THEMA 2: Het zelfportret datum:

1)GESCHIEDENIS
Het verhaal gaat dat de Italiaanse kunstenaar Michelangelo beweerd zou hebben
dat kunstenaars het best zijn in het maken van hun eigen portret. Niet iedereen zal
dat kunnen beamen, maar het is een feit dat door de eeuwen heen opvallend veel
kunstenaars hun eigen beeltenis hebben vastgelegd, op papier of op doek, in steen
of in brons, in klei of op foto. Waarom deden ze dit en wat fascineerde hen?

Het ontstaan van het zelfportret heeft alles te maken met de veranderende status van de
kunstenaar. Waren beeldhouwers en schilders in de Middeleeuwen nog gewone
handwerkslieden, vanaf de vroege Renaissance kregen ze steeds meer de status van de
kunstenaar zoals wij die kennen: bewonderd en hoog gewaardeerd. Bewonderaars raakten
geïnteresseerd in de kunstenaar-zelf: zijn leven, werk en verschijning. Zo ontstond ook de
belangstelling voor portretten van kunstenaars. Uiteindelijk mondde die uit in het zelfportret
als zelfstandig kunstwerk.

Signatuur
Het opnemen van een zelfportretje in een groter geheel - een
schilderij of een sculptuur - was een oude traditie die
wortelde in de Klassieke Oudheid. Deze werd in de
Renaissance opnieuw leven ingeblazen. Zo'n zelfportret
fungeerde vooral als signatuur, als een bewijs van 'dit is de
maker'. Iets dat ook de bezitters van de kunstwerken met
trots vervuld moet hebben.
Vroege voorbeelden van zulke zelfportretjes zijn te vinden in
laat-middeleeuwse miniaturen, waarin de kunstenaar zichzelf
heeft weergegeven terwijl hij zijn werk aan de opdrachtgever
aanbiedt. Een bekender voorbeeld zijn de bronzen deuren
van het Baptisterium in Florence (1425-52), met daarin het
zelfportret van de beeldhouwer Ghiberti. De ontdekking van Portret Ghiberti in de bronzen
zijn kale kop temidden van de bijbelse taferelen is nog steeds deuren van het Baptisterium in
een toeristische attractie. Beroemd is ook het Florence, Foto © P. de Dreu
huwelijksportret dat Jan van Eyck in dezelfde tijd in Vlaanderen maakte van het echtpaar

Esthetica/Ameys Page 1
Arnolfini (1434), met daarin het zelfportret van de schilder. Zijn gedaante is te bespeuren in

de spiegel aan de wand, als was hij getuige bij het huwelijk.

Ook latere kunstenaars beeldden zichzelf af, verstopt in hun werk. Zo valt Michelangelo's
beeltenis te ontdekken in het Laatste Oordeel in de Sixtijnse kapel van het Vaticaan,
verwerkte Rembrandt zijn zelfportret in enkele vroege historiestukken en voerde Jan Steen
zichzelf in zijn schilderijen steeds opnieuw op in andere, vaak komische rollen. Architect Pierre
Cuypers tenslotte volgde het voorbeeld van Ghiberti en liet zijn beeltenis aanbrengen aan de
buitenzijde van het door hem gebouwde Rijksmuseum (1885). Het is dan wel geen zelfportet
- Cuypers voerde het werk niet zelf uit - maar hij was wel de
ontwerper van gebouw en decoratie. En als zodanig fungeert het
beeld als signatuur.

Waarheidsgetrouw
Het zelfstandige zelfportret was een nieuw fenomeen dat zich in
de 15de eeuw geleidelijk ontwikkelde en steeds populairder
werd. Niet alleen bij verzamelaars die zich graag met de
portretten van beroemde mannen omringden, maar ook bij de
kunstenaars zelf. Er spreekt trots uit deze portretten, maar ook
interesse in de eigen fysionomie. Een van de eersten die een
Zelfportret van Jan Steen
reeks waarheidsgetrouwe zelfportretten maakte was de in als lachende drinker op het
Nederland zeer bewonderde Albrecht Dürer. Zijn portretten schilderij De Prinsjesdag, ca
werden het voorbeeld voor een lange rij van kunstenaars. 1665, Olieverf op paneel,
46 x 62,5 cm, Rijksmuseum
De Amsterdamse schilder Jacob Cornelisz van Oostsanen was
Jacob Cornelisz. van
Amsterdam
een van de eersten in de Noordelijke Nederlanden. Hij maakte Oostsanen, zelfportret,
een meedogenloos portret, dat tegelijk ook ontroert. Zelf moet 1525 - 1533, olieverf (?) op
hij tevreden zijn geweest, want hij maakte er nog een, nu paneel, 38 x 30 cm,
Rijksmuseum Amsterdam
schilderend aan het portret van zijn vrouw.

Rembrandt
De bekendste schilder van zelfportretten is ongetwijfeld
Rembrandt. Geen andere kunstenaar van naam heeft zichzelf zo
vaak en zo verschillend geportretteerd. Maar liefst tachtig keer

moet hij voor de spiegel hebben gezeten om zijn trekken vast te

leggen, in schilderijen, in etsen en in tekeningen. Het zijn Pierre Cuypers aan de
achterzijde van het
fascinerende portretten die tonen hoe Rembrandt zich
Rijksmuseum
Zelfportret als apostel
Esthetica/Ameys Paulus, Rembrandt Page 2
Harmensz. van Rijn,
Olieverf op doek, 91 x 77
cm, Rijksmuseum
Amsterdam
ontwikkelde en geleidelijk ouder werd.
Rembrandt had bij het maken van zelfportretten verschillende doeleinden voor ogen. Vaak
gebruikte hij zijn gezicht als studie-object, om te oefenen in het weergeven van uiteenlopende
gemoedstoestanden als verbazing, blijdschap, boosheid of verdriet. Of om te oefenen in licht-
en donkercontrasten. In zijn zelfportretten voerde Rembrandt zichzelf in de meest
uiteenlopende rollen op, verkleed als bedelaar, apostel of oosterling. De meeste van deze
portretten waren bestemd voor de verkoop. Ze werden door bezoekers van zijn atelier
gekocht als begerenswaardig staaltje van zijn kunst.

www.cultuurwijzer.nl

2)VOORBEELDEN

Michelangelo
1475-1564

Peter Paul Rubens

1577-1640

Esthetica/Ameys Page 3
Rembrandt van Rein
1606-1669

Van Gogh:
1853-1890

Kaethe Kollwitz:
1867-1945

Gino Severini:
1883-1966

Chagall:
1887-1985

Hans Richter:
1888-1976

Esthetica/Ameys Page 4
Egon Schiele:
1890-1918

Sam Dillemans:
1965-

Chuck Close
1940-

Frida Kahlo
1907-1954

Giuseppe Arcimboldo
1527-1593

Esthetica/Ameys Page 5
René Magritte
1898 - 1967

Jan van Eyck, De

man met de rode
tulband
1390 - 1441

Judith Leyster,
Zelfportret,
1609 - 1660

Paul Gauguin
1848 - 1903

Pablo Picasso
1881 - 1973

Marcel Duchamp
1887 - 1968

Esthetica/Ameys Page 6
Man Ray
1890 - 1976

Francis Bacon
1909 - 1992

Cindy Sherman
1954 -

Rinus Van de Velde

1983 -

Sarah Lucas
1962 -

Andy Warhol
1928 - 1987

Esthetica/Ameys Page 7