Δημοκρατίες στην αρχαία Ελλάδα:

Γένεση και εξέλιξη

Άγγελος Χανιώτης

Εβδομάδα 2η
 Περιεχόμενα

ΕΒΔΟΜΑΔΑ 2: ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ................................................ 3

2.1 Το παλιό σύστημα σε κρίση ............................................................................................................................................. 3

V 2.1.1 Η πολιτειακή οργάνωση στη μεταμυκηναϊκή Ελλάδα: η άνοδος της βασιλείας (12)' ................................................ 3
V2.1.2 Η παρακμή της αρχαϊκής βασιλείας: Κυρήνη, Κόρινθος, Αθήνα (20)' .......................................................................... 7
V2.1.3 Η αρχαϊκή νομοθεσία (19') .......................................................................................................................................... 13

2.2. Αθήνα: πριν τη δημοκρατία .......................................................................................................................................... 19

V2.2.1 Κοινωνικο-πολιτικές συγκρούσεις και πολιτειακές αλλαγές στην Αρχαϊκή Αθήνα (19') ........................................... 19
V2.2.2 Η νομοθεσία του Δράκοντα (13') ................................................................................................................................ 24
V2.2.3 Σόλων, Μέρος Α΄ (11') ................................................................................................................................................. 28
V2.2.4 Σόλων, μέρος B΄ (12')................................................................................................................................................... 31

2.3. Η πρώτη αθηναϊκή δημοκρατία.................................................................................................................................... 36

V2.3.1 Ο Πεισίστρατος και οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (15') ...................................................................................... 36
V2.3.2 Το πολίτευμα του Κλεισθένη: Η μεταρρύθμιση των φυλών (13') .............................................................................. 40
V2.3.3 Το πολίτευμα του Κλεισθένη: Η νέα βουλή των 500 (12') .......................................................................................... 44

–2–
Εβδομάδα 2: Πολιτειακές μεταβολές στην αρχαϊκή Ελλάδα

2.1 Το παλιό σύστημα σε κρίση

V 2.1.1 Η πολιτειακή οργάνωση στη μεταμυκηναϊκή Ελλάδα:

η άνοδος της βασιλείας (12)'

https://youtu.be/Sli9puewLuA

Την προηγούμενη εβδομάδα είδαμε ορισμένες βασικές αρχές της οργάνωσης κοινοτήτων στην
αρχαία Ελλάδα, όπως επίσης είδαμε και τη σημασία που έχει ο δήμος ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή
και πώς μπορούμε να παρατηρήσουμε να υπάρχουν στοιχεία λαϊκής κυριαρχίας στη συνέλευση
του λαού στην ομηρική ποίηση.

Αυτή την εβδομάδα θα εξετάσουμε πώς την αρχαϊκή εποχή γίνονται διάφορα βήματα προς τη
δημοκρατία. Είναι μια αργή πορεία, αλλά μια πορεία την οποία θα πρέπει να παρακολουθήσουμε,
για να καταλάβουμε πώς δημιουργείται η αθηναϊκή δημοκρατία, όχι ως ένα θαύμα αλλά ως το
προϊόν μιας μακράς εξέλιξης.

Κι ας ξεκινήσουμε με τη σταδιακή αποδυνάμωση της βασιλείας, η οποία είναι η βασική μορφή

του πολιτεύματος στους αιώνες που ακολουθούν την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων.
Ήδη στη μυκηναϊκή εποχή γνωρίζουμε από τις πινακίδες της Γραμμικής Β ότι υπάρχουν βασιλείς.
Αυτοί οι βασιλείς όμως δεν είναι μονάρχες, δεν είναι οι μονάρχες των ανακτόρων. Ο όρος που
χρησιμοποιούν τα μυκηναϊκά κείμενα γι’ αυτούς είναι «άνακτες». Ίσως ήταν κοινοτάρχες, δηλαδή
οι αρχηγοί μικρών κοινοτήτων αστικών οικισμών στην περιφέρεια των βασιλείων, οι οποίοι ήταν
υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις οδηγίες των ανακτόρων αλλά, ενδεχομένως, και να έχουν κάποια
αυτονομία.

Όταν τα ανάκτορα καταρρέουν, είναι φυσικό να δημιουργούνται φυγόκεντρες δυνάμεις στα παλιά
μυκηναϊκά βασίλεια. Τα μυκηναϊκά βασίλεια να διαλύονται· να ανεξαρτητοποιούνται οι
μικρότερες κοινότητες που παλιότερα, ενδεχομένως, πλήρωναν φόρους στα ανάκτορα και
αρχίζουν να απαλλάσσονται από αυτήν την εξάρτηση από τα παλιά διοικητικά κέντρα. Έχουν
πλέον δική τους, χωριστή, στρατιωτική οργάνωση, διαχειρίζονται μόνες τους αυτές οι κοινότητες
την απονομή της δικαιοσύνης. Ένα αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι βέβαια ότι οι παλιοί
κοινοτάρχες αποκτούν μεγαλύτερη εξουσία, ακριβώς λόγω της αυτονομίας τους. Γι’ αυτό το
σενάριο δεν υπάρχουν συγκεκριμένες αποδείξεις ή γραπτές μαρτυρίες, είναι απλώς ένα λογικό
συμπέρασμα από την εξέλιξη την οποία βλέπουμε, δηλαδή τη σταδιακή εξαφάνιση των ανακτόρων

–3–
και την ανάδυση, μέσα στους σκοτεινούς αιώνες, οικισμών οι οποίοι έχουν αυτονομία και διοικούν
μεγάλες εδαφικές επικράτειες.

Αν η θέση των «βασιλέων» στα μυκηναϊκά κείμενα δεν ήταν κληρονομική –δεν το ξέρουμε αν
ήταν– σίγουρα γίνεται κληρονομική σε αυτή την εποχή. Πώς εξηγούμε τη δημιουργία μιας
κληρονομικής βασιλείας και τι νόημα έχει η κληρονομική βασιλεία αυτή την εποχή; Κατ’ αρχάς
δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η κληρονομικότητα είναι μια βασική αρχή του αρχαίου δικαίου και της
αρχαίας κοινωνίας. Είναι μια αρχή την οποία τη συναντούμε σε διαφορετικές περιπτώσεις. Είναι
κατ’ αρχάς, η κληρονομικότητα της περιουσίας, δηλαδή η κληρονομιά της γης. Όμως κληρονομιά
της περιουσίας σημαίνει ότι ο γιος κληρονομεί και τα κοινωνικά δίκτυα του πατέρα του· αποκτά
εμπειρία μέσα στην οικογένεια, σε μια εποχή που η μόρφωση δεν μεταδίδεται σε πανεπιστήμια ή
εκπαιδευτικά κέντρα, αλλά η μετάδοση της γνώσης είναι μια οικογενειακή υπόθεση· υπάρχει
δηλαδή η κληρονομικότητα και του επαγγέλματος. Ο γιος του γλύπτη θα γίνει γλύπτης· ο γιος του
σιδηρουργού θα γίνει σιδηρουργός· ο γιος εκείνου που ασκεί εξουσία λόγω της δύναμης, της
περιουσίας και του κύρους που έχει, θα ασκήσει κι αυτός εξουσία, εκτός βέβαια από την περίπτωση
να είναι τόσο ανίκανος, που για μια γενιά να μην υπάρχει η κληρονομικότητα, και αυτή την
εξουσία να την ασκήσει κάποιος συγγενής. Έτσι, ο γιος ενός πατέρα ο οποίος έχει συγκεκριμένη
δύναμη, κληρονομεί όχι μόνο την περιουσία και τις εμπειρίες, αλλά κληρονομεί και την αξίωση
να έχει μια ανάλογη προνομιακή θέση. Αυτή η αρχή της κληρονομικότητας δεν χάνεται ποτέ στην
πορεία της ελληνικής ιστορίας, [της ιστορίας] των ελληνικών κοινοτήτων, απλώς η σημασία της
στην πολιτική ποικίλλει και αλλάζει από περιοχή σε περιοχή, από εποχή σε εποχή και από τύπο
πολιτεύματος σε τύπο πολιτεύματος. Σε ορισμένους τομείς όπως είναι η θρησκεία, η
κληρονομικότητα των προνομίων υπάρχει ακόμα και στις πιο ακραίες δημοκρατίες.
Παραδείγματος χάριν στην Αθήνα την εποχή της ακραίας δημοκρατίας ορισμένα ιερατικά
αξιώματα τα καταλαμβάνουν μονάχα τα μέλη συγκεκριμένων οικογενειών, π.χ. οι Ετεοβουτάδαι,
μία οικογένεια· είναι εκείνοι από τους οποίους αναδεικνύεται ο ιερέας της Αθηνάς και του
Ποσειδώνα Εριχθονίου, δηλαδή τα δύο σημαντικότερα ιερατικά αξιώματα στην Αθήνα. Εκείνοι
που είναι υπεύθυνοι για την τέλεση των Μυστηρίων της Ελευσίνας, δηλαδή οι Ευμολπίδες, οι
Κήρυκες και οι Φιλλείδες ανήκουν σε συγκεκριμένες οικογένειες.

Σε κάποιους άλλους τομείς, κάποιος δεν κληρονομεί το προνόμιο, κληρονομεί όμως την αξίωση·
δεν κληρονομεί το δικαίωμα αλλά την προοπτική να αναλάβει μια ηγετική θέση στην κοινότητά
του. Όπως θα δούμε σε άλλο μάθημα, στο μεγαλύτερο μέρος του 5ου και 4ου π.Χ. αι., στην Αθήνα
οι πολιτικοί ηγέτες ήταν γόνοι συγκεκριμένων σημαντικών οικογενειών. Σπάνια κάποιος ο οποίος
προερχόταν από κάποια λιγότερο σημαντική οικογένεια έπαιζε σημαντικό ρόλο στην πολιτική.
Και αυτό δεν θα πρέπει να μας ξενίζει. Πολιτικές δυναστείες υπάρχουν και στις σύγχρονες
δημοκρατίες για ανάλογους λόγους, που είναι η κληρονομιά της περιουσίας, η κληρονομιά των
δικτύων και της εμπειρίας και η κληρονομιά της αξίωσης να συνεχίσει ο γιος τον ρόλο του πατέρα.

–4–
Σας θυμίζω ότι στα 58 χρόνια κοινοβουλευτικού πολιτεύματος από το 1955 έως σήμερα (αν
αφαιρέσουμε τα επτά χρόνια της Δικτατορίας), σε αυτά τα 58 χρόνια του κοινοβουλευτικού
πολιτεύματος, πάνω από τα μισά, 32 χρόνια, την πρωθυπουργία την άσκησαν τα μέλη τριών μόλις
οικογενειών – και αυτό σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα.

Ξαναγυρίζουμε όμως από τη σύγχρονη εποχή στους σκοτεινούς αιώνες που ακολουθούν την
κατάρρευση των ανακτόρων. Γι΄ αυτή την εποχή δεν μπορούμε να κάνουμε παρά μονάχα εικασίες
και κυρίως να δούμε τα αποτελέσματα των εξελίξεων που έχουν τη ρίζα τους σε αυτά τα χρόνια.
Και αυτά τα αποτελέσματα τα βλέπουμε πολύ αργότερα· τα βλέπουμε τον 8ο αι., τα βλέπουμε τον
7ο αι. π.Χ. όταν έχουμε πηγές. Από το αποτέλεσμα κάνουμε κάποιες υποθέσεις για το τι ακριβώς
συνέβη στις περιόδους για τις οποίες δεν διαθέτουμε αφηγηματικές γραπτές πηγές. Βλέπουμε
λοιπόν –αυτό είναι το αποτέλεσμα– σε ορισμένες πόλεις να υπάρχουν δυναστείες που το όνομά
τους ανάγεται στο όνομα κάποιου άνδρα. Ίσως αυτοί οι ιδρυτές των δυναστειών να είναι οι κάτοχοι
του αξιώματος του βασιλέως ακριβώς σε εκείνα τα κρίσιμα χρόνια που ακολουθούν την
κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων.

Ας δούμε μερικά τέτοια παραδείγματα δυναστειών.

Έχουμε στη Σπάρτη τις βασιλικές οικογένειες των Αγιαδών, από τον Άγιδα, τον γιο του
Ευρυσθένη, και των Ευρυποντιδών, από τον Ευρύποντα, τον εγγονό του Προκλή. Αυτές οι δύο
οικογένειες στη Σπάρτη είναι εκείνες οι οποίες καταλαμβάνουν το βασιλικό αξίωμα. Στη Σπάρτη
υπάρχουν δύο βασιλείς.

Στην Κόρινθο, την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, την εξουσία την ασκεί η οικογένεια των Βακχιαδών,
από τον Βάκχι. Ποιος είναι ο Βάκχις, δεν το ξέρουμε· ίσως ήταν κι αυτός κάποιος τοπικός
κοινοτάρχης/τοπάρχης στην Κόρινθο, ο οποίος απέκτησε μεγάλη εξουσία όταν κατέρρευσαν τα
ανάκτορα και η εξουσία αυτή έγινε κληρονομική και μεταφερόταν στους απογόνους του.

Στην Ήπειρο έχουμε τη δυναστεία των Αιακιαδών, στη φυλή των Μολοσσών.

Στην Κυρήνη έχουμε τους Βαττιάδες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση γνωρίζουμε ποιος ήταν ο
Βάττος. Είναι ο ιδρυτής της Κυρήνης ο οποίος καθιερώνει εκεί, εγκαθιστά μια κληρονομική
βασιλεία.

Στη Μακεδονία έχουμε τη δυναστεία των Αργεαδών που ανάγεται στον Κάρανο, ο οποίος
υποτίθεται ότι είναι από το Άργος.

Το ίδιο φαινόμενο το βλέπουμε και στην περίπτωση τυράννων, όπου τον τύραννο τον διαδέχεται
ένα μέλος της οικογένειάς του για μια ή δυο γενιές. Έχουμε δυναστείες τυράννων. Στην Κόρινθο
τη δυναστεία των Κυψελιδών, από τον Κύψελο και τον Περίανδρο (7ος αι.)· στην Αθήνα τη

–5–
δυναστεία των Πεισιστρατιδών που έχει την εξουσία για δύο γενιές, τον 6ο π.Χ. αι. Στη Σικελία τη
δυναστεία των Δεινομενιδών1.

Έτσι μπορούμε να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι όταν καταρρέουν τα μυκηναϊκά ανάκτορα,
κοινότητες, αστικές κοινότητες, μικροί οικισμοί ή και μεγαλύτεροι οικισμοί οι οποίοι βρίσκονται
υπό την εξουσία, τη διαχείριση, τη διοίκηση βασιλέων (τοπικών αξιωματούχων) αποκτούν την
αυτονομία τους και συνεπώς αυτοί οι τοπικοί αξιωματούχοι αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη από
εκείνη την οποία είχαν κατά τη διάρκεια της διαχείρισης των πραγμάτων από τα μυκηναϊκά
ανάκτορα, από την εποχή των μυκηναϊκών ανακτόρων. Αυτοί οι βασιλείς σταδιακά δημιουργούν
ένα κληρονομικό αξίωμα, ενδεχομένως όχι με βάση ένα κληρονομικό δίκαιο, αλλά με βάση την
πραγματικότητα, δηλαδή το γεγονός ότι τα παιδιά τους είναι εκείνα τα οποία θα κληρονομήσουν
την περιουσία τους, θα κληρονομήσουν σχέσεις και θα κληρονομήσουν κύρος. Επαναλαμβάνω
αυτό είναι μια μόνο υπόθεση.

Αυτή η πρώιμη βασιλεία δεν έχει πάντως, σε αυτό είμαστε βέβαιοι, σχέση με την απολυταρχική
μοναρχία των πρώιμων νεοτέρων χρόνων. Οι βασιλείς αυτής της εποχής δεν είναι κάτι αντίστοιχο
με τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ ή άλλους βασιλείς, π.χ. τους βασιλείς της Αγγλίας. Είναι μια εξουσία η
οποία αναγνωρίζεται από τον δήμο, αναγνωρίζεται από την Εκκλησία του Δήμου. Αυτό το είδαμε
σε προηγούμενο μάθημα, όταν εξετάσαμε τη σημασία που έχει η Εκκλησία του Δήμου στην
ομηρική εποχή.

Ο διάδοχος του βασιλέως δεν είναι πάντοτε ο γιος του. Όταν ο βασιλεύς πεθαίνει ή παραιτείται, η
Εκκλησία του Δήμου είναι εκείνη η οποία θα αναγνωρίσει τον διάδοχο, και η δύναμη αυτού του
βασιλιά περιορίζεται από ένα συμβούλιο αποτελούμενο από αριστοκράτες. Επομένως η βασιλεία
αυτής της πρώιμης εποχής δεν είναι μια κληρονομική μοναρχία, απολυταρχική όπως τη
γνωρίζουμε από τον 16ο, τον 17ο, τον 18ο αι., αλλά είναι μια βασιλική εξουσία η οποία επιδέχεται
περιορισμούς τόσο από την Εκκλησία του Δήμου όσο και από τη γερουσία, ή τη βουλή, ή όπως θα
ονομάσουμε ένα συμβούλιο αριστοκρατών. Και σταδιακά η δύναμη αυτής της βασιλείας
περιορίζεται και οδηγούμαστε στην κατάργησή της. Περιορίζεται κυρίως από την αξίωση και
άλλων μελών ευγενών και πλούσιων οικογενειών να έχουν ένα μερίδιο στην εξουσία.

1
Γέλων, Ιέρων, Θρασύβουλος, 5ο π.Χ. αι.

–6–
 V2.1.2 Η παρακμή της αρχαϊκής βασιλείας: Κυρήνη, Κόρινθος, Αθήνα (20)'

https://youtu.be/NL5BL-XVmbU

Στο προηγούμενο μάθημα παρουσίασα ένα υποθετικό σενάριο για το πώς σταδιακά στους
σκοτεινούς αιώνες που ακολουθούν την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων γύρω στο 1200
π.Χ. δημιουργείται η κληρονομική βασιλεία στις ελληνικές κοινότητες, μια κληρονομική βασιλεία
που δεν είναι απολυταρχική μοναρχία, αλλά περιορίζεται κάπως από τη δύναμη ισχυρών
αριστοκρατικών γενών αλλά και από τη συναίνεση στις αποφάσεις του βασιλιά, την οποία παρέχει
η Εκκλησία του Δήμου.

Θα δούμε σήμερα μια από τις καλύτερα γνωστές περιπτώσεις βασιλείας στην αρχαϊκή εποχή, που
είναι η περίπτωση της Θήρας, της σημερινής Σαντορίνης, από μια διήγηση του Ηροδότου. Ο λόγος
που επέλεξα αυτή τη διήγηση είναι διότι έχει και τέτοια στοιχεία που μας μοιάζουν στοιχεία
παραμυθιού, που είναι αρκετά διδακτική για τα προβλήματα που έχουμε όταν εξετάζουμε την
αρχαϊκή εποχή και τις εξελίξεις, διότι μέσα σε έναν ιστορικό πυρήνα μπορεί να υπεισέλθουν και
διάφορα στοιχεία φανταστικά.

Ο Ηρόδοτος στο Δ΄ βιβλίο των Ιστοριών του, στα κεφάλαια 148 και εξής, περιγράφει την ίδρυση
της Κυρήνης από τους Θηραίους τον 7ο π.Χ. αι., δίνοντας δύο εκδοχές. Την εκδοχή που έχουν οι
ίδιοι οι Θηραίοι και την εκδοχή την οποία έχουν οι Κυρηναίοι.

Σύμφωνα με την εκδοχή των Θηραίων (148): Ο Γρίννος, ο γιος του Αισανία και απόγονος του
Θήρα, ήταν βασιλιάς της Θήρας και πήγε στους Δελφούς με πολλά ζώα για θυσία. Τον
ακολουθούσαν διάφοροι κι ανάμεσά τους και ο Βάττος, ο γιος του Πολυμνήστου από τη γενιά του
Ευφήμου των Μινυών, ένα μέλος αριστοκρατικής οικογένειας. Ενώ λοιπόν ο βασιλιάς Γρίννος
ζητούσε έναν χρησμό από την Πυθία για εντελώς άσχετα θέματα, η Πυθία του απάντησε λέγοντάς
του να πάει να κτίσει μια πόλη στη Λιβύη. Ο Γρίννος ήταν μεγάλης ηλικίας, οι Θηραίοι
παραμέλησαν τον χρησμό και τιμωρήθηκαν –σύμφωνα με αυτόν τον θρύλο– με ξηρασία για 7
χρόνια, μέχρι που τελικά ίδρυσαν την Κυρήνη. Κάθε οικογένεια υποχρεώθηκε να στείλει τα μισά
αρσενικά παιδιά της και βασιλιάς ορίστηκε ο Βάττος.

Βλέπουμε σε αυτή την ιστορία, σ’ αυτή την αφήγηση, ότι ο βασιλιάς δεν είναι κάποιος ο οποίος
λειτουργεί αυτόνομα. Οι Θηραίοι είναι εκείνοι οι οποίοι αποφασίζουν με συνέλευση να στείλουν
τα μισά αρσενικά παιδιά κάθε οικογένειας και ο βασιλιάς είναι κάποιος ο οποίος εκλέγεται. Ο
Βάττος είναι μέλος μιας αριστοκρατικής οικογένειας και οι Θηραίοι τον εκλέγουν να γίνει βασιλιάς
της Κυρήνης. Δεν είναι γιος ή συγγενής του βασιλιά της Θήρας, του Γρίννου. Επομένως ένας
αριστοκράτης μπορεί να αναδειχθεί στο αξίωμα του βασιλιά, και επαναλαμβάνω η θέση του
βασιλιά είναι αξίωμα. Είναι ένα αξίωμα το οποίο γίνεται αποδεκτό από την Εκκλησία του Δήμου.

–7–
Οι Κυρηναίοι είχαν μια διαφορετική εκδοχή η οποία έχει ακόμα πιο παραμυθιακά στοιχεία.

Λένε λοιπόν ότι υπήρχε στην Κρήτη μια πόλη, η Οαξός ή Αξός κοντά στον Ψηλορείτη, όπου
βασίλευε ο Ετέαρχος. Το όνομά του είναι ήδη «ύποπτο». Ετέαρχος είναι εκείνος ο οποίος έχει μια
πολύ μεγάλη παλιά εξουσία. Ο Ετέαρχος είχε μια κόρη η οποία ήταν ορφανή από μητέρα και το
όνομά της είναι Φρονίμη, δηλαδή η σώφρων. Πάλι ένα όνομα σαν αυτά τα ονόματα τα οποία
βρίσκουμε στα παραμύθια (ο Κοντορεβιθούλης π.χ.), δηλαδή είναι ένα όνομα το οποίο δηλώνει
κάποια ιδιότητα της γυναίκας. Ο Ετέαρχος πήρε μια άλλη γυναίκα. Και αυτή η μητριά θεώρησε
σωστό να ανταποκρίνεται πλήρως στον ρόλο της κακιάς μητριάς και έκανε τη ζωή της Φρονίμης
δύσκολη. Για τη μητριά δεν έχουμε κανένα όνομα, μονάχα ο μπαμπάς είναι ο Ετέαρχος, ο παλιός
βασιλιάς και η κόρη είναι η φρόνιμη, η σώφρων. Η κακιά μητριά τη στενοχωρούσε με κάθε τρόπο
και σκαρφιζόταν τα πάντα για να της κάνει τη ζωή δύσκολη. Στο τέλος κατηγόρησε τη Φρονίμη
για ακολασία κι έπεισε τον άντρα της ότι αυτό είναι αλήθεια. Κι εκείνος, έτσι δασκαλεμένος από
τη γυναίκα του, έκανε την εξής ανόσια πράξη. Στην Αξό ζούσε ένας έμπορος από τη Θήρα, ο
Θεμίσων – και το δικό του όνομα είναι φτιαχτό: ο Θεμίσων (από το «θέμις») είναι εκείνος ο οποίος
σέβεται τη δικαιοσύνη. Ο Ετέαρχος τον κάλεσε ως φιλοξενούμενό του και τον έβαλε να ορκιστεί
ότι θα κάνει οποιαδήποτε χάρη του ζητήσει. Αφού λοιπόν του πήρε τον όρκο, του έφερε, του
παρουσίασε την κόρη του και του την παρέδωσε και του ζήτησε να την πάρει μαζί του και μόλις
βγει στη θάλασσα, να τη ρίξει στη θάλασσα. Όμως ο Θεμίσων αγανάκτησε επειδή ο Ετέαρχος τον
είχε ξεγελάσει και τον είχε αναγκάσει να πάρει αυτόν τον όρκο και διέλυσε τη φιλία τους. Μετά
έκανε το εξής: Πήρε το κορίτσι, άνοιξε πανιά και μόλις βρέθηκε μεσοπέλαγα, σεβάστηκε μεν τον
όρκο του στον Ετέαρχο και έριξε τη Φρονίμη στη θάλασσα, αλλά την έριξε αφού προηγουμένως
την είχε δέσει με σχοινιά. Και αφού τη βούτηξε στη θάλασσα, μετά την ανέσυρε πάλι στο πλοίο
και γύρισε στην πατρίδα του τη Θήρα. Έτσι και ο όρκος τηρήθηκε και η Φρονίμη σώθηκε. Εκεί,
τη Φρονίμη, στη Θήρα, την πήρε ως παλλακίδα του κάποιος Πολύμνηστος, ένας σημαντικός
άνδρας. Μετά από καιρό απέκτησε ένα αγόρι με φωνητικό πρόβλημα, ένα αγόρι τραυλό, το οποίο
το ονόμασαν Βάττο. Στη συνέχεια οι δύο εκδοχές συμπίπτουν. Οι Θηραίοι αντιμετώπισαν
διάφορες συμφορές και επειδή δεν ήξεραν ποια είναι η αιτία, έστειλαν απεσταλμένους στους
Δελφούς για να μάθουν ποια είναι η αιτία των συμφορών που τους είχαν βρει. Όλα αυτά γίνονται
γύρω στο 670 π.Χ. Η συνέχεια είναι η γνωστή. Οι Θηραίοι ιδρύουν μια αποικία και βασιλιάς στην
Κυρήνη γίνεται ο Βάττος. Πάλι βλέπουμε την ύπαρξη βασιλείας τόσο στην Κυρήνη, όσο και στη
Θήρα, όσο και στην Αξό της Κρήτης. Απ’ αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μέχρι το 670
περίπου π.Χ. η βασιλεία συνεχίζει να είναι ακόμα ένα διαδεδομένο φαινόμενο στον ελληνικό
κόσμο. Στην Κυρήνη η βασιλεία διατηρήθηκε επί οκτώ γενιές. Ο ίδιος ο Βάττος βασίλευσε επί 50
χρόνια, ο γιος του Αρκεσίλαος 16 χρόνια και η βασιλεία διατηρήθηκε περίπου ώς το 440 π.Χ.,
όταν ο τελευταίος βασιλιάς, ο Αρκεσίλαος Δ΄, ανατράπηκε και εγκαθιδρύθηκε μια μετριοπαθής
δημοκρατία.

–8–
Βλέπουμε στην αφήγηση, όπως είπα, του Ηροδότου διάφορα στοιχεία παραμυθιού: τα ονόματα, η
κακιά μητριά, που είναι πραγματικά κακιά μητριά, ο καπάτσος έμπορος που ξεγελάει τον βασιλιά,
αλλά τα βλέπουμε αναμεμιγμένα και με στοιχεία πραγματικότητας, όπως είναι η βασιλεία η οποία
υπάρχει και στην Κρήτη και στη Θήρα αλλά και στην Κυρήνη, η σχέση Αξού και Θήρας που
επιβεβαιώνεται από αρχαιολογικά ευρήματα και κυρίως η συμμετοχή των αριστοκρατικών γενών
στην πολιτική εξουσία, στη λήψη αποφάσεων, στην προκείμενη περίπτωση στην ίδρυση της
Κυρήνης.

Σας δείχνω εδώ [εικ. 07:50] μια παράσταση σε ένα αγγείο που δείχνει έναν από τους πρώτους
βασιλείς, τον Αρκεσίλαο Β΄, ο οποίος κάθεται σε έναν θρόνο, κρατάει ένα σκήπτρο. Και σε αυτή
την εικόνα [εικ. 08:04] βλέπετε μια στήλη από τον Πρινιά στην Κρήτη με μια ανάλογη παράσταση,
ενδεχομένως και εδώ μιας βασιλικής μορφής. Και δείχνω αυτές τις δύο παραστάσεις ως ενδείξεις
για την ύπαρξη της βασιλείας τον 7ο π.Χ. αι.

Γιατί καταργείται η βασιλεία και πώς από τη βασιλεία οδηγούμαστε σε άλλες μορφές
πολιτεύματος; Πάλι εδώ μονάχα υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε και οι αρχαίοι οι ίδιοι έκαναν
επίσης κάποιες υποθέσεις. Μια πολύ διαδεδομένη θεωρία πολιτική είναι η θεωρία για την
ανακύκλωση των πολιτευμάτων. Είναι μια θεωρία που ανάγεται στον Αριστοτέλη, αλλά τη
βρίσκουμε σε πιο ολοκληρωμένη μορφή στον Πολύβιο, τον ιστορικό της ελληνιστικής εποχής,
γύρω στο 150 π.Χ. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία υπάρχει μια ανακύκλωση πολιτευμάτων. Αρχικά
το πολίτευμα είναι η μοναρχία που είναι μια απόλυτη μοναρχία. Η μοναρχία εξελίσσεται σε
βασιλεία, επειδή η απόλυτη εξουσία του μονάρχη περιορίζεται. Οι αδύναμοι βασιλείς
ανατρέπονται από τυράννους. Τη διεφθαρμένη τυραννίδα την ανατρέπουν οι αριστοκράτες.
Ακολουθεί μετά ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Η διαφορά ανάμεσα στην αριστοκρατία και την
ολιγαρχία είναι ότι στην αριστοκρατία την εξουσία κατέχουν τα μέλη συγκεκριμένων οικογενειών,
ενώ στην ολιγαρχία την εξουσία την κατέχουν όσοι πληρούν ορισμένες περιουσιακές
προϋποθέσεις. Και η ολιγαρχία ανατρέπεται από τη δημοκρατία, μέχρι που η δημοκρατία
καταντάει οχλοκρατία, με αποτέλεσμα ο ίδιος ο λαός να απαιτεί την επιστροφή σε ένα μοναρχικό
πολίτευμα και αυτός ο κύκλος αρχίζει πάλι από την αρχή.

Το πρόβλημα με αυτή τη θεωρία είναι ότι δεν τη βλέπουμε να εφαρμόζεται πουθενά σε

οποιαδήποτε στιγμή της ελληνικής ιστορίας. Δεν υπάρχει πουθενά αυτή η εξέλιξη. Είναι ένα
θεωρητικό κατασκεύασμα χωρίς την παραμικρή ιστορική αντιστοιχία. Και είναι κι αυτό διδακτικό,
διότι δείχνει ότι δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε τον Αριστοτέλη σε όλα όσα λέει σχετικά με την
αρχαία πολιτική οργάνωση. Παραδείγματος χάριν, στην Κρήτη δεν υπήρξε ποτέ τυραννίδα. Στην
Κρήτη δεν υπάρχει δημοκρατία. Πάμε από τη βασιλεία στην αριστοκρατία, αλλά δεν μεταβαίνουμε
σε δημοκρατικά πολιτεύματα. Στην Αθήνα την τυραννίδα δεν την ακολούθησε αριστοκρατία, όπως
θα περιμέναμε σύμφωνα με τις θεωρίες του Αριστοτέλη, ούτε ολιγαρχία, αλλά από την τυραννίδα

–9–
περάσαμε κατευθείαν στη δημοκρατία. Αντίθετα, η αριστοκρατία στην Αθήνα προηγείται της
τυραννίδας και η ολιγαρχία ακολουθεί τη δημοκρατία. Επίσης υπάρχουν μεικτά πολιτεύματα, όπως
το πολίτευμα της Σπάρτης, όπου υπάρχει η κληρονομική βασιλεία με δύο βασιλείς αλλά και με
ολιγαρχικά στοιχεία. Θα μπορούσα να δώσω κι άλλα παραδείγματα. Εν πάση περιπτώσει δεν
υπάρχει ούτε μία περίπτωση που να μπορούμε να δούμε τη θεωρία του Αριστοτέλη να
ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα. Ο Αριστοτέλης, όπως και άλλοι ιδεολόγοι, είναι
επηρεασμένος από τα δικά του ιδεολογικά κατασκευάσματα και από την προσπάθειά του να βρει
ένα λογικό σύστημα και να ανακαλύψει νομοτέλειες εκεί που νομοτέλειες δεν υπάρχουν.

Γιατί λοιπόν και πώς καταργείται η βασιλεία και από ποιους; Αυτό μπορούμε να το δούμε σε
ορισμένες πόλεις, π.χ. στην Κόρινθο. Στην Κόρινθο έχουμε κληρονομική βασιλεία. Είναι η
κληρονομική βασιλεία του γένους των Βακχιαδών. Η κληρονομική βασιλεία δεν καταργείται
αμέσως, αλλά πρώτα γίνεται ετήσια βασιλεία, πάλι περιορισμένη στα μέλη αυτού του γένους·
δηλαδή αντί ο βασιλιάς να έχει το αξίωμά του εφ’ όρου ζωής, υπάρχει εναλλαγή των μελών αυτής
της συγκεκριμένης οικογένειας στο αξίωμα του βασιλιά και αυτό, όπως θα δούμε, είναι ένα
σημαντικό στοιχείο αυτής της εποχής, δηλαδή η προσπάθεια μελών συγκεκριμένων οικογενειών
της ελίτ να μοιράζονται την εξουσία και να μην τη μονοπωλεί την εξουσία ένας άνδρας για πολύ
μεγάλο διάστημα.

Στη συνέχεια τη βασιλεία αυτή, την ετήσια, την ανατρέπει (περ. 650 π.Χ.) ο Κύψελος, ένας
συγγενής αυτού του γένους, ο οποίος γίνεται τύραννος επί τρεις γενιές. Την τυραννίδα ακολουθεί
ένα ολιγαρχικό καθεστώς το οποίο διατηρείται στην Κόρινθο για μεγάλο διάστημα.

Ας δούμε την περίπτωση της Αθήνας. Στην περίπτωση της Αθήνας, σύμφωνα με τις παραδόσεις,
πρέπει να υπήρχαν διάφορες μικρότερες κοινότητες στην Αττική, στη Σαλαμίνα, την Ελευσίνα,
τον Μαραθώνα. Μάλιστα στον Μαραθώνα υπάρχει η λεγόμενη «Τετράπολις», επομένως πρέπει
να υπήρχαν τέσσερις κοινότητες οι οποίες ονομάζονταν «πόλεις» και οι οποίες είχαν συνενωθεί
στην Τετράπολη του Μαραθώνα. Σε κάποια χρονική στιγμή, την οποία δεν μπορούμε να
προσδιορίσουμε, όλες αυτές οι κοινότητες τίθενται υπό την εξουσία ενός βασιλιά. Σύμφωνα με
τους αρχαίους αθηναϊκούς μύθους, ο βασιλιάς ο οποίος πραγματοποίησε αυτόν τον συνοικισμό
της Αττικής ήταν ο Θησέας και ήταν ο βασιλιάς ο οποίος βασίλεψε σε όλη την Αττική. Εν πάση
περιπτώσει, όποτε έγινε αυτός ο συνοικισμός, σίγουρα έγινε πριν από τον 8ο [π.Χ.] αι., διότι από
τον 8ο αι. και μετά οι Αθηναίοι είχαν διάφορες σκοτεινές αναμνήσεις για την εξέλιξη του
πολιτεύματός τους. Πρώτα, γύρω στο 752/1 π.Χ. καταργείται η βασιλεία, η ισόβια βασιλεία, και
αντικαθίσταται από άρχοντες με δεκαετή θητεία, που όμως προέρχονται από το βασιλικό γένος.
Βλέπετε ότι δεν υπάρχει μια απότομη κατάργηση της βασιλείας, δεν γίνεται μια Γαλλική
Επανάσταση όπως στη Γαλλία ή μια ανατροπή της μοναρχίας. Γίνεται μία σταδιακή μετάβαση από

– 10 –
την εξουσία ενός ανδρός που είναι ισόβια στην εξουσία μελών της ίδιας οικογένειας (όλοι είναι
από το βασιλικό γένος) οι οποίοι ασκούν αυτή την εξουσία για δέκα χρόνια.

Το 722 έχουμε την επόμενη εξέλιξη. Σε αυτό το αξίωμα του βασιλιά μπορούν να επιλεγούν, να
εκλεγούν και μέλη άλλων οικογενειών.

Σαράντα χρόνια πάλι αργότερα γίνεται μια άλλη μεταρρύθμιση. Η δεκαετής εξουσία του βασιλέως
γίνεται ετήσια θητεία (682 π.Χ.) και σταδιακά δημιουργούνται εννέα αξιώματα. Υπάρχει ένας
καταμερισμός αρμοδιοτήτων στους Εννέα Άρχοντες. Ο ένας απ’ αυτούς είναι ο Ἄρχων Βασιλεύς,
δηλαδή είναι η συνέχεια του βασιλικού αξιώματος. Είναι ένα αξίωμα το οποίο έχει κυρίως
θρησκευτικές αρμοδιότητες και αρμοδιότητες οι οποίες σχετίζονται με το οικογενειακό δίκαιο
στην Αθήνα. Υπάρχει ο Ἄρχων ἐπώνυμος ο οποίος είναι εκείνος που δίνει το όνομά του στο έτος
και προεδρεύει των συνεδριάσεων της Εκκλησίας του Δήμου, της βουλής· είναι δηλαδή εκείνος ο
οποίος ασκεί, θα λέγαμε σήμερα, την εκτελεστική εξουσία. Υπάρχει ο Ἄρχων Πολέμαρχος ο οποίος
είναι εκείνος ο οποίος διοικεί τις στρατιωτικές δυνάμεις των Αθηναίων. Και υπάρχουν έξι
Θεσμοθέται, ένα αξίωμα το οποίο δημιουργείται ίσως αργότερα και οι οποίοι έχουν νομικές,
δικαστικές αρμοδιότητες. Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από αυτά τα παραδείγματα
της εξέλιξης τον 8ο, 7ο π.Χ. αι.;

1) Ότι η κληρονομική βασιλεία είναι πολύ διαδεδομένη στον ελληνικό κόσμο μέχρι τον 7ο
π.Χ. αι., αλλά είναι μια κληρονομική βασιλεία της οποίας την εξουσία περιορίζει η βουλή
αριστοκρατικών γενών και η Εκκλησία του Δήμου.
2) Ότι πρέπει να υπήρχαν συγκρούσεις ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες για τη
συμμετοχή και άλλων ατόμων στην εξουσία και έτσι σταδιακά η εξουσία του βασιλιά
περιορίζεται από την ισοβιότητα στα δέκα χρόνια, από τα δέκα χρόνια στον έναν χρόνο και
σταδιακά γίνονται δεκτοί στο αξίωμα του βασιλιά και τα μέλη άλλων αριστοκρατικών
οικογενειών.
Αυτό το σενάριο επιβεβαιώνεται μάλλον από το αρχαιότερο νομοθετικό κείμενο το οποίο έχουμε
από την αρχαία Ελλάδα, έναν νόμο [εικ. 16:34] από τη Δρήρο της Κρήτης που χρονολογείται γύρω
στα 630 π.Χ. Αυτόν τον νόμο τον έχω αναφέρει και σε άλλο μάθημα, όταν αναφερόμουν στην
εξέλιξη και τη δημιουργία της πόλεως, διότι είναι η πρώτη αναφορά στην πόλη ως κοινότητα
πολιτών. Λέει λοιπόν αυτός ο νόμος:
Αυτό αποφάσισε η πόλη – δηλαδή οι πολίτες. Όταν κάποιος έχει διατελέσει κόσμος
–κόσμος είναι η ονομασία του ανώτατου αξιωματούχου στις κρητικές πόλεις–, δεν μπορεί
να γίνει πάλι κόσμος επί δέκα χρόνια. Αν όμως υπηρετήσει ως κόσμος –εννοείται
παράνομα–, όποιο ποσό επιδικάσει με δικαστική απόφαση, αυτό το ποσό θα το
οφείλει ο ίδιος στο διπλούν –δηλαδή θα πληρώσει ο ίδιος το διπλάσιο ποσό– και θα

– 11 –
 είναι άτιμος –δηλαδή θα στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα– όσο ζει και ό,τι κάνει
ως κόσμος θα είναι άκυρο. Αυτοί που πήραν (ή θα πάρουν) τον όρκο –για την τήρηση
αυτού του νόμου– είναι οι κόσμοι, οι δάμιοι –οι εκπρόσωποι δηλαδή της Εκκλησίας του
Δήμου– και οι Είκοσι της πόλης – μάλλον ένα είδος βουλής.

Αυτός ο πρώτος νόμος που προέρχεται από την ελληνική αρχαιότητα, θα λέγαμε επίσης ότι είναι
και ο πρώτος νόμος ο οποίος σώζεται οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη, είναι σημαντικός:
 α) γιατί είναι ο πρώτος γραπτός νόμος,
 β) τίθεται κάτω από την προστασία των θεών,
 γ) δείχνει μια τριπλή δομή των αξιωμάτων,
δηλαδή υπάρχουν αξιωματούχοι (οι κόσμοι), υπάρχει η Εκκλησία (ο δάμος και η πόλις) και
υπάρχει και ένα είδος βουλής (οι Είκοσι της πόλης). Αλλά το σημαντικό είναι ότι μας δίνει κάποιες
ενδείξεις για τους λόγους για τους οποίους υπάρχει αυτή την εποχή ανάγκη να εισαχθεί ένας
τέτοιος νόμος. Ένας τέτοιος νόμος εισάγεται ακριβώς επειδή υπάρχει διαμάχη ανάμεσα σε
αριστοκρατικές οικογένειες για να περιοριστεί η μονοπώληση της εξουσίας από συγκεκριμένα
άτομα. Γι’ αυτό τον λόγο περιορίζεται η θητεία των κόσμων σε έναν χρόνο. Και για να ξαναγίνει
κάποιος κόσμος, δηλαδή ανώτατος αξιωματούχος, πρέπει να περιμένει δέκα χρόνια· και μας δίνει
επίσης μία ένδειξη για το ποια ήταν η ανησυχία εκείνων που εισάγουν αυτόν τον νόμο. Η ανησυχία
τους ήταν ότι μονοπώληση εξουσίας σημαίνει και μονοπώληση στην απονομή της δικαιοσύνης,
διότι αυτό είναι το σημαντικό στοιχείο που τονίζει αυτός ο νόμος. Ό,τι δικαστική απόφαση πάρουν
οι κόσμοι αυτή η δικαστική απόφαση θα είναι άκυρη, ό,τι πρόστιμο επιδικάσουν οι ίδιοι θα το
πληρώσουν εις διπλούν. Επομένως η ανησυχία που βρίσκεται πίσω από την κριτική της βασιλείας
και σταδιακά τον περιορισμό της και την κατάργησή της είναι η ανησυχία ότι οι βασιλείς είναι
άτομα τα οποία ασκούν με άδικο τρόπο τη δικαιοσύνη και αυτό είναι και κάτι που το επιβεβαιώνει
και ο Ησίοδος, ο οποίος μιλάει για «δωροφάγους βασιλείς», δηλαδή για βασιλιάδες οι οποίοι με
δωροδοκίες παίρνουν στρεβλές αποφάσεις.

Βλέπουμε λοιπόν ότι τον 8ο και τον 7ο π.Χ. αι. τίθενται οι πρώτες βάσεις για τον σταδιακό
περιορισμό της εξουσίας. Σε καμία περίπτωση αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν μπορούν να
θεωρηθούν δημοκρατικές, αλλά είναι εκείνες οι μεταρρυθμίσεις οι οποίες σταδιακά προετοιμάζουν
τον δρόμο προς τη δημοκρατία. Κι όπως είπα ήδη στην εισαγωγή αυτού του μαθήματος, στην
αρχαία Ελλάδα δεν μπορούμε να μιλάμε για θαύματα. Αυτά τα οποία μερικοί θεωρούν το «θαύμα
το ελληνικό» ή το «θαύμα της εισαγωγής της ελληνικής δημοκρατίας» αποτελεί πάρα πολύ απλά
το αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας ιστορικής εξέλιξης.

– 12 –
 V2.1.3 Η αρχαϊκή νομοθεσία (19')

https://youtu.be/oxJSTUJo_fE

Μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις τεχνογνωσίας είναι η επινόηση του ελληνικού αλφαβήτου
γύρω στο 800 π.Χ. Όπως προαναφέρθηκε σε άλλα μαθήματα, γραφή υπήρχε και παλιότερα, ήδη
στην εποχή του χαλκού, στη μυκηναϊκή εποχή, αλλά χρησιμοποιούσε πάνω από 90 σύμβολα –ένα
σύμβολο για κάθε συλλαβή–, η γνώση αυτής της γραφής ήταν περιορισμένη σε έναν πολύ μικρό
κύκλο γραφέων που εργάζονταν για τα ανάκτορα· και αυτή η συλλαβική γραφή ήταν εντελώς
ακατάλληλη για την ακριβή καταγραφή των ήχων της ελληνικής γλώσσας. Το αποτέλεσμα είναι
να μην έχουμε αφηγηματικά κείμενα σε αυτή την πρώιμη εποχή.

Η ταυτότητα εκείνου που επινόησε το αλφάβητο θα μας μείνει άγνωστη. Ίσως ήταν κάποιος
έμπορος από την Εύβοια, την Κρήτη ή την Κύπρο, μάλλον την Κύπρο (όπου η γνώση της
συλλαβικής γραφής δεν είχε χαθεί, επομένως υπήρχε κάποια γνώση γραφής). Κάποιος έμπορος,
λοιπόν, ο οποίος είδε άλλους συναδέλφους του ανατολίτες εμπόρους να χρησιμοποιούν σύμβολα
για την καταγραφή των συμφώνων της δικής τους σημιτικής γλώσσας. Αυτός ο άγνωστός μας είχε
τη λαμπρή ιδέα να υιοθετήσει αυτά τα σύμβολα και να τα προσαρμόσει στις ανάγκες της ελληνικής
γλώσσας, προσθέτοντας φωνήεντα. Μάλιστα και από την ονομασία των γραμμάτων της ελληνικής
γλώσσας μπορεί κανένας να δει ποια είναι πρόσθετα π.χ. το ό-μικρον, το ω-μέγα, δηλαδή το βραχύ
-ο και το μακρό -ο, το ωμέγα, το έψιλον, αυτά είναι γράμματα, είναι φωνήεντα, τα οποία
προστέθηκαν αργότερα όταν το αλφάβητο μεταφέρθηκε από τη Φοινίκη στην Ελλάδα. Αυτή η
πάρα πολύ απλή ιδέα διαδόθηκε πάρα πολύ γρήγορα σε όλον τον κόσμο και Έλληνες άποικοι από
την Εύβοια τη μετέφεραν και στην Ιταλία, στην Ετρουρία κι από εκεί στη Ρώμη και έγινε το
λατινικό αλφάβητο το οποίο χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη Δύση. [εικ. 02:15]

Χάρη στο αλφάβητο, ξαφνικά απλοί άνθρωποι, όχι γραφείς στην υπηρεσία των βασιλέων στα
ανάκτορα, μπορούσαν να γράψουν τις σκέψεις τους· μπορούσαν να στείλουν ένα γράμμα π.χ. από
τη Μικρά Ασία στο Εμπόριον της Ισπανίας, τη σημερινή Αμπούριας (Ampurias)· μπορούσαν να
καταγράψουν στίχους· μπορούσαν να καταγράψουν τις μνήμες τους, τις σκέψεις τους, τις γνώσεις
τους και –το κυριότερο και το πιο σχετικό με αυτό το μάθημα– μπορούσαν να καταγράψουν
νόμους, μπορούσαν να καταγράψουν τους κανόνες οι οποίοι ρύθμιζαν τη ζωή τους. Έτσι έθεσαν
τη βάση για ένα κράτος δικαίου το οποίο βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο των πολιτών. Η επινόηση
του αλφαβήτου ήταν μια πραγματική επανάσταση –αντίστοιχη με την επινόηση της τυπογραφίας
στην αυγή των νεοτέρων χρόνων– και αυτή η επανάσταση έκανε δυνατή την ελληνική λογοτεχνία,
την ιστοριογραφία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη αλλά, μέσω της νομοθεσίας και της καταγραφής
των νόμων, άνοιξε και τον δρόμο για τη δημοκρατία. Και αυτό, γιατί με τους γραπτούς νόμους οι
οποίοι μπορούσαν να είναι προσβάσιμοι σε οποιονδήποτε πολίτη, καταργούνταν η αυθαιρεσία των

– 13 –
δικαστών οι οποίοι μπορούσαν να δικάζουν σύμφωνα με την κρίση τους και χωρίς να ακολουθούν
κάποιο συγκεκριμένο γραπτό δίκαιο.

Είδαμε στο προηγούμενο μάθημα ότι ήδη γύρω στο 630 π.Χ. έχουμε τον πρώτο γνωστό νόμο,
χαραγμένο σε πέτρα [εικ. 03:53]. Είναι ο νόμος από τη Δρήρο, ο οποίος περιορίζει την ανάληψη του
ανώτατου αξιώματος από κάποιο άτομο επανειλημμένα, θέτοντας ως όρο το να περάσουν πρώτα
δέκα χρόνια πριν μπορέσει να αναλάβει πάλι το ίδιο αξίωμα. Αυτός ο νόμος από τη Δρήρο, που
είναι χαραγμένος σε πέτρα, δεν είναι απαραίτητα η πρώτη καταγραφή δικαίου. Είναι πολύ πιθανό
αρχικά νόμοι να γράφονταν σε άλλα, σήμερα φθαρτά υλικά, όπως είναι ξύλινες πινακίδες με λευκή
επιφάνεια (αυτά τα οποία λέμε «λευκώματα») όπου γράφονταν τα γράμματα με κόκκινο χρώμα –
έτσι ήταν π.χ. γραμμένοι οι πρώτοι νόμοι της Αθήνας, και η παράδοση ότι οι νόμοι του Δράκοντα
ήταν γραμμένοι με αίμα απηχεί ουσιαστικά αυτή την παράδοση, δηλαδή αυτό το δεδομένο ότι οι
νόμοι ήταν γραμμένοι σε λευκές πινακίδες με κόκκινα γράμματα. Νόμοι γράφονταν επίσης σε
χάλκινες πινακίδες [εικ. 04:56]· και αν δεν σώζονται σε μεγάλο αριθμό (υπάρχουν ορισμένοι νόμοι
οι οποίοι σώζονται σε χάλκινες πινακίδες, π.χ. από την Ολυμπία), αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι
ο χαλκός είναι ένα πολύτιμο υλικό το οποίο μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθεί, να ανακυκλωθεί. Έτσι
οι νόμοι που σώζονται είναι εκείνοι που χαράχθηκαν σε πέτρα, αρχικά στους τοίχους δημοσίων
κτηρίων, κυρίως ναών, για να τεθούν υπό την προστασία των θεών. Δεδομένου ότι όποιος
κατέστρεφε τον νόμο ουσιαστικά κατέστρεφε ιδιοκτησία, περιουσία του θεού, γιατί ο ναός είναι ο
τόπος κατοικίας του θεού, είναι ιδιοκτησία του· επομένως όποιος καταστρέφει έναν τοίχο του ναού
είναι ένοχος ιεροσυλίας. Με την καταγραφή τους σε δημόσια κτήρια οι νόμοι ήταν στην κοινή θέα
όλων των πολιτών. Φυσικά, εννοείται εκείνων των πολιτών που ήταν σε θέση να διαβάζουν.

Στην αρχή ο αριθμός των εγγραμμάτων ανθρώπων πρέπει να ήταν περιορισμένος, μάλιστα τόσο
περιορισμένος, ώστε μια μικρή κοινότητα, η κοινότητα των Δαταλλέων, στην περιοχή του
Λασιθίου, στην Κρήτη, να χρειαστεί να προσλάβει έναν ξένο γραφέα, τον Σπενσίθιο, για να
καταγράφει κείμενα νομικού περιεχομένου, παραχωρώντας του διάφορα προνόμια, που
αναγράφονται σε μια χάλκινη μήτρα (τη βλέπετε στην εικόνα [εικ. 06:16]) γύρω στο 500 π.Χ.
Μάλιστα, αυτή η ιδιότητα του γραφέα μεταβιβάζεται κληρονομικά στους απογόνους του
Σπενσιθίου.

Πάντως η καταγραφή του δικαίου είχε ως αποτέλεσμα να περιορίσει τις αυθαιρεσίες των μελών
της αριστοκρατίας που ασκούσαν την εξουσία και είχαν την αποκλειστική ευθύνη, μέχρι τότε, για
την απονομή της δικαιοσύνης. Είδαμε σε προηγούμενο μάθημα και τη σκηνή η οποία περιγράφεται
στην ασπίδα του Αχιλλέα, στην Ιλιάδα του Ομήρου, μια σκηνή τυπική από την πόλη: είναι οι
γέροντες οι οποίοι δικάζουν και επικροτεί ο λαός, ο οποίος είναι συγκεντρωμένος γύρω τους, τις
αποφάσεις τους. Για κάθε αδίκημα ή κάθε διαμάχη που έπρεπε παλιότερα οι δικαστές να
εκδικάσουν στηριζόντουσαν στη δική τους κρίση. Από δω και πέρα είναι υποχρεωμένοι να

– 14 –
ακολουθήσουν τις γραπτές οδηγίες των νόμων, όπου φυσικά υπήρχαν νόμοι για κάποιο αδίκημα·
και όταν δεν υπήρχαν τέτοια προηγούμενα, τότε ήταν ευκαιρία να δημιουργηθεί ένας νόμος.

Η καταγραφή του δικαίου αυτή την εποχή δεν ήταν συστηματική, αλλά ήταν περιστασιακή. Δεν
έχουμε δηλαδή κώδικες νομοθεσίας οι οποίοι καλύπτουν συστηματικά όλο το εύρος των
αντικειμένων. Κατά καιρούς όμως γινόταν και η συστηματική συλλογή των παλαιότερων νόμων
που προϋπήρχαν και γινόταν καταμερισμός τους σε κεφάλαια, ανάλογα με το αντικείμενο το οποίο
είχαν, π.χ. το κληρονομικό δίκαιο, το ποινικό δίκαιο, το οικογενειακό δίκαιο κ.λπ. και έτσι
δημοσιεύονταν κατά καιρούς μεγαλύτερες συλλογές νομικών διατάξεων, όπως είναι η περίφημη
νομική επιγραφή της Γόρτυνας στην Κρήτη, το Δίκαιο της Γόρτυνας, [εικ. 08:18] μια αρκετά
λεπτομερής καταγραφή νόμων διαφόρων αντικειμένων, διαφόρων υποθέσεων, που αρχικά ήταν
χαραγμένη σε 12 στήλες, σε ένα ημικυκλικό [εικ. 08:30] ή κυκλικό κτήριο. Αργότερα αυτό το κτήριο
αποσυντέθηκε και ξανασυντέθηκε και ήταν το Ωδείο στην αυτοκρατορική εποχή στη Γόρτυνα.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα τέτοιων περιστασιακών νόμων και ας δούμε και ποια είναι τα
βασικά νομικά θέματα με τα οποία ασχολείται η πρώιμη νομοθεσία και ποια είναι αυτά τα
αντικείμενα τα οποία αφορούν άμεσα ή έμμεσα το πολίτευμα. Φυσικά εννοείται ότι άμεσα αφορά
το πολίτευμα ο νόμος της Δρήρου, διότι απαγορεύει την επανειλημμένη ανάληψη του ίδιου
αξιώματος από το ίδιο άτομο. Επομένως εκεί έχουμε να κάνουμε με αυτό που θα λέγαμε σήμερα
συνταγματικό δίκαιο. Όμως στις περισσότερες περιπτώσεις τα θέματα τα οποία πραγματεύονται
οι αρχαϊκοί νόμοι μόνον έμμεσα σχετίζονται με το πολίτευμα. Ας δούμε ένα παράδειγμα: ένα πολύ
βασικό θέμα στην αρχαιότητα είναι η γνησιότητα των παιδιών, αυτό το οποίο σήμερα θα υπαγόταν
στο οικογενειακό δίκαιο. Ποιοι είναι οι παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν αν ένα παιδί είναι γνήσιο
ή όχι; Ποια είναι η νομική θέση των παιδιών που γεννιούνται από μεικτούς γάμους; Παραδείγματος
χάριν, στην Κρήτη από τον γάμο (το ξέρουμε αυτό από το Δίκαιο της Γόρτυνας), από την ερωτική
συνεύρεση μιας ελεύθερης γυναίκας που ανήκει σε οικογένεια πολιτών και ενός δούλου, θα
ακολουθήσει άραγε το παιδί το νομικό καθεστώς του πατέρα, θα είναι και αυτός δούλος, ή θα
ακολουθήσει το νομικό καθεστώς της μητέρας και θα είναι ελεύθερος και μέλος της κοινότητας
των πολιτών; Στην Κρήτη ειδικά γνωρίζουμε ποια ήταν η απάντηση. Η απάντηση είναι ότι το παιδί
ακολουθεί τη νομική θέση της μητέρας, δηλαδή ακόμα κι αν ο πατέρας δεν είναι ελεύθερος και
μέλος της κοινότητας των πολιτών, το παιδί θα είναι. Είναι οι νόθοι οι οποίοι είναι γνωστοί από
διάφορες επιγραφές στην Κρήτη· και είναι γνωστοί διότι αντί να αναφέρουν το όνομα του πατέρα
τους, αναφέρουν το μητρωνυμικό, δηλαδή το όνομα της μητέρας τους, επειδή σε αυτήν οφείλουν
την ελευθερία τους και το πολιτικό τους δικαίωμα. Μάλιστα υπάρχει και ένας Κρητικός της
αρχαϊκής εποχής του οποίου το όνομα είναι Νοθοκάρτης, δηλαδή Νοθοκράτης: αυτός ο οποίος
ισχύει ανάμεσα στους νόθους.

– 15 –
Αυτό το πρόβλημα των μεικτών γάμων είναι ένα πρόβλημα το οποίο υπάρχει σε ορισμένες
περιστάσεις στην αρχαϊκή εποχή, τόσο λόγω της ερωτικής συνευρέσεως ελευθέρων γυναικών με
μη ελεύθερους άνδρες, όπως γίνεται π.χ. σύμφωνα με μια παράδοση –μάλλον μύθο– στη Σπάρτη.
Κατά τη διάρκεια του Μεσσηνιακού Πολέμου, οι Σπαρτιάτες απουσίαζαν κατά μεγάλα
διαστήματα από τη Σπάρτη, με αποτέλεσμα διάφορες παρθένες να αναζητήσουν έναν ερωτικό
σύντροφο ανάμεσα στον μη ελεύθερο πληθυσμό, με αποτέλεσμα να γεννηθούν παιδιά τα οποία
δεν ήταν γνήσια παιδιά Σπαρτιατών πολιτών. Είναι οι λεγόμενοι «Παρθενίαι», δηλαδή τα παιδιά
των παρθένων, οι οποίοι αργότερα στάλθηκαν στην Ιταλία να ιδρύσουν μια αποικία. Απ’ εδώ
βλέπουμε και τη σημασία που έχει αυτή η πτυχή του οικογενειακού δικαίου για το πολίτευμα· διότι
από το αν κάποιο παιδί θα θεωρηθεί γνήσιο ή νόθο, εξαρτάται αν θα έχει πολιτικά δικαιώματα,
δηλαδή αν θα συμμετέχει στην Εκκλησία του Δήμου. Επομένως το οικογενειακό δίκαιο έχει
άμεσες συνέπειες και για τη λειτουργία του πολιτεύματος, και είναι ένα συνηθισμένο αντικείμενο
που εξετάζει η αρχαϊκή νομοθεσία.

Ένα άλλο βασικό αντικείμενο της αρχαϊκής νομοθεσίας είναι το κληρονομικό δίκαιο. Οι νόμοι
αυτοί γράφονται με βάση πραγματικά ερωτήματα. Τι θα γίνει αν ένας ιδιοκτήτης έγγειας
περιουσίας έχει δύο γιους; Ποιος θα πάρει την περιουσία; Θα τη μοιραστούν; Τι θα γίνει αν πεθάνει
άκληρος, αν δεν έχει καθόλου γιους; Τι θα γίνει αν πεθάνει και δεν έχει γιους αλλά έχει μια κόρη;
Τι θα γίνει αν η κόρη αυτή είναι παντρεμένη; Ένας πολύ διαδεδομένος κανόνας είναι όταν ο
πατέρας πεθαίνει άκληρος, αλλά έχει κόρη, η κόρη δεν μπορεί να κληρονομήσει την έγγεια
περιουσία του, αλλά είναι υποχρεωμένη να παντρευτεί τον στενότερο αρσενικό συγγενή της, ώστε
να γεννήσει παιδιά τα οποία μετά θα κληρονομήσουν την περιουσία του πατέρα της. Έτσι είναι
υποχρεωμένη π.χ. να παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα της, τον θείο της, να παντρευτεί έναν
ξάδελφό της, εν πάση περιπτώσει τον κοντινότερο άνδρα συγγενή, διότι η ίδια δεν μπορεί να έχει
ιδιοκτησία γης, αλλά τα παιδιά της μπορούν. Στην Αθήνα αυτό το φαινόμενο, αυτού του τύπου ο
γάμος, ονομάζεται «γάμος της επικλήρου». Επίκληρος είναι η κόρη ενός πατέρα που πεθαίνει
χωρίς αρσενικούς απογόνους και η οποία δεν κληρονομεί άμεσα την περιουσία, αλλά τη
μεταβιβάζει στο παιδί της. Τι γίνεται όμως αν η κόρη αυτή είναι ήδη παντρεμένη; Θα χωρίσει τον
άντρα της; Τι γίνεται αν αρνηθεί να παντρευτεί τον στενότερο συγγενή; Όλα αυτά είναι ερωτήματα
τα οποία δεν έχουν σχέση μονάχα με το κληρονομικό δίκαιο και με τη μοίρα μιας γυναίκας, αλλά
έχουν επιπτώσεις και για την ιδιοκτησία γης. Και έχουμε δει ήδη ότι η ιδιοκτησία της γης είναι η
σημαντικότερη πηγή εισοδήματος και, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι και η προϋπόθεση για να
έχει κανένας πολιτικά δικαιώματα.

Στη Σπάρτη, όπου οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να κληρονομούν, αυτό είχε τεράστιες επιπτώσεις
στη δημογραφία της Σπάρτης, διότι κληρονομώντας οι γυναίκες γη και μη ξαναπαντρευόμενες,
αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η γη να συγκεντρωθεί στα χέρια γυναικών, με αποτέλεσμα να μην
υπάρχουν αρκετοί πολίτες, επειδή δεν διέθεταν γη. Ένας από τους λόγους που οδήγησε στη

– 16 –
δημογραφική παρακμή της Σπάρτης –πέρα από το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες είχαν τρομερές
απώλειες σε διαφόρους πολέμους– είναι ακριβώς και αυτός, ότι δηλαδή κάποιοι Σπαρτιάτες δεν
ήταν σε θέση να πληρώσουν το ορισμένο ποσό για τη συμμετοχή τους στα συσσίτια και συνεπώς
αποκλείονταν από τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα.

Ένα άλλο πολύ συνηθισμένο αντικείμενο της αρχαϊκής νομοθεσίας, που έμμεσα σχετίζεται και με
τη λειτουργία του πολιτεύματος, είναι το δίκαιο που σχετίζεται με τα χρέη. Τι γίνεται με την
υποθηκευμένη γη; Τι γίνεται με τον υποθηκευμένο ελεύθερο πολίτη; Στο κρητικό δίκαιο, ο πολίτης
ο οποίος έχει υποθηκεύσει τον εαυτό του για να πάρει ένα δάνειο λέγεται «κατακείμενος». Όλη
την περίοδο που χρωστάει χρήματα και δεν μπορεί να τα ξεπληρώσει, στερείται τα πολιτικά του
δικαιώματα, είναι κατακείμενος, είναι πεσμένος κάτω δηλαδή. Αυτό πάλι έχει επιπτώσεις στην
άσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Εκείνοι οι οποίοι χρωστούν, είναι υποθηκευμένοι (έχουν
υποθηκεύσει το ίδιο τους το σώμα), φυσικά δεν μπορούν να ασκήσουν τα πολιτικά τους
δικαιώματα, δεν συμμετέχουν στην Εκκλησία του Δήμου.

Πάλι, έμμεσα, με το πολίτευμα σχέση έχει το δίκαιο το σχετικό με τον φόνο. Στην αρχαιότητα δεν
υπάρχει η ποινή φυλάκισης. Οι ποινές είναι θάνατος, εξορία ή πληρωμή κάποιου προστίμου.
Εκείνοι οι οποίοι έχουν καταδικαστεί για φόνο, είτε είναι φόνος εκ προμελέτης είτε είναι ένα
ατύχημα –το οποίο μπορεί να συμβεί πάρα πολύ εύκολα σε μία κοινωνία όπου οι πολίτες
ασκούνται στα όπλα, μπορούν να τραυματίσουν και να σκοτώσουν κάποιον, π.χ. εξασκούμενοι
στο γυμνάσιο– ο φόνος και η καταδίκη για φόνο έχουν επιπτώσεις στα πολιτικά δικαιώματα.
Άλλοτε οδηγεί στην αντεκδίκηση, σε βεντέτες δηλαδή, άλλοτε οδηγεί σε εμφύλιες διαμάχες σε
μικρές κοινότητες και άλλοτε οδηγεί τον φονιά στην εξορία, στην περίπτωση που δεν είναι σε θέση
να πληρώσει μια αποζημίωση για την πράξη του. Μία συνέπεια αυτού του ιδιαίτερα έντονου
ενδιαφέροντος, για τη νομοθεσία τη σχετική με την ανθρωποκτονία, είναι η ανάγκη να γίνουν
λεπτές διακρίσεις, π.χ. ανάμεσα στον φόνο εξ αμελείας και τον φόνο εκ προμελέτης.

Αλλά υπάρχουν και νόμοι οι οποίοι ασχολούνται και άμεσα με θέματα της πολιτείας.
Παραδείγματος χάριν, στις Μυκήνες γνωρίζουμε από τον 6ο π.Χ. αι. έναν νόμο ο οποίος
ασχολείται με το ερώτημα: τι γίνεται αν δεν υπάρχουν δαμιουργοί (είναι αξιωματούχοι της
κοινότητας, από το «δήμος» και το «έργον», εκείνοι οι οποίοι εργάζονται, επιτελούν έργα προς
όφελος της κοινότητας) για να δικάσουν; Τότε τα καθήκοντα των δικαστών τα ασκούν, σύμφωνα
μ’ αυτόν τον νόμο, οι ιεροποιοί του ιερού του Περσέα.

Βλέπουμε επομένως ότι ήδη τον 7ο αι. π.Χ. υπάρχει πληθώρα νόμων και διατάξεων οι οποίες
προσπαθούν να θέσουν, να δημιουργήσουν μια τάξη στο χάος των νομικών προβλημάτων τα οποία
δημιουργούνται σε κοινωνίες αστικές. Επίσης βλέπουμε από τους νόμους οι οποίοι σώζονται ότι
υπάρχει πληθώρα αξιωμάτων, δηλαδή βλέπουμε ήδη στην αρχαϊκή εποχή οργανωμένες κοινότητες
με εξειδίκευση σε διάφορα αξιώματα, όπως των δαμιουργών, των ιεροποιών (εκείνων οι οποίοι

– 17 –
ασχολούνται δηλαδή με τέλεση τελετουργιών), των ιερομνημόνων (εκείνων οι οποίοι είναι οι
μνήμονες, θυμούνται αρχικά από μνήμης, μετά με την καταγραφή των νόμων, τους ιερούς νόμους).
Υπάρχει συγκεκριμένη συνέλευση στην Τίρυνθα [7ος π.Χ. αι] η οποία διαχειρίζεται τη δημόσια
περιουσία, στην Ολυμπία υπάρχουν διατάξεις σύμφωνα με τις οποίες ο δήμος επιβάλλει διάφορες
ποινές. Επομένως βλέπουμε στην αρχαϊκή εποχή, με τη νομοθεσία, να τίθενται οι βάσεις ενός
κράτους δικαίου, ενός κράτους, μιας κοινοτικής οργάνωσης στην οποία οι αρμοδιότητες των
δικαστών είναι αρκετά προσδιορισμένες και καθορισμένες από διατάξεις τις οποίες είναι
υποχρεωμένοι να σέβονται. Βλέπουμε επίσης και ποια είναι τα βασικά αντικείμενα των
συγκρούσεων σε αυτή την πρώιμη εποχή: είναι τα χρέη, είναι η διαχείριση της δικαιοσύνης και σε
τελευταία ανάλυση είναι το ερώτημα: ποιος ασκεί την εξουσία; Πού οδηγούν αυτές οι συγκρούσεις
γι’ αυτά τα θέματα, θα το δούμε στην επόμενη ενότητα.

– 18 –
 2.2. Αθήνα: πριν τη δημοκρατία

V2.2.1 Κοινωνικο-πολιτικές συγκρούσεις

και πολιτειακές αλλαγές στην Αρχαϊκή Αθήνα (19')

https://youtu.be/3yj8HNEVgXk

Είδαμε στο τελευταίο μάθημα τη σημασία που είχε η εισαγωγή της γραφής, του αλφαβήτου, που
έδωσε τη δυνατότητα στους Έλληνες της αρχαϊκής εποχής να αρχίσουν να καταγράφουν νόμους.
Όπως επίσης είδαμε γενικά ποια είναι τα βασικά αντικείμενα τα οποία καλύπτουν οι νόμοι της
αρχαϊκής εποχής. Κατά τα άλλα, από την αρχαϊκή εποχή, δηλαδή περίπου από το 700 ως το 500
π.Χ. δεν έχουμε πολλές άμεσες πηγές για την πολιτειακή οργάνωση και για την πολιτική ζωή. Ο
λόγος είναι ότι οι αφηγηματικές πηγές, δηλαδή τα έργα των ιστορικών, αρχίζουν περίπου μετά το
450 π.Χ.

Ο πρώτος ιστορικός του οποίου διαθέτουμε το έργο είναι ο Ηρόδοτος. Ο Ηρόδοτος βέβαια έχει
πληροφορίες και από ανθρώπους της προηγούμενης γενιάς, επομένως λίγο-πολύ από το 480 π.Χ.
και μετά έχουμε βάσιμες πληροφορίες. Ωστόσο, 450 π.Χ. σημαίνει 200 χρόνια μετά τις εξελίξεις
του 7ου αι., σημαίνει δύο γενιές μετά την εγκαθίδρυση του πρώτου δημοκρατικού πολιτεύματος
στην Αθήνα και η βασική πηγή που έχουμε για την αθηναϊκή δημοκρατία είναι η «Αθηναίων
Πολιτεία» που αποδίδεται στον Αριστοτέλη ή μάλλον σε σημειώσεις μαθητών του Αριστοτέλη.
Εκείνη χρονολογείται μετά από τα μέσα, προς το τέλος του 4ου π.Χ. αι.

Ότι δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις πρώιμες πηγές, αυτό είναι κάτι για το οποίο μας
προειδοποιεί ο ίδιος ο Θουκυδίδης, ο ιστορικός του τέλους του 5ου π.Χ. αι., ο μεγαλύτερος ίσως
ιστορικός της αρχαιότητας. Το εξηγεί αυτό δίνοντας πληροφορίες για τις παρεξηγήσεις που
υπήρχαν στην ίδια την Αθήνα σχετικά με το πώς κατέρρευσε η τυραννίδα, το τυραννικό πολίτευμα
του Πεισιστράτου, και αναφερόμενος σε πληροφορίες που υπήρχαν σχετικά με τους λεγόμενους
«τυραννοκτόνους», τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα. Είναι ένα επεισόδιο στο οποίο θα
αναφερθώ στη συνέχεια. Απλώς αναφέρω πολύ σύντομα ότι οι Αθηναίοι δεν ήθελαν να θυμούνται
ότι την πόλη τους την απελευθέρωσε από έναν τύραννο ο βασιλιάς της Σπάρτης και απέδιδαν την
πτώση των Τυράννων στη δολοφονία του Ιππάρχου από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, μια
δολοφονία η οποία δεν είχε πολιτικούς λόγους αλλά μάλλον προσωπικούς. Τέτοιες παραποιήσεις
της ιστορίας γνωρίζουμε και από άλλες εποχές. Και σήμερα προτιμούμε να θυμόμαστε ότι τη
δικτατορία των συνταγματαρχών την κλόνισε η εξέγερση στο Πολυτεχνείο και όχι ότι τελικά
κατέρρευσε λόγω της κυπριακής τραγωδίας και της εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο. Στην
αρχαιότητα τέτοιες παραποιήσεις της ιστορίας τις προκαλούσε κατ’ αρχάς η απουσία
συστηματικής ιστοριογραφίας, αλλά την προκαλούσαν επίσης και οικογενειακές παραδόσεις που

– 19 –
ήθελαν να εξιδανικεύσουν κάποιες προσωπικότητες μιας οικογένειας και να εξιδανικεύσουν τον
ρόλο τον οποίο είχαν παίξει στην ιστορική εξέλιξη. Επίσης ένας άλλος λόγος που οδηγεί σε
παρεξηγήσεις είναι το γεγονός ότι στην αρχαία Ελλάδα πολύ συχνά απέδιδαν σε μια συγκεκριμένη
μορφή εξελίξεις οι οποίες μερικές φορές απαιτούσαν πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, ή απέδιδαν
σε κάποια πρώιμη μορφή μεταρρυθμίσεις οι οποίες ήταν πολύ μεταγενέστερες. Θα δούμε τέτοια
παραδείγματα αργότερα, απλώς εδώ επισημαίνω ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, όταν
διαβάζουμε τις πληροφορίες που μας δίνουν ο Ηρόδοτος ή ο Αριστοτέλης, οι Αττικοί ρήτορες ή ο
Πλούταρχος στους Βίους του.

Το πρόβλημα αυτό, της αξιοπιστίας δηλαδή των πηγών, υπάρχει και στην περίπτωση της Αθήνας,
με την οποία θα ασχοληθούμε σήμερα. Αλλά πάντως έχουμε μια γενική ιδέα για τους θεσμούς της
Αθήνας. Σας θυμίζω ότι σύμφωνα με τις κάπως θολές αναμνήσεις που είχαν οι Αθηναίοι του 5ου
και του 4ου π.Χ. αι., τον 8ο π.Χ. αι. πραγματοποιήθηκε η σημαντική μετάβαση από την ισόβια
κληρονομική βασιλεία σ’ ένα άλλο είδος πολιτεύματος, στην αριστοκρατία. Το 752/1 π.Χ.
υποτίθεται ότι καταργείται η βασιλεία· αντικαθίσταται από βασιλείς, οι οποίοι όμως δεν ασκούν
τη βασιλεία ισοβίως αλλά μονάχα για 10 χρόνια· στη συνέχεια από το 722 π.Χ. επιτρέπεται να
ασκούν το αξίωμα του βασιλιά άτομα από άλλες οικογένειες κι όχι από τη βασιλική οικογένεια·
και από το 682 π.Χ. και μετά οι βασιλείς αποτελούν ένα ετήσιο αξίωμα.

Όπως και να ’χει το πράγμα, όσο αβέβαιες κι αν είναι αυτές οι πληροφορίες, αυτό το οποίο είναι
βέβαιο είναι ότι ήδη τον 7ο π.Χ. αι. έχει διαμορφωθεί στην Αθήνα ένα αριστοκρατικό πολίτευμα,
δηλαδή την εκτελεστική εξουσία την ασκούν άτομα τα οποία ανήκουν σε συγκεκριμένες
οικογένειες. Από αυτές τις οικογένειες μπορούν να εκλεγούν οι Εννέα Άρχοντες: ο Άρχων
Βασιλεύς, ο Άρχων Επώνυμος, ο Πολέμαρχος και οι έξι Θεσμοθέτες. Μετά τη θητεία τους οι
άρχοντες αυτοί γίνονται, κατά πάσα πιθανότητα –κι αυτό δεν το γνωρίζουμε με βεβαιότητα–, μέλη
της Βουλής του Αρείου Πάγου. Ενδέχεται τα μέλη της Βουλής του Αρείου Πάγου να εκλέγονταν
με διαφορετικό τρόπο, αλλά είναι αρκετά πιθανό να εκλέγονταν με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή μετά
την ολοκλήρωση της θητείας τους, και να έμεναν σε αυτή τη θέση ισοβίως.

Άρειος Πάγος σημαίνει ο βράχος του Άρη. Η Βουλή πήρε το όνομά της από τον χώρο στον οποίο
συνεδρίαζε. Από τα αξιώματα, και συνεπώς και από τη Βουλή του Αρείου Πάγου, αποκλείονταν
εκείνοι που δεν ανήκαν σε αυτές τις συγκεκριμένες αριστοκρατικές οικογένειες. Τις προτάσεις των
αρχόντων και της Βουλής του Αρείου Πάγου τις συζητούσε η Εκκλησία του Δήμου, η ίδια όμως
δεν είχε δυνατότητα να υποβάλει δικές της προτάσεις και, όπως είδαμε σε ένα προηγούμενο
μάθημα, σε αυτή την πρώιμη εποχή, η Εκκλησία του Δήμου δεν ψηφίζει με ανάταση των χειρών,
με χειροτονία δηλαδή, αλλά απλώς επικροτεί ή αποδοκιμάζει (τις προτάσεις που υποβάλλουν τα
μέλη των αριστοκρατικών οικογενειών) με κραυγές.

– 20 –
Σε αυτή την πρώιμη εποχή η κοινωνική οργάνωση λίγο-πολύ ανταποκρίνεται στην εξουσία
ορισμένων γαιοκτημόνων και ευπατριδών, μελών αριστοκρατικών οικογενειών και στηρίζει αυτή
την εξουσία. Στην Αθήνα οι πολίτες ήταν χωρισμένοι σε 4 φυλές. Ο χωρισμός των πολιτών σε
φυλές είναι γενικό φαινόμενο σε όλες τις ελληνικές πόλεις. Στην Αθήνα γνωρίζουμε 4 φυλές, οι
οποίες υπάρχουν επίσης και στις περισσότερες, αν όχι όλες, τις ιωνικές πόλεις. Είναι οι Γελέοντες,
οι Αιγικορείς, οι Αργαδείς και οι Όπλητες. Η σύγχρονη έρευνα προσπαθεί σ’ αυτές τις ονομασίες
να αποδώσει και συγκεκριμένες λειτουργίες: οι Όπλητες είναι εκείνοι που ασχολούνται με τον
στρατό, οι Αργαδείς είναι οι χειρώνακτες, οι Αιγικορείς είναι οι βοσκοί, οι Γελέοντες είναι οι
γεωργοί, αλλά αυτές είναι υποθέσεις οι οποίες μάλλον δεν έχουν κάποια σχέση με την
πραγματικότητα. Είναι πολύ πιο πιθανό οι φυλές στην αρχαϊκή Αθήνα, όπως και σε άλλες πόλεις,
αλλά όπως και αργότερα στην Αθήνα, να ήταν κυρίως στρατιωτικές μονάδες και να όφειλαν το
όνομά τους περισσότερο στον τόπο κατοικίας, παρά στην άσκηση συγκεκριμένων οικονομικών,
επαγγελματικών δραστηριοτήτων.

Κάθε φυλή χωρίζεται σε φατρίες. Και οι φατρίες υποτίθεται ότι είναι ομάδες συγγενικών
οικογενειών, αλλά αυτό είναι ένας μύθος περισσότερο, είναι παραδόσεις οι οποίες συνδέουν
διάφορες οικογένειες σε φατρίες. Πώς δημιουργήθηκαν οι φατρίες αυτό είναι κάτι το οποίο στην
πραγματικότητα δεν το γνωρίζουμε. Πάντως οι Αθηναίοι πίστευαν ότι οι φατρίες αποτελούν
συγγενικές οικογένειες, αν και αυτό πρέπει να είναι μια μεταγενέστερη εξέλιξη και οι φατρίες να
δημιουργήθηκαν με κάποιο τρόπο τεχνητά. Σε κάθε φυλή, τη μεγάλη επιρροή την ασκούν οι
ευπατρίδες, εκείνοι δηλαδή που έχουν καλούς πατέρες, οι απόγονοι ορισμένων αριστοκρατικών
οικογενειών. Παράλληλα υπάρχει μια άλλη τάξη, η τάξη των γεωμόρων που είναι ιδιοκτήτες γης,
χωρίς όμως να ανήκουν σε αριστοκρατικές οικογένειες, και η τάξη των δημιουργών, που είναι οι
φτωχότεροι, μεροκαματιάρηδες θα τους λέγαμε, χειρώνακτες οι οποίοι δεν έχουν ούτε μεγάλη
κτηματική ιδιοκτησία ούτε φυσικά ανήκουν στις αριστοκρατικές οικογένειες. Αυτή η διαίρεση σε
φυλές, φατρίες και τάξεις φαίνεται κάπως τεχνητή και ενδέχεται να αποτελεί απλώς την προέκταση
θεωριών της ύστερης εποχής στο παρελθόν και στην πραγματικότητα τα πράγματα στην αρχαϊκή
Αθήνα να ήταν πιο πολύπλοκα από αυτή την απλή διαίρεση.

Όπως και να ’χει το πράγμα, σε αυτή την κοινωνική οργάνωση κάποιες οικογένειες, δηλαδή κάποια
γένη, έχουν κληρονομικά δικαιώματα και επιρροή. Όχι με βάση την αξία τους ή με βάση τον
πλούτο, την ιδιοκτησία τους, αλλά κληρονομικά. Είναι οι οικογένειες που σε προγενέστερες εποχές
ήταν οικογένειες που αναδείκνυαν τους βασιλείς και στην Αθήνα αλλά και στις άλλες μικρές
κοινότητες οι οποίες ήταν αρχικά ανεξάρτητες και αργότερα συνενώθηκαν στο κράτος των
Αθηνών.

Στην πρώιμη αυτή εποχή πρέπει μάλλον να ανάγεται και η διαίρεση των Αθηναίων και σε τέλη ή
τιμήματα (δηλαδή σε κάτι το οποίο θα λέγαμε σήμερα εισοδηματικές τάξεις), δηλαδή, ο χωρισμός

– 21 –
των Αθηναίων όχι μόνο με βάση τις οικογένειες στις οποίες ανήκουν (δηλαδή τη φατρία και τη
φυλή τους) αλλά και με βάση το μέγεθος της περιουσίας τους. Αυτές οι εισοδηματικές τάξεις δεν
σχετίζονται με τη φορολογία. Ανοίγω εδώ μια παρένθεση: στις αρχαίες ελληνικές πόλεις δεν
υπάρχει φορολογία του εισοδήματος άμεση, δεν υπάρχει ΕΝΦΙΑ, δεν συμπληρώνουν φορολογικές
δηλώσεις· φυσικά κατά κάποιον τρόπο οι πλουσιότεροι είναι εκείνοι οι οποίοι προσφέρουν κάτι
στην κοινότητα, αλλά όχι με φορολογία του εισοδήματος, αλλά με άλλους τρόπους. Θα
ασχοληθούμε με αυτό το θέμα σε άλλη ενότητα. Τι σημασία έχουν επομένως οι εισοδηματικές
τάξεις όταν δεν έχουν σημασία για τη φορολογία; Έχουν σημασία για την άσκηση της πολιτικής
εξουσίας κι έχουν ακόμα μεγαλύτερη σημασία για τις στρατιωτικές υποχρεώσεις. Διότι, όπως
εξήγησα σε μια προηγούμενη ενότητα, ανάλογα με την περιουσία την οποία διαθέτει ένα άτομο,
μπορεί να οπλισθεί αναλόγως· να έχει ένα άλογο, οπότε υπηρετεί στο ιππικό· να μπορεί να
αγοράσει την πανοπλία και τα όπλα του, οπότε υπηρετεί ως οπλίτης ή να μην έχει τίποτε απ’ αυτά,
οπότε ανήκει σε βοηθητικά σώματα και συνεπώς έχει μικρότερες στρατιωτικές υποχρεώσεις.
Ανάλογα με τη διαβάθμιση των στρατιωτικών υποχρεώσεων διαβαθμίζονται και τα πολιτικά
δικαιώματα, οι δυνατότητες να αναλάβει κάποιος αξιώματα και να ασκήσει εξουσία. Ότι αυτά τα
τέλη ή τιμήματα, δηλαδή οι εισοδηματικές κατηγορίες, ανάγονται σε πρώιμη εποχή το
συμπεραίνουμε από τα ονόματά τους· γιατί τα ονόματά τους ανταποκρίνονται σε συνθήκες πριν
από την εισαγωγή του νομίσματος και, επομένως, πριν τον 6ο π.Χ. αι., όταν αρχίζει δειλά-δειλά
να διαδίδεται το νόμισμα στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Η κατώτατη τάξη (μια τάξη την οποία
γνωρίζουμε και από τον Όμηρο) λέγονται θήται, θήτες. Είναι οι ακτήμονες γεωργοί, οι
μεροκαματιάρηδες, αυτοί που δεν μπορούν να στρατευθούν ως οπλίτες και συνεπώς έχουν
περιορισμένες στρατιωτικές υποχρεώσεις και περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα. Κατά πάσα
πιθανότητα, οι θήτες ίσως και να μην συμμετείχαν καν στην Εκκλησία του Δήμου σε αυτή την
πρώιμη εποχή· παρ’ όλα αυτά ήταν σημαντικοί ως παράγοντας της πολιτικής διότι μπορούσαν να
επιστρατευτούν από τους αριστοκράτες στους εμφύλιους πολέμους και τις συγκρούσεις, οι οποίες
σπαράζουν αυτή την εποχή, όπως θα δούμε αργότερα.

Η δεύτερη τάξη, κάπως ανώτερη, είναι η τάξη των ζευγιτών (από το ζεύγος των βοδιών). Οι
ζευγίτες είναι εκείνοι οι οποίοι μπορούν να διαθέτουν δύο βόδια τα οποία τα χρησιμοποιούν για το
όργωμα, επομένως είναι ιδιοκτήτες γης. Οι ζευγίτες διαθέτουν αρκετή περιουσία ώστε να μπορούν
να εξασφαλίσουν μια πανοπλία και, επομένως, να στρατευθούν ως οπλίτες. Επομένως οι ζευγίτες
σίγουρα ήταν μέλη της Εκκλησίας του Δήμου – διότι η Εκκλησία του Δήμου σ’ αυτή την πρώιμη
εποχή είναι ουσιαστικά η εκκλησία, η συνέλευση των στρατευσίμων, αλλά δεν αναλαμβάνουν
αξιώματα. Οι ζευγίτες είναι εκείνοι οι οποίοι μπορούν να παράγουν 200 με 300 μεδίμνους – είναι
μια μονάδα μέτρησης στην αρχαιότητα. Αυτή η παραγωγή αντιστοιχεί περίπου στην ιδιοκτησία
10, 15, 20 στρεμμάτων γης, όχι παραπάνω. Επομένως είναι μικροϊδιοκτήτες γης.

– 22 –
Η τρίτη κατηγορία είναι οι ιππείς. Είναι εκείνοι οι οποίοι έχουν πάνω από 300 μεδίμνους, δηλαδή
ιδιοκτησία γης που ξεπερνάει τα 20 στρέμματα. Αργότερα, σε μεταγενέστερες εποχές, συνήθως η
περιουσία ενός καλού γαιοκτήμονα, ενός γαιοκτήμονα με αρκετή περιουσία είναι 200-300
στρέμματα, σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις ξεπερνούν τα 1.000 στρέμματα, και μια φορά μόνον
αναφέρεται μια ιδιοκτησία 3.000 στρεμμάτων. Οι ιππείς είναι αρκετά πλούσιοι γαιοκτήμονες, οι
οποίοι έχουν αρκετή περιουσία ώστε να μπορούν να έχουν ένα άλογο. Όπως είπα σε ένα
προηγούμενο μάθημα, το άλογο είναι μια πάρα πολύ ακριβή επένδυση, διότι καταναλώνει πολλή
τροφή. Ως ιδιοκτήτες αλόγου οι ιππείς είναι εκείνοι οι οποίοι επίσης καλλιεργούν την ιππική τέχνη,
είναι καβαλάρηδες και επομένως στρατεύονται ως ιππείς στο ιππικό.

Αργότερα γνωρίζουμε και μια τέταρτη τάξη· είναι η μόνη τάξη που έχει διαφορετικό όνομα.
Είδαμε τις πρώτες τάξεις: Θήτες, εκείνοι που είναι ακτήμονες γεωργοί, ζευγίτες, οι ιδιοκτήτες ενός
ζεύγους βοδιών και ιππείς, ιδιοκτήτες ενός αλόγου. Η τέταρτη τάξη ονομάζεται εντελώς
διαφορετικά· λέγονται πεντακοσιομέδιμνοι, δηλαδή αντλεί το όνομά της από το ποσό της
παραγωγής αγροτικών προϊόντων. Επειδή είναι διαφορετικό το όνομα, δεν αποκλείεται αυτή η
τέταρτη τάξη να δημιουργήθηκε κάπως αργότερα, ενδεχομένως να δημιουργήθηκε, όπως θα δούμε
στη συνέχεια, από τον Σόλωνα. Εν πάση περιπτώσει οι πεντακοσιομέδιμνοι είναι τα άτομα με την
εξαιρετικά μεγάλη ιδιοκτησία γης.

Το αθηναϊκό σύνολο των πολιτών, οι Αθηναίοι πολίτες χωρίζονται επίσης και σε διοικητικές
υποδιαιρέσεις για τις οποίες, σε αυτή την πρώιμη εποχή, δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Τις
αναφέρει ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία», αλλά με ασαφείς πληροφορίες. Απλώς τις
αναφέρω: είναι οι τριττύες, δηλαδή ο χωρισμός των φυλών σε τρεις ενότητες, και οι ναυκραρίες,
οι οποίες ενδεχομένως αυτή την πρώιμη εποχή να σχετίζονται με την επάνδρωση πλοίων, αλλά δεν
γνωρίζουμε ουσιαστικά ποια είναι η σημασία αυτών των ενοτήτων. Αργότερα οι ναυκραρίες έχουν
διαφορετική σημασία.

Σε αυτή την πρώιμη κοινωνική οργάνωση, όπως είπα, μεγάλη σημασία έχουν τα γένη, δηλαδή οι
ισχυρές οικογένειες των γαιοκτημόνων με τη μεγάλη εξουσία οι οποίοι έχουν πελάτες, δηλαδή
εξαρτημένους καλλιεργητές (είναι οι καλλιεργητές που καλλιεργούν τα κτήματά τους χωρίς να
έχουν οι ίδιοι ιδιοκτησία γης). Αυτοί οι καλλιεργητές αναφέρονται στις πρώιμες πηγές ως
εκτήμοροι. Δεν ξέρουμε ακριβώς ποιες ήταν οι υποχρεώσεις των εκτημόρων. Υπάρχουν δύο
ερμηνείες που είναι εντελώς διαφορετικές. Η μία ερμηνεία είναι ότι έδιναν το 1/6 της παραγωγής
τους· η άλλη ερμηνεία είναι ότι κρατούσαν το 1/6 της παραγωγής. Καλλιεργούσαν εν πάση
περιπτώσει τα κτήματα των γαιοκτημόνων και κρατούσαν μονάχα ένα μικρό κομμάτι της
παραγωγής.

– 23 –
Σε αυτές τις συνθήκες, αυτό το οποίο γνωρίζουμε από διάφορες αφηγήσεις είναι ότι υπάρχουν
έντονες συγκρούσεις ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες, συγκρούσεις οι οποίες μάλιστα
διαιωνίζονται μέχρι και την εποχή της δημοκρατίας τον 5ο π.Χ. αι. για την άσκηση των αξιωμάτων.
Δύο είναι αυτά τα οποία επιδιώκουν τα μεγάλα γένη, τα μέλη των μεγάλων αριστοκρατικών
οικογενειών: το ένα είναι η άσκηση στρατιωτικής εξουσίας, στρατιωτικής ηγεσίας, διότι αυτή
σημαίνει δόξα αλλά σημαίνει και λάφυρα, και η δεύτερη είναι η άσκηση της δικαιοσύνης, διότι,
όπως είδαμε στο προηγούμενο μάθημα, αυτή την εποχή υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την
απονομή της δικαιοσύνης, λόγω των διαφόρων νομικών συγκρούσεων που υπάρχουν, επομένως
εκείνοι οι οποίοι απονέμουν δικαιοσύνη έχουν ταυτόχρονα και μεγάλη εξουσία.

Πώς εκλέγονται οι άρχοντες αυτή την εποχή, δηλαδή ο Άρχων Βασιλεύς (που ασκεί κυρίως
θρησκευτικά καθήκοντα), ο Άρχων Πολέμαρχος (που ασκεί στρατιωτική εξουσία), οι Θεσμοθέτες
(που σχετίζονται με την απονομή της δικαιοσύνης) και ο Επώνυμος Άρχων (ο οποίος είναι κατά
κάποιον τρόπο ο κατ’ εξοχήν ηγέτης της πολιτικής εξουσίας), αυτό δεν το γνωρίζουμε με
βεβαιότητα, διότι οι πληροφορίες που έχουμε είναι αντιφατικές. Ενδέχεται να εκλέγονταν από τον
Άρειο Πάγο, δηλαδή από τους πρώην αξιωματούχους, δεν αποκλείεται όμως να εκλέγονταν και
από τον δήμο, όπως εξελέγη π.χ. ο Σόλων, για τον οποίο θα μιλήσω στο επόμενο μάθημα.

V2.2.2 Η νομοθεσία του Δράκοντα (13')

https://youtu.be/w8AiD8wDoGc

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε πώς ήταν οργανωμένη η κοινωνία και το πολίτευμα της Αθήνας
κατά τον 7ο π.Χ. αι. Είδαμε επίσης ότι υπάρχει μια πολύ σαφής ιεράρχηση της κοινωνίας και ότι
την πολιτική εξουσία αλλά και τη δικαιοσύνη τη μονοπωλούν διάφορα γένη πλουσίων
γαιοκτημόνων, είναι μια εξουσία στην ουσία κληρονομική, ένα πολίτευμα αριστοκρατικό. Σε ένα
τέτοιο αριστοκρατικό πολίτευμα υπάρχουν έντονες συγκρούσεις, όχι μόνο ανάμεσα σε εκείνους οι
οποίοι έχουν λίγα και εκείνους που έχουν πολλά, αλλά ανάμεσα και στους ηγέτες των μεγάλων
γενών των ευπατριδών, των σημαντικών οικογενειών. Οι συγκρούσεις αυτές μερικές φορές
οδηγούν σε εμφυλίους πολέμους και στην απόπειρα κάποιων μελών αυτών των σημαντικών
οικογενειών να μονοπωλήσουν την εξουσία. Μια τέτοια προσπάθεια μαρτυρείται στα τέλη του 7ου
π.Χ. αι., το 636 ή 632 ή 628, δεν είμαστε βέβαιοι για τη χρονολογία. Είναι η απόπειρα ενός
αριστοκράτη, του Κύλωνα, να καταλάβει την εξουσία ως τύραννος στην Αθήνα. Κατέλαβε την
Ακρόπολη, πολιορκήθηκε, ο ίδιος κατέφυγε στα Μέγαρα, αλλά οι οπαδοί του έκαναν μια
συμφωνία με αυτούς που τους πολιορκούσαν να εγκαταλείψουν την Ακρόπολη χωρίς να
κινδυνεύει η ζωή τους· η συμφωνία αυτή δεν τηρήθηκε και σφαγιάστηκαν καθώς κατέβαιναν από
την Ακρόπολη, κοντά στον βωμό των Ευμενίδων. Αυτό το αποτρόπαιο έγκλημα θεωρήθηκε ότι

– 24 –
βαραίνει την οικογένεια των Αλκμεωνιδών2, οι οποίοι κατά κάποιον τρόπο θεωρήθηκαν μίασμα,
καταραμένοι ας το πούμε, και αυτό ήταν ένα θέμα το οποίο απασχολούσε τους Αθηναίους για
πολλές δεκαετίες, μέχρι και τον 5ο π.Χ. αι.

Ενδέχεται να έχουμε και αρχαιολογικές μαρτυρίες για αυτές τις πρώιμες συγκρούσεις στην Αθήνα
του 7ου π.Χ. αι., γιατί ακριβώς σ’ αυτή την εποχή χρονολογείται ένα πάρα πολύ σημαντικό εύρημα
το οποίο [ήρθε στο φως] το 2016, στο Φάληρο, εκεί που βρίσκεται το Πολιτιστικό Κέντρο Σταύρος
Νιάρχος. Είναι η ανακάλυψη στο αρχαίο νεκροταφείο του Φαλήρου των σκελετών 78 δεσμωτών,
[εικ. 02:23] δηλαδή νέων ανδρών οι οποίοι είχαν εκτελεσθεί και μετά τάφηκαν εκεί με τρόπο που
μας αφήνει να διαπιστώσουμε ότι άλλοι ήταν δεμένοι πισθάγκωνα με σχοινιά και άλλοι φέρουν
ακόμα στα χέρια τους τα μεταλλικά δεσμά με τα οποία είχαν μεταφερθεί εκεί ως αιχμάλωτοι και
εκτελεσθεί. Πρέπει να ήταν άτομα καλών οικογενειών, διότι φαίνονται να βρίσκονται σε καλή
κατάσταση υγείας. Μόνον ένας είναι τραυματισμένος από μια αιχμή βέλους στον ώμο του, αν και
η μελέτη αυτού του υλικού συνεχίζεται ακόμα και τα δεδομένα μπορεί να αλλάξουν. Ενδέχεται
αυτοί οι νέοι άνδρες να αποτελούν τα θύματα μιας απ’ αυτές τις εμφύλιες συγκρούσεις και να
εκτελέσθηκαν από τους αντιπάλους τους και να τάφηκαν εκεί στο νεκροταφείο.

Οι συγκρούσεις αυτές οδήγησαν, λίγο μετά την απόπειρα του Κύλωνα να καταλάβει την εξουσία,
στην ανάγκη οι Αθηναίοι να κάνουν αυτό το οποίο γίνεται σε διάφορες ελληνικές πόλεις αυτής της
εποχής, δηλαδή να εκλέξουν ένα διαλλακτή, κάποιον δηλαδή ο οποίος θα τους συμφιλιώσει, και
νομοθέτη, έναν ο οποίος θα αναδιοργανώσει την κοινωνία και το πολίτευμα, ώστε αν όχι να
εκλείψουν, τουλάχιστον να μειωθούν τα αίτια των συγκρούσεων.

Ο πρώτος νομοθέτης στην Αθήνα είναι ο Δράκων. Στον Δράκοντα αποδίδονται και πολιτειακές
μεταρρυθμίσεις, αλλά είναι μάλλον αμφίβολο, πρέπει μάλλον να αποτελούν προεκτάσεις
μεταγενέστερων εποχών στο πρόσωπό του. Λέγεται π.χ. ότι έδωσε κάποια δικαιώματα στους
ζευγίτες· το δικαίωμα π.χ. να εκλέγονται σε αξιώματα, αλλά αυτό είναι μάλλον απίθανο.

Αυτό το οποίο γνωρίζουμε με αρκετή βεβαιότητα από τη νομοθεσία του Δράκοντα είναι μόνον η
νομοθεσία του για την ανθρωποκτονία. Το γνωρίζουμε διότι αυτοί οι νόμοι συνέχισαν να ισχύουν
και αργότερα· παρ' όλες τις αλλαγές που υπέστη το αθηναϊκό πολίτευμα τους επόμενους αιώνες,
οι νόμοι του Δράκοντα για την ανθρωποκτονία συνέχισαν να βρίσκονται σε ισχύ. Είναι αυτοί οι
περίφημοι νόμοι, οι οποίοι θεωρούνταν ότι είναι τόσο αυστηροί, που είχαν γραφτεί με αίμα. Αυτή
η παράδοση ότι οι νόμοι του Δράκοντα είναι γραμμένοι με αίμα απλώς απηχεί το γεγονός, την
πρακτική αυτής της εποχής: τις επιγραφές να τις γράφουν με κόκκινο χρώμα είτε είναι επιγραφές

2
Σωστές και οι δύο γραφές του ονόματος: Αλκμαιωνιδών και Αλκμεωνιδών.

– 25 –
γραμμένες σε λευκούς πίνακες, σε λευκώματα, είτε είναι επιγραφές χαραγμένες στην πέτρα, πάλι
τα γράμματα τονίζονται με κόκκινο χρώμα και αυτό το κόκκινο χρώμα θεωρήθηκε ότι είναι αίμα.

Λέγεται ότι ο Δράκων εισήγαγε ένα δικαστήριο Εφετείο, δηλαδή ένα δικαστήριο στο οποίο ένας
καταδικασμένος μπορούσε να απευθυνθεί για να ακυρωθεί η καταδίκη του. Τη νομοθεσία του
Δράκοντα, όπως είπα, τη γνωρίζουμε εν μέρει, διότι οι νόμοι για την ανθρωποκτονία
ξαναγράφτηκαν στα τέλη του 5ου π.Χ. αι. και έχουμε ένα κομμάτι αυτής της επιγραφής.

Σας διαβάζω κάποια αποσπάσματα για να αποκτήσετε μια εικόνα για το πώς είναι γραμμένοι αυτοί
οι νόμοι. Παραδείγματος χάριν, λέει ο Δράκων:

Ακόμα και αν κάποιος σκοτώσει κάποιον όχι από πρόθεση, θα εξοριστεί.

Είναι μια πάρα πολύ σημαντική διάταξη διότι δείχνει ότι σ’ αυτή την πρώιμη εποχή αρχίζουν να
κάνουν διακρίσεις των εγκλημάτων, π.χ. ανθρωποκτονία από πρόθεση, εκ προμελέτης ή κατά
λάθος. Η ποινή είναι η εξορία· όμως αναφέρεται στη συνέχεια ότι οι βασιλείς, δηλαδή ο βασιλεύς,
μπορεί να έχει τη δυνατότητα να κηρύξει ένοχο για ανθρωποκτονία τον ένοχο, δηλαδή αυτόν ο
οποίος κατηγορείται ή εκείνον που σχεδίασε τον φόνο. Βλέπουμε εδώ τις δικαστικές αρμοδιότητες
που έχει ο βασιλεύς. Το αρχαίο κείμενο είναι:

καὶ ἐὰμ μὲ ’κ [π]ρονοί[α]ς [κ]τ[ένει τίς τινα, φεύγ]ε[ν· δ]ικάζεν δὲ τὸς βασιλέας
αἴτι̣ο[ν] φόν̣[ο]· αν κάποιος σκοτώσει κάποιον όχι εκ προθέσεως να εξορισθεί και
οι βασιλείς είναι εκείνοι οι οποίοι θα πάρουν τη δικαστική απόφαση.

Όμως ο νόμος αυτός προβλέπει και αποφάσεις από εφέτες δικαστές, δηλαδή την ύπαρξη ενός
Εφετείου· όμως δεν γνωρίζουμε από ποιους αποτελείται το Εφετείο. Είναι μάλλον απίθανο σ’ αυτή
την πρώιμη εποχή οι εφέτες να είναι μέλη κατώτερων τάξεων, υπάρχει πάντως η δυνατότητα της
συμφιλίωσης. Παραδείγματος χάριν, αν κάποιος σκότωσε χωρίς τη θέλησή του και οι 51 εφέτες
αποφασίσουν ότι σκότωσε χωρίς τη θέλησή του, μπορεί να του επιτρέψουν να επιστρέψει από την
εξορία, αν συμφωνήσουν δέκα μέλη της φατρίας του, οι οποίοι θα επιλεγούν από τους 51 εφέτες –
η λέξη την οποία χρησιμοποιεί το αρχαίο κείμενο είναι «αριστίνδην»– με βάση την υπεροχή τους,
αλλά ουσιαστικά σημαίνει με βάση την οικογένεια στην οποία ανήκουν (ἀρ[ι]στ̣[ίνδεν ℎαιρέσθον).

Αυτή η διάταξη έχει ιδιαίτερη σημασία: πρώτον, για τη χρήση του αριθμού 51. Γιατί 51; Διότι ο
νομοθέτης θέλει να είναι βέβαιος ότι υπάρχει κάποια απόλυτη πλειοψηφία. Επομένως ακόμα και
χωρίς να έχουμε πληροφορίες για ψηφοφορία, το γεγονός ότι οι εφέτες είναι 51 και όχι 50 σημαίνει
ότι γίνονται ψηφοφορίες και ο νομοθέτης θέλει να υπάρξει οπωσδήποτε απόλυτη πλειοψηφία. Το
δεύτερο το οποίο βλέπουμε είναι ότι σε αυτή την πρώιμη εποχή, σε αυτές τις πρώιμες συνθήκες
απέχουμε ακόμα πάρα πολύ από οποιαδήποτε δημοκρατική αρχή, διότι οι εφέτες επιλέγουν τους

– 26 –
φράτορες –τα μέλη δηλαδή της φατρίας που θα αποφασίσουν αν κάποιος θα επιστρέψει από την
εξορία ή όχι– αριστίνδην, δηλαδή με βάση την καταγωγή τους.

Σ’ αυτή την πρώιμη εποχή συγκρούσεις δεν υπάρχουν μόνον μεταξύ των αριστοκρατών για το
ποιος θα κατέχει την εξουσία, θα γίνει στρατιωτικός ηγέτης ή θα απονέμει τη δικαιοσύνη·
συγκρούσεις υπάρχουν και ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς, κυρίως λόγω της
υπερχρέωσης των αγροτών. Η αγροτική παραγωγή είναι σημαντική στην αρχαιότητα, διότι θα
πρέπει ο αγρότης όχι μονάχα να συλλέξει αρκετό καρπό για να τον θρέψει και στις δύσκολες
συνθήκες του χειμώνα, αλλά θα πρέπει να μαζέψει αρκετό καρπό για να μπορεί να τον
χρησιμοποιήσει ως σπορά για την επόμενη σοδειά. Όταν υπάρξει μια φυσική καταστροφή, χαλάζι,
θύελλα, κάποιες δύσκολες συνθήκες, άμα χρειαστεί να πληρώσει κάποιο χρέος, να προικίσει την
κόρη του ή κάτι τέτοιο, μπορεί ο αγρότης, ο μικρός γαιοκτήμονας να βρεθεί σε δύσκολη θέση και
να αναγκασθεί να δανεισθεί από κάποιον πλουσιότερο γαιοκτήμονα καρπό είτε για την τροφή του
είτε για τη σπορά. Είναι υποχρεωμένος αυτόν τον καρπό να τον αποδώσει στο πολλαπλάσιο. Το
πρόβλημα που είχε μια χρονιά, αν το έχει και δεύτερη χρονιά, θα του δυσκολέψει ακόμα
περισσότερο τη ζωή, διότι όχι μόνον δεν θα έχει επαρκή τρόφιμα για τον εαυτό του αλλά θα πρέπει
να πληρώσει και τον τόκο στον μεγάλο γαιοκτήμονα. Πολύ γρήγορα αυτές οι συνθήκες οδηγούν
σε έναν φαύλο κύκλο, οι αγρότες υπερχρεώνονται και αναγκάζονται να υποθηκεύσουν τη γη τους.
Υποθηκεύοντας τη γη και μη μπορώντας να επιστρέψουν αυτά που έχουν δανεισθεί, χάνουν τη γη,
μερικές φορές υποθηκεύουν όχι μόνο τη γη αλλά και το ίδιο τους το σώμα. Γενικά στην αρχαιότητα
όποιος δεν μπορεί να ξεπληρώσει τα χρέη του, γίνεται ο ίδιος ιδιοκτησία εκείνου στον οποίον
χρωστάει· αυτό είναι κάτι το οποίο γνωρίζουμε π.χ. από το πρώιμο δίκαιο στην αρχαία Κρήτη.
Είναι οι λεγόμενοι «κατακείμενοι», είναι εκείνοι οι οποίοι είναι κάτω, τους πατάνε κάτω, είναι
εκείνοι οι οποίοι δεν μπορούν να πληρώσουν τα χρέη τους.

Επομένως, αυτή την εποχή τα μεγάλα προβλήματα στην Αθήνα είναι κυρίως προβλήματα τα οποία
σχετίζονται με δικαστικά θέματα, είναι η ανομία για την οποία κατηγορούνται οι πλούσιοι
γαιοκτήμονες, είναι η απληστία τους, είναι οι στρεβλές δικαστικές αποφάσεις, είναι τα
προβλήματα τα οποία αναφέρει ο Σόλων στα ποιήματά του, αλλά τα γνωρίζουμε και από άλλες
πηγές. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο πρόβλημα το οποίο είναι ο σταδιακός πλουτισμός ανθρώπων
όχι από την εκμετάλλευση της γης, αλλά από άλλες δραστηριότητες, κυρίως από το εμπόριο. Και
το ερώτημα είναι: αυτοί οι έμποροι οι οποίοι αποκτούν σημαντική περιουσία, αλλά δεν έχουν γη
πώς θα μπορέσουν να αποτελέσουν κι αυτοί παράγοντα της πολιτικής, παρά το γεγονός ότι δεν
ανήκουν στις παραδοσιακές οικογένειες οι οποίες έχουν την ιδιοκτησία της γης. Αυτή είναι η
κατάσταση γύρω στο 600 π.Χ.· είναι μια κατάσταση εκρηκτική στην Αθήνα, διότι έχουμε
πολύπλευρες, πολυσχιδείς συγκρούσεις ανάμεσα και στις κατώτερες τάξεις και τις ανώτερες τάξεις
αλλά και μέσα στον κύκλο των αριστοκρατικών οικογενειών. Η κατάσταση είναι τόσο εκρηκτική,

– 27 –
που το 594 π.Χ. οι Αθηναίοι αποφασίζουν στην Εκκλησία του Δήμου να εκλέξουν έναν διαλλακτή,
κάποιον ο οποίος θα τους συμφιλιώσει, έναν νομοθέτη στον οποίον δίνουν το αξίωμα του άρχοντα.
Αυτός ο διαλλακτής και νομοθέτης είναι ο Σόλων και τη νομοθεσία του και τις μεταρρυθμίσεις
του θα τις δούμε στο επόμενο μάθημα.

V2.2.3 Σόλων, Μέρος Α΄ (11')

https://youtu.be/LCM3ARA1fDs

Αν είχαμε μία μηχανή του χρόνου και πηγαίναμε στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αι. και συναντούσαμε
κάποιον Αθηναίο και τον ρωτούσαμε: πες μας βρε παιδί μου ποιος ίδρυσε τη δημοκρατία, το
πολίτευμά σας, το πιθανότερο είναι ότι θα μας έλεγε ότι την ίδρυσε είτε ο Θησέας είτε ο Σόλων.
Ο Θησέας, ο μυθικός βασιλιάς της Αθήνας, στον οποίο αποδίδεται και ο συνοικισμός, δηλαδή η
ένωση των διαφόρων κοινοτήτων της Αττικής σε μία πόλη. Το πιο πιθανό ήταν να έλεγε ότι την
αθηναϊκή δημοκρατία την ίδρυσε ο Σόλων. Φυσικά, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ο Σόλων δεν
έχει καμιά σχέση με το δημοκρατικό πολίτευμα, αν και οι μεταρρυθμίσεις του αποτελούν ένα
γενναίο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.

Για ποιον λόγο αποδίδουν στον Σόλωνα τη δημιουργία της δημοκρατίας; Πάρα πολύ απλά επειδή
στην αρχαιότητα γενικά φοβούνται πάντοτε τις αιφνίδιες αλλαγές και τις μεταρρυθμίσεις.
«Νεώτερα ποιείν», κάνω κάτι καινούργιο, σημαίνει κάνω φασαρία, δημιουργώ προβλήματα, είμαι
ταραξίας. Για τον λόγο αυτό ακόμα και όταν έκαναν μεταρρυθμίσεις οι ίδιοι, προσπαθούσαν να
τις παρουσιάσουν ως επαναφορά θεσμών οι οποίοι υπήρχαν πολύ παλιότερα. Έτσι πολλοί θεσμοί
οι οποίοι δημιουργήθηκαν αργότερα στην αθηναϊκή ιστορία παρουσιάστηκαν, από εκείνους οι
οποίοι τους εισήγαγαν, ως επαναφορά αρχαίων νόμων τους οποίους είχε εισαγάγει, τους οποίους
είχε θεσπίσει ο Σόλων. Γι’ αυτό τον λόγο είναι πάρα πολύ δύσκολο να κάνουμε διάκριση ανάμεσα
σε αυτά τα οποία ο Σόλων εισήγαγε με τη νομοθεσία του και αυτά τα οποία αργότερα απέδωσαν
στη νομοθεσία του. Πάντως, τουλάχιστον στην περίπτωση του Σόλωνα έχουμε κάποια
αποσπάσματα από τα ποιήματά του. Είχε γράψει χιλιάδες στίχους, αλλά σώζονται γύρω στους 300,
οι οποίοι όμως μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για το πολιτικό του πρόγραμμα –ας το πούμε–,
για τις κοινωνικές του μεταρρυθμίσεις.

Ο Σόλων από πολλές πλευρές είναι ένας τυπικός αριστοκράτης. Η καταγωγή του είναι από την
παλιά βασιλική οικογένεια της Αθήνας, από των γένος των Μεδοντιδών, ο ίδιος όμως ήταν μάλλον
μέτριας περιουσιακής κατάστασης, δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσιος, για μεγάλο διάστημα είχε
ξενιτευτεί από την Αθήνα και είχε απασχοληθεί ως έμπορος, κάτι που αυτή την εποχή σημαίνει ότι
είχε τη δυνατότητα να ταξιδέψει και να γνωρίσει και τα πολιτεύματα, την πολιτική κατάσταση σε
άλλες περιοχές.

– 28 –
Οι τυπικές δραστηριότητες ενός αριστοκράτη αυτή την εποχή είναι να είναι στρατιωτικός ηγέτης,
να προσπαθεί να καταλάβει την εξουσία ως τύραννος, να γίνεται μερικές φορές ιδρυτής μιας
αποικίας ως κτίστης ή να προσφέρει στην πατρίδα του τις υπηρεσίες του ως νομοθέτης, δηλαδή ως
ένας άνθρωπος στον οποίο οι πολίτες αναθέτουν έκτακτες εξουσίες για περιορισμένο διάστημα για
να εισαγάγει νέους νόμους. Γνωρίζουμε αρκετά μέλη της αριστοκρατίας με τέτοιες
δραστηριότητες όπως ο Πιττακός ο Μυτιληναίος ή ο Θαλήτας στη Γόρτυνα της Κρήτης· μια
περισσότερο μυθική, θρυλική μορφή είναι του Λυκούργου στη Σπάρτη.

Αναφέρθηκα στο προηγούμενο μάθημα στα βασικά κοινωνικά προβλήματα που υπάρχουν στην
Αθήνα την εποχή που ο Σόλων εκλέγεται στο αξίωμα, μάλλον στην ιδιότητα του νομοθέτη για να
εισαγάγει νέους νόμους. Τα προβλήματα αυτά είναι η υπερχρέωση μεγάλης μερίδας του
πληθυσμού, είναι η απώλεια της γης ακριβώς σαν αποτέλεσμα της υπερχρέωσης (μη μπορώντας
να εξοφλήσουν τα χρέη τους στους μεγάλους γαιοκτήμονες χάνουν την υποθηκευμένη τους γη)
και είναι για ορισμένους η απώλεια της ελευθερίας τους. Γι’ αυτόν τον λόγο πολλοί Αθηναίοι
έχουν πουληθεί ως δούλοι έξω από την Αθήνα και άλλοι έχουν φύγει από την πόλη τους ως
εξόριστοι.

Όπως είπα, ο Σόλων είναι Μεδοντίδης, δηλαδή ανήκει σε μια πάρα πολύ αριστοκρατική οικογένεια
και στα ποιήματά του αναφέρεται στα προβλήματα τα οποία αυτή την εποχή μαστίζουν την Αθήνα.
Κατηγορεί τους συμπολίτες του, κυρίως τα μέλη της αριστοκρατίας για απληστία –είναι οι μεγάλοι
γαιοκτήμονες οι οποίοι είναι η βασική αιτία για την υπερχρέωση των μικρών αγροτών–, για την
αδικία, πάλι καταφέρεται κατά των αριστοκρατών οι οποίοι είναι εκείνοι οι οποίοι διαχειρίζονται
τη δικαιοσύνη. Δεν αναφέρεται σε πολιτικά ζητήματα και αυτό είναι σημαντικό για να
κατανοήσουμε τη νομοθεσία του Σόλωνα. Πολιτικό του σύνθημα δεν είναι ούτε η ισονομία ή κάτι
το οποίο να σχετίζεται με την πολιτική οργάνωση. Πολιτικό του σύνθημα είναι η ευνομία, μια
ευνομούμενη πολιτεία, μια πολιτεία η οποία έχει καλούς νόμους και στην οποία υπάρχει καλή
διαχείριση της δικαιοσύνης. Η βασική θεά την οποία επικαλείται στα ποιήματά του, η βασική
θεότητα δεν είναι ο Δίας, δεν είναι η Αθηνά, αλλά είναι η Δίκη. Επομένως βλέπουμε ένα ιδιαίτερο
ενδιαφέρον στην περίπτωση του Σόλωνα σε θέματα δικαιοσύνης. Και όντως πολλές από τις
διατάξεις της νομοθεσίας του αφορούν σε τέτοια θέματα, π.χ. τι γίνεται αν ένα δέντρο βρίσκεται
στα όρια ανάμεσα σε δύο οικόπεδα; Ποιος είναι εκείνος που θα πάρει τους καρπούς αν τα κλαδιά
του πέφτουν στο οικόπεδο του ενός, αλλά οι ρίζες βρίσκονται στο οικόπεδο κάποιου άλλου; Πώς
υδρεύεται κανένας, πώς χρησιμοποιεί το νερό; Είναι πράγματα τα οποία μπορούν να οδηγήσουν
σε διαμάχες.

Ωστόσο υπάρχουν και βασικές, ουσιαστικές κοινωνικές διαμάχες και συγκρούσεις με τις οποίες
ασχολείται. Ο Σόλων διαπιστώνει μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο βασικές κατηγορίες πολιτών:
από τη μία πλευρά είναι οι αστοί τους οποίους αποκαλεί αγαθούς –όχι επειδή είναι καλοί άνθρωποι,

– 29 –
αλλά επειδή ανήκουν σε καλές οικογένειες– ή εσθλούς – είναι τα μέλη των αριστοκρατικών,
ένδοξων οικογενειών. Από την άλλη πλευρά είναι ο εξαθλιωμένος πληθυσμός της Αθήνας, είναι
οι πενιχροί, εκείνοι που έχουν λίγα χρήματα, λίγη περιουσία· είναι οι κακοί – πάλι όχι άτομα κακού
χαρακτήρα, αλλά εκείνοι οι οποίοι ανήκουν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις· είναι ο δήμος.
Επίσης, αναφέρεται στο γεγονός ότι πολλοί Αθηναίοι έχουν χάσει την ελευθερία τους και έχουν
πουληθεί ως δούλοι.

Όπως είπα στο προηγούμενο μάθημα, ο Σόλων εκλέγεται ως Άρχων το 594 π.Χ. από την Εκκλησία
του Δήμου. Και αυτό ίσως είναι μια έμμεση μαρτυρία ότι αυτή την πρώιμη εποχή οι άρχοντες δεν
εκλέγονται από τον Άρειο Πάγο, αλλά από την Εκκλησία. Και είναι μάλλον αρκετά πιθανό,
δεδομένου ότι, όπως έχω πει σε άλλο μάθημα, η Εκκλησία του Δήμου αποτελεί ταυτοχρόνως και
εκκλησία του στρατεύσιμου πληθυσμού, και είναι μια πάγια αρχή αρχαίων πολιτευμάτων οι
στρατιώτες να είναι εκείνοι οι οποίοι εκλέγουν και τους αξιωματικούς τους. Εκλέγεται ως Άρχων
αλλά με την ιδιότητα του διαλλακτή και του νομοθέτη.

Οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δεν αναφέρονται στο πολίτευμα, αλλά αναφέρονται
στις κοινωνικές συνθήκες, την κοινωνική ανισότητα και τα μεγάλα προβλήματα που επικρατούσαν
επί δεκαετίες στην πόλη του.

Ένα μεγάλο πρόβλημα, όπως είπα προηγουμένως, είναι η υπερχρέωση. Δεν προχωράει μάλλον σε
πλήρη κατάργηση των χρεών, αν και ο Αριστοτέλης μιλάει για «χρεών αποκοπή», δηλαδή για
κατάργηση των χρεών. Είναι αρκετά πιθανότερο να προχώρησε απλώς σε μείωση του χρέους. Με
ποιον τρόπο; Δίνοντας τη δυνατότητα στους χρεώστες να πληρώσουν τα χρέη τους με ένα νέο,
υποτιμημένο νόμισμα. Γιατί ο Σόλων εισάγει και νέο νόμισμα το οποίο είναι μικρότερης αξίας από
το προηγούμενο. Αυτό όμως δεν είναι βέβαιο. Απλώς προσπαθούμε να συνδέσουμε δύο
αντιφατικές πληροφορίες· η μία είναι της πλήρους αποκοπής χρεών και η άλλη είναι της εισαγωγής
νέου νομίσματος. Αυτό το οποίο κάνει, με βεβαιότητα, είναι ότι απελευθερώνει τους Αθηναίους
πολίτες οι οποίοι είχαν χάσει την ελευθερία τους εξαιτίας των χρεών. Επίσης φροντίζει για την
επιστροφή των εξορίστων, οι οποίοι πάλι είχαν φύγει από την Αθήνα ακριβώς λόγω των χρεών
τους.

Αυτό το οποίο δεν κάνει είναι να ακολουθήσει ένα αίτημα του ακτήμονα πληθυσμού, των θητών
και των άλλων οι οποίοι δεν είχαν έγγειο ιδιοκτησία, αναδιανομής γης. Το γεγονός ότι υπάρχει ένα
αίτημα αναδιανομής γης έχει σημασία. Μπορεί να μην το εφαρμόζει ο Σόλων, αλλά οι Αθηναίοι
οι οποίοι ζητούν αναδιανομή γης από κάπου το έχουν ακούσει, από κάπου το έχουν μάθει, κάπου
γνωρίζουν ότι υπάρχει η δυνατότητα η γη να κατανέμεται σε ίσους κλήρους. Πού έγινε αυτό; Ίσως
να έγινε στις αποικίες. Όταν ιδρύεται μια νέα πόλη, οι κάτοικοι παίρνουν ένα ίσο κομμάτι γης ή
μάλλον ένα κομμάτι γης το οποίο είναι ισότιμο στην παραγωγή με κάποιο άλλο, με κλήρωση, γι’

– 30 –
αυτόν τον λόγο λέγονται κλήροι· είναι ίσα κομμάτια γης. Ενδέχεται κάτι τέτοιο να εφαρμόστηκε
σε διάφορες άλλες πόλεις, π.χ. στην Κρήτη σε κάποια αναδιοργάνωση του πολιτεύματος· να έγιναν
όλα τα δημόσια εδάφη κοινή ιδιοκτησία και να δόθηκαν στα μέλη της κοινότητας που είχαν
στρατιωτικές υποχρεώσεις ως κλήροι. Δεν το ξέρουμε, αλλά έμμεσα η ίδια η ύπαρξη του αιτήματος
«ξαναμοίρασε τη γη» είναι μια ένδειξη ότι κάπου αυτό μπορεί να είχε γίνει. Και αυτό το λέω διότι
πολλές φορές συγκεντρώνουμε την προσοχή μας στην Αθήνα σαν να είναι η μόνη πόλη στην οποία
έχουμε πολιτικές εξελίξεις. Δεν είναι έτσι τα πράγματα. Εν πάση περιπτώσει, ο Σόλων δεν
ικανοποιεί αυτό το αίτημα· ωστόσο, δίνει τη δυνατότητα σε εκείνους που δεν έχουν γη να
αποκτήσουν μέσω άλλων δυνατοτήτων πλουτισμού, ιδίως δίνοντας δυνατότητες σε άτομα τα οποία
ασκούν εμπορικές δραστηριότητες να έχουν και έναν πολιτικό λόγο.

V2.2.4 Σόλων, μέρος B΄ (12')

https://youtu.be/eUF-HJZS_dc

Η βασική πολιτική ή πολιτειακή μεταρρύθμιση του Σόλωνα είναι η χρήση των παλιών τελών ή
τιμημάτων, δηλαδή του χωρισμού των Αθηναίων σε κατηγορίες ανάλογα με το εισόδημά τους, ως
τη βάση για την άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων. Όπως είπα σε προηγούμενο μάθημα, αυτή την
εποχή οι Αθηναίοι χωρίζονται σε τέσσερα τιμήματα ή τέλη, σε τέσσερις τάξεις με βάση το
εισόδημά τους – τους θήτες, τους ζευγίτες, τους ιππείς και τους πεντακοσιομέδιμνους· ενδέχεται
την τέταρτη κατηγορία, το τέταρτο τέλος ή τίμημα να το εισήγαγε ο Σόλων, δηλαδή να μην
υπήρχαν οι πεντακοσιομέδιμνοι πριν από τις μεταρρυθμίσεις του και να τους δημιουργεί εκείνος.
Είναι κάτι το οποίο δεν το γνωρίζουμε και, όπως είπα σε άλλο μάθημα, αυτή η υπόθεση στηρίζεται
στο γεγονός ότι οι πεντακοσιομέδιμνοι έχουν ένα όνομα που διαφέρει από τα ονόματα των άλλων
τριών τιμημάτων. Αυτό το οποίο κάνει ο Σόλων είναι να δίνει νέες δυνατότητες πολιτικής
συμμετοχής σε όλους τους Αθηναίους πολίτες.

Πρώτον, δίνει τη δυνατότητα στους θήτες, δηλαδή στην κατώτατη τάξη, στους ακτήμονες, σε
εκείνους που έχουν λιγότερο εισόδημα από 200 μεδίμνους να αποτελούν μέλη της Εκκλησίας του
Δήμου, παρά το γεγονός ότι δεν μπορούν να στρατευθούν ως οπλίτες. Κατά πάσα πιθανότητα δίνει
τη δυνατότητα στους ζευγίτες, στη δεύτερη από κάτω εισοδηματική κατηγορία τη δυνατότητα να
αναλαμβάνουν κάποια κατώτερα αξιώματα· δίνει την ίδια δυνατότητα και στους ιππείς· αλλά τα
ανώτατα αξιώματα των Εννέα Αρχόντων, αυτά αποτελούν ακόμα προνόμιο των
πεντακοσιομεδίμνων. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα συμμετοχής στην εξουσία και
πλουσίων ανθρώπων οι οποίοι δεν είναι αριστοκράτες. Πεντακοσιομέδιμνοι δεν είναι μόνον
εκείνοι οι οποίοι έχουν κτήματα μεγάλης παραγωγής αλλά και όσοι έχουν αντίστοιχη περιουσία
με τους 500 μεδίμνους, δηλαδή πλούσιοι έμποροι, ιδιοκτήτες εργαστηρίων, ιδιοκτήτες δούλων,
άτομα τα οποία ασκούν ήδη αυτή την πρώιμη εποχή τραπεζικές δραστηριότητες. Αυτοί, με βάση

– 31 –
το εισόδημά τους, χωρίς να ανήκουν σε κάποια αριστοκρατική οικογένεια, όπως παλιότερα,
μπορούν πλέον να γίνουν μέλη του συμβουλίου των Εννέα Αρχόντων και, μέσω αυτού, να γίνουν
μετά Αρεοπαγίτες, δηλαδή μέλη της Βουλής. Αυτό είναι μια εξαιρετικά σημαντική μεταρρύθμιση.
Σημαίνει το τέλος της αριστοκρατίας. Μπορεί να συνεχίζουν πολλές αριστοκρατικές οικογένειες
να έχουν στην πράξη μεγάλη δύναμη, αλλά δεν την έχουν με βάση το πολίτευμα. Με βάση το
πολίτευμα οποιοσδήποτε μπορεί να αποκτήσει μεγάλη περιουσία, μπορεί θεωρητικά να εκλεγεί σε
κάποιο αξίωμα.

Πώς γίνεται η εκλογή; Κατά πάσα πιθανότητα οι φυλές εξέλεγαν, μάλλον προσδιόριζαν έναν
αριθμό υποψηφίων οι οποίοι εκλέγονταν, επικυρώνονταν από την Εκκλησία του Δήμου και στη
συνέχεια τα άτομα, τα οποία είχαν προεκλεγεί από τον δήμο ως υποψήφιοι, εκλέγονταν με την
εφαρμογή μιας κλήρωσης. Είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που συνδυάζει την εκλογή ατόμων τα
οποία έχουν τις αντίστοιχες προϋποθέσεις, με την κλήρωση.

Λέγεται ότι ο Σόλων ιδρύει και μια Βουλή Τετρακοσίων. Η Αθήνα, όπως ξέρουμε, αποτελείται
από 4 φυλές και, σύμφωνα με αυτή την παράδοση, ο Σόλων δημιουργεί μια βουλή, δεύτερη βουλή,
δίπλα στη Βουλή του Αρείου Πάγου, η οποία αποτελείται από 400 βουλευτές, 100 από κάθε φυλή.
Προσωπικά θεωρώ αυτή τη μεταρρύθμιση εξαιρετικά αμφίβολη για έναν πάρα πολύ απλό λόγο: η
Βουλή του Αρείου Πάγου θα είχε ήδη τουλάχιστον 300-400 μέλη. Σκεφτείτε ότι αν η Βουλή του
Αρείου Πάγου αποτελείται από τέως αξιωματούχους, κάθε χρονιά μπαίνουν στον Άρειο Πάγο
εννέα νέα μέλη· σε δέκα χρόνια 90· σε τριάντα χρόνια έχουν γίνει 270· πολλοί απ’ αυτούς θα
πεθάνουν, αλλά εν πάση περιπτώσει ο Άρειος Πάγος είναι ήδη αυτή την εποχή ένα σώμα που
αποτελείται από κάμποσες εκατοντάδες ανθρώπων. Αν σε αυτούς τους 300 περίπου Αρεοπαγίτες
προσθέσουμε και 400 βουλευτές, αυτό σημαίνει ότι έχουμε στην Αθήνα 700 άτομα τα οποία σε
καθημερινή βάση ασχολούνται με την πολιτική. Για την περίοδο του πρώιμου 6ου π.Χ. αι. αυτό το
θεωρώ μάλλον απίθανο και είναι πολύ πιθανότερο η Βουλή των 400 του Σόλωνα να αποτελεί μια
επινόηση ολιγαρχών του τέλους του 5ου π.Χ. αι. που ήθελαν να εισαγάγουν ένα τέτοιο όργανο
νομοθετικής εξουσίας και το παρουσιάζουν ως επανάληψη μιας μεταρρύθμισης του Σόλωνα.

Εξίσου αμφίβολη είναι η δημιουργία από τον Σόλωνα ενός λαϊκού δικαστηρίου που εκδικάζει
εφέσεις με συμμετοχή ακόμα και των θητών, δηλαδή όλων των πολιτών της Αθήνας ακόμα και
των μελών της κατώτερης τάξης. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Σόλων δημιουργεί ένα δικαστήριο
το οποίο μπορεί να αποτελείται από μέχρι και 6.000 μέλη, την Ηλιαία. Αυτό το λαϊκό δικαστήριο
εκδικάζει εφέσεις, δηλαδή μπορεί να ακυρώσει δικαστικές αποφάσεις τις οποίες έχουν πάρει οι
άρχοντες. Αυτό το οποίο είναι πιθανό είναι όντως ο Σόλων να έχει εισαγάγει το δικαίωμα ή να έχει
διευρύνει το δικαίωμα της προσφυγής κατά των δικαστικών αποφάσεων. Η έφεση είναι κάτι το
οποίο υπάρχει ήδη από τη νομοθεσία του Δράκοντα, αλλά είναι προνόμιο των βασιλέων, τώρα
όμως μπορεί να γίνει μία διαδικασία στην οποία συμμετέχουν οι πολίτες. Είναι όμως αμφίβολο να

– 32 –
έχει εισαγάγει δικαστήρια ενόρκων με 6.000 [μέλη]. Υπάρχει μια άλλη πιθανή εξήγηση. Έξι
χιλιάδες άνδρες είναι το μίνιμουμ, ο απαιτούμενος αριθμός απαρτίας για την Εκκλησία του Δήμου.
Ενδέχεται επομένως αυτό που οι μεταγενέστερες πηγές θεωρούν ότι είναι ένα λαϊκό δικαστήριο,
να μην είναι τίποτα άλλο από την ίδια την Εκκλησία του Δήμου η οποία λειτουργεί ως δικαστήριο
που εκδικάζει εφέσεις για σοβαρά αδικήματα. Αλλά αυτό επίσης αποτελεί μία υπόθεση· ενδέχεται
το δικαίωμα της προσφυγής να μην ανατίθεται από τον Σόλωνα στη συνέλευση του λαού, στην
Εκκλησία του Δήμου, αλλά και αυτό να είναι μια μεταρρύθμιση η οποία δεν οφείλεται στον
Σόλωνα, αλλά εισήχθη πολύ αργότερα.

Με ακούτε πολλές φορές να λέω δεν ξέρουμε, δεν ξέρουμε, δεν ξέρουμε. Είναι καλό να λέγεται
αυτό διότι η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν πάρα πολλές ασάφειες για τις μεταρρυθμίσεις του
Σόλωνα.

Κάτι άλλο το οποίο όμως φαίνεται να είναι μεταρρύθμιση του Σόλωνα είναι το γεγονός ότι δίνει
το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη όχι μόνο σε εκείνους που το είχαν χάσει λόγω χρεών αλλά και
σε όσους ξένους έρχονταν να εγκατασταθούν μόνιμα στην Αθήνα μαζί με το επάγγελμά τους, με
την τέχνη τους. Αυτό έχει τεράστια σημασία όχι μόνο γιατί διευρύνεται το σώμα των Αθηναίων
πολιτών, αλλά έχει σημασία διότι αναζωογονεί και την αθηναϊκή οικονομία. Δίνει τη δυνατότητα
π.χ. σε παραγωγούς αγγείων να εγκατασταθούν στην Αθήνα. Η Αθήνα γίνεται ένα από τα
μεγαλύτερα κέντρα παραγωγής κεραμικής η οποία εξάγεται στην Ιταλία και σε άλλες περιοχές,
και αυτό αναζωογονεί την οικονομία.

Μια άλλη μεταρρύθμιση του Σόλωνα, η οποία αποβλέπει ακριβώς στο να οδηγήσει τον πληθυσμό
πέρα από την άσκηση αγροτικών εργασιών, είναι το γεγονός ότι υποχρεώνει τους πατεράδες να
μάθουν στα παιδιά τους μια τέχνη, ένα επάγγελμα. Αν δεν το κάνουν τότε τα παιδιά δεν είναι
υποχρεωμένα να στηρίξουν τους γονείς τους όταν είναι ηλικιωμένοι, διότι οι γονείς δεν τους
πρόσφεραν τις δυνατότητες να ασκήσουν ένα επάγγελμα.

Παίρνει και άλλα μέτρα, μερικά οικονομικής σημασίας, π.χ. απαγορεύει την εξαγωγή σιτηρών και
αυτό το κάνει για να εμποδίσει την κερδοσκοπία των μεγάλων γαιοκτημόνων· είναι υποχρεωμένοι
να πουλήσουν το σιτάρι τους στην Αθήνα, επομένως οι τιμές καθορίζονται μόνο από την εγχώρια
αγορά· και επιτρέπει μονάχα την εξαγωγή λαδιού, που επίσης είναι μία μεταρρύθμιση που ενισχύει
το εμπόριο· διότι εξαγωγή λαδιού δεν σημαίνει μόνο κέρδος για εκείνους οι οποίοι παράγουν λάδι,
σημαίνει κέρδος και για εκείνους οι οποίοι κατασκευάζουν αμφορείς, δηλαδή τα αγγεία στα οποία
θα τοποθετηθεί το λάδι και θα εξαχθεί μετά σε άλλες περιοχές.

– 33 –
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δεν είναι ακραίες, το γράφει ο ίδιος σε ένα ποίημά του, είναι
μεταρρυθμίσεις οι οποίες προσπαθούν να ικανοποιήσουν τους πάντες, αλλά τελικά δεν
ικανοποιούν κανένα.

Σας διαβάζω ένα απόσπασμα από ένα ποίημά του:

Έδωσα στον λαό την εξουσία που άρμοζε
Χωρίς να πειράξω την αξιοσύνη του
Ούτε να την απλώσω υπερβολικά.
Όσο για κείνους που κρατούσαν την εξουσία
Και έλαμπαν με τον πλούτο τους
Φρόντισα να μην υποφέρουν από τίποτα
Που να είναι αντίθετο προς τη δικαιοσύνη.
Και πάνω από τους πρώτους και πάνω από τους άλλους
Άπλωσα την προστασία μιας δυνατής ασπίδας
Και δεν επέτρεψα σε καμιά από τις δυο παρατάξεις
Να θριαμβεύσει αντίθετα προς τη δικαιοσύνη.
Έγραψα τους νόμους μου για τον πλούσιο και για τον φτωχό
Ορίζοντας για τον καθένα ένα σωστό και δίκαιο κανόνα.
Ανάμεσα στα δύο πολεμικά μέτωπα,
στάθηκα σαν αξεπέραστο όριο.

Αυτό το οποίο επιδιώκει ο Σόλων δεν είναι να δώσει υπέρμετρη δύναμη σε κάποιους, αδικώντας
άλλους, αλλά να εφαρμόσει αυτή την αρχή της ευνομίας. Μην ξεχνάμε ότι ακριβώς αυτή την εποχή
δημιουργείται και ένα ρητό το οποίο αργότερα αποδίδεται στους Επτά Σοφούς της αρχαιότητας,
το «παν μέτρον άριστον», η μετρημένη συμπεριφορά είναι η καλύτερη.

Ωστόσο, η νομοθεσία του Σόλωνα, παρά το γεγονός ότι μακροπρόθεσμα έγινε δεκτή, στην αρχή
δημιούργησε προβλήματα διότι όλοι έμειναν δυσαρεστημένοι. Οι γαιοκτήμονες που είχαν δανείσει
επειδή δεν εισέπραξαν όλα τα χρέη, οι ακτήμονες επειδή δεν έκανε αναδιανομή της γης, τα μέλη
των αριστοκρατικών οικογενειών επειδή έπρεπε πλέον να παραχωρήσουν κάποια δικαιώματα
στους πλούσιους, οι πλούσιοι επειδή συνέχισαν να υπάρχουν προνόμια για τις αριστοκρατικές
οικογένειες. Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα αποτελούν μία επανάσταση αυτή την εποχή,
κυρίως λόγω της εισαγωγής του τιμοκρατικού πολιτεύματος, δηλαδή της άσκησης της εξουσίας
με βάση όχι την κληρονομιά, όχι την οικογένεια στην οποία ανήκει κανένας αλλά σε τελευταία
ανάλυση τη δυνατότητά του να αποκτήσει πλούτο – την αξία του.

– 34 –
– 35 –
 2.3. Η πρώτη αθηναϊκή δημοκρατία

V2.3.1 Ο Πεισίστρατος και οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (15')

https://youtu.be/D1PJXKdiKOk

Πώς φτάσαμε στην εισαγωγή ενός δημοκρατικού πολιτεύματος; Μετά τις μεταρρυθμίσεις του
Σόλωνα, που –επαναλαμβάνω– δεν εισάγουν δημοκρατικό αλλά τιμοκρατικό πολίτευμα, ένα
πολίτευμα στο οποίο η πολιτική εξουσία εξαρτάται από το ύψος της περιουσίας, ακολούθησε
αρχικά αναρχία. Για κάποιο διάστημα δεν μπορούσε να εκλεγεί τακτικά ένας άρχοντας, υπήρχαν
διαμάχες ανάμεσα σε τρεις παρατάξεις, σύμφωνα με τις μεταγενέστερες πηγές· τρεις παρατάξεις
οι οποίες προσδιορίζονται με γεωγραφικά κριτήρια:

 Είναι οι πεδιείς, εκείνοι οι οποίο ζουν στην πεδιάδα και κάποιοι ερευνητές θεωρούν ότι είναι
οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και εκείνοι που εξαρτώνται απ’ αυτούς·
 είναι οι παράλιοι, εκείνοι που ζουν στην παραλία και κάποιοι ερευνητές τους ταυτίζουν με
τους εμπόρους·
 και είναι οι διάκριοι, οι κάτοικοι των λόφων, ο φτωχότερος πληθυσμός της Αττικής.

Αυτές οι θεωρίες δεν νομίζω να έχουν κάποια βάση στην πραγματικότητα. Είναι γεωγραφικές
διαιρέσεις οι οποίες σχετίζονται περισσότερο με την επίδραση την οποία έχουν συγκεκριμένα γένη
ή αριστοκρατικές οικογένειες σε αυτές τις περιοχές, παρά ότι έχουν σχέση με κάποιες κοινωνικές
διαφορές. Μέλη των αριστοκρατικών οικογενειών συνεχίζουν να βρίσκονται σε αντίθεση για την
άσκηση της εξουσίας, παρά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, και αυτό οδηγεί στην εγκαθίδρυση
ενός τυραννικού καθεστώτος, δηλαδή ενός καθεστώτος μοναρχικού, στο οποίο εκείνος ο οποίος
ασκεί την εξουσία μόνος του δεν κατέχει ένα από τα αξιώματα που προβλέπει το πολίτευμα. Τον
6ο π.Χ. αι., από το 546 και μετά, την εξουσία ασκεί στην Αθήνα ο Πεισίστρατος, μέλος μιας τέτοιας
αριστοκρατικής οικογένειας.

Αν ρωτούσε κανένας τους Αθηναίους ποιος επέφερε την ανατροπή της τυραννίδας του
Πεισιστράτου, και αργότερα των γιων του, θα έπαιρνε απ’ όλους την ίδια απάντηση: ότι εκείνοι οι
οποίοι ανέτρεψαν το τυραννικό καθεστώς και έφεραν τη δημοκρατία ήταν οι δολοφόνοι του
τυράννου [εικ. 02:58 Οι τυραννοκτόνοι: Αρμόδιος και Αριστογείτων], οι απόγονοι των οποίων, ακόμα και
μέχρι τα χρόνια της ρωμαιοκρατίας, είχαν το τιμητικό δικαίωμα να σιτίζονται στο πρυτανείο,
δηλαδή μαζί με τους βουλευτές, ως τιμητική διάκριση. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με την
πραγματικότητα. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι τυραννοκτόνοι, ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων,
δεν σκότωσαν τον τύραννο, αλλά τον αδελφό του, και δεν τον σκότωσαν για πολιτικούς λόγους,
αλλά για προσωπικούς λόγους. Ορισμένοι μελετητές επηρεασμένοι περισσότερο από σύγχρονα
ερμηνευτικά μοντέλα, παρά από αυτά τα οποία μας λένε οι πηγές, αποδίδουν την εισαγωγή του

– 36 –
δημοκρατικού πολιτεύματος σε έναν άνθρωπο για τον οποίο είναι πάρα πολύ λίγα πράγματα
γνωστά, για κάποιον Κλεισθένη. Η έλλειψη γνώσεων για την προσωπικότητά του οδήγησε συχνά
τους ερευνητές στο να προσπαθήσουν να αναγνωρίσουν κάποιες θεωρητικές αρχές στις
μεταρρυθμίσεις του. Πρόσφατα ευρήματα και νέες έρευνες όμως διαφοροποιούν αυτήν την εικόνα
και προσωπικά πιστεύω ότι ο Κλεισθένης δεν είχε κατά νου κάποιο συγκεκριμένο θεωρητικό
μοντέλο δημοκρατίας, αλλά η εισαγωγή του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι μάλλον ένα
επεισόδιο της μακρόχρονης παραδοσιακής σύγκρουσης που χαρακτηρίζει το σύνολο της αρχαϊκής
περιόδου, που είναι ο αγώνας των εκπροσώπων αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών για
την εξουσία.

Από το 546 π.Χ. περίπου, η Αθήνα βρισκόταν υπό την κυριαρχία ενός πολύ προικισμένου μέλους
της παλαιάς, παραδοσιακής αριστοκρατίας, του Πεισιστράτου, ο οποίος, εν μέρει με τη βοήθεια
μισθοφόρων, εν μέρει με τη συναίνεση κάποιων μελών από άλλες αριστοκρατικές οικογένειες και
εν μέρει με την υποστήριξη του φτωχού αγροτικού πληθυσμού της Αττικής, κατόρθωσε να
καταλάβει την Ακρόπολη και να κυβερνήσει την πόλη ως τύραννος για είκοσι περίπου χρόνια. Η
διακυβέρνηση του Πεισιστράτου δεν είχε καμία απολύτως νομιμότητα, με την έννοια ότι ο
Πεισίστρατος δεν είναι εκλεγμένος ούτε από την Εκκλησία του Δήμου ούτε από τον Άρειο Πάγο.
Δεν ασκεί κάποιο συγκεκριμένο αξίωμα που να προβλέπεται από το αθηναϊκό πολίτευμα, απλώς
ασκούσε την εξουσία με βάση κυρίως τη δύναμη την οποία είχε, και [τη] στρατιωτική δύναμη.

Ο Πεισίστρατος ήταν αρκετά δημοφιλής επειδή κατόρθωσε να επεκτείνει την αθηναϊκή

επικράτεια, επειδή ξόδεψε πολλά χρήματα σε ένα εκτενές οικοδομικό πρόγραμμα, π.χ. είναι
εκείνος ο οποίος έφερε νερό στο κέντρο της Αθήνας κατασκευάζοντας την Εννεάκρουνο, μία
κρήνη [εικ. 01:14]. Ακολούθησε επιτυχημένη οικονομική πολιτική για την ενίσχυση των
μικρομεσαίων αγροτών και επίσης ήταν εκείνος ο οποίος ακολούθησε μια επιτυχημένη πολιτιστική
πολιτική, είναι ο πρώτος ο οποίος έκτισε έναν μεγαλοπρεπή ναό στην Ακρόπολη.

Κατά τη διάρκεια της τυραννίδος του Πεισιστράτου, το πολίτευμα συνέχισε να λειτουργεί

κανονικά, δηλαδή συνέχισαν να εκλέγονται οι Εννέα Άρχοντες, ο Άρειος Πάγος συνέχισε να
εκπληρώνει τη λειτουργία του ως βουλή. Μια επιγραφή [εικ. 01:58], που βρέθηκε το 1939, μας δίνει
τα ονόματα ορισμένων αξιωματούχων του Πεισιστράτου αμέσως μετά τον θάνατό του. Αμέσως
μετά τον θάνατό του, την εξουσία κατέλαβαν τα τρία του παιδιά: ο Ιππίας, ο Ίππαρχος και ο
Θέτταλος. Σε αυτή την επιγραφή, που βρέθηκε το 1939 και μας δίνει τα ονόματα αξιωματούχων
της Αθήνας, βρίσκουμε να είναι [άρχοντες] όχι μόνο ο γιος του Πεισιστράτου, ο Ιππίας, αλλά και
ο γιος του Ιππία, ο νεότερος Πεισίστρατος, δηλαδή μέλη της οικογενείας των τυράννων· αλλά
βρίσκουμε να είναι και μέλη άλλων αριστοκρατικών οικογενειών και αυτό υποδηλώνει ότι η
εξουσία του Πεισιστράτου ήταν αποδεκτή και από άλλα αριστοκρατικά γένη. Βρίσκουμε π.χ. τον
Ονητορίδη, ο οποίος είναι μέλος μιας πλούσιας οικογένειας της περιοχής της Μελίτης· βρίσκουμε

– 37 –
τον Μιλτιάδη, που είναι ηγετικό μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Φιλαϊδών, είναι ο
μετέπειτα νικητής της μάχης του Μαραθώνα· βρίσκουμε τον Κλεισθένη, που είναι ο μετέπειτα
νομοθέτης, μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμεωνιδών (είναι η οικογένεια στην
οποία ανήκει και ο Περικλής). Βλέπουμε δηλαδή ότι κατά τη διάρκεια της τυραννίδας του
Πεισιστράτου οι αριστοκρατικές οικογένειες συνεχίζουν να εναλλάσσονται στα αξιώματα, χωρίς
όμως να ασκούν ουσιαστικά την εξουσία. Η επιγραφή αυτή ήταν μια πολύ εντυπωσιακή
ανακάλυψη, διότι διόρθωσε τις πληροφορίες που έχουμε από τις γραμματειακές πηγές, από τους
αρχαίους ιστορικούς και από τον Αριστοτέλη και έδειξε ότι οι ηγετικές οικογένειες της Αθήνας
συνεργάζονταν με τους Πεισιστρατίδες και κατείχαν αξιώματα και συνεπώς συμμετείχαν και στη
Βουλή του Αρείου Πάγου. Το αναφέρω αυτό τόσο λεπτομερώς ως παράδειγμα για να δείξω ότι
πολλές φορές αυτά τα οποία μας λένε οι μεταγενέστερες πηγές είναι εσφαλμένα.

Μετά τον θάνατο του Πεισιστράτου, οι τρεις γιοι του ήταν λιγότερο επιτυχημένοι στην άσκηση
της εξουσίας από τον πατέρα τους. Δημιούργησαν πολλές αντιπάθειες και κρίσεις και δεν
αποκλείεται ένας από τους λόγους να είναι το γεγονός ότι μετά από είκοσι χρόνια εξουσίας οι
άλλες αριστοκρατικές οικογένειες δεν ανέχονταν πλέον τη μονοκρατορία των Πεισιστρατιδών.
Μια σημαντική ρήξη σημειώθηκε το 514, όταν, όχι λόγω πολιτικών διαφορών αλλά λόγω της
ερωτικής σχέσης δύο αριστοκρατών, του Αρμοδίου και του Αριστογείτονα, δολοφονήθηκε ένας
από τους γιους του Πεισιστράτου, ο Ίππαρχος. Σύμφωνα με τις πληροφορίες, ο Ίππαρχος
εξεδήλωσε ερωτικό ενδιαφέρον για τον Αρμόδιο, εκείνος απέκρουσε τις προτάσεις του και ο
Ίππαρχος προσέβαλε την αδελφή του. Ο Αριστογείτων, που ήταν φίλος του, συνεννοήθηκε μαζί
με τον Αρμόδιο να τον δολοφονήσουν κατά τη διάρκεια μιας γιορτής 3. Και οι δύο λεγόμενοι
«τυραννοκτόνοι» σκοτώθηκαν αμέσως. Αυτό οδήγησε σε μια σκλήρυνση της εξουσίας του Ιππία
και ορισμένες οικογένειες πρέπει να αναγκάστηκαν να εξοριστούν, συμπεριλαμβανομένης και της
οικογένειας του Κλεισθένη. Σε κάθε περίπτωση, η δολοφονία του Ιππάρχου δεν σημαίνει το τέλος
της τυραννίδος, παρά το γεγονός ότι η μεταγενέστερη παράδοση αποδίδει στους Τυραννοκτόνους
όχι μόνο τον φόνο του τυράννου –ο τύραννος, ο πραγματικός τύραννος, ο Ιππίας, δεν σκοτώθηκε–
, αλλά ακόμα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, όταν εκείνη την εποχή δημοκρατία δεν είχε
καν υπάρξει. Τέτοιες επανερμηνείες ιστορικών γεγονότων δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο στην
ελληνική ιστορία. Δείχνουν πώς δημιουργείται η συλλογική μνήμη. Για τη συλλογική μνήμη
χρειάζονται πολύ συχνά κάποιοι ήρωες, χρειάζονται κάποιες λέξεις-κλειδιά, κάποια συνθήματα,
κάποιες πράξεις που να μπορούν εύκολα να θεωρηθούν ως σημεία τομής στην ιστορική εξέλιξη.
Στην πραγματικότητα η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας μετά την τυραννίδα είναι ένα πολύ πιο
περίπλοκο γεγονός.

3
Ο Αριστογείτων, που ήταν φίλος του Αρμόδιου, συνεννοήθηκε μαζί του να δολοφονήσουν τον Ίππαρχο.

– 38 –
Η πτώση, η πραγματική πτώση του τυράννου, δεν έγινε το 514 με τη δολοφονία του Ιππάρχου,
αλλά τέσσερα ολόκληρα χρόνια αργότερα, όταν στην Αττική εισέβαλε ο βασιλιάς της Σπάρτης
Κλεομένης. Η εισβολή του Σπαρτιάτη βασιλιά οφείλεται σε έναν συνδυασμό, μάλλον, γεγονότων·
ένας βασικός λόγος πρέπει να ήταν η προσπάθειά του να επεκτείνει την επιρροή της Συμμαχίας
που είχε η Σπάρτη, της λεγόμενης Πελοποννησιακής Συμμαχίας, προς τα βόρεια και για να το
επιτύχει αυτό, ήθελε να υπάρχει ένα φιλικό καθεστώς προς τη Σπάρτη στην Αθήνα, αλλά η
παρέμβασή του σχετίζεται και με τις διαμάχες οι οποίες υπήρχαν στην Αθήνα, μετά τη δολοφονία
του Ιππάρχου και την πιο σκληρή στάση του Ιππία απέναντι στις άλλες οικογένειες. Η παρέμβαση
της Σπάρτης οδήγησε στην ανάφλεξη των συνηθισμένων συγκρούσεων ανάμεσα στους
φιλόδοξους αριστοκράτες. Για να μην πολυλογώ, ο Ιππίας έχασε την εξουσία, κατέφυγε στην
Περσία. Μετά από αιματηρές μάχες που διήρκεσαν σχεδόν δύο χρόνια, τελικά ένας από τους
αριστοκράτες, ο Κλεισθένης, επικράτησε κυρίως χάρη στην υποστήριξη ενός μεγάλου τμήματος
του δήμου, του λαού.

Οι διαφωνίες συχνά ακολουθούνται από πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Ο Κλεισθένης αναδείχθηκε

νικητής, προφανώς ή πιθανώς επειδή είχε υποσχεθεί κάποιες μεταρρυθμίσεις στον λαό. Οι
σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη ήταν η αναδιοργάνωση των πολιτών σε 10 φυλές,
η εισαγωγή μιας βουλής 500 μελών: είναι η περίφημη Βουλή των 500, που αποτελεί μια από τις
βασικές κολώνες του δημοκρατικού πολιτεύματος, και η εισαγωγή ενός νέου αξιώματος, του
αξιώματος των δέκα στρατηγών. Οι αλλαγές αυτές έχουν κατά καιρούς ερμηνευθεί από τους
ερευνητές ως το έργο ενός πεπεισμένου δημοκράτη μεταρρυθμιστή. Ωστόσο, πιο πρόσφατες
μελέτες έχουν επισημάνει ότι ο Κλεισθένης είναι πιο πιθανό να θεωρηθεί απλώς ένας τυπικός
αριστοκράτης που σχημάτισε μια λίγο-πολύ πρόσκαιρη ή και οπορτουνιστική συμμαχία με
μειονεκτούσες τάξεις στον αγώνα του για την εξουσία – τάξεις τις οποίες καλύπτει ο όρος «ο
δήμος», «ο λαός». Οι μεταρρυθμίσεις του ήταν πιθανόν μια αντίδραση στα τρέχοντα προβλήματα
της Αθήνας. Και ποια ήταν τα σημαντικά προβλήματα της Αθήνας; Τα σημαντικά προβλήματα της
Αθήνας ήταν πρώτιστα όχι οι κοινωνικές συγκρούσεις, αλλά η στρατιωτική αδυναμία των
Αθηναίων· η στρατιωτική τους αδυναμία που είχε γίνει προφανής όταν έγινε εισβολή από τους
Σπαρτιάτες. Ένας δεύτερος λόγος για τις μεταρρυθμίσεις ενδέχεται να είναι κάτι πάρα πολύ
πρακτικό· δηλαδή, ότι χρειαζόταν μια αναδιοργάνωση της βουλής για τον απλούστατο λόγο ότι η
Βουλή του Αρείου Πάγου είχε αποδεκατιστεί. Γιατί; Διότι κάποια μέλη είχαν χάσει τη ζωή τους
κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων των τελευταίων ετών, άλλα είχαν φύγει στην εξορία επειδή
είχαν συνεργαστεί με τους τυράννους. Επομένως μπορεί να υπήρχαν πρακτικοί λόγοι για αυτές τις
μεταρρυθμίσεις.

Το πότε ακριβώς ο Κλεισθένης εισήγαγε τις μεταρρυθμίσεις του αμφισβητείται και αυτό από την
έρευνα και δεν συνάγεται με απόλυτη ακρίβεια από τις πηγές. Η χρονολόγηση ποικίλλει από το
510 π.Χ., που είναι η χρονιά στην οποία καταρρέει η εξουσία του Ιππία, και το 508 ή 507, που

– 39 –
είναι το έτος της νίκης του Κλεισθένη στη μάχη για την εξουσία, έως το 501 π.Χ. που είναι το έτος
στο οποίο για πρώτη φορά έχουμε πληροφορίες ότι υπάρχει η βουλή των 500. Είναι η πρώτη φορά
που έδωσαν βουλευτές τον όρκο τους. Το ερώτημα αυτό δεν είναι ασήμαντο για την ερμηνεία των
μεταρρυθμίσεων, αλλά δεν μπορεί να απαντηθεί. Αλλά αυτές οι ασάφειες και οι αντιφάσεις στις
πηγές ίσως δείχνουν κάτι πολύ σημαντικό, ότι οι μεταρρυθμίσεις είναι μια σταδιακή διαδικασία·
και αυτό έχει σημασία, διότι μας δείχνει ότι ο Κλεισθένης δεν είχε κάποιο συγκεκριμένο
πρόγραμμα, αλλά απλώς αντέδρασε σε συγκεκριμένα προβλήματα και οι μεταρρυθμίσεις του
διήρκεσαν περισσότερα χρόνια. Τις μεταρρυθμίσεις αυτές θα τις δούμε στη συνέχεια.

Σημείωση:

8:34 ο Ίππαρχος εξεδήλωσε ερωτικό ενδιαφέρον για τον Αρμόδιο, εκείνος απέκρουσε τις προτάσεις
του και ο Ίππαρχος προσέβαλε την αδελφή του. Ο Αριστογείτων, που ήταν φίλος του Αρμόδιου,
συνεννοήθηκε μαζί του να δολοφονήσουν τον Ίππαρχο κατά τη διάρκεια μιας γιορτής.

V2.3.2 Το πολίτευμα του Κλεισθένη: Η μεταρρύθμιση των φυλών (13')

https://youtu.be/wO0t-H2dxfg

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε πώς ο Κλεισθένης με την υποστήριξη του λαού, του δήμου,
απέκτησε την εξουσία και προχώρησε σε σειρά μεταρρυθμίσεων.

Η πρώτη και σημαντικότερη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη είναι η αναδιοργάνωση του σώματος
των Αθηναίων πολιτών σε νέες φυλές. Έχουμε πει ήδη ότι σε κάθε ελληνική πόλη οι πολίτες
χωρίζονται σε υποδιαιρέσεις, σε φυλές, οι οποίες είναι ομάδες αρχαιότατης προέλευσης. Πίστευαν
στην αρχαιότητα ότι σχετίζονται με οικογενειακές σχέσεις, αλλά αυτό είναι μάλλον μύθος. Η
Αθήνα, όπως και οι περισσότερες ιωνικές πόλεις, είχαν –το έχουμε πει κι αυτό– τέσσερις φυλές.
Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για αυτές τις φυλές στην πρώιμη περίοδο της αθηναϊκής ιστορίας.
Θεωρείται ότι λίγες αριστοκρατικές οικογένειες, λίγα γένη, είχαν επιρροή σε αυτές τις φυλές, οι
οικογένειες των ευπατριδών. Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι η Εκκλησία του Δήμου
συγκαλείτο χωριστά, ανάλογα με τις φυλές, δηλαδή όταν συγκαλείται η Εκκλησία του Δήμου, τα
μέλη μιας φυλής είναι συγκεντρωμένα όλα μαζί. Με αυτόν τον τρόπο τα μέλη των αριστοκρατικών
οικογενειών μπορούν, ακόμα και μέσα στην Εκκλησία του Δήμου, να επηρεάσουν τη διαμόρφωση
της βούλησης της Εκκλησίας του Δήμου κατά τη διάρκεια της λαϊκής συνέλευσης, κατά τη
διάρκεια της εκκλησίας. Διότι όταν όλα τα μέλη της φυλής βρίσκονται μαζί, έχουν τη δυνατότητα
είτε άμεσα, δηλαδή με δικούς τους ανθρώπους να παρακινούν κάποιους να κραυγάσουν υπέρ ή
κατά κάποιας πρότασης, ή μπορούν και να παρατηρήσουν πώς συμπεριφέρονται οι εξαρτημένοι

– 40 –
απ’ αυτούς πολίτες – εξαρτημένοι διότι τους χρωστάνε χρήματα, διότι εργάζονται στα χωράφια
τους, διότι τους χρειάζονται για δικαστικές αποφάσεις. Έτσι με αυτή την οργάνωση ανά φυλές, τα
γένη μπορούν να έχουν μεγάλη σημασία.

Για τον λόγο αυτό, πολλοί ερευνητές υποθέτουν ότι η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, δηλαδή η
εγκατάλειψη αυτής της οργάνωσης σε φυλές για την άσκηση της εξουσίας, είχε έναν συγκεκριμένο
στόχο: δηλαδή να σπάσει, να καταργήσει αυτή τη δύναμη των λίγων αριστοκρατικών οικογενειών.
Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο Κλεισθένης το πέτυχε αυτό αναμειγνύοντας τον πληθυσμό, όχι με
βάση τη συμμετοχή σε μια φυλή, δηλαδή την οικογενειακή καταγωγή, αλλά με βάση τον τόπο
κατοικίας. Ένας πολίτης δεν πήγαινε πλέον στη συνέλευση, στην Εκκλησία του Δήμου, μαζί με τα
μέλη της ίδιας φυλής, αλλά πήγαινε στη συνέλευση και στον πόλεμο με τα μέλη της ίδιας ομάδας
η οποία κατοικούσε στην ίδια περιοχή, στον δήμο· και πήγαινε υπό την ηγεσία εκλεγμένων
στρατηγών, στρατηγών που είχαν εκλεγεί από το σύνολο της Εκκλησίας του Δήμου. Αυτή είναι η
άποψη η οποία επικρατεί στην έρευνα για τον στόχο αυτής της μεταρρύθμισης του Κλεισθένη.

Υπάρχει κάποιο πρόβλημα με αυτή την ερμηνεία, διότι ουσιαστικά κρίνουμε τους στόχους της
μεταρρύθμισης του Κλεισθένη από το αποτέλεσμά τους. Αποτέλεσμα ήταν σίγουρα η ανάμειξη
του πληθυσμού· αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτός ήταν και ο στόχος του Κλεισθένη. Το πρόβλημα
με αυτή την ερμηνεία δεν είναι μόνο ότι τα λίγα πράγματα που γνωρίζουμε για τον Κλεισθένη
δείχνουν ότι μάλλον είναι ένας αριστοκράτης –και όχι ένας αντίπαλος της αριστοκρατίας–, είναι
κυρίως το γεγονός ότι σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία δεν μπορούμε να εξηγήσουμε για ποιον
λόγο, και μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, συνεχίζουν να υπάρχουν οι τέσσερις αρχαίες
φυλές, δηλαδή εκτός από τις δέκα νέες φυλές υπάρχουν οι παλιές τέσσερις φυλές – και μάλιστα με
πολύ σημαντικές λειτουργίες στην απόδοση της θρησκευτικής λατρείας. Έτσι, κάποιοι μελετητές
έχουν αναζητήσει άλλες ερμηνείες για τον λόγο για τον οποίο ο Κλεισθένης μεταρρύθμισε τις
φυλές και χώρισε τον πληθυσμό της Αττικής σε δέκα φυλές με άλλα κριτήρια, με κριτήρια τον
τόπο, και εγκατέλειψε για την πολιτική και στρατιωτική οργάνωση τις παλιές τέσσερις φυλές.
Σύμφωνα με έναν Γερμανό μελετητή, τον Peter Siewert, οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη είναι
κυρίως στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις, είναι μια διαίρεση των πολιτών σε δέκα αντί για τέσσερις
πολεμικές μονάδες (ταξιαρχίες, θα τις λέγαμε), ίσου μεγέθους και σύνθεσης, σύμφωνα με ενιαίες
αρχές για την καλύτερη άμυνα της χώρας, δηλαδή των εδαφών της Αθήνας.

Σύμφωνα με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, κάθε πολίτης είναι εγγεγραμμένος σε έναν δήμο,
σε μια περιοχή, σε μια συνοικία θα λέγαμε, ή σε ένα χωριό. Συνολικά, σε όλη την Αττική υπάρχουν
περίπου 140 τέτοιοι δήμοι. Παράλληλα, ο Κλεισθένης χώρισε την Αττική σε τρεις μεγάλες
περιοχές – ενδεχομένως απλώς να υιοθέτησε μια διαφοροποίηση η οποία υπήρχε και στα χρόνια
του. [Αυτές] είναι:

– 41 –
  η πόλη (το άστυ),
 η παραλία (η ακτή) και
● η πεδιάδα.

Οικισμοί, από αυτές τις περιοχές, αποτελούσαν μαζί μια τριττύ. Κάθε περιοχή διέθετε δέκα
τριττύες περίπου ίσου μεγέθους. Συνολικά, δηλαδή, υπήρχαν τριάντα τριττύες. Από μία τριττύ από
την πόλη, μία από την ακτή και μία από την ενδοχώρα δημιουργούνταν μία φυλή. Αυτή τη διαίρεση
τη δείχνω στον χάρτη ο οποίος προβάλλεται σε αυτό το slide [εικ. 06:08]. Έτσι, τα μέλη μιας φυλής
αποτελούνταν από πολίτες διαφορετικών δήμων, διαφορετικών τοπικών κοινοτήτων που ήταν
διασκορπισμένες σε όλη την επικράτεια της Αττικής. Από στρατιωτική άποψη, η γεωγραφική αυτή
αρχή πρόσφερε ένα πλεονέκτημα έναντι της φυλετικής αρχής. Διότι κάθε μονάδα, κάθε
στρατιωτική μονάδα ενός δήμου μπορούσε να κινητοποιηθεί πολύ ευκολότερα, ήταν πολύ
μικρότερη και πιο καλά συγκροτημένη, δεδομένου ότι βασιζόταν σε μια γεωγραφική ενότητα –απ’
ό,τι μια φυλή– και να σχηματίσει μάχιμες μονάδες, αφού όλα τα μέλη του δήμου κατοικούσαν
στον ίδιο τόπο.

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που στηρίζουν μάλλον αυτή τη θεωρία του Siewert. Πρώτον, πολλοί
δήμοι, αν τους δούμε στον χάρτη, της ίδιας φυλής βρίσκονται κατά μήκος μιας οδικής αρτηρίας
που οδηγεί από την πόλη στην ύπαιθρο ή, ανάποδα, από την ύπαιθρο στην πόλη. Αυτό δείχνει ότι
μια φυλή μπορούσε να κινητοποιήσει πολύ γρήγορα τους δικούς της δήμους, ακολουθώντας τον
ίδιο δρόμο. Δεύτερη ένδειξη είναι το γεγονός ότι οι μόνοι αξιωματούχοι που διαθέτει μια φυλή
είναι στρατιωτικοί αξιωματούχοι, είναι οι στρατηγοί, είναι οι ταξιάρχαι (οι διοικητές του πεζικού),
είναι οι φύλαρχοι (οι διοικητές του ιππικού). Το γεγονός επομένως ότι οι μόνοι αξιωματούχοι που
έχει μια φυλή είναι στρατιωτικοί αξιωματούχοι, ενδέχεται να σχετίζεται με το γεγονός ότι ο λόγος
που δημιουργούνται οι δέκα φυλές είναι ως στρατιωτικές μονάδες, για την καλύτερη υπεράσπιση
των εδαφών της Αθήνας. Τρίτη ένδειξη είναι το γεγονός ότι και οι αξιωματούχοι του δήμου, οι
δήμαρχοι, είναι κυρίως υπεύθυνοι για τη συγκέντρωση του στρατού της κοινότητάς τους, του
δήμου. Είναι εκείνοι οι οποίοι συντάσσουν αργότερα έναν κατάλογο των επιστράτων που πρέπει
να επιστρατευτούν για να επανδρώσουν τον στόλο. Και τέταρτη ένδειξη είναι το γεγονός ότι αυτή
η αυστηρή μαθηματική αρχή που ακολούθησε ο Κλεισθένης για την οργάνωση των πολιτών σε
δέκα φυλές, αυτή η μαθηματική αρχή, είναι γνωστή και από άλλες στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις
της ίδιας εποχής. Λίγο πριν από τον Κλεισθένη, στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις έγιναν στη
Θεσσαλία, είναι μεταρρυθμίσεις οι οποίες αποδίδονται στον Αλεύα τον Ερυθρό, έναν πολιτικό
ηγέτη στη Λάρισα. Ο Αλεύας χώρισε τη Θεσσαλία σε τέσσερις περιοχές, σε τέσσερις τετράδες. Η
κάθε τετράδα χωριζόταν σε κλήρους – και πάλι συναντούμε τη γεωγραφική αρχή, διότι κάθε
κλήρος δεν ανήκε απαραίτητα σε μια οικογένεια, αλλά ο κάθε κλήρος ήταν υποχρεωμένος να

– 42 –
παρέχει έναν συγκεκριμένο αριθμό στρατιωτών: 40 ιππείς και 80 άνδρες. Επομένως, ο κλήρος
αποτελεί μία γεωγραφική ενότητα για τη στρατολόγηση πληθυσμού. Έτσι, οι Θεσσαλοί πήγαιναν
στον πόλεμο όχι χωρισμένοι σε φυλές και σε οικογένειες ή σε γένη, αλλά με βάση μια αυστηρά
μαθηματικά σχεδιασμένη γεωγραφική διαίρεση σε τετράδες και σε κλήρους. Ο Αλεύας κάθε άλλο
παρά δημοκράτης ήταν (το επίθετό του «ο Ερυθρός» αναφέρεται στο χρώμα των μαλλιών του, δεν
είναι ο κόκκινος, ας πούμε, ο σοσιαλιστής· αυτές οι διακρίσεις δεν υπάρχουν αυτή την εποχή). Το
θεσσαλικό κράτος ήταν και παρέμεινε ένα αριστοκρατικό κράτος. Στόχος των μεταρρυθμίσεων
του Αλεύα ήταν η βελτίωση της στρατιωτικής οργάνωσης της Θεσσαλίας. Τη χώρα συνέχισαν να
κυβερνούν, ακόμα, οι πλούσιες, αριστοκρατικές οικογένειες – μεταξύ των οποίων ήταν και η δική
του οικογένεια, η οικογένεια των Αλευαδών. Επομένως υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ο βασικός
στόχος της μεταρρύθμισης του Κλεισθένη, της δημιουργίας δέκα νέων φυλών, δεν ήταν η νέα
οργάνωση του πολιτεύματος αλλά η νέα οργάνωση του στρατού.

Αν όντως ο στόχος του Κλεισθένη ήταν στρατιωτικός, πάντως ήταν αμέσως επιτυχημένος· διότι
αμέσως μετά τις μεταρρυθμίσεις η Αθήνα δέχθηκε επίθεση από τρεις πλευρές. Ο Κλεομένης, ο
βασιλιάς της Σπάρτης επιτέθηκε από τον νότο (από την Πελοπόννησο), οι Βοιωτοί επιτέθηκαν από
τον βορρά και οι Χαλκιδείς από βορειοανατολικά. Η επίθεση αυτή ήταν, ωστόσο, ανεπιτυχής· οι
σύμμαχοι της Σπάρτης εγκατέλειψαν τον Κλεομένη και οι Αθηναίοι, μετά από κάποια
προβλήματα, κατόρθωσαν να νικήσουν τους Βοιωτούς και τους Χαλκιδείς.

Από πολιτική άποψη, το νέο σύστημα προσέφερε ένα σημαντικό πλεονέκτημα: κατέστησε δυνατή
και την ενσωμάτωση των νέων πολιτών στο σώμα των πολιτών. Όπως είδαμε, ο Σόλων είχε
παραχωρήσει τα πολιτικά δικαιώματα στην Αθήνα σε ξένους, αν ήταν πρόθυμοι να εγκατασταθούν
στην Αττική με το επάγγελμά τους. Όμως αυτοί οι νέοι πολίτες δεν ήταν ενταγμένοι στις παλιές
φατρίες, δεν συνδέονταν με τις οικογενειακές σχέσεις που συνέδεαν τους παραδοσιακούς πολίτες.
Επίσης, κατά τη διάρκεια της τυραννίδας του Πεισιστράτου, πολλοί άνθρωποι ενδεχομένως να
είχαν μεταναστεύσει στην Αττική και άλλοι να είχαν φύγει σε εξορία. Οι νέοι μετανάστες ήταν
πολίτες, αλλά δεν ανήκαν στις αρχαίες φυλετικές ενώσεις. Ο Αριστοτέλης αναφέρει μάλιστα ότι,
μετά την πτώση της τυραννίδας, οι Αθηναίοι θέλησαν να αποκλείσουν αυτούς τους νέους πολίτες
που είχαν αποκτήσει πολιτικά δικαιώματα κατά τη διάρκεια της τυραννίδας του Πεισιστράτου.
Επομένως, ένας άλλος στόχος αυτών των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη –κι αν δεν ήταν στόχος,
σίγουρα ήταν αποτέλεσμα–, ήταν το να ενσωματωθούν αυτοί οι νέοι πολίτες, αυτοί οι άνθρωποι
που είχαν έρθει στην Αττική, διότι πλέον η βάση για τη συμμετοχή τους στο σώμα των πολιτών
δεν ήταν η φυλή, η οικογένεια, αλλά ήταν η γεωγραφία, ο χώρος στον οποίο κατοικούσαν, ο δήμος
τους.

– 43 –
 V2.3.3 Το πολίτευμα του Κλεισθένη: Η νέα βουλή των 500 (12')

https://youtu.be/NkFPxtWj1ns

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε πως μια πολύ σημαντική μεταρρύθμιση του Κλεισθένη είναι η
αναδιοργάνωση του σώματος των πολιτών σε δέκα νέες φυλές. Μάλιστα συμβουλεύτηκαν και το
Μαντείο των Δελφών για να δώσουν ονόματα στις νέες φυλές, που προέρχονται από τα ονόματα
τοπικών ηρώων της Αττικής. Ανέφερα στην προηγούμενη ενότητα ότι ενδέχεται ο στόχος του
Κλεισθένη στη μεταρρύθμιση αυτή να μην ήταν πρώτιστα πολιτικός, αλλά να ήταν κυρίως
στρατιωτικός· δηλαδή μια αναδιοργάνωση του σώματος των πολιτών ως στρατιωτικές μονάδες.

Οι υπόλοιπες μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη απορρέουν από αυτή την οργάνωση των φυλών και
μάλλον θα πρέπει να χρονολογηθούν αργότερα. Κι αυτό είναι κάτι το οποίο εξήγησα σε ένα
προηγούμενο μάθημα. Δεν είναι απολύτως βέβαιο ότι όλες οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη
χρονολογούνται στο 508 π.Χ. Η πρωιμότερη μαρτυρία π.χ. που έχουμε για τη Bουλή [των 500]
είναι το 501 – και ενδέχεται αυτή να ήταν μια μεταγενέστερη μεταρρύθμιση, αλλά δεν είναι κάτι
το οποίο γνωρίζουμε με βεβαιότητα.

Έρχομαι τώρα στις υπόλοιπες μεταρρυθμίσεις. Κάθε φυλή διοικείται από έναν στρατηγό, και αυτό
επίσης δείχνει το στρατιωτικό υπόβαθρο της μεταρρύθμισης του Κλεισθένη. Οι στρατηγοί δεν
εκλέγονταν σε χωριστές συνελεύσεις των επιμέρους φυλών, αλλά όλους τους στρατηγούς τους
εξέλεγε, τον καθένα για κάθε φυλή, η συνέλευση του δήμου, δηλαδή το σύνολο των Αθηναίων
πολιτών. Οι στρατηγοί είναι το μόνο αξίωμα στην Αθήνα, το μόνο ουσιαστικό αξίωμα, σημαντικό
αξίωμα, στο οποίο δεν απαγορεύεται η επανεκλογή. Διότι οι στρατηγοί εκλέγονταν με βάση τις
ικανότητές τους και γι’ αυτό τον λόγο δεν απαγορευόταν η επανεκλογή τους. Οι στρατηγοί δεν
ήταν μόνον οι στρατιωτικοί ηγέτες της δικής τους φυλής –αν και ηγούνταν των στρατευμάτων της
φυλής τους–, αλλά όλοι μαζί αποτελούσαν και ένα συμβούλιο, ένα συμβούλιο στρατηγών υπό την
ηγεσία του πολεμάρχου. Κατά τη διάρκεια του 5ου π.Χ. αι., αυτό το αξίωμα εξελίχθηκε στο
σημαντικότερο αξίωμα στην Αθήνα, και αυτό διότι, πρώτον, οι στρατηγοί εκλέγονται και δεν
ορίζονται με κλήρωση. Δεύτερον, μπορούν να επανεκλεγούν. Ο Περικλής π.χ. διετέλεσε
στρατηγός στην Αθήνα επί δεκαετίες, ο Φωκίων, τον 4ο π.Χ. αι., για πάνω από τριάντα χρόνια.
Αυτή η παραμονή σε αυτό το αξίωμα επί πολλά χρόνια τους έδινε και πολύ μεγάλη εμπειρία.
Επίσης οι στρατηγοί επιλέγονταν με βάση τις ικανότητές τους, και όλος ο συνδυασμός αυτών των
παραγόντων, που τους έδινε μεγάλη εμπειρία, τους έκανε τους σημαντικότερους πολιτικούς οι
οποίοι καθορίζουν την εξωτερική πολιτική της Αθήνας. Για τα επιμέρους αξιώματα της Αθήνας
θα μιλήσω σε επόμενες ενότητες, εδώ απλώς παρουσιάζω τα γενικά χαρακτηριστικά του
πολιτεύματος μετά τον Κλεισθένη.

– 44 –
Σε αυτή τη δεύτερη φάση των μεταρρυθμίσεων ανήκει πιθανότατα και η δημιουργία μιας Βουλής
των 500. Είναι μια βουλή η οποία δεν αντικατέστησε τη Βουλή του Αρείου Πάγου, αλλά
συμπλήρωσε τη Βουλή του Αρείου Πάγου. Σας υπενθυμίζω ότι, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές και
με κάποιους ερευνητές, μια δεύτερη βουλή υπήρχε ήδη από τα χρόνια του Σόλωνα· είναι μια Βουλή
των 400, την οποία αντικαθιστά τώρα μια Βουλή των 500: Βουλή των 400 με 100 μέλη από κάθε
μια από τις τέσσερις ιωνικές φυλές· νέα βουλή με 50 μέλη από κάθε μια από τις δέκα νέες φυλές.
Αλλά όπως είπα σε προηγούμενο μάθημα, η Βουλή των 400 αποτελεί μάλλον έναν μύθο.

Η Βουλή των 500 αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά, πολιτειακά σώματα της Αθήνας.
Πώς γίνεται η εκλογή των βουλευτών: Κάθε φυλή στέλνει στη Βουλή 50 βουλευτές. Κάθε φυλή
αποτελείται από δήμους. Κάθε δήμος στέλνει έναν αριθμό βουλευτών που ανταποκρίνεται λίγο-
πολύ στο μέγεθός του. Τα μέλη της Βουλής επιλέγονταν με κλήρωση από τους καταλόγους [εικ.
04:37] των κατάλληλων μελών της φυλής, δηλαδή των μελών της φυλής τα οποία είχαν το
απαραίτητο εισόδημα. Κατά την πρώιμη περίοδο, πιθανότατα μόνον τα μέλη των τριών
υψηλότερων τελών ή τιμημάτων είχαν αυτό το δικαίωμα να εκλεγούν βουλευτές, δηλαδή όχι οι
θήτες, αλλά μόνον οι ζευγίτες, οι ιππείς και οι πεντακοσιομέδιμνοι. Από αυτή την πλευρά το
πολίτευμα δεν είναι ακόμα δημοκρατικό. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό της Βουλής των 500
είναι ότι οι βουλευτές επιλέγονται κάθε χρόνο. Τον 4ο αι., επιτρεπόταν κανείς να γίνει βουλευτής
δύο φορές συνολικά στο σύνολο της ζωής του· τον 5ο αι., μάλλον επιτρεπόταν να γίνει κανένας
βουλευτής μόνο μία φορά.

Πώς λειτουργούσε η βουλή: (Και σε αυτό το θέμα θα επεκταθώ αργότερα όταν θα συζητήσω για
την κλασική αθηναϊκή δημοκρατία· τώρα λέω πολύ σύντομα πώς λειτουργεί η βουλή στα χρόνια
του Κλεισθένη.) Επειδή υπάρχουν δέκα φυλές, το έτος χωρίζεται σε δέκα τμήματα, όχι μήνες, διότι
οι μήνες συνεχίζουν να είναι οι μήνες του κανονικού ημερολογίου, αλλά η κάθε χρονιά χωρίζεται
σε δέκα ενότητες που λέγονται «πρυτανείες». Κάθε ενότητα αποτελείται από 36 ημέρες. Οι
βουλευτές κάθε φυλής αποτελούν, για έναν απ’ αυτούς τους πολιτικούς μήνες ή τις πρυτανείες,
την εκτελεστική εξουσία του αθηναϊκού κράτους. Είναι οι λεγόμενοι «πρυτάνεις». Επομένως, οι
φυλές εναλλάσσονται στην άσκηση της εξουσίας κάθε μήνα. Μια φυλή, οι 50 βουλευτές της, ασκεί
την εκτελεστική εξουσία, δηλαδή τα καθημερινά καθήκοντα του αθηναϊκού κράτους επί 36 ημέρες
και τη διαδέχεται μετά η επόμενη φυλή. Οι 50 πρυτάνεις είναι εκείνοι οι οποίοι πρέπει να
συνεδριάζουν κάθε μέρα. Δεν υπάρχει δηλαδή ολομέλεια της βουλής κάθε μέρα, αλλά οι πρυτάνεις
κάθε μέρα, κατά τη διάρκεια της πρυτανείας τους, συνεδριάζουν στο Πρυτανείο [εικ. 06:48]·
γευματίζουν μαζί στο Πρυτανείο· είναι εκείνοι οι οποίοι δέχονται τους απεσταλμένους ξένων
κρατών· είναι εκείνοι οι οποίοι διαπραγματεύονται με πρεσβευτές πριν παρουσιάσουν τις
προτάσεις τους στην Εκκλησία του Δήμου. Με λίγα λόγια, οι πρυτάνεις αποτελούν την κυβέρνηση
της Αθήνας και η κυβέρνηση αυτή αλλάζει κάθε μήνα. Κάθε μέρα εκλέγεται ένας νέος πρόεδρος

– 45 –
των πρυτάνεων (επιστάτης), μάλλον επιλέγεται με κλήρωση, και ένα άτομο επιτρέπεται να είναι
επιστάτης των πρυτάνεων, δηλαδή πρόεδρος των πρυτάνεων, μονάχα μία φορά στη ζωή του. Και
ο Σωκράτης διετέλεσε επιστάτης των πρυτάνεων μια μέρα και μάλιστα μια σημαντική μέρα, την
ημέρα μιας σημαντικής δίκης στην Αθήνα.

Η σημαντικότερη λειτουργία αυτής της Βουλής των 500 είναι η λεγόμενη προβούλευσις. Η
προβούλευσις αποτελεί έναν σημαντικότατο θεσμό, όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά σε κάθε αρχαία
δημοκρατία. Προβούλευση σημαίνει ότι πριν η Εκκλησία του Δήμου ψηφίσει μια πρόταση, πρέπει
η πρόταση αυτή να έχει συζητηθεί, εγκριθεί και διατυπωθεί ως πρόταση στη βουλή. Αυτή είναι η
προβούλευση, δηλαδή η βουλή συνεδριάζει και προετοιμάζει προτάσεις οι οποίες στη συνέχεια
υποβάλλονται στην Εκκλησία του Δήμου. Αυτή η προβουλευτική λειτουργία ενδέχεται να είναι
μια λειτουργία η οποία πριν από την ίδρυση της Βουλής των 500 ήταν μονοπώλιο του Αρείου
Πάγου. Και είναι πάρα πολύ σημαντική, διότι δίνει τη δυνατότητα όχι πλέον σε τέως άρχοντες,
αλλά σε κοινούς πολίτες, στους πολίτες οι οποίοι αποτελούν τη βουλή, να διατυπώνουν προτάσεις
για την Εκκλησία του Δήμου. Αυτές τις προτάσεις η Εκκλησία του Δήμου τις αποδέχεται ή τις
απορρίπτει, αλλά μπορεί επίσης να προτείνει και κάποιες αλλαγές.

Τι γίνεται με τον Άρειο Πάγο, την παλιά βουλή; Η παλιά βουλή χάνει, λόγω της νέας Βουλής των
500, κάποιες από τις αρμοδιότητές της. Δεν έχει π.χ. πλέον το δικαίωμα της προβουλεύσεως·
παραμένει όμως ως ένα είδος φύλακα του πολιτεύματος, ένα είδος συνταγματικού δικαστηρίου θα
λέγαμε σήμερα, με το δικαίωμα να ανατρέπει τις αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου που δεν
είναι σύμφωνες με τους νόμους. Αυτό είναι μια πάρα πολύ σημαντική εξουσία διότι δίνει τη
δυνατότητα στον Άρειο Πάγο να ανατρέπει αποφάσεις που ’χει πάρει ο λαός. Και μην ξεχνάμε ότι
αυτή την εποχή ο Άρειος Πάγος αποτελείται κυρίως από πλούσιους, επομένως είναι ένας θεσμός
ο οποίος συνεχίζει μια παράδοση του τιμοκρατικού πολιτεύματος.

Το πολίτευμα του Κλεισθένη δεν ονομαζόταν δημοκρατία και ήταν μόνο ώς έναν βαθμό
δημοκρατικό πολίτευμα. Η λέξη «δημοκρατία» δεν μαρτυρείται αυτή την εποχή. Καταγράφεται
για πρώτη φορά πενήντα χρόνια αργότερα, το 457 π.Χ. και ενδέχεται να δημιουργήθηκε μόλις λίγα
χρόνια νωρίτερα, ως αντίδραση στη λέξη αριστοκρατία, δηλαδή η κυριαρχία των καλύτερων
αντιτίθεται στην κυριαρχία του δήμου. Στην αρχή, το πιθανότερο είναι ότι το πολίτευμα αυτό
λεγόταν «ισηγορία», δηλαδή ισότητα του λόγου ή ισονομία, ισότητα απέναντι στον νόμο. Είναι η
λέξη με την οποία χαρακτηρίζεται αυτό το πολίτευμα σ’ ένα τραγούδι, το οποίο το τραγουδούσαν
τα μέλη των καλών οικογενειών για να τιμήσουν τους τυραννοκτόνους, δηλαδή τον Αρμόδιο και
τον Αριστογείτονα. Το τραγούδι αυτό σε μετάφραση λέει περίπου:
Σ’ ένα κλαδί της μυρτιάς θα κρύψω το σπαθί μου
όπως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτονας,

– 46 –
 που αφού σκότωσαν τους τυράννους,
–φυσικά δεν σκότωσαν τους τυράννους, μόνον έναν σκότωσαν και δεν ήταν ο κατ’ εξοχήν
τύραννος–
δημιούργησαν ίσα δικαιώματα για τους Αθηναίους (ισονόμους τ' Αθένας εποίησαν).

Τα δημοκρατικά στοιχεία αυτού του νέου πολιτεύματος είναι η ευρεία βάση της Εκκλησίας του
Δήμου στην οποία συμμετέχουν οι θήτες, είναι η ευκολότερη πρόσβαση στη βουλή μεγαλύτερου
μέρους του πληθυσμού, η κλήρωση για τον καθορισμό των βουλευτών, η αναλογική εκπροσώπηση
των δήμων (οι δήμοι εκπροσωπούνται με βάση τον πληθυσμό τους) και η ελεύθερη εκλογή
δικαστών.

Και όμως και το πολίτευμα αυτό περιλαμβάνει κάποια μη δημοκρατικά στοιχεία. Μόνο οι πλούσιοι
συνεχίζουν να είναι εκείνοι που εκλέγονται άρχοντες, μόνο οι πλούσιοι είναι εκείνοι οι οποίοι
γίνονται μέλη του Αρείου Πάγου· αυτό το συμβούλιο του Αρείου Πάγου μπορεί κάθε στιγμή να
ακυρώσει αποφάσεις της λαϊκής συνέλευσης. Επιπλέον, στο νέο σύστημα, οι δήμοι της πόλης, του
άστεως, έχουν μεγαλύτερη επιρροή, πολύ απλά επειδή τα μέλη τους μπορούν να συμμετέχουν στην
Εκκλησία του Δήμου πολύ πιο εύκολα από τους πολίτες που ζούσαν στην ακτή ή στην ενδοχώρα,
π.χ. στον Μαραθώνα. Παρ’ όλα αυτά, αυτό το πολίτευμα είναι το πιο δημοκρατικό που είχε
γνωρίσει μέχρι τότε η Ελλάδα και μόλις καθιερώθηκε έγιναν δυνατές και άλλες εξελίξεις τις οποίες
θα εξετάσουμε στις επόμενες ενότητες.

– 47 –