2.

Ünite
Cümlede Anlam

➢➢ Cümlede anlatım
➢➢ Cümlede anlam ilişkileri
➢➢ Anlam özelliklerine göre
cümleler, cümle yorumla-
ma

29
I. BÖLÜM: CÜMLENİN OLUŞUMU VE ANLAMI
Cümle Oluşturma
Cümle; bir duyguyu, düşünceyi ya da isteği dile getiren sözcük ya da sözcük
topluluğudur. Bazı sorularda, karışık olarak verilen sözcüklerden kurallı ve anlamlı bir
cümle oluşturmamız istenir. Bu sorularda, öncelikle yargı bildiren sözcüğün (yüklemin)
belirlenmesi gerekir; diğer sözcükler de yükleme bağlı olarak anlamlı bir şekilde dizi-
lir. Cümle oluşturulurken sözcüklerin anlam ve biçim bakımından uyum içinde olmasına
dikkat edilmelidir.
✔✔ I. eylül ayında bir milyona yakın
II. otomobil tutkununu ağırlıyor
III. otomobil fuarlarından birine
IV. dünyanın önde gelen
V. ev sahipliği yapan Frankfurt, her yıl
Yukarıdaki söz öbekleriyle anlamlı ve kurallı bir cümle oluşturulduğunda sıralama
IV - III - V - I - II şeklindedir.
Uyarı Çekimlenmiş bir fiil ya da ek fiil almış bir isim de tek başına cümle oluş-
turur:
Geliyorum / Evdeyim.

Yakın Anlamlı Cümleler

İfade ettiği duygu ve düşünce bakımından aynı olan cümlelerdir. Bu cümleler farklı
sözcüklerle kurulsa bile anlamca aynı doğrultudadır.
Destek
Noktası
Yakın anlamlı cümleleri tespit ederken
I. cümledeki anahtar sözcüklere,
II. mecazlı ifadelere,
III. anlam ilişkilerine
dikkat etmemiz gerekir.

✔✔ Kültürel yaşamında ilerleme görülmeyen bir toplumun dilindeki gelişme de durur.

✔✔ Toplumsal gelişmeyle dildeki gelişme arasında sıkı bir ilgi vardır.

Bu cümledeki altı çizili sözcükler, anahtar kavramlardır. Bu anahtar kavramlar

sayesinde aynı düşünce, farklı söz dizimiyle dile getirilmiştir.

30
 DE STE K S ORU S U 1
I. Zekânın, pek kolay kavranamayan çok karmaşık bir yapısı vardır.
II. Zekâ, doğuştan getirilen gücün, çevre olanaklarıyla işlenmesi sonucu oluşur.
III.Zekâ ne sadece kalıtsal ne de sadece çevresel etkenlerle açıklanabilir.
IV. Önce zekâyı tanımlamak, sonra da bu tanıma uygun bir ölçme aracı geliştir-
mek gerekir.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangileri anlamca birbirine en yakındır?
A) I. ve II. B) I. ve IV. C) II. ve III. D) II. ve IV. E) III. ve IV.
ÖSS 2000

Karşıt Anlamlı Cümleler

Anlam bakımından birbirinin karşıtı olan cümlelerdir. Bu cümleler arasında anlam
çelişkisi vardır.
✔✔ Okurlar, gerçeklere dayanan eserleri daha çok sever.
✔✔ Hayal dünyasından beslenen yapıtlar, her zaman okurun ilgisini çeker.

Cümle Tamamlama
Cümleler sözcüklerin birleşmesiyle oluşan söz dizileridir. Bir cümlede sözcükler,
rastgele sıralanmaz. Türkçenin kendine özgü bir yapısı vardır. Tamlamalar, söz grup-
ları, öğelerin dizilişi... bu yapıyla ilgilidir. Bir cümle tamamlanırken bunlara özellikle
dikkat edilmelidir.

✔✔ “Sanatçının savruk ve özensiz üslübu, okuru eserden uzaklaştırıyordu; bu yüz-

den...”

Bu ifadenin sonuna ne getirileceğini düşünelim. Söz konusu cümlede sanatçıyla

ilgili bir olumsuzluktan söz edilmektedir ve “bu yüzden” ifadesinin bir “neden - sonuç
ilişkisi” kurduğu anlaşılmaktadır. Buna göre cümlenin olumsuz bir ifadeyle devam et-
mesi uygun olacaktır.

✔✔ Sanatçının savruk ve özensiz üslûbu, okuru eserden uzaklaştırıyordu; bu yüzden

eser, edebiyat çevrelerinden beklediği ilgiyi göremedi.

31
 Destek
Noktası
Eksik bırakılmış bir cümle tamamlanırken
I. Soru kökündeki yönerge,
II. Cümlenin konusu ve düşüncesi,
III. Cümlenin biçim özelliği
göz önünde bulundurulmalıdır.

İçerik (Konu) Cümleleri

Herhangi bir eserin konusuyla ilgili bilgi veren cümlelerdir. Bu cümleler, “Ne anlatı-
yor? / Neyi anlatıyor?” sorularının cevabıdır.

✔✔ Yazar, bu kitabında Anadolu’yu ve Anadolu insanının acılarını dile getirmiştir.

✔✔ Okuduğum şiirde şair, aşkı en ince ayrıntısına kadar işlemiş.

Üslûp (Biçem) Cümleleri

Konunun nasıl işlendiğini, sanatçının dili nasıl kullandığını belirten cümlelerdir. Bu
cümlelerde sanatçının dil ve anlatım özellikleriyle ilgili ayrıntılara (sözcük seçimi, kul-
lanılan cümlelerin yapısı, söz oyunları...) yer verilir.
Üslûp cümleleri, “Nasıl anlatmış?” surusunun cevabıdır.

✔✔ Eserlerinde abartıdan uzak, yalın bir dil kullanır.

✔✔ Halkın konuşma dilini kullanarak yazdığı öyküleri, her yaştan okurun ilgisini çekiyor.
Destek
Noktası
✱✱ Bir üslûp cümlesinde “sade, yalın, akıcı, ağır, mecazlı, sanatlı, süslü, ağdalı, açık,
anlaşılır, yapmacıksız, içten” gibi ifadeler kullanılır.
✱✱ İçerik ve üslup, bazen aynı cümlede de verilebilir.
✔✔ Son eserinde köylünün sorunlarını sade bir dil ile anlatmış.
İçerik üslup

32
CÜMLEDE ÜSLUP ÖZELLİKLERİ (ANLATIM İLKELERİ)

Duruluk
Anlatımda gereksiz sözcüklere yer verilmemesidir.
✱✱ Bir cümlede gereksiz söz kullanılması, anlatım bozukluğuna yol açar ve duruluğu
bozar.
✔✔ Köyün sorunlarını dilekçeyle yazılı olarak bildirdik.
gereksiz söz
Sürükleyicilik
Anlatımın okurda merak uyandırmasıdır. Okurun eline aldığı bir kitabı hiç bırakma-
dan büyük bir merakla okuması, anlatımın sürükleyici olduğunu gösterir.

✔✔ İhsan Oktay Anar’ın “Puslu Kıtalar Atlası”nı ilk sayfasından sonuna kadar elimden
düşürmeden okudum.

Akıcılık
Anlatımda söylenişi zor olan sözcüklere yer verilmemesidir. Akıcı anlatıma sahip
olan cümlelerin okunup anlaşılması kolaydır. Akıcı metinlerde pürüzsüz bir anlatım
vardır. Anlatımda aynı seslerin sık tekrarlanması, akıcılığı zedeleyebilir.

✔✔ Kartal kalkar, dal sarkar; dal sarkar, kartal kalkar.

➦➦ Bu tekerlemedeki ses tekrarları, akıcılığı bozmuştur.

✔✔ Sabah çok otobüs beklediğinden ve otobüste parasını düşürdüğünü fark etmedi-

ğinden oldukça sinirliydi.
➦➦ Bu cümlede altı çizili eklerin tekrarı, akıcılığı bozmuştur.

Açıklık
Anlatımın anlaşılır ve net olmasıdır. Anlatımı açık olan metinlerde herkes aynı şeyi
anlar.
Uyarı Sözün gereksiz yere uzatılması, anlam belirsizliğinin olması, tamlayan
durumundaki zamirlerin ya da virgülün eksikliği açıklık ilkesini bozan du-
rumlardır.

✔✔ Şiirlerini çok beğeniyorum..

Senin Onun
Kişi Kişi
zamiri zamiri

33
✱✱ Bu cümlede şiirlerin kime ait olduğu (senin mi, onun mu) belli değildir. Tamlayan
durumundaki zamirlerin eksikliği, anlam belirsizliğine yol açmıştır.

✔✔ Müziği, arkadaşımdan daha çok seviyorum.

1. Arkadaşım müziği seviyor ama 2. Müziğe olan sevgim, arkadaşıma
ben ondan daha çok seviyorum. olan sevgimden daha ağır basıyor.

✔✔ Genç doktora bir şeyler sordu.

1. Genç biri mi doktora bir şeyler 2. Genç doktora birisi mi bir şey
sordu? sordu?
Genç, doktora bir şeyler sordu.
Virgül eksikliği, cümlede anlam belirsizliğine yol açar. Bu durum, açıklığa aykırıdır.

Ulusallık
Sanatçının anlatımında bağlı olduğu ulusa ait özellikleri yansıtmasıdır.

✔✔ Bu yazarın eserlerinde kendi milletinin kültürel unsurları yer alır.

ulusallık

✔✔ Mehmet Akif Ersoy, şiirlerinde milletimizin değerlerini vurgulamıştır.

ulusallık

Evrensellik
Bir eserde tüm insanlığı ilgilendirecek konulara yer verilmesidir. Dünya klasikleri
bu yönüyle evrensel nitelikteki eserlerdir.

✔✔ Bütün insanlığa hitap eden konular seçtiği için çok okunan bir yazardır.

Yerellik
Anlatımda yöresel unsurların yer almasıdır.

✔✔ Çukurova’yı anlattığı eserlerinde yöre halkının söyleyiş özelliklerini ve gelenekle-

rini de yansıtır.

34
Özgünlük
Sanatçının başkasını taklit etmeden kendine has bir anlatım sergilemesidir. An-
latımın kimseye benzememesi, sıradan olmamasıdır. Farklı, yeni ve alışılmışın dışında
olmaktır.
✔✔ Çok genç olmasına rağmen büyük bir başarıyla kendi sanat yolunu çizdi ve yepyeni
bir öykü tekniğiyle okurlarının karşısına çıktı.

Yalınlık (Sadelik)
Anlatımda süsten, gösterişten, söz sanatlarından, uzun cümlelerden uzak durul-
masıdır.
✔✔ Bu sabah güneş doğarken kuş sesleriyle uyandım.

Bu cümlede süslü, sanatlı ya da abartılı herhangi bir söyleyişe yer verilmediği için
yalın bir anlatım görülmektedir.

✔✔ Güneşin ilk ışıkları yeryüzünde titreyerek yayılırken aydınlık bir sabaha taze bir
çiçek neşesiyle uyandım.

Bir cümledeki altı çizili bölümlerde süslü ve sanatlı bir söyleyiş olduğu için yalınlıktan
(sadelikten) söz edemeyiz.

Özlülük
Az sözle çok şey anlatmaktır. Atasözleri ve özdeyişlerde bu özellik görülür.
✔✔ Yanlış, sonsuz şekillere girebilir; doğru ise yalnız bir türlü olur.
(J.J Rousseau)

✔✔ Araba devrilince yol gösteren çok olur. (Atasözü)

Tutarlılık
Anlatımda yer alan düşüncelerin birbirini desteklemesi, birbiriyle çelişmemesidir.

✔✔ Bir sanatçı, eserini oluştururken yaşadık-

larından yola çıkmalıdır. Bu, onun başarılı Parçadaki bölümler arasında çeliş-
olması için şarttır. Günümüzde edebiyat ki olduğu görülmektedir. Bu yüzden
dünyasında başarılı olan sanatçılara baktı- parçanın anlatımı tutarsızdır.
ğınızda onların kendi anılarından değil göz-
lemlerinden ve başkalarının yaşam öyküle-
rinden beslenerek yazdıklarını görürsünüz.

35
Etkileyicilik
Anlatımın okurun duygu ve düşüncelerinde iz bırakması, bakış açısını değiştirme-
sidir.

✔✔ Dün okuduğum romanı hatırladıkça gözlerim doluyor.

Doğallık
Anlatımın dilin doğallığına ve mantığına uygun şekilde içten, sıcak ve yapmacıksız
olmasıdır.

✔✔ Mühür gözlüm, seni elden

Sakınırım, kıskanırım.
Uçan kuştan, esen yelden
Sakınırım, kıskanırım.
Şair, bu dizilerde sevdiğine olan hislerini, dilin doğal yapısı ve halkın söyleyiş özel-
liklerine uygun bir şekilde samimi bir üslûpla anlatmıştır.

Yoğunluk
Anlatılanların derin anlamlı olması, anlam içinde anlam taşımasıdır.
Anlatımı yoğun olan metinlere, onları her okuyuşumuzda farklı bir anlam yükleye-
biliriz.

✔✔ Turgut Uyar’ın “Göğe Bakma Durağı” adlı şiirini her okuyuşumda şiirden farklı
anlamlar çıkarıyorum.
✔✔ Bu şairin her dizesi, farklı manalara kapı aralar.

Sağlamlık
Anlatımın ifade yönünden düzgün olması, dilin kurallarına uymasıdır.

✔✔ Gurbetten gelmişim, yorgunum hancı!



Şuraya, bir yatak ser yavaş yavaş... Dizeler, dil ve anlatım yönünden
Aman karanlığı görmesin gözüm! Türkçenin kurallarına uygundur.
Beyaz perdeleri ger yavaş yavaş...

36
İnandırıcılık
Anlatılanların olabilir izlenimi vermesidir.

✔✔ Sizi görmüyor muyum, dikkat! Trenlere çikolata yediriyorum.

Bunu her zaman yapıyorum, akılla oynamak yani...
Bu dizelerdeki altı çizili bölümler, inandırıcılıktan uzaktır.

Yüzeysellik
Ele alınan konunun ayrıntılara girilmeden, derinlemesine incelenmeden anlatılma-
sıdır.

✔✔ Toplumsal sorunlardan söz ettiği eserinde soruların altında yatan nedenlere hiç
değinmemiş.

DE STE K S ORU S U 2
Bir eleştirmen öyküyle romanı karşılaştırırken şöyle diyor: “Öykü, bir C vitami-
ni hapıysa roman, o hapa eş değerde bir kilo limonudur.”
Bu karşılaştırmadan aşağıdakilerin hangisi çıkarılabilir?
A) Romanın, okuyucuları öyküden daha çok etkilediği
B) Öyküde kişilerin daha ayrıntılı olarak anlatıldığı
C) Öykünün daha yoğun bir anlatımla oluşturulduğu
D) Öykü yazmanın daha çok çaba gerektirdiği
E) Romanda öyküye göre daha değişik konuların işlendiği
ÖSS 2007

Notlarım

37
II. BÖLÜM: CÜMLEDE ANLATIM VE ANLAM İLİŞKİLERİ
ANLATIMDA KANITLANABİLİRLİK

Öznel Anlatımlı Cümleler

Kişiden kişiye değişen, kişisel görüş ve duygu içeren, yoruma açık, kanıtlanama-
yan cümlelerdir.
✔✔ İlkbahar, tüm insanlara yaşama sevinci verir.
✔✔ İstanbul, dünyanın en güzel şehridir.

Nesnel Anlatımlı Cümleler

Kişiden kişiye değişmeyen, doğruluğu veya yanlışlığı ispatlanabilen cümlelerdir.
✔✔ İstanbul, dünyanın en kalabalık şehirlerindendir.
✔✔ İlkbahar gelince bu ağaçlar çiçek açar.

✱✱ Cümlede verilen yargının doğru veya yanlış olması, nesnelliği etkilemez.

DE STE K S ORU S U 3
(I) Önceleri yazınsal türlerin en etkilisinin roman olduğunu sanıyordum. (II) Son-
ra tiyatronun romandan daha güçlü, daha etkili bir tür olduğunu anladım. (III)
1940’lardan sonra da tiyatroya yöneldim. (IV) Peş peşe altı tiyatro eseri yaz-
dım. (V) Yazdıklarım, çok büyük bir ilgi gördü ve çeşitli sahnelerde oynandı.
Yukarıda numaralanmış cümlelerin hangilerinde nesnellik söz konusudur?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) II. ve V. D) III. ve IV. E) IV. ve V.
ÖSS 1994

CÜMLEDE ANLATIM ÖZELLİKLERİ

Doğrudan Anlatımlı Cümleler
Bir kişinin sözünü değiştirmeden o kişinin ağzından çıktığı şekliyle yansıtan cümle-
lerdir. Doğrudan anlatımlı cümlelerde aktarılan söz, genellikle tırnak içinde verilir.
✔✔ Atatürk: “Köylü milletin efendisidir.” demiştir.
✔✔ “Başarmak için daha çok gayret etmelisin.” dedi.
✔✔ “Yarın sizi ararım.” diye haber göndermiş.

✱✱ Bazı cümlelerde alıntı kısım, tırnak işareti içinde verilmeyebilir.

✔✔ Okuldan çıkınca kütüphaneye gidelim, dediler.

38
Dolaylı Anlatımlı Cümleler
Başkasına ait bir sözün değiştirilerek aktarıldığı cümlelerdir.
✔✔ Atatürk, köylünün milletin efendisi olduğunu söylemiştir.
✔✔ Başarmak için daha çok gayret etmemiz gerektiğini belirtti.
✔✔ Yarın bizi arayacağını ifade etmiş.
Destek
Noktası
Doğrudan anlatımlı cümlelerde yüklem “dedi, demiş, der, diyor...” şeklindeyken dolaylı
anlatımlı cümlelerde “söyle-, belirt-, ifade et-, dile getir-, vurgula-, açıkla-” şeklinde-
dir.

CÜMLEDE ANLAM İLİŞKİLERİ

Koşul (Şart) Cümleleri
Bir eylemin veya durumun gerçekleşmesinin başka bir eylem veya durumun ger-
çekleşmesine bağlı olduğu cümlelerdir. Bu cümlelerde koşul gerçekleşmezse yargının
gerçekleşmeyeceği belirtilir.

✔✔ Düzenli çalışırsan başarılı olursun.

Koşul Sonuç

✔✔ Ödevlerini yapınca dışarı çıkabilirsin.

Koşul Sonuç

✔✔ İki gün sonra ödemek üzere sana borç verebilirim.

Koşul Sonuç

✔✔ Sizinle gelirim ancak önce işlerimi bitirmeliyim.

Sonuç Koşul

✔✔ Seni gördükçe çocukluk yıllarımı hatırlıyorum.

Koşul Sonuç

✔✔ Ülkemizin kalkınması donanımlı insanların yetişmesine bağlı.

Sonuç Koşul

✔✔ Gayret gösterdik mi işleri yetiştiririz.

Koşul Sonuç

39
 Destek
Noktası
Koşul ilişkisi genellikle “-sa/-se, -ınca/ -ince, -dıkça/ -dikçe, -mak/ -mek üzere”
gibi ekler ve “yalnız, ancak” gibi sözcüklerle sağlanır.

Neden (Sebep) - Sonuç Cümleleri

“Geç yattığı için sabah erken kalkamadı.” cümlesinde iki yargı vardır. Birinci yar-
gı, kişinin geç yatması; ikinci yargı ise sabah erken kalkamamasıdır. Bu cümlede birinci
yargının, ikinci yargıda bildirilen durumun nedeni olduğu görülmektedir.
Yukarıdaki cümlede olduğu gibi bir eylemi ya da durumu neden ve sonuçlarıyla dile
getiren cümlelere “neden-sonuç cümlesi” denir.

✔✔ Aşırı yağışlar yüzünden her yeri sel bastı.

Neden Sonuç

✔✔ Düzenli çalışmadığı için sınavı kazanamadı.

Neden Sonuç

✔✔ Kitap okumayı çok seviyorum çünkü beni çok rahatlatıyor.

Sonuç Neden
Destek
Noktası
Neden - sonuç ilişkisi, cümleler arasında da kurulabilir. Bu tür sorularda cümle-
ler“neden (niçin)” sorusu sorularak okunursa neden - sonuç ilişkisi daha kolay tespit
edilebilir.
“(I) Bu hafta sonunu evde dinlenerek geçirdim. (niçin?) (II) Uzun bir süredir işle-
rimiz çok yoğundu.” cümleleri arasında bir neden - sonuç ilişkisi vardır. I numaralı
cümlenin nedeni, II. cümlede verilmiştir.

Notlarım

40
 Destek
Noktası
Sınavlarda neden - sonuç ilişkisi ile ilgili farklı soru tipleri vardır:
✱✱ İlişkinin sırasını soran sorular
✓✓.... hangisi, kendinden önceki yargının gerekçesidir?
✓✓.... hangisinde ikinci cümle, birinci cümlenin gerekçesidir?
Böyle sorularda cümleler “sonuç - neden” şeklinde sıralanır ve cümlelerin arası-
na “çünkü” sözcüğü getirilebilir.
(I) Bu sabah çok mutluyum. (II) Dışarıda hava, pırıl pırıl.
Sonuç Neden
Çünkü
✓✓.... hangisi, kendinden sonraki yargının gerekçesidir?
✓✓.... hangisinde birinci cümle, ikinci cümlenin gerekçesidir?
Bu tip sorularda cümleler “neden - sonuç” şeklinde sıralanır.
I. cümle II. cümle
Neden -dığı için Sonuç
Telefonunun şarjı bitti, şimdi ona ulaşamıyorum.
Neden Sonuç
... bittiği için

✱✱ İlişkinin sayısını soran sorular

Böyle sorularda bir cümlenin sonucu, başka bir cümlenin nedeni durumundadır.
Hava bunaltıcıydı, camı açtık, dışarının gürültüsü sınıfa doldu.
Neden Sonuç Sonuç
Neden

Notlarım

41
 DE STE K S ORU S U 4
(I) Öğrenmeyi öğrenme adı verilen sürecin temeli, merakla ve merak edilen şeyi
tecrübe etmekle başlar. (II) Farklı yaş gruplarındaki kişilerin ilgi duydukları şey-
ler değiştiğinden edindikleri bilgilerle onlara ulaşma yolları da farklılık gösterir.
(III) Örneğin çocukların oynayarak, dokunarak ulaştıkları yeni bilgiler belleklerin-
den kolay kolay silinmez. (IV) Yetişkinlikteki kalıcı bilgiler ise görerek, okuyarak,
araştırarak kazanılır. (V) Fakat bu iki öğrenme düzeyinde dikkati çeken ortak
yön, merak ve keşfetme arzusudur.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisinde neden-sonuç ilişkisi var-
dır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

Amaç - Sonuç Cümleleri

Yargının hangi amaçla yapıldığının veya yapılacağının açıklandığı cümlelerdir.

✔✔ Şiirini okumak üzere sahneye çıktı.

amaç sonuç

✔✔ Yeni bir iş kurmak için başka yere taşındı.

amaç sonuç
✔✔ Başarılı olayım diye gece gündüz çalışıyor.
amaç sonuç

✔✔ Ankara’ya arkadaşlarımı görmeye geldim.

amaç sonuç
Destek
Noktası
“Neden - sonuç cümleleri” ile “amaç - sonuç cümleleri”ni birbirine karıştırmamak
gerekir çünkü bunlar, yargı bakımından farklı cümlelerdir. Neden - sonuç bildiren cü-
melerde her iki yargı arasına “-den dolayı, -dığı için, nedeniyle” gibi ifadeler getire-
biliriz. Amaç bildiren cümlelerde ise her iki yargının arasına “amacıyla, maksadıyla”
ifadesini getirebiliriz.
✔✔ Geç kaldı, otobüsü kaçırdı.
neden sonuç
(Geç kaldığı için otobüsü kaçırdı.)
✔✔ Zayıflamak için sabahları yürüyüşe çıkıyor.
amaç sonuç
(Zayıflamak amacıyla sabahları yürüyüşe çıkıyor.)

42
Yorum Bildiren Cümleler
Herhangi bir konu hakkında konuşan kişinin söylediklerine kendi duygu, düşünce ve
beğenilerini katmasıyla oluşan cümlelerdir. Bu cümleler, öznel yargılar içerir.

✔✔ Sanatlı bir söyleyişe yer vermesi, eserin kurgusundaki başarıyı gölgelemiş.

✔✔ Sözcük seçimindeki titizlik, şiire apayrı bir hava katmıştır.

Değerlendirme Cümleleri
Belli bir sanatçı, eser veya olayı tanıtma amacı taşıyan, bunların olumlu ya da
olumsuz yönlerini ortaya koyan cümlelerdir.

✱✱ Belli bir yapıt veya sanatçıdan söz etmeyen genel yargılar, değerlendirme cüm-
lesi olarak kabul edilmez.

✔✔ Yazarın deyim ve atasözlerine sıkça başvurması, anlatımın zenginleşmesini sağ-

lamış.
✔✔ Betimlemelerin gereksiz yere uzatılması, okurun ilgisinin dağılmasına yol açıyor.

Karşıtlık Bildiren Cümleler

Bir durum, olay ya da varlığın karşıt durumlarını aynı cümlede ifade eden yargı-
lardır.
✔✔ Evde çok uslu ama okula gidince ortalığı birbirine katıyor.
✔✔ Dünyanın bir yanı aşırı kilolu insanlarla doluyken diğer yanı açlıktan ölmemek için
mücadele ediyor.
✱✱ Karşıtlık ilgisi “ama, fakat, oysa, ne var ki, ne...ne..” vb. bağlaçlarla sağlanabilir.

DE STE K S ORU S U 5
(I) Bu yapıt, romantik romanın bütün özelliklerini taşımaktadır. (II) Romandaki
olaylar bilinçli olarak seçilmemiştir. (III) Romancı olayları istediği biçimde geliş-
tirmek için rastlantılardan büyük ölçüde yararlanmıştır. (IV) Olayları öyküle-
yişteki neden-sonuç kopukluğuna karşın, kişilerin konuşmalarını yansıtmadaki
başarısı romanın en güçlü yanlarından biridir. (V) Kişiler, kültür düzeylerine
uygun biçimde konuşturulmuştur.
Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisinde, sözü edilen yapıtın “hem
olumlu hem de olumsuz” yönleri bir arada verilmiştir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÖSS 2002

43
III. BÖLÜM: CÜMLEDE DUYGU VE DÜŞÜNCE
Karşılaştırma Cümleleri
En az iki kavram, varlık, durum veya olay arasındaki benzerlik ya da farklılıkların
ortaya konmasıdır.
✱✱ Karşılaştırma cümlelerinde “en, daha, göre, ise, kadar” göbi sözcükler kullanılır.

✔✔ Bugün ben de senin kadar yoruldum.

✔✔ Benim yazım arkadaşlarımınkinden güzel.
✔✔ Sen daha güzel resimler çiziyorsun.
✔✔ Okulun en başarılı öğrencisi oydu.
✔✔ Hava bugün düne göre daha soğuk.
✔✔ Benim boyum kısa, kardeşiminin boyu ise uzun.

Aşamalı Durum Bildiren Cümleler

Bir durumun bir zaman dilimi içerisinde gösterdiği düzenli artış ya da azalışı or-
taya koyan cümlelerdir. Bu cümlelerde söz konusu durum, aşama aşama gerçekleşir.

✔✔ Sınav yaklaştıkça heyecanlanıyorum.

✔✔ Çocuklar, gün geçtikçe buraya alışıyor.

✱✱ Aşamalı durum bildiren cümlelerde “günden güne, gün geçtikçe, gitgide, her geçen
gün” gibi ifadeler yer alır.

Hayıflanma Cümleleri
Bir kimsenin yapmadığı bir işten veya kaçırdığı bir fırsattan dolayı hissettiği
üzüntü ve pişmanlığı dile getiren cümlelerdir.

✔✔ Boşa geçirdiğim yıllara öyle yanıyorum ki şimdi!

✔✔ Ne olurdu şu sınava zamanında çalışsaydım!
✔✔ Dedemi son günlerinde yalnız bırakmamalıydım.

Yakınma Cümleleri
Bir olay, durum ya da kişi ile ilgili olumsuzluğu şikâyet yoluyla dile getiren cümlelerdir.

✔✔ Yan komşumuz, her zaman yüksek sesle müzik dinler.

✔✔ Belediye düzgün çalışsa da şu çöp yığınlarından kurtulsak.
✔✔ Bir kere olsun odanı topla da çık evden.

44
Varsayım Cümleleri
Gerçekleşmemiş bir durum ya da eylemi, olmuş gibi kabul eden (varsayan ) cüm-
lelerdir.

✔✔ Diyelim ki istediğin bölümü kazandın.

✔✔ İstediğin bir şehirde yaşadığını düşünelim.

✱✱ Varsayım cümlelerinde “farz edelim, tut ki, kabul et, bir an için, varsayalım” gibi
ifadeler kullanılır.

Olasılık (İhtimâl) Cümleleri

Gerçekleşip gerçekleşmeyeceği kesin olarak belli olmayan bir durum veya olayın
gerçekleşebilme durumunu ifade eden cümlelerdir.

✔✔ Bu akşam yağmur yağabilir.

✔✔ Belki ben de sizinle gelirim.
✔✔ Herhâlde akşama burada olurlar.

✱✱ Olasılık cümleleriden genellikle “galiba, belki, sanırım, herhâlde, -ebil” gibi ifadeler
yer alır.

Sezgi -Tahmin Cümleleri

Bir durum ya da olgunun önceden kestirildiğini (sezildiğini) ifade eden cümlelerdir.

✔✔ Bu konuda o da bana hak verir.

✔✔ Arayan kız kardeşim olmalı.

Öneri (Tavsiye) Cümleleri

Bir problemi çözmek veya daha iyi sonuçlar elde etmek için tavsiyede bulunan
cümlelerdir.

✔✔ Kitabın sonuna anlamı bilinmeyen kelimelerle ilgili bir sözlük eklendiğinde kitap
daha kullanışlı olur.
✔✔ Dersi derste dinlesen sonrasında böyle yorulmazsın.

45
Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümleleri
Bir kimseyi veya bir şeyle ilgili olarak belirli şart, olay veya görüntülere daya-
narak önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz yargıları, peşin hükümleri ifade eden
cümlelerdir.

✔✔ Bu filmi gişe rekorları kırar. (Olumlu ön yargı)

✔✔ Ablam bu sene de okul birincisi olur. (Olumlu ön yargı)
✔✔ Yakında onu işten atarlar. (Olumsuz ön yargı)
✔✔ Görürsün bak, bu işi de eline yüzüne bulaştıracak. (Olumsuz ön yargı)

Sitem Cümleleri
Birine duyulan kırgınlığı dile getiren cümlelerdir. Sitem cümleleri, öfke ve küskün-
lük anlamı taşımaz; sevilen kişinin davranışından duyulan gücenmeyi belirtir.

✔✔ Buralara kadar gelmişsin de bize uğramadan çekip gitmişsin.

✔✔ İnsan en yakın arkadaşını böyle bir günde aramaz mı?
Destek
Noktası
Sitem cümleleri ile yakınma (şikâyet) cümleleri birbirine karıştırılmamalıdır. Si-
tem cümleleri, sevdiğimiz birine olan kırgınlığı; yakınma cümleleri ise bir durumdan
ötürü duyduğumuz rahatsızlığı ifade eder.

Azımsama Cümleleri
Herhangi bir şeyin maddi yönden az olduğunu belirten cümlelerdir. Azımsamada
maddi bir değeri az bulma anlamı vardır.

✔✔ Ay sonunu bu kadarcık parayla mı getireceğiz?

✔✔ Bu yemek bırakın misafirleri, bana yetmez.

Küçümseme Cümleleri
Herhangi bir kişinin hafife alındığını, ona tepeden bakıldığını ifade eden cümlelerdir.
✔✔ Beni satrançta yeneceğini sanıyor zavallı.
✔✔ Sen benim çırağım bile olamazsın.
Destek
Noktası
Azımsama ve küçümseme cümleleri, birbirine karıştırılmamalıdır.
➦➦ Azımsama ⇒ Maddi bir değeri yetersiz bulma
➦➦ Küçümseme ⇒ Bir insanı yetersiz bulma, hor görme

46
Kanıksama (Kabullenme) Cümleleri
Tekrarlanan bir duruma alışıldığını ve artık tepki gösterilmediğini ifade eden cüm-
lelerdir.
✔✔ Eskiden, duyarsız sürücülerin kabalıklarına daha çok kızardım.
✔✔ Sokak satıcılarının gürültülerine rağmen uyuyabiliyorum.

Yadsıma Cümleleri
Söz konusu bir durumu kabul etmeme, inkâr etme anlamı taşıyan cümlelerdir.
✔✔ Bütün bunları ben mi söylemişim?
✔✔ Duvardaki yazıları ben yazmadım.

Yadırgama Cümleleri
Bir kimse, durum veya olaya alışılamadığını, bunların kabullenilmediğini ifade eden
cümlelerdir.
✔✔ Yeni evlerine bir türlü alışamadı, hâlâ eski mahallesini ve komşularını özlüyor.
✔✔ Arkadaşının bu garip hâllerine bir anlam veremiyor; onu yadırgıyordu.

Tasarı Cümleleri
Kişinin gelecekte yapacakları ya da yapmak istedikleri ile ilgili plânlarını ifade
eden cümlelerdir.
✔✔ Bütün şiirlerimi bir kitapta toplamayı düşünüyorum.
✔✔ Bu yaz, tatilimi Ege’de geçireceğim.

Övme - Yüceltme Cümleleri (Beğenme Cümleleri)

Bir insanın, bir varlığın olumlu, güzel yönlerini belirten cümlelerdir.
✔✔ Bu projeyi kimse bu kadar kısada sürede bitiremezdi.
✔✔ Yemekler harika görünüyor, ellerinize sağlık!

Özlem Bildiren Cümleler

Geçmişte yaşanan günlere geri dönme ya da ayrı kalınan kişilere veya yerlere
kavuşma isteğini anlatan cümlelerdir.
✔✔ Şimdi ailemin yanında olmak vardı.
✔✔ Çocukluk yıllarına dönmek mümkün olsaydı!

Çaresizlik Bildiren Cümleler

Bir durumun içinden çıkılamadığını, ne yapılacağının bilinmediğini, söz konusu prob-
leme yönelik bir çıkar yol bulunamadığını ifade eden cümlelerdir.
✔✔ Ne yapacağımızı bilemedik, hepimizin eli böğründe kaldı.
✔✔ Ölüm bu, herkesin başında; uyudun uyanamadın olacak.

47
Tekdüze (Monoton) Durum Bildiren Cümleler
Bir durum, olay ya da olgunun hiç değişmediğini, aynı durumun sürüp gittiğini ifade
eden cümlelerdir.
✔✔ Her sabah balkonda kahve içer.
✔✔ Her gün sabah aynı saatte dükkânı açar, akşam aynı saatte kapatırdı.
✔✔ Yıllardır tatilde bu kasabaya geliyoruz.

Eşitlik / Eşitsizlik Bildiren Cümleler

En az iki şeyin nicelik veya nitelik yönünden aynı olduğu cümlelerde eşitlik, farklı
olduğu cümlelerde ise eşitsizlik söz konusudur.
✔✔ Galatasaray’la Fenerbahçe berabere kaldı. (eşitlik)
✔✔ Simitimin yarısını arkadaşıma verdim. (eşitlik)
✔✔ Bana verilen harçlık, ablamınkinden azdı. (eşitsizlik)
✔✔ Eşyaların çoğunu babası, birazını da kendisi taşıdı. (eşitsizlik)

Pişmanlık Bildiren Cümleler

Yapılan yanlış bir davranıştan veya söylenen kötü bir sözden dolayı duyulan üzün-
tüyü dile getiren cümlelerdir.
✔✔ Keşke ona bu kadar ağır konuşmasaydım.
✔✔ Senin aklına uyup bu işlere hiç buluşmamalıydım.

Eleştiri Cümleleri
Bir kimsenin, eserin, olayın veya durumun olumlu ya da olumsuz yönlerini ortaya
koyan cümlelerdir.
✔✔ Yazarın oldukça akıcı ve canlı bir dili var.
olumlu eleştiri
✔✔ Eserin sıradan ve tatsız bir anlatımı olduğu görülüyor.
olumsuz eleştiri

Öz Eleştiri Cümleleri
Kişinin kendi davranışlarına yönelik ortaya koyduğu eleştirileri içeren cümlelerdir.
✔✔ Düşünmeden konuştuğum için insanların kalbini kırıyorum.
✔✔ Çok plânsız olduğum için işlerimi yetiştirmekte hep zorlanıyorum.

Beklenti Cümleleri
Gerçekleşmesi umulan durum, davranış ve işleri ifade eden cümlelerdir.
✔✔ Bu sene sınavı kazanacağımı düşünüyorum.
✔✔ İşleri zamanında yetiştireceğimizi umuyoruz.

48
✱✱ Gerçekleşmiş beklenti: Kişinin gerçekleşmesini beklediği durumun olumlu sonuçlan-
masıdır.
✔✔ Bu sene sınavı kazanacağımı biliyordum.
✔✔ İşleri zamanında yetiştireceğimizin farkındaydık.

✱✱ Gerçekleşmemiş beklenti: Kişinin beklentisinin boşa çıkmasıdır. Gerçekleşmediği

kesin olan beklentidir.
✔✔ Bu sene sınavı kazanacağımı düşünüyordum.
✔✔ İşleri zamanında yetiştireceğimizi umuyorduk.

DE STE K S ORU S U 6
Bir yazar şöyle diyor: “Düşüncenin canı kısa sözde, onun yoğun anlatımındadır.”
Bu cümlede anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?
A) Derinliği olmayan düşünceler daha kolay anlaşılabilir.
B) Güçlü anlatım, sağlam bir düşünce yapısı gerektirir.
C) Bir düşünceyi özetlerken ana noktalar üzerinde durmak gerekir.
D) Sözü uzatmak, anlatımı gereksiz sözlerle doldurmak düşünceyi gölgeler.
E) Kısaltılarak anlatılan bir düşünceyi, hemen herkes anlayabilir.
ÖSS 2005

DE STE K S ORU S U 7
Aşağıdakilerin hangisinde verilen dizelerde düşsel öğeler yoktur?
A) Bir tren gelir her gün bu saatte
Aralıksız öter düdüğü
B) Yağmur ana, yeşil yünden
Örmüş tarlanın hırkasını
C) Bir rüzgâr esiyor dağlardan ovaya doğru
Okşayarak ağaçları, otları
D) Tanı beni, her mektupta yumak yumak
Rüzgârla pullayıp gönderdiğim bulut
E) Sesin gömlek yerine asılı balkonumda
Her zaman yıkanmış, her zaman ıslak
ÖSS 2002

49
DE STE K S ORU S U 8
(I) Bugünlerde bazı eleştirmenler tarafından şiirin, şiirimizin geçmişe göre ge-
rilediği iddia ediliyor. (II) Hatta günümüzde büyük şairlerin de artık çıkmadığı,
insanları derinden etkileyen güçlü şiirlerin de yazılmadığı söyleniyor. (III) Ben bu
iddialara ve onun delillerine inanmadığım gibi aslına bakılırsa inanmak da istemi-
yorum. (IV) Fakat bu iddiayı hazırlayan pek çok nedenin sorgulanmasını ve konu-
nun mutlaka aydınlığa kavuşturulmasını istiyorum. (V) Aslında roman ve öyküde
ortaya çıkan çalışmaların niceliksel artışı düzyazıyı ön sıraya taşımışa benzi-
yor. (VI) Şiirde ise niceliksel artışın onun niteliğine katkı sağlaması her zaman
mümkün olmamasına rağmen bu alanda bir gerileme varmış gibi görünüyor.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangilerinde çıkarım yapılmıştır?
A) I. ile II. B) II. ile III. C) III. ile IV. D) IV. ile V. E) V. ile VI.
YGS 2016

DE STE K S ORU S U 9
(I) Uykusuzluk hastalığı; uykuya dalmada sorun yaşama, uyuduktan kısa bir süre
sonra uyanıp yeniden uykuya dalamama, ışığa aşırı duyarlı olma ve uykuda din-
lenememedir. (II) Teşhisi için henüz tıbbi bir test kullanılmasa da sıklıkla rast-
lanan hastalıklardandır. (III) İlerleyen yaşlarda ortaya çıkma ihtimali artan bu
hastalık, gençlerde de görülebilmekte ayrıca kadınlarda erkeklere oranla iki
kat fazla ortaya çıkmaktadır. (IV) Uykusuzluk hastalığı; hafıza problemleri, si-
nirlilik ve dikkat dağınıklığı gibi sorunlara yol açmaktadır. (V) Uzun yıllar hasta-
lığın başlıca nedeninin tansiyon ve stres olduğu düşünülmüşse de son araştır-
malar, hastalığın ortaya çıkmasında fizyolojik ve psikolojik pek çok etkenin
olabileceğini göstermektedir.
Bu parçada “uykusuzluk hastalığı”yla ilgili olarak aşağıda verilenlerden han-
gisi yanlıştır?
A) I. cümlede bir tanım yapılmıştır.
B) II. cümlede bir nedenden söz edilmiştir.
C) III. cümlede saptamaya yer verilmiştir.
D) IV. cümlede yarattığı etkiler sıralanmıştır.
E) V. cümlede güncel bilgilere değinilmiştir.
YGS 2017

50
D E S T E K S O R U S U 10
I. Anadolu’da kilim dokuma esnasında yapılan bazı hatalar özellikle düzeltilmez.
II. “Bir yanlış, bir nakış.” sözü bu hatalardan doğan özgün buluşları dile getirir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu iki cümlede ifade edilenleri doğru bir biçimde
birleştirmiştir?
A) Anadolu’da kilim dokuma sürecinde ortaya çıkan hataların ısrarla tekrar-
lanması, yapılan hataların özgün desenler ortaya çıkardığına yönelik eski bir
inanışa dayandırılmaktadır.
B) Anadolu’da kilim dokurken yapılan bazı hataların kasten düzeltilmemesi, ya-
pılan her yanlışın özgün bir nakışın üretilmesini sağladığına yönelik bir sözle
çelişmektedir.
C) Anadolu’da kilim dokurken yapılan hataların bile isteye göz ardı edilmesi, bu
hataların azaltılmasının bizi özgün buluşlara yönelteceğini öneren bir söz-
den kaynaklanmaktadır.
D) Yapılan bazı yanlışların özgün bir buluş veya nakışın önünü açtığına inanıldığı
için Anadolu’da kilim dokurken yapılan bazı hatalar kasıtlı olarak düzeltil-
mez.
E) Anadolu’da kilim dokurken özgün buluşlara ulaşabilmenin yolu olarak kulla-
nılan yöntemler, el sanatlarıyla ilgili bazı genellemeler yapılmasına neden
olmuştur.
ÖRNEK TYT 2017

D E S T E K S O R U S U 11
I. Yazar, eserlerinde gelenekle arasına bir mesafe koymaktansa bu birikime,
yaşadığı döneme özgü bir pencereden bakmayı tercih ediyor.
II. Yazarın hiçbir edebiyat geleneğine bağlanmayışı, onu çağdaşı yazarlardan
ayıran önemli bir özellik olarak ön plana çıkıyor.
III. Yazar, bu kitabıyla kendinden önce üretilen eserleri okumanın bir özgünlük
sorununa yol açmayacağını herkese kanıtlıyor.
IV. Yazar, tarihin kendisine aktardığı seslere kulak tıkamıyor ancak onları ken-
di döneminin gerçekliğinin süzgecinden geçiriyor.
V. Yazarın kendi olma sorununu tartıştığı bu kitapta, yüzünün düne değil yarı-
na dönük olduğu açık bir biçimde gözlemlenebiliyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangileri anlamca birbirine en yakındır?
A) I ve III B) I ve IV C) II ve IV D) III ve V E) IV ve V
TYT 2018

51
D E S T E K S O R U S U 12
I. Uyku esnasında solunum sıklığının ve kalp atış hızının düşmesi, vücuda pom-
palanan kan basıncını azalttığından uykudayken daha fazla üşürüz.
II. Özellikle iki üç aylık bebeklerde, uyurken değişen vücut sıcaklığına bağlı ola-
rak ortaya çıkan ani ölümler, günümüzde yaygın olarak görülmektedir.
Yukarıda verilen II numaralı cümleyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi
söylenebilir?
A) I. cümlede ifade edilen konuyla çelişen farklı bir durumdan söz edilmektedir.
B) I. cümlede anlatılan durumun sebep olduğu bir olumsuzluktan bahsedilmektedir.
C) I. cümledeki olgunun, çocukları neden daha fazla etkilediği açıklanmaktadır.
D) I. cümlede belirtilen olgunun her bireyde gerçekleşmediği örneklenmektedir.
E) I. cümlede değinilen düşüncenin bilimsel olarak kanıtlandığı gösterilmektedir.
TYT 2019

D E S T E K S O R U S U 13
Çocuk, aklının doğal işleyişi sonucu her an ortaya çıkan tuhaf sorulardan birine
yanıt bulma amacıyla gerçekleştirdiği her samimi girişim sayesinde, o amacın
sonucuyla kıyaslanamayacak oranda kalıcı kazanımlar edinir.
Bu cümlede çocuklarla ilgili olarak asıl anlatılmak istenen aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Tuhaf sorular sorma davranışlarının çocuklarda istemsiz biçimde gerçek-
leştiği
B) Merak ettikleri konunun iç yüzünü öğrendikleri sürece bilgi birikimlerinin
arttığı
C) Kendi hâllerine bırakıldıklarında tuhaf sorular sorma alışkanlıklarının sona
erdiği
D) Cevabını samimi biçimde merak ettikleri soruların yetişkinlerce cevaplandı-
rılması gerektiği
E) Sorularına cevap arayışlarının gelişimleri üzerinde cevaplardan daha etkili
olduğu
TYT 2019

52