ruchów. Doświadczenie totalitaryzmu (patrz s. 35) w okresie międzywojennym śkło®®®
nilo teoretyków społeczeństwa masowego, takich jak Erich Fromm (1900-1980) cz^i®'®
Hannah Arendt (patrz s. 12) do postrzegania ruchów w zdecydowanie negatywnych®^
kategoriach. Z perspektywy społeczeństwa masowego, ruchy społeczne odzwiercie,®/.
dlają „ucieczkę od wolności” (Fromm, 1941, wyd. poi. 1970), która stanowi podej< Uj­
mowaną przez wyalienowane jednostki próbę zyskania bezpieczeństwa i tożsamości®®;
poprzez fanatyczne oddanie się jakiejś sprawie i posłuszeństwo (zazwyczaj faszyśtoWs^-^-;
skiemu) przywódcy. Tymczasem nowe ruchy społeczne postrzega się jako racjonâl^®
nych i znaczących aktorów, którzy sięgają po nieformalne i niekon^j
wencjonałne środki jedynie przez wzgląd na dostępne im zasoby^
Społeczeństwo masowe - (McCarthy, Zald, 1973). Pojawienie się nowych ruchów społecznych/
społeczeństwo jest powszechnie uznawane za dowód na rosnące rozproszenie i frag^;
charakteryzujące się
mentaryzację władzy w społeczeństwach postindustrialnych. W mięip
atomizacją oraz
pozbawieniem see dawnej polityki opartej na strukturze klasowej pojawiła się’poliță
kulturalnych tyka, której podstawę stanowi, jak określili to Laclau i Chantal Mpuff^
i politycznych korzeni; (1985), „pluralizm demokratyczny”. Nowe ruchy społeczne nie tyj'^
pojęcie to ukazuje ko oferują nowe i konkurencyjne centra władzy, lecz także wpływaj
pesymistyczne tendencje
na skuteczniejszy jej podział, sprzeciwiając się biurokratyzacji i kształ^
we współczesnych
tując bardziej spontaniczne, uwzględniające uczucia i zdecen^^^
społeczeństwach.
wane formy organizacji.
Niemniej jednak, ocena wpływu ruchów społecznych jest trudniej^
Społeczeństwo sza, niż w przypadku partii politycznych czy grup interesu. Przyczyni
postindustriaine - ną jest ogólniejsza natura ich celów oraz fakt, że do pewnego jśtpffej
społeczeństwo, które nie
nia, wywierają one wpływ poprzez mniej namacalne strategie^
jest już zależne od
kulturowe. Jednakże nie ulega wątpliwości, iż w przypadkach^®
przemysłu wytwórczego,
lecz w większym stopniu jak ruch kobiecy czy ekologiczny doszło do głębokich zmianSjpoli^
opiera się na wiedzy tycznych, które nastąpiły za sprawą dokonujących się na przestrzfenrg
i komunikacji; lat przewartościowań kulturalnych i moralnych. Przykładowó,^Ru^
„społeczeństwo
Wyzwolenia Kobiet (WLM) powstał w łatach 60. XX wieku jakó-ź^-
informacyjne".
spól grup i organizacji zmobilizowanych pojawiającymi się ideąnU^
j^W^^ ^ ■•W *«MMf»*«^ - '^fMWSłr. .^«r- '-^~
ROZDZIAŁ XIII Ruchy społeczne 355
ś®W^
îtty Friedan
921-2006);
I
teiykańska feministka i działaczka polityczna, uznawana niekiedy za „matkę" wyzwo-
lia kobiet. Jej książce. Tiie Feminine, Mystique (1963) przypisuje się często wyzwolę-
;'„drugiej fali" feminizmu. Autorka poruszyła w niej „problem bez nazwy”: poczucie
ștracjH rozpaczy doskwierające mieszkającym na przedmieściach.Amerykankom.
1966 roku.przyczyniła się do założenia Narodowej Organizacji Kobiet JNabonalOr-
iization of Women - NOW), w której jako pierwsza objęła przewodnictwo. W The Se-
id Stage (1983) zwróciła uwagę na niebezpieczeństwo polegające na tym, Iż poszu­
kanie „tożsamości” może zachęcić kobiety do kwestionowania znaczenia dzieci, do­
li i. rodziny. Do jej późniejszych prac należy The Fountain of Age (1993).
UW
’/„drugiej fali” feminizmu, co znalazło wyraz w pracach Betty Friedan, Germaine
preer (ur. 1939) czy Kate Millett (ur. 1934). Mimo osiągnięcia przez ruch kobie­
cy postępów w konkretnych dziedzinach, takich jak równość wynagrodzeń czy le-
śgalizacja aborcji, największym osiągnięciem jest, być może, zwiększenie ogólnej
twiedzy o tematyce płci kulturowej (gender) oraz osłabienie poparcia dla stosunków
J instytucji patriarchałnych. Stanowi to zmianę kulturową, która ma głęboki, choć
Niewymierny, wpływ na politykę publiczną na wielu poziomach.
K Ruch ekologiczny wywołał podobne zmiany polityczno-kuiturowe. Rządy zosta­
ły nie tylko skonfrontowane z kampaniami grup interesu organizowanymi przez
Sgrupy w rodzaju Greenpeace, Friends of Earth czy Światowego Funduszu na Rzecz
przyrody, lecz uległy także szerszym obawom dotyczącym spraw środowiska, któ-
^e znacznie wykraczają poza niepokój wyrażany przez formalnych członków takich
^organizacji. Od łat 70. XX wieku wyraz takim obawom dają także partie Zielo-
iiiych. Partie te opowiadają się zazwyczaj za „nową polityką”, określając się mianem
pârtii „antysystemowych” i kładąc wyraźny nacisk na decentralizację i powszech-
hy aktywizm. Wpływy ruchu ekologicznego objęły także tradycyjne i „siwe” par-
|tię, skupiające ludzi starszych, które często starają się wyjść naprzeciw nowej po-
Ewszechnej wrażliwości, próbując ustalić swoją pozycję poprzez nawiązanie do haseł
pielonych. Tymczasem ruch „antykapitałistyczny”, czy może raczej luźna koalicja
’grup, które łączy niechęć wobec globalizacji oraz kojarzonych z nią wartości kon-
Kumpcjonistycznych i praktyk wolnorynkowych, nie odniósł jak dotąd aż takich
^sukcesów. Mimo iż organizacja szczytów międzynarodowych stała się znacznie
^trudniejsza, nic nie wskazuje na to, by rządy czy partie głównego nurtu zamierza­
my zrewidować swoje poparcie dla wolnego handlu (patrz s. 188) i ekonomicznej
^eregulacji.
 liSSM®®^ M.tók-ML«SSW®®»«uK:2;łJ®!W!®&w:®X«^^^^^ ‘ ‘ .• .A'^ îifc^Kij^

356 CZĘŚĆ 3 Grupy, interesy i ruchy społeczne ROZDZIAŁ XIII Pytania do dyskusji 357

J
S Podsumowanie Pytania do dyskusji
Grupa interesu (czy grupa nacisku) jest zorganizowanym stowarzyszeniem, które £> Dlaczego czynienie rozróżnienia pomiędzy grupami interesów a partiami jest nie-
go celem jest wywarcie wpływu na politykę i działania rządu. Grupy sekcjonahif kiedy trudne?
reprezentują i chronią (zazwyczaj materialne) interesy swych członków, zaś grup
^ Czy we współczesnych społeczeństwach zorganizowane grupy stanowią zasadni-
promocyjne interesują się wspólnymi wartościami, ideałami i zasadami. Podczas
® czy środek artykulacji interesów?
gdy grupy wewnętrzne cieszą się uprzywilejowanym dostępem do procesu formu
łowania polityki, grupy zewnętrzne nie mają dostępu do rządu i są przez to zm® ® Czy korporacjonizm działa w większym stopniu na korzyść grup, czy rządu?
szone do podejmowania działalności publicznej. ^ Czy grupy interesu sprzyjają demokracji, czy może jej szkodzą?
Polityka grupowa jest rozumiana na wiele sposobów. Pluralizm kładzie nacisk ii;
K Dlaczego jedne grupy interesu są silniejsze niż inne?
rozproszenie władzy i zdolność grup do zagwarantowania demokratycznej odpo
wiedzialności. Korporacjonizm podkreśla uprzywilejowaną pozycję pewnych g^ W W jakim stopniu nowe ruchy społeczne wpływają na politykę publiczną?
w odniesieniu do rządu. Nowa Prawica zwraca uwagę na zagrożenie płynącej
strony grup w kontekście nadmiaru państwa i ekonomicznej niewydajności.
Zorganizowane grupy wpływają korzystnie na system polityczny, wzmacniając te H Lektury uzupełniające
prezentację, upowszechniając debatę i dyskusję, poszerzając partycypację polityk K Cigler A., Loomis B. (red.), (1998), Interest Group Politics, Washington DC, Con-
ną oraz kontrolując władzę rządu. Niemniej jednak mogą stanowić zagrożenie Bgtessional Quarterly Press. Analiza rożnych aspektów polityki grupowej w USA.
gdyż umacniają nierówności polityczne, tworzą podziały społeczne i politycznej'
sprawują władzę, która nie ma legitymizacji i nie podlega odpowiedzialności, WwM £ Richardson J. (red.), (1993), Pressure Groups, Oxford, New York, Oxford Univer-
proces polityczny czynią bardziej zamkniętym i tajemniczym. ^śity Press. Wyczerpujący zbiór artykułów, które analizują politykę wobec grup naci-
£ sku z perspektywy porównawczej.
Grupy interesu mają do dyspozycji wiele kanałów, poprzez które mogą wywięrąć»|B
wpływ. Zaliczają się do nich: biurokracja, zgromadzenia, sądy, mass media, partie,;'- ' H
^ Smith M., (1995), Pressure Groups, Manchester, Baseline Books. Wprowadzenie do
i instytucje międzynarodowe. Poziom wpływu grup w poszczególnych systemach J ^'zagadnień związanych z rolą i funkcjonowaniem grup nacisku w Wielkiej Brytanii,
jest jednak związany z przychylnością danego systemu wobec ich działalności A
Tar row S., (1998), Power in Movement. Social Movements and Contentions Poli-
z tym, jakie stwarza on grupom punkty dostępu, biorąc pod uwagę dystrybucję |
^ics, Cambridge, New York, Cambrigde University Press. Przydatne wprowadzenie
wpływu na kształtowanie polityki.
^do problematyki natury i znaczenia ruchów społecznych.
Grupy interesu mają do dyspozycji szeroki wachlarz taktyk i strategii politycznych.” <
^ Wilson G., (1990), Interest Groups, Oxford, Blackwell. Jasna i zwięzła dyskusja
Do ich zasobów zaliczać można: publiczne poparcie grupy i jej celów, liczbę człon- *
Cnad rolą grup w demokracjach liberalnych.
ków i działaczy grupy, siłę finansową i zdolności organizacyjne, zdolność dó"sto- | ®
sowania sankcji wobec rządu, osobiste i instytucjonalne związki z partiamifpęjlŁ^O
tycznymi i organami rządowymi. ■ :
Ruch społeczny jest zespołem łudzi, w którym wysoki poziom zaangażowaniai po- =
litycznego aktywizmu niekoniecznie opiera się na formalnej organizacji. Nowem-"'z..-
chy społeczne wyróżniają się zdolnością przyciągania ludzi młodych, lepiej wy-
kształconych i stosunkowo zamożnych. Zasadniczo, charakteryzuje je takźe'^:'^
orientacja postmaterialna oraz przywiązanie do nowych form działalności poUtyșj||||^
nej, zwanych niekiedy „nową polityką”.

^,<^Ofc^ <■ ■-.^ ^^bb#^

^"'iW^*-'
 -.««W#” -<w<‘ ,-);. .
’M^H?;!^

I Machina państwa

ws&waK/nw KfH-y&J®>W
 Rząd bez konstytucji jest jak władza bez prawa.
Thomas PAINE Prawa Człowieka (1795)

I Konstytucje,
I prawo i sądownictwo

lemsraazEnsEasmssaassBrnnsnsBaiEaHa^^
SPIS TREŚCI
Konstytucje 362
Klasyfikacja konstytucji 363
Cel konstytucji 369
Czy konstytucja ma znaczenie? 372
Prawo 374
Prawo, moralność i polityka 374
Sądownictwo 377
Czy sędziowie są upolitycznieni? 378
Czy sędziowie wpływają na politykę? 380
Podsumowanie 383
Pytania do dyskusji 384
Lektury uzupełniające 384

W latach 50, i 60. XX wieku badanie konstytucji i konstytucjonalizmu stało się wy-
| jątkowo niemodne. Analitycy skupili się na głębszej rzeczywistości politycznej, takiej
i. jak kultura polityczna czy podział władzy ekonomicznej i socjalnej. Zainteresowanie
^konstytucją oznaczało powielanie nieaktualnego, legalistycznego i nieciekawego po-
: dejścia do polityki. Było ono raczej skupianiem się na wizerunku systemu politycz-
y nego, niż na tym, jak on w rzeczywistości funkcjonuje. Jednakże w latach 70. temat
konstytucji powrócił na scenę polityczną. Rozwinięte i rozwijające się państwa przy-
jęły nowe konstytucje, natomiast konflikt polityczny coraz częściej przyjmował for-
Ęmę nawoływania do wprowadzenia reformy konstytucyjnej. To z kolei znacząco
wpłynęło na rolę prawa i pozycję sędziów. Pomimo tego, że teoretycznie sąd i są-
downictwo są zupełnie niezależne od polityki, w praktyce w wielu częściach świata
Ostały się jej ważnymi podmiotami, które w coraz większym stopniu kształtują polity­
kę publiczną.

. _>wsea .tei^jj&u
.tete .. «i^w

362 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo
S Czym jest konstytucja i jakie formy może przybierać?
S Co jest celem konstytucji?
i Do jakiego stopnia konstytucja kształtuje rzeczywistość polityczną?
H Jaki jest związek pomiędzy polityką a prawem?
S Jakie znaczenie polityczne mają sądy?
K Czy sędziowie mogą i powinni być apolityczni?
B Konstytucje
Tradycyjnie, konstytucja miała ogromne znaczenie z dwóch powodów. Po pierwsz
miała opisywać państwo, dostarczać ogólnego opisu głównych instytucji oraz ich fu
cji. Po drugie, uważano, że jest filarem liberalnej demokracji, mimo wszystkich jej
ficytów. Niestety, obydwa poglądy są błędne. Chociaż konstytucje powinny twórz
ramy, w których podejmowane są działania rządowe i polityczne, żadna nigdy w p
ni tego nie osiągnęła. Niedścisłości, błędy i pominięcia znajdują się w każdej konstytt
cji. Podobnie, mimo ścisłego związku pojęcia konstytucjonalizmu (patrz s. 368) z lib
palnymi wartościami i aspiracjami, nie da się uchronić konstytucji od tenden
niedemokratyczności i autorytatywności. Mając na uwadze przykład państw komui
stycznych, czy niektóre dopiero rozwijające się kraje, konstytucje rzeczywiście m
być zupełnie antyliberalne. Po co więc w ogóle powinniśmy zajmować się konstytucji
Dlaczego mamy rozpoczynać poznawanie działania machiny rządowej od dyskusji'
temat konstytucji? Powód stanowi cel konstytucji, jakim jest ustanowienie okr
meta-zasad systemu politycznego. Zasad, które w rzeczywistości rządzą samym pi
stwem. Tak jak rząd ustanawia prawa porządkujące życie społeczne, tak konstyt
ma za cel stabilizować, wprowadzać przewidywalność i porządek w działania
Pomysł stworzenia kodeksu przepisów zawierających wskazówki dotyczące ft
cjonowania rządu ma swoje korzenie już w starożytności. Przepisy te tradycyjnie óp
te były na wyższej sile moralnej, często o charakterze religijnym, którym sprawy żi
skie miały się podporządkować. Egipscy faraonowie uznawali autorytet Ma‘at^
Konstytucja
W szerokim ujęciu, konstytucja jest zbiorem zasad pisanych i niepisanych, które mają na celu ustalę
obowiązków, praw i funkcji różnego rodzaju Instytucji rządowych, regulowanie zależności między nimi
i określenie związku państwa i jednostki. Równowaga pomiędzy pisanym (prawnym) i niepisanym
(zwyczajowym i ogólnie przyjętym) prawem zmienia się w zależności od systemu. Pojęcie konstytucji j(
również używane w węższym znaczeniu, mówiącym o pojedynczym, niezależnym dokumencie (konstytt
„pisanej"), której celem jest spisanie konstytucyjnych uzgodnień; ustanawia wtedy najważniejsze pra
danym obszarze. Ponieważ jednak nie wszystkie uzgodnienia konstytucyjne mogą być zawarte
w pojedynczym dokumencie, konstytucja w tym znaczeniu nie jest jednoznaczna z prawem konstytucyjr
•sw^fw^^wroW’
■^Wî^wț^w: w^w^
ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 363
sprawiedliwości, cesarze chińscy poddani byli Ti’eii - Niebu, królowie żydowscy sto-
owali się do Prawa Mojżeszowego, natomiast kalifowie islamscy respektowali pra-
/o szarijtu. Oczywiście „wyższe prawa” wpływały również na prawa „zwykłe”, co
lożna zaobserwować na przykład w konstytucji ateńskiej, w której występuje po­
dział na nomos, czyli prawa, które mogły być zmienione tylko przez specjalne pro­
cedury, oraz psephisrnata, czyli dekrety, które mogły być ustanowione przez decyzje
gromadzenia. Jednakże antyczne kodyfikacje prawne były czymś zupełnie innym niż
konstytucje we współczesnym znaczeniu. Zazwyczaj nie zawierały szczegółowych po-
anowień dotyczących władzy i odpowiedzialności różnego rodzaju instytucji. Po­
nadto rzadko ustanawiały wiążące mechanizmy, dzięki którym postanowienia mogły-
być egzekwowane, a pogwałcenie podstawowych praw karane.
|aW związku z tym najlepiej rozpatrywać konstytucję jako coś, co powstało stosun-
wo niedawno. Mimo że rozwój konstytucji brytyjskiej jest czasem wiązany już
{Ustawą o Prawach (The Bill of Rights - 1689) czy Ustawą o Następstwie Tronu
e Act of Settlement - 1701), a nawet z Wielką Kartą Swobód (Magna Carta -
1215), lepiej jest traktować konstytucję jako zjawisko końca XVIII wieku. „Wiek kon-
cji” zapoczątkowało przyjęcie pierwszych pisemnych konstytucji: Konstytucji
ów Zjednoczonych z 1787 roku oraz Francuskiej Deklaracji Praw Człowieka
Obywatela z 1789 roku. Przykłady USA i rewolucyjnej Francji stały się nie tylko wy-
ladnią formy i treści dla przyszłych twórców konstytucji, ale także odpowiedziały
na pytanie, dlaczego i w jaki sposób powstają konstytucje.
^Przyjęcie konstytucji zaznacza przełom ciągłości politycznej, będąc często wynikiem
rywów takich jak wojna, rewolucja czy ogłoszenie niepodległości narodowej. Kon-
ytucja jest przede wszystkim formą ustanowienia nowego ładu politycznego, który
t następstwem odrzucenia, upadku lub porażki starego porządku. W tym świetle,
nowny wzrost zainteresowania konstytucją od lat 70. XX wieku (wraz z ustanawia­
niu nowych konstytucji w krajach takich jak Portugalia, Hiszpania, Kanada, Szwecja
olandia, oraz wzrostem znaczenia reform konstytucyjnych, na przykład w Wielkiej
anii, Indiach i Australii) wskazuje na rosnące niezadowolenie, a nawet rozczaro-
nie, istniejącymi systemami politycznymi. Generalnie można więc powiedzieć, że
inflikty polityczne osiągają wymiar konstytucyjny tylko wówczas, gdy żądający
ian chcą przeformułować, a nie tylko uporządkować, zasady gry politycznej. Zmia-
konstytucyjne są zatem nowym podziałem zarówno sił, jak i władzy politycznej.
Hasyfikacja konstytucji
eją różne klasyfikacje konstytucji. Między innymi:
te względu na formę i status jej zasad (pisana - niepisana, skodyfikowana - nie-
kodyfikowana).
Ze względu na łatwość wprowadzania zmian (sztywne - elastyczne),
ze względu na to, w jakim stopniu konstytucja jest stosowana w praktyce (efek-
fwna, symboliczna - nominalna, fasadowa),
e względu na zawartość i strukturę systemu, jaki ustanawia (monarchiczna - re-
ublikańska, federalna - unitarna, prezydencka - parlamentarna).
K:ffl5IM'!®‘”-®®W.'M?.=;'Z®?W<Wi'.,3W«ffl^^

364 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 365

Tradycyjnie dość znaczny nacisk kładzie się na rozróżnienie między konstytucją. '
pisaną i niepisaną. Pisane konstytucje są teoretycznie wciśnięte w ramy prawne, pod- ■ . Warto/
czas gdy niepisane opierać się powinny na tradycjach i zwyczajach (patrz s. 266)^ wiedzieć
Pierwsze są ludzkim artefaktem, jako że zostały „stworzone” przez człowieka, nato#;
miast drugie postrzegane są jako organiczne jednostki, które powstawały na pr?W
Konstytucja skodyfikowana
strzeni dziejów. Taki system klasyfikacji został teraz jednak w dużej mierze porzu-.
eony. Po pierwsze, dlatego, że obecnie większość krajów posiada zasadnicze ’ Zalety skodyfikowanej lub pisanej konstytucji:
dokumenty w formie pisanej, które określają podstawowe normy konstytucyjne, Je^
» główne zasady i wiążące przepisy konstytucyjne są zagwarantowane, co chroni je przed narusze-
dynie trzy państwa liberalno-demokratyczne (Izrael, Nowa Zelandia i Wielka BiSO|
niami ze strony rządu sprawującego władzę,
tania) i garstka krajów z systemem niedemokratycznym (Bhutan, Arabia Saudyjs^wS »• władza ustawodawcza jest ograniczona, dysponuje taką suwerennością, jaka jest jej przypisana,
i Oman) wciąż korzystają z konstytucji niepisanych, podobnie jak grupa niedemoSM E • sędziowie apolityczni stoją na straży konstytucji, czuwając, by inne instytucje publiczne respek-
kratycznych państw takich jak Butan, Arabia Saudyjska i Oman. Co więcej, taka kj^SS towały jej postanowień,
syfikacja była zawsze myląca. Żadna z konstytucji nie jest w pełni pisana, co znaczy^W ® • wolność osobista jest solidniej chroniona, a autorytaryzm powstrzymywany,
że nie wszystkie przepisy mogą być formalnie i prawnie egzekwowane. Niewięl^WH H • skodyfikowany dokument ma wartość edukacyjną, ponieważ podkreśla główne wartości i najważ-
konstytucji na przykład precyzuje rolę, a nawet napomina o konkretnych partiaę^l» W n'Bisze ce'e danego systemu politycznego.
politycznych czy grupach interesów. Podobnie nie ma konstytucji całkowicie niepi-
sanej, czyli takiej, w której żadna z norm nie ma podstaw prawnych, będąc wyłącz- ? Wady i słabości kodyfikacji:
nie konwenansem czy tradycją. K* konstytucja skodyfikowana jest sztywniejsza, może być więc mniej wrażliwa na nowe bodźce niż
Idąc dalej, każda konstytucja jest połączeniem pisanych i niepisanych zasad, cho- Ł konstytucja nieskodyfikowana,
ciąż znaczenia jednych i drugich różnią się zasadniczo. W krajach takich jak Frań- K • władza rządu może być efektywniej ograniczona przez regularne wybory niż przez konstytucję,
cja czy Niemcy, w których dokumenty konstytucyjne stanowią prawo państwowej ■ B:* konstytucja skodyfikowana przypisuje najwyższą władzę konstytucyjną niepodlegającym weryfi-
dość szczegółowo definiując prawa i obowiązki instytucji politycznych, podkreśI^^W ’ kacji wyborców sędziom, nie zaś wybieranym przez społeczeństwo politykom,
się wartość zasad pisanych. Konstytucja Stanów Zjednoczonych, pierwsza pisana g> postanowienia konstytucyjne, których podstawą jest zwyczaj czy konwenans mogą być darzone
konstytucja na świecie, zawierająca tylko 7000 słów, ogranicza się do omówienia?.''. » większym szacunkiem, ponieważ rozwinęły się w toku historii, a nie zostały sztucznie „narzucone"
B przez człowieka,
najważniejszych i ogólnych reguł, tworząc tym samym jedynie luźne ramy dla dzia- ®
łań rządu. Instytucje USA o niewątpliwym znaczeniu konstytucyjnym, takie jak np. nieunikniona jest stronniczość dokumentów konstytucyjnych, ponieważ preferują jeden rodzaj war­
komisje w ramach kongresu czy prawybory (patrz s. 313) i biurokracja rozwinęły • tości czy zasad nad innymi, co może w efekcie prowadzić do powstania nowych konfliktów za­
się po prostu z biegiem czasu. Inne konstytucje, mimo że nie można ich sklasyfh | ’ miast rozwiązania starych.
kować jako niepisane, kładą ogromny nacisk na konwenanse. Na przykład
ność brytyjskich ministrów do sprawowania władzy nadanej Przywilejem Królew- . ■
skim (Royal Prerogative) (de facto władzy monarchy), oraz ich odpowiedzialność, . I' Obecnie zaczęto jednak doceniać prawo formalne i pisane. Liczba konstytucji nie­
tak indywidualna, jak i zbiorowa, wobec parlamentu, są całkowicie oparte na zwy- pisanych zmniejsza się, ponadto wśród nich coraz większym zaufaniem cieszą się re­
czaj ach. w • HWM guły prawne. Chociaż szacunek dla Tory, żydowskiej księgi świętego prawa, spowo­
dował, że Izraelczycy ustanowili w 1948 roku niepodległe państwo bez
autorytatywnego dokumentu konstytucyjnego, w przeciągu dwóch lat Knesset głoso­
wał za przyjęciem takiej konstytucji przez ewolucję w nieokreślonym czasie. W Wiel­
kiej Brytanii publikacje takich dokumentów jak Pytania dotyczące procedur dla Mi-
Konwencja
fnistróiu dały szczegółową podstawę prawną działaniom, które wcześniej określone
Konwencja, w języku potocznym, jest oficjalnym spotkaniem politycznym lub porozumieniem zawartym
w wyniku negocjacji i debaty. Natomiast konwencja konstytucyjna jest zasadą postępowania lub działaniem-
były na podstawie źle sformułowanej konwencji. Jedna z formuł Aktu Konstytucyj­
opartym nie na prawie, ale na zwyczajach i wydarzeniach precedensowych. Te niezalegalizowane zasady | nego Nowej Zelandii z 1986 roku (który skonsolidował wcześniej odrębne prawa
podtrzymywane są na mocy zwyczajowej poprawności konstytucyjnej lub danych okoliczności, czyli temu,;^ i zasady) oraz przyjęcie w 1990 roku Karty Praw (patrz s. 371) zinterpretowane by-
co jest możliwe do wypracowania. Tego typu konwencje występują we wszystkich systemach ły przez komentatorów światowych jako wskazanie faktu, iż Nowa Zelandia nie po­
konstytucyjnych, będąc zazwyczaj wskazówką, gdy oficjalne przepisy są niejednoznaczne lub niepełne.
Są ponadto bardzo znaczące dla konstytucji niepisanych, ponieważ objaśniają procedury, określają władzę^ winna już być uważna za jeden z krajów posiadających konstytucję niepisaną.
i obowiązki poszczególnych instytucji tym samym zastępując dokumenty kodyfikowane. ® Bardziej przydatne i precyzyjne niż podział na konstytucją pisaną i niepisaną, wy-
Często również dają możliwość wprowadzenia zmian do treści wynikających ze ścisłej litery prawa. ÎM ®aje się być rozróżnienie na konstytucje skodyfikowaną i nieskodyfikowaną. Skodyfi-
Bowaną nazywa się taką, w której wszystkie wiążące przepisy konstytucyjne zebrane

^» 'diiiUiihMń^ ^a***W^ •-•v^iBm^ <<j»V

 A^^ . ''A^W$g|^ >15^ •

366 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 367

są w ramach jednego dokumentu prawnego, czyli „konstytucji pisanej” czy p0 pfoOWl t0 ”to’ co dzieje się obecnie”. Tego typu rozważania rozpętały w latach 80. i 90.
„konstytucji”. Jak już zostało wcześniej zauważone, większość konstytucji moźę^MH- wieku kampanię na rzecz radykalnej reformy konstytucyjnej, przeciągając nawet
żeć do tej kategorii, chociaż różnią się precyzją opisu szczegółów oraz ilością pozósfó^^ Wnastronę reformistów Partię Pracy, będącą przez bardzo długi okres czasu (1979-1997)
łych niepisanych zasad. Mimo tego znaczenie kodyfikacji konstytucji jest duże.: | propozycji. Od 1997 roku rząd Blaira wprowadził wiele zmian do brytyjskiej kon-
Konstytucja skodyfikowana jest dokumentem nadrzędnym. Ustanawia ona ;,wy^ * ^^dicjij między innymi decentralizację w Szkocji, Walii oraz Irlandii Północnej, refe-
sze” prawo, a w praktyce „najwyższe” prawo danego obszaru. Taka konstytucja^^^ K<rendum oraz proporcjonalny system wyborczy zaczęły być stosowane na szerszą ska-
czy wszystkie instytucje polityczne włącznie z tymi, które podlegają podstawÓ^^M ®j-a Europejska Konwencja Praw Człowieka została włączona do prawa brytyjskiego
prawom. Dlatego też istnienie konstytucji skodyfikowanej ustanawia hierarchię ^BP0Stac’ Akto Pfaw Człowieka (1998), zasada Dziedzicznej Równości została wy-
W państwach unitarnych występuje dwupłaszczyznowy system prawny, w ktpBjjS ^Cófana z Izby Lordów, uchwalono też prawo do wolności informacji. Mimo że pro-
konstytucja stoi ponad prawem stanowionym przez parlament narodowy. W ustrÓju^W | Kram ten hamuje w pewien sposób kodyfikację, pojawiły sięopinie, że przyniósł on
I Ilźamianę suwerenn°ści parlamentarnej na suwerenność obywatelską (Hazell, 1999).
federalnym występuje dodatkowo trzecia warstwa, będąca formą „niższego^
czy praw prowincjonalnych. Ponadto, status skodyfikowanego dokumentu zagwarań-'^^ I ^^ternat^Wn^ ^onn$ klasyfikacji jest rozróżnienie między konstytucją sztywną i ela-
towany jest tym, że przynajmniej część z przepisów jest ratyfikowana, w związku ■ ^.styczną. Jakie istnieją sposoby wnoszenia poprawek do konstytucji? Jak łatwo ada-
trudno je obalić czy wprowadzić poprawki. Procedura uchwalania konstytucjiji^^H Wie s^ konstytucja do nowych sytuacji? Biorąc pod uwagę te pytania, konstytucje
analogicznie wprowadzania poprawek musi więc być w jakiś sposób ograniczana^ ^kodyfikowane są raczej mało elastyczne, ponieważ ich postanowienia ograniczone są
i bardziej skomplikowana niż procedura uchwalania zwykłych ustaw. W końcu wv’”vm””. Analogicznie,
Skrawem „wyższym niekodyfikowane wwUi*
An*!™™!/* ni^nrlvfiL™*^ wydają d^
się kvć bardziej olacror,.
być horHdd elastycz-
ka kodyfikacji wymaga, by wszystkie struktury polityczne były poddane sądp^^| łatwiej powinny się przystosowywać, jako że prawa o znaczeniu konstytucyjnym
a w niektórych przypadkach Sądowi Najwyższemu czy Konstytucyjnemu, jako że l<8n^w Minogą być zmienione w ramach zwykłego procesu prawodawczego, natomiast kon-
stytucja rozdziela władzę, obowiązki i funkcje instytucji rządowych w ramach^ffl| ^Bęncje są z natury oparte na praktyce i działaniu. Mimo powyższych argumentów
wa wyższego”. To istotnie umacnia znaczenie sędziów, a przynajmniej sędziow-sęnj® I Kupdno jednak mówić o bezpośrednim związku między pisaną a sztywną konstytucją
rów, którzy w wyniku tego stają się głównymi arbitrami konstytucji oraz otrz^^ i Kbraz między niepisaną a elastyczną.
prawo rewizji sądowej (patrz s. 380). i Różne stopnie elastyczności są możliwe i, co jest zaskakujące, owa elastyczność nie
Bardzo nieliczne konstytucje nieskodyfikowane charakteryzują zupełnie inne cechy.ji^ | fest wprost proporcjonalna do formalności procedur i zasad. Podczas gdy Konstytucja
Konstytucja brytyjska, która jest nieskodyfikowana, chociaż po części pisana, bpi^O® I ^.Amerykańska, choć z poprawkami, jednak przetrwała od roku 1787 aż do dziś, w tym
się na różnorodnych źródłach. Najważniejszymi z nich są: prawo tworzone przez P^|^^ I fesâmym czasie Francja miała ich aż siedemnaście. Wprowadzanie poprawek może być
lament, prawo zwyczajowe, konwencje oraz różnego rodzaju akty wydawane ptzeO^ | femniej lub bardziej skomplikowane. W Australii, Danii, Irlandii i Hiszpanii, aby uzy-
władzę, w celu uporządkowania i wyjaśnienia niepisanych elementów konsty^pH^w i |£skać zgodę społeczeństwa do wprowadzenia poprawek czy ratyfikacji tych, które
Brak skodyfikowanego dokumentu wskazuje przede wszystkim na to, że legiślatSr^rA I ^wprowadzone zostały przez legislatywę, przeprowadza się referendum (patrz s. 281).
i
cieszy się posiadaniem suwerennej i niekwestionowanej władzy. Ma ona prawo uchw^A^ V ’nnycb przypadkach wymagane jest osiągnięcie większości głosów w ustawodaw-
lenia lub odwołania każdego prawa, przy czym nikt nie może się od niego uchylicanuj?^ I pśtwie, czego przykładem mogą być wymagania niemieckiej ustawy zasadniczej, gdzie
go ominąć. Dzięki posiadaniu zwierzchnictwa prawodawczego, ihś$||^ ^Wprowadzenie poprawek wymaga poparcia dwóch trzecich głosów tak w Bundestagu
tucje, taicie jak Parlament Wielkiej Brytanii czy Knesset w Izraelu,*®® $ ^jak i w Bundesracie. W Stanach Zjednoczonych oprócz większości dwóch trzecich gło-
Prawo zwyczajowe -
prawo oparte na
gą funkcjonować jako ostateczny arbiter konstytucji. Konstyttićja^M I ^QW w obu Izbach Kongresu, poprawić konstytucyjne wymagają jeszcze ratyfikacji
I ^.trzech czwartych spośród wszystkich stanów. Warunek ten powoduje, że wprowadzo-
zwyczajach stanowi więc to, co ich zdaniem powinna stanowić.
i precedensach; prawo, W Wielkiej Brytanii zrodziły się na tym tle głębokie kontrowersje^;^; I op zaledwie 26 poprawek, z których pierwsze dziesięć (tak zwana Ustawa o Prawach)
które powinno być znane i powszechna krytyka. Suwerenność Parlamentu była odpowiedzialnej!;' | ^chwalono w ciągu pierwszych dwóch lat funkcjonowania konstytucji.
wszystkim. za to, co Lord Hailsham (1976) nazwał dyktaturą wyborczą: tj^Żdój^W I ^Pozorna sztywność tej procedury jest jednak myląca. Chociaż słowa konstytucji
nością rządu do postępowania w dowolny sposób, dopóki utrzymuję;^ | ^kodyfikowanych nie mogą ulegać zmianom, to ich znaczenie poddawane jest cią-
większość kontroli nad Izbą Gmin. Koncentracja władzy w rękaćłi^W ” yjlym rewizjom i uaktualnianiu poprzez proces sądowej interpretacji i reinterpretacji.
Dyktatura wyborcza -
nierównowaga zekutywy, która może być wynikiem powyższej sytuacji, oraz niebeż’-.. Rola sądownictwa na tej płaszczyźnie przeanalizowana jest w ostatniej, głównej czę-
konstytucyjna, pieczeństwo, że władza ta skłonna będzie do naruszenia praw i:« ęi tego rozdziału. Tak, jak pisane konstytucje mają margines elastyczności, niepisa­
w której władza ności osobistych, zrodziło pogląd, że Wielka Brytania w ogóle nie;n^| ne są czasem sztywne. Podczas gdy w Wielkiej Brytanii konwencje określające odpo-
wykonawcza kieruje się konstytucji. Jeżeli raz wybrany rząd może działać, jak mu się podoba;', iedzialność ministerialną dowiodły, że potrafią się na tyle dostosować, że mogą
wyłącznie chęcią
z pewnością może również dążyć do poszerzenia swojej władzy^goL lawet zostać zmienione przez sprawujący władzę gabinet, inne konwencje są tak bar-
wygrania kolejnych
wyborów.
zajdzie taka potrzeba, nie będąc przy tym ograniczonym żadnymi, jza^ żo zakodowane w kulturze politycznej oraz w oczekiwaniach społecznych, że po­
sadami konstytucyjnymi. Według Griffitha (1991) konstytucja brytyj ' rzucenie ich czy jakakolwiek modyfikacja byłaby nie do pomyślenia. Najbardziej wi-

^ .?.*wr.jwu«ł! n> .-r< •

 v."-.a;..':î': T' ■: ■" . ; :••• •.. ............: n:-!?;~''~-?:ts^-v--"’:'^-^^
368 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo
doczne jest to w przypadku konwencji, które ograniczają polityczną rolę monarchy ” Częściej stosowany jest natomiast podział na konstytucję unitarną i federalną (szerzej
i uniemożliwiają mu kwestionowanie autorytetu parlamentu.
Trzeci system klasyfikacji opiera się na relacji pomiędzy prawami i regułami konăw
stytucyjnymi z jednej strony, a działaniami rządu (konstytucja „działająca”) z drugiej'^^
Już w 1867 roku Walter Bagehot w The English Constitution ([1867] 1963) dokon|^|0
podziału pomiędzy „honorowymi” częściami konstytucji (monarchia oraz Izba LorM^
dów), które wzmacniają społeczne posłuszeństwo, nie sprawując jednocześnie reaU.®S
nej władzy, oraz części „sprawne” (gabinet oraz Izba Gmin). Konstytucja jest efepM
tywna, kiedy spełnia dwa kryteria. Po pierwsze, gdy przynajmniej w dużej mierze1'";
realne działania rządu odpowiadają dotyczącym ich postanowieniom konstytucji®*
nym. Po drugie, gdy dysponuje instrumentami, zdolnymi ograniczyć działania rządu/W®
Ponadto wydajna konstytucja wymaga nie tylko istnienia reguł konstytucyjnych^ ?
ałe także zdolności tych reguł do ograniczania rządu i ustanawiania konstytucjonąH^^
zmu. Jednak, jak się zaraz okaże, konstytucje są bardziej lub mniej naruszane; zatem • •’
najważniejszym problemem jest zakres i regularność tych naruszeń. Niektóre konstyOO
tucje mogą być zaliczone do grupy nominalnych, czyli takich, których treść czy zasa;, ‘ •
dy bardzo dokładnie opisują funkcjonowanie rządu, jednak nie udaje im się go ogra- | ’
niczyć. Przykładem mogą być państwa komunistyczne, takie jak Związek Radziecki,1:
którego konstytucja przyznawała monopol na władzę partii komunistycznej, mimo /W
to konstytucje nie miały większego znaczenia politycznego, ponieważ sądownictwo;
które miało zajmować się interpretowaniem konstytucji, było ściśle kontrolowanej®
przez partię. Również i inne państwa posiadają takie atrapy lub fasady konstytucji.:; |
Różnią się one znacząco od praktyki politycznej i odgrywają najwyżej propagandas^
wą rolę. Takie przypadki występują zazwyczaj w dyktaturach i systemach autorytar- C
nych, gdzie realne zaangażowanie na rzecz praw i wolności indywidualnych koń^^M
się wraz na treści dokumentu.
Konstytucje dzieli się również ze względu na ich zawartość, a dokładniej: ze wzglę^g|
du na to, jakie struktury instytucjonalne ustanawiają. To daje możliwość wyróżnię?- ■
nia kilku rzeczy. Na przykład, konstytucje tradycyjnie podzielone są na monarchies
ne i republikańskie. Teoretycznie, w pierwszym przypadku, władza oddana jest wrj^H
monarchy, natomiast w drugim pochodzi od ludu. Jednak w przypadku powstania-?
monarchii konstytucyjnych (patrz s. 421), w których realna władza została oddana1' /■
instytucjom reprezentatywnym, pomijając wciąż istniejące monarchie absolutnę\.<
w Nepalu czy Arabii Saudyjskiej, powyższy podział nie odgrywa już tak ważnej roli. '
Konstytucjonalizm
W wąskim znaczeniu - konstytucjonalizmem nazywamy działania rządu ograniczonego, co określone jest
przez konstytucję. Można więc powiedzieć, że konstytucjonalizm występuje wtedy, gdy instytucje rządowe
oraz procesy polityczne są skutecznie powstrzymywane przez reguły konstytucyjne. W szerszym znaczenii
konstytucjonalizm jest zbiorem politycznych wartości i aspiracji, które uwypuklają potrzebę ochrony wolni
przez ustanawianie wewnętrznych i zewnętrznych form kontroli władzy. W tym sensie konstytucjonalizm j
gatunkiem liberalizmu politycznego. Typową formą jego wyrazu jest ochrona ustaw konstytucyjnych, które
zdołały osiągnąć ten cel: na przykład, konstytucja skodyfikowana, ustawa o prawach, podział władzy, -j*
dwuizbowość oraz federalizm łub decentralizacja.
lt*;
-^^- liajOiMtf^^ ^aOM^
:-55OT??ktcc>t:^^
ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 369
opisane w rozdziale 8). Podział ten pokazuje różnicę między konstytucjami, które
zwierzchnictwo powierzają jednemu gremium narodowemu i tymi, które rozdziela­
ją je pomiędzy dwa poziomy państwa.
â Kolejną próbą klasyfikacji konstytucji jest rozróżnienie na parlamentarne i prezydenc­
kie. Kluczem w tym przypadku jest związek między władzą wykonawczą a zgromadze-
niem narodowym. W systemach parlamentarnych władza wykonawcza pochodzi od
Zgromadzenia i jest przed nim odpowiedzialna, podczas gdy w systemach prezydenc­
kich obydwie gałęzie władzy działają niezależnie na podstawie ustawy o jej podziale
(patrz s. 390). Wyżej wymienione systemy dokładniej opisane są w rozdziałach 15 i 16.
®końcu, można także przeciwstawić konstytucje pluralistyczne monopolistycznym.
Pierwsze z nich są charakterystyczne dla demokracji liberalnej, ponieważ zapewniają
rozproszenie władzy politycznej, często przez zagwarantowanie prawa uczestnictwa oraz
fevalizację partyjną. Drugi typ natomiast odnaleźć można w systemach komunistycz­
nych łub autorytarnych, w których niekwestionowany autorytet partii rządzącej czy
lekretarza generalnego jest formalnie umocniony, wskazując tym samym na to, że kon­
stytucja i liberalny konstytucjonalizm nie koniecznie zawsze idą w parze.
i Cel konstytucji
U Nie tylko państwa mają konstytucje. Większość instytucji i zorganizowanych grup ma
l^pfawa i zasady, które w jakimś stopniu przypominają prawa i zasady konstytucyjne.
^•.Tyczy się to takich organizacji międzynarodowych jak Organizacja Narodów Zjedno-
«zónych czy Unia Europejska, lecz również regionalnych i prowincjonalnych samo-
rządów, partii politycznych, grup wpływów, korporacji, kościołów, klubów etc. Po-
a^dzenie tego typu zasad zwraca uwagę na fakt, że konstytucje odgrywają dużą rolę
Kzarządzaniu organizacją. Dlaczego tak trudno jest państwom i zorganizowanym in-
Słstytucjom funkcjonować bez konstytucji? Odpowiedź na to pytanie jest o tyle trud-
pią, że konstytucje nie mają jednego, określonego celu. Mają raczej kilka funkcji i uży-
0 wane są na różne sposoby. Najważniejsze z nich to:
.'^.upodmiotowienie państwa
ustanowienie jednoczących wartości i celów
^^zapewnienie stabilności rządu
^gocnrona wolności
legitymizacja reżimu.
Upodmiotowienie państwa
®io że powszechnie uważa się, że celem konstytucji jest ograniczanie władzy rzą-
K;jej bardziej podstawową funkcją jest zaznaczenie istnienia danego państwa oraz
jesienie sfery jego suwerenności. Tworzeniu się nowego państwa (czy to przez prze­
zwyciężenie kolonializmu, czy też podział większego państwa lub połączenie się
^niejszych krajów) niezmiennie towarzyszy ustanowienie konstytucji. W istocie moż-
^a stwierdzić, że kraje takie zaczynają istnieć dopiero w momencie, gdy uchwalą kon-
^•M^ ^^ ^«<ij^ . ><i‘-:''^^(iU-
 ««W^.-- • ^JM$^
370 CZĘŚĆ 4 Konstytucje,prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 371

stytucję. Bez niej na danym obszarze nie ma ani jurysdykcji, ani aparatu rządzącej ^między nimi. Pomimo zróżnicowania pod względem stopnia precyzji oraz efektyw-
który mógłby efektywnie tę władzę wykonywać. ^óści, wszystkie konstytucje spełniają najważniejszą funkcję - wprowadzają miarę sta-
Na talach zasadach Indie zaistniały jako niepodległe państwo w okresie porniși gfaności, porządku i przewidywalności do pracy rządu. Z tego punktu widzenia, an-
uzyskaniem niepodległości w 1947 roku a przyjęciem konstytucji federalnej^ ®nitnem rządu konstytucyjnego jest rząd przypadkowy, kapryśny i arbitralny. Dlatego
roku 1950. W tym okresie władzę nadał sprawował Generalny Gubernator wyznacz'6 konstytucja kojarzona jest z organizacją. Skomplikowane wzorce społecznej inte-
ny przez Wielką Brytanię. W taki sam sposób Amerykańska Deklaracja Niepodlegli ^takcji mogą być zachowane tylko wtedy, gdy wszyscy członkowie znają „zasady gry”,
ści z 1776 roku dała początek procesowi, w którym Stany Zjednoczone otrzymały ®tym samym ich zachowania są przewidywalne.
tut niepodległego państwa, co trwało aż do momentu ratyfikacji konstytucji w 178Sjw|
Potrzeba upodmiotowienia tyczy się również instytucji wewnątrzpaństwowych fObrona wolności
nadnarodowych. W systemie federalnym na przykład, prowincje i stany posiadająswi^^
ją własną konstytucję, w celu zagwarantowania im strefy autonomii, niezależn^Ho" - ; W demokracjach liberalnych bardzo często przyjmuje się, że głównym
Wiądza ograniczona -
! celem konstytucji jest powstrzymanie rządu od naruszeń wolności in-
rządu centralnego. Na przykład Konstytucja Unii Europejskiej, na którą składają sięiW rząd działający w ramach
gdywiduałnej. Dlatego właśnie uznaje się, że konstytucja jest sposobem pewnych ograniczeń,
takie dokumenty jak Traktat Rzymski (1957), Pojedynczy Akt Europejski (1986) oraz
W ^ustanowienia i podtrzymania władzy ograniczonej.i. Z pewnością kon- zazwyczaj narzuconych
Traktat o Unii Europejskiej (albo Traktat Maastricht) (1992), upoważnia instytucje"
W Bstytucje określają związek pomiędzy państwem a jednostką,
jt zaznacza- przez prawo, konstytucję
unijne do różnych form interwencji w sprawy wewnętrzne państw członkowskich. lub system
H granice między
■jąc granice między sferą
sferą rządowej wolno
władzy ii wolnością
rządowej władzy osobistą (patrz
instytucjonalny.
|s. 372), głównie definiując prawa obywatelskie i wolności obywatel-
Ustanowienie wartości i celów
skie, bardzo często ustanawiając karty praw. Wpływ konstytucjonali-
Oprócz nadania ram działalności rządu, konstytucja niezmiennie reprezentuje szerszy! zmu liberalnego zapewnił, że w wielu przypadkach „klasyczne” czy tra- Prawa negatywne -
zbiór wartości politycznych, ideałów i celów. Dlatego też nie może być neutrałna^zS Edycyjne wolności obywatelskie (patrz s. 471), takie jak wolność słowa, prawa, które wyznaczają
wsze będzie mniej łub bardziej opowiadać się za określonymi priorytetami ideologicz­ I bW0^00^ wyznania, wolność zgromadzeń czy przemieszczania się, zakres nieograniczonych
nymi. Twórcy konstytucji starają się więc opracować zbiór jednoczących wartości, po-- | uznawane są za „fundamentalne”, czyli zagwarantowane konstytucyj- działań jednostki, tym
samym ograniczając
czucie ideologicznego celu oraz słownictwo, które można by wykorzystywać w grze || nie. Te tak zwane prawa negatywne mają charakter liberalny, ponie- obowiązki rządu.
politycznej. W wielu przypadkach cele te zawarte są w preambułach aktów konstyw^ waż uniemożliwiają państwu naruszanie praw jednostki, zaznaczając
cyjnych, które często stanowią deklarację ideałów narodowych. Ideały te różnią się od strefę, do której rząd nie ma dostępu.
demokracji, wolności i państwa dobrobytu, aż do wiary w socjalizm, federalizm czy .. : I' Coraz większa liczba krajów wprowadziła również zbiór praw eko-
Prawa pozytywne -
islam. Stąd radziecka konstytucja z 1977 roku stwierdzała, że Związek Radziecki jest|||^ B&nomicznych, socjalnych oraz kulturowych, takich jak prawo do opieki prawa, które stawiają
„rozwiniętym społeczeństwem socjalistycznym”, natomiast niemiecka ustawa zasadni?w medycznej, prawo do edukacji czy nawet prawo do pracy. Te prawa, zwa- wymagania wobec rządu,
cza proklamuje determinację w „służbie na rzecz pokoju na świecie”. Ă(ne prawami pozytywnymi, spowodowały jednak wiele kontrowersji, po- w kwestiacłi dostarczania
W innych przypadkach takie wartości i ideologiczne priorytety są raczej ukryte, ^^nieważ prowadzą do ekspansji, a nie do ograniczenia funkcji państwa, zasobów i świadczenia
Charles Beard (1913) twierdził, że treść konstytucji USA ukształtowana została pod^|| y Ponadto ich zapewnienie zależy od zasobów ekonomicznych i spolecz- opieki, powiększając tym
samym dziedzinę
wpływem głównie interesów ekonomicznych, a w szczególności przez potrzebę obro-i nych danego kraju. Czy takie prawa i wolności mogą być uważane za odpowiedzialności rządu.
ny własności przed wzrastającą silą niczego nieposiadających mas społeczeństwa, lynr^^; ^„fundamentalne”, jeśli nie ma żadnej praktycznej możliwości, by zag-
samym można by pokusić się o stwierdzenie, że podczas gdy Czternasta i Piętnastą
Poprawka do konstytucji USA uznają znaczenie podziału rasowego, konstytucja sku­
tecznie ukrywa podziały na tle klasowym i płci. W przypadku konstytucji brytyjskiej,-
doktryna suwerenności parlamentarnej jest interpretowana jako sposób zniechęcenia
czy nawet zdyskredytowania form pozaparlamentarnych działań politycznych. . Akt swobód obywatelskich
- Uchwala o prawach to dokument konstytucyjny, który definiuje prawa i wolności jednostki,
Zapewnienie stabilności rządu | określając tym samym zasięg wolności obywatelskiej (patrz s. 471). Ustawa o prawach stanowiąca część
konstytucji różni od zwykłej ustawy. Wpisana w „wyższe" prawo, stanowi podstawę sądowej weryfikacji
W przyporządkowaniu zadań, władz i funkcji różnego rodzaju instytucjom rządo­ B konstytucyjnej (patrz s. 380). Zwykła ustawa o prawach może być poprawiana lub zmieniana w tym samym
wym, konstytucje działają jako „tabele organizacyjne”, „przewodniki” czy „strategie K trybie co inne ustawy. Zwolennicy ustawy o prawach argumentują, że jest ona jedynym środkiem
instytucji”. W tym znaczeniu nadają kształt i regulują związki między instytucjami po» dającym obywatelom prawną i najczęściej konstytucyjną ochronę przed państwem, oraz że ma ona wartość
litycznymi oraz dostarczają potrzebnych mechanizmów, dzięki którym konflikty mo^ I edukacyjną w promowaniu „kultury praw człowieka". Przeciwnicy natomiast podkreślają, że powiększają
£ one władzę sędziów kosztem wybranych polityków, że są nieelastyczne i sztuczne, oraz że sprzyjają
gą być rozsądzone i rozwiązane. Konstytucja indyjska na przykład w ramach 400 ar$|
. kulturze sporów i konfliktów.
tykulów bardzo szczegółowo opisuje upoważnienia poszczególnych instytucji i związki |

&*£££&&£r’»V«•.•Cî"? Î KK*?//I
 aiSbLȘiSK*^ ;aMttOX»B».Hi ISSaSCL'iSMSKf;

CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Konstytucje 373

372

warantować ich realizację? W konstytucji indyjskiej np. prawo do pracy obwarowanej
jest zastrzeżeniem, że jest ono zależne od możliwości gospodarczych i rozwoju. ,;^
Legitymizacja reżimu
Ostatnią funkcją konstytucji jest legitymizacja (patrz s. 264). Tłumaczy to tak wszech
stronne użycie konstytucji nawet przez państwa posiadające konstytucje zaledwie nos
minalne czy zupełnie fasadowe. Ten proces legitymizacji ma dwa wymiary. Po pierwl
sze, posiadanie konstytucji jest warunkiem wstępnym do członkostwa w społeczności
międzynarodowej oraz do uznania danego państwa przez pozostałe. Większe znacze­
nie natomiast ma legitymizacja wewnątrz państwa za pomocą konstytucji, przez pro­
mowanie szacunku i porządku społecznego. Jest to możliwe, ponieważ konstytuuj
symbolizuje i szerzy wartości panującej elity oraz nadaje rządowi charakter legalni^
ści. Aby zwiększyć skuteczność konstytucji w tej dziedzinie, często czynione są pró­
by powrotu do kultu konstytucji samej w sobie, czy to jako dokumentu o znaczeniu,
historycznym, czy jako symbolu tożsamości narodowej.
Czy konstytucja ma znaczenie?
Bardzo często wartość konstytucji jest z góry założona. Zakłada się, że daje ona takie
korzyści jak stabilność polityczna, ograniczony rząd i zagwarantowane prawa i wol|W
ności. Chyba nigdzie na świecie owa wiara w konstytucję nie jest tak rozwinięta
w Stanach Zjednoczonych, gdzie, według słów Louisa Hartza (1955) zakrawa na „kul^H 'I? odpowiada interesom i wartościom grupy dominującej. Na przykład niemiecka kon-
uwielbienia konstytucji”. Oczywiście wiara ta przeszła ciężkie próby, chociażby zarzu^|® feytucja Weimarska, mimo że zawierała szereg praw i wolności, z łatwością została
tów podczas kryzysu Watergate, kiedy to prezydent Richard Nixon został oskarżon^S ^pominięta w latach 30. XX wieku przez tworzącego dyktaturę nazistowską Hitlera.
o pomoc w zatuszowaniu nielegalnych działań wyższych urzędników Białego Domu? •
podczas kampanii wyborczej w 1972 roku. Tym niemniej rezygnacja Nixona w 1974,, •
roku umożliwiła jego następcy Geraldowi Fordowi deklarację, że „nasza konstytucja|||
:jonalizmu: „Mamy rządy prawa, a nie ludzi”. Jęli-
działa”, będącą wyrazem konstytucjonalizmu: Jęd- /;
nak samo istnienie konstytucji nie zapewnia konstytucyjnego rządu. W rzeczy sąn®fi« i w Pakistanie pod panowaniem generała Zia ul-Haqa (1977-1981) najważniejsze usta-
brak dowodów na to, że konstytucja zapobiega tyranii,
:ja zapobiega czy tym
tyranii, czy bardziej utopii.
tym bardziej utopii,
Konstytucje „działają” w różnych okolicznościach. Innymi słowy, spełniają swe
zadania tylko wówczas, kiedy opierają się na zbiorze innych kulturowych, polityi
W'nych» ekonomicznych czy społecznych warunków. W szczególności, konstytucja mu-
si nawiązywać do i mieć wsparcie kultury politycznej; konstytucje osiągające sukces
to takie, które będąc produktem kultury politycznej i jednocześnie ją tworzą. Dlate­
go też tak wiele prób przeszczepienia konstytucji liberalno-demokratycznych do kra­
jów rozwijających się przez ustępujące władze kolonialne nie powiodło się. Zasady
■konstytucyjne, gwarantujące prawa indywidualne i konkurencję polityczną, mogą być
zupełnie nieodpowiednie w społeczeństwach z głęboko zakorzenionymi wartościami
i tradycjami kolektywistycznymi, zwłaszcza kiedy społeczeństwa takie starają się osią-
I fenąć podstawowy rozwój społeczny i ekonomiczny.
Ob-- Tym samym spo.
Tym samym sposobem, wszystkie konstytucje radzieckie nie tylko czciły obce dla lud­
ności wartości socjalistyczne, ale także przez cale 74 lata egzystencji Związku Radziec-
fjuego nie zdołały rozwinąć powszechnego poparcia dla tychże wartości. W Stanach
Zjednoczonych, w wyniku rozprzestrzenionego i zinstytucjonalizowanego rasizmu,
konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich i wyborczych dla czarnoskórych Amery­
kanów, uchwalone już po Wojnie Secesyjnej, w stanach południowych nie zostały wpro­
B
wadzone aż do lat 60. XX wieku. Z drugiej strony, japońska konstytucja z 1947 roku,
mimo że została narzucona przez okupacyjne Stany Zjednoczone i kładła nacisk przede
’ i
wszystkim na prawa osobiste, ignorując zorientowaną na obowiązki tradycję japońską,
osiągnęła znaczny sukces, dając stabilne podstawy powojennej odbudowy Japonii i jej
rozwoju politycznego. Jednakże, tak jak w powojennych Niemczech, konstytucja ja­
pońska zawdzięcza swój sukces w dużej mierze „cudowi ekonomicznemu”.
• Drugą ważną kwestią jest to, czy konstytucja szanowana jest przez rządzących i czy
^Demokracja znalazła się w konflikcie nie tylko z ambicjami nazistów i konserwatyw-
<3 nych elit ekonomicznych i militarnych, problemem byl również brak poparcia lud­
ności, stojącej w obliczu kryzysu gospodarczego i nieprzyzwyczajonej do rządu re­
| prezentatywnego. W Indiach pod panowaniem Indiry Ghandi 1975-1977 oraz
B ■wy zostały zniesione przez „stan wyjątkowy”. W takich przypadkach wsparcie do­
wództwa militarnego okazało się być o wiele ważniejsze niż konstytucyjna skrupulat­
ność. Nieskodyfikowana konstytucja brytyjska zdaniem niektórych tworzy wyjątkowe

cjsTr ^jęja >

Wolność
Pojęcie wolności w szerokim sensie oznacza zdolność do myślenia i zachowania się wedle własnych
upodobań. Często jednak dokonuje się podziału na wolność „negatywną" i „pozytywną", czyli bycie woln^ș
od czegoś i posiadanie wolności do robienia czegoś (Berlin, 1994). Wolność negatywna znaczy nieingój^B
brak zewnętrznych ograniczeń względem jednostki. Osoba ma wtedy prawo do zachowywania się tak,
jak sama uważa za stosowne. Wolność pozytywna jest natomiast związana z osiągnięciem jakiegoś
określonego celu czy korzyści, zazwyczaj rozwoju osobistego, samorealizacji samokształcenia.
Jednak trzeba zauważyć, że podział na wolność „od" i wolność „do" może być mylący, jako że każdy rodzaj;
wolności może być opisany tak w jeden, jak i w drugi sposób. Na przykład, wyzwolenie z analfabetyzmu
oznacza posiadanie wolności do otrzymania edukacji.
; Suwerenność parlamentarna
Suwerenność parlamentarna nawiązuje do absolutnej i nieograniczonej władzy parlamentu czy legislatywy,
^odzwierciedlonej w zdolności tworzenia, poprawiania i uchylania każdego prawa. Suwerenność
^parlamentarna jest często uznawana za centralną zasadę konstytucji brytyjskiej i wynika z braku
Kodyfikowanej konstytucji, zwierzchnictwa prawa stanowionego nad innymi formami prawa, braku
^ńkurencyjnej legislatywy oraz zwyczaju mówiącego, że żaden parlament nie może podejmować decyzji
Zobowiązujących swoich następców. Zwolennicy chwalą tę zasadę za przypisanie suwerenności instytucji
. reprezentatywnej, nie zaś sztucznemu gremium rządzących czy niepochodzącym z wyborów sędziom.
JlSeciwnicy wskazują, że zasada ta jest na wskroś autorytarna sama w sobie, prowadzi do „dyktatury
■ș^orezej”, kiedy władza wykonawcza należy do większości parlamentarnej.

..I*«Ufc -*1- .li^-- ^^^S®^’ Wj^ Whiir

 -#^^- . -^«W^^ 'W 1^$MM^ "W^ś^^;?^s—
374 CZĘŚĆ 4 Konstytucje,prawo t sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Prawo 375

warunki dla nadużyć, ponieważ tak mocno polega na samoograniczeniu sprawując

go aktualnie władzę rządu. Stało się to bardzo widoczne, kiedy rząd Konserwatyst
w latach 80. i 90. XX wieku wykorzystał elastyczność suwerenności Parlamentu, b Thomas Hobbes
wzmocnić konstytucyjne role takich instytucji jak służba publiczna, samorządy lok; (1588-1679)
ne i związki zawodowe oraz, jak niektórzy twierdzą, by ograniczyć wolności obywa
telskie (Graham i Prosser, 1988). . Angielski filozofe polityczny, nauczyciel wygnanego Księcia Walii, Charleśa.Stewarta ży-
Ostatnim czynnikiem jest zdolność konstytucji do adaptacji oraz utrzymania aktu/^^ 4 Jący pod patronatem rodziny Cavendish. Pisząc w czasach niepewności i społecznego
/ 'niepokoju poprzedzających Rewolucję Angielską, Hobbes wysuną! pierwszą od czasów
ałności niezależnie od zmieniających się okoliczności politycznych. Żadna konstytu)^^
’ 'Arystotelesa wszechstronną teorię natury i zachowania ludzkiego. Jego klasyczne dzie-.
a
cja nie odzwierciedla rzeczywistości politycznej i tylko kilka starało się to czynić. Sku-O^ f' ’ Jo Lewiatan (1651; wyd. poi. 1954), na które widoczny wpływ miała wojna domowa,
teczne konstytucje są przede wszystkim elastyczne w dopasowywaniu się do zmian I I omawiało pojęcie obowiązku politycznego. Było obroną rządu absolutnego, jednak po-
wewnątrz szerokich i niezmiennych ram. Te, które są elastyczne bez żadnych ogran|||l|| I . znieważ odwoływało się do racjonalnych argumentów w postaci kontraktu społecznego,
czeń - tak naprawdę nie są w ogóle konstytucjami. Bardzo interesująca pod tym. ‘ 4 nie'-
zyskało aprobaty orędowników prawa boskiego.
- < AA'A-AAAA Ad SIAJ AA A A';'A-
względem jest konstytucja amerykańska. Jej „geniusz” polega na koncentrowaniu się B
na szeroko rozumianych zasadach oraz możliwościach, jakie przewiduje do korygo- /
wania własnych błędów. Rząd USA jest w związku z tym w stanie stawić czoła ń'cS^^ / być zakorzenione w jakimś systemie moralnym. U progu czasów nowożytnych teorie
1 wym wyzwaniom i oczekiwaniom. Oficjalny proces wprowadzania poprawek umoż-’ ^takie często oparte były na pojęciu nadanych przez Boga „praw naturalnych”. Stwierdze-
liwil demokratyzację instytucji, ponadto w XX wieku interpretacja sądowa konstytucji phie związku między prawem a moralnością stało się znów popularne w XX wieku i za-
pozwoliła na umocnienie władzy prezydenckiej, przesunięcie władzy z rządów stano­ h"^’ ^czone był° z pojęciami wolności obywatelskich i praw człowieka.
wych na federalny oraz w niektórych aspektach poszerzenie praw osobistych. .-^ Powstanie w XIX wieku „nauki prawa pozytywnego” zaoferowało zupełnie nowy po-
Wydaje się jednak, że tego typu zmiany zaszły w ramach konstytucji, ponieważ n^^^ {gląd na związek między prawem a moralnością. Jej celem była po prostu próba uwol­
czelne zasady, takie jak podział władzy, federalizm i wolności osobiste są dalej respek//^ nienia pojęcia prawa od założeń moralnych, religijnych i mistycznych. John Austin
rowane, choć w zmienionej formie. To samo tyczy się reform wprowadzanych do ni^W|| (1790-1859) wysunął teorię „legalnego pozytywizmu”, która definiowała prawo nie ja-
skodyfikowanej konstytucji Wielkiej Brytanii przez rząd Blaira od roku 1997; - .• ko pochodną wyższych zasad moralnych czy religijnych, ale jako fakt, który został uchwa-
W odróżnieniu do tych przykładów, konstytucja IV Republiki Francuskiej okazała się^^ . lony i wykonany: prawo jest prawem, ponieważ jest przestrzegane. Takie podejście zo-
niefunkcjonalna, ponieważ nacisk, jaki kładła na Zgromadzenie Narodowe doprową^s^ /.stało na nowo podjęte przez H.L.A. Harta w Pojęciu Prawa (1998).
dzil do władzy szereg słabych i niestabilnych rządów. Wynikiem tego, że konstytucja-^^ /Sugeruje w nim, że prawo wywodzi się ze związku „pierwszorzędnych”
Prawo boskie - doktryna
nie była w stanie zaoferować żadnego rozwiązania tego impasu było uchwalenie np^^ ®„drugorzędnych” zasad, z których każda miała konkretną funkcję. Za- mówiąca o tym,
wej konstytucji w 1958 roku. Zainaugurowała ona powstanie V Republiki Franctir^^ ■ sady „pierwszorzędne” regulują zachowania społeczne i można je postrze- że władcy ziemscy
skiej, która poszerzyła władzę prezydencką, zgodnie z planem generała de Gaulle’ a- 4 Wgać jako „treść” systemu prawnego, na przykład prawo karne. Zasady wybrani są przez Boga,
^drugorzędne” z kolei nadają władzę instytucjom rządowym i określają, dzierżąc tym samym
/ jak zasady „pierwszorzędne” mają być tworzone, wprowadzane w życie niekwestionowaną
■ Prawo i:egzekwowane, tym samym wyznaczając ich prawomocność.
władzę; jest obroną
absolutyzmu
/ Biorąc pod uwagę to, jaką rolę spełnia prawo w organizowaniu za- monarchicznego.
Prawo, moralność i polityka Ml
Am ;■ chowania społecznego, nie można wątpić, że ma ono ogromne znacze-

Związek między prawem a moralnością jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych

stii w teorii politycznej. Z pozoru, prawo i moralność to dwie zupełnie inne rzeczy
Prawo jest odrębną formą kontroli społecznej, popartą różnymi metodami egzekucj
Ifrawa człowieka
definiuje, co można, a czego nie można robić. Moralność natomiast
^wa człowieka to prawa, do których uprawniona jest każda istota ludzka; są współczesną, świecką wersją
Prawo - zbiór
związana jest z zagadnieniami natury etycznej i rozróżnieniem miedz
L praw naturalnych. Są one „uniwersalne", ponieważ przynależą całemu rodzajowi ludzkiemu, bez względu na
publicznych „dobrem” i „złem”; wskazuje na to, co powinno a co nie powinno być narodowość, rasę, wyznanie, pleć czy przynależność do innego rodzaju grupy. Są również „fundamentalne",
i narzuconych zasad, robione. Ponadto, podczas gdy prawo jest w swoim charakterze obiele jako że są niezbywalne, w odróżnieniu od praw obywatelskich, nie zależą od stosunku do wolności i statusu
które dotyczą całej tywne, ponieważ jest faktem społecznym, moralność jest zazwyczaj obywateli w niektórych społeczeństwach. Orędownicy doktryny praw człowieka ukazują je jako uniwersalne
wspólnoty politycznej, zasady moralne, stojące ponad tradycyjnymi podziałami ideologicznymi. Przeciwnicy twierdzą natomiast, że
traktowana jako wartość subiektywna, czyli osobista ocena. Mimo tc
prawo jest zazwyczaj onsensem jest sugerowanie, że ludzie mają prawa odrębne od tradycji, kultury i społeczeństwa, do którego
uznawane za wiążące. teoria prawa naturalnego, sięgająca czasów Platona (patrz s. 17) i Aryj
należą.
stotelesa (patrz s. 7) sugeruje, że prawo jest, a przynajmniej powinn max
 KS ffiSi W®W5W • 7 ę* *5r~ 'TiljILLi^LLlL^LE/'' 7 'fZ''

376 CZĘŚĆ 4 Konstytucje,prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Sądownictwo

ie polityczne. Tym niemniej pytania dotyczące aktualnego i pożądanego zwmi»^'®^ ^

nie
Pierwsze, to głęboko pesymistyczny Hobbesowski pogląd
™litvlrn n nra™»m _ hi^r-A ™4 uw ^ p nntnrP nrawn o™? iem Fim^i»
między polityką a prawem - biorące pod uwagę naturę prawa oraz jego funkcje i vda. Kna naturę ludzką. ^/Lewiatame ([1651], wyd. poi. 1954) Thomas Hobbes opisał naj-
ściwy zasięg - spowodowały bardzo wiele kontrowersji. Nasze rozumienie prawa ’ jsto tniejszą skłonność człowieka mianowicie „nieustanne i niekończące się pożądanie
w dużej mierze pochodzi z teorii liberalnej. Daje to obraz prawa jako niezastąpione-/ '- władzy, które kończy dopiero śmierć”. Według tej teorii korzenie zaburzeń społecz­
go gwaranta cywilizowanej i uporządkowanej egzystencji, bazując tu w dużym stoplâM^ U . nych • są wpisane w istotęj iudzką. Pogląd
- ten często wiązany jest z chrześcijańską dok-
niu na teorii kontraktu społecznego (patrz s. 111). W obliczu braku państwa i syste- ■ \ ^^ Srzecm pierworodnego. Porządek może więc być utrzymany tylko dzięki twar-
mu prawnego, czyli w „stanie naturalnym”, każdy człowiek posiada nieograniczoną ^h™ prawu,
: demu ieeo przestrzeganiu
dokładnym jego
Drawu- dokładnym orzestrz< oraz surowym karom. Dła Hobbesa
wolność do dręczenia innych ludzi. Rolą prawa jest więc ochrona członków społe­ prawo było jedynym środkiem do przeciwdziałania chaosowi i barbarzyństwu.
czeństwa przed sobą nawzajem, przez ochronę ich praw i wolności. ^ Drugim źródłem konserwatywnego poglądu na znaczenie prawa
, jest wiara w to,
Ponieważ ochrona ta obejmuje każdego obywatela - prawo ma charakter neutUO 5 IF stabilność społeczna zależy od występowania wspólnych dla wszystkich wartości
ny. Jest więc „ponad polityką i wyraźny podział między prawem a polityką musiby^w ® Ki kultury. Klasyczny wyraz tego poglądu dany jest w dziele Patricka Devlina The En-
zachowany, aby uniemożliwić prawu faworyzowanie państwa kosztem jednostki, bpi’^)| B forceruent of Morals (1968). Autor przekonywał w nim, że społeczeństwo ma możli-
gatych kosztem biednych, mężczyzn kosztem kobiet, białych kosztem mniejszości rą^^F | Hwo^ egzekwowania „publicznej moralności” przez instrumenty prawa. Pogląd taki
sowych, itd. Dlatego właśnie liberałowie kładą tak duży nacisk na uniwersalność pra- ® wychodzi daleko poza liberarianizm Milla, implikując na przykład, że społeczeństwo
wa, wyrażoną w zasadzie rządów prawa. Prawo interpretowane w ten sposób zawiera ' ma prawo chronić się przed tym, co nazywane jest praktykami „niejednomyślnymi”,
I toczyli na przykład przed homoseksualizmem czy używaniem narkotyków. W latach
też wskazówki dla sądownictwa, którego zadaniem jest interpretacja prawa oraz roż- '
strzyganie sporów między stronami. Sędziowie muszą być niezawiśli, czyli ponad i po^ V 80. i 90. XX wieku Nowa Prawica przyjęła podobne stanowisko wychwalając war-
za całym mechanizmem rządowym i nie podlegać wpływom politycznym. rość tradycyjnej moralności i rodziny, twierdząc przy tym, że wartości te powinny być
Jeśli najważniejszym celem prawa jest obrona wolności, znaczyłoby to, że właści-^B W podtrzymywane mocą autorytetu prawa.
wa sfera prawa powinna być ograniczona.
ona. Innymi
innymi słowy,
siowy, prawo powinno być
prawo powinno uyc stosó^^ł
stoso- ^
wane dwHóv, dopóki
„a.«v dopóty, xw^v^^a, a
dwKóki rozszerza, « nie
.de ogranicza wolność. Jedno z najwyraźniejszych . Sądownictwo
P B
liberalnych oświadczeń w tej kwestii należy do Johna Stuarta Milla (patrz s. 57), któr ^S| _ . . ....
ry w swojej pracy O wolności ([1859, wyd. poi. 1864]), stwierdził, że „tylko, sąm^ I pSądownictwo to gałąź władzy, która jest upoważniona do rozsądzania konfliktów praw-
człowiek jest zwierzchnikiem nad swoim ciałem i umysłem”. Mili akceptował słusz-,;^ 5 7 nych. Głównym zadaniem sędziów jest rozstrzyganie, interpretowanie i w pewnym sen-
ność prawa tylko wtedy, gdy zakładało ono „obronę przed działaniem na szkodęiin^f ; sie „konstruowanie” prawa. Znaczenie tej roli różni się w zależności od państwa i sys-
nych”. Przez filozofów moralnych rozumiane jest to jako „zasada krzywdy” . Na\tej^ : temu. Jest szczególnie ważne w krajach posiadających konstytucję skodyfikowaną,
płaszczyźnie, prawa paternalistyczne mające na celu przeciwdziałanie szkodzeniu sa­ X» Ț gdzie w zakres działania sądownictwa wchodzi także interpretacja sa-
te mei konstytucji, umożliwiając tym samym arbitraż sędziów w konflik- Libertarianizm -
memu sobie (jak na przykład wprowadzenie zakazu używania narkotyków czy usta;
Bitach między głównymi instytucjami państwowymi czy konfliktami mię- pogląd, że sfera
nowienie
asx^ WA^a«av* *nakazu ^xa^z a x avx&xim pasów
xx»j%mx/v« xzapinania uzk-4<|> a v»^x^^»łhj v r » <x w
j/uw* bezpieczeństwa 1» samochodach)
utuliwov* v*i«via^ czy v« tt v«ț któ-
prawa,
^«-^ țxx
re teoretycznie promują zachowanie moralne (na przykład ustawy o zapobieganiu-!^^ â^^ os°bami prywatnymi a państwem. wolności osobistej
• • — ... . . Znaczenie sądownictwa zostało umocnione wraz ze wzrostem zna- powinna być jak
samobójstwom i prostytucji) są zupełnie bezpodstawne. najszersza, pojęcie
Alternatywny pogłąd na prawo rozwinął się na gruncie teorii konserwatywnej! czenia prawa międzynarodowego (patrz s. 194). Międzynarodowy Try- często wiązane z próbami
W myśl niego, prawo związane jest z porządkiem, nawet do tego stopnia, że „prawo H bunał w Hadze (znany oficjalnie jako Sąd Światowy) jest ramieniem są- ograniczania zasięgu
i porządek” stają się jednym i tym samym pojęciem. Genezy tego poglądu upatrywać V k dowym ONZ. Stanowi forum, na którym rozstrzygane są konflikty władzy publicznej.
| ® międzynarodowe, chociaż, jako że prawo międzynarodowe wymaga
1 ^P^cst^cgania zasady suwerenności (patrz s. 161), potrzebna jest zgoda
HhB^fii^ IH wszystkich stron. Międzynarodowy Trybunał Karny (ICC) ożywił idee Zbrodnie wojenne -
przyjęte w łatach 1945-1946 w trakcie norymberskich procesów zbrod- działania, które naruszają
Rządy prawa międzynarodowe
' ni wojennych, czyli „zbrodni przeciw ludzkości”. Międzynarodowy Try­
konwencje dotyczące
Rządy prawa to zasada mówiącą o tym, że prawo powinno ustanawiać ramy, do których dostosowuje slę^ bunał Karny wskazał i aresztował za zbrodnie masowe grupę osób, m.in. prowadzenia wojny,
ogól. Zasada ta odnosi się do wszystkich członków społeczeństwa, bez względu na to, czy są to prywatne ż
w 2001 roku byłego prezydenta Jugosławii, Slobodana Milosevica. Po- często wynikające
osoby, czy elita rządowa. Rządy prawa są więc w istocie zasadą liberalno-demokratyczną, ucieleśniającą
pojęcia, takie jak konstytucjonalizm czy rząd ograniczony. W Europie kontynentalnej pojęcie to często wiązało . nadto istnieją sądy międzynarodowe o zasięgu regionalnym, takie jak z agresywnego sposobu
się z niemiecką koncepcją Rechtsstaat, tj. państwa opartego na prawie. W Stanach Zjednoczonych rząd^^g podlegające Unii Europejskiej Europejski Sąd Najwyższy w Luksembur- prowadzenia wojny lub
prawa są ściśle związane ze statusem konstytucji jako „prawa najwyższego” oraz z doktryną „sprawiedli^i^^^^ okrucieństw wobec
gu oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. ludności cywilnej lub
procesu”. W Wielkiej Brytanii uznaje się je za zakorzenione w prawie zwyczajowym, stanowiąc tym samyil^^^s W Jec
; Jedną z głównych cech sądownictwa, a w systemie liberalno-demo- więźniów wojennych.
alternatywę dla skodyfikowanej konstytucji (Dicey, [18851 1939}.
aty*cznym cechą najważniejszą, jest to, że sędziowie są niezawiśli

i^iteste^te _^>łirtii^^ tea— ' U^- -.< ii||B»jW^ ^#

 ^W-*' ' -^u^W#^
378 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo
i apolityczni. I rzeczywiście, sędziowie działający „ponad” polityką uważani są zażyli
sadniczą gwarancję rozdziału prawa i polityki. Jednakże taki obraz sądownictwa
że być mylący. Najczęściej sądownictwo uważa się za polityczną, a nie wyłącznie prai^S'
ną instytucję. Jako główne postacie w procesie prawnym, sędziowie odgrywaj^,
również główną rolę w tak niezaprzeczalnie politycznych sytuacjach jak rozstrzygali
nie konfliktów czy utrzymanie władzy państwowej. Mimo że sędziowie są związańiS
z polityką przez to, że ich decyzje mają na nią niezaprzeczalny wpływ, debata db^fi
cząca politycznego znaczenia sądownictwa toczy się wokół dwóch innych pytań. pbw
pierwsze, czy sędziowie są związani z polityką, czyli czy ich działania kształtował®
są przez polityczne poglądy lub naciski? Po drugie, czy sędziowie kształtują politykę,
biorąc pod uwagę fakt, że wpływają na zakres prerogatyw i obowiązków polityków?^-
Czy sędziowie są upolitycznieni?
Niektóre systemy polityczne nie są zbyt restrykcyjne, jeśli chodzi o neutralność i be^'
stronność sędziów. W ortodoksyjnie komunistycznym ustroju zasada „prawomocności’
socjalistycznej” mówiła, że sędziowie powinni interpretować prawo zgodnie z ideolog
gią marksizmu-leninizmu, która była przedmiotem interpretacji ideologicznej partii ko-,
munistycznej. W związku z tym sędziowie, niczym funkcjonariusze, realizowali tylkB
polityczne i ideologiczne cele reżimu. Najwyraźniej zostało to przedstawione w tzw.\
„procesach pokazowych” w latach 30. XX wieku w Związku Radzieckim. Podobnie-
nazistowskie sądy w Niemczech były instrumentami prowadzenia represji ideological
nych i prześladowań politycznych. W innych państwach jednakże wymaga się, by sę-;
dziowie zachowywali w pełni neutralne politycznie stanowisko. W państwach repreg
zentujących jedną z form ustroju liberalnego konstytucjonalizmu, autorytet prawą
związany jest bezpośrednio z apolitycznym charakterem, co nawiązuje do powyżejywsi
mienionej tezy, że prawo może być interpretowane tylko przez niezależnych i bezstrón?
nych sędziów.
Sędziowie mogą być upolitycznieni w dwojakim sensie: mogą znajdować się po®
wpływem zewnętrznych lub wewnętrznych nacisków. Naciski zewnętrzne pochodzą.- M £ 'npść do konkretnej partii jest często ważnym czynnikiem. W Japonii Sąd Najwyższy
z wpływu, jaki gremia polityczne takie jak partie polityczne, zgromadzenie naródo^g;jĆ£ Wybierany jest przez premiera, a sędziowie najwyżsi, wybrani przez ce-
we czy rząd są w stanie wywrzeć na sądownictwo. Wpływy wewnętrzne to nic ińńWMs $sarza, a mianowani przez premiera. Długi okres dominacji Partii Libe-
go, jak uprzedzenia lub sympatie samych sędziów, zwłaszcza tych, którzy mają wplyw^;^ Bfąlno-Demokratycznej po II wojnie światowej spowodował, że zwolen- sądownictwa - zasada
na proces podejmowania decyzji sądowych. Naciski zewnętrzne są raczej znikome,.
Neutralność
Neutralność to stan, w którym brak jest jakakolwiek formy stronniczości i zobowiązań, stanowi rezygnację
z „zajęcia stanowiska". W stosunkach międzynarodowych neutralność jest warunkiem prawnym, przez który
kraj okazuje brak zaangażowania w konflikt czy wojnę oraz deklaruje powstrzymanie się od pomocy
którejkolwiek ze stron. Jako zasada na poziomie indywidualnym, dotycząca postaw sędziów, urzędników^
państwowych, wojskowych i innych, wskazuje na brak sympatii politycznych i tendencji ideologicznych.,
Postacie neutralne są więc „politycznymi eunuchami". W praktyce nie jest zazwyczaj stosowana aż tak
rygorystyczna bezstronność. Pozwala to na posiadanie sympatii politycznych dopóty, dopóki nie wpływają ong'
lub nie kłócą się z obowiązkami zawodowymi czy publicznymi.
SR
«*>ns
Wr^^’
ROZDZIAŁ XIV Sądownictwo 379
/przez wzgląd na zasadę niezawisłości sądownictwa. W większości państw liberalno-
demokratycznych niepodległość sądownictwa chroniona jest immunitetem (tj. zasadą,
źę nie mogą być zwolnieni), oraz przez restrykcje ograniczające krytykę sędziów i de­
cyzji sądowych. Jednakże w praktyce niezależność sędziów może być w pewnym stop-
niu naruszona, ze względu na udział instytucji politycznych w procesie rekrutacji
j awansu sędziów.
KSędziowie w Stanach Zjednoczonych mogą pełnić swoje funkcje przez całe życie,
pod warunkiem „dobrego zachowania”. Jednakże sędziowie Sądu Najwyższego wy­
baczani są przez prezydenta kraju, a jego decyzja dodatkowo zatwierdzana jest przez
Senat. Proces ten, od czasu, gdy F.D. Roosevelt stoczył walkę z sądem w latach 30.
XX wieku, doprowadził do przyjęcia modelu jawnego mianowania sędziów. Prezydent
wybiera sędziów na podstawie przynależności partyjnej i poglądów ideologicznych,
a ponadto, jak było to w przypadku Roberta Borka w łatach 80., Senat może odrzu­
cić wybór prezydenta dokładnie na tej samej podstawie. Tendencje liberalne Sądu War­
rena (1954-1969), oraz bardziej konserwatywne skłonności Sądu Burgera (1969-1986)
brąz kolejnego Sądu Rehnquista, w dużej mierze wynikały z zewnętrznej presji poli­
tycznej. Sędziowie brytyjscy są również wybierani przez panujący w danym momen­
cie rząd, gdzie sędziowie sprawujący najwyższe stanowiska wyznaczani są przez pre-
§ Miniera, na podstawie wskazówek Lorda Kanclerza. Pomimo konwencji mówiącej, że
i wybory powinny być zupełnie bezstronne, często nieuniknione są wpływy czyn-
Mików politycznych. Tak stało się na przykład w roku 1980, kiedy na stanowisko Ma-
V ster of the rolls wybrany został Lord Donaldson, wcześniejszy doradca konserwaty-
pstów i znany orędownik prawnych restrykcji wobec działań związków zawodowych.
?! E Sąd konstytucyjny we Francji jest uprawniony do weryfikacji zgodności ustaw
konstytucją, w wyniku czego może ograniczać zgromadzenie i władzę wykonawczą,
^jednak poddany jest wyjątkowo silnym wpływom politycznym. Jego członkami za-
y: y wsze byli przede wszystkim politycy z długoletnim doświadczeniem, a nie profesjo-
^Snalni sędziowie. Prezydent Francji oraz przewodniczący Zgromadzenia Narodowego
^Senatu mają przywilej wybierania po jednej trzeciej członków sądu, stąd przynależ-
Niezależność
ftnicy tej partii odgrywali główną rolę w sądach, zapewniając tym samym
konstytucyjna, mówiąca
| ^ ich ścisłe podporządkowanie legislatywie. Jedną z konsekwencji tego o wyraźnym rozdzieleniu
^"był fakt, że mimo szeroko zakrojonego zjawiska gerrymanderingu - sądownictwa od
3I ^manipulacji granicami okręgów wyborczych na korzyść Liberałnych- pozostałych gałęzi władzy,
przejaw zasady podziału
SW» ^Demokratów, zwłaszcza na obszarach wiejskich, Sąd Najwyższy nigdy
władzy.
|Me był skłonny anulować wyników wyboirów, nawet kiedy w 1993 ro-
“““*“'-' lie za niekonstytucyjne ze względu
uznano wzglę na nieproporcjonalny po-
0 b dział miejsc w parlamencie (Eccleston, 1989). Gerrymandering -
^^Niezawisłość sędziów nie jest jedynym problemem, tendencyjność manipulacja granicami
Spinozę się wkradać nie tylko w wyniku nacisków zewnętrznych, ale rów- okręgów wyborczych
B fenie dobrze przez reprezentowane przez sędziów wartości i kulturę. w celu uzyskania
I tego względu najistotniejszą rzeczą nie jest to, jak sędziowie są wy- politycznej przewagi partii
czy kandydata.
Sprani, ałe kto iest wybierany. Tradycyjna krytyka sądownictwa ze
:®r«.?s®sî ’i::"<«® rricSi:
 :®XiXtósya;ó'£Ł^5^.5ffi"£®:-'™^»'^
380 CZĘŚĆ 4 Konstytucje, prawo i sądownictwo
strony socjalistów mówi o tym, że sędziowie reprezentują wartości społecznych elit,
a zatem w ich interesie jest obrona istniejącego porządku polityczno-społecznej
Tendencja ta oparta jest na społecznej ekskluzywności „kasty” sędziowskiej oraz oso-
bliwym statusie i szacunku, jakim cieszy się profesja sędziowska. Griffith (1991) twier-
dzi, źe te konserwatywne tendencje są bardzo widoczne w brytyjskim sądownictwa
wyższym i są wynikiem niesłychanej homogeniczności grupy sędziów, zajmujących
wyższe stanowiska. Są nimi w przeważającej ilości biali mężczyźni, klasy wyższej lub
średniej, absolwenci szkół prywatnych, tzw. Oxbridge (od nazw Cambridge i Oxford).
Bardzo podobne argumenty zostały wykorzystane przy zarzucie, że sędziowie®
uprzedzeni wobec kobiet, mniejszości narodowych i każdej innej grupy, w nikłyni-
stopniu reprezentowanej w ich szeregach. jŚm
Pomimo że w Sądzie Najwyższym Stanów Zjednoczonych od lat 50. XX wieku za-
siada czarnoskóry sędzia, a w chwili obecnej także dwie kobiety, członkami Sądu Naj­
wyższego byli dotąd w większości biali anglosascy protestanci, pochodzący z amery­
kańskiej klasy średniej i wyższej. Z drugiej jednak strony, w krajach takich jâ^
Australia, podejmuje się próby zapobiegania takim sytuacjom, dążąc do tego, byjąs
downictwo było bardziej reprezentatywne społecznie. Na przykład od lat 80. austral
lijscy sędziowie wybierani są tak samo spośród kadry akademickiej, jak i spośród
prawników. Niemniej jednak nawet krytycy sądownictwa zauważają, że musi być ja­
kaś granica, do której sędziowie mogą być reprezentacją społeczeństwa. Aby stwo?
rzyć sądownictwo, które byłoby miniaturą społeczeństwa, trzeba by zupełnie zigrio^
rować taicie kryteria, jak profesjonalizm, doświadczenie i kompetencja.
Czy sędziowie wpływają na politykę?
Wyobrażenie sędziów jako zwykłych urzędników realizujących ustanowione prawoi
zawsze było mitem. Sędziowie nie mogą stosować tzw. „litery prawa”, ponieważ żąda­
ne prawo, termin prawny czy zasada nie ma jednego, oczywistego znaczenia. W prąo
tyce sędziowie nadają prawu pewne znaczenie w procesie „konstrukcji”, który żmu®
sza ich do wyboru spośród szeregu dostępnych znaczeń i możliwych interpretacji?
W tym sensie każde prawo jest tak naprawdę prawem tworzonym przez sędziów. Wie?
dza sędziów w danej kwestii oraz znaczenie danej ustawy są bardzo zróżnicowane;-
Występują tu dwa wiążące czynniki. Pierwszym jest precyzja i jasność sformułowania,
sos
Sądowa kontrola konstytucyjności prawa
Kontrola sądowa to zdolność jurysdykcji do rewizji i ewentualnego unieważniania praw, dekretów i
podejmowanych przez inne instytucje rządowe, zwłaszcza legislatywę i egzekutywę. W swoim
sensie zasada kontroli sądowej związana jest z konstytucją skodyfikowaną i umożliwia sądowi uznanie
„niekonstytucyjne" takich działań, które są niezgodne z konstytucją. Skromniejsza forma kontroli
którą można znaleźć w ustrojach z nieskodyfikowaną konstytucją, ograniczona jest do rewizji działań;
egzekutywy w świetle prawa stanowionego, w oparciu o zasadę ultra vires (ponad władzą) i st
doszło do nadużycia. Uważana jest przez wielu za kamień milowy liberalnego konstytucjonalizmu, pc
zapewnia rządy prawa, jednakże kontrola sądowa wykracza poza podział władzy, wprowadzając na d
i na złe zwierzchnictwo jurysdykcji.
^■ i - ;;ZM«ifc<iiM^ _^\ate*^^
^
ROZDZIAŁ XIV Sądownictwo 381
danego przepisu. Generalnie, szerokie prawa i zasady konstytucyjne pozostawiają
11? wi?cei miejsca na własną interpretacje sędziów. Drugim czynnikiem jest istnienie sko-
I »dyfikowanej lub „pisanej” konstytucji. Istnienie takiego dokumentu znacząco podno-
I ' si status sądownictwa, nadając mu prawo rewizji
I Chociaż rewizja według niektórych swój początek wzięła w prawie angielskim, od
I ^czasu sPrawy doktora Bonhama w 1610 roku, najczęściej twierdzi się, że stanowi ona
I ^dorobek USA, związany z uchwaleniem pierwszej na świecie konstytucji pisanej. W sa-
| inej konstytucji nie ma żadnej wzmianki o kontroli sądowej, jednak choć nie wszy-
I few zgadzają się z tym poglądem, reprezentuje on logikę, która sprawiła, że powsta-
| |?nk kontroli sądowej było nieuniknione. Ponieważ konstytucja ustanowiła prawne
I «standardy funkcjonowania instytucji rządowych, musiały one być w jakiś sposób kon-
| Kțrolowane i sądownictwo (a dokładniej Sąd Najwyższy) było jedyną instytucją do te-
I W zdolny- Moc kontroli sądowej po raz pierwszy unaoczniła się w decyzji sędziego
i L Johna Marshalla w sprawie Marbury kontra Madison (1803). W wyroku tym Sąd
I ^Najwyższy stwierdził, że Akt Sędziowski z 1789 roku nie był zgodny z najwyższym,
s ^ fundamentalnym prawem konstytucji amerykańskiej. Spowodowało to, jak ujął to
$ ^Robert DaW (1956), że Sąd Najwyższy stał się „instytucją polityczną, instytucją de-
| cyzyjną w kontrowersyjnych kwestiach polityki narodowej”.
1 Znaczenie Sądu Najwyższego jako twórcy polityki była bardzo widoczna na prze-
| O strzeni historii amerykańskiej. Pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX, Sąd
I Najwyższy przywiązany do zasad laissez faire wykorzystał doktrynę właściwego od-
I ^czytania prawa, by zablokować tworzenie ustaw społecznych. W szczególności zablo-
11 kowal w latach 30. XX wieku sporą część programu Nowego Ładu Roosevelta. Do-
| by pieto po tak zwanej „rewolucji sądowej” w 1937 roku, która poprzedzona została
I Kfnianowaniem na sędziów zwolenników Nowego Ładu, takich jak Hugo Black czy
I William O’Douglas, wprowadzenie interwencji ekonomicznej i społecznej zyskało po-
| O parcie sądownictwa. W latach 50. i 60. XX wieku sąd pod przewodnictwem Głów-
r O nego Sędziego Earla Warrena podjął przełomowe decyzje, np. w sprawie Brown kon-
I Otta Ministerstwo Oświaty (1954), która odrzuciła jako niezgodną z konstytucją
i ^‘-segregację rasową w szkołach, czy w sprawie Baker kontra Carr (1962), która wyma-
I Ulgała ujednolicenia gremiów ustawodawczych w USA.
| . W wielu przypadkach Sąd Najwyższy wyprzedzał Kongres, a nawet prezydenta,
| ^często torując drogę nowym normom prawnym, tak jak w przypadku reformy pra-
I O'wilnego w połowie lat 60. XX wieku. Podobnie Sąd Najwyższy podtrzymał
i ^konstytucyjność aborcji w sprawie Roe kontra Wadę (1973), podczas gdy instytucje
® ^elekcyjne odmawiały zajęcia stanowiska w tak kontrowersyjnej kwestii. Chociaż ak-
Sywizm sędziowski w tym czasie systematycznie opadał, odzwierciedlając zwycięstwa
.'konserwatywnych prezydentów z Partii Republikańskiej, takich jak Nixon, Reagan
fray George Bush Senior, sąd wciąż odgrywał znaczącą rolę, na przy-
^■klad w takich sprawach, jak powrót do kary śmierci czy zaostrzenie Aktywizm sędziowski -
gatunków dokonywania aborcji. Niemniej jednak chyba najważniej- angażowanie się sędziów
I politycznie postanowienia Sądu Najwyższego podjęte zostały w rozstrzyganie dysput
| ^..w-grudniu 2000 roku, kiedy to Sąd unieważnił decyzję Najwyższego politycznych,
w odróżnieniu od
^du Florydy i rozstrzygnął kontrowersyjne wybory prezydenckie na
typowego interpretowania
ecz George’a W. Busha. Niektórzy twierdzą, że działając w ten spo­ iitery prawa.
sób Sąd postawił się w roli substytutu społeczeństwa amerykańskiego.
'Hl.W" o»* ^life
 ^^...s,' -'W*Wi| Ww^g^ 'K'^mr^^rt:7^M^1^
382 CZĘŚĆ 4 Konstytucje,prawo i sądownictwo ROZDZIAŁ XIV Podsumowanie 383

Byłoby jednak błędem twierdzić, że konstytucyjnie umocowana kontrola sądo^^^M
w stylu amerykańskim oznacza dominację jurysdykcji. Przede wszystkim kontrola są--.-
dowa jest skuteczna tylko wówczas, gdy sędziowie są w pełni niezależni od innych "
instytucji. Jak wcześniej zauważono, taka sytuacja rzadko występuje w praktyce. Trud- •', /
no nie dostrzec na przykład, że ।przy, rozstrzygnięciu
‘ —' ‘ • 2000 ■
wyborów prezydenckich
roku Sąd Najwyższy podzielił się według linii partyjnych, przy czym przewagę mieli- ’ ’ •
sędziowie mianowani przez Republikanów. Ponadto, pomimo że sędziowie mogąj^^S
terpretować prawo, a nawet konstytucję, nie mają wpływu na jej kształt. Decyzje; s^ŻiAI
du mogą w związku z tym zostać zniesione na mocy poprawek konstytucyjnych.^iy^-^
stało się, gdy Szesnasta Poprawka do Konstytucji USA unieważniła wcześniejsze orze- ' ■
czenie Sądu Najwyższego, uznające federalny podatek dochodowy za niezgodny
z Konstytucją. Prawdopodobnie największą słabością sędziów i sądów jest brak d.h^^^^^^^ładzy wykonawczej, co wynikało z braku skutecznego systemu checks and balances
powiednich środków egzekucji podjętych decyzji, a co za tym idzie zależność od in-^^J^ielkicj
.,
nych instytucji rządowych. Uwidoczniło się to w 1958 roku, kiedy prezydent Eisen­
hower musiał skierować oddziały armii federalnej do Little Rock w Arkansas, .żeB.
zmusić tamtejsze szkoły do przestrzegania zakazu segregacji wydanego przez sąd 1954T’-;^ v i rozpatrywane są w sądach brytyjskich.
roku, który do tej pory byl ignorowany.
Jeśli sędziowie angażują się w politykę, muszą wówczas działać w ramach szer
kiego aparatu rządowego oraz stosować się do ograniczeń ustanowionych przez ku
turę polityczną i opinię publiczną. Trudności, na jakie może napotkać sądownictwo1.'
wypełniając rolę strażników konstytucji, są widoczne w konflikcie między Indirą^^^
Ghandi a sądami indyjskim w latach 70. Pomimo konstytucji pisanej, nie zdołano tatn4 kresu władzy i funkcji instytucji państwowych oraz określić relację między pań­
osiągnąć równowagi między suwerennością parlamentarną westminsterskiego tTOÎg||l|^
a amerykańskim stylem kontroli sądowej. Pośród piętrzącej się krytyki o autokratyc^i^A"
ny styl przywództwa premier Gandhi, w lipcu 1975 roku Indyjski Sąd Najwyższy-
uznał ją za winną manipulacji wyborczych i uniemożliwił sprawowanie urzędu przez'/ i '
następne pięć łat. Choć później Sąd Najwyższy zawiesił wyrok w wyniku apelacją
w przeciągu kilku dni Ghandi ogłosiła „stan wyjątkowy”, doprowadzając do areszt
rowania setek przeciwników politycznych oraz wprowadziła ścisłą cenzurę. Pomimo
tego, że sądownictwo zdołało odzyskać swój autorytet po zniesieniu „stanu wyjątki
wego” w marcu 1977 roku, było odtąd bardziej powściągliwe i nieskłonne do:pț
nownego przeciwstawiania się rządowi.
Pogląd, że sędziowie mają wpływ na politykę jest o wiele mniej przekonując
w przypadku braku skodyfikowanej konstytucji. Tam, gdzie konstytucja jest niepisa­
na, sędziom brakuje podstaw prawnych do orzekania zgodności z konstytucją/d#
łań politycznych i decyzji rządowych. Stąd parlament brytyjski sprawuje najw) “
władzę, a sądownictwo jest mu w zupełności podporządkowane. Przed Chwalebny
Rewolucją 1688 roku w Wielkiej Brytanii, sędziowie skłonni byli odrzucać uchwał^
Parlamentu, gdy były sprzeczne z prawem zwyczajowym. Zdarzyło się to na przykład
podczas sprawy Doktora Bonhama (1610). Rewolucja sprawiła jednak, że ustanowić
ne zostało zwierzchnictwo prawa stanowionego (prawa tworzonego przez patia
ment), zasada, której sąd nigdy później nie starał się sprzeciwić.
Siła kontroli sądowej może również być wykorzystana w węższym znaczeń!
w przypadku władzy wykonawczej, która wykracza poza swoje pełnomocnictw
W takich przypadkach zasada ultra vires może zostać użyta do orzeczenia bezpraw&ijy
nych działań danego ministra. Rzeczywiście, lata 80. i 90. w Wielkiej Brytanii- był
świadkiem gwałtownego rozkwitu aktywizmu sędziowskiego, co wskazywało na ro­
snące znaczenie polityczne sędziów. W 1984 roku np. kiedy to Izba Lordów podtrzy­
mała wyrok Sądu Apelacyjnego, który uznał system dotacji transportu londyńskiego
(plan „równych opłat biletowych”) wprowadzony przez Najwyższą Radę Londyńską
za nielegalny. Podobnie w roku 1995 ówczesny minister spraw zagranicznych Wie!-
kiej Brytanii Douglas Hurd został skrytykowany za niezgodne z prawem wykorzysta-
nie funduszu na pomoc międzynarodową na budowę Tamy Pergau w Malezji. W la­
tach 1992-1996 brytyjski minister spraw wewnętrznych Michael Howard poniósł
porażkę w sporze z sądami nie mniej niż dziesięć razy. Ta wzrastająca aktywność od­
zwierciedla zarówno rozpowszechnianie się „kultury praw człowieka” wśród funk-
Acjonariuszy brytyjskiego sądownictwa, jak i rosnące niezadowolenie z nadużywania
Brytanii. Akt Praw Człowieka (1988), który wszedł w życie dopiero
|fw 2000 roku, niestety tylko utwierdza tę tendencję, ponieważ zapewnia, że sprawy,
/-'które kiedyś trafiały do Europejskiego Sądu Praw Człowieka, teraz taniej i szybciej
E Podsumowanie
Konstytucja jest zbiorem zasad, które mają na celu ustanowienie obowiązków, za­
stwem a jednostką. Mogą być klasyfikowane na podstawie statusu ich zasad, tego,
z jaką łatwością można je zmieniać, jak są stosowane w praktyce, oraz treści tych
zasad i struktury instytucjonalnej, jaką ustanawiają.
Konstytucje nie mają jednego, prostego celu. Do ich funkcji należy: umocnienie
państw przez określenie sfery ich suwerennej władzy, ustanawianie zbioru warto­
ści, ideałów i celów społeczeństwa, wprowadzanie stabilności, porządku i przewi­
dywalności do działań rządu, ochrona obywateli przed państwem oraz legitymiza-
^cja reżimu na arenie międzynarodowej.
‘ Związek między treścią konstytucji i praktyką polityczną jest niedoskonały. Kon-
stytucje „działają” tylko w odpowiednich warunkach, przede wszystkim, kiedy są
rozwiązane i wspierane przez kulturę polityczną, kiedy są szanowane przez rządzą­
cych i zgadzają się z interesami i wartościami grup dominujących, oraz kiedy po-
Utrafią się łatwo dostosować i pozostać aktualne w zmieniających się warunkach po­
litycznych.
Pytania dotyczące obecnego i pożądanego związku prawa z polityką są głęboko
^kontrowersyjne. Teoria liberalna, wyczulona na swobody obywatelskie i prawa
człowieka, zazwyczaj podkreślają ograniczone kompetencje prawa, pełniącego
funkcję gwaranta porządku. Pogląd konserwatywny natomiast kładzie nacisk na
gjzwiązek między prawem i stabilizacją społeczną, twierdząc, że prawo pełni ważną
Jolę we wzmacnianiu moralności społeczeństwa.
Do separacji prawa i polityki dąży się podejmując próby stworzenia niezależnego
i bezstronnego sądownictwa. Niezawisłość sędziowska jest zagrożona silnym zaan-

:mn?K IWWWf
 ^^vcf^s^x:^ a:

384 CZĘŚĆ 4 Konstytucje,prawo i sądownictwo Parlament to nic innego, jak duże spotkanie
mniej lub bardziej leniwych osób.
Walter BageHOT The English Constitution (1867)
gazowaniem instytucji politycznych w proces wyboru i promocji sędziów. Bez­
stronność sędziów podważana jest z kolei ze względu na fakt, że sędziowie nigdy!
nie stanowią proporcjonalnej reprezentacji całego społeczeństwa. W zachodniej ■

systemach na przykład, sędziami są w większości biali, uprzywilejowani materiał

nie starsi mężczyźni. Zgromadzenia
Jako że sędziowie interpretują literę prawa, nie mogą być zaangażowani w proććś
polityczny. Zasięg ich wpływu różni się w zależności od jasności i precyzji sforniiil
łowania danego przepisu oraz stopnia dopuszczalnej interpretacji sędziowskiej, ^nfe
nadto znaczenie ma tu występowanie lub brak skodyfikowanej lub pisanej konsty-
SPIS TREŚCI
tucji, która upoważnia sędziów do weryfikacji konstytucyjności ustaw.
Rola zgromadzeń 386
Systemy parlamentarne i prezydenckie 387
Funkcje zgromadzeń 391
H Pytania do dyskusji Struktura zgromadzeń 396
Jedna czy dwie izby? 396
❖ Czy konstytucja może spełniać funkcję przewodnika po rzeczywistości politycznej? fi Systemy komisji 399
❖ Jałcie czynniki wpływają na stopień szacunku, jakim rządzący darzą konstytucję? Zgromadzenia w działaniu 401
Czy zgromadzenia tworzą politykę? 401
♦ Czy skodyfikowane konstytucje i karty praw prowadzą do tyranii jurysdykcji?, w V Dlaczego słabnie znaczenie zgromadzeń? 405
pi’ Wzrost znaczenia zgromadzeń? 407
♦ W jakich sytuacjach (jeśli w ogóle) dopuszczalne jest złamanie prawa? Podsumowanie 408
I'
❖ Czy słuszne jest oddzielenie prawa od polityki? Jeśli tak, to dlaczego? Pytania do dyskusji 409
Lektury uzupełniające 409
❖ Jak skrupulatnie chroniona jest niezawisłość sędziów w praktyce?

♦ Jakie znaczenie ma to, że skład grupy sędziowskiej nie jest reprezentatywny wzglę­ AA
dem społeczeństwa?

H Lektury uzupełniające
Alexander L. (red.) (1998), Constituționalism: Philosophical Foundation, Gafflg
bridge, New York, Cambridge University Press. Inspirujące rozmyślania nad teorią
i pojęciami związanymi z konstytucjonalizmem. ,
Bogdanor V (red.) (1988), Constitutions in Democratic Politics, Aldershot; Go?
wer. Obszerny zbiór esejów rozważających naturę konstytucjonalizmu i problem re-,
form konstytucyjnych.
Griffith J.A.G. (1997), The Politics of the Judiciary, London, Fontana. Krytyczną-
analiza politycznej roli sędziów Wielkiej Brytanii.
LaneJ.E. (1996), Constitutions and Political Theory, Manchester, Mancheste||fiu|
versity Press. Dogłębna i spójna analiza głównych debat związanych z leonstytuęją
i konstytucjonalizmem. ■ ^pływać. Niemniej jednak powszechnie utrzymuje się, że w dwudziestym wieku wła-
O’Brien D. (1993), Storm Centre: The Supreme Court in American Politics$$S&
York, Norton. Pożyteczna analiza roli i znaczenia Sądu Najwyższego w USA.
^Zgromadzenia (nazywane też parlamentami bądź legislatywami) zajmują kluczową
Ijpozycję w strukturze państwa. Tradycyjnie traktuje się je ze specjalnym szacunkiem
^przypisuje im status publicznego, czy nawet demokratycznego, oblicza rządu. W pi­
sanych konstytucjach znajdują się zwykle na honorowym miejscu i są opisywane przed
udadzą wykonawczą i sadowniczą. Zgromadzenia cieszą się szacunkiem, gdyż w ich
|kjad wchodzą raczej politycy niezawodowi, którzy twierdzą, że reprezentują ludzi,
lepiej niż wyszkoleni i doświadczeni urzędnicy państwowi. Ponadto zgromadzenia
ełnią rolę narodowych izb dyskusyjnych, publicznych forów, na których otwarcie
można dyskutować i analizować politykę rządu oraz najważniejsze problemy bieżą-
& W większości przypadków powierza im się formalną władzę tworzenia prawa, co
□zwała w pewnym stopniu kształtować politykę publiczną łub przynajmniej na nią
parlamentu stopniowo słabła, czego przejawem było zmniejszenie znaczenia zgro-
hadzeń. Chociaż zgromadzenia być może wciąż odgrywają istotną rolę w procesie
olitycznym, wiele z nich zostało zredukowanych do miejsc, w których prowadzi się
We dyskusje i mechanicznie zatwierdza decyzje w praktyce podjęte gdzie indziej.

-i"^^câAMfe^^ ^^Mi#s»^. •<Óii^^

 '<MWW^.^ • :wrw*O
386 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
W tym rozdziale skupimy się na następujących kwestiach:
H Co to jest zgromadzenie?
ES Czym różnią się parlamentarne systemy rządów od systemów prezydenckich? J|||
B Jakie są główne funkcje zgromadzeń?
B Jak zorganizowane są zgromadzenia i czym różnią się ich struktury wewnętrzne?
H Jakie są główne wyznaczniki władzy parlamentarnej?
H Dlaczego słabnie znaczenie zgromadzeń i czy jest to istotne?
H Rola zgromadzeń
Istnieje oszołamiająca liczba terminów określających organa polityczne, które pełnij
podobne funkcje: kongres (USA), zgromadzenie narodowe (Francja), izba reprezen­
tantów (Japonia), parlament (Singapur), kongres deputowanych (Hiszpania) itd. Stu­
denci politologii porównawczej zwykłe klasyfikują takie organa jako zgromadzenie,
legislatywę lub parlament. W najprostszym znaczeniu zgromadzenie oznacza zebrać
nie wielu osób, na przykład takie, które odbywa się w auli szkolnej. Jako termin po­
lityczny zgromadzenie kojarzy się z reprezentacją i rządem powszechnym, a w trady­
cji francuskiej jest bez wątpienia postrzegane jako substytut ludu. Z tego powodu
termin „zgromadzenie” rezerwuje się czasami w systemach dwuizbowych dla ozna­
czenia izby niższej, wyłanianej w wyborach powszechnych (na przykład w Pakistanie
i we Francji) lub dla jedynej izby w systemie jednoizbowym (na przykład w Egipcie
i Turcji). Jednakże w niniejszej pracy termin „zgromadzenie” jest używany zamiennie
z „legislatywą” i „parlamentem” w odniesieniu do obydwu izb.
Rządy parlamentarne
Parlamentarny system rządów (patrz rys. 15.1) to taki system, w którym rząd sprawuje władzę
w zgromadzeniu lub parlamencie i poprzez nie, tym samym „łącząc” legislatywę z egzekutywą. Chociaż
z formalnego punktu widzenia odrębne, zgromadzenie i egzekutywa (zwykle postrzegana jako rząd) są ze
sobą związane w sposób, który narusza doktrynę podziału władzy, czyniąc wyraźne rozróżnienie między
systemami prezydenckimi (patrz s. 417) i parlamentarnymi.
Główne cechy systemu parlamentarnego:
• rząd tworzy się w wyniku wyborów do zgromadzenia, przy czym duże znaczenie odgrywa sita reprezentacji
partii; nie istnieje osobno wybierana egzekutywa,
• kadry rządu pochodzą ze zgromadzenia, zwykle są to liderzy partii, które stanowią większość,
• rząd ponosi odpowiedzialność przed zgromadzeniem, co wyraża się tym, ze jest zależny od zaufania
zgromadzenia i może zostać odwołany (zwykle przez izbę niższą), jeśli utraci to zaufanie,
• w większości wypadków rząd może rozwiązać parlament, co oznacza, że kadencja parlamentu, mieszcząc
się w ramach określających maksimum jej trwania, może mieć różną długość,
• szefem rządu (zwykle premierem) jest członek zgromadzenia, inna osoba pełni funkcję głowy państwa:
monarcha konstytucyjny lub nieposiadający kompetencji wykonawczych prezydent.
v;;N'^a;:?:^>.;a:
ROZDZIAŁ XV Rola zgromadzeń 3'87
Charles-Louis de Secondat Montesquieu
1689-1775)
Francuski filozof polityczny. Montesquieu pochodzi! z rodziny arystokratycznej. Zanim
dzięki Lis tom perskim (1721,.wyd. poi. 1979) zdobył sobie reputację literacką, by! już
adwokatem. Po tym, jak zamieszka! w Paryżu w roku 1726, podróżował po całej Euro­
pie ..zgłębiając instytucje polityczne i społeczne. Jego największe dzieło, O duchu praw
(1734, wyd. poi. 1957), to długa i zawiła analiza porównawcza kwestii politycznych
i prawnych. Montesquieu bronił pewnej formy liberalizmu parlamentarnego, który opie­
rał się na pracach Johna Locke'a (patrz s. 55) oraz, do pewnego stopnia, błędnej inter­
pretacji angielskich doświadczeń z zakresu polityki. Montesquieu podkreślał konieczność
przeciwstawienia się tyranii poprzez podział władzy państwowej.
Określając jakiś organ jako legislatywę, klasyfikuje się go na podstawie jego głów-
HBjnej funkcji tworzenia prawa. Z tego punktu widzenia można wyróżnić trzy odrębne
r°dzaie władzy w państwie:
U* legislatywę, która tworzy prawo, uchwala akty prawne
• egzekutywę, która wprowadza prawo w życie, wykonuje prawo
K ț sądownictwo, które interpretuje prawo, rozstrzyga o znaczeniu prawa.
K-’. Powyższy podział władzy na instytucje legislatywy, egzekutywy i sądownictwa jest
. utrzymywany dzięki doktrynie podziału władzy (patrz s. 390) i od czasu Mon-
K tesquieugo jest tradycyjnym punktem wyjścia dla analizy państwa. Jednakże pogląd
p ten jest bardzo mylący. Instytucje oficjalnie klasyfikowane jako legislatywa rzadko
; posiadają monopol na tworzenie prawa. Przykładowo, egzekutywa (patrz s. 412) po-
Epsiada pewną możliwość ustanawiania prawa, między innymi poprzez rozporządze-
B nia i zarządzenia. Zwykle ma także możliwość wywierania wpływu na oficjalny pro-
k ces legislacyjny, jeśli nie jego kształtowania. Ponadto uchwalanie prawa to tylko
- jedna z funkcji legislatywy, niekoniecznie najważniejsza.
Czasami wybiera się termin parlament (od franc, parler - „mówić”), ponieważ nie
p niesie on ze sobą ograniczeń, jakie ma słowo „zgromadzenie”, ani zamieszania, jakie
E towarzyszy słowu „legislatywa”. Niemniej jednak sugeruje on, że organa te mają
E szczególny charakter. Implikuje, że ich cechą definiującą jest fakt, że są organami do-
p radczymi lub opiniodawczymi. Pomijając ich prawo ustawodawcze i cechy reprezen-
w tatywne, parlamenty to przede wszystkim izby debatujące, czyli fora, na których
otwarcie można dyskutować i analizować strategie i problemy polityczne.
Systemy parlamentarne i prezydenckie
. Jedną z kluczowych funkcji każdego systemu politycznego jest związek między zgro­
madzeniem a rządem, czyli związek między władzą ustawodawczą a wykonawczą.
W wyjątkowych sytuacjach może powstać „rząd zgromadzenia”, w którym władza
^ ustawodawcza i wykonawcza należą do zgromadzenia, przy czym nie ma odrębnego
•?• y-Tr^z:^?^^:^?^ . • aMM^®;^:
 !<»®®m3>W®W»WSi''lSW^^3^S^^r®™8WK®^ra2S£^W®

388 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia ROZDZIAŁ XV Rola zgromadzeń 389

b ’ zaufania zgromadzenia i w ten sposób, w większości wypadków, jest w stanie zagwa-

Parlamentarny system.rządów L rautować, że jego program ustawodawczy zostanie przyjęty. Mówiąc wprost - rządy
są w stanie coś zdziałać. Jednakże odpowiedzialny rząd utrzymuje się, gdyż może
rW sprawować władzę jedynie dopóty, dopóki nie straci zaufania zgromadzenia. Teore-
egzekutywa
r - tycznie zgromadzenie ma przewagę, ponieważ do niego należy ostateczna władza:
I' możliwość rozwiązania rządu.
Jednak systemy parlamentarne często niestety nie potrafią sprostać tym wysokim
H s oczekiwaniom. Oczywiście istnieją przykłady takie jak Szwecja, w której zgromadze-
kadra odpowiedzialność formalna M
L nie (Riksdag), poparte silnymi zasadami konsultacji i partnerstwa, wywiera silny
K wpływ polityczny, nie zagrażając unieruchomieniem działań rządu. Jednakże rządy
^.parlamentarne są często kojarzone z problemem dominacji egzekutywy. Taka sytuacja
zgromadzenie ® ma miejsce w Wielkiej Brytanii, gdzie połączenie surowej dyscypliny partyjnej i nie-
p proporcjonalnego systemu wyborczego (systemu zwykłej większości), zwykle pozwa­
nia rządowi sprawować kontrolę nad parlamentem poprzez spójną i znaczną większość
w Izbie Gmin. Popchnęło to lorda Hailshama (1976) do nazwania rządu Wielkiej Bry-
fetanii „dyktaturą wyborczą”. Zatem jak na ironię, systemy parlamentarne mogą po-
zwalać na to, by parlamenty stały się jedynie miejscem prowadzenia jałowych dysku-
elektorat ® sji, a ich członkowie pożywką dla grup nacisku.
Systemy parlamentarne są również łączone ze słabym rządem i brakiem politycz-
stabilności. Zdarza się to zwykle, kiedy w systemie partyjnym istnieją rozłamy
£ nej staounosci.
organu wykonawczego. Powyższy system istniał na przykład przez bardzo krótki ^^ £ i często jest kojarzone z proporcjonalnym systemem wyborczym. Przykładowo w IV
okres rządów Robespierre’a i jakobinów w czasie rewolucji francuskiej, na któ^ Republice Francuskiej w latach 1945-1958, w okresie nieznacznie dłuższym niż 12
wpływ wywarła radykalna demokracja Rousseau (patrz s. 93). W innych przypad­ •lat, władzę sprawowało 25 rządów. W tym czasie żaden francuski rząd nie mógł
kach, zwłaszcza w ortodoksyjnych reżimach komunistycznych, organa ustawodaw­ kontrolować stabilnej większości w Zgromadzeniu Narodowym, w którym zarów­
cze i wykonawcze były podporządkowane niekwestionowanej władzy partii „rządzą­ no lewicowi komuniści, jak i prawicowi gaulliści byli nieprzejednanymi wrogami
cej”. Niemniej jednak związki między egzekutywą a legislatywą zwykle są zgodne samego ustroju. Podobne problemy dotknęły politykę włoską po II wojnie świato-
z jednym z dwóch rozwiązań instytucjonalnych: parlamentarnym łub prezydenckim
systemem rządów.
ik 15.2
Większość demokracji liberalnych przyjęło pewną formę rządów parlamentarnych
(patrz rys. 15.1). Są to często systemy westminsterskie, jako że opierają się na modę- - -
łu parlamentu brytyjskiego, który jest zwykle określany jako „matka parlamentów”; ■
Jego początki miały miejsce w XIII wieku, kiedy rycerze i delegaci miast zostali włą^;
czeni do królewskiego dworu. W XIV wieku stworzono dwie oddzielne izby (Izbę : egzekutywa
Gmin i Izbę Lordów), aby z jednej strony reprezentowały rycerzy i delegatów miast,
a z drugiej baronów i duchownych. Niemniej jednak parlament zaczął dominować
nad królem dopiero w czasie rewolucji angielskiej (tzw. Rewolucji Chwalebnej) wro- ^\
ku 1688, a jego zdolność do pociągania rządu do formalnej odpowiedzialności uzna- ^ zasada
no dopiero w XIX wieku, wraz ze stopniowym wprowadzaniem de-O| hamulców
i równowagi
mokratycznego czynnego prawa wyborczego.
Odpowiedzialny rząd -
Podobne systemy parlamentarne pojawiły się w krajach takich jak?^
rząd, który ponosi
Niemcy, Szwecja, Indie, Japonia, Nowa Zelandia i Australia. Ccntrak^^
formalną
odpowiedzialność przed ną cechą tych systemów jest połączenie władzy ustawodawczej i wy-^S jurysdykcja legislatywa
wyłonionym w drodze konawczej: rząd jest parlamentarny, gdyż wywodzi się ze zgromadzę- ||^
wyborów zgromadzeniem, nia czy parlamentu, przed którym formalnie odpowiada. Mocną stroną
a poprzez zgromadzenie tego systemu jest rzekome zapewnienie skutecznego i odpowiedział- .^
przed społeczeństwem.
nego rządu. Skuteczność rządu wynika z faktu, iż jest on zależny od ■/'

■ ‘^^-‘ .^^i>4iâiâti^ ..^oiifc^^ ^aiiM#^^ » ? isUto^iW

 ■ ^^feWPM'' •
^^wi#^
390 CZęŚĆ 4 Zgromadzenia
wej. Spolaryzowany system wiełopartyjny doprowadził do powstania co najmniej',
59 rządów w okresie 1945-2001. Taki oczywisty immobilizm może być jednak myl £
łący. We Włoszech na przykład zmiany rządu zwykle oznaczają przetasowanie na"? U
stanowiskach ministrów, a nie polityczne wstrząsy, i tylko czasami kończą sięr^^®
borami powszechnymi.
Główną alternatywą dla systemu parlamentarnego jest system rządów prezydeń?, S
ckich (patrz rys. 16.1). System ten opiera się na surowym przestrzeganiu doktryny--/'
podziału władzy (patrz rys. 15.2). Zapewnia formalną, wzajemną niezależnośćigf^Ww
madzenia i egzekutywy i gwarantuje, że obydwa organa są wybierane oddzielnie.
sycznym tego przykładem są USA, gdzie tak zwanym „ojcom-założycielom” szcze^H
nie zależało na uniemożliwieniu powstania zbyt potężnej egzekutywy, w obawie/ż^k'//
prezydent mógłby przejąć rolę brytyjskiego monarchy. Tak więc powstały syst®M®i
uwzględniał zasadę hamulców i równowagi. Kongres, prezydent USA i Sąd NajwySg
szy to odrębne instytucje, w których obowiązuje zakaz łączenia urzędów. Niei^^B®
jednak, posiadają one wzajemną możliwość ograniczania swojej władzy. Tak więc póWw
czas gdy Kongres może stanowić prawo, prezydent może je zawetować, a z kolei Ko®^
gres może uchylić to weto większością dwóch trzecich głosów w obydwu izbachkp^»®
dobnie, chociaż prezydent może mianować wyższych urzędników rządowycn||||
i sądowych, podlegają oni zatwierdzeniu przez izbę wyższą - Seni^^și
------------------ Systemy prezydenckie podobne do tego w USA ograniczają sięiv^^^
Immobilizm - polityczny żej mierze do Ameryki Łacińskiej. Jednakże swoisty system półpre^Sf
paraliż wywodzący się
z braku silnej egzekutywy, dencki powstał we Francji w czasie V Republiki. Istnieje w nim';,po'-‘
spowodowany wieloma dwójna egzekutywa”, w której osobno wybrany prezydent pracuj^^
podziałami wspólnie z premierem i gabinetem wywodzącym się ze Zgromadzenia./-/.
w zgromadzeniu Narodowego i przed nim odpowiedzialnym. Jak taki system^Hg®
i (prawdopodobnie)
w praktyce zależy od równowagi między osobistym autorytetem i po?-<
w społeczeństwie.
pularnością prezydenta z jednej strony, a politycznym charakteretri^
Zgromadzenia Narodowego z drugiej. Podobny system półprezyden’^
Zasada hamulców cki istnieje w Finlandii, gdzie prezydent zajmuje się przeważnie spră-///'
i równowagi - wami zagranicznymi, pozostawiając obowiązki związane ze sprawąnyw|
wewnętrzne napięcia wewnętrznymi w rękach gabinetu.
w systemie rządowym,
Główną zaletą systemów prezydenckich jest fakt, że oddzielając®^®
wynikające z podziału
instytucjonalnego. dzę ustawodawczą od wykonawczej, tworzą wewnętrzne napięcia^któj^^
re pomagają chronić prawa i wolności jednostki. Jak powiedziałWiM^
K®«^W
Podział władzy
Doktryna podziału władzy proponuje, aby każda z trzech funkcji państwa (ustawodawstwo, egzekwow
prawa i orzecznictwo) była powierzona oddzielnej władzy państwa - odpowiednio: legislatywie, egzęki
i sądownictwu (patrz rys. 15.2). Celem jest taki podział władzy, który broniłby wolności i chronił prze
tyranią. W formalnym znaczeniu wymaga niezależności, jako że nie powinno łączyć się funkcji państw
Niemniej jednak, implikuje również wzajemną zależność, w postaci dzielenia władzy, w celu zapeWnli
działania zasady hamulców i równowagi. Podział władzy jest najwierniej stosowany w USA, gdzie stal
podstawę konstytucji. Jednak zasada ta jest w pewnej formie przestrzegana we wszystkich demokraci
liberalnych, przejawiając się zwłaszcza w zasadzie niezawisłości sądownictwa.
■.yW*>:>«|^^ J^^3!!|^ .^
^i-^^/ • ^i^M1^'^
ROZDZIAŁ XV Rola zgromadzeń 391
®bes (patrz s. 375) „wolność to podzielona władza”. Przykładowo, w USA przed nie-
bezpieczeństwem dominacji egzekutywy chroni zakres władzy nadanej Kongresowi,
b Ma on na przykład prawo wypowiadać wojnę i podnosić podatki, Senat musi ratyfi-
|kbwać traktaty i potwierdzać nominacje prezydenta, a obydwie izby mogą połączyć
Bję w celu postawienia prezydenta w stan oskarżenia. Jednakże taki podział może
feieć wady.
|;kTo właśnie systemy prezydenckie mogą być nieskuteczne i kłopotliwe, ponieważ
( oferują egzekutywie i legislatywie „zaproszenie do walki”. Przykładowo, krytycy sys-
|tęmu USA dowodzą, że skoro pozwała on prezydentowi proponować, a kongresowi
^decydować, jest receptą na kryzys instytucjonalny czy „kryzys rządu”. Jest to bardziej
/■prawdopodobne, gdy Biały Dom (prezydent) i Kapitol (Kongres) są kontrolowane
( przez partie rywalizujące, ale może zdarzyć się również, jak pokazała to administra-
/ęja Cartera w latach 1977-1981, kiedy obydwie władze są kontrolowane przez tę sa-
( mą partię. Podobny problem pojawia się we Francji w postaci koabitacji, kiedy pre-
/zydent jest zmuszony do pracy z wrogim premierem i Zgromadzeniem Narodowym,
jak zdarzyło się dwa razy za prezydentury Franęois Mitterranda w latach 1986-1988
| 1993-1995.
/Funkcje zgromadzeń
/Zaklasyfikowanie zgromadzeń jako legislatyw, izb debatujących czy ciał reprezenta-
/tywnych - przysłania ich prawdziwe znaczenie. Chociaż rola zgromadzenia w róż­
anych państwach i systemach jest inna, w każdym wypadku spełnia pewien zespół
^funkcji. Przede wszystkim, zgromadzenia stanowią połączenie między rządem a spo-
’■łeczeństwem, kanał komunikacyjny, który może zarówno wspierać rząd i pomagać
utrżymać ustrój, jak i ma możliwość zmusić rząd, by odpowiedział na publiczne żą-
'dania i obawy. Oto główne funkcje zgromadzeń:
ustawodawstwo
••■reprezentacja
^Jcontrola
rekrutacja polityczna
^legitymizacja.
Ustawodawstwo
' Ustawodawstwo jest często postrzegane jako główna funkcja zgro-
^ Koabitacja - rozwiązanie
|adzeń, co wyraźnie sugeruje ich klasyfikacja jako legislatyw. Zgroma-
w systemie
izeniom czy parlamentom nadawana jest zwykle władza ustawodaw­
pólprezydenckim,
ca w nadziei, że stanowione w ten sposób prawo będzie na pewno w którym prezydent
(obwiązujące i oficjalne. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierw- pracuje z rządem
2e,.zgromadzenie to forum, na którym propozycje ustawodawcze pod­ i zgromadzeniem, które
ają otwartej dyskusji i debacie. Po drugie, zgromadzenia są rworzo- są kontrolowane przez
jedną lub więcej partii
taki sposób, aby sugerować, że to społeczeństwo (lub w czasach
rywalizujących.
’rzeddemokratycznych, największe grupy interesu) samo stanowi pra-
392 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia ROZDZIAŁ XV Rola zgromadzeń
a
wo. Jednakże idea, według której zgromadzenia posiadają formalną władzę ustawo^^^S Wcie reprezentantów jako niezależnych aktorów jest sprzeczne z surową dyscypliną
dawczą, jest często bardzo zwodnicza. Jak wykazano wyżej, zgromadzenia rzadko po-S BI ^partyjną obecną dziś w większości zgromadzeń, szczególnie w systemach parlamen-
siadają monopol na władzę ustawodawczą. Prawo konstytucyjne zwykle wykracza p^B^wt ^tonych. Alternatywna teoria reprezentacji, doktryna mandatu (patrz s. 282) postrze-
za kompetencje zgromadzenia. Przykładowo: w Irlandii poprawki do konstytucji^® ga partie, nie zgromadzenia, jako centralny mechanizm, poprzez który zachodzi re-
wprowadza się w drodze referendum, a w Belgii poprzez specjalne konwencje konsty- ' U gpręzentacja.
tucyjne. Przedstawiciele władzy wykonawczej, jak na przykład prezydent Francji, ^ę^W ■ ■®^W innych państwach pojęcie reprezentacji wyborców zajmuje honorowe miejsce.
sto mogą stanowić prawo poprzez dekret lub, jak w przypadku prezydenta USA, 'zaMSw ®j4a to miejsce zwłaszcza w Kongresie USA, w wyniku względnie słabego systemu par-
wetować ustawy, które zostały już przyjęte. Parlament Europejski w ogóle nie-jestf»vl Btyjnego oraz niezwykle krótkiej, 2-łetniej, kadencji członków Izby Reprezentantów.
legislatywą, gdyż prawo europejskie jest w dużej mierze stanowione przez Radę Mi^-Uri^ | Głównym dążeniem zarówno członków Izby Reprezentantów, jak i senatorów jest
nistrów. Nawet w Wielkiej Brytanii, gdzie parlament jest wyposażony w prawrią^^WS ^’ulokowanie funduszy federalnych w ich okręgach. Właśnie dlatego Kongres jest zdo-
werenność (patrz s. 161), ministrowie zwykle tworzą prawo poprzez rozporządzeni^» ^pjinowany przez politykę rządu mającą na celu zdobycie głosów wyborców poprzez
z mocą ustawy, które podlegają mało skutecznej kontroli parlamentarnej. ^zapewnianie korzyści wyborcom z poszczególnych okręgów wyborczych. Uchwały są
Co ważniejsze, parlamenty posiadają niewielki zakres pozytywnej władzy ustawoMMlH i$tedy przyjmowane przez zgromadzenie w wyniku zakulisowych układów między
dawczej. Propozycje i programy ustawodawcze pochodzą głównie od egzekutywy, po^|O Rłitykami, opartych na zasadzie „przysługa za przysługę”. Jednakże to właśnie wy-
siadającej organizacyjną spójność oraz dostęp do porad ekspertów i informacji riUBWW £ soka skuteczność Kongresu w pełnieniu funkcji reprezentacyjnej czyni go nieodpo-
zbędnych do formułowania polityki. Przykładowo, brytyjscy parlamentarzyści wciâzwW wiednim ciałem ustawodawczym, gdyż łatwiej jest mu zablokować program prezy-
mają szczątkową możliwość inicjatywy ustawodawczej w postaci prywatnych projekt Pqența niż zaproponować spójną alternatywę własnego autorstwa.
tów, które są poddawane pod dyskusję, tylko jeśli rząd znajdzie na nie czas w s^p»® ZSRR i innych państwach komunistycznych, przy braku alternatywy wyborczej
im własnym programie ustawodawczym. Mniej więcej 80% ustawodawstwa tpzpą§®« 'współzawodnictwa partyjnego, reprezentacja opierała się często na stopniu, w ja-
trywanego przez Kongres USA, będący najbardziej niezależnym i najsilniejszymi^» h-'kim zgromadzenia odzwierciedlały całe społeczeństwo. Rada Najwyższa ZSRR była
zgromadzeniem w rozwiniętym świecie, pochodzi obecnie z inicjatyw prezydenta-,:."; V i «zatem bardziej podobna do mikrokosmosu sowieckiego społeczeństwa (pod wzglę-
Negatywna władza ustawodawcza zgromadzeń, tzn. ich zdolność do odrzucaniadub;^ £dem płci, narodowości, zawodu itd.) niż jakiekolwiek inne ze zgromadzeń w rozwi-
poprawiania propozycji ustaw, jest także ograniczona. W przypadkach takich jak IŻD&|fe@ |'niętych krajach Zachodu, którym nigdy nie udało się w tak dużym stopniu upodob-
Pierwsza holenderskich Stanów Generalnych, około połowa wszystkich środkówM^W^ strukturalnie do reprezentowanych obywateli. W końcu zgromadzenia są
gislacyjnych ulega znacznemu przeredagowaniu w wyniku konsultacji parlameńtar^wf ; mechanizmem reprezentacji interesów. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy wywie-
nych. Jednak w Wielkiej Brytanii porażki rządu w Izbie Gmin zdarzają się rzad^W® £ rają znaczny wpływ na politykę, a systemy partyjne są wystarczająco elastyczne, aby
i to w wyjątkowych przypadkach. Niemniej jednak akty prawne zbyt często przecąp§^ .‘.zaoferować grupom interesu punkt dostępu. Najlepszym przykładem są tu znów USA,
dzą przez zgromadzenia, zamiast wychodzić od nich. V gdzie mniej więcej jedna czwarta wydatków związanych z wyborami do Kongresu po-
®|bdzi obecnie z komitetów akcji politycznej. Gwałtowna fala profesjonalnego lob-
Reprezentacja -■w ®ingu, jaka zalała Wielką Brytanię w łatach 80. i 90. XX wieku, wzbudziła obawy
^dotyczące tradycyjnej lojalności członków parlamentów wobec wyborców, która ugi-
Zgromadzenia grają ważną rolę reprezentatywną w zapewnianiu połączenia międzyi/;-; fena się pod rosnącym naciskiem interesów biznesu (Leigh i Vulliamy, 1997).
rządem a społeczeństwem. W XVIII wieku wyrażało to hasło „nie ma opodatkowafV
nia bez reprezentowania”, przyjęte przez 13 amerykańskich kolonii, które zbunro^^
wały się przeciwko władzy brytyjskiej. Rozszerzenie czynnego prawa wyborćzeg^g
i ostateczne osiągnięcie powszechnego prawa wyborczego dla dorosłych zamieniło^ SI
zgromadzenia w powszechne fora, w organa, które reprezentowały społeczensw^p® Odpowiedzialność
Z tego powodu władza zgromadzenia w systemie politycznym jest zwykle posttzęr.'-; Odpowiedzialność można rozumieć na dwa różne sposoby. Po pierwsze, odpowiedzialność oznacza rozsądne
liip poprawne moralnie zachowanie, często pomimo presji, by postępować przeciwnie. Rząd może zatem
gana jako ważny wskaźnik demokratyczności rządu. Brak jednak jasności co do te1--'.;
.twierdzić, że jest „odpowiedzialny", kiedy opiera się presji wyborców i ryzykuje niepopularność poprzez
go, jak ta funkcja reprezentatywna jest wykonywana w praktyce. Wizowanie polityki, której celem jest sprostanie długoterminowym interesom publicznym. Po drugie,
Reprezentacja (patrz s. 278) jest złożoną zasadą, która niesie ze so5- Oowiedzialność oznacza także odpowiedzialność formalną (patrz s. 486), czy odpowiedzialność przed
Projekt ustawy - bą kilka przeciwstawnych implikacji. Przykładowo, systemy-pąn^F^ pjś?Tak rozumiana odpowiedzialność zakłada istnienie wyższej władzy, której podlega dane ciało lub
propozycja prawa mentarne typu westminsterskiego oparte na tradycjach brytyjskiemu pojedyncza osoba, i które są przez nie kontrolowane. Rząd jest zatem odpowiedzialny, jeśli jego działania są
w formie projektu; po Wne i poddawane kontroli oraz krytyce zgromadzenia, które może odsunąć go od władzy. To znaczenie
często ukazują przedstawicieli jako osoby zaufane, których głównym-
uchwaleniu staje się Posiada także ważny wymiar moralny: sugeruje, że rząd jest gotowy do przyznania się do winy i poniesienia
zadaniem jest używać własnego osądu i mądrości w imieniu^oicR^k^-
ustawą. .^sekwencji.
wyborców. Jednakże to wypracowane przez Edmunda Burke’^^^^ffi

-w^to^S
.: H^yngrtl#»..»*^^^ ś^^^W#
^-<BB^ •'■ *-' k«AWJ
 W?#^?i^’- >^W*’^

394 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia ROZDZIAŁ XV Rola zgromadzeń 395

Kontrola i nadzór w których podział władzy uniemożliwia obecnym członkom zgromadzenia

nie się o stanowiska w rządzie. Mimo że ostatni prezydenci USA zwykle mają
Podczas gdy rola reprezentatywna i ustawodawcza zgromadzeń straciła na zn:
ą doświadczenie na stanowisku gubernatora stanu, to Kennedy i Nixon zdoby-
niu, większą wagę przywiązuje się do zdolności zgromadzeń, jaką posiadają
szlify jako członkowie Kongresu. Jednakże w systemach parlamentarnych, pra-
kresie ograniczania i kontrolowania władzy wykonawczej. W większości przy
w zgromadzeniach to obowiązkowy szczebel w karierze zawodowej ministrów
ków zgromadzenia przeistoczyły się w ciała nadzorujące, których głównym zadai
ierów, którzy potem zasiadają jednocześnie na swoich fotelach parlamentar-
jest czuwanie nad tym, by rząd ponosił odpowiedzialność, także formalnie. ^
:h, jak i na stołkach rządowych. W wielu krajach rozwiniętych i rozwijających się,
szość zgromadzeń rozwinęła mechanizmy instytucjonalne, mające na celu ułat
adzenia rekrutują i szkolą kolejne pokolenia liderów politycznych, umożliwia-
nie im pełnienia tej funkcji. Przykładowo, systemy parlamentarne zwykle nakl
im tym samym zdobycie doświadczenia na polu politycznej debaty i analizy.
ją na ministrów obowiązek regularnego odpowiadania na pytania, czy to w fo
drugiej strony, zgromadzenia mogą być pod tym względem nieudolne. Parlamen-
ustnej, czy pisemnej, czego klasycznym przykładem jest Question Time w br
ci bezsprzecznie zdobywają doświadczenie polityczne w dziedzinie retoryki, lub
skiej Izbie Gmin. Pozwala on raz w tygodniu zadawać pytania premierowi oraz
ąc obraźliwie „tokowania”, lecz mają niewiele możliwości, aby zdobyć umiejęt-
kazuje innym wyższym ministrom poddawanie się podobnej kontroli raz na
ści w dziedzinie biurokracji i zarządzania, które są niezbędne, aby kierować depar-
siąc. W Niemczech i we Francji stosuje się procedurę „interpelacji”, czyli ust
tami rządowymi i nadzorować proces tworzenia polityki. Ponadto czasami do-
zapytań i następującego po nich głosowania, aby potwierdzić zaufanie zgromi
i się, że zgromadzenia „korumpują” polityków poprzez zaznajamianie ich
nia w stosunku do udzielonych odpowiedzi. Jako że zadawanie pytań i debata w
Regułami i wartościami, które dystansują ich od potrzeb wyborców i pozbawiają in­
li posiedzeń zwykle toczą się na dość ogólnej płaszczyźnie, kontrolą w dużej
stynktu szeregowych pracowników partii. Przykładowo, socjalistyczni parlamentarzy­
rze zajmują się powołane w tym celu komisje. Pod tym względem skute
ści mogą żarliwiej podpisywać się pod ideałami parlamentaryzmu niż pod zasadami
działające komisje stałe w amerykańskim Kongresie służą za wzór dla wielu innych- /
socjalizmu (Miliband, 1972).
zgromadzeń. ||||
Jednakże zgromadzenia nie zawsze są skuteczne w żądaniu wyjaśnień od egzeki
tywy. Przykładowo, w Ogólnochińskim Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludo legitymizacja
kontrola monopolistycznej partii zamieniła zgromadzenie w broń propagandową,'
Ostatnią funkcją zgromadzeń jest promowanie legitymizacji (patrz s. 264) ustroju
polityka rządu jest prawie zawsze jednogłośnie zatwierdzana. Także w innych pi
ez zachęcanie społeczeństwa do postrzegania systemu władzy jako „legalne-
stwach dyscyplina partyjna ogranicza kontrolę parlamentu. Przykładowo, w s
”. Właśnie dlatego większość państw autorytarnych i komunistycznych toleruje
mach westminsterskich główną funkcją zgromadzeń jest utrzymywanie i popie
adzenia, chociaż oczywiście tylko takie, które nie posiadają niezależności usta-
rządu, ponieważ większość członków parlamentu należy do partii rządzącej. Za<
wczej, ani prawa do podejmowania decyzji politycznych. Zdolność zgroma­
sprawowania nadzoru przejmują więc partie opozycji, które tak długo, jak rząd za
dzeń do osiągania zgody zależy w dużym stopniu od ich zdolności do działania ja­
wuje większość, nie mają władzy, aby go usunąć.
ko powszechnych zjazdów, zatwierdzających prawa i politykę w imieniu oraz
Kolejnym kluczowym czynnikiem jest zdolność zgromadzenia do egzekwow
^interesie społeczeństwa. Poza wartością propagandową, zgromadzenia mogą tak-
informacji od egzekutywy. Wiedza to władza. Bez pełnej i precyzyjnej wiedzy nie
że pełnić bardziej zaszczytne funkcje edukacyjne. Debaty parlamentarne mogą być
liwe jest przeprowadzenie znaczącej kontroli. Przykładowo, w USA, Francji, H
pomocne w informowaniu oraz nauczaniu obywateli o sprawach rządu i najważniej-
dii, Kanadzie i Australii uchwalono formalne ustawy dotyczące wolności inforn
wydarzeniach bieżących. Tym samym, wobec argentyńskiej inwazji na Falklan-
aby stworzyć ogólne prawo publicznego dostępu do informacji i akt rządom
Ww roku 1982 na reakcje w Wielkiej Brytanii wpływ wywarło niewątpliwie
W końcu nadzór nad egzekutywą wymaga, aby parlamentarzyści dysponowali;
^niecodzienne sobotnie posiedzenie Izby Gmin, a wiedza społeczeństwa amerykań­
zbędnymi środkami oraz posiadali dostęp do badań i porad ekspertów. Istniejący
skiego na temat afery Iran-Contras w roku 1988 w dużej mierze opierała się na po-
tym polu kontrast jest dramatyczny: z jednej strony liczny personel i ogromne
siedzeniach senackiej Komisji ds. Wywiadu.
ki finansowe, jakimi dysponują kongresmani w USA, z drugiej - gorzej zarabi
■/ Jednakże w dużej mierze, propagandowo-edukacyjną rolę zgroma­
pozbawieni niezbędnych środków i czasami przepracowani parlamentarzyści w
dzeń przejęły mass media (patrz s. 256). Rozwój elektronicznych środ- Retoryka -
kiej Brytanii. sztuka używania
przekazu w postaci radia, a zwłaszcza telewizji, umożliwił rządo- języka w celu perswazji
bezpośredni dostęp do milionów wyborców. Nie musiał on już, tak czy wywierania wpływu;
Rekrutacja polityczna i szkolenie wcześniej, polegać na dziennikarskich sprawozdaniach debat i dys- retoryka może oznaczać
Zgromadzania często funkcjonują jako główne mechanizmy rekrutacji, stan ji parlamentarnych. W konsekwencji status, jakim cieszą się zgro- pompatyczną, ale
zbiór obywateli, z których wywodzą się osoby podejmujące główne decyzje polii enia, coraz mniej zależy od ich pozycji konstytucyjnej, a coraz w gruncie rzeczy
pozbawioną sensu
ne. Nie jest to tak popularne w krajach autorytarnych, gdzie marionetkowe zgr< iej od uwagi, jaką poświęcają im media. Pomaga to wyjaśnić, dla- przemowę.
dzenia rzadko kiedy przyciągają poważnych polityków, ani w systemach prezy zgromadzenia coraz bardziej obawiają się transmitowania prze-
 '■
^ȘS&^rt^
396 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
biegu obrad przez telewizję. Wpływ, jaki komisje w amerykańskim Kongresie wy^O
rają na społeczeństwo już od dawna rośnie w siłę dzięki telewizyjnym transmisjo "
ich posiedzeń. W przypadku Wielkiej Brytanii do roku 1989 kamery telewizyjne nie
miały wstępu do Izby Gmin, niewiele wcześniej wprowadzono je do parlamentu^
dzieckiego.
H Struktura zgromadzeń
Zgromadzenia różnią się pod wieloma względami. Ich członkowie mogą być na p^
kład wybierani, mianowani, lub nawet wyselekcjonowani na podstawie dziedziczę
łub jakiejkolwiek kombinacji tych metod. Wyboru członków dokonuje się w opa
o społeczeństwo (w formie okręgów wyborczych o jednakowej wielkości), względu
regiony czy stany. Prawo wyborcze może być ograniczone lub powszechne, a stoi
wane systemy wyborcze różne (patrz s. 287). Rozmiary zgromadzeń także nie są ji
nakowe. Z jednej strony, maleńka Republika Nauru na środkowo-zachodnim Pac
ku posiada 18-osobowe zgromadzenie, a każdy członek reprezentuje 440 ós3
Z drugiej strony Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych ma 200
członków, przy czym jedna osoba reprezentuje ponad 350 000 ludzi. Jednakże głów­
ne wyróżniki struktury zgromadzeń dotyczą tego, czy są one jednoizbowe, czydwuȘ
izbowe, a także istoty i roli systemu ich komisji. , '
Jedna czy dwie izby?
Jugosławia eksperymentowała kiedyś z pięcioizbowym zgromadzeniem, a w latach/'
1984-1994 Republika Południowej Afryki miała trzyizbowe ciało ustawodawcze;-/
Jednak ogromna większość zgromadzeń ma jedną lub dwie izby. Zgromadzenia jed-.
noizbowe są popularne w większości krajów afrykańskich, w krajach komunistycz^
nych, takich jak Chiny, i w krajach postkomunistycznych, które zachowały wcześniej^
szą tradycję systemu jednoizbowego. Po II wojnie światowej przejawiała się wyraźna^,
tendencja w kierunku zgromadzeń jednoizbowych. Przykładowo, w 1948 rolcu^
w Izraelu ustanowiono zgromadzenie jednoizbowe (Kneset), w roku 1954 druga-i^bą^
została zlikwidowana w Nowej Zelandii, a w roku 1970 w Danii i w Szwecji.-Talav
rozwój wydarzeń podtrzymuje pogląd, że zgromadzenia jednoizbowe są sprawniej?/;
sze i skuteczniejsze niż zgromadzenia dwuizbowe, zwłaszcza gdy chodzi o zaspokajaj
nie potrzeb małych i bardziej spójnych społeczeństw, co wyraża słynna uwagăOH
manuela Josepha Sieyesa z roku 1789: „jeśli druga izba zgadza się z pierwszą, tO'jeșîȘ
niepotrzebna, a jeśli się nie zgadza, to jest szkodliwa”. Niemniej jednak niemal'półó^j
wa państw na świecie nadal zachowuje zgromadzenia dwuizbowe.
Pod względem umacniania zasady hamulców i równowagi wewnątrz zgromadzeńj-
jak i pomiędzy nimi a władzą wykonawczą, bikameralizm jest zwykle postrzegany jako/
kluczowa reguła liberalnego konstytucjonalizmu (patrz s. 368). Tak było podczas debaty
„Ojców Założycieli”, którzy napisali konstytucję USA w 1787 roku. Podczas gdy wcze^,'
śniejsze drugie izby, taicie jak brytyjska Izba Lordów, rozwinęły się jako narzędzia,.po^
przez które silne interesy gospodarcze i społeczne mogły być reprezentowane w rządzie^ .
James Madison postrzegał Senat USA jako sposób na zaprowadzenie podziału władaj
ustawodawczej i jako zabezpieczenie przeciwko dominacji władzy wykonawczej. |M||
^^^w-^iiM^^ -^aiiii^*#^^ ^ ^ -^K?«^s^w
• -C;‘^^'' ’"Xy :?: >'7”- ’ W'” '' ^^W’C!?*^\u’TV.‘X:.-L-Ji.:T^
ROZDZIAŁ XV Struktura zgromadzeń 397
James Madison
751-1836)
ierykański mąż stanu i filozof polityczny. Jako delegat stanu Wirginia na Kongres Kon-
talny w roku 1787 byl siłnym zwolennikiem amerykańskiego nacjonalizmu oraz
wie popierał ratyfikację'. Później za prezydentury Thomasa Jeffersona pełnił funkcję
tarza stanu (1801-1809)“ a sam był czwartym prezydentem Stanów Zjednoczę?
(1809-1817). Zwykle1 uważany za czołowego zwolennika, pluralizmu oraz przeciw-/
sytuacji, w której ta sama partia kontroluje Biały Dom. i Kongres, nakłaniał do fe-
Ijzmu, dwuizbowego parlamentu i podziału władzy. Jednak gdy został członkiem rzą-...................
był gotowy wzmocnić władzę’ rządu narodowego. Do jego najlepiej znanych prac politologicznych'
zbiór artykułów, pisanych-także przez Alexandra Hamiltona (patrz s. 204) I Johna. Jaya, wyda-
jako The Federalist.Papers (Hamilton^ Jay i Madison, 1961)
Warto7?!' ^^^^^■■'■/^ its^szmvznsisms
wiedżieć
)to główne korzyści wynikające z bikameralizmu:
Izby wyższe sprawują kontrolę nad izbami niższymi i uniemożliwiają nadużywanie władzy przez
///większość,
•/.•zgromadzenia dwuizbowe skuteczniej nadzorują sprawowanie władzy przez rząd, ponieważ każ-
®la:Z izb może ujawnić niedociągnięcia rządu,
^gromadzenia dwuizbowe umożliwiają szerszą reprezentację, pozwalając każdej z izb na wyraża-
gnie innych interesów i odpowiadanie różnym grupom wyborców,
' '.-.Izba wyższa może dopilnowywać, aby ustawodawstwo było poddawane bardziej szczegółowej
kontroli oraz może stanowić pomoc dla izby niższej w pracach legislacyjnych, a także poprawiać
jej błędy i przeoczenia,
iizby wyższe mogą pełnić funkcję konstytucyjnych zabezpieczeń, opóźniając przyjęcie kontrower-
jnych ustaw i zapewniając czas na dyskusję i publiczną debatę.
ady bikameralizmu:
jednoizbowe zgromadzenia są bardziej skuteczne, ponieważ istnienie izby wyższej może sprawić,
!lż proces legislacyjny będzie niepotrzebnie złożony i trudny,
Izby wyższe często ograniczają władzę demokratyczną, zwłaszcza gdy ich członkowie nie pocho­
dzą z wyborów bądź są wybieralni niebezpośrednio,
^zgromadzenia dwuizbowe mogą prowadzadzić do konfliktu instytucjonalnego w legislatywie oraz
.do kryzysu rządu,
‘-zgromadzenia dwuizbowe mogą ograniczyć dostęp do tworzenia polityki, oddając rozstrzygający
glos w decyzjach legislacyjnych w ręce komisji mieszanych,
'iżby wyższe sprzyjają konserwatyzmowi w polityce poprzez podtrzymywanie istniejących rozwią­
zań konstytucjonalnych, a czasami nawet wspieranie interesów elit społecznych.
•■ h

••WW^ W»*#^''''
CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
Reprezentatywne zalety bikameralizmu są szczególnie istotne w państwach fedej
ralnych (patrz s. 204), gdzie podział suwerenności stwarza ciągłe niebezpieczeństwo
nierozwiązywalnych konfliktów pomiędzy centrum a peryferiami. Dlatego wszystkie,
z szesnastu państw federalnych na świecie posiadają dwuizbowe legislatywy, a w czter­
nastu z nich izba wyższa reprezentuje prowincje, stany lub państwa związkowe. Mo­
gą one mieć równą reprezentację, jak w Australii, Szwajcarii i Stanach Zjednoczo­
nych, lub ich reprezentacja może być proporcjonalna w stosunku do liczby ludności?
jak w Austrii i w Niemczech. Również w niektórych krajach niefederalnych izba wyż­
sza służy do analizowania różnic regionalnych. Większość członków wyższej izby we ■
Francji i członkowie całego zgromadzenia w Holandii są wybierani w wyborach p^
średnich przez samorządy lokalne.
Większość izb wyższych konstytucyjnie i politycznie podlega izbom niższym, któ­
re są zazwyczaj postrzegane jako umiejscowienie władzy społeczeństwa. Dzieje się taldśS
zwłaszcza w systemach parlamentarnych, w których rząd jest zarówno odpowiedział^
ny przed izbą niższą, jak i w znacznej części albo w całości się z niej wywodzi. Wszyst­
kie projekty ustaw w Norwegii, Holandii i Fidżi oraz projekty ustaw pieniężnych
w Indiach, Wielkiej Brytanii i Kanadzie muszą być przedstawiane w izbie niższej. Izby
wyższe mogą również nie posiadać prawa weta. Tak więc japońska izba niższa, Izba
Reprezentantów, może większością dwóch trzecich uchylić decyzję Izby Radców. Bry-'
^Warto \ l^^^-^l^l^.^;
L'XL'Auaaan
^wiedzieć
Komisje
Komisja to mala grupa, składająca się z członków wywodzących się z większych ciał, którym zo- ^
stały powierzone specjalne zadania. Podczas gdy komisje doraźne powstają, aby zająć się pewną
konkretną sprawą i są rozwiązywane, gdy zakończą swoje zadanie, komisje stałe posiadają trwałe
obowiązki i zinstytucjonalizowaną rolę. Struktury komisji jako forów opiniodawczych i doradczych,1
a także jako ciał podejmujących decyzje, stają się coraz bardziej znaczące w legislatywie i egzeku­
tywie.
Oto niektóre z zalet komisji:
• dopuszczają reprezentowanie wielu różnych poglądów, opinii i interesów,
• stwarzają okazję do obszerniejszej, dłuższej i bardziej szczegółowej debaty,
• ograniczając zakres przeciwnych opinii, sprzyjają skuteczniejszemu i szybszemu podejmowaniu
decyzji, i
• umożliwiają taki podział pracy, który sprzyja gromadzeniu wiedzy fachowej czy specjalistycznej.
Komisje krytykuje się jednak za to, że:
• mogą łatwo ulegać manipulacji poprzez osoby, które je zakładają i są ich członkami,
• sprzyjają centralizacji, przyznając osobie przewodniczącej, która jedynie pozornie korzysta z kon­
sultacji, zwierzchnictwo nad pracami komisji,
• zawężają zakres poglądów i interesów, które rozpatruje się w procesie podejmowania decyzji,
• oddzielają swoich członków od większego ciała, tworząc fikcyjną reprezentację.
•fi^sH^ ^
ROZDZIAŁ XV Struktura zgromadzeń
tyjska Izba Lordów posiada jedynie władzę, by odroczyć na jeden rok uchwalanie
ustaw (z wyjątkiem finansowych), chociaż nadal może zawetować odwoływanie sę­
dziów oraz przełożenie na później wyborów parlamentarnych.
Taka słabsza wersja bikameralizmu dość często odzwierciedla ograniczoną bazę
przedstawicielską izby wyższej. Wybory pośrednie odbywają się na przykład w Niem­
czech, Austrii i w Indiach, a połączenie wyborów i mianowania stosowane jest w Bel­
gii, Malezji i Irlandii. Kanadyjski Senat i brytyjska Izba Lordów pochodzą całkowi­
cie z mianowania. W roku 1999 niektórzy dziedziczni lordowie, stanowiący większość
członków Izby Lordów, stracili prawo zasiadania. Silniejszą wersję bikameralizmu
spotyka się w zgromadzeniach, w których obie izby mają zasadniczo jednakową wła­
dzę. Przykładowo, włoska Izba Deputowanych i włoski Senat są wybierane przez do­
rosłych w wyborach powszechnych i posiadają jednakowe uprawnienia ustawodaw­
cze. Kolegium elektorów reprezentujące obie izby wybiera prezydenta, a premier oraz
rząd są wspólnie odpowiedzialni przed całym zgromadzeniem. Kongres USA jest
prawdopodobnie jedynym przykładem zgromadzenia z dominującą izbą wyższą. Po­
mimo że wszystkie uchwały dotyczące podatków muszą być przedstawione w Izbie
Reprezentantów, jedynie Senat posiada uprawnienia ratyfikacyjne i zatwierdzające.
Jedną z największych wad fragmentacji legislatywy jest możliwość powstania kon­
fliktu pomiędzy obiema izbami. Mianowicie kiedy posiadają one mniej więcej te sa­
me uprawnienia, potrzebne jest narzędzie, aby pogodzić różnice i zapobiec instytu­
cjonalnemu immobilizmowi. Najbardziej powszechnym mechanizmem jest ten
używany w Kongresie USA, w którym specjalna mieszana komisja, składająca się
| z wyższych rangą kongresmanów z obu izb jest uprawniona do stworzenia kompro­
misowego porozumienia. W Niemczech, pomimo że izba niższa - Bundestag - jest
w większości wypadków dominująca pod względem legislacyjnym, izba wyższa - Bun­
desrat - posiada znaczne uprawnienia do wetowania legislacji w sprawach dotyczą­
cych zgodności z konstytucją i kwestiach związanych z krajami związkowymi. Kiedy
dochodzi do sporów, przekazuje się je do mieszanej komisji Bundestagu i Bundesra­
tu. Jedna połowa jej członków pochodzi z izby niższej, a druga połowa z izby wyż­
szej. Kolejnym zarzutem wysuwanym pod adresem dwuizbowości jest fakt, że może
18 ona utrwalać konserwatywne nastawienie polityczne, do takiego stopnia, że izby wyż­
sze bronią struktur konstytucyjnych poprzez utrudnianie uchwalania radykalnych lub
kontrowersyjnych uchwał, przy czym zazwyczaj tendencję tę uważa się za godną po­
chwały. Jednak gdy izby wyższe są w stanie blokować lub opóźniać legislację zaak­
ceptowaną przez demokratycznie wybrane izby niższe, może to oznaczać, że poma­
gają jedynie chronić polityczne i społeczne elity przed naciskami ze strony
społeczeństwa. Jak na ironię, zdarzają się również przypadki odwrotne. Obecny Se­
nat USA jest tak samo, albo nawet bardziej liberalny jak Izba Reprezentantów,
a w Wielkiej Brytanii w latach 80. ubiegłego wieku Izba Lordów stanowiła bardziej
skuteczną kontrolę rządu Margaret Thatcher niż Izba Gmin.
Systemy komisji
-
» Niemal wszystkie zgromadzenia posiadają pewien rodzaj systemu komisji. W istocie
| zwyczaj funkcjonowania komisji między innymi przy zgromadzeniach jest często uwa-
| żany za jedną z wyróżniających cech współczesnej polityki. Systemy komisji coraz czę-
 Wa«mî&WW®5WTOWaTOW
®?oww
400 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
ściej przedstawia się jako prawdziwe ośrodki władzy zgromadzeń, jako „centra‘'''ffgg
cesu legislacyjnego. Podczas gdy izby parlamentarne służą do prowadzenia rozmów-' "
komisje mają pracować. Jak ujął to Woodrow Wilson ([1885] 1961), „rząd
su jest rządem komisji. Kongres na sali obrad to Kongres na widoku publicznym'' "
a Kongres w sali komisji po prostu pracuje”. Nic dziwnego zatem, że zgromadzeni®^ zgromadzę^^B idomie wzorowały się one na przykładach amerykańskich, a system starał się promo-
są często klasyfikowane na podstawie komisji. Upraszczając, silne zgromadzenia ma-'
— komisje,
ją silne i------------ a_ slabe
_t_t------- j—:----- -IL
zgromadzenia - i---------
mają słabe B^braz branie ministrów i wyższych rangą urzędników administracji państwowej w krzy-
komisje.
Komisje zgromadzeń wykonują zazwyczaj jedną z trzech funkcji. Po pierwsze, mo-.
nrnwnrlrir szczegółowe rozważania na temat przedsięwzięć legislacyjnych i pro-Z.
gą prowadzić
jektów finansowych. Tak więc oprócz tego, że pomagają izbom, zdejmując z nich część' I ’ | wiódł z kilku powodów. Po pierwsze, mniej stronniczy charakter komisji, w którym
ciężaru związanego z podejmowaniem decyzji ustawodawczych, angażują się także’.' #.’,
w dokładniejsze i bardziej rygorystyczne badanie niż jest to możliwe na sali obrą|^|^
Zadanie to jest zazwyczaj realizowane przez komisje stałe, które mogą mieć szerokie
i elastyczne ramy, jak w Wielkiej Brytanii i Francji, albo trwałe i wysoce wyspecj^S®
zowane, jak w Niemczech i USA. Po drugie, komisje mogą być tworzone w celu spra- '
wowania szczegółowej kontroli nad administracją rządu i nadzorowania sprawowa-
nia władzy wykonawczej. Komisje takie muszą być stałe i specjalistyczne, ponieważ
by były skuteczne, muszą dorównywać egzekutywie pod względem wiedzy specjali­
stycznej. Przykładowo, w Kongresie USA odpowiedzialnością legislacyjną i dotyczą- ,
cą kontroli obarcza się stałe komisje, podczas gdy w parlamencie brytyjskim i fran- '
cuskim Zgromadzeniu Narodowym tworzone są oddzielne komisje nadzwyczajne lub :
nadzorcze. Po trzecie, komisje doraźne mogą badać sprawy będące przedmiotem żąf
interesowania publicznego. Niektóre z najważniejszych przykładów komisji śledczych
znaleźć można w USA, mianowicie komisję śledczą pod przewodnictwem senatora
Sama Irvina, zajmującą się aferą Watergate oraz komisję parlamentarną do badania®
działalności antyamerykańskiej, House Un-American Activities Committee, która stal®
la się mechanizmem makkartyzrnu w latach 50. ubiegłego wieku.
Jeśli silne komisje oznaczają siłne zgromadzenia, to skąd czerpią swoją siłę? Istnie­
je ogólna zgoda co do tego, że Kongres USA ma najpotężniejsze komisje na świecie,
Stanowią one wzór, który wiele innych zgromadzeń stara się naśladować. Ich siła ;#
z pewnością pochodzi od specjalnej odpowiedzialności, stałego składu członków
i hojnego wsparcia finansowego oraz dostępu do porad. Pozwala im to konfronto­
wać biurokrację pod względem szczegółowej wiedzy. Ponadto ich rola w procesie le­
gislacyjnym jest kluczowa. Podczas gdy w Wielkiej Brytanii, Francji i Japonii projek-
ty ustaw zanim trafią do komisji są poddawane pod dyskusję
i przyjmowane na sali obrad, w Kongresie najpierw podlegają kontro­
Makkartyzm - stosowanie li komisji. Oznacza to, że wiele projektów ustaw ulega przeredagowa­
metody polowania na niu, a inne w ogóle nie wychodzą na światło dzienne.
czarownice i prowadzenie
Najważniejszą kwestią jest jednak fakt, że Kongres ma dość słaby
pozbawionego skrupułów
dochodzenia, system partyjny, co w znacznym stopniu uniezależnia komisje od pre­
czyli sposoby, zydentury. Natomiast w przypadku ściślejszej dyscypliny partyjnej, jak
Jakie w latach 50. w Australii, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, komisje skutecznie tra­
XX wieku amerykański
cą własny charakter poprzez fakt, że większość ich członków jest win­
senator Joseph McCarthy
na nadrzędną lojalność urzędującemu rządowi. Niemcy są pod tym
stosował przeciw
„komunistom". względem wyjątkiem. Chociaż posiadają skuteczny system partyjny,
mają także silne komisje parlamentarne. W dużej mierze jest to kon-
' .^^M^iMiiii^^ .^.^W4^^
ROZDZIAŁ XV Działanie zgromadzeń 401
S!
sekwencją konieczności rządów koalicyjnych do zjednania sobie zgromadzenia, w ce­
lu zachowania poparcia co najmniej dwóch partii.
1 W ramach próby wzmocnienia brytyjskiego parlamentu względem egzekutywy,
W. roku 1979 utworzono ministerialne nadzwyczajne komisje parlamentarne. Swia-
i" X '^ ^^ otwarty (patrz s. 507), pozwalając na kontrolę dokumentów rządowych
Br"""
tezowy’''" ’“" '"
ogień ’"’* W
pytań. ”™™™ "-^
Wyrażano ’^^ 4^
nadzieję, że 1™.™;- te k^-,
komisje ^ będą e™ ------,i„ «.u.-™,
sprawowały skuteczny ^ J_
nad-
zór i że będą w stanie wywierać wpływ na politykę rządu. Jednakże, eksperyment za­
pokładano nadzieję nie sprawdził się, jako że rząd dopilnował, aby dyscyplina par­
tyjna zakłóciła ich pracę. Po drugie, nadzwyczajne komisje parlamentarne nie dyspo-
%nują wystarczającymi środkami i mają ograniczoną władzę. Pomimo że mogą wzywać
osoby oraz żądać dokumentów i akt, nie mogą ani wymusić obecności poszczegól-
# fi t nych urzędników administracji państwowej czy ministrów, ani mieć pewności, że uzy-
I skają pełne odpowiedzi na wszystkie pytania. Po trzecie, wokół komisji nie rozwinę-
BSła się żadna alternatywna możliwość zrobienia kariery. Parlamentarzyści nadał
|zdobywają kolejne szczeble kariery za sprawą stanowisk w rządzie, a tym samym są
^bardziej wyczuleni na presje partii niż parlamentu. W rzeczywistości niektórzy kry-
•tycy dowodzą, że komisje parlamentarne zamiast wzmocnić Izbę Gmin, wręcz ją osła­
biły, jako że odciągają uwagę od pracy w sali obrad, a przecież sama izba jest w sta­
nie egzekwować odpowiedzialność rządu.
@ Zgromadzenia w działaniu
.^
Czy zgromadzenia tworzą politykę?
Trudność w ocenie pracy zgromadzeń stwarza fakt, że pełnią one tak wiele funkcji.
Czy należy je oceniać pod względem jakości aktów prawnych, które uchwalają, sku­
teczności w zdobywaniu aprobaty, stopnia, w jakim reprezentują opinię publiczną,
czy pod innym względem? Jednakże przedmiot największego zainteresowania poli­
tologów dotyczy politycznego wpływu zgromadzeń, czyli ich zdolności do kształto­
wania lub co najmniej wpływania na działalność rządu. Czy zgromadzenia posiadają
władzę w takim sensie, że wpływają na treść polityki państwowej, czy są tylko miej­
scami, gdzie prowadzi się jałowe dyskusje odwracające uwagę od faktycznej działal­
ności rządu? Kluczową kwestią jest tu natura relacji między egzekutywą a zgroma­
dzeniem oraz dystrybucja władzy między tymi dwiema władzami. Na tej podstawie
zgromadzenia na świecie można zaklasyfikować do czterech ogólnych kategorii:
• zgromadzenia tworzące politykę, które posiadają znaczną autonomię i wywierają
aktywny wpływ na politykę,
• zgromadzenia, które wpływają na politykę i mogą ją zmieniać, lecz tylko na dro­
dze reagowania na inicjatywy władzy wykonawczej,
• zgromadzenia zdominowane przez władzę wykonawczą, które wywierają margi­
nalny wpływ na decyzje egzekutywy łub po prostu mechanicznie je zatwierdzają.
yOWi^}^^ ^’^OiM ■••i"";-'W!#k
 ’W^W^r- -»WR^
CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
Zgromadzenia tworzące politykę są rzadkością. Aby mieć pozytywny wpływ
proces polityczny, zgromadzenie musi spełniać trzy kryteria. Po pierwsze, musi
siadać znaczącą konstytucyjną władzę i szacunek. Po drugie, musi cieszyć się z
cą polityczną niezależnością od władzy wykonawczej i po trzecie, musi posiadać
starczająco spójną organizację, aby podejmować wspólne działania. W przypadki
parlamentu brytyjskiego, warunki te zostały najprawdopodobniej spełnione jedynie?
podczas tzw. złotego wieku, czyli okresu między reformami wyborczymi w roku 1832 s
(Great Reform Act) i 1867 (Second Reform Act). W tym czasie parlament, którego
zwiększona w wyniku rozszerzenia czynnego prawa wyborczego władza nie była jesz­
cze ograniczona skuteczną dyscypliną partyjną, zmieniał rządy, wymuszał usunięcie
ze stanowiska poszczególnych ministrów, odrzucał ustawy rządowe oraz inicjował
ważne działania.
Współcześnie najlepszym (niektórzy uważają, że jedynym) przykładem zgromadzę- ^j
nia tworzącego politykę jest Kongres USA, który jest być może jedyny w swoim ro-
dzaju, ponieważ posiada wyjątkowe atuty. Podział władzy przyznaje Kongresowi kon­
stytucjonalną niezależność oraz ogromny zakres autonomicznych kompetencji.
Względnie mała spójność partii pozbawia prezydenta typowych narzędzi sprawowa­
nia kontroli nad legislatywą. Silny system komisji gwarantuje organizacyjną skutecz­
ność Kongresu. W końcu Kongres, zwłaszcza od czasu ustawy dotyczącej reorganiza­
cji legislatywy (Legislative Reorganization Act) w roku 1946, posiada obsadę etatów
i zasoby informacyjne, umożliwiające mu funkcjonowanie niezależne od pomocy ze
strony władzy wykonawczej.
Niemniej jednak pomimo tych zalet, w XX wieku Kongres stracił nieco ze swoich
wpływów. Od czasu Nowego Ładu (New Deal) społeczeństwo amerykańskie, zresz­
tą nawet sam Kongres, w poszukiwaniu politycznego przywództwa (patrz s. 429) co­
raz częściej zwracało się w stronę Białego Domu (prezydentury). Największą trud­
ność w pracy Kongresu stanowi zatem analizowanie legislacyjnego programu
prezydenta. Osłabiło to rolę Kongresu jako inicjatora decyzji politycznych i dopro­
wadziło do sytuacji, w której „prezydent proponuje. Kongres głosuje”. Rosnący lęk
dotyczący podporządkowania Kongresu znalazł swój wyraz w latach 60. XX wieku
w obawie przed powstaniem tzw. „prezydentury imperialnej”. Jednakże w następ­
stwie skandalu Watergate, wracający do sił Kongres przyjął bardziej stanowczą posta­
wę wobec władzy prezydenta i zainicjował szereg reform systemu komisji i wysokich
stanowisk, które doprowadziły do podziału władzy zgromadzenia, redukując wpływ
przewodniczących komisji, oraz do wzmocnienia spójności partii dzięki zwiększeniu
jej wpływu na mianowania. Najbardziej niezwykły przykład przejęcia przez Kongres
kontroli nad kształtowaniem polityki publicznej miał miejsce po wyborach w 1994
roku, kiedy zgromadzenie, w którym większość mandatów posiadali republikanie,
wraz z przewodniczącym Newtem Gingrichem, doprowadziło do przyjęcia radykal­
nego programu dotyczącego podatków i cięć budżetowych pod hasłem „Kontrakt
z Ameryką”.
Upadek komunizmu w ZSRR i powstanie postkomunistycznego reżimu także pod­
kreśliło, aczkolwiek na krótko, wagę władzy parlamentarnej. W ramach swoich re­
form politycznych z końca lat osiemdziesiątych XX wieku, prezydent Gorbaczow za­
stąpił uległą Radę Najwyższą ZSRR dwuizbowym parlamentem, w którym wybrany
na drodze konkurencyjnych wyborów Zjazd Deputowanych Ludowych wybrał stałe
W^w^E^^^ ,-a
ROZDZIAŁ XV Działanie zgromadzeń 403
F zgromadzenie, które w dalszym ciągu nazywano Radą Najwyższą. Po tym jak KPZR
H zrezygnował w 1990 roku z monopolu na władzę, podobne parlamenty zostały wy-
brane w piętnastu republikach radzieckich, po raz pierwszy w warunkach politycz-
nego pluralizmu. Kiedy w sierpniu 1991 roku konserwatyści przeprowadzili wojsko-
’ wy pucz, aby obalić Gorbaczowa, Borys Jelcyn zajął rosyjski parlament (zwany Białym
B Pomem), który natychmiast stał się centralnym punktem sprzeciwu wobec przejęcia
£ władzy przez wojsko.
Jednakże porażka puczu i upadek ZSRR w grudniu 1991 roku oznaczały, że pre-
Opy^6™ Jelcyn został skonfrontowany z parlamentem, który w dużej mierze był nie-
Bprzychylny reformom liberalnym, jakie miała zamiar przeprowadzić jego administra-
weja. Jelcyn został zmuszony do odwołania kluczowych ministrów oraz zwolnienia lub
nawet wycofania największych reform gospodarczych. Jednakże ów okres prawdzi­
wych rządów parlamentarnych zakończył się w spektakularny sposób, gdy dogmaty­
cy zbuntowali się przeciw decyzji Jelcyna o rozwiązaniu parlamentu. W październi­
ku 1993 roku doprowadziło to do wojskowego przejęcia Białego Domu oraz
narzucenia władzy prezydenckiej. Według nowej konstytucji, wprowadzonej w 1993
roku przez Jelcyna, parlament zastąpiono Zgromadzeniem Federalnym, składającym
się z Dumy Państwowej (izby niższej) i Rady Federacji (izby wyższej). Chociaż zgro­
madzenie posiada ważną rolę ustawodawczą, jego funkcja reprezentacyjna i kontro­
lna pozostają słabe.
W systemach parlamentarnych zgromadzenia na ogół zajmują się nie tyle samym
procesem kształtowania polityki, co wywieraniem nań wpływu. Wyjątki, jak na
przykład zgromadzenie włoskie czy Zgromadzenie Narodowe IV Republiki Fran­
cuskiej, są wynikiem słabego rządu koalicyjnego (patrz s. 326) i podzielonego sys­
temu partyjnego. Stosunki między zgromadzeniem a egzekutywą są częściej kształ­
towane przez podziały partyjne. Taka sytuacja jest wyraźnie widoczna, gdy
większościowe lub w niewielkim stopniu proporcjonalne systemy wyborcze nada­
ją jednej partii większościową kontrolę w zgromadzeniu, jak tradycyjnie dzieje się
I w Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii i Australii. W takich przypadkach główna si­
ła napędowa systemu parlamentarnego to wroga relacja pomiędzy rządem a opo-
zycją, zwykle nazywana polityką konfrontacji (patrz s. 404). Rząd sprawuje władzę
w takim znaczeniu, że ponosi odpowiedzialność za formułowanie, a później wdra­
żanie programu legislacyjnego, podczas gdy zgromadzenie odgrywa w gruncie rze­
czy rolę reaktywną.
Zakres wpływu, jaki posiadają zgromadzenia w takich warunkach w dużym stop­
niu zależy od dwóch czynników: pozycji, jaką w zgromadzeniu posiada partia rzą­
dząca oraz zdolności partii do zachowania wewnętrznej jedności. Rząd Blaira domi­
nował w brytyjskiej Izbie Gmin dzięki miażdżącej przewadze zdobytej w wyborach
do parlamentu w latach 1997 i 2001 oraz dzięki sukcesowi, jaki Par­
tia Pracy, odniosła usuwając najgłębsze podziały ideologiczne, jeszcze Pluralizm polityczny -
zanim powróciła do władzy. Niemniej jednak rządy w systemach par­ istnienie całego wachlarza
lamentarnych muszą być ciągle czułe na morale szeregowych człon­ politycznych wartości,
ków Izby Gmin. Przykładowo, Margaret Thatcher doświadczyła tego filozofii i ruchów,
a zwłaszcza opartego
w listopadzie 1990 roku, kiedy nagle usunięto ją ze stanowiska lidera
na konkurencji systemu
Partii Konserwatywnej, a zatem także ze stanowiska premiera, pomi­ partyjnego.
mo że wciąż kontrolowała poważną większość w Izbie Gmin. Komen-
 Ł»«S6HaB»»XM^^'V»S^®®!Ee&rai«Sl^W^wi^^

404 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia | R O Z D Z IA t X V Działanie zgromadzeń 405

tatorzy tacy jak Norton (1993) dowodzą, że istnieje długofalowa tendencja powrotu p Japoński parlament (Kokkai) to kolejny przykład tradycyjnie podporządkowane­
do władzy parlamentarnej, przejawiającej się w większej niezależności legisIatorówWIS go zgromadzenia. Do łat 80. XX wieku obowiązkiem parlamentu było jedynie raty-
i zmniejszaniu się jedności partyjnej. Inne zgromadzenia, które wywierają silny wply^^^ ' fikowanie decyzji władzy wykonawczej, co było konsekwencją nieprzerwanej domi-
na politykę, to niemiecki Bundestag i szwedzki Riksdag. Jednakże w obydwu wpl^^l ł nacji Partii Liberalno-Demokratycznej (PLD) po roku 1955. Partie konkurencyjne
parlamentu wywodzi się nie tyle z polityki konfrontacji, ile z głęboko zakorzenio­ wiecznie pozostawały na zewnątrz, a podziały w łonie PLD z reguły rozgrywały się
nych zwyczajów negocjacji i kompromisu, pielęgnowanych zarówno przez kulturę^,B a poza parlamentem. Jednakże postępujące zmniejszenie rozmiarów większości PLD do
polityczną, jak i przez długą historię rządów koalicyjnych. Kłjat 70. XX wieku doprowadziło do mniej wrogich i bardziej pojednawczych postaw
Systemy parlamentarne, które przywykły do długotrwałych okresów dominacji^ :- wobec opozycji parlamentarnej. Przykładowo, gdy PLD zaczęła rozluźniać kontrolę
jednej partii, często posiadają słabe bądź zdominowane przez egzekutywę zgronia^W Knad procesem parlamentarnym, członkostwo komisji stałych uległo rozszerzeniu na
dzenia. W V Republice Francuskiej podjęto przemyślaną próbę osłabienia władał® . mniejsze partie. W końcu po przegranej PLD w wyborach w roku 1993, w Japonii
parlamentu, aby uniknąć konfliktu i politycznej obstrukcji, które osłabiły IV Repu- M pojawił się pełny system parlamentarnej kontroli i nadzoru.
blikę. Narodził się system usprawnionego parlamentaryzmu. Pozwoliło to francu­ ■ Bardziej jednoznaczne przykłady zgromadzeń o marginalnym znaczeniu można od-
skiemu prezydentowi na zdominowanie rządu w dużej mierze poprzez kontrolę par- ^^ ' naleźć w reżimach krajów komunistycznych i rozwijających się. W pierwszych ścisła
tii, lecz także poprzez swoje prawo do rozwiązywania Zgromadzenia Narodowego kontrola „rządzących” partii komunistycznych oraz praktyka niekonkurencyjnych
w celu uzyskania nowej większości. Z prawa tego skorzystali de Gaulle w lataćłi^H ® wyborów ograniczyły zadania zgromadzeń do zatwierdzania programu rządowego,
1962 i 1968 oraz Mitterrand w latach 1981 i 1988. De Gaulle ograniczył także za­ i Kiedy ta kontrola osłabła, konsekwencje często okazywały się druzgocące dla reżi-
kres politycznego nadzoru przysługującego Zgromadzeniu Narodowemu, jak S mu. Przykładowo, imponujące zwycięstwo polskiej Solidarności w wyborach parla-
i zmniejszył jego uprawnienia ustawodawcze, tworząc Trybunał Konstytucyjny, abyś® r mentarnych w roku 1989 bezpośrednio doprowadziło do upadku rządu komunistycz­
zapewnić zgodność prawa z konstytucją. Jednakże koniec dominacji gaullistów, któ-^| nego, który sprawował władzę od roku 1945. W krajach rozwijających się Afryki
ry nastąpił w 1981 roku, stworzył szanse na większy zakres wpływu parlamentu^® C i Azji zamiast wywierać wpływ na kształtowanie polityki, zgromadzenia odgrywają
szczególnie kiedy socjaliści stracili kontrolę nad zgromadzeniem i Mitterrand został^® rolę w dużej mierze integrującą. Ich centralną funkcją jest umacnianie legitymizacji
zmuszony do koabitacji z gaullistowskim rządem pod przewodnictwem Jacqui® i tym samym pomaganie w budowaniu państwa. Zagadkowym atutem zgromadzeń
esa Chiraca. Podobna sytuacja miała miejsce po roku 1997, kiedy prezydent Chirac;!^ jest fakt, że ustanowieniu władzy wojskowej zwykle towarzyszy ich zawieszenie lub
został skonfrontowany z rządem, w którym przewagę mieli socjaliści pod przewod-^^' zniesienie. Sytuacja taica miała miejsce w Chile, Pakistanie i na Filipinach w latach
nictwem Jospina. | 70. XX wieku oraz w Turcji i Nigerii w łatach 80. XX wieku.

Dlaczego słabnie znaczenie zgromadzeń?

{Warto?#;
wiedzieć
Polityka konfrontacji
Polityka konfrontacji to styl uprawiania polityki charakteryzujący się wrogimi stosunkami między
największymi partiami, które zamieniają życie polityczne w toczącą się debatę wyborczą. Debata
parlamentarna staje się wtedy „nieprzerwaną polemiką" przed „sądem opinii publicznej".
Obrońcy polityki konfrontacji twierdzą, że:
• oferuje ona elektoratowi jasne alternatywy, promując tym samym wybór i demokratyczną odpo­
wiedzialność,
• kontroluje władzę rządu, zapewniając istnienie opozycji i nadzoru.
Niemniej jednak niesie ona ze sobą także niebezpieczeństwa:
• zniechęca do trzeźwej i rozsądnej debaty oraz uniemożliwia osiągnięcie kompromisu,
• sprzyja polaryzacji, która w obliczu zmieniających się rządów, prowadzi do braku politycznej sta­
bilności.
Debata dotycząca „osłabienia znaczenia zgromadzeń” nie jest nowością. Od końca
XIX wieku wyrażano obawę związaną z umacnianiem się władzy wykonawczej,
| zwłaszcza biurokracji, kosztem zgromadzeń. Obawy te są potęgowane faktem, że od
czasów Locke’a i Montesquieugo zgromadzenia są głównym narzędziem, zapewnia-
' jącym odpowiedzialny i przedstawicielski rząd. Pogląd, że dobry rząd wymaga silne­
go zgromadzenia budzi jednak wiele wątpliwości. Władza zgromadzenia bez wątpie­
nia może stać się „nadmierna”, szczególnie gdy prowadzi do immobilizmu i impasu
w polityce. Model Kongresu USA ma na przykład tak samo liczne grono krytyków,
jak i zwolenników. Niemniej jednak istnieje ogólna zgoda co do tego, że w XX wie­
ku władza i status zgromadzeń uległy zmianie, i to zwykłe na gorsze. Inną kwestią
jest pytanie, czy oznacza to ogólne „osłabienie znaczenia zgromadzeń”, czy raczej
h zmianę ich celu i funkcji. Główne czynniki, które wywołały te zmiany to:
• pojawienie się zdyscyplinowanych partii politycznych
• rozwój „wielkiego” państwa
| • organizacyjna słabość zgromadzeń
• zwiększenie się władzy grup interesu i mediów.

‘“WAW&'ivr'•■ ^iffwO^
406 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
Zdyscyplinowane partie polityczne
Pojawiające się od końca XIX wieku partie masowe osłabiły zgromadzenia pod
koma względami. Po pierwsze, zmiana z luźnych frakcji (patrz s. 307) na zdyscyp
nowane ugrupowania partyjne osłabiła zdolność pojedynczych członków do pełń
nia roli powiernika reprezentującego wyborców poprzez wydawanie własn
osądów i przekonań. Partie przejęły więc rolę głównych nośników reprezentacji, p
pisywaną wcześniej zgromadzeniom, działając poprzez doktrynę mandatu. Lojałn
partyjna osłabiła zgromadzenia także pod względem ich funkcji jako izb debata
cych. Jakkolwiek elokwentna, płomienna czy przekonująca może być parlamentar
oracja, nie wywiera żadnego wpływu, lub niewielki, na wyniki głosowania w zdó)
nowanych przez partie zgromadzeniach, co oznacza, że debata staje się rutynowa i’ja-
łowa. Richard Cobden (1804-1865) w następujący sposób wypowiedział się na țel
mat brytyjskiej Izby Gmin: „W tej Izbie słyszałem wiele przemówień, które porusza
ludzi do łez, ale żadnego, które przełożyłoby się na oddany głos”. Jednak ważniejsz
jest fakt, że jedność partyjna zwykle ułatwia dominację egzekutywy. Szczególnie w sys­
temach parlamentarnych lojalność względem partii dla większości parlamentarzysto
oznacza lojalność wobec rządu, w którego skład wchodzą członkowie ich własnej paUH
tii. Zamiast kontrolować czy wprawiać w zakłopotanie władzę wykonawczą, wiele*!
zgromadzeń zaczęło zatem pełnić funkcję jej lojalnego partnera czy obrońcy.
,Wielkie” państwa
Wzrost znaczenia roli państwa, zwłaszcza na polu opieki społecznej i zarządzania gó; _
spodarką, jest zwykle kojarzony z redystrybucją władzy od zgromadzeń po egzeku­
tywy. Dzieje się to z trzech powodów. Po pierwsze, prowadzi do wzrostu rozmiarów ^
i statusu biurokracji, których zadaniem jest zarządzanie polityką rządu i nadzorowa- ...
nie wciąż poszerzającego się wachlarza usług publicznych. Po drugie, kładzie więk-
szy nacisk na proces inicjowania i formułowania polityki. Chociaż pojedynczy człon- 14-
kowie zgromadzenia mogą inicjować decyzje polityczne w pewnych obszarach’, --
zadanie rozwijania szerokich i spójnych programów rządowych wykracza poza ich
możliwości. Dlatego w XX wieku większość zgromadzeń przystosowała się do utra­
ty pozytywnych kompetencji ustawodawczych, uznając, że ich główną rolą jest kon­
trolowanie i krytykowanie, a nie kształtowanie polityki. Po trzecie, „wielkie” pań­
stwo oznacza, że jego polityka jest coraz bardziej złożona i skomplikowana. Nacisk
kładzie się więc na wiedzę fachową, cechę charakterystyczną dla „zawodowych” biu­
rokratów, a nie „polityków-amatorów”.
Brak przywództwa
Z powodu pełnionej przez zgromadzenia funkcji forów przedstawicielskich i izb de­
batujących, organizacja jest ich słabą stroną. Zwykle składają się z kilkuset członków,
którzy są formalnie równi w tym sensie, że wszyscy mogą głosować i uczestniczyć w de­
bacie. Egalitarny i frakcyjny charakter zgromadzeń, chociaż pod wieloma względami
korzystny, osłabia ich zdolność do zapewnienia przywództwa i podjęcia wspólnego
działania. Problem ten stał się poważniejszy w epoce, w której obywatele zwracają się
do rządu w celu rozwiązania problemów społecznych oraz zapewnienia trwałego do-
.fr-T^W^-jW'’ ^W-^fllllig^' :Aj^-
ROZDZIAŁ XV Działanie zgromadzeń 407
itobytu, a państwo nie ma innego wyjścia, jak uczestniczyć w sprawach międzynaro-
jowych i polityce globalnej. Zgromadzeniom opartym na strukturze partyjnej bez wąt­
lenia łatwiej jest przyjąć zrozumiałą i spójną politykę krajową i zagraniczną, lecz
^ tych wypadkach przywództwo jest zwykle zapewniane przez partie i tylko w zgro-
madzeniach. Ogólnie rzecz ujmując, to władza wykonawcza, a nie zgromadzenie, jest
w stanie zaspokoić potrzebę przywództwa dzięki większej spójności organizacyjnej
dzięki temu, że kieruje nią jedna osoba, zwykle prezydent lub premier.
Władza grup interesu i mediów
Oprócz tego, że władza i uwaga społeczeństwa zostały przeniesione ze zgromadzeń
na egzekutywę, straciły one także na znaczeniu w oczach grup interesu i pozarządo­
wych. Rozwój grup interesu stanowi dwojakie zagrożenie dla zgromadzeń. Po pierw­
sze, grupy dostarczyły społeczeństwu alternatywne narzędzie reprezentacji. Grupy in­
teresu, często zakładane właśnie w tym celu, są zwykle bardziej skuteczne niż
zgromadzenia w zajmowaniu się krzywdami społeczeństwa oraz wyrażaniu obaw
i aspiracji poszczególnych grup. Przykładowo, grupy zajmujące się konkretnymi spra­
wami obecnie angażują się w, oraz promują, ten rodzaj debaty publicznej, który wcze­
śniej toczył się jedynie w izbach parlamentarnych. Po drugie, podczas gdy zgroma­
dzenia są coraz częściej wykluczane z procesu formułowania polityki, zorganizowane
interesy zyskały na znaczeniu zarówno jako reprezentanci „grup dotkniętych”, jak
i jako źródło fachowej porady i informacji. Mass media, a zwłaszcza telewizja i no­
we formy komunikacji elektronicznej, także przyczyniły się do tego, że zgromadze-
ia sprawiają wrażenie niepotrzebnych. Stało się tak, ponieważ gazety i telewizja za­
jęły miejsce zgromadzeń jako głównych forów debaty politycznej, a liderzy polityczni
coraz częściej pragną komunikować się ze społeczeństwem za pośrednictwem me­
diów, a nie pośrednio poprzez zgromadzenia.
Wzrost znaczenia zgromadzeń?
Wielu dowodzi, że powyższa analiza stwarza bardzo przygnębiający obraz. Do pew-
; nego stopnia „osłabienie znaczenia zgromadzeń” jest pojęciem zbyt radykalnym, gdyż
? ukrywa fakt być może ważniejszy, a mianowicie to, że rola zgromadzeń w procesie po­
litycznym uległa zasadniczej zmianie. Podczas gdy nie można kwestionować, że do-
; chodzi do zaniku wpływ zgromadzeń jako ciał ustawodawczych i kształtujących poli­
tykę, wielu zgadza się z Blondelem (1973) co do tego, że na pewno zyskały na
; znaczeniu jako „narzędzia komunikacyjne”. Gotowość rosnącej liczby zgromadzeń na
telewizyjne transmisje obrad bez wątpienia pomogła im zwrócić na siebie większą uwa­
gę społeczeństwa i wzmocnić swoją pozycję jako areny debaty i jako agencji nadzoru.
I Innymi słowy mass media mogą zarówno zwiększać, jak i zmniejszać popularność zgro-
madzeń. Podobnie, można zauważyć tendencję w kierunku profesjonalizacji pracy
zgromadzeń. Tak jak w przypadku Kongresu USA, doprowadziło to do przyjęcia
| i umocnienia komisji specjalistycznych oraz do zwiększenia kwalifikacji pracowników,
I jak i poprawy źródeł dostępnych dla pojedynczych członków zgromadzenia.
W ujęciu bardziej ogólnym, istnieją dowody na to, że między innymi w Wielkiej
S Brytanii zgromadzenia stają się bardziej krytyczne i niezależne, co jest wynikiem osła-
M«S£SK

:'.:®!ttW’!$^
408 CZĘŚĆ 4 Zgromadzenia
bienia znaczenia partii jako ściśle zdyscyplinowanych bloków. Lepiej poinfornioyO
ni wyborcy mają większe oczekiwania wobec członków zgromadzenia, zaś lepiej
szkoleni i dysponujący niezbędnymi środkami członkowie mogą być mniej chętni, By’
stosować się do linii partyjnej i działać jako „pożywka dla grup nacisku”. Ogólne ro^.
poznanie, że legitymizacja i stabilność systemu politycznego łączą się z dostrzeganą^
skutecznością zgromadzenia, gwarantuje, że w przypadku osłabienia władzy zgromi'
dzenia, zostaną podniesione głosy protestu. Jednakże ostatecznie pożądana równo­
waga między zgromadzeniem i egzekutywą sprowadza się do normatywnego osą^J
na temat potrzeby reprezentacji i odpowiedzialności z jednej strony, a potrzeby przy­
wództwa i silnego rządu z drugiej. )3g
H Podsumowanie
• Terminy „zgromadzenie”, „legislatywa” i „parlament” są zwykle używane zamien­
nie. Słowo „zgromadzenie” zakłada, że jest to ciało reprezentujące społeczeństwo,
jako że składa się z osób niebędących zawodowymi politykami, które twierdzą, że
reprezentują społeczeństwo, a nie z wyszkolonych i doświadczonych urzędnikowi
państwowych. Termin „legislatywa” jest mylący, ponieważ zgromadzenia nigdy nie
posiadają monopolu na tworzenie prawa. Natomiast parlament zwraca uwagę na
znaczenie, jakie wewnątrz zgromadzeń odgrywają debata i obrady.
• System parlamentarny to taki system, w którym władza w państwie sprawowana
jest w zgromadzeniu czy parlamencie, jak i poprzez nie, przy czym egzekutywa *
wy
wodzi się z i odpowiada przed zgromadzeniem. System prezydencki oparty jest na
podziale władzy między zgromadzeniem i egzekutywą. Tworzy to relację, charak?
teryzującą się połączeniem niezależności i wzajemnej zależności obydwu władz. ■»
• Zgromadzenia zapewniają połączenie między rządzącymi a społeczeństwem, czyli
kanał komunikacyjny, który może wspierać reżim i rząd, a także zmuszać go do re­
agowania na żądania obywateli. Główne funkcje zgromadzenia to stanowienie pra­
wa, reprezentowanie społeczeństwa, kontrola i nadzór nad egzekutywą, rekruta­
cja i szkolenie polityków oraz pomoc w utrzymaniu legitymizacji systemu
politycznego. '-
• Zgromadzenia zwykle składają się z jednej lub z dwóch izb. Zaletą bikameralizmu
jest fakt, że wzmacnia on zasadę hamulców i równowagi oraz zwiększa reprezen­
tację, co jest szczególnie ważne w systemach federacyjnych. Natomiast wadą bika­
meralizmu jest to, że w tego rodzaju systemie istnieje tendencja w kierunku immo-
bilizmu i kryzysu rządu. Systemy komisji stają się coraz ważniejsze w procesie
legislacyjnym. Silne zgromadzenia posiadają zwykle silne komisje, słabe zgroma­
dzenia - słabe komisje.
• Zgromadzenia rzadko kształtują politykę. Częściej wywierają pewien wpływ na
kształt polityki lub są zdominowane przez egzekutywę. Siła zgromadzenia zależy
od kilku czynników, do których zaliczyć można zakres konstytucyjnej władzy zgro­
madzenia, stopień politycznej niezależności od egzekutywy, naturę systemu partyj­
nego oraz poziom organizacyjnej spójności zgromadzenia.
«iOW»1 *Rk>.
«<
w&jitf&x^s.iKi^^’U.wv^^&siwj^wx^^M&'twK-WMtwiuMJ^,/^^
ROZDZIAŁ XV Pytania do dyskusji 409
Osłabienie znaczenia zgromadzeń wywołuje obawy, ponieważ łączy się z dobrym
stanem odpowiedzialnego i reprezentatywnego rządu. Znaczenie zgromadzeń ma-
^»'^eie’ ponieważ pojawiły się zdyscyplinowane partie polityczne, większa rola rządu,
większa zdolność egzekutywy do formułowania polityki i zapewnienia przywódz-
twa oraz coraz mocniejsze grupy interesu i mass media.
] H Pytania do dyskusji
«,♦ Czy powszechne przyjęcie rządów parlamentarnych odzwierciedla skuteczność sys-
temu?
I ♦ Dlaczego podział władzy uważa się za tak ważną zasadę liberalno-demokratyczną?
O ♦Jakie warunki najbardziej sprzyjają promowaniu odpowiedzialnego rządu?
L ♦ Czy dwie izby zawsze są lepsze od jednej?
• A ♦ Czy w złożonych współczesnych społeczeństwach zgromadzenia są z góry skaza­
ne na przegraną z władzą wykonawczą?
i ♦ Czy zmniejszenie znaczenia zgromadzeń siłą rzeczy oznacza osłabienie reprezen-
I tacji i formalnej odpowiedzialności?
il Lektury uzupełniające
Davidson R., Oleszek W. (1994), Kongres i kongresmeni, przekl. Christopher
f O’Neill, Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe. Praktyczna dyskusja na temat roli Kon­
gresu USA oraz zmian w jego władzy.
Lijphart A. (red.) (1992), Parliamentary Versus Presidential Government, Oxford,
? Oxford University Press. Obszerny zbiór esejów, które rozpatrują zalety systemu par-
 | lamentarnego i prezydenckiego.
Norton P. (red.) (1998), Parliaments and Governments in Western Europe, Lon­
don, Frank Cass. Dogłębna analiza funkcjonowania zgromadzeń w Europie Zachod­
niej.
Olson D. (1994), Legislative Institutions: A Comparative View, Armonk, NY, M.E.
it Sharpe. Dobre i przystępne wprowadzenie do tematu zgromadzeń z perspektywy po­
równawczej.
Russell M. (2000), Reforming the House of Lords: Lessons from Overseas, Oxford,
New York, Oxford University Press. Przystępne wprowadzenie do tematyki izb wyż­
szych, zwracające szczególną uwagę na proces reform w Wielkiej Brytanii.
■■«^ ^ ^^^^-. ^^^
 -^WIN^
i#^
„(...) książę, chcąc utrzymać państwo zmuszony jest do tego,
by często nie być dobrym (...)”
NlCCOLÓ MACHAVELU, Książę (1513)

Władza wykonawcza

SPIS TREŚCI
Rola egzekutywy 412
Kto jest kim we władzy wykonawczej? 412
Funkcje egzekutywy politycznej 414
Kto rządzi we władzy wykonawczej? 416
Prezydenci 417
Premierzy 422
Gabinety 427
Polityka przywództwa 429
Teorie przywództwa 430
i” Style przywództwa
Podsumowanie
433
436
Pytania do dyskusji 437

Ł Lektury uzupełniające 437

^Egzekutywa jest niezbędnym rdzeniem państwa. Systemy polityczne mogą działać

Wbez konstytucji, zgromadzeń, sądownictwa, a nawet partii, ale nie są w stanie prze-
trwać bez władzy wykonawczej, która formułowałaby politykę rządu i zapewniała
’jej realizację. Potencjalna władza egzekutywy jest tak silna, że w dużej mierze rozwój
Apolityczny miał formę jej kontrolowania i ograniczania, czy to w ramach konstytu­
cji, czy też w ramach odpowiedzialności przed zgromadzeniem ludowym lub elekto­
ratem. Egzekutywa polityczna, a zwłaszcza przywódcy państw, są z pewnością „wi-
łBytówką” polityki, najbardziej znaną ogółowi społeczeństwa. Wynika to z faktu, że
lĘ* władza wykonawcza stanowi źródło przywództwa politycznego. Znaczenie tego
aspektu egzekutywy wzrosło dzięki poszerzaniu kompetencji państwa zarówno w ob­
szarze spraw wewnętrznych, jak i międzynarodowych, oraz dzięki skłonności me­
diów do przedstawiania polityki przez pryzmat znanych osób. Niemniej jednak na­
dzieje i oczekiwania związane z władzą wykonawczą mogą być źródłem jej porażki.
^ wielu systemach politycznych przywódcom coraz trudniej jest „dostarczać dóbr”.
^Problem ten wiąże się z rosnącym rozczarowaniem polityką w ogóle, politykami zaś
nieszczególności.

SStnSka^
?/?X^Xr/t«5£ćłX-f; .^^^^fS^
CZEŚĆ 4 Władza wykonawcza
H Co to jest władza wykonawcza? Co się na nią składa?
OS Jakie są podstawowe funkcje egzekutywy politycznej?
Bi Czym różnią się reżimy prezydenckie od parlamentarnych?
E3 Gdzie w obrębie egzekutywy politycznej umiejscowiona jest władza?
89 Jak należy rozumieć i wyjaśniać przywództwo polityczne?
9 Czy mamy do czynienia z kryzysem przywództwa we współczesnej polityce?
® Rola egzekutywy
Kto jest kim we władzy wykonawczej ?
Egzekutywa jest, technicznie rzecz biorąc, częścią władzy odpowiedzialną za real a-
cję lub wdrażanie polityki. W praktyce jednak jej kompetencje zwykle są dużo s;
sze i bardziej złożone, co dotyczy także struktury władzy wykonawczej. Istnieją c
sposoby klasyfikacji członków egzekutywy. Zgodnie z pierwszym, rozróżnia się C2
„polityczną” i „urzędniczą” władzy wykonawczej. Uwydatnia to różnice między
Utykami a służbą cywilną, a szerzej: między polityką a administracją (patrz s. 447)|
Zgodnie z drugim sposobem wyróżnia się różne szczeble statusu i odpowiedzialno-'
ści w obrębie władzy wykonawczej. Podczas gdy parlamenty zwykle respektują przy­
najmniej formalną równość swoich członków, władza wykonawcza, zorganizowana
według wyraźnej struktury przywództwa, ma najczęściej kształt piramidy.
Rozróżnienie między stanowiskami politycznymi a urzędniczymi widać najwyraź­
niej w reżimach parlamentarnych, w których można zaobserwować różnice w rekrut
tacji, zakresie odpowiedzialności, statusie i orientacji politycznej. W reżimach parla­
mentarnych, egzekutywa polityczna obejmuje wyłonionych w wyborach polityków,
ministrów będących członkami parlamentu i politycznie przed nim odpowiedziała
nych: ich zadanie polega na podejmowaniu decyzji politycznych zgodnie z połitycz-
>7
Egzekutywa
W najszerszym znaczeniu egzekutywa to część władzy państwowej, odpowiedzialna za wdrażanie prav/a
i programu tworzonego przez legislatywę. Władza wykonawcza obejmuje stanowiska począwszy od szefa
rządu do członków instytucji wspierania prawa, takich jak policja i wojsko, należą do niej zarówno
ministrowie, jak i służba cywilna. Częściej terminu tego używa się obecnie w węższym znaczeniu, do opi:
niewielkiej grupy decydentów, która posiada całą odpowiedzialność za kierunek i koordynację programu
rządu. Ten rdzeń najwyższych urzędników często nazywa się egzekutywą polityczną (w przybliżeniu
odpowiadającą „aktualnemu rządowi" lub „administracji” w reżimach prezydenckich) w przeciwieństwie
do egzekutywy urzędniczej lub biurokracji (patrz s. 441). Terminu „rdzeń" egzekutywy czasami używa się
w odniesieniu do tych aktorów i organów, które znajdują się na szczycie władzy rządowej.
......^^2 .'fc»AUifc..ui^i*idiiiUM #șM#^^^*^®
ROZDZIAŁ XVI Rola egzekutywy 413
nymi i ideologicznymi priorytetami ich partii oraz nadzorowanie ich realizacji. Egze­
kutywa urzędnicza składa się z nominowanych i profesjonalnych urzędników służby
I. cywilnej, których zadanie polega na doradzaniu i zarządzaniu polityką rządu, zgod-
' nie z wymaganiami politycznej neutralności (patrz s. 378) i lojalności wobec swoich
Ł ministrów.
Jednak w takich reżimach parlamentarnych (patrz s. 386), jak Australia, Kanada,
| Indie i Wielka Brytania, rozróżnienie na polityków i urzędników zaciera fakt, że
| ■ urzędnicy wyższego szczebla często mają znaczący wkład w proces podejmowania de-
B cyzji, oraz że często korzysta się z tymczasowych, zdeklarowanych politycznie dorad-
E ców. Różnice te zazwyczaj są jeszcze niniejsze w reżimach prezydenckich: w Stanach
B Zjednoczonych prezydent jest jedynym pochodzącym z wyborów powszechnych po-
| litykiem, sprawującym władzę wykonawczą. Członkowie gabinetu są de facto pocho-
ic dzącymi z nominacji urzędnikami, a wszyscy urzędnicy służby cywilnej wyższego
K i średniego szczebla są powiązani politycznie i tymczasowi. W państwach komuni­
ki stycznych, na przykład w Chinach i dawnym ZSRR, rozróżnienie to jest zupełnie bez-
| użyteczne z powodu wszechobecnej rządzącej partii komunistycznej. Chińscy urzęd-
IBnicy są zatem „polityczni” w tym sensie, że są ideologicznie zadeklarowanymi
B zwolennikami i a zazwyczaj członkami Komunistycznej Partii Chin.
< W porównaniu z rozróżnieniem na polityków i urzędników, łatwiejsze do ziden-
tyfikowania są podziały hierarchiczne w obrębie władzy wykonawczej. Po pierwsze,
B egzekutywy mają tendencję do skupiania się wokół jednoosobowego przywództwa,
tț Jak ujął to Montesquieu (patrz s. 387) „ta część rządu, która prawie zawsze wymaga
doraźnego działania, lepiej jest sprawowana przez jednego niż wielu”. Dwa odrębne
. stanowiska można jednak wyróżnić, choć mogą być one piastowane przez tą samą
H osobę. Z jednej strony jest głowa państwa, posiadająca formalną władzę i w dużej
mierze symboliczne znaczenie. Z drugiej strony szef rządu, z którym to stanowiskiem
B związane są kompetencje podejmowania decyzji politycznych i ich realizacji. Podczas
gdy prezydenci w reżimach prezydenckich, na przykład w Stanach Zjednoczonych,
I Rosji i Francji „noszą dwa kapelusze”, w reżimach parlamentarnych stanowiska te są
®asffłHi“assa"j:r5s»;i sra
Głowa państwa
Głowa państwa jest uosobieniem władzy państwowej i autorytetu państwa. Głowa państwa jako
najważniejszy przedstawiciel państwa posiada najwyższy status w swoim kraju, jednak często jest
to figura wyłącznie o symbolicznym czy formalnym znaczeniu, gdyż rzeczywista władza znajduje
się w rękach szefa rządu (stanowisko, które może, ale nie musi być piastowane przez tę samą
osobę). Głowa państwa posiada szereg kompetencji ceremonialnych, takich jak nadawanie odzna­
czeń, podpisywanie ustaw i ratyfikowanie umów międzynarodowych, przyjmowanie przywódców
innych państw. Niewielki zakres wpływu na politykę dają głowie państwa kompetencje w zakresie
wyznaczania szefa rządu (które mają istotne znaczenie w reżimach parlamentarnych). Głową pań­
stwa jest zazwyczaj prezydent albo monarcha (patrz s. 421).
«MiiM*^^
 •*^mv.--*!iii!^^ Ț^w^wr'-^'' .,^'<
■ WlWK • •'
414 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza ROZDZIAŁ XVI Rola egzekutywy 415

zazwyczaj rozdzielone. Premier pełni funkcję szefa rządu, a stanowisko głowy pań- B ' pozwala będącym na szczycie egzekutywy przedstawiać się jako „przywódcy narodu”,
stwa zwykle należy do osoby bezpartyjnej. . co jest ważne dla utrzymania poparcia społeczeństwa i wyborczej wiarygodności.
Niżej od szefa rządu w hierarchii znajdują się ministrowie i sekretarze stanu, którz^W
odpowiedzialni są za tworzenie i wdrażanie programu w poszczególnych działach ad-. ■
ministracji. Istnieje często hierarchia wśród szefów resortów, wynikająca z wagi obsząll®
Przywództwo w procesie decyzyjnym
ru polityki, którym się zajmują (ministerstwa gospodarki i spraw zagranicznych z B podstawową funkcją egzekutywy politycznej jest kierowanie i kontrola procesu poli-
guly posiadają największe znacznie) lub przez możliwość brania udziału w obradach^ ;, ,tycznego. Krótko mówiąc, od władzy wykonawczej oczekuje się, że będzie „rządzić”.
gabinetu lub kluczowych komitetów. Wachlarz kompetencji gabinetów obejmuje udzil® • •Rola ta wzrosła w sposób znaczący w XX wieku w odpowiedzi na coraz większy za­
ał w podejmowaniu decyzji w postaci grupowego przywództwa, aż po doradztwo i ko^B kres kompetencji państwa. Władza wykonawcza ma przede wszystkim kształtować
ordynację polityki władzy wykonawczej. Na niższym szczeblu znajdują się liczne sta­ spójne programy gospodarcze i społeczne, które zaspokoją potrzeby bardziej złożo­
nowiska urzędników i administratorów (omówione w rozdziale 17) którzy, przynajmniej/; nych i politycznie wyrafinowanych społeczeństw oraz będą kontrolować stosunki ze­
w teorii, zajmują się nie tyle formułowaniem polityki, co jej wdrażaniem. Na końcu są / ? wnętrzne państwa w coraz bardziej współzależnym świecie. Jedną z ważnych tego
instytucje wspierania prawa, takie jak policja i wojsko (omówione w rozdziale 18) ora?®® konsekwencji był wzrost kompetencji ustawodawczych egzekutywy i jej wkraczanie
szereg organizacji ^wasf-pozarządowych (patrz s. 453). Są one częścią władzy wyko^R® z sferę kompetencji tradycyjnie należących do parlamentu.
nawczej w takim stopniu, w jakim pomagają realizować politykę rządu, ale ich persć^^W K Egzekutywy polityczne zazwyczaj nie tylko inicjują programy ustawodawcze i przy­
nel cieszy się przynajmniej formalną niezależnością od rządu jako takiego. ; czyniają się poprzez perswazję lub kierowanie do działania procesu ustawodawcze­
go, ale w wielu przypadkach korzystają z szerokiego wachlarza kompetencji prawo­
Funkcje egzekutywy politycznej dawczych, jakie dają dekrety, zarządzenia i inne instrumenty. Niemniej mylące byłoby
sugerowanie, że egzekutywa polityczna zawsze dominuje w procesie politycznym. Na
Najprościej mówiąc, zadaniem egzekutywy politycznej jest zapewnienie przywodzi .■ przykład dużą część rozwiązań inicjują partie polityczne i grupy interesów. Ponadto
twa (patrz s. 429). W ten sposób pojęta władza wykonawcza działa jako „naczelna razięki swojej wiedzy eksperckiej i specjalistycznej, urzędnicy mogą odgrywać znaczą­
dowództwo” aparatu państwowego, sam rdzeń państwa. Ta rola rozciąga się na róż# cą rolę w kształtowaniu polityki, pozostawiając egzekutywie politycznej w najlepszym
ne obszary, co oznacza, że członkowie egzekutywy politycznej muszą pełnić, czasem? I ivypadku wyznaczanie ogólnego kierunku polityki rządu.
równocześnie, szereg funkcji. Do najważniejszych z nich należą: .^
^ Przywództwo popularne
• obowiązki ceremonialne /
'i W
? Popularność egzekutywy politycznej ma większe znaczenie dla charakteru i stabilności
• kontrola procesu decyzyjnego zr|
B reżimu jako całości niż popularność innych elementów systemu politycznego. Na szcze-
• zabieganie o poparcie społeczne dla przywództwa politycznego ■ Bblu działań politycznych jest to zdolność egzekutywy mobilizowania poparcia zapew-
? ■ niającego zgodę i współpracę społeczeństwa. Bez poparcia społeczeństwa lub kluczo-
• zarządzanie administracją
| wych grup społecznych realizacja programu staje się trudna, a nawet niemożliwa. Co
• reagowanie na sytuacje kryzysowe. ' ? ważniejsze, popularność rządu wiąże się z szerszą legitymizacją reżimu. Niepopular-
ność danego rządu lub administracji nie osłabia sama w sobie poparcia dla systemu po-
Przywództwo ceremonialne IW litycznego, ale może je osłabiać, gdy brak mechanizmu usuwania i zastępowania dane­
go rządu innym. W pewnej mierze tłumaczy to powszechne stosowanie regularnych
Głowy państw (patrz s. 413), szefowie rządów i, w mniejszym stopniu, najważniejsi?
i rywalizacyjnych wyborów. Oczywiście nie oznacza to, że niepopularne i nieodwoły-
ministrowie lub sekretarze stanu reprezentują państwo. Nadając władzy państwowej
walne rządy zawsze prowadzą do systemowych załamań. Takie reżimy mogą przetrwać,
osobistą formę, reprezentują społeczeństwo i symbolizują, mniej lub bardziej, jego jed^
Ole wyłączenie uciekając się do autorytaryzmu (patrz s. 48), co oznacza, że uległość
ność. Rola ta jest w dużej mierze formalna i ceremonialna i obejmuje,-
: . społeczeństwa uzyskuje się represjami i manipulacją ideologiczną.
na przykład, uroczystości państwowe, wizyty zagraniczne, konferencje
iabinet - grupa
międzynarodowe oraz ratyfikację umów międzynarodowych i innych
linistrów, którzy
aktów. Prezydenci w reżimach parlamentarnych oraz monarchowie’,
Przywództwo biurokratyczne
dbywają formalne
regularne spotkania, konstytucyjni posiadają czasem te wyłącznie ceremonialne kompeteng Zadanie nadzorowania wdrażania programu oznacza, że egzekutywa polityczna po-
którym przewodzi szef cje, co pozwala innym urzędnikom władzy wykonawczej na zajmowaf 'siada najważniejsze kompetencje biurokratyczne czy też administracyjne. W tym sen­
ądu; gabinety mogą nie się bieżącą pracą rządu. Rola ta ma jednak duże znaczenie z dwóch sie szef rządu, ministrowie i sekretarze stanu stanowią „kadrę zarządzającą” odpo­
odejmować decyzje lub
względów. Po pierwsze, stanowi centrum jedności i lojalności politycz­ wiedzialną za kierowanie aparatem rządowym. Praca ta zorganizowana jest w dużej
etnić funkcje doradcze.
nej oraz pomaga w uzyskaniu legitymizacji (patrz s. 264). Po drugie, mierze poprzez podział na ministerstwa, w których kierownicy ministerstw posiada-
 :®a?Wi®i««i; r>;-J-!:>W^
416 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
ją kompetencje w określonych obszarach a urzędnicy nimi administrują. Na wyższ^Of
szczeblu istnieje potrzeba koordynacji działań, co zazwyczaj osiąga się poprzez jąkąpS|
formę systemu gabinetowego.
Pojawiają się jednak wątpliwości dotyczące skuteczności takiego przywództwa
rokratycznego. Po pierwsze, w skład egzekutywy politycznej wchodzą politycy, kto-’. 11
rym często brak kompetencji, doświadczenia w zarządzaniu i wiedzy administracyj- ■ -Ț
nej potrzebnej, by skutecznie kontrolować rozrośnięty aparat biurokratyczny.-p0 Ț /
drugie, poszczególne ministerstwa mogą posiadać własne interesy, zwłaszcza’gdy.'Ți.
wchodzą w sojusze z potężnymi grupami interesów. Po trzecie, biurokracja jakp|^®|
łość może posiadać interesy, które są odmienne od interesów rządu, co może sprzy-Ț'
jać niechęci do kontroli przez politycznych przełożonych. Kwestie te bardziej szęz^^i
gółowo zostały poruszone w rozdziale 17 w odniesieniu do władzy biurokratycznej/ ’-';
Przywództwo kryzysowe
Ważną zaletą, jaką posiada władza wykonawcza w odróżnieniu od ustawodawczej j^tl}^
zdolność podejmowania szybkich i zdecydowanych działań. Gdy pojawia się kryzys/;.- •
czy to w polityce wewnętrznej, czy międzynarodowej, odpowiedź na niego zaws^^
należy do władzy wykonawczej, głównie dzięki jej hierarchicznej strukturze i sperśó'r-‘-!
nalizowanemu przywództwu. Często zatem parlamenty wyposażają egzekutywș|gWM
lityczną w niemal dyktatorskie kompetencje na czas wojny, często również egzekuty­
wa polityczna przejmuje nadzwyczajne uprawnienia w obliczu takich kryzysów®^
wewnętrznych, jak klęski naturalne, zagrożenie aktem terrorystycznym, strajki iTpżS|
ruchy społeczne. W sposób wyraźny jednak władza ogłaszania stanów nadzwyczajni^
nych i nakładania rzeczywistych rządów egzekutywy jest nadużywana. Nie jest rzadtO
kością sytuacja stosowania przez rządy tych uprawnień w celu osłabienia łub..
zlikwidowania opozycji politycznej pod płaszczykiem zgodności z konstytucją;
H Kto rządzi we władzy wykonawczej?
Funkcje i kompetencje egzekutywy politycznej zostały znacząco wzmocnione dżi
polityce demokratycznej, rosnącemu interwencjonizmowi rządu oraz politycznej tel
nomicznej globalizacji. W XX wieku egzekutywy polityczne otrzymywały coraz șz
sze kompetencje w zakresie kształtowania polityki i prawodawstwa, przejmował^
wodzenie rozrośniętym aparatem biurokratycznym i koncentrowały na sobie, u$
społeczeństwa i mediów. Taki rozwój wydarzeń z kolei miał ogromny wpływm^
wnętrzną organizację władzy wykonawczej oraz na rozkład władzy w jej obfęl
Głównym beneficjentem tego procesu stał się, za zgodą ogółu, szef rządu. j@W
państw często posiadają obecnie kompetencje instytucjonalne, status polityczny®
zycję polityczną, które wyraźnie wyróżniają je na tle gabinetu i ministrów. Niemi
jednak wizerunek coraz większej centralizacji oraz wzrost władzy osobistej kłóci
zdecydowanie z klęską przywództwa oraz rosnącym brakiem zdolności szefów rząd
do realizowania tego, do czego powołali ich wyborcy. Złożoną dynamikę władzy"’
konawczej można zbadać bliżej, patrząc na role prezydentów, premierów i gabinet
W każdym z trzech przypadków jednak, poniższe trzy wymiary władzy trz
wziąć pod uwagę: Ț|H
,. .^2^ j/ikii*«t ..jj^itai^U^
- u«^MWi*
fKmW.IM«ESS ?s.'is^n;K! Kraaxscix-.:
ROZDZIAŁ XVI Kto rządzi wc władzy wykonawczej? 417
& formalny wymiar władzy - zadania konstytucyjne i kompetencje urzędników oraz
. ramy instytucjonalne, w których działają,
^' wymiar nieformalny władzy — rola osobowości, zdolności politycznych i doświad­
czenia oraz wpływ takich czynników, jak partie polityczne i media,
• wymiar zewnętrzny władzy - polityczny, gospodarczy i dyplomatyczny kontekst
działań rządu oraz szersze naciski wywierane na władzę wykonawczą.
Prezydenci
Ț Prezydent jest formalną głową państwa, w innych państwach status ten posiada mo-
parcha lub cesarz. Należy jednak rozróżnić prezydentów konstytucyjnych od prezy-
Țdentow w reżimach prezydenckich. Prezydenci konstytucyjni, na przykład w Indiach,
^Izraelu i Niemczech, występują w reżimach parlamentarnych i posiadają kompeten-
Țcje sprowadzające się głównie do obowiązków ceremonialnych. Prezydent jest w nich
Ț jedynie marionetką, a władza wykonawcza należy do premiera oraz gabinetu. Ten
’.podrozdział opisuje funkcję prezydenta w reżimach prezydenckich, łączącą formalne
^ kompetencje głowy państwa z władzą polityczną szefa rządu. Prezydentury tego ty-
Ț'pu stanowią podstawę tzw. rządów prezydenckich (patrz rys. 16.1), w przeciwień-
ferie do rządów parlamentarnych (patrz rys. 15.1).
Władza prezydenta w reżimach prezydenckich może być ograniczo­
na albo nieograniczona. Ograniczona prezydentura działa w granicach impeachment - proces
narzuconych przez konstytucję, system demokratyczny, rywalizację mający na celu odwołanie
ze stanowiska urzędnika
partyjną i pewną formę podziału władzy (patrz s. 390). Przede wszyst­
publicznego w wyniku
kim władza prezydenta jest równoważona władzą pochodzącego z wy­ osobistych
borów powszechnych parlamentu. Najbardziej znanym przykładem lub zawodowych
ograniczonego prezydencjalizmu są Stany Zjednoczone, ale reżimy nadużyć.
półprezydenckie, takie jak we Francji i Finlandii, również odpowiada-
Rządy prezydenckie
[Prezydencki system rządów (patrz rys. 16.1) charakteryzuje się konstytucyjną i polityczną separacją
^kompetencji (patrz s. 390) legislatywy i egzekutywy. Władza wykonawcza należy do pochodzącego
iziwyborów prezydenta, który nie jest bezpośrednio odpowiedzialny przed parlamentem, ani nie może zostać
$rzez niego usunięty.
‘Do podstawowych cech systemu prezydenckiego należą:
-.•egzekutywa i legislatura pochodzą z oddzielnych wyborów i każda z nich posiada szereg niezależnych
. kompetencji konstytucyjnych,
prezydent łączy funkcje głowy państwa i szefa rządu.
•władza wykonawcza jest skoncentrowana w rękach prezydenta, gabinet i ministrowie są jedynie doradcami
/odpowiedzialnymi przed prezydentem,
••istnieje formalna separacja członków władzy ustawodawczej i wykonawczej (z wyjątkiem reżimów
/pólprezydenckich),
• wybory odbywają się w stałych terminach wyznaczanych przez kadencję legislatury. Prezydent nie może
nawiązać parlamentu, ani zostać przez niego zdjęty z urzędu (z wyjątkiem procedury impeachmentu).
r*”“~^----------- —__,-----------—
OM*u
ŚW?(iU-.-
 JM#^; ?.>p: ’*3
418 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
ją temu modelowi. Z kolei w nieograniczonych reżimach prezydenckich prezydent^
wyposażony jest w kompetencje pozbawione niemal całkowicie kontroli, co oznaczą^- ,
że reżimy te są de facto dyktaturami (patrz s. 469). Występują one często w państwach'-'. -:■
o systemach jednopartyjnych, które opierają się w dużym stopniu na armii. Nieó^Hg
niczone reżimy prezydenckie można spotkać na przykład w Libii, Iraku [za Pan^^M
nia Saddama Husajna - przyp. tłum] czy Indonezji.
Rządy prezydenckie wzorowane na Stanach Zjednoczonych pojawiły się w wieluțO^
państwach na całym świecie, przede wszystkim w Ameryce Łacińskiej, a ostatnio w p^^W
stwach postkomunistycznych, takich jak Polska, Węgry, Czechy i Rosja, choć w wi(^T
szóści państw postkomunistycznych, z wyjątkiem Rosji, prezydentury działają w ramac!’"
ustrojów, które w rzeczywistości są reżimami parlamentarnymi. Powierzając władzę x^W
konawczą prezydentowi, twórcy konstytucji amerykańskiej zdawali sobie sprawę z tes-
go, że tworzą stanowisko „wybieralnego króla”. Chcąc uniknąć nadużywania władzy, -' •
której przykładem była dla nich brytyjska Korona, stworzyli skomplikowany system pó//?'.
działu władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Bardziej precj^|4|w
nie ujął to Richard Neustadt ([1964] 1980) w określeniu: „oddzielne instytucje dżiel^' ^ .
Ul! ce władzę”. Dlatego też, chociaż prezydent pełnił funkcje głowy państwa, szefa rządu;'^
głównodowodzącego sił zbrojnych i odpowiedzialnego za politykę zagraniczną oraz
KM! nadano mu szerokie kompetencje w zakresie obsadzania stanowisk i urzędów,
a także prawo weta, Kongres otrzymał duże kompetencje równoważące. W szczegół--...
ności Kongres może wypowiadać wojnę i odrzucać prezydenckie weto, a Senat zatwie^-.'
dza nominacje i ratyfikuje umowy międzynarodowe. Do początku XX wieku urząd pre--:
zydenta pozostał, ogólnie rzecz biorąc, instytucją drugorzędną, na tyle, na ile iśfniąła^
potrzeba przywództwa politycznego, była ona zaspokajana przez Kongres.
Pozycja amerykańskiego prezydenta uległa zmianie na skutek dwoc i®^
Reżim pótprezydencki - kluczowych procesów. Po pierwsze, rozwój gospodarki narodowej wy- '
system rządów, w którym magał od rządu porzucenia jego tradycyjnej łeseferystycznej polityki- |
pochodzący z wyborów i przyjęcia bardziej interwencjonistycznego podejścia do życia gospodarului
prezydent stoi na czele czego i społecznego. Po drugie. Stany Zjednoczone musialy zrezygnoj-^;^.'/^
rządu wywodzącego się
wać ze swojej polityki izolacjonizmu i zaakceptować rolę światowego;. '
z parlamentu i odpowia­
dającego przed nim.
przywództwa, przyjmując po II wojnie światowej status supermocarstwa^;^
w dwubiegunowym świecie (obecnie być może wielobiegunowym)
ROZDZIAŁ XVI Kto rządzi we władzy wykonawczej? 419
ćzasu programu Nowego Ładu prezydenta Roosevelta w latach 30. XX wieku, amery-
kańscy prezydenci zaczęli odgrywać rolę głównych ustawodawców, a od 1945 roku nie­
śli sztandar przywódcy „wolnego świata”. Zaalarmowany łatwością, z jaką prezydenci
; Johnson i Nixon doprowadzili do eskalacji wojny w Wietnamie bez formalnego jej wy-
; powiedzenia przez Kongres, Arthur Schlesinger (1974) ogłosił nawet pojawienie się
^prezydentury imperialnej”, czyli prezydentury, która uwolniła się spod więzów kon­
stytucji i zagroziła dominacją nad władzą ustawodawczą i sądowniczą.
Władza prezydenta jest jednak często krucha i ulotna. Klasyczna praca Neustadta
pod tytułem Presidential Power ([1964] 1980) zachowuje aktualność - władza ame-
rykańskiego prezydenta to przede wszystkim „władza perswazji”, czyli możliwość ne­
gocjowania, zachęcania, a nawet przypochlebiania się, ale nie narzucania czegokol-
wiek. Możliwość amerykańskich prezydentów osiągania własnych celów zależy od
czterech istotnych relacji z:
p Kongresem
^’ administracją federalną
Sądem Najwyższym
fe- mediami.
Bez wątpienia najbardziej istotne są stosunki prezydenta z Kongresem. Na przy­
kład sukces poszczególnych prezydentów często mierzony jest ich „wskaźnikiem suk-
. cesu” w Kongresie, liczonym od liczby projektów ustaw, które zdołają przejść przez
Kongres. Jednak po wojnie wietnamskiej i aferze Watergate prezydenci musieli zmie-
’ rzyć się z bardziej stanowczym Kongresem, który chciał odzyskać część utraconych
kompetencji. Jednym z pierwszych tego przykładów było uchwalenie ustawy o kom-
pctencjach na wypadek wojny z 1974 roku, co oznaczało, że na wysłanie amerykań­
skich wojsk za granicę potrzebna była zgoda Kongresu. Co ważniejsze, stosunkowo
i słaby system partyjny w Stanach Zjednoczonych pozbawia prezydenta głównego
•środka nacisku na władzę ustawodawczą, dostępnego w reżimach parlamentarnych,
^mianowicie odwołania się do jedności partyjnej. Oznacza to, o czym w latach 70.
: przekonał się prezydent Jimmy Carter, że prezydent może napotkać na opór Kongre-
sii'nawet wtedy, gdy w obu izbach większość posiada jego własna partia.
•p Jeszcze słabsza jest pozycja prezydenta, gdy w Kongresie większość posiada partia
‘przeciwna. Doświadczył tego prezydent Bill Clinton po wyborach do Kongresu
W1994 roku, w których zwyciężyli republikanie. Wpływ George’a W. Busha na Kon-
gres także zdecydowanie się zmniejszył, gdy demokraci przejęli kontrolę nad Sena­
tem w 2001 roku po przejściu na ich stronę senatora z Partii Republikańskiej. Pro­
blem, z którym musi zmierzyć się prezydent polega na tym, że niezależnie od
przynależności partyjnej, zarówno członkowie Izby Reprezentantów, jak i senatoro­
wie, troszczą się w pierwszym rzędzie o swoje okręgi. Komentatorzy zaczęli w związ-
gu z tym mówić o „dwóch prezydenturach”. O prezydenturze „wewnętrznej”, którą
charakteryzuje zazwyczaj porażka i impas, i której większość prezydentów unika, oraz
Prezydenturze „zewnętrznej”, do której ciążą w nadziei pokazania swoich umiejętno-
i przywódczych. Nawet prezydent Clinton wybrany na podstawie obietnicy skon­
centrowania się na gospodarce niczym „wiązka promieni lasera” nie uniknął, używa-
Hia:!®‘SHffi liTOss®®
420 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
jąc słów Rose’a (1987) „umiędzynarodowienia”. Ataki terrorystyczne na Nowy Jo®
i Waszyngton z 11 września 2001 roku wzmocniły jeszcze ten trend. ,•
Teoretycznie administracja federalna istnieje po to, aby służyć prezydentowi, ale
w praktyce często działa jako przeszkoda. Chociaż prezydent nominuje, pośrednio
lub bezpośrednio, około 3000 urzędników wyższego i średniego szczebla swojej ad­
ministracji, nie jest to wiele w stosunku do ogólnej liczby profesjonalnych urzęduj
ków w Stanach Zjednoczonych, których liczba przekracza dwa miliony. Ponadto poi
wszechne jest przekonanie, że urzędnicy ci często reagują na interesy, które są
rozbieżne z priorytetami administracji prezydenckiej. Jako sekretarz marynarki wo4
jennej za prezydentury Woodrowa Wilsona, ED. Roosevelt porównał próby wpływaj
nia na Departament Marynarki Wojennej do boksowania puchowego materaca: „boM
sujesz i boksujesz, a nic się nie zmienia”. Prezydent Truman w swojej słynnej uwadze
dotyczącej swojego następcy, generała Eisenhowera, odniósł się do podobnego pro--
blemu:„Będzie siedział i mówił „Zróbcie to! Zróbcie tamto!” zupełnie bez odzewu.
Biedny Ike - w niczym nie będzie mu to przypominać wojska.”
Podobne trudności mają miejsce w stosunkach z Sądem Najwyższym. Od lat 50;
XX wieku Sąd Najwyższy odgrywa znaczącą rolę w amerykańskim życiu politycz­
nym, co zmusza prezydentów do kształtowania swojego kalendarza politycznego czę­
ściowo pod jego wpływem. Choć prezydenci mianują sędziów Sądu Najwyższego, no­
minacje te mogą zostać odrzucone przez Senat (czego Nixon doświadczył dwa razy, '$
a Reagan raz) zaś sędziowie, którzy otrzymali już nominację, nie mogą być kontro­
lowani ze względu na swoją nieusuwalność. Dużą część programu Nowego Ładu w la­
tach 30. blokował Sąd Najwyższy, do czasu, gdy F.D. Roosevelt mógł zmienić jego
ideologiczną reprezentację poprzez „rewolucję sądową” w 1937 roku. Z kolei Eisen­
hower mianował Earla Warrena na prezesa Sądu Najwyższego, odkrywając ponie­
wczasie jego prawniczy aktywizm i liberalną interpretację konstytucji.
Ostatnią z kluczowych relacji jest relacja między amerykańskim prezydentem a środ­
kami masowej komunikacji. Media są ważne dla tych prezydentów, którzy potrzebują
odwoływać się do społeczeństwa amerykańskiego „ponad głowami kongresmenów”.
Na tym polu tacy prezydenci jak Ronald Reagan, były aktor i dziennikarz, odnosili god­
ne odnotowania sukcesy, „sterując” przekazem medialnym i zapewniając sobie korzyst­
ne komentarze. Niemniej jednak prezydenci, którzy żyją dzięki mediom, przez nie mo­
gą też zginąć. Mass media przedstawia się często w Stanach Zjednoczonych jako czwartą
władzę, co jest pochwałą ich niezależności i opinii poszukiwaczy prawdy. Zdemasko­
wanie przez „The Washington Post” afery Watergate doprowadziło w końcu do rezy­
gnacji prezydenta Nixona w 1974 roku, a dociekliwe relacje dotyczące afery Whitewa­
ter poważnie osłabiły administrację Clintona na początku lat 90.
Potencjał reżimów prezydenckich wywoływania konfliktów między instytucjami,
został wykorzystany w postkomunistycznej Rosji, gdy rosyjski parlament w coraz
większym stopniu kontrolowali przeciwnicy reform protestujący przeciw szokowej te­
rapii prezydenta Jelcyna. Ostatecznie prezydentura Jelcyna przetrwała jedynie dzięki
poparciu wojska przy tłumieniu zbrojnej próby odebrania mu władzy przez parlament
w październiku 1993 roku, co doprowadziło do wprowadzenia rządów prezyden­
ckich. Możliwość powstania w Rosji nieograniczonej władzy prezydenta była jednak
neutralizowana przez konieczność równoważenia zmiennych i sprzecznych napięć
w obrębie rosyjskiego systemu politycznego. Znalazłszy się między radykalnymi re-
. ..^^«‘^iiiiife^iuiM .•□^yiiiiBiiiil^^ ^ w^M^’^^^
ROZ DZIAŁ XVI Kto rządzi we władzy wykonawczej? 421
formistami, konserwatywnymi przeciwnikami reform oraz zagorzałymi nacjonalista­
mi, Jelcyn walczył o zachowanie wiarygodności przed elektoratem i utrzymanie sku­
teczności swojego rządu. Niemniej jednak od 2000 roku rosyjską tradycję silnego
przywództwa przywraca prezydent Putin. Stworzył on prezydenturę hegemoniczną,
opartą, jak sam określił, na „dyktaturze prawa”, wzmacnianą przez popularność, ja­
ką mu przyniosła wojna z Czeczenią i sprzeciwianie się separatyzmowi regionalnemu.
Inną formę rządów prezydenckich można spotkać w reżimach półprezydenckich,
takich jak Francja, Austria, Finlandia i Portugalia. Są to reżimy hybrydowe. Składa się
na nie, tak jak w reżimach prezydenckich, oddzielnie wybierany prezydent posiada­
jący szereg kompetencji wykonawczych oraz, jak w reżimach parlamentarnych, rząd
3 składający się zazwyczaj z premiera i gabinetu, wywodzący się z parlamentu i przed
nim odpowiedzialny. W Finlandii i Austrii na przykład, takie reżimy działają w dużej
mierze na podstawie podziału kompetencji wykonawczych, pozwalając prezydentowi
skoncentrować się na sprawach zagranicznych i szerszych zagadnieniach konstytucyj­
nych, podczas gdy premier i gabinet są odpowiedzialni za politykę wewnętrzną.
System stworzony w V Republice Francuskiej, dokończony wprowadzeniem od­
rębnych wyborów prezydenta w 1962 roku, jest jednak dużo bardziej skomplikowa-
'Wa^oț^/A
Wiedzieć . ,
Debata na temat monarchii
I Monarchia to system rządów zdominowany przez jedną osobę (słowo to oznacza „rządy jednej oso­
by"). W powszechnym rozumieniu jest to jednak instytucja, w której stanowisko głowy państwa ob-
sadza się za pomocą dziedziczenia lub sukcesji dynastycznej. W monarchiach absolutnych monar­
cha rości sobie monopol na władzę polityczną, choć rzadko go wykorzystuje (przykładami tego są
Arabia Saudyjska, Nepal i Maroko). W monarchiach konstytucyjnych monarcha pełni wyłącznie
funkcje ceremonialne, w dużej mierze pozbawione politycznego znaczenia (na przykład w Hiszpa­
nii, Holandii i Wielkiej Brytanii).
Do zalet monarchii konstytucyjnej można zaliczyć to, że:
•jest odpowiedzią na potrzebę bezstronnej głowy państwa, będącej „ponad" polityką partyjną,
• monarcha uosabia tradycyjną władzę, a więc odgrywa rolę symbolu patriotyzmu i jedności naro­
dowej,
• monarcha stanowi skarbnicę doświadczenia i mądrości dla pochodzących z wyboru rządów,
zwłaszcza w sprawach konstytucyjnych.
Za wady monarchii konstytucyjnej można uznać to, iż:
• narusza zasady demokratyczne tym, że władza polityczna nie opiera się na powszechnej zgodzie
i nie jest w żaden sposób odpowiedzialna przed społeczeństwem,
• monarcha symbolizuje (możliwe także, że wspiera) wartości konserwatywne, takie jak hierarchia,
poważanie i szacunek dla dziedziczonego bogactwa i pozycji społecznej,
• monarchia wiąże narody z przestarzałymi zwyczajami i symbolami przeszłości, a zatem hamuje
postęp.
l«>

■•^(^r?^ A.Crr
422 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
ny. Z jednej strony, poza funkcjami pełnionymi przez amerykańskiego prezydentalWM^
ko głowę państwa, szefa rządu i rozdzielającego nominacje, francuscy prezydencpW^
sprawują funkcję podczas siedmioletniej kadencji oraz mają możliwość podporzadî^^
kowywania sobie legislatury za pomocą prawa do rozwiązania Zgromadzenia Naro^'
dowego. Z drugiej strony - poważnie ogranicza ich potrzeba utrzymania popaich ' < ”
parlamentarnego i społecznego. Zatem tacy prezydenci, jak de Gaulle w lațadMIW
1958-1969, Pompidou w latach 1969-1974 oraz Giscard d’Estaing w latach •'■
1974-1981 czerpali swoją silę z kontroli, jaką posiadali gaulliści w Zgromadzeniu'^ 8
Narodowym. Jednak prawo do zwołania wyborów powszechnych nie zawsze
rantuje kontrolę partii w Zgromadzeniu Narodowym, o czym przekonał się prez^M®^
dent z ramienia socjalistów - Mitterrand w 1986 roku i ponownie w 1993 roku, kiâilM '
dy zmuszony był do współistnienia z rządami gaullistów, kierowanych najpierw pr^^M
Chiraca, a następnie przez Balladura. Podobnie, niezależnie od tego, że de Gaulle pdwW^
siadał formalne kompetencje króla elekcyjnego, jego prezydentura zakończyła się-f|wM
zygnacją w 1969 roku po rewolcie studenckiej w maju 1968 roku i kryzysie finanso-
wym. Kruchość władzy prezydenckiej pokazały także naciski na prezydenta Chiraca
zwłaszcza po powrocie do władzy socjalistycznego rządu Jospina w 1997 roku. d^AfO
Premierzy
Większość egzekutyw politycznych we współczesnym świecie można zaklasyfikować
do reżimów parlamentarnych. Struktura i forma władzy wykonawczej w reżimach
parlamentarnych różni się w znaczący sposób od struktury i formy władzy wykonaw­
czej w reżimach prezydenckich. Rządy parlamentarne posiadają trzy podstawowe ce­
chy. Po pierwsze, zważywszy na to, że władza wykonawcza pochodzi od parlamentu
i jest ściśle związana z polityką partyjną, istnieje potrzeba wyodrębnienia głowy pań­
stwa w postaci monarchy konstytucyjnego lub prezydenta do wypełniania obowiąz^
ków ceremonialnych i działania jako centrum patriotyzmu. Po drugie, egzekutywa
polityczna wywodzi się z parlamentu, co oznacza, że w reżimach parlamentarnych
nie ma odseparowania personelu legislatury i egzekutywy, właściwego dla reżimów
prezydenckich. Po trzecie, egzekutywa jest bezpośrednio odpowiedzialna przed par­
lamentem lub przynajmniej przed jego izbą niższą w tym sensie, że pozostaje u wła­
dzy jedynie tak długo, jak długo cieszy się zaufaniem parlamentu.
Zewnętrzna dynamika władzy wykonawczej w reżimach parlamentarnych stano­
wi ostry kontrast wobec reżimów prezydenckich. Krótko mówiąc, rządy parlamen­
tarne muszą rządzić w parlamencie i poprzez niego, podczas gdy rządy prezydenckie
zwykły opierać się na osobistym mandacie i zbiorze niezależnych kompetencji kon­
stytucyjnych. Bez wątpienia ma to wpływ na wewnętrzną dynamikę władzy. W szcze­
gólności stwarza to większy nacisk na grupowe podejmowanie decyzji w rządzie
i współpracę, którą często odzwierciedla wyższy status gabinetu w tych systemach.
Jednak wielu komentatorów twierdzi, że wzrost władzy premiera w rezultacie zamie­
nił go w ^wsz-prezydenta.
Premierzy (czy też kanclerze w Niemczech, ministrowie-prezydenci w Holandii lub
irlandzcy Taoiseach) są szefami rządu, których władza jest pochodną przewodnicze­
nia partii większościowej lub koalicji partii w parlamencie. Zakres formalnych kom­
petencji, które posiada urząd premiera zwykle jest skromniejszy w porównaniu z pre-
^^^■^^^^
ROZDZIAŁ XVI Kto rządzi we władzy wykonawczej? 423
®‘zydentami w reżimach prezydenckich. Najważniejszą z nich jest kontrola nad nomi-
nacjami - możliwość zatrudniania i zwalniania, awansowania i degradowania mini-
^•’strów. Na przykład w Holandii i Australii nawet ta kompetencja należy do parlamen­
tai lub partii posiadającej większość. Ponieważ zadania premiera mogą być opisane
konstytucji jedynie w zarysie, nie jest przesadą twierdzić, że jest to stanowisko na
feciniarę zamiarów sprawującego je, lub dokładniej, na miarę jego możliwości.
W praktyce sprowadza się to do dwóch kluczowych typów relacji. Pierwszy z nich
Kto relacje z gabinetem, poszczególnymi ministrami i departamentami; drugi - relacje
Kipremiera z jego partią, oraz, za jej pośrednictwem, z parlamentem i społeczeństwem.
Poparcie gabinetu jest szczególnie ważne, gdy premier jest primus inter pares (pierw-
szym spośród równych), rak jak ma to miejsce w przypadku Wielkiej Brytanii, Indiach
«Australii. Status ten zmusza premiera do działania za pośrednictwem kolegialnego
B gabinetu (patrz s. 414). Jego władza jest zatem odzwierciedleniem stopnia, w jakim
«■za pośrednictwem mianowania na stanowiska, kierowania gabinetem i kontrolą nad
^aparatem rządowym, może zapewnić, że ministrowie służą pod jego rozkazami.
W przeciwieństwie do tego niemieccy kanclerze są przez artykuł 65 ustawy zasadni-
giczej upoważnieni do decydowania o ogólnych kierunkach polityki rządu. Jednak ten
sam artykuł ogranicza ich władzę zastrzegając, że ministrowie są autonomiczni wo-
bec swoich ministerstw.
By Bez wątpienia klucz do władzy i wpływów premiera leży w jego pozycji jako przy-
R wódcy partyjnego. Współcześnie urząd premiera jest rzeczywiście w dużej mierze pro-
“ duktem powstania zdyscyplinowanych partii politycznych. Nie dość, że stanowisko
H premiera przydzielane jest na podstawie przywództwa partyjnego, to daje ono spra-
Warto
wiedzieć
System rządów premiera
Rządy premiera posiadają dwie kluczowe cechy. Po pierwsze, urząd premiera jest centralnym łącz­
nikiem między legislatywą a egzekutywą, osoba go sprawująca wywodzi się z parlamentu i jest
przed nim odpowiedzialna, pełni funkcję szefa rządu i zwierzchnika administracji. Po drugie, rzą-
dy premiera odzwierciedlają centralizację władzy wykonawczej w rękach premiera i faktyczne pod­
porządkowanie zarówno gabinetu, jak i ministerstw. W tym przypominają prezydencjalizm.
Rządy premiera są krytykowane za to, że:
• wzmacniają centralizację poprzez osłabianie ograniczeń wcześniej nakładanych przez gabinet i mi­
nisterstwa,
• ograniczają debatę nad programem i osłabiają kontrolę poprzez eliminowanie krytyki i alternatyw­
nych poglądów.
Można jednak ich bronić ze względu na to, że:
• odzwierciedlają osobisty mandat, który premier uzyskuje w wyborach powszechnych,
• nadają programowi rządu wyraźniejszy kierunek poprzez hamowanie odśrodkowych nacisków
ucieleśnianych przez departamental izm (patrz s. 450) i przepychanki właściwe kolektywnemu
podejmowaniu decyzji.
 rr/'XrdSE™
424 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
wującemu je środki kontroli parlamentu i podstawę dla konstruowania wizeri
męża stanu. Zatem ważnymi determinantami władzy premiera są: stopień jedr
partyjnej, siła ugrupowania premiera w parlamencie (szczególnie to, czy rządzi
samodzielnie, czy jako członek koalicji) oraz władza, jaką posiada parlament lub przy­
najmniej jego izba niższa. Na przykład, rywalizacja frakcyjna w obrębie LDP spowgV/4
dowała, że przez większość okresu po II wojnie światowej rządy poszczególnych pre-
mierów w Japonii trwały krótko (pięciu premierów w latach 1974—1982), i «ęsto
miała miejsce rekonstrukcja składu gabinetów. Podobnie włoski sfragmentaryzowaâW^
system partyjny zazwyczaj zmusza premierów do grania roli mediatora w ramach k®®
chych rządów koalicyjnych. Niemieccy kanclerze są ograniczeni przez niezależność^
landów, władzę drugiej izby (Bundesratu) oraz władzę Trybunału Konstytucyjnego;
jak również autonomię Niemieckiego Banku Federalnego [po przystąpieniu do trasS
ciego etapu Unii Gospodarczej i Walutowej w 1999 roku autonomia ta została ogra­
niczona na rzecz Europejskiego Banku Centralnego - przyp. tłum.].
Istnieje jednak zgoda co do tego, że niezależnie od różnych uwarunkowań konsty- ^^li
tucyjnych i politycznych, władza premiera w ostatnich latach wzrosła. Jest to częśció-ę
wo rezultatem skłonności mediów do koncentrowania się przede wszystkim na zna­
nych osobach, co oznacza, że premierzy stali się swojego rodzaju „marką” s
partii. Wzrost znaczenia dyplomacji na szczycie oraz wizyt zagranicznych również f
stwarza premierom szanse kształtowania wizerunku męża stanu oraz daje możliwość
przedstawiania się jako przywódców narodowych. W niektórych przypadkach do- $
prowadziło to do zarzutów, że premierzy de facto wyemancypowali się z gabinetów
i stworzyli formę rządów premiera. Na przykład w Indiach imperialny styl urzędu
premiera rozwinął się za czasów Indiry Gandhi i jej syna Rajiva, a osiągnął swój szczyt
w czasie stanu wyjątkowego w latach 1975-1977. Było to możliwe dzięki bezpiecz­
nej większości, jaką posiadał Indyjski Kongres Narodowy w parlamencie, bezwzględ­
nej kontroli nad centralnym aparatem rządowym oraz wpływach, jakie dynastia Gan-
dhich posiadała w ważnych grupach indyjskiego społeczeństwa.
Zarzuty do rządów premiera często były wysuwane w Wielkiej Brytanii przez ta­
kich komentatorów, jak Crossman (1963) i Mackintosh (1977). Niespotykany zakres
władzy premiera ma różne przyczyny, do których należą:
• zakres możliwości obsadzania stanowisk i urzędów,
• kontrola struktury gabinetu, a zwłaszcza zdolność tworzenia i obsadzania komite­
tów rządowych,
• możliwość dominacji w parlamencie związana z funkcją przywódcy największej
partii, zwłaszcza kiedy partia ta posiada większość bezwzględną w izbie niższej,
• pozycja zwierzchnika służby cywilnej i kontrola, jaką daje ona nad aparatem biu­
rokratycznym,
• bezpośredni dostęp do mediów, który umożliwia mu osobiste zwracanie się do wy­
borców.
Według Crossmana premierzy stoją na szczycie administracyjnej i politycznej czę­
ści rządu, co oznacza, że gabinet stał się organem doradczym na wzór amerykański,
który nie dysponuje już kompetencjami decyzyjnymi. Teza o rządach premiera stała
. .^>.^lttr>^iiiiióifiil; ^a»*i*l*<M^
riżiWZTJ^IFGW^rte^r.^
ROZDZIAŁ XVI Kto rządzi we władzy wykonawczej? 425
jię rzeczywistością w Wielkiej Brytanii w latach 80., gdy Margaret Thatcher skutecz­
nie zmieniła charakter i autorytet tego urzędu. W wielu aspektach na tych fundamen­
tach opiera się sprawowanie urzędu premiera przez Tony’ego Blaira od 1997 roku.
!' Premierostwo Thatcher odróżniało to, że postrzegała ona siebie jako „premiera
z przekonaniami”, a jej rolą miało być przywództwo ideologiczne i zapewnianie spój­
ności polityki rządu, której cele wyznaczały idee określane mianem thatcheryzmu.
Podobnie Blair wiązał ściśle swoje przywództwo w Partii Pracy z projektami „moder­
nizacyjnymi”, dzięki którym partia zmieniła swój szyld na „nową” Partię Pracy, a ide­
ologiczne priorytety pod nazwą „trzeciej drogi” zastąpiły stare - socjalistyczne. Dla
Michaela Foleya (2000) proces ten pokazał tylko stopień, do jakiego urzeczywistni­
ła się „autentycznie brytyjska prezydentura”. Do cech prezydencjalizmu przejętych
przez reżimy parlamentarne zaliczyć można:
• rozległy zakres przywództwa — tendencja premierów do dystansowania się wobec
swoich partii i rządów poprzez przedstawianie się jako „outsiderów” lub rozwija­
nie własnego stanowiska ideologicznego,
’ bliskość ze społeczeństwem - próba bezpośredniego zaangażowania się premiera
w sprawy społeczeństwa za pomocą deklaracji o artykułowaniu najgłębszych na­
dziei i obaw,
’ spersonalizowane kampanie wyborcze - nowa obsesja mediów na punkcie zna­
nych osób oraz trend do przedstawiania przywódców jako „marki” swoich partii
lub rządów,
’ osobisty mandat - tendencja do deklarowania posiadania autorytetu wyborczego
przez premierów oraz postrzegania siebie jako sumienia ideologicznego swojej par­
tii lub rządu,
• specjalni doradcy - tendencja wśród premierów do polegania na starannie dobra­
nych doradcach politycznych, a nie gabinetach, ministrach lub urzędnikach wyż-
szego szczebla.
Thatcheryzm -
Chociaż premierzy kierujący spójną większością parlamentarną
stanowisko ideologiczne
mają możliwość zdobycia władzy, której niejeden prezydent może im opowiadające się za
pozazdrościć, muszą się mierzyć z poważnymi ograniczeniami. W żad­ wolnym rynkiem i silnym
nym wypadku premierzy nie posiadają na przykład wolnej ręki, jeśli państwem przyjęte przez
chodzi o zatrudnianie i zwalnianie. Potrzeba utrzymania jedności Margaret Thatcher; jest to
brytyjska wersja projektu
partyjnej poprzez zapewnienie reprezentacji różnych frakcji i ideolo­
politycznego o nazwie
gicznych odłamów w składzie gabinetu (oraz nacisk w takich pań­ Nowa Prawica.
stwach jak Kanada na zachowanie regionalnej i językowej reprezen­
tacji), działa jako istotny hamulec na władzę premiera. Ostatecznie
premierzy są na tyle silni, na ile pozwalają im na to ich gabinety, par­ Prezydencjalizm -
spersonalizowane
tie i sytuacja polityczna. Można to zaobserwować w Indiach, gdzie
przywództwo,
po ekscesach z okresu stanu wyjątkowego w latach 70., tacy premie­ niezwiązane z partiami
rzy jak Desai, Singh i Rao, kierujący rządami koalicyjnymi lub mniej­ politycznymi lub innymi
szościowymi, zmniejszyli liczbę swojego personelu, byli gotowi re­ organami rządu, na wzór
spektować autonomię ministerstw i w mniejszym stopniu ingerowali prezydenta w reżimie
prezydenckim.
w sprawy rządów stanowych.
«fv Oite^ IW^
j «m» ' »«.»w^
426 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
Interesujące jest także, że władza, jaką posiadała Margaret Thatcher w Wielki
Brytanii była nie tyle konsekwencją jej nieugiętego charakteru i ideologicznej^^»
ności, lecz również pochodną niespotykanie korzystnych okoliczności. NajważnjeR
szą z nich była słaba i podzielona opozycja łaburzystów, zwycięstwo w wojnie oTał^
klandy w 1982 roku, ożywienie gospodarki światowej w połowie lat 80. oraz,
częściowo rezultatem powyższych, umiejętność zwycięstwa w trzech kolejnych
borach Partii Konserwatywnej kierowanej przez Thatcher. Jednak usunięcie jej zestal
nowiska przewodniczącej partii w listopadzie 1990 roku uwidoczniło kruchość wła-
dzy premiera.
Stosunkowa słabość Johna Majora jako premiera, zwłaszcza w latach 1992-l.^m
miała swe źródło nie ryle w braku odpowiednich kwalifikacji, lecz w większych trUd^
nościach, jakim musiał stawić czoło. Należały do nich powolny powrót koniunktury'
w Wielkiej Brytanii po recesji z początku lat 90., malejąca po 1992 roku większość
konserwatystów w parlamencie, pogłębiające się różnice zdań w partii na tematwl
liryki europejskiej oraz fakt, że rząd musiał zmierzyć się z bardziej wiarygodną dla
wyborców i bardziej skuteczną opozycją laburzystowską. W przeciwieństwie do nie-
go, Tony Blair korzystał nie tylko z dużej przewagi w parlamencie i spadku popular­
ności Partii Konserwatywnej, ale także z faktu, że po osiemnastu latach bycia w opo­
zycji, Partia Pracy była bardziej skłonna zaakceptować żądanie silnego przywództwa
i jedności. Skłonność tę z kolei wzmacniał zrównoważony wzrost gospodarczy i nț:
ska inflacja w pierwszych latach urzędowania Blaira.
' Warto
|£®ieclźi£(2i^^
System rządów gabinetowych
Rządy gabinetowe charakteryzują dwie główne cechy. Po pierwsze, gabinet jest podstawowym łącz-
nikiem pomiędzy legislatywą a egzekutywą; jego członkowie wywodzą się z parlamentu i są przed
nim odpowiedzialni, ale pełnią także funkcje politycznych szefów różnych ministerstw. Po drugie,' ijj|
gabinet jest wyższym organem władzy wykonawczej i odpowiedzialność za decyzje polityczne jest ' ? |
wspólna, a premier jest „pierwszy" tylko z nazwy. System ten zazwyczaj opiera się na kolegialnej^^
odpowiedzialności - wszyscy ministrowie muszą mówić jednym głosem i popierać oficjalną polity-'v^^
kę rządu.
........... .. .— -- - -- — — -.•■-— — •— •— — — — — — — -...... ~, -.. — -~ - „ — -. ,_ -_ .... ... - _. ._ .. ... . .................
Do zalet rządów gabinetowych należą:
• stymulowanie pełnej i szczerej debaty programowej w ramach demokracji panującej na posiedzę- nO
niach gabinetu, poddając propozycje rzeczywistej analizie,
• gwarantowanie jedności i spójności rządu, jako że gabinet podejmuje decyzje kolektywnie i ko-
lektywnie je popiera.
Rządy gabinetowe są jednak krytykowane z następujących powodów:
• działają jako osłona dla władzy premiera, ponieważ zmuszają ministrów posiadających odmień-
ne poglądy do publicznego popierania uzgodnionej polityki rządu, ;^
• polityka rządu staje się niespójna i niekonsekwentna, ponieważ decyzje oparte są na kompromi­
sie pomiędzy konkurującymi interesami ministerstw i departamentów.
ciii.urcrK,aj«.!2UjiB.iir.iir<c?zn>^J^irf«.*.«^iW*«K.'lfc . **>■■.*«f<.*.,n.*»'.**fau uiw*r.^
<iMU«T“ auawomwwjsslsms*
"^wii^^^ ^s EillBW^ ^^^’^WBțW^' Wp,wiiwi!i!^^
ROZDZIAŁ XVI Kto rządzi we władzy wykonawczej? 427
ggâbinety
llfeazda bez wyjątku władza wykonawcza posiada jakąś formę gabinetu. We Francji ga-
fefrinet nazywany jest Radą Ministrów, a w ZSRR nosił nazwę Biura Politycznego. Ga-
Bijhet jest to komitet ministrów, którzy reprezentują różne rządowe departamenty lub
^fchisterstwa. Nie można mylić tego terminu z gabinetem politycznym, który we Fran-
BljiiiUnii Europejskiej oznacza małą grupę doradców politycznych wspierających po-
& szczególnych ministrów. Rozpowszechnienie instytucji gabinetu odzwierciedla poli-
Bwćzną i administracyjną potrzebę kolektywnego działania w ramach władzy
^^konawczej. Po pierwsze, gabinety dają rządowi możliwość prezentowania zbioro-
B wego oblicza przed parlamentem i społeczeństwem. Bez gabinetu rząd sprawiałaby
tWrażenie narzędzia dzierżonego przez jedną osobę. Po drugie, gabinety są środkiem
^administracyjnym przeznaczonym do zapewniania efektywnej koordynacji polityki
? rządu. Krótko mówiąc, gdyby nie istniał gabinet, rząd składałby się z rywalizujących
|||e sobą imperiów biurokratycznych skoncentrowanych na powiększaniu swoich
Rypływów, jak miało to miejsce w nazistowskich Niemczech Hitlera.
KV Konkretna rola i znaczenie polityczne gabinetów zmienia się w zależności od re-
■? żimu i państwa. W reżimach prezydenckich, takich jak Stany Zjednoczone gabinet
istnieje po to, aby służyć prezydentowi, działając w charakterze doradcy polityczne-
| go, a nie decydenta. W drugiej połowie XX wieku rozrost egzekutywy nastąpił nie
na szczeblu gabinetu, lecz w postaci stworzenia Urzędu Wykonawczego Prezydenta
(omówiony w rozdziale 17). Przeciwieństwem tego jest pozycja gabinetu, przynaj-
. mniej teoretycznie, w Wielkiej Brytanii, większości państw Wspólnoty Narodów oraz
w kilku państwach europejskich, między innymi we Włoszech, Szwecji i Norwegii, a
więc w krajach, które respektują zasadę rządów gabinetowych, gdzie gabinet stoi na
I szczycie władzy wykonawczej.
Niemniej trudno jest znaleźć w praktyce przykłady kolektywnych egzekutyw, któ-
• re działają poprzez gabinet lub odpowiadający mu organ. Teoretycznie forma kolek­
tywnego przywództwa funkcjonowała w ZSRR, odzwierciedlając marksistowsko-le-
| ninowskie przekonanie, że to partia komunistyczna, a nie jeden przywódca, jest
przewodnią i kierowniczą siłą społeczeństwa radzieckiego. W praktyce sekretarze ge­
neralni partii komunistycznej począwszy od Stalina tak zdominowali Biuro Politycz­
ne i odpowiadający mu organ państwowy - Prezydium Rady Ministrów, że wszyscy
* sekretarze generalni byli w stanie utrzymać się na stanowisku do śmierci, z wyjątkiem
" “3®
._ ... „. __ ^/^ • Chruszczowa, który padł ofiarą przewrotu pałacowego w 1964 roku, oraz Gorba­
X O® czowa. W Niemczech oraz w wielu innych państwach europejskich, tradycja specja­
lizacji ministerstw zniechęca ministrów do postrzegania siebie jako „grających w dru­
żynie” i hamuje tendencję do rządów gabinetowych. Nawet w Wielkiej Brytanii,
'<5 uchodzącej za archetyp tego systemu rządów, trudno dostrzec rolę gabinetu jako or­
ganu decyzyjnego, a jeszcze trudniej jako demokratycznego forum.
Nie dość, że wzrost władzy premiera osłabił zespołową naturę rządu brytyjskie­
. . go, to wzrost różnorodności i złożoności polityki rządu spowodował, że większość
decyzji jest podejmowana de facto gdzie indziej, a zatem dociera na obrady gabine-
ttu już w gotowej formie. Podkreśla to ważny wkład departamentów rządowych
w formułowanie polityki, a także wpływ komitetów gabinetowych i podkomitetów.
itiika.„)łw.i,'^ł.-oj.ii,iirAiM*/;,rtmi»»iB W Wielkiej Brytanii i innych państwach, gabinet jest jedynie centrum systemu
W£4W«m«SWaaBBKK3
j ":1 i ~ ”' ni” • ■ \<> ".w.*.-, •;,
'SBWffi •7.?^®K®^iK^^4»®«tK«^^^

428 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza ROZDZIAŁ XVI Polityka przywództwa 429

gabinetowego, na który składają się komitety specjalistów w danej dziedzinie, zdókWlR

nych zbadać propozycje programowe bardziej szczegółowo i głęboko niż sam 3 '
binet. System ten osłabia gabinet, ponieważ wzmacnia środki kontroli dostępne preî-
mierowi, który tworzy i obsadza komitety oraz ze względu na to, że gabinety
zazwyczaj nie mają czasu i specjalistycznej wiedzy, by przeciwstawić się projektom-
komitetów. Złożone relacje, które są tego efektem niektórzy komentatorzy próbek
wali wyjaśnić za pomocą idei „rdzenia egzekutywy” (patrz poniżej; Rhodes, Dun-' ’
leavy, 1995).
Z jednej strony byłoby błędem traktować lekceważąco gabinety jako jedynie „do‘
stojne” instytucje. Na przykład wielu premierów zapłaciło wysoką cenę za ignorował®ll|
nie elementu grupowego w ramach współczesnego rządu. Pozycję niemieckich kanc-
lerzy, ogólnie biorąc, uważa się za jeszcze mocniejszą niż brytyjskiego premiera iWW
ponieważ można ich usunąć jedynie za pomocą konstruktywnego wotum nieufności.
Oznacza to, że Bundestag może usunąć rząd jedynie wskazując rząd alternatywny,^^
a nie tylko wycofując poparcie dla obecnego (jak ma to miejsce w Wielkiej Brytanii)
*
^^^
Niemniej jednak kanclerz Schmidt musiał podać się do dymisji w 1982 roku, gdy ma-)^^
ła Partia Wolnych Demokratów wycofała się z rządu koalicyjnego z socjaldemokra-/S<W
tami i przyłączyła się do Chrześcijańskich Demokratów, którym przewodził Helmut ;
Kohl. Koalicje bez wątpienia stanowią dodatkową trudność w kierowaniu gabinetem,
jak mogli się regularnie o tym przekonać włoscy premierzy, ale gabinet jednopartyj-
ny również może sprawiać problemy szefowi rządu. i
Rezygnacja Margaret Thatcher w 1990 roku w dużej mierze była konsekwencją ma-
lejącego poparcia dla niej w ramach gabinetu. Zgodnie z jej wersją wydarzeń z listo-
pada 1990 roku, została ona usunięta w przewrocie gabinetowym poprzez wycofanie -\ i
poparcia ministrów, gdy nie udało jej się obronić stanowiska przewodniczącej partii
w pierwszym głosowaniu (Thatcher, 1993). Odwołanie Boba Hawke’a ze stanowiska
premiera Australii w 1991 roku potwierdza wniosek, że przywódcy parlamentarni nie
mogą przetrwać długo bez poparcia gabinetu. Hawke, udaremniając na początku lata
1991 roku próbę przejęcia przywództwa przez jednego z deputowanych, Paula Ke-
atinga, usiłował odbudować swoją władzę poprzez zwolnienie w grudniu ministra skar­
bu Johna Kerina, ale został obalony przez Keatinga w drugie próbie.
Polityka przywództwa
'
I W pewnym sensie temat przywództwa politycznego wydaje się być nieaktualny. Po-
K dział społeczeństwa na przywódców i podwładnych sięga korzeniami przeddemo-
. kratycznej kultury uległości i oddania, w której przywódcy „wiedzieli najlepiej”,
a społeczeństwo musiało być kierowane, mobilizowane lub prowadzone. Polityka
demokratyczna może nie jest pozbawiona potrzeby przywództwa, ale bez wątpie-
â ’ ^M I 1 nia nałożyła na nie poważne ograniczenia, czyniąc przywódców odpowiedzialny­
mi przed społeczeństwem oraz tworząc mechanizm instytucjonalny dający możli­
wość ich usunięcia. Pod innymi względami jednak polityka przywództwa rosła na
znaczeniu, przyczyniając się do powstania odrębnej dyscypliny - psychologii poli­
tycznej, która bada przede wszystkim portret psychologiczny i motywacje przywód-
| ców (Kressel, 1993).
jj Rosnące zainteresowanie przywództwem ma kilka przyczyn. Do pewnego stop-
t nia sama demokracja przyczyniła się do wzrostu znaczenia osobowości politycz­
nych, zmuszając przywódców de facto do kreowania swojego wizerunku w nadziei
na zdobycie poparcia wyborczego. Bez wątpienia tendencję tę wzmacniają współ­
czesne środki komunikacji masowej (zwłaszcza telewizja), które kładą nacisk na
--
osobowość przywódców, a nie na programy, oraz dają przywódcom potężną broń,
za której pomocą mogą manipulować swoim wizerunkiem publicznym. Ponadto
wraz ze wzrostem złożoności i fragmentacji społeczeństwa, ludzie coraz częściej
oczekują osobistej wizji poszczególnych przywódców, by nadać spójność i sens świa­
tu, w którym żyją. Zatem paradoksalnie przywództwo prawdopodobnie nigdy nie
było tak istotne jak obecnie, a jednocześnie tak trudne.
(ziżASc^/Ł-u^^c^iŁKł^lsiślsżżjiŚMłScSlJuiiiSifiźśaiżaiiasSiWsffii&fito
Przywództwo
Przywództwo można rozumieć jako wzór zachowania lub jako osobistą cechę. Jako wzór zachowania
przywództwo jest wpływem, jaki jednostka lub grupa wywiera na większą zbiorowość, aby organizować lub
kierować jej wysiłki w kierunku osiągania upragnionych celów. Jako atrybut osobisty, przywództwo odnosi się
do cech charakteru, które umożliwiają przywódcy wywieranie nacisku na innych; przywództwo zatem
faktycznie równa się charyzmie (patrz s. 267).

Rdzeń egzekutywy Zaletami przywództwa jest to, że:

Rdzeń egzekutywy jest siecią instytucji i ludzi, którzy odgrywają kluczowe role w całościowym kierowaniu • mobilizuje i inspiruje ludzi, którzy w innym przypadku byliby bierni i pozbawieniu celu,
i koordynowaniu polityki rządu. Zazwyczaj obejmuje on premiera, wyższych rangą doradców politycznych, • sprzyja jedności i zachęca członków grupy do podążania w tym samym kierunku,
najważniejszych członków gabinetu, komitety gabinetowe i pracowników ważnych strategicznie ministerstw. • wzmacnia organizację poprzez ustanawianie hierarchii obowiązków i ról.
Model rdzenia egzekutywy ma kilka przewag nad konkurencyjnymi modelami rządów gabinetowych i rządów
Do niebezpieczeństw związanych z przywództwem można zaliczyć to, że:
premiera. Po pierwsze, udaje mu się uniknąć uproszczonej debaty „premier - gabinet", dzięki temu, że
• koncentruje władzę, a zatem może prowadzić do korupcji i tyranii; stąd demokratyczne żądanie, by
przyznaje, iż organa te działają w otoczeniu instytucjonalnym. Po drugie, zdaje sobie sprawę z tego, w jakim
przywództwo podlegało kontroli w postaci odpowiedzialności przed wyborcami,
stopniu na kształt programu politycznego ma wpływ tworzenie sojuszy i koalicji poparcia. Po trzecie,
• powoduje podporządkowanie i uległość, skutkiem czego zniechęca ludzi do brania odpowiedzialności za
dopuszcza on wpływ szerszych czynników, takich jak wydarzenia gospodarcze i dyplomatyczne, gdyż mają
własne życie,
one wpływ na zasoby dostępne aktorom rdzenia egzekutywy. Na koniec model ten dopuszcza fluktuacje
• zawęża debatę i spory, ponieważ kładzie większy nacisk na przepływ idei z góry na dół niż w przeciwnym
w umiejscowieniu władzy wykonawczej, wraz ze zmianą w czasie relacji i dystrybucji zasobów.
kierunku.

:-?>'^’ . _, _^^^<.:^jjjjugjj^iijńj|ji£^yj^^ ;_iM&ii^iBrtMMB^iiik^^ •i^fj^fe

 ii|jl|l!.!ł»|ii..Wlli|i., ®?^' '
■ i.» Wi fi ■': ®'
*«Wr -f^ WRWIIB^' * '^’■■^ffe^^
430 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza ROZDZIAŁ XVI Polityka przywództwa 431

pkominku” ED. Roosevelta oraz nabyte umiejętności występowania przed kamerami

Bpiemal wszystkich współczesnych przywódców również są przykładami cech chary-
b zmatycznych. Niestety jednak przywódcy, którzy posiadają prawdziwy autorytet mo-
Friedrich Nietzsche
ralny, tacy jak Nelson Mandela i Dalajlama (patrz rys. 16.2) należą do rzadkości.
(1844^1900)
® Współczesna psychologia polityczna przyjmuje podobny pogląd na przywództwo,
Filozof niemiecki. Nietzsche zanim skończy! dwadzieścia pięć lat został profesorem, • gdyż analizuje je z punktu widzenia osobowości ludzkiej. Jedną z najwcześniejszych prób
logifklasycznej na uniwersytecie w Bazylei. Porzuci! teologię na rzecz’filologii, zacżą tego typu, pod koniec lat 20. XX wieku, była współpraca między Sigmundem Freudem
teresować się ideami Schopenhauera (1788-1860) i muzyką Wagnera (1813-181 ® pl856-1939) a Williamem C. Bullittem nad kontrowersyjnym studium psychologicz-
Po 1889. roku postępująca choroba i obtęd spowodowały; że pozostawał pod kont i Wym Prezydenra Woodrowa Wilsona (Freud, Bullitt, 1967). Pionierskie dzieło Harolda
® ; Lasswella Psychopathology and Politics (1930) sugeruje, że przywódcy są motywowani
™ głównie przez prywatne, niemal patologiczne konflikty, racjonalizowane następnie
egzystencjalizm, Do jego najsłynniejszych dziel należą Tako rzecze Zaratustra (1883-1885, wyd. jjoi ^ kategoriach działań podejmowanych w imieniu interesu publicznego. Autorem sze-
1906), Poza-dobrem i złem (1885, wyd. poi. 1905) oraz Z genealogii moralności: pismo polemici roko dyskutowanej współczesnej analizy przywództwa politycznego jest James Barber
i onav '
?fe(1988). Koncentrując się na tym, co określał mianem „charakteru prezydenckiego”,
I ^Barber zaklasyfikowała amerykańskich prezydentów według dwóch kluczowych zmien-
ghych: po pierwsze, czy są „aktywni”, czy „pasywni” w kategoriach energii wkładanej
Teorie przywództwa i- w swoją pracę, oraz po drugie, czy są „pozytywni” czy „negatywni” w znaczeniu tego,
* jak się czują na swoim stanowisku. Wyróżni! cztery typy charakterów:
Problemowi przywództwa politycznego towarzyszy wiele kontrowersji. Do jakić^ó^M-B B
stopnia przywództwo jest kompatybilne z wolnością i demokracją? Czy przywpdżtótwł i
rwo inspiruje i motywuje, czy też podporządkowuje i ogranicza? Czy silnych pfzy|l|O^ i
wódców należy podziwiać, czy się ich obawiać? U podstaw tych rozbieżności znajdu^^W 1
ją się różne poglądy na temat natury przywództwa politycznego. Co składa się-'^ara|O |
fenomen przywództwa? Skąd bierze się przywództwo? Można wymienić cztery pr^^^M^ |
ciwstawne teorie przywództwa:
przywództwo jako osobisty dar
przywództwo jako zjawisko socjologiczne
przywództwo jako konieczność organizacyjna
przywództwo jako umiejętność polityczna.

Tradycyjny pogląd na przywództwo postrzega je jako rzadki, ale naturalny dar. |

dług Arystotelesa (patrz s. 7): „u niektórych istot zaraz od urodzenia dokonuje;śi^*W| i
rozgraniczenie z przeznaczeniem jednych do władania, drugich do podlegania j
dzy”. Z tej perspektywy przywództwo jest cechą stricte indywidualną, wyrażającą |
w osobowościach ludzi, tradycyjnie uważanych za „mężów opatrzności”. Najbardżi^^|W I
radykalną wersją tej teorii jest faszystowska „zasada wodzostwa”. Opiera się ona^^^W |
idei jednego najwyższego przywódcy (zawsze mężczyzny), który jest zdolny poproyi^^^ i
dzić masy do ich przeznaczenia. Taka idea częściowo została zaczerpnięta od pojęcią^M^ I
„nadczłowieka” (Ubermensch) Friedricha Nietzschego, który to nadczłowiek wzńo^^|| |
się powyżej „instynktu stadnego” konwencjonalnej moralności i w ten sposób osią^ą^^g |
panowanie nad sobą. W bardziej umiarkowanej postaci tę teorię przywództwa wy^^H |
ża idea charyzmy, ogólnie rozumiana jako siła osobowości. Klasyczne przykłady przys^^^ |
wódców charyzmatycznych zazwyczaj uważa się za silne charaktery (np. Hilter, | 'Ilustracja 16.2 " ‘ \
stro, Naser i Thatcher), choć skromniejsze, ale nie mniej skuteczne „rozmowy przy^w I ffiezydent Nelson Mandela I Dalajlama w Kapsztadzie w Republice Południowej Afryki, 1996 rok
 i&SKSfettMA^iiCjWK^^J.KiWjrS^hK^jtó^HSB^^iHSSB^^żKCTiTaj&m-Sji^^

432 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza ROZDZIAŁ XVI Polityka przywództwa 433

aktywno-pozytywny p wal dynamikę psychologii tłumu, dowodząc, że to przywódcy działają pod wpły-
wem zbiorowych zachowań tłumu, a nie odwrotnie.
aktywno-negatywny 4w Trzecia teoria przywództwa postrzega je głównie w kategoriach technicznych, ja­
pasywno-pozytywny ko racjonalne lub biurokratyczne narzędzie. Zgodnie z tym poglądem przywództwo
II jest istniejącą w każdej złożonej instytucji koniecznością organizacyjną, powstałą
pasywno-negatywny. !®- z potrzeby spójności, jedności i ukierunkowania. Przywództwo łączy się zatem z biu-
Do prezydentów aktywno-pozytywnych należeli Kennedy, George Bush Senior ' frokracją (patrz s. 441). Współczesne organizacje wymagają specjalizacji i podziału
i Clinton. Do prezydentów aktywno-negatywnych zaliczali się Harding i Reagan:^®® pracy na wielką skalę, co z kolei prowadzi do hierarchii urzędów i kompetencji.
xon jest przykładem prezydenta pasywno-pozytywnego, podczas gdy Coolidge':; ( Przywództwo biurokratyczne odpowiada temu, co Weber (patrz s. 265) określał mia-
i Eisenhower pasywno-negatywnego. Niemniej jednak ograniczenia analizy Barbera® »&em panowania legalnego i racjonalnego, ponieważ jest ono zawsze bezosobowe
widoczne są w przemianie George’a W Busha po zamachach terrorystycznych na:^S i i oparte na formalnych i zazwyczaj pisanych regułach. Powstanie rządu konstytucyj-
ny Zjednoczone 11 września 2001 roku z prezydenta pasywno-pozytywnego W'ddO nego niewątpliwie nadało przywództwu politycznemu wysoce zbiurokratyzowany
żo bardziej pewnego siebie i aktywnego. - (Of® charakter, zapewniając, że władza należy do urzędu politycznego, a nie pojedynczej
Inny pogląd na przywództwo postrzega je jako zjawisko socjologiczne, a nie ps^O Bsoby go piastującej. To jednak kłóci się z presją wytwarzaną przez demokrację, któ-
chologiczne. Innymi słowy, z tej perspektywy przywódców „tworzą” określone sił ..i? ^a zmusza przywódców chcących uzyskać lub utrzymać władzę do dbania o wizeru­
ły socjohistoryczne. Nie narzucają oni swojej woli światu, lecz są narzędziem, po* v nek charyzmatycznego polityka.
przez które działają siły historyczne. Z pewnością jest to podejście przyjmowań® Ostatnia teoria przywództwa przedstawia je w dużej mierze jako wytwór ludzki,
przez marksistów, którzy wierzą, że rozwój historyczny kształtują przede wszyst­ to znaczy umiejętność polityczną, której można się nauczyć i którą można wyćwiczyć.
kim czynniki ekonomiczne, czego wyrazem jest proces walki klasowej. Osobowości Tak pojęte przywództwo polityczne spokrewnione jest ze sztuką manipulacji, która
poszczególnych przywódców jest zatem mniej istotna niż szerszy interes klaso,^®W (jćst prawdopodobnie nieodłączną cechą polityki demokratycznej w epoce masowej
który wyrażają. Marks przyznawał jednak, że wyjątkiem od tej reguły był bonapar^f 8! komunikacji. Najbardziej wyraźnie widać to na przykładzie kultu jednostki, stworzo­
tyzm. Byl to fenomen, który swe źródło miał z zamachu stanu dokonanym przeW^; nego po to, by wspierać dyktatury takich przywódców jak Mao Zedong, pułkownik
Ludwika Bonaparte w 1851 roku, który w warunkach utraty władzy przez burżuj Kaddafi i Saddam Husajn. Wiele klasycznych przykładów przywództwa charyzma­
azję i jednoczesnego braku gotowości proletariatu do jej przejęcia, zdołał ustano­ tycznego w praktyce można uznać za przywództwo spreparowane. Na przykład Sta­
wić osobistą dyktaturę. Nawet jednak w tym przypadku i lin, aby zwiększyć swoją popularność, stworzył w latach 20. rozbudowany kult Le­
podkreślał, że dyktatura bonapartystyczna wyrażała interesy najlicz^ , nina; wznosił pomniki, zmieniał nazwy ulic i miast oraz umieścił jego zabalsamowane
Bonapartyzm - styi
niejszej klasy społecznej we Francji, a mianowicie drobnego chłopi ® ciało w mauzoleum na Placu Czerwonym. W latach 30. wpisując się zręcznie w dzie-
rządzenia, łączący
przywództwo jednostki stwa. Podobnie Trocki (patrz s. 444) w analizie stalinizmu w■-ZSRR' ■ -.H' dzictwo Lenina, Stalin przeniósł obiekt kultu z Lenina na siebie.
z konserwatywnym kładł nacisk na stopień, do jakiego władza Stalina była zakorzenib.- 1 wF^o^nie wystąpienia Hitlera na wiecach w Norymberdze były precyzyjnie wyre-
nacjonalizmem; na w dominacji biurokracji państwowej (Trocki, 1991). Czynniki șpy I ^(żyserowane przez Alberta Speera. Każde słowo i gest były dokładnie wyćwiczone i za-
dla marksistów stanowi cjologiczne stanowią również podstawę dla odmiennej idei, gło^fe ■ A-planowane; całe wydarzenie było zorganizowane tak, by zbudować emocje, które
odzwierciedlenie
cej, że przywództwo polityczne jest w dużej mierze P produktem
roauM^®®W ■ ®Haty wyzwolić się w momencie pojawienia się Hitlera. Potrzeba kreowania siebie
względnej autonomii
państwa. zachowań zbiorowych. W swojej nowatorskiej pracy .tytułowanej-
żal Kswojej wizji nie jest mniejsza wśród współczesnych polityków demokratycznych,
Psychologia tłumu (1895, wyd. poi. 1986) Gustave Le Bon 3on analizboJO
analizo^ gaczkolwiek
1 ’ epoka telewizyjna wymaga powściągliwości i wyrafinowania, a więc in-
ho \;nych cech niż te, które są przydatne podczas masowych zgromadzeń i publicznych
^demonstracji. Niemniej jednak przywództwo pozostaje wytworem ludzkim, po pro-
^^^.nacisk kładzie się teraz na umiejętności występowania w telewizji, formułowania
Kuit jednostki ■ • ^^ ' nośnych wypowiedzi oraz polegania na doradcach do spraw wizerunku lub
^O'MeczHÎkach prasowych.
Kult jednostki (lub kult wodza) jest środkiem propagandy, poprzez który przywódcę politycznego prz
się jako heroiczną lub boską postać. Traktując przywódcę jako źródło wszelkiej mądrości politycznej orar
nieomylnego sędziego w sprawach interesu narodowego, kult sugeruje, że jakakolwiek forma krytyki lua?| le przywództwa
opozycji urasta do zdrady lub obłędu. Kult jednostki zazwyczaj rozwijał się w reżimach totalitarnych (pa
pierwszy stosowany przez Stalina) dzięki wykorzystaniu możliwości stwarzanych przez współczesne 1 przywództwa odnosi się do strategii i wzorów zachowań, poprzez które przy-
masowej komunikacji oraz za pomocą aparatu represji w celu kultywowania pewnej formy zrytuali
idolatrii. Niemniej trudno jest określić, w którym momencie zwykła propaganda (którą można znaleźć dca dąży do osiągnięcia swoich celów. Oczywiste jest, że przywódcy nie są jedna-
wszystkich systemach) staje się w pełni rozwiniętym kultem. owi: przywództwo można sprawować na wiele różnych sposobów. Istnieje wiele
uników, które wpływają na przyjęcie określonej strategii przywództwa. Do naj-

OMMi W»»
 ' ^iW<. v vt®W®^^
434 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza
bardziej oczywistych należą osobowość i cele przywódcy, ramy instytucjonalne, w któ- /
rych działa, mechanizmy polityczne decydujące o zdobyciu i utrzymaniu władzy, doi
stępne środki masowej komunikacji oraz charakter kultury politycznej. Wyodrębnij
ne zostały trzy różne style przywództwa (Burns, 1978):
• przywództwo typu laissez-faire
• przywództwo transakcyjne
• przywództwo transformacyjne.
Główną cechą przywództwa typu laissez-faire jest niechęć przywódcy do ingt
wania w sprawy wykraczające poza jego osobiste obowiązki. Tacy przywódcy;
mają się z dala od kierowania gabinetem i ministerstwami. Przykładem takiego p:
wództwa był Biały Dom za czasów Reagana, który przejawiał stosunkowo niewie
zainteresowanie sprawami bieżącymi swojej administracji. Podobnie George W.
miał tendencję do delegowania swoich kompetencji najważniejszym doradcom,
tak zwana wojna z terroryzmem rozpoczęta w 2001 roku zmusiła go do przyj
bardziej bezpośredniego stylu przywództwa. Przywództwo typu laissez-faire nie?
klucza przywództwa ideologicznego, ale z pewnością wymaga, by cele ideologie
stanowiły jedynie ogólnie sformułowaną wizję strategiczną. Zalety tego podejści;
przywództwa polegają na tym, że większa odpowiedzialność podwładnych 'spi
harmonii i pracy zespołowej, a uwalniając przywódców od ciężarów zarządzani^
zwala im się skoncentrować na kwestiach politycznych i wyborczych. Z drugiej!
ny, taicie przywództwo może prowadzić do słabej koordynacji polityki rządu*!
tuacji, gdy ministrowie i urzędnicy mają zbyt szerokie możliwości realizow
własnych interesów i inicjatyw. Na przykład afera Iran-contras pokazała jak mało,
zydent Reagan wiedział o działaniach urzędników Centralnej Agencji Wywiadów
oraz urzędników pracujących w Białym Domu, za których rzekomo odpowiada
Przywództwo transakcyjne jest z kolei bardziej zaangażowanym stylem przyw
twa. Przywódcy transakcyjni przyjmują aktywną rolę w podejmowaniu decyzji1]
tycznych i kierowaniu rządem, ale powodują nimi pragmatyczne względy. Wśród,
ważną rolę najczęściej odgrywa jedność partyjna i spójność rządu oraz wzrost p(
cia społecznego i wyborczej wiarygodności. Tacy przywódcy działają jak media
którzy dążą do podtrzymania kolegialnego wizerunku rządu poprzez negocjo
kompromisów i równoważenie konkurencyjnych jednostek, frakcji i interesów
transakcyjnych przywódców w Stanach Zjednoczonych można zaliczyć Lym
Johnsona i George'a Busha Seniora, natomiast w Wielkiej Brytanii Harolda ^0
i Johna Majora. Jest to styl przywództwa zarządzającego, a nawet technokraty,
go, którego zaletą jest skoncentrowanie na sprawach praktycznych oraz pewie
kres taktycznej elastyczności. Podstawową jego wadą jest jednak to, że tacy prz^
mogą być postrzegani jako pragmatyczni, wyrachowani, pozbawieni zasad i głęb
przekonań. Przykładem tego było druzgocące stwierdzenie George’a BushapÓ
wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 1992 roku, że nie jest sp
listą od wizerunku. : 'cy zatem bezpośrednio odwołują się do społeczeństwa i deklarują, że będą wyrazicielami najgłębszych
Zgodnie z trzecim stylem przywództwa, przywództwem transformacyjnymi
wódca nie tyle jest koordynatorem czy kierownikiem, co inspiratorem lub'wiz
rem. Tacy przywódcy nie tylko są motywowani mocnymi przekonaniami ideologią
•raww.iwit aw.*.» »-x r-fiTAM.-
u’^^HStțR^ââsans:
ROZDZIAŁ XVI Polityka przywództwa 435
nymi, ale także wykazują osobistą determinację i wolę polityczną, by wcielić je w ży-
e. Zamiast poszukiwać kompromisów i konsensusu, przywódcy transformacyjni dą­
żą do zmobilizowania poparcia w ramach rządu, swoich partii i społeczeństwa dla re­
alizacji swojej wizji. Howard Gardner (1996) stwierdził, że przywódca jest „jednostką,
która tworzy narrację”. Skuteczność takiego przywódcy zależy od tego, w jakim stop-
iu tę narrację „ucieleśnia” oraz jak odbiera ją społeczeństwo.
3. Generał de Gaulle przekształcił naturę przywództwa politycznego we Francji za­
równo przedstawiając siebie jako „ojca narodu” oraz „przywódcę narodowego”, jak
j tworząc reżim prezydencki w postaci V Republiki. Podobny styl przyjęła w Wielkiej
Brytanii Margaret Thatcher, której deklarowanym celem po objęciu urzędu było kie-
Ibwanie „rządem z przekonaniami”. Terminy takie jak „gaullizm” i „thatcheryzm”,
ctóre są nadal w użyciu, są dowodem na trwały wpływ wizji ideologicznych tych przy-
ódców. Tony Blair również przyjął stanowisko transformacyjne, najpierw prze-
ształcając Partię Pracy w „nową” Partię Pracy, następnie zapewniając, że jego rząd
ealizuje politykę „trzeciej drogi”, zamiast kierować się priorytetami socjalizmu w sta­
rym stylu oraz budując wizerunek męża stanu na skalę światową. Nie jest rzadkością,
e przywództwo transformacyjne wiąże się z populizmem, odzwierciedlając pragnie-
ie takich przywódców do zademonstrowania, że wyrażają troski i interesy „ludu”.
Ihoć zaletą przywództwa transformacyjnego jest to, że stanowi podstawę dla prze-
rowadzania radykalnych programów reform społeczno-gospodarczych i politycz-
jch, może ono także sprzyjać dryfowaniu w stronę autorytaryzmu oraz prowadzić
lo sztywności ideologicznej. Można więc postrzegać Thatcher jako jedną z ofiar that-
eryzmu, gdyż w 1990 roku zapłaciła cenę za swoje apodyktyczne przywództwo
faiechęć do zmiany priorytetów politycznych, nawet gdy stały się one niepopularne
śród wyborców.
f Niezależnie od przyjmowanego stylu przywództwa, istnieją przesłanki, by wierzyć,
współcześni przywódcy polityczni muszą zmierzyć się z poważniejszymi wyzwa-
ami niż ich poprzednicy. Jest to ważne z tego względu, że nastawienie do przywód-
w i postrzeganie ich skuteczności maja duży wpływ na ogólną opinię ludzi na te­
at procesu politycznego. Pierwszą trudnością, którą napotykają przywódcy jest to,
współczesne społeczeństwa stały się tak złożone i uwikłane w międzynarodowe za-
żności, że politykom coraz trudniej jest cokolwiek zrealizować. Przywódcy są ża­
rn skazani na rozczarowanie i niespełnione oczekiwania społeczeństwa. Druga zwią-
puhzm
inu „populizm” (z lac. populus oznacza „lud”) używa się dla określenia zarówno odrębnych ruchów
nych i szczególnej tradycji myśli politycznej. Ruchy lub partie określane jako populistyczne
arakteryzują się deklaracjami o popieraniu zwykłych ludzi wobec „skorumpowanych" elit gospodarczych
nych. Jako tradycja polityczna, populizm odzwierciedla przekonanie, że instynkty i pragnienia
ileczeństwa stanowią podstawowy i najsłuszniejszy przewodnik działania politycznego. Populistyczni
dziei i łęków, czym podważają zaufanie do wszystkich instytucji pośredniczących. Choć populizm można
gać z każdą sprawą lub ideologią, często jest postrzegany jako nieodłącznie autorytarny, a demokracja
listyczna" jako wróg demokracji „pluralistycznej".
JsssjRn 3$
 ?.\< :• L-lK,^- -^SW-'

436 CZĘŚĆ 4 Władza wykonawcza ROZDZIAŁ XVI Pytania do dyskusji 437

zana jest z postępującym upadkiem dawnych ideologicznych i moralnych pewnil men socjologiczny, w którym przywódcy są wyrazicielami konkretnych sił socjo-
co czyni trudniejszym stworzenie przekonujących narracji, które spotkałyby się z ( historycznych; jako konieczność organizacyjną zakorzenioną w potrzebie spójno­
akceptacją społeczną. ści i wspólnego kierunku działań oraz jako umiejętność polityczną, której przy­
Trzecia wynika z większego zróżnicowania i fragmentacji współczesnych sp wódcy mogą się nauczyć, aby manipulować swoim otoczeniem i masami.
czeństw, przez co przywódcom politycznym coraz trudniej jest odwoływać się do
Przywódcy przyjmują odmienne strategie realizacji swoich celów. Przywództwo ty­
łeczeństwa w oparciu o wspólną kulturę i zbiór wspólnych wartości. Czwarta t
pu laissez-faire dąży do harmonii i pracy zespołowej poprzez zwiększanie kompe­
ność to powstanie luki kulturowej między światem politycznym i niepolityczr
tencji podwładnych. Przywództwo transakcyjne pozwala przywódcom działać ja­
Przywódcy polityczni coraz częściej są politykami zawodowymi, których styl ż
ko mediatorom i równoważyć konkurencyjne frakcje i interesy. Przywództwo
wrażliwość, a nawet język odbiegają od trosk obywateli. Współczesnym przywód
transformacyjne kładzie duży nacisk na mobilizację poparcia dzięki zdolności przy­
daleko do wizerunku osób inspirujących i wyrażających społeczne nadzieje i as]
wódcy inspirowania i prezentowania własnej wizji.
cje, zwykle postrzegani są jako egoistyczni i niedostępni. Sprawia to, że ludzie
się wyalienowani z tradycyjnej polityki i prawdopodobnie gdzie indziej zaczy
szukać źródła przywództwa politycznego. Pytania do dyskusji
♦ W jakich okolicznościach głowa państwa może odgrywać znaczącą rolę polityczną?
H Podsumowanie I* Czy jedyną władzą, jaką posiada szef rządu jest siła perswazji?
Władza wykonawcza jest odpowiedzialna za realizację czy wdrażanie programu'
♦ Kto ma większą władzę: prezydenci czy premierzy?
politycznego. Egzekutywa polityczna składa się z wąskiego grona polityków i og|»|
powiada „aktualnemu rządowi” lub „administracji”. Na egzekutywę biurokratycz-/ 1 a ♦ Czy rządy gabinetowe są zasadą wartą zachowania?
ną składają się urzędnicy czy służba cywilna. Jednak podział na politykę i biurę^W®
♦ Czy należy podziwiać silnych przywódców, czy się ich bać?
krację często zaciera się przez złożoność procesu podejmowania decyzji.
^ Czy kult jednostki jest cechą wyłącznie dyktatorskich, czy też wszystkich systemów
Egzekutywy polityczne działają jako „naczelne dowództwo” aparatu państwow^S®
S politycznych?
go i ogrywają szereg ról związanych z przywództwem. Zalicza się do nich reprM^®
zentowanie państwa na uroczystościach, podejmowanie decyzji dotyczących stray* ♦ Czy społeczeństwo ma takich przywódców politycznych, na jakich saługuje?
tegicznych priorytetów, mobilizowanie poparcia społecznego dla rządu duBb^A
administracji, nadzorowanie aparatu biurokratycznego oraz przejmowanie inicjaś|O^
tywy podczas kryzysów wewnętrznych lub międzynarodowych. p Lektury uzupełniające
Reżimy prezydenckie skupiają władzę wykonawczą w rękach prezydenta, który.łągOw H; Elgie R. (1995), Political Leadership in Liberal Democracies, Basingstoke, Palgra-
czy rolę głowy państwa i szefa rządu, ale naprzeciw ma parlament cieszący się kon-; |We. Dobra i przystępna analiza dynamiki przywództwa politycznego.
stytucyjną i polityczną niezależnością. Premierzy w reżimach parlamentarnyę&^O
Gardner H. (1996), Leading Minds, London, Harper Collins. Fascynujące badania
działają w ramach dwóch podstawowych relacji: pierwsza z nich obejmuje .gabi-/^.^
? dotyczące natury przywództwa oraz umiejętności i strategii przyjmowanych przez
net, ministrów i departamenty, druga - partie i parlament, z których wywodzi si|wM
«przywódców.
władza.
«I. Rhodes R., P. Dunleavey (red.) (1995), Prime Minister, Cabinet and Core Executi­
Władza przywódców państw i szefów rządów wzrosła na skutek tendencji obe# f; J
ves, Basingstoke, Palgrave. Zbiór artykułów analizujących władzę wykonawczą
nej w mediach i kampaniach wyborczych do koncentrowania się na osobowd$Ć®|«
» Wielkiej Brytanii.
i wizerunku, poprzez prezentowanie się przywódcy jako męża stanu w stosunkąclfe#^
międzynarodowych i na szczytach dyplomatycznych, oraz przez potrzebę przy- jp. Rose R. (1991), The Postmodern Presidency. The White House Meets the World
wództwa politycznego i ideologicznego w ramach coraz większej i bardziej z|oźo^W| ^vyd. 2), New York, Chatham House. Inspirująca analiza badająca teorię władzy pre-
nej władzy wykonawczej. Ich władza jest jednak ograniczana przez rangę jednóśęi^^w ^aydenckiej „bez szans na powodzenie”.
rządowej i partyjnej, potrzebę utrzymania poparcia parlamentarnego oraz triia®wl
ność kontrolowania rozrastającego się aparatu biurokratycznego. . »M^M Wright V, B. Guy Peters, R. Rhodes (red.) (2000), Administering the Summit. Ad­
ministration of Core Executive in Developing Countries, Basingstoke, Palgrave. Przy-
Przywództwo polityczne rozumiane jest na różne sposoby. Interpretuje się j®?/y^ H$ne wprowadzenie do komparatystyki roli premierów i struktury władzy wyko­
osobisty dar oparty na indywidualnych cechach, talach jak charyzma; nawczej.

'" ..^w^Wtatoi^^ .rfffiî»*»*^^ .-mu»

 W^WI#^ 'w"r’ • ^ ■ '’••'-
-fMWr r-f1'
Biurokracja to olbrzymi mechanizm poruszany przez pigmejów.
Honorć de Balzac, Epigramy

nsssnssaninsEnsnsEE □SB
SPIS TREŚCI
Teorie biurokracji 440
Model racjonalno-administracyjny 441
Model bloku władzy 443
Model przerostu biurokracji 444
Rola biurokracji 446
Funkcje biurokracji 446
Organizacja biurokracji 449
Biurokratyczna władza: poza kontrolą? 454
Źródła władzy biurokratycznej 454
Jak można kontrolować biurokratów? 457
Podsumowanie 462
Pytania do dyskusji 463
Lektury uzupełniające 464

Określenie „biurokracja” kojarzy się wielu osobom z nieudolnością oraz bezcelowy­

mi i zabierającymi czas formalnościami. W dziedzinie polityki biurokracja odnosi się
do administracyjnej machiny państwa: to jest do rzesz urzędników państwowych
i funkcjonariuszy publicznych, którzy mają za zadanie realizację interesów państwa.
Za Maxem Weberem można widzieć w biurokracji szczególną formę organizacji, ja­
ka występuje nie tylko w państwie, ale we wszystkich sferach współczesnego społe­
czeństwa. Nie da się jednak zaprzeczyć, iż wraz z rozwojem państwa i poszerzaniem
zakresu jego obowiązków, biurokracja zaczęła odgrywać w życiu politycznym coraz
istotniejszą rolę. Urzędników państwowych nie można już dłużej lekceważyć jako
zwykłych administratorów czy realizatorów polityki. Wręcz przeciwnie, mają oni za­
sadnicze znaczenie w procesie wypracowywania decyzji politycznych, niekiedy na­
wet rządzą państwami. Pod powierzchnią reprezentacji i demokratycznej odpowie­
dzialności może się skrywać rzeczywistość „rządów urzędników”. Organizacja
i kontrola władzy biurokratycznej należy więc do najbardziej naglących problemów
współczesnej polityki. A wypracowanie rozwiązania żadnemu systemowi polityczne­
mu nie przychodzi łatwo.
440 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
■ Czym jest biurokracja?
■ Jakie są główne teorie biurokracji? ..^
■ Jakie funkcje pełni biurokracja?
■ Jak zorganizowana jest biurokracja? Jak ta organizacja powinna wyglądać? ^
■ Dlaczego biurokracja jest tak potężna, dlaczego jej wpływ rośnie?
H W jaki sposób i z jakim powodzeniem kontroluje się biurokrację? ^ ■• biurokracja jako źródło nadmiaru rządu.
U Teorie biurokracji « (patrz s. 265). Dla Webera, biurokracja była „idealnym typem” (patrz s. 22) rządów
Kwestia biurokracji rodzi gorące emocje polityczne. Współcześnie mają one nie­
odmiennie negatywny charakter. Liberałowie krytykują biurokrację za brak otwarto-"
ści i odpowiedzialności. Socjaliści, szczególnie zaś marksiści, potępiają ją jako narzę­
dzie podporządkowywania klas; z kolei w świetle poglądów Nowej Prawicy, biurokracja
działa we własnym interesie i jest z natury nieskuteczna. U podstaw tych kontrastują­
cych ze sobą poglądów leży głębsza niezgoda co do samej istoty biurokracji. Termin'
„biurokracja” jest po prostu używany na tak wiele sposobów, że należałoby zupełniej
zarzucić próby wypracowania ogólnej definicji. Albrow (1970, s. 84-105) wyróżnił ę^
najmniej siedem współczesnych znaczeń pojęcia „biurokracja”:
• biurokracja jako racjonalna organizacja
• biurokracja jako organizacyjna nieudolność jî
• biurokracja jako rządy urzędników
• biurokracja jako administracja publiczna
• biurokracja jako administrowanie przez urzędników
• biurokracja jako organizacja
• biurokracja jako współczesne społeczeństwo.
Te odmienne znaczenia i użycia odzwierciedlają do pewnego stopnia fakt, iż róż­
ne dyscypliny akademickie postrzegają biurokrację w inny sposób. Przykładowo, stu­
denci politologii tradycyjnie rozumieli biurokrację w dosłownym sensie jako „rządy
urzędu”: to jest rządy mianowanych urzędników. W pracy O rządzie reprezentacyj­
nym (1861, wyd. poi. 1866) J.S. Mili (patrz s. 57) zestawił więc biurokrację z przed­
stawicielską formą rządów, czyli, inaczej mówiąc, rządami polityków - pochodzących
z wyboru i ponoszących odpowiedzialność polityczną. Na polu socjologii biurokra­
cję rozumie się zazwyczaj jako szczególny rodzaj organizacji, raczej system zarządza­
nia niż rządów. Biurokrację rozumianą w taki sposób odnaleźć można nie tylko w pań­
stwach demokratycznych czy autorytarnych, lecz także w korporacjach biznesowych,
związkach zawodowych, partiach politycznych itd. Tymczasem ekonomiści niekiedy
^a i^^^JUlMIKLj^MiUiiijfai^. ^-ajłf*
i«ii^^
SV'Wț»®-
ROZDZIAŁ XVII Teorie biurokracji 441
spostrzegają biurokrację jako organizację o wyraźnie „publicznym” charakterze. Ce-
chują ją więc: brak dyscypliny motywowanej chęcią zysku i niewrażliwość na naciski
||e strony rynku, które łączą się z faktem czerpania funduszy z systemu podatkowe­
go. Aby zrozumieć sens tych odmiennych znaczeń terminu, przyjrzymy się trzem prze-
ciwstawnym teoriom biurokracji:
^ biurokracja jako racjonalna machina administracyjna
I?. biurokracja jako konserwatywny blok władzy
Model racjonalno-administracyjny
Akademickie studia nad biurokracją zdominowane są przez dorobek Maxa Webera
opartych na systemie racjonalnych reguł, inaczej niż w przypadku władzy wypływa­
jącej z tradycji czy charyzmy. Weber wyróżnił zbiór zasad, które powinny charakte­
ryzować organizację biurokratyczną. Najważniejsze z nich to:
• obszary kompetencyjne mają ustalony i oficjalny charakter, podlegają prawom i za­
sadom,
istnieje ściśle uporządkowana hierarchia, która zapewnia sprawowanie nadzoru
przez określone urzędy wyższego szczebla nad urzędami niższymi w ramach hie­
rarchii służbowej,
• praca opiera się na pisemnej dokumentacji i systemie jej przechowywania,
władza urzędników ma charakter zdepersonalizowany i wiąże się wyłącznie ze sta­
nowiskami, jakie obejmują, a nie z ich osobistym statusem,
biurokratyczne reguły są na tyle ścisłe, że ograniczają do minimum pole dla arbi­
tralnych decyzji,
nominacje i awanse w ramach biurokracji oparte są na kryteriach zawodowych, ta­
kich jak praktyka, wiedza czy kompetencje administracyjne.
Biurokracja
Termin „biurokracja" (dosłownie „rządy urzędników") w języku potocznym jest określeniem pejoratywnym,
które oznacza bezsensowną rutynę administracji lub formalizm. W naukach społecznych pojęcie biurokracji
jest używane w bardziej specyficznym i neutralnym sensie, lecz odnosi się do zjawisk tak odmiennych,
jak rządy urzędników, którzy nie pochodzą z wyboru, machina administracyjna rządu oraz racjonalny sposób
organizacji. Mimo rozbieżności odnośnie umiejscowienia i charakteru tego pojęcia, powszechnie przyjmuje
się, że cechami biurokracji są abstrakcyjna organizacja i rządzona zgodnie z regułami profesjonalna
administracja. Mniej trudności związanych z użyciem terminu biurokracja występuje na polu politologii
porównawczej. Odnosi się tam do machiny administracyjnej państwa, zaś biurokraci to niewybieralni
funkcjonariusze państwowi lub urzędnicy służby cywilnej.
*^- ^^Bim^
•'^.iwi

142 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
Główną cechą biurokracji, według perspektywy obranej przez Webera, jest jej ra­
cjonalność, gdyż biurokratyzacja odzwierciedla postęp niezawodnych, przewidywali
nych i przede wszystkim skutecznych środków organizacji społecznej. Dla Weber®
biurokracja nie była niczym innym jak charakterystyczną formą organizacji spotyka
ną we współczesnych społeczeństwach. Weber twierdził, że na skutek technicznej
wyższości biurokracji nad innymi formami administracji, a zarazem znaczącego p
stępu ekonomicznego, politycznego i kulturalnego, jej rozwój był nieodwracalny
Wiązał się on ściśle z powstaniem systemów gospodarki kapitalistycznej - w szcze­
gólności z większym naciskiem kładzionym na wydajność ekonomiczną oraz z poją
wieniem się działających na większą skalę podmiotów gospodarczych. Rozwój współ­
czesnego państwa i rozszerzanie jego obowiązków na sferę socjalną i ekonomiczną
także doprowadziły do wzrostu silnej biurokracji rządowej.
Według Webera rozrost biurokracji został także pobudzony przez napór demokra­
tyzacji, który osłabiał pojęcia takie jak tradycja (patrz s. 266), przywilej czy obowią­
zek, zastępując je wiarą w otwartą konkurencję i merytokrację. Wierzył, że proces :
a racjonalizacji sprawi, iż wszystkie społeczeństwa industrialne, niezależnie od tego
czy są one kapitalistyczne czy też komunistyczne z nazwy, będą się do siebie coraz
bardziej upodabniać, a to za sprawą przyjęcia biurokratycznych form administracji.
Tę wersję tzw. teorii konwergencji rozwinął z czasem James Burnham (1905-1987)
w Rewolucji manadżerskiej (1940, wyd. poi. 1958). Tekst o doniosłym dla menedże-
ryzmu znaczeniu sugerował, że mimo istniejących różnic ideologicznych, wszystkie
społeczeństwa przemysłowe są rządzone przez klasę menedżerów, technokratów
i urzędników państwowych, którzy sprawują władzę dzięki umiejętnościom technicz­
nym i administracyjnym.
Niemniej jednak Weber był świadomy, że choć biurokracja ma swo­
je zalety, ma też i wady. Przede wszystkim skuteczność organizacyjną
eorla konwergencji -
osiąga kosztem demokratycznej partycypacji. Biurokratyzacja wzmacnia
»ria, zgodnie
którą czynniki hierarchiczne tendencje, aczkolwiek oparte na zasługach. Oznacza to,
olityczno-ekonomiczne iż władza sprawowana jest raczej odgórnie - przez wyższych rangą
arzucają postępujące urzędników, niż oddolnie - przez masy. Stanowi to kres socjalistycznych
podabnianie się do
marzeń o dyktaturze proletariatu, która staje się, jak słusznie przewi­
iebie państw
dział to Weber, „dyktaturą urzędnika”. Pod tym względem Weber wy­
apitalistycznych
socjalistycznych. ciągnął wnioski podobne do tych, do jakich doszedł jego przyjaciel Ro­
bert Michels (1878-1936), który na podstawie swych badań nad partiami
politycznymi sformułował żelazne prawo oligarchii (patrz s. 316).
tenedżeryzm - teoria,
Jednakże w odniesieniu do perspektyw demokracji liberalnej Weber
/edle której podziały nie byl aż takim pesymistą jak Michels. Chociaż dostrzegał cechującą
lasowe we biurokratów tendencję do utrwalania biurokracji i rozszerzania jej
'spólczesnych funkcji administracyjnych, wierzył, iż można ją przynajmniej powstrzy­
□oteczeństwach zostały
mać dzięki zastosowaniu takich liberalnych mechanizmów jak konku­
astąpione przez podziały
parte na stanowisku
rencja wyborcza czy instytucjonalny podział. Innym podkreślanym
lenedżerskim i władzy przez Webera potencjalnym ryzykiem związanym z dominacją ideału
iurokratycznej; biurokratycznego było „zaszufladkowanie ducha”, wynikające z rosną­
schnokracja (rządy cej depersonalizacji i mechanizacji środowiska społecznego. Rozum
kspertów czy
i biurokracja mogłyby więc stać się „żelazną klatką”, ograniczającą
Decjalistów).
ludzkie namiętności i wolność osobistą.
':-. ^ł ^W^'»^G
ROZDZIAŁ XVII Teorie biurokracji
Model bloku władzy
Pogląd, zgodnie z którym biurokracja jawi się jako blok władzy, wywodzi się w du­
żym stopniu z analiz socjalistycznych, szczególnie z marksizmu. Chociaż Marks (patrz
s. 65) nie wypracował tak systematycznej teorii biurokracji jak Weber, w jego pismach
dostrzega się jej zarys. Marks nie uznawał biurokracji za konsekwencję powstania zło­
żonego społeczeństwa przemysłowego, lecz wiązał ją ze szczególnymi wymogami ka­
pitalizmu. Mniej zajmowała go biurokracja rozumiana jako szersze zjawisko społecz­
ne, bardziej zaś rola, jaką biurokracja państwowa odgrywa w systemie klasowym.
W szczególności postrzegał ją jako mechanizm stojący na straży interesów burżuazji
i broniący systemu kapitalistycznego.
Analiza preferencji klasowych wewnątrz biurokracji państwowej została rozwinię­
ta przez takich neomarksistów jak Ralph Miliband (1969). Szczególną uwagę poświę­
ca zdolności wyższych urzędników służby cywilnej do występowania w charakterze
konserwatywnej grupy sprzeciwu, która osłabia, a nawet blokuje, radykalne inicjaty­
wy socjalistycznych ministrów i rządów. Miliband stwierdził, że najwyżsi urzędnicy
państwowi „są konserwatywni w tym sensie, że, ramach wyznaczonej im przestrze­
ni, są świadomymi bądź nieświadomymi sprzymierzeńcami istniejących elit gospodar­
czych i społecznych”. Dzieje się tak z kilku powodów. Najbardziej oczywistym z nich
jest fakt, iż mimo wymogu neutralności politycznej (patrz s. 378) najwyżsi urzędni­
cy państwowi mają takie samo zaplecze edukacyjne i społeczne, jak przemysłowcy
czy menedżerzy, wobec czego jest prawdopodobne, że podzielają ich poglądy, uprze­
dzenia i ogólne przekonania. Możliwości istnienia radykalnych czy socjalistycznych
sympatii pośród obiecujących urzędników służby cywilnej nie sprzyjają więc proce-
dury rekrutacji i awansu, które projektuje się z myślą o zapewnieniu im ideologicz­
nej poprawności.
Miliband uważał, że najważniejszym czynnikiem wzmacniającym konserwatyw-
ność poglądów wyższych urzędników państwowych jest stale malejący dystans wo­
bec świata korporacyjnego kapitalizmu. Jest to konsekwencją zwiększenia stopnia in­
terwencji państwa w życie gospodarcze, co zapewnia ciągłość relacji pomiędzy
grupami reprezentującymi interesy biznesu i urzędnikami państwowymi, którzy za­
czynają definiować „interes narodowy” w kategoriach długofalowych korzyści pry­
watnego kapitalizmu. Relację tę umacnia z kolei wymiana kadr pomiędzy państwem
i biznesem (określana często mianem zjawiska „drzwi obrotowych”), w ramach któ­
rej pracownicy biurokracji państwowej rekrutują się z kręgów sektora prywatnego,
a urzędnikom państwowym oferuje się korzystne możliwości zatrudnienia po tym,
jak przejdą na emeryturę. Implikacje tej analizy są takie, iż jeśli urzędnicy wyższego
szczebla sprzyjają interesom kapitalizmu, na drodze każdej próby wprowadzenia so­
cjalizmu za pomocą środków konstytucyjnych stanie poważna przeszkoda.
Jedną z wad marksistowskiej teorii biurokracji jest fakt, iż nie poświęca ona zbyt
wiele uwagi problemowi biurokratyzacji w systemach socjalistycznych. Według Mark­
sa i Engelsa problem ten mógł być zupełnie pominięty za sprawą przyjęcia założenia,
że biurokracja przeminie wraz z państwem w momencie, gdy pojawi się bezklasowe
społeczeństwo komunistyczne. Naraziło to marksizm na krytykę przedstawicieli na­
uk społecznych, takich jak Weber czy Michels, którzy przekonywali, iż biurokracja
jest szerszym zjawiskiem społecznym, zaś nacisk kładziony przez socjalistów na kwe-
 SKK
444 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
Lew Trocki
(1879-1940)
Rosyjski marksistowski myśliciel polityczny i rewolucjonista. Początkowo kr
nosił się do teorii partii Lenina. W1905 przewodniczący Rady [Delegatów Rr
w Sankt Petersburgu. W 1917 roku Trocki przyłączy! się do bolszewików, stając na sta­
nowisku komisarza spraw zagranicznych, a następnie spraw wojskowych. Po śmierci Le­
nina w 1924 roku: został zepchnięty na boczny tor i popadl w izolację. W 1929 roku
wydalono go z.ZSRR, zaś w 1940 roku zamordowano w Meksyku na polecenie Stalina.
Teoretyczny wkiad Trockiego w marksizm obejmuje teorię „permanentnej rewolucji", kon--
sekwentne opowiadanie się za internacjonalizmem oraz analizę stalinizmu, który.okre-
ślal mianem „biurokratycznego zwyrodnienia"
stie wspólnej własności czy planowania może je jedynie wzmocnić. Doświadczenie
komunizmu w XX wieku sprawiło, że myśliciele marksistowscy nie mogą dłużej igno­
rować tego problemu.
Autorem najbardziej znaczącej analizy postkapitalistycznej biurokracji jest Lew
Trocki. W pracy Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza? (1936, wyd.
poi. 1991) zwrócił uwagę na problem „biurokratycznego zwyrodnienia”. Jego zda­
niem z połączenia rosyjskiego zacofania i brakującego proletariatowi wyrafinowania
powstały warunki, w których biurokracja państwowa mogła rozwijać się i blokować
dalsze postępy na drodze do socjalizmu. Dyktatura stalinowska stanowiła więc jedy­
nie polityczny wyraz dominujących interesów biurokratycznych, zupełnie odcinają­
cych się od interesów mas. Podczas gdy Trocki uznawał biurokrację za warstwę spo­
łeczną, którą można by usunąć poprzez rewolucję polityczną, jugosłowiański dysydent
(i były towarzysz marszałka Tity) Milovan Dżilas (1911-1995) przedstawiał ją jako
„nową klasę”. Władza biurokracji w ortodoksyjnych reżimach komunistycznych bra­
ła się według Djilasa z jej kontroli nad majątkiem wytwórczym, co oznaczało, iż ko­
munistyczne systemy społeczne coraz bardziej przypominały pewną formę kapitali­
zmu państwowego.
Model przerostu biurokracji
Przekonanie o rym, że krytyka biurokracji płynie wyłącznie ze strony lewicy zostało
obalone wraz z pojawieniem się teorii racjonalnego i publicznego wyboru (patrz
s. 342). Wywarły one znaczny wpływ na Nową Prawicę, pomagając w szczególności
ukształtować jej poglądy na naturę państwa i istnienie „wielkiego rządu”. Central­
nym elementem tego modelu biurokracji jest zainteresowanie sprawami i motywacją
samych biurokratów. Teoria racjonalnego wyboru oparta jest na takich samych zało­
żeniach odnośnie natury ludzkiej, co ekonomia neoklasyczna: to jest, że jednostki są
egoistycznymi istotami, które w racjonalny sposób dążą do maksymalizacji własnych
korzyści. Teoria publicznego wyboru, szczególnie znacząca w USA i kojarzona z wir-
gińską szkołą analizy politycznej, stosuje ten ekonomiczny model podejmowania de­
cyzji przy analizie sektora publicznego.
^ w£«.£teiiiiK!â£Mfa^ .^iińiŚWllB^^
ROZDZIAŁ XVII Teorie biurokracji 445
W pracy Bureaucracy aud Representative Government (1971) William Niskanen
przekonywał, iż głównym motywem przyświecającym wyższym rangą biurokratom,
niezależnie od wizerunku urzędników służby cywilnej, jest powiązany z karierą ego­
izm, w związku z czym dążą oni od zwiększenia budżetu i ekspansji tej agencji, w któ­
rej pracują. Dzieje się tak, gdyż rozwój biurokracji gwarantuje stałe zatrudnienie,
zwiększa perspektywy awansu, wpływa na wzrost zarobków i przynosi najwyższym
urzędnikom większą władzę, możliwości roztaczania protekcji i prestiż. Biurokracje
mają więc silną dynamikę wewnętrzną, która prowadzi do wzrostu samego państwa
i rozszerzania zakresu jego odpowiedzialności na kolejne sfery życia publicznego. We­
dług Nowej Prawicy zdolność mianowanych urzędników do narzucania priorytetów
politycznych pochodzącym z wyboru politykom przybliża do wyjaśnienia, jak doszło
do rozrostu państwa pod rządami reprezentującymi bardzo zróżnicowane oblicza ide­
ologiczne. Podobnie przypisywane biurokratom naturalne skłonności socjaldemokra­
tyczne mają istotne konsekwencje dla rządów Nowej Prawicy, która stawia sobie za
cel zmniejszenie zasięgu państwa. Wierzy ona po prostu, iż o ile zabraknie możliwo­
ści kontroli lub omijania władzy biurokratycznej, wszelkie próby prowadzenia poli­
tyki wolnorynkowej będą skazane na niepowodzenie.
Płynąca ze strony Nowej Prawicy krytyka zwraca także uwagę na nierynkowy charak­
ter biurokracji państwowej i dokonuje porównania pomiędzy ciałami sektora prywatne­
go i publicznego, w którym te ostatnie wypadają niekorzystnie. W tym ujęciu, struktu­
ra ciał z sektora prywatnego, takich jak korporacje biznesowe, jest oparta na połączeniu
czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Zasadniczym czynnikiem wpływającym na
biznes od wewnątrz jest dążenie do maksymalizacji zysku, które zmusza firmę do więk­
szej wydajności ekonomicznej poprzez wywieranie stałego nacisku na zmniejszanie kosz­
tów. Jeśli chodzi o presję z zewnątrz, przedsiębiorstwa działają w warunkach konkuren­
cyjnego rynku, co zmusza je do wychodzenia naprzeciw naciskom ze strony konsumentów
poprzez proponowanie innowacyjnych produktów i do korygowania cen.
Tymczasem biurokracja nie jest dyscyplinowana dążeniem do osiągnięcia zysku.
Nawet gdy koszty przewyższą dochód, rachunek zostanie wystawiony podatnikom.
Podobnie, biurokracja państwowa ma na ogół pozycję monopolisty, dzięki czemu nic
nie zmusza jej do reagowania na naciski ze strony rynku. Skutek jest taki, że biuro­
kracja (podobnie jak wszystkie organy sektora publicznego) z natury cechuje się mar­
notrawstwem i brakiem wydajności. Ponadto, stale świadczy usługi kiepskiej jakości,
które rozmijają się z potrzebami i życzeniami konsumentów. Ta filozofia Nowej Pra­
wicy głosząca, że: „prywatne = dobre; publiczne = złe”, nakazuje zmniejszenie biu­
rokracji, a jeśli nie jest to możliwe, wprowadzenie do niej technik zarządzania cha­
rakterystycznych dla sektora prywatnego.
Krytycy teorii publicznego wyboru są zdania, iż zawiera ona poważne błędy, jako
że przedstawia jednostki w oderwaniu od ich środowiska społecznego. Twierdzą po­
nadto, iż cechuje ją preferencja wobec konserwatywnych wartości, widoczna w zało­
żeniu odnośnie racjonalnego egoizmu istot ludzkich. Jednakże inni, także opierając
się na koncepcji publicznego wyboru, doszli do skrajnie odmiennych wniosków. Dun­
leavy (1991), na przykład, przekonywał, że jeśli poszczególni biurokraci są racjonal­
nymi aktorami, z większym prawdopodobieństwem preferować będą tzw. strategie
bureaushaping, służące wzmocnieniu pozycji urzędu, niż, jak sugeruje teoria wyboru
publicznego, strategie maksymalizacji budżetu.
MWiB^g^
«* -'iiii^^ “’ wi»*
 MiW^^ '‘Rț^W|||^ ’^W'#^’.^
CZĘŚĆ 4 Biurokracja
Priorytety zakładające maksymalizację budżetu bez wątpienia idą w parze ź
rostem państwa, zwłaszcza pod nieobecność dyscypliny rynkowej. Jednakże podii^S
cie zbiorowego działania, zmierzającego do tego celu, nastręcza wielu trudnoŚ^^®
a wyżsi rangą urzędnicy przejawiają większe zainteresowanie korzyściami związ^^^^B
mi z pracą, niż z samymi finansami. Dunleavy sugerował, że biurokraci zwykle’ n|®||
dają największe znaczenie kwestii zapewnienia sobie odpowiedniej pracy w sprzyjai^
jącym i atrakcyjnym otoczeniu. Dzieje się tak, ponieważ wyżsi rangą urzędnicy' ' ło w łatach 70., by w 1996 roku spaść do 499 tysięcy w rezultacie polityki neolibe-
służby cywilnej są szczególnie zaabsorbowani interesami i wagą zadań związanych!-. -.
z ich pracą, zaś zatrudnienie w sektorze publicznym stwarza im stosunkowo skrom-'-"' '
ne możliwości poprawy zarobków, pewność zatrudnienia i perspektywy awansu,'.
Oczywiście zajmujący najwyższe stanowiska funkcjonariusze, którzy są zaintereso-;
wani wzmacnianiem pozycji urzędu działaliby inaczej niż twórcy imperiów demo® ■
nologii Nowej Prawicy. ^8*/^
H Rola biurokracji
Funkcje biurokracji Wll
Na pierwszy rzut oka biurokracja spełnia jedną bardzo ważną funkcję. Jej podstawo- -
wym zadaniem jest wykonywanie i wdrażanie prawa stanowionego przez legislaturę
oraz decyzji podejmowanych przez polityczną władzę wykonawczą. I tak, gdy inne
funkcje rządu (takie jak reprezentacja, kształtowanie polityki i artykulacja interesów)
są sprawowane przez wiele instytucji, implementacja polityki jest zadaniem przypisa- •
nym jedynie urzędnikom służby cywilnej, którzy podlegają politycznemu kierownic- ft'
twu. Ponadto weberowski model biurokracji jako racjonalnej i obiektywnej machiny
zdaje się oddzielać świat administracji i polityki. W tym ujęciu, biurokraci są postrze- în­
gâni jako zwykłe trybiki w maszynie, jako solidni i skuteczni administratorzy, którzy
działają w ramach określonej hierarchii i zgodnie z jasno zdefiniowanymi zasadami. -O
Rzeczywistość jest inna. Mimo formalnego podporządkowania i bezpartyjności, biu-
rokraci wywierają niebagatelny wpływ na proces polityczny, wypełniając rym samym r'^ J zadaniami administracyjnymi. Debata dotycząca politycznego znaczenia biurokracji
wiele funkcji w systemie. Do najistotniejszych z nich zaliczają się:
• realizacja zadań administracyjnych
• służenie doradztwem politycznym
• artykulacja i agregacja interesów
• utrzymywanie stabilności politycznej.
Administracja
Zasadniczą funkcją biurokracji jest wprowadzanie w życie oraz wykonywanie prawa
i polityki: spoczywa więc na niej obowiązek administrowania sprawami państwa.
Z tego powodu biurokrację określa się niekiedy mianem „administracji”, podczas gdy
polityczna egzekutywa jest nazywana „rządem”. W świetle tego rozróżnienia można
oddzielić od siebie polegającą na tworzeniu polityki rolę polityków i skupiające się
na jej wdrażaniu zadania biurokratów. Ogromna większość urzędników służby cywil-
ROZDZIAŁ XVII Rola biurokracji 447
^-nej jest zaangażowana prawie wyłącznie w obowiązki administracyjne, których za-
kres sięga od wdrażania programów opieki społecznej po regulację gospodarki, udzie-
^Blanie zezwoleń, czy zapewnianie informacji lub porad obywatelom w kraju i zagrani-
R°zni’ar biurokracji pozostaje więc w ścisłym związku z szerszymi zadaniami
państwa. Zatrudnienie w służbie cywilnej w Wielkiej Brytanii rosło w XX wieku pro-
porcjonalnie do roli rządu. Najwyższy pułap, w wysokości 735 tysięcy osób, osiągnę-
£ ralnej prowadzonej od lat 80. XX wieku. Biurokracja federalna w USA zwiększyła
r' się znacząco w wyniku Nowego Ładu, przekraczając obecnie 2,5 miliona. System cen-
IKralnego planowania w ZSRR wymagał ostatecznie zatrudnienia 20 milionów nadzo-
Łiujących go urzędników państwowych.
Niemniej jednak wizerunek biurokratów jako funkcjonariuszy, którzy jedynie sto-
K sują przepisy i wykonują wydawane przez innych rozkazy może być mylny. Po pierw-
Ł sze, jako że wiele administracyjnych szczegółów z konieczności pozostawia się urzęd-
nikom, w niektórych przypadkach daje się im znaczną swobodę w decydowaniu
o sposobach implementacji polityki. Po drugie, stopień kontroli politycznej, jakiej
K podlega biurokracja, zmienia się znacznie w zależności od państwa. Podczas gdy funk-
1 cjonariusze państwowi w Chinach są poddani surowemu i nieustannemu nadzorowi
ze strony partii, we Francji czy Japonii wysoki status i opinia ekspertów gwarantują
K im znaczny zakres autonomii. Po trzecie, jako osoby pełniące role doradców, wyżsi
!. rangą urzędnicy służby cywilnej mają możliwość nadawania kształtu polityce, admi-
K nistrowania którą później się od nich wymaga.
Doradztwo polityczne
Polityczne znaczenie biurokracji wywodzi się w dużej mierze z pełnionej przez nią roli
głównego źródła informacji politycznej i doradztwa dla rządu. Ta polityczna rola po-
zwala na odróżnienie najwyższych rangą urzędników państwowych, którzy na co dzień
kontaktują się z politykami i występują w charakterze doradców politycznych, od urzęd-
| ników średniego i niższego szczebla, którzy mają do czynienia z bardziej rutynowymi
skupia się więc zazwyczaj na tej elitarnej grupie najwyższych funkcjonariuszy. W teorii
K: można poprowadzić jasne rozróżnienie pomiędzy polityczną odpowiedzialnością biu-
B rokratów i polityków. Tworzeniem polityki (patrz s. 494) zajmują się ponoć politycy;
"^
Administracja
| Termin „administracja" jest używany na wiele sposobów. Można stosować go zbiorczo w odniesieniu do
wyższego rangą personelu władzy wykonawczej, jak w przypadku „administracji Clintona". Bardziej ogólnie,
administracja oznacza zadanie koordynacji i wykonywania polityki. Pojęcie administracja związane jest
z pomaganiem czy służeniem innym (jego etymologia łączy się ze służbą innym). W tym sensie wszyscy
urzędnicy służby cywilnej są włączeni w administrację. W węższym ujęciu administracja oznacza zajmowanie
| się informacją i utrzymywanie kontroli. W tym znaczeniu dotyczy menedżerskich powinności wyższych rangą
funkcjonariuszy, w odróżnieniu od realizacji zwykłych zadań egzekucyjnych. Administracja publiczna odnosi
| się albo do mechanizmów i instytucji, przez które urzeczywistnia się politykę publiczną, albo do dyscypliny
£ akademickiej zajmującej się badaniem tych mechanizmów.
 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
biurokraci służą jedynie radą. Polityczna rola urzędników państwowych sprowadza się
więc do dwóch funkcji: przedstawiania dostępnych ministrom rozwiązań politycznych;
oraz analizowania propozycji politycznych pod względem ich możliwego wpływu i kon­
sekwencji. Wpływy polityczne wyższych urzędników są ponadto ograniczone przez:
fakt, iż albo ciąży na nich wymóg politycznej neutralności, jak w Wielkiej Brytanii, Ja^
ponii czy Australii, albo podlegają systemowi nominacji politycznej, jak w USA. ^ gsze są mianowani według politycznego klucza za sprawą tak zwanego „systemu łu-
Jednakże istnieją powody, by wierzyć, że polityczna rola urzędników państwowych,
jest większa, niż wynikałoby to z powyższych uwag. Przykładowo, nie istnieje jedno#
znaczne rozróżnienie pomiędzy tworzeniem polityki a oferowaniem politycznych pq^
rad. Decyzje są podejmowane po prostu na podstawie dostępnych informacji, co
oznacza, iż na ich kształt nieodmiennie wpływa otrzymana rada. Co więcej, będąc za­
sadniczym źródłem dostępnych politykom informacji, biurokraci skutecznie kontro^
lują ich przepływ: politycy wiedzą o tym, o czym powiedzą im urzędnicy państwo­
wi. Informacja może być więc ukrywana lub przynajmniej „kształtowana” wedle
preferencji służby cywilnej. Zasadniczym źródłem władzy biurokracji jest niemniej
jednak biegłość i wiedza specjalistyczna, którą gromadzi. Wraz z poszerzaniem zakre­
su obowiązków rządu i narastaniem złożoności polityki, politycy, będący „amatora­
mi”, w nieunikniony sposób skazani są na korzystanie z usług swych profesjonalnych
biurokratycznych doradców.
Artykulacja interesów
Biurokracja często pomaga w artykulacji, niekiedy zaś także w agregacji interesów, choć
w żadnym wypadku nie jest to jedną z jej formalnych funkcji. Biurokracja ma styczność
z grupami interesu poprzez zadanie implementacji polityki oraz zaangażowanie w jej | . H
formułowanie i doradztwo. To zjawisko nasiliło się w wyniku tendencji korporacjoni-
stycznych (patrz s. 341), które rozmyły podziały pomiędzy zorganizowanymi interesa-■
mi a agencjami rządowymi. Grupy takie jak lekarze, nauczyciele, rolnicy czy korpora- ; ■
cje biznesowe stały się więc „klientelą”, obsługiwaną przez odpowiednie agencje,
stanowiąc jednocześnie nieocenione źródło informacji i wskazówek. Taki klientelizm . S
może służyć systemowi politycznemu, o ile pomaga w utrzymaniu konsensusu. Z racj^^
dostępu zorganizowanych interesów do procesu formułowania polityki wzrasta pra^{^ w
dopodobieństwo, że będą one współdziałać przy realizacji polityki rządowej. Z drugiej®
strony klientelizm może kolidować z publicznymi obowiązkami urzędników państwowi
wych. Dzieje się tak przykładowo, gdy amerykańskie agencje regulacyjne w ostatecz-fe
nym rozrachunku znajdują się pod kontrolą przemysłu, który same miały ponoć ko^V V
trolować. Kiedy interesy grupowe zbiegają się z interesami biurokracji, może rozwinąć.. /
się sieć polityczna, niemożliwa do zwalczenia przez polityków w demokracji.
Stabilność polityczna
Klientelizm - relacja,
w której ramach agencje Ostatnią funkcją biurokracji jest zapewnianie stabilności i ciągłości'
rządowe zaczynają służyć w systemie politycznym. Zadanie to niekiedy uznaje się za szczególnie . B
interesom grup klientów, ważne w państwach rozwijających się, gdzie istnienie kadry wykwallfeiâ
za których regulowanie
kowanych urzędników zawodowych może stanowić jedyną gwarancją,.;;,
i nadzorowanie są sprawowania rządów w uporządkowany i wiarygodny sposób. St^^^^U™ skuteczność kontroli zewnętrznej, poziom dyscypliny administracyjnej, siła wewnętrznych zasad i norm
odpowiedzialne.
ność ta jest w dużej mierze zależna od statusu biurokratów jako zatmd^W®
•^/H .....^~2.*lbibiii^^ ..jfi^iMM^^
j ROZDZIAŁ XVII Rola biurokracji
nionych na stale i profesjonalnych urzędników publicznych: podczas gdy ministrowie
i i rządy przychodzą i odchodzą, biurokracja trwa niezmiennie. Reformy Stafforda Nor-
I thcote’a i Charlesa Trevelyana z 1870 roku, które stworzyły nowoczesną służbę cywil-
| ną w Wielkiej Brytanii, były oparte na zasadach bezstronnego wyboru, neutralności
l politycznej, trwałości i anonimowości. Nawet w USA, gdzie wyżsi rangą funkcjonariu-
pów”, znaczna ilość federalnych biurokratów to zawodowi urzędnicy służby cywilnej.
I Jednak ciągłość może mieć także swoje wady. Pod nieobecność odpowiedzialności
I i efektywnego nadzoru ze strony społeczeństwa, może bez wątpienia dochodzić do
korupcji - problemu występującego w wielu krajach rozwijających się, gdzie potęgu-
M dodatkowo rozpowszechnione ubóstwo i upośledzenie społeczne. W innych
I przypadkach, trwałość może zrodzić w urzędnikach służby cywilnej albo skłonność
■ ku arogancji i zaściankowości, albo nastawienie przychylne wobec konserwatyzmu.
P Zawodowi urzędnicy państwowi mogą dojść do przekonania, że potrafią definiować
1 dobro wspólne i wolę powszechną lepiej niż pochodzący z wyboru politycy. Mogą
więc znajdować uzasadnienie dla sprzeciwiania się radykalnym czy reformatorskim
tendencjom politycznym, przypisując sobie rolę strażników interesu państwa.
Organizacja biurokracji
•■•Jedną z niedoskonałości Weberowskiej teorii biurokracji jest fakt, iż sugeruje ona ja-
jakoby kampania na rzecz efektywności i racjonalności miała doprowadzić do przyję­
ci cia zasadniczo podobnych struktur biurokratycznych na całym świecie. „Idealny typ”
^Webera ignoruje wielość sposobów, na jakie można zorganizować biurokrację, jak
- również różnice wynikające z politycznego, społecznego i kulturowego kontekstu jej
® r'działania. Sposób organizacji biurokracji jest istotny z dwóch względów. Wpływa na
^administracyjną skuteczność rządu i stopień, w jakim można osiągnąć odpowiedzial-
H ^ność publiczną i kontrolę polityczną. Kwestia organizacji zyskała na znaczeniu, szcze-
i. golnie od lat 80. XX wieku, wraz ze wzrostem nacisku na zmniejszenie wydatków
BPU^^CZn^C^' Częściowo iest to odzwierciedleniem rozprzestrzeniania się ideałów No-
^raw*cy> lecz stanowi zarazem jedną z konsekwencji globalizacji gospodarczej.
O MWiele państw zajęło się więc racjonalizacją swej machiny administracyjnej, który to
: proces niekiedy przedstawia się jako „wymyślanie rządu na nowo”. Niemniej jednak
pociąga on za sobą poważne polityczne, a nawet konstytucyjne implikacje.
IP*
^ ^Korupcja
W ogólnym znaczeniu, korupcja jest stanem zepsucia lub moralnego splugawienla. Mówi się, że władza
korumpuje, gdyż wywołuje żądzę dominacji i niewrażliwość na cierpienia innych. W węższym znaczeniu, jest
BrOiinem ąuas/-prawnym, który określa zaniedbanie „właściwych" lub publicznych obowiązków ze względu
gżenie d° uzyskania korzyści prywatnych. W większości przypadków, korupcja ma charakter materialny
fw ^° śc'^le l'nansDwy> ^ iei najczęstszym przejawem w polityce są łapownictwo i „brud moralny". Poziom
^orupcji w danej instytucji czy systemie jest uwarunkowany przez szereg czynników, do których zaliczają się
postępowania oraz ogólny stopień rozwoju gospodarczego.
iWii#
 f>'*!W
''♦Wl1^^^^ • •
150 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
Każda biurokracja państwowa jest zorganizowana w pewien sposób, w oparciu
o kryterium celu czy funkcji. Osiąga się to poprzez budowę ministerstw, departamen-..
tów i agencji odpowiedzialnych za poszczególne obszary polityki: edukację, gospo-d^
darkę mieszkaniową, obronę, zwalczanie narkotyków, opodatkowanie itd. Rzecz ja­
sna, liczba takich departamentów i agencji jest różna w zależności od czasu czy
państwa, podobnie jak różne są sposoby podziału czy łączenia funkcjonalnych oboi
wiązków. Przykładowo, ulegające poszerzeniu obowiązki rządu USA znalazły wyraźni!
w stworzeniu Departamentu Zdrowia i Usług Społecznych w 1953 roku oraz Depar-g
tamentu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast w roku 1965. W Wielkiej Brytanii zmie-^
niające się priorytety rządu doprowadziły do utworzenia Departamentu Kultury, Mes!
diów i Sportu w 1997 roku, jak również do zastąpienia Departamentu Zatrudnienia
Departamentem Pracy i Emerytur w roku 2001.
Najbardziej znaczącą cechą tej definiowanej funkcjonalnie biurokracji jest stopień
centralizacji lub decentralizacji. W utrzymujących się reżimach komunistycznych, ta-B
kich jak Chiny, odnaleźć można jedne z najbardziej scentralizowanych systemów biu-;-
rokratycznych, które są przedmiotem ścisłej kontroli partyjnej i nadzoru na każdym
szczeblu. Niemniej jednak rozmiary i złożoność biurokracji komunistycznych zapewni
niają także znaczny zakres niezależności na poziomie biura czy departamentu. Przy^
kładowo, mimo formalnego „przywództwa” KPZR, biurokracja sowiecka funkcję^
nowała jako zawiły mechanizm artykulacji i agregacji interesów, stanowiąc formę
„pluralizmu instytucjonalnego ” (Hough, 1977). Zgodnie z tradycją, służba cywilna
Wielkiej Brytanii jest scentralizowana. Ma wspólną politykę rekrutacji i awansów.
oraz jednolitą strukturę wynagrodzeń i przebiegu kariery. Ideał zunifikowanej służ^
by cywilnej rozwinął pod pewnymi względami wydany w 1966 roku Raport Fulto-
na, znoszący podział na trzy szczeble, który stanowił rodzaj systemu klasowego. Jed^
nakże, przypisując większą wagę kompetencjom w danym zakresie i wiedzy
specjalistycznej, a nie generalnemu przygotowaniu, wzmocnił „departamentalizm”';!
Ponadto, ustanawiając Ministerstwo Służby Cywilnej (później zlikwidowane), której
miało przejąć odpowiedzialność za rekrutację, awanse i warunki pracy, umożliwił
większą autonomię biurokracji.
Najbardziej bCClllLailZUWaiia
iNUJUaiUZlC) scentralizowana biurokracja liberalno-demokratyczna występuje
UIUIOKTHCja lHJdailIO-UCIHUKLUiyCZ.Ha występuje trăs
dycyjnie we Francji. Podczas gdy biurokracja w państwach takich jak Wielka Bryta- / ,^ fc- Począwszy od lat 70. XX wieku konwencjonalna struktura biurokracji rządowej jest
nia czy Niemcy rozwinęła się w procesie reform i adaptacji, system francuski został
Departamentalizm
Departamentalizm odnosi się do sil odśrodkowych w ramach struktury biurokratycznej, które wzmacniają ^^
odrębność poszczególnych departamentów i agencji. Agencje są więc w stanie dążyć do własnych, odrębnych,';;;
interesów i sprzeciwiać się zarówno kontroli politycznej, jak i ogólniejszej dyscyplinie administracyjnej. . ja®
Odrębna kultura agencji rządowych jest kształtowana przez czynniki takie jak ich zobowiązania polityczne,
zbiorowe interesy ciała urzędniczego oraz interesy grup klientów, które obsługują. Wysiłki ukierunkowane.®^
na przeciwdziałanie departamentalizmowi przy pomocy przenoszenia urzędników z agencji do agencji
czy poddawanie ich ściślejszej kontroli obarczone są ryzykiem obniżania poziomu ich kompetencji
i specjalizacji. Próby te mogą być także udaremniane przez tendencję do „asymilacji", jaką wykazują
ministrowie i wyżsi rangą urzędnicy, którzy zostają pochłonięci przez kulturę swojego departamentu.
^raiv.v.sni»;^«ee<M KW«WR®BinHSłlWa ;»’ SîărS5 5S®$3®S
: 'WJiipifi^ ^
ROZDZIAŁ XVII Rola biurokracji 451
stworzony na bazie napoleońskiego modelu administracji. Podkreślał on znaczenie
wysoce scentralizowanego i hierarchicznie zorganizowanego organizmu złożonego
z ekspertów technicznych, oddanych długoterminowym interesom państwa francu­
skiego. Conseil d’Etat (Rada Stanu) jest naczelnym organem administracyjnym Fran­
cji; doradza w kwestiach prawnych oraz administracyjnych i pełni funkcję najwyż­
szego sądu administracyjnego. Ecole nationale d'administration oraz Ecole
polytechnique służą jako placówki szkolące urzędników służby cywilnej, dając wyż­
szym urzędnikom i ekspertom technicznym (tak zwanym grands corps) niezrównany
prestiż. Jednakże napoleoński model surowej dyscypliny i jednolitości nie został ni­
gdy w pełni zrealizowany. Istnieje tendencja do podziału między generalistami a spe­
cjalistami, między wyższymi i niższymi rangą urzędnikami służby cywilnej oraz po­
między rywalizującymi ze sobą biurami i departamentami, a zwłaszcza ministerstwem
finansów a ministerstwami o najwyższych wydatkach.
Tymczasem Stany Zjednoczone stanowią przykład biurokracji zdecentralizowanej.
Biurokracja federalna działa pod formalnym zwierzchnictwem prezydenta jako szefa
administracji. Jednakże jest ona tak rozmyta i niesprawna, że wszyscy prezydenci ma­
ją trudności z koordynacją i kierowaniem jej działań. Jednym z powodów tej frag-
mentaryzacji jest fakt pokrywania się obowiązków przypisanych rządowi federalne­
mu oraz rządom na szczeblu stanowym czy lokalnym. Dla skutecznej realizacji zadań
konieczna jest współpraca władz różnego szczebla. Drugim powodem jest wpływ po­
działu władzy (patrz s. 390). Podczas gdy departamenty i agencje wykonawcze dzia­
łają pod zwierzchnictwem prezydenta poprzez sekretarzy czy dyrektorów, Kongres
tworzy, a także finansuje, oszałamiającą liczbę niezależnych komisji kontrolnych. Cho­
ciaż do prezydentów należy mianowanie członków tych komisji, nie mogą ich odwo­
łać ani ingerować w zakres ich obowiązków, który ustala Kongres. Trzecim powodem
jest napięcie pomiędzy zatrudnionymi na stale urzędnikami służby cywilnej, którzy
powoływani są w drodze publicznych egzaminów konkursowych i umieszczani na da-
Ș nym szczeblu hierarchii, a znacznie mniejszą liczbą osób mianowanych według poli­
tycznego klucza na tak zwane stanowiska z puli C. Podczas gdy od tych ostatnich moż­
^ na oczekiwać uznania lojalności wobec rządu za priorytet, pierwsi mogą angażować
p się bardziej w rozwój oraz ciągłość usiug
usług ii programów swych urzędów.
® przedmiotem szczególnych analiz i nacisku. W skrajnych przypadkach doprowadziło
I to do prób restrukturyzacji administracji. Przykładowo, administracja Clintona była
| Î pod wielkim wrażeniem pomysłów zawartych przez- Osborne’a i Gaeblera w pracy
I Rządzie inaczej (1992, wyd. poi. 2005). Sugerowali oni, że zadanie rządu polega na
| sterowaniu, a nie na wiosłowaniu: innymi słowy, rząd działa najlepiej, gdy skupia się
r na P°dejmowaniu decyzji, zaś świadczenie usług czy wdrażanie polityki pozostawia in-
^^ Fynym organom, które działają w charakterze przedstawicieli państwa. W teorii, takie
» Podejście nie musi koniecznie wiązać się z kurczeniem się obowiązków państwa, lecz
^najbardziej entuzjastyczni z jego zwolenników wywodzą się bez wątpienia z kręgu No-
i Wei ławicy, która przyjęła tę analizę jako część szerszego ataku na „wielki” rząd.
Z^P
; J p Pomysły te wywierają znaczny wpływ w USA i kilku innych krajach zachodnich.
?;B®
B Budowa „państwa umożliwiającego”, a nawet „państwa szkieletowego” posunęła się
<
--^fi
’ ■ I najdalej w Nowej Zelandii, za sprawą reform służby cywilnej wprowadzonych przez
^Thatcher'i Majora, a następnie rozwijanych przez Blaira, wywierając także wpływ
K'X^^i.aasEK astm1
452 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
na Wielką Brytanię. Pomysły te położyły podwaliny pod nowe zarządzanie public^
ne. Doniosły krok w tym kierunku został poczyniony w 1988 roku wraz z rozpów
częciem tzw. „inicjatywy następnych kroków”, która zapoczątkowała demontaż jed-
nolitej administracji państwowej poprzez ograniczanie roli ministerstw do funkcji!
politycznych, stanowiących „trzon” ich działalności, i przekazywanie odpowiedzial­
ności za implementację do agencji wykonawczych, co ma miejsce w Szwecji. Do ro- .
ku 1996, 70% urzędników służby cywilnej w Wielkiej Brytanii pracowało w tych/
agencjach „następnych kroków”, przy czym coraz większy zakres zadań zlecano in-’
stytucjom prywatnym. : nia funkcje rządowe, zaś jej pracownicy to częściej osoby pochodzące z nominacji, niż ministrowie
Próby nadrobienia domniemanej niewydajności i obojętności w administracji pu­
blicznej doprowadziły także do szerszego wyznaczania celów wynikowych i zastosó-.
wania pomiaru jakości. Począwszy od 1997 roku, rząd Blaira podejmuje próby krze­
wienia w brytyjskim sektorze publicznym kultury wyznaczania celów i poddawania
ocenie wyników pracy, łącząc finansowanie z wypełnianiem celów i wskazując goto­
wość do publicznego demaskowania osiągnięć „niższych niż spodziewane”. Tego ro­
dzaju innowacje idą także w parze z poważnym wzrostem znaczenia organizacji qu^
asApozarządowych (patrz s. 453) w zarządzaniu usługami w dziedzinie zdrowia’/
edukacji, kontroli i rozwoju miast. W 1996 roku liczbę instytucji gnrzsz-pozarządo/
wych w Wielkiej Brytanii szacowano na 5207. Ich wydatki wynosiły ponad 60 mi- ’
liardów funtów w skali roku (35% łącznych wydatków publicznych), zaś liczbatzaO
trudnianych pracowników sięgała 60 tysięcy. Jednakże najbardziej radykalną próbą ?
„ograniczenia kompetencji państwa” w Wielkiej Brytanii była polityka prywatyzacji?'
za sprawą której począwszy od lat 80. XX wieku, w ręce prywatne przechodziły paMl
stwowe gałęzie przemysłu takie jak telekomunikacja, elektryczność, gaz, woda czy
transport lokalny. Partnerstwa publiczno-prywatne zwiększyły ponadto rolę insty^O
cji prywatnych w finansowaniu i świadczeniu usług publicznych.
Jako że rządy usiłują panować nad wydatkami publicznymi, jest wielce prawdopęS
dobne, iż taki rozwój wydarzeń, szczególnie zaś rozdział pomiędzy doradztwem pp^
litycznym a implementacją polityki, będzie coraz częstszy. Jednakże kampania na.'
rzecz usprawnienia administracji, sprzyjania efektywności i cięcia wydatków jest.ob­
ciążona kosztami politycznymi. Najbardziej oczywistym z nich jest osłabianie odp^
Nowe Zarządzanie Publiczne
Nowe Zarządzanie Publiczne oznacza użycie technik zarządzania sektorem publicznym w rządzeniu
państwem oraz transfer funkcji rządu do organów prywatnych. Zgodnie z filozofią NZP rząd powinien
„sterować” (decydować o polityce), zaś organy prywatne „wiosłować" (dostarczać usługi). Ponadto organon/?
publicznym powinno się wpoić „ducha przedsiębiorczości”. Jego przejawem może być m.in. bezpośrednią
odpowiedzialność menedżerów za wyniki, wytyczanie wyraźnych celów służących ocenie rezultatów, alokacja’
zasobów zgodnie z osiągniętymi wynikami, zastosowanie kontraktów krótkoterminowych i strategii otwartej^
rekrutacji. NZP reprezentuje ogólne przejście od hierarchii ku rynkowi i od rządzenia ku zarządzaniu (patrz?/
s. 6). Zwolennicy łączą NZP z oszczędnością, sprawnością i efektywnością (economy, efficiency,
effectiveness). Zdaniem krytyków podważa ono etos służby publicznej i osłabia odpowiedzialność,
jak również mnoży nowe ciała regulacyjne czy kontrolne. Ponadto, według nich filozofia oparta na zasadzie .
„prywatne = dobre, publiczne = złe” jest z gruntu błędna.
zm litycznych świata. Trzecią wadą jest fakt, źe chociaż taki typ reorga-
" ^ ■" _ ^ „V. aJiuMK^iiMMuJii^ •B&f-i#»®«*-^^
ROZDZIAŁ XVII Rola biurokracji 453
Warto
wiedzieć
Organizacje guasApozarządowe (Quangos)
Quango jest skrótem od angielskiego określenia oznaczającego quasi-autonomiczną organizację po­
zarządową. Termin ten jest bardzo nieprecyzyjny i nastręcza wielu trudności definicyjnych. W naj­
szerszym sensie, określenie organizacja ąuasApozarządowa odnosi się do instytucji, która wypeł­
lub urzędnicy państwowi. Do organizacji guasApazarządowych należą więc ciała o rozmaitych funk­
cjach wykonawczych, jak również komitety doradcze czy trybunały. Quasi-autonomiczny status tych
organizacji oznacza, źe stanowią część rządu „na odległość, zaś ich pozarządowy charakter zna­
J. czy, iż są elementem „władz niewybieralnych”.
Niektóre korzyści związane z organizacjami quasi-pozarządowymi:
,• pozwalają rządowi na odwołanie się do doświadczenia, kompetencji i specjalistycznej wiedzy ze-
/ wnętrznych wobec niego doradców,
• odciążają „oficjalne” departamenty i agencje rządowe.
Źródła krytyki organizacji quasi-pozarządowych są następujące:
• poszerzają zakres ministerialnej protekcji, przyczyniając się tym samym do centralizacji władzy
^politycznej,
• osłabiają odpowiedzialność demokratyczną, sprawiając, że instytucje przedstawicielskie mają co-
,raz mniejszą zdolność nadzorowania, prac rządu,
• sprzyjają batkanizacji, sprawiając, że administracja publiczna jest bardziej chaotyczna i mniej
■ usystematyzowana.
; wicdzialności publicznej i pojawianie się „deficytu demokratycznego”. Jedną z moc-
nych stron jednolitej służby cywilnej jest fakt, że wspiera ona doktrynę odpowiedzial­
ności ministerialnej (patrz s. 458), która zapewnia ostateczną odpowiedzialność mia­
nowanych urzędników przed politykami pochodzącymi z wyboru, a poprzez nich
przed społeczeństwem. Tworzenie na wpół niezależnych agencji wykonawczych i,
przede wszystkim, organizacji gzwsf-pozarządowych, coraz częściej oznacza, że mini­
strowie nie ponoszą już odpowiedzialności za codzienne kwestie administracyjne czy
operacyjne. Z drugiej strony, zwolennicy reorganizacji przekonują, że przeciwwagę
stanowić może poprawa standardów świadczenia usług poprzez zastosowanie kart
i innych planów wynikowych.
?/ Drugi problem polega na tym, że wprowadzenie technik zarządzania, struktur i,
W coraz większym stopniu, personelu z sektora prywatnego może osłabić etos służ­
by publicznej, jaki przez lata usiłowały wykształcić biurokracje państwowe. Kultu-
ra służby cywilnej w państwach tak odmiennych jak Japonia, Indie,
Francja czy Wielka Brytania może podlegać krytyce ze względu na Balkanizacja - rozbicie
swą rezerwę, a nawet arogancję, lecz przynajmniej od prywatnego politycznej całości na
.zysku czy przedsiębiorczości bliższe jej są idee takie jak misja publicz- mozaikę
ną i interes narodowy. Kultura służby cywilnej przyczynia się między antagonistycznych
jednostek (co często
lanymi do hamowania korupcji w większości demokracji plurali­
dzieje się na Bałkanach).
--^4iMw MM^ii;
 ^Wr-■• ^^m.^"^ ww^Wpl’i8’^’ Otw^łw^^ ’ !Y^?.
•nw*wwiB^ ''^'>’«0^^
454 CZĘŚĆ 4 Biurokracja ROZDZIAŁ XVII Biurokratyczna władza: poza kontrolą? 455

nizacji na ogół kojarzony jest z ograniczaniem zasięgu państwa, w praktyce ri^^B 9 H< strategiczną pozycję biurokratów w procesie politycznym
doprowadzić do większej centralizacji i kontroli ze strony rządu. Dzieje się tak, po^l
3 • związki logistyczne pomiędzy biurokratami a ministrami
nieważ gdy rząd zrzuca z siebie bezpośrednią odpowiedzialność za świadczeni^ ■, I H • status i kompetencje biurokratów.
usług, jest zmuszony do powoływania szeregu instytucji, mających sprawować funKsC
cje związane z finansowaniem i regulacją. To z kolei pozwala politykom na wywie-'^1’
ranie wpływu poprzez protekcję i wyznaczanie planów wynikowych, co niegdyś? ' &, Proces polityczny we wszystkich współczesnych państwach jest zorganizowany
podlegało kompetencji zawodowych biurokratów (Jenkins, 1995). W końcu||i» •W sposób, który zostawia wpływom służby cywilnej znaczną przestrzeń. Co najważ­
nieją problemy związane z prawem niezamierzonych rezultatów. Tak więc próby niejsze, jako doradcy polityczni, urzędnicy służby cywilnej mają dostęp do informa­
działania na rzecz oszczędności, sprawności i skuteczności w praktyce mogą mieąs^ cji i są w stanie kontrolować ich przepływ do swoich ministerialnych szefów. W de­
przeciwny efekt. Przykładowo, ZSRR ukazał, że „hiper-racjonalne” systemy planowe partamentach rządowych wiedza stanowi bez wątpienia władzę, a to właśnie urzędnicy
wania opartego na celach mogą w rzeczywistości mylnie kierować zasoby i prowąSO decydują o tym, co wiedzą, a czego nie wiedzą ministrowie. Polityczne rozwiązania
dzić do ruiny. V' .można dobierać, oceniać i prezentować w sposób służący osiągnięciu pożądanej de-
i Hęyzji. Oczywiście nie musi to koniecznie oznaczać, iż biurokraci celowo manipulują
I l^afiszują się ze swymi poglądami politycznymi, lecz jedynie, iż ich preferencje - świa-
H Biurokratyczna władza: poza kontrolą? Komie lub nieświadomie — w znaczącym stopniu organizują debatę publiczną i mogą
.■wpływać na treść podejmowanych decyzji.
Powiązania, jakie powstają pomiędzy biurokracją a zorganizowanymi interesami
Źródła władzy biurokratycznej .także umacniają jej pozycję. Biurokracja, będąca punktem styku pomiędzy rządem
I ’ a.grupami biznesowymi, pracowniczymi, zawodowymi i innymi, może tworzyć potęż-
Choć w świetle konstytucji biurokraci jawią się jako lojalni i oddani urzędnicy pan-;: ne sojusze i odgrywać kluczową rolę w formułowaniu i recenzowaniu rozwiązań po­
stwowi, często postrzega się ich jako silne i wpływowe postacie, które tworzą wśpók? litycznych. Doprowadziło to do powstania „sieci politycznych” (patrz s. 501): to jest
nie „czwartą władzę”. Tak różni teoretycy jak Weber, Burnham czy Trocki zwracają' , złożonych relacji pomiędzy biurokratami wyższego szczebla i przedstawicielami grup
uwagę na zjawisko władzy biurokratycznej i stopień, w jakim politycy są jej podległ^ s interesu, które są stosunkowo obojętne na wpływy społeczeństwa i pochodzących
Japońscy urzędnicy służby cywilnej, szczególnie w prestiżowym japońskim Minister^' .7. wyboru polityków. Nie trzeba dodawać, że władza biurokratyczna nie przestaje od-
stwie Handlu Zagranicznego i Przemysłu (MITI), są postrzegani jako „permarieritht 7 grywać znaczącej roli, nawet wtedy, gdy decyzje polityczne są już podjęte. Podczas gdy
politycy”, którzy zaplanowali japoński „cud gospodarczy” w latach 50. i 60. XX wiW politycy mogą szukać alternatywnych źródeł porad politycznych, są zmuszeni do po-
ku. Kellner i Crowther-Hunt (1980) nazwali służbę cywilną w Wielkiej Brytanii'^bry^- ’■•.'zostawiania implementacji polityki w rękach biurokracji, czy to zorganizowanej jako
tyjską klasą panującą”. Do wzmocnienia takiej opinii przyczyniły się wspomnienirpyi® 'zunifikowana jednostka, czy też pod postacią ^zwsz-niezależnych agencji. Kontrolowa-
łych ministrów talach jak Richard Crossman (1979), Barbara Castle (1980) czyBrțaH Kie procesu wdrażania stwarza urzędnikom służby cywilnej możliwość reinterpretacji
Sedgemore (1980). Podobnie istnieje pogląd, zgodnie z którym siłą napędową sto]ąT&f$j feeści polityki, jak również opóźniania, a nawet udaremniania jej wprowadzenia.
cą za unią monetarną i polityczną w UE jest urzędujący w Brukseli personel adminit W? Drugim źródłem władzy biurokratycznej są zachodzące pomiędzy ministrami i urzęd-
stracyjny Komisji Europejskiej, tak zwani eurokraci. -lw|i|L Kikami służby cywilnej związki operacyjne i dystrybucja korzyści. Ministrowie są na po-
Zaniepokojenie władzą biurokracji jest szczególnie poważne wśród tych środow^®^ pźor w polityce panami, zaś mianowani biurokraci to lojalni słudzy. Jednakże istnieją po-
politycznej prawicy czy lewicy, które odrzucają konwencjonalną ideę neutralności;^^ Ewbdy, by przypuszczać, że w praktyce relacja ta może być inna, wręcz odwrócona.
służby cywilnej. Jak podkreślano już wyżej, marksiści tradycyjnie przekonują,<żć;in^;£f/ ^Pierwszym z nich jest fakt, że najważniejsi biurokraci mają znaczną przewagę liczebną
teresy klasowe działają poprzez biurokrację, wykazując w szczególności tendencjędp^^ ■^•liad politykami. Przykładowo w USA, nawet jeśli uwzględni się jedynie mianowanych
hamowania radykalnych inicjatyw politycznych, pochodzących od rządów socjaii^^'^ ^urzędników najwyższego szczebla (kandydatura, która wymaga akceptacji Senatu), pre-
stycznych. Tymczasem Nowa Prawica twierdzi uparcie, iż interesowni urzędnicy pan®^ ^zydenci, wspierani przez mniej niż dwudziestu sekretarzy, stają wobec sześciuset wyż-
stwowi sprzyjają rozrostowi państwa, mając tym samym skłonność do sprzedwianiawM ^szych urzędników. W Wielkiej Brytanii stosunek ministrów do urzędników służby cy-
się polityce neoliberalnej lub wolnorynkowej. Jednakże należy pamiętać, że natura'^./;; Rlnej w randze podsekretarza i wyższej wynosi 2:13. Zakres władzy polityków jest
władzy biurokratycznej jest, być może w nieunikniony sposób, spowita tajemniej dóf^ ®ięc bardzo ograniczony, co oznacza, iż urzędnicy służby cywilnej mają znaczą swobo-
myślami. Dzieje się tak z dwóch powodów. Jeśli urzędnicy służby cywilnej sprawującej wykonywaniu swych politycznych i administracyjnych obowiązków.
władzę, to dochodzi do tego poprzez prywatne interesy z ministrami, które nieipod&M* ® Drugim czynnikiem jest odmienna ścieżka kariery urzędników służby cywilnej i po-
legają nadzorowi ze strony społeczeństwa. Ponadto w świetle innych niezliczonych^^ M^ów pochodzących z wyboru. Poza miejscami, gdzie funkcjonuje „system łupów”,
nacisków wywieranych na ministrów, wpływ służby cywilnej nie jest ^nhernjrW|M
USA, urzędnicy służby cywilnej są zatrudnieni na stałe, w tym sensie, iż pozo-
mniej jednak, można wyróżnić trzy źródła władzy biurokratycznej: g^ą na stanowiskach, podczas gdy rządy przychodzą i odchodzą. Ministrowie peł-

^iłiiiUCili
/•^SS^MIWir^S^ajKSIg#®^*?^*®;®^»!^^^^
456 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
nią swe funkcje jedynie tymczasowo, zaś w systemach parlamentarnych w rodzaju
Wielkiej Brytanii, gdzie przetasowania są częste, mogą pozostawać na stanowisku
przeciętnie tylko przez dwa lata. Obejmujący urzędy ministrowie mogą być więc
szczególnie podatni na oficjalny wpływ urzędników w czasie nabywania doświadcze­
nia administracyjnego i specjalistycznej wiedzy koniecznych do skutecznego kierowa?!
nia swoimi ministerstwami, zaś po wykonaniu tego zadania mogą równie dobrzeizók
stać przeniesieni do innego ministerstwa. Tymczasem urzędnicy służby cywilnej mają
pewność siebie, płynącą ze świadomości, iż z dużym prawdopodobieństwem prze^
ją antypatycznego „pana”.
Trzecią przewagą, jaka posiadają urzędnicy służby cywilnej jest fakt, że są oni peł­
noetatowymi doradcami politycznymi, podczas gdy ministrowie to zatrudnieni jedy­
nie na część etatu szefowie ministerstw. W tym samym czasie, gdy zwiększyło się ob­
ciążenie ministrów pracą, ze względu na rosnącą skalę i złożoność działalności rządny
zostali oni postawieni przed rosnącymi roszczeniami co do czasu i energii, jakie tnala
poświęcać na wykonywanie swych obowiązków. Zaliczają się do nich powinności zwią­
zane z Radą Ministrów i pracami w jej komitetach, niekiedy zobowiązania parlamen­
tarne i zadania w okręgach wyborczych, wystąpienia w mediach, udział w oficjalnych
i publicznych uroczystościach oraz wizyty zagraniczne i spotkania na szczycie. Mówiąc^^?
krótko, niezależnie od stopnia poświęcenia, wytrwałości i przedsiębiorczości mini­
strów, ich rola ogranicza się do strategicznego kierownictwa. Są oni świadomi, iż znacz-,
na część szczegółowych aspektów kwestii politycznych czy operacyjnych musi pozo­
stać w rękach mianowanych urzędników. ‘-j»
Ostatnim źródłem władzy biurokratycznej jest szacunek i status, jaki często przy-:
znaje się urzędnikom służby cywilnej. Zasadniczo wywodzi się on z ich kompetencji
i specjalistycznej wiedzy. W wielu systemach, wyższych rangą biurokratów postrzega
się jako elitarną merytokrację, powierzając im odpowiedzialność za interes narodo­
wy. Znajduje to z pewnością odzwierciedlenie w nacisku, jaki w procesie rekrutacji
i szkolenia urzędników służby cywilnej kładzie się na zasługi i osiągnięcia. Przykła­
dowo, najwyżsi urzędnicy służby cywilnej w Niemczech są rekrutowani z szeregów;
absolwentów studiów w drodze konkursowego egzaminu, zwykle z prawa. Następ?
nie muszą przetrwać surowy trzyletni program kształcenia, po którym następuje dni- ‘
gi egzamin państwowy. We Francji, Ecole nationale d'administration powstała wła- ’
śnie w celu rekrutacji i kształcenia najwyższych w kraju urzędników służby cywilnej,
będących generalistami. Uzupełnia tym samym pracę szkól takich jak Ecole polyt|#S|
nique, które kształcą ekspertów technicznych. Status elity, jakim cieszą się japońscy .
biurokraci, jest podtrzymywany przez system egzaminów, w toku których na jedno,
miejsce przypada czterdziestu kandydatów, jak również przez przewagę liczebną kaiiy'..
dydatów z Uniwersytetu Tokijskiego, którzy stanowią 70% urzędników służbycy^i®
nej, przy czym 2/3 z nich ukończyło prawo. Ich status został podwyższony przez od­
powiedzialność, jaką w okresie rekonstrukcji po II wojnie światowej wzięła na\S^&
barki niepoddana dokładniejszej selekcji japońska biurokracja, szczególnie w zakre- - ’
sie ustanawiania planowanej gospodarki rynkowej. Rzecz ma się podobnie ze stații-;;:/
sem brytyjskiej służby publicznej, który ma związek z dominacją kandydatówz urii-.'- ,
wersytetów Oksford i Cambridge oraz z rygorem tzw. szybkiej ścieżki awansu. ■'1
Dla porównania: rządy i ministrowie często obejmują swoje stanowiska bez należy
nego przygotowania i potrzebują porad oraz wsparcia. Chociaż rządy powstąją:
..^^ias^ .^iMMNiMw^
ROZDZIAŁ XVII Biurokratyczna władza: poza kontrolą? 457
ny oparciu o programy i manifesty partyjne, w zakresie przełożenia ogólnych celów
politycznych na praktyczne i realne programy legislacyjne są zależne od urzędników
■ służby cywilnej. Problem ten jest szczególnie dotkliwy ze względu na rozziew pomię­
dzy umiejętnościami i cechami koniecznymi do wygrania wyborów, a tymi, jakich po­
trzeba, by zarządzać skutecznie administracją. Szczególnie w systemach parlamentar­
nych ministrowie są mianowani z niezwykłe wąskiego grona (spośród członków tych
partii, które mają większość w zgromadzaniu) i niezwykle rzadko posiadają specjali­
styczną wiedzę z zakresu, jakim zajmuje się ich ministerstwo, czy wcześniejsze do­
świadczenie w zarządzaniu wielką organizacją.
Jak można kontrolować biurokratów?
Odczuwalna potrzeba kontroli biurokracji odzwierciedla wielość obaw. Co najważ-
j niejsze, niepoddana nadzorowi władza biurokratyczna jest zwiastunem upadku przed­
stawicielskiego i odpowiedzialnego rządu. Żeby demokracja polityczna miała znacze­
nie, mianowani urzędnicy muszą być w pewien sposób odpowiedzialni wobec
polityków, którzy z kolei ponoszą odpowiedzialność przed społeczeństwem. Co wię­
cej, jeden ze stałych zarzutów wobec demokracji liberalnej dotyczy tego, ze za fasa­
dą konkurencji partyjnej i publicznej odpowiedzialności znajduje się zawarowana wła­
dza biurokratów, którzy nie odpowiadają przed nikim. Dlatego należy ustanowić
zabezpieczenia przed korupcją, nieudolną administracją i arbitralnym sprawowaniem
władzy państwowej.
>1 Kontrola polityczna jest także wymagana ze względu na konieczność propagowa­
nia skuteczności w biurokracji, która może mieć skłonność do utrzymywania zawo­
dowych udogodnień i materialnego bezpieczeństwa. Innym względem jest potrzeba
K administracyjnej koordynacji, służąca przeciwdziałaniu odśrodkowym naciskom de-
U partamentałizmu. Sami biurokraci mogą przekonywać, że zewnętrzna kontrola jest
^zbędna w świetle samodyscypliny narzucanej przez surowe standardy zawodowe i głę-
boko zakorzeniony etos służby publicznej, zwłaszcza w przypadku permanentnych
urzędników służby cywilnej, jakich znaleźć można w Niemczech, Francji, Indiach czy
B Wielkiej Brytanii. Z drugiej strony, taka kultura służby cywilnej może być raczej czę-
g ścią problemu niż rozwiązania, umacniając wyniosłą arogancję opartą na przekona-
I’ niu, że „biurokraci wiedzą najlepiej”. Zasadnicze formy kontroli nad biurokracją
można sklasyfikować w następujący sposób:
tworzenie mechanizmów odpowiedzialności publicznej
upolitycznienie służby cywilnej
budowa kontr-biurokracji.
Nieudolna administracja
I g Odpowiedzialność polityczi; na - zle zarządzanie;
niewłaściwe użycie
Biurokracje państwowe można uczynić odpowiedzialnymi (patrz władzy, nieobiektywne
B 486) przed egzekutywa polityczną, zgromadzeniem, władzą sądow­ stosowanie reguł,
Wliczą i społeczeństwem. Egzekutywa polityczna jest niewątpliwie naj- nieprzestrzeganie
procedur lub po prostu
■- Ważniejszym z tych ciał ze względu na całokształt jej odpowiedzialno- brak kompetencji.
pgści za administrację rządową oraz bliską współpracę z służbą cywilną.
^Mltiftfe*
 WW‘H-.- •
wrwO
58 CZęŚĆ 4 Biurokracja
Najbardziej złożony system kontroli ze strony egzekutywy można odnaleźć w reżi||||
mach państwowego socjalizmu, takich jak Chiny czy ZSRR, gdzie hierarchicznie zosi^
ganizowana sieć organów partyjnych była zbudowana z myślą o jednoczesnym zarzą­
dzaniu administracją państwową i sprawowaniu nad nią kontroli. Jednakże aparat
rządowy w tych reżimach byl tak złożony i rozległy, że nawet wszechobecny wpływ
partii rządzącej nie zdołał powstrzymać biurokracji komunistycznych przed wykształ­
ceniem własnych interesów czy działaniem w charakterze kanału, poprzez który moż? I
na wyrazić gospodarcze, społeczne czy regionalne interesy.
W demokracjach liberalnych, zwłaszcza tam, gdzie występują rządy parlamentarne,.(
kontrola polityczna zależy w dużej mierze od poszanowania doktryny odpowiedział-H.
ności ministerialnej. Mówi ona, że tylko ministrowie są odpowiedzialni przed zgro;- i.;
madzeniem z a działania podlegających im urzędników i politykę prowadzoną przez -
ich ministerstwa. Najbardziej skrajna postać odpowiedzialności ministerialnej rozwi­
nęła się w Wielkiej Brytanii, gdzie zakłada się, że urzędnicy służby cywilnej ponoszą'
wyłączną odpowiedzialność przed swoimi ministrami, a tym samym przed rządem
sprawującym władzę w danym momencie. Zdolność tej doktryny do zapewniania kon- ■.
troli politycznej jest utrudniana przez trzy czynniki. Po pierwsze, jak wskazano po^tO
żej, kompetencje, rozmiar i złożoność współczesnej biurokracji praktycznie uniemoż^H
liwiają skuteczny nadzór ministerialny. Po drugie, ministrowie nie wykazują chęci ż
poświęcania swych karier politycznych przez rezygnację z pełnionych funkcji w wyniT O
ku błędów popełnionych przez urzędników (lub nich samych), zaś premierzy mają
opory związane z zachęcaniem do rezygnacji, które mogłyby wywołać niekorzystny |
rozgłos. Po trzecie, zgromadzeniom brakuje na ogół kompetencji i politycznej woliikó-
niecznej do poddania ministrów lub urzędników służby cywilnej skutecznej kontroli,.. '
Także nadzór legislacyjny może pomagać w zapewnianiu odpowiedzialności poliWgtó
tycznej biurokratów. Podjęta w 1979 roku w Wielkiej Brytanii decyzja zezwalająca HI^W
wo powołanym nadzwyczajnym komisjom parlamentarnym ds. ministerstw na wzię^żż.'
cie w krzyżowy ogień pytań wyższych rangą urzędników, jak i ministrów, -byłą^rk
wyraźnym dowodem słabości systemu odpowiedzialności ministerialnej. Skuteczna’, | k
kontrola legislacyjna jest jednakże związana z zasobami finansowymi. Kongres
nadzoruje prezydencki budżet i ma konstytucyjne upoważnienie do zapewniania śród-■
ifinicja iw
Odpowiedzialność ministerialna
Doktryna odpowiedzialności ministerialnej (odpowiedzialności „indywidualnej") określa relacje pomiędzy
ministrami i podlegającymi im ministerstwami oraz pozornie gwarantuje publiczną odpowiedzialność służby
cywilnej. Doktrynę tę można zauważyć w większości systemów parlamentarnych, najwyraźniej zaś w Wielkie]
1’8 Brytanii. Ma ona dwie zasadnicze cechy. Po pierwsze, ministrowie są odpowiedzialni za działania
i zaniedbania swoich ministerstw, co podtrzymuje fikcję, w świetle której ministrowie sami podejmują
wszelkie decyzje, zapadające w ich imieniu: „odpowiedzialność spada" na ministra. Po drugie, ministrowie";.'
są odpowiedzialni przed zgromadzeniem w tym sensie, że odpowiadają za wszystko, co dzieje się w ich-’^
ministerstwach oraz, że można ich usunąć ze stanowiska w przypadku nagannego postępowania czy 'A#|®8
niekompetencji podlegających im urzędników służby cywilnej. W teorii odpowiedzialność ministerialna
ustanawia łańcuch odpowiedzialności, który łączy urzędników służby cywilnej ze społeczeństwem _ si? go za pozomość działań {ombudsmani nie mają uprawnień wykonawczych) oraz ze względu na fakt,
za pośrednictwem ministrów i zgromadzeń. W praktyce jest często naginana do woli urzędującego
w danym czasie rządu.
KiW^Si^wKSUWaś
vț’^
ROZDZIAŁ XVII Biurokratyczna władza: poza kontrolą? 459
ków różnym departamentom i agencjom wykonawczym. Daje to komisjom kongresu
możliwość dokładnego przyjrzenia się pracy każdego z departamentów, skontrolowa­
nia ich kosztorysów i zdemaskowania przypadków złego administrowania czy sprze­
niewierzenia funduszy. Nadzór ze strony Kongresu może jednak pozwolić na tworze­
nie potężnych sojuszy, jak w przypadku tak zwanego „żelaznego trójkąta”: sieci
powiązań politycznych, które obejmują agencje wykonawcze, odpowiadające im ko­
misje w Kongresie oraz grupy interesu, z którymi i jedne, i drugie prowadzą interesy.
Nadzór sądowy biurokracji można odnaleźć zwłaszcza w tych systemach, gdzie
prawo administracyjne, które określa kompetencje i funkcje organów wykonawczych
państwa, stanowi odrębną gałąź prawa publicznego. W wielu państwach Europy kon­
tynentalnej prowadzi to do stworzenia sieci sądów administracyjnych i trybunałów,
mających prawo rozstrzygania sporów pomiędzy biurokracją państwową a zwykłymi
obywatelami. We Francji najwyższym sądem administracyjnym jest Conseil d’Etat.
Sprawuje on ogólny nadzór nad wszystkimi formami administracji francuskiej, lecz
może także osłabić kontrolę polityczną, broniąc urzędników służby cywilnej przed
nieuzasadnioną ingerencją ich zwierzchników politycznych.
! Biurokraci mogą ponosić odpowiedzialność przed społeczeństwem na wiele sposo­
bów, formalnych i nieformalnych. Jedną z metod, wywodzącą się ze Skandynawii, lecz
przyjętą później w wielu odmianach przez kraje takie jak Nowa Zelandia, Australia,
Wielka Brytania czy Francja, jest system ombudsmana. Chociaż oferuje on środek, po­
przez który można zadośćuczynić skargom jednostek, ombudsmani rzadko działają
z mocą prawa i na ogół nie posiadają bezpośrednich środków egzekwowania swoich
decyzji. Brytyjski komisarz parlamentarny do spraw administracji jest szczególnie nie­
skuteczny, jako że skargi nie mogą być zgłaszane bezpośrednio przez obywateli, lecz
jedynie za pośrednictwem członka parlamentu. Drugim powodem takiego stanu rze­
czy jest powszechna społeczna ignorancja dotycząca tego urzędu i jego funkcji.
i Do nieformalnych nacisków wywieranych na biurokrację należą też te płynące ze
strony środków masowej komunikacji i dobrze zorganizowanych grup interesu. Biu­
rokraci zdają sobie sprawę z tego, że bez względu na mechanizmy formalnej odpo­
wiedzialności, korupcja i niekompetencja administracyjna mogą zniszczyć ich status
i.reputację. Rozgłos wokół afery Watergate w latach 70. XX wieku w USA doprowa­
dził w ten sposób do wzmocnienia nadzoru nad agencjami rządowymi USA, takimi
S^
Ombudsman
0'mbusdman to skandynawskie słowo, które nie ma dokładnego odpowiednika w języku polskim.
Ombudsman jest wysokim urzędnikiem państwowym, którego powołuje się w celu chronienia praw obywateli
W danym sektorze, jak również badania zarzutów złego administrowania, od niewłaściwego użycia władzy
po niestosowanie się do procedur czy zwykły brak kompetencji. Rola ombudsmana polega na uzupełnianiu,
nie zaś zastępowaniu, standardowych dróg wnoszenia skarg, takich jak sądy administracyjne czy pochodzący
z wyboru przedstawiciele. Jednakże ze względu na to, iż ombudsmani zajmują się szeroko rozumianą
moralnością administracji, ich dochodzenia oraz płynące z nich wnioski rzadko mają moc prawną. Podczas
gdy system ombudsmana może ułatwiać sprawowanie nadzoru i czynienie zadość zaniedbaniom, krytykuje
Iźw zbyt dużym stopniu opiera się na sprawującej w danym czasie urząd osobie (która na ogól nie jest
„osobą z zewnątrz").
■;?î!iiE:~/,:,:"F3:ZSSIiiM
 ?w® S3-i:FaS®iR
460 CZĘŚĆ 4 Biurokracja
jak Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) czy Federalny Urząd Śledczy (FBI)„Pop
dobnie, francuska gazeta „Le Monde” miała znaczący udział w ujawnieniu zatopie­
nia należącego do Greenpeace’u statku Rainbow Warrior, przyczyniając się tym sa-
mym do rezygnacji ministra obrony. Z drugiej strony, takie dochodzenia mogą być
hamowane przez aurę tajemniczości, jaka na ogół spowija administrację państwową
oraz przez nieobecność rządu otwartego (patrz s. 507). ! ‘U®
Upolitycznienie
Jednym z najczęstszych sposobów sprawowania kontroli politycznej jest pozyskiwać
nie biurokracji wyższego szczebla dla ideologicznego entuzjazmu wobec aktualnie ’
urzędującego rządu. Skutecznie rozmywa to różnice pomiędzy polityką i administra--
cją oraz pomiędzy politykami i funkcjonariuszami publicznymi. Kontrola jest jawnie,
realizowana poprzez system nominacji politycznych. System łupów został zinstytulj
cjonalizowany w USA przez prezydenta Andrew Jacksona w XIX wieku, który zastą®
pil około 20% federalnej służby cywilnej swoimi ludźmi. Gdy w USA zaczyna urzę­
dować nowy prezydent, administracja ulega zmianie. Około 3000 najwyższych
stanowisk obsadza się osobami mianowanymi według klucza politycznego, w wi^M
szóści wypadków w pośpiechu pomiędzy wyborami w listopadzie a inauguracją no­
wej prezydentury w styczniu. Prawdopodobnie mniej niż 200 z tych nominacji^®!
chodzi bezpośrednio od prezydenta; innych dokonują wyżsi rangą urzędnicy .po
zatwierdzeniu przez prezydenta. '‘MBS
W Niemczech, mimo formalnego ograniczenia zakresu dokonywania ministerial?
nych nominacji, system Berufsuerbot (dosłownie: „odmowa dostępu do danego zawo­
du”) pozwala obejmującym urząd ministrom i rządom na pozbywanie się niechcianych,;
urzędników, którym po odwołaniu wypłaca się pełne wynagrodzenie. Na ich miejsce
powoływani są bardziej przychylni funkcjonariusze. Jednakże znacznie powszechniej-,
sze jest upolitycznienie zawoalowane. W Wielkiej Brytanii likwidacja Ministerstwa
Służby Cywilnej w 1981 roku doprowadziła do oskarżeń wobec wyższych rangą pra?
cowników służby cywilnej o uleganie thatcheryzmowi. Krytyka brała się z dużegęS^S
interesowania, jakie wykazywała Thatcher wobec nowego systemu mianowań na wy|||
sze stanowiska, jak i z jej szeroko nagłośnionych kryteriów awansu: „czy to nasz,
człowiek?”. Tony Blair jest krytykowany, gdyż pozwolił na upolitycznienie ministerial-;
nych urzędów prasowych i poddanie ich kontroli Downing Street. Postępujące upoli­
tycznienie stało się także cechą administracji francuskiej. Około 500 wyższych stano­
wisk jest obsadzanych według uznania czołowych członków rządu, zaś od lat 8O.'.i3W|
wieku mianowane osoby przejawiają zazwyczaj niedające się ukryć sympatie partyjne
lub są osobiście lub politycznie związane z ważnymi politykami. Tak więc wyższe szCzBl
ble francuskiej służby cywilnej przypominają obecnie raczej mozaikę upolitycznionych/;
klanów niż zjednoczony organizm, stojący ponad polityką partyjną. ® rozwiązania korzysta się także m. in. we Włoszech i w Austrii, jak również w UE.
Atrakcyjność upolitycznienia wyższej biurokracji polega oczywiście na tynijdzâ
gwarantowane przez nią lojalności i zaangażowanie przewyższają poziom, jakiego
można by się spodziewać po politycznie bezstronnych urzędnikach służby cywilnej. :
Ponadto, komentatorzy, którzy są zdania, iż neutralność jest wyłącznie mitern|®fe
pewnego rodzaju politycznej stronniczości w biurokracji państwowej nie da się MfeS li
nąć, twierdzą na ogól, iż system otwartego upolitycznienia jest lepszy od upolityęzj,1;
i i
•3SffliWSi!>«ffiSl^^
ROZDZIAŁ XVII Biurokratyczna władza: poza kontrolą 461
nienia zawoalowanego. Jednakże zaangażowanie polityczne również pociąga za so­
bą pewne trudności. Po pierwsze, upolitycznienie uderza w samo sedno idei zawo­
dowej i permanentnej służby cywilnej. Z chwilą gdy biurokraci są wybierani na pod­
stawie kryteriów politycznych przez aktualny rząd lub zachęcani do dzielenia jego
sympatii ideologicznych, ich mianowania stają się równie tymczasowe, jak posady
ich politycznych zwierzchników. To zaś oznacza, iż wiedza i kompetencje nie gro­
madzą się w czasie urzędowania kolejnych rządów, oraz że zmiana w administracji
niesie ze sobą poważne naruszenie ciągłości zarządzania państwem, co można za­
obserwować w USA.
Ponadto trudno jest sprawić, by służbę cywilną charakteryzowało zarówno zaanga­
żowanie polityczne, jak i merytokracja. W służbie upolitycznionej nominacje dokony­
wane są raczej w oparciu o afiliację polityczną i osobistą lojalność, niż o umiejętności
i praktykę. Ponadto trudno nakłonić pracowników wielkiego formatu do pracy na tym­
czasowych stanowiskach, które nie dają pewności stałego zatrudnienia. Bardziej zgub­
nym niebezpieczeństwem jest fakt, iż ideologiczny entuzjazm może sprawić, że urzęd­
nicy służby cywilnej staną się ślepi na wady i ujemne strony propozycji politycznych.
Z tego punktu widzenia, zaleta neutralności polega na tym, iż pozwala biurokratom na
zachowanie dystansu w stosunkach z politykami, a tym samym na dostrzeganie słabych,
jak i mocnych stron propozycji politycznych, do których mają się odnieść. Przykłado­
wo, łatwość, z jaką pod koniec lat 80. XX wieku opracowano w Wielkiej Brytanii ka­
tastrofalne „poglówne” świadczy o tym, że urzędnicy służby cywilnej pod rządami Mar­
garet Thatcher zaprzestali wtrącać uwagi typu „Ależ panie ministrze...”.
Kontrbiurokracje
Ostatni mechanizm kontroli politycznej dokonuje się poprzez struktury przeznaczo­
ne do wspierania polityków i występowania w charakterze przeciwwagi dla oficjal­
nej biurokracji. Najprostszy z takich systemów wykorzystuje usługi doradców poli­
tycznych czy „osób postronnych”, co cechuje niemal wszystkie współczesne państwa.
Co ważniejsze, powołano różnego rodzaju instytucje, które dzielą z ministrami ich
obowiązki, oddając im do dyspozycji osobisty personel doradczy. W Wielkiej Bryta­
nii takie rozwiązanie pojawiło się ad boc. W roku 1970 Edward Heath utworzył Cen-
H trał Policy Review Staff (CPRS), zaś w 1974 roku Harold Wilson powołał Jednostkę
^{Polityczną (Policy Unit). W latach 80. XX wieku, Margaret Thatcher zwiększyła ro­
lę gabinetu premiera, a także szukała porad u prawicowych „think tanków”, takich
t jak Centre for Policy Studies czy Adam Smith Institute, podczas gdy Blaire, począw­
szy od 1997 roku, wzmocnił sekretariat rady ministrów i korzystał z rad takich in­
stytucji jak Institute for Public Policy Research czy Demos. Szersze zastosowanie znaj­
duje gabinet ministra. Przed laty powołano go we Francji, zaś obecnie z takiego
Owe gabinety to zespoły osobistych doradców ministrów (we Francji liczące na ogól
•pd 15 do 20 osób), które pomagają w formułowaniu polityki, asystują przy nadzo­
,i ®
rowaniu działalności ministerstwa, jak również służą ministrom wsparciem przy re­
alizowaniu różnych innych obowiązków, które na nich ciążą.
Idea kontrbiurokracji została najbardziej rozwinięta w USA, gdzie przybrała for­
mę Biura Wykonawczego Prezydenta (EOP). Zostało ono powołane przez prezydenta
^.S'eW'A
o»**^ :- -^ -śśiOj
CZĘŚĆ 4 Biurokracja
Roosevelta w następstwie oświadczenia Komisji Brownlowa, które głosiło, iż „prężyć
dent potrzebuje wsparcia”. EOP jest osobistą biurokracją prezydenta. Składa się z rok
snącej liczby rad oraz biur i zatrudnia około 1400 osób. Jego głównymi agencjami s
Biuro Białego Domu, które skupia najbliższych doradców prezydenta, Biuro Zarżą,
dzania i Budżetu, które pomaga przy przygotowaniu propozycji budżetowych i legi^
slacyjnych, Rada Bezpieczeństwa Narodowego (NSC), która doradza w kwestiach .
obrony i spraw zagranicznych oraz Rada Doradców Ekonomicznych, która zapew-
nia prezydentowi profesjonalne porady w sferze polityki gospodarczej.
Celem kontrbiurokracji jest zniwelowanie braku równowagi cechującego relacje
pomiędzy politykami, którzy są znajdującymi się w mniejszości amatorami, pełniący-
mi swe funkcje tymczasowo, a podlegającymi im zawodowymi, zatrudnionymi na std^^O
łe urzędnikami, którzy dysponują fachową wiedzą. Jednakże taka forma kontroli po-
litycznej ma swoje wady. W przypadku EOP prowadzi do podwojenia agencji
rządowych, co stwarza spory kompetencyjne i konflikty wewnątrz biurokracji. Naj^^^
wyraźniej uwidacznia się to w napiętych stosunkach pomiędzy Radą Bezpieczeństwa
Narodowego a Departamentem Stanu. -(!^^
Kolejna trudność polega na tym, że kontrbiurokracje mogą nie tyle rozwiązywać
problem kontroli politycznej, co dodatkowo go komplikować. Przykładowo, Marga­
ret Thatcher zlikwidowała w 1983 roku Central Policy Review Staff, uznając je.za'
źródło szkodliwych przecieków w trakcie toczącej się w tamtym roku kampanii. Po­
dobnie personel Rady Bezpieczeństwa Narodowego, nie wyłączając podpułkownika
Oliviera Northa, znalazł się w centrum afery Iran-Contras, która wstrząsnęła a^m^^^
nistracją Reagana w latach 80. XX wieku. Ostatecznie, zezwalanie politykom na ota^^^^
czanie się starannie dobranymi doradcami stwarza niebezpieczeństwo, że zaczn^ się.^^ |
oni odcinać od rzeczywistości politycznej, a mówić będzie się im jedynie to, co clicą
usłyszeć. Problem ten został uwydatniony przez afery Watergate i Iran-Contras, kie^w®
dy to prezydenci, odpowiednio Nixon i Reagan, popadli w nadmierną zależność od;S^^
doradców z EOP (Biura Wykonawczego Prezydenta). Częściowo wynikało to z^żlf^W
wionego przez prezydentów przekonania, że nie mogą zaufać zasadniczo wrogiej fę-
deralnej biurokracji, ani jej kontrolować.
':S(Ó®
H Podsumowanie
Termin „biurokracja” jest używany na wiele sposobów. Początkowo oznaczał rzą
dy urzędników przeciwstawione rządom polityków pochodzących z wyboru'
W naukach społecznych rozumie się ją na ogół jako sposób organizacji. Jednało!
współcześni analitycy polityczni używają pojęcia biurokracja na oznaczenie admi
nistracyjnej machiny państwa, zaś biurokraci to niewybieralni urzędnicy państwo'
wi lub urzędnicy służby cywilnej, którzy mogą, lecz nie muszą, podlegać kontrol
politycznej. „w®
Wypracowano trzy główne teorie biurokracji. Model weberowski sugeruje, iż bili
rokracja jest racjonalną machiną administracyjną, charakterystyczną formą orga
nizacji współczesnego społeczeństwa. Konserwatywny model bloku władzy pod
kreślą stopień, w jakim biurokracja stanowi odzwierciedlenie szerszych interesov
ROZDZIAŁ XVII Podsumowanie
klasowych i może wymykać się kontroli politycznej. Model przerostu biurokracji
podkreśla tendencję ku „wielkiemu” rządowi powodowaną przez występujące po­
śród urzędników służby cywilnej dążenie do realizacji własnych interesów zawo­
dowych.
Zasadniczą funkcją biurokracji jest wdrażanie i egzekwowanie prawa oraz strate­
. gii politycznych poprzez zarządzanie działalnością rządu. Jednakże urzędnicy służ­
|
by cywilnej odgrywają także ważną rolę w służeniu ministrom doradztwem poli­
tycznym, w artykulacji i agregacji interesów (szczególnie przez powiązania z grupami
klientów) oraz poprzez utrzymywanie stabilności i ciągłości politycznej, kiedy na­
stępuje zmiana rządu czy administracji.
Tradycyjnie biurokracja jest zorientowana na cel czy funkcję; stąd bierze się stoso­
wany w niej podział na ministerstwa, departamenty czy agencje. Stopień centrali­
zacji lub decentralizacji w ramach konkretnego systemu biurokratycznego może
się znacznie różnić. Jednakże współczesne trendy zmierzają w kierunku oddziele­
nia tworzenia polityki od jej implementacji oraz przyjmowania metod zarządzania
rodem z sektora prywatnego, jeśli nie ku pełnej prywatyzacji.
! • Władza biurokratyczna wywołuje niepokój związany z zagrożeniem, jakie stwarza
dla odpowiedzialności demokratycznej. Do zasadniczych źródeł władzy biurokra-
tycznej zaliczają się: zdolność urzędników służby cywilnej do sprawowania kon­
troli nad przepływem informacji, a przez to nad tym, o czym wiedzą ich politycz-
ni zwierzchnicy, korzyści logistyczne, które czerpią jako zatrudnieni na stałe
i w pełnym wymiarze godzin funkcjonariusze publiczni oraz status znawców i straż­
ników interesu narodowego.
i’
Kontrolę nad biurokracją sprawuje się na wiele sposobów. Można ustanowić me­
chanizmy publicznej odpowiedzialności przed ministrami, zgromadzeniami, sąda­
mi lub ombudsmanami. Służba cywilna może ulec upolitycznieniu, a przez to po­
dzielać ideologiczny entuzjazm aktualnego rządu. Kontrbiurokracje tworzy się, by
zapewniać alternatywne źródło porad oraz wzmocnić pozycję pochodzących z wy­
boru polityków.
B Pytania do dyskusji
♦ Czy biurokraci rzeczywiści „zarządzają” swoimi krajami?
| ♦ Czy można wskazać wyraźną różnicę pomiędzy tworzeniem polityki a oferowa-
K niem porad politycznych?
B^ Czy urzędnicy służby cywilnej mogą być neutralni politycznie?
-■ ♦ Czy biurokracja publiczna jest z natury nieefektywna?
1W Czy korzyści płynące z zaangażowania politycznego służby cywilnej przewyższają
« związane z tym koszty?
O Jakie mechanizmy kontrolowania władzy biurokratycznej są najskuteczniejsze?
 ziK'^^^^^^*^^:^^^

i 464 CZĘŚĆ 4 Biurokracja Siła polityczna wyrasta z lufy karabinu.

Mao Zedong Problemy wojny i strategii (1938)

M Lektury uzupełniające
Beetham D. (1987), Bureaucracy, Milton Keynes, Open University Press,
ne i zwięzłe omówienie modeli biurokracji oraz teorii władzy biurokratycznej.

Bekke H., J. Perry, T. Toonen (1996), Civil Service Systems in Comparative

spective, Bloomington, Ind., Indiana University Press. Szeroko zakrojone i
ne studium służby cywilnej w różnych częściach świata.
SPIS TREŚCI
Guy Peters B. (2001), The Politics of Bureaucracy, White Plains, NY, Longman,
Wojsko i polityka 466
cyklopedyczna forma analizy roli biurokracji w polityce i jej tworzeniu. Rola armii 468
Kontrola naci armią 475
Self P. (1994), Government by the Market? The Politics of Public Choice, Basing Kiedy wojsko przejmuje władzę? 477
stoke, Palgrave. Wnikliwa dyskusja nad przebudową rządu zgodną z zasadami kon Policja i polityka 481
kurencji rynkowej i wydajności. Rola policji 482
Kontrola polityczna i odpowiedzialność formalna 486
Verheijes T., D. Coombes (red.) (1998), Innovations hi Public Management. Per Podsumowanie 489
Pytania do dyskusji 490
spectives from East and West Europe Cheltenham, Northampton, MA, Edward El
Lektury uzupełniające 490
gar. Analiza porównawcza poglądów i wpływu nowego zarządzania publicznego. HM

Nie ma takiego reżimu, który utrzymywałby się przy władzy jedynie za sprawą po­
litycznej legitymizacji czy administracyjnej skuteczności. Wszystkie systemy sprawo­
wania rządów są w mniejszym łub większym zakresie podtrzymywane przez władzę
przy użyciu środków przymusu, poprzez instytucje takie jak wojsko i policja. Środ­
ki przymusu, jakimi dysponują siły wojskowe i policyjne mogą służyć wielu celom
politycznym. Armie mogą pełnić funkcję narzędzia polityki zagranicznej lub grać
ważną rolę w kraju, na przykład tłumiąc niepokoje społeczne czy nawet wspierając
niepopularne reżimy. Mogą działać jak silne grupy interesu, albo poprzez ustanowie­
nie ustrojów wojskowych stanowić alternatywę dla rządów cywilnych. Podobnie wy­
gląda sytuacja z policją, która może służyć jako sposób na utrzymanie porządku pu­
blicznego i wolności obywatelskich lub jako mechanizm politycznego ucisku, który
w ekstremalnych sytuacjach może prowadzić do powstania państwa policyjnego. Po­
tencjalna siła tych instytucji jest tak duża, że pytania o to, jak można je kontrolować
lub jak można narzucić im odpowiedzialność publiczną są bardzo ważną i powraca­
jącą kwestią polityczną.

mai^WA,. . . <Mhmu ......

 T^W|#^ Wr^
CZĘŚĆ 4 Armia i policja
W tym rozdziale skupimy się na następujących problemach:
■ Co charakteryzuje armię jako instytucję polityczną?
H W jaki sposób wojsko może ingerować w politykę?
H Jak można poddać władzę wojskową politycznej kontroli?
■ Czym różnią się obywatelska i polityczna kontrola policyjna?
B Jakie mechanizmy wykorzystuje się, aby zmusić policję do ponoszenia
odpowiedzialności publicznej?
H Wojsko i polityka
Ślady powstania nowoczesnych sił wojskowych można odnaleźć w okresie, który
zaczął się .wraz z końcem średniowiecza, kiedy to w państwach europejskich zaczę­
ły rozwijać się organizacje wojskowe w ujednoliconej formie, zwykle w postaci sta­
łych sił zbrojnych. W XIX wieku armia zamieniła się w wyspecjalizowaną instytu­
cję z zawodowym dowództwem, odrębną od reszty społeczeństwa. Z kolei
europejskie podboje kolonialne sprawiły, że ten model wojskowy został przyjęty na
całym świecie, a armia stała się elementem organizacji prawie każdego państwa. Za
wyjątek od tej reguły jest czasami uznawane Portoryko. Jednakże brak sił wojsko­
wych jest w tym wypadku możliwy tylko ze względu na bezpieczeństwo zapewnia­
nie przez wojsko USA.
Armia to szczególna instytucja polityczna. Cztery cechy odróżniają ją od innych
instytucji oraz nadają jej widoczną, a nawet znaczną przewagę nad organizacjami
obywatelskimi. Po pierwsze, jako narzędzie wojny, wojsko posiada w zasadzie mo­
nopol na broń i znaczącą siłę wywierania przymusu. Jako że jest w stanie wspierać
lub obalać reżim, lojalność armii jest niezbędna dla przetrwania państwa. Po dru­
gie, siły wojskowe są ściśle zorganizowane i wysoce zdyscyplinowane. Charaktery­
zują się hierarchią stopni i kulturą bezwzględnego posłuszeństwa. Stanowią zatem
skrajny przykład biurokracji (patrz s. 441) w weberowskim tego słowa znaczeniu.
Przyczynia się to do niezwykle skutecznej organizacji armii, chociaż może również
powodować brak elastyczności oraz zniechęcać do podejmowania inicjatyw i inno­
wacji. Po trzecie, stałą cechą charakterystyczną wojska jest odrębna kultura i ze­
staw wartości, a także poczucie zespołowej solidarności, które przygotowuje żoł­
nierzy na walkę, zabijanie i możliwą śmierć. Kultura wojskowa, ukazywana czasem
jako „na wskroś” prawicowa i głęboko autorytarna (za sprawą tradycyjnego naci­
sku, jaki kładzie się na dowodzenie, służbę i honor), może być również zakorze­
niona w takich poglądach politycznych jak rewolucyjny socjalizm (na przykład
w Chinach) czy fundamentalizm islamski (jak w Iranie). Po czwarte, armia jest czę­
sto postrzegana, na ogół także przez siebie samą, jako instytucja, znajdująca się
„ponad” polityką, w takim sensie, że ponieważ zapewnia bezpieczeństwo i integral­
ność państwa, jest strażnikiem interesu narodowego. Gwarantuje to większości sił
ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka 467
zbrojnych specjalny status i szacunek, lecz może także skłaniać wojsko do brania
udziału w polityce, zwłaszcza gdy fundamentalne interesy narodowe są jego zda­
niem zagrożone.
Z drugiej strony błędem jest postrzeganie armii jako pojedynczej, spójnej instytu­
cji z podobnymi cechami politycznymi we wszystkich społeczeństwach. Podziały
w wojsku mogą pochodzić z różnych źródeł. Przykładowo - konflikty mogą powsta­
wać między ogólnie konserwatywnymi oficerami o wyższej randze, często rekruto­
wanymi ze środowisk elitarnych, a żołnierzami niższej rangi, którzy być może nie­
cierpliwie oczekują na promocję, albo są bardziej otwarci na postępowe i radykalne
poglądy. Podobnie istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktu między
wąską grupą oficerów, która jest uprzywilejowana zarówno społecznie, jak i zawo­
dowo, a rekrutami czy szeregowymi, którzy zwykle wywodzą się z klasy pracującej
lub ludności wiejskiej. Współzawodnictwo i rywalizacja o prestiż i skąpe środki rów­
nież mogą dzielić różne siły zbrojne i jednostki wewnątrz armii. Znaczenie mogą mieć
także podziały regionalne czy etniczne.
Wpływ na charakter poszczególnych sił zbrojnych wywierają zarówno czynniki we­
wnętrzne, jak i zewnętrzne. Zalicza się do nich historia i tradycje armii, a także po­
szczególnych pułków czy jednostek oraz natura szerszego systemu politycznego, kul­
tury politycznej i wartości samego reżimu. Przykładowo, duży wpływ na polityczną
orientację Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwołeńczej wywarła decydująca rola, jaką ode­
grała, ustanawiając w roku 1949 reżim komunistyczny oraz ścisła kontrola partyjna
na każdym szczeblu wojskowym. W Niemczech Zachodnich siły zbrojne były pod­
porządkowane systematycznemu procesowi politycznej indoktrynacji, mającej na ce­
lu wykorzenienie poparcia dla nazizmu i jego wartości oraz wpojenie zasad politycz­
nej demokracji. Ostatecznie trudno mówić o naturze i znaczeniu wojska posługując
się ogólnikami, ze względu na różne role, jakie armia może odgrywać w życiu poli­
tycznym. Do najważniejszych z nich zaliczamy:
• rolę narzędzia wojennego
• rolę gwaranta politycznego porządku i stabilności
• rolę grupy interesu
• rolę alternatywy dla władzy cywilnej.
Wojna
Wojna to stan otwartego konfliktu zbrojnego między co najmniej dwiema stronami (zwykle państwami).
Terminu lego używa się także w przenośni, na przykład, gdy mówimy o „wojnie klasowej”, „wojnie
handlowej" i „zimnej wojnie” (patrz s. 166). Wojna jako zorganizowana i zorientowana na cel działalność ma
swe początki w rozwoju systemów państw europejskich we wczesnym okresie nowożytnym. Posiada formalny
lub quasi-legalny charakter, ponieważ ogłoszeniu „stanu wojny" nie musi koniecznie towarzyszyć wybuch
wrogości. Pogląd, że wojna legitymizuje niekontrolowane barbarzyństwo, jest podważany przez
kontrowersyjne niekiedy pojęcie przestępstw wojennych. Wojna domowa to konflikt zbrojny pomiędzy
grupami zorganizowanymi politycznie w obrębie jednego państwa, zwykle toczona w celu zdobycia
(lub odzyskania) kontroli nad państwem, albo w celu stworzenia nowego państwa.
 -V>W4^W-- ■•:•:: twsraiMWtt^ • • < • ^Ozxi >.- • • •• xuctwhwaw.-'. ■^wyj^j» • •■ ?-<-. xwwwwimwB -;■ v «^«a»
468 CZĘŚĆ 4 Armin i policja
Rola armii f^
Narzędzie wojny
Głównym celem armii jest służenie jako instrument wojny, który w razie koniecz­
ności można skierować przeciwko innym społeczeństwom. Właśnie dlatego powsta­
nie armii jako oddzielnej i trwałej instytucji zbiegło się z rozwojem systemu pań­
stwowego we wczesnym okresie nowożytności. Najważniejsze jest jednak to, że siły
zbrojne można wykorzystać zarówno do celów obronnych, jak i ofensywnych. To
zdolność armii do obrony kraju przed agresją z zewnątrz jest powodem, dla której-
go prawie wszystkie państwa posiadają siły zbrojne. Uważa się, że wojsko to element
nowoczesnego państwa, który jest równie istotny jak policja, sądy czy poczta. Jed­
nakże owa rola obronna pociąga za sobą sprzeczne implikacje dotyczące rozmiaru
i natury armii. n Nazistowski totalitaryzm (patrz s. 35) działał po części za sprawą zniknięcia po­
Z jednej strony siły wojskowe muszą być dostatecznie uzbrojone, aby nie tylko do­
równać potędze potencjalnych agresorów, ale i móc ich zniechęcić. Często takie kal­
kulacje prowadziły do kończącego się wojną wyścigu zbrojeń, ponieważ przygotowa­
nia obronne wywoływały międzynarodowe niepokoje, gdyż państwa ościenne
postrzegały je jako zagrożenie. Taka sytuacji miała bez wątpienia miejsce w wyścigu
marynarek Wielkiej Brytanii i imperialnych Niemiec przed wybuchem I wojny świa­
towej. Jednakże, wyścig zbrojeń, który utrzymuje skuteczną równowagę sil, może tak­
że zniechęcać do militarnej agresji, jak w przypadku zimnej wojny.
Z drugiej strony, jeśli wojsko posiada wyłącznie rolę militarną, może to powo­
dować długie okresy bezczynności, w czasie których armia musi utrzymywać stan
pogotowia, który nigdy nie jest wykorzystany. Ponadto, skuteczne powstrzymywa­
nie agresji może w rzeczywistości osłabić publiczne poparcie dla wydatków na woj­
sko, ponieważ wiąże się ono zwykle z poczuciem realnego zagrożenia. Tak więc ko­
niec zimnej wojny doprowadził do „korzyści płynących z pokoju” w postaci
przeniesienia środków ze sfery woskowej na cele krajowe, zarówno w byłym ko­
munistycznym bloku wschodnim, jak i na kapitalistycznym Zachodzie. W Szwajca­
rii, która posiada długą historię neutralności i braku interwencji, armia została zre­
dukowana jedynie do symbolu narodowej jedności. Jednakże w okresie
pozimnowojennym przedefiniowano rolę sił wojskowych pod kilkoma istotnymi
względami. Między innymi pod względem wykorzystania personelu i środków woj-
Militaryzm
Terminu militaryzm można używać w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, odnosi się on do osiągnięcia celu za
sprawą użycia siły militarnej. W tym znaczeniu jakąkolwiek próbę rozwiązania problemu przy pomocy
środków wojskowych można opisać jako militaryzm. Po drugie, militaryzm częściej odnosi się do kulturowego
i ideologicznego zjawiska, w którym wojskowe priorytety, ideały i wartości przenikają do większej części
społeczeństwa. Zalicza się do tego zwykle gloryfikacja sił zbrojnych, spotęgowane poczucie narodowego
patriotyzmu, uznanie wojny za prawowity instrument polityki oraz atawistyczna wiara w heroizm i ofiarność.
W niektórych, lecz nie wszystkich wypadkach, militaryzm charakteryzuje się nadużywaniem przez armię jej
prawowitych funkcji oraz uzurpacją zadań, przypisywanych zwykle cywilnych politykom.
^ #^*><.*iW«’«^^
T ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka
H skowych w celu interwencji humanitarnej (patrz s. 375), co miało miejsce w przy-
B padku działań NATO w byłej Jugosławii, a także pod względem przeciwdziałania
zagrożeniu terroryzmem (patrz s. 470), zwłaszcza po atakach na Nowy Jork i Wa-
| szyngton we wrześniu 2001.
B Kiedy wykorzystuje się siły wojskowe w celu ofensywy lub ekspansji, ich znacze-
.. nie znacznie wzrasta. Do prowadzenia wojny przeciwko innym państwom koniecz­
ne jest, aby wojsko wyrażało chęć i było w stanie działać jako nośnik agresji oraz aby
% jego działania zaczepne były w dużej mierze popierane przez społeczeństwo. Tak więc
■ państwa nastawione na ekspansję charakteryzują się zwykle wysokim poziomem wy­
datków na wojsko, włączaniem dowódców wojskowych w proces tworzenia polity-
B ki oraz wzrostem militaryzmu, jako że poglądy i wartości kojarzone zwykłe z armią
rozprzestrzeniają się wśród obywateli. Klasycznym przykładem reżimu militarystycz-
nego była niemiecka Trzecia Rzesza pod rządami Hitlera.
działu między instytucjami militarnymi a cywilnymi, powodując militaryzację życia
politycznego. Partia nazistowska była zorganizowana na modlę wojskową. Promi-
| nentne osobistości nosiły mundury, a poza tym przyjęto kulturę podobną do woj­
skowej oraz hierarchię stopni. Wewnątrz partii powstawały organizacje zbrojne,
zwłaszcza SA (Sturmabteilung) i SS (Schutzstaffel). Po przejęciu władzy przez Hitle­
ra w 1933 roku nastąpi! proces rozrostu wojska, a także zawarto sojusz z przywód­
cami armii. Przypieczętowała to czystka dokonana przez SA w czerwcu 1934 roku
w czasie tzw. nocy długich noży. Ponadto nieustające agitacja i propaganda, podkre­
ślające rzekomą niesprawiedliwość Traktatu Wersalskiego (1919), pomogły przygo­
tować naród niemiecki na program militarnej agresji, która doprowadziła do wybu­
chu II wojny światowej w 1939 roku. Nie należy jednakże utożsamiać militaryzmu
z priorytetowym traktowaniem interesów wojskowych czy z dominacją przywód­
ców wojskowych nad cywilnymi. W pewnym stopniu niemiecki militaryzm lat trzy­
dziestych ubiegłego wieku był środkiem podporządkowującym armię, który zamie­
niał ją w narządzie służące do osiągania ideologicznych celów nazistów. Konsekwencją
I wrogich stosunków między Hitlerem a kluczowymi generałami, którzy byli przeko­
nani, że wciągnął on Niemcy w wojnę, która ostatecznie zniszczy zarówno Niemcy,
jak i armię, był spisek, mający na celu podjęcie próby bombowego zamachu na ży­
cie Hitlera w 1943 roku.
Dyktatura
Dyktatura to forma rządów, w której absolutna władza jest powierzona jednostce. W tym znaczeniu dyktatura
jest tożsama z autokracją. Początkowo termin ten byl kojarzony z nieograniczonymi uprawnieniami
nadzwyczajnymi przyznawanymi najwyższemu urzędnikowi we wczesnym okresie Republiki Rzymskiej, co
stworzyło formę dyktatury wpisanej w ustrój. Jednakże, we współczesnym rozumieniu tego słowa, dyktatorzy
są postrzegani jako osoby znajdujące się ponad prawem, działające ponad ograniczeniami konstytucyjnymi.
Do dawnych przykładów dyktatorów zaliczają się rzymscy władcy Sulla, Juliusz Cezar i Oktawian August,
a z bardziej współczesnych można wymienić Hitlera, Mussoliniego i Saddama Husajna. W ujęciu bardziej
ogólnym, dyktaturę cechuje sprawowanie arbitralnej i niekontrolowanej władzy, tak jak w przypadku
„dyktatury klasowej", „dyktatury partyjnej", „dyktatury wojskowej" i „dyktatury jednostki".
-^<B»^ ‘- W,,;-

'^y^^^."^^^
470 CZĘŚĆ 4 Armia i policja
Gwarant politycznego porządku i stabilności
Nie trzeba dodawać, że zdolność do stosowania środków przymusu, jaką dysponuje
wojsko i skuteczność działań mają znaczenie nie tylko w polityce międzynarodowej. Po­
mimo tego, że siła wojskowa jest zwykle skierowana przeciwko innym społecznościom
politycznym, może być również ważnym czynnikiem w polityce krajowej. Jednakże wa^
ranki, w jakich wykorzystuje się wojsko, oraz zadania, jakie się mu stawia, różnią się
w zależności od systemu i państwa. Jedno z najmniej kontrowersyjnych działań, do ja­
kich użyte może zostać wojsko, dotyczy sytuacji wyjątkowych, na przykład w przypad-
ku klęsk żywiołowych. Tego rodzaju zaangażowanie w sprawach krajowych ma charak­
ter wyjątkowy i zwykle jest pozbawione znaczenia politycznego. Jednakże tego samego
nie można powiedzieć o sytuacjach, w których siły zbrojne są wykorzystywane do nad­
zorowania niepokojów i sporów, w których uczestniczą zwykli obywatele.
Przykładowo, odziały wojsk amerykańskich zostały wykorzystane, aby wykonywać
federalne rozkazy dotyczące segregacji rasowej w czasie walk o prawa obywatelskie
w latach 50. i 60. XX wieku. Podobnie w Wielkiej Brytanii w latach 70. i 80. XX
wieku wezwano wojsko w czasie sporów pracowniczych, aby świadczyło służbę prze­
ciwpożarową i sanitarną. Takie sytuacje wywołują krytykę, nie tylko dlatego, że spo­
sób wykorzystania armii wkracza w zakres obowiązków zwykle przypisywanych po­
licji, ale także ponieważ sprzeniewierza się tradycyjnej neutralności (patrz s. 378) sił
wojskowych. Podkreśla to, jak trudno jest rozróżnić między użyciem wojska we­
wnątrz kraju jako instrumentu „publicznego”, służącego interesowi narodowemu,
a między wykorzystaniem sił zbrojnych jako broni „politycznej”, popierającej stron­
nicze cele urzędującego rządu. Podział ten zamazuje się jeszcze bardziej, kiedy uży­
wa się wojska w celu stłumienia niepokojów społecznych lub przeciwstawienia po­
wstaniu obywateli.
Niektóre państwa stoją przed problemem tak poważnych niepokojów i zamie­
szek politycznych, że opanowanie ich przekracza możliwości policji obywatelskiej.
W szczególności ma to miejsce w przypadku poważnych konfliktów religijnych, et­
nicznych, czy narodowościowych. W takich sytuacjach jedynie wojsko jest w stanie
zagwarantować integralność państwa. Ponadto, aby osiągnąć ten cel, może zostać
Terroryzm
Terroryzm w szerszym znaczeniu odnosi się do używania terroru, aby osiągnąć cele polityczne. Terroryzm
stara się wywołać atmosferę strachu, lęku i niepewności. Do najczęstszych form aktów terrorystycznych
zaliczamy zamachy, także bombowe, porywanie zakładników, uprowadzanie samolotów, chociaż rozwój
terroryzmu na światową skalę, czego przykładem były ataki na Stany Zjednoczone z 11 września 2001 roku,
grozi przedefiniowaniem tego zjawiska. Niemniej jednak, słowo to jest bardzo kontrowersyjne. Po pierwsze,
różnica między terroryzmem a innymi formami przemocy czy działań wojennych jest rozmyta, ponieważ
celem tych ostatnich również może być sianie strachu w całym społeczeństwie. Po drugie, jako że termin
terroryzm jest bardzo pejoratywny, zwykle stosuje się go wybiórczo i według kryteriów subiektywnych
(„terrorysta" dla jednego człowieka może być „walczącym o wolność" dla drugiego). Po trzecie, pomimo że na
ogól postrzega się terroryzm jako działalność antyrządową, rządy mogą używać terroru wobec ich własnej lub
obcej ludności, jak w przypadku „terroryzmu państwowego".
^^”^W ii^’ ^’•’WMWW*^ W^W^W^^'
ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka 471
nawet wciągnięte w wojnę domową. W roku 1969 odziały wojsk brytyjskich zosta­
ły wysłane do Irlandii Północnej, aby bronić nękaną mniejszość katolicką. Jednak
w miarę upływu czasu, musiały zająć się powstrzymywaniem akcji terrorystycznych
na tle religijnym, prowadzonych przez Irlandzką Armię Republikańską (Irish Repu­
blican Army, IRA) i walczące po przeciwnej stronie grupy „lojalistów”, takie jak Sto­
warzyszenie Obrońców Ulsteru (UDA) i Siły Obrony Ulsteru (UDF). Również armię
indyjską wykorzystywano kilkakrotnie w celu powstrzymania niepokojów społecz­
nych i przywrócenia porządku politycznego (patrz s. 480). Do przykładów zalicza
się usunięcie sikhijskich separatystów ze Złotej Świątyni w Amritsarze w roku 1984,
gdzie zginęło 1000 osób, oraz zajęcie w roku 1992 przez hinduskich fundamenta­
listów miejscowości Ajodhja, po uprzednim zburzeniu wiekowego meczetu Babri
Masdźid. Odziały rosyjskie w roku 1994 zostały z kolei wysłane do Republiki Cze­
czeńskiej, aby udaremnić jej starania o odzyskanie niepodległości. Operacja ta prze­
rodziła się w regularną wojnę, zamieniając się później w trwającą po dziś dzień woj­
nę partyzancką.
W sytuacjach, w których polityczna legitymacja upadła całkowicie, wojsko może
stanowić jedyną ostoję reżimu, zabezpieczając go przed powszechnym buntem czy re­
wolucją. Jednakże, gdy to nastąpi, porzucane są wszelkie pozory konstytucjonalizmu
(patrz s. 368) i zgody, a rząd otwarcie zaczyna sprawować władzę dyktatorską. I tak,
w maju 1989 roku, komunistycznemu reżimowi w Chinach udało się przetrwać tyl­
ko dzięki wojskowemu atakowi na placu Tian'anmen, co skutecznie zneutralizowało
wzrastający ruch na rzecz demokracji. Podobne sytuacje stanowią ważną próbę lojal­
ności oficerów i posłuszeństwa oddziałów, którym nakazuje się użycie przemocy wo-
bec cywilnych demonstrantów. Zadano sobie trud, aby wysłać do Pe­
kinu jedynie te stacjonujące na wsi dywizje Chińskiej Armii Bunt - powszechne
Ludowo-Wyzwoleńczej, na lojalność których można było liczyć. Nato­ powstanie przeciw
miast w grudniu 1989 roku w Rumunii żołnierze, którzy mieli stłumić ustanowionemu
niepokoje społeczne, przeszli na stronę demonstrantów, co spowodo­ porządkowi, mające
zwykle na celu (inaczej
wało upadek reżimu Ceausescu.
niż w przypadku
rewolucji) jedynie zmianę
Grupa interesu osób sprawujących
władzę, a nie całego
Wojsko jest często postrzegane jako instrument polityczny, czyli jako systemu.
narzędzie, za którego pomocą rządy mogą osiągać swoje cele zagra-
Wolność obywatelska
Wolność obywatelska odnosi się do prywatnej sfery życia, należącej do obywatela, nie do państwa. Dlatego
też wolność obywatelska obejmuje cały szereg praw „negatywnych", zwykle zakorzenionych w doktrynie praw
człowieka (patrz s. 375), które domagają się nieinterwencji ze strony państwa. Do klasycznych wolności
obywatelskich zaliczamy zwykle wolność słowa, wolność prasy, wolność wyznania i sumienia, wolność
poruszania się oraz zrzeszania. Te podstawowe wolności są zwykle postrzegane jako kluczowe
w funkcjonowaniu społeczeństw liberalno-demokratycznych, ponieważ zapewniają jednostce ochronę przed
arbitralnym rządem. W wielu przypadkach zasada wolności obywatelskiej jest wyrażana w konstytucji,
na przykład w postaci deklaracji praw człowieka.
 ^^^^^KvSaW^^^^vSWjuS:::^
472 CZĘŚĆ 4 Armia i policja ^ ROZDZIAŁ XVIII
niczne czy krajowe. Jednakże armia to nie ciało neutralne, które nie posiada swoich ?®^ I
interesów w polityce, do jakiej jest wykorzystywane. Siły wojskowe, podobnie jak >t^ r
biurokracja, mogą działać jak grupy interesu, które starają się kształtować lub wywie-
rać wpływ na treść polityki. Pod tym względem, wojsko ma kilka wyraźnych atutów. •§
Po pierwsze posiada obszerną wiedzę techniczną i specjalistyczną. Pomimo tego, że- S :- 14
jest zwykle ograniczone przez formalne podporządkowanie cywilnym politykom oraz 'X-AI
wymogom politycznej neutralności, trudno jest rządom nie słuchać, a nawet nie brać ^- 11
pod uwagę, porad wojskowych wyższej rangi w sprawach strategii obronnych i szer- W: • Ł
szych kwestii dotyczących polityki zagranicznej.
Po drugie, armia to grupa „wewnętrzna”, w takim znaczeniu, że jest reprezento- ^s
wana w kluczowych organach decyzyjnych, posiada zatem instytucjonalne zaplecze
polityczne. Przykładowo, armia USA jest w stanie wywierać wpływ za pośrednictwem
Departamentu Obrony (Pentagonu) oraz Rady Bezpieczeństwa Narodowego, a tak­
że poprzez stawianie się przed kongresowymi komisjami sił zbrojnych. Po trzecie,
wojsko odnosi korzyści z posiadanego statusu gwaranta bezpieczeństwa narodowego
i integralności państwa, a także z wagi, jaką społeczeństwo przywiązuje zazwyczaj do
kwestii obrony. Rządy mogą zatem przypuszczać, że zwiększanie możliwości militar- ! nie, że prezydent Jelcyn został w pewnym sensie jeńcem armii. Siłę wojska zwiększy­
nych i wydatków na obronę, zaowocuje zyskaniem kolejnych głosów.
Teoretycy zajmujący się wyborem publicznym (patrz s. 342) uważają, że urzędni­
cy służby cywilnej w gruncie rzeczy zajmują się swoją własną karierą i płynącymi
z niej korzyściami. Podobnie można uznać za wysoce prawdopodobne, że wyżsi ran­
gą wojskowi „przepychają” ustawy, które zwiększają rozmiary i podnoszą status sil
zbrojnych czy też gwarantują ich niezależność. Według tego poglądu armia to albo
lobby, które walczy przede wszystkim o zwiększenie wojskowego budżetu, albo sze­
reg rywalizujących sił czy oddziałów, które walczą o największy możliwy udział w bu­
dżecie obrony. Siłom zbrojnym pomaga w tym względzie pewna liczba silnych sprzy­
mierzeńców, których w swej mowie pożegnalnej w roku 1961 prezydent Eisenhower
nazwał kompleksem wojskowo-przemysłowym. Ogólnie uważa się, że na przykład
zimna wojna była podtrzymywana po części przez interesy amerykańskich i radziec­
kich kompleksów wojskowo-przemyslowych, które posiadały silną motywację, aby
wyolbrzymiać strategiczne zagrożenie i możliwości ofensywy drugiej strony. Według
niektórych oszacowań, radzieckie wydatki na wojsko i cele związane z obroną w la­
tach 80. ubiegłego wieku wyniosły aż 40% produktu narodowego brutto (PNB),
przy czym radziecki przemysł wojskowy (w słowach Chruszczowa „pożeracze me­
talu”) był jedynym wydajnym sektorem upadającej gospodăriți. W tym samym okre­
sie USA wydało na obronę jedynie około 6% produktu narodowego brutto (PNB),
co realnie stanowiło prawdopodobnie sumę co najwyżej 10% mniej­
szą niż całkowite wydatki ZSRR.
Kompleks wojskowo-
Podobnie, sugeruje się, że jedną z sił, stojących za wybuchem woj­
-przemystowy -
symbiotyczna współpraca ny nad Zatoką Perską w roku 1991, była żywiona przez amerykań­
między silami skich wojskowych wysokiej rangi oraz czołowych dostawców sprzę­
wojskowymi i przemysłem tu i usług dla wojska chęć wykazania zasadności wysokich inwestycji
zbrojeniowym, oparta wojskowych, poprzez zademonstrowanie skuteczności nowych tech­
na wspólnej chęci
nik, takich jak bombowce Stealth oraz pociski typu Cruise i Patriot.
zwiększenia wydatków
na armię. Z drugiej strony, błędem byłoby nazywanie każdej armii wojennym
podżegaczem. Po upokorzeniach wojny w Wietnamie, Cołin Powell,
..^«-A^^
Wojsko i polityka 473
najwyższy rangą doradca wojskowy prezydenta Busha, należał do grona najmniej
chętnych do udzielenia poparcia zbrojnemu rozwiązaniu kryzysu w Zatoce. Obawiał
się szkód, jakie wojsko poniosłoby w wyniku operacji, która nie posiadała jasnych
i osiągalnych celów politycznych. Podobna sytuacja miała miejsce, gdy Powell, jako
sekretarz stanu George’a W Busha, razem z dowódcami wojskowymi dowodził, że
aby uniknąć długoterminowego zaangażowania ze strony USA, „wojna przeciwko
terroryzmowi” powinna być prowadzona w oparciu o jasno zdefiniowane i strate­
gicznie sprecyzowane cele. v ig-
Do pewnego stopnia rola armii rosyjskiej w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa
zwiększyła się od czasu upadku komunizmu w roku 1991. W okresie istnienia Związ­
ku Radzieckiego interesy wojskowe, chociaż zawsze silne, były ogólnie rzecz biorąc
ograniczone ze względu na kierowniczą rolę KPZR. Jednakże, połączenie politycz­
nej i strategicznej niepewności stworzyło w postkomunistycznej Rosji warunki, któ­
re pozwalają na większe wpływy i większą niezależność sil zbrojnych. Zamach na bu­
dynek rosyjskiego parlamentu dokonany przez elitarne jednostki spadochronowe,
który zakończył bezkompromisowy bunt w październiku 1993 roku, podkreślił jedy­
ły jeszcze słabe notowania wyborcze reformatorów, jak i porażka Jelcyna w zdoby­
ciu poparcia Dumy (niższej izby parlamentu), zdominowanej przez nacjonalistów
i komunistów. Rosyjskie wojsko, działające poprzez Ministerstwo Obrony, zaczęło
tym samym grać znaczącą rolę w kształtowaniu polityki dotyczącej zarówno „bliż­
szej” jak i „dalszej” zagranicy.
Chociaż dowódcy armii rosyjskiej byli przygotowani na wycofanie się z krajów bał­
tyckich, udało im się przekonać Jelcyna, aby przyjął powszechną politykę zagrażania
granicom Wspólnoty Niezależnych Państw (WNP) jako przedłużeniu rosyjskiego po­
granicza. Doprowadziło to do bliższego związku między Moskwą a byłymi republi­
kami radzieckimi, jak Gruzja i Tadżykistan, które graniczą z islamską Azją Środko­
wą. Zmiana w polityce rosyjskiej w kierunku „dalekiej” zagranicy była widoczna
w roku 1995, kiedy przyjęto bardziej stanowcze stanowisko proserbskie w czasie kry­
zysu w Bośni, co skutecznie pokrzyżowało plany NATO zakładające rozwiązanie kon­
fliktu poprzez naciski militarne. Jednakże wojna w Czeczeni dostarczyła najbardziej
oczywisty, jak na razie, przykład wpływu wojska rosyjskiego i jego aspiracji co do
utrzymania integralności Federacji Rosyjskiej, po porzuceniu w roku 1989 Europy
Wschodniej i oderwaniu się nierosyjskich republik radzieckich w roku 1991.
Alternatywa dla władzy cywilnej
Rzecz jasna, wojsko nie zawsze jest chętne, aby działać jako grupa interesu wywiera­
jąca nacisk na cywilnych polityków i poprzez nich. Kontrola uzbrojenia i dyspono­
wanie środkami przymusu dają mu możliwość brania bezpośredniego udziału w ży­
ciu politycznym, w ekstremalnych przypadkach prowadząc do ustanowienia władzy
wojskowej. Armia może wspierać niccieszący się popularnością rząd czy reżim, rów­
nie dobrze co usunąć bądź zastąpić elitę rządzącą czy nawet obalić sam ustrój. Do­
kładna analiza warunków, w jakich dochodzi do przejęcia władzy przez wojsko przed­
stawiona jest w dalszej części rozdziału. Jednakże, forma władzy, jaką ustanawiają siły
zbrojne posiada kilka cech charakterystycznych. Definiującą cechą władzy wojskowej
f#fev#yii^ *-M4iii|HŃKii8^ ^^/fe^r
 ”WO'’" ' 'W:/'-^
474 CZĘŚĆ 4 Armia i policja
jest fakt, że członkowie armii usuwają i zastępują polityków cywilnych, co oznacza
że główne stanowiska w rządzie są obsadzane w zależności od pozycji, jaką dana oso­
ba zajmuje w hierarchii wojskowej.
z form władzy wojskowej jest junta (co po hiszpańsku oznacza radę lub za­
rząd), występująca najczęściej w Ameryce Łacińskiej. Junta wojskowa to zbiorowy
rząd wojskowy, skupiony wokół rady oficerów, w której zwykle reprezentowane są
lądowe, morskie i powietrzne siły zbrojne. W klasycznej postaci junty, jak na przy­
kład w Argentynie w latach 1978-1983, cywile są wyłączeni z elity rządzącej, a związ­
ki zawodowe i ogólna działalność polityczna są zakazane. Jednakże, współzawodni­
ctwo pomiędzy rodzajami wojsk i pomiędzy dowódcami sprawia, że osoby na
oficjalnych stanowiskach kierowniczych często się zmieniają. W innych przypadkach,
gdy jeden człowiek zyskuje przewagę, powstaje forma dyktatury wojskowej. Przykla-
dem jest pułkownik Jeorjos Papadopoulos w Grecji (1974-1980), generał Augusto
Pinochet w Chile po wojskowym zamachu stanu z roku 1973 i generał Sani Abacha
w Nigerii (1993-1998). W szczególności w Afryce, zdarza się, że władzę przejmują
podoficerowie czy niżsi rangą żołnierze. Miało to miejsce w Ghanie w roku 1979,
kiedy władzę przejął kapitan lotnictwa Jerry Rawlings oraz w roku 1980 w Liberii,
kiedy sierżant Samuel Doe dokonał zamachu stanu.
Trudno jest jednak sprawować władzę wojskową w stabilnej i trwałej formie po­
litycznej. Podczas gdy przywódcy wojskowi mogą podkreślać chroniczne słabości,
trudne do pokonania podziały i powszechną korupcję (patrz s. 449) rządów cywil­
nych, istnieje małe prawdopodobieństwo, że rządy wojskowe znajdą rozwiązanie dla
tych problemów lub, że będą postrzegane jako prawowite, za wyjątkiem przejścio-
wych okresów kryzysów narodowych czy wyjątkowych sytuacji politycznych. Z te-
go względu reżimy militarne charakteryzują się zwykle zawieszeniem wolności oby­
watelskich i blokowaniem wszystkich potencjalnych źródeł powszechnego
zaangażowania w politykę. Ogranicza się protesty i demonstracje, zakazuje działania
opozycyjnych partii politycznych i związków zawodowych, a media poddaje się ści­
słej cenzurze. W rezultacie wojsko często woli rządzić za kulisami i sprawować wła­
dzę z ukrycia, za pomocą cywilnych przywódców. Miało to miejsce w Zairze za rzą­
dów Mobutu, który doszedł do władzy w wyniku wojskowego zamachu stanu w roku
1965, lecz później pozwolił na stopniowe wycofanie armii z aktywnego uprawiania
polityki, sprawując rządy poprzez Ludowy Ruch Rewolucji, założony w roku 1967.
W latach 60. i 70. XX wieku w Egipcie pod rządami Gamala Nasera i Anwara Sa-
data, wojskowych, nastąpiło przejście od rządu wojskowego do autorytarnej władzy
cywilnej. Ustanowienie rządów cywilnych oraz powstanie partii i polityki grup inte­
resu zarówno wzmocniło prawowitość reżimu, jak i zwiększyło niezależność Gama­
la Nasera i Anwara Sadata od wojska.
Reżimy wojskowe mogą zakończyć się w dramatyczny sposób:
upadkiem albo obaleniem, w przypadku, kiedy władza sił zbrojnych
Cenzura - kontrola lub jest wielce skompromitowana, zwykle w wyniku porażki militarnej. Sy­
blokowanie publikacji, tuacja taka może również mieć miejsce, kiedy władcy wojskowi stają
wyrażania poglądów czy wobec powszechnej opozycji, której nie udaje się już dłużej powstrzy­
innych działań
mywać jedynie poprzez represje (patrz s. 479). Przykładami pierwsze­
publicznych; może być
formalna lub nieformalna. go przypadku są: upadek greckich generałów w roku 1974 po przeję­
ciu przez Turcję północnej części Cypru oraz upadek junty wojskowej
.•y-y-—.;; -/-:
ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka 475
w Argentynie w roku 1983, rok po porażce poniesionej w wojnie o Falldandy (Mal-
winy). Z drugiej strony, obalenie w roku 1986 wspieranej przez wojsko dyktatury
Marcosa na Filipinach było wynikiem połączenia wewnętrznych presji na demokra­
tyczną reformę, wyrażanych przez Corazon Aquino i dyplomatycznych nacisków ze
strony USA. Jednakże, kiedy armia raz miała okazję bezpośrednio uczestniczyć
w kształtowaniu polityki, może być niechętna, aby na zawsze wrócić do koszmarów.
Przykładem tego są Filipiny, gdzie doszło do trzech nieudanych zamachów stanu
w ciągu pierwszych 18 miesięcy prezydentury Aquino.
Kontrola nad armią
i Niewątpliwa siła wojska może sugerować, że armia jest zawsze kluczowym, jeśli nie
decydującym czynnikiem w polityce. Jednak rzeczywistość jest zupełnie inna. Bezpo­
średni udział wojska w polityce, zwłaszcza jeśli ma ono usunąć rząd cywilny, jest tak
naprawdę rzadkością w wielu częściach świata. Zazwyczaj występuje w Ameryce Ła­
cińskiej, Afryce i niektórych częściach Azji. Zarówno w zachodnich demokracjach li­
beralnych, jak i w ortodoksyjnych państwach komunistycznych właściwie nie docho­
dzi do zamachów stanu, ani do ich prób. Od roku 1945 jedynymi europejskimi
wyjątkami były Francja w roku 1958, kiedy upadła IV Republika, i w roku 1961, kie­
dy nie udał się zamach stanu, Portugalia w roku 1974, gdy armia przejęła władzę,
aby „uratować naród przed rządem”, oraz Hiszpania w roku 1981, kiedy armia zor­
ganizowała nieudane powstanie. Do wyjątków w świecie komunistycznym zaliczają
; się Chiny, gdzie w 1971 roku doszło do nieudanego zamachu stanu, łączonego z pró­
1 bą objęcia przywództwa przez Lin Biao, przejęcie władzy w Polsce przez generała Ja­
ruzelskiego w 1981 roku oraz bezkompromisowy zamach stanu w sierpniu 1991 ro­
ku w Rosji, który na krótko pozbawił Gorbaczowa władzy.
Jak w innych warunkach sprawuje się cywilną kontrolę nad wojskiem? Mechani­
zmy i metody, za pomocą których nadzoruje się armię podzielono na dwa ogólne ty­
py. Samuel Huntington (1957) opisał je jako metody „obiektywne” i „subiektywne”,
a Erie Nordlinger (1977) użył terminów „liberalne” i „penetracyjne”. Najlepszym
przykładem liberalnego, czy obiektywnego, modelu relacji cywilno-wojskowych są
poliarchie zachodnie. Główną cechą tej formy kontroli jest istnienie wyraźnego po­
działu między politycznymi i wojskowymi rolami i zadaniami. Często siły wojskowe
są po prostu trzymane z dala od polityki. Osiąga się to na kilka sposobów.
Po pierwsze, formalnie siły wojskowe podlegają przywódcom cywilnym, którzy
zwykłe odpowiadają przed zgromadzeniem albo społeczeństwem. Po drugie, podej­
mowanie decyzji politycznych, nawet z zakresu obrony, czy wojskowości, należy do
obowiązków polityków cywilnych, a armia jest jedynie zobowiązana służyć radą i zaj­
mować się wdrażaniem polityki. Pomimo tego, że wojsko może w praktyce wywie­
rać znaczny wpływ polityczny, jest jedynie jedną spośród wielu grup interesu i ogra­
nicza je brak możliwości kwestionowania decyzji podjętych przez przywódców
cywilnych. To z kolei jest wzmacnianie trzecim wymogiem, mianowicie, surową neu­
tralnością polityczną wewnątrz armii, co sprawia, że pozostaje ona lojalna bez wzglę­
du na partie czy rząd u władzy.
USA stanowi dobry przykład politycznego podporządkowania sił wojskowych, cho­
ciaż jest to być może zaskakujące, kiedy spojrzy się na rolę, jaką odegrały one w cza-
„.-.:'~:.- w.’ .• •. - • ■ . • • • t -i---...,.;,;.-,
v- -i ,'..■•.■..:;■ ~7:_
 •^;^: s® ■;;/' "raw? 'aAVX’fv;^ !i'K »m kw* ’^^waraiwJS^WBmwaMs^^wws®®^»»-»!^
476 CZĘŚĆ 4 Armia i policja
sie amerykańskiej wojny o niepodległość 1775-1783, gdy rodziła się republika. Gwa­
rantem tego podporządkowania było ustanowienie prezydenta USA naczelnym do­
wódcą sił zbrojnych, a także brak poparcia George’a Washingtona (najpierw jako przyd
wódcy oddziałów amerykańskich walczących o niepodległość, później jako pierwszego
prezydenta Stanów Zjednoczonych) dła wojskowej interwencji w sprawy cywilne. Ten
liberalny schemat stosunków cywilno-wojskowych miał później przetrzymać napięcia
krwawej amerykańskiej wojny domowej (1861-1865), jak również próbę I i II wojny
światowej, pomimo iż w obydwu przypadkach zaangażowanie ze strony USA było kon-
trowersyjne z politycznego punktu widzenia. Nawet jeśli prezydent USA to były do­
wódca wojskowy i bohater wojenny, jak prezydent Eisenhower, 1953-1961, amery­
kańskie siły zbrojne uznają władzę polityków cywilnych. Jednak kontrola cywilna nie
oznacza, że armia nie jest w stanie nic zrobić na polu polityki. Amerykańskie siły zbroj­
ne co prawda nigdy nie podjęły próby bezpośredniego uczestnictwa w procesie poli­
tycznym, jednak ich zwykłe zaangażowanie jako wpływowego i zajmującego dobrą po-
zycję lobby, wywarło znaczący wpływ na politykę obronną i zagraniczną USA.
Podobny model stosunków cywilno-wojskowych panuje w Wielkiej Brytanii. Bry-
tyjskie siły wojskowe są poprzez Ministerstwo Obrony ostatecznie odpowiedzialne
przed Koroną, co w praktyce oznacza: przed premierem i gabinetem. Od czasu angiel­
skiej wojny domowej w XVII wieku i rządów Olivera Cromwella, żołnierza i męża
stanu, armia brytyjska nie wywierała bezpośredniego wpływu na politykę. Co więcej,
podobnie jak w innych demokracjach liberalnych, profesjonalizm brytyjskich sił zbroj­
nych opiera się w dużej mierze na silnym postanowieniu trzymania się z dala od po­
lityki. Owa samokontrola tylko kilka razy została wystawiona na próbę. Przykłado­
wo, podczas I wojny światowej żołnierz i administrator, lord Kitchener, wykorzystał
swoje stanowisko ministra wojny, aby spowodować powstanie ogromnej armii ochot­
ników. Sir Douglas Haig, naczelny dowódca Brytyjskich Sil Ekspedycyjnych, wywarł
istotny wpływ na decyzję, aby użyć kosztownej i wyczerpującej taktyki wojny okopo­
wej na froncie zachodnim. Był w stanie wywrzeć taki wpływ, ponieważ premier, H.H.
Asquith wierzył, że prowadzenie wojny było zadaniem dla generała, a także ponieważ
król Jerzy V wstawiał się czasami za wojskiem w jego walce z cywilnymi politykami.
Podobne problemy nie zdarzyły się w czasie rządów Churchilla podczas II wojny świa­
towej. W rzeczywistości, utrzymanie liberalnego modelu stosunków cywilno-wojsko­
wych nie sprawia wiele trudności rozwiniętym krajom Zachodu, które posiadają hi­
storię stabilności konstytucyjnej i zakorzenioną kulturę demokratyczną.
Zupełnie inna forma kontroli cywilnej występuje w dyktaturach czy państwach
jednopartyjnych. Zamiast polegać na „obiektywnych” mechanizmach przy ustanawia­
niu dominacji władzy cywilnej, wojsko podlega kontroli poprzez metody „subiektyw­
ne”, które wiążą je z cywilnym przywództwem, wpajając armii jego wartości i ideały.
Podczas gdy model liberalny działa poprzez wykluczenie sił zbrojnych z polityki, mo­
del penetracyjny wykorzystuje podejście przeciwne, mianowicie systematycznego
i gruntownego upolitycznienia. Osiąga się to na lulka sposobów i z różnym stopniem
powodzenia. Hitler próbował zamienić niemiecką armię w „politycznych żołnierzy”
za pomocą osobistej przysięgi wierności, składanej jemu jako Fiihrerowi w sierpniu
1934 roku. W tym samym okresie ogłosił się szefem sił zbrojnych, a w roku 1941
objął stanowisko głównodowodzącego. Jednak lojalność wojska opierała się bardziej
na połączeniu autorytarnego nacjonalizmu i ekspansjonistycznych celów reżimu Hi-
'^<‘:' ^^ jjji^^^MjJiiUi :.it«£iiMiMM^^ ■Mii* /^Wj^^^
ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka 477
tłera, niż na przeniknięciu do niej dogmatów nazistów. Miało to swoje odbicie w fak­
cie, że Hitler coraz bardziej polegał na Waffen SS jako na politycznie rzetelnej, eli­
tarnej armii. Przed popełnieniem samobójstwa w kwietniu 1945 roku, Hitler ogłosił
admirała Dónitza następnym Fiihrerem, ponieważ wierzył, że spośród wszystkich sił
zbrojnych, jedynie niemiecka marynarka go nie opuściła.
Znacznie brutalniejsze podejście przyjął Stalin w ZSRR w łatach 30. ubiegłego wie­
ku. Kroki podjęte w celu zwiększenia profesjonalizmu armii radzieckiej, odzwiercie­
dlające rosnący niepokój związany z ekspansjonistycznymi zamiarami nazistowskich
Niemiec, zakończono nagle w roku 1937 rozpoczęciem szeregu krwawych czystek.
W ich wyniku dokonano egzekucji trzech na pięciu radzieckich marszałków oraz 13
z 15 dowódców armii. W sumie, 90% wszystkich generałów, 80% wszystkich puł­
kowników i około 30 tysięcy oficerów niższej rangi straciło swoje stanowiska, a czę­
sto także życie. Skutecznie ogołociło to Armię Czerwoną z fachowej wiedzy wojsko­
wej i pogrążyło w całkowitym chaosie, dokładnie w czasie, kiedy prowadzono wojnę
z Finlandią, 1939-1940, i rzekomo przygotowywano się na obronę ZSRR przed moż­
liwą inwazją Niemiec.
Jednak w większości wypadków model penetracyjny pociąga za sobą nie tyle usu­
nięcie politycznie „niepewnych” członków armii, co promocję, za pomocą nieustają­
cej propagandy i agitacji, politycznie „poprawnych” poglądów i wartości. Przykłado­
wo, armia iracka, zwłaszcza od czasu przejęcia władzy przez Saddama Husajna w roku
1979, była inspirowana panarabskim nacjonalizmem partii Baas. Baasizm jest odda­
ny idei zjednoczenia narodu arabskiego oraz wyzwolenia go spod zachodniego im­
perializmu i syjonizmu. Wspomniane cele stanowiły ideologiczne uzasadnienie inwa­
zji na Iran w 1980 roku i aneksji Kuwejtu dziesięć lat później.
Instytucjonalna penetracja sil zbrojnych w swej najbardziej zaawansowanej formie
została rozwinięta w państwach komunistycznych. W Chinach skomplikowana sieć
ciał partyjnych przypomina struktury wojskowe, oferując przywództwo i prowadze­
nie w obszarach ważnych pod względem politycznym i ideologicznym. Cywilna kon­
trola jest zatem utrzymana za sprawą wzajemnego przenikania się partii i armii, któ­
re praktycznie zaciera różnice między zobowiązaniami cywilnymi a wojskowymi.
Przynależność partyjna, historia politycznego zaangażowania oraz lojalność wobec re­
żimu komunistycznego to wstępne warunki, jakie muszą spełniać oficerowie, aby uzy­
skać mianowanie łub promocję w Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Pomimo te­
go, że partia funkcjonuje w wojsku i poprzez nie, armia również zyskuje głos w procesie
politycznym i jest w stanie wywierać wpływ za sprawą zintegrowanej partyjno-pań-
stwowo-wojskowcj elity. W ZSRR podejście to pozwalało czasem wyższym rangą ofi­
cerom wywierać decydujący wpływ na politykę, na przykład w 1957 roku, kiedy po­
parli Chruszczowa i pomogli mu udaremnić próbę zamachu tzw. grupy antypartyjnej
oraz powtórnie w roku 1964, kiedy w następstwie kryzysu kubańskiego, zaprzestali
udzielać mu wsparcia, przyczyniając się tym samym do jego upadku.
Syjonizm - ruch, mający
Kiedy wojsko przejmuje władzę? na celu założenie
państwa żydowskiego,
obecnie wiązany z obroną
Najbardziej dramatycznym politycznym przejawem siły armii jest interesów i integralności
oczywiście usunięcie rządu cywilnego na drodze wojskowego zama­ terytorialnej Izraela.
chu stanu. Siły zbrojne mogą przejąć władzę albo w celu usunięcia cy-
■
MjS 4£łM&tt|$|||^bW i • (j^l।;. -.■.Oi*^ ^Wfe-

•^w^ 'fm^^ '«hSM^ ^W|
478 CZĘŚĆ 4 Armia i policja
wilnego przywództwa i ustanowienia pewnej formy bezpośrednich rządów wojskor^y?^
wych, albo w celu zastąpienia pewnej grupy cywilnych przywódców inną grupą cy- ^^M
wili, za której sprawą wojsko będzie mogło pośrednio sprawować władzę. W innych ^^
przypadkach, skuteczna władza wojskowa może zostać ustanowiona bez formalnych
zabiegów o władzę ze strony armii, co miało miejsce na Filipinach, gdy prezyden-
tem był Ferdinand Marcos, zwłaszcza po ogłoszeniu stanu wojennego w 1972 roku. /I^j
W niektórych częściach świata mieszanie się sił zbrojnych w politykę stało się nor- ic^S
mą, a reżimy wojskowe osiągnęły taki stopień stabilności, że nie można ich już za- j^^
klasyfikować do zjawisk wyjątkowych czy przejściowych. Wojskowy zamach stanu W^
staje się zatem głównym narzędziem, za pomocą którego władza rządu przechodzi 'l^
z rąk jednej grupy przywódców do drugiej. Regularnie dochodziło do tego w XIX
wieku w Ameryce Łacińskiej (zwłaszcza w Meksyku, Peru i Chile), w Hiszpanii oraz
w państwach bałkańskich. W XX wieku interwencja militarna ograniczyła się w du­
żej mierze do państw rozwijających się w Afryce, Ameryce Łacińskiej i niektórych
częściach Azji. Wojskowe zamachy kojarzy się zazwyczaj ze szczególnymi okoliczno­
ściami, takimi jak:
• gospodarcze zacofanie
• utrata legitymizacji politycznej przez władców cywilnych
• konflikt między wojskiem a rządem
• sprzyjająca sytuacja międzynarodowa.
Istnieje wyraźne powiązanie między występowaniem wojskowych zamachów sta­
nu a gospodarczym zacofaniem. Pinkney (1990) wskazał, że spośród 56 państw, któ­
re od roku 1960 doświadczyły rządu wojskowego, znaczna większość należy do trze­
ciego świata. Ponadto, niektóre zamachy stanu można połączyć z tendencją zniżkową
w gospodarce. Przykładowo, obalenie w Nigerii w roku 1983 władzy cywilnej, spra­
wowanej przez cztery lata, nastąpiło po pogorszeniu się sytuacji gospodarczej, spo­
wodowanym spadkiem cen ropy naftowej. W ten sam sposób, zwiększający się do­
brobyt wydaje się być antidotum na interwencję militarną, co ilustruje wykazywana
od lat 70. XX wieku w Ameryce Łacińskiej tendencja armii do powrotu do kosza­
rów. Powszechna bieda i głębokie nierówności społeczne odgrywają bez wątpienia
ważną rolę, gdyż osłabiają poparcie dla urzędującego rządu i dostarczają armii, obie­
cującej, że zapewni rozwój gospodarczy, pretekstu do wkroczenia. Jednak same czyn-
Zamach stanu
Zamach stanu (z franc, coup d'etat „uderzenie państwa") to przejęcie władzy państwowej, dokonane silą,
w drodze działań nagłych, dokonanych z przemocą, nielegalnie i niezgodnie z konstytucją. Zamachy są
zwykłe przeprowadzane przez wojsko, lub z jego pomocą, często przy użyciu przemocy, chociaż zdarzają się
także zamachy bezkrwawe. Po pierwsze, zamachów dokonują zwykle względnie małe grupy, na ogól
wywodzące się z kluczowych instytucji w państwie (na przykład z administracji, policji czy
wojska), więc nie towarzyszy im masowa akcja polityczna. Po drugie, na celu mają zwykle wymianę osób
sprawujących władzę, a niekoniecznie zmianę reżimu czy spowodowanie większych zmian społecznych.
WfcMuM^^^ '•^ ^^W*«WB*W’^‘' .l||)!ipMłVI»l^^ ^^
ROZDZIAŁ XVIII Wojsko i polityka 479
niki ekonomiczne nie mogą wytłumaczyć przypadków przejmowania władzy przez
wojsko. Przykładowo, Indie zmagają się z głębokim ubóstwem, lecz ich siły zbrojne
zachowały ścisłą neutralność polityczną i nigdy otwarcie nie podważyły autorytetu
rządów cywilnych.
Częścią odpowiedzi na pytanie, dlaczego dochodzi do zamachów stanu, jest na
pewno fakt, że może do nich dochodzić. Innymi słowy, wojsko może zdecydować się
na interwencję polityczną, tylko jeśli wyczuwa, że legitymizacja (patrz s. 264) istnie­
jących instytucji oraz elity rządzącej jest kwestionowana, a także jeśli według jego
własnych szacunków interwencja ma szanse powodzenia. Dlatego też, gdy ustano­
wiona demokracja jest skuteczna i stabilna, siły zbrojne rzadko bezpośrednio ingeru­
ją w politykę. Dzieje się tak dlatego, że władzę wojskową można sprawować jedynie
poprzez systematyczne represje (patrz poniżej), co może być trudne do utrzymania
na dłuższą metę, ponieważ wystawia na próbę jedność i dyscyplinę samej armii. Nic
zatem dziwnego, że większość skutecznych reżimów wojskowych ustanowiono w tych
rejonach świata, w których istniała długa historia rządów kolonialnych: w Ameryce
Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i Azji Południowo-Wschodniej. Politycz­
na słabość i brak stabilności, które armia próbuje wykorzystać do swoich celów, są
z całą pewnością najdotkliwsze we względnie nowych państwach. Nie wynika to je­
dynie z nieznajomości polityki demokratycznej, lecz łączy się także z wysokimi wy­
maganiami, jakie niesie ze sobą niepodległość, ze słabo zakorzenionym charakterem
politycznych instytucji, a czasami z regionalnymi i etnicznymi konfliktami, które są
spuścizną po kolonialnej przeszłości.
Dobrym przykładem jest Nigeria, gdzie od czasu uzyskania niepodległości od
Wielkiej Brytanii w roku 1960, okresy rządów cywilnych były bardzo krótkie. Rząd
kolonialny podejmował próby osłabienia i dokonania rozłamu wewnątrz ruchu na­
cjonalistycznego poprzez nadanie politycznego charakteru podziałom narodowym
i etnicznym, szczególnie pomiędzy ludami Hausa na północy, Joruba na zachodzie
i Ibo na wschodzie. Doprowadziło to do powstania podzielonej i rozbitej na regio­
ny elity politycznej bez możliwości osiągnięcia społecznego porozumienia, koniecz-
; nego dla politycznej stabilności. Rosnący nieład społeczny, następstwo zwiększonych
| napięć etnicznych, doprowadził w 1966 roku do przejęcia władzy przez wojsko. Jed­
nakże, w wyniku wzmagającej się rywalizacji między regionami, rok później, kiedy
I wschodni region, którego nazwę zmieniono na Biafra, podjął próbę odłączenia się
od państwa federalnego, doszło do wybuchu wojny domowej. Zamiast rozwiązać
problemy Nigerii, wojsko jedynie je utrwaliło. Przyczyną jest fakt, że te same kon-
Represje
W politycznym tego słowa znaczeniu, represje oznaczają stan podporządkowania, wywołany przez
systematyczne zastraszanie łub jawną przemoc. Represje wykazują podobieństwo z aktami tłumienia, różniąc
się od nich jednak tym, że te pierwsze są bardziej aktywne, a drugie reaktywne. Celem represji jest
„wykorzenienie", a nie jedynie pohamowanie opozycji, a także utrzymanie poparcia dla reżimu czy elity
rządzącej, przy użyciu narzędzi politycznych i psychologicznych. Reżimy represyjne osłabiają lub likwidują
machinę polityki reprezentatywnej (wybory, partie, związki zawodowe, wolną prasę itd.), a wytwarzają
atmosferę strachu, poprzez rutynową inwigilację i użycie siły.
 KW1®s®»azwE<®W3!aiswi-x-:'»KHi,a^w^
480 CZĘŚĆ 4 Armin i policja
flikty na tle etnicznym, religijnym i regionalnym, nękające społeczeństwo Nigerii-- WII
przeniknęły obecnie do armii, która niezmiennie wykorzystuje je, aby umocnić swo^
ją władzę w państwie. ;^
Trzecim czynnikiem kojarzonym z wojskową interwencją jest stopień, w jakim
wartości, cele i interesy sił zbrojnych różnią się od wartości, celów i interesów są®
mego reżimu. Przykładowo, pomimo szeroko rozpowszechnionej biedy, głębokie®
podziałów religijnych, językowych i regionalnych, armia indyjska zostawia polity!
kę w rękach polityków, ze względu na wpojony szacunek dla zasad liberalnego konM
stytucjonalizmu. Kiedy siły zbrojne podejmują działania przeciw rządowi, czynią !
tak albo ponieważ są przekonane, że ich interesy czy wartości są zagrożone, albo
ponieważ uważają, że ich działania są uzasadnione. W wielu państwach rozwijają^
cych się, które dopiero od niedawna cieszą się niepodległością, wojsko przejęło
władzę, aby „ocalić naród”, postrzegając siebie jako siłę „modernizującą” i „pro­
mującą kulturę zachodu”, która przeciwstawia się tradycjonalistycznej, wiejskiej,
zhierarchizowanej i często podzielonej elicie politycznej. Tak było w przypadku Ni­
gerii, Indonezji i Pakistanu.
W innych przypadkach autorytarna i konserwatywna elita wojskowa, często współ­
pracująca z dużym biznesem i ciesząca się poparciem Idas średnich, podważyła wła­
dzę rządów reformistycznych czy socjalistycznych. Bezkrwawy zamach stanu, jaki
miał miejsce w Brazylii w 1964 roku, był w dużej mierze konsekwencją podejrzeń,
jakie wojsko wysuwało pod adresem lewicowych skłonności prezydenta Goularta.
Chilijski prezydent, Salvador Allende Gossens, pierwszy na świecie marksista demo­
kratycznie wybrany na głowę państwa, został obalony i zabity w 1973 roku przez
wojsko pod dowództwem generała Pinocheta. Podczas gdy wojsku zwykle zależy na
tym, aby pokazać, że motywacją jego interwencji w politykę jest na przykład chęć
skończenia z korupcją, zlikwidowanie podziałów czy obrona narodu, wąskie wzglę­
dy osobiste nigdy nie są mu zupełnie obce. Zamachy wojskowe często są próbą za­
chowania przywilejów, niezależności i prestiżu sił zbrojnych. Mogą także służyć jako
narzędzie do realizacji politycznych ambicji.
W końcu o decyzji sil zbrojnych o przejęciu władzy decydować mogą także wzglę­
dy międzynarodowe. Jedynie w kilku państwach przejęcie władzy przez wojsko nie
wywiera wpływu na państwa sąsiednie, organizacje regionalne i międzynarodowe czy
na społeczność międzynarodową. Czasami naciski międzynarodowe bez wątpienia za-
Porządek
W języku codziennym „porządek" odnosi się do regularnych, zorganizowanych układów, w tym sensie
uporządkowane mogą być na przykład dokumenty. Jako zasada polityczna porządek odnosi się do stabilnych
i przewidywalnych sposobów zachowania, przede wszystkim do takich, które gwarantują bezpieczeństwo
osobiste. Nieporządek to zatem chaos i przemoc. Chociaż porządek jest wartością uniwersalną, jest kojarzony
z dwoma odmiennymi zjawiskami politycznymi. Najczęściej łączy się go z władzą polityczną. Uważa się, że
można go osiągnąć jedynie, jeśli zostanie on narzucony „z góry" poprzez system prawa. „Prawo i porządek"
staje się zatem pojedynczym pojęciem. Pogląd alternatywny łączy porządek z równością i sprawiedliwością
społeczną, a także podkreśla, że stabilność i bezpieczeństwo mogą narodzić się naturalnie „z dołu" w drodze
współpracy i wzajemnego szacunku.
^.^ujitUMfe^Mik^^ ;;.^aUiiiiililW^^ ■ aili. Urm*.^^^^^^^
ROZDZIAŁ XVIII Policja i polityka 481
chęcają do działań wojskowych. Z całą pewnością było tak w przypadku Pinocheta
i zamachu stanu w Chile. Amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) po­
strzegała Salvadora Allende Gossens jako prokubańskiego komunistę, którego refor­
my gospodarcze zagrażały interesom amerykańskich korporacji międzynarodowych
w Ameryce Łacińskiej, między innymi w Chile. Oprócz tego, że Pinochet uzyskał po­
tajemne porady i zachętę CIA, zapewniano mu także dyplomatyczne poparcie USA,
gdy ustanowił już nowy reżim wojskowy.
W innych przypadkach, perspektywa nieprzychylnych reakcji dyplomatycznych,
zniechęca wojskowych spiskowców. Przykładowo, w Europie Wschodniej w roku 1989
armie pozostawały w dużej mierze pasywne, a reżimy komunistyczne upadały przy ma­
sowych demonstracjach i powszechnych naciskach. Przywódcy komunistyczni utracili
wolę polityczną, a siły wojskowe uznały, że działania militarne nie uzyskałyby popar­
cia ze strony prezydenta Gorbaczowa i ZSRR, oraz że byłyby surowo potępione przez
USA i Zachód. Jednakże błędem byłoby przecenianie wrażliwości reżimów wojsko­
wych na naciski dyplomatyczne. Międzynarodowa krytyka militarnych represji wobec
Kurdów i szyitów po wojnie w Zatoce w roku 1991, wywarła niewielki wpływ na Sad­
dama Husajna. Podobnie, generał Abacha z Nigerii pozostał niewzruszony wobec pre­
sji brytyjskiej Wspólnoty Narodów w roku 1995, której celem było powstrzymanie eg­
zekucji Kena Saro-Wiwy i innych walczących o prawa człowieka.
U Policja i polityka
Policja, podobnie jak wojsko, jest częścią państwa stosującego środki przymusu. Jed­
nakże, podczas gdy centralną funkcją sił wojskowych jest obrona narodowa, główny
cel sił policyjnych to utrzymanie porządku wewnątrz państwa. Policja powstała
w XIX wieku, w dużym stopniu w wyniku wzrastającej liczby zamieszek oraz poli­
tycznego niezadowolenia, wywołanych industrializacją. Przykładowo, w roku 1819
w Manchesterze w Wielkiej Brytanii, aby zakończyć dużą, choć pokojową, demon­
strację klasy robotniczej użyto kawalerii. Dziesięć lat po tym wydarzeniu, które do
historii przeszło pod nazwą „masakry w Peterloo”, Robert Peel założył w Londynie
policję, składającą się z opłacanych, umundurowanych, pełnoetatowych oraz specjal­
nie przeszkolonych policjantów. W roku 1856 ów system został wprowadzony na te­
renie całej Wielkiej Brytanii, a później przejęty przez wiele innych państw. Pomimo
tego, że siły militarne i policyjne przejawiają dużo podobieństw, jako że są zdyscypli­
nowane, umundurowane i uzbrojone (choć w różnym stopniu), można wskazać mię­
dzy nimi ważne różnice.
Po pierwsze, podczas gdy zasadniczo zewnętrzna orientacja wojska oznacza, że
rzadko jest ono wzywane do akcji, na przykład w czasie wojny, stanu wyjątkowego
oraz klęsk żywiołowych, siły policyjne zajmują się utrzymaniem porządku wewnętrz­
nego, co oznacza, że są przyzwyczajone do codziennego zaangażowania w życie spo­
łeczeństwa. Policja jest także bardziej zintegrowana ze społeczeństwem niż wojsko.
Jej pracownicy i ich rodziny zwykle mieszkają w tych społecznościach, w których pra­
cują, chociaż, co opisano dalej, często rozwija się odrębna kultura policyjna. Ponad­
to, policja zwykle używa taktyk innych niż militarne. Ponieważ policjanci liczą na
choćby minimalne porozumienie i legitymizację, zwykle nie są uzbrojeni (na przykład
w Wielkiej Brytanii) lub ich broń to przede wszystkim samoobrona. Jednak do pew-
«MW^ . . <|MM*1
 ■^ty^H^1 ^f*wit*“
CZĘŚĆ 4 Armia i policja
nego stopnia, ostatnie wydarzenia wykazują tendencję do zamazywania różnicy mię.^^^
dzy policją a wojskiem. Siły wojskowe są wzywane w przypadku zamieszek spoleczt-
nych wewnątrz kraju, jak było w Los Angeles w roku 1992. Ponadto, siły policyjne O?
coraz częściej nabierają paramilitarnego charakteru. Przejawia się to stopniowo w co- ’fi
raz bardziej zaawansowanym uzbrojeniu, a w wielu państwach także w przyjęciu qu-
asi-militarnego sposobu przeprowadzania działań policyjnych. .,
Rola policji
Można wyróżnić trzy odmienne podejścia do natury ochrony policyjnej i jej roli
w społeczeństwie: podejście liberalne, konserwatywne i radykalne. Perspektywa libe-
ralna uważa policję za ciało w gruncie rzeczy neutralne, którego celem jest utrzyma-
nie porządku wewnętrznego poprzez ochronę indywidualnych praw i wolności. We-
dług tego podejścia siły policyjne działają w ramach ogólnego porozumienia i posiadają
mocną legitymację, opartą na ogólnym przekonaniu o tym, że ochrona policyjna
sprzyja społecznej stabilności i osobistemu bezpieczeństwu. W praktyce policja zaj­
muje się ochroną obywateli przed nimi samymi. Jako że pilnowanie porządku pu­
blicznego ściśle wiąże się ze staniem na straży rządów prawa (patrz s. 376), nie po­
siada innej, szerszej funkcji politycznej.
Perspektywa konserwatywna podkreśla, że rola policji polega na utrzymywaniu
władzy państwa i zapewnianiu, że jego jurysdykcja rozciąga się na całe społeczeństwo.
Pogląd ten, zakorzeniony w bardziej pesymistycznym podejściu do natury ludzkiej,
podkreśla wagę policji jako organu ścigania, który jest w stanie kontrolować niepo­
rządek i niepokoje społeczne. W tym świetle siły policyjne są nieuchronnie postrze­
gane jako mechanizmy kontroli politycznej.
Perspektywa radykalna przedstawia jeszcze bardziej krytyczny pogląd na siły poli­
cyjne. Ukazuje je jako narzędzie ucisku, które działa w interesie państwa, a nie oby­
wateli, zaś zamiast masom służy elitom. W marksistowskiej wersji tej teorii, policja
jest postrzegana jako obrońca własności, który stoi na straży kapitalistycznych inte­
resów klasowych.
Rolę policji kształtuje także natura systemu politycznego, w którym działa oraz
sposoby wykorzystywania policji przez rząd. Zwykle odróżnia się obywatelską ochro­
nę policyjną od politycznej. Często dokonuje się także podziału na państwa liberal­
ne i tzw. państwa policyjne.
■SHliiliiS^^
Przestępstwo
Przestępstwo to złamanie prawa karnego, które określa stosunki między państwem a jednostką i tym samym
ustanawia warunki spokojnego i uporządkowanego współżycia obywateli. Zwykle uważa się, że przestępców
(osoby uznane za winne) motywuje pewnego rodzaju korzyść własna, a nie ogólne względy polityczne czy
moralne, jak w przypadku nieposłuszeństwa obywatelskiego (patrz s. 351). Przestępczość jest często
postrzegana jako wskaźnik ogólnego poziomu braku społecznego porządku i osobistego bezpieczeństwa.
Jednakże żarliwie kwestionuje się zarówno przyczyny przestępczości, jak i lekarstwa na nią. Ogólny podział
występuje między osobami, które oskarżają zdeprawowane jednostki i wierzą w karę, a tymi, które winę
przypisują ubóstwu i dlatego zajmują się zmniejszaniem przestępczości na drodze reform społecznych.
. ■'^ ROZDZIAŁ XVIII Policja i polityka
Obywatelska ochrona policyjna
Obywatelska ochrona policyjna odnosi się do roli policji w egzekwowaniu przestrze­
gania prawa karnego. Właśnie ten aspekt pracy policji jest najbardziej znany społe­
czeństwu i dominuje w publicznym wizerunku sil policyjnych - policja istnieje, aby
„zwalczać przestępczość”. Jednakże utrzymanie porządku społecznego w indyjskich
wsiach przybiera bez wątpienia inne formy niż w nowoczesnych miastach, takich jak
Nowy Jork, Paryż czy St. Petersburg. Ogólnie uznaje się, że podczas gdy małe
i*, i względnie jednorodne społeczności charakteryzują się znaczącym zakresem samo­
dzielnie sprawowanej ochrony policyjnej, sytuacja ta ulega zmianie w miarę jak spo­
łeczeństwa stają się bardziej podzielone (społecznie i kulturowo) oraz w miarę jak
duże organizacje czynią ludzkie kontakty bezosobowymi. Dlatego też rozprzestrze­
-^i niająca się w XX wieku industrializacja, przyczyniła się do ujednolicenia organiza­
cji i taktyk policyjnych w różnych częściach świata. Wszystkie siły policyjne są naj­
częściej konfrontowane z podobnymi problemami, jak na przykład naruszanie
przepisów ruchu drogowego, kradzież samochodów, włamania, przestępstwa ulicz­
ne i przestępczość zorganizowana.
Przyjęto jednakże różne odmienne style sprawowania ochrony policyjnej. Z jed­
nej strony, istnieje system współpracy policji ze społecznością lokalną, który opie­
ra się na nieustannej obecności policji w danej społeczności, w celu zagwaranto­
wania współpracy obywateli i ich wsparcia w przeprowadzaniu dochodzeń
kryminalnych, a także w celu rozwijania wartości i postaw, które przede wszyst­
kim pomagają zapobiegać łamaniu prawa. Tradycyjnym przykładem tego systemu
jest brytyjskie pojęcie ochrony policyjnej - „policjant na patrolu”, zaś szczególnie
dobrze przyjął się on w Japonii, gdzie od policjantów oczekuje się, że będą znali
i odwiedzali rodziny i zakłady pracy, znajdujące się na „ich” terenie, działając z ma­
łych posterunków w miastach zwanych koban, a na terenach wiejskich chuzaisho.
Powodzenie tej metody zależy jednak od tego, czy policjantów uważa się za sza-
I nowanych członków lokalnej społeczności oraz od tego, czy obywatele zgodzą się
| na tak ścisłe monitorowanie ich życia. Naciski na skuteczność i obcinanie kosz­
tów doprowadziły do stopniowego wycofywania się z systemu współpracy policji
£ ze społecznością w Wielkiej Brytanii w latach 60. i 70. XX wieku, chociaż wpro­
wadzono go na nowo, w ograniczonej formie, po zamieszkach miejskich na po­
czątku lat 80. XX wieku.
Z drugiej strony, istnieje ochrona policyjna skupiona na służbie antyprzestępczej
(fire brigade policing), która podkreśla zdolność policji do reagowania na łamanie
prawa, w chwili kiedy do tego dochodzi, w nadziei, że skuteczność działań policyj­
nych zapobiegnie popełnianiu kolejnych przestępstw. Ochrona policyjna skupiona
na służbie antyprzestępczej, czy reaktywny nadzór policyjny, wymaga przyjęcia in­
nych, nawet paramilitarnych taktyk oraz przyłożenia większej wagi do technik i bro­
ni. To podejście zostało przyjęte w państwach autorytarnych i totalitarnych, lecz tak­
że, w pewnym zakresie, w liberalnych demokracjach. Próbując wzbudzić strach
w potencjalnych przestępcach, policja w Nowym Jorku nosi rewolwery dużego ka­
libru i palki. Paryscy funkcjonariusze policji mają przy sobie pół automatyczne pi­
stolety małego kalibru, pałki i ołowiane ochraniacze, a policja w Kairze pistolety
f maszynowe lub karabiny automatyczne.
 ;&i»?^TOtf^
484 CZęŚĆ 4 Armia i policja
Policja polityczna
Sprawowanie nadzoru politycznego może mieć charakter „polityczny” w dwóch zna-
czeniach. Po pierwsze, ochronę policyjną można sprawować w zgodzie z preferencja-
mi politycznymi lub społecznymi uprzedzeniami, które sprzyjają pewnym grupom czy Ą^&
interesom, a względem innych są nastawione mniej przychylnie. Po drugie, sprawo-
wanie ochrony policyjnej może wykraczać poza sprawy cywilne i wpływać na spory
polityczne. Pierwsza kwestia jest tradycyjnie poruszana przez radykałów i socjalistów, J&&
którzy wykluczają możliwość, że siły policyjne (czy jakikolwiek inny organ państwo-
wy) działają neutralnie i bezstronnie. Z tej perspektywy szkolenie i dyscyplina poli-
cji, a także natura pracy wykazują skłonność do tworzenia kultury, która jest spolecz- ^^
nie autorytarna i politycznie konserwatywna. Istnieje zatem prawdopodobieństwo,
że klasy pracujące, strajkujący, protestujący, kobiety i mniejszości rasowe będą trak­
towani przez policję mniej życzliwie.
Pomimo mechanizmu publicznej odpowiedzialności i solennych zapewnień o bez­
stronności, bezsprzecznie istnieją dowody potwierdzające te zarzuty, a w każdym ra­
zie w specjalnych okolicznościach. Przykładowo, amerykańska narodowa komisja do­
radcza ds. niepokojów społecznych (National Advisory Commission on Civil
Disorders), założona przez Lyndona Johnsona w celu przeprowadzenia dochodzenia
w sprawie zamieszek miejskich, jakie wybuchły w USA w czasie „długiego, gorącego
lata” w roku 1967, wykazała, że wiele z tych niepokojów miało związek z pretensja­
mi mieszkańców czarnego getta dotyczącymi agresywnych i dyskryminacyjnych dzia­
łań policyjnych. Napad na Rodneya Kinga dokonany przez czterech białych policjan­
tów z Los Angeles, których uniewinnienie w 1992 roku wywołało dwudniowe
zamieszki, podtrzymał to wyobrażenie. Podobnie, w Wielkiej Brytanii raport L.G.
Scarmana na temat zamieszek w Brixton w 1981 roku, wykazał, że rasizm policji był
jedną z przyczyn załamania stosunków między policją a społecznością. Wśród zale­
ceń znajdowało się przyjęcie procedur, które „przesiewałyby” rasistów oraz zachęca­
nie większej liczby osób czarnych do wstąpienia do policji.
Zakres politycznego nadzoru policyjnego, czyli użycie policji jako narzędzia poli­
tycznego, a nie cywilnego, wzrasta w miarę jak społeczeństwa stają się coraz bardziej
złożone i podzielone. Niektórzy obserwatorzy podważają samo rozróżnienie pomię­
dzy polityczną i cywilną sferą pracy policji, dowodząc, że każde przestępstwo jest
„polityczne” w takim znaczeniu, że jego źródło tkwi w dystrybucji bogactwa, władzy
i innych zasobów społeczeństwa, a zatem każda ochrona policyjna jest „polityczna”,
ponieważ broni panującej dystrybucji zasobów. W oczach społeczeństwa, neutralność
sił policyjnych jest szczególnie narażona na szwank, kiedy używa się ich do kontro­
lowania strajków, demonstracji i cywilnych niepokojów, wywodzących się z głębo­
kich podziałów społecznych. Z całą pewnością dzieje się tak w rejonach podzielo­
nych przez rywalizację etniczną czy narodową, jak w przypadku Kraju Basków
w północnej Hiszpanii i w Irlandii Północnej, gdzie duża część społeczeństwa postrze­
ga policję jako bezprawną silę.
W wielu przypadkach założono specjalnie wyszkolone, paramilitarne jednostki po­
licyjne, aby przeprowadzały operacje o znaczeniu politycznym. Klasycznym przykła­
dem jest Compaigne Republicaine de Securite we Francji, który jest zorganizowany
na modlę wojskową, a jego członkowie mieszkają w koszarach. W Wielkiej Brytanii
^_2,T^Mfei4Mife^^^ s<^fiaiWiBiH^W^
i^;i"i£W-^
K ROZDZIAŁ XVIII Policja i polityka 485
V w podobnych celach założono Special Patrol Group. Ponadto, praktycznie wszystkie
:; państwa posiadają służby bezpieczeństwa czy wywiadowcze, które zwykle są owiane
i tajemnicą. Ich rola jest w dużej mierze polityczna, ponieważ do ich zadań należy ob­
serwacja, a czasami destabilizacja grup, zaklasyfikowanych jako niebezpieczne dla
państwa lub jako przeciwników istniejącego systemu społecznego. Do owych agencji
H bezpieczeństwa wewnętrznego należy Special Branch i MI5 w Wielkiej Brytanii, FBI
k i CIA w USA oraz KGB w Rosji.
! Państwa policyjne
Termin „państwo policyjne” odnosi się do formy sprawowania władzy, w której cał­
kowicie porzucono liberalną równowagę między władzą policji a swobodami obywa­
telskimi, co umożliwiło rozwój arbitralnego i bezlitosnego systemu sprawowania nad­
zoru policyjnego. Tak więc policja działa poza ramami prawa i nie odpowiada ani
przed sądem, ani przed społeczeństwem. Państwa policyjne mają cechy totalitarne
(patrz s. 35), ponieważ nadmierna i niekontrolowana władza powierzona policji, ma
na celu stworzenie atmosfery strachu i zastraszenia, w której wszystkie aspekty ludz-
| kiego życia podlegają policyjnej kontroli. Jednakże państwo policyjne nie jest zarzą­
dzane przez siły policyjne, w podobny sposób, w jaki reżimy wojskowe są kontrolo­
wane przez siły zbrojne. Policja działa raczej jako prywatna armia, która jest
kontrolowana przez elitę rządzącą, w której interesie działa.
Taka sytuacja miała bez wątpienia miejsce w faszystowskich Niemczech, co dało
początek olbrzymiemu aparatowi politycznego zastraszania i tajnego nadzoru poli­
cyjnego. SA, lub „brunatne koszule”, działało jak polityczni tyranii i uliczni bojow­
nicy, Gestapo było tajną siłą policyjną, SD (Sicherheitsdienst) zajmowało się działal­
nością wywiadowczą i bezpieczeństwem, a SS rozwinęło się, pod przywództwem
Himmlera, w państwo w państwie. Także ZSRR w dużym stopniu polegało na dzia­
łalności tajnej policji. W 1917 roku Lenin założył WCzK, aby osłabić swoich poli­
tycznych przeciwników. Przekształciło się ono później w GPU (odpowiedzialne mię-
* dzy innymi za dokonywaną przemocą kolektywizację), potem w NKWD (osobisty
£ instrument terroru Stalina) i ostatecznie w 1953 roku w KGB. Oprócz sprawowania
politycznego nadzoru policyjnego, KGB przejęło kontrolę nad granicami, powszech­
nym bezpieczeństwem i systemem pracy przymusowej. Do innych przykładów taj­
nych komunistycznych służb policyjnych należą Stasi w Niemczech Wschodnich i Se­
curitate w Rumunii. Te narzędzia politycznych represji tworzyły ogromne sieci
cywilnych informatorów, przenikających do każdej sfery społeczeństwa, a kiedy za-
? chodziła taka potrzeba „neutralizowały” przeciwników reżimu.
Jednakże systemy policyjnej ochrony bezpieczeństwa mogą działać obok bardziej
„ortodoksyjnych” metod i machiny ocłirony policyjnej. Przykładowo, podczas pano­
wania faszystów w Niemczech przetrwała konwencjonalna, organizowana lokalnie
siła policyjna, która przejęła odpowiedzialność za bardziej prozaiczne i mniej poli­
tyczne aspekty pilnowania przestrzegania prawa. W ZSRR milicji, która była odręb­
ną instytucją niż KGB i ostatecznie odpowiadała przed ministerstwem spraw we-
j wnętrznych, powierzono wykrywanie przestępstw, zatrzymywanie przestępców,
nadzorowanie systemu wewnętrznych paszportów i ogólne utrzymanie porządku pu­
blicznego.
■^ww^^ ^^oii^^ ---w^

•^ww-.- 'wwiiiir'"* ’WWsițș^ ■
CZĘŚĆ 4 Armia i policja
486
Niemniej jednak, niektóre państwa zaliczane do „liberalnych” również znalazły za­
dania dla tajnej policji. CIA w USA bez wątpienia brała udział w kilku tajnych opera­
cjach zewnętrznych, włączając zamach stanu Pinocheta w Chile, próbę zamachu na ku­
bańskiego przywódcę Fidela Castro i dostarczanie broni buntownikom contras
w Salwadorze. Zarzuca się jej także ingerencję w sprawy krajowe, zwłaszcza w postaci
wciąż niepotwierdzonych podejrzeń, że odegrała jakąś rolę w zabójstwie prezydenta
Kennedy’ego w 1962 roku. Pewna forma terrorystycznego nadzoru policyjnego była
wykorzystywana w Irlandii Północnej w późnych latach 60. XX wieku w postaci B-
Specials. Była to pomocnicza jednostka Królewskiej Policji Ulsteru, stworzona, aby kon­
trolować cywilne demonstracje i walczyć z Irlandzką Armią Republikańską. B-Specials
wzięły udział w partyzanckim i rutynowym zastraszaniu społeczności katolickiej, a w ro­
ku 1969 zostały rozwiązane, ale dopiero wtedy, gdy armia brytyjska zaczęła odgrywać
bardziej znaczącą rolę w policyjnym nadzorowaniu owych „kłopotów”.
Kontrola polityczna i odpowiedzialność formalna
Kwestia kontroli policji jest często wyrażana za pomocą pytania Arystotelesa „qni cu­
stodiei ipsos custodes?" („któż pilnować będzie samych strażników?”). Problem kon­
troli politycznej jest bardzo drażliwy i wywołuje dwa przeciwstawne wyobrażenia.
W znaczeniu pozytywnym sugeruje odpowiedzialność, nadzór i kontrolę, policję
ograniczoną przez właściwie ustanowioną władzę i wobec niej lojalną. Jednak w sen­
sie negatywnym zakłada upolitycznienie oraz możliwość wykorzystania siły policyj­
nej na potrzeby urzędującego rządu.
Kluczowym czynnikiem, określającym punkt równowagi między odpowiedzialno­
ścią i upolitycznieniem, jest to, czy siła policyjna jest zorganizowana w sposób scen­
tralizowany, czy nie. Zaletą decentralizacji jest fakt, że struktura „dół - góra” po­
zwala policji utrzymać zdrową niezależność od rządu centralnego, jednocześnie
rozwijając otwartość na lokalne potrzeby i interesy. Właśnie dlatego zdecentralizo­
wana, ponosząca formalną odpowiedzialność w skali lokalnej policja jest często uwa­
żana za ideał. Jednakże naciski na centralizację są znaczne, a wręcz nieodparte. Cen­
tralizacja ułatwia sprostanie potrzebom rządu państwowego, a ponadto oferuje
perspektywę większej sprawności administracji i większej skuteczności politycznej.
W większości kontynentalnych państw europejskich istnieją centralnie kontrolo­
wane państwowe siły policyjne, przy czym Francja jest często uważana za klasyczny
Odpowiedzialność formalna
Odpowiedzialność formalna to obowiązek wytłumaczenia swego zachowania i postawa otwartości
na krytykę innych. Wymogi odpowiedzialności formalnej nakazują, aby obowiązki, władza i funkcje organów
były zdefiniowane w taki sposób, by dzialałność jednostek podporządkowanych można było z łatwością
monitorować i oceniać. W tym znaczeniu odpowiedzialność formalna może zachodzić jedynie w kontekście
zgodności z konstytucją i poszanowania przepisów. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza podporządkowania
arbitralnej władzy czy karze będącej wynikiem kaprysu. Jednakże odpowiedzialność formalna
może być słabą formą odpowiedzialności ogólnej (patrz s. 393), ponieważ nakłada obowiązek odpowiadania
i wyjaśniania, lecz niekoniecznie przyjmowania na siebie winy i ponoszenia kary.
$H^^ W ’ '^ ^ș^»^șig||^^ ’^^p^ffl^ -z-n--
' Ir R O Z D Z IA t X V111 Policja i polityka
487
tcs° Prayed. Posiada dwie siły państwowe: policję (La Police Nationale), podlega-
14c4 P°d Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i żandarmerię (La Gendarmerie), pod-
1 legającą wojskowej kontroli Ministerstwa Obrony. Chociaż pierwsza jest odpowie-
1 dzialna za utrzymywanie porządku i przestrzeganie prawa w dużych miastach,
» a druga jest przede wszystkim odpowiedzialna za sprawowanie nadzoru policyjne-
| go na terenach wiejskich, ich kompetencje często się pokrywają, rodząc tradycyjną
i „wojnę policyjną”. Jednakże szczególne obawy budzi zakres politycznej kontroli
i w ręku La Police Nationale Ministrowie spraw wewnętrznych są osobiście odpowie-
dzialni za mianowania na stanowiska starszych oficerów. Prefekci, czyli szefowie sił
i policyjnych w każdym z 96 departamentów, działają po prostu jako przedstawicie-
’ le Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a komendanci posiadają zaledwie ograniczo­
ną autonomię działania.
Do tych problemów przyczynia się także względnie słabe francuskie Ministerstwo
Sprawiedliwości, co oznacza, że tradycyjnie odpowiedzialność policji przed sądem
■| jest znikoma. Z tego powodu policja była często postrzegana jako narzędzie rządu,
obojętne na wolności obywatelskie i sprawiedliwość, w którym starsi oficerowie by­
li gotowi do publicznego wyrażania sympatii dla partii prawicowych, talach jak Zgro­
madzenie na rzecz Republiki (RPR) i Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF).
Jednakże gdy w 1981 po wybraniu Mirterranda na prezydenta powstał rząd socjali-
| styczny, poczyniono radykalne zmiany. Między innymi przetasowano szeregi star­
szych rangą pracowników, co objęło także zmiany na stanowisku prefekta policji oraz
dyrektora generalnego policji, oraz nałożono bardziej surowe restrykcje na prawo po­
licji do ograniczania praw obywateli poprzez praktyki takie jak nielegalne zakłada-
nie podsłuchu.
Z drugiej strony, doświadczenie państw skandynawskich sugeruje, że możliwe jest
połączenie zunifikowanej siły policyjnej z dużym zakresem odpowiedzialności pu­
blicznej. W Danii centralny rząd mianuje krajowego komisarza policji, który ma sze­
rokie zadania strategiczne, a 72 lokalnych komisarzy policji działa jako niezależni sze­
fowie zarządzający posiadanym personelem i dostępnymi zasobami. W Szwecji od
roku 1965 istnieje policja zarządzana ze szczebla państwowego, jednak system lokal­
nych komisji policyjnych umożliwia reprezentantom samorządów lokalnych przeglą­
danie budżetów policyjnych i poddawanie pod dyskusję z szefami policji polityki
i spraw bieżących.
Być może najbardziej zdecentralizowany system policyjny istnieje w USA. Re­
zultatem wielopoziomowego systemu federalnego USA jest co najmniej pięć głów­
nych rodzajów agencji policyjnych. Należą do nich organa federalne działające
przy Departamencie Sprawiedliwości (jak na przykład FBI, Bureau of Internal Re­
venue i Drug Enforcement Administration), siły policyjne 50 stanów, szeryfowie
i zastępcy szeryfów na poziomie hrabstw, miejskie siły policyjne i na końcu sys­
tem nadzoru policyjnego wsi i gmin. Zaletą tego systemu jest fakt, że wychodzi
naprzeciw potrzebom lokalnym, gdyż policja jest zorganizowana i działa zgodnie
z życzeniami społeczności, którym służy. Do największych wad należy zaliczyć to,
że system ten prowadzi do powielania i pokrywania się obowiązków wśród oko­
ło 40 tysięcy oddzielnych agencji policyjnych oraz fakt, że trudno jest utrzymać
równowagę między skuteczną odpowiedzialnością publiczną a nieuzasadnioną in-
lr gerencją polityczną.
WC®)iWŁ1SS’ :i®aKł3??:
 •«•.■'.’. . , ' , . . <■ ‘. i'.’, ; ‘
488 CZĘŚĆ 4 Armin i policja
W największych miastach amerykańskich, takich jak Nowy Jork czy Los Angeles,
prawie nic da się uniknąć politycznej presji wywieranej na operacyjne decyzje ko­
mend policji, biorąc pod uwagę fakt, że okręgowi komendanci policji, zwykle zawo­
dowi policjanci, są mianowani przez burmistrzów na czas określony, a w większości
wypadków są zainteresowani ponownym mianowaniem. Jednak gdzie indziej zupeł­
nie zrezygnowano z systemu zdecentralizowanego. W Niemczech Zachodnich i w Ja­
ponii przejście w stronę decentralizacji było główną cechą demokratycznej przebu­
dowy, mającej miejsce po roku 1945. Jednakże wynikła z tego nieudolność
i zamieszanie doprowadziły wkrótce do działań odwrotnych. Do roku 1950 Niemcy
Zachodnie przywróciły siły policyjne krajów związkowych, a organa państwowe, ta­
kie jak Federalny Urząd Kryminalny (BKA) i Federalna Straż Graniczna (BGS) zosta­
ły założone niedługo potem. W Japonii w roku 1954 wszystkie siły policyjne zosta­
ły złączone w jedną narodową służbę, odpowiedzialną przed Narodowym Komisarzem
Bezpieczeństwa Publicznego, chociaż nadal jest ona administrowana z poziomu dys­
tryktów prefekturalnych.
Na ogół uważa się, że Wielka Brytania również stanowi przykład zdecentralizo­
wanego systemu ochrony policyjnej, ponieważ nigdy nie posiadała państwowej si­
ły policyjnej. Poza policją londyńską, odpowiadającą bezpośrednio przed Mini­
strem Spraw Wewnętrznych, siły policyjne są zorganizowane lokalnie i poprzez
swoich komendantów ponoszą odpowiedzialność przed komisjami policyjnymi, do
których należą sędziowie pokoju i lokalni radni. Jednakże taki wizerunek godnej
pochwały decentralizacji często nie sprawdza się w praktyce. Po pierwsze, zakres
władzy Ministra Spraw Wewnętrznych obejmuje znacznie więcej kwestii niż odpo­
wiedzialność za policję londyńską, a mianowicie wszystkie sprawy związane z eg­
zekwowaniem prawa. MSW wywiera nieustający wpływ zarówno na władze poli­
cji, jak i na jej komisarzy, za sprawą wytycznych, wskazówek i okólników, a także
ustaw uchwalanych przez parlament. Na dodatek obserwuje się rosnącą tendencję
ku centralizacji za sprawą powstania państwowych systemów przechowywania i do­
stępu do danych, jak na przykład National Police Computer i National Reporting
Centre, wykorzystywane w latach 1984-1985 podczas strajków górników, w celu
skoordynowania działań policyjnych w całym kraju. Centralizację wspierano także
w latach 90. XX wieku poprzez zmniejszenie wpływu wybieranych członków władz
policyjnych. Ponadto, duża część politycznej ochrony policyjnej podlega znikomej
lub nieadekwatnej kontroli demokratycznej. Dzieje się tak szczególnie w przypad­
ku MI5, którego uprawnienia zostały rozszerzone w roku 1996 na przestępstwa
związane z wywiadem i egzekwowaniem prawa, a także „bezpieczeństwem naro­
dowym”. Wszystkie operacje MI5 są tajne, jego budżet nie podlega nadzorowi par­
lamentu i jako jedyna spośród agencji bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii posiada cał­
kowitą niezależność operacyjną. Oznacza to, że teoretycznie może obierać za cel
swoich działań, kogo tylko chce i kiedy chce.
jiAu^^MMfciił^ -s.-j^OWl^^ Jjilv jjfewti®^
2.’ , 7 .' _ - - 1 " ’ ■• 1 ■ ' — - ■ - >A'z...:ra,.sxSffl;M;
ROZDZIAŁ XIV Podsumowanie 489
E Podsumowanie
• Wojsko to bardzo szczególna instytucja polityczna. W zasadzie wyróżnia się mo­
nopolem na broń i znaczną siłą wywierania przymusu, ścisłą dyscypliną wewnętrz­
ną i zhierarchizowaną organizacją, odrębnymi w porównaniu z cywilnym społe­
czeństwem wartościami i kulturą oraz poczuciem, że stanowi ucieleśnienie interesu
narodowego, a zatem jest „ponad” polityką.
• Głównym celem armii jest służenie jako instrument wojny, który można skierować
przeciwko innym społeczeństwom politycznym. Jednak wojsko może także dzia­
łać jako silna grupa interesu, która w szczególności wywiera wpływ na politykę
obronną i zagraniczną. Ponadto może pomóc w utrzymaniu wewnętrznego porząd­
ku i stabilności, w sytuacji, kiedy mechanizmy cywilne nie są w stanie łub są nie­
chętne, aby podjąć działania. W szczególnych okolicznościach siły wojskowe mo­
gą także usuwać rządy cywilne, zastępując je formą rządów wojskowych.
• Do sprawowania kontroli nad wojskiem stosuje się dwa przeciwstawne mechani­
zmy. Metody liberalne czy „obiektywne” polegają na trzymaniu armii z dala od
polityki, sprawiając, że wojsko jest podporządkowane i ponosi odpowiedzialność
przed cywilnymi przywódcami. Z drugiej strony, metody penetracyjne czy „subiek­
tywne” starają się przywiązać siły zbrojne do cywilnego przywództwa za sprawą
wpajania im wartości i celów ideologicznych przywódców politycznych.
• Wojskowe zamachy stanu są zwykle kojarzone ze szczególnymi okolicznościami.
Najbardziej znaczącą z nich jest gospodarcze zacofanie (co osłabia poparcie dla
urzędującego rządu), utrata legitymacji przez istniejące instytucje i elity rządzące,
konflikt interesów czy wartości politycznych między wojskiem a dowództwem cy­
wilnym oraz kontekst międzynarodowy, który faworyzuje, a przynajmniej toleru­
je, nastanie reżimu militarnego.
• Główną rolą policji jest egzekwowanie prawa kryminalnego i utrzymanie porząd­
ku cywilnego. Niemniej jednak siły policyjne mogą posiadać charakter polityczny,
jeśli do głosu dochodzą na przykład uprzedzenia społeczne, jeśli są wykorzystywa­
ne w przypadku niepokojów społecznych lub sporów politycznych, także jeśli istnie­
je państwo policyjne, w którym policja zostaje przekształcona w prywatną armię,
służącą jedynie interesom elity rządzącej.
• Kontrola policji opiera się na właściwej równowadze między odpowiedzialnością
i upolitycznieniem, co z kolei zależy od tego, czy pod względem organizacyjnym
siły policyjne są scentralizowane czy zdecentralizowane. Zdecentralizowana poli­
cja posiada zdrową niezależność od rządu centralnego oraz w znacznym stopniu
wychodzi naprzeciw potrzebom lokalnym. Jednak centralizacja sprzyja osiągnię­
ciu celów rządu państwowego oraz zapewnia perspektywę większej wydajności ad­
ministracyjnej i zwiększonej skuteczności policyjnej.
■**^^ «-v'<iBfc»j.- -«W
 ■^m^' ?wwi^^ '^Y^^
CZĘŚĆ 4 Armia i policja

H Pytania do dyskusji
♦ Jeśli wszystkie państwa opierają się na sile wywierania przymusu, dlaczego siły
zbrojne tak rzadko bezpośrednio angażują się w politykę?
♦ Kiedy, jeśli w ogóle, uzasadnione jest wykorzystanie wojska jako instrumentu po­
lityki wewnętrznej?
♦ Czy kompleks wojskowo-przemysłowy stanowi zagrożenie dla procesu demokra­
tycznego?
♦ Czy sympatyzowanie wojska z wartościami prawicowymi czy autorytarnymi jest
nieuniknione?
♦ Czy każdy nadzór policyjny ma charakter polityczny?
♦ Czy zdecentralizowane siły policyjne są zawsze lepsze niż scentralizowane?
Realizacja polityki
H Lektury uzupełniające
Brewer J., A. Guelke, I. Hume, E. Moxon-Browne, R. Wilford (1988), The Poli­
państwowej
ce, Public Order and the State, Basingstoke, Macmillan. Godne polecenia wprowa­
dzenie do tematu roli policji w ośmiu państwach, przedstawione z perspektywy po­
równawczej.
Brooker P. (2000), Non-Democratic Regimes: Theory, Government and Politics,
Basingstoke, New York, Palgrave. Wyczerpująca analiza tego, jak powstają, działają
i utrzymują się dyktatury wojskowe i partyjne.
Rozdział 19
Holmes J.S. (2000), Terrorism and Democratic Stability, Manchester, Manchester Proces polityczny i działanie systemu
University Press. Analiza wpływu terroryzmu i represji państwowych na stabilność
demokracji w Urugwaju, Peru i Hiszpanii.
Nordlinger E. (1977), Soldiers in Politics: Military Coups and Governments, En-
glewoods Cliffs, NJ, Prentice Hall. Wnikliwe wprowadzenie do tematu roli wojska
w polityce i sposobów osiągania cywilnej kontroli.
Pinkney R. (1990), Right-Wi?ig Military Government, London, Pinter. Praktyczny
przegląd reżimów militarnych w różnych częściach świata.

»»aaHEn»fflJSSJMî«Tjy^c£7^.<a«.fciSra*'^ . ' .7 " ’ ’ •' 77'~ ,7 "'.■'•

i&w^svc^:;':^ !’.<.•*'.'■•' .'•'.''?/ !i'^y;:.:<:'< ^î^lvH^zm^^^ ^'^^^o-’^^^^'.^^^.^^^^^^^^^^^

Moją polityką jest brak jakiejkolwiek polityki.

Uwaga poczyniona przez Abrahama Lincolna
do swojego sekretarza (1861)

Proces polityczny
i działanie systemu

SPIS TREŚCI
Proces polityczny 494
Teorie podejmowania decyzji 494
Fazy procesu politycznego 499
Działanie systemu 508
Kryterium stabilności 508
Kryterium dobrobytu materialnego 510
Kryterium statusu obywateli 512
Kryterium demokratyczności 513
Podsumowanie 515
Pytania do dyskusji 516
Lektury uzupełniające 517

W pewnym sensie proces tworzenia polityki jest rym jej aspektem, który najbardziej
interesuje większość ludzi. Ten praktyczny wymiar polityki składa się z „wyjść” pro­
cesu politycznego. Pokazuje wpływ rządu na społeczeństwo, czyli możliwość zmie­
niania przez rząd rzeczywistości na lepsze lub gorsze. W latach 60. i 70. rozwinął się
nawet odrębny obszar badań, analiza polityki publicznej. Zapoczątkowała ona bada­
nia nad tym, jak polityka jest inicjowana, formułowana i wdrażana, oraz jak można
usprawnić proces polityczny. Jednakże analiza polityki publicznej nie zajmuje się je­
dynie kwestiami efektywności i skuteczności, czyli formą procesu decyzyjnego.
W sferze jej zainteresowania znajduje się także treść procesu decyzyjnego - charak­
ter działań rządowych i ich rezultaty dla ogółu społeczeństwa. W centrum zaintere­
sowania analizy polityki publicznej znajdują się takie pytania normatywne, jak „po
co potrzebny jest rząd?” oraz „jaka jest natura dobrego społeczeństwa?”. Jakakol­
wiek próba oceny działań rządu lub systemu politycznego musi zatem uwzględniać
najgłębsze podziały polityczne i ideologiczne w obrębie samej dyscypliny.

^.^i^^ -,«^ggil^^ <M i AM^'K,:'A’fe^ ; 4B^y;M^(j, »^4||Hmkw . ^«^4 L


494 CZęŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
■ Co to jest polityka? \ jednostki i grupy, w ramach małych organów i dużych organizacji oraz w ramach struk­
■ W jaki sposób podejmowane są decyzje? Jakie teorie powstały dla wyjaśnienia
procesu decyzyjnego?
■ Jakie są najważniejsze fazy procesu politycznego oraz jakie jest ich znaczenie?
■ Jakie są pożądane „rezultaty” procesu politycznego?
■ Jak prezentują się poszczególne państwa i systemy polityczne pod względem
tych „rezultatów”?
B Proces polityczny
Proces polityczny odnosi się do mechanizmów kształtowania polityki publicznej (rzą­
dowej). Podejmowanie decyzji jest procesem w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, do­
tyczy szeregu powiązanych ze sobą działań lub wydarzeń. Początkiem jest powstanie
idei oraz przedstawienie propozycji, ciąg dalszy to jakaś forma debaty, analiz i oce­
ny, a zakończeniem jest podjęcie formalnych decyzji i ich realizacja poprzez określo­
ne działania. Podejmowanie decyzji podobne jest zatem do procesu trawienia: łączy
pewne „wkłady” z określonymi „wyjściami”. Po drugie, jest to proces w tym znacze­
niu, że rozróżnia „formę” od „treści”, to znaczy koncentruje się na sposobie wypra­
cowywania polityki (proces), a nie na materii samej polityki i jej konsekwencjach (pro­
dukt). Ostatecznie politykę można oceniać jedynie przez pryzmat jej wpływu, zgodnie
z tym, co „de facio ma miejsce”, czy to dobrego, czy złego. Pierwsza część tego roz­
działu poświęcona jest temu, jak decyzje są podejmowane oraz bada znaczenie róż­
nych faz procesu politycznego.
Teorie podejmowania decyzji
Podejmowanie decyzji, a zwłaszcza szeregu powiązanych ze sobą decy­
Decyzja -
zji, stanowi istotę procesu politycznego. Choć proces decyzyjny doty­
akt wyboru
spośród szeregu opcji. czy również działań związanych z inicjowaniem i wdrażaniem, podej­
mowanie decyzji i wyciąganie wniosków zazwyczaj postrzega się jako
Polityka
Polityka (ang. policy) w znaczeniu ogólnym to plan działania przyjęty przez jednostkę, grupę, przedsiębiorstwo
lub rząd. Określając coś mianem polityki, zakłada się, że została podjęta formalna decyzja będąca oficjalną
sankcją dla danego sposobu działania. Za politykę publiczną można zatem uznać formalne czy ogłoszone
decyzje organów rządowych. Jednak politykę lepiej można zrozumieć jako połączenie intencji, działań i ich
rezultatów. Na poziomie intencji, polityka odzwierciedla stanowisko rządu (czyli to, co rząd mówi, że zrobi).
Na poziomie działań, polityka odzwierciedla zachowanie rządu (to, co rząd rzeczywiście robi). Na poziomie
rezultatów, polityka odzwierciedla konsekwencje działań rządowych (wpływ rządu na społeczeństwo).
...._...————-~!--rj^-i!iK%ij>ffi«6y?:!:.;fi!jic7:i:<ł--“^->-^^^
»^'^ w’tvtțy ''4^ ‘ "W .MBM**...
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 495
jego podstawową właściwość. Jednak trudne może być ustalenie, jak i dlaczego decy­
zje są podejmowane. Decyzje niewątpliwie podejmowane są na różne sposoby przez
tur demokratycznych i autorytarnych. Niemniej jednak powstało kilka ogólnych teo­
rii politycznego procesu decyzyjnego. Do najważniejszych z nich należą:
• modele racjonalnego aktora
• modele inkrementalne
• modele organizacji biurokratycznej
• modele systemu przekonań.
Modele racjonalnego aktora
Modele decyzyjne, które kładą nacisk na racjonalność człowieka powstają na podsta­
wie teorii ekonomicznych wywodzących się z utylitaryzmu. Takie idee stanowią pod­
stawę dla teorii publicznego wyboru (patrz s. 342), rozwiniętych przez takich myśli­
cieli, jak Anthony Downs (1957) i przyjętych z entuzjazmem przez Nową Prawicę.
W centrum tego typu teorii znajduje się pojęcie tak zwanego homo oeconomicus -
modelu natury ludzkiej, który podkreśla egoistyczne dążenie do materialnej satysfak­
cji mierzonej w kategoriach użyteczności. W tym świetle decyzje osiągane są za po­
mocą następujących procedur:
• określenie natury problemu,
• wybór celu zgodnie z kolejnością indywidualnych preferencji,
• ocena środków dostępnych do osiągnięcia celu pod względem ich efektywności,
niezawodności, ceny itd.,
• podjęcie decyzji przez wybór środków, co do których istnieje największe prawdo­
podobieństwo osiągnięcia pożądanego celu.
Ten typ procesu zakłada istnienie jasnych celów oraz zdolności jednostek do reali­
zowania ich w sposób racjonalny i konsekwentny. Aby takie działanie miało miejsce,
użyteczność musi być porównywalna - musi istnieć możliwość porównania wielko-
Utylitaryzm
Utylitaryzm jest filozofią moralną rozwiniętą przez Jeremy'ego Benthama (patrz s. 91) i Jamesa Milla
(1773-1836). Jego twórcy twierdzą, że przedstawia on wiarygodną, a nawet naukową teorię etyczną,
sprowadzając „dobro" do przyjemności lub szczęścia oraz „zlo" do cierpienia lub nieszczęścia. Zakłada się
zatem, że jednostki działają tak, aby maksymalizować przyjemność oraz minimalizować cierpienie, które
oblicza się stosując kategorię użyteczności, zazwyczaj postrzeganą jako satysfakcja czerpana z materialnej
konsumpcji. Zasadę ogólnej lub społecznej użyteczności można stosować do oceny prawa, instytucji
i systemów politycznych, posługując się kryterium „jak największego szczęścia największej liczby łudzi".
W kategoriach politycznych utylitaryzm jest wiązany z klasycznym liberalizmem oraz gospodarką
wolnorynkową, stanowiąc teoretyczne i moralne podstawy dla egoistycznego indywidualizmu.
 496 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
ści satysfakcji (przyjemności lub szczęścia), którą daje każde działanie z przyjemno-
ścią z każdego innego działania. Najlepszym przykładem takiego podejścia do podej-
mowania decyzji jest zastosowanie analizy kosztów i zysków w podejmowaniu decy­
zji biznesowych.
Model racjonalnego aktora jest atrakcyjny częściowo z tego powodu, że odzwiercie­
dla wyobrażenia większości ludzi o tym, jak decyzje powinny być podejmowane. Z pew­
nością politycy, i nie tylko oni, skłonni są przedstawiać swoje działania jako celowe i do­
głębnie przemyślane. Jednak z bliska racjonalna kalkulacja nie przedstawia się szczególnie
przekonująco jako model podejmowania decyzji. Po pierwsze, model ten łatwiej zasto­
sować do jednostek, które mogą posiadać uporządkowany zestaw preferencji, niż do
grup, w obrębie których najczęściej istnieją rozbieżne cele. Podejmowanie decyzji w or­
ganizacjach można zatem uznać za racjonalne tylko wtedy, gdy charakteryzują się wy­
sokim poziomem centralizacji oraz posiadają wyraźną strukturę dowodzenia.
Drugim problemem jest to, że w praktyce decyzje często podejmuje się na podsta­
wie niewystarczających i czasem niedokładnych informacji, a korzyści płynące z róż­
nych działań nie zawsze są porównywalne. Czy możliwe jest chociażby porównanie
kosztów podniesienia podatków z kosztami zmniejszenia zakresu opieki zdrowotnej?
Takie trudności przyczyniły się do rozwinięcia przez Herberta Simona (1983) poję-
cia „ograniczonej racjonalności”. Uznaje ono, że zważywszy na niemożność analizy
i selekcji wszystkich możliwych sposobów postępowania, podejmowanie decyzji jest
zawsze kompromisem między różnie ocenianymi i niedokładnie obliczonymi rezul­
tatami. Simon określił ten proces jako „minimalną satysfakcję”. Ostatnią wadą mo­
deli racjonalnego aktora jest ignorowanie roli percepcji, czyli tego, w jakim stopniu
działania kształtowane są przez przekonania i założenia dotyczące rzeczywistości,
a nie przez samą rzeczywistość. Nie przywiązuje się większej łub wręcz żadnej wagi
do wartości i ideologii wyznawanych przez decydentów.
Modele inkrementalne
Inkrementalizm jest zazwyczaj przedstawiany jako alternatywa wobec racjonalnego
podejmowania decyzji. David Braybrooke i Charles Lindblom (1963) nazwali ten mo­
del „inkrementalizmem chaotycznym”, który Lindblom (1959) określił zwięźle jako
„sztukę wybrnięcia z kłopotów”. Zgodnie z tym stanowiskiem, decyzje w praktyce
podejmowane są zwykle na podstawie niewystarczających informacji i niewielkiego
stopnia zrozumienia problemu, co zniechęca decydentów do śmiałych i innowacyj­
nych działań. Proces decyzyjny jest zatem ciągłym procesem badawczym, który nie
posiada nadrzędnych i jasno określonych celów, a decydenci mają ten­
dencję do działania zgodnie z istniejącym wzorem lub szablonem, mo­
Inkrementalizm - teoria
dyfikując swoje stanowiska na podstawie informacji zwrotnej z wcze­
głosząca, że decyzje nie
śniejszych decyzji. Inkrementalizm może oznaczać strategię unikania,
są podejmowane na
podstawie jasno spowodowaną skłonnością decydentów do omijania problemów, za­
określonych celów, lecz miast ich rozwiązywania.
poprzez stopniowy Argumentacja Lindbloma na rzecz inkrementalizmu ma charakter
proces dostosowywania
normatywny oraz deskryptywny. Twierdził, że podejście to nie tylko
do zmieniających się
warunków.
daje dokładniejszy opis tego, jak w rzeczywistości podejmowane są de­
cyzje, ale jego zaletą jest także to, że pozwala na elastyczność i wyra-
.^«feaiirfaii^^ -ț.-iâjaaliiiM
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 497
^y ‘ i żanie rozbieżnych poglądów. W tym sensie posiada ono wyraźnie antyutopijny cha­
’<J rakter i jest odpowiednie dla demokracji pluralistycznych - „wybrnięcie z kłopotów”
przynajmniej zakłada zdolność reagowania i elastyczność, konsultowanie i kompro­
mis. Jednakże model ten był krytykowany za konserwatyzm i to, że uzasadnia nie­
chęć do innowacji oraz popiera inercję. Decydenci, będący zwolennikami inkremen­
talizmu, zwykle koncentrują się na problemach bieżących niż na tworzeniu
dalekosiężnych wizji. Ich energię pochłania trzymanie się wyznaczonego kierunku,
a nie snucie rozważań, co znajduje się na końcu drogi.
Inną trudnością jest to, że inkrementalizm niewiele mówi o tych decyzjach poli­
tycznych, które mają radykalny, a nawet rewolucyjny charakter. Na przykład decyzję
Stalina dotyczącą Pierwszej Pięciolatki w ZSRR w 1928 roku, decyzję Castro o prze­
jęciu władzy na Kubie w 1959 roku, a nawet decyzję Thatcher, by „ograniczyć zasięg
działania państwa” w Wielkiej Brytanii w łatach 80. trudno określić mianem inkre-
mentalnych dostosowań. W obliczu tych trudności Amitai Etzioni (1967) przedsta­
wił ideę „badania łączonego”, która próbuje zasypać przepaść dzielącą podejście ra­
cjonalne i inkrementalizm. Badanie łączone pozwała podejmować decyzje w dwóch
odrębnych etapach. Najpierw decydenci ogólnie oceniają czy też badają wszystkie do­
.g stępne opcje pod kątem ich skuteczności w realizacji istniejących już celów. Następ­
nie stosuje się węższe i bardziej inkrementalne podejście do badania szczegółów wy­
branych opcji. Tym sposobem ogólnej decyzji dotyczącej obniżenia wydatków
publicznych musi towarzyszyć szereg bardziej szczegółowych decyzji dotyczących
konkretnych obszarów lub programów, na które decyzja ta może mieć wpływ.
Modele organizacji biurokratycznej
Zarówno modele racjonalnego aktora, jak i inkrementalne, są w sposób nieuniknio­
ny teoriami podejmowania decyzji, które można porównać do czarnej skrzynki, gdyż
żaden z nich nie zwraca uwagi na wpływ struktury procesu decyzyjnego i będące jego
efektem decyzje. Modele biurokratyczne czy też organizacyjne próbują z kolei zajrzeć
do środka czarnej skrzynki poprzez podkreślanie wpływu procesu na jego produkt.
Pionierem tego podejścia był Graham Allison (1971) badający amerykański i radziec-
ki proces decyzyjny podczas kryzysu kubańskiego w 1962 roku. Dwa odmienne, ale
powiązane ze sobą modele były wynikiem tego badania. Pierwszy, zazwyczaj zwany
modelem procesu organizacyjnego, podkreśla wpływ na decyzje wartości, założeń
i wzorów zachowań, które można znaleźć w każdej dużej organizacji. Bardziej niż przez
pryzmat racjonalnej analizy i obiektywnej oceny, decyzje postrzegane są jako odzwier­
ciedlenie zakorzenionej kultury rządowego departamentu łub agencji, które te decy­
zje podejmują. Druga teoria - model polityki biurokratycznej, kładzie nacisk na wpływ
na decyzje przetargów między personelem a agencjami, w których obie strony postrze­
gają swoje interesy inaczej. Podejście to odrzuca ideę państwa jako monolitu zjedno­
czonego wokół jednego poglądu lub interesu oraz sugeruje, że decyzje rodzą się z ry­
walizacji, w której przewagę posiada raz jedna, a raz druga strona.
Modele te, chociaż bez wątpienia zwracają uwagę na ważne aspekty procesu de­
cyzyjnego, mają swoje słabe strony. W pierwszym rzędzie, model procesu organiza­
cyjnego w niewielkim stopniu uwzględnia przywództwo polityczne (patrz s. 429)
narzucane odgórnie. Byłoby nierozsądne sugerować na przykład, że wszystkie decy-
^»s^ ,^ ,4^^

•^iwn «m^wIlO^ ' ^MORO^'
498 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
zje są kształtowane przez organizacyjne naciski i wyobrażenia, bo oznaczałoby to
ignorowanie osobistej roli ED. Roosevelta w zainicjowaniu programu Nowego Ładu,
czy też wpływu Hiltera na decyzję Niemiec o inwazji na Polskę. Po drugie, uprosz­
czeniem byłoby sugerowanie, co ma miejsce w modelu polityki biurokratycznej, że
poglądy aktorów politycznych opierają się po prostu na ich własnym stanowisku i in­
teresach organizacji, w której pracują. Chociaż powiedzenie, że „punkt widzenia za­
leży od punktu siedzenia” często znajduje zastosowanie, nie można nie brać pod uwa­
gę osobistych sympatii i celów. Na koniec, wyjaśnianie decyzji całkowicie pod kątem
rozważań w obrębie struktury organizacyjnej oznacza, że żadnej wagi nie przywiązu­
je się do zewnętrznych nacisków pochodzących z otoczenia ekonomicznego, politycz­
nego i ideologicznego.
Modele systemu przekonań
Modele podejmowania decyzji, które kładą nacisk na rolę przekonań i ideologii (patrz
s. 53) kładą nacisk na poziom strukturyzacji zachowania przez percepcję. Do pewne­
go stopnia to, co ludzie widzą i rozumieją zależy od tego, co wyznawane przez nich
idee i wartości pozwalają im, lub pomagają widzieć i rozumieć. Jest to szczególnie głę­
boko zakorzeniona skłonność, gdyż w większości przypadków nie jest uświadomiona.
Decydenci mogą wierzyć w to, że są racjonalni, skrupulatni i całkowicie bezstronni,
ale ich wartości społeczne i polityczne mogą stanowić skuteczny filtr określający, co
jest wyobrażalne, możliwe i pożądane. Pewne informacje lub możliwości nie są zatem
cenione lub nawet brane pod uwagę, podczas gdy inne informacje i sposoby działania
zajmują ważne miejsce w kalkulacjach decydentów. Kenneth Boulding (1956) podkre­
śla! wręcz istotną funkcję tego procesu wskazując, że bez mechanizmu filtrowania in­
formacji, decydenci po prostu zostaliby przytłoczeni olbrzymią ilością informacji.
Istnieją jednak odmienne poglądy na temat źródła i charakteru procesu filtrowa­
nia. Robert Jervis (1968) na przykład zwracał uwagę na dowody stałych błędów w po­
strzeganiu sytuacji przez decydentów w stosunkach międzynarodowych. W jego opi­
nii ich źródłem w dużej mierze byl etnocentryzm. Przykładem tego może być
skłonność Anthony’ego Edena i brytyjskiego rządu do postrzegania egipskiego przy­
wódcy Nasera jako „drugiego Hiltera” podczas konfliktu sueskiego w 1956 roku oraz
uznawanie Fidela Castro przez Stany Zjednoczone w 1959 roku za marksistowskie­
go rewolucjonistę. Z kolei Irving Janis (1972) sugerował, że wiele decyzji w sferze
Etnocentryzm
Etnocentryzm posiada dwa powiązane ze sobą znaczenia. Pierwsze odnosi się do typu osobowości
charakteryzującej się niezachwianą i nieodłącznie autorytarną wiarą w wyższość własnej grupy czy narodu.
W tym sensie etnocentryzm pokrywa się z rasizmem (patrz s. 144). Drugie znaczenie odnosi się do sposobu
rozumowania, zgodnie z którym działania i intencje innych grup czy narodów rozumiane są przez pryzmat
wartości i teorii zaczerpniętych z kultury obserwatora. W tym sensie etnocentryzm jest (zazwyczaj
nieświadomą) tendencyjnością, będącą rezultatem nieumiejętności docenienia znaczenia różnic kulturowych.
Etnocentryzm szczególnie ciąży nad badaniami porównawczymi, przez co uniemożliwia rozwój uniwersalnych
teorii lub docenienie czy też zrozumienie w pełni innych kultur.
«wii^^
'^®
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 499
stosunków międzynarodowych można wyjaśnić w kategoriach tego, co określał mia­
nem „myślenia grupowego”. Jest to zjawisko, w którym naciski psychologiczne i za­
wodowe przyczyniają się do pominięcia przeciwnych lub niewygodnych poglądów
i przyjęcia przez decydentów jednolitego i spójnego stanowiska.
Próbę połączenia różnych podejść do procesu decyzyjnego z uwzględnieniem wpły­
wu systemów przekonań podjął Paul Sabatier (1988). Głównym obiektem zaintere­
sowania Sabatiera była kwestia wyjaśnienia, w jaki sposób zachodzą zmiany w two­
rzonej polityce. W szczególności zwracał uwagę na rolę „podsystemów decyzyjnych”,
czyli grup osób w jakiś sposób wpływających na politykę w danym obszarze. System
decyzyjny może obejmować nie tylko występujących wspólnie polityków, urzędników
i grupy interesów, ale także badaczy, naukowców i dziennikarzy zajmujący się daną
dziedziną. Sabatier utrzymywał, że w obrębie tych podsystemów zawiązują się „ko­
alicje przekonań”, które składają się z jednostek posiadających podobne przekonania
i wartości. Przekonania te występują jednak na trzech różnych szczeblach. Na
szczeblu:
• głęboko zakorzenionych przekonań podstawowych (fundamentalnych zasad mo­
ralnych lub filozoficznych),
• powierzchniowych przekonań (preferencji dotyczących strategii działania),
• przekonań drugorzędnych (poglądów dotyczących wdrażania lub stosowania).
Znaczenie takich przekonań polega na tym, że stanowią one to, co Sabatier nazy­
wał „spoiwem” polityki, które łączy ludzi w oparciu o wspólne wartości i preferen­
cje. Podczas gdy przekonania podstawowe trudno zmienić, większy stopień rozbież­
ności i elastyczności zazwyczaj można znaleźć na poziomie przekonań
powierzchniowych i drugorzędnych. Stosując tę strukturę Sabatier stwierdził, że
zmianę w polityce można rozumieć jako zmieniającą się równowagę sił w ramach
podsystemu decyzyjnego, w szczególności poprzez dominację jednej koalicji przeko­
nań nad innymi. Proces ten można jednak uznać za racjonalny w takim stopniu, w ja­
kim debata w ramach systemu przekonań oraz rywalizacja między systemami sprzy­
ja „zorientowanemu, na politykę uczenia się”.
Jednakże marksiści i feministki z takich idei mogą wysnuć zupełnie odmienne
wnioski (Hann, 1995). Marksiści twierdzą, że podstawowe przekonania w ramach
jakiegokolwiek podsystemu decyzyjnego (lub, ogólnie rzecz biorąc, wśród decyden­
tów i osób kształtujących opinie) strukturyzowane są przez ideologię klasy panują­
cej, przez co faworyzowane są dominujące interesy ekonomiczne. Feministki z kolei
mogą twierdzić, że przewaga mężczyzn wśród decydentów zapewnia, że „spoiwem”
polityki są idee i wartości patriarchalne. Rezultatem tego jest tendencyjność w dzia­
łaniu politycznym, która przyczynia się do utrzymania systemu władzy mężczyzn.
Fazy procesu politycznego
Proces decyzyjny nie może być rozumiany jedynie pod kątem tego, jak podejmowane
są decyzje. Proces kształtowania polityki to nie tylko pewna ilość powiązanych ze so­
bą decyzji, które dotyczą danego obszaru działania, ale także szereg decyzji różnego
rodzaju. Na przykład w pierwszej kolejności jest „decyzja o podjęciu decyzji”. Takie
- rj.,' :r.:.'■<,•.■'■>'.''::' v ■■'■■•-■■'•■■"- ‘ ■■•
 ^^’‘i^^r^^c ?i^^îx>5d^>- /ł'ćC«
500 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
decyzje rodzą się z wrażenia, że istnieją problemy wymagające rozwiązania oraz kwe­
stie, którymi należy się zająć, krótko mówiąc, że „trzeba coś zrobić”. Następnie w pro­
cesie politycznym podejmowane są inne decyzje dotyczące tego, co dokładnie powin­
no być zrobione, jak powinno być to zrobione oraz kiedy powinno być to zrobione.
Na tym jednak sprawa się nie kończy. Nawet wtedy, gdy wykonano działanie i decy­
zje wcielono w życie, powstają inne pytania i inne decyzje muszą zostać podjęte. Do­
tyczą one tego, czy rezultaty działań odpowiadają intencjom oraz czy można ulepszyć
treść decyzji, jak również proces decyzyjny. Proces polityczny można więc rozbić na
cztery odrębne fazy:
• inicjowania polityki
• formułowania polityki
• wdrażania polityki
• oceny polityki.
Faza inicjowania
Skąd bierze się polityka? W jaki sposób powstają propozycje polityczne? Takie pyta­
nia mają znaczenie nie tylko dlatego, że polityka musi gdzieś mieć początek (bez ini­
cjowania nie może być formułowania, wdrażania itd.), ale także dlatego, że ten etap
procesu politycznego strukturyzuje całą dalszą debatę, dyskusję i podejmowanie de­
cyzji. Inicjowanie polityki zatem jest istotne ze względu na to, że tworzy agendę pro­
blemową poprzez definiowanie pewnych problemów jako kwestii oraz poprzez okre­
ślanie, w jaki sposób należy do nich podchodzić. Dlaczego i jak to się stało, na
przykład, że ochrona środowiska, której nie poświęcano wcześniej zbyt dużo uwagi,
weszła do dyskursu publicznego w latach 80. XX wieku? Albo dlaczego rozwiązania
problemu bezrobocia zaczęto upatrywać w takich ideach, jak elastyczność rynku pra­
cy oraz osłabienie władzy związków zawodowych, choć w latach 50. i 60. XX wie­
ku powszechnie uznawano, że rozwiązaniem tym jest zwiększenie wydatków publicz­
nych? Dlaczego inne warianty (na przykład poszerzenie samorządu pracowniczego)
nie zaistniały w debacie?
Trudność badania fazy inicjowania procesu politycznego związana jest z tym, że
impuls dla niej może pojawić się dosłownie w każdej części systemu politycznego.
Propozycja działania może pojawić się „na górze”, czyli od przywódców politycz­
nych, gabinetu, agencji rządowych i tak dalej, albo być efektem oddolnych nacisków
opinii publicznej, mediów (patrz s. 256), partii politycznych (patrz s. 306), grup in­
teresów (patrz s. 336), grup ekspertów i tym podobnych. Inicjowanie polityki przez
przywódców politycznych polega na mobilizowaniu poparcia dla inicjatyw zrodzo-
nych z osobistej wizji przywódcy lub priorytetów ideologicznych rzą­
Kwestia problemowa - dzącej partii czy grupy. Najwyraźniej widać to w przypadku przywódz­
zagadnienie uznane za twa transformacyjnego (którego przykładem jest Lenin i bolszewicy
część agendy w Rosji, Hitler i naziści w Niemczech, a nawet Thatcher i konserwa­
programowej, nad którym tyści w Wielkiej Brytanii), polegającego na tym, że przywódcy „two­
się publicznie debatuje
rzą narracje” mające szerokie poparcie społeczne w celu przeprowa­
czy spiera.
dzenia przebudowy społeczeństwa.
^'^«W^W-r-ttWiK.ZlM^
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 501
Przywódcy polityczni rzadko jednak są nowatorskimi myślicielami i nieczęsto sta­
nową źródło rzeczywistych innowacji politycznych. Na tym polu ważną rolę inicju­
jącą mogą odegrać pisarze, naukowcy i filozofowie, którzy na pozór nie mają związ­
ku z praktyką polityczną. Ich rola polegałaby na rozwijaniu wartości i teorii,
opracowywanych następnie w konkretnych propozycjach politycznych przez przy­
wódców i partie. Polityka gospodarcza w rozwiniętych państwach zachodnich w po­
czątkowym okresie po II wojnie światowej w dużej mierze miała źródło w ideach Joh­
na Maynarda Keynesa (patrz s. 234). Z kolei politykę Nowej Prawicy mającą na celu
„zmniejszenie zasięgu działania państwa”, obniżenie podatków, wprowadzenie zasa­
dy celowości w wydatkach socjalnych itd. zapoczątkowały na przykład prace Friedri­
cha von Hayeka (patrz s. 62) i Miltona Friedmana (patrz s. 235).
Oddolne inicjowanie polityki jest istotne we wszystkich systemach politycznych.
Harold Macmillan pytany o decydujące czynniki w życiu politycznym odpowiedział:
„Wydarzenia, drogi chłopcze, wydarzenia”. Wydarzeniami tymi mogą być zarówno
strajki, zamieszki i klęski żywiołowe, jak i załamania na giełdach w innych państwach
oraz decyzje inwestycyjne podejmowane przez korporacje międzynarodowe. Ogólną
zasadą jest jednak to, że im bardziej demokratyczny i pluralistyczny jest system poli­
tyczny, tym większe znaczenie w procesie inicjowania polityki mają naciski oddolne.
Rozumując w tych kategoriach, można uznać wręcz, że demokracja zakłada, iż agen­
da programowa kształtowana jest przede wszystkim oddolnie.
Opinia publiczna ogrywa bez wątpienia znaczącą rolę w takim stopniu, w jakim
regularne i rywalizacyjne wybory zmuszają ambitnych przywódców do kształtowania
propozycji politycznych, które uwzględniałyby społeczne problemy i aspiracje. Jed­
nakże te problemy i aspiracje często pozostają niewykrystalizowane dopóki nie zo­
staną wyartykułowane przez grupy, które twierdzą, że reprezentują
segmenty społeczeństwa. Media, a więc gazety, czasopisma, radio,
a zwłaszcza telewizja, bez wątpienia mają główny udział w tym proce­ Tworzenie agendy
programowej - możliwość
sie poprzez selekcjonowanie i klasyfikowanie informacji dostępnych
strukturyzowania debaty
społeczeństwu pod względem ważności oraz poprzez ich streszczanie politycznej poprzez
i interpretację w komentarzach prasowych. Na przykład korupcja po­ kontrolowanie tego, nad
lityczna stała się dyskutowaną kwestią we Włoszech i Japonii w dużej jakimi kwestiami się
mierze dzięki nagłośnieniu jej przez media drukowane. dyskutuje lub poprzez
określanie pierwszeństwa
Partie polityczne i grupy interesów również odgrywają ważną rolę
kwestii.
w tworzeniu agendy programowej. Na przykład partie opozycyjne nie
H
Sieć polityczna
Sieć polityczna jest uporządkowanym zbiorem relacji między aktorami politycznymi, których łączy wspólny
interes lub orientacja w określonym obszarze. Relacje te zazwyczaj przecinają formalne rozwiązania
instytucjonalne i podział na organy rządowe i pozarządowe. Sieć polityczna może zatem obejmować
urzędników rządowych, głównych legislatorów, wpływowych lobbystów, sympatyzujących naukowców,
najważniejszych dziennikarzy i innych. Uznanie istnienia sieci politycznych podkreśla wagę nieformalnych
procesów i relacji w procesie decyzyjnym, a zwłaszcza w fazie inicjowania polityki. Krytyka sieci politycznych
dotyczy ich stosunkowej odporności na wpływy zewnętrzne i zmniejszania roli społeczeństwa, które działa
przez instytucje przedstawicielskie, na proces polityczny.
^v.^iifcw^ *1'
 ’«wiiii^ ’W^ip^ ■
;o2 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu . K
tylko krytykują politykę rządu, ale także przedstawiają propozycje alternatywne,
chcąc pokazać się jako partie zdolne do rządzenia. Grupy interesów z kolei podkre­
ślają istnienie niesprawiedliwości i problemów, promują ważne kwestie i ideały oraz
dają wyraz interesom różnych grup i segmentów społeczeństwa. W przypadku grup
ekspertów, grupy interesów tworzono po to, by przedstawiały propozycje rozwiązań
politycznych oraz walczyły o ich akceptację wśród kluczowych graczy procesu poli- v^.^ i
tycznego.
Od lat 70. XX wieku badacze umniejszali znaczenie formalnych instytucji przed­
stawicielskich i większą wagę nadawali nieformalnym procesom inicjowania i kształ- ^ .' |
towania polityki. W ten sposób nacisk kładzie się na rolę sieci politycznych, czyli grup
aktorów politycznych, w których mieszają się sektory publiczny i prywatny.
Z technicznego punktu widzenia, a więc biorąc pod uwagę skuteczność procesu
politycznego, a nie jakość jego wytworów, proces inicjowania polityki narażony jest
na dwa niebezpieczeństwa. Pierwsze z nich stanowi niedostatek propozycji rozwią­
zań politycznych i innowacyjnych idei, innymi słowy, może nie wystarczać „wkła­
dów”. Widać to na przykładzie systemów socjalistycznych w ZSRR i Europie Wschod­
niej. Z powodu braku rywalizacyjnych wyborów, wolnej prasy, partii opozycyjnych
i grup cieszących się autonomią, inicjowanie polityki zostało pozostawione układom
urzędników pracujących w aparacie partyjno-państwowym. W rezultacie, ze wzglę­
du na to, że ci, do których należało inicjowanie polityki byli żywotnie zainteresowa­
ni utrzymaniem systemu centralnego planowania, kwestia reform gospodarczych nie
pojawiła się na porządku dziennym do momentu, gdy okazało się, że sam system ska­
zany jest na porażkę. Reformy Gorbaczowa pod koniec lat 80. były zatem zwyczaj­
nie niewystarczające i spóźnione.
Inne niebezpieczeństwa stojące przed procesem inicjowania polityki odnosi się do
przeciwnego problemu. Proces polityczny może zwyczajnie zostać przytłoczony ilo­
ścią i różnorodnością „wejść”, co prowadzić może do stagnacji i paraliżu. Określa się
to zjawisko mianem „przeładowania” rządu, związanego z polityką interwencjoni-
styczną, która zwiększa oczekiwania wobec niego. Zwiększające się żądania społeczeń­
stwa i grup interesów przewyższają więc zdolność rządu do odpowiedzi na nie. Samu­
el Beer (1982) nazwał ten problem „pluralistyczną stagnacją”. W rezultacie, w latach
80. i 90. rządy Nowej Prawicy podjęły próbę ograniczenia oczekiwań społecznych do­
tyczących możliwości państwa, przywracając do pewnego stopnia kontrolę nad pro­
cesem inicjowania polityki.
Formułowanie
Gdy dana kwestia stanie na porządku dziennym, potrzebny jest proces szczegółowe­
go opracowania i analizy dla przedstawienia usystematyzowanych propozycji poli­
tycznych. Formułowanie polityki, tradycyjnie uważane za najważniejszy etap proce­
su politycznego, wymaga nie tylko przeniesienia ogólnych propozycji na konkretne
i szczegółowe rekomendacje, ale także przefiltrowania ich, a może nawet fundamen­
talnego przekształcenia rozważanej kwestii. Hogwood i Gunn (1984) w swojej ana­
lizie cyklu politycznego wyróżnili szereg etapów w ramach procesu formułowania
polityki, które następują po zainicjowaniu polityki aż do momentu „decyzji o podję­
ciu decyzji”. Pierwszym etapem jest decyzja o sposobie podjęcia decyzji, czyli decy-
"•>•,•.”.■■..■.•.•'.'■•.—•-■
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 503
zja o tym, które mechanizmy czy procedury oraz którzy aktorzy polityczni powinni
być zaangażowani w analizę i wypracowanie polityki. Czy konkretna polityka powin­
na być sformułowana przez urzędników służby cywilnej czy przez ministrów? Czy
powinno się to odbywać w istniejących strukturach, czy też powinien powstać spe­
cjalny komitet lub komisja? Czy powinny odbyć się konsultacje z grupami interesów
i grupami ekspertów, a jeśli tak, to z którymi? Decyzje te są istotne z tego względu,
że określają sympatie i interesy, które będą wpływać na politykę na etapie jej opra­
cowywania i dyskutowania.
Drugi etap dotyczy zdefiniowania problemu oraz prognozowania. Na tym etapie
możliwy jest duży zakres reinterpretacji, gdyż ci, którzy formułują politykę mogą mieć
zupełnie odmienny pogląd na „problem” niż ci, którzy podnosili daną kwestię. Trzeci
etap to określenie celów i priorytetów. Chociaż istnieje duże prawdopodobieństwo
wpływania na określanie celów przez opinię publiczną i taicie organy, jak media, partie
polityczne i grupy interesów, nie ma oczywiście gwarancji, że priorytety określone przez
osoby formułujące politykę będą takie same, jak te wysuwane przez jej inicjatorów.
Ostatni etap to analiza i przegląd opcji politycznych, które prowadzą do wyboru
preferowanej opcji. De facto oznacza to podjęcie autorytatywnej decyzji. Różne czyn­
niki brane są pod uwagę na tym etapie formułowania polityki, spośród których po­
lityczne i wyborcze następstwa poszczególnych opcji są nie mniej ważne niż kwestie
wydajności i skuteczności administracji. Trzeba zaznaczyć jednak, że ostateczna de­
cyzja, kończąca proces formułowania polityki, może być jedynie formalnością, gdyż
decydujące spory i debata miały miejsce na wcześniejszym etapie. Gabinety, legisla-
tury i szczyty międzynarodowe często zatem ratyfikują lub przypieczętowują decyzje,
w rzeczywistości podjęte gdzie indziej.
Byłoby nierozsądne zakładać, że formułowanie polityki ma ten sam charakter
w różnych systemach i różnych państwach. Richardson (1984) podjął próbę odkry­
cia różnych stylów formułowania polityki, wyróżniając przeciwstawne narodowe
„style polityki”. Zwrócił w szczególności uwagę na dwa główne wymiary, a miano­
wicie, czy rządy angażują się w długoterminowe planowanie, czy też reagują na bie­
żące wydarzenia. W tym świetle Szwecję i Japonię można prawdopodobnie zaklasy­
fikować do państw, których style polityki ogólnie rzecz biorąc preferują konsultacje
i długoterminowe planowanie. W obu przypadkach mamy do czynienia ze złożonym
i sformalizowanym systemem grupowych konsultacji ukierunkowanych na powszech­
nie uznawany zbiór celów i priorytetów politycznych. Z kolei w Stanach Zjednoczo­
nych, chociaż rozczłonkowana natura rządu federalnego wymaga wysokiego pozio­
mu konsensusu, by dana polityka zyskała aprobatę, jednocześnie wyklucza ona
właściwie długoterminowe planowanie i umacnia reaktywny styl działania przypo­
minający akcje straży pożarnej.
Wielka Brytania jest przykładem na to, jak styl polityki może się zmieniać w cza­
sie. Wyróżniony przez Richardsona styl podkreślał brytyjską predylekcję do konsul­
tacji oraz tendencję raczej do reagowania na problemy, niż do ich antycypowania.
Jednakże za rządów Margaret Thatcher w latach 80., zarysował się dużo wyraźniej­
szy zestaw długofalowych celów politycznych w postaci przywiązania do tego, co An­
drew Gamble określił jako „wolna gospodarka i silne państwo”. Realizacji tych ce­
lów towarzyszyła zmiana konsultacji w nakazywanie, której wyrazem był na przykład
wzrost władzy premiera. Jednakże John Major, który pełnił funkcję premiera w la-
-• ”-h ---,!<-•;',.,'•.■••■.,.-- -^ -~-7xrr———^" :;...v,a^v • \v^ir“‘“~".’i.:-; •••■■•.•'■.■•-,,<;■.-■*:■••■■■. .’Si
 . ■ ■., 5;... .. ■ "' ' f । ‘ m ! r' 1..................... ; • ‘ .... • ' ■ ® , iv?:’-":r;'?:'*: ' • • v."?7;-Tr‘r7'r.r.-H/®®Wi»Mn8USflBI^.X!!CTaOT»*C<3»lX<y.wfflaWin«.-.TCTO:roATr.vA-.-.\x‘:cr.cuv4c*^^

504 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 505

tach 1990-1997 przyjął bardziej kolegialny i konsensualny styl przywództwa, w któ­ • jednolity system administracyjny z wertykalną strukturą władzy zapewniającą kon­
rym konsultacje gabinetowe nabrały na powrót znaczenia. Z kolei Tony Blair ponow­ trolę z centrum,
nie wzmocnił przywództwo scentralizowane, polegając bardziej na specjalnych do­ • zuniformizowane normy i reguły działające w całym systemie,
radcach i spotkaniach dwustronnych z ministrami niż na gabinecie.
Podstawową cechą etapu formułowania jest to, że niezależnie od różnic w stylach • doskonałe posłuszeństwo lub doskonała kontrola,
polityki między państwami, zdecydowanie zmniejsza ilość aktorów zaangażowanych • doskonałe poinformowanie, komunikacja i koordynacja,
w proces polityczny. Podczas gdy duża różnorodność interesów, grup i ruchów może
odgrywać rolę w inicjowaniu polityki, jej formułowanie jest zajęciem dla „wtajemni­ • wystarczająco dużo czasu na zmobilizowanie zasobów administracyjnych.
czonych” (urzędników rządowych, głównych doradców, polityków i konsultowanych
grup), którzy albo są częścią aparatu rządowego, albo posiadają zinstytucjonalizowany W obliczu trudności z osiągnięciem któregokolwiek z tych warunków, a co dopie­
dostęp do niego. Wystawia to proces formułowania polityki na krytykę. Jednym z jej ro wszystkich naraz, nie dziwi fakt, że często między decyzją a jej realizacją istnieje
powodów jest ponoć nadmierny wpływ urzędników służby cywilnej wynikający z ich przepaść. Centralna kontrola i ścisłe posłuszeństwo nie tylko mogą być niemożliwe
roli jako doradców politycznych. Politycy jedynie określają ogólne priorytety poli­ do osiągnięcia, ale i niepożądane. Chociaż ci, którzy podejmują decyzje mogą posia­
tyczne i pozostawiają kwestię szczegółowych celów i przeglądu możliwych opcji w du­ dać legitymację demokratyczną, ci, którzy je wdrażają (służba cywilna, urzędnicy ad­
żej mierze w rękach urzędników. Autorzy teorii wyboru publicznego twierdzą, że z te­ ministracji lokalnej, nauczyciele, lekarze, policjanci itd.) mogą wykazywać lepsze ro­
go względu polityka zwykle odzwierciedla ambicje zawodowe profesjonalnych zeznanie tego, co będzie, a co nie będzie działać. Takie rozważania doprowadziły do
urzędników, podczas gdy marksiści wskazują, że radykalne opcje polityczne są zazwy­ ukształtowania się „oddolnej” tradycji analizy polityki publicznej, która podkreśla
czaj wykluczane z powodu społecznego pochodzenia i wykształcenia urzędników wyż­ potrzebę elastyczności oraz wartość pozostawienia swobody działania wykonawcom
szego szczebla. polityki. Jest to przeciwieństwem bardziej typowego „odgórnego” poglądu na imple­
Inny powód krytyki wiąże się ze wzrostem znaczenia konsultacji, a zatem ze wzro­ mentację, który kładzie nacisk na jednolitość i kontrolę. Jednakże większość komen­
stem liczby grup i aktorów zaangażowanych w formułowanie polityki. Zwłaszcza teo­ tatorów obecnie uznaje równowagę między centralną kontrolą a elastycznością w re­
retycy Nowej Prawicy twierdzą, że dryfowanie w stronę korporatyzmu doprowadzi­ alizacji za podstawowy dylemat w obszarze wdrażania polityki (Barrett, Fudge, 1981).
ło do kształtowania polityki przez potężne interesy zaledwie części społeczeństwa, Chociaż doskonała implementacja może nie być ani możliwa, ani pożądana, więk­
a nie przez dobro ogółu (Olson, 1982). Z tej perspektywy korporatyzm można po­ szość niepokojów wyrażanych na temat wdrażania polityki koncentrowała się na nie­
strzegać jako naruszenie podziału między inicjowaniem a formułowaniem, pozwala­ bezpieczeństwach związanych z elastycznością w realizacji polityki. Podkreślali to
jące grupom, które powinny jedynie wpływać na kształt agendy programowej, kształ­ w swojej pionierskiej pracy dotyczącej wdrażania polityki Pressman i Wildavsky
tować treść polityki rządu. Ostatni powód krytyki wiąże się z ogólnym „deficytem (1973), której rozbudowany podtytuł brzmi: „Jak wielkie nadzieje Waszyngtonu roz-
demokracji” w formułowaniu polityki. W systemach demokratycznych, chociaż po­ wewają się w Oakland oraz dlaczego niesamowite jest to, że programy federalne
litycy pochodzący z wyborów nadzorują proces polityczny i podejmują ostateczne de­ w ogóle działają”. Elastyczność może mieć kilka przyczyn. Jedną z nich jest to, żc re­
cyzje, sam proces często gwarantuje im marginalny wkład. Formułowanie polityki, alizujący politykę mogą nie tylko troszczyć się o korzystanie ze swojego doświadcze­
będąc zadaniem pracochłonnym i absorbującym, wymaga profesjonalizmu, specjali­ nia i wiedzy „praktyka” w celu zapewnienia skuteczności implementacji, ale mogą
stycznej wiedzy i dbałości o szczegóły, czyli cech, które politycy, demokratyczni czy także, jak wskazują autorzy teorii publicznego wyboru, chcieć chronić swoje kariery
też nie, rzadko posiadają w obfitości. i interesy zawodowe. Służba cywilna i profesjonaliści w sektorze publicznym będą
posiadać oczywistą skłonność do filtrowania lub reinterpretacji tych aspektów poli­
tyki publicznej, które wydają się im niebezpieczne lub niewygodne.
Wdrażanie Inne niepokoje związane z wdrażaniem polityki są nie tyle wynikiem niewystar­
Jednym z głównych postępów poczynionych w analizie polityki publicznej było pod­ czającej odgórnej kontroli politycznej, co braku nacisku z dołu. Z tej perspektywy ni­
kreślenie znaczenia etapu wdrażania. Tradycyjnie etap ten przyjmowano za rzecz ski poziom realizacji polityki, zwłaszcza dostarczania usług publicznych, wynika z fak­
oczywistą, uznając go za aspekt administracji (patrz s. 447), a nie cechę polityki. Ana­ tu, że rząd zwykle działa poza mechanizmem rynkowym i przeważnie posiada
lizy poświęcone programowi Wielkiego Społeczeństwa (Great Society) w Stanach monopol na dostawę swoich „dóbr”. Służba cywilna, urzędnicy administracji lokal­
Zjednoczonych w połowie lat 60., zburzyły jednak iluzję o podziale na politykę i ad­ nej i pracownicy sektora publicznego mogą sobie pozwolić na niedbałość i niewydaj-
ministrację oraz obrazowo pokazały, jak bardzo „wyjścia” mogą odbiegać od inten­ ność, ponieważ w przeciwieństwie do prywatnych przedsiębiorstw nie muszą dbać
cji decydentów. Z tego powodu Wildavsky (1980) określił analizę polityki publicznej o satysfakcję klienta.
jako „mówienie władzy prawdy”. Następujące warunki wskazał Hood (1976) jako Ważną odpowiedzią na to było powstanie nowego zarządzania publicznego (patrz
potrzebne do osiągnięcia „doskonałej” realizacji polityki rozumianej jako zapewnie­ s. 452). Pozwala ono prywatnym podmiotom przejąć większą odpowiedzialność za
nie, że efekty dokładnie pokrywają się z intencjami: dostarczanie usług dzięki prywatyzacji, systemowi kontraktowania i testowania ryn-

^’^ ^^;.j£UiiaiteuiiMafftaii>ii^ -:.:^aydttiOMi^^ ^;, ,^w^*^^B^ ^«^ib^^ <B**.^ ^^

 -=?w- ^i|||^^,' !Wa^ig^^
.06 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
ku. Spowodowało to także bardziej powszechne stosowanie wskaźników wykona-
nia, które wiążą usługi publiczne z zestawem „standardów świadczenia usług”, któ-
re skutecznie naśladują rynkową konkurencję przez karanie wykonania poniżej stan­
dardów. Idee te najbardziej entuzjastycznie przyjęto w Nowej Zelandii, Wielkiej
Brytanii, Stanach Zjednoczonych oraz Skandynawii. Podczas gdy jedni twierdzą, że
promują one efektywność i skuteczność, inni ostrzegają, że odpowiedzialność i etos
służby publicznej zostały poświęcone na rzecz dominującej troski o cięcie wydatków
i obniżanie podatków.
Ocena
Proces polityczny kończy się oceną i przeglądem polityki, co prowadzi, przynajmniej
w teorii, do decyzji dotyczących utrzymania, wprowadzenia zmian lub zakończenia
danej polityki. Etap ten jest dopełnieniem cyklu politycznego w tym sensie, że infor­
macja uzyskana dzięki ocenie może zostać wykorzystana na kolejnym etapie inicjo­
wania i formułowania. Proces ten może doprowadzić do powstania nowych propo­
zycji działań i przyczynić się do usunięcia nieprawidłowości i ulepszenia polityk już
istniejących (patrz rys. 19.1).
Ocena, poza zajmowaniem się istotnymi kwestiami, związanymi ze stosownością
lub skutecznością polityki publicznej, może również rzucać światło na takie kwestie
proceduralne, jak sposób organizacji etapu formułowania, kto i kiedy jest konsulto­
wany, w jaki sposób jest kontrolowane wdrażanie. Niestety jednak, mimo swojego
oczywistego znaczenia, rządy przeważnie są niechętne wydawaniu pieniędzy na oce­
nę polityki. Pod koniec lat 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych nacisk prezy­
denta Cartera na to, żeby jeden procent funduszy na każdy projekt był przeznacza­
ny na ich ocenę - był śmiałą innowacją, ale spowodował olbrzymią ilość papierkowej
roboty pozbawioną zauważalnych efektów zarówno w procesie politycznym, jak i je­
go wytworach. Jedynymi państwami, które poważnie traktują ocenę polityki są nie­
liczne, zazwyczaj konsensualne demokracje, nastawione na długofalowe planowanie.
.•.U.AWSśtasS’»»?»»
ROZDZIAŁ XIX Proces polityczny 507
?fȘB B Naukowcy więcej uwagi poświęcali ocenie poprzez badania nad „wyjściami” sys­
® temu, szeroko prowadzone zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych od lat 60. Badania
empiryczne stosowane są do prześledzenia zarówno tego, co rząd robi pod kątem
:->; | prawa, podatków, programów itd. (wyjścia), jak i konsekwencji czy też wpływu ta­
kich działań (wyniki). Jak ujął to Dye (1995), taka forma analizy polityki publicznej
7$,-- | dotyczy tego, „kto co dostał”.
Jasne jest, że rezultaty procesu politycznego często bardzo się różnią od zamierzeń
osób formułujących lub podejmujących decyzje polityczne. Istnieje na to wiele przy­
kładów. Polityka socjalna, która miała na celu zmniejszenie ubóstwa i umożliwienie
obywatelom uczestnictwa w życiu wspólnoty, doprowadziła, według Le Granda
f
(1982) do ochrony Idasy średniej lub, zdaniem Murraya (1984) do wzrostu uzależ­
nionego od pomocy socjalnej marginesu społecznego. Butler, Adonis i Travers (1994)
w swoim studium przypadku dotyczącym pogłównego [podatek nakładany na każdą
dorosłą osobę w tej samej wysokości - przypis tłum.] w Wielkiej Brytanii wskazywa­
li na szereg zaniechań i niedopatrzeń rządu, gabinetu i parlamentu, które dopuściły
do tego, że polityka pierwotnie zaprojektowana do kontroli wydatków władz lokal­
nych, stała się powodem powszechnego niezadowolenia społecznego. Przyczyniło się
to do upadku rządu Margaret Thatcher oraz szybkiego wycofania się z tej decyzji przez
jej następcę Johna Majora. Podobnie wadą nałożenia przez rząd Blaira czesnego na
studentów w 1997 roku, którego zamierzeniem było przygotowanie rozwoju szkol­
nictwa wyższego, było zniechęcenie mniej zamożnych studentów do podejmowania
studiów. Dla wielu takie niepowodzenia polityczne podkreślają pilną potrzebę otwar-
Warto ;^
wiedzieć
Rząd otwarty
Zasada rządu otwartego głosi, że to, co dzieje się w rządzie powinno być otwarte dla publicznego
wglądu i krytyki na podstawie swobodnego przepływu informacji z organów publicznych do insty­
tucji przedstawicielskich, mediów i ogółu społeczeństwa. Ponieważ istnieje powszechna zgoda co
do tego, że pewne informacje nie powinny być ujawniane (ze względu na bezpieczeństwo narodo­
we, ochronę prywatności itd.) przez rząd otwarty rozumie się zazwyczaj preferowanie zasady, że
społeczeństwo „ma prawo wiedzieć". Zazwyczaj gwarantuje się to w postaci ustawy o dostępie do
informacji publicznej, która zmusza rząd do obrony zastosowania tajności przed sądami.
Do zalet rządu otwartego można zaliczyć:
• przeciwdziałanie niekompetencji, korupcji i tyranii,
• sprzyjanie sporom i debatom politycznym, dzięki czemu poprawie ulegają wyniki realizowanej
polityki i poziom wiedzy elektoratu.
Jego wadą jest to, że:
• hamuje efektywność procesu decyzyjnego poprzez wystawianie na widok publiczny procesu
formułowania polityki,
• zniechęca do podejmowania niepopularnych, lecz ważnych idei i propozycji.
508 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
tego rządu i odpowiedzialności publicznej (patrz s. 393). Proces polityczny, aby móc
funkcjonować skutecznie w przekładaniu wejść na odpowiednie wyjścia, musi być nie­
ustannie otwarty na badanie i krytykę. Zbyt często kultura tajności jedynie ukrywa
niekompetencję i daje przestrzeń dla arbitralnych i egoistycznych zachowań.
Hi Działanie systemu
Proces polityczny był analizowany wyżej w dużej mierze w terminologii z zakresu za­
rządzania. W jaki sposób podejmowane są decyzje? Jakie fazy występują w procesie
politycznym? Na ile skuteczny, wydajny i ekonomiczny jest proces decyzyjny? W tych
pytaniach kryją się jednak głębsze kwestie „polityczne”. Dotyczą one nie tyle tego,
co rząd robi, lecz tego, co powinien robić, czyli tego, do czego rząd jest przeznaczo­
ny. Problem polega na tym, że ujawniają się w ten sposób nierozwiązywalne kwestie
normatywne, które stanowią centrum polityki. Nie jest możliwe odpowiedzenie so­
bie na pytanie, po co jest rząd bez zrozumienia takich kwestii, jak natura sprawiedli­
wości oraz pożądana równowaga między wolnością i władzą, a więc innymi słowy,
bez posiadania wizji „dobrego społeczeństwa”.
Ponieważ istnieją fundamentalne różnice w poglądach na te sprawy, kryteria, na
których podstawie można oceniać rządy i systemy polityczne, również są różne. Moż­
na jednak wyróżnić cztery najbardziej rozpowszechnione, z których każde rzuca świa­
tło na inny aspekt funkcjonowania systemu. Należą do nich:
• stabilność i porządek
• dobrobyt materialny
• status obywateli
• demokratyczność.
Kryterium stabilności
Uzasadnione wydaje się twierdzenie, że utrzymanie stabilności i porządku (patrz
s. 480) jest najbardziej podstawową funkcją państwa. Z wyjątkiem anarchistów, któ­
rzy uważają, że porządek społeczny wyłoni się ze spontanicznych działań wolnych jed­
nostek, wszyscy myśliciele polityczni i filozofowie zgadzali się, że państwo jest jedy­
nym środkiem powstrzymania chaosu i niestabilności. Jak ujął to Thomas Hobbes
(patrz s. 375), bez państwa życie byłoby „samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i krót­
kie”. Z tej perspektywy podstawowym celem państwa jest rządzenie, kierowanie, za­
pewnienie stabilności poprzez sprawowanie władzy. To z kolei wymaga, by państwo
było w stanie podtrzymywać swoje istnienie i przetrwanie systemu politycznego. Oce­
na funkcjonowania systemu może się opierać na takich kryteriach, jak długowieczność
i trwałość, gdyż z faktu trwania wynika zdolność reżimu do powstrzymywania i roz­
wiązywania konfliktów. Istnieją jednak rozbieżne poglądy na to, jak ten cel osiągnąć.
Poglądy te dzielą się na dwie kategorie. Pierwsza grupa związana jest z liberalnym
przekonaniem, że stabilny rząd musi opierać się na konsensusie i zgodzie. Zgodnie
z nim, długofalowe przetrwanie reżimu zależy od jego zdolność reagowania na spo­
łeczne żądania i naciski. W języku teorii systemów określa się to zdolnością do do-
ri-^OtO»^
E ROZDZIAŁ XIX Działanie systemu 509
stosowania „wyjść” rządu z różnymi „wejściami”. Często uważa się, że jest to moc­
ną stroną zachodnich demokracji liberalnych. Zwolennicy demokracji liberalnej
(patrz s. 37) podkreślają, że opiera się ona na zgodzie, zawiera mechanizmy zapew­
niające zdolność reagowania, a zatem gwarantuje wysoki stopień równowagi syste­
mu. Władzę państwową zdobywa się w rywalizacyjnej walce o głosy społeczeństwa
i można ją stracić, gdy poparcie społeczne się zmniejsza. Aktywne społeczeństwo oby­
watelskie pozwala obywatelom na wywieranie wpływu poprzez autonomiczne grupy
i stowarzyszenia.
Do pewnego stopnia zdolność demokracji liberalnej do zapewniania stabilności
przyczyniła się do szerszego przyjmowania w państwach postkomunistycznych i roz­
wijających się takich rozwiązań, jak demokracja wyborcza i rywalizacja partyjna. Nie­
mniej jednak demokracja liberalna posiada w tym zakresie także wady. Najważniej­
szą z nich jest niestabilność, której przyczyną może być zdolność reagowania, przez
to, że powoduje wzrost oczekiwań społeczeństwa wobec rządu i powstanie iluzji, że
system polityczny może spełnić wszystkie żądania i uwzględnić wszystkie „wejścia”.
Z tej perspektywy podstawowym dylematem stabilnego rządu jest zrównoważenie
zdolności reagowania ze skutecznością. Rząd musi być wrażliwy na naciski z zewnątrz,
ale musi także potrafić narzucić swoją wolę społeczeństwu, gdy te naciski zagrażają
przeistoczeniem się w nierozwiązywalny konflikt.
Obawa przed takim konfliktem leży u podstaw alternatywnego poglądu na stabil­
ność i porządek. Myśliciele konserwatywni tradycyjnie wiązali stabilność i porządek
nie ze zdolnością reagowania, lecz z władzą. Thomas Hobbes przedstawił tę ideę ja­
ko radykalny wybór między absolutyzmem a anarchią, między zgodą na niekwestio­
nowaną i suwerenną władzę a pogrążeniem się w chaosie i bezprawiu stanu natury.
Jednakże konserwatyści podkreślają przede wszystkim stopień, w jakim władza opie­
ra się na wspólnych wartościach i kulturze. Stabilność i porządek są w dużej mierze
produktem spójności społecznej i kulturowej zdolności społeczeństwa do budowania
szacunku dla władzy i utrzymania poparcia dla istniejących instytucji.
To stanowisko wyraźnie widać w obawach neokonserwatystów, związanych z per-
misywizmem oraz moralnym i kulturowym relatywizmem (patrz poniżej), które są
powodem nawoływania do odnowy „tradycyjnych”, „rodzinnych” i „chrześcijań­
skich” wartości. Z tej perspektywy można stwierdzić, że państwa Azji Wschodniej,
które odwołują się do jakiejś formy konfucjanizmu (patrz s. 45) oraz państwa islam-
Relatywizm
Relatywizm jest stanowiskiem, które zaprzecza istnieniu obiektywnych lub absolutnych standardów, a więc
utrzymuje, źe stwierdzenia mogą być oceniane jedynie po uwzględnieniu ich kontekstu. Relatywizm moralny
odrzuca stanowisko, że istnieją lub mogą istnieć autorytatywne zasady etyczne, zazwyczaj opierając się na
twierdzeniu o autonomii moralnej jednostki. Relatywizm kognitywny lub epistemologiczny utrzymuje, że różne
sposoby pozyskiwania wiedzy są tak samo prawdziwe, a zatem odrzuca uniwersalistyczne pretensje, dajmy
na to nauki (patrz s. 20). Relatywizm jest krytykowany za osłabienie zarówno fundamentu moralnego
społeczeństwa (tworząc „pustynię pozbawioną patosu") oraz za to, że intelektualnie sam siebie dyskredytuje
(odrzucenie obiektywnych standardów samo w sobie jest relatywne). Relatywizm jest zupełnym
przeciwieństwem wszystkich postaci fundamentalizmu (patrz s. 78).
Omm
;"AAiiŚ«i4;:
 ^1^-':
'*ł»l»'*ł '■*^^^^nw^
510 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
Warto
wiedzieć
Debata o państwie opiekuńczym
W najbardziej ogólnym rozumieniu, pojęcie „dobrobyt" oznacza szczęście, pomyślny rozwój i po­
wodzenie: dobrobyt zakłada nie tylko przetrwanie biologiczne, ale także zdrowie i satysfakcję. Jed-
nakże jako zasada polityczna, dobrobyt jest kojarzony z konkretnymi sposobami osiągnięcia ogól­
nej pomyślności - poprzez powszechny system świadczeń dostarczanych przez rząd za pomocą
mechanizmu tak zwanego państwa opiekuńczego, lub inaczej państwa dobrobytu.
Zwolennicy państwa opiekuńczego twierdzą, że do korzyści z nim związanych należą:
• sprzyjanie większej wydajności społeczeństwa dzięki zdrowszej i lepiej wykształconej sile roboczej,
• zachęcanie do rozwoju osobistego poprzez ochronę jednostek przed społeczną biedą,
• zwiększanie spójności społecznej poprzez zapewnienie każdemu udziału w społeczeństwie.
Przeciwnicy państwa opiekuńczego krytykuję je za to, że:
• rodzi zależność poprzez zmniejszanie obawy przed biedą, a tym samym obniżanie motywacji do
pracy,
• hamuje wzrost gospodarczy poprzez większe obciążenia podatkowe,
• zmniejsza ubóstwo i biedę, nie rozwiązując problemu nierówności strukturalnych i dyskryminacji.
sicie posiadają większą umiejętność utrzymania stabilności politycznej, niż zachodnie
reżimy liberalno-demokratyczne. Jednakże słabością tego poglądu na stabilność jest
to, że opiera się on na władzy sprawowanej odgórnie, przez co może nie być w sta­
nie nałożyć skutecznych ograniczeń na władzę państwową. Jeśli stabilność uważa się
za cel sam w sobie, oddzielony od rozważań nad legitymacją demokratyczną, spra­
wiedliwością społeczną oraz przestrzeganiem praw człowieka, rezultatem może być
zwyczajnie tyrania i prześladowanie. Przecież Saddam Husajn był w stanie utrzymać
istnienie swojego reżimu, mimo sankcji gospodarczych, ataków wojskowych i opo­
zycji szyitów i Kurdów, głównie dzięki systematycznemu terrorowi i brutalnym prze­
śladowaniom [w 2003 roku interwencja Stanów Zjednoczonych zakończyła jednak
panowanie Husajna w Iraku - przyp. tłum.].
Kryterium dobrobytu materialnego
Idea oceniania systemów politycznych pod kątem ich wyników gospodarczych jest
znana. Na przykład wybory zawsze są zdominowane przez kwestie ekonomiczne i tak
zwany czynnik „dobrego samopoczucia”. Reelekcja zazwyczaj ma miejsce w okresie
wzrostu gospodarczego i coraz większego dobrobytu, recesje i kryzysy ekonomiczne
zazwyczaj prowadzą do porażki rządu. Podobnie sukces systemu politycznego bez
wątpienia wiąże się ze zdolnością do „zapewniania dóbr”. Powszechna bieda i niski
wzrost gospodarczy w państwach rozwijających się pogłębia społeczne i etniczne na­
pięcia, prowadzi do wzrostu korupcji i udaremnia próby utworzenia konstytucyjne­
go i przedstawicielskiego rządu. Upadek reżimów socjalistycznych w Europie Wschod­
niej i ZSRR wiązał się również z porażką centralnego planowania, a w szczególności
■ y ■.-v^i^r^:^
ROZDZIAŁ XIX Działanie systemu 511
z brakiem zdolności zapewnienia takiego poziomu dobrobytu materialnego i dóbr
konsumpcyjnych, które były dostępne na kapitalistycznym Zachodzie. Ponadto nie­
przypadkowo rozwinięte państwa przemysłowe cieszą się największym poziomem sta­
bilności politycznej i najwyższymi standardami życia na świecie - stąd zalicza się je
do państw Pierwszego Świata.
Istotna debata miała miejsce na temat najbardziej pewnych środków gromadzenia
bogactwa i uzyskiwania dobrobytu materialnego. W pewnym sensie debata ta od­
zwierciedla tradycyjny podział ideologiczny na kapitalizm wyznający wiarę w rynek
(patrz s. 227) i konkurencję oraz socjalizm pokładający nadzieję w nacjonalizacji
i planowaniu (patrz s. 236). Jednakże rewolucje w Europie Wschodniej w latach
1989-1991 dramatycznie zmieniły kształt tej debaty, podważając (jak się wydaje) wia­
rygodność jakiejkolwiek formy socjalizmu jakościowo odmiennej od kapitalizmu ryn­
kowego. Innymi słowy, nawet socjaliści zaczęli akceptować fakt, że rynek, łub przy­
najmniej jakaś forma rynkowej konkurencji, jest jedynym wiarygodnym mechanizmem
gromadzenia bogactwa. Przedmiotem debaty przestało być pytanie „Kapitalizm czy
socjalizm?”, a stało się pytanie „Jaki kapitalizm?”. Pytanie to dotyczy nie tylko spo­
sobu gromadzenia bogactwa, ale także jego dystrybucji, czyli kwestii tego, komu co
przypada. Jest to ściśle związane z równowagą między rynkiem i państwem oraz stop­
niem, w jakim rząd może i powinien modyfikować rezultaty funkcjonowania rynku
za pomocą mechanizmów państwa opiekuńczego (patrz s. 62) i redystrybucji.
Podstawowy dylemat, który rodzi się z zastosowania kryterium dobrobytu mate­
rialnego jako wskaźnika funkcjonowania systemu wynika z potrzeby równoważenia
wzrostu i sprawiedliwości. Jest to trudność troszczenia się zarówno o wielkość tor­
tu, jak i o to, jak jest pokrojony. Można wyróżnić dwa przeciwstawne poglądy na tę
kwestię. Zgodnie z poglądem wolnorynkowym, głoszonym przez takich teoretyków,
jak Hayek i Friedman, powszechny dobrobyt osiąga się w największym stopniu po­
przez system nieograniczonego kapitalizmu. Titmuss (1968) określił to mianem mo­
delu rozwoju przemysłowego. Z tej perspektywy wzrost gospodarczy najbardziej sty­
mulują bodźce materialne, które zachęcają do przedsiębiorczości i podejmowania
wyzwań, a karzą za lenistwo. Państwo opiekuńcze powinno zatem jedynie chronić
jednostki przed absolutnym ubóstwem rozumianym jako brak podstawowych środ­
ków do życia. Mimo to system ten może powodować wzrost nierówności społecz­
nych, zgodnie z teorią, że korzyści mają czerpać także mniej zamożni, którym przy­
pada mniejsza porcja dużo większego tortu, a więc Je facto się wzbogacają. Ekonomiści
Równość jest zasadą jednakowego podziału, ale nie zakłada identyczności lub tożsamości. Pojęcie „równość”
ma różne implikacje w zależności od tego, co podlega podziałowi. Równość formalna oznacza równą
dystrybucję praw i zazwyczaj opiera się na założeniu, że jednostki ludzkie rodzą się równe. Równość szans
. | oznacza, że każdy posiada taki sam punkt wyjścia lub równe szanse życiowe, może jednak uzasadniać
społeczną nierówność, ponieważ talent i zdolność do ciężkiej pracy nie są równo podzielone. Równość
rezultatów (najbardziej kontrowersyjny przejaw równości) oznacza, że istnieje równa dystrybucja dochodu,
bogactwa i innych dóbr społecznych. Jej zwolennicy twierdzą, że promuje ona sprawiedliwość i wspólnotę
(patrz s. 218); jej przeciwnicy uważają ją za „równanie w dół” oraz formę inżynierii społecznej.
5®WiSafllKffii
512 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
opowiadający się za wolnym rynkiem określali tę teorię mianem „efektu zstępowa­
nia”. Takie priorytety polityczne kierowały rządami Nowej Prawicy od łat 70. w ich
staraniach uniknięcia „kryzysu fiskalnego państwa opiekuńczego”. Zgodnie z ich po­
glądem, rozrost budżetu socjalnego doprowadził do rosnących obciążeń podatko­
wych, które z kolei jedynie zahamowały proces gromadzenia bogactwa.
Konkurencyjny pogląd socjaldemokracji, który Titmuss nazwał modelem „instytu-
cjonalno-redystrybucyjnym” kładzie nacisk na moralne i ekonomiczne korzyści rów­
ności. Nieograniczona konkurencja jest potępiana nic tylko dlatego, że sprzyja kon­
fliktom, ale także dlatego, że jest nieskuteczna i niewydajna. Wartość sprawiedliwości
społecznej polega na tym, że wyłączając dystrybucję bogactwa spod kaprysów rynku,
zapewnia każdemu obywatelowi udział w społeczeństwie i mobilizuje do aktywno­
ści. Tolerując nierówność społeczną, polityka wolnorynkowa naraża się zatem na
wspieranie wykluczenia społecznego, co znajduje wyraz we wzroście marginesu spo­
łecznego, z którego wyrasta przestępczość i zamieszki społeczne. Długofalowy i zrów­
noważony dobrobyt wymaga więc, by bodźce materialne działały w szerszym kon­
tekście sprawiedliwej dystrybucji i skutecznego państwa opiekuńczego.
Kryterium statusu obywateli
Idea, zgodnie z którą zaangażowanie obywateli jest właściwym celem państwa ma
swe korzenie w myśli politycznej starożytnej Grecji. W 431 roku p.n.e. Perykles
w swojej słynnej mowie pogrzebowej stwierdził: ; z tym poglądem, liberalny indywidualizm w rzeczywistości podcina gałąź, na której
U nas ci sami ludzie, którzy zajmuj;) się sprawami państwa, zajmują się także sprawami osobistymi, a ci,
którzy ograniczają się tylko do swego rzemiosła, znają się także na polityce. Jesteśmy jedynym narodem',
który jednostkę nicinteresującą się życiem państwa uważa nie za bierną, ale za nieużyteczną. Zawsze sami
oceniamy wypadki i staramy się wyrobić sobie trafny sąd [...J (Tukidydes (1957), Wojita peloponeska-,
przekl. K. Kumaniccki, s. 107-108) i^-
Obywatel jest członkiem wspólnoty politycznej czy też państwa i posiada szereg
praw i obowiązków. Obywatelstwo jest zatem „publicznym” obliczem indywidualnej
egzystencji. Ludzie są w stanie uczestniczyć w życiu swoich wspólnot w takiej mie­
rze, w jakiej posiadają prawa i obowiązki. Partycypacja obywatelska jest z kolei po^j
wiązana z rozwojem rządu konstytucyjnego, czego wyrazem jest upowszechnienie się
praw politycznych i wolności obywatelskich (patrz s. 471).
T.H. Marshall (1950) w swojej klasycznej pracy poświęconej prawom obywatel­
skim wyróżnił trzy rodzaje praw: prawa obywatelskie, polityczne i społeczne. Prawa ■
obywatelskie definiował jako „prawa niezbędne dla wolności jednostki”. Należy do
nich wolność słowa, wolność zgromadzeń, swoboda przemieszczania, wolność wy-',
znania, równość wobec prawa, prawo własności. Prawa obywatelskie są to zatem pra­
wa realizowane w ramach społeczeństwa obywatelskiego, mające charakter praw „ne^
gatywnych” w tym sensie, że ograniczają lub kontrolują władzę państwową. Prawa'
polityczne dają jednostce możliwość uczestnictwa w życiu politycznym. GlównymJ
prawem politycznym jest zatem prawo wybierania i bycia wybieranym oraz pravul
pełnienia stanowisk publicznych. Zapewnienie praw politycznych wymaga w sposób'
oczywisty powszechnego prawa wyborczego, równości politycznej (patrz s. 85) i rzą^
-:-*L£»**«łM**' <i*Ł«...
ROZDZIAŁ XIX Działanie systemu 513
du demokratycznego. Najbardziej kontrowersyjne było twierdzenie Marshalla, że oby­
watelstwo zakłada prawa społeczne, które gwarantują jednostce minimalny poziom
społeczny, a zatem stanowią podstawę dla istnienia praw obywatelskich i politycz­
nych. Marshall zdefiniował te „prawa pozytywne” dość mgliście jako prawo do „cy­
wilizowanego życia według dominujących w społeczeństwie standardów”.
Ponieważ pojęcie praw obywatelskich zazwyczaj uważa się za typowo zachodnią
innowację, nie jest chyba zaskoczeniem, że demokracje liberalne wypadają na tym tle
szczególnie dobrze. Prawa obywatelskie i polityczne zakładają formę rządu konsty­
tucyjnego i przedstawicielskiego rozpowszechnionego na Zachodzie. Idea praw spo­
łecznych jednak spowodowała znaczące podziały, ponieważ sugeruje taki poziom za­
bezpieczeń społecznych i redystrybucji, który klasyczni liberałowie i Nowa Prawica
uznają za nieuzasadniony i szkodliwy dla gospodarki. Marksiści i feministki również
krytykują ideę obywatelstwa, pierwsi ze względu na to, że lekceważy nierówną wal­
kę klas, drugie za nieuwzględnianie partriarchalnego ucisku.
Poważny dylemat staje przed tymi, którzy stosują obywatelstwo jako kryterium
oceny funkcjonowania systemu - potrzebę równoważenia praw i obowiązków, a za­
tem podzielenie obowiązków między jednostkę a wspólnotę. Od początki lat 80. XX
wieku kwestia ta była podejmowana w rozwijającej się debacie między liberalizmem
a komunitaryzmem. Teoretycy komunitaryzmu, tacy jak Alasdair MacIntyre (1981)
i Michael Sandei (1982) odrzucili ideę nieograniczonej jednostki, twierdząc, że „po­
lityka praw” powinna zostać zastąpiona przez „politykę dobra wspólnego”. Zgodnie
siedzi. Nadając jednostkom prawa i obowiązki zwyczajnie rodzi atomizm i alienację,
osłabiając więzi wspólnotowe, które spajają społeczeństwo. Z tej perspektywy nieza-
chodnie społeczeństwa, które wydają się słabo wypadać we wskaźnikach obywatel­
skich (na przykład odnotowując słabe wyniki w przestrzeganiu praw człowieka), mo­
gą jednak odnosić sukcesy w tworzeniu silniejszego poczucia wspólnoty i
przynależności społecznej.
Kryterium demokratyczności
Podczas gdy stabilność, dobrobyt materialny i obywatelstwo są wynikami czy produk­
tami rządzenia, demokracja dotyczy samego procesu, a więc sposobu podejmowania
Obywatelstwo
Obywatelstwo jest relacją między jednostką a państwem, w której obie strony są związane wzajemnymi
prawami i obowiązkami. Obywatele różnią się od poddanych lub cudzoziemców tym, że dzięki posiadaniu
prav; podstawowych są pełnoprawnymi członkami swojej wspólnoty politycznej czy państwa. Obywatelstwo
jest odmiennie postrzegane przez indywidualizm (patrz s. 240) i przez komunitaryzm (patrz s. 219).
Obywatelstwo związane z liberalizmem postuluje zasadę „obywatelstwa praw" i kładzie szczególny nacisk na
jednostkowe uprawnienie oraz status jednostki jako autonomicznego aktora. Istnieje socjalistyczna
i konserwatywna wersja komunitaryzmu, ale każda z nich popiera zasadę „obywatelskiego obowiązku”;
podkreśla także rolę państwa jako moralnego podmiotu oraz wagę wspólnoty czy też społecznego
współistnienia.
514 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu
decyzji, a nie ich treści. Demokracja oznacza rządy ludu, mówiąc prosto, najszersze
rozproszenie władzy politycznej i wpływów politycznych. Z perspektywy demokra­
cji, celem polityki jest wyposażenie we władzę jednostki i powiększenie przestrzeni
autonomii osobistej. Autonomia postrzegana jest jako cel sam w sobie oraz jako śro­
dek do celu. Klasyczni teoretycy demokracji tacy, jak J.J. Rousseau (patrz s. 93) i J.S,
Mili (patrz s. 57) przedstawiali partycypację polityczną jako źródło osobistego roz­
woju i samorealizacji. Demokracja jest więc źródłem wolności lub, jak to ujął Rous­
seau, wolność oznacza bycie „panem samego siebie”. .;_,
Idea powszechnego samorządu, w skrajnej postaci, oznaczałaby zniesienie podziać
lu na państwo i społeczeństwo obywatelskie poprzez utworzenie jakiejś formy demo­
kracji bezpośredniej (patrz s. 87). Na przykład demokracja ateńska opisana, w roz­
dziale 4, była formą rządu sprawowanego za pomocą zgromadzeń, w których
obywatele zachęcani byli do bezpośredniego i ciągłego udziału w życiu swojego po­
lis, czyli państwa-miasta. Współczesne państwa demokratyczne odeszły od tej utopij­
nej wizji i traktują demokrację jako środek do celu. Bliższy nam aparat demokracji
przedstawicielskiej (patrz s. 87) - powszechne prawo wyborcze, tajne głosowanie, ry-
walizacyjne wybory - broniono, argumentując na przykład, że istnienie praw wybor­
czych ogranicza nadużywanie władzy i że rywalizacja partyjna pomaga w uzyskaniu
konsensusu społecznego. Możliwość „wyeliminowania drani” przyczynia się do ogra­
niczenia wszechwładzy polityków i przynajmniej w niewielkim stopniu do ich odpo­
wiedzialności przed społeczeństwem.
Jednakże większość systemów politycznych wypada słabo pod względem standar­
dów autonomii osobistej i rządów ludu. To, co we współczesnym świecie uchodzi za
demokrację zwylde jest jej ograniczoną i pośrednią formą - demokracją liberalną. Jest
ona niewiele więcej niż, jak ujął to Joseph Schumpeter (patrz s. 283) „rozwiązaniem
instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzysku­
ją moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o glosy wyborców” (Schumpeter,
1995). To „rozwiązanie instytucjonalne” jest krytykowane przez radykalnych demo­
kratów za sprowadzanie partycypacji społecznej do niemal nic nie znaczącego rytu­
ału - oddawania głosu co kilka lat na polityków, których można odsunąć tylko przez
zastąpienie ich kolejnym zestawem polityków. Krótko mówiąc, społeczeństwo nigdy
nie rządzi, a powiększającą się przepaść między rządem a społeczeństwem widać
w rozprzestrzenianiu się inercji, apatii i upadku wspólnoty.
^H^n?^
Autonomia
Pojęcie „autonomia" (z gr. „prawo do siebie samego") dosłownie oznacza samorząd. Państwa, instytucje
lub grupy mogą być autonomiczne, jeśli cieszą się znacznym stopniem niezależności, choć autonomia
w tym znaczeniu oznacza czasem duży zakres samorządności, a nie suwerenną niepodległość.
W stosunku do jednostki autonomia jest ściśle związana z wolnością (patrz s. 372). Jednakże ze względu
na to, że zakłada to nie tylko bycie „pozostawionym samemu sobie", ale także posiadanie własnej
racjonalnej woli, autonomię zalicza się do wolności pozytywnej. Uważa się, że autonomiczna jednostka
osiągnęła autentyczność, gdy działa według wewnętrznych lub „prawdziwych" pobudek.
Autonomia wiąże się z demokracją, może jednak także ograniczać zakres obowiązywania demokracji,
gdyż kładzie nacisk na rządy jednostek, a nie kolektywu lub większości.
ROZDZIAŁ XIX Podsumowanie 515
Temu punktowi widzenia towarzyszy więc nawoływanie do radykalnej, a nawet re­
wolucyjnej zmiany politycznej i społecznej. Na przykład władza państwowa powinna
zostać zdecentralizowana tak, aby zbliżyć się do społeczeństwa. Może to wymagać na
przykład rozpadu państwa narodowego, gdyż trudno byłoby w praktyce wspólnocie
wielkości współczesnego narodu rządzić za pomocą bezpośredniej i ciągłej partycypa­
cji. Podobnie zasadę demokracji stosuje się we współczesnych społeczeństwach do wą-
skiej grupy decyzji politycznych. Jeśli demokrację rozumieć jako „bycie panem same­
go siebie”, jako możliwość kształtowania decyzji, które mają wpływ na własne życie,
to z pewnością trzeba także zdecentralizować władzę ekonomiczną, prawdopodobnie
poprzez mechanizmy kontroli sprawowanej przez pracowników i samorząd.
Tak jak to miało miejsce w przypadku wcześniej omawianych kryteriów, z demo­
kracją także wiąże się wiele dylematów. Najważniejszym z nich jest potrzeba rów­
nowagi między bliźniaczymi celami - władzy ludu i władzy dła ludu. Podkreśla to
napięcie istniejące między konkurencyjnymi wartościami partycypacji społecznej
i rządów w interesie publicznym. Najbardziej podstawowym zastrzeżeniem wobec
partycypacji, a zatem wobec wszystkich form demokracji bezpośredniej, jest to, że
zwykli ludzie po prostu nie posiadają wystarczającej ilości czasu, dojrzałości i wie­
dzy specjalistycznej, by mądrze rządzić. Pierwszy ten argument wysunął Platon (patrz
s. 17), który przedstawił ideę rządów ludzi cnotliwych, czyli rządu klasy królów-fi-
lozofów. W takiej postaci rząd dła ludu staje się argumentem na rzecz oświeconego
despotyzmu. Problem umiejętności zwykłych ludzi można rozwiązać mniej radykal­
nie poprzez proces reprezentacji, który pozwała na podział zadań w życiu politycz­
nym. Innym dylematem jest zrównoważenie władzy jednostki z władzą wspólnoty.
Aby dać pierwszeństwo autonomii osobistej, trzeba nałożyć ograniczenia na władzę
publiczną. Wychwalanie zalet rządów ludu wiąże się jednak z ryzykiem podporząd­
kowania jednostki woli społeczeństwa lub jego większości. Napięcie między jednost­
ką a społeczeństwem nie tylko powoduje poważne trudności natury praktycznej, ale
także zwraca uwagę na, jak twierdzą niektórzy, kwestię, która była i pozostaje cen­
tralną w teorii polityki.
M Podsumowanie
Polityka publiczna składa się z formalnych i ogłoszonych decyzji organów rządo­
wych. Podejmowanie decyzji należy traktować jako proces z dwóch względów. Po
pierwsze, obejmuje serię powiązanych ze sobą działań, poprzez które intencje po­
lityczne są przekształcane w polityczne rezultat}'. Po drugie, podejmowanie decy­
zji odnosi się w pierwszym rzędzie do sposobu podejmowania decyzji, a nie ich
treści.
Decyzja jest aktem wyboru jednej spośród szeregu opcji. Decyzje próbowano wy­
jaśnić w kategoriach celowego zachowania racjonalnych aktorów, stopniowych do­
stosowań w obliczu zmieniających się okoliczności, czynników biurokratycznych
lub organizacyjnych kształtujących proces decyzyjny oraz przekonań i wartości wy­
znawanych przez decydentów.
USSS3(©SS®1: ««tSSftSSaWiSleSi 5®?i 3ei«îitΣ
 •■ " .•••:..':..;.;;:<.... • '".’./■

516 CZĘŚĆ 5 Proces polityczny i działanie systemu ROZDZIAŁ XIV Lektury uzupełniające 517

Proces polityczny można podzielić na cztery fazy. W fazie inicjowania powstają

propozycje i kształtuje się agenda programowa. W fazie formułowania, opracowu­
H Lektury uzupełniające
je się politykę, a więc ogólne propozycje przekształcane są w konkretne i szczegó­
Bertsch G., R. Clark, D. Wood (1992), Comparing Political Systems. Power and
łowe rekomendacje. Na fazę wdrażania składają się procesy, poprzez które decy­
Policy in Three Worlds (wyd. 4), New York, Macmillan. Szczegółowa analiza proce­
zje polityczne są wcielane w życie. Celem fazy oceny, mającej postać krytycznej
su politycznego w różnych częściach świata.
refleksji na temat politycznych rezultatów, jest ulepszenie procesu politycznego
w przyszłości. Hcidenheimer A., H. Heclo, C.T. Adams (1990), Comparative Public Policy (wyd.
3), New York, St. Martin’s Press. Dobre omówienie polityki publicznej i funkcjonowa­
Ostatecznie politykę można oceniać tylko pod kątem wpływu, pozytywnego lub
nia systemów politycznych.
negatywnego, jaki wywiera na ogół społeczeństwa. Ponieważ jednak stawia to py­
tania natury normatywnej, nie ma konsensusu co do pożądanych wyników rządu. Hogwood B., L. Gunn (1984), Policy Analysis for the Real World, Oxford, Oxford
Do najczęściej stosowanych wskaźników działania rządu lub systemu należą jego University Press. Przydatne wprowadzenie do pojęć stosowanych w analizie polityki
zdolność do utrzymania stabilności i porządku, zapewniania dobrobytu material­ publicznej.
nego, status obywateli i funkcjonowanie demokracji.
Parsons W. (1995), Public Policy. Introduction to the Theory and Practice of Poli­
Ocena systemów politycznych nic jest łatwym zadaniem, gdyż z każdym wskaźni­ cy Analysis, Aidershot, Edward Elgar. Wszechstronna i szczegółowa refleksja nad po­
kiem jego działania związane są komplikacje. Stabilność można wspierać poprzez lityką i procesami decyzyjnymi.
zgodę i reagowanie na sygnały płynące ze społeczeństwa lub dzięki wspólnej kul­
turze i szacunku dla władzy. Gromadzenie bogactwa mogą zahamować działania Pierson C. (red.) (2000), The New Politics of the Welfare State, Oxford, New York,
mające na celu zapewnienie jego równiejszego podziału. Upowszechnienie się praw Oxford University Press. Interesująca analiza ekonomii politycznej państwa opiekuń­
obywatelskich może osłabiać poczucie obywatelskiego obowiązku i wspólnoty. czego.
Rozszerzenie się rządów demokratycznych może po prostu pro rani-
czeń wolności jednostki lub osobistej autonomii.

SU Pytania do dyskusji
♦ Czy ludzie zazwyczaj podejmują decyzje w sposób racjonalny i p^^^fe^?

♦ Która faza procesu politycznego jest najważniejsza i dlaczego?

♦ Czy istnieją powody natury moralnej lub ekonomicznej większej równości społecz­
nej?
❖ Czy „polityka praw” może zagrażać „polityce wspólnego dobra”?

♦ Czy napięcie między demokracją a wolnością jest nieuniknione?

♦ Czy ludzie są najlepszymi sędziami w kwestii tego, co jest dla nich dobre?
♦ Który system polityczny najbliższy jest ideałowi „dobrego społeczeństwa”?

BBr<^ ■'v.*^
 Bibliografia

Abercrombie N., Hill 5., Turner B. (1980), The Dominant Ideology Thesis, London, Alien & Unwin.
AIbrow M. (1970), Bureaucracy, London, Macmillan.
Alexander L. (red.) (1998), Constitutionalism: Philosophical Foundations, Cambridge-New York, Cam­
bridge University Press.
Allison G. (1971), Essence of Decision, Boston, Little - Brown.
Almond G.A. (1989), A Discipline Divided: Schools and Sects in Political Science, Newbury Park CA, Sage.
Almond G.A., Verba S. (1963), The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations,
Princeton, Princeton University Press.
Amond G.A., Verba S. (red.) (1980), The Civic Culture Revisited, Boston, Little - Brown.
Aker P. (1989), Nationalism, London, Edward Arnold.
Anderson B. ([1984] 1997), Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjo­
nalizmu, przel. Stefan Amsterdamski, Kraków, Warszawa, Znak - Fundacja im. Stefana Batorego.

Anderson J. (1984), Public Policy-Making, Orlando - FL, Holt, Rinehart & Winston.
Arblastcr A. (1984), The Rise and Decline of Western Liberalism, Oxford, Basil Blackwell.
Arblastcr A. (1994), Democracy (wyd. 2), Milton Keynes, Open University Press, Minneapolis, Universi­
ty of Minnesota Press.
Arendt H. ([1958] 2000), Kondycja ludzka, przel. Anna Lagodzka, Warszawa, Fundacja Alcthcia.
Arystoteles (2004), Polityka, przel. Ludwik Piotrowicz, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Arrow K. (1951), Social Choice and Individual Values, New York, Wiley.
Babbington A. (1990), Military Intervention in Britain, London, Routledge.
Bachrach P., Baratz M. (1962), The Two Faces of Power, (w:) Castles F.G., Murray D.J., Potter D.C. (red.)
Decisions, Organisations and Society, Harmondsworth, Penguin.

Bagehot W. ([1867] 1963), The English Constitution, London, Fontana.

Balaam D.N., Veseth M. (2001), International Political Economy, London, Palgrave.
Ball A., Millward F. (1986), Pressure Politics in Industrial Societies, London, Macmillan.
Barber J. (1988), Politics by Humans: Research on American Leadership, Durham - NC, Duke University Press.
Barrett S., Fudge C. (1981), Policy and Action, London, Methuen.
Barry N.P. (1987), The New Right, London, Groom Helm.
Bartle J., Griffith D. (red.) (2001), Political Communications Transformed: From Morrison to Mandelson,
London, Palgrave.
Beard C. (1913), Economic Interpretation of the Constitution of the United States, New York, Macmillan.
Beck U. ([1992] 2004), Spoleczcitstwo ryzyka: w drodze do innej nowoczesności (wyd. 2), przel. Stanislaw
Cieśla, Warszawa, Scholar.
Beer S. (1982), Britain Against Itself, London, Faber, ł
Beetham D. (1987), Bureaucracy, Milton Keynes, Open University Press.
Beetham D. (1991), The Legitimation of Power, Basingstoke, Macmillan.
Bekke H., Perry J., Toonen T. (red.) (1996), Civil Service Systems in ComparativePerspectivc, Blooming­
ton, Indiana University Press.
Bell D. (1960), The End of Ideology?: On the Exhaustion of Political Ideas in the 1950s, New York, Free
Press.
Bell D. ([1976] 1998), Kulturowe sprzeczności kapitalizmu (wyd. 2), przel. Stefan Amsterdamski, Warsza­
wa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bentham J. ([1776] 1948), Fragments on Government and an Introduction to the Principles of Law and
Legislation, Oxford, Blackwell.

Bentley A. ([1908] 1948), The Process of Government, Evanston - IL, Principia.

^, #^#^*^^lfl^^ H-. 'W,. c^,. -^OMwii*

 ■'*»“'"'■ -ww^l»-" '^WB#»
520 Bibliografia
Berger S. (red.) (1981), Organising Interests in Western Europe: Pluralism, Corporatism and the Transfor­
mation of Politics, New York, Cambridge University Press.
Berlin I. ([1958] 1994), Cztery eseje o wolności, prze!. Hanna Bartoszewicz, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Bernstein E. ([1898] 1901), Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji, Lwów 1901.
Bertsch G., Clark R., Wood D. (1992), Comparing Political Systems: Power and Policy in Three Worlds
(wyd. 4), New York, Macmillan.
Birch A.H. (1993), Concepts and Theories of Modern Democracy, London - New York, Routledge.
Birch A.H. (1972), Representation, London, Macmillan, New York, Praegcr.
Blau P., Meyer M. (red.) (1987), Bureaucracy in Modem Society (wyd. 3), New York, Random House.
Blondel J. (1973), Comparative Legislatures, Englewood Cliffs - NJ, Prentice Hall.
Bobbio N. (1996), Prawica i lewica, przej. Adam Szymanowski, Kraków, Warszawa, Znak - Fundacja im.
Stefana Batorego.
Bodin J. ([1576] 1958), Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bogdanor V (1979), Devolution, Oxford, Oxford University Press.
Bogdanor V (red.) (1988), Constitutions in Democratic Politics, Aidershot, Gower.
Bogdanor V., Butler D. (red.) (1983), Democracy and Elections, Cambridge, Cambridge University Press.
Bookchili M. (1989), Remaking Society, Montreal, Black Rose.
Bottomorc T. (1991), Classes in Modern Society, London, Alien & Unwin.
Boulding K. (1956), The Image, Ann Arbor, University of Michigan Press.
Boulding K. (1989), Three Faces of Power, Newbury Park - CA, Sage.
Brandt Commission (1980), North-South: A Programme for Survival, Cambridge - MA, MIT Press.
Brandt Commission (1983), Common Crisis: North-South Cooperation for World Recovery, London, Pan.
Braybrookc D., Lindblom C. (1963), A Strategy of Decision: Policy Evaluation as a Political Process, New
York, Collier Macmillan.
Brcitcnbach H., Burden T., Coates D. (1990), Features of a Viable Socialism, London - New York, Har­
vester Wheatsheaf.
Brctherton C., Ponton G. (red.) (1996), Global Politics: An Introduction, Oxford, Blackwell.
Brewer J., Guelke A., Hume L, Moxon-Browne E., Wilford R. (1988), The Police, Public Order and the
State, Basingstoke, Macmillan.
Brittan S. (1977), The Economic Consequences of Democracy, London, Temple Smith.
Brooker P. (2000), Non-Democratic Regimes: Theory, Government and Politics, New York - London, St
Martins Press - Macmillan.
Brown M.B. (1995), Models in Political Economy: A Guide to the Arguments (wyd. 2), Harmondsworth,
Penguin.
Bryson V. (1992), Feminist Political Theory: An Introduction, Basingstoke, Macmillan.
Budge L, McKey D. (red.) (1994), Developing Democracy, London, Sage.
Bull H. (1977), The Anarchical Society, London, Macmillan.
Burchill S., Linklater A. (1996), Theories of International Relations, Basingstoke, Macmillan.
Burgess M., Gagnon A.-G. (red.) (1993), Comparative Federalism and Federation, London - New York,
Harvester Wheatsheaf.
Burke E. ([1790] 1994), Rozważania o rewolucji we Francji i o debatach pewnych towarzystw londyńskich
związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać wysiany do pewnego gentlem­
ana w Paryżu, przeł. Dorota Lachowska, Kraków - Warszawa, Znak — Fundacja im. Stefana Batorego.
Burke E. (1975), On Government, Politics and Society, London, Fontana.
Burnham J. ([1941] 1958), Rewolucja manadżerska, przel. Jerzy Horzelski, Paryż, instytut Literacki.
Burns B. (1978), Leadership, New York, Harper & Row.
Burton J. (1972), World Society, Cambridge, Cambridge University Press.
Butler D., Stokes D. (1969), Political Change in Britain (wyd. 2), London, Macmillan.
Butler D., Penniman H., Ranncy A. (red.) (1981), Democracy at the Polls, Washington DC, American
Enterprise Institute.
Butler D., Adonis A., Travers T. (1994), Failure in British Government: The Politics ofthe Poll Tax, Oxford,
Oxford University Press.
Calvocoressi P. ([2001] 2002), Polityka międzynarodowa '1945-2000 (wyd. 2 popr. i rozsz.), przel.
Wiesława Boiimowska-Garwacka, Warszawa, Książka i Wiedza.
^?AW^!rfM:ł.F.A**^.’.Lr* 1 . îitixw-cztcMrav^ww»’p/rawwrriw•ir.xtt.twvnpms ■CTFinr^WHiw»*.. -/.wr
Bibliografia
Campbell A., Converse P., Miller W.E., Stokes D. (1960), The American Voter, New York, John Wiley.
Capra F. ([1983] 1987), Punkt zwrotny: nauka, społeczeństwo, nowa kultura, przel. Ewa Woydyllo,
Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Carr E.H. (1939), The Twenty Years Crisis, 1919-1939, London, Macmillan.
Castle B. (1980), The Castle Diaries 1974-1976, London, Weidenfeld & Nicolson.
Castles E, Wildmann R. (red.) (1983), The Future of Parly Goveniment - Vol. 1, Berlin, Gruycer.
Chamberlain H.S. ([1899] 1913), The Foundations of the Nineteenth Century, New York, John Lane.
Chomsky N. (1994), World Order, Old and New, London, Pluto Press.
Chomsky N., Herman E. (1994), Manufacturing Consent, London, Vintage.
Cigler A., Loomis B. (red.) (1998), Interest Group Politics, Washington DC, Congressional Quarterly Press.
Clarke S. (red.) (1991), The State Debate, London, Macmillan.
Cohan A. (1975), Theories of Revolution: Au Introduction, London, Nelson.
Connolly W (red.) (1984), Legitimacy and the State, Oxford, Blackwell.
Cox A. (1987), The Court and the Constitution, Boston, Houghton Mifflin.
Crewe L, Denver D. (red.) (1985), Electoral Change in Western Democracies, Beckenham, Groom Helm.
Crick B. ([1962] 2004), W obronie polityki, przel. Andrzej Waśkiewicz, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Crosland C.A.R. (1956), The Future of Socialism, London, Jonathan Cape.
Crossman R. (1963), Introduction to W. Bagehot, [w:J The English Constitution, (red.) A. Howard, Lon­
don, Fontana.
Crossman R. (1979), The Crossman Diaries, London, Methuen.
Dahl R. (1956), A Preface to Democratic Theory, Chicago, Chicago University Press.
Dahl R. (1961), Who Governs? Democracy and Power in an American City, New Haven - CT, Yale Uni­
versity Press.
Dahl R. (1971), Polyarchy: Participation and Opposition, New Haven - CT, Yale University Press.
Dahl R. (1984), Modem Political Analysis (wyd. 4), Englewood Cliffs - NJ, Prentice Hall.
Dahl R. (1985), A Preface to Economic Democracy, Cambridge, Policy Press.
Dahl R. ([1989] 1995), Demokracja i jej krytycy, przel. Stefan Amsterdamski, Kraków - Warszawa, Znak
- Fundacja im. Stefana Batorego.
Dahl R., Lindblom C. (1953), Politics, Economics, and Welfare, New York, Harpe? & Row.
Daly M. (1978), Gyn/Ecology; The Metaethics of Radical Feminism, London, The Womens Press.
Davidson R., Oleszek W. (1999), Congress audits Members (wyd. 4), Washington DC, Congressional Quar­
terly.
Davidson R.H. (red.) (1992), The Post-Refonn Congress, New York, St Martins Press.
Davies J. (1971), When Men Revolt and Wiry, New York, Free Press.
Dccalo S. (1976), Coups and Army Rule in Africa, New Haven - CT, Yale University Press.
Devlin R (1968), The Enforcement of Morals, Oxford, Oxford University Press.
Diamond L., Linz J., Lipset S. (red.) (1989), Democracy in Developing Countries, Boulder - CO, Lynne
Rienner.
Dicey A.V. ([1885] 1908), Wstęp do nauki o prawie konstytueyjnem, przel. W.H. (krypt.), Warszawa.
Djilas M. (1957), The New Class: An Analysis of the Communist System, New York, Praegcr.
Dobson A. (1990), Green Political Thought, London, Routledge.
Downs A. (1957), An Economic Theory of Democracy, New York, Harper & Row.
Drewry G. (red.) (1989), The New Select Committees (wyd. posz.), Oxford, Oxford University Press.
Ducliacck L (1973), Power Maps: The Politics of Constitutions, Santa Barbara - CA, ABC Clio.
Duncan G. (red.) (1983), Democratic Theory and Practice, Cambridge, Cambridge University Press.
Dunleavy R (1991), Democracy, Bureaucracy and Public Choice: Economic Explanations in Political Sci­
ence, Hemel Hempstead, Harvester Wheatsheaf.
Dunleavy R, Husbands C. (1985), British Democracy at the Crossroads, London, Alien & Unwin.
Dunleavy R, O’Leary B. (1987), Theories of the State, London, Macmillan.
Dunn J. (red.) (1992), Democracy: The Unfinished Journey 508 BC to AD 1993, Oxford, Oxford Uni­
versity Press.
Du verger M. (1954), Political Parties, London, Methuen.
Dworkin R. (1986), Biorąc prawa poważnie, przel. Tomasz Kowalski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe
PWN.
• . v.v-’. ?: .< z-• ..•->....ł-..r^_—.--„.„ ^--------- ^^^------------_Tv..,,,,(.)lll. . . . ......
522 Bibliografia
Dye T. (1995), Understanding Public Policy, London, Prentice Hall.
Easton D. (1979), A Framework for Political Analysis (wyd. 2), Chicago, University of Chicago Press.
Easton D. (1981), The Political System (wyd. 3), Chicago, University of Chicago Press.
Eccleston B. (1989), State and Society in Post-War Japan, Cambridge, Polity Press.
Elgie R. (1995), Political Leadership in Liberal Democracies, Basingstoke, Macmillan.
Etzioni A. (1967), Mixed Scanning: A Third Approach to Decision Making, Public Administration Review,
vol. 27, s. 385-92.
Etzioni A. (1995), The Spirit of Community: Rights Responsibilities and the Communitarian Agenda, Lon­
don, Fontana.
Eysenck H. (1964), Sense and Nonsense in Psychology, Harmondsworth, Penguin.
Farrell D.M. (2001), Electoral Systems: A Comparative Introduction, London, Palgrave.
Finer S. (1975), The Man on Horseback: The Role of the Military in Politics, Harmondsworth, Penguin.
Finn J. E. (1991), Constitutions in Crisis: Political Violence and the Rule of Law, New York, Oxford Uni­
versity Press.
Foley M. (2000), The British Presidency, Manchester, Manchester University Press.
Forsyth M. (1981), Unions of States: The Theory and Practice of Confederation, London - New York,
Leicester University Press.
Freud S., Bullitt W. (1967), Thomas Woodrow Wilson: A Psychological Study, Boston, Houghton Mifflin.
Friedan B. (1963), The Feminine Mystique, Harmondsworth, Penguin.
Friedman M. ([1962] 1984), Kapitalizm i wolność, Warszawa, Maraton.
Friedrich C.J., Curtis M., Barber B. (1960), Totalitarianism in Perspective, New York, Praeger.
Friedrich C.J., Brzezinski Z. (1963), Totalitarian Dictatorships and Autocracy, New York, Praeger.
Fromm E. ([1942] 2005), Ucieczka od wolności (wyd. 11), przcl. Olga i Andrzej Ziemilscy, Warszawa,
Czytelnik.
Fukuyama F. ([1989] 1997), Koniec historii, przcl. Tomasz Bieroń, Marek Wichrowski, Poznań, Zysk i S-ka.
Fukuyama E ([1992] 1997), Ostatni człowiek, przel. Tomasz Bieroń, Poznań, Zysk i S-ka.
Fukuyama F. ([1996] 1997), Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, przel. Anna i Leszek Śli­
wa, Warszawa, Wroclaw, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Galbraith J.K. (1992), The Culture of Contentment, London, Sinclair Stevenson.
Galiie W.B. (1955/56), Essentially Contested Concepts, Proceedings of the Aristotelian Society, vol. 56,
s. 167-97.
Gamble A. (1981), An Introduction to Modern Social and Political Thought, London, Macmillan, New
York, St Martins Press.
Gamble A. (1988), The Free Market and the Strong State, Basingstoke, Macmillan.
Gardner H. (1996), Leading Minds, London, HarperCollins.
Gellner E. ([1983] 1991), Narody i nacjonalizm, przcl. Teresa Holówka,"Warszawa, Państwowy Instytut
Wydawniczy.
Gibbins J. (red.) (1989), Contemporary Political Culture: Politics in a Post-Modem Age, London, Sage.
Giddens A. ([1994] 2001), Poza lewicq i prawicą: przyszłość polityki radykalnej, przcl. Jacek Serwański,
Poznań, Zysk i S-ka.
Giddens A. (red.) (2001), The Global Third Way Debate, Cambridge, Polity Press.
Gill S., Law D. (1988), The Global Political Economy: Perspectives, Problems and Politics, Brighton, Har­
vester Wheatshcaf.
Ginsberg B. (1982), The Consequences of Consent, Reading, MA, Addison-Wesley.
Glazer N., Moynihan D. (1975), Ethnicity: Theory and Experience, Cambridge - MA, Harvard Universi­
ty Press.
Gobincau J.-A. ([1855] 1984), Esej o nierówności ras ludzkich, Warszawa, Wydawnictwo Antyk.
Gorz A. (1982), Farewell to the Working Class, London, Pluto Press.
Graham B.D. (1993), Representation and Party Politics: A Comparative Perspective, Oxford, Blackwell.
Graham C., Prosser T. (1988), Waiving the Rules, Milton Keynes, Open University Press.
Gramsci A. (1971), Selections from the Prison Notebooks, (red.) Q. Hoare and G. Nowell-Smith, Chica­
go, International Publishing Corporation.
Grant W. (1989), Pressure Groups, Politics and Democracy in Britain, Hcmcl Hempstead, Philip Allan.
Gray J. ([1993] 2001), Po liberalizmie: eseje wybrane, przcl. Paweł Maciejko i Piotr Rymarczyk, Warsza­
wa, Fundacja Alethcia.
-uatâăMsaaiditeb^ .^.^OiiBili^^^ ^, ^xw»^"-'^^^
Bibliografia 523
Griffin R. (1991), The Nature of Fascism, London - New York, Pinter.
Griffith J.A.G. (1997), The Politics of the judiciary (wyd. 4), London, Fontana.
Gurr T. (1970), Why Men Rebel, Princeton, Princeton University Press.
Habermas J. (1973), Legitimation Crisis, Boston, Beacon.
Hague R., Harrop M. (2001), Comparative Government and Politics: An Introduction (wyd. 5), Ba­
singstoke, Macmillan.
Hailsham Lord (1976), Elective Dictatorship, BBC Publications.
Halliday F. (1986), The Making of the Second Cold War (wyd. 2), London, Verso.
Hamilton A., Jay J., Madison J. ([1787-89] 1961), The Federalist Papers, (red.) C. Rossiter, New York,
New American Library.
Hampden-Turner, C., Trompcnaars F. ([1993] 2006), Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy,
Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia (wyd. 4), przcl. Dorota Gostyńska, Kraków, Oficyna Eko­
nomiczna, Oddział PWE.
Hann A. (1995), Sharpening up Sabatier: Belief Systems and Public Policy, [w:J „Politics", February.
Harrop M., Miller W. L (1987), Elections and Voters: A Comparative Introduction, Basingstoke, Macmillan.
Hart H.L.A. ([1961] 1998), Pojęcie prawa, przel. Jan Woleński, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hartz L. (1955), The Liberal Tradition in America, New York, Harcourt Brace Jovanovich.
Hayek F. ([1948] 1999), Droga do zniewolenia (wyd. 3), przel. Krzysztof Gurba i in., Kraków, Arcana.
Hazell R. (red.) (1999), Constitutional Futures: A History of the Next Ten Years, Oxford, Oxford Uni­
versity Press.
Heady F. (1979), Public Administration: A Comparative Perspective, New York, Marcel Dekker.
Hegel G.W.F. {[1821] 1969), Zasady filozofii prawa, prze!. Adam Landman, Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Hcidcnheimer A., Hecło H., Adams C.T. (1990), Comparative Public Policy (wyd. 3), New York, St Mar­
tins Press.
Held D. (1993), Prospects for Democracy: North, South, East, West, Oxford, Polity Press.
Held D. (1995), Democracy and the Global Order: From the Modem State to Global Governance, Cam­
bridge, Polity Press,
Held D. (1996), Models of Democracy (wyd. 2), Oxford - Stanford, Polity Press - Stanford University Press.
Held D., McGrew A. (red.) (2000), The Global Transformation: An Introduction to the Globalization
Debate, Cambridge - Maiden MA, Polity Press.
Hennessy P. (1986), Cabinet, Oxford, Blackwell.
Hennessy P. (1990), Whitehall (wyd. posz.), London, Fontana.
Herder J.G. (1969), G. Herder on Social and Political Culture, (red.) F. M. Barnard, Cambridge, Cam­
bridge University Press.
Hertz N. (2001), The Silent Take-over: Global Capitalism and the Death of Democracy, London, Heine­
mann.
Hess S. (1988), Organising the Presidency, Brookings Institution.
Heywood A. (1997), Political Ideologies: Au Introduction (wyd. 2), Basingstoke, Macmillan.
Heywood A. (1999), Political Theory: Au Introduction, Basingstoke, Macmillan.
Heywood A. (2000), Key Concepts in Politics, Basingstoke, Macmillan.
Hill R., Frank P. (1983), The Soviet Communist Party, London, Alien & Unwin.
Himmclwcit H.T., Humphreys P., Jaeger M. (1985), How Voters Decide, Milton Keynes, Open Universi­
ty Press.
Hirst P., Thompson G. (1999), Globalization in Question: The International Economy and the Possibili­
ties of Governance, Cambridge, Polity Press.
Hitler A. ([1925] 1992), Moja walka, przel. Irena Puchalska, Piotr Marszalek, Krosno, Scripta Manent.
Hobbes T. ([1651] 1954), Lewiatan czyli Materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, przel.
Czesław Znamierowski, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Hobsbawm E. (1983), Inventing Traditions, [w:] E. Hobsbawm, T. Ranger (red.) The Invention of Tradi­
tion, Cambridge, Cambridge University Press.
Hobsbawm E. (1993), Nations and Nationalism since 1780 (wyd. 2), Cambridge, Cambridge University
Press.
Hocking B., Smith M. (1995), World Politics: An Introduction to International Relations, London, Har­
vester Wheatsheaf.
 "^Mș^ ^^^^
524 Bibliografia
Hogwood B., Gunn L. (1984), Policy Analysis for the Real World, Oxford, Oxford University Press.
Holden B. (1993), Understanding Liberal Democracy, (wyd. 2), London - New York, Harvester Wheat­
sheaf.
Holmes J.S. (2000), Terrorism and Democratic Stability, Manchester, Manchester University Press.
Honderich T. (1992), Conservatism, Harmondsworth, Penguin. '
Hood C.C. (1976), The Limits of Administration, London, John Wiley.
Hough J. (1977), The Soviet Union and Social Science Theory, Cambridge - MA, Harvard University Press.
Huntington S. (1957), The Soldier and the State: The Theory and Practice of Civil-Military Relations, Cam­
bridge - MA, Harvard University Press.
HuntingtonS. ([1991] 1995), Trzecia fala demokratyzacji, przel. Andrzej Dziurdzik, Warszawa, Wydawnic­
two Naukowe PWN.
Huntington S. ([1996] 2005), Zderzenie cytvilizac/i i nowy kształt ładu światowego (wyd. 7), przel. Han­
na Jankowska, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza.
Hutchinson J., Smith A.D. (red.) (1994), Nationalism, Oxford - New York, Oxford University Press.
Hutton W. (1995), The State Were In, London, Jonathan Cape.
Hyman H. (1959), Political Socialisation: A Study in the Psychology ofPolitical Behaviour, New York, Free
Press.
Inglehart R. (1977), The Silent Revolution: Changing Values and Political Styks Amongst Western Publics,
Princeton, Princeton University Press.
Inglehart R. (1990), Cultural Shift in Advanced Industrial Society, Princeton, P/inceton University Press.
Inter-Parliamentary Union (1986), Parliaments of the World, Aidershot, Gower.
Janis I. (1972), Victims of Groupthink, Boston, Houghton Mifflin.
Jenkins S. (1995), Accountable to None, Harmondsworth, Penguin.
Jervis R. (1968), Hypotheses on Misperception, „World Politics", t. 20, s. 454-479.
Jessop B. (1982), The Capitalist State, Oxford, Martin Robertson.
Jessop B. (1990), State Theory: Putting Capitalist States in Their Place, Oxford, Polity Press.
Johnson C. (1966), Revolttiionary Change, Boston - MA, Little, Brown.
Jones G. (red.) (1991), West European Prime Ministers, London, Frank Cass.
Kant I. (1970), Political Writings, Cambridge, Cambridge University Press. 4 Lijphart A. (1990), Democratic Political Systems, [w:] A. Bebler, J. Seroka (red.) Contemporary Political
Katz R. (1997), Democracy and Elections, Oxford - New York, Oxford University Press.
Keating M. (1988), State and Regional Nationalism: Territorial Politics and the European State, London
- New York, Harvester Wheatsheaf.
Kegley C.W, Wittkopf E.R. (2001), World Politics: Trend and Transformation, Boston, New York - Bed­
ford - St Martins Press.
Keith M. (1993), Race Riots and Policing, London, UCL Press.
Kellas J. (1991), The Politics of Nationalism and Ethnicity, London, Macmillan.
Kellner P, Crowther-Hunt Lord (1980), The Civil Servants, London, Macdonald.
Kennedy P. ([1989] 1995), Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek: przemiany gospodarcze i kon­
flikty zbrojne w latach 1500-2000, przel. Mirosław Kluźniak, Warszawa, Książka i Wiedza.
Key VO. (1966), The Responsible Electorate, New York, Vintage.
Keynes J.M. ([1936] 2003), Ogólna teoria zatnidnienia, procentu i pieniądza (wyd. 3), przel. Michał Kalec-
ki, Stanisław Raczkowski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. ' Loewcnbcrg G., Patterson S.C. (1979), Comparing Legislatures, Boston - MA, Little, Brown.
King A. (1975), Overload: Problems of Governing in the 1970s, Political Studies, vol. 23, s. 284-296.
King A. (red.) (1985), The British Prime Minister (wyd. 2), London, Macmillan.
Kirchhcimer O. (1966), The Transfonnation of the Western European Parly Systems, [w:] J. LaPalombara,
M. Weiner (red.) Political Parties and Political Development, Princeton - NJ, Princeton University Press.
Klein N. ([2000] 2004), No Logo, Izabelin, Świat Literacki.
Knott J., Miller G. (1987), Reforming Bureaucracy: The Politics of Instituțional Choice, Englewood Cliffs
- NJ, Prentice Hall.
Koh B. (1989), Japans Administrative Elite, Berkeley - CA, University of California Press.
Kolko G. (1968), The Politics of War, London, Weidenfeld and Nicolson.
Kolko G. (1988), Restructuring the World Economy, New York, Pantheon Books.
Kressel N.J. (red.) (1993), Political Psychology: Classic and Contemporary Readings, New York, Paragon
House.
Kristol I. (1983), Two Cheers for Capitalism, New York, Basic Books.
n*a®as«m®H®Keff«v?^s®oa®^an-^^^^
tM*^^^^ "w' •'■’3'w^iii^ -
Bibliografia 525
Kropotkin P. (1912), Fields, Factories and Workshops, London, Nelson.
Kuhn T. ([1962] 1968), Struktura rewolucji naukowych, przel. Helena Ostromęcka, Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Laclau E., Mouffc C. (1985), Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics,
London, Verso.
Lafont R. (1968), Sur la France, Paris, Gallimard.
Laqueur W. (red.) ([1979] 1998), Faszyzm: wczoraj, dziś, jutro, przel. Bożena Stokłosa, Warszawa, Da
Capo.
Lanc J.E. (1996), Constitutions and Political Theory, Manchester, Manchester University Press.
Lass well H. (1930), Psychopathology and Politics, New York, Viking.
Lasswell H. (1936), Politics: Who Gets What, When, How?, New York, McGraw-Hill.
Le Bon, G. ([1895] 1994), Psychologia tłumu (wyd. 4), przel. Boleslaw Kaprocki, Warszawa, Wydawnic­
two Naukowe PWN.
Le Grand, J. (1982), The Strategy of Equality: Redistribution and the Social Services, London, Alien &
Unwin.
LeDuc L., Niemi R.G., Norris P. (red.) (1996), Comparing Democracies: Elections and Voting in Global
Perspective, London, Sage.
•Lees J.D., Shaw M. (red.) (1979), Committees in Legislatures: A Comparative Analysis, Durham - NC,
Duke University Press.
Leftwich A. (red.) (1984), What is Politics? The Activity and Its Study, Oxford - New York, Blackwell.
Lehmbruch G., Schmitter P.C. (1982), Patterns of Corporatist Policy-Making, London, Sage.
Leigh D., Vulliamy E. (1997), Sleaze: The Corruption of Parliament, London, Fourth Estate.
Lenin V. 1. ([1902] 1968), What is to be Done?, Harmondsworth - New York, Penguin.
Lenin V. I. (1987), Dzieła wszystkie, t. 27 - Vili 1915; t. 30 - VII 1916/11 1917, przekład wg 5 wyd.
rosyjskiego, Książka i Wiedza, Warszawa.
Lenin V. 1. (1980), Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu: szkic popularny, Warszawa, Książka
i Wiedza.
Lichtheim G. (1961), Marxism, London, Routledge fic Kegan Paul.
Systems: Classifications and Typologies, Boulder - CO, Lynne Reinner.
Lijphart A. (red.) (1992), Parliamentary Versus Presidential Government, Oxford, Oxford University Press.
Lijphart A. (1999), Democracies: Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Thirty Six Coun­
tries, New Haven - CT, Yale University Press.
Lijphart A., Grofman B. (red.) (1984), Choosing an Electoral System, New York, Pracger.
Lindblom C. (1959), The Science of Muddling Through, „Public Administration Review”, t. 19, s. 79-88.
Lindblom C. (1977), Politics and Markets, New York, Basic Books.
Lipset S., Rokkan S. (red.) (1967), Party Systems and Voter Alignments, New York, Free Press.
Little R., Smith M. (1991), Perspective on World Politics, London, Routledge.
Lively J. (1975), Democracy, Oxford, Blackwell.
Locke J. ([1690] 1992), Dwa traktaty o rządzie, przcł. Zbigniew Rau, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Lovelock J. ([1979] 2003), Gaja: nowe spojrzenie na życie na Ziemi, przel. Marcin Ryszkiewicz, Warsza­
wa, Prószyński i S-ka.
Lukes S. (1974), Power: A Radical View, London, Macmillan, Atlantic Highlands - NJ, Humanities Press.
McCarthy J.D., Zaid M.N. (1973), The Trend of Social Movements in America, Professionalisation and
Resource Mobilisation, Morristown - NJ, General Learning Press.
McCauley M. (1983), The Origins of the Cold War, London, Longman.
Machiavelli N. ([1531] 2005), Książę, przel. Anna Klimkiewicz, Kraków, Wydawnictwo Zielona Sowa.
McCormick J. (1999), Understanding the European Union: A Concise Introduction, London, Macmillan.
McDowell L., Pringle R. (red.) (1992), Defining Women: Social Institutions and Gender Divisions, Cam­
bridge, Polity Press.
McGrew A.G. etal. (red.) (1992), Global Politics: Globalisation and the Nation-State, Oxford, Polity Press.
MacIntyre A. (1981), After Virtue, Notre Dame - IL, University of Notre Dame Press.
McKenzie R.T. (1955), British Political Parties, London, Heinemann.
 ^.ąi.ij&SCOM^^tWOTCa?.^
526 Bibliografia
Mackintosh J.P. (1977), The British Cabinet, London, Stevens.
McLellan D. (1986), Ideology, Milton Keynes, Open University Press, Minneapolis, University of Min­
nesota Press.
McLennan G., Held D., Hall S. (red.) (1984), The Idea of the Modern State, Milton Keynes - Philadel­
phia - PA, Open University Press,
Macpherson C.B. (1962), The Theory of Possessive Individualism, Oxford, Oxford University Press.
Macpherson C.B. (1972), The Real World of Democracy, New York - Oxford, Oxford University Press.
Macpherson C.B. (1977), The Life and Times of Liberal Democracy, Oxford, Oxford University Press.
Mair P. (1990), The West European Party System, Oxford, Oxford University Press.
Mao Z. ([1971] 2005), Wyjątki z dziel Przewodniczącego Mao Tse-Tunga, Wroclaw, Wydawnictwo Książ­
ki Niezwykłej XXL.
Marcuse H. ([1964] 1991), Człowiek jednowymiarowy, badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa
przemysłowego, przel. Stanisław Konopacki i in., Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Marquand D. (1988), The Unprincipled Society, London, Cape.
Marsh D., Rhodes R.A.W. (red.) (1992), Policy Networks in British Government, Oxford, Oxford Uni­
versity Press.
Marsh D., Stoker G. (red.) (1995), Theory and Methods in Political Science, Basingstoke, Macmillan.
Marshall P. (1991), Demanding the Impossible: A History of Anarchism, London, HarperCollins.
Marshall T.H. (1950), Citizenship and Social Class, (w:) T. Marshall (red.) Sociology at the Crossroads,
London, Heinemann.
Marty M.E., Appleby R.S. (1993), Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and
Militance, Chicago, University of Chicago Press.
Marks K. ([1845] 1975), Tezy o Feuerbachu, (w:) K. Marks, F. Engels, Dzieła. T. 3 (wyd. 2), Warszawa,
Książka i Wiedza.
Marks K. ([1852] 2002), 18 brumaire'a Ludwika Bonaparte, Warszawa, Milla.
Marks K. ([1867, 1885, 1894] 1968, 1977,1984), Kapital, krytyka ekonomii politycznej, (w:) K. Marks,
F. Engels, Dzieła, t. 23, 24, 25, Warszawa, Książka i Wiedza.
Marks K., Engels F. ([1846] 1975), Ideologia niemiecka, (w:) Dzieła, t. 3 (wyd. 2), Warszawa, Książka i
Wiedza.
Marks K., Engels F. ([1848] 1986), Manifest komunistyczny, (w:) Dzielą, t. 4 (wyd. 2, popr.). Warszawa,
Książka i Wiedza.
Mayes P. (1986), Gender, London, Longman.
Mayo H. (1960), An Introduction to Democratic Theory, New York, Oxford University Press.
Meincckc F. ([1907] 1970), Cosmopolitanism and the National State, Princeton, Princeton University
Press.
Meny Y., Wright V. (red.) (1985), Centre-Periphery Relations in Western Europe, London, Groom Helm.
Mezcy M. (1979), Comparative Legislature, Durham, NC, Duke University Press.
Michels R. ([1911] 1962), Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modem
Democracy, New York, Collier.
Miliband R. (1969), The State in Capitalist Society, London, Weidcnfeld and Nicolson.
Miliband R. (1972), Parliamentary Socialism, London, Merlin.
Mill J.S. ([1850,1861] 2005), Utylitaryzm. O wolności (wyd. 2), przcl. Amelia Kurlandzka, Maria Ossows­
ka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Millett K. (1970), Sexual Politics, London, Granada.
Mills C.W. (1956), The Power Elite, New York, Oxford University Press.
Monbiot G. (2001), Captive State: The Corporate Take-over of Britain, London, Pan.
Montesquieu C.L. ([1748] 1957), O duchu praw, przcl. Tadeusz Boy-Żeleński, Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
More T. ([1516] 2001), Utopia, przel. Kazimierz Abgarowicz, Warszawa, De Agostini, Ediciones Altaya
Polska.
Morgenthau H. (1948), Politics Amongst Nations: The Struggle for Power and Peace, New York, Knopf.
Mosca G. ([1896] 1939), The Ruling Class, przel. A. Livingstone, New York, McGraw-Hill.
Murray C. (1984), Losing Ground: American Social Policy (1950-80), New York, Basic Books.
Murray C., Herrnstcin R. (1995), The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life, New
York, Free Press.
^Uu^ilAJiiMiAteiUii^^ .,^-aiajijjiiijlii^^ ^^ sft^ę^wiii^BilB^ii^
Bibliografia 527
Neumann S. (1956), Modern Political Parties, Chicago, University of Chicago Press.
Neustadt R. ([1964] 1980), Presidential Power: The Politics of Leadership from FDR to Carter, New York,
John Wiley.
Nietzsche F. ([1982] 2000), To rzeki Zaratustra, książka dla wszystkich i dla nikogo, przcl. Sława Lisiecka
i Zdzisław Jaskula, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Niskancn W.A. (1971), Bureaucracy and Representative Government, Chicago, Aldine-Atherton.
Nordlinger E. (1977), Soldiers in Politics: Military Coups and Governments, Englcwoods Cliffs, NJ - Pren­
tice Hall.
Nordlinger E. (1981), On the Autonomy of the Democratic State, Cambridge - MA, Harvard University
Press.
Norton A. (1994), International Handbook of Local and Regional Government, Aldershot - Brookfield -
VT, Edward Elgar.
Norton P. (red.) (1990a), Legislatures, Oxford, Oxford University Press.
Norton P. (red.) (1990b), Parliaments in Western Europe, London, Frank Cass.
Norton P. (1993), Does Parliament Matter?, London, Harvester Wheatsheaf.
Nove A. (1983), The Economics of Feasible Socialism, London, Macmillan.
Nozick R. ([1974] 1999), Anarchia, państwo, utopia, przel. Paweł Maciejko i Michal Szczubialka, Warsza­
wa, Fundacja Alcthcia.
Nugent N. (1991), The Government and Politics of the European Community (wyd. 2), Basingstoke,
Macmillan.
Oakeshott M. (1962), Rationalism in Politics and Other Essays, London - New York, Methuen.
O’Brien D. (2000), Storm Center: The Supreme Court in American Politics (wyd. 5), New York, Norton.
OECD (1995), Globalization: What Challenges and Opportunities for Governments?, Paris, OECD.
Óffe C. (1984), Contradictions of the Welfare State, London, Hutchinson.
Ohmae K. (1989), Borderless World: Power and Strategy in the Interlinked Economy, London, Harper­
Collins.
Olson D. ([1994] 1998), Demokratyczne instytucje legislacyjne, ujęcie porównawcze, przel. Jerzy S. Kugler,
Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe.
Olson M. (1968), The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, Cambridge -
MA, Harvard University Press.
Olson M. (1982), The Rise and Decline of Nations, New Haven - CT, Yale University Press.
Osborne D., Gaebler T. (1992), Reinventing Government, New York, Addison-Wesley.
Ostrogorski M. (1902), Democracy and the Organisation of Political Parties, London, Macmillan.
O’Sullivan N. (1976), Conservatism, London, Dent.
Paddison R. (1983), The Fragmented State: The Political Geography of Power, New York, St Martins Press.
Paine T. ([1776] 1987), Common Sense, (w:) M. Foot (red.), The Thomas Paine Reader, Harmondsworth,
Penguin.
Pakulski J. (1990), Social Movements: The Politics of Protest, Melbourne, Longman.
Parry G., Moran M. (red.) (1994), Democracy and Democratization, London, Routledge.
Parsons A. (1995), From Cold War to Hot Peace: UN Interventions, 1945-1994, London, Michael
Joseph.
Parsons W. (1995), Public Policy: Introduction to the Theory and Practice of Policy Analysis, Aldershot,
Edward Elgar.
Pateman C. (1970), Participation and Democratic Theory, Cambridge, Cambridge University Press.
Peele G., Bailey C., Cain B., Peters B.G. (red.) (1994), Developments in British Politics 2, Basingstoke,
Macmillan.
Philo G. (red.) (1999), Message Received, London, Longman.
Pierson C. (2000), The New Politics of Welfare State, Oxford, New York.
Pierre J., Guy Peters B. (2000), Governance, Politics and the State, London, Macmillan.
Pinkney R. (1990), Right-Wing Military Government, London, Pinter.
Piorc M.J., Sabcl C. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, New York, Basic
Books.
Plant R. (1991), Modem Political Thought, Oxford, Oxford University Press.
Platon (1928), Rzeczpospolita, przcl. Stanislaw Lisiecki, Kraków, Polska Akademia Umiejętności.
Poggi G. (1990), The State, Cambridge, Polity Press.
 ' Wlill^-' -*W^>w^
528 Bibliografia
Polsby N. (1963), Community Power and Political Theory, New Haven - CT, Yale University Press.
Poulantzas N. (1968), Political Power aitd Social Classes, London, New Left Books.
Pressman J., Wildavsky A. (1973), Implementation, Berkeley - CA, University of California Press.
Proudhon P.J. ([1840] 1970), Qu’este-ce que la properiM, wyd. ang. What is Property?, New York, Dover.
Wydanie polskie dziel: Wybór pism, 1.1; wyboru dokonał Jakub Litwin; wstęp Jana Carewicza; przypi­
sami opatrzył Marek Wykurz; przeł. Jadwiga Bornstein i in..
Przeworski A. (1991), Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe and
Latin America, Cambridge - New York, Cambridge University Press. , Schwarzmantel J. (1994), The State in Contemporary Society: An Introduction, London - New York, Har­
Pulzer R (1967), Political Representation and Elections in Britain, London, Alien & Unwin.
Putnam R. ([1993] 1995), Demokracja tu działania, tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech,
przel. Jacek Szacki, Kraków - Warszawa, Znak — Fundacja im. Stefana Batorego.
Putnam R. (1996), Who Killed Civic America?, „Prospect", March, s. 66-72.
Putnam R. (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, New York, Simon
& Schuster.
Randall V. (red.) (1988), Political Parties in the Third World, London, Sage.
Rawls J. ([1971] 1994), Teoria sprawiedliwości, ptzel. Maciej Panufnik, Jarosław Pasek, Adam Romaniuk,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Reiner R. (1993), The Politics of the Police (wyd. 2), Kernel Hempstead, Harvester Wheatsheaf.
Rex J., Mason D. (red.) (1992), Theories of Race and Ethnic Relations, Cambridge, Cambridge Universi­
ty Press.
Rliodcs R. (1996), The New Governance: Goventing without Government, „Political Studies”, t. 44,
s. 652-667.
Rhodes R., Dunleavy P. (red.) (1995), Prime Minister, Cabinet and Core Executive, London, Macmil­
lan.
Rhodes R.A.W. (1988), Beyond Westminster and Whitehall, London, Unwin Hyman.
Richardson J. (red.) (1984), Policy Styles in Western Europe, London, Alien & Unwin.
Richardson J. (red.) (1993), Pressure Groups, Oxford - New York, Oxford University Press.
Ritzcr G. ([2000] 2003), Makdonaldyzacja społeczeństwa, wydanie na nowy wiek, przel. Ludwik Stawowy,
Warszawa, Muza.
Roach J., Thomaneck J. (1985), Police and Public Order in Europe, London, Groom Helm.
Robins L., Blackmore H., Pypcr R. (red.) (1994), Britains Changing Party System, London - New York,
Leicester University Press.
Rokkan S. (1970), Citizens, Elections, Parties, New York, McKay.
Rose R. (red.) (1980), Challenge to Governance: Studies in Overloaded Politics, London, Sage.
Rose R. (1987), The Postmodern Presidency: The White House Meets the World, New York, Chartham
House.
Rousseau J.J. ([1762] 1966), Umowa społeczna, ptzel. Bronisław Bnczko i in., Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Rowat D. (red.) (1988), Public Administration in Developed Democracies: A Comparative Study, New
York, Marcel Dekker.
Rush M. (1992), Politics and Society: An Introduction to Political Sociology, Heme! Hempstead, Harvester
Wheatsheaf.
Russell M. (2000), Refonning the House of Lords: Lessons from Overseas, Oxford - New York, Oxford
University Press.
Sabatier P. (1988), An Advocacy Coalition Model of Policy Making and Change and the Role of Policy Ori­
entated Learning Therein, „Policy Sciences”, r. 1, s. 129-168.;
Sandei M. (1982), Liberalism and the Limits ofJustice, Cambridge, Cambridge University Press.
Sartori G. (1976), Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge, Cambridge Universi­
ty Press.
Sartori G. ([1987] 1998), Teoria demokracji (wyd.2), przel. Piotr Amsterdamski, Daniel Grinberg, Warsza­
wa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Saunders P. (1990), Social Class and Stratification, London, Routledge.
Savage S., Atkinson R., Robins L. (1994), Public Policy in Britain, Basingstoke, Macmillan.
Scammcl M. (2000), New Media, New Polities, [w:] Dunleavy R, A. Gamble, 1. Holliday, G. Peele (red.)
Developments in British Politics 6, London, Macmillan.
.•.•.-.v.w.w.vXLixw.'-* ^-v/i'.v VA\ /.\'.v-.-'^-:r;’«<:<.; ^'j-.<:: ;::-:;:--<-:--<v; v/<<. >v(;.--s:^^^^
Bibliografia 529
Schlesinger A. (1974), The Imperial Presidency, New York, Popular Library.
Scholte J. A. (2000), Globalization: A Critical Introduction, London, Palgrave.
Schumacher E.F. ([1973] 1981), Male jest piękne, spojrzenie na gospodarkę świata z założeniem, że człowiek
cos' znaczy, przel. Ewa Szymańska, Jerzy Strzelecki, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Schumpeter J. ([1942] 1995), Kapitalizm, socjalizm, demokracja, przeł. Michał Rusiński, Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schwarzmantel J. (1991), Socialism and the Idea of the Nation, London, Harvester Wheatsheaf.
vester Wheatsheaf.
Scdgemorc B. (1980), The Secret Constitution, London, Hodder - Stoughton.
Self R (1994), Government by the Market? Politics of Public Choice, Basingstoke, Macmillan.
Seliger M. (1976), Politics and Ideology, London, Alien & Unwin.
Simon H. (1983), Models of Bounded Rationality t. 2, Cambridge - MA, MIT Press.
Skocpol T. (1979), States and Social Revolutions, Cambridge, Cambridge University Press.
Smith A. ([1776] 1954), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1-2, przeł. Stefan Wolff,
Oswald Einfeld i in., Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Smith A.D. (1986), The Ethnic Origins of Nations, Oxford, Basil Blackwell.
Smith B.C. (1985), Decentralisation: The Territorial Dimension of the State, London, Alien & Unwin.
Smith M. (1995), Pressure Groups, Manchester, Baseline Books.
Social trends, 1993, London, HMSO.
Soros G. ([1998] 1999), Kryzys światowego kapitalizmu, zagrożenie dla społeczeństwa otwartego, przeł.
Lech Niedzielski, Warszawa, Muza.
Suleiman E. (red.) (1984), Bureaucrats and Policy Making, New York, Holmes & Meier.
Sunzi (2004), Sztuka wojny, przeł. Dariusz Bakalarz, Gliwice, Helion.
Talmon J.L. (1952), The Origins of Totalitarian Democracy, London, Seeker & Warburg.
Tarrow S. (1998), Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics, Cambridge - New
York, Cambridge University Press.
Thatcher M. ([1993] 1996), Lata na Downing Street, wspomnienia z okresu pełnienia funkcji premiera
rządu Zjednoczonego Królesttva, przel. Anna Kościukicwicz, Katarzyna Michalska, Gdańsk, Wydawni­
ctwo Gdańskie.
Titmuss R.M. (1968), Essays on the Welfare State, London, Alien & Unwin.
Tocqueville A. dc ([1856] 1994), Dawny ustrój i rewolucja, przeł. Hanna Szumanska-Grossowa, Kraków
- Warszawa, Znak - Fundacja im. Stefana Batorego.
Trotsky L. ([1937] 1991), Zdradzona rewolucja, czym jest ZSRR i dokąd zmierza, przel. Aleksander Achma-
towicz, Pruszków, Wibet.
Truman D. (1951), The Governmental Process, New York, Knopf.
Verhcijen T., Coombes D. (red.) (1998), Innovations in Public Management: Perspectives from East and
West Europe, Cheltenham - Northampton - MA, Edward Elgar.
Wachendorfer-Schmidt U. (red.) (2000), Federalism and Political Performance, London - New York,
Routledge.
Wallerstein I. (1984), The Politics of the World Economy, Cambridge, Cambridge University Press.
Waltman J., Holland K. (red.) (1988), The Political Role of Law Courts in Modern Democracies, New
York, St Martins Press.
Waltz K.N. (1979), Theory of International Politics, Reading - MA, Addison-Wesley.
Weber M. (1948), From Max Weber: Essays in Sociology, London, Routledge & Kcgan Paul.
Weller P. (1985), First Among Equals: Prime Ministers in Westminster Systems, Sydney, Alien & Unwin.
White S., Gardner J., Schopflin G., Saich T. (1990), Communist and Postcommunist Political Systems,
Basingstoke, Macmillan.
Wildavsky A. (1980), An and Craft of Policy Analysis, Macmillan, London.
Wilson G. (1990), Interest Groups, Oxford, Blackwell.
Wilson W. ([1885] 1961), Constitutional Government: A Study in American Politics, New York,
' Meridian.
Wolinetz S. (red.) (1997), Political Parties, Aidershot - Brookfield - VT, Ashgate.
Wollstonecraft M. ([1792] 1985), A Vindication of the Rights of Women, Harmondsworth, Penguin.
,< World Bank (1985), World Development Report 1985, Washington DC, World Bank.
.'..'. . .■ ■• . ■ -:ż. / .;.< .: ;«<:.; -j;-.
530 Bibliografia

World Bank (1986), World Development Report 1986, Washington DC, World Bank.
Wright A. (1987), Socialisms: Theories and Practices, Oxford, Oxford University Press.
Wright V., B. Guy Peters, R. Rhodes (red.) (2000), Administering the Summit: Administration of the Core
Executive in Developed Countries, London, Macmillan.
Indeks nazwisk
Ycrgin D. (1980), Shattered Peace: The Origins of the Cold War and the National Security State, Har-
mondsworth, Penguin.
Zimmerman J.F. (1992), Contemporary American Federalism, London - New York, Leicester University
Press.

Nazwiska z pozycji bibliograficznych opatrzono gwiazdką.

Numery stron wyróżnione pogntbieniem odsyłają do ilustracji zamieszczonych w ramkach.

A Bachrach Peter 11, 519*

Abacha Sani 48, 474,481 Baczko Bronislaw 528*
Abercrombie Nicholas 256, 519 Bagchot Walter 368, 385, 519*, 521»
Abgarowicz Kazimierz 526* Bailey Chris 527*
Achmatowicz Aleksander 529’ Bakalarz Dariusz 529*
Acton John Emerich Edward Dalberg 9, 56 Balaam David N. 519’
Adams Carolyn Tcich 517’, 523* Ball Allan R. 28*,519*
Adams Henry 5 Balladur Edouard 422
Adonis Andrew 507, 520’ Banda Hastings Kamuzu 147
Adorno Theodor Wiesengrund (wiaśc. Theodor Baratz Morton S. 11, 519*
Wiesengrund) 69, 268 Barber Benjamin R. 522*
Albrow Martin 440, 519’ Barber James David 431, 432, 519*
Alexander Larry 384*, 519* Barrett Susan 505, 519*
Allende Gossens Salvador 480, 481 Barry Norman P. 519’
Allison Graham Tillett 163, 497, 519* Bartie John 519’
Almond Gabriel 252-254, 276* Bartoszewicz Hanna 520’
Alter Peter 156* Beard Charles 370, 519*
Amsterdamski Piotr 528* Bebler Anton 525*
Amsterdamski Stefan 519*, 521* Beck Ulrich 178, 519*
Anderson Benedict 137, 519* Beer Samuel Hutchinson 502, 519*
Anderson James 519* Beetham David 464*, 519*
Annan Kofi 193, 195 Bckkc Hans 464*, 519*
Appleby R.Scott 81*, 526’ Bell Daniel 263, 519*
Aquino Corazon 475 Benn Tony 318
Arblaster Anthony 81’, 106*, 519* Bentham Jeremy 91, 495, 519’
Arendt Hannah 4, 9, 12, 53, 354 Bentley Arthur Fisher 339, 519’
Arrow Kenneth 297, 519* Berger Suzanne 520*
Arystoteles ze Stagiry (Aristotćles) 3, 7, 10, 12,13, Berlin sir Isaiah 149, 151, 372, 520*
17, 29, 31, 33, 34, 49, 83, 91, 96, 374, 375, Berlusconi Silvio 328
430, 486,519* Bernstein Eduard 63, 70, 71, 520*
Asquith Herbert Henry 476 Bertsch Gary K. 517’, 520’
Atkinson Rob 528* Bicroń Tomasz 522’
Augustyn (Augustyn Aureliusz, Augustinus Aure­ Birch Anthony H. 304’, 520*
lius) 17 Bismarck Otto von 6, 142, 146
Austin John Langshaw 375 Blackmore Hilary 528’
Azikiwc Nnamdi 147 Blair Tony 72, 260, 299, 318, 367, 374, 403, 425,
426, 435, 451, 452, 460, 461, 504, 507
B Blau Peter M. 520*
Babbington Anthony 519’ Blondel Jean 407, 520’

^...»iyjiijigj^Hjji^ w* i^ńjiW^ >v.,.„,,,^^-„.

^iumMBM^^
 ■:^ V
j^u^wiUlO^^5 -’7«W*WO*^^^ ștj^’^TWTF’^^sni' ^ w

532 Indeks nazwisk Indeks nazwisk 533

Eccleston Bernard 379, 522* Glazer Nathan 221*, 522*

Bobbio Norberto 520* Clark Robert R 517*, 520’ Eden Anthony 498 Gobincau Joseph Arthur de 246, 522’
Bodin Jean 33, 34, 520* Clarke Simon 521* Einfcld Oswald 529* Godwin William 75, 77
Bogdanor Vernor 384*, 520* Clinton Bill 72, 73, 219, 225, 260, 322,419, 420, Einstein Albert 131 Gorbaczow Michail Siergiejewicz 69, 160, 167,
Bolivar Simon 139 432, 447, 451 Eisenhower Dwight David 382,420,432,472,476 238, 273, 274, 402, 403, 427, 475, 481, 502
Bookchin Murray 218, 221*, 520* Coates David 238, 520*
Elgie Robert 438’,522’ Gotz Andre 244, 522*
Bornstein Jadwiga 528* Cobden Richard 406
Bottomorc Tom 520* Cohan Al S. 276, 521* Engels Fryderyk (Friedrich) 52, 64-67, 123, 254, Gostyńska Dorota 523 *
Boulding Kenneth Ewart 11, 498, 520* Comte Isodore Auguste Maric Franęois Xavier 18 255,443, 526* Goulart Joâo 480
Braybrooke David 496, 520* Connolly William 521* Erhard Ludwig 231 Graham Bruce Desmond 331’, 522’
Brekenbach Hans 238, 520“ Converse Philip E. 521* Ershad Hossain Mohammad 321 Graham Cosmo 374, 522*
Bretherton Charlotte 520* Coombes David 464*, 529* Etzioni Amitai 219, 497, 522* Gramsci Antonio 53, 69, 115, 253, 255, 258, 267,
Brewer John D. 490*, 520* Cox Archibald 521’ Eysenck Hans Jurgen 522* 522*
Brittan Samuel 103, 269, 520* Crewe Ivor 521* Grant Wyn 522*
Brooker Paul 50*, 490*, 520* Crick Bernard R. 13, 28*, 84, 521* F Gray John 522’
Brown Michael Barratt 250*, 520* Cromwell Oliver 476 Farrakhan Louis 216 Green Thomas Hill 57
Bryson Valerie 81 *,520* Crosland Anthony 71, 521* Farrell David M. 304*, 522* Greer Germaine 354
Brzezinski Zbigniew 35, 522* Crossman Richard 424, 454, 521’ Fichte Johann Gottlieb 134, 146 Griffin Roger 523*
Budge Ian 520* Crowther-Hunt Norman 454, 524* Finer Samuel Edward 522* Griffith John Aneurin Grey 366, 380, 384*, 523* /
Bull Hedley 162, 520* Curtis Michael 522* Finn John E. 522* Griffiths Dylan 276*, 519*
Bullitt William Christian 431, 522* Foley Michael 425, 522* Grinberg Daniel 528*
D Forsyth Murray 522* Grofman Bernard 525’
Burchill Scott 197*, 520*
Fourier Charles 63 Guelke Adrian 490*, 520’
Burden Tom 238, 520* Dahl Robert 11, 39, 40, 98, 100, 106*, 113, 339, Franco Bahamonde Francisco 212 Gunn Lewis A. 502, 517*, 524*
Burgess Michael 221*, 520* 340, 381, 521* Frank Peter 523* Gurba Krzysztof 523*
Burke Edmund 10, 58, 59, 94, 152, 252, 279-282, Dalajlama 431
307, 392, 520* Daly Mary 248, 521’ Freud Sigmund 21, 70, 431, 522* Gurr Ted Robert 273, 523*
Burnham James 99, 442, 454, 520“ Davidson Roger H. 409*, 521* Friedan Betty 354, 355, 522*
Burns James MacGregor 434, 520’ Davies James Chowning 273, 521’ Friedman Milton 62,121,229,234,235,501,511, H
Burton John W 160, 163, 520* Decalo Samuel 521* 522* Habermas Jurgen 69, 104, 267, 268, 523*
Bush George Herbert 142, 165, 169, 381, 432, Defferre Gaston 211, 213 Friedrich Cari Joachim 35, 522*
434,473
Bush George Walker 170,183,350,382,419,432,
Denver David 521 *
Desai Morarji Ranchhodji 425
Fromm Erich 354, 522*
Fudge Colin 505, 519’
Hadenius Axel 50*
Haeckel Ernst 73
Hague Rod 50*, 523*
I
»
434, 473 Destun de Tracy Antoine Louis 52 Fukuyama Francis 36, 37, 79, 167, 179, 522* Haig Douglas 476
Butler David 298, 507, 520* Devlin Patric 377, 521“ Hailsham Lord 366, 389, 523*
Butler Richard Austen 61 Diamond Larry 521* G Hall Stuart 526*
Dicey Albert Venn 376, 521 ’ Gaebler Ted 451, 527’ Halliday Fred 523*
c Disraeli Benjamin 60, 142 Gagnon Alain-Gustave 221’, 520* Hamilton Alexander 97, 204, 397, 523*
Cain Bruce 527* Djilas Milovan 238, 444, 521* Galbraith John Kenneth 71,113,245,246,340,522* Hampden-Turner Charles 250’, 523*
Calvocorcssi Peter 50*, 520* Dobson Andrew 81’, 521* Gallic William B. 24, 522’ Hann Alison 499, 523*
Campbell Angus 298, 521* Doe Samuel 474 Gamble Andrew 61, 503, 522*, 528* Harrop Martin 50*, 286, 304*, 523*
Capra Fritjof 77, 521* Donitz Karl 477 Gandhi Indira 42, 324, 382, 424 Hart Herbert Lionel Adolphus 375, 523*
Carr Edward Hallett 161, 521* Downs Anthony 19,100,297,309,313,495,521* Gandhi Mahatma 351 Harn Louis 372, 523*
Carter Jimmy 160, 346, 391, 419, 506, 527’ Drewry Gavin 521* Gandhi Rajiv 424 Hawke Bob 299, 428
Castle Barbara 454, 521* Duchacek Ivo D. 521* Gardner Howard 435, 438*, 522* Hayek Friedrich August von 62, 121, 229, 234,
Castles Francis Geoffrey 331’, 521* Duncan Graeme 521* Gardner John 529’ 237, 501,511, 523*
Castro Fidel 430, 486, 497, 498 Dunleavy Patrick 128*, 302, 428, 445, 446, 521*, Garvey Marcus Mosiah 135, 214, 216 Hazell Robert 367, 523’
Ceauęescu Nicolae 471 528’ Gaulle Charles Andre de 183, 188,266, 313, 374, HeadyJrrrcl 523*
Chamberlain Houston Stewart 145, 246, 521* Dunn John 521* 404, 422, 435 Heath Edward 461
Chirac Jacques 404, 422 Durkheim Emile 218 Gcllner Ernest 134, 135, 156*, 217, 522* Heclo Hugo 517*, 523*
Chomeini Ruhollah 46, 78, 148, 266 Duverger Maurice 319, 521* Gibbins John R. 522’ Hegel Georg Wilhelm Friedrich 8, 66, 69, 70,108,
Chomsky Noam 169, 170, 197», 258, 353, 521* Dworkin Ronald William 521’ Giddens Anthony 79, 81*. 310, 522* 109, 123, 523*
Chruszczów Nikita Siergiejewicz 123, 427, 472, Dye Thomas R. 507, 522’ Gill Graeme J. 106* Heidegger Martin 12
477 Dziurdzik Andrzej 524* Gill Stephen 522* Heidenheimer Arnold J. 517*, 523*
Churchill Winston 83, 166, 183, 184, 476 Gingrich Newt 402 Held David 106*, 179, 197*, 523*
Cieśla Stanislaw 519’ E Ginsberg Benjamin 286,^22* Hennessy Peter 523*
Cigler Allan J. 357*. 521* Easton David 6, 18, 24, 25, 522* Giscard d’Estaing Valery 422 Hercen Aleksandr Iwanowicz, pseud. Iskander 149

ttftUUSittEKMn>7 u ?.' z-^^ț-v^s^r.t’ r^~?jy vttSvif^T^^^

 MMUStr

534 Indeks nazwisk

Indeks nazwisk 535

Herder Johann Gottfried von 133, 134, 149, 252, Jay John 97, 204, 397,523’ L
523* Jefferson Thomas 327,328, 397 Macmillan Harold 61, 501
Lachowska Dorota 520* Macpherson Crawford Brough 56, 106*, 526*
Herman Edward 170, 258, 521* Jelcyn Borys 403,420, 421, 473 Laclau Ernesto 354, 525* Madison James 97, 98, 204, 208, 396, 397, 523*
Herrnstein Richard J. 246, 526* Jenkins Simon 454, 524’ Lafont Robert 134, 525* Mahathir Bin Mohamad 47
Hertz Noreena 340, 523* Jervis Robert 498, 524* Landauer Gustav 218 Mair Peter 331*, 526*
Hess Stephen 523* Jerzy V 476 Maistre Joseph Maric de 58
Landman Adam 523’
Hettne Bjórn 197* Jessop Bob 116, 124, 128’, 524* Major John 262, 319, 426, 434, 451, 503, 507
Lane Jan-Erik 384*, 525*
Heywood Andrew 28*, 81*, 523* Johnson Chalmers A 273, 524* Malcolm X, wlaśc. Malcolm Little 135, 216, 247
LaPalombara Joseph 524*
Hill Ronald J. 523* Johnson Lyndon Baines 63, 419, 434, 484 Mandela Nelson 431
Laqueur Walter 81’, 525*
Hill Stephen 256, 519* Johnson Samuel 5 Mao Zedong, Mao Tse-tung 166, 271, 272, 433,
Lasswcll Harold Dwight 14, 431, 525*
Himmelwcit Hilde T. 301, 523* Jones George William 524’ 465, 526*
Law David 522’
Himmler Heinrich 485 Jospin Lionel 404, 422 Marcos Ferdinand Edralin 475, 478
Lc Bon Gustave 432, 525*
Hirst Paul 177, 523* Marcuse Herbert 69, 70, 244, 255, 526*
LeDuc Lawrence 304*, 525’
Hitler Adolf 74,88,146,168,189, 266,373,427, K Marks Karol (wlaśc. Karl Heinrich Marx) 15, 17,
Lees John D. 525’
433,469, 476,477, 500, 523* Kaddafi Al-Mu'ammar 266, 433 18, 44, 51-54, 63-65, 66, 67, 69, 89, 95, 109,
Leftwich Adrian 14, 28*, 525*
Hobbes Thomas 33, 34, 109, 111-113, 161, 375, Kalccki Michal 524* 114, 115, 123, 148, 164, 177, 178, 236, 243,
Le Grand Julian 507, 525*
377, 508, 509, 523* Kant Immanuel 71, 133, 159, 524* 252, 254, 269-271,353,432, 443, 526*
Lchmbruch Gerhard 525*
Hobhouse Leonard Trelawney 58 Kaprocki Bolesław 525* Marquand David 103,122,526*
Leigh David 393, 525*
Hobsbawm Eric John Ernest 136, 156* Katz Richard S. 304’, 524* Marsh David 28*, 526*
Lenin Włodzimierz (Wladimir) Iljicz (wlasc. Wladimir
Hobson John A. 57 Kautsky Karl 65 Iljicz Uljanow) 15, 53, 63, 68, 95, 96, 114, 164, Marshall Alfred 232
Hocking Brian 523* Keating Micliael 524* Marshall John 381
177, 255,270-272, 433, 444,485, 500, 525*
Hogwood Brian W. 502, 517*, 524* Keating Paul 428 Marshall Peter 82*, 526*
Le Pen Jean-Marie 143, 247
Holden Barry 524* Kegley Charles W. 197», 524* Marshall Thomas Humphrey 512, 513, 526*
Lichtheim George 525*
Holland Kenneth M. 529* Keith Michael 524* Marty Martin E. 81*, 526*
Lijphart Arend 41, 50*, 409’, 525*
Holliday Ian 528* Kellas James G. 524* Maslow Abraham Harold 263
Lin Biao 475
Holmes Jennifer S. 490, 529* Kellner Peter 454, 524* Mason David 250*, 528*
Lincoln Abraham 85, 493
Holówka Teresa 522* Kennan George 165 Maurras Charles 145, 146
Lindblom Charles E. 39, 40, 98, 113, 114, 340,
Hondcrich Ted 524* Kennedy John Fitzgerald 63, 266, 395, 432, 486 Mayes Pat 526*
496, 520*, 521 *,525*
Hood Christopher C. 504, 524* Kennedy Paul 170,524’ Mayo Henry Bertram 526*
Linklater Andrew 520*
Horkheimcr Max 69, 268 Kerin John 428 Linz Juan 521* Mazzini Giuseppe 139, 140, 151, 183, 334
Horzelski Jerzy 520* Key Valdimer Orlando 301, 336, 524* Lipset Seymour Martin 521*, 525* McCarthy John D. 354, 525*
Hough Jerry F. 450, 524’ Keynes John Maynard 57,190,233,234,235,501, Lisiecka Sława 527* McCarthy Joseph Raymond 400
Hume David 18 524* Lisiecki Stanislaw 527* McCauley Martin 166, 525*
Hume Ian 490*, 520* King Anthony 268, 524* List Friedrich 231 McCormick John 197*, 525*
Humphreys Patrick 301, 523* King Martin Luther 216, 247, 351 Little Richard 525* McDowell Linda 250*, 525*
Huntington Samuel Phillips 39,42, 182,183, 475, King Rodney 484 Litwin Jakub 528* McGovern George 317
524* Kinnock Neil 318 Lively Jack 525* McGrew Anthony G. 523*, 525*
Husbands Christopher T. 302, 521* Kirchheimcr Otto 308, 524*
Hutchinson John 156*, 524* Locke John 18, 34, 55,77, 91, 97,111-113, 120, McKay David 520*
Kitchener Horatio Herbert 476
Hutton Will 231, 245, 524* 121,387,405,525* McKenzie Robert Trclford 317, 318, 525*
Klein Naomi 179, 353, 354, 524*
Hyman Herbert Hiram 524* Locwenbcrg Gerhard 525* McLellan David 81*, 526*
Klimkiewicz Anna 525’
Loomis Burdett A. 357*. 521* McLennan Gregor 526*
I Kluźniak Miroslaw 524’ McLuhan Marshall 157
Knott Jack H. 524* Lovelock James 77, 525*
Inglehart Ronald 263, 524* Meinecke Friedrich 135, 137, 526*
Koh Byung Chui 524* Ludwik XVI 273 Meny Yves 526*
înotai Andras 196* Lukacs Georg 69
Kohl Helmut 428 Meyer Marshall W. 520*
Lukes Steven 11, 255, 525* Mczcy Michael L. 526*
J Kolko Gabriel 166, 524’
Konopacki Stanislaw 526* Michalska Katarzyna 529*
Jackson Andrew 460 Ł
Kościukicwicz Anna 529* Michels Robert 98, 99, 316, 317, 442, 443, 526*
Jaeger Marianne 301, 523* Lagodzka Anna 519*
Kowalski Tomasz 521* Miliband Ralph 116, 340, 395, 443, 526*
Jahn Friedrich Ludwig 146 Kressel Neil J. 429, 524* M Mill James 58, 91,495
Janis Irving Lester 498, 524* Kristol Irving 263, 524" Mill John Stewart 12, 56, 57, 93, 94, 140, 150,
Machiavelli Niccolo 8, 9, 525*
Jankowska Hanna 524* Kropotkin Piotr 32, 76, 218, 236, 525* 211, 272, 280, 327, 376, 377, 440, 514,526*
Maciejko Paweł 522*, 527*
Jaruzelski Wojciech 475 Kugler Jerzy S. 527* Miller Gary J. 524*
MacIntyre Alasdair 218, 513
Jaskula Zdzisław 527* Kuhn Thomas Samuel 20, 26 Mackintosh John Pitcairn 424, 526* Miller Warren E. 521*
jaspers Karl 12 Kurlandzka Amelia 526* MacLeod Iain 61 Miller William L. 286, 304*, 523*

(iUwv^--vi<*^^ *±i*L^ . ■, <om^

 •?*e^i v- ^n«» ............. ^'"Ms^W ^^ *W^^^W^ ' ' ^’I^^Bpflf. •
536 Indeks nazwisk
Indeks nazwisk 537

Millett Kate 14, 76, 248, 354, 526* O’Leary Brendan 128*, 521* Potter David C. 519* Sadat Anwar 474
Mills Charles Wright 98, 99, 340, 526* O’Neill Chrisopher 409’ Poulantzas Nicos 116, 528* Saddam Husajn 124,274,418,433,469,477,481,
Millward Frances 519* O’Neill Thomas 199 Powell Colin 472, 473 510
Milosevic Slobodan 377 O’Sullivan Noel 81*, 527* Powell Enoch 143 Saich Tony 529*
Mitterrand Franęois 391, 404, 422, 487 Oakeshott Michael 53, 262, 263, 527’ Pressman Jeffrey 505, 528* Saint-Simon Claude Henri de Rouvroy de 183,236
Mobutu Sesc Seko 321, 474 Offe Claus 104, 267, 527* Pringle Rosemary 250*, 525* Sandei Michael J. 218, 513, 528*
Monbiot George 348, 526* Ohmae Kenichi 173, 527* Prosser Tony 374, 522* Saro-Wiwa Ken 481
Monnet Jenn 183, 185, 186 Oleszek Walter J. 409*, 521* Proudhon Pierre Joseph 75, 202, 204, 218, 287, Sartori Giovanni 319, 326, 331’, 528*
Montesquieu Charles Louis de Secondat 17,34,35, Olson David 409*, 527* 528* Saunders Peter 250’, 528*
97, 133, 387, 405, 413, 526* Olson Mancur 19, 103, 343, 344, 504, 527* Przeworski Adam 42, 100, 528* Savage Stephen P. 528*
Moran Michael 527* Osborne David 451, 527* Pulzer Peter G. J. 301,528* Scammel Margaret 257, 528*
More sir Thomas (Tomasz Monts) 32, 63, 526* Ossowska Maria 526’ Putin Wladimir Wiadimirowicz 421 Schlesinger Arthur 419, 528*
Morgenthau Hans Joachim 161, 526* Ostrogorski Mosei 316, 527* Putnam Robert D. 261, 262, 276*, 528* Schmidt Helmut 428
Morris William 63 Ostromęcka Helena 525* Pyper Robert 528* Schmitter Philippe C. 525*
Mosca Gaetano 98, 99, 526* Owen Robert 63 Scholte Jan Aart 173, 197’, 528*
Mosley sir Oswald Ernald 239 R Schopenhauer Arthur 430
Mouffe Chantal 354, 525* P
Rafsandżani Ali Akbar Haszemi 46 Schopflin George 529*
Moxon-Browne Edward 490*, 520* Paddison Ronan 527* Randall Vicky 528* Schumacher Ernst Friedrich 218, 239, 240, 529*
Moynihan Daniel Patrick 221*, 522* Paine Thomas 56, 280, 282, 361, 527’ Ranney Austin 520* Schuman Robert 183, 185, 186
Mugabe Robert Gabriel 322 Pakulski Jan 527’ Rao Narasimha Pamulaparti Venkata 425 Schumpeter Joseph Alois 401, 100, 283, 285, 309,
Muhammad Elijah 216 Panufnik Maciej 528* Rau Zbigniew 525* 514,529*
Muller-Armack Alfred 231 Papadopoulos Georgios 48, 474 Rawlings Jerry 474 Schwarzmantel John 113, 128*, 529’
Murdoch Rupert 257, 260, 299 Parekh Bhikhu 151, 156* Rawls John 19, 57, 71, 72, 111, 120, 528* Scdgemore Brian 454, 529*
Murray Charles A. 245, 246, 507, 526* Pareto Vilfredo Federico Damaso 98, 99 Rqczkowski Stanislaw 524* Self Peter 464*, 529*
Murray David J. 519* Parry Geraint 527* Reagan Ronald 142,165-167,191,208, 235,262, Seliger Martin 53, 529*
Mussolini Benito 74, 88,124,146,168, 239, 266, Parsons Anthony 527* 269, 317, 344, 381, 420,432, 434, 462 Seroka Jim 525*
469 Parsons Wayne 517*, 527* Reiner Robert 528* Scrwański Jacek 522*
Pasek Jarosław 528* Rex John 250*, 528* Shaw Malcolm 525*
N Pateman Carole 527* Rhodes Roderick Arthur William 6, 428, 438*, Sieyes Emmanuel Joseph 396
Napoleon I (Napoleon B[u]onaparte) 146, 211, Patterson Samuel C. 525’ 526*, 528*, 530* Simon Herbert Alexander 496, 529*
266,333 Peel Robert 481 Ricardo David 229, 232 Singh Charan 425
Napoleon III (wlaśc. Charles Louis Napoleon Bona­ Peele Gillian 527*, 528’ Richardson Jeremy J. 357*, 503, 528* Skinner Burrhus Frederic 22
parte) 272,432 Penniman Howard R. 520* Ritzer George 528* Skocpol Theda 274, 529*
Naser Gamal Abdel 430, 474, 498 Peron Juan Domingo 239 Roach John 528* Smith Adam 228, 229, 231, 232, 529*
Neumann Sigmund 309, 527* Perot Ross 322, 328 Robespierre Maximilien Marie Isidore de 388 Smith Anthony David 135, 156*, 524*, 529*
Neustadt Richard E. 418, 419, 527* Perry James L. 464*, 519* Robins Lynton 528* Smith Brian Clive 529*
Niedzielski Lech 529* Peryklcs 512 Rokkan Stein 525*, 528* Smith John 318
Niemi Richard G. 304*, 525* Peters B. Guy 28*, 128’, 438*, 464*, 527*. 530’ Romaniuk Adam 528* Smith Michael 357*, 523*, 525‘, 529*
Nietzsche Friedrich Wilhelm 430, 527* Philo Greg 276’, 527* Roosevelt Franklin Delano 166, 192, 208, 379, Sokrates 17
Niskanen William A. 19, 117, 445, 527* Pierre Jon 128*, 527’ 381,419, 420, 431,462, 498 Soros George 178, 529*
Nixon Richard 167,372, 381, 395,419,420, 432, Pierson Christopher 517*, 527* Rose Richard 268, 420, 438*, 528’ Spooner Lysander 120
462 Pinkney Robert 478, 490’, 527’ Rousseau Jean Jacques 12, 77, 86, 89, 92, 93, 94, Stalin Józef Wissarionowicz (wlaśc. Iosif
Nkrumah Kwame Kofie 147, 321 Pinochet Augusto 48, 474, 480, 481, 486 111, 133, 136, 137, 139, 183, 251, 296, 297, Dżugaszwili) 68, 69, 123, 166, 238, 427, 432,
Nordlinger Eric A. 114, 475, 490*, 527* Piore Michael J. 527’ 388,514,528* 433, 444, 477, 485, 497
Norris Pippa 304*, 525* Piotr I Romanow, zw. Wielkim 44 Rowar Donald C. 528* • Stawowy Ludwik 528’
North Oliver 462 Piotrowicz Ludwik 519* Rush Michael 250’, 528’ Stirner Max 107
Norton Alan 221*, 527* Plant Raymond 527* Rusiński Michal 529* Stoker Gerry 28*, 526*
Norton Philip 404, 409*, 527* Piaron (Plato, wlaśc. Arystokles) 7, 17, 32, 63, 83, Russell Bertrand Arthur William 157 Stokes Donald E. 298, 520*, 521*
Nove Alec 238, 527* 90,91,94, 374,515,527’ Russell Meg 409*, 528* Stokłosa Bożena 525*
Nozick Robert 19, 62, 120, 121, 527* Plechanow Gieorgij Walentinowicz 65, 66 Rymarczyk Piotr 522* Strzelecki Jerzy 529*
Nugent Neill 527* Poggi Gianfranco 128*, 527* Ryszkiewicz Marcin 525’ Suleiman Ezra N.529*
Nyerere Julius 147, 322 Polsby Nelson W. 339, 527* Sunkel Osvaldo 197*
Pompidou Georges Jean Raymond 422 S Sun Tzu 161
O Ponton Geoffrey 520* Sabatier Paul A. 499, 528’ Szacki Jacek 528*
O'Brien David M. 384*, 527* Popper sir Karl Raimund 16, 53 Sabel Charles F. 527’ Szczubiałka Michal 527*

w^.«»mww>'«.TEnT^Tr77rT:i;w»r^w^MiBir<~wrrT.yiMmvnwa?sss?K3!H® ’Wf!3S^lSvSn5Zw'tjriłM«silBiBSffi;&95© «u<i>'M»ł«K>itl>'^!Kl%t)&T.'!i!i;<<i%!

538 Indeks nazwisk !

Szumańska-Grossowa Hanna 529* Wallcrstcin Immanuel Maurice 529*

Szymanowski Adam 520* Waltman Jerold L 529*
Szymańska Ewa 529*

Ś
Waltz Kenneth Neal 529*
Warren Earl 379,381,420
Indeks rzeczowy
Washington George 476
Śliwa Anna 522* Waśkiewicz Andrzej 521*
Śliwa Leszek 522‘ Watson John Broadus 22 I
I
Weber Max 5, 18, 21, 23, 109, 110, 244, 264,
T 265, 266, 267,433, 439, 441-143, 449, 454,
Talmon Jacob Leib 53, 93, 529* 529*
Tarrow Sidney G. 357*, 529* Weiner Myron 524*
Thatcher Margaret 58, 62, 142, 143, 188, 191, Weller Patrick Moray 529* Numery stron wyróżnione pogrubieniem odsyłają do informacji zamieszczonych w ramkach.
262, 266, 267, 269, 299, 309, 319, 323, 344, White Stephen 529* Numery stron wyróżnione kursywą odsyłają do informacji zamieszczonej w tekście lub na marginesach.
346, 399, 403, 425, 426, 428, 430, 435, 451, Wichrowski Marek 522*
460-462, 497, 500, 503, 507, 529* Wildavsky Aaron B. 504, 505, 528*, 529*
Thomancck JQrgen 528* Wildmann Rudolf 331*, 521* A autarkia 189
Thompson Grahame 177, 523* Wilford Rick 490*, 520* aborcja 337, 350, 355 autorytaryzm 35, 47, 48, 73, 74, 100, 169, 233,
Thoreau Henry David 29, 351 Wilson Graham K. 357*, 529* absolutyzm 33, 48, 54, 58, 113, 375, 509, zob. 322,365,415,435
Tttmuss Richard Morris 511, 512, 529* Wilson Harold 434, 461 także monarchia autonomia 514
Tito, właśc. Josip Broz 166, 238, 444 Wilson Woodrow 139, 140, 160, 189, 400, 420, Action Franęaisc 145 awangardyzm 321
Tocqueville Charles Alexis Henri Clerel de 31, 94, 431,522*, 529* administracja 440, 446, 447, 505 Azja, zob. poszczególne państwa
261,272,273, 305, 334, 529* Wittkopf Eugene R. 197*, 524* - nieudolna a. 457, 459
Tomasz z Akwinu (Thomas Aquinas) 17, 159 Woleński Jan 523* Afganistan 47, 79,169, 193 B
Toonen Theo A.J. 464*, 519* Wolff Stefan 529* 1 Afryka, zob. poszczególne państwa baasizm 477, zob. także Irak
Tonnies Ferdinand 206 Wolinctz Steven B. 529* Afrykański Kongres Narodowy 324 bałkanizacja 453
Travers Tony 507, 520* Wollstonecraft Mary 76, 77, 529* akt swobód obywatelskich 41, 56, 363,367,371 Bangladesz 321
Trocki Lew Dawidowicz (wlaśc. Lew Dawidowicz Wood David M.517*, 520* Algieria 147-149 Bank Światowy 36, 171, 175,179, 190, 191
Bronstein) 69, 321, 432, 444, 454 Woydyllo Ewa 521* alienacja 66, 101, 254, 287, 513 behawioralizm 17, 21, zob. także behawioryzm
Trompenaars Alfons 250*, 523* Wright Anthony 81*, 529* altruizm 74, 108, 124, 280 bchawioryzm 19, 21, 339, zob. także behawioral­
Truman David 339, 529* Wright Vincent 438*, 526*, 530* Ameryka Łacińska, zob. poszczególne państwa izm
Truman Harry 165, 166, 420 analiza dyskursu 21 Belgia 41,153,186, 204,215,216,265,285,295,
Tucker Benjamin Ricketson 120 Y anarchia 25, 75, 113, 120, 5 09 326,392, 399
Turner Bryan Stanley 256, 519* Yergin Daniel 166, 530* anarchizm 31, 75, 81, 115, 139, 202, 218, 353 bezpieczeństwo zbiorowe 159, 161, 192, 194, 196
- a. a decentralizacja 202, 218, 219 Bhutan 364
V Z - anarchokapitaiizm 75, 312 bikameralizm 97, 396, 397, 398, 399, 408, zob.
Verba Sidney 253, 254, 276*, 519* Zaid Mayer N. 354, 525* także jednoizbowość
- anarchokomunizm 75
Vcrhcijen Tony 529* Ziemilska Olga 522* ancien regime 58 biurokracja 117, 415, 416, 439-462, 441, zob.
Vcseth Michael 250*, 519* Ziemilski Andrzej 522* anomia 206 także poszczególne państwa
Vulliamy Ed 393, 525* Zimmerman Joseph Francis 530* antropocentryzm 77, zob, także ekoccntryzm - b. a grupy interesu 347, 348
Znamierowski Czeslaw 523* antyglobalizm 175, 353, 355, zob. także globaliza­ - b. a kształtowanie polityki 447, 448, 454-462
W
cja - b. a podejmowanie decyzji 497, 498
Wachendorfer-Schmidt Ute 221*, 529* Ż antykolonializm 147-149, 247, zob. także kolo­ - teorie b. 440-446
Wagner Richard 134, 145, 430 Żeleński Tadeusz, Boy 526* nializm bolszewicy 63, 68, 95, 166, 272, 444, 500, zob.
antykomunizm 74, 218, 302 także rewolucja październikowa
antysemityzm 74, 75, 144,145,14 6, 15 2 bonapartyzm 432
apartheid 141, 144, 246, 324, zob. także rasizm Bośnia 43, 194, 218, 4,73
Arabia Saudyjska 46, 47, 170, 265, 364, 368, 421 Brazylia 48, 171, 181, 193, 203, 205, 306, 351.
Argentyna 181, 228, 239, 474, 475 480
atomizm 56, 354, 513 Brytyjska Partia Narodowa 143, 247
Australia 41, 135, 149, 176, 181, 203-208, 216, buddyzm 40
269, 285, 291, 322, 344, 350, 363, 367, 380, - b. zen 77
388,394,398,400,403,413,423,428,448,459 - ekonomia buddyjska 240
Austria 41,78,101,122,139, 146, 186,-205, 207, Bułgaria 43
230, 246, 283, 341, 342, 348, 398, 399, 421, bunt 471,473
461 Burundi 138, 306

Jlil.rfi iLil^tafe^MMlijuLlirfifU; '^te^M^u.

 ' ^1 >' •^11^ ^^^^ ^'*^i^AWMw ■' 'r ^’WWWW' - P.J^y^^WfliWwmj’ T Tir
540 Indeks rzeczowy
Indeks rzeczowy

c 309, 341, 362, 369, 371, 388, 390, 442, 457, etatyzm 75, 123, 240 - policja 484,486
centralizacja 40, 199, 200-202, 207, 208, 210, 458, 476, 483, 509, 513, 514 etniczność 135,149,150,153,215, 217,220,242, - polityka zagraniczna 186, 188, 193
211, 219, 220, 398, 416, 423, 450, 453, 454, - d. lokalna 210 246 - relacje między władzami centralnymi a lokalnymi
463, 486, 488, 489, 496, zob. także decentrali­ - d. parlamentarna 94 etnocentryzm 32,139, 498 205, 210, 211, 213
zacja, relacje centrum — peryferie - d. partyjna 316 Euratom 186 - sądownictwo 379
centralizm władza demokratyczny 44,68,319,320 - d. plebiscytowa 86 curokomunizm 104, 255, zob. także komunizm - wojsko 475
chadeqa zob. chrześcijańska demokracja - d. pluralistyczna 41, 97, 98, 103, 339, 341, 435 Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) 186, - wybory/głosowanie 286, 288, 290
charyzma 265, 266,267, 286, 429,430, 437, 441, - d. przedstawicielska/reprezentatywna 40, 86, 87, 205, zob. także Unia Europejska
zob. także władza charyzmatyczna, przywódz­ 88, 96, 105, 278-284, 342, 514 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) 182, G
two charyzmatyczne - d. radykalna 88, 92, 93, 136, 280, 282, 388, 514 184,186, 188, 205, zob. także Unia Europejska gabinet 414, 423-428
Chiny 45, 46, 68, 76, 161, 166, 274, 413 - d. totalitarna 88, 93 - system rządów gabinetowych 426, zob. także
- biurokracja 447, 450, 458 - d. wyborcza 92, 102, 116, 117, 284-298, 509
F poszczególne państwa
- ideologia 68, 76 - nowe demokracje 39, 42-44 fabianizm 71 Ghana 147, 321, 322, 474
- gospodarka/spoleczeńsrwo 45, 46, 233 - semi-demokracja 42 faszyzm 26, 51, 53, 70, 73, 74, 79, 254, 310-312, globalizacja 32,62,71,72,79, 124,125,153,154,
-nacjonalizm 147, 148 - teorie d. 89-96 zob. także neofaszyzm 158. 173, 174, 175-180, 230, 258, 340, 351,
- parlament 396 demokratyzacja 36, 39, 42, 49, 69, 89, 96, 100, - f. a państwo 124 355, zob. także antyglobalizm
- partia 308, 320, 413 179,182, 195, 286, 306, 318, 323, 374, 422 -(.wioski 35,74,75,341 - g. a demokracja 179, 180
- Plac Tiananmen 274 - faie d. 37, 39, 42 federalizm 32, 41, 97, 126, 153, 203-210, 212, - g. a państwo 124, 125
- polityka zagraniczna 161, 166, 167, 171, 172, departamentalizm 423, 450, 457 214, 346, 368, 370, 374, 397, zob. także rela­ - g. a równość 177, 178
181, 183, 193 detente (odprężenie) 167, 168 cje centrum - peryferie - g. ekonomiczna 122,174, 175-180, 230
-wojsko466, 471, 475, 477 determinizm 21, 66, 255 - f. europejski 183 - g. kulturowa 174, 175
Chorwacja 43,169 dewolucja 41, 209, 210, 212-214, 290 feminizm 21, 26, 76, 77, 118, 119, 247, 248,499, - g. polityczna 174, 175, 180-195
chrześcijańska demokracja 61, 231, 308, 319, dialektyka 66 zob. także pleć kulturowa, patriarchat glosowanie 242, 299-302
324-326, 346, 350, 428 - materializm dialektyczny 22, 65 - f. a demokracja 89 - g. a kwestie problemowe 302
chrześcijaństwo 7, 17, 109, 377, zob. także funda­ dobra publiczne 343 - f. a obywatelstwo 513 - g. a zanik identyfikacji klasowej 301
mentalizm chrześcijański, socjalizm chrześcijański dwubiegunowość 36, 162, 167, 169, 172, 184, - f. a państwo 118, 119 - g. a zanik identyfikacji partyjnej 300
Czarni Muzułmanie 216, 247, zob. także nacjona­ 195, 205, 418, zob. także jednobiegunowość, - f. a polityka 11, 12, 14, 15, 21 - g. instrumentalne 301, 302
lizm równowaga sil - f, a reprezentacja 284 - teorie g. 299-302
Czechosłowacja 43, 126, 146, 193, 217, 274, zob. dyktatura 17, 34, 42, 48, 53, 68, 69, 74, 86, 88, - f. liberalny 76, 248 głowa państwa 387,388, 413,414, 417-422, zob.
także Czechy i Słowacja 90, 305, 368, 418, 432, 433, 444, 469, 474 - f. radykalny 14, 15, 76, 118, 248 także monarchia, prezydent
Czechy/Republika Czeska 43, 189, 418 - d. proletariatu 67, 68, 95, 115, 120, 123, 442 - f. socjalistyczny 76 Grecja 42, 47, 48, 186, 474
Czeczenia 421, 471, 473 - d. wyborcza 366, 373, 389 fenomenologia 353 grupy interesu 8, 13, 19, 25, 98, 100-103, 261,
Czeczeni 124, 135, 217, 274 dyskurs 19 Filipiny 181, 405, 475, 478 306, 307, 329, 333-335, 336, 337-339,
Chile 48, 181, 405, 474, 478, 481, 486 dylemat więźnia 20 filozofia polityczna 16, 17, 21, 53, 72, 218 341-343, 344-356, 391, 393, 405, 407, 415,
działania bezpośrednie 337 Finlandia 186, 390, 417, 421, 422, 477 416, 448, 459, 465, 467, 471-475, 489, 499,
D fordyzm 243, 244, zob. także postfordyzm 500-503, zob. także poszczególne państwa
Dania 186, 367, 396, 487 E frakcja 307 - g. a biurokracja 455
decentralizacja 41,76, 88, 93, 126, 127, 191,201, Egipt 149, 386, 474 frakcyjność 307, 319, 324 - g. wojskowe 471-473
202, 205, 209- 215, 219, 220, 353, 355, 367, egzekutywa 206, 401-405, 412-428, 440-442, funkcjonalizm 26, 186, zob. także neofunkcjonalizm - rodzaje g. i. 335-338
368, 350, 463, 486, 488, zob. także dccentrali- zob. także przywództwo, poszczególne państwa - f. a integracja europejska 185, 186 - teorie g. i. 338-344
zacja, relacje centrum - peryferie - e. a kształtowanie polityki 401-405, 412-428 fundamentalizm 46, 78, 148, 173, 509 Gruzja 203, 473
deindustralizacja 244 - e. polityczna 412-428 - f. chrześcijański 42, 78
deklaracja praw zob. akr swobód obywatelskich - rdzeń e. 412, 428 - f. hinduski 78, 471 H
demokracja 33-35, 39-44, 83-105, zob. także egzystcncjalizm 12, 353, 430 - f. islamski 46, 47, 78, 79, 148, 466 hegemonia 115, 116, 162, 166, 169, 171, 172,
poszczególne ideologie, centralizm demokraty­ ekocentryzm 73, 77, zob. także antropocentryzm, - f. żydowski 78 253-255, 258
czny, demokratyzacja, kultura demokratyczna ekologizm, enwironmentalizm Francja 34, 39, 75, 186, 188, 231, 273 hierarchia 60
- d. a działanie systemu 513-515 ekologia 73, 76, 218, 240, 263 - biurokracja 447,450,451,453,456,457,459,461 Hiszpania 42, 47, 75, 126, 158, 186, 212, 215,
- d. ateńska 89, 90, 514 ekologizm 73, 76, 81, zob. także enwironmenta­ - egzekutywa 413, 417, 421, 427, 432, 435 216, 265, 269, 326, 363, 367, 386, 421, 475,
- d. bezpośrednia 86, 87, 89,92,95,281,282,514, lizm - gospodarka/spoleczeńsrwo 231, 232, 236, 247 478, 484, 490
515 elityzm 26, 40, 98-101, 347 - grupy interesu 334, 345, 346 Holandia 72, 101, 147, 186, 236, 250, 265, 326,
- d. dełiberaty wna 94 - e. konkurencyjny 100 - konstytucja 363, 364, 367 341, 348, 363, 394, 398, 421-423, 523’
- d. kapitalistyczna 40, 95, 103, 104, 268 - elita władzy 99, 100, 102, 103, 340 - nacjonalizm 137, 146, 215, 216
- d. konsensualna 41, 42, 506 empiryzm 17-18, 21, 24 - państwo 114, 122, 126 I
- d. liberalna 29, 30, 32, 36-39, 44, 79, 81, 89, enwironmentalizm 73,77,160 zob. także ekologizm - parlament 386, 390, 391, 392, 394, 398, 400 idealizm 108, 109, 158-161, 168, 192, 195, zob.
95-97, 99, 100, 103, 113, 114, 167, 169, 260, Estonia 44, 189 -partie 269, 313, 326 także neoidealizm

!S»WWrS>tWtaBGmT4<^^
 ŚWffi Xi%:tósw;'

542 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 543

ideologia 26,51-80, 53, zob. także koniec historii, - proces polityczny 501, 503 komunitaryzm 218, 219, 220, 513 kryzys fiskalny państwa opiekuńczego 104, 269,
kultura polityczna, poszczególne państwa - sądownictwo 379 - k. liberalny 72 512
- i. a głosowanie 302 jednobiegunowość 167-168, 171, zob. także dwu­ - k. socjalistyczny 75, 219 ksenofobia 139, 144
- i. a podejmowanie decyzji 498, 499 biegunowość, równowaga sil komunizm 29,31,37,42-43,49,53,63-68,72,74, Kuba 68, 237, 497
- koniec i. 79 jednoizbowość 41, 386, 396, 397, zob. także bika- 79,115,120,153,158,160,165,167,169,171, kubański kryzys rakietowy (1962) 163, 193, 477,
- pojęcie i. 52-54 meralizm 174, 180, 184, 195, 217, 218, 236, 252, 271, 497
immobilizm 390 Jemen Południowy 148 274, 286, 310-312, 402, 444, 473, zob. także kult jednostki 48, 63, 266, 432, 433, zob. także
impeachment 417 Jugosławia 43,126, 142, 166, 169, 171, 194, 217, antykomunizm, curokomunizm, postkomunizm propaganda
imperializm 95,144,147,151,158,164,165,173, 218, 238, 377, 396, 469 - k. ortodoksyjny 44, 68, 69, 237 kultura 252-264, zob. także nacjonalizm kultu­
177,246,477, zob. także kolonializm, neokolo- konfederacja 97, 133, 184, 186, 188, 202-204, rowy
nializm K 210, 253 - k. demokratyczna 252-264
Indie 32,39, 41,42, 78, 132,147,171, 193, 205, Kambodża 148 Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w - k. obywatelska 42, 252-255, 275
Kanada 41, 132, 149, 181, 203-206, 208, 209,
206, 242, 245, 289, 363, 370, 373, 388, 398, Europie (KBWE) 169, zob. także Organizacja - k. polityczna 32,40,241,251,252-256,261-264,
399, 413, 417, 423-425,453, 457, 479 215, 216, 285, 289, 322, 328, 349, 363, 394, Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) 338
Indie Zachodnie 135, 204 398,413, 425 konfucjanizm 45, 509 Kurdowie 124, 135,481,510
Indonezja 147, 181,418, 480 kapitalizm 43,44,52,54,57,61-63,65-68,70-72, koniec historii 36, 37, 49, 79, 81, 167, 179 Kuwejt 169, 194, 265, 477
industrializm 178, 179, 236, 240 77, 79, 92, 103-105, 115-117, 122, 148, 160, konsensus 12
indywidualizm 38, 40, 45, 54-56, 62, 64, 75, 80, 164, 167, 169, 174, 176, 177, 179, 195, konserwatyzm 26, 58-63, zob. także ncokonscr- L
88, 117, 141, 150, 160, 178, 217, 219, 233, 228-235, 285,511 watyzm, neoliberalizm, Nowa Prawica, toryzm laicyzm 78
- k. kicrowany/zarządzany 122, 233-235
240, 242, 249, 261, 264, 269, 275, 302, 311, - k. a ideologia 51-54 laissez-faire 43, 61, 91, 92, 232, 233, 418, 434,

323, 342, 495, 513, zob. także kolektywizm - k. państwowy 238 - k. a kultura polityczna 262, 263 437, zob. także liberalizm, przywództwo
- i. nakierowany na posiadanie (possessive) 56 - rodzaje k. 228-235 - k. a nacjonalizm 142-144, 152 legislatywa 206, zob. także zgromadzenia
- nowy i.73 kapitał społeczny 230, 231, 235, 261, 262 - k. a policja 482 legitymizacja 5,110,264,265-269,275,369,372,
Inicjatywa Obrony Strategicznej (SDI) 167 karta praw zob. akt swobód obywatelskich - k. a stabilność polityczna 509, 510 383, 391, 395, 405, 408, 414, 415, 465, 479,
Kenia 147, 179
interes publiczny 88, 94, 110,113, 123, 284, 296, - k. solidarystyczny 61, 142 481
297,327, 393,431 keynesizm 57, 58, 72, 122, 125, 233-235, zob. - tradycje w ramach k. 61-63 - kryzys I. 100, 267-269, 478
internacjonalizm 148, 150, 159, 160, 161, 175, także państwo opiekuńcze konstytucja 38,202,267,361-374,362, zob. także leninizm 44, 65, 68, 69
185,311,444 klasa społeczna 26, 65, 149, 241-244, 254, 328, konstytucjonalizm, konwencja poszczególne -1. a awangarda 68, 95, 270, 272, 321
interwencja humanitarna 168,168, 181,469 329, zob. także burżuazja, świadomość klasowa, państwa, rząd konstytucyjny • 1. a centralizm demokratyczny 319
Irak 124, 148, 169, 170, 194, 274, 418, 510 proletariat, podkinsa - k. nieskodyfikowana/nicpisana 41, 363, 364 -1. a demokracja 95, 96
Iran 46, 47, 79, 86, 149, 466, 477 - k. a głosowanie 301 - k. skodyfikowana/pisana 41, 56, 207, 363-365 -1. a państwo 114,120
Iran-Contras afera 395, 434, 462, klientclizm 448 - typologia Arystotelesa 16, 17, 33-35 -La rewolucja 120, 271, 272
Irlandia 179, 186, 294, 335, 367, 392, 399 koabitacja 391, 404 konstytucjonalizm 56, 275, 361, 362, 368, 369, lewica 310-312
Irlandia Północna 122, 133, 212, 290, 367, 471,koalicja 293, 295, 296, 309, 315, 317, 324-326, 371, 372, 376, 378, 380, 396, 471, 480, zob. liberalizm 26, 37, 40, 42, 43, 51, 53-58, 71-73,
484, 486 327, 422, 428, także konstytucja, prawo 75, 77, 78, 80, 91, 93, 97, 115, 116, 148-151,
- rządy koalicyjne 41, 288, 292, 294, 296, 303,
islam 46, 47, 78, 79, 148, 183, zob. także funda­ konwencja 364, zob. także konstytucja 360,387, 495, zob. także demokracja liberalna,
mentalizm, państwa islamskie 326, 327, 330, 401, 403, 404, 424, 425, 428 Konwencja Konstytucyjna w Filadelfii, a. Kon­ liberalizacja
izolacjonizm 170, 171, 194, 418 kolegium elektorów 318, 399, zob. także wybory wencja Filadelfijska (1787) 204 - I. a gospodarka 57
Izrael 41,78,218,295,327,364,366,396,417,477 kolektywizacja 36,44,65,68,69,72,89,123,236, Korea Południowa 44, 45, 122, 232 -1. a ideologia 53
237,485 Korea Północna 68, 148, 193 -La internacjonalizm 160
J kolektywizm 64, 240, 242, 249, 311, zob. także korporacje wielonarodowe 7, 177, 179, 180, 230 - 1. a konstytucjonalizm 362, 369, 371, 376,
Japonia 32, 39, 45, 46, 158 indywidualizm korporacjonizm 97, 268, 339,341-344,346, 349, 378-380, 396, 420, 480
- biurokracja 447, 448, 453 kolonializm 95, 147, 148, 217, 247, 369, zob. zob. także neokorporacjonizm, trójstronność -1. a nacjonalizm 139-142, 144, 150, 155
- egzekutywa 424 także neokotonializm - k. a demokracja 101, 102 - i. a obywatelstwo 513
- gospodarka/spoleczenstwo 46, 229, 232, 233, - k. wewnętrzny 215- 217 - k. a polityka grupowa 341, 342, 346, 347 -1. a państwo 75,112-115
236 komisje 286, 329, 349, 364, 394, 396-398, - k. faszystowski 228, 239 - I. a policja 482, 485, 486
- grupy interesu 341, 345, 346, 348 399-402, 407, 408 korupcja 8, 145, 285, 322, 324, 325, 329, 330, -La polityka 8,12, 13
- konstytucja 373 - k. doraźna 398, 400 429, 449, 453, 457, 459, 474, 480, 501, 507, -1, a reprezentacja 280
■ nacjonalizm 145 - k. mieszana 397, 399 510 - 1. a stabilność polityczna 508-510
- państwo 121, 122 - k. stała 398, 400, 405 kosmopolityzm 141, 187, 188 liberalizacja 36, 39, 43, 69
- parlament 386, 388, 400, 405 - k. śledcza 400 Kosowo 124, 169-171, 181 Liberia 474
-partie 319, 324 kompleks wojskowo-przemyslowy 336, 472 Kraj Basków 212, 215, 216, 484 libertarianizm 120, 377
- policja 483, 488 komunikacja polityczna 253, 256, 258, 259, 286, Krajowe Stowarzyszenie na Rzecz Postępu Ludzi Libia 46, 142, 148,418
- polityka zagraniczna 158, 166, 167, 170, 171, 302 Kolorowych (USA) 216, 338, 350, zob. także Liga Narodów 141,154, 160, 183, 184,189, 191,
172, 181, 189, 191, 193, 194 Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej 320 nacjonalizm 192

1^- _ju .^rdidaaiiżajajiił^.iJl^ , tMlMlttbtf#^^^ , ;i A.,^^W^^

*®W^
 ^W am ■włWB'’'-
544 Indeks rzeczowy
Litwa 44
Luksemburg 185, 186, 295, 377
Ł monizm 345
Łotwa 44
M nacjonalizacja 62, 65, 71, 123, 148, 511
macdonaldyzacja 175
majoryzacja 86, 97
makkartyzm 166, 400, zob. także anrykomunizm
Malawi 147
Malezja 45, 47, 121, 181, 203, 207, 383, 399
mandat 282, 283,314
- doktryna m. 282, 283, 393, 406
maoizm 271
marksizm 21, 22, 65-69, 504, zob. także materia­
lizm historyczny, marksizm-leninizm
- ideologia m. 52, 137, 148, 252, 254-256, 499
- m. a biurokracja 440, 443, 444, 454
- m. a bonapartyzm 432
- m. a demokracja 94-96, 103-105
- m. a klasa społeczna 243, 244
- tn. a kryzys legitymizacji 267-269
- m. a obywatelstwo 513
- m. a państwo 114-118, 127
- m. a polityka 14, 15
- m. a polityka grupowa 340
- m. rewizjonistyczny 63
- m. a polityka międzynarodowa 163-165
- m. a policja 482
- m. a rewolucja 67, 68, 269-272
- m. a społeczeństwo 243, 244
marksizm-leninizm 44, 46, 68, 79, 148, 271, 272,
315, 320,378
Maroko 265, 421
materializm
- m. dialektyczny 22, 65
- m. historyczny 18, 66
Meksyk 75, 178, 181, 203, 205, 206, 252, 444,
478
menedżeryzm 442
Mercosur 181
merkantylizm 190
merytokracja 55, 73, 442, 456, 461
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 43,
175, 179, 182, 190, 191, 195
Międzynarodowy Trybuna! Sprawiedliwości 193
militaryzm 144, 160, 468, 469, zob. także reżimy
wojskowe, wojsko
model 23-27
model centrum - peryferie 165, 177, 215, zob.
także relacje centrum - peryferie
model westminsterski 41, 137,382,388,392,394,
zob. także systemy parlamentarne
monarchia 29,33,35,59,143,265,363,368,421
**-(piw '^^M^W'^ ^'TW^MNMM* ^F ’ ^ł^^S^^W^ | ’ < r Ti?
Indeks rzeczowy 545 ’
- m. absolutna 34, 48, 145, 307, 368, 375, 421 - konstytucja 364, 373 organicyzm 60, 61
- m. konstytucyjna 55, 368, 421 - nacjonalizm 133, 134-136, 143, 145, 146, 150 Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
monctaryzm 26, 233, 234, 235 - państwo 121, 122, 124 (OBWE) 169
- parlament 388, 394, 398, 399, 400 Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) 202
- partie 74, 308, 309, 317, 326, 327 Organizacja Narodów Zjednoczonych 63, 125,
N - policja 485, 488 132, 141, 154, 160, 166, 175, 179, 191-196,
- polityka zagraniczna 165-167, 170, 171, 184, 202,351,369 '
nacjonalizm 14, 131-155, 217 186-189, 191, 193, 194 - instytucje 192, 193
- n. czarny 135, 214-217 - relacje między władzą centralną a lokalną 205, - wyspecjalizowane agencje 193
- n. etniczny 124, 212-218, 335 207, 208 Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO)
- n. integralny 145, 146, 151 - wojsko 467-469, 477 36, 125, 165, 166, 169, 171, 175, 180, 181,
- n. kulturowy 134-136 - wybory/glosowanie 293, 295, 296 189, 202,469, 473
- n. polityczny 136-142 nieposłuszeństwo obywatelskie 29, 216, 337, 350, organizacja wierzchołkowa 102, 342, 347
- n. szowinistyczny 145, 146 351,482 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
- pannacjonalizm 146 Nigeria 48, 124, 138, 147, 203, 205, 217, 405, (OECD) 174, 180
- rodzaje n. 138-149 474,478-481 Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP) 163
Namibia 147,179 noblesse oblige 60, zob. także naturalna arystokracja organizacje gnast-pozarządowe (quangos) 211,345,
narodowy socjalizm, zob. nazizm nomenklatura 321, zob. także centralizm demo­ 414,452, 453
naród 131, 132-139, 145, 146, zob. także nacjo­ kratyczny
nalizm, poszczególne państwa Norwegia 101, 306, 326, 350, 398, 427 P
Naród Islamu 216 Nowa Gwinea 193 Pakistan 46, 133, 149, 193, 203, 373, 386, 405,
naturalna arystokracja 60, 328 Nowa Lewica 69, 70, 92, 93, 353 480
nauka 20-22 Nowa Prawica 37, 58, 61, 62, 78, 219, 240, 263, Panama 142
nauki polityczne 18, 19, 21, 22 495, 501, 502, 504, zob. także neokonser­ państwo 6-12, 15, 107-126, 109 passim
Nauru 396 watyzm, ncoliberalizm ■ p. islamskie 39, 46, 47, 78, 183, 509
nazizm 12,75,145,146,152,315,467,476, 477, - antykorporacjonizm N.P. 343 - p. narodowe 7, 124, 131, 140-143, 153-155,
485 - N.P. a biurokracja 117, 440, 444-446, 449, 451, 157, 160, 161, 173, 175, 180, 184, 185, 199,
- partia nazistowska 308, 309, 469 454 202,. 217, 218, 515
ncofaszyzm 74, zob. także faszyzm - N.P. a demokracja 92, 102,103, 117, 269 - p. opiekuńcze/dobrobytu 45, 71, 79, 89, 119,
neofunkcjonalizm 186, zob. także funkcjonalizm - N.P. a gospodarka 117, 235, 342-344 122, 125, 269, 370,510-512
neoidealizm 160, zob. także idealizm - N.P. a moralność 377 - p. policyjne 465, 482, 485, 489
neokolonializm 79, 147, 164, zob. także kolonia­ - N.P. a obywatelstwo 513 - p. rozwijające się 35, 42-47, 138, 147-149
lizm - N.P. a państwo 116, 117, 121 - p. unitarne 35, 38, 202,203, 205, 207-209, 210,
neokonserwatyzm 61-63, 263, zob. także konser­ Nowa Zelandia 41, 72, 135, 149, 179, 216, 269, 212, 363,369
watyzm, Nowa Prawica 290, 293, 306, 322, 349, 364, 365, 388, 396, - p. wydrążone 124-126
neokorporacjonizm 101, 341, zob. także korpo­ 400,403,451,459, 506 -rola p. 119-124
racjonizm nowe demokracje 39, 43-44 - teorie p. 111-119
ncoliberalizm 61, 62, 70, 72, 73, 117, 175-177, nowe zarządzanie publiczne 6, 126, 348, 452, 505 papiestwo 163, 183
190, 191, 342, 447, 454, zob. także liberalizm, paradygmat 26, 27, 51
Nowa Prawica O parlament 386, 387, zob. także zgromadzenia, sys­
neomarksizm 21,69,70, 104,115,116, 164,165, obrady komitetów partyjnych (caucuses) 317 temy parlamentarne
244, 267, 268, 443, zob. także marksizm obywatelstwo 136, 137, 150, 151, 153, 512, 513 Partia Czarnych Panter (USA) 216, 337, zob. także
neopluralizm 98, 112-114, 340, zob. także - o. europejskie 187 Czarni Muzułmanie, nacjonalizm
demokracja pluralistyczna, pluralizm - prawa obywatelskie 120, 147, 216, 247, 249, Partia Narodowa (RPA) 246
neorealizm 162 333,512,513 partie polityczne 8, 244, 305-330, 306, 406, zob.
Nepal 368, 421 odpowiedzialność 393, 486 także demokracja partyjna, frakcja, obrady
neutralność 22,112,309,378,413,443,448,449, - o. formalna 100, 113, 440, 457, 458, 486-488 komitetów partyjnych, polityka maszyn par­
454, 460, 461, 468, 470, 472, 475, 479, 484 - o. kolektywna 423, 427 tyjnych, system partyjny, poszczególne partie
n. sędziowska 378, 379 - o. ministerialna 453, 458 i poszczególne państwa
Niemcy 34, 35, 39, 252, 254, 274, 378, 498, 500 odwołanie 282 - p. antypartyjne 78, 328, 329, 330
- biurokracja 450, 456, 457, 460 oligarchia 33, 316, 318, 329 - p. a polityka grupowa 346, 348, 350
- egzekutywa 417, 422, 424, 427 - żelazne prawo o. 99, 316, 317, 442 - p. awangardowe 68, 95, 272, 321
- gospodarka/spoleczeńsrwo 229, 230, 231, 246 Oman 364 - rodzaje p. p. 308-310
- grupy interesu 336, 341, 347 ombudsman 459, 463, zob. także prawa obywatel­ -rządy p. 315, 321, 323
- ideologia 72, 74, 75, 78 skie paternalizm 60, 219, zob. także konserwatyzm
i-xvft^lViUMMvri’J'iU^^K^u&^LSs.f.C.—-i"»*”tr7TSjere2»‘t>£Stt-8ia£SiSffi?IKfit*3XitrrnEt.ar?Ei;r*t*t-tyi': ,.,.-————-
546 Indeks rzeczowy
patriarchat 15, 21, 76, 112, 118, 119, 24 8, 265,
353,355, 499
patriotyzm 132, 142, 143, 145, 155, 214, 421,
422, 468
pcrmisywizm 62, 79, 263, 509
Peru 181, 478,490
planowanie 70, 227, 236, 237-239, 511
- centralne p. 36, 43, 44, 61,64, 69,72, 167, 206,
228, 236-238, 447, 502, 510
pluralizm 25, 26, 41, 46, 56, 96, 101, 103, 112,
113, 117, 151, 163, 204, 257, 302, 397, zob.
także demokracja pluralistyczna, neopluralizm
- p. a polityka grupowa 339-341, 356
- p. instytucjonalny 344, 450
- p. kulturowy 96
- p. moralny 96, 149, 151
- p. polityczny 37, 47, 96, 255, 326, 403
- p. spolaryzowany 326
- p. w polityce międzynarodowej 158, 163, 195
pleć kulturowa 76, 149, 241, 242, 247, 248, 249,
355, zob. feminizm
podejmowanie decyzji 494-499
- p. d. a inkrementalizm 396, 497
- p. d. a myślenie grupowe 499
- p. d. a ograniczona racjonalność 496
- p. d. a racjonalność 495, 496
- teorie p. d. 494-499
podklasa 230, 244-246
podział na Północ i Południe 176
podział na sferę publiczną i prywatną 9-12,110
- krytyka feministyczna 11, 12, 14, 76, 118
podział władzy 31, 34, 56, 92, 97, 199, 204, 209,
213, 368, 374, 379, 380, 386, 387, 389, 390,
395,396,402,418,451
pojęcia 22-26
- pojęcia z zasady kwestionowane 5, 23, 111
poliarchia 39, 40-42, 48, 98, 101, 112, 340, 341,
347,475
polis 6,32, 89,91,514
politeja 7, 13, 33
polityka (politics) 3-27 passim
■ p. konfrontacji 323, 403, 404
- p. konsensusu 5, 10, 13, 14, 41, 504, 506, 508
- p. maszyn partyjnych 317
- p. siły 161, 162, 170
- p. w ujęciu feministycznym 14
- p. w ujęciu konserwatywnym 52-54
- p. w ujęciu liberalnym 10-14
- p. w ujęciu marksistowskim 14, 15, 21
- teorie p. 4-15, 27
polityka (policy) 6, 286, 287, 493, 494-515
Polska 43, 146, 185, 189, 418, 475, 498
ponowoczesność 80, zob. także postmodernizm
populizm 47, 86, 435
Portoryko 466
au.. z । i■■I-—4' -^t.. jUliik itMilM^fHji^u,,
Indeks rzeczowy 547
Portugalia 43, 48, 187, 363, 421, 475 R - proces polityczny 497, 500
porządek 480, 508 racjonalizm 53, 65, 74 - relacje między władzami centralnymi a lokalnymi
postęp 55 Rada Europy 185 203, 205
postfordyzm 243, 249, 3 29 rasa 136, 144, 242, 246, 247, 350 - sądownictwo 378
postkomunizm 42, 70 rasizm 16, 75,139, 144,146, 152, 246, 247,373, - wojsko 472,473, 475, 477, 485
postmaterializm 263, 329, 330 498 - wybory/głosowanie 293
postmodernizm 21, 79, 80, 217, 302 rastafarianizm 214 rozczarowanie polityką 8
pozytywizm 18, 375 raporty Brandta 176 Rozmowy o Ograniczeniu Zbrojeń Strategicznych
Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu rcaganizm 61 (SALT I i II) 167
(NAFTA) 181, 182 realizm 158,160- 163,192, zob. także neorcalizm równość 64, 244-246,511
pragmatyzm 53, 59, 309 referendum 207, 209, 214, 281, 282, 291, 292, równość polityczna 37, 85, 92, 278
prawa 120 367, 392, zob. także inicjatywy, demokracja równowaga sil 162, 168-172, 192
• p. a obywatelstwo 513 plebiscytowa Ruanda 138, 194, 217
- p. człowieka 45, 120, 141, 160, 168, 169, 171, regionalizacja 173, 180-189 ruchy społeczne 352-355
180, 192, 363, 367, 371, 375, 383, 471, 481, relacje centrum-peryferie 199,200,202-214,215 - nowe r. s. 244, 263, 328, 352-355
510,513 relacje cywilno-wojskowe 182,475, 476 Rumunia 44, 471, 485
- p. naturalne 91, 113, 375 relatywizm 509 rynek 61, 227, 228-235, 249, 511
- p. negatywne 371, 513 represje 479 - r. a socjalizm 238, 239
- p. pozytywne 371, 513 reprezentacja 248, 277, 278-288, 290, 292, 293, - wolny r. 36,57,62,101,102,191,228,425,512
- p. zwierząt 244, 263, 264, 310, 329, 333, 338, 295 rząd 29, 30, 110, 111 passim
351 - r. a grupy interesu 335, 343, 347, 348, 356 - kryzys r. 31,419
- karta praw 41, 56, 363, 367, 371 - r. a parlament 392, 393 - przeciążenie r. 268, 269, 342
prawica 310-312 - r. a partie 307, 311, 314, 319, 327, 328 - r. konstytucyjny 110, 361-374
prawo 263-266, 374-383 - r. a wybory 284-287 - r. odpowiedzialny 282, 388,389, 393
- p. boskie 34, 149, 37S - r. proporcjonalna 41, 287, 288, 290-295 - r. otwarty 401, 507
- p. konstytucyjne 362, 392 - teorie r. 279-284 rządy prawa 376
- p. międzynarodowe 141, 159, 161, 194, 377 Republika Południowej Afryki 138,141,246,278,
- p. naturalne 374 324, 396, 431 S
- p. pozytywne 375 republikanizm 34 Salwador 486
- p. zwyczajowe 362, 366, 376, 382 retoryka 395 samorząd terytorialny 210, 211
- rządy prawa 376 rewolucja 23,26,48,104,115,131,242,269-274, - s. a demokracja lokalna 211
premier 422-428 363, 471, zob. także poszczególne rewolucje sądownictwo 47, 110, 113, 286, 309, 346, 349,
- rządy p. 423-426, zob. także poszczególne państ­ - r. społeczna 60, 65, 137, 143, 148, 270-274 zob. także neutralność sędziowska
wa i poszczególni premierzy - teorie r. 270-274 - s. a kształtowanie polityki 380-383
prczydcncjalizm 417, 418,423, 425 rewolucja październikowa 68, 237, 270, 271, 272, - s. a niezależność sądów 379
prezydent 417-422, 431, 432, zob. także systemy 274, 318 - s. a polityka grupowa 349, 350
prezydenckie, poszczególne państwa i poszcze­ reżimy wojskowe 13, 39, 47, 345, 481, 485 - sądowa kontrola konstytucyjności prawa 349,
gólni prezydenci risorgimento 139 350,380
proces polityczny 494-508 Rosja 32, 35, 42-44, 273, 274 sejentyzm 16
produkt krajowy brutto 35 - biurokracja 444, 450 semi-dcmokracja 43
projekt ustawy 392, 398, 400, 419 - demokracja 42, 95 separatyzm 208, 209, 213, 216, 421
proletariat 15,52, 67, 68, 95, 115, 120, 123, 137, - egzekutywa 413,418, 420,427 Serbia 43, 145, 169,171, 194
148, 164, 241, 243, 244, 271, 272, 321, 432, - gospodarka/spoleczeństwo 236-239, 246 sieci polityczne 6, 349, 455, 501
442, 444, zob. także dyktatura proletariatu - grupy interesu 353 - s. a żelazny trójkąt 349, 459
propaganda 11,192,258,260,267,394,395,432, - ideologia 65, 68, 75, 76, 95 sikhizm 78, 471
469, 477 - konflikty etniczne 43, 124, 218 siły policyjne 465, 481-489
prywatyzacja 125, 211, 452, 463, 505 - konstytucja 368, 370, 373 Singapur 45, 46, 121, 122, 181, 232, 386
przedsiębiorczość 73 - nacjonalizm 135, 136, 146,148 Słowacja 43, 126
przestępstwo 482-485 - państwo 123 socjaldemokracja 53, 58, 61, 63, 64, 70-72, 219,
przywództwo 265, 414—416, 429-436 - parlament 393, 396, 403 229, 296,312,512
- p. biurokratyczne 433 - partie 43, 308, 320, 321 - s. a państwo opiekuńcze 511
- p. charyzmatyczne 5, 265-267, 275, 430 - pierestrojka 69, 238 socjalizacja polityczna 137, 256, 275, 311, 315
- p. transakcyjne 434, - policja 485 socjalizm 26, 63-73, 283, 312, 353, zob. także ko­
- p. transformacyjne 434, 435 - polityka zagraniczna 158, 162, 165-167, 169, munizm, marksizm, socjaldemokracja
- p. typu laissez-faire 434 171, 172, 180, 181, 184, 193 - s. a demokracja 83, 88, 89, 94-96, 103, 104
, ii >^ ^ Xnii^^^^fe^ ^^,
548 Indeks rzeczowy
“***•►' ^WWltHlfi ^^ ^I^^^IW-^M’ W '
^WrW
Indeks rzeczowy

- s. a internacjonalizm 160 - policja 484—487 - s. większości zwykłej z jednomandatowymi okrę­ trzecia droga 70, 72,73, 228, 239, 240, 425, 435
- s. a nacjonalizm 139, 148 -polityka zagraniczna 158,160,163,165-172,177, gami wyborczymi 41, 289 tygrysy gospodarcze 45, 46, 122, 172, 232, 233
- s. a obywatelstwo 513 180-182, 184, 189-194, 419, 475, 481,497 szarijat 46, 47, 149, 363 tradycja 58, 61, 79, 134,136,138,142, 144, 154,
- s. a państwo 123, 228, 237, 238 - proces polityczny 498, 503, 504, 506, 507, 510 Szkocja 126, 213, 215, 216, 290, 293, 367 178, 215, 252, 262, 264, 265, 266, 270, 337,
- s. a policja 482, 483 - relacje między władzami centralnymi a lokalny- szkoła frankfurcka 21, 69, 70, 268 364, 375,441,442
- s. a reprezentacja 284 mi/fcdcralizm 202-208, 210, 216, 219 szowinizm 145 trójstronność 341
- s. a rynek 238, 239 - sadownictwo 379-381, 420 Szwajcaria 41, 86, 203, 204, 207, 278, 295, 398, trybalizm 141, 217
- s. a system gospodarczy 227, 228, 235-239, 511, - wojsko 466, 470, 472, 473, 475, 476 468 trzecia droga 72
512 - wybory/głosowanie 281,285,286,289,299,300, Szwecja 101, 122, 186, 231, 239, 240, 324, 327, Turcja 386, 405, 474
- s. cechowy 101 381 341, 350, 363, 388, 389, 396, 427, 452, 487, typ idealny 18
- s. chrześcijański 78 - wyjątkowość 41 503
- tradycje s. 65-69 Starożytna Grecja 6,16,43,83-85,87,89,90,98, U
Somalia 170, 194 105, 158,512 Ś Układ Ogólny w sprawie Cel i Handlu (GATT)
spektrum polityczne 226, 311, 312 status 252 środki masowego przekazu/mass media 256,420 190, 191
spin 260 stowarzyszenie 334, 336-338, zob. także grupy - ś. m. p. a głosowanie 299, 302 Układ Warszawski 36, 165, 167,169, 180
społeczeństwo interesu - ś. m. p. a kształtowanie polityki 501 Ukraina 154
- s. masowe 354 Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo- - ś. m. p. a parlament 395 umowa społeczna 9, 111, 112, 120
- s. obywatelskie 8-10, 12, 15, 35, 39, 4 8, 72, 87, -Wschodniej (ASEAN) 181 - ś. m. p. a polityka grupowa 350, 351 Unia Europejska (UE) 125, 143, 171, 172, 175,
96, 105, 108-110, 113, 120, 121, 124, 127, subsydiarność 188, 191, 231 - teorie ś. m. p. 257-260 181, 185-189, 213, 351, 352, 454, 461
255, 261, 305, 343, 509, 512, 514 Sudan 46, 138, 149, 217 świadomość klasowa 67, 243, 270, 271 - deficyt demokratyczny UE 179
- s. postindustrialne 112, 300, 354 supermocarstwa 160, 162, 166-169, 172, 193, Światowa Organizacja Handlu (WTO) 182, 190, ■ instytucje UE 185-187, 392, 427
społeczna gospodarka rynkowa 61, 231, 236, 239 194,418 191,195 - integracja UE 187
sprawiedliwość społeczna 57, 71, 122, 239, 263, suwerenność 33,34,110,125,135,141,144,161, - konstytucja UE 370
269, 338, 480,510,512 163, 168, 170, 175, 184, 186-188, 190-192, T - UW a federalizm 185, 205
Sri Lanka 179, 217 377 Tadżykistan 473 - UE a polityka grupowa 351, 352
stabilność polityczna 37, 42, 43, 87, 97, 111, 113, - parlamentarna 365, 366, 367, 370, 373, 374, Tajwan 45,46, 121, 122, 233 urynkowienie 230
369-372, 389, 404, 408, 415, 446, 448, 463, 382, 392, 398 talibowie 47, 79, 169 utopia 31, zob. także utopizm
467, 470, 478, 479, 508-510 - łudu 139, 280, 282, 367 Tamilowic 124, 135, 217 utopizm 31, 159
stalinizm 44, 46, 65, 312, 321, 432, 444 syjonizm 477 Tanzania 147, 321, 322 utylitaryzm 16, 58, 91, 495
- s. ekonomiczny 68, 69, 237 Syria 170 taoizm 45, 77 użyteczność 91
stan natury 113 system parlamentarny 35,315,387-391,413,414, tcokracja 46, 47
Stany Zjednoczone 17-19, 31, 34, 36, 38, 39, 422-^28 teoria 25, 26 W
41-43, 158 - rządy parlamentarne 386, zob. także demokracja teoria konwergencji 442 Walia 213, 215, 216, 290, 293, 367, 375,
- afera Watergate 257, 372, 400, 402, 419, 420, parlamentarna, model westminsterski teoria racjonalnego wyboru 19-22, 25, 27, 115, - Zgromadzenie Walijskie 126, 213, 293
459,462 system partyjny 206, 210, 305, 319-330, 338 309,313,342, 444 wartości azjatyckie 45
- biurokracja 420, 444, 447-451, 455, 458-461 - s. dwupartyjny 41, 319, 320, 322, 323 -1. a głosowanie 299, 301, 302 Wenezuela 181, 286
- demokracja 86, 90, 97, 99 - s. jednopartyjny 319, 320-322, 345 -1. a polityka partyjna 309, 313 Węgry 43, 140, 189, 193, 238, 274,418
- egzektitywa/prezydent/gabinct 397,413,417-420, - s. wielopartyjny 41,319, 320, 325-327, 346 teoria systemów 22, 38, 273, 313, 508 Wielka Brytania 17,32,34,39,41, zob. także Irlan­
427, 432, 434 - s. wielopartyjny z partią dominującą 320, teoria wyboru publicznego 19,117,342, zob. także dia Północna, Szkocja, Walia
- gospodarka/spoleczenstwo 229, 230, 232, 235, 323-325, 346 teoria racjonalnego wyboru - biurokracja 447-450, 452-461
243, 247, 248,419 system polityczny 24, 25, 29, 30-35 - 1. a armia 472 - demokracja 86, 91,101
- grupy interesu 334, 335, 337, 339, 341, 342, rodzaje s. p. 37-48 - 1. a biurokracja 444-446 - egzekutywa/premier/gabinet 413, 421, 423-428,
344-346, 349, 350 systemy klasyfikacji s. p. 30-37 - t. a kształtowanie polityki 504 434, 435
- ideologia 57, 58, 61, 63, 72, 78 system prezydencki 35, 315, 387-391, 412, -1. a podejmowanie decyzji 495, 496 - gospodarka/społeczeństwo 219, 229, 235, 239,
- komitety akcji politycznej (PACs) 349, 393 417-422 - 1. a polityka grupowa 342-344 245, 247
- konstytucja 34, 137, 204 , 205 , 207, 363, 364, - pólprezydencki 418, 421 terroryzm 171,183, 213,217,337,434,469,470, - grupy interesu 334,335,342,344-347,349,350,
367, 370, 372-374, 376, 382 - rządy prezydenckie 417 473 352
- kultura polityczna 252-254, 257, 260-263, 269, system wyborczy 287-296, zob. także reprezenta­ thatcheryzm 61, 327, 425, 435, 460 - ideologia 57, 58, 60, 61, 72, 79
272 cja proporcjonalna, poszczególne państwa think tank 461 - konstytucja 209-211, 363-367, 370, 374, 376
- nacjonalizm 135, 137-139, 142, 143, 147-149 - s. głosu alternatywnego/glosu uzupełniającego tolerancja 13, 55, 56, 96, 141, 150, 151, 152, 255 - kultura polityczna 252-254, 259,260, 262, 266,
- Nowy Lad 208, 381, 402, 419, 420, 447, 498 291 -1. negatywna 150 267, 269
- państwo 121,125 - s. głosu podwójnego 293 -1. pozytywna 150 - nacjonalizm 135, 137,138, 142, 143, 147, 150
- parlament 117, 386, 390-396, 398, 399, 400, - s. list partyjnych 295 toryzm 60, 219, 307 - państwo 121, 122,125,126
402, 405,407,419, 451 - s. pojedynczego głosu przechodniego 294 totalitaryzm 29, 35, 42, 48, 124, 345, 354, 469, - parlament 389, 392-396, 398-400, 403, 407
- partie 307, 308, 313, 314, 317, 322, 328 - s. większości bezwzględnej w dwóch rurach 290 zob. także demokracja totalitarna - partie 269, 309, 322, 323, 325-328

? .i .. . - >«\ "<. ?/ LiJSi???.< i /*’r':

550 Indeks rzeczowy

- policja 481, 483-485, 488 wolny rynek 36, 57, 62, 101, 102, 191, 228, 425,
-polityka zagraniczna 166,182,186,188,191-194, 512, zob. także iaissez-faire, neoliberalizm,
498
- proces polityczny 497, 500, 503, 506, 507
Nowa Prawica
wspólnota 8,10,13,45,59,64,70,74,75,86,92,
Spis terminów i definicji
- relacje między władzą centralną a lokalną 108, 124, 132, 133, 137, 139, 218, 219, 507,
209-211,213,214,215 511-516
- sądownictwo 382, 383 Wspólnota Narodów 202, 427, 481
- Unia Europejska 186 Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku (APEC)
- wojsko 468, 470, 476, 479 181, 182
- wybory/glosowanic 278,285,288-294,300,301, współpraca międzyrządowa 175, 184, 187, 202
302 współpraca ponadnarodowa 6, 63, 125, 141, 143, A demokracja partyjna 316
wiclobiegunowość 168, 172, 195 153-155, 157, 175, 184, 186, 188, 200, 348, absolutyzm 33 demokracja plebiscytowa 86
wielokulturowość 63, 149, 150-152, 155, 173, 351,370 administracja 447 demokracja pluralistyczna 97
214, 247 wybory 285-302, zob. także systemy wyborcze, akr swobód obywatelskich 371 demokracja radykalna 88
Wietnam 147, 148, 170, 181 reprezentacja proporcjonalna,' poszczególne aktywizm sędziowski 381 demokracja totalitarna 88
- wojna w Wietnamie 166, 169, 170, 180, 191, państwa alienacja 66 demokratyzacja 100
419,472 - prawybory 313, 314, 364 altruizm 280 departamentaiizm 450
większość kwalifikowana 185 anarchia 113 dćtcntc 167
władza 4,5, 7,11,14,15 passim, zob. także charyz­ Z ancien regime 58
ma, legitymizacja, tradycja Zachód 36,42-45, zob. także poszczególne państwa determinizm 21
antropoccntryzm 77
- oblicza w. 11 Zair 193,321 474 dewoiucja 212
antysemityzm 145
- rodzaje w. 265-266 zamach stanu 31,48,269,272,320,432,474,475, dwubiegunowość 167
atomizm 56
dyktatura 469
- w. charyzmatyczna 5, 265-267, 275 477, 478-481,486, 489 autarkia 189
dyktatura wyborcza 366
- w. prawomocna 5,311 Zambia 148 autonomia 514
dyskurs 19
- w. tradycyjna 265 zanik identyfikacji klasowej 244, 301 autorytaryzm 48 działanie bezpośrednie 337
Wiochy 6,35,40,73,74, 101,126,140,145,187, zanik identyfikacji partyjnej 300, 328 awangnrdyzm 321
192, 215, 216, 228, 239, 252, 254, 261, 285, zarządzanie 6, 3 0, 126, 190, 452 E
291, 293, 295, 296, 308, 324, 326, 327, 335, - z. wielopoziomowe 6, 126,188 B
egzekutywa 206, 412
346, 390, 427, 461, 50 zderzenie cywilizacji 182, 183 balkanizacja 453 ekologia, ekologizm 76
faszyzm wioski 35, 74, 75, 341 zgoda 56,91 bchawioraiizm 17 ekspansjonizm 165
wojna 23, 55, 74, 363, 466, 467-469 zgromadzenia 385-408, 412, zob. także bikamera- bezpieczeństwo zbiorowe 192 elita, elityzm 98
- w. domowa 467 iizm, komisje, systemy parlamentarne, jedno- bikameralizm 97 empiryczne 18
- w. sprawiedliwa 159 1 izbowość biurokracja 441 etatyzm 123
- zbrodnie wojenne 377 - z. a kształtowanie polityki 401-408 bonaparryzm 432 etniczność 215
wojsko 113, 414, 465-481, 489, zob. także kom­ - z. a polityka grupowa 348, 349 bunt 471 etnoccntryzm 32, 498
pleks wojskowo-przcmyslowy militaryzm, rela­ Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR) (Francja) burżuazja 114 curokomunizm 104
cje cywilno-wojskowe, reżimy wojskowe, po­ 487 eurosceptycyzm 325
szczególne państwa Zimbabwe 321, 322 C
wolności/swobody obywatelskie 37, 39, 45, 311, zimna wojna 29,32,35,38,43,53,158,162, 165, centralizacja 200 F
337, 347, 349, 371, 374, 375, 383, 465, 471, 166-169,171,180,193-195,227,467,468,472 centralizm demokratyczny 319 federalizm 204
474,485, 487,512 Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii cenzura 474 fiskalny kryzys państwa opiekuńczego 269
wolność 55, 92, 136, 311, 372, 508 Północnej zob. Wielka Brytania charyzma 267 fordyzm, posfordyzm 243
- w. informacji 507 zobowiązanie polityczne 112 czystki etniczne 142 frakcja, frakcyjność 307
- w. negatywna 56, 149, 372 Związek Radziecki, zob. Rosja fundamentalizm 78
- w. pozytywna 57, 149, 372 związki zawodowe 9-11, 63, 99, 101, 108, 110, D funkcjonalizm 186
wolny handel 141, 159, 178, 181, 182, 188, 191, 177,229-231,255,309,314,318,333,336-338, decentralizacja 201
340, 355 341-348,350-352,374,379,440,474,479,500 decyzja 494 G
deficyt demokratyczny 179 gabinet 414
dcindustrializacja 244 gerrymandering 379
demagog 33 globalizacja 173
demokracja dcliberatywna 94 grupa etniczna 133
demokracja konscnsualna 41 grupa interesu 336
demokracja liberalna 37
demokracja lokalna 210 H
demokracja parlamentarna 94 hegemonia 253

jU j i lțH«|.#Mi>W" m—<i s^iwiiiM^jiiiM^> • i '':i '-M^^

 •u?pi^f**țțH*iii*
/W’ !»l!^h^J|pW*^ •’
WifflllO*.. «*^MMj* Spis terminów i definicji 553
' 552 Spis terminów i definicji

I legislatywa 206 odpowiedzialny rząd 388 przywództwo 429

ideologia 53 legitymizacja 264
odwołanie 282
immobilizm 390 liberalizacja 39
ombudsman 459 R
impeachment 417 liberalizm ekonomiczny 56
organizacja quasi-pozarządowa 211 racjonalizm 53
imperializm 164 libertarianizm 377 organizacja wierzchołkowa 102 radykalny feminizm 118
industrializm 240 lobby 349 rasa 246
indygenizacja 174 P
indywidualizm, kolektywizm 240 M rasizm 144
inicjatywa ludowa 282 pannacjonalizm 146 rdzeń egzekutywy 428
macdonaldyzacja 175 państwo 109 redystrybucja 57
inkrementalizm 496 majoryzacja 86 państwo nadopiekuńcze 62 rcfleksyjność społeczna 79
interes 335 makkartyzm 400 państwo narodowe 153 relatywizm 509
interes publiczny 297 mandat 282 paradygmat 20 represje 479
internacjonalizm 160 manifest 283 panie antypartyjne 328 reprezentacja 278
interwencjonizm 346 mass media 256 partia polityczna 306 reprezentacja proporcjonalna 288
izolacjonizm 170 materializm dialektyczny 65 patriarchat 118 republikanizm 34
menedżeryzm 442 patriotyzm 143 retoryka 395
J merkantylizm 190 permisywizm 62 rewolucja 269
jednobiegunowość 168 merytokracja 55 pierestrojka 69 rewizjonizm 63
junta 48 metaideologia 54 pisownia konstytucyjna 207 rezerwowa siła robocza 119
militaryzm 468 planowanie 236
K reżim pólprczydencki 418
mnożnik 234 pluralizm 96
kapitalizm państwowy 238 rozbudowane państwo socjalne 57
model 23 pluralizm polityczny 403
kapitał społeczny 235, 261 rozczarowanie polityką 8
model westminsterski 41 pleć kulturowa 248
klasa rządząca 103 równość 511
monetaryzm 234 podział władzy 390
klasa społeczna 241 równość polityczna 85
monizm 345
klientelizm 448 poliarchia 40 równowaga sil 162
koabitacja 391 N polis 6 ruch społeczny 352
koalicja 326 politeja 7 rynek 227
nacjonalizm etniczny 212
kolegium elektorów 318 polityka 494 rząd 30
nacjonalizm kulturowy 134
kolektywizacja 123 polityka maszyn partyjnych 317 rząd konstytucyjny 110
naród 132
kolonializm 147 polityka siły 161 rządy parlamentarne 386
naturalna arystokracja 60
kompleks wojskowo przemysłowy 472 populizm 435 rządy partii 321
nauka, sejentyzm 20
komuna 218 porządek 480 rządy prawa 376
neofunkcjonalizm 186
komunitaryzm 219 neoidealizm 160 postęp 55 rządy prezydenckie 417
komunizm 43 neokorporacjonizm 101 1 postmaterializm 263
konfederacja 202 • postmodernizm, ponowoczesność 80 S
neomarksizm 115
konflikt 4 prawa 120 samostanowienie 140
neopluralizm 112
konfucjanizm 45 prawa człowieka 375, 141 sądowa kontrola konstytucyjności prawa
neorealizm 162 prawa naturalne 91 380
konsensus 12 neutralność 378 prawa negatywne 371 semi-demokracja 43
konstytucja 362 nieposłuszeństwo obywatelskie 351 prawa pozytywne 371 separatyzm 208
konstytucjonalizm 368 nieudolna administracja 457 prawo 374 sieć polityczna 501
konwencja 364 niezależność sądownicza 379 । prawo boskie 375 socjalizm państwowy 228
kooperacja 4 noblesse oblige 60
! prawo międzynarodowe 194 socjalizacja polityczna 256
korporacjonizm 341 normatywny 16
; prawo zwyczajowe 366 społeczeństwo masowe 354
korupcja 449 nowa lewica 353
kosmopolityzm 141 prawybory 313 społeczeństwo obywatelskie 8, 39
nowe demokracje 43
pragmatyzm 53 społeczeństwo postindustrialne 354
kryzys rządu 31 nowe zarządzanie publiczne 452
prezydencjalizm 425 społeczna gospodarka rynkowa 231
ksenofobia 139
O produkt krajowy brutto 36 spin 260
kult jednostki 432
projekt ustawy 392 sprawiedliwość społeczna 122
kultura polityczna 252 obiektywne 16
propaganda 258 stan naturalny 112
kwestia problemowa 500 obrady komitetów partyjnych 317
protekcjonizm 180 status 242
obywatelstwo 513
L I prywatyzacja 125 stowarzyszenie 334
odpowiedzialność 393
przedsiębiorczość 73 subsydiarność 191
laicyzm 78 odpowiedzialność formalna 486
I przerost imperialnych ambicji 170 suwerenność 161
laissez-faire 232 . odpowiedzialność ministerialna 458
przestępstwo 482 suwerenność ludu 282

rznai ^wm^’ ;-!M?33K?mj^

/^vaS^W^Wil^ <^r<:i:;VS:;Z®^^^
^«.^^m^!aMW^^^^

554 Spis terminów i definicji

suwerenność parlamentarna 372 W

system polityczny 30 wartości azjatyckie 45
syjonizm 477
szarijat 47
weto 186
wielkie mocarstwo 162 Źródła ilustracji
szowinizm 145 wielokulturowość 150
wiclobiegunowość 168
Ś większość kwalifikowana 185
świadomość klasowa 67, 270 władza 7
władza ograniczona 371
T władza prawomocna 5
teokracja 47 wojna 467 Hannah Arendt (s. 12) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Arystoteles (s. 7) - Archiwum Ilustracji WN
teoria 23 wola powszechna 92 PWN; Jeremy Bentham (s. 91) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Edmund Burkę (s. 59) - Archiwum Ilus­
teoria konwergencji 442 wolność 372 tracji WN PWN, Isaiah Berlin (s. 149) - Sidney Harris, Eduard Bernstein (s. 71) - National Museum of
teoria systemów 273 wolność obywatelska 471 Labour History, Noam Chomsky (s. 170) - Donna Covcncy/ MIT, Robert Dahl (s. 340) - dzięki uprzej­
terroryzm 470 wolny handel 188 mości Yale Uniwersity; Betty Friedan (s. 355) - Topham Picturepoint, Milton Friedman (s. 235) - Archi­
tliatchcryzm 425 wspólnota 218 wum Ilustracji WN PWN, Gamma/J.Wilson, Francis Fukuyama (s. 37) - David Fukuyama, John Kenneth
toryzm 60 współpraca międzynarodowa (ponadnarodowa) 184 Galbraith (s. 245) - Topham Picturepoint, Antonio Gramsci (s, 255) - Archiwum Ilustracji WN PWN,
totalitaryzm 35 wybór publiczny 342 Marcus Garvey (s. 214) - Macmillan Palgrave, Jurgen Habermas (s. 268) - A. Giddens Sociology, Alexan­
tradycja 266 wybory 285 der Hamilton (s. 204) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Friedrich von Hayek (s. 62) - Hulton Archive,
trybalism 141 wybór racjonalny 309 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (s. 109) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Johann Gottfried Herder (s.
trójstronność 341 wyjątkowość 41 133) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Adolf Hitler (s. 74) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Thomas
trzecia droga 72 Hobbes (s. 375) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Samuel P. Huntington (s. 182) - dzięki uprzejmości
tworzenie agendy programowej 501 Z Harvard Gazette; Thomas Jefferson (s. 328) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Immanuel Kant (s. 159) -
typ idealny 22 Zachód 42 Archiwum Ilustracji WN PWN, John Maynard Keynes (s. 234) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Naomi
tygrysy gospodarcze 122 zamach stanu 478 Klein (s. 354) - Sidney Harris, Włodzimierz Iljicz Lenin (s. 95) - Archiwum Ilustracji WN PWN, John
zanik identyfikacji klasowej 301 Locke (s. 55) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Niccolo Machiavelli (s. 9) - Archiwum Ilustracji WN PWN,
U zanik identyfikacji partyjnej 300 James Madison (s. 397) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Nelson Mandela, Dalajlama (s. 431) - Associ­
urynkowienie 230 zarządzanie 6 ated Press, Herbert Marcuse (s. 70) - Ulstein Bild, Karol Marks (s. 66) - Archiwum Ilustracji WN PWN,
utopia, utopizm 31 zarządzanie wielopoziomowe 126 Guiseppe Mazzini (s. 140) - Archiwum Ilustracji WN PWN, John Stuart Mill (s. 57) - Archiwum Ilus­
utylitaryzm 495 zasada hamulców i równowagi 390 tracji WN PWN, Jean Monnet (s. 183) - Rogcr-Viollct, Friedrich Nietzsche (s. 430) - Archiwum Ilustracji
użyteczność 91 zbrodnie wojenne 377 WN PWN, Robert Nozick (s. 120) - Harvard University, Michael Oakeshott (s. 263) - Duckworth, Thomas
zgoda 91 Paine (s. 280) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Platon (s. 17) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Pierre-
V zimna wojna 158, 166 Joseph Proudhon (s. 202) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Robert D. Putnam (s. 262) - dzięki uprzej­
volksgeist 134 zobowiązanie polityczne 112 mości Harvard University, John Rawls (s. 72) - T.W. Poge Johns Rowls, Munchen 1994, Jean Jacques
Rousseau (s. 93) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Ernst Friedrich Schumacher (s. 239) - National Muse­
um of Labour History, Joseph Schumpeter (s. 283) - Polity Press, Charles-Louis de Secondat Montesquieu
(s. 387) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Adam Smith (s. 228) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Józef
Stalin (s. 68) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Alexis de Tocqueville (s. 272) - Archiwum Ilustracji WN
PWN, Lew Trocki (s. 444) - Archiwum Ilustracji WN PWN, Max Weber (s. 265) - Archiwum Ilustracji
WN PWN, Mary Wollstonecraft (s. 77) - Walker Art Gallery National Museums Liverpool, Mao Zedong
(Mao Tsc-tung) (s. 271) - Archiwum Ilustracji WN PWN.

j|M^>.&ii^^ ; aih âl^'^^H^ttii iâ|jji.

 ^*r'Wșț(țlP
& WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Wydanie I - 3 dodruk
Arkuszy drukarskich 35,75
Skład i łamanie: Studio Full Scan Sp. z o.o., Kielce
Druk ukończono we wrześniu 2010 r.
Druk i oprawa: GRAFMAR Sp. z o.o.
36-100 Kolbuszowa Dolna, ul. Wiejska 43
'?WW‘< ^W^*țf«||i|P jrwrr'Xț^OTț^rr^i ir Ț”
Metody badawcze
w naukach
janet Buttolph Johnson, Henry T. Reynolds,
Jason D. Mycoff
METODY BADAWCZE W NAUKACH POLITYCZNYCH
Tłum. Agnieszka Kloskowska-Dudzińska
Jest to jeden z najczęściej stosowanych w USA podręczników w nauce metod badawczych
w politologii. Oferuje pełny zestaw stosowanych metod badawczych. Najważniejsze zalety
podręcznika:
• czytelna konstrukcja - autorzy zaczynają od prezentacji idei, konkretnego pomysłu, przechodzą
do hipotez, by następnie zapoznać studenta z kolejnymi logicznymi krokami, jakie należy pod­
jąć, by skutecznie przeprowadzić badanie
• wyraźny nacisk na empiryczny charakter badań - omawiane metody prowadzą do testowania
otaczającej rzeczywistości w systematyczny i powtarzalny sposób,
• umiejętne połączenie w podawanych przykładach makroteoretycznych i przedmiotowych kwestii
z metodologicznymi i statystycznymi sposobami ich rozwiązywania,
• wiele trafnie dobranych przykładów, tabel, wyników konkretnych statystycznych analiz pomaga
czytelnikowi dokładnie zrozumieć omawiany problem,
• autorzy przytaczają także wiele źródeł danych i pokazują, jak można skutecznie z nich (i innych)
korzystać.
www.pwn.pl • 0 801 33 33 88 • www.pwn.pl