wstęp do średniowiecza

data @March 18, 2021

dokończone tak

trudność

J. łaciński
Był jednym ze spoiw kulturanych zachodniej Europy. Kultura antyczna miała bardzo
duży wpływ na kulturę chrześcijańską (i na jej język).
Św. Hieronim (IV/Vw.) przełożył Biblię na łacinę → Wulgata. Użył w tym celu nie łaciny
klasycznej, a jej potoczną wersję (mowa ludu północnej Italii). Rozpowszechniła się w
VIIIw., a jej nazwa stała się popularna w XIII wieku. Wcześniejsze tłumaczenia opierały
się w większości na greckich tłumaczeniach (Setuaginta). Hieronim przełożył Stary
Testament z hebrajskiego, a Nowy Testament z aramejskiego i greckiego.
Łacińskie piśmiennictwo oparte na chrześcijaństwie operowało wspólnie
wypracowanym mechanizmami. Nastąpiło przeniesienie form literackich z kultury
antycznej do literatury chrześcijańskiej. Pojawiły się również formy nowe.

Nurt religijny piśmiennictwa łac.:

w liturgii →

hymny,

sekwencje (utwory, które wykształciły się ze śpiewu alleluja, <było

alleluja,a,a,a,a,a,a; i pod to aaaaaa podkładano tekst>,

tropy (akt żalu "Panie, zmiłuj się nad nami"),

dramat liturgiczny,

oficja (przypisane modlitwy w ramach godzin)

obok liturgii →

pieśni,

wstęp do średniowiecza 1
 godzinki,

litanie,

wierszowane żywoty świętych,

nurt moralistyczno-religijny → utwory o pogardzie świata, o śmierci, lamenty

umierającego grzesznika, spory postaci alegorycznych, hagiografia, kazania, proza
narracyjna oparta o treści apokryficzne, wizje wędrówki po zaświatach, traktaty
medytacje filozoficzno-religijne, moralitety (alegoryczne utwory dramatyczne)

Filozofia:
Dualistyczna wizja człowieka wywyższała duszę ponad ciało.

Propagowany asceza.

Proponowany ton, to ton pesymistyczny życia. Ukierowanie na cierpienie (stabath

mater dolorosa, pieta)

Nurt świecki:
poezja wagantów (wędrowni studenci, niedoszli klerycy, którzy dorabiali,
wygłupiając się)

epika rycerska (honor)

proza:

historiografia (roczniki i kroniki)

nowelistyka (Historia septem sapietum, Gesta Romanorum)

romanse

żywoty osób świeckich (autobiografia Piotra Abelarda)

traktaty filozoficzne i naukowe (podręczniki poetyki i gramatyki)

języki wernakularne - narodowe (linguae volgares):

Zaczęły wypierać język łaciński. Rozpowszechnienie zaczęło się w XIIIw.

ludowość

antyk

wstęp do średniowiecza 2
 religijność

NURT RYCERSKO-DWORSKI → liryka miłosna, epika rycerska. Obiorcami była

bogata ludność. Były to utwory ozdobne,

chansons de geste: Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Cydzie,

epika przygodowo-miłosna: Dzieje Tristana i Izoldy, opowieści o królu Arturze)

NURT MIESZCZAŃSKI → alegoryczne opowieści z akcentami krytyki kleru i

szlachty, we Włoszek kształtuje się nowelistyka (?)

ŚREDNIOWIECZE W POLSCE:
Trwało niemal 600 lat.

od chrztu (966r.)

od połowy XV do XVIw. → stopniowa wymiana starszych tendencji na nowe,

bliższe renesansowi.

Kościół był początkowo instytucją obcą i mało popularną. Z czasem jednak

umocnił się i rozrósł.

ZAKONY:
inne zakony, które powstały na początku: kanonicy regularni, cystersi,
norbertanie;

zakonnicy odseparowani od społeczeństwa (klasztory z dala od ludzi)

miejsce, gdzie gromadziły się elity intelektualne

miejsce przepisywania ksiąg

w XIII wieku sprowadzeni do Polski zostają dominikanie i franciszkanie →

zakony żebracze, które działały między ludźmi, nasycają się duchownymi
pochodzenia rodzimego, osiedlają się bliżej ludzi

w XIV w. przybyli do Polski augustianie, karmelici i paulini

ogromne oddziaływanie na kulturę, budownictwo sakralne

wstęp do średniowiecza 3
 Oddziaływanie kościoła:
edukacja literacka, podręczniki, literatura (biblioteki i skryptoria)

duchowni zamawiali sobie księgi z innych krajów, w ten sposób

rozpowszechniali ją w obrębie wykształconych Polaków.

najwcześniej literaturę zaczeli tworzyć benedyktyni:

Bruno z Kwerfurtu → przebywał na dworze Chrobrego (Niemiec X/XIw.),

Gall Anonim (Francuz XI/XIIw.)

Maurus (poch. romańskie) → autor pierwszego epickiego utworu Carmen

Mauri

Andrzej ze Słupi (klasztor na Łysej Górze) → być może współautor pieśni

łysogórskich (m.in. Lamentu świętokrzyskiego)

dominikanie:

Wincenty z Kielczy → (1.poł. XIIIw.) autor utworów hagiograficznych oraz

"Gaude Mater Polonia"

Peregryn z Opola → (XIII/XIVw.) przeor w Raciborzu, autor zbioru

łacińskich kazań

Stanisław z Krakowa → (1. poł. XIVw.) hagiograf

bernardyni:

Władysław z Gielniowa (2. poł XVw.)

– płomienny kaznodzieja, twórca nowoczesnych pieśni kościelnych, twórca
pierwszej grupy poetyckiej w Polsce.

Duchowieństwo "świeckie"
1. Wincenty zwany Kadłubkiem (1150-1202) – biskup krakowski – hagiograf, prozaik,
poeta;

2. Jan Łodzia z Kępy – biskup poznański, twórca utworów religijnych

3. Janko z Czarnkowa – polityk i historiograf

wstęp do średniowiecza 4
 4. Stanisław Ciołek – twórca panegiryków i paszkwilu na małżeństwo Jagiełły z
Elżbietą Granowską

5. Adam Świna – twórca kazań i epitafiów

6. Mikołaj Pszczółka z Błonia – kaznodzieja

7. Maciej z Grochowa – kaznodzieja (to na jego kazaniach została zanpisana

najstarsza wersja Bogurodzicy → kcyńska)

Nurty dworsko – rycerki i słowiański → w Polsce nie były zbyt popularne i nie
stanowiły konkurencji dla nurtów religijnych.
Polska twórczość religijna powstaje na bazie antycznych utworów religijnych:

historycy rzymscy:

Justynus, Sallustiusz → Gall, Kadłubek, Janko z Czarnkowa

Liwiusz → Długosz

Tacyt → Filip Kallimach

Wergiliusz → Eneida

Owidiusz → Metamorfozy

Terencjusz

Horacy → Listy, Satyry

Cyceron → mowy i traktaty retoryczne

Piśmiennictwo średniowieczne:
Rozwija się od Xi do XVw.

OKRES I → WCZESNY

wiek XI-XII

zdecydowana przewaga autorów cudzoziemskich,

wyłączność łaciny,

rodzima twórczość oralna bazująca na tradycjach i formach pogańskich,

przeważa proza: hagiografia i dziejopisarstwo.

wstęp do średniowiecza 5
 OKRES II → DOJRZAŁY

XIII-XIVw.

dominuje łacina, ale nie wyłącznie,

przewaga autorów rodzimych,

w prozie pojawia się kaznodziejstwo,

w poezji liturgicznej: hymny, tropy modlitwy,

utwory świeckie: poematy o konfliktach stanowych, pieśni miłosne i swawolne,

pisane po polsku modlitwy codzienne i poezję ludyczną.

OKRES III → PÓŹNY

wiek XV,

ekspansja polskiego na teksty tradycyjne,

łacina niesie tendencje humanistyczne,

tematyka religijna (pieśni kościelne, wątki hagio- i apokryficzne),

w języku polskim przyswaja się europejską narrację → nowelistykę, twórczość

romansowa.

Średniowiecze wczesne:
roczniki

gatunek historiugrafii wywodzący się z antyku,

annales → zapiski z datami rocznymi, uwieczniające ważne wydarzenia,

sporządzane na bierząco i kopiowane z zapisów dawniejszych;

Rocznik Jordana i Gaudentego → zapoczątkowany na początku X w., był

kontynuajcą zapisków rocznika niemieckiego; został wykradziony do Pragi
razem z ciałem św. Wojciecha;

Rocznik Rychezy → zwany też Rocznikiem kapitylnym krakowskim [bo coraz

więcej zapisków było religijnymi], też kontynuacja annau niemieckiego,

wstęp do średniowiecza 6
 wykorzystywał zapiski z R. Jordana. Był on głównym źródłem pisanym dla
Anonima zwanego Gallem;

Rocznik świętokrzyski dawny → pierwsza połowa XII w. najstarszy zachowany!

dokumenty,

najstarszym dokumentem był dyplom wystawiony ok. 990 r. przez Mieszka I dla
papieża Jana XV, oddający Polskę pod opiekę papieską; DAGOME IUDEX

oryginał nie istnieje, znany jest ze skrótu sporządzonego wiek później;

powstał prawdopodobnie w Gnieźnie lub Rzymie;

hagiografia,

opis życia świętych, apostołów;

najdawniejszymi utworami hagiograficznymi były biografie apostołów, ok. I

wieku powstały Dzieje Apostolskie;

pasje → utwory o męczennikach, elementy legendowe; od IVw. zaczęły

powstawać zbiory pasji (Euzebiusz z Cezarei)

żywoty (vitae) → gdy ustały prześladowania chrześcijan, miejsce męczenników

zajęli wyznawcy, którzy wiedli życie religijne (asceza); był to gatunek
wzorowany na antycznych żywotach filozofów; pierwsze żywoty powstawały na
obszarach wschodnich. Najdawniejszym zabytkiem jest Żywot św. Antoniego.

Żywot św. Wojciecha

miracula (cuda) → zbiory cudów dokonywanych przez męczenników i

wyznawców, pełne legend i fantastyki (na wschodzie), na zachodzie św.
Augustyn postulował wiarygodności opisywanych cudów.

translationes → opisuje przeniesienie ciała lub relikwii świętego na inne miejsce

spoczynku.

legendy → to, co przeznaczone do czytania – rozrost fantazji, wolności twórczej

i cudowności. Postać świętego zatracała oblicze indywidualne na rzecz
ogólnych postaw, możliwych do zastosowania zawsze i wszędzie. Powstały
szablony obowiązujące twórców legend. Odbywały się wędrówki motywów.
Później układano zbiory legend wg kalendarza kościelnego (menologie). Na
wschodzie od IXw., na zachodzie od XIIw.

wstęp do średniowiecza 7
 legenda aurea (złota legenda) → zestawiona w 2. poł. XIIIw. przez
dominikana z Genui, Jakuba de Voragine. Ułożył legendy prawie 200
świętych wg kalendarza. Był to bardzo popularny zbiór w Europie. Wpływy
tych legend widać też w legendach polskich.

modlitewnik,

Modlitewnik Gertrudy → Gertruda to córka Mieszka II i Niemki Rychezy,

wykształcona w klasztorze niemieckim. Życie pełne wygnań, walk, trosk o męża
– księcia kijowskiego i o syna. Przeżyła tragiczne śmierci ich wszystkich, zm.
1108r.

zbiór to 93 modlitwy, o których sądzimy, że napisała je sama. Mieści się w

tzw. Codex Gertrudianus, który był własnością rodziny Rychezy. Modlitwy te
zajmują jego drugą część i mają charakter pokutny.

Ich autorka samooskarżając się za grzechy, prosi o łaskę, doczesną pomoc

(tez dla syna).

Zabytek ten od 1229r. znajduje się w kolegium kanoników regularnych w

Cividale del Friuli.

dziejopisarstwo,
KRONIKA:

utrzymanie dobrego zdania o najeźdzach, którzy aspirowali do miana ludów

kulturalnych, a więc mających swoją cenną historię. Powtarza się w tych
podaniach osadzanie legend o pochodzeniu barbarzyńców z antycznej Grecji.

najważniejsze dzieła → Kassiodora i Izydora z Sewilli, którzy pisali o dziejach

Gotów i Wandalów;

CECHY:

przekonania prowidencjonalistyczne → historia jest narzędziem w ręku

Boga, dlatego nie są ważne konkretne wydarzenia, ich prawdziwość i
usytuowanie w czasie, stąd brak dat rocznych. Ważne jest uchwycenie
kierunku akcji, zgodności akcji z bożym planem, złapanie sensu moralnego.

przywiązanie wagi do wydarzeń cudownych, nadprzyrodzonych,

traktowanych jako objawy boskiej ingerencji,

wstęp do średniowiecza 8
 brak szacunku dla dokumentu pisanego (dowolne przekształcenia,
rozszerzanie i anachronizmy)

ufność wobec autorytetu informatora

późniejsze dziejopisarstwo zaczęło przejawiać szacunek do źródeł,

porównywano różne relacje kosztem zmniejszenia roli autorytetów.

Wzrosło znaczenie państw (organizmów społeczno – polityczno –

terytorialnych), a władza królewska zyskała moc z boskiego nadania.

Dziejopisarze pisali przy kancelariach królewskich, tworząc historię państw i

dynastii, np. Kronika biskupa Fietmara(?) — wartościowe dzieło dla
polskich kronik.

gatunki:

Kroniki świata → rozpoczynały narrację od stworzenia świata;

historie narodów

dzieje wojen lub wypraw krzyżowych

historie miast i klasztorów

opisy czynów władców i książąt (GESTA)np. Kronika Galla Anonima;

forma ta wywodziła się ze starożytności (np. opis życia Aleksandra

Wielkiego)

gesta często obsługiwały hagiografie.

Takie dzieje (?) ujmują dzieje historyczne w kontekście dokonań wybitnych

jednostek.

Szata stylistyczna → od XI w. podporządkowana była normom ars dictandi, bo

dzieła te służyły do recytacji w gronie elity na dworze władcy, dlatego istotna była
ich warstwa brzmieniowa.

ars dictandi powstała w środowisku cystersów na Monte Cassino (św. Wojciech

tam przebywał). Opanowała styl dokumentów kurii rzymskiej i przedosrała się
do Francji.

Dzieliła się na:

styl prosty → przeznaczony dla mniej uczony

wstęp do średniowiecza 9
 styl ozdobny → dla uczonych. Stosowano zdania rozwinięte (okresy)
zbudowane z wyraźnie wyodrębnionych i widocznych członów
semantycznych o podobnej liczbie sylab → coma (dłuższe), cola
(krótsze),

by uzyskać dźwięczność, stosowano rym łączący człony lub wersy (od

końca XIIw. rym dwuzgłoskowy)

rytmiczność w klauzulach opierała się na "skokach" (cursus) → velox

(szybki), planus (średni), tradus (powolny);

Oddziałowanie ars dictandi objęło całe piśmiennictwo epickie i część lirycznego.

Opanowała wiele stylów pisania dokumentów przez zakony.

epika rycerska,

najdawniejsze zapisy słów polskich,

wstęp do średniowiecza 10