ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Θ.Ε. : Ιστορία και χώρος

1η Εργασία:
Δημόσια μνήμη της Μικρασιατικής Καταστροφής:
Η περίπτωση του αγάλματος της Μικρασιάτισσας Μάνας στο
Κερατσίνι.
Η συμβολική αναπαράσταση και αφήγηση του ενοποιητικού παρελθόντος των εθνικών κρατών
πραγματώνεται, ανάμεσα σε άλλα, μέσα από τη δημιουργία μνημείων, εθνικών επετείων και
εορτασμών. Ακόμα, τα σύμβολα, η σημαία και ο εθνικός ύμνος αποτελούν πρακτικές αυτής της
αναπαράστασης.1 Ο χώρος δεν είναι απλώς ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά παράγεται μέσω
κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών. Σύμφωνα με τον Lefebvre, η παραγωγή του χώρου
διαμορφώνεται από σχέσεις εξουσίας και κυριαρχίας και ότι ο έλεγχος του χώρου είναι βασικός
παράγοντας στην άσκηση της εξουσίας.2 Η αντίληψη των ανθρώπων για το δημόσιο χώρο είναι
υποκειμενική και επηρεάζεται από τις προσδοκίες και τις ανάγκες τους. Η μνήμη μεταμορφώνει
και προσθαφαιρεί στοιχεία, παραμορφώνοντας την αρχική αισθητηριακή αντίληψη των
ανθρώπων και αυτό που μένει στο δημόσιο χώρο είναι μόνο ίχνη του παρελθόντος, όπως αρχικά
το αντιλήφθηκαν οι άνθρωποι, σε υλική μορφή.3
Κάθε μνημείο, του οποίου η ετυμολογία συνδέεται με τη λέξη "μιμνήσκω", δηλαδή
“θυμίζω,” λειτουργεί ως ένα είδος συμβόλου που υπενθυμίζει στους ανθρώπους κάποιο
σημαντικό γεγονός, πρόσωπο ή ιστορική περίοδο και βοηθάει στη διατήρηση της μνήμης
αυτού.4 Τα μνημεία αποτελούν φορείς μηνυμάτων και αξιών και παρουσιάζουν μια
συγκεκριμένη οπτική και ερμηνεία για το παρελθόν. Επίσης, δέχονται την προσωπική ματιά των
θεατών τους, που μπορεί να ερμηνεύουν ιδιαίτερα το παρελθόν που προβάλλεται.5 Στον Δήμο
Κερατσινίου Δραπετσώνας, του οποίου η ιστορία συνδέεται τόσο με την προσφυγιά και τη
Μικρασιατική Καταστροφή, όσο και με τους αγώνες της αριστεράς, στην περιοχή Ευγένεια, που
είναι μια παραλιακή συνοικία, υπάρχει η Πλατεία Μικρασιάτισσας Μάνας, πρώην Πλατεία
Ευγένειας.6
Η πλατεία πήρε το όνομα της το 2010 μετά την τοποθέτηση του ομώνυμου αγάλματος,
επι δημαρχείας Φώτη Μελά, που φιλοτέχνησε ο Ηρακλής Ξανθόπουλος. Η τοποθέτηση έγινε
ύστερα από αίτημα του Εξωραιστικού Πολιτιστικού Συλλόγου Ευγένειας, “Η Πρόοδος”, σε
συνεργασία με την Ένωση Μικρασιατών Κερατσινίου και με χρηματοδότηση του Δήμου, όπως
αναγράφεται στη βάση του αγάλματος. Ο Ξανθόπουλος, γλύπτης και εκπαιδευτικός, έχει τιμηθεί
πολλές φορές για τα έργα του. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν η προτομή του Κολοκοτρώνη,
τοποθετημένη στα Άνω Λιόσια Αττικής και ο ανδριάντας του στρατηγού Στέφανου Σαράφη, που

1
E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, (Cambridge: Cambridge
University Press, 1992), σ. 46-79.

2
Lukasz Stanek, Henri Lefebvre on space: Architecture, urban research, and the production of theory,
(Minneapolis: University of Minnesota Press, 2011), σ.128-132.

3
D. Lowenthal, The Past is a Foreign Country, (Cambridge: Cambridge University Press, 1985), σ. 289-302.

4
Συραγώ Τσιάρα, «Τοπία της εθνικής μνήμης: η δημόσια γλυπτική στην Μακεδονία », (Διδακτορική διατριβή,
ΑΠΘ, 2000), σ. 7-13.

5
Eric Hobsbawm, «Μαζική παραγωγή παραδόσεων: Ευρώπη, 1870 – 1914», στο Η επινόηση της παράδοσης, επίμ.
Eric Hobsbawm και Terence Ranger, (Αθήνα: Θεμέλιο, 2004), σ. 301-313.

6
Η διεύθυνση στον ψηφιακό χάρτη της google: https://goo.gl/maps/xuMrat4myKvdSt1R8

1
βρίσκεται στον Άλιμο. Τα έργα του είναι στην πλειοψηφία φτιαγμένα από ορείχαλκο και
χαρακτηρίζονται ως επιβλητικά.7
Συναντάμε παραλλαγές του αγάλματος της Μικρασιάτισσας Μάνας σε πολλά μέρη της
Ελλάδας. Το εν λόγω άγαλμα αποτελείται από δύο μέρη. Το κύριο μέρος αναπαριστά μια
μήτερα που κρατά ένα μωρό στην αγκαλιά της, ενώ το άλλο της χέρι είναι προτεταμένο, με
κατεύθυνση προς το δεύτερο άγαλμα του έργου, που αναπαριστά ένα κορίτσι παιδικής ηλικίας.
Το χέρι του κοριτσιού είναι προτεταμένο πρός τη μορφή της μητέρας. Τα αγάλματα είναι
φτιαγμένα από ορείχαλκο και στερεωμένα πάνω σε μια μαρμάρινη βάση που μπροστά
αναγράφει τις συλλογικότητες που συνεργάστηκαν για την ανέγερση του μνημείου, τον Δήμο
και τον Δήμαρχο, στη θητεία του οποίου αυτό τοποθετήθηκε. Στο πίσω μέρος της βάσης είναι
γραμμένο και το όνομα του γλύπτη. Τα οδωνύμια των δρόμων που περιστοιχίζουν την πλατεία
όπως οι οδοί Προικονήσου, Νικομήδειας και Τραπεζούντος, μνημονεύουν περιοχές της Μικράς
Ασίας που συνδέονται με τον ερχομό των προσφύγων στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής και
ειδικότερα στο Κερατσίνι.
Το 2012, το άγαλμα που αναπαριστούσε το κορίτσι εκλάπη. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα
του Δήμου και άρθρα σε ηλεκτρονικές εφημερίδες, η κλόπη αποδίδεται σε “ομάδες αθιγγάνων”,
καθώς το άγαλμα ήταν κατασκευασμένο από ορείχαλκο, είδος μετάλλου που μπορεί να πωληθεί
σε χυτήρια μετάλλων.8 Το εν λόγω άγαλμα αντικαταστάθηκε από ένα νέο άγαλμα, το οποίο
σήμερα έχει βανδαλιστεί. Συγκεκριμένα από το αριστερό χέρι του αγάλματος λείπουν όλα
δάχτυλα εκτός του αντίχειρα, ενώ έχει φθορές και το δεξί χέρι. Η βάση των αγαλμάτων είναι
γεμάτη από “υπογραφές” γκραφιτάδων,9 ενώ στο χέρι του κοριτσιού υπάρχει ζωγραφισμένος
ένας φαλλός. Τα παραπάνω συνιστούν παραδείγματα “popular” γκράφιτι, αλλά παράλληλα
ενδεχομένως να δείχνουν και την αποξένωση της νέας γενιάς από το προσφύγικο παρελθόν της
περιοχής.10
Παρόλο που το άγαλμα έχει υποστεί ζημιές, μια σειρά από εκδηλώσεις που αφορούν τη
Μικρά Ασία λαμβάνουν χώρα στην πλατεία, με το άγαλμα της Μικρασιάτισσας Μάνας να
αποτελεί σημείο αναφοράς για τον Εξωραιστικό Πολιτιστικό Σύλλογο “Η Πρόοδος” και την
Ένωση Μικρασιατών Κερατσινίου. Πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκδηλώσεις μνήμης
συνδέονται με την πλατεία και την πολιτιστική ζωή της περιοχής. Σύμφωνα με αναρτήσεις στα

7
«Ξανθόπουλος Ηρακλής», ΤΟΠΟΙ ΜΝΗΜΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 1821 (19 Οκτωβρίου
2020), τελευταία πρόσβαση 6 Απριλίου 2023, από: https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/glyptes/item/73-
ksanthopoulos-iraklis.

8
«ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ "ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΣΣΑΣ ΜΑΝΑΣ" ΣΤΗΝ ΕΥΓΕΝΕΙΑ», Δήμος
Κερατσινίου - Δραπετσώνας (08 Οκτωβρίου 2012), τελευταία πρόσβαση 6 Απριλίου 2023, από: https://keratsini-
drapetsona.gr/index.php/keratsini-drapetsona-news-gr/keratsini-drapetsona-annoncements-gr/2362

9
Lindsay Bates, “Bombing, Tagging, Writing: An Analysis of the Significance of Graffiti and Street Art.”
(Διπλωματική Εργασία, University of Pennsylvania, 2014), σ.1-6.

10
Μαρία Παπαλεξίου, «Το παιδί στην Τέχνη του δρόμου-το Γκράφιτι: οπτικές αναπαραστάσεις της παιδικής
ηλικίας», (Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, 2015), σ. 28-29.

2
κοινωνικά δίκτυα της Ένωσης Μικρασιατών Κερατσινίου Δραπετσώνας στο άγαλμα γίνονται
καταθέσεις στεφάνων και μνημόσυνες δεήσεις, ενώ ο λόγος που χρησιμοποιείται είναι οξύς, με
αναφορές στη “γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τούρκικο κράτος”, ενώ
υπάρχουν αναρτήσεις για την άλωση της Κωνσταντινούπολης με αναφορές σε αλυτρωτικούς
μύθους, όπως αυτόν του μαρμαρωμένου βασιλιά.11
Το μνημείο πέρα από το να θυμίζει, αναλαμβάνει την σιωπηρή υποχρέωση να θυμάται
για εμάς.12 Ως παράγωγο ενός παρόντος που συνδιαλέγεται με το παρελθόν του Κερατσινίου, το
άγαλμα της Μικρασιάτισσας Μάνας είναι μνήμη μετουσιωμένη σε ύλη, η οποία αποτελεί, όπως
κάθε μνήμη, μια αφαίρεση. Η αρχετυπική μητέρα, της οποίας τη στοργή και την προστασία
αναζητούν τα παιδιά, βρίσκεται διωγμένη. Η αναπαράσταση αυτής της μορφής προκαλεί
συγκινηση, διευκολύνει την παραγωγή ενός συμπεριληπτικού αφηγήματος και την διαχείρηση
της τραυματικής μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στον αντίποδα, γύρω από το μνημείο
έχουμε τις αντιθετικές εικόνες του βανδαλισμού και της εγκατάληψης από τη μια και του
ακραίου εθνικιστικού λόγου από την άλλη. Συμπερασματικά, κάθε κοινωνική ομάδα
αντιλαμβάνεται αλλιώς τον ρόλο του μνημείου. Για κάποιους είναι η μνήμη μιας πατρίδας που
θα γίνει ξανά Ελληνική, για άλλους είναι μια ευκαιρία να θυμήθουμε τις κακουχίες της
προσφυγιάς, για άλλους αποτελεί καμβά ατομικής έκφρασης και για κάποιους άλλους είναι
μερικά κιλά ορείχαλκος σε δημόσια θέα.

11
Η σελίδα της «Ένωσης Μικρασιατών Κερατσινίου-Δραπετσώνας» στο facebook:
https://web.facebook.com/EnosimikrasiatonKD/about

12
Nora Pierre, Realms of Memory. The construction of the French past, (Paris: The Republic.
1984), σ. 26.

3
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
«ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ "ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΣΣΑΣ ΜΑΝΑΣ" ΣΤΗΝ ΕΥΓΕΝΕΙΑ».
Δήμος Κερατσινίου - Δραπετσώνας (08 Οκτωβρίου 2012). Τελευταία πρόσβαση 6 Απριλίου
2023. Από: https://keratsini-drapetsona.gr/index.php/keratsini-drapetsona-news-gr/keratsini-
drapetsona-annoncements-gr/2362

Bates, Lindsay. “Bombing, Tagging, Writing: An Analysis of the Significance of Graffiti and
Street Art.” Διπλωματική Εργασία, University of Pennsylvania, 2014.

Hobsbawm, E. J. Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge:
Cambridge University Press, 1992.

Hobsbawm, Eric. «Μαζική παραγωγή παραδόσεων: Ευρώπη, 1870 – 1914». Στο Η επινόηση της
παράδοσης, επιμέλεια Eric Hobsbawm και Terence Ranger, σ. 297-345. Αθήνα: Θεμέλιο, 2004.

Lowenthal, D. The Past is a Foreign Country. Cambridge: Cambridge University Press, 1985.

«Ξανθόπουλος Ηρακλής». ΤΟΠΟΙ ΜΝΗΜΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 1821 (19

Οκτωβρίου 2020). Τελευταία πρόσβαση 6 Απριλίου 2023. Από:
https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/glyptes/item/73-ksanthopoulos-iraklis.

Παπαλεξίου, Μαρία. «Το παιδί στην Τέχνη του δρόμου-το Γκράφιτι: οπτικές αναπαραστάσεις
της παιδικής ηλικίας». Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, 2015.

Pierre, Nora. Realms of Memory. The construction of the French past. Paris: The Republic.
1984.

Stanek, Lukasz. Henri Lefebvre on space: Architecture, urban research, and the production of
theory. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2011.

Τσιάρα, Συραγώ. «Τοπία της εθνικής μνήμης: η δημόσια γλυπτική στην Μακεδονία».
Διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ, 2000.