Univerzitet Crne Gore

Filozofski Fakultet u Nikšiću

Seminarski rad iz Vizantijske I renesansne filozofije

Tema: interpretacija poglavlja ,,O Svetoj Trojici” iz knjige:

Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere

Student: Ognjen Grbović Mentor:

Nebojša Banović
Apstrakt

Ovaj je rad interpretiretacija poglavlja – O Svetoj Trojici, knjige Jovana Damaskina – Tačno
izloženje Pravoslavne vjere. U njemu ću pokušati jasno izložiti učenje o Ocu, Sinu I Svetome
Duhu, I načinu njihovog bivanja u sebi I među sobom. Kroz učenje o triju ipostasima, koje se
nalazi u ovom poglavlju, pokušaću interpretirati Damaskinovo viđenje posebnosti I istosti ova
tri načela sa naglaskom na njihovoj suštinskoj jednoznačnosti, koja oslikava Boga samog.

Ključne riječi:

Otac, Sin, Sveti Duh, rođenost, nerođenost, ishođenje, ipostas

Uvod

Još od sticanja prvih monoteističkih slutnji I prvih provirivanja ljudskog racija I religijskih uvida
za onu stranu kreacije, još od prvih slutnji o onom beskrajnom, nepromjenjivom,
nestvorenom, I prije svega onom čija se priroda razlikuje od prirode svih čulno opažajnih,
promjenjivih, propadljivih stvari; postojala je kako teološka, tako I filozofska težnja, da se
objasni na koji način ono univerzalno stoji spram partikularnog, I šta je to; kakva magična I
umu nespoznatljiva sila, koja uspjeva komunicirati između tih, naizgled, nedodirljivih svijetova.
Pitanje je: Na koji način ono univerzalno postoji u partikularnom I kako I kojim putem ga
uređuje istovremeno ne primivši ništa od njega I ostajući nepomično?
Odgovori su dolazili iz mnogo pravaca I kroz vijekove su se mijenjali. Međutim, jedan od
najstarijih odgovora na ovo pitanje, koji I dan danas zavrijeđuje pažnju ne samo teologa, već I
filozofa, naučnika, umjetnika, I zapravo svih pojedinaca kojima je potreban izlaz iz aporije
ovog pitanja, jeste hrišćansko učenje o Svetom Trojstvu. Pored Hrišćanske hijerarhije koja
opisuje red I mjesta svih stvorenih bića, postoji I ovo dublje učenje koje zalazi iza nastanka
vremena I opisuje suštinu I način Božjeg bivanja, iz kakvoga, skladno Njegovoj prirodi, u
potpunom saglasju, harmoniji, nastaje pojavni svijet.
Učenje o Svetom Trojstvu ne nudi odgovor samo na ovo pitanje, već zalazi u samu Božju
prirodu I u njoj Jednoj diferencira tri različita svojstva iz čijeg takvog I takvog bivanja proizilazi
svekoliko drugo bivanje. Međutim, ni ovo, kao ni druga Hrišćanska učenja, ne nudi odgovor
na najveće tajne Boga, a to su rođenje I nastanak Sina I Svetoga Duha, ali nudi spoznaju o
tome kako tri bivaju kao Jedan, I kako njihove ipostasne razlike u izvoru stoje kao jedno,
jedinstveno načelo.
Ovo učenje je jedinstveno I na duboko mističan način nadilazi neka od ograničenja
svakodnevnog ljudskog uma, uvodi nove načine povezivanja pojmova koji su nedostupni
formalno-logičkom mišljenju, I nudi intuitivni, jednopotezni uvid u Tajnu bivanja prije vremena,
I u tu vanvremensku bestjelesnu dinamiku čije preslikavanje I isijavanje stvara naš svijet I
jeste naš svijet.
O odnosu Oca I Sina

U samom pocetku poglavlja - O svetom Trojstvu, govori se o atributima Boga koji biva
odredjen kao nedjeljiv, nepomičan, nepromjenjiv, savršen, kao ne nešto od onoga što postoji,
već kao istočnika sveg postojanja. On se nalazi nad svakim načalstvom I činom, nad svakim
bićem I životom I razumom.1 U njemu postoji samo jedna suština jer on je nesastavljiv, a ta je
suština samosvetlost I samodobrota, samoživot I samobiće2, jer on svoje postojanje nema od
nečeg drugog već od samog sebe. Ta se suština spoznaje kroz tri ipostasi I ona je u sve tri
jedna. Bog je svemu početak I uzrok, tvorac svega, tvorac jedinorodnog3Sina I Svetoga Duha.
Kada se govori o rađanju Sina, o tome se ne govori u vremenskom kontekstu, kao o kakvom
dogadjaju koji ima svoj početak, trajanje I kraj. Rođenje Sina je nešto što je oduvjek bilo I
uvjek biva, to je jedno vječno, nepromjenjivo stanje koje je sa one strane vremena I iz kojeg
vrijeme započinje, iz tog jedinog Sina kroz kojega je I vekove stvorio.4 Za Damaskina je Sin
oduvjek rođen I rađan u Ocu I to je za njegovo učenje ključno iz nekoliko razloga:
1) Ukoliko je prvo bio samo Bog a nije bio I Sin, to bi značilo da je Božije stvaranje
vremensko, da ima svoje prije I poslije, da je Božje stvaranje određeno kreacijom, u nju
uronjeno, I da na nju odgovara, I sa njom se usklađuje. Značilo bi veliku degradaciju Božje
nad-pozicije, spuštajući njegovu ipostas na nivo stvorenog.
2) Ukoliko je prvo bio samo Bog, a nije bio I Sin, značilo bi da je Bog promjenjiv I nesavršen,
jer ukoliko je stvorio nešto što već nije bio stvorio, značilo bi njegovu aktivnost I promjenu
njegove ipostasi iz ne-bivajući Ocem u bivajući Ocem, što po mišljenju Damaskina a I gotovo
cjelokupne Hrišćanske tradicije I dogme, podrazumjeva u Bogu nekakvu žudnju, želju, a to po
istoj tradiciji ukazuje na Božju nepotpunost, što je za Damaskina neprihvatljivo
3) Možda I ključni momenat u učenju o Svetom Trojstvu Jovana Damaskina jeste
jednonačelnost triju ipostasi. Stoga, ako je Sin rođen a prvotno nije bio, onda on nema svoje
središte I načelo u pred-vremenskom trenutku božje vječnosti I potpunosti, I njegovo središte
ne može biti jedno sa središtem Oca. Stoga, rođenost koja se pripisuje Sinu kao način
njegove ipostasi, ne bi mogla opstati, pošto Jovan tvrdi da: rađanje je u tome da iz suštine
onoga koji rađa proishodi ono sto je rođeno podobno po suštini, dok stvaranje I sazdavanje
biva spolja ne iz suštine sazdatelja I tvorca, a tvorevina I sazdanje potpuno su neslični sa

1 Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere, 155

2 Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere, 155
3 Pojam jedinorodnog je bitan za određenje značenja I suštine Sina u učenju Jovana Damaskina. Pod jedinorodnim on
smatra da je Sin jedan, I da je jedini on rođen od Boga, I da se samo kroz Duh Sveti koji počiva u Sinu može spoznati I
dokučiti tvorac I izvor svega. Jer nema drugog Sina u kojemu bi boravio Sveti Duh.
4 Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere, 156
tvorcem.5 156 Bog rađa bezvremeno, bespočetno I ne mijenjajući se, stoga on stvara svog
savršenog Logosa, da ne bi on čija je priroda izvan vremena - rađao u vremenu. Premda je
Božja priroda nestvorena6, takva mora biti I priroda Sina.

Pozicija Svetog Duha u Trojedinstvu

Bog stvara nedjelajući. Iz Njega ishodi Sveti Duh, koji u sebi ima svu Njegovu puninu I isto
načelo kao On. Iz Oca on ishodi a u Sinu se nalazi I kroz Sina daje postojanje, svjetlost I
suštinu svim drugim bićima. Sin, obrnutim kretanjem, samo kroz Duh Sveti može spoznati
Oca. Duh Sveti je Logos, riječ I načelo Božje, koji Božjom mudrošću uređuje svu kreaciju,
obuhvata je I svu je u sebi sadrži, I svu je ispunjava, pritom se sa njom ne miješajući I ne
bivajući u povratnom, reaktivnom odnosu sa njom (kreacijom), već isključivo kao ono čisto
djelatno unutar nje. Sveti Duh svojim kretanjem unosi život I kretanje u nebiće. Kroz njega se
Otac daje I biva primljen od svake tvari, koju sa sobom stvara I osuštastvuje, osvećuje I
utvrđuje svaku stvar. Bitno je za čitav ovaj prikaz naglasiti da je sjedište Svetog Duha u Sinu I
da se stoga u Sinu samom nalazi I sva suština, mudrost I snaga, sva beskrajna stvaralačka
moć Oca.

Analogija vatre

Po riječima Damaskina, nemoguće je u prirodi pronaći bilo kakve pojave koje bi svojim
odnosom adekvatno preslikavale odnos triju ipostasi u njinom trojedinstvu. Nezimislivo je za
njega da međusobno prostorom I vremenom razdvojene stvari, kakve su u prirodi; koje su u
sebi promjenjive a I čiji se odnosi neprekidno mijenjaju, I koje trpe jedna od druge, mogu
iskazivati vječni I nepromjenjivi odnos Svete Trojice, koji samo isijava I ni od čeg ništa ne
prima. Međutim, kroz čitavo poglavlje se Damaskin poziva na analogiju sa vatrom, I kroz
svijetlost, kao njenim nužnim proizvodom, pokušava u jednoj slici naslikati i jednonačelnost I
ipostasnu razliku Oca I Sina.
5
...kao što istovremeno postoje postoje vatra I svetlost, koja je iz nje, a da vatra nije prvobitna
a svetlost naknadna, nego postoje istovremeno; I kao što svetlost koja se uvek rađa iz vatre,
uvek u njoj I prebiva, ne razdvajajući se nikako od nje, tako se I Sin od Oca radja, nikako se
od njega ne razdvajajući, nego uvek u njemu boraveći. Ali, s jedne strane, svetlost od vatre,
koja se iz nje nerazdeljivo rađa I svagda u njoj prebiva, nema posebno postojanje u odnosu
na vatru (jer predstavlja prirodno svojstvo vatre), a, s druge strane, Sin Božiji, jedinorodni,
iako je od oca rođen nerazdeljivo I bez odstojanja, te svagda u njemu boravi, ima posebnu
ipostas u odnosu na Oca.7

5 Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere, 156

6 Stvorenim se smatra ono nastalo, sastavljeno u vremenu, ono što iz nebića, blagodati Božjom, prelazi u biće.
7 Jovan Damaskin – Tačno izloženje Pravoslavne vjere, 157
O razlici triju ipostasi

Otac posjeduje nerođenost kao svoju ipostas, sto znači da on nije rođen već oduvjek
nerođen biva I naprosto vanvremenski jeste. On svoje postojanje ne duguje ničemu drugome
I niko nije njega rodio niti stvorio, tako da on nerođenost posjeduje kao svoje jedinstveno
svojstvo. Za razliku od Njega Sin je rođen, to jest on svoje postojanje ima zahvaljujući Ocu
koji, iako nerođen, ima moć rađanja.
Ipostas Svetoga Duha biva određena u blago drugačijem kontekstu. Za nju ne kažemo
da je rođena il nerođena već da ishodi. Ralika između odnosa ishođenja I rađanja prema Ocu
jeste što je rađanje prenošenje svoje prirode na drugo, koje zatim samostalno posjeduje tu
istu prirodu, takoreći iz jednog centra nastaju dva. Ishođenje je nešto više slično isijavanju iz
jednog centra, koje samo ne postaje centar.
Kad se govori o ipostasnoj razlici I o tome kako je Otac pozicioniran iznad Sina I
Svetoga Duha, u tome se ne misli da on ima višu vrijednost u odnosu na njih, već kao u
analogiji sa vatrom I svijetlošću – ukoliko Otac (vatra) jeste, a jeste, Sin I Sveti Duh (svijetlost)
su njegovo neodvojivo svojstvo iako je Otac njihov izvor I uslov postojanja.
Ono što je isto svima trima ipostasima je njihova nestvorenost, tj. nijedno od njih nije
sastavljano, složeno I u nekom trenu nastalo, već oduvjek stoji kao jedinstvena vječna slika
istine I dobrote, čija savršena živa ikona jeste Sin, koji je svoje potpuno otjelovljenje imao kroz
živi ljudski, istorijski lik Isusa Hrista.
Spoznaja je u Hrišćanskom učenju, pa I u Damaskinovom, moguća samo posredstvom
Svetog Duha. Za razliku od učenja onih filozofija koje razum postavljaju kao vrhovno saznajno
sredstvo, I spoznaju tretiraju kao kakvo vantjelesno iskustvo opažanja čistih ideja; za razliku
od onih koje kažu da je razum nematerijalan, te da stoga spoznati - znači izmjestiti se iz tijela
u čistinu razuma, u Hrišćanskom učenju spoznaja se događa kroz srce, samim tim I kroz
tijelo, I samo čistim srcem vođen razum može dokučiti istinsku čistinu Božiju. Hrišćansko
razumijevanje Logosa, tj. Svetog Duha, razlikuje se od ovog racionalističkog time što
spoznaju ne tretira kao neko izvanjsko posmatranje, već kao jedno unutarnje ispunjenje I
proživljaj, kao saobraženje I sjedinjavanje sa Božanskim. Spoznaja je blizina Božija I ona
kreće u očišćenom srcu, koje sa sobom usklađuje razum, te skupa dolaze do istine, a nikako
razum sam. Bez Svetog Duha mišljenje ne ide pravim putem proviđenja I samo je On put do
istinske spoznaje.
Zaključak

Jovan Damaskin je prije svega bio teolog. U njegovom izlaganju je rijetkost naići na
silogizme I ostale, u njegovo doba, poznate forme filozofskog izlaganja. Ovaj njegov tekst je
nošen snažnim uvidom I osjećajem tog uvida, te u njemu ima više pokušaja dočaravanja tog
uvida, kroz mnogo atributa, ne bi li se time pojačala preciznost u određenju onoga što
Damaskin jasno pred sobom sagledava, nego filozofskog dokazivanja logički vođenom
argumentacijom.

Ovo učenje koje je više mistično I teološko nego naučno Ili filozofsko, pokušava u
čitaocu otvoriti neke nove kanale spoznaje, I kroz jedan krajnje duševan način privući I samu
dušu čitaoca ka duši Damaskina, u kojoj obitava ovaj snažan uvid, te na taj način, više
neposredno nego posredno I metodološki, prenijeti značenje tog uvida.

A Otac, Sin I Duh Sveti, koji skupa u Trojedinstvu sačinjavaju cjelokupnu prirodu Boga,
u ovom tekstu, određuju se kao jedna ista priroda I njina se različitost nalazi u načinu njihovog
značenja I uloge, a ne u količini bitnosti za cjelokupnu zbilju, jer priroda je Oca da prosto
svojim bivanjem tvori svijet (sina), po svome Logosu, redu I načelu (Duhu Svetom). Učenje o
Trojednom predstavlja svojevrsnu savršenu reakciju čovjeka na poziv Jednog, do koje čovjek,
ograničen načelom posredovanja koje je kanon razuma, mora doći kroz nekoliko. Dvojstvo ne
može objasniti kretanje I život, dok treći uvodi dinamiku I zadovoljava intuitivnu čežnju za
istovremenim obuhvatanjem svih čovjeku poznatih, najtemeljnijih načela.
Literatura:

Jovan Damaskin - Tačno izloženje Pravoslavne vjere