BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 8: Bireysel Teknolojinin Dönüşümü
Giriş
Bilgi ve iletişim teknolojileri alanında gerçekleşen
yenilikler yaşamda büyük değişim ve dönüşüme neden
olmaktadır. Uzunca bir süredir insan hayatının birer parçası
hâline gelen internet başta olmak üzere, mobil cihazlar,
giyilebilir teknolojiler, sanal gerçeklik, robotik, yapay zekâ
ve üç boyutlu yazdırma teknolojileri bulundukları
pozisyonları genişletip derinleştirmiştir.
Giyilebilir Dijital Donanımlar
Günümüzde saatler, küpeler, bileklikler, ayakkabılar,
giysiler veya gözlüklerin içine sığdırılabilen girdi, işlem ve
çıktı birimleri sayesinde bu donanımlar özelleştirilmiş
işlevler kazanmıştır. Bu işlevler insan hayatını
kolaylaştırmakla birlikte bireye ilişkin önemli verileri
toplayabilir özellik de kazanmıştır.
Giyilebilir Dijital Donanımların Sunduğu Olanaklar
Giyilebilir dijital donanımlar sayesinde bireylerin sağlık ve
spor gibi olguları bireysel ve gerçek zamanlı veriler
aracılığıyla takip etmeleri artık olanak kazanmıştır.
Günümüzde hâlihazırda bulunan uygulamalar sayesinde
kalp ritmi, vücut ısısı, oksijen satürasyonu, solunum
etkinliği gibi veriler kolaylıkla toplanıp işlenebilmektedir.
Ayrıca hassas sensörler aracılığıyla özellikle yaşlı bireylere
yönelik geliştirilmiş düşme sezme ve önleme uygulamaları
da gerçekleştirilmektedir. Giyilebilir teknolojilere yönelik
hazırlanan yazılımlar, topladıkları verilerin sunumu
konusunda da mesafe almışlardır.
Giyilebilir dijital teknoloji ürünü olarak
sınıflandırılabilecek saat, bileklik ve gözlük gibi
donanımlar akıllı telefonlarla bağlantı hâlinde kalıp arama
yanıtlama, mesaj okuma, mesaj yazma veya hava durumu
bilgisini alma gibi temel sosyal ihtiyaçları daha az eforla
karşılamayı olanaklı kılmaktadır.
Sanal ve artırılmış gerçeklik de giyilebilir dijital teknoloji
ürünlerinin ek işlevlerle donatılmasını sağlayan önemli bir
alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Her geçen gün
gelişmeye devam eden sanal ve artırılmış gerçeklik
uygulamaları giyilebilir dijital cihazları kontrolcü olarak
kullanabildiği gibi görüntü ve ses iletimi için de
kullanabilmektedir.
Kontrolcü; kullanıcıdan aldığı komutları veriye dönüştürüp
ilgili cihaza yönlendiren araçtır.
Sensör; bulunduğu ortamdaki olayları veya değişiklikleri
tespit ederek verileştirilebilen aygıttır.
Giyilebilir Dijital Donanımları Gelecekte Neler
Bekliyor?
Giyilebilir dijital teknolojilerin henüz tam olgunlaşmamış
hâliyle bile bireysel bağlamda hayatı birçok boyutuyla
kolaylaştırdığı söylenebilir. Birtakım sınırlılıklara sahip
olmakla beraber değişen ve dönüşen teknolojiden çok
etkilendikleri de açıktır. Giyilebilir dijital teknolojinin
getirdiği her yeniliğin bireysel yaşamı değiştirip
dönüştürdüğü düşünüldüğünde bu teknolojilerin
dönüşümde sahip oldukları potansiyelin önemli
sayılabileceği göze çarpmaktadır.
Giyilebilir teknolojilerin özellikle uzun süreli kullanımının
insan sağlığına etkisi hâlen araştırılmaya muhtaç bir
konudur.
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamaları
Metaverse; bireylerin sanal temsilleri aracılığıyla hem
kendi aralarında hem de sanal nesnelerle etkileşime
girebildiği dijital sanal ortamlardan oluşan ağdır.
Artırılmış gerçeklik, gerçek dünyanın dijital olarak
oluşturulmuş grafik ve seslerle birleştirilerek sunulması
olarak tanımlanabilir. Gerçek dünyadan alınan görüntü ve
seslerin dijital görüntü ve seslerle zenginleştirilmesi ya da
değiştirilmesi söz konusudur.
Sanal gerçeklik ise kullanıcılarını gerçek dünyadan
mümkün olduğunca koparıp onlara dijital olarak
oluşturulmuş sanal bir dünyada olma hissini yaşatmayı
amaçlamaktadır. Sanal gerçeklikte kullanıcının
deneyimlediği görüntü ve ses gibi duyusal girdiler tamamen
bilgisayar kaynaklıdır.
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamalarının Temel
Ögeleri
Artırılmış ve sanal gerçeklik deneyiminin yaşanması
donanım ve yazılım olmak üzere iki temel ögeye
dayanmaktadır. Bu ögelerin ilki olan donanımın görevi hem
kullanıcıya görüntü ve ses gibi duyusal girdiler sağlamak
hem de üzerlerindeki sensörler aracılığıyla kullanıcı
davranışlarını toplamaktır. Günümüzdeki sanal ve
artırılmış gerçeklik donanımları genellikle ikili (stereo)
görüntü sunan mercekli ekranlar, hoparlörler, hareket
sensörleri, mikrofonlar ve kameralara sahiptir. Böylelikle
kullanıcı davranışlarının yanı sıra gerçek dünyadan görüntü
ve ses gibi verileri de alabilmektedirler.
Artırılmış ve sanal gerçekliğin yazılım bileşeni de oldukça
önemlidir. Sözü edilen donanım bileşenlerinin işlevleri
büyük ölçüde yazılımın işlevlerine bağlıdır. Ortaya çıktığı
ilk yıllarda artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarına
ilişkin sınırlı çeşitlilikte yazılım olsa da özellikle dijital
oyun motorları gibi yazılım geliştirme araçları sayesinde
söz konusu uygulamalara yönelik yazılım sayısı hızla
artmaktadır. Ayrıca gelişen işlemci ve bellek kapasiteleri de
bu alanda her geçen gün daha karmaşık ve etkili sanal
gerçeklik deneyimlerinin sunulmasına olanak tanımaktadır.
Artırılmış ve sanal gerçekliğe ilişkin hem donanım hem de
yazılımların büyük bir ivmeyle gelişmesi, dönüşüm
sürecinde her geçen gün bireysel yaşamın daha büyük
parçası durumuna gelmelerini sağlamaktadır.
Çözünürlük; bir veri setinin sahip olduğu ayrıntı miktarıdır.
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamalarının Geleceği
Görüldüğü üzere teknolojik olarak henüz emekleme
aşamasındayken bile kendine çok yoğun bir kullanım alanı
bulan artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 8: Bireysel Teknolojinin Dönüşümü
gelecekte bireysel yaşamın büyük bir parçası olacağı
düşünülmektedir. Donanımlardaki çeşitlilik, işlem gücü,
sensör hassasiyeti ve bellek kapasitesinin artmasıyla
birlikte kullanılabilir olacak uygulamaların günümüzdekine
oranla çok daha etkili ve verimli deneyimler sunacağı
söylenebilir.
Artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının beraberinde
getirdiği birtakım sınırlılıklar da bulunmaktadır. Öncelikli
olarak hâlen pahalı cihazları gerektiriyor olmaları,
yaygınlaşmalarının önünde önemli bir engeldir. Diğer
taraftan üzerlerindeki sensörler aracılığıyla çok yoğun ve
yüksek çözünürlüklü özel nitelikli kişisel veri toplayabilme
becerileri bireysel veri güvenliği sorununu gündeme
getirmektedir.
Robotik Teknoloji Uygulamaları
Robot; kendinden istenilen çeşitli görevleri yerine
getirmesi için insanlar tarafından gerekli teknolojiye uygun
materyallerin kullanımıyla yapılmış, cihazlarla donatılmış
ve programlanmış otomatik araçlar olarak açıklanabilir.
Robotlar insan eliyle yapılmış olmalarına rağmen
kendilerine verilen görevleri insan yardımı olmadan
yapmaktadır.
1977 yılında Sokora tarafından ilk ev robotunun yapılması
robot teknolojisinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir.
1990 yılında geliştirilen yarı otonom robotikleri ifade
etmek için kullanılan iRobot teknolojisinin ardından
robotların uzayın keşfi ve zorlu cerrahi işlemler için
kullanılması, 2004 yılında endüstriyel robotik kolların
icadıyla üretim sisteminde yaşanan devrim, robot
teknolojisinin kendi tarihi içerisindeki dönüm noktaları
olarak açıklanmaktadır.
İlk kez 20. yüzyılda Asimov tarafından robot kelimesinden
türetilerek kullanılan robotik kavramı, “temelde insanlara
hizmet etmek ve yaşamlarını kolaylaştırmak amacıyla
çeşitli alanlarda kullanılabilecek düzeyde insanımsı
robotların tasarlanması ve geliştirilmesi” olarak
tanımlanmaktadır.
Eğitsel Robotik Teknoloji Uygulamaları
Eğitsel robotik uygulamalarıyla robotik kodlama
kapsamında matematik, fen, teknoloji ve mühendislik
alanlarında disiplinler arası yönelimlerle akıllı davranış
modelleri ve robotik çalışmaları gerçekleştirilmektedir.
STEM (Science, Technology, Engineer, Math);
öğrencilerin fen ve matematik alanlarından edindikleri
bilgileri mühendislik ve teknolojiyle birleştirerek
disiplinler arası bir çalışmayla kullanmasının amaçlandığı,
öğrencilerin eleştirel, üst düzey ve yaratıcı düşünme,
problem çözme gibi becerilerinin geliştirilmesinin
hedeflendiği yaklaşımdır.
Robotik Teknoloji Uygulamalarının Bugünü ve Geleceği
Endüstri 4.0 dönemine geçiş, yapay zekâ ve robotik alanına
yönelik ilgi ve eğilimi de artırmıştır. Yaşadığımız dijital
dönüşüm günümüzde elektronik ve otonom sistemlerin
zamanla insan faktörünün önüne geçmesinin ve robotik
sistemlerin üretim süreçlerinde giderek daha fazla yer
edinmesinin önünü açmıştır.
Şimdilerde robotik sistemler pahalı teknolojiler olup hayata
geçirilebilmesi için görece maliyeti yüksek yatırımlara
ihtiyaç duymaktadır.
Yapay Zekâ Teknolojileri
İnsanlığın otomatik makineler icat etme denemeleriyle
başlayan yapay zekâ serüveni, 1956 yılında ABD’de
düzenlenen Darthmouth Konferansı’nda yapay zekâ
alanındaki ilk ciddi adımı atan John McCarthy ile
başlamıştır. Yapay zekânın mucidi kabul edilen John
McCarthy yapay zekâ (Artificial Intelligence-AI)
kavramını, “zeki makinalar ve zeki bilgisayarlar yapmanın
mühendisliği” olarak tanımlamaktadır. Bir bilgisayarın ya
da makinanın “insan davranışlarına özgü olarak kabul
edilen akıl yürütme, yorum yapma, problem çözme gibi üst
seviye bilişsel beceriler göstermesi” yapay zekâyı
tanımlayan özellikler arasındadır. İnsan yaşamı içerisinde
yer edinmiş çok sayıda teknolojik cihazın çalışma
prensibini oluşturan yapay zekânın alt dallarını; yapay sinir
ağları, bulanık mantık, tavlama benzetimi, uzman sistemler,
bilgisayarlı görme, genetik algoritmalar, konuşma tanıma,
kaotik modelleme ve robotik olarak sıralamak mümkündür
Türkiye’de yapay zekâ çalışmaları 1990 yılında İstanbul
Teknik Üniversitesinde yapılan ilk beş eksenli robot ile
başlamış, ilk sınai robot imali ise 1994 yılında
gerçekleştirilmiştir.
Yapay Zekâ Türleri ve Özellikleri
Yapay zekânın farklı türlere ayrıldığı görülmektedir; yapay
dar zekâ; yapay genel zekâ ve yapay süper zekâ olarak
adlandırılmaktadır.
Algoritma kavramı yapay zekânın çekirdeğini
oluşturmaktadır.
“Makine öğrenmesi”, bilgisayarın bir problemi çözebilmek
için kendi kendine tahminler yürütmesini sağlayan
algoritmaların tasarımını ifade etmektedir.
Günlük Yaşamda Yapay Zekâ
Yapay zekâ günümüzde farklı ve çok sayıda uygulama
alanı ortaya çıkmıştır. Yapay zekâ teknolojisi ve
beraberinde getirdiği yöntemler özellikle sağlık, eğitim ve
kamu alanında pek çok yeniliğin kapısını açmış, yapay zekâ
uygulamaları toplumun yararına sunulmuştur.
Yapay zekâ insan gücü ve ulaşabilirliğinin sınırlarını
ortadan kaldırmakta, maliyeti düşürmekte, hata payını en
aza indirmekte, kaliteyi ve sürdürülebilirliği artırmaktadır.
Eğitim alanında da öne çıkan yapay zekâ, sunduğu
kişiselleştirilmiş öğrenme özelliği, öğrenim programları
aracılığıyla öğrenciler ya da eğitimcilere yönelik olan ve
içerisinde çeşitli avantajlar barındıran özel destek
yaklaşımları sunabilmektedir.
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 8: Bireysel Teknolojinin Dönüşümü
Yapay zekâ kullanımının artması kamu hizmetini sunan ve
alan kesim arasındaki iletişimi daha verimlileştirmekte,
bilgilendirme işlemlerini kolaylaştırmakta, kamu hizmeti
sunumlarının dijital ortamlar aracılığıyla yapılmasını
sağlayarak vatandaşların birçok işlemini çok daha kolay
şekilde gerçekleştirmesinin önünü açmaktadır.
Günümüzde önemli bir yer kaplayan ancak gelecekte çok
daha önemli bir boşluğu dolduracağı öngörülen yapay zekâ
teknolojilerinin yol açabileceği olumsuz durumlara karşı
siber güvenlik, siber hukuk, kişisel verilerin korunması gibi
düzenlemelerin yapılması ve gerekli önlemlerin alınması
gerekmektedir.
Blok Zincire Dayalı Uygulamalar
Merkezi olmayan işlemsel veri tabanı teknolojisi şeklinde
adlandırılan blok zincir (blockchain), güvenilir yöntemlerle
bir arada tutulan veri tabanı teknik planı olarak
tanımlanmaktadır. Kriptografi teorisine dayalı üretimin
gerçekleştirildiği veri bloğundan oluşan blok zincir,
güvenilir bir merkezi işaret eden üçüncü bir tarafa ihtiyaç
duyulmadan, taraflar arasında güvenli biçimde işlemin
yapılabildiği dağıtık bir kayıt yönetim sistemidir. Blok
zincir kavramı ilk kez 2008 yılında Nakamoto’ya ait
Bitcoin başlıklı makalede dile getirilmiş, kripto paranın
temelini oluşturan kriptografik biçimde zincirlenmiş
teknoloji bileşeni olarak tanımlanmış ve bitcoin, blok zincir
teknolojisinin ilk uygulaması olarak açıklanmıştır.
Kriptografi yöntemiyle güvence altına alınan kripto
paralar, sanal para birimi olarak kullanılan ve fiziksel
biçimde mevcut olmayan dijital varlıklardır. Piyasa
hacimlerine göre en popüler kripto para birimleri Bitcoin,
Ethereum, Bitcoin Cash ve Litecoin’dir.
Tek ve merkezî bir kontrole gereksinim duyulmaksızın
bütünlüğü sağlayan blok zincir uygulamaları güvenli,
şeffaf, anonim, değiştirilemez, denetlenebilir ve
sürdürülebilir olarak tanımlanmaktadır. Blok zincir
uygulama mantığını basit şekilde açıklayabilmek için, iki
kişi arasında yürütülen para transfer işlemleri örnek
gösterilebilir: İki kişi arasında gerçekleşen para transferi
işlemi, merkezî bir güvence sağlaması için üçüncü bir
kişiye ya da kuruma ihtiyaç duymaktadır. Tüm transfer
süreci bu üçüncü kişi tarafından kontrol edilmekte ve
yürütülmektedir. Blok zincir uygulamalarında ise merkezî
üçüncü kişiye ihtiyaç yoktur, blok zincir teknolojisi
merkeziyetsiz bir ortamda aracısız biçimde para
transferinin güvenliğini sağlamaktadır. Bu güvenlik, çok
sayıda bilgisayarın kullanılmasıyla kriptografik biçimde
işlenmiş verilerin kaydedildikten sonra geçmişe dönük
biçimde yeniden değiştirilememesiyle gerçekleşmektedir.
Blok Zincir Uygulamalarının Temel Özellikleri
Blok zincir teknolojisi temelde beş unsur etrafında
şekillenmiştir. Bu unsurlar: (1) alanyazında dağıtık veri
tabanı yapısı, (2) uçtan uca iletişim, (3) pseudonymity, (4)
kayıtların değiştirilemezliği ve (5) hesaplama mantığıdır.
Bu çerçevede dağıtık veri tabanı, tek bir kontrol ve merkezî
otorite olmamasını; uçtan uca iletişim, iletişimin merkezî
değil taraflar arasında olduğunu; pseudonymity kavramı ise
işlem ve ilgili değerlerin anonim yapısını işaret etmektedir.
Kayıtların değiştirilemezliği, veri tabanına işlenmiş
verilerin kaydedildikten sonra değiştirilememesi ve
güncellenememesini; hesaplama mantığı, blok zincir
ağındaki algoritmalar ve kuralları tanımlamaktadır.
Blok zincir sisteminin sahip olduğu farklı özelliklerden de
bahsetmek gerekir. Bunları; hızlı doğrulama, devamlılık ve
süreklilik; karşılıklılık ve uzlaşıya dayanma, şeffaflığı
sağlama; verilerin sıralı ve zaman damgalı olması şeklinde
tanımlamak mümkündür.
Blok zincir teknolojisinin en dikkat çekici özellikleri;
merkeziyetsiz, şeffaf ve değiştirilemez olmasıdır.
Günlük Yaşamda Blok Zincir Uygulamaları
Blok zincir teknolojisinin çeşitli uygulama alanları
arasında; nesnelerin interneti (IoT), küresel ödeme
sistemleri, bankacılık ve finans, gayrimenkul, para
transferleri, hisse senetleri ve borsalar, ihaleler, noter
uygulamaları, tedarik zincirleri, tarım ve zirai uygulamalar,
enerji sektörü, telekomünikasyon, müzik endüstrisi, dijital
kimlik, akıllı sözleşmeler, telif haklarının korunumu, bağış
sistemleri, kredi edinme yöntemleri, güvenli bulut
depolama işlemleri, kamu ve sağlık kayıtları yer
almaktadır.
Blok zincir teknolojisinin tüm bu alanlara getirdiği;
maliyetlerin azaltılması, zamandan tasarruf edilmesi, siber
saldırılara ve sahteciliğe karşı güvenliğin maksimum sınıra
getirilmesi, sektörler ve kurumlar arası uyum ve iletişimin
artması gibi yenilikler, blok zincir teknolojisinin
kullanımının yaygınlaşmasının önünü açmakta ve blok
zincir teknolojisi kullanılarak geliştirilen uygulamaların
sayısını giderek artırmaktadır.
Blok zincir teknolojilerinin uygulanacağı projelerin doğru
seçilmesi hâlen önem arz etmektedir. Yüksek yatırım ve
işletim maliyetleri, yüksek enerji tüketimi, somut depolama
alanı ihtiyaçları gibi sebeplerle blok zincir teknolojisi, her
proje için kullanıma uygun olamamaktadır.
Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri
Üç boyutlu yazıcılar bilgisayar ortamında ve dijital olarak
oluşturulmuş üç boyutlu sanal bir nesneyi katmanlı olarak
ele alıp, her katmanı hızlıca soğuyup katılaşan özel bir
malzemeyle somutlaştırarak baskı yapabilen cihazlardır.
Katmanlı üretim adı verilen bu sistem için filament adı
verilen malzeme kullanılmaktadır. Günümüzde 3 boyutlu
yazdırma süreçlerinde kullanılabilecek çok sayıda filament
çeşidi bulunmaktadır. Aşağıda maddeler hâlinde sunulan
filamentlerin farklı amaçlara hizmet edebildiği söylenebilir.
• Polilaktik Asit: Bitkisel bazlı kaynaklardan
üretilir. Kolaylıkla basılabilen, düşük sıcaklıkta
eriyen ve genellikle çevre dostu olarak kabul
edilen bir malzemedir. Renkli ve saydam olabilen
PLA filamentler, genellikle prototipleme için ve
konsept tasarımlarda kullanılır.
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 8: Bireysel Teknolojinin Dönüşümü

• Akrilonitril Bütadien Stiren: Darbelere dayanıklı Üç Boyutlu Yazıcılar ve Kullanım Süreçleri

plastik bir malzemedir. Yüksek sıcaklıkta erir ve İnşaat sektöründe de kullanım bulan üç boyutlu yazıcılar
genellikle sağlamlık gerektiren uygulamalarda genellikle ölçekli modellerin oluşturulmasını
kullanılır. Bu filamentler görece yüksek sağlamaktadır. Karmaşık yapıların daha iyi anlaşılması ve
işlenebilirliğe sahiptir. projelerin görselleştirilmesi için üç boyutlu yazıcılar yaygın
• Polietilen Tereftalat Glikol: Orta düzeyde olarak kullanılmaktadır. Bu durum bireysel bağlamda
dayanıklılığa ve orta düzeyde işlenebilirliğe sahip düşünüldüğünde özellikle ev edinimi süreçlerinde daha
olmasıyla bilinir. Böylece dengeli bir filament türü somut bilgiye dayalı kararlar alınmasını sağlayacağı için
olarak kullanım bulmuştur. İyi bir mekanik önemli görülmektedir. Günümüzde hemen herkes
mukavemet, darbe direnci ve ısı toleransına sahip tarafından kolaylıkla kullanılabilecek üç boyutlu
olmakla beraber ısı direncine de sahiptir. yazıcıların “altı aşamalı” bir kullanım sürecine sahip
• Termoplastik Poliüretan: Esneklik ve elastikiyet olduğu söylenebilir.
gerektiren uygulamalar için kullanılır. Kauçuğa
benzeyen özelliklere sahip olması nedeniyle Günümüzde üç boyutlu yazıcılara yönelik tasarım yapmak
darbelere de dayanıklıdır. Ayakkabı tabanları, için kullanılabilecek birçok yazılım mevcuttur. Çok az bir
koruyucu kılıflar ve elastik parçalar gibi okuryazarlıkla kullanılabilecek yazılımlarla birlikte
uygulamalarda sıklıkla kullanılır. kullanımı uzmanlık gerektiren yazılımlar mevcuttur.
Kullanıcı dostu olarak değerlendirilebilecek ve üç boyutlu
Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri ve Kullanım Alanları yazıcılarla uyumlu tasarımlar yapmaya olanak sağlayacak
Dijital teknolojilerde yaşanan dönüşümle birlikte üretim önemli yazılımlar şunlardır: Tinkercad, Fusion 360,
teknolojilerinin gelişmesi, kendisi de bir üretim teknolojisi SketchUp, Onshape, 3D Slash.
olan üç boyutlu yazıcıların daha erişilebilir olmasını Hayatın birçok alanında rol alma potansiyeli taşıyan üç
sağlamıştır. boyutlu yazıcıların yakın gelecekte hemen her evde yer alan
Birçok kurumla birlikte kişiler de bireysel kullanım araçlar olacağı öngörülmektedir. Kullanımının
amacıyla üç boyutlu yazıcı edinebilmekte, bireysel yaygınlaşması da doğal olarak bireysel yaşamı değiştirip
kullanım sağlayabilmektedir. Yalnızca bireysel kullanım dönüştürecektir. Her evin küçük çaplı bir atölyeye
bağlamında ele alındığında bile kullanımının herhangi bir dönüşmesini sağlayacak bu durum hem küçük üretim
sınırının olmadığı söylenebilecek üç boyutlu yazıcılar, ihtiyaçlarının kolayca karşılanmasında hem de kaybolup
bireylerin üretim ve tasarım süreçlerine katılımını büyük gidebilecek birçok fikrin hayata geçmesinde rol oynayarak
ölçüde artırmıştır. Kişisel üretimi mümkün kılmakla bireysel ve toplumsal hayatı dönüştürecek ve dönüşüm
beraber kişisel yaratıcılığın da bir anlamda serbest hızını artıracaktır.
kalmasını sağlamaktadır.
Günümüzde üç boyutlu yazıcılar sayesinde bir fikir hızla
dijital bir tasarıma dönüştürülüp üç boyutlu yazıcı
aracılığıyla prototiplenebilir. Bu durum fikirlerin hızlıca
test edilmesi ve tasarım üzerinde iyileştirmeler yapılmasını
sağlar. Üç boyutlu yazıcılar özellikle küçük ölçekli veya
bağımsız girişimciler için, ürün geliştirme sürecini daha
erişilebilir ve ekonomik kılar. Böylece yenilikçi fikirler çok
daha hızlı bir şekilde pazara sunulup geri bildirimler
bağlamında yapılacak iyileştirmeler kolayca hayata
geçirilebilir.
Günümüzde birçok eğitim kurumu, öğrencilere üç boyutlu
tasarım becerileri kazandırmak ve onların yaratıcılıklarını
desteklemek için üç boyutlu yazıcı teknolojisini
kullanmaktadır. Öğrenme süreçlerine aktif katılım gösteren
öğrenciler, bu sayede yaratıcılık, problem çözme, eleştirel
düşünme ve iş birlikli çalışma gibi önemli becerilerini
geliştirirler. Ayrıca, üç boyutlu yazıcılarla üretilen somut
nesneler öğrencilerin matematik, fen veya tarih gibi
derslerindeki kavramları somutlaştırmakla beraber
öğrenme süreçlerinin daha eğlenceli olmasına katkı
sağlamaktadır. Üç boyutlu yazıcılar sağlık, otomotiv
sektörü gibi çeşitli sektörlerde kullanılmaktadır.

4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 7: İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
Giriş
Türk Dil Kurumunun (t.y.), Güncel Türkçe Sözlüğü’ne
göre veri, “olgu, kavram veya komutların, iletişim, yorum
ve işlem için elverişli biçimli gösterimidir”. Bilgi üretimi
ve insan kültürünün gelişimi açısından oldukça önemli bir
kavram olan verinin sınıflanması ve gösterimi önemli bir
çalışma alanıdır. Her alan verilerin toplanması, gösterimi,
incelenmesi ve düzenlenmesiyle ilgili kendine has yöntem
ve teknikler geliştirmektedir.
Analog Veri ve Dijital Veri
Veriler kayıt formlarına göre analog ve dijital (sayısal) veri
sınıflarına ayrılır. Bu sınıflamalar kayıtlanan verilerin
kalitesini, kayıt ortamlarını ve pratik kullanımlarını belirler.
Analog Veri
Analog ve dijital veri kavramları arasındaki farkı
anlayabilmek için öncelikle “analog” ve “analog veri”
kavramlarının incelenmesi gerekmektedir. “Analog”
kavramının kökeninde İngilizce dilinde “benzeşen,
benzeyen” anlamına gelen “analogous” sözcüğü yer
almaktadır. “Analog veri” ise gerçek dünyada kaydedilmek
istenen olgunun (ör: ses, ısı, ışık) kayıt ortamına bıraktığı
izi ifade etmektedir.
İncelenmek istenen her olgu kendisini oluşturan en küçük
yapı taşlarının boyut ve düzenleri tarafından
oluşturulmaktadır. Dolayısıyla gerçek yaşamda ölçmek,
kayıt altına almak ya da ifade etmek istediğimiz
kavramların düşündüğümüzden çok daha ayrıntılı olduğu
söylenebilir.
Detaylı verilerin kayıt altına alınabilmesi için analog veri
kayıt mekanizmaları kullanılmaktadır. Örneğin
fotoğrafçılıkta kullanılan filmler ışık verisini kayıt altına
alır. Benzer şekilde ses verisinin kayıt altına alınması için
de plaklar ve manyetik teypler kullanılmıştır. Bu tür kayıt
ortamlarında gerçekleşen kaydın “yazılacağı” birimlerin
çözünürlüğü oldukça yüksektir. Örnek olarak fotoğraf
filminde ışık ışınlarını yakalayabilecek noktaların sayısı ve
bu noktaların alabileceği renk değerleri neredeyse
sınırsızdır. Seslerin analog kayıtları içinse plaklar (vinil
kayıt diskleri) üzerine açılan oluklar kullanılır. Ses
dalgasının şiddetine göre plak üzerindeki oluğun derinliği
değişmektedir. Bu olukların derinlikleri vinil malzemeyi
oluşturan bileşenlerin en küçük birimleri tarafından
belirlenir. Ses verisinin kaydı ve dolayısıyla çalınma
çözünürlüğü nanometreler seviyesinde gerçekleşebilir. Bu
sayede gerçek ses verisine çok “benzeyen” bir veri kayıt izi
alınmış olur.
Dijital Veri
Dijital veri, en küçük bilgi parçasının sembolize
edilmesinde rakamlar kullanılan veri türüdür. Dijital veri
ifadesi genellikle birler ve sıfırlarla eşleştirilse de dijital
verilerin gösterimi kullanılan sayı sistemine göre
farklılaşır. Örneğin onluk sayı sistemindeki 15 sayısı
(verisi), ikili sayı sisteminde 1111, onaltılık sayı sisteminde
ise F ile ifade edilmektedir. Dijital verinin birler ve sıfırlar
ile eşleştirilmesinin nedeni günümüz bilgisayar
sistemlerinin ikili sayı sistemi temel alınarak üretilmesidir.
Peki birler ve sıfırlarla resimler, sesler ya da metinler nasıl
oluşturulur? Dijital resimler piksel (picture cell-resim
hücresi) adı verilen tekil hücrelerden oluşur. Pikseller
mozaik sanatındaki renkli taşlar gibi düşünülebilir.
Yeterince uzaktan bakıldığında yan yana gelen pikseller
akıcı ve anlamlı bir görüntü oluşturabilmektedir.
Dijital fotoğraflardaki çözünürlük kavramı, resmin gerçek
izinin bir alt kümesini ifade etmektedir. Dijital bir
fotoğrafın çözünürlüğü ne kadar yüksekse o kadar fazla
piksel kullanılacak, dolayısıyla da resim o kadar kaliteli
görünecektir. Bunun paralelinde resmi ifade etmek için
kullanılacak veri miktarı da artacaktır. Dijital teknolojilerin
yaygınlaşması sonucu tüm teknolojilerde yüksek
çözünürlük neredeyse temel bir standart hâline gelmiştir.
Öte yandan bir fotoğrafın kalitesi (dolayısıyla kullanılan
veri miktarı) kullanılan renk derinliğine de bağlıdır. Renk
derinliği bir pikseli boyamak için kullanılan renk sayısıdır.
Günümüz dijital sistemleri ikili sayı sistemiyle
çalıştığından bir bit (rakam) 0 ve 1 olmak üzere ikki adet
farklı değer üretilebilir. Yani bir bit renk derinliğin de bir
pikseli boyamak için iki adet renk seçilebilir. Bit “b” ile
ifade edilir.
Görüldüğü üzere kullanılan veri miktarı piksel sayısı ve
renk derinliğiyle doğru orantılı olarak artmaktadır. Aynı
durum ses dosyaları için de geçerlidir. Ses dalgalar şeklinde
sembolize edilmektedir. Dijital ses dosyaları da bu dalgaları
çeşitli çözünürlüklerde temsil eder. Dijital ses dosyalarının
kalitesi bit hızı ve örnekleme hızı tarafından
belirlenmektedir. Örnekleme hızı ses dalgasının bir
saniyesinin kaç küçük parçaya bölündüğünü gösterir. Hertz
cinsinden ifade edilen bu değer günümüz dijital ses
dosyalarında genellikle 44,1 KHz (saniyede 44.100 örnek)
civarındadır. Fakat 48 ya da 96 KHz gibi değerlere çıkan
ses dosyaları da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Günümüzde hem analog hem de dijital veriler
kullanılmaktadır. Bu verilerin birbirlerine göre çeşitli
üstünlükleri bulunmaktadır. Analog veriler fiziksel
dünyaya çok yakın, sürekli verilerken dijital veriler belirli
bir aralıkta bölümlenmiş süreksiz verilerdir. Bu nedenle
analog veriler, dijital verilere oranla daha yüksek kalite
sunabilmektedir. Bununla birlikte, ne kadar kaliteli
kayıtlara gereksinim duyulduğu önemli bir tartışma
konusudur. İnsan kulağı ya da gözünün algılayamayacağı
kalitedeki verilerin saklanması gerekmekte midir?
“Bulut bilişim”, kullanıcıların dijital içeriklerinin (ör:
metin, resim, video) internet üzerinden erişilebilen
sunucularda saklanması ve istenen zamanda internet
teknolojileri yoluyla bu içeriklere erişilmesine ya da
bunların paylaşılmasına izin veren hizmetlerin genel adıdır.
Bulut bilişim teknolojileri sayesinde dünya çapındaki uzak
sunucularda tutulan dijital verilere saniyeler içinde
ulaşılabilmektedir.
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 7: İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
Veriden Bilgi Üretmek
Verinin doğal amacı bilgi üretmek ve bu bilgiler
çerçevesinde davranış geliştirmek olduğundan öncelikle
veri ve bilgi arasındaki ilişkinin açıklanması
gerekmektedir.
Veri Piramidinin Katmanları
Veri piramidinin tabanında uyaran ya da sinyalleri gösteren
semboller yer almaktadır. Semboller uygun bir bağlam
içine yerleştirilene kadar bir anlam ifade etmezler (know
nothing-anlamsız). Bu nedenle ham veri olarak ele alınır.
Veri bilgi üretiminin ham maddesidir. Bilgi arayışındaki
birey öncelikle ortamda veri toplar. Kitabınızın 187’ci
sayfasındaki “Veri Piramidi” isimli şekil 7.5’i inceleyiniz.
Enformasyon bir bağlam içine yerleştirilmiş, belirli amacı
ve anlamı olan, işlenmiş ve organize edilmiş veri
kümeleridir. Enformasyon kullanışlı olması boyutuyla
veriden farklılaşır. Sorgulamalara (ör: know who-kim,
know what-ne, know when-ne zaman) yanıt verme
kapasitesine sahiptir. Enformasyon veriden yapısal
boyutuyla değil, işlevsel boyutuyla ayrılmaktadır. Bu
anlamda, organize edilmiş her veri kümesi en formasyon
üretmeyebilir.
Enformasyon bir bağlam içine yerleştirilmiş, belirli amacı
ve anlamı olan, işlenmiş ve organize edilmiş veri
kümeleridir. Enformasyon kullanışlı olması boyutuyla
veriden farklılaşır. Sorgulamalara (ör: know who-kim,
know what-ne, know when-ne zaman) yanıt verme
kapasitesine sahiptir. Enformasyon veriden yapısal
boyutuyla değil, işlevsel boyutuyla ayrılmaktadır. Bu
anlamda, organize edilmiş her veri kümesi en formasyon
üretmeyebilir.
“Epistomoloji” (bilgi felsefesi), felsefenin bilgi ile ilgilenen
dalıdır. Veri piramidindeki bilgi kavramı, epistomoloji
alanındaki bilgi kavramından farklıdır. Bilgi, bilenlerin
zihin ya da belleklerinde enformasyonun organize edilmesi
ve işlenmesiyle ortaya çıkan, işlenen ve durumlara
uygulanan öznel bir formdur. Bu nedenle tanımlanması
oldukça güç bir kavramdır.
Bilgelik veri piramidinin en üst basamağında yer
almaktadır. Bilgelik bütünleştirilmiş bilgi olarak ele alınır.
Karşılaşılan durumlarda doğru karar verme, doğru yargılara
ulaşmayla karakterize edilir. Bilgeliğe ulaşmak için
durumu meydana getiren ilkelerin anlaşılması gerekir.
Doğru karar verme, doğruları yapma, toplumsal fayda gibi
amaçlar güttüğünden, bilgelik insana özgü bir kavram
olarak ele alınır.
Veri Piramidinin Analizi
Veri piramidinde üst katmanlara ulaşıldıkça anlayış gelişir.
Bu katmanlara ulaşmanın yolu ise alt katmanlarda başarılı
veri toplama, derleme ve işlemenin gerçekleşmesidir.
Bunun yanında veri piramidinin ilk üç katmanının (veri, en
formasyon, bilgi) bilinen konular (geçmişle ilgili) olduğu
varsayılır. Fakat bilgelik ileriye dönük bir kavram olarak
ele alınmaktadır. Bilge bireylerin daha önce
karşılaşmadıkları sorunlar karşısında doğru kararları
verebilmesi beklenir.
Dijital Veriler ve Dijital Ayak İzi
Dijital veriler işlenerek değerli bilgilere ulaşıla bilmektedir.
Bu bilgiler ekonomik değer üretmek ya da insanların
yaşamlarını kolaylaştırmak için kullanılabilmektedir. Fakat
bu kullanımlar her zaman iyi niyetli olmayabilir. Öncelikle
dijital ayak izinin oluşma mekanizmalarına, ardından
bunların olası kötü niyetli kullanımlarını incelenecektir.
Dijital Ayak İzi
Dijital araçlarla çevrili bir ortamda yaşadığımızdan gün
içinde sürekli dijital veri üretiriz. Bu ortamlarla bilinçli ya
da bilinçsiz tüm etkileşimlerimiz dijital veri üretimi ile
sonuçlanmaktadır. Dijital teknolojileri ve özellikle de
interneti kullanırken ardımızda bıraktığımız bu verilere
dijital ayak izi adı verilir. Bazı durumlarda da farkında
olmadan dijital ayak izi oluşturulabilmektedir. Örneğin
ziyaret ettiğiniz internet siteleri tarayıcılar üzerinde çerez
(cookie) adı verilen küçük veri parçaları bırakarak siz
farkında olmadan dijital ayak izi üretebilir. Bu çerezler giriş
formunda kullanıcı adınızın hatırlanması gibi pratik işlevler
görebilmektedir. Benzer şekilde telefonunuzda
kullandığınız uygulamalar verdiğiniz izinlere (ör: rehbere
erişme, konum bilgisi) göre veri toplayabilir. Fakat bu tür
veriler biriktirildiğinde büyük bir dijital ayak izine
dönüşebilmektedir. Bu şekilde oluşturulan dijital ayak izine
“pasif dijital ayak izi” adı verilir.
Pek çok internet sitesine ilk kez girdiğinizde size sunulan
çerez politikası ve gizlilik bildiriminin amacı pasif dijital
ayak izi oluşturmak için izin almaktır. Bu nedenle bir
uygulama ya da internet sitesini kullanmaya başlarken
vereceğiniz izinlerin sizi profillemek için
kullanılabileceğini unutmayınız. Daha da kötüsü, bu
profillerin üçüncü kişilerle paylaşılabileceği ya da firmanın
yaşayabileceği güvenlik sorunlarında çalınabileceğini
unutmayınız.
Bu uygulama oldukça pratik olsa da bu veriler üzerinden
bizi rahatsız edebilecek tahminler de yapılabilir. Haritalar
üzerinden toplanan veri desenleri incelenerek evimiz,
ofisimiz ya da çocuklarımızın okulları ya da okul türlerine
göre yaş aralıkları tahmin edilebilir. Bu verilerden derlenen
“bilgilerle” kim olduğunuz, eğilimleriniz ve olası
ihtiyaçlarınıza ilişkin “zeki” tahminler yapılabilir.
Dijital Ayak İzi Neden Korunmalıdır?
Peki dijital ayak izimiz konusunda neden dikkatli
olmalıyız? Aktif olarak ürettiğimiz dijital ayak izi kalıcıdır.
Oluşturduğunuz veriler (ör: fotoğraf, videolarınız) bir
şekilde halka açıldığında bu verilerin sistemlerden
kaldırılması oldukça zor olabilmektedir. Ayrıca pek çok
sosyal ağ sitesi bu verilerin ikinci kez paylaşılmasına (ör:
viral olma) izin vermektedir. Bu nedenle içerik
oluşturulduktan sonra, yayılım ve kullanımı üzerindeki
denetim oldukça düşüktür. Bu içerikler beklenmedik
şekillerde düzenlenerek yayıldığında içerik üreticiler sosyal
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 7: İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
baskı ve hukuki yaptırımlarla karşılaşabilmektedir. Bunun
yanında içerikler uzun yıllar boyunca saklandığından,
bugün paylaşılan bir içeriğin 10 yıl sonraki itibarımıza zarar
verme potansiyeli olduğu unutulmamalıdır. Dijital
saygınlık kavramı iş dünyası için önem kazanmaktadır.
İşverenler, organizasyonlar ve kurumların başvuruları
değerlendirirken adayların sosyal medya hesaplarını
incelediği bilinmektedir. Uygunsuz bir paylaşımın iş ya da
burs başvurularını olumsuz etkileme potansiyeli
bulunmaktadır.
Aktif ya da pasif dijital ayak izleri bireylerin çevrim içi
etkinlikleri ve cihazlarını takip etmek için kullanılabilir.
Dijital sistemler ve firmalar bireylerin dijital ayak izlerini
toplayarak kişilik özellikleri, alışveriş eğilimleri ya da
yaşam alanları hakkında yüksek doğrulukla tahminler
yapabilmektedir. Örneğin sosyal medyada bırakılan dijital
veriler üzerinden kişilik özelliklerinin tahmin edilebildiği
gösterilmiştir.
Hedefli reklamcılık, dijital ayak izlerinin analizi yoluyla
bireysel eğilimler ve tüketim alışkanlıklarına uyarlanmış
reklamların kişilere gösterilmesidir. Bu konudaki önemli
kavramlardan biri hedefli reklamcılıktır. Hedefli
reklamcılık, dijital ayak izlerinin analizi yoluyla bireysel
eğilimler ve tüketim alışkanlıklarına uyarlanmış
reklamların kişilere gösterilmesidir. Başka bir deyişle
hedefli reklamcılık, kişiselleştirilmiş reklam deneyimidir. 5
tür hedefli reklam stratejisi geliştirilmiştir:
1. Bağlamsal Hedefleme
2. Davranışsal Hedefleme
3. Coğrafi Hedefleme
4. Sosyal Medya Hedeflemesi
5. Yeniden Hedefleme
Bireysel dijital ayak izinin yönetmek için aşağıdaki öneriler
listesini oluşturmuştur:
1. Kendinizi Arayın
2. Veri Paylaşımınızı Sınırlayın
3. Gizlilik Ayarlarınızı Kontrol Edin
4. Güvenli Bağlantıları Tercih Edin
5. Sitelere Sosyal Ağ Hesapları ile Giriş Yapmayın
6. Herkese Açık Ağları ve Bilgisayarları
Kullanmayın
7. Mobil Cihazınızdaki Verileri Koruyun
8. İhlal Durumunda Hızlı Hareket Edin
9. Sanal Özel Ağ Kullanın
Görüldüğü üzere dijital ayak izi oluşturan ve derleyen
sistemler oldukça karmaşıktır. Bu nedenle, bu sistemlere
karşı sürekli tetikte olmanız ve dijital ayak izinizi
yönetmeniz gerekmektedir.
Dijital Verinin Güvenliği
OECD (2023) dijital güvenlik riskini; herhangi bir etkinlik
sırasında dijital verilerin kullanımı nedeniyle, verilerin ve
bilgi işlem sistemlerinin erişim, bütünlük ve gizliliğini
tehdit ederek fiziksel, sosyal ve ekonomik zararlarla
sonuçlanabilecek risk sınıfı şeklinde tanımlamaktadır.
Uluslararası Standartları Belirleme Kuruluşunun (ISO,
2018) bilgi güvenliği yapısıdır. Bilgi güvenliği bilginin;
gizlilik, bütünlük ve erişilebilirliğinin koruma altına
alınmasıdır. ISO, bilginin gizliliği, güvenliği ve
erişilebilirliğini sağlamayla ilgili girişimleri yönlendirmek
için güvenlik üçlüsünü önermiştir.
Gizlilik
Gizlilik, bilginin, yetkisiz kişi, cihaz ya da uygulamalar
tarafından incelenememesi, saklanamaması, taşınamaması
ve paylaşılamamasıdır (BTK, 2014). Gizliliği ihlal edilen
sistemlerde saklanan bilgiler yetkisiz kişilerin eline geçmiş
demektir. Bu durum bir şirket çalışanının görmemesi
gereken bir kurum içi mesajlaşmayı ya da raporu görmesi
gibi basit ihlallerden banka hesap bilgilerinin çalınmasına
kadar ciddi ihlallere uzayabilir. Bilginin gizliliğinin
sağlanması için kullanıcı tarafında şifreli giriş ve
doğrulamalar kullanılır.
Saklama ve iletim teknolojilerindeki kolaylıklar bilginin
üçüncü kişilerden korunmasını zorunluluğa
dönüştürmüştür. Dijital paylaşım yapılan her ortam da veri
gizliliği için ekstra önem verilmesi gerekmektedir. Aksi
hâlde özel yaşam alanları ifşa olabilmekte; maddi ve
manevi kayıplar yaşanabilmektedir.
Bütünlük
Bütünlük, varlıkların doğruluğunu ve tamlığını koruma
özelliğidir. Bilginin saklanma koşulları ya da transferi
sürecinde yetkisiz kişilerde değiştirilmesi bilgi
bütünlüğünün ihlalidir. Örneğin bilgisayar virüsleri
kendilerini uygulamaların içine yerleştirdiklerinde bu
uygulamaların bütünlüğü zarar görmüş olur. Yetkisiz
kullanıcıların internet sayfalarına ulaşarak bu sayfaların
içeriklerini güncellemeleri de bilgi bütünlüğü ihlali
kapsamındadır. Bilgi bütünlüğünün ihlalinin önlenmesi için
yetkilendirme mekanizmaları tanımlanmaktadır.
Bütünlük için yapılabilecek en kolay işlem bilişim
sistemine (ör: bilgisayar, cep telefonu) erişimi şifre ya da
biyometrik doğrulama yollarıyla sınırlamaktır. Bu yolla
yetkisiz kullanıcıların sistemi kullanabilmeleri önemli
ölçüde kısıtlanır. Kritik verilerin tutulduğu sosyal ağlar gibi
alanlarda da güçlü ve tekil şifreler kullanmak (her ağ için
fark lı bir şifre) ve bu şifreleri düzenli aralıklarla
değiştirmek de kişisel verilerinizin bütünlüğünü
sağlamanın önemli yollarından biridir. Güvenlik önlemleri
konusunda güncel kalmak ve önerileri en kısa zamanda
işletmek gerekmektedir.
Erişilebilirlik
Bilginin, “yetkili bir varlık tarafından talep edildiğinde
erişilebilir ve kullanılabilir olma özelliğidir”.
Erişilebilirliğin özünde sistemlerin çalışır durumda olması
yer almaktadır. Bir bilgi işlem sistemi aldığı isteklere yanıt
veremiyorsa erişilebilir değildir. Örneğin elektrik kesintisi
ya da virüs bulaşmasından kaynaklanan sistem sorunları
nedeniyle bir sunucunun çalışamaz hâle gelmesi
erişilebilirlik kaybına işarettir. Bazı durumlarda hazırlanan
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 7: İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

altyapıların alınan isteklere yanıt verememesi de

erişilebilirlik sorunu olarak ifade edilebilir.
Erişilebilirlik daha çok kurumsal bir konudur. Kurumlar
felaket durumlarında dahi sistemlerinin erişilebilirliğini
sağlamak için periyodik sistem yedekleri, hataya dayanıklı
sistemler ve paralel sistemler oluşturabilir. Periyodik
sistem yedekleri (ör: her gece 03.00’da alınan yedek)
sistemin erişilemez hâle gelmesi durumunda geri
yüklenerek bilinen en son iyi duruma dönmeyi sağlayabilir.
Tabii ki bu sistem yedekleri, sistemi alındıkları andaki son
duruma döndürmektedir. Bu nedenle kritik veriler saklayan
sistemlerde (ör: kurumsal web siteleri) daha sık yedekler
alınmaktadır.
Dijital Veri Güvenliği Sağlamak İçin İpuçları
Bilgi güvenliği, hukuksal, teknolojik, ekonomik ve millî
güvenlik gibi açılardan ele alınabilecek oldukça karmaşık
bir konudur. Devletler, kamu kurumları, özel girişimler ve
bireyler bilgi güvenliğinin paydaşlarıdır. Dijital yaşamda
güvenlik ve güvenli bir bilgi ekonomisinin temelinde tüm
paydaşların üzerine düşen görevi yerine getirmesi
yatmaktadır. ISO/IEC 27000 standartlar ailesi bilgi
güvenliği girişimlerini yönlendirmek amacıyla
tanımlanmıştır. Bu tanımlamaların gereklilikleri genellikle
altyapı sağlayıcılar için bağlayıcıdır. Fakat bilgi güvenliği
için bireylerin alması gereken önemli önlemler de
bulunmaktadır. Bilgi işlem sistemlerini tehdit eden en
büyük unsur insan hatasıdır. Bu çerçevede bireysel olarak
alınabilecek önlemler aşağıdaki gibi listelenebilir:
1. İşletim sistemi güncelleştirmeleri
2. Yazılım güncelleştirmeleri
3. Antivirüs kullanımı ve güncelleştirmeleri
4. Güçlü şifreler
5. Ekran kilitleri
6. Veri yedekleme ve bulut sistemler
7. Güvenli e-Ticaret
8. Kısıtlı kullanıcı hesapları
9. Güvenilir ortamlarda gezinim ve indirme
10. Gönderilen bağlantılar ve dosyalar.

4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 6: Yaşamın Dönüşümü
Giriş
Yaşamın dijitalleşmesiyle yaşam biçimleri, anlamları ve
iletişim sistemlerinde farklılıklar meydana gelmiş, kısa
sürede teknoloji toplumuna özgü dijital bir kültür
oluşmuştur. Yaşamda dijital kültürün oluşması; bilim
dünyası, bireyler ve toplumların dijitalleşmiş
davranışlarını açıklamasını gerektirmiştir. Dijitalleşmiş
davranışların açıklanması için insan yaşamında yeni
deneyim alanları ve kavramlar türetilmiştir.
Yaşamın Dijitalleşmesiyle Ortaya Çıkan
Kavramlar
Dijital Yerliler ve Göçmenler
Teknolojik dönüşüm sürecinde önemli bir aktör olan
dijital yerliler, teknoloji temelli dünyada gözlerini açan,
erken yaşlarda teknolojiyle iç içe büyüyen ve teknolojiye
özgü bir öğrenme yöntemi geliştiren yeni çağın
bireyleridir. Dijital yerliler; doğumlarından itibaren
bilgisayar, akıllı telefon, video oyunu ve internet
teknolojileri gibi araçlarla hayatlarını geçiren bir nesli
temsil etmektedir. Bilgiye çoklu ortam kanallarından hızlı
bir şekilde erişmek isterler. Yeni bin yılın çocukları olarak
da adlandırılan dijital yerliler; daha önce görmedikleri bir
teknolojiyi bireysel uğraşıyla kolayca öğrenebilme ve
kullanabilme potansiyeline sahiptir.
Dijital göçmenler ise yaşamlarının sonraki dönemlerinde
dijital teknolojiyle karşılaşmış bireylerdir. Bu kişiler,
dijital medya araçlarını kullanmakta zorlanırlar. Dijital
araç yerine basılı materyaller kullanmayı tercih ederler.
Dijital göçmenler, bilgiyi sınırlı kanallardan kontrollü bir
şekilde elde etmeyi isterler. Teknolojik bir aracı
kullanmak için süreçte kullanmayı öğrenmek yerine
kullanım rehberini okurlar. Dijital göçmenlerin bir kısmı
zaman içerisinde teknolojiye uyum sağlamalarına rağmen
dijital yerliler kadar yetkin olamayıp göçmen aksanlarını
korumaya devam ederler.
Dijital Melez
Dijital yerliler ve dijital göçmenler, teknoloji kullanımı
açısından iki ayrı ucu oluşturmaktadır. Ancak iki grup
arasında her iki becerilere orta düzeyde sahip bireyler de
bulunmaktadır. Bu bağlamda, dijital melez kavramı ortaya
çıkmaktadır. Dijital melez olarak adlandırılan bireyler;
dijital teknolojiye hâkim ve dijital yerliler gibi bilgi
edinme yolu olarak interneti tercih etmelerinin yanında
basılı materyalleri de kullanmaya devam etmektedirler. Bu
bakımdan dijital yerli ve dijital göçmenlerin özelliklerini
birlikte taşımaktadırlar. Dijital melezler; teknolojik
kaynakları ihtiyaçları doğrultusunda kullanabilirken dijital
yerliler kadar teknolojiyi etkin bir şekilde
kullanamayabilir ve aynı zamanda kâğıt gibi basılı
materyallere karşı yakınlık hissederler. Dolayısıyla dijital
melezler yeni teknolojilere uyum sağlamaya çalışan,
değişime açık olan ancak geçmiş deneyimlerini de
beraberinde işe koşan bireylerdir. Bu bakımdan dijital
melezler dijital yerliler ile dijital göçmenler arasında yer
alan bir geçiş grubunu temsil etmektedir.
Dijital Bilge
Dijital bilge; teknolojiyi sadece kolaylıkla kullanabilen
değil teknolojiyi yönlendirme sürecinde bilgece düşünerek
karar verebilen bireydir. Dijital bilgelik; doğuştan gelen
bilişsel kapasitenin üst sınırlarına erişmek ve yetenekleri
artırmak için akıllı dijital teknolojilerin kullanılmasıdır.
Bireylerin kendi yeteneklerini dijital teknolojilerle
birleştirerek bilgece karar verebilmeleri ve dijital
teknolojinin yaşamın bir tamamlayıcısı olarak
kullanmaları dijital bilgeliğin bir göstergesidir. Dijital
bilgeler; yaşamlarını kolaylaştırmak için hangi dijital aracı
kullanacakları konusunda bilgece seçim yapabilir ve
yaşam sorunlarına teknoloji odaklı çözümler üretebilirler.
Bu bakımdan dijital bilgelik; dijital okuryazarlık,
programlama bilgisi, güvenli internet ve teknoloji
kullanımı ve dijital içerik üretimi gibi becerileri
kapsamaktadır. Dolayısıyla yaşamına dijital teknolojiyi
bilgece dâhil edebilen dijital göçmenler; dijital bilgeliğe
doğru bir yol alabilirler. Böylelikle dijital yerli ve dijital
göçmen arasındaki uçurum kapanabilir. Sonuç olarak
dijitalleşmiş yaşam; bireyleri daha akıllı değil daha bilge
yapacaktır.
Dijital Yabancılaşma
Bireyin gerçek yaşamında sanal bir dünyada daha fazla
vakit geçirmesi; gerçek kimliği ile dijital kimliği arasında
bir tutarsızlığa yol açabilmektedir. Bu durumda dijital
hayat, bireyi gerçek yaşamına yabancılaştırmaktadır.
Yaşamda dijitalleşmenin yayılması, dijital dünyada
yaşama zorunluluğunu doğurmuş ve bu sanallaşan
dünyaya boyun eğiş gerçek dünyaya yabancılaşmaya
yönlendirmiş olabilir. Ancak dijital dünya evreninin hızla
büyümesi, bireylerin bu hıza uyum sağlayamayarak dijital
araçları birer amaç hâline getirmesine sebep
olabilmektedir. Teknolojinin amaç hâline gelmesi ise
bireyi gerçek dünyadan kopararak yabancılaştırmaktadır.
Örneğin Facebook, Instagram, Twitter ve Tiktok gibi
sosyal ağ platformlarında arkadaş olarak eklenen veya
takip edilen yüzlerce hatta binlerce kişi bulunmaktayken
gerçek yaşamda bu kadar çok kişiyle görüşülmemektedir.
Hatta çoğu dijital kimlik kullanıcısıyla gerçek hayatta hiç
tanışılmamış bile olabilir. Bu durum bireylerin dijital
yabancılaşmasının bir sonucudur. Bireyin gerçek
yaşamına yabancılaşması, toplumsal çevresine uyumunun
azalması ve çevresi üzerindeki kontrolünün belirsizleşmesi
zaman içerisinde bireyi yalnızlığa ve mutsuzluğa
sürükleyebilir.
Dijital Kimlik
Dijital kimlik; bireylerin kendi kimliklerini teknolojik bir
altyapıda ifade edebildikleri ve kendi tercihlerine göre
şekillendirebildikleri kimliklerdir. Dijital kimlik;
bireylerin internet ortamlarında kendi kimliklerini
şekillendirerek istedikleri bir şekilde sunabildikleri sanal
bir yapıdır. Bu bakımdan dijital kimlik sanal veya siber
kimlik olarak da isimlendirilebilmektedir. Bireyler dijital
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 6: Yaşamın Dönüşümü
kimliklerini istedikleri şekilde yazılı veya görsel
içeriklerle oluşturabilmekte, yapılandırabilmekte ve
değiştirebilmektedir. Aynı zamanda bireyler; dijital kimlik
ile gerçek yaşamdaki kimliklerinden bağımsız olarak
farklı kimlikler oluşturabilmekte, gizlenebilmekte hatta
anonimleşebilmektedir. Dijital ortamın gizlilik ve
güvenlik ayarlarının kısıtlanabilir oluşu, dijital kimliklerin
çevrim içi görünmezliğini de ortaya çıkarmaktadır.
Çevrim içi görünmezlikle şekillenen dijital kimlik; gerçek
kimlikten bağımsız olarak davranabilmek ve gerçek
yaşamın normlarından serbestçe uzaklaşabilmek için
ortam tanımaktadır.
Yaşam Alanlarında Dijitalleşme
İnsan ve nesneler arasındaki iletişimin dijital yolla
sağlandığı yaşam teknolojilerinden dikkat çeken akıllı
yaşam alanları ve bu sistemlerle ilişkili olan nesneler ile
yapay zekâ teknolojileri bu bölümde ele alınacaktır.
Dijital Araçlar Arasında İletişim
“İnternet” ve “nesne” kelimeleri bilgi ve iletişim
teknolojilerinin yeni nesli olarak değerlendirilirse duyusal
iletişim; ağ oluşturma ve bilgi işleme teknolojilerine
dayalı dünya çapında bir ağ üzerinden birbirine bağlı bir
teknoloji olarak dikkat çekmektedir. Nesnelerin interneti;
birlikte çalışabilmekte, iletişim protokolleri ve
standartlarına dayalı olarak kendini yapılandırmakta ve
dinamik ağ altyapısını içerisinde barındırmaktadır. Ayrıca
fiziksel ve sanal nesneler üzerinde dijital kimlikleriyle
akıllı arayüzleri kullanma ve bilgi ağı olarak bu nesnelere
entegre olabilme yeteneklerine sahiptir. Nesnelerin
internetinin güzel örnekleri arasında akıllı evler, akıllı
hastaneler, lojistik, ulaşım, trafik yönetimi ve tarım gibi
alanlar bulunmaktadır. Nesnelerin interneti; fiziksel
nesnelere internet aracılığıyla erişilebilen yeni nesil
interneti tanımlamaktadır. Nesnelerin internetinin gelişimi
“gömülü zekâ, bağlantılılık ve etkileşim” olmak üzere üç
adımı içerir. Ağa bağlı olmadığı hâlde çamaşır
makinesinin işini otomatik olarak tamamlaması, otomobil
motor kontrolünün bulunması ve yarı fonksiyonlu yapay
kollar birer gömülü zekâ ürünüdür.
Akıllı Yaşam Alanları
Nesnelerin ağ üzerinden birbiriyle bağlantılı olması bu
teknolojilerin yaşam alanı olarak evlerde kullanımını
tetiklemiştir. Nesnelerin interneti tabanında hazırlanan
akıllı ev teknolojisi yerden ve zamandan bağımsız olarak
nesneler ve insanlarla bağlantı kurarak insan hayatını
değiştirmiştir. Akıllı evlerde klima ve ısıtma,
havalandırma ve aydınlatma gibi donanımsal araçları ve
güvenlik sistemlerinin dijital yolla algılanabildiği ve
kontrol edilebildiği otomatik sistemler bulunmaktadır.
Merkezden kontrol edilebilen anahtar ve sensörleri içeren
bu dijital teknoloji tabanlı sistemlere ağ geçitleri
denilmektedir. Ağ geçitleri bir akıllı telefon, tablet veya
bilgisayar aracılığıyla bir kullanıcı üzerinden kontrol
edilebilen ve nesnelerin interneti üzerinden yönetilen
sistemlerdir. Kullanıcılar, akıllı telefon uygulaması
üzerinden evindeki akıllı cihazın mikro denetleyicisine
komut göndererek evlerini uzaktan yönetebilmektedir.
İletişim ve Sosyalleşme Alanlarında Dijitalleşme
Dijital teknolojilerin yaşam alanlarındaki kullanımının
genişlemesiyle dijital yerli ve dijital göçmen olarak
sınırlanabilen farklı yaş grupları için sosyalleşmenin
yönünde de birtakım değişimler yaşanmıştır.
Dijital Sosyalleşme
Sosyalleşme; bireylerin norm ve değerleri edinebilmeleri ve
toplum ve kültürlerin üyeleri olabilmeleri için sosyal olarak
yönlendirilme sürecidir. 21. yy’da internet ve dijital
teknolojilerle birlikte iletişim ve sosyalleşme
elektronikleşmiş, bilgi dijitalleşmiş, ağ toplumları oluşmuş
ve dijital kültür meydana gelmiştir. Dijital medyanın yoğun
kullanımından dolayı benlik, aidiyet ve grup sosyalleşme
duyguları büyük ölçüde internet üzerinden yaşanmaktadır.
Bu anlamda dijital medya; sosyal ağlar, sanal dünya
oyuncuları, web kamera konferansları, blog yazarları gibi
kolektiflerden oluşmaktadır. Dijital sosyal ağ
uygulamalarının her birinde farklı katılım şekilleri
olabilmektedir. Sosyal ağ uygulamalarında çevrim içi,
çevrim dışı kullanım, beğen, beğenme, ilet, kaydet, toplu
mesaj veya özel mesaj gibi farklı etkileşim araçları
bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında dijital teknoloji
alanının kendine özgü bir kültürünün olduğu söylenebilir.
Sosyal ağ araçları; kullanıcıların yer ve zamandan bağımsız
olarak iletişimde olmasını sağlayarak bilgi paylaşımı
yoluyla arkadaştan öğrenmeyi, fikri haklara duyarlı
davranmayı, kültürel dilin gelişmesi ve farklı beceri
alanlarının kazanılmasını desteklemektedir. Sosyal ağ
ortamları ile gerçek yaşamın iç içe geçmişliği ele
alındığında gerçek yaşam kültürü ile dijital kültür arasında
her an birinden diğerine kültür aktarımı yaşanmaktadır.
Örneğin gerçek yaşamda gerçekleşen bir saldırı olayı sosyal
medyada büyük tepki yaratabilmekte, kolektif davranışlar
gerçekleştirilerek nefret ve linç paylaşımları yapılabilmekte
veya tersi yönde manipülatif yorumlarla gerçek yaşamdaki
topluluk algısı değiştirilerek karar alıcılar üzerinde etki
oluşturulabilmektedir. Diğer yandan sosyal ağ kullanıcıları
gerçek yaşamda hiç karşılaşmayacakları ünlü, yönetici veya
siyasetçilerle aynı sanal ortamda bulunabilmekte ve onlarla
iletişim kurabilmektedir.
Dijital İletişim Aracı Olarak Kimlikler
Günümüzde arkadaşlık ilişkileri eğitim, iş veya ekonomik
sebeplerle yüz yüzeden ziyade sosyal ağ araçları üzerinden
sürdürülmektedir. Öyle ki sosyal ağ ortamlarında doğum
günleri kutlanmakta, sanal hediyeler gönderilmekte,
üzüntüler paylaşılarak dertleşme ortamı yaratılmakta,
anlık mesajlaşma ve iş birlikli çalışma uygulamalarıyla
uzaktan ortak çalışmalar yapılabilmekte, web
konferansları yapılarak iş toplantıları veya arkadaşlık
sohbetleri gerçekleştirilebilmektedir. Sosyal ağların yanlış
kullanımı; sosyal ağ bağımlılığı, gelişmeleri kaçırma
korkusu veya aşırı fotoğraf inceleme davranış bozuklukları
gibi sorunları beraberinde getirebilmektedir.
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 6: Yaşamın Dönüşümü
Dijital kimlikler, paylaşımlar, iletişim dili ve görsel
araçlarıyla bütünleşen dijital sosyalleşme iletişim
dünyasının sanal bir görünümüdür. Sosyal ağ ortamlarında
kuralsız, anonim veya değiştirilmiş dijital kimliklerle
bireylerin öz benliklerinden farklı davranabilmesi; farklı
sosyal topluluklara dâhil olabilmesini kolaylaştırmaktadır.
Bireylerin sosyal ağlarda dijital kimliğini sunuş biçiminin
gerçekten farklı olarak ilgi çekici fotoğraflar veya
düşünürlerin sözlerinin yer aldığı metinler gibi
paylaşımlarla süslü bir vitrin yaratması; kullanıcı profilinin
popülerliğini artırarak daha fazla kullanıcı ile etkileşime
girmesine yardımcı olabilir. Birden fazla oluşturulabilen
farklı dijital kimliklerle hızla sanal arkadaşlıkların kurulup
yıkılması ve yeniden yenilerinin kurulmasıyla gerçek
yaşamdaki sosyallik yerini sanal bir sosyalliğe bırakmıştır.
Ürün ve Hizmetlerin Dijitalleşmesi
Dijital İş Gücü
Dijitalleşmeyle çalışanlar, işverenler ve müşteriler
dünyanın farklı yerlerinden aynı iş sistemi içerisinde
iletişim kurabilmektedir. Bunun yanında dijitalleşme
tamamen dijital temelli iş ortamları üzerinden ücretli
çalışmak isteyen milyonlarca insan için dijital iş gücü ve
emek platformlarını ortaya çıkarmıştır. OECD (2021)
raporunda, iş yaşamında istihdama dijital becerilerin yön
vereceği ve hâlihazırda uygulanan iş süreçlerininse dijitale
dönüşeceği tahmin edilmektedir. Bu dönüşüm sürecinde
yeni teknolojiler iş yaşamına kazandırılırken çalışanlar ise
yaptıkları işlerini teknoloji aracılığıyla geliştirebilir, kendi
dijital yetkinliklerini artırabilir ve dijital becerilerle daha
etkin bir şekilde iş gücüne katılım sağlayabilirler. Çalışma
yaşamında işin dijitalleşmesi; iletişim, iş modelleri ve
işlevlerin dijitalleşmesi sonucu akıllı bir üretimin
sağlanmasını kapsamaktadır. Çalışma yaşamının dijitale
taşınmasıyla birlikte çalışanların bağımsızlaşması sonucu
girişimciler start-up uygulamalarına yönelik uygun
yatırımcıyı bularak projelerini hayata geçirebilmekte ve
dijital emek ortamları iş yaşamına yön verebilmektedir.
Start-up uygulama; pazar ihtiyacını karşılamaya yönelik
yenilikçi ürün, süreç veya servis geliştiren hızlı büyüme
potansiyeline sahip girişimciliktir. Dijital çalışma
alanlarının genişlemesi sonucu çalışma biçimlerinin de
dönüşmesiyle “freelance” çalışma biçimi ortaya çıkmıştır.
Bu çalışma şekli; herhangi bir işverene uzun vadeli
sözleşmeyle bağlı olmadan, belirli hizmet veya ürünler
için kişilerle kısa süreli olarak çalışmayı ifade eder.
Hizmetlerin Erişiminde Dijitalleşme
Bilgi teknolojileri, akıllı ürünlerin ve e-Hizmetlerin
bireysel tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere çözüm
üreten bir pazarın sunulmasını ifade eden bir kavram
olarak Akıllı PSS şeklinde adlandırılmaktadır. Ürün ve
hizmetlerin dijitalleşmesinde Akıllı PSS aşamasına
gelinceye kadar teknolojinin gelişim sürecini takiben 1999
yılından itibaren İnternet Tabanlı PSS, 2010 tarihinden
itibaren Nesnelerin İnterneti Özellikli PSS ve günümüzde
Akıllı PSS teknolojisi kullanılmaya başlanmıştır. Akıllı
PSS’lerde sıklıkla kullanılan gerçek dünyadaki fiziksel
varlığın yapay zekâ tabanlı sanal bir kopyası “Dijital İkiz
(Digital Twin)” olarak adlandırılmıştır.
Ulaşımda Dijitalleşme ve Dijital Seyahat
Geçmişte fiziksel bilet alımı yoluyla yapılan seyahat
işlemleri, zamanla çeşitli otomatlar üzerinden gerçek
zamanlı olarak yapılabilir duruma gelmiştir. Dijitalleşme ve
internet teknolojilerinin yaygınlaşmasıyla ise günümüzde
şehir içi ve şehir dışındaki ulaşım faaliyetleri için bisiklet,
otobüs, metro, metrobüs, tramvay, tren, uçak ve gemi bilet
işlemleri çevrim içi yolla yapılabilmektedir. Çevrim içi
olarak web sayfası üzerinden yolculuk yapmak isteyen
bireyler; sanal kimlik yoluyla kendi profilleri üzerinden
bilet satın alma, ödeme işlemini gerçekleştirme, biletini
iptal etme veya yaptığı seyahatlerin dökümünü alabilme
olanaklarına sahiptirler. Aynı zamanda seyahat ettikçe mil
veya puan kazanımı gibi dijital birikim eklentileri ve diğer
yolcuların ulaşımlarına maddi destek sunmak için askıda
bilet gibi uygulamalar dijitalleşen ulaşımın yararlı yönlerini
göstermektedir.
Yaşamın Dijital Dönüşümünde Geleceğe Yönelik
Öngörüler
Endüstri gelişimi; “düşünülemeyen olanı düşünmek” ve
buna yönelik teknoloji üretmek yerine, hâlihazırda var
olan teknolojinin gelişimi, daha fazla benimsenmesi ve
günlük uygulamaların değişimini temsil eder. Gelişen
teknolojiyle bulut tabanlı analitik işlem yapan araçlar,
yapay zekâ tarafından desteklenen blok zincir sistemi ve
büyük veriye erişim karar verme mekanizmasını büyük
ölçüde otomatikleştirecektir. Bununla birlikte akıllı yaşam
alanlarında; bireyin kişisel ihtiyaçlarını karşılama
merkezinin ev olacağı, evlerde dijital araçlarla kontrol
edilen cihazların, blok zinciri ile birbirine bağlı nesnelerin,
otomatikleşmiş makineler ve araç şarj etme gibi enerji
depolama birimlerinin bulunacağı tahmin edilmektedir.
Günümüzde bireysel yaşam alanına ağırlık verildiğinden
gelecekte de ev teknolojilerinin daha fazla gelişme eğilimi
bulunmaktadır. Yaşam ve çalışma alanlarında dijitalleşmiş
araçların kullanımının yanında, teknolojinin gelişmesi
sonucu tümüyle dijital bir ortamda bulunabilme hissiyatını
oluşturan sanal gerçeklik teknolojisi dijital yaşamın
yolunu açmıştır. Fiziksel dünyayı bir sanal dünyada
oluşturan metaverse, sanal bir dünyanın ötesinde, sanal bir
mekânda yaşamayı sağlayan internetin bir evrimidir. Yeni
çağda her şeyin fiziksel olması gerektiği fikri hızlı bir
şekilde çürütülüyor. İnsanlar zaman içerisinde dijital
koleksiyon ürünlerine sahip olmak, dijital dosyalar
biriktirmek, ikinci bir dünyaya sahip olmak isterken
metaverse teknolojisi buna olanak tanıyor.
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 5: Ticaretin Dönüşümü
Giriş
Ticaret, temel anlamda belirli bir kazanç elde etmek ya da
kâr sağlayabilmek amacıyla yapılan alım satım faaliyetleri
olarak tanımlanabilir. Günümüzde bilgi ve iletişim
teknolojilerindeki gelişmeler her alanda olduğu gibi ticari
faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde de köklü değişim ve
dönüşüme neden olmuştur. Günümüz modern insanının
yaşamının her alanında vazgeçilmezi olarak başvurduğu
teknolojiler ticaretin de vazgeçilmezi durumuna
dönüşmüştür. Teknolojinin ve internetin gelişimiyle birlikte
ticaret, e-Ticareti ve çevrim içi pazar yerlerini içerecek
şekilde genişlemiş, böylelikle işletmelerin küresel olarak
mal ve hizmet alıp satmasına olanak sağlanmıştır.
e-Ticaretin Kapsamı ve Tarihçesi
e-Ticaret, kişi ya da işletmelerin ürün ve hizmetlerini
internet aracılığıyla sattığı ticari faaliyetler olarak
tanımlanabilir. Dünya Ticaret Örgütünün tanımına göre
e-Ticaret, mal ve hizmetlerin elektronik yollarla üretilmesi,
dağıtılması, pazarlanması ve/veya satışıdır. Ekonomik İş
birliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ise e-Ticareti, sipariş
almak veya vermek amacıyla özel olarak tasarlanmış
yöntemlerle bilgisayar ağları üzerinden gerçekleştirilen mal
veya hizmet alım satımı olarak tanımlamaktadır.
e-Ticaret Kavramı
e-Ticaret, elektronik ortamda ürün ve hizmetlerin müşteriye
sunularak satış yapılması, kamusal alımlar, satış sonrası
sunulan hizmetler gibi pek çok süreci kapsamaktadır.
• Mal ve hizmetlerin internet üzerinden elektronik
alışverişi,
• Üretim planlaması yapma ve üretim zinciri
oluşturma süreci,
• Tanıtım, reklam ve bilgilendirme,
• Sipariş verme, anlaşma yapma,
• Elektronik banka işlemleri, döviz işlemleri ve
elektronik fon transferleri,
• Elektronik konşimento gönderme,
• Gümrük işlemleri,
• Elektronik ortamda kamu alımları,
• Elektronik posta ile ilgili işlemleri,
• Elektronik hisse alışverişi, devlet tahvilleri,
hazine bonoları ve borsa işlemleri
• Ticari kayıtların kaydedilmesi ve izlenmesi,
• Doğrudan tüketiciye pazarlama,
• Sayısal imza, elektronik noter,
• Sayısal içeriğin anında dağıtımı, anında bilgi
oluşturma ve aktarma,
• Elektronik ortamda vergilendirme,
• Fikri mülkiyet haklarının transferi ve kiralanması
e-Ticaretin kapsadığı alanlar arasında yer almaktadır.
e-Ticaretin Tarihçesi ve Gelişimi
e-Ticaretin geçmişi, elektronik veri değişiminin (EDI-
Electronic Data Interchange) işletmelerin belge alışverişi
ve elektronik ortamda işlem yapabilmeleri için bir yol
olarak sunulduğu 1960’lara kadar uzanmaktadır. Bununla
birlikte e-Ticaretin önemli ölçüde popülerleşerek geniş bir
kitle tarafından erişilebilir hâle gelmesi ise 1990’lardan
sonra gerçekleşmiştir.
İlk Gelişmeler
1990’larda World Web Wide (www) ile birlikte internet
popülerlik kazanmaya başlamıştır. Amazon ve eBay gibi
şirketler kurularak çevrim içi perakende ve açık
artırmaların tercih edilmesi sağlanmıştır.
Dot-com Artışı
Yaygın olarak .com şeklinde bilinen dot-com, internetteki
ticari web siteleri için kullanılan üst düzey bir alan adını
ifade etmektedir. Genellikle internet tabanlı işletmeleri ve
bu tür işletmelerin hızlı büyümesini tanımlamak için
kullanılmaktadır.
Teknolojik Gelişmeler
2000’li yıllar itibarıyla iyileştirilmiş internet hızları,
güvenli ödeme ağ geçitlerinde yaşanan gelişmeler ve en
önemlisi kişisel bilgisayar kullanımındaki artış e-Ticaretin
daha rahat ve güvenilir hâle gelmesini sağlamıştır.
Mobil Ticaretin Doğuşu
Günlük hayatımızın vazgeçilmezi akıllı telefonların ve
mobil uygulamaların çeşitlenmesiyle birlikte e-Ticaret,
mobil ticareti kapsayacak şekilde genişlemiştir. Günümüzde
mobil ticaret m-Ticaret olarak da ifade edilmektedir.
Küresel Genişleme
İşletmelerin sınırları ortadan kaldırarak e-Ticaret
aracılığıyla dünyanın pek çok yerindeki tüketicilere
ulaşması e-Ticaretin gelişim sürecindeki önemli adımlardan
biridir. Bu büyüme uluslararası nakliye ve lojistik
şirketlerinin artması, pek çok dil seçeneği barındıran web
sitelerinin geliştirilmesi ve yerelleştirilmiş ödeme
seçenekleri sunulması gibi alternatiflerle e-Ticaretin
hacminin gün geçtikçe artmasına olanak sağlamıştır.
Yeni Çevrim İçi Platformlar
Alibaba, Trendyol, Hepsiburada gibi çevrim içi
platformlar, satıcıların daha geniş bir müşteri tabanına
ulaşmasını sağlamıştır. Bu platformlar aracılığıyla
günümüzde de hem müşterilere hem satıcılara e-Ticaret
kapsamında pek çok hizmet ve araç sunulmaktadır.
Sosyal Medyanın Ticarete Entegrasyonu
Facebook, Twitter ve Instagram gibi sosyal medya
platformlarına e-Ticaret özellikleri entegre edilerek
işletmelerin sosyal medya kanalları üzerinden satış
yapmasına olanak tanınmıştır. Günümüzde kullanıcılar
sosyal medya gezintileri esnasında ürünleri keşfetme ve
satın alma olanağı bulabilmektedir.
Geleneksel Ticaret ve e-Ticaret Arasındaki
Farklar
Geleneksel ticaret, satıcı ve alıcıların yüz yüze
etkileşimlerini içeren ürün ve hizmet satın alma veya satma
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 5: Ticaretin Dönüşümü
yöntemini, fiziksel mağazaları ve yüz yüze toplantıları ifade
ederken e-Ticaret ise ürün ve hizmetlerin internet
aracılığıyla çevrim içi olarak satın alınmasını, sanal
mağazaları ve çevrim içi toplantıları ifade etmektedir.
Satış Süreci ve İşleyiş
Konum
Geleneksel ticarette müşterilerin ziyaret edebilecekleri ve
alışverişlerini gerçekleştirecekleri fiziksel bir mağaza
konumu gerekmektedir. e-Ticarette ise müşteriler internet
bağlantısı olan herhangi bir yerden sanal olarak mağazayı
ziyaret edebilmekte ve alışveriş yapabilmektedir.
Çalışma Saatleri
Geleneksel ticaret fiziksel mağaza temelli olduğu için
genellikle belirli çalışma saatleri içerisinde faaliyet
göstermektedir. İşletmenin açık olabileceği saatler faaliyet
gösterdikleri ülkenin çalışma düzenine göre
değişmektedir. e-Ticarette ise sanal mağazalar 7/24
müşterilerinin erişimine açıktır.
Fiziksel Varlık
Geleneksel ticarette müşteriler ürünlere göz atmak ya da
satın alma işlemini gerçekleştirmek için mağazayı ziyaret
etmektedir. Fakat e-Ticarette, müşteriler markaların web
siteleri ya da mobil uygulamalar aracılığıyla sanal
mağazaları ziyaret etmektedir.
Gider Kalemleri
Geleneksel ticarette kira, elektrik, su, ısınma ve personel
ödemeleri için önemli gider kalemleri söz konusudur.
e-Ticaret ise web platformunun alan adı, sunucu hizmeti
gibi teknik harcamalarla otomatikleşen süreçler kullanarak
daha düşük genel giderler söz konusu olabilmektedir.
Ödeme Yöntemleri
Geleneksel ticarette işlemler nakit, kredi kartı ya da çek
gibi fiziksel ödeme yöntemlerini içermektedir. e-Ticarette
ise kredi kartları, dijital cüzdanlar veya çevrim içi
bankacılık sistemleri gibi elektronik ödeme yöntemleri
sunulmaktadır. Bunun yanı sıra kripto paraların da
e-Ticarette kullanılabilmesi ödeme yöntemlerinin
çeşitliliği açısından e-Ticareti çok daha cazip kılmaktadır.
Müşteri İlişkileri
Geleneksel ticarette işletmeler müşterilerle yüz yüze
etkileşime girebilmekte, kişiselleştirilmiş yardım
sağlayabilmekte ve ilişkiler kurabilmektedir. e-Ticarette
ise, müşterilerle uzaktan etkileşim kurmak için sohbet
robotları, e-Posta, Whatsapp ve Telegram üzerinden canlı
sohbet gibi çeşitli yenilikçi araçlar kullanılmaktadır.
Ürün Teşhiri ve Bilgi
Geleneksel ticaret, müşterilere satın almadan önce ürünleri
fiziksel olarak görebilme ve dokunabilme olanağı
sağlamaktadır. e-Ticarette ise müşterilerin bilinçli kararlar
vermesine yardımcı olmak için ürün bilgileri, görseller ve
müşteri yorumları genellikle çevrim içi olarak
sağlanmaktadır.
Kitle Erişimi ve Küresellik
Küresel Erişim
e-Ticarette işletmeler küresel bir erişimle ve farklı dil
seçenekleriyle uluslararası pazarlara ulaşabilmektedir.
Böylece işletmelerin dünyanın pek çok yerinden
müşterilerine ulaşmasına olanak sağlanmaktadır.
Geleneksel ticarette ise genellikle daha sınırlı bölgelerdeki
müşteri tabanıyla ilgilenilmektedir.
Lojistik ve Teslimat
Geleneksel ticarette, işletmelerin lojistik ve sevkiyat
süreçlerini kendilerinin yönetmesi gerekmektedir.
e-Ticarette ise işletmeler genellikle nakliye şirketleriyle
ortaklık kurmakta veya ürünleri müşterilerin kapılarına
teslim etmek için kendi lojistik ağlarını kullanmaktadır.
Örneğin Hepsiburada.com, pek çok ürün kategorisinde
Aras, Yurtiçi Kargo, UPS, PTT kargo ile çalışırken aynı
zamanda Hepsijet isimli kendi lojistik ağı ile de ürünlerin
teslimatını yapmaktadır.
Rekabet
Fiziksel bir mağazanın olası en yakın rakibi yakınlarındaki
bir mağazayken çevrim içi ortamda müşterilere tüm
seçenekleri süzen ve müşteriye en uygun seçeneği sunan
web siteleri bulunmaktadır. Akakçe, cimri gibi siteler
aracılığıyla müşteri çevrim içi ortamda sanal mağazaları
dolaşmadan en uygun seçeneğe kolaylıkla
erişebilmektedir.
e-Ticaretin Tarafları
Müşteri, İşletme ve Kurum İlişkili e-Ticaret Tarafları
İşletmeden Tüketiciye (B2C Business-to-Consumer)
İşletmeler ve bireysel tüketiciler arasındaki çevrim içi işlem
ve etkileşimleri ifade etmekte olup en yaygın ve iyi bilinen
e-Ticaret türüdür. Amazon, Hepsiburada, Trendyol, Getir
gibi çevrim içi perakende mağazaları B2C modelindeki
e-Ticaret türüne örnektir.
İşletmeden İşletmeye (B2B Business-to-Business)
B2B e-Ticaret, işletmeler arasında gerçekleşen çevrim içi
işlem ve etkileşimleri ifade etmektedir. Alibaba.com,
işletmeleri küresel olarak birbirine bağlayan dünyanın en
büyük B2B e-Ticaret platformlarından biridir.
Tüketiciden Tüketiciye (C2C Consumer-to-Consumer)
C2C e-Ticaret, doğrudan bireysel tüketiciler arasında
gerçekleşen çevrimiçi işlem ve etkileşimleri ifade
etmektedir. Örneğin eBay, en büyük ve en tanınmış C2C
e-Ticaret türlerinden biridir.
Tüketiciden İşletmeye (C2B Consumer-to-Business)
C2B e-Ticarette, bireysel tüketicilerin işletmelere ürün,
hizmet veya bilgi sunduğu çevrim içi işlem ve etkileşimleri
ifade etmektedir. Örneğin Instagram, YouTube ve TikTok
gibi platformlar, önemli bir çevrim içi takipçi kitlesine sahip
olan tüketicilerin influencer olarak işletmelerle iş birliği
yapmasına olanak tanımaktadır.
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 5: Ticaretin Dönüşümü
İşletmeden Devlete (B2G Business-to-Goverment)
B2G e-Ticaret, işletmeler ve devlet kurumları arasındaki
çevrim içi işlemleri içermektedir. Örneğin Türkiye İş
Kurumu (İŞKUR), işletmelerin açık iş ilanlarını
kaydedebilecekleri, nitelikli adayları arayabilecekleri ve
devlet destekli istihdam programlarına katılabilecekleri
çevrim içi bir platform sunmaktadır.
Devletten İşletmeye (G2B Goverment-to-Business)
G2B e-Ticaret, kamu kuruluşlarının işletmelere mal,
hizmet veya bilgi sağladığı çevrim içi işlemleri ifade
etmektedir. Örneğin Türkiye’de Ticaret Bakanlığı
tarafından kurulan ve çevrim içi bir platform olan
MERSİS (Merkezi Sicil Kayıt Sistemi) işletmelerin idari
süreçleri elektronik olarak yönetmelerine olanak
tanımaktadır.
Devletten Tüketiciye (G2C Goverment-to-Consumer)
G2C e-Ticaret, devlet kurumları ile bireysel tüketiciler
arasındaki işlemleri içermektedir. Bu hizmetler içerisinde
en çok bilineni e-Devlet platformudur.
Teknoloji Temelli e-Ticaret Türleri
Mobil Ticaret (m-Ticaret)
m-Ticaret olarak adlandırılan mobil ticaret, akıllı telefon
ve tabletler gibi mobil cihazlar aracılığıyla ürün ve
hizmetlerin alınıp satılması ve finansal işlemlerin
gerçekleştirilmesidir. Örneğin m-Ticaret, e-Ticaret
modelinde kullanıcıların doğrudan akıllı telefonlarından
veya tabletlerinden geniş bir ürün yelpazesine göz
atmalarına Amazon uygulaması; yolculuk rezervasyonu
yaparak, sürücülerinin konumunu takip edebildikleri ve
güvenli bir şekilde ödeme yapabildikleri bir ulaşım ağı
şirketi olan Uber uygulaması ve kullanıcıların konaklama
yerlerini aramasına, rezerve etmesine, işletme sahipleriyle
iletişim kurmasına, rezervasyonları yönetmesine ve ödeme
yapmasına olanak tanıyan Airbnb uygulaması örnek
olarak verilebilir.
Sosyal Ticaret (S-Ticaret)
Sosyal ticaret, e-Ticaretin sosyal medya platformlarıyla
entegrasyonunu içermektedir. Kullanıcıların ürün ya da
hizmetleri doğrudan sosyal medya kanalları aracılığıyla
keşfetmelerini ve satın almalarını sağlamaktadır.
e-Ticaret Araçları ve Ödeme Yöntemleri
Ticarette yaşanan dijital dönüşümle birlikte e-Ticarette
tüketici, kamu, işletme gibi tarafların işlem ve
etkileşimlerini gerçekleştirdiği çeşitli araçlar ortaya
çıkmıştır. Bu araçlar, e-Ticaret ekosistemindeki alıcı ve
satıcılar arasında ürün, hizmet ve bilgilerin
gerçekleşmesini sağlamaktadır. e-Ticarette yaygın olarak
faydalanılan araçlar şöyle sıralanabilir:
• Web siteleri
• Mobil uygulamalar
• Çevrim içi pazar yerleri
• Sosyal medya platformları
• e-Posta
• Sohbet odaları ve canlı sohbet
• Ödeme ağ geçitleri
• Pazarlama ve SEO (Search Engine Optimization)
Web siteleri, bir e-Ticaret işletmesi için sanal vitrin görevi
görmektedir ve işletmelerin ürün veya hizmetlerini görsel
olarak çekici ve düzenli bir şekilde sergilemelerini
sağlamaktadır. Mobil cihazlar için tasarlanan mobil
uygulamalar küçük ekranlara, dokunmatik etkileşimlere ve
mobil cihazlara özgü özelliklere uyacak şekilde
uyarlanmakta ve ürünlere göz atmak, alışveriş yapmak ve
e-Ticaret hizmetlerine erişmek için sorunsuz ve kullanıcı
dostu bir deneyim sağlamaktadır. Alibaba, Trendyol,
Hepsiburada gibi çevrim içi pazarlar işletmelerin daha
geniş bir kitle tarafından görünürlüğünü sağlamaktadır.
İşletmeler tarafından popüler çevrim içi pazar yerlerinde
ürünlerinin sergilenmesi satışlarını artırabilir. Facebook,
Twitter, Instagram ve Pinterest gibi sosyal medya
platformları ise dünya genelinde milyarlarca aktif
kullanıcıya sahip olması ve çok geniş bir kitleye hitap
etmesi nedeniyle önemli e-Ticaret araçları arasında yer
almaktadır. Bu sosyal medya kanalları aracılığıyla
işletmeler, oluşturdukları içerikleri kullanıcılar arasında
hızla yayarak viral hâle getirebilir. Bu durum işletmeler
için sosyal kanıt olarak satışları artırmada önemli rol
oynarken müşteriler açısından marka görünürlüğü oluştur-
duğu için güven oluşmasını sağlamaktadır. e-Ticaret
araçlarından biri olan e-Posta, işletmelerin müşterilerle
iletişimini kolaylaştırması, hedef kitlesine uygun
promosyon olanakları sunabilmesi, kişiye özel promosyon
ve mesaj iletileri gibi kişiselleştirmeye izin vermesi,
müşteri ilişkileri yönetimi sürecine destek olması
sebebiyle e-Ticaret operasyonlarının yürütülmesinde
tercih edilmektedir. Sohbet odaları (chatbot) ve canlı
destek (live chat), e-Ticaretin tüm sürecinde operasyonlara
destek olan araçlar arasında gösterilmektedir. Müşteriler,
e-Posta ya da telefonla bağlantı kurmayı beklemek
zorunda kalmadan soru, endişe, tavsiye veya teknik sorun-
larını iletebilir ve gerçek zamanlı yardım alabilirler.
İşletme ya da kurumlar için yapılandırılması gereken
araçlardan biri de ödeme ağ geçitleridir. Ödeme ağ
geçitleri güvenli ödeme işlemi sağlayarak müşteri güveni
oluşturmayı garanti durumuna getirmektedir. SEO
araçları, web sitelerin görünürlüğünü optimize etmek,
arama sıralamalarını düzenlemek ve iyileştirmek ve
çevrim içi mağazalara müşteri çekmek için kullanılan
e-Ticaret araçlarının bütününü ifade etmektedir.
e-Ticarette Ödeme Yöntemleri
Kredi kartları ve banka kartları e-Ticarette en yaygın
kullanılan ödeme yöntemidir. Visa, Mastercard, American
Express ve Discover gibi büyük kart ağları e-Ticaret
satıcıları tarafından yaygın olarak kabul edilmektedir.
e-Cüzdan olarak da bilinen dijital cüzdanlar, uygun ve
kolaylaştırılmış bir ödeme yöntemi sunmaktadır.
Müşteriler ödeme bilgilerini (kredi kartları, banka kartları
veya banka hesapları gibi) dijital cüzdan hesaplarına
bağladıktan sonra, sadece birkaç tıklama veya dokunuşla
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 5: Ticaretin Dönüşümü
ödeme yapabilmektedir. Örneğin, PayPal, Apple Pay,
Google Pay, Amazon Pay ve Samsung Pay popüler dijital
cüzdanlar arasında yer almaktadır.
Banka havaleleri, müşterilerin doğrudan banka
hesaplarından satıcıların banka hesaplarına para
aktarmasını içermektedir.
Kapıda ödeme, müşterilerin ürün teslimatı sırasında nakit
ödeme yapmasına olanak tanımaktadır. Bu ödeme
yönteminde müşteri önce ürünü teslim alır ve ödemeyi
teslimat görevlisine yapar.
Elektronik çek olarak da ifade edilen e-Çekler,
müşterilerin fiziksel çeklere veya kâğıt tabanlı süreçlere
ihtiyaç duymadan doğrudan banka hesaplarından ödeme
yapabildikleri ödeme yöntemidir.
Kripto para birimleri, güvenliği artıran ve yetkisiz erişim
riskini azaltan blok zinciri gibi merkezi olmayan ağlarda
çalışmaktadır.
Şimdi al, sonra öde yöntemi, müşterinin alışveriş
yaptıktan sonra ödemesini faizsiz veya düşük faiz
oranlarıyla zaman içinde taksitler hâlinde ödemesini ifade
etmektedir.
Mobil Ödemelerde, Bireyler mobil cüzdanlar veya ödeme
uygulamaları aracılığıyla QR kodlarını tarayarak veya
yakın alan iletişimi (NFC) teknolojisini kullanarak
ödemelerini gerçekleştirmektedirler.
Tüketiciler ve İşletmeler Açısından e-Ticaret
e-Ticaretin İşletmelere Sağladığı Avantajlar
Küreselleşme ve coğrafi sınırların ortadan kalkmasıyla
işletmeler çok geniş kitlelere ulaşabilmektedir. Fiziksel
mağaza ihtiyacını ortadan kaldırarak kira, bakım
hizmetleri, personel giderleri gibi işletme maliyetlerini
azaltmaktadır. Geleneksel fiziksel mağazaların aksine,
e-Ticarette web sitelerine 7/24 erişim bulunmaktadır.
İşletmeler sanal mağaza tercih edeceklerinden yer ve alan
sıkıntısı olmayacağı için geniş bir ürün ve hizmet
kategorisi sunmaktadır. İşletmeler ziyaretleri ve web
sayfası içerisinde en çok tıklanan yerleri görüntüleyebil-
diği, hedef kitlesindeki en değerli müşterileri tespit
edebildiği için müşteriye yönelik oluşturulan hedefli
kampanya ve reklamlar geliştirmektedir.
e-Ticaretin İşletmeler İçin Dezavantajları
İşletmelerin müşterileriyle yüz yüze etkileşim içinde
olamaması, özellikle müşteriyle kişiselleştirilmiş ilişki
kuran işletmeler için e-Ticaret müşteri hizmetleri
açısından zorluk yaratmaktadır. İşletmelerin iş operasyon
süreçleri içerisinde envanter yönetimi, siparişi işleme ve
zamanında teslim için en doğru olabilecek lojistik zincirini
doğru ve kontrol edebilir kurması gerekmektedir.
Bunlardan herhangi birinin eksikliği ve aksaması tüm
alandaki sistemi etkileyeceği için müşteri memnu-
niyetsizliği ortaya çıkmaktadır. e-Ticaret, şu anda büyük
rekabetin yaşandığı bir pazardır. Pazara giriş engellerinin
düşük olması sebebiyle hem yerleşik markaların hem de
yerel firmaların pazara hızlı girişi, çok fazla rakip marka
olduğu için bir engel oluşturabilmektedir. e-Ticaret web
sitesi geliştirme, ödeme ağ geçitleri, güvenlik sistemleri
gibi teknoloji altyapısına dayanmaktadır. Web sitesinin
yavaş yükleme süresi, kullanıcı dostu olmayan bir web
sayfası gibi teknik ve deneyimsel aksaklıkları müşteri
deneyimini olumsuz etkileyeceğinden işletmeler için satış
kaybına sebep olabilir.
e-Ticaretin Tüketicilere Sağladığı Avantajlar
e-Ticaretin tüketicilere sağladığı faydaların başında
kolaylık gelmektedir. Tüketiciler kendi evlerinde ya da
hareket hâlindeyken diledikleri yerde sanal mağazalara
göz atabilir ve satın alma işlemini tamamlayabilmektedir.
Müşteriler fiziksel mağazaların belirlediği mesai saatlerine
uymak zorunda olmadan zaman sınırını ortadan kaldırarak
alışverişini gerçekleştirebilir. e-Ticaret, fiziksel
mağazadan daha fazla ürün ve hizmet kategorisi
sunmaktadır. e-Ticaret, çevrim içi pazar platformlarında
fiyat, ürün özellikleri, müşteri yorumları gibi pek çok
unsuru karşılaştırarak tüketicinin bilinçli bir karar
vermesine yardımcı olmaktadır. e-Ticaret, fiziksel
mağazalara kıyasla daha az maliyetli olduğu için internet
üzerinden daha düşük fiyatlı ürünler sunmaktadır. Tüketici
bu anlamda tasarruf edebilir. Çevrim içi alışveriş, fiziksel
mağazaları ziyaret etmekle ilişkili ulaşım masraflarını
ortadan kaldırarak hem uzak bölgelerde yaşayanlar hem de
hareket kabiliyeti kısıtlı olan bireylere büyük fayda
sağlamaktadır. e-Ticaretin sunmuş olduğu
kişiselleştirilmiş öneriler, müşterilerin hızlı bir şekilde
karar vermesine yardımcı olmaktadır.
e-Ticaretin Tüketiciler İçin Dezavantajları
Fiziksel mağazalarla karşılaştırıldığında e-Ticarette yüz
yüze etkileşim yoktur. Kişisel veriler ve finansal bilgilerin
çevrimiçi olarak paylaşılması müşteride zaman zaman
tedirginlik oluşturabilmektedir. e-Ticarette tüketiciler
ürünleri satın almadan önce fiziksel olarak inceleyemez ve
deneyemezler. e-Ticaretin yeni yıl, anneler günü,
sevgililer günü, kara cuma (black friday) gibi yoğun
sezonlar veya hava koşulları gibi ani, öngörülemeyen
durumlarda sevkiyat ve teslimatının bulunmayışı
nedeniyle gecikmeler olması, ürünün zamanında teslim
alınamamasına sebep olabilmektedir. e-Ticaretin varlığı ve
akıllı telefon kullanımının artmasıyla ortaya çıkan çevrim
içi alışveriş bağımlılığı tüketicileri daha fazla finansal
borçlanmaya sürükleyebilir.
Dünyada ve Türkiye’de e-Ticaret ve Tüketici
Davranışları
Son on yılda dünya genelinde ve Türkiye’de yaşanan
teknolojik gelişmeler ve çevrim içi alışverişin
yaygınlaşması, çevrim içi alışveriş bağımlılığı gibi yeni
sorunları da beraberinde getirmiştir. Çevrim içi alışveriş
bağımlılığı, tüketicilerin kontrol edemedikleri ve sürekli
tekrarladıkları alışveriş davranışlarını ifade etmektedir. Bu
bağımlılık, borçlanma sorunları, suçluluk hissi, hayal
kırıklığı, depresyon ve sosyal ilişkilerin bozulması gibi
olumsuz etkilere yol açmaktadır.
4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 4: Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
Giriş
Dijital teknolojilerin değişen doğası, bağıntılı olmanın
yükselen yapısı, dijital öğrenme olanaklarının gerekliliği ve
dijital medyanın gelişen olanakları şeklinde dört dijital
kültür bileşeninden söz edilebilir.
Dijital kültürün kapsayıcılığına bakıldığında en önemli
bileşen dijital teknolojilerin doğasıdır. Her geçen gün yeni
olanaklarla genişleyen dijital teknolojiler birçok alanda
dönüşümü karşımıza çıkarmaktadır. Bu dönüşüm dijital
ağlardan bilgi ve iletişim sürecine, iş birliğine dayalı
sektörel yapılardan öğrenme ortamlarına kadar geniş bir
alanı içerir.
Dijital kültüre ilişkin bir diğer bileşen ise bağlantıda
kalmak ya da bağıntılı olmak olarak vurgulanabilecek bir
boyuttur. Bağlantıda kalmak iletişimde kalmak olarak
düşünülebilir. Ancak iletişim kavramının içerdikleri dijital
dünyada daha farklı bir oluşum sunmaktadır. Örneğin
dijital dönüşüm sürecinde gönderen ve alıcı arasındaki
mesaj kurgusunu etkileyen dinamikler artık çeşitlenmiştir.
Dijital öğrenme olanakları dijital kültürün odakta olduğu
bir dünyada var olmanın önemli koşulları arasındaki bir
diğer yapıdır. Yani birey için dijital kültür yapısı içinde
hem ortam hem de içerik bağlamında dinamik ve yaşam
boyu öğrenen kavramları dijital dönüşüm sürecinde
yükselen değerler olmuştur.
Dijital kültürün bir diğer bileşeni olarak dijital medya ve
her geçen gün gelişen olanaklardan bahsetmek gerekir.
Dijital medya dijital teknolojilerden ayrı olarak dijital ileti
yapısının dinamizmini içermektedir. Bu dinamizm hızlı
tüketimi, manipülatif süreçleri, bağlamları, metinler arası
ilişkilerin dijital doğasını ve kurgusal dijital dünyayı
anlamlandırmanın alt metinlerini içermektedir.
Kültür ve Dijital Dönüşüm Sürecinde Dijital
Sanat
Dijital kültürün her geçen gün genişleyen yapısı bireyi
bilinen ve daha önce zaten düşünülen ya da söylenenden
farklı şekilde sorgulamaya teşvik etmektedir. Daha önce
anlamlandırılmış, yorumlanmış ya da farkındalığı oluşmuş,
anlatılmış ya da tüketilmiş her içerik dijital kültürün
devingen yapısı içinde anlatılmayan, görülmeyen ya da fark
edilmeyen başka yön ve ilişkilerle yeniden üretilmektedir.
Bu noktada da yaratıcı keşif ve bakış açısı devreye
girmektedir. Bu durum bireyler açısından derinlemesine
öğrenme deneyim ve yaşantıları oluşturmaktadır. Dijital
dünyanın sanallığı bu yeni keşiflerle bir nevi gerçek yaşam
deneyimleriyle örtüşen beceriler geliştirmeye olanak
tanımaktadır.
Dijital kültürde dijital sanatın yaratıcılıkla ilişkisel olarak
sorgulanması süreci birçok bileşen içermektedir. Bu
bileşenler içinde yeni gerçeklik algısından yapay zekâ
algoritmalarına, sanatın dijital kimliğinden çağdaşlık
bağlamına, görsellik ve dijitalliğe dayalı pedagojik
yaklaşım ve kamusal alan açılımlarından dijital kültürün
manipülatif sürecine kadar birçok unsur yer almaktadır.
Dijital teknoloji bağlamı yapay zekâ, makine öğrenmesi,
algoritmik yapılar ve blok zincir teknolojileriyle birlikte
gittikçe derinleşmektedir. Dijital sanat bu çerçevede
kapsayıcılığı olan ve gelişmesi olası tüm teknolojik
dönüşümleri içeren bir kavramsal tanımlamadır.
NFT’ler ve Sanatsal Bağlamları
NFT ve sanatsal bağlamları temelinde günümüzde önemli
bir kavram olarak karşımıza çıkan Metaverse süreçten
bahsetmek gerekir. Metaverse günümüzde fiziki sanat
topluluk ve oluşumlarını yeni gerçekliğe dayalı bir
ortamda, dijital dünyada var etmektedir. Dijital dünyadaki
yeni gerçeklik temelindeki topluluk içinde de gerçek dünya
etkileşimi, sanal kimlikler, sanal sanat eylemselliği,
ilişkiler, örtüşen ya da kesişen fikirler ya da zıt düşülen
noktalar ışığında bir sanatsal iletişim süreci vardır. Bu sanat
toplulukları biraz daha akışkan, çok yönlü, değişken,
birbiriyle bağlantılı, karmaşık bir çokluk içinde bir süreç
sunar.
Metaverse ortamda fiziksel ve sanal dünya etkileşimi,
giyilebilir teknolojiler, dijital veri tabanı, avatarlar ve blok
zincir teknolojisiyle birlikte postmodern internet kavramı
karşımıza çıkmaktadır. Bu kavram uzun zamandır
hayatımızda olan gözetim toplumu kavramıyla da iç içe
geçmiş durumdadır. Çünkü bu çoklu dijital katılım ve
değiştirilemez sanal kimlik dijital ayak izini daha görünür
hâle getirmekte ve bireyler için Foucault’ın (2007) gözetim
toplumu teorisi günümüzde önemli ölçüde yükselişe
geçmektedir. Yani dijital dönüşüm sürecinde yaşamımıza
dâhil olan üst düzey teknolojiler hayatımızı gözetlenebilir
hâle getiren çoklu olasılıklar dünyası mı yoksa olanaklar
dünyası mı? sorusu günümüzde yanıtlanması gereken
önemli bir problem durumudur.
Günümüzde yaşanan dönüşümle ortaya çıkan sanal
kimlikle farklı evrenlerde tek bir kimlik olarak dolaşmak
olanaklı hâle gelmiştir. Bu durum yani gerçek yaşamda
olduğu gibi sanal dünyada da tek bir kimliğe sahip olmak
gerçek yaşam uzantılı sosyal değer ve etik odaklı çerçeveyi
de olası hâle getirmiştir. Çünkü artık metaverse avatarı
olarak sanal kimlik çoklu gerçeklik içinde gezinebilir,
etkileşim kurabilir ve sürdürülebilir tek bir kişiye
dönüşmüştür (Erişti, 2022). Bu tekil kimlik, sanal dünyayı
doğal çevreye yaklaştırarak sosyal değer yaratabilen bir
yapıyla karşımıza çıkmaktadır. İki dünyada birden var olan
bireylerin sanal ve gerçek kimlikleri arasındaki uçurum ve
değişken etkiler ortadan kalkmıştır. Bu noktada birey sanal
ortamda varoluşunu tanımlayan ve gerçekliği sanal ögelerle
sürdürme olanaklarına sahip olan bir kimlik ortaya
koyabilir hâle gelmiştir.
NFT’ler sanatsal bağlamda çoğunlukla Ethereum blok zinciri
üzerinde yapılanmaktadır. Ethereum bir anlamda akıllı
sözleşme olarak ifade edilebilir. NFT’nin dijital varlık
olduğu düşünüldüğünde, Ethereum gibi platformlar bu
varlıkların hareket alanını belirleyen kuralları içeren
sistemler olarak tanımlanabilir. Bu sistemin en önemli
özelliği değiştirilemez kodlara dayalı güvenilir bir yapı
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 4: Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
içerisinde bu süreci yapılandırmaya olanak vermesidir. NFT
yapısı içinde değiştirilemez varlık oluşumuna dayalı akıllı
teknolojiler ve tanımlanabilir kodlar, yerine geçememe ve
değiştirilememe olanağı sunmaktadır. Bir anlamda NFT
dijital görselliğe ilişkin dijital sahipliği garanti altına alan ve
özgün üretimi besleyen bir süreçtir. NFT olarak üretilen bir
görsel içeriğin tek bir karşılığı vardır ve bu karşılık defalarca
kez çoğaltılıp değiştirilerek sunulan görsellikteki dijital
kirliliği ve etik ihlalleri de sınırlandırmaktadır. NFT sanatsal
değer içermenin yanında ticari olarak da alınıp satılmak
anlamında sanal bir piyasa oluşturabilmektedir (Erişti, 2022).
Sanal kimliğe dayalı değer yaratmak bu ortamda önemli bir
güvenilirlik kriteri olup bu kriter sanal ortamı gerçek
dünyaya yaklaştırmaktadır. NFT yapısı içinde dijital veri
oluşturma, yapay zekâ, karma gerçeklikler gibi birçok
olasılık ile sanat üretimi dijital sanat bağlamında bir evrim
geçirmektedir. Bu yapı içinde teknoloji, toplumsal katılımın
artmasıyla birlikte sosyal dönüşüm olasılıklarını
yapılandırabilen bir biçime dönüşecektir.
NFT’ler Dijital Obezite, Dijital Kıtlık ve Dijital Sanat
Bağlamında Nitelik
NFT’lerle yapılanan dijital sahiplik hakları dijital dünyanın
görsel ileti dünyasını da değer yaratan bir yapıya dönüştürme
gücüne sahiptir. Çünkü dijital dünya içerisindeki görsel
çokluk ve kirlilik karşımıza görsel algısal ve bilişsel yük
kavramlarını çıkarmaktadır. Yani çok fazla dijital içeriğe
maruz kalmak ve bu maruz kalma durumuna dayalı
manipülasyon dijital obezite olarak bilişsel, duyusal ve
davranışsal süreçlerimize yansımaktadır.
Dijital obezite, manipülasyona dayalı olarak sürekli dijital
odaklı görsel-işitsel-yazılı mesaj iletimine maruz kalma ve
bunların tüketimi sonucunda ortaya çıkan bir sorundur.
İçinde olduğumuz dijital ortamda bireylerin sürekli dijital
içeriklere maruz kalması bireyi doyumsuz bir şekilde
bağımlı hâle getirir ve bireyler gerçeklikten kopma eğilimi
gösterirler. Manipülatif ve yanıltıcı içerikler, sosyal medya
platformları veya diğer dijital kanallar aracılığıyla
bireylerin dikkatini çekmeyi ve sürekli olarak içerik
tüketmeyi teşvik etmektedir. Bu durum zamanla bağımlılık,
kaygı, sosyal izolasyon, düşük öz güven gibi sorunlara da
yol açabilmektedir. Dijital obezite, fiziksel obeziteyle
benzerlik gösterir ancak aşırı yemek yerine aşırı dijital
içerik tüketimiyle ilişkilidir. Dijital içeriklerin sürekli akışı,
bireylerin zihinsel, duygusal ve sosyal sağlığını olumsuz
etkileyebilir (Erişti, 2022).
Dijital kıtlık, bir görsel iletiyi diğer dijital içeriklerden
ayıran ve tekrarının olası olmadığı bir duruma dayalı dijital
iletilerin sınırlılığını ifade eden bir kavramdır. Bu, dijital
varlıkların sahiplik hakları ve biricikliklerinin manipüle
edilemez olduğu anlamına gelir. Dijital kıtlık, dijital sanat
eserlerinin değerini sorgulatan bir olgudur. Çünkü dijital
sanat eserlerinin çevrim içi olarak yayılması ve manipüle
edilebilmesi, özgünlük kavramı için önemli bir tehdittir.
Ancak NFT’ler sayesinde, dijital sanat eserlerinin sahiplik
hakları ve biriciklikleri güvence altına alınmaktadır. Bu
noktada dijital kıtlık, dijital görsel ileti dünyasında etik
ihlallerle mücadele etmek için bir çözüm sunmaktadır.
Manipülasyon ağından çıkarılması ve benzersizliği
sayesinde, dijital varlıkların orijinalliği ve bütünlüğü
korunmaktadır.
Dijital diyet, dijital teknolojilerin sağlıklı ve dengeli
kullanımına odaklanan bir yaklaşım olarak karşımıza
çıkmaktadır. Dijital diyet, teknoloji kullanımında miktar,
denge, öznellik, işlevsel erişim hakkı, içerik ve tasarım
niteliği gibi faktörleri göz önünde bulundurur. Dijital diyet,
günümüz teknoloji yoğun dönemde aşırı dijital içeriğe maruz
kalmanın olumsuz etkilerinden kaçınmak için teknolojinin
işlevsel bir şekilde kullanılmasını teşvik etmektedir.
Dijital Avatar Olarak Sanatçı
Dijital dönüşüm sürecinde vazgeçilmez ortam hâline gelen
sanal ortamda, yeni gerçeklikle birlikte, insanlar artık sanal
kimlikler veya avatarlara sahip olma sürecine girmiş
durumdalar. Bu dijital avatarlar, sanatçılar dâhil olmak
üzere kullanıcıları temsil eder ve farklı online platformlarda
gezinme esnekliği sunar. Avatarlar gerçekliğin sanal bir
temsilidir ama özneldir. Çünkü her kullanıcının kendine
özgü bir sanal ve değiştirilemez kimliği bulunmaktadır.
Dijital kültür içinde bu kimliklerimiz bizim gerçeklikteki
temsilimiz hâline gelmekte, yapay zekâ ve çoklu gerçeklik
teknolojileri sayesinde gerçek yaşamda temsil ettiğimiz
özellikleri içerebilmektedir. Bu yeni dönemde sanatçılar,
dijital avatarları aracılığıyla özelleştirilmiş doğrudan yani
aracısız ve sezgisel bir şekilde var olmasına olanak tanıyan
bir temsil gücüne sahiptirler.
Dijital avatar olarak sanatçı; temsil gücünde
özelleştirilebilir alan yaratır; sanat çevreleriyle etkileşimi
gerçek yaşama benzeşik bir biçimde kurgular; sınırsız sanal
dünya erişimine tek bir avatar kimlik üzerinden sahip
olabilir; estetik, sanatsal ve sezgisel duygu ve duyuları
hissettirmeye dayalı sanat etki alanı oluşturabilir; öznel
deneyime ve teknolojiyle simbiyoza dayalı varoluş ortaya
koyabilir; tasarımsal ve sanatsal bağlamda yeni davranış
biçimiyle var olabilir; teknolojik karar verici ve karar
sunucu yapılarla etkileşim kurabilir.
Yapay Zekâ (AI) Sanatı ve Çağdaşlık
Yapay zekâ ile gerçekleştirilen sanatsal üretimlerde sanatın
özgünlüğü tartışılıyorken yapay zekâ, olası gelecek
teknoloji senaryolarında bu ortamı daha iyi anlamanın
zeminini oluşturabilir. Günümüzde metin, kod, görsel ya da
video oluşturma düzeyinde sınırlılıkları bulunan yapay
zekâ teknolojilerinin yakın gelecekte bir profesyonelden
daha iyi kitap yazma, yazılım oluşturma, sanat ve tasarım
içeriği üretme film çekme gibi birçok boyutunun
gerçekleşmesi durumu söz konusudur. Bu nedenle sanatçı
ya da tasarımcı kimlik için yorumlama, ne istediğini bilme,
dünyayı anlama ve ilişkilendirme, düşünme ve bunların
organizasyonu söz konusu olmalıdır. Bu bir gerekliliktir
çünkü gelecekte üretim ya da sanatsal üretim anlamak,
istemek, denemek, deneyimlemek için var olacaktır. Bu
nedenle reddetme ya da korku duyma yerine içerik üretmek,
anlamak, kurcalamak, deneyimlemek, sezgilerini
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 4: Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
dökebilmek, kendini tanıma ve anlama duygusunu
yansıtmak, toplumu tanımak ve çözümlemek odağında
topluluk temelli etkileşimler kurmak bir gerekliliktir.
Dijital Kültür ve Yaratıcı Pedagoji
Dijital kültürün dijital dünya içerisinde görsel odaklılığı
göz önünde bulundurulduğunda yaratıcı pedagojiyle ilişkili
yapısı öne çıkmaktadır. Yaratıcı pedagojinin eleştirel
bağlamda sorgulama, analiz etme ya da dijital kültürel
birtakım uzantıları değerlendirme boyutları dijital dünyada
karşılık bulan birçok süreci içermektedir. Yaratıcı
pedagojik yaklaşım görsel pedagojiyi, dijital pedagojiyi,
yapay zekâ pedagojisini, hata düzeltme pedagojisini ve
estetiğini karşımıza çıkarmaktadır.
Görsel Pedagoji
Görsel pedagoji temel olarak görsel odaklı ileti süreçlerinde
görselliğin bağlamlarını ve yapısal özelliklerini
sorgulamaya dayalı analiz ve yorumlama yeterliklerini
içeren çok yönlü pedagojik bir yaklaşımdır. Görsel
pedagoji dijital kültür içinde görselliğin çokluğu ve
çeşitliliğine dayalı maruz kalmaya ilişkin farkındalık,
bağlamsal yeterlikler ile analiz, estetik ve işlevsel bağlamda
sorgulayıcı bakış açısı ve görselliğe dayalı dönüşümleri
analiz etme yeterlikleri içermektedir. Dijital görsel kültür
yapısı içinde görsel pedagojinin özellikleri; kültürel
subjektiflik içerme, ortam değişkenlerine dayalı farklılık
içerme, bireysel farklılıklara dayalı yüklenen anlam
farklılıklarını içerme, toplumsal sistemin yansımasına
dayalı unsurları içerme, pedagojik eylemlerin farklılığına
göre dönüşebilir yapı içerme, görselliğin temsil gücüne
dayalı etki alanı içerme, anlamların açık ve örtülü yapısına
dayalı çözümlenme gereksinimi içerme şeklinde
sıralanabilir.
Dijital Pedagoji
Dijital pedagoji, yalnızca teknolojik süreçlerin etkin
kullanımını değil, dijital pedagoji bağlamlarının hedef
kitlesiyle etkili olarak bir araya gelmesini de içermektedir.
Dijital pedagoji teknolojinin etkin kullanımı bağlamında
öğrenen ve öğreten yeterliklerini artırmayı ve olası
engellerin aşılmasına ilişkin bakış açısını kazandırmayı
hedefler. Dijital pedagojide önemli olan, çözüm odaklılıkta
çok yönlü ve olasılıkları göz önünde bulunduran bakış
açısını dijital teknolojiyle ilişkilendirebilmektir. Dijital
pedagoji beceri, motivasyon, bilgi ve çevre faktörlerine
dayalı şekillenir ve bu bağlamda bazı yeterlikler içerir. Bu
yeterlikler temelinde dijital pedagoji kurgusunda dikkat
edilmesi gereken noktalar vardır:
• Dijital ortama ilişkin belirli senaryoları keşfetmek
ve değerlendirmek
• Dijital pedagoji ve öğrenme süreci ilişkisini
güçlendirmek için olasılıkları sorgulamak
• Dijital pedagojik çerçeveye dayalı programı
planlamak, tasarlamak ve uygulamak
• Dijital pedagojik kaynakları, sürekliliği olacak
şekilde dinamik bir yapıyla dönüştürmek
Yapay Zekâ Pedagojisi
Yapay zekâ pedagojisi ortam, süreç, etkileşim ve kurgusal
düzenlemeler bağlamında yapay zekânın etki alanını
sorgulamayı olanaklı hâle getirmektedir. Böylece birey
açısından eleştirel bakış açısı geliştirmek olanaklı duruma
gelmektedir. Dijital pedagojide pedagojik eylemlerin
yapılanış biçimi problem durumlarının çözülmesi
odağından çok, problem çözüm yolu ve zorluklarla başa
çıkmada yapay zekâyı nasıl işe koşabileceğini keşfetmeyi
amaçlar (Worsley vd., 2021). Önemli olan yapay zekâ
odaklı pedagojik yaklaşımlarda paydaşların aktif bir yapı
ortaya koymasıdır. Bu aktiflik yapay zekâ pedagojisi
içindeki eylemleri tanımak yani teknolojiyi görebilir ve
anlayabilir olmak, öğrenen ile iş birliği kurmak, rehberlik
etmek, sistematik ve zenginleştirilmiş deneyim odaklı
öğrenme yaşantısını yapay zekâ desteği ile oluşturmak gibi
birçok bileşen içerir. Yapay zekâ pedagojisi içinde
farkındalık geliştirmek, sorgulamak, kurcalamak, merak
etmek, keşfetmek ve anlamak bağlamında olasılıkları
sorgulamak öne çıkmaktadır. Ancak burada en önemli
nokta etik kodlara karar verip hem öğrenen hem de öğreten
açısından farkındalık oluşturmaktır.
Hata Düzeltme Pedagojisi ve Hata Estetiği
Hata düzeltme pedagojisi de yine dijital kültür içinde
ulaşılmak istenen hedeften uzaklaşmalar olduğunda
yanlışlamayı doğrulamaya yönelik bir pedagojik yaklaşım
içermektedir. Birey değiştirmesi ve geliştirmesi gereken
noktaları deneyimleri üzerinden görebildiği için hata
yoluyla sorgulamak ve deneyimlemek zenginleştirilmiş bir
pedagojik yaşantıyı olanaklı duruma getirmektedir. Dijital
dönüşüm içerisinde hata düzeltme pedagojisi, iletişimin
yüksek olduğu bir yapı içinde düzeltici geri bildirim
sağlanması yoluyla işe koşulmaktadır (Bogdanova ve
Snoeck, 2018). Bu durum mükemmel bir etkileşim stratejisi
oluşturmaktadır. Hata düzeltme pedagojisinde düzeltmek
eylemi nasıl, ne zaman ve neyin düzeltileceğine
odaklanmaz tam tersine göstermenin, gerçekçi ve yararlı bir
yol ile geri bildirimde bulunmaya dönüşmesini sağlar. Hata
belirleme aynı zamanda öğrenen açısından sınırlılıkları
belirlemenin de bir yoludur. Hata düzeltme pedagojisi
temelde hata kurgusunu, bireyin hataları odağında
öğrenmeye yönlendirmektedir. Ancak günümüz teknolojik
dönüşümleri içinde hata düzeltme pedagojisi AI ya da
teknoloji odaklı süreç hataları üzerine odaklanmayı ve
eleştirel sorgulayıcı bakış açısı getirmeyi gerektirmektedir
(Akbay, 2022a).
Dijital Kültürde Eleştirel Analiz
Bireylerin kendi yaşantı ve etkileşimleri çerçevesinde
karşımıza çıkan görsel, sözel ya da eylemsel repertuarları
bulunmakta ve dijital dünyada eleştirel analiz bu repertuarlar
aracılığıyla yapılanmaktadır. Eleştirel analizin; açığa
çıkarmak, anlamın konuşulmasını sağlamak, farkında olarak
bağlamı yakalamak, gerçekliği keşfetmek boyutları öne
çıkmaktadır. Dijital dünyada eleştirel analizin önemli
noktalarından biri de değiştirip dönüştürme gücüne sahip
olmasıdır. Dijital dünyanın değişken ve gelişen yapısı
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 4: Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
eleştirel analiz sürecini de deneysel ve deneyimsel biçime
dönüştürmektedir. Çünkü dijital temsil görünürlüğü örtülü
hâle getiren kimi kalkanlar da oluşturmaktadır. Böylece
dijital dünyada fark edilmeyen, bilinmeyen, algılanmayan bir
yapı bireyde karşılık bulmadan tüketilir hâle gelmektedir.
Dijital Kültür ve Dijital Retorik
Dijital retorik dijital dünyada çoklu medya ve yapay zekâ
teknolojileri temelinde var olan görsel, dijital, dinamik
metin, ileti temelli etkileşim ve söylemlerin bütüncül
etkisidir. Günümüz dijital kültür ortamında dijital retoriğin
karşı karşıya olduğu durumlar şu şekilde sıralanabilir:
• Retorik ile hedef kitle arası ilişkiyi aşındırma
• Dijital kültürün popülerliği için yüzeysel bağlam
yaratma
• Retorikte iç içe geçmiş söylem kurgusuna dayalı
karmaşa yaratma
• Retorik kaymalara dayalı retorik etkiyi amacından
uzaklaştırma
Dijital Odaklı Görsel Retorik
Dijital dünyada dijital odaklı görsel retorik ise dijital
yakınsama temelinde dijital medya eylemleri ve
deneyimleri, hareket, metin, animasyon, müzik, sembolik,
görsel, işitsel, uzamsal, zamansal ve fiziksel etkileşim ve
iletişim yoluyla hayatımıza girmekte olan etkileşim ağının
bizimle değişimini içermektedir. Görsel girdiler
günümüzde görselliğe ilişkin renk, tür, tipografi, tasarımsal
düzenle ortam bağlamında genişlemektedir. Dijital görsel
verilerle birlikte, dijital kültür içerisinde ortamların retorik
anlamlar doğrultusunda yeniden şekillenmesi söz
konusudur.
Dijital Kültür, Oyun, Eğlence ve e-Spor
Dijital oyunların günümüz medya dünyasında görsel
kültürel bağlamda giderek önem kazandığı ve bireyleri
şekillendiren bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Dijital
oyunların popülerliği dijital görsel kültürel süreç içinde
görsel iletinin hızlı döngüsüne ve görsel anlatım dilinin
çeşitlenmesine zemin hazırlamaktadır. Dijital oyunlar
öznellikle kurgulanan bir görsel ileti dünyasını oluşturma
yapısı içermektedir. Çünkü oyun, öncelikli olarak oyuncu
kavramını ve dijital dünyada var olan sanal kimlikleri
içermektedir. Oyun içindeki eylemsel her döngü, hareket,
tavır ya da etki görsel ileti yapısı içindeki öznelliği
kurgulayan bir süreci oluşturmaktadır. Oyun, oyuncu
kimliği, oyun topluluklarına dayalı etkileşim, oyun
dinamiği ve türüne dayalı deneyimler görsel kültürel olarak
dijital dünyada görünür bir yapı kurgular. Oyunların en
önemli noktası oyuncuların öznelliklerini sanal olarak
deneyimledikleri bir platformu olanaklı kılmasıdır.
Öznellikle tercih, paylaşım, yorumlama, keşif ve
sorgulamalar; gerçekleştirme yoluyla bireyin kendi
öznelliğinden temellenen görsel iletiler
yapılandırılabilmektedir. Bu nedenle dijital oyunlar dijital
dönüşüm sürecinde dijital görsel kültürün önemli bir
parçası hâline gelmiştir.
Dijital Oyunlar, Popüler Kültür ve e-Eğlence
Yaşadığımız dijital dönüşüm sürecinde ortaya çıkan
teknolojiler eğlence temelli birçok oluşumun
sorgulanmasını da beraberinde getirmiştir. Görünürde
eğlencelik, anlık ve geçici olarak betimlenebilecek popüler
kültür uzantılarının dijital dünyadaki daha karmaşık ve
anlaşılması gereken yapısı dijital popüler kültür ve
e-Eğlenceyi analiz edilmesi gereken bir yapıya
dönüştürmüştür. Artık geldiğimiz noktada popüler kültür
ve eğlence odaklı medyayı dijital dünyadan ayırmak söz
konusu değildir.
Eleştirel dijital okuryazarlık dijital oyunların popüler kültür
içindeki yapısını sorgulamanın temel ölçütüdür. Popüler
kültür ve eğlence odaklı dijital oyunlar bireyin kendisini ve
kendisi dışındakileri anlamanın ya da popülist
sosyokültürel yapıyı okumanın bir yoludur. Eğlence
odağındaki dijital oyunlar ve dijital dünya günümüzde
popülerlik içinde egemen kültürü oluşturmaktadır. Bu
egemen kültüre direnç göstermek yerine onu anlamanın ya
da bu kültürde var olmanın yolu eleştirel dijital
okuryazarlıktan geçmektedir. Bu anlamdaki yeterliklere
sahip olmak bağlantıda kalmaya olanak verir. Aksi takdirde
bu popüler dijital dünyanın kolaylıkla dışında kalınabilir.
Dijital dönüşümle ortaya çıkan e-Eğlence unsurları ve bu
unsurlar arasındaki ilişkiler, bu ilişkilerin toplumsal
normları yansıtma biçimi ya da bu normların dışına çıkma
eğilimleri oldukça önemlidir. Bu nedenle bireyler açısından
e-Eğlence unsurlarının keyif veren noktalarını görebilmek
ve anlamak gerekmektedir.
Dijital Oyunlar ve e-Spor
Dijital oyunlar eğlenceli yapısı içinde dijital teknolojilerle
dönüşüm de geçirmiştir. Bu dönüşümlerden biri de e-Spor
bağlamıdır. Bu dönüşüme dayalı olarak kimi e-Spor
turnuvaları, çoklu katılımcılı etkinlik ve yapılar
içermektedir. e-Spor günümüzde eğlence kültürü içinde
temel odaklardan birini oluşturmaktadır. Dijital olanaklar
içinde sportif amaca hizmet eden, federasyonla temsil
edilen ve yükselen bir sektörel yapı hâline gelmiştir. Bu
yapıda gerçek dünyadaki spor etkinliklerinde olduğu gibi
kimi kurallar, rekabet, takım ya da grup karşılaşmaları,
profesyonel katılım, izleyici ve organizasyon gibi birçok
paydaştan bahsetmek olasıdır. e-Spor yeni nesil dijital
yerliler için önemli bir sosyal etkileşim platformu olarak
değerlendirilmektedir. e-Spor platformlarında fiziksel
performans olasılığı bulunmamaktadır. Ancak dijital oyun
dünyası içerisinde özellikle bilişsel stratejileri etkin
kullanma yönüyle öne çıkmaktadır. Aynı zamanda
e-Sporcuların katılımcı bir yaklaşım benimsemesine dayalı
olarak e-Spor platformlarının gelişmesi ve
güncellenmesine katkısı oldukça yoğundur. İçerik üretimi
e-Sporculuk kariyeri için de özellikle yapay zekâ
teknolojileriyle birlikte birçok alternatif yaratmaktadır.
4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 3: Devletin Dönüşümü
Giriş
Bireysel işleri için teknolojiyi kullanma alışkanlığı edinen
günümüz insanının devlet kurumlarıyla olan iletişiminde de
benzer beklentiler içinde olması normaldir. Arz talep
dengesiyle baktığımızda gündelik etkinliklerinin önemli bir
bölümünde teknolojik ürün ve hizmetleri kullanan teknoloji
okuryazarı bireylerin geleneksel süreçlerin işe koşulduğu
devlet kurumlarıyla iletişiminin aksaması muhtemeldir.
Birkaç tıklamayla çözümlenebilecek işlemler için günlerce
uğraşmak bilgi toplumunun fertleri için kabul
edilemeyecek uğraşılardır. Dolayısıyla artık devlet
kurumları da dijital dönüşüm sürecini deneyimlemektedir.
Devletteki dijital dönüşüm, vatandaşlık kavramına da
önemli etkilerde bulunmaktadır. Geleneksel devlet
otoritesinin ve devlet kurumlarının temel bürokrasi
öncelikli yaklaşımı devletteki dijital dönüşüm sayesinde
farklı yenilikler ve kolaylaştırıcı unsurları ön plana
çıkarmıştır. Alışılagelen yapıda, yukarıdan aşağıya doğru
olan yönetim modelinin dolaylı bir iletişimle gerçekleşmesi
söz konusuyken dijital devlet ve dijital vatandaşlık modeli
ise takım çalışması, çok yönlü ağlar, doğrudan iletişim,
hızlı geri bildirim ve nitelikli hizmetlerin tümünü temel
almaktadır (Ho, 2002). Bürokrasi boyutuyla
değerlendirildiğinde değişim ve dönüşümün önünü açan
yaklaşım ve çağı yakından takip eden yönetim modelinin
devleti her zaman dinç tuttuğunu söylemek mümkündür.
Vatandaş açısından bakıldığındaysa söz konusu değişime
adaptasyon öne çıkmaktadır. Vatandaşın yeni modele
uyumu için değişimi istemesi ve benimsemesi değişimin
kendisi kadar önemlidir. Bilgiye erişimin kolaylaşması,
bilgi güvenliğinin önem arz etmeye başlaması ile
özdeşleşen günümüz dönüşüm sürecinde vatandaşların
gerek teknoloji yeterlikleri gerekse teknoloji ile birlikte
gelen kültürel adaptasyon süreci önem arz etmektedir.
Geleneksel Devletten Dijital Devlete Geçiş
Yeniliğe açık olma, değişim ve dönüşüm motivasyonu tıpkı
bir insanda olduğu gibi devlet kurumları için de geçerlidir.
Günümüzün küresel dünyasında teknolojik gelişim ve
değişime bireysel adaptasyon kadar devletlerin bu süreçte
ve geleceğe ilişkin yapacağı planlamalar ve alacakları
pozisyonlar oldukça önemlidir. Teknolojiyi takip etmek
kadar yakın gelecekteki teknolojiye yönelik önceden
hazırlık yapmak bu sürecin önemli bir parçasıdır. Devletin
dönüşümü yalnızca teknoloji odaklı bir dönüşümden çok
dönüşüme temel oluşturan sorunların çözümüne de
odaklanmalıdır. Geleneksel devlet, hiyerarşi ve
bürokrasinin ön planda olduğu, yukarıdan aşağıya doğru bir
yönetim modelinin benimsendiği, dikey yönlü ve sınırlı bir
iletişimin söz konusu olduğu bir yaklaşıma sahipken dijital
devlet geleneksel devletin tüm aksayan unsurlarına çözüm
üretebilecek çok yönlü, etkileşimli, yatay iletişimin etkin
olduğu, şeffaf, denetlenebilir ve sonuç odaklı bir yaklaşıma
dayanmaktadır. Bu doğrultuda geleneksel devlet
anlayışının neden olduğu birçok sorundan söz edilebilirken
dijital dönüşüm sürecinin odağında ise temelde bu
sorunların çözümünün yattığı söylenebilir.
Dijital Dönüşümün Bürokrasiye Etkileri
Devlet idaresinde yasama, yürütme ve yargı erklerinden
oluşan bir üçlü yapı söz konusu olup çoğunlukla
bürokrasinin yoğun görüldüğü erk yürütme olarak öne
çıkmaktadır. Bu durum yasama ve yargıdaki sorunların
görmezden gelindiği anlamına gelmemektedir ancak
vatandaşın çoğunlukla doğrudan muhatap olacağı devlet
erkinin gelenekselliği diğerlerine göre daha belirleyici bir
boyut oluşturabilmektedir. Yürütmedeki birtakım sorunlar
nedeniyle hizmetlerin zamanında yerine getirilmemesi ya
da usule aykırı yapılan işlemlerin bürokrasi sorunları olarak
halka sirayet etmesi söz konusudur. Bu bağlamda her ne
kadar bürokrasi kelimesinin kökeninde olumsuz bir vurgu
bulunmasa da kamuda bürokrasinin ele alınış biçiminin
birçok sorunu doğurduğu da ortadadır.
Dijital dönüşüm sürecinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin
etkin kullanımı temelinde yaşanacak potansiyel değişimin
bürokrasi sorunları üzerindeki etkisi de oldukça büyüktür.
Kamuda yerleşik bürokrasinin azaltılması için bilgi ve
iletişim teknolojileri tıpkı özel sektörde olduğu gibi
profesyonel amaçlar doğrultusunda kullanılabilir.
Çağın her alanda yakalanması ve dijital çağa ayak uydurma
sürecinde kamunun da bilgi ve iletişim teknolojileri
olanaklarına kavuşması oldukça önemlidir. Geleneksel
devletin önemli bürokrasi sorunları arasında gösterilen
kırtasiyeciliğin, dijital ortamın etkin kullanımıyla önemli
ölçüde ortadan kaldırılması söz konusudur. Diğer yandan
dijital ortamın olası risk ve tehditleri nedeniyle oluşan
yerleşik güvenlik endişelerinin ortadan kaldırılması da
elbette ilgili alandaki politika üreticilerinin ve teknik
uzmanların sorumluluğundadır.
Dijital Dönüşümün Şeffaflık ve Hesap Verebilirliğe
Etkileri
Kamuda şeffaflığın yaratacağı pozitif etki diğer alanlara
göre çok daha fazladır. Özellikle devlet kurumları
aracılığıyla vatandaşlara sağlanan hizmetlerde ve
yatırımlarda sağlanacak şeffaflık, güven unsurunun
oluşturulması ve potansiyel yatırım ikliminin oluşturulması
önem taşımaktadır. Tıpkı bürokraside olduğu gibi kamunun
gerek yönetişim anlayışını benimsemesi gerekse bilgi ve
iletişim teknolojileri temelinde altyapıya kavuşması
şeffaflığın artırılması, hesap verebilirliğin ve denetimin
kolaylaşmasını sağlamaktadır. Vatandaşın devlet
kurumlarına güveni bu sayede sağlanabilir. Bir vatandaşın
devlet kurumlarındaki işlemlerde adaletin ön planda
tutulduğuna yönelik inancının hiçbir koşulda
zedelenmemesi gerekmektedir.
Devletin şeffaflaşması ve gerektiğinde hesap
verebilirliğinin artırılması amacıyla zaman içinde çeşitli
Kanunlar çerçevesinde gerekli adımlar atılmıştır. 6328
numaralı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu kapsamında
Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde Kamu
Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık) oluşturulmuştur.
Diğer taraftan kamu denetçiliğinin en üst organı olan
Cumhurbaşkanlığı makamına CİMER üzerinden doğrudan
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 3: Devletin Dönüşümü
ulaşılabiliyor ve vatandaşların bürokratik yollarla çözüme
kavuşturamadıkları sorunlarını devletin en üst makamına
iletebiliyor olmaları bu denetimin bir parçasıdır. Kamuda
şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanabilmesi adına
ombudsmanlık dışında; Kamu Görevlileri Etik Kurulu
Kanunu, Kamu İhale Kanunu, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu,
Kamu Denetçiliği Kanunu ve Kamu Mali Yönetim ve
Kontrol Kanunları yasalaşmıştır.
Dijital Dönüşümün İstihdam Üzerindeki Etkileri
Dijitalleşme sürecinde bilgi ve iletişim teknolojileri
uygulamalarının etkin kullanımıyla yapılan işlerin hızı ve
çeşitliliği olağanüstü boyutlara çıkarılmıştır. Artık
elektronik ortamda kamu hizmetleri oldukça geniş bir
yelpazede vatandaşlara ulaştırılabilmektedir. Bu
hizmetlerin genel olarak kamu bürokrasi sorununu ortadan
kaldırmasının yanı sıra teknoloji okuryazarlığına da önemli
katkıları bulunmaktadır. Öte yandan dijital ortamlarda
kolaylıkla yapılabilen işlemler için devlet kurumlarında
nitelikli iş gücü istihdamı yaratmak insan kaynağı israfı
olarak değerlendirilebilir. Ancak sanılanın aksine
teknolojinin etkin kullanıldığı ülkeler bazında
düşünüldüğünde dahi ülkemizdeki kamu istihdamı oranı
ortalamanın altındadır (%16). Bu bağlamda dijital
dönüşümün istihdam boyutu ele alınırken kamunun
istihdam yükünün hafifletilmesi tezi yerine kamu
hizmetlerinin nitelik ve niceliğinin artırılması, yeni
uzmanlık alanlarının yaratılarak kamu istihdamının daha
etkin olarak planlanması daha önemlidir.
Dijital Dönüşümün Vergi Denetimi Üzerindeki Etkileri
Şeffaflıktan uzak bir vergi politikası vergi kaybı yaratacak,
kamu önemli finansal sorunlarla baş başa kalacaktır.
Vatandaşın vergilerin adaletli toplanıp toplanmadığı ve
ödediği vergilerin nasıl kullanıldığı konusunda hiçbir
endişeye kapılmayacağı bir vergi sistemi oldukça elzemdir.
Dijital dönüşüm sürecindeyse vergi sisteminin işleyiş ve
denetimine yönelik önemli faydalar söz konusudur.
Vatandaşın vergisini ödeme kolaylığı, vergi harcamalarının
kontrolü, vergi denetimi gibi konularda bilgi sahibi olması
verginin sürekliliği için oldukça önemlidir. Vergi
sistemindeki dijital dönüşüm sürecinde 1998 yılından
itibaren etkin olarak kullanılan Vergi Dairesi Otomasyon
Projesi, İnternet Vergi Dairesi ve İnteraktif Vergi Dairesi
önemli hizmetler olarak sayılabilir. Bu süreçte
beyannamelerin dijital ortamda alınması (e-Beyanname),
İnternet Tabanlı Vergi Dairesi Otomasyonu (e-VDO), tüm
yurttaki vergi denetim birimlerinin tam otomasyonlu hâle
getirilmesi, Veri İstihbarat Merkezi (VERİA), Vergi
İletişim Merkezi (VİMER), İnsan Kaynakları Otomasyon
Projesi (İNKA) sistemleriyle dijital ortamda vergi
mükelleflerini daha iyi tanımlayabilen, vergi ödevlerini
yerine getirmeyen mükelleflerin daha etkin izlenebildiği ve
bu konuda yaptırım uygulanabildiği bir yapıya ulaşılmıştır
(Tolkun ve Tekin, 2022).
Dijital Devlet ve Dijital Vatandaşlık
Devlet kurumlarının tümünde yaşanan dijital dönüşüm
merkezî bir yapıyla gerçekleşirken sürecin işleyişinin belki
de en önemli boyutu bu dönüşümün muhatabı olan
vatandaşlardır. Dijital devletin vatandaşı da artık “dijital
vatandaş” olacaktır. Bu kavrama ilişkin farklı kaynaklarda
bilgi teknolojilerini düzenli olarak, etik ve evrensel kurallar
çerçevesinde, güvenli ve verimli biçimde kullanabilmeye
ilişkin tanımlarla karşılaşılabilmektedir.
Dijital Vatandaşlık Yeterlikleri
Bilgi toplumunun dijital vatandaşlarının sahip olmaları
gereken yeterlikler dijital erişim, dijital ticaret, dijital
iletişim, dijital okuryazarlık, dijital etik, dijital kanun,
dijital haklar ve sorumluluklar, dijital sağlık ve dijital
güvenlik başlıkları altında toplanmıştır (Ribble ve Bailey,
2007). Kim ve Choi (2018) bilgi toplumunun dijital
vatandaşının sahip olması gereken yeterliklere dijital
ortamdaki kamuoyu oluşturma ve bilgi paylaşımı
süreçlerine katılım olarak açıklanabilecek Dijital Katılım
yeterliğini de ekleyerek yeterlik sayısını 10’a çıkarmıştır.
Vatandaşlara Sağlanan Dijital Yenilikler
Dijital dönüşüm sürecinde vatandaşlık işlemlerinin önemli
ölçüde dijital platformlara taşınmış olması önemli bir
kolaylık ve yenilik sağlarken hâlihazırda yüz yüze
gerçekleştirilen işlemlerde de dijital dönüşümün ayak izleri
rahatlıkla görülebilmektedir. Bu süreçte öne çıkan
yeniliklerin başını yongalı (çipli) kimlik kartları
çekmektedir. Biyometrik veri güvenliği açısından
kopyalanamaz ve yetkisiz kişiler tarafından yeniden
üretilemez şekilde tasarlanan bu kartlar TÜBİTAK
tarafından geliştirilen bir yerli işletim sistemiyle
bütünleşmiş biçimde çalışmaktadır. Güvenli kimlik
doğrulaması yapma, sahteciliğin önüne geçme, e-Devlet
hizmetlerine erişme, ikili anlaşmalar ile seyahat belgesi
olarak kullanma, yongaya bilgi yükleyebilme, elektronik
imza olarak kullanabilme gibi birçok kolaylık vatandaşların
hayatına girmektedir. Yeni nesil teknolojilerin kullanılarak
vatandaşlara sunulduğu bir diğer belge ise daha güvenli
seyahat olanakları sunan yongalı pasaportlardır.
21. Yüzyıl Becerileri ve Dijital Vatandaşlık Eğitimi
Geleceğin vatandaşlarının yeni teknolojik gelişmelerin
yarattığı kültürel, psikolojik, toplumsal ve etik unsurlar
temelinde yetiştirilmesi nitelikli bir dijital vatandaşlık
eğitimi sayesinde olanaklıdır. Yaratıcılık ve yenilik,
eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme,
öğrenmeyi öğrenme, üstbiliş, iletişim, empati, iş birliği
(ekip çalışması), bilgi okuryazarlığı, bilgi ve iletişim
teknolojileri okuryazarlığı, vatandaşlık, yaşam ve kariyer
becerileri ve kişisel ve sosyal sorumluluk (kültürel
farkındalık ve yeterlik) kavramları, 21. Yüzyıl becerileri
altında incelenebilir (GPE, 2020). Türkiye Cumhuriyeti
Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı
tarafından hazırlanan 21. Yüzyıl Becerileri ve Değerlere
Yönelik Araştırma Raporuna göre ise 21. yüzyıl becerileri,
her bir beceriye ilişkin alt beceriler ve göstergeler
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 3: Devletin Dönüşümü
temelinde ele alınmıştır. Ana başlıkları şu şekildedir:
Sosyal ve Duygusal Beceriler, Dil ve İletişim Becerileri,
Üst Düzey Düşünme Becerileri, Benlik Becerileri,
Öğrenme Becerileri, Çalışma Becerileri, Okuryazarlık
Becerileri.
21. yüzyıl becerilerinin kazandırılması kapsamında
değerlendirilebilecek dijital vatandaşlık ISTE standartları
kapsamında da ele alınan önemli bir yetkinlik alanıdır.
Belirlenen çerçeveye göre öğrenciler sürekli iletişim ve
etkileşim hâlinde oldukları dijital dünyada yaşamanın,
öğrenmenin ve çalışmanın hak, yükümlülük ve olanaklarını
bilir ve güvenli, yasal ve etik biçimde davranır ve bu tür
davranışa örnek olurlar. Bu bağlamda öğrencilerin kendi
dijital kimlik ve itibarlarına sahip çıkarak dijital dünyadaki
ayak izlerinin kalıcı olduğunun bilincinde olmaları;
teknolojiyi kullanırken ve çevrim içi sosyal iletişim
kurarken olumlu, güvenli, yasal ve etik davranış
sergilemeleri; başkalarının fikir ürünlerini kullanırken ve
paylaşırken fikri mülkiyet haklarına karşı
yükümlülüklerinin bilincinde olmaları; kendi verilerini
dijital mahremiyeti ve güvenliği koruyacak şekilde
düzenleyerek çevrim içi işlemleri izlemek için kullanılan
veri toplama teknolojilerinin bilincinde olmaları gibi
yeterlikler söz konusudur.
Türkiye’de Dijital Vatandaşlık Eğitimi Pilot Projesi ile
ortaokul kademesindeki öğrencilerin dijital ortamdaki
mevcudiyetleri, Dijital Vatandaşlık Eğitimi aracılığıyla
güçlendirilerek okullarda insan hakları, temel özgürlükler
ve demokrasinin teşvik edilmesi amaçlanmıştır.
Dijital Teknolojiler ve Demokrasinin Dönüşümü
Demokrasinin oluşturulması, uygulanması, yaşatılması ve
yüceltilmesinde halkın özgür iradeyle yönetim sürecine
katılımı büyük önem taşımaktadır. Bir ülkede karar alma
süreçlerine aktif olarak katılım sağlanması, yönetsel
etkinliklerin sürdürülmesi ve uygulamaların denetlenmesi
aşamalarının, halktan ve halk iradesinden bağımsız bir
şekilde gerçekleştirilmesi, demokrasiyle
bağdaşmamaktadır.
Doğrudan Demokrasi
Demokrasinin gerçek anlamda uygulanabilmesi ve halkın
kendisiyle ilgili her türlü konuda karar alma süreçlerine
aktif katılımının sağlanabilmesi, ütopik görünmesine karşın
son dönemde ortaya çıkan popüler bir arayış değildir.
Kısmen de olsa ilk örneklerine Antik Yunan şehir
devletlerinde rastlanan doğrudan demokrasi (direct
democracy), karar alma ve uygulama süreçlerinde büyük
ölçüde halkın katılımını öngörerek demokrasinin gerçek
anlamda uygulanmasını olanaklı kılan bir sistemi ifade
etmektedir (Gözler, 2006). Doğrudan demokrasi,
vatandaşların kendilerini ilgilendiren her türlü konuda karar
alma süreçlerine aktif olarak katılımlarını, yasama, yürütme
ve yargı denetimlerinde söz sahibi olmalarını öngören
(Scarrow, 2001), başka bir deyişle vatandaşların
yönetilmek yerine yöneten konumunda oldukları bir toplum
biçimini ifade etmektedir.
Alanyazında temelde e-Demokrasi olarak değerlendirilen
dijital demokrasi, demokrasinin gereği olan oy verme, karar
alma gibi birçok uygulamaya bilgi ve iletişim teknolojileri ile
halkın katılımını, yer, zaman ve diğer fiziksel
sınırlamalardan etkilenmeksizin olanaklı kılan demokrasi
türü olarak tanımlanmaktadır (Hacker ve Dijk, 2000).
Bununla birlikte dijital demokrasinin; politik süreçlerin
şeffaflaştırılması, vatandaşların bilinçlendirilmesi ve politik
süreçlere doğrudan katılımlarının teşvik edilmesi gibi
amaçları da bulunmaktadır (Moreira vd. 2009). Dolayısıyla
doğrudan demokrasi ve dijital demokrasi kavramlarının
benzer amaçlarla işe koşuldukları söylenebilir. Bu noktada
dijital demokrasiyi, doğrudan demokrasiyi gerçekleştirmenin
yolu olarak nitelendirmek doğru olacaktır.
Dijital Demokrasi
Dijital demokrasi, doğrudan demokrasiyi olanaklı kılma
potansiyeline sahiptir. Günümüzde vatandaşların bir
konunun, uygulamanın değiştirilmesi, bir hak arama talebi
vb. durumlar etrafında çevrim içi ortamda güç birliği
oluşturmasını olanaklı kılan teknolojiler de yaygın olarak
kullanılmaktadır. Dijital demokrasinin önemli bir adımının
kamuoyu oluşturmak ve katılım sağlamak olduğu
düşünüldüğünde söz konusu dijital ortamlar bu görevi
yerine getirebilmektedir.
Dijital demokrasinin bir diğer önemli ayağı ise dijital
ortamları kullanarak oy verme, görüş belirtme vb.
işlemlerin hızlı ve kolay bir şekilde gerçekleştirilmesinin
sağlanmasıdır. Teknolojide yaşanan gelişmeler bu amaçla
kullanılabilecek yazılım ve donanımları oldukça
çeşitlendirmiştir.
Elektronik imza uygulamasının yasalaşmasıyla, özellikle
internet üzerinden gerçekleştirilen alışverişler, bankacılık
işlemleri, sınav başvuruları, sosyal güvenlik uygulamaları,
vergi ödemeleri ve cep telefonuyla elektronik oylama gibi
teknoloji kullanımını öngören uygulamaların güvenli bir
zemine kavuştuğu söylenebilir. Ayrıca son dönemde kişi
tanıma sistemleri kapsamında yaygın olarak işe koşulan ses
tanıma, yüz tanıma, retina tarama, parmak izi okuma, avuç
içi okuma, damar izi okuma gibi biyometrik veriler ve blok
zincir teknolojisi üzerine inşa edilen dijital kimlikler
sayesinde dijital demokrasi uygulamalarının önündeki
güvenlik tehditlerinin kolaylıkla ortadan kaldırılabilmesi de
söz konusudur.
Dijital Dönüşüm Sürecine Uyum
Yenilik kavramı, sanılanın aksine benimsenmesi kimi
zaman güç bir kavramdır. Beraberinde getirdiği değişimin
yapısı kadar toplumun dinamikleri, hedef kitle özellikleri,
kültürel hazır bulunuşluk, gereksinimle örtüşme gibi çok
sayıda faktörden doğrudan etkilenir. Dolayısıyla her
yeniliğin hemen benimsenmesi ve toplumun geniş bir
kesimi tarafından kabul görmesi çoğu zaman beklenmez.
Ancak yeniliğin kuramsal altyapısına hâkim olan kanı
önderleri, teknoloji uzmanları ve kimi zaman da politika
üreticilerinin yeniliklerin toplum tarafından
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 3: Devletin Dönüşümü
benimsenebilmesi için kapsamlı adımlar atmaları
gerekebilir.
Türkiye’de dijital dönüşüm süreci azımsanamayacak bir
geçmişe sahiptir. Özellikle bu süreçte e-Devlet ile
başlatılan kamu hizmetlerinin dijitalleşmesi projesinin,
dijital dönüşüm sürecindeki en önemli adım olduğu
söylenebilir.
Dijital dönüşümün hem kamu hem vatandaşlara sağladığı
kolaylıklar kadar olası risk ve güvenlik açıklarının da
sürekli ele alınması elzemdir. Bir teknolojinin
benimsenmesi o teknoloji ve beraberindeki değişime
duyulacak güvenle yakından ilişkilidir. Dijital dönüşüm
sürecinde hizmetlerin güvenli bir ortamda sunulduğu ve
kişisel verilerin en üst teknolojik olanaklarla korunduğu
konusunda vatandaşların ikna edilmeleri, bu teknolojilerin
benimsenmesi ve yeniliğe uyum sağlanması açılarından
oldukça önemlidir.
Teknoloji Kabulü ve Benimsenmesi
Teknoloji odaklı yeniliklerin benimsenmesi konusunda
1970’li yılların ortalarında başlayıp günümüze kadar
süregelen birçok araştırma, kuram, yöntem, model ortaya
atılmış ve bu konuda oldukça kapsamlı bir alanyazın
oluşturulmuştur. Dijital devletin sağladığı olanakların
teknolojik bir değişim ve dönüşüm içeriyor olması ve bu
dönüşümün odağında yer alan dijital hizmetlerin
vatandaşlar tarafından benimsenip kullanılmasının
hedeflenmesi, ilgili dönüşümün Teknoloji Kabul ve
Kullanımı Birleştirilmiş Modeli (TKKBM-2) kapsamında
değerlendirilmesini olanaklı kılmaktadır.
Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modeli,
teknoloji kabul modelleri bağlamında alanyazında yer alan
Sebepli Davranış Kuramı (Fishbein ve Ajzen, 1975),
Teknoloji Kabul Modeli (Davis, 1989), Motivasyon Modeli
(Davis, Bagozzi ve Warshaw, 1992), Planlı Davranış
Kuramı (Ajzen, 1985; Taylor ve Todd, 1995a), Teknoloji
Kabul ve Planlı Davranış Birleştirilmiş Modeli (Taylor ve
Todd, 1995b), Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli
(Thompson, Higgins ve Howell, 1991), Yeniliklerin
Yayılımı Kuramı (Rogers, 1983) ve Sosyal Bilişsel
Kuramın (Bandura, 1986) sentezi sonucunda ortaya çıkmış
bir modeldir.
Dijital dönüşümü açıklamak üzere ele alınan bu modele
göre kullanma davranışının oluşabilmesi için farklı
aşamalarda farklı etmenler söz konusudur. Performans
beklentisi, teknolojik dönüşümün kişinin gündelik
performansına sağlayacağı katkı üzerinde durmaktadır.
Çaba beklentisi, teknolojik yeniliği kullanma konusunda
harcanacak çabayla ilişkilidir. Çok çaba harcayarak
ulaşılacak büyük değişiklikten ziyade az çabayla ulaşılacak
küçük değişiklikler kimi zaman daha cazip olabilmektedir.
Sosyal etki, özellikle günümüz sosyal ağ toplumunda
önemli unsurların başında gelmektedir. Önem atfedilen
kişilerin davranışları, tercihleri önemsendiği için teknolojik
dönüşümdeki adaptasyonda değer verilen sosyal çevredeki
dönüşüm de önemli bir belirleyici olacaktır. Kolaylaştırıcı
unsurlar, bir yeniliğin odağındaki teknolojik değişime
adaptasyonu kolaylaştıran unsurların tamamıdır. Dijital
dönüşüm sürecinde sağlanan dijital hizmetlere erişimin
kolay olması davranışsal niyeti ve beraberinde kullanma
davranışını doğrudan etkilemektedir. Haz beklentisi
(Hedonik motivasyon), bir teknolojiyi ya da bir yeniliği
kullanmanın verdiği haz ve eğlence olarak tanımlanabilir.
Dijital dönüşüm sürecinde kamu hizmetlerinin bir haz ve
eğlence unsuru içermesi güç olmakla birlikte kullanıcıya
sunulacak etkileşim unsurlarıyla bu haz duygusu
oluşturulabilir. Fayda-Maliyet, teknolojik yeniliğin ederi
olarak değerlendirilebilir. Dijital dönüşüm sürecinde
kamusal hizmetlerin vatandaşlara ücretsiz sunulması bu
etkiyi doğrudan oluşturmaktadır. Alışkanlıklar ise önceki
deneyimlerin yarattığı duygusal tatminle ilişkili bir
kavramdır. Bireyler karakteristik özellikleri temelinde
değişiklikleri eşit oranda kabul etmezler. Dolayısıyla
alışkanlıkların köklü olması değişimden sağlanacak fayda
fazla olsa bile kimi zaman değişimin önünde engel
oluşturabilecek güce sahiptir. Dijital dönüşümle vatandaşın
birçok kamu hizmetine dijital ortamda erişebilmesine
rağmen hâlen kamu kurumlarına giderek bu hizmetleri talep
etmesi söz konusu alışkanlıkla yakından ilişkilidir.
Modelde yukarıda açıklanan etmenler kadar yaş, cinsiyet ve
deneyim olarak sıralanan değişimin önemli yordayıcıları da
bulunmaktadır.
İlgili alanyazın ve dijital dönüşümün benimsenmesinin
önündeki en önemli engellerden biriyse algılanan risk
olarak ifade edilebilir. Alanyazında bazı teknoloji kabul
modellerinde bir teknolojiyi kullanma davranışı üzerinde
algılanan riskin önemli bir belirleyici faktör olduğu
vurgulanmaktadır (Natarajan vd.,2017) Algılanan risk
genellikle bir ürün veya hizmetin olumsuz sonuçlarıyla
yüzleşme ihtimalinin belirsizliği olarak tanımlanabilir
(Durukal, 2020). Dijital dönüşüm sürecinde tüm
hizmetlerin elektronik ortamlarda sunulması, fiziksel
kanıtlara alışmış bir toplum için oldukça riskli olabilir.
Algılanan risk kadar gerçek riskin de ele alınması
gerekmektedir. Verinin dijitalleşmesi güvenliğinin
sağlanmasını da güçleştirmektedir. Her ne kadar birtakım
güvenlik önlemleriyle hem kullanıcılar hem de dijital veri
kaynaklarının güvenliği sağlansa da vatandaşların kişisel
verilerinin zaman zaman yetkisiz kişiler tarafından ele
geçirildiği ve internet ortamında paylaşıldığına ilişkin
haberler de çıkmaktadır. Bu haberler algılanan riski
oldukça artırmaktadır. Devlet yetkililerinin, politika
yapıcıların temel hedefinin söz konusu dijital dönüşüm
sürecindeki olası sistemsel riskler konusunda vatandaşa
gerekli güveni vermeleri oldukça önemlidir.
4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 2: Eğitimin Dönüşümü
Giriş
Değişen ve yaygınlaşan teknolojiler davranışlarımız
üzerinde bazı değişimlere yol açmaktadır. Yani
gereksinimlerimize yönelik teknolojilerin üretilmesinin
yanı sıra sunulan teknolojiler gereksinimlerimizi de
şekillendirebilir. Dolayısıyla bilgi ve iletişim
teknolojilerindeki hızlı gelişmeler eğitim alanında bir
dönüşümü gerektirir.
Eğitimde dijital dönüşüm incelendiğinde ise zaten aşina
olunan dijital teknolojilerin eğitim sürecine dahil
edilmesinden çok altyapı yatırımlarının ön plana
çıkarılması önemlidir. Ayrıca süreç ve politikaları içine
alacak şekilde tüm paydaşların da dönüşüm sürecine dahil
edilmesi gerekir. Bu bağlamda dijital dönüşüm, birey ve
örgüt bileşenleri ile de bu çözümün uyumlu olmasını
kapsamaktadır. Örneğin süreçte yeni meslekler edinen genç
bireylerin zenginleştirdikleri bilgi ve deneyimlerini
sentezleyebilme, farklı birey ve yeni teknolojilerle
etkileşime girebilme, yeni problemleri deneyimlerinden
yararlanarak çözebilme vb. özelliklere sahip olmaları daha
önemli hâle gelmektedir.
Alanyazında dijital yerli olarak adlandırılan ve küçük
yaşlardan itibaren güncel teknolojilere bireylerin, bu
teknolojilerle belli bir yaştan sonra tanışan dijital
göçmenlere göre daha avantajlı olduğu öne sürülmektedir.
Bu bağlamda sadece yeni bir teknolojiyi etkin kullanıyor
olmak değil, aynı zamanda bireyleri geleceğin dünyasına
hazırlayan bu teknolojilerin doğru etkileşim, iş birliği ve
öğrenme deneyimleri kapsamında değerlendirilmesi
gerekmektedir.
Eğitimde Dijital Dönüşümün Kısa Tarihçesi
Eğitimde dijital dönüşüm süreci endüstriyel devrimler (Ör:
Endüstri 3.0, Endüstri 4.0) ve internet teknolojilerindeki
gelişmelerle (Ör: Web 1.0, Web 2.0, Web 3.0) birlikte
açıklanmaktadır. On birinci yüzyılda Bologna’da kurulan
ve hâlen kesintisiz olarak faaliyetlerine devam eden ilk ve
en eski modern üniversiteyi (1088), sırasıyla Oxford
(1096), Salamanca (1134), Paris (1160), Cambridge (1209)
gibi örnekler izlemiştir. Öğrenciler o dönemde merkezî bir
konumdaki üniversiteye ve kaynaklarına, çoğunlukla
öğretim üyeleri tarafından kendilerine “aktarılan” bilgileri
edinmek amacıyla ulaşmışlardır. Genelde öğretenin otorite,
öğrenenin ise daha pasif olduğu bir eğitim süreci
benimsenmiştir.
Yirminci yüzyılda hızla artan yükseköğretim talebi ve inşa
edilen üniversite kampüsleri, modern laboratuvar
olanakları, zengin kütüphanelerin oluşturulması ve
kampüslerin bilim insanları ve uluslararası öğrenciler için
cazibe merkezi olması süreci ortaya çıkmıştır. İzleyen
yıllarda kitle iletişim araçlarının coğrafi kısıtlar olmaksızın
öğrencilere erişim şansı sunmasından esinlenilen açık ve
uzaktan öğretim devrimi sürecine geçiş yapılmıştır. Bu
sürece 1969 yılında kurulan Open University öncülük
ederken ülkemizde de Anadolu Üniversitesi 1982 yılından
itibaren söz konusu devrimin öncüleri arasında yer almıştır.
Eğitim Teknolojisinde Dönüşüm
Eğitim öğretim uygulamalarında dönüşümün önemli köşe
taşlarını davranışçı, bilişsel ve yapılandırmacı yaklaşımlar
oluşturmaktadır. Yirminci yüzyılın başlarında eğitim
teknolojileri resimli kitaplar ile okul müzelerinin
yaygınlaştığı görsel hareket döneminde bir dönüşüm
yaşamaya başlamıştır. Radyo teknolojisi ile özdeşleşen
kayıtlı ses dönemi ve İkinci Dünya Savaşı sırasında yoğun
biçimde kullanılan eğitici filmler ile özdeşleşen hareketli
görüntü dönemi izlemiştir. Televizyon teknolojisi ile
birlikte davranışçı yaklaşım paralelinde öğrencilerin kendi
hızlarına göre küçük içerikler hâlinde ilerlemelerini esas
alan programlı öğretim ve öğretim makinelerinin
yayınlaştığı sınırlı etkileşim dönemi yaşanmıştır. Seksenli
yıllarda sayısal teknolojiler ile görüntünün işlenebilmesi ve
etkileşimli videonun hayatımıza girmesi ile özdeşleşen
dönem çoklu ortam dönemi olarak adlandırılmıştır. Yirmi
birinci yüzyılın başlarından itibaren ise internet, web
destekli öğrenme ve taşınabilir teknolojiler ile şekillenen
sanal ağlar dönemi yaşanmaya başlamıştır. Öte yandan ilk
yıllarda hazır olanın bilgisayara aktarımı şeklinde
uygulamalar görülse de zamanla nitelikli örnekleri de
oluşturulan bilgisayar destekli öğretim uygulamalarının
eğitim öğretim süreçlerinde daha yoğun bir biçimde
kullanıldığı görülmüştür.
İnternet ile İvmelenen Dönüşüm
1990’lı yılların başlarından 2000’li yılların ortalarına kadar
geçen birinci nesil internet döneminde (Web 1.0), öğrenme
kaynakları değişmiş ve bilgi kaynaklarına erişim olanağı
yer ve zamandan bağımsız hâle gelmeye başlamıştır.
Eğitmenlerin de birincil bilgi kaynağı olma rolleri yavaş
yavaş dönüşüme uğramıştır. Ayrıca sınırlı kaynağın ya da
firmanın sunduğu tek taraflı durağan sayfa paylaşımı ön
planda olmuş, kişisel ya da kurumsal web siteleri
yaygınlaşmıştır. Bu nedenle dijital ortamda gerçekleştirilen
Eğitim 1.0 ve Web 1.0 daha çok tek yönlü bir süreç olarak
ele alınabilir.
Öğrenenler arası sosyalleşme ve etkileşim olanaklarının
öneminin dijital dünyada karşılık bulması ikinci nesil
internet, yani Web 2.0 teknolojilerinin 2005 yılı ve
sonrasında hızla yaşamımıza girmesiyle olmuştur. Bu
dönemde blogların, podcast’lerin, sosyal işaretlemelerin ve
tartışma forumları ve anlık mesajlaşma gibi farklı katılım
teknolojilerinin kullanımı ve yeni bir dönüşümün temelleri
atılmıştır. Böylece Web 2.0 ile kullanıcılar yalnızca
internetteki içeriğin pasif alıcısı olmaktan çıkıp içerikle ve
birbirleriyle daha üretken bir biçimde etkileşime girmiştir.
Bu dönemde değişen dijital kaynak kullanımına bağlı
olarak kaynağı üretenle kullanan arasındaki sınır ortadan
kalkmıştır. Her kullanıcının teknik yeterliklere gereksinim
duymadan bir içerik üreticisi olabilme fırsatı doğmuştur.
Eğitim sadece lokal bir ortamdaki paydaşlar arasında değil,
öğrenci ve içerik, öğrenci ve öğrenci, öğrenci ve farklı
uzmanlar gibi farklı bağlamlar arasında gerçekleşebilen bir
deneyime dönüşmüştür. Dahası lokal deneyimler yerini
daha küresel paylaşımlara bırakırken fiziksel olarak farklı
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 2: Eğitimin Dönüşümü
kıtalardan paydaşlarla öğrenme toplulukları
oluşturulmuştur.
Üçüncü nesil internet döneminde (Web 3.0) bilginin
biriktirilme ve işlenme süreçlerinde bir dönüşüm
yaşanmıştır. Basit bir ifadeyle Web 3.0, bir makinenin
(bilgisayar programının) veriyi insanlara ihtiyaç duymadan
insanlar gibi anlama ve örgütlemesini sağlayan entegre bir
web ortamıdır. Kullanıcı etkinliklerine ilişkin büyük
verinin depolanabilmesini sağlayan bulut teknolojileri, bu
verilerin yorumlanmasını kolaylaştıran veri ve öğrenme
analitikleri, yapay zekaya dayalı sistemler ile bireysel
deneyimlere paralel ve bireye özgü öğrenme olanaklarının
sunulabilmesi, yeni bir dönüşüm sürecini tetiklemiştir.
Web 1.0 durağan sayfalar arasında bağlantı kurma, Web 2.0
bireyler arasında bağlantı kurma, Web 3.0 ise insan ya da
makine fark etmeksizin tüm veri kaynakları arasında
kesintisiz bağlantı kurma olarak ifade edilebilir. Web 1.0’ı
aktarımsal ağ, Web 2.0’ı sosyal ağ, Web 3.0’ı ise semantik
ağ olarak nitelemek de mümkündür. Birey ve öğrenme
deneyimlerine katkıları bağlamında bir hiyerarşi yaratmak
gerekirse Web 1.0’ı biliş ve öğrenme için bir araç olarak,
Web 2.0’ı insan etkileşimi için bir ortam olarak ve Web
3.0’ı da insan iş birliğini destekleyen ağ bağlantılı dijital
teknolojiler bütünü olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla
internetin gelişimi bilişsel, etkileşimsel ve iş birlikli olmak
üzere üç aşamada özetlenebilir.
Dijital Dünyada Karşılık Bulan Eğitim Kuşakları
Eğitim 1.0’da öğrencilerin bilgi alıcısı olduğu dijital
ortamlar daha yaygın olmuştur. Eğitim 2.0 ile iletişim
kurma, iş birliği gerçekleştirme, bağlanma olanakları
desteklenmiştir. Eğitim 3.0 ise bağlantı kurma, yaratma,
oluşturma gibi nitelikleri daha ön plana çıkarmıştır.
Yakın Geleceğe İlişkin Öngörüler: Eğitim 4.0
Hümanist yaklaşımların dijital dünyada yer almaya
başladığı Eğitim 4.0 olarak nitelendirilecek yeni dönemin
trendleri şunlardır:
• İnternet 4.0 hizmetleri, öğrencinin kendi hızında,
istediği yer ve zamanda nitelikli uzaktan öğrenme
olanaklarına erişimini kolaylaştırır.
• Bilgisayar uygulamaları, öğrencilerin öğrenme
deneyimlerini kişiselleştirmelerine izin verir.
• Öğrencilerin öğrenme için mobil araçlar da dâhil
olmak üzere kendi dijital kaynaklarını
kullanabilmeleri ve almak istedikleri eğitime
ilişkin yeni seçenekler sunar.
• Ders çalışmak, gelecek kariyerlerinde yardımcı
olabilecek organizasyon, iş birliği ve zaman
yönetimi yetilerini geliştiren proje uygulama
süreçleri de dâhil olmak üzere pratik etkinliklere
dayanır.
• Öğrencilerin teorik bilgilerini uygulamaya
dökebilecekleri, akıl yürütme becerilerini
mantıksal bir örüntü ile işe koşabilecekleri veri
çözümleme süreçleri ders çalışmanın temel bir
bileşenidir.
• Başarı, şimdiye kadar olduğundan farklı bir
şekilde değerlendirilmektedir.
• Öğretim sürecinde öğrencilerin görüşleri önemli
olup, müfredat tasarlanırken ve güncellenirken
dikkate alınır.
• Eğitime ilişkin sorumluluklar öğretmenden
öğrencilere transfer edilir.
Eğitimde Dijital Dönüşüm Sürecinin
Tetikleyicileri
Eğitim ve araştırma süreçlerini etkileyecek çok sayıda
stratejik bileşenin ve tetikleyicinin tartışıldığı İngiltere
odaklı raporda belirlenen 10 temel tetikleyici şunlardır:
1. Günümüzde eğitim hizmetlerinin finanse
edilmesinde karşılaşılan zorluklar ve daha etkili
bir eğitim hizmeti için kaynakların verimli
kullanılması gerekliliği,
2. Her geçen gün sahaya çıkan yeni eğitim
sağlayıcılarının yarattığı rekabet ortamında
eğitimin pazarlanma süreçleri,
3. Öğrencilerin harcadıkları para ve zaman
karşılığında daha iyi bir eğitim hizmetine ve
sonrasında nitelikli işler bulmaya ilişkin haklı
beklentileri,
4. Eğitim kurumlarının sunabildikleri ile geleceğin iş
dünyasının beklediği yeterlilikler arasında
gözlemlenen farklılıklar,
5. Fiziksel ve sanal kampüs olanaklarının yanı sıra
her geçen gün artan devasa veri hacminin etkili bir
biçimde kullanım ve organizasyonu,
6. Her geçen gün değişen sektör ve öğrenci
taleplerini karşılayabilecek nitelikte yenilikçi ve
farklı öğrenme/öğretme deneyimleri sunma
gereksinimi,
7. Uluslararası sıralama istatistiklerine sağlıklı ve
düzenli veri sağlayabilme iş yükünün yanı sıra
yalnızca özelde bu sayısal değerleri değil, bu
değerleri ortaya çıkaran bileşenleri de
güçlendirme gereksinimi,
8. Nitelikli araştırmacı ve öğretim üyeleri için cazibe
merkezi olabilme gereksinimi,
Mesleklerin Dönüşümü
Dünya Ekonomik Forumu raporlarına göre sadece
makineler tarafından gerçekleştirildiği için yok olan
mesleklerin değil daha önce hiç var olmamış ve hayatımıza
yeni girecek olan mesleklerin de sayısında bir artış
beklenmektedir. Ancak var olan mesleklerin yok oluş
hızının, yeni mesleklerin hayatımıza girme hızından çok
daha yüksek olması, uzun vadede bazı ciddi kaygılar da
yaratmaktadır.
Dünyada insanlar ve makineler tarafından mevcut işler için
harcanan sürenin çok yakın bir gelecekte eşitlenmesi
beklenmekte; işverenlerin yüzde 94’ü çalışanlarının yeni
yeterliklere gereksinim duyacaklarını öngörmektedir. Yeni
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 2: Eğitimin Dönüşümü
teknolojilerin benimsenmesi sürecinde en önemli engel
istihdam edilecek hedef kitlenin yeterlikleri bağlamında
yaşanan sınırlılıklar ya da ideal yeterlikleri olan bireylere
ulaşılamaması şeklinde ifade edilebilir.
Dijital Dönüşümün Tetikleyicileri
Oliveira ve de Souza, OECD ve Dünya Ekonomik Forumu
da dâhil olmak üzere farklı uluslararası kuruluşların
raporlarını inceleyerek eğitimde dijital dönüşümün
tetikleyicilerini teknolojik, örgütsel, dijital öğretim
yeterlikleri, öğrenci sosyal yeterlikleri, öğrenci teknik
yeterlikleri ve pedagoji olmak üzere altı başlıkta
derlemiştir. Tüm tetikleyicilerin güncel gereksinimlere
göre sürece entegre edilmesi önem taşımaktadır. Ayrıca
tetikleyicilerin her birinin birbiriyle ilişki hâlinde olduğu ve
birbirinden bağımsız olarak değerlendirilemeyeceği de
açıktır.
Dönüşen Yeterlikler
Dijital öğrenci yeterlikleri bilgi ve veri okuryazarlığı,
iletişim ve iş birliği, dijital içerik üretimi, güvenlik ve
problem çözme olmak üzere beş başlık altında toplanabilir.
Eğiticilerin dijital yeterlikleri ise şöyle özetlenebilir:
1. Mesleki kullanım (Kurumsal iletişim, mesleki iş
birliği, yansıtıcı uygulama, dijital sürekli mesleki
gelişim)
2. Dijital kaynaklar (Dijital kaynakları seçme; dijital
içerik yaratma ve uyarlama; dijital kaynakları
yönetme, koruma ve paylaşma),
3. Öğretme ve öğrenme (Öğretim, rehberlik, iş
birlikli öğrenme, öz düzenlemeli öğrenme)
4. Ölçme (Ölçme stratejileri, kanıtları inceleme, geri
bildirim ve planlama),
5. Öğrenenleri güçlendirme (Erişilebilirlik ve
kapsayıcılık, farklılaştırma ve kişiselleştirme,
öğrenenlerin öğrenme sürecine aktif katılımını
sağlama),
6. Öğrenenlerin dijital yeterliklerini destekleme
(Bilgi ve medya okuryazarlığı, dijital iletişim ve iş
birliği, dijital içerik üretimi, sorumlu kullanım,
dijital problem çözme).
Dijital Dönüşüm Sürecinde Trend, Fırsat ve
Riskler
Dördüncü endüstri devriminin eğitim ve araştırma
pratiklerinde de ciddi bir dönüşüm yaratması, söz konusu
dönüşüme uyum sürecinde kurumlarca bazı teknolojilerin
yoğun bir biçimde benimsenmesi ve verimli bir biçimde
kullanılması beklenmektedir.
Geleceğin Trendleri
2022 EDUCAUSE raporu hazırlanırken Horizon
panelistlerine yükseköğretimi şekillendirmesi beklenen ve
geleceğin trendleri arasında gördükleri unsurlara ilişkin
görüşleri sosyal, teknolojik, ekonomik, çevresel ve politik
olmak üzere beş ana başlık altında toplanmıştır. Bu raporda
özellikle yükseköğretimin geleceğinde etkili olacağı
düşünülen temel teknolojiler Horizon uzmanları tarafından
aşağıdaki başlıklar hâlinde özetlenmektedir.
1. Öğrenme analitikleri için yapay zekânın işe
koşulması: Kurumların öğrenci başarısını
destekleyebilmek adına yapay zekâyı kullanarak
farklı sistem ve platformlardan gelen büyük veriyi
örgütlemesi, analiz etmesi ve anlamaya
çalışmasıdır.
2. Öğrenme araçları için yapay zekânın işe
koşulması: Öğrencilerin öğrenme deneyimleri
sırasında yapay zekâ destekli araç ve teknolojilerle
etkileşime girmeleri, öğrenme deneyimlerinin ve
öğrenci performansının yaratıcı davranış ve
düşünme biçimlerini destekleyecek biçimde
zenginleştirilmesidir.
3. Hibrit öğrenme ortamları: Maliyet ve teknolojik
altyapı yatırımı bağlamında en ciddi dönüşümü
gerektiren başlık olup yeni teknolojilerin yanı sıra
mevcut kampüs olanaklarının ve sınıf ortamlarının
da hibrit modellere uyumlu bir biçimde yeniden
tasarlanmasını ve zenginleştirilmesini gerektirir.
4. Hibrit ve uzaktan öğrenme uygulamalarının
yaygınlaştırılması: Örgüt kültürünün ve pedagojik
yaklaşımların hibrit ortama uyum sağlayabilecek
şekilde dönüştürülmesini, tüm bu dönüşümü kabul
ve gerçekleştirme iradelerini ve bu dönüşümün
yararına inanmalarını içeren bir süreçtir.
5. Mikro kredilendirme: Çevrim içi ve esnek
öğrenme olanaklarının zenginleşmesi ile
geleneksel diploma yerine, belli sektörler ve iş
dünyasında çok daha somut karşılığı olan spesifik
alan, yeterlik ve bilgiler bağlamında sunulan
öğrenme olanaklarıdır.
6. Hibrit ve uzaktan öğretime yönelik mesleki
gelişim: Esnek öğrenme ortamlarında verimliliği
sağlamak üzere sürekli mesleki gelişim için
paydaşların hevesli olmaları, değişime direnç
sergilememeleri büyük önem taşımaktadır.
Olası Senaryolar, Fırsat ve Riskler
Pelletier ve arkadaşlarına göre trend ve gelecekte etkili
olması beklenen teknolojiler dikkate alındığında dört olası
senaryo söz konusudur. Bunlar:
1. Birinci senaryo, hibrit ve çevrim içi öğrenme
deneyimlerinin normalleşmesi ve yaygınlaşması
ile kişisel öğrenme olanaklarında, mikro
kredilendirme uygulamalarında, her geçen gün
gelişen yapay zekâ uygulamalarının desteğiyle
işlenen verinin miktarında ve doğasında gözle
görülür bir gelişme ve büyüme yaşanması;
bireylerin kendi kısıtlı olanaklarından bağımsız
olarak kendilerini geliştirme olanaklarına eşitlikçi
bir ortamda ulaşabilmelerinin sağlanmasıdır.
2. İkinci senaryo, gezegenin kısıtlı kaynaklarının
giderek tüketildiği bir bağlamda gezegen sağlığını
geliştirme yolunda örgütsel uygulamaların
düzenlenmesi; fiziksel ayak izlerinin azaltılması;
3
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 2: Eğitimin Dönüşümü

çevrim içi, doğa dostu ve fayda maliyet açısından

daha verimli uygulamalara dönük yoğun yatırım
yapılması; üniversitelerin de kamu
regülasyonlarının, yatırım yapan paydaşların ve
sektör gereklerinin sürdürülebilirlik bağlamındaki
taleplerine paralel olarak bazı finansal adım ve
kısıtlarla da karşı karşıya kalmasıdır.
3. Üçüncü senaryo, üniversite liderlerinin kurum
misyon ve pratiklerini belli bir politik görüş
çerçevesinde şekillendirmek zorunda kalmaları,
bu politik bağlantıların kurumun işleyişi, karar
verme süreçleri, öğretim programları ve pedagojik
yaklaşımlarında bazı belirleyici roller oynaması
hatta dünyanın bazı bölgelerinde fiziksel ya da
siber güvenlik endişelerinin, gözetleme
teknolojileri ve sistemlerine yapılan kurumsal
yatırımları da yönlendirmesidir.
4. Dördüncü senaryo ise yükseköğretimin biçim ve
işlevlerinin geleceğin iş gücü ihtiyaçlarını
karşılayabilecek biçimde dönüşmesinin
planlanması; geleneksel dört yıllık diploma
programlarının terk edilerek daha pratiğe dönük,
özelleştirilebilir ve yaşam boyu devam eden farklı
beceri ve mikro kredilendirme yaklaşımlarının
esas olmasıdır.
Tüm bu tetikleyici ve trendlerin arka planında yatan temel
hedef nitelikli eğitsel kaynaklara erişim ve zengin deneyim
yaşama olanaklarının güçlenmesi sonucunda eğitim ve
öğretimde kaliteyi pekiştirmek ve verimliliği artırmaktır.
Öğrenci merkezli öğrenme deneyimleri zenginleştirilerek
öğrencilerin süreçte daha çok söz sahibi olması, aktif
öğrenmesi, kendi hızında ilerleyebilmesi ve kendi öğrenme
tarzlarına uygun kaynaklara erişebilmesi sağlanmalıdır.

4
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 1: Dijital Dönüşümün Temelleri
Giriş
Geçtiğimiz yıllarda yaşanan COVİD-19 küresel salgını ile
birlikte insanlık kendisi için yeni bir başlangıç ve
restorasyon sürecini tartışmaya başlamıştır. Ekoloji, tıp,
eğitim ve ekonomi gibi toplumsal yaşamın temel pek çok
alanında büyük dönüşümler yaşanacağı beklentisi bilim
dünyasında olduğu kadar toplumsal alanda da sıklıkla dile
getirilir olmuştur. Elektrikli ve otonom arabalar, doğa dostu
enerji sistemleri, uzaktan veya hibrit öğretim modelleri,
kripto paralar gibi yenilikçi fikir ve teknolojilerin ilk
tahlilde endüstriyel toplum yapısının ve ilerlemenin en
büyük destekçisi olacağı söylenebilir. Dahası bu değişim ve
dönüşüm sürecinde bilim ve teknolojinin lokomotif
etkisinin kronolojik olarak önceki dönemlere göre çok daha
fazla bir biçimde insanlığın faydasına olabileceği varsayımı
en yalın hâliyle ortaya çıkmıştır. Gelecekteki olası bu yeni
yapının “Süper Akıllı Toplum” gibi dijital teknolojilerle
özdeşleşen ve yeni tip üretim yaklaşımlarını kapsayan
biçimlerde tanımlandığı görülmektedir.
Bilgi Toplumunun Temelleri
Uygarlık tarihine ilişkin edinilmiş tüm bilgi ve bulgular,
insanoğlunun gerek güvende olabilmek gerekse yaşamsal
ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla sınırlı nüfusa sahip
topluluklar hâlinde bir arada yaşadıklarını göstermektedir.
Avcı-toplayıcı dönemlerden öncelikle tarım toplumuna,
daha sonrasında ise bizlerin de içinde bulunduğu sanayi
toplumuna dönüşüm sürecinde de bu gerçeklik bir tür
değişmez ilke olarak süregelmiştir. Hangi dönem yaşanıyor
olursa olsun toplumsal sistematiğin temel parametrelerini,
insanlar arasındaki ilişkilerin yönünü, ekonomik kuralları
belirleyen şey özünde bu iki gereksinimdir.
Bilgi Toplumu Nedir?
Bilgi toplumu kavramı, internetin ortaya çıkışı ve
yaygınlaşması ile birlikte ortaya çıkan, küresel bir
ekonomik sistem temelinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin
kullanımı vasıtasıyla bilgi kavramının üretim ve tüketim
sistematiğinin merkezine bir meta olarak yerleştirildiği
sosyolojik bir yapıyı ifade etmektedir. Bir başka tanımda
ise bilgi toplumu, “Yeni temel teknolojilerin gelişimiyle
bilgi sektörünün, bilgi üretiminin, bilgi sermayesinin ve
nitelikli insan faktörünün önem kazandığı, eğitimin
sürekliliğinin ön plana çıktığı, iletişim teknolojileri, bilgi
otoyolları, elektronik ticaret gibi yeni gelişmeler ile
toplumu ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal açıdan
sanayi toplumunun ötesine taşıyan bir gelişme aşaması”
olarak tanımlanmaktadır.
Bilgi Toplumunda Birey
Öncelikle yeni tip okuryazarlıklardan, amaçlı ve
derinlemesine düşünme becerilerinden, bilgiye erişimin
yanı sıra bunu diğer bireylerle iletişim halinde yaparak yeni
bilgiler elde etmeye ve paylaşmaya kadar pek çok yeni
yeterlikten söz edilebilir. Bilgi toplumu bireyleri eleştirel
düşünebilen, dijital teknolojileri temel alan yeni tip
okuryazarlık becerilerine sahip, işbirlikçi, yaratıcı ve tüm
bunları aynı anda bünyesinde toplayabilen bir kavram
olarak kabul edilebilecek yenilikçi bireylerdir. Tek bir
noktada statik olarak bulunan görece sınırlı bilgiye erişim,
bilginin dağıtık olarak zaman ve yerden bağımsız bir
biçimde erişilebilir olduğu bir duruma gelmiştir. Bunların
geçmişte olduğu gibi ezberlenmesi yerine kolektif bilgi
ağları oluşturulması söz konusudur. Bilgi toplumlarında
bireyler tek bir konuda uzmanlaşma, teknolojinin de
yardımıyla disiplinler arası bir yaklaşımla çoklu işlemcili
bilgisayarlara benzer biçimde işbirlikçi çoklu uzmanlaşma,
bilgi paylaşımı ve üretimine doğru yönelmiştir.
Endüstriyel Dönüşüm ve Toplum
Endüstri toplumuna geçilmesiyle birlikte gerek yeni tip
becerilerle donanmış birer üretici gerekse karmaşık kent
kültürü içerisinde tespit edilmiş yönetsel kurallar
çerçevesinde bir arada yaşayabilecek, bu yeni döneme ayak
uydurabilecek yeterliklere sahip bireylere olan ihtiyaç
kendini göstermiştir. Üretim bantları üzerinden seri üretim
yoluyla imal edilen her türlü ürün, bu yeni imalat
sistematiğini işletebilecek, eğitim yoluyla yeni bilgi ve
becerilere sahip işçilere ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. 20.
yüzyılın yüksek ivmeli bilimsel ve teknolojik buluş ve
yeniliklerinden yararlanan endüstri toplumu, 1960’larda
internetin bulunmasıyla birlikte bilgi toplumu
dinamikleriyle neredeyse bütünleşmiştir. Bilgi ve iletişim
teknolojilerinin iletişim, bilgiye erişim, üretim ve bilgi
paylaşımı gibi amaçlarla kullanılmasıyla küresel ekonomi,
dolaşım ve iletişim biçimlerini doğrudan etkilediği bu ara
dönem postendüstriyel ya da endüstri sonrası toplum olarak
nitelendirilmiştir.
Endüstri Toplumunun Ortaya Çıkışı
18.yüzyıl ile birlikte buhar gücü ile çalışan makineler
günümüz endüstri toplumlarının ilk versiyonlarını
simgeleyen ögeler arasındadır. Aynı zamanda Endüstri 1.0
adıyla başlayan bu dönemsel yolculuk yapay zekâ, büyük
veri, nesnelerin interneti, bulut bilişim gibi teknolojilerle
Endüstri 4.0’a dönüşmüş, endüstri toplumunun veri ve
algoritma temelli bu yeni sürümünün sosyolojik bir
yansıması olarak da Toplum 5.0 kavramı ortaya çıkmıştır.
Sanayi devriminin son aşaması olan Endüstri 4.0, bilgi
toplumunun teknoloji altyapısı ile bir araya gelerek,
otomasyona dayalı seri üretim ve buna bağlı oluşan tüketim
kültürü yoluyla toplumu da giderek mekanikleştirmiş,
toplumsal ilişkilerde tüketimi ve bireyselliği ön plana
çıkarmıştır. Özcan ve Keskin (2020), sanayi toplumunun
üretim teknolojilerindeki dönüşümü göstermesinin
ötesinde, toplumsal ve genel olarak insanın kendisi ve
dünya ile kurduğu ilişkilerdeki değişim anlamına geldiğini
belirtmektedir. Toplum 5.0 ile birlikte ise daha yenilikçi,
insancıl, bireye ve onun refahına odaklı bir sosyolojik
yapıdan bahsetmek olanaklıdır.
Geleneksel Toplum’dan Toplum 5.0’a
Toplum 5.0, avcı-toplayıcı dönemlerden başlayarak ve en
nihayetinde endüstri devrimi sonrası bilgi çağının
dinamikleri ve bileşenleri ile çevrelenerek ortaya çıkan
binlerce yıllık birikimin bir sonucudur. Tarihsel olduğu
1
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 1: Dijital Dönüşümün Temelleri
kadar sosyolojik, kültürel ve teknolojik neden ve sonuç
ilişkilerini de içerisinde barındıran bir olgudur. Bu
nedenledir ki toplum 5.0 anlık veya kısa dönemde
kendiliğinden oluşan bir toplumsal yapı olmayıp aynı
zamanda kendisinden önceki dönemlerden izler taşıyan
dinamik bir tarihsel ve sosyolojik birikimin sonucudur.
Toplum 5.0’ın sosyal, kültürel ve ekonomik yapının
tümüyle veriyi temel alan, akıllı, otonom ve yüksek
düzeyde teknolojiyle ilişkilendirilerek toplumsal
iletişimde, istihdam alanları ve kültürlenme süreçlerinde işe
koşulması gerekmektedir. Toplum 5.0 yalnızca veri ve
teknoloji odaklı ekonomik bir terim olmayıp aynı zamanda
tüketim kültürü ve ekolojik bilinç konularında da belirli
düzeyde entelektüel birikim ve duyarlılığa sahip bireylere
ihtiyaç duymaktadır.
Bilim ve Teknolojiye İlişkin Temel Kavramlar
Bilim kavramı kuramsal, felsefi ve uygulama bağlamında
farklı biçimlerde tanımlanıyor olsa da esasen yapılan tüm
tanımlar aynı temellerde ve benzer bir genel çerçevede
buluşmaktadır. Bilim, bir tanıma göre “…nesnel sağlamlığı
olan bilgiler bütünü”, bir diğer tanıma göre “neden-sonuç
ilişkilerinin ifade edildiği sistematik bilgiler birikimi”,
başka bir tanıma göre ise “insanoğlunun biriktirdiği,
kaydedilmiş sistematik bilgi” biçiminde ifade edilmektedir.
Bir başka bakış açısına göre ise bilimi kısaca “geçerliği
kanıtlanmış bilgi topluluğu” şeklinde de tanımlamak
olanaklıdır.
Bilgi Nasıl Elde Edilir?
Aydınlanma dönemi sonrasında İngiliz bilim insanı Isaac
Newton’un Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri
(Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica) isimli
eseri dünya bilim tarihine adeta damgasını vurmuştur.
Günümüzün bilimsel yöntem ve varsayımları üzerinde
etkili olan modernist bilimsel anlayış temelinde ortaya
çıkan “Nesnelci Paradigma”, aydınlanma döneminin bir
devamı olarak Newton’un, yer çekimi ve hareket yasaları
hakkındaki kuram ve varsayımları bilimsel bilgi üretimine
yönelik yüzyıllarca süren baskın bir yöntem hâline
gelmiştir. Bilimsel yöntem açısından birikimli ve eklektik
bir anlayışla oluşan bu yeni değer ve anlayışlar dizisiyle
birlikte modernist/nesnelci bilimsel yaklaşım metafizik
ögelerden arınmış; bilimsel gerçekliğe deney ve gözlem
yoluyla üretilen nesnel bilgi şeklinde bir bakış açısıyla
yaklaşılmıştır. Modernist bilim olay ve olguları önce
anlamaya, ardından onları çeşitli parametre ve değişkenler
bağlamında açıklama ve en nihayetinde kontrol etmeye
yönelik bir anlayışa sahiptir. En nihayetinde bilimsel
bilginin doğasını ve elde edilme biçimini ele alan
Postmodernist bilimsel yaklaşımın, bir diğer söylenegelen
adıyla yorumlamacı paradigmanın gündeme geldiği
görülmektedir. Albert Einstein tarafından gerçekleştirilen
çalışmalar ve özellikle görelilik/izafiyet kuramı
kapsamında bilime kazandırılan karşılıklı nedensellik
yaklaşımı ile birlikte yorumlamacı/post pozitivist bilimsel
anlayış özellikle sosyal bilimler alanındaki uygulamalar
için önemli bir altyapı oluşturmaktadır. Genelleştirilmiş
bilimsel bulgularla evrensel mekaniğin işleyişini temel
alarak tümdengelimci bir bakış açısı ile olay ve olguları
açıklamaya yönelen nesnelci paradigmanın aksine,
yorumlamacı paradigma tümevarımcı bir anlayışla
parçadan bütüne hareket etmekte, olay ve olgular
arasındaki karmaşık ilişkileri karşılıklı bir nedensellik ve
göreli bir anlayışla doğal bağlamından koparmadan ele
almaktadır. En nihayetinde tüm bu bilimsel yaklaşımlar ve
paradigma değişimlerinin her ne kadar temel ilkeleri
çerçevesinde farklılıklar içerse de bilimsel yönteme ve
gerçeklik arayışına yönelik olarak birbirini tamamlayan
yollar ortaya koyduğunu söylemek olanaklıdır.
Bilim ve Teknoloji İlişkisi
Başaran (2021), bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi
tanımlamak için öne sürülen varsayımların genel olarak iki
grup altında toplanabileceğini ifade eder. Bunlardan ilki,
“bilim ve teknoloji arasındaki ilişkide bir tür hiyerarşi
olduğu” görüşüdür. Diğeri ise “teknolojinin bilimsel
gelişmelere yol açtığı” yaklaşımıdır. Bilim, birey ve
toplumun refahı, idamesi ve gelişimi için bir biçimde nesnel
ve sistematik kuramlar, kavramlar ve bunların arasındaki
karşılıklı ilişkileri ortaya koyarken teknoloji, üretilen bu
bilgi birikiminden yararlanarak soyut kuramsal birikimin
uygulamaya geçmesini sağlamaktadır. Örneğin bir
gökdelenin inşasında bilgisayar teknolojileri yardımıyla
oluşturulacak mimari modelleme için fizik, matematik gibi
bilimsel alanların bilgi birikiminin inşaat mühendisliği
alanına aktarımı ve uygulanması gerekecektir. Yapılacak
binanın GPS (Global Positioning System/Küresel
Konumlandırma Sistemi) aracılığıyla koordinatlarının
tespiti ve sonrasında zemin üzerine konumlandırılmasından
formülize edilerek modellenen prototipin de gerçek bir
yapıya dönüşmesinde yükleri kaldıracak vinçler, insanları
taşıyacak asansörler, elektrik ve su tesisatlarını işletecek
teknik altyapılar vb. pek çok makine, araç ve gerece ihtiyaç
duyulacaktır. En nihayetinde bilimsel bilgi birikimi
teknolojiyi kullanarak kendisini gerçekleştirmekte ve
somut hâle gelmektedir. Bilim, kendisini daha geçerli ve
işlevsel hâle getirebilmek için yeni bilgisayarlar ve türevleri
gibi yeni teknolojiler de üretmektedir. Teknoloji ise
kendisini sürekli geliştiren ve yenileyen bilimsel bilgi
birikimi yardımıyla çok daha gelişmiş biçimlere
dönüşebilmektedir. Benzer bir biçimde Başaran (2021),
bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi, farklı bakış açılarıyla
sınıflandırılıyor olsa da bunu bir “teori-pratik ilişkisi”
olarak yorumlamakta ve “teorinin genelde bilme, pratiğin
ise yapma amacı taşıdığını” belirtmektedir.
Dijital Teknolojilerin Gelişimi
İnsanoğlu yaşama öncelikle yaşadığı evin pencerelerinden
bakmaya başlamıştır. Daha sonra televizyon, bilgisayar,
tablet ve şimdilerde birkaç inç ekrana sahip telefonlar ile
teknolojiyle tümleşik bir yaşam geliştirmiştir. Teknolojinin
bu hızlı gelişim süreci genel manada ele alındığında
şüphesiz tekerleğin keşfinden ateşli silahların bulunuşuna
ve en nihayetinde dijital teknolojilerin insan hayatına
2
 BİL109U-DİJİTAL DÖNÜŞÜM
Ünite 1: Dijital Dönüşümün Temelleri

girişine kadar pek çok icadın insanlık tarihine yön verdiği, kullanıcıların mobil veya masaüstü cihazları üzerinden
köklü paradigma değişimlerine aracılık ettiği söylenebilir. kablolu veya kablosuz ağ bağlantısı yoluyla erişimini
sağlamaktadır. Başta veri depolama olmak üzere bulut
Dijitalleşen Toplum
üzerindeki sunucu tarafından sağlanan e-Posta, video
Gelinen son noktada toplumlar için teknolojiden siteleri, sosyal ağlar gibi pek çok internet hizmetinden
arındırılmış bir gündelik yaşamın sürdürülmesi, hatta düşük maliyetle ve yüksek performans ile faydalanmasını
bunun düşünülmesi ve hayal bile edilmesi olanaksız hale olanaklı kılmaktadır.
gelmiştir. Günümüzün iyiden iyiye dijitalleşmiş modern
bireylerine, birkaç günlüğüne elektriklerin kesilmesi ve
internet erişiminin sağlanamaması durumunda birey ve
toplum için yaşamın nasıl devam edeceği sorulduğunda
büyük olasılıkla alınacak ilk cevap “bilmiyorum” ya da
“bunu düşünemiyorum” olacaktır. Toplum artık dijital
dünyanın olumsuzluklarını bir yana bırakacak ve tüm
yaşamsal süreçlerini teknolojiye emanet etmiş bir duruma
gelmiştir. Özellikle pandemi süreci gibi kritik örnekler
düşünüldüğünde modern çağ toplumlarında eğitimden
sağlığa, ekonomiden üretime değin tüm alanlarda dijital
teknolojilerin olmazsa olmaz hale geldiği görülecektir.
Toplum, Teknoloji ve Dönüşüm
Dijital dönüşüm dendiğinde her ne kadar farklı seviyede
öncül sayılabilecek bilgisayarların ortaya çıkışı başlangıç
noktası kabul edilse de tam anlamıyla bir dönüşümün
gerçek başlangıç noktasının internetle birlikte oluştuğunu
söylemek çok daha yerinde olacaktır. “We are social”
tarafından yapılan Dijital 2023-Küresel Bakış Raporu
verileri toplam dünya nüfusunun yaklaşık %65’lik kesimini
oluşturan 5,16 milyar insanın aktif birer internet kullanıcısı
olduğunu göstermektedir. Aynı araştırmada mobil telefon
kullanıcı sayısı ise 5,44 milyar kişi olarak açıklanmaktadır.
Dijital dönüşümde mihenk taşı olarak kabul edilebilecek bir
diğer teknoloji Web 2.0 ya da etkileşimli Web olarak
bilinen teknoloji olarak kabul edilebilir. Tim Berners-
Lee’nin CERN Araştırma Enstitüsünde görev yaptığı
yıllarda bulmuş olduğu Web teknolojisinin bu ilk versiyonu
olan Web 1.0, bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak ele
alınacağı gibi tümüyle statik bir biçimde kullanıcılara resim
ve metinlerden meydana gelen sayfaların sunumundan
ibaretti. Web teknolojisinin temellerini oluşturan işaretleme
dillerinin ve aynı zamanda veritabanı destekli sunucu taraflı
ağ mimarilerinin gelişimiyle Web’in statik ve yalnızca bilgi
sunumu amaçlı tek taraflı kullanımı, kullanıcılarla
etkileşim sağlanabilen dinamik bir yapıya evrilmiştir.
Şu ana kadar sunulan bilgiler temelinde, mobil cihazlar ve
kablosuz ağ altyapısından sonra dijital dönüşümün Web 2.0
tabanlı etkileşimli yapısı ile belirli bir ivme kazandığını
söylemek yanlış olmayacaktır. Gelgelelim bu durum
beraberinde depolama ve pil ömrü gibi sorunları da
getirmektedir. “Günümüzde bilim ve teknolojinin birlikte
çözüm bulamayacakları bir sorun neredeyse kalmamıştır”
önermesi tam da bu noktada “Bulut Bilişim” kavramı ile
karşımıza çıkmaktadır. Bulut bilişim genel bir tanımla,
dünya üzerindeki birbirine bağlı farklı sunucu
bilgisayarların oluşturduğu sanal bir hizmet ağı biçiminde
açıklanabilir. Bulut yani internet üzerinde yer alan sanal bir
bilgisayar olarak düşünülebilecek bu yenilikçi teknoloji,