‫«بسمه تعالی»‬

‫نام درس‪:‬‬
‫روش تحقیق‬

‫مدرس‪ :‬فاطمه ابراهیم زاده‬

 ‫انتخاب عنوان‬
‫‪ .1‬موضوع مورد عالقه پژوهشگر‬
‫‪ .2‬بدیع بودن (نو بودن)‬
‫‪ .3‬پژوهش پذیر بودن (قابل پژوهش بودن)‬
‫‪ .4‬دارای اهمیت و اولویت باشد‪ ،‬اهمیت اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و ‪...‬‬
‫‪ .5‬به صرفه بودن‪ :‬از نظر جنبه اقتصادی‪ ،‬مقرون به صرفه باشد‪.‬‬
‫‪ .6‬توانایی پژوهشگر‪ :‬پژوهشگر باید بر اساس توانایی خود موضوع انتخاب کند‪.‬‬
‫‪ .7‬منابع مادی‪ :‬بودجه‪ ،‬نیروی انسانی و تجهیزات باید قابل دسترس باشد‪.‬‬
‫‪ .8‬منابع اطالعاتی‪ :‬امکان دسترسی به منابع اطالعاتی فراهم باشد‪.‬‬
 ‫متغیر‬

‫ویژگی‪ ،‬صفت یا عاملی است که میان افراد جامعه مشترک بوده و می تواند مقادیر کمی و یا ارزش های متفاوت داشته باشد‪ .‬متغیرها بر اساس‬
‫ارزش و نقش به دسته های متفاوت تقسیم می شوند‪.‬‬
‫کمی متصل‪ :‬اعشارپذیر است مثل طول‪،‬‬
‫قد‪ ،‬وزن‪ ،‬درآمد و ارتفاع و ‪....‬‬
‫کمی‪ :‬متغیرهای قابل اندازه گیری که مقادیر عددی به خود‬
‫می گیرند‪.‬‬
‫کمی منفصل‪ :‬اعشارپذیر نیست مثل تعداد‬
‫درختان‪ ،‬تعداد افراد و ‪....‬‬
‫کیفی‪ :‬متغیرهای که مقادیر عددی به خود نمی گیرند بلکه‬ ‫انواع متغیرها بر اساس‬
‫ارزش کیفی می پذیرند‪ .‬مثل شجاعت‪ ،‬خوش خلقی و ‪...‬‬ ‫ارزش‬

‫دو وجهی‪ :‬متغیرهای که هم ارزش کیفی و هم کمی دارد‪،‬‬

‫مانند درآمد‬
 ‫مستقل‪ :‬این متغیر بر متغیرهای دیگر تأثیر می گذارند و منشأ بروز پدیده ها می شوند و‬
‫‪ :X‬متغیر مستقل‬ ‫نقش علت را دارند‪ .‬متغیر مستقل‪ ،‬متغیر تأثیرگذار است‪.‬‬
‫‪ :Y‬متغیر وابسته‬ ‫به این متغیر‪ ،‬متغیر پیش بین نیز می گویند و امکان دستکاری توسط محقق را دارد‪ .‬و‬
‫تأثیرش روی متغیر وابسته مشاهده می شود‪.‬‬
‫‪c‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫وابسته (تابع)‪ :‬تابع تأثیرات متغیر مستقل هستند و در واقع معلول هستند‪ .‬متغیر‬
‫وابسته‪ ،‬متغیر تأثیرپذیر است‪ .‬تغییرات آن تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می گیرد‪ .‬هدف‬ ‫انواع متغیرها بر اساس‬
‫روی متغیر وابسته سوار است‪ .‬به این متغیر‪ ،‬متغیر مالک نیز می گویند‪.‬‬
‫نقش‬
‫‪c‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫میانگر یا میانجی یا واسطه‪ :‬به عنوان رابط غیر مستقیم میان متغیر مستقل و وابسته‬
‫عمل می کند‪ .‬مثل فضای سبز سالمت روان یادگیری ‪ ،‬سالمت روان میانی‬
‫‪a‬‬ ‫میانجی‬ ‫‪b‬‬
‫تعدیل کننده (تعدیلگر)‪ :‬متغیری است که جهت یا میزان رابطه میان متغیر مستقل و‬
‫وابسته را به صورت مستقیم تحت تأثیر قرار می دهد‪ .‬این متغیر را گاهی متغیر مستقل‬
‫‪c‬‬
‫دوم نیز می گویند‪ .‬مثل هوش‬
‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬
‫کنترل‪ :‬در یک تحقیق اثر تمام متغیرها را بر یکدیگر نمی توان به طور همزمان مورد‬
‫تعدیلگر‬ ‫مطالعه قرار داد‪ .‬به همین دلیل محقق اثر بعضی متغیرها را کنترل نموده یا خنثی می کند‪.‬‬

‫مداخله گر‪ :‬به صورت فرضی یا نظری در متغیر تابع اثر می گذارد اما قابل مشاهده‪،‬‬
‫اندازه گیری و دستکاری نیستند و خارج از کنترل محقق هستند‪ .‬مثل وضیت خانوادگی‬
 ‫مقیاس اندازه گیری متغیرها‬

‫‪ )1‬اسمی (‪)Nominal‬‬

‫مثل جنسیت‪ ،‬ملیت‪ ،‬مذهب و ‪...‬‬ ‫برای نام گذاری و تمایز قائل شدن‬ ‫•‬

‫برای دسته بندی و طبقه بندی کاربرد دارد‪.‬‬ ‫•‬

‫دو ارزشی یا چند ارزشی‬ ‫•‬

‫‪ )2‬ترتیبی یا رتبه ای (‪)Ordinal‬‬

‫مثل رنگ‪ ،‬مدرک تحصیلی و ‪...‬‬ ‫عالوه بر وجود یا عدم وجود صفت‪ ،‬ترتیب را نیز می سنجد‪.‬‬ ‫•‬
‫بین گروه ها اولویت بندی می نماید‪.‬‬ ‫•‬

‫‪ )3‬فاصله ای (‪)Interval‬‬
‫• عالوه بر ترتیب‪ ،‬فاصله را نیز می سنجد‪.‬‬
‫مثل میزان تفاوت حقوق‪ ،‬معدل‪،‬‬
‫• برای فاصله یا تفاضل بین مقادیر استفاده میشود‪.‬‬
‫فشار‪ ،‬زمان و ‪...‬‬ ‫• فواصل قابل جمع و تفریق است‪.‬‬
‫• اعشار می تواند به خود بگیرد‪.‬‬
‫• تغییر واحد اندازه گیری‪ ،‬تغییری در فاصله ایجاد نمی کند‪.‬‬

‫‪ )4‬نسبتی(‪)Ratio‬‬
‫مثل سن‪ ،‬وزن‪ ،‬قد و ‪...‬‬
‫مانند مقیاس فاصله ای‪ ،‬اما دارای ‪ 0‬مطلق است‪.‬‬ ‫•‬
 ‫چهارچوب یک تحقیق‬
‫سامانه‬
‫• سامانه یا رویکرد همان پارادایم ذهنی یا جهان بینی یا تفکر حاکم‬
‫تحقیق‬
‫در پشت تحقیق است که محقق اختیار می کند‪.‬‬
‫• استراتژی یا تاکتیک تحقیق روش قابل اطمینان برای دستیابی به‬ ‫سامانه تحقیق یا‬
‫استراتژی‬

‫ابزار‬
‫رویکرد یا‬
‫شناخت به عنوان عنصر اساسی دانش است‪.‬‬ ‫تحقیق‬ ‫پارادایم ذهنی‬
‫• ابزار سنجش و وسایل اندازه گیری هستند که محقق به کمک آنها‬ ‫استراتژی یا‬
‫راهبرد یا روش‬
‫می تواند متغیرها را اندازه گیری و اطالعات مورد نیاز را برای تجزیه‬
‫تحقیق‬
‫و تحلیل پدیده و کشف حقیقت گردآوری کند‪.‬‬

‫تکنیک یا ابزار‬

‫• روش پژوهش (تحقیق)‬

‫پروپوزال‬

‫• روش پژوهش (تحقیق)‬

‫مقاله‬
 ‫سامانه تحقیق‬

‫از دیدگاه دوم‬ ‫از دیدگاه اول‬

‫چهارچوب سه گانه‬ ‫چهارچوب طیف گونه‬ ‫چهارچوب دوگانه‬ ‫تصمیم گرا‬ ‫نتیجه گرا‬ ‫آینده نگر‬ ‫گذشته نگر‬

‫آزادپژوهی‬ ‫پسا اثبات گرایان‬ ‫طبیعت گرایان‬ ‫خردگرایان‪/‬تجربه گرایان‬ ‫سخت‪/‬نرم‬ ‫قیاسی‪/‬استقرایی‬ ‫کمی‪/‬کیفی‬ ‫علم‪/‬اسطوره‬

‫نظریه‬ ‫نظریه‬ ‫نظریه‬ ‫پدیدار‬

‫گشتاری‬ ‫مشارکتی‬ ‫زمینه گرا‬ ‫ساختارگرا‬ ‫تفسیری‬ ‫هرمنوتیک‬ ‫کیفی‬
‫نژادی‬ ‫فمنیسم‬ ‫انتقادی‬ ‫شناختی‬
 ‫گذشته نگر ‪Retrospective‬‬

‫• چنانچه داده های گردآوری شده در رابطه با رویدادهایی باشد که در گذشته رخ داده و نمی توان در متغیرها تغییر و یا‬
‫دخالت نمود‪.‬‬
‫آینده نگر‪Prospective‬‬

‫• داده های مورد نیاز پژوهشگر درباره رویدادهایی باشد که پژوهشگر باید رخداد آن را طی دستکاری یک متغیر به وجود‬
‫می آورد و یا به طور کلی متغیر مورد مطالعه چنان باشد که مشاهده آن در آینده میسر شود‪.‬‬

‫نتیجه گرا ‪Conclusion oriented‬‬

‫• در این نوع پژوهش‪ ،‬هدف پژوهشگر صرفاً یافتن پاسخ به مسئله ای است که هیچگونه کاربردی بالفاصله بعد آن مترتب‬
‫نمی شود‪.‬‬
‫تصمیم گرا ‪Decision oriented‬‬

‫هدف پژوهشگر یافتن پاسخ به مسئله ای است که نتیجه آن بالفاصله می تواند در تصمیم گیری مورد استفاده قرار بگیرد‪.‬‬ ‫•‬
 ‫سامانه کیفی‬

‫• در این پژوهش داده های کیفی مورد بررسی قرار می گیرد‪.‬‬

‫سامانه کمی‬

‫• در این پژوهش داده های کمی به کار می رود‪.‬‬

‫سامانه کیفی‪-‬کمی‬

‫• با توجه به ماهیت پژوهش دو رویکرد کمی‪-‬کیفی می توانند با هم به کار بروند‪.‬‬

 ‫استدالل قیاسی‬
‫تئوری‬
‫• در این استدالل محقق یه تئوری در ذهن خود دارد و می خواهد آن را ثابت کند‪.‬‬
‫• از معایب این استدالل آن است که اگر تئوری اولیه غلط باشد‪ ،‬نتایج نیز اشتباه می شود‪.‬‬
‫• در این نوع استدالل‪ ،‬محقق از طریق معلومات کلی نظیر تئوری‪ ،‬فرضیه و مفهوم‪ ،‬مجهوالت جزئی را کشف می‬
‫کند‪.‬‬
‫• رویکرد باال به پایین دارد‪.‬‬
‫• در واقع محقق یک تئوری راجع به موضوع پیدا می کند و آنها را به فرضیه تبدیل می کندتا مورد آزمون قرار‬
‫بدهد‪.‬‬

‫استدالل استقرایی‬
‫در این استدالل محقق با استفاده از معلومات جزئی و داده های تجربی و برقراری ارتباط بین آن ها‪ ،‬حکم کلی را استنتاج می کند ‪ .‬در واقع کار محقق منجر به کشف فرضیه یا نظریه یا یک قانون علمی می شود ‪.‬‬ ‫•‬

‫• از معایب این استدالل این است که برای نتیجه گیری باید کل موارد جزئی در طبیعت و دنیای خارج را مورد‬
‫مطالعه قرار داد‪.‬‬
‫• در واقع ابتدا مشاهده انجام می شود‪ ،‬سپس آزمون و خطا انجام می شود تا به تئوری ختم شود‪.‬‬
‫• رویکرد پایین به باال دارد‪.‬‬

‫تئوری‬
 ‫استراتژی یا روش تحقیق‬

‫بر اساس گردآوری‬

‫بر اساس هدف‬ ‫بر اساس ماهیت‬
‫داده ها‬

‫پس‬ ‫بررسی‬ ‫اقدام‬ ‫کاربردی‪-‬‬ ‫تجربی‬

‫آزمایشی‬ ‫پیمایشی‬ ‫همبستگی‬ ‫توصیفی‬ ‫کاربردی‬ ‫بنیادی‬ ‫همبستگی‬ ‫علی‬ ‫توصیفی‬ ‫تاریخی‬
‫رویدادی‬ ‫موردی‬ ‫پژوهی‬ ‫توسعه ای‬ ‫(آزمایشی)‬

‫بدون‬ ‫تحلیل‬ ‫قوم‬

‫منفی‬ ‫مثبت‬ ‫زمینه یابی‬ ‫موردی‬
‫همبستگی‬ ‫محتوا‬ ‫نگاری‬
 ‫روش تحقیق بر اساس هدف‬

‫تحقیقات بنیادی‬

‫• هدف اساسی این نوع پژوهش تبیین روابط بین پدیده ها‪ ،‬آزمون نظریه ها و افزودن به دانش موجود در یک زمینه خاص است‪ .‬تحقیق‬
‫بنیادی می تواند نظری یا تجربی باشد‪ .‬تحقیق بنیادی نظری از روشهای استدالل عقالنی و قیاسی استفاده میکند و بر پایه مطالعات‬
‫کتابخانهای انجام میشود‪ .‬تحقیق بنیادی تجربی از روشهای استدالل استقرائی استفاده میکند و بر پایه روشهای میدانی انجام میشود‪.‬‬

‫تحقیقات کاربردی‬

‫• هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است‪ .‬به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی‬
‫دانش هدایت می شود‪ .‬نتایج این نوع تحقیقات در تعلیم و تربیت‪ ،‬مثالً در طراحی برنامه های درسی و کمک به اتخاذ تصمیم های‬
‫مربوط به نظام آموزشی به کار می رود‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬کاربرد نظریه های مربوط به فراشناخت را در حل مسئله‪ ،‬می توان در زمره‬
‫تحقیقات کاربردی قرار داد‪.‬‬

‫*تفاوت تحقیقات کاربردی و بنیادی‪:‬‬

‫الف) از نظر زمانی زودتر از تحقیقات بنیادی انجام می شود‪.‬‬
‫ب) درآمدزا هستند و به همین دلیل طرفدارای بیشتری دارد‪.‬‬
‫ج) عمدتاً سازمانهای دولتی و خصوصی و کارخانه ها آن را انجام می دهند‪.‬‬
 ‫روش تحقیق تاریخی‬

‫این روش با استفاده از اسناد و مدارک معتبر انجام می شود تا از این طریق بتوان ویژگی های عمومی و مشترک‬
‫پدیده ها و حوادث تاریخی و دالیل بروز آنها را تبیین کرد‪ .‬از معایب روش تاریخی عبارتست از‪:‬‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫• محقق در صحنه حضور ندارد و نمی تواند متغیرها را شناسایی و کنترل کند‪.‬‬
‫امکان تهیه مدارک کافی کافی وجود ندارد و محقق برای به نتیجه رساندن تحقیق ناچار به حدس و گمان‬ ‫•‬
‫شخصی می شود‪.‬‬
‫بعضی منابع کسب اطالعات مانند نقل قول های سینه به سینه‪ ،‬سندیت و اعتبار ندارد‪.‬‬ ‫•‬
 ‫روش تحقیق توصیفی‬
‫این روش به دنبال چیستی و چگونه بودن موضوع است و می خواهد بداند ماهیت پدیده‪ ،‬متغیر‪ ،‬شیء‪ ،‬یا مطلب چیست و چگونه‬
‫است‪ .‬در واقع به توصیف منظم و وضعیت فعلی می پردازد و ویژگی ها‪ ،‬صفات‪ ،‬ماهیت‪ ،‬فرآیندها و روندهای آن را مطالعه و در‬
‫صورت لزوم ارتباط میان متغیرها را بررسی می نماید‪ .‬این نوع روش از نظر شیوه پرداختن به مسئله به ‪ 2‬دسته تقسیم می شود‪:‬‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫الف) تحقیقات توصیفی محض‪ :‬محقق صرفاً به کشف و تصویرسازی ماهیت‪ ،‬ویژگی ها و وضعیت موجود موضوع تحقیق می‬
‫پردازد‪.‬‬
‫ب) تحقیقات توصیفی‪-‬تحلیلی‪ :‬محقق عالوه بر تصویرسازی آنچه هست‪ ،‬به تشریح و تبیین دالیل چگونه بودن و چرایی وضعیت‬
‫مسئله و ابعاد آن می پردازد‪ .‬محقق برای توجیه دالیل نیاز به تکیه گاه استداللی محکم دارد‪ .‬از این رو با جستجودر ادبیات و مباحث‬
‫نظری تحقیق و تدوین گزاره ها و نظریه ها می پردازد‪.‬‬

‫*از ویژگی های تحقیق توصیفی این است که محقق‪ ،‬دخالتی در موقعیت‪ ،‬وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آن ها را دستکاری و یا کنترل‬
‫نمی کند و صرفاً آنچه را که وجود دارد مطالعه کرده و به توصیف و تشریح آن می پردازد‪ .‬همچنین این روش ممکن است به کشف قوانین‬
‫و ارائه نظریه منتهی شود‪.‬‬
 ‫روش تحقیق توصیفی‬

‫این روش به ‪ 4‬گروه تقسیم بندی می شود که عبارتند از‪:‬‬

‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫‪ )1‬روش پیمایشی یا زمینه یابی‬

‫‪ )2‬روش تحلیل محتوا‬

‫‪ )3‬روش موردی (ژرفانگر)‬

‫‪ )4‬روش قوم نگاری‬

 ‫‪ )1‬روش پیمایشی (زمینه یابی)‬
‫این روش به مطالعه ویژگی ها و صفت افراد جامعه می پردازد و وضعیت فعلی جامعه آماری را در قالب چند صفت یا متغیر‪ ،‬مانند‬
‫نگرش ها‪ ،‬عالیق‪ ،‬سن‪ ،‬جنس‪ ،‬وزن‪ ،‬درآمد و ‪ ...‬مورد بررسی قرار می دهد‪ .‬هدف این روش شناخت صفت‪ ،‬ویژگی ها‪ ،‬عقاید‪ ،‬نگرش‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫ها و رفتارهای افراد جامعه از طریق مراجعه به آنها است‪.‬‬

‫روش پیمایشی بر اساس حجم جامعه مورد‬

‫روش پیمایشی از دیدگاه بورگ وگال‬
‫پیمایشی مقطعی‬
‫تحقیق پیمایشی در مقیاس‬
‫کوچک‬

‫مطالعه‬
‫پیمایشی طولی‬
‫تحقیق پیمایشی در مقیاس بزرگ‬
‫دلفی‬
 ‫‪ )2‬روش تحلیل محتوا‬

‫به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم‪ ،‬متن ها‪ ،‬پدیده ها و فضاها به صورت نظام دار انجام می شود‪ .‬محقق در این روش‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫به دنبال تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب است‪ .‬در این روش عناصر و مطالب مورد نظر گردآوری و طبقه بندی می شود و مورد‬
‫تجزیه و تحلیل قرار می گیرد‪ .‬در این روش ابتدا محقق به تعریف و شناخت مسئله‪ ،‬تدوین فرضیه‪ ،‬نمونه گیری‪ ،‬گردآوری اطالعات‪،‬‬
‫تنظیم و طبقه بندی اطالعات‪ ،‬تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری می شود‪ .‬مراحل این روش عبارتند از‪:‬‬

‫الف) مرحله قبل از تحلیل و آماده سازی و سازماندهی‬

‫ب) بررسی موارد پیام‬

‫ج) پردازش نتایج‬

 ‫‪ )3‬موردی (ژرفانگر)‬

‫این تحقیق عبارت است از مطالعه یک مورد یا یک واحد‪ ،‬و کاوش عمیق در مورد آن‪ .‬در واقع‪ ،‬در این نوع تحقیقات یک مورد از‬
‫جنبه های مختلف مورد بررسى قرار مىگیرد و ضمن توصیف ویژگىها و صفات آن به تجزیهوتحلیل علت یا علل بعضى از کنشها‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫و واکنشهاى آن پرداخته مىشود‪ .‬یک مورد می تواند یک فرد (دانش آموز‪ ،‬معلم‪ ،‬مدیر)‪ ،‬یک برنامه درسی‪ ،‬یک گروه (معلمان‪،‬‬
‫مسئوالن)‪ ،‬یک سازمان (رسمی یا غیررسمی) باشد‪.‬‬
‫مراحل انجام این تحقیق عبارتند از‪:‬‬
‫‪ )3‬سازماندهی داده ها‬ ‫‪ )1‬بیان مسئله و انتخاب مورد (واحد تحلیل که در دسترس باشد)‬
‫‪ )4‬تدوین گزارش‬ ‫‪ )2‬انجام عملیات میدانی (گردآوری داده ها)‬

‫مثال‪:‬‬
‫مطالعه درباره ویژگی ها و رفتار یک دانش آموز تیزهوش‬
‫مطالعه درباره یک باغ از جوانب مختلف‬
‫درمان یک مریض روحی‬
‫مرمت یک بنای تاریخی‬
 ‫روش تحقیق همبستگی‬

‫برای کسب اطالع از وجود رابطه میان متغیرها انجام می پذیرد‪ ،‬ولی الزاماً کشف رابطه علت و معلولی مدنظر‬
‫نیست‪ .‬در این روش محقق به دنبال آن است که بداند میان دو یا چند گروه رابطه یا همبستگی وجود دارد یا خیر؟‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫آیا تغییر یک متغیر با تغییر دیگری همراه است؟ اگر چنین ارتباطی وجود دارد از چه نوع و میزان آن چقدر است؟‬

‫همبستگی مثبت‪ :‬تغییر در جهت یک متغیر با جهت تغییر در متغیر دیگر همسو باشد‪ .‬این جهت می تواند کاهشی‬
‫یا افزایشی باشد‪.‬‬

‫همبستگی منفی‪ :‬جهت تغییر با یکی‪ ،‬با جهت تغییرات متغیر دیگر همسو نباشد‪.‬‬
 ‫روش همبستگی‬

‫اسپیرمن‬

‫پیرسون‬ ‫مطالعه همبستگی دو متغیری‬

‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫کندال‬

‫مدل رگرسیون چندگانه‬

‫تحلیل رگرسیون‬
‫مدل رگرسیون چندمتغیری‬
‫انواع مختلف روش همبستگی‬

‫اکتشافی‬
‫تحلیل عاملی‬ ‫تحلیل ماتریس همبستگی یا‬
‫تأییدی‬
‫کوواریانس‬
‫معادالت ساختاری‬
 ‫روش همبستگی‬

‫مطالعه همبستگی‬
‫دومتغیری‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫برای اندازه گیری ضریب همبستگی میان دو متغیر با توجه به نوع مقیاس اندازه گیری دو متغیر‪ ،‬از آزمون های آماری مختلف استفاده می‬

‫شود‪.‬‬

‫الف) ضریب همبستگی پیرسون‪ :‬چنانچه مقیاس اندازه گیری دو متغیر فاصله ای‪/‬نسبی باشد از این آزمون استفاده می شود‪.‬‬

‫ب) ضریب همبستگی اسپیرمن و کِندال‪ :‬چنانچه مقیاس اندازه گیری دو متغیر رتبه ای باشد از این آزمون استفاده می شود‪.‬‬

‫ج) ضریب همبستگی فی‪ :‬چنانچه مقیاس اندازه گیری دو متغیر اسمی دو سطحی باشد از این آزمون استفاده می شود‪( .‬مثل ارتباط میان‬

‫جنسیت و نظر (مخالف و موافق))‬

 ‫روش همبستگی‬

‫تحلیل ماتریس همبستگی‬

‫بر اساس هدف به دو نوع تحلیل عاملی و معادالت ساختاری نقسیم می شود‪.‬‬
‫یا کوواریانس‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫به منظور پی بردن متغیرهای زیرمجموعه یک عامل یا خالصه کردن مجموعه ای از داده ها از روش‬ ‫روش تحلیل عاملی‬
‫تحلیل عاملی استفاده می شود‪.‬‬

‫تحلیل عاملی تاییدی‬

‫نرم افزار‬ ‫در تحلیل عاملی تاییدی پژوهشگر به دنبال تایید یک چارچوب سازهای از پیش تعیین شده‬
‫‪AMOS ،Lisrel‬‬ ‫است‪ .‬وی از پیش بر اساس تئوریهای موجود ارتباط هر عامل با زیرمجموعه خاصی از‬
‫متغیرها را معین ساخته و به دنبال تایید آنها میباشد‪.‬‬ ‫آزمون تحلیل‬
‫عاملی‬

‫تحلیل عاملی اکتشافی‬

‫نرم افزار‬ ‫در تحلیل عاملی اکتشافی پیش فرض اولیه محقق آن است که هرمتغیری ممکن است با هر‬
‫‪SPSS‬‬ ‫عاملی ارتباط داشته باشد‪.‬به عبارت دیگر در این روش محقق هیچ پیش فرض اولیه ای‬
‫ندارد‪(.‬بر خالف تحلیل عاملی تاییدی)‬
 ‫روش تحقیق تجربی (آزمایشی)‬
‫به منظور برقراری رابطه علّت‪-‬معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود‪ .‬ویژگی های این تحقیق عبارتند از‪:‬‬
‫ج) تأثیر متغیرهای مستقل‬ ‫الف) متغیرهای مستقل دستکاری می شود‪ .‬ب) سایر متغیرها جز متغیر وابسته ثابت نگه داشته می شود‪.‬‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫پس آزمون‪ :‬بدین معنی که وقتی افراد گروه آزمودنی که به طور متجانس‬ ‫بر وابسته مشاهده می شود‪.‬‬
‫(دارای یک صفت یکسان) انتخاب شدند‪ ،‬در معرض متغیر مستقل قرار می‬
‫گیرند‪ ،‬سپس از آنها آزمون عمل می آید و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‬
‫گیرد‪.‬‬ ‫آزمایش با استفاده از‬
‫یک گروه آزمودنی‬
‫پیش آزمون و پس آزمون‪ :‬در این روش از گروه متجانس قبل از تأثیر متغیر‬
‫مستقل آزمون به عمل می آید‪ .‬سپس تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می‬
‫انواع مختلف‬
‫گیرند و مجدداً مورد آزمون قرار می گیرند و نتایج آن با آزمون قبلی‬
‫مقایسه می شود‪.‬‬ ‫روش آزمایشی‬

‫در این روش‪ ،‬افراد متجانس به دو گروه «الف» و «ب» تقسیم می شود‪ .‬در‬
‫این حالت گروه «الف» را گروه آزمایش می نامند که تحت تأثیر متغیر یا‬ ‫آزمایش با استفاده از دو‬
‫متغیرهای مستقل قرار می گیرند‪ .‬گروه «ب» را گروه کنترل یا شاهد یا گواه‬ ‫گروه شاهد و آزمایش‬
‫می نامند که تحت تأثیر متغیر مستقل قرار نمی گیرند‪.‬‬
 ‫روش تحقیق علی‪-‬مقایسه ای (پس رویدادی)‬
‫هدف کشف علّت ها یا عوامل بروز یک رویداد یا حادثه یا پدیده مورد نظر است‪ .‬در واقع پس ازینکه واقعه ای رخ داد‪ ،‬تحقیق درباره‬
‫آن شروع می شود‪ .‬محقق در متغیرها دخل و تصرفی نداشته‪ ،‬اساسا حضور ندارد بلکه تحقیق علیّ را انجام میدهد تا این متغیرها و‬
‫روش تحقیق بر اساس ماهیت‬

‫عواملی را که باعث بروز واقعه شده است را شناسایی کند‪.‬‬

‫این نوع روش گذشتهنگر بوده و سعی بر آن دارد که از معلول به علت احتمالی پی ببرد‪ .‬به این روش گاهی پس رویدادی نیز گفته‬
‫میشود زیرا علت و معلول (متغیر مستقل و وابسته) پس از وقوع مورد بررسی قرار میگیرد‪ .‬استفاده از این طرح به این دلیل است که در‬
‫برخی مواقع علت خصیصه بوده و قابل دستکاری نمی باشد‪ ،‬مانند جنسیت‪ .‬در بعضی از مواقع دیگر علت خصیصه ای نیست ولی‬
‫دستکاری آنها از کنترل پژوهشگر خارج و یا غیر انسانی است‪.‬‬

‫مثال‪ :‬علت موفقیت در کنکور‬

 ‫ابزار اندازه گیری در تحقیق‬

‫پرسشنامه‬
‫• پرسشنامه مجموعه ای از سؤال ها (گویه ها) است که پاسخ دهنده با مالحظه پاسخ الزم را می دهد؛ این پاسخ ها‪ ،‬داده مورد نیاز‬
‫پژوهشگر را تشکیل می دهد‪ .‬از طریق سؤال های پرسشنامه می توان دانش‪ ،‬نگرش و عالیق فرد را مورد ارزیابی قرار داد‪.‬‬

‫اصول کلی تنظیم پرسشنامه‪:‬‬

‫‪ )1‬سوال های پرسشنامه باید بر اساس هدف ها یا سوال های تحقیق تنظیم گردد؛‬
‫‪ )2‬پرسشنامه باید پاسخ دهنده را جذب نموده و سوال های آن برای او جالب باشد؛‬
‫‪ )3‬پرسشنامه باید تا حد امکان کوتاه باشد و داده های مورد نیاز پژوهشگر را فراهم آورد؛‬
‫‪ )4‬دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه بوده و حاوی کلیه اطالعات مورد نیاز پاسخ دهنده‪ ،‬برای کامل کردن پرسشنامه باشد‪.‬‬
‫‪ )5‬پرسشنامه باید همراه دستورالعمل تکمیل آن بوده و چگونگی پاسخ دادن به سوال ها را برای پاسخ دهنده تشریح کند‪.‬‬
 ‫اجزاء اصلی پرسشنامه‬
‫پرسشنامه باید شامل اجزاء زیر باشد‪:‬‬
‫الف‪ :‬نامه همراه یا مقدمه ای برای آماده کردن پاسخ دهنده جهت تکمیل پرسشنامه‬
‫ب‪ :‬دستورالعمل‬
‫ج‪ :‬سوال ها (گویه ها)‬
‫در این جا هر یک از اجزاء یادشده بیان میشود‪.‬‬
‫الف‪ :‬نامه همراه‪:‬‬
‫در این قسمت هدف از گردآوری داده ها به وسیله پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده در عرضه داده های مورد نیاز بیان میشود‪ .‬به منظور بیان هدف های یادشده‬
‫میتوان شیوه زیر را به کار گرفت‪ .‬ابتدا هدف کلی پژوهش بیان شده و پاسخ دهنده با گزاره های خاص تحقیق آشنا میشود‪ .‬پس از آن به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن‬
‫داده های مورد نیاز پژوهشگر اشاره میشود‪ .‬پژوهشگر باید سعی کند تا پاسخ دهنده نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه برانگیخته شود‪ .‬برای این منظور باید بر با ارزش‬
‫بودن داده های حاصل از پرسشنامه تاکید شود و پاسخ دهنده نسبت به ضرورت و اهمیت تحقیق آگاه گردد تا با دقت بیشتری پاسخ سوال ها را عرضه کند‪ .‬عالوه بر آن در‬
‫این قسمت محقق باید به این نکته اشاره کند که داده های حاصل از پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماری‪ ،‬به منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت‪.‬‬
‫ب‪ :‬دستورالعمل‪:‬‬
‫در این قسمت محقق سعی میکند پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوال های پرسشنامه آشنا کند‪ .‬در دستورالعمل تکمیل پرسشنامه رعایت نکات زیر ضروری‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -1‬هر نوع سوال پرسشنامه و چگونگی پاسخ دادن به آن تشریح شود‪.‬‬
‫‪ -2‬تاکید بر رعایت دقت نسبت به پاسخ دادن به سوال ها‪.‬‬
‫‪ -3‬باید بر این نکته تاکید شود که پرسشنامه تا تاریخ معین تکمیل شده و به آدرس مربوط یا به پرسشگر تحویل داده شود‪ .‬باید به خاطر داشت که دستورالعمل تکمیل‬
‫پرسشنامه باید کوتاه و به آسانی قابل فهم باشد‪ .‬دستورالعمل های پیچیده باعث سردرگمی پاسخ دهنده شده و بر ماهیت پاسخ ها اثر می گذارد‪.‬‬
‫ج‪ :‬انواع سوال های پرسشنامه ‪:‬‬
‫اولین قدم در تعیین نوع سوال های پرسشنامه مشخص کردن متغیرهای پژوهش است‪ .‬پس از آن محقق میتواند در مورد نوع سوال هایی که میتواند متغیرها را اندازه گیری‬
‫کند تصمیم بگیرد‪.‬‬
 ‫انواع سؤال های پرسشنامه‬

‫‪ -۱‬سوال های بسته‪ -‬پاسخ‬

‫سوال های بسته‪ -‬پاسخ مجموعه ای از گزینه ها را ارائه میدهد تا پاسخ دهنده از میان آن ها یکی را انتخاب کند‪ .‬پاسخ دهنده این نوع سوال ها را به‬
‫سرعت درک کرده و به سهولت به آن پاسخ میدهد‪ .‬عالوه بر آن در استخراج داده ها‪ ،‬میتوان به سهولت آن ها را مقوله بندی و تجریه تحلیل کرد‪.‬‬
‫سوال های بسته‪ -‬پاسخ‪ :‬پرسشنامه های بسته—پاسخ به حالت های متفاوتی ارائه میشود‪ .‬این حالت ها به قرار زیر است‪:‬‬
‫ب) حالت چند درجه ای‬ ‫الف) حالت چند جوابی‬
‫‪ -۲‬سوال های باز‪ -‬پاسخ‬
‫سوال هایی هستند که در آن ها پاسخ دهنده میتواند پاسخ را به اختیار خود بیان کند‪ .‬این پاسخ ها میتواند از چند کلمه تا چند جمله باشد‪ .‬از این نوع‬
‫سوال ها برای بررسی و مطالعه عقاید در یک زمینه خاص استفاده میشود‪ .‬باید یادآوری کرد که تجزیه و تحلیل داده های حاصل از این نوع سوال ها‬
‫مشکل بوده و نیازمند یک سیستم کدگذاری ویژه میباشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬احساساتی را که در حال حاضر نسبت به مادر خود دارید شرح دهید‪.‬‬
 ‫انواع سؤال های پرسشنامه‬

‫نکات مهم هنگام نوشتن متن سواالت پرسشنامه‬

‫‪ -1‬از سوال های نامفهوم و مبهم پرهیز شود‪.‬‬
‫‪ -2‬از سوال هایی که پاسخ دهنده را به پاسخ خاصی هدایت میکند باید اجتناب کرد‪.‬‬
‫‪ -3‬از سوال های پیچیده پرهیز شود‪.‬‬
‫‪ -4‬از سوال های دو وجهی که شامل دو سوال در یک پرسش است اجتناب شود‪.‬‬
‫‪ -۵‬تا جایی که امکان دارد از ارائه سوال های منفی خود داری شود‪.‬‬
‫‪ -۶‬از بیان سوال های مستقیم که موجب تحریک حساسیت آزمودنی شده و یا در وی ایجاد مقاومت میکند پرهیز شود‪.‬‬
‫‪ -۷‬از تنظیم سوال هایی که آزمودنی پاسخ آن ها را در دسترس ندارد خود داری شود‪.‬‬
‫ترتیب ارائه سوال ها‬
‫در ارائه سوال ها باید به این دو اصل مهم توجه کرد‪:‬‬
‫‪ -1‬سوال های اولیه باید به حدی جالب باشد که پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغیب کند؛‬
‫‪ -2‬سوال ها از ساده ترین به پیچیده ترین عرضه شود؛‬
‫سوال هایی که ممکن است آزمودنی در پاسخ دادن به آن ها اکراه داشته باشد در آخر پرسشنامه قرار داده شود‪.‬‬
 ‫ابزار اندازه گیری در تحقیق‬

‫مصاحبه‬
‫• مصاحبه یکی از ابزارهای جمع آوری داده ها محسوب میشود‪ .‬این ابزار گردآوری داده ها‪ ،‬امکان برقراری تماس‬
‫مستقیم با مصاحبه شونده را فراهم می آورد و با کمک آن میتوان به ارزیابی عمیق تر ادراک ها‪ ،‬نگرش ها‪ ،‬عالیق و‬
‫آرزوهای آزمودنی ها پرداخت‪ .‬از سوی دیگر مصاحبه ابزاری است که امکان بررسی موضوع های پیچیده‪ ،‬پی گیری‬
‫پاسخ ها یا پیدا کردن علل آن و اطمینان یافتن از درک سوال از سوی آزمودنی را فراهم می سازد‪ .‬اعتقاد بر این است که‬
‫در جریان مصاحبه بسیاری از حالت ها و عکس العمل های آزمودنی فاش شده و میتوان به مقاومت مصاحبه شونده در‬
‫برابر برخی سوال ها پی برد‪.‬‬
 ‫مصاحبه‬

‫برای آنکه مصاحبه دارای کارآیی بوده و در رسیدن به هدف های تحقیق به محقق یاری نماید‪ ،‬توجه به نکات زیر ضروری است‪:‬‬
‫– ایجاد جو دوستانه‪ :‬اولین هدف مصاحبه گر باید آن باشد که پاسخ دهنده را در شرایط مطلوبی قرار دهد‪ .‬با ایجاد جوی که توام با اعتماد و اطمینان است‪ ،‬پاسخ‬
‫های آزمودنی به واقعیت نزدیکتر خواهد بود‪.‬‬
‫– توجه و عالقه مصاحبه گر‪ :‬مصاحبه گر باید به پاسخ های مصاحبه شونده دقت داشته و آن ها را با عالقه مندی پیگیری نماید‪ .‬ثبت پاسخ ها بدون داشتن توجه‪،‬‬
‫منجر به آن میگردد که پاسخ دهنده نیز به سواالت با دقت و عالقه مندی پاسخ ندهد‪.‬‬
‫– نظم در ارائه سوال ها‪ :‬پژوهشگر بهتر است مصاحبه را با سوال های بنیادی و اساسی شروع کرده و سپس به تدریج سوال های ویژه و حساس را مطرح کند‪.‬‬
‫مطرح نمودن سوال های حساس زمانی آغاز میشود که میان مصاحبه گر و مصاحبه شونده اعتماد برقرار شود‪ .‬بنابراین آزمودنی مقاومت کمتری نسبت به سوال ها‬
‫خواهد داشت‪.‬‬
‫– نشان ندادن عکس العمل به پاسخ های آزمودنی‪ :‬مصاحبه گر نباید نسبت به پاسخ های مصاحبه شونده حالت تعجب‪ ،‬تشویق‪ ،‬سرزنش و یا عکس العمل‬
‫های بازدارنده دیگری از خود نشان دهد‪ .‬زیرا عکس العمل نامناسب مصاحبه گر میتواند بر پاسخ ها اثر گذاشته‪ ،‬پاسخ خاصی را به آزمودنی القا کند و عالوه بر آن‬
‫آزمودنی را مورد قضاوت قرار دهد‪.‬‬
‫– مطرح کردن سوال ها به شیوه مشابه در طول مصاحبه‪ :‬برای مطرح کردن سوال ها باید از واژگان مشابه و جمله بندی یکسان برای تمام آزمودنی ها‬
‫استفاده کرد‪ .‬زیرا در غیر اینصورت ممکن است تفاوت هایی در پاسخ آزمودنی ایجاد شود‪.‬‬
 ‫انواع مصاحبه‬

‫‪ )۱‬مصاحبه سازمان یافته‪ :‬در این نوع مصاحبه‪ ،‬مصاحبه گر از قبل سؤال های مورد نظر را فراهم کرده و در زمان مصاحبه در اختیار مصاحبه شوندگان می گذارد‪.‬‬
‫این نوع مصاحبه به پرسشنامه بسته پاسخ شباهت دارد‪.‬‬
‫‪ )۲‬مصاحبه نیمه سازمان یافته‪ :‬در این نوع مصاحبه‪ ،‬سؤالها از قبل طراحی شده اند و هدف کسب اطالعات عمیق از مصاحبه شونده است‪ .‬در واقع در این روش‪،‬‬
‫هر پاسخ با سؤال های وارسی مثل «چرا» خواسته می شود توضیحات بیشتری در مورد پاسخ های خود بدهد‪.‬‬
‫‪ )3‬مصاحبه سازمان نیافته‪ :‬این نوع مصاحبه (آزاد بیشتر در مشاوره و روان درمانی به کار می رود‪ .‬مصاحبه شونده با آزادی کامل تمام مطالب را به روش و زبان‬
‫خود آزاد می گذارد‪ .‬در واقع مصاحبه گر با استفاده از انعطاف پذیری‪ ،‬به کشف اطالعات عمیق و دقیق پی می برد‪ .‬هدف این نوع مصاحبه‪ ،‬جمع آوری اطالعات‬
‫کیفی است‪.‬‬

‫تفاوت بین مصاحبه و پرسشنامه‬

‫‪ )1‬مصاحبه در مقایسه با پرسشنامه دارای انعطاف پذیری بیشتری است‪ .‬مصاحبه گر می تواند پاسخ ها را پیگیری نموده و با دوباره‬
‫تعریف کردن سؤال ها‪ ،‬ابهام ها را رفع نماید‬
‫‪ )2‬مصاحبه اطالعات کامل تری را در اختیار مصاحبه گر قرار می دهد‪.‬‬
‫‪ )3‬در مقایسه با پرسشنامه‪ ،‬مصاحبه نیاز به زمان و هزینه بیشتری دارد‪.‬‬
 ‫ابزار اندازه گیری در تحقیق‬

‫مشاهده‬

‫• یکی از ابزار جمع آوری داده ها در علوم رفتاری خصوصاً در روانشناسی تحولی و اجتماعی‪ ،‬مشاهده است‪ .‬مشاهده‬
‫عبارتست از شناسایی‪ ،‬نام گذار‪ ،‬مقایسه‪ ،‬توصیف و ثبت انچه روی می دهد‪ .‬برای مشاهده مستقیم رفتار‪ ،‬محقق باید به‬
‫توصیف ویژگی های «واحد رفتاری» یا واحد مورد مشاهده بپردازد‪.‬‬

‫مزایا و معایب مشاهده‬

‫‪ )1‬اطالعات را بدون واسطه در اختیار محقق قرار می دهد‪.‬‬

‫‪ )2‬مشاهده مستقیم با خطر اعتبار بیرونی نتایج روبرو است‪ .‬چرا که یک رفتار ممکن است دارای دو معنی متفاوت در دو بافت متفاوت باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬اثر حضور مشاهده گر می تواند موجب شود افراد رفتار طبیعی و عادی نشان نداده و در نتیجه موجب اخالل در نتایج شود‪.‬‬
‫‪ )4‬انتظار مشاهده گر می تواند در طبقه بندی کردن رفتارها و تفسیرآن اثر بگذارد‪.‬‬