Giuseppe Girgenti

Ο ΠΛΑΤΩΝ VEXATA QUAESTIO

(σημείον αντιλεγόμενον).

Η πλατωνική ερμηνεία τού

Gadamer αντιτιθέμενη σ'εκείνη του
Χάιντεγκερ και τού Popper.

Εκδόσεις Αμέθυστος

http://amethystosbooks.blogspot.com/
Περιεχόμενα

1. Ο Πλάτων, ο Gadamer και η Ευρώπη! ...................................................3

2. Οι κριτικές τού Gadamer στον Πλάτωνα τού Χάιντεγκερ!..................13

3. Οι κριτικές τού Gadamer στον Πλάτωνα τού Πόππερ! ........................17

4. Το σύνδρομο της Συρακούσας! ............................................................21

Giuseppe Girgenti, Platone vexata quaestio. L’interpretazione

platonica di Gadamer contrapposta a quelle di Heidegger e di
Popper, “Sophia”, vol. 7, 2004, p. 103-118

2
1. Ο Πλάτων, ο Gadamer και η Ευρώπη!

Να αναρωτηθούμε τί θα είναι αύριο η Ευρώπη, όταν η πολιτική ενότης

θα είναι πραγματικότης, ή ακόμη και τί πράγμα είναι σήμερα, σημαίνει
πρώτα απ'όλα, για τον Γκάνταμερ, να αναρωτηθούμε με ποιόν τρόπο η
Ευρώπη έγινε εκείνο που είναι. Έτσι λοιπόν να μιλήσουμε για την
Πλατωνική ερμηνεία τού Γκάνταμερ και τις κριτικές του στις αντίστοιχες
ερμηνείες τού Χάϊντεγκερ και τού Πόππερ δέν είναι εκτός τόπου, σε μία
στιγμή στην οποία γίνεται συζήτηση για την ευρωπαϊκή ενοποίηση και
την ιστορικοπολιτισμική της ταυτότητα!

Και πράγματι όπως ισχυρίστηκε ο Jan Patočka στο "Ο Πλάτων και η
Ευρώπη", μερικές φιλοσοφικο-πολιτικό εμπνεύσεις τού Πλάτωνος πρέπει
να υπολογισθούν οι ρίζες από τίς οποίες η Ευρώπη γεννήθηκε και
αναπτύχθηκε και στήν βάση των οποίων θα μπορούσε να αναγεννηθεί
στο μέλλον. Η βασική θέση τού Patočka, όπως είναι γνωστό, είναι ότι
το ηθικό-παιδαγωγικό πρόγραμμα τής πολιτείας του Πλάτωνος, όπου
το Κράτος κατανοείται, στο καλό και στο κακό, σαν προβολή της
ανθρώπινης ψυχής, έχει σαν κέντρο του ακριβώς την φροντίδα τής
ψυχής!

Να φροντίσουμε την ψυχή μας και τα μέρη της, επιβάλλοντας τάξη και
μέτρο σ'αυτά με τις αντίστοιχες αρετές, για τον Πλάτωνα σημαίνει επίσης
να προετοιμάζουμε το δίκαιο Κράτος, το οποίο δέν είναι άλλο παρά μία
μεγέθυνση και μία προβολή τής ανθρώπινης ψυχής. Απο το άλλο μέρος,
αδιαφορώντας για την ψυχή σημαίνει να προετοιμάσουμε ένα Κράτος
όπου θα κυριαρχούν η αδικία και η διαφθορά.

Ο Πλάτων θέλει να πεί ότι η πραγματοποίηση τής ιδανικής πολιτείας

συμβαίνει κατ'αρχάς στην "εσωτερική ψυχή" και αυτή η εσωτερική
ψυχή, όπως βεβαιώνει ο Σωκράτης στο τέλος της Πολιτείας, δέν
υπάρχει σε κανένα μέρος της γής, καθώς το παράδειγμα της
βρίσκεται στον ουρανό στην διάθεση όποιου επιθυμεί να το
θεωρήσει! Η εσωτερική ψυχή είναι μία ουράνια ψυχή. Αυτή είναι η
πρώτη ηθικο-πολιτική ένταση της Πλατωνικής πολιτείας, μία πόλωση
ανάμεσα στην ουράνια πόλη, την οποία πρέπει να ανακαλύψουμε και να
φροντίσουμε στο εσωτερικό της δικής μας ψυχής και στην συγκεκριμένη
πόλη, σαν ένας δικός της τυχαίος αντικατοπτρισμός ο οποίος

3
τελειοποιείται πάντοτε! Είναι μία πρώτη φόρμα υπερβατικότητος ή
καθέτου πολώσεως, όπου το ουτοπικό-μεταφυσικό νόημα, εξηγείται σαν
ένας μή-εντοπισμός τής ιδανικής ψυχής πέραν της ψυχής!

Όλο αυτό δέν εξισούται για τον Πλάτωνα με μία φυγή απο τον κόσμο ή
με μία πολιτική αδιαφορία, εάν σκεφθούμε την συγκεκριμένη του
Ελληνική εμπειρία και την περιπέτειά του στις Συρακούσες. Αντιθέτως
στην ζωή του Πλάτωνος υπήρχε οπωσδήποτε και μία δεύτερη ένταση, όχι
κάθετη ανάμεσα στην ουράνια πόλη και την γήϊνη, παρότι είναι συνέπεια
αυτής, αλλά οριζόντια! Η ένταση ανάμεσα στην Αθηνά και στις
Συρακούσες, ανάμεσα στην Πόλη της καταγωγής του, την οποία
κατανοούσε σαν γερασμένη, διεφθαρμένη και Παρηκμασμένη
(ιδιαιτέρως μετά την καταδίκη τού Σωκράτη) και την νέα πόλη, την
ελληνική αποικία τής Δύσης, Παρθένο (ή σχεδόν). Αυτή η ένταση
ανάμεσα στην Αθήνα και τις Συρακούσες, υπήρξε φυσικά και πρίν, και
ειδικώς στις περιπέτειες του Γοργία, του Σωκράτη και του Αλκιβιάδη,
αλλά την εποχή του Πλάτωνος λαμβάνει μία ιδιαίτερη σημασία
δεδομένης της παρουσίας μίας τυραννίας στις Συρακούσες. Ο Πλάτων
είδε την παρουσία του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες όχι σαν
έναν καρπό παρακμής και διαφθοράς όπως στην Αθήνα αλλά σαν μία
δυνατότητα μίας ριζικής και βαθειάς μεταμορφώσεως, χάρη στο έργο
ενός φωτισμένου βασιλιά-φιλοσόφου, τον οποίο ανακαλύπτει στον νεαρό
Δίωνα, συγγενή του ιδίου του Διονυσίου! Εδώ η Πολικότης η κάθετη και
η οριζόντια, όπως επίσης και οι δύο διάλογοι Πολιτεία και Νόμοι,
διακλαδώνονται, η περιγραφή τού τυράννου στην Πολιτεία είναι το
πορτραίτο του Διονυσίου τής Συρακούσας, ενώ η περιγραφή στους
Νόμους, του πιθανού φιλοσόφου βασιλέως, νεαρού αδιάφθορου,
ευγενούς, μεγαλόψυχου και κάτοχο καλής μνήμης, αντιστοιχεί στον
Δίωνα της Συρακούσας. Δέν είναι τυχαίο ότι, πάντα στους Νόμους,
αμέσως μετά την περιγραφή τού φιλοσόφου βασιληά, ακολουθεί μιά
λεπτομερής περιγραφή τού πώς θα έπρεπε να είναι η νομοθεσία των
Ελληνικών αποικιών τής Δύσης;!

Τριακόσια χρόνια μετά, η κάθετη πολικότης ανάμεσα στην ουράνια

Πλατωνική πολιτεία και την συγκεκριμένη γήϊνη πόλη, έγινε απο το
ξεκίνημα ακόμη του Χριστιανισμού, ένα φιλοσοφικό μοντέλο, για να
ερμηνεύσει την διασπορά, την καταστροφή της Ιερουσαλήμ του 70 μ.Χ.

4
δια του Τίτο και η επόμενη όραση τού Ιωάννου της ουράνιας Ιερουσαλήμ
της Αποκαλύψεως!

Αλλά υπάρχει και κάτι παραπάνω: ακόμη και εκείνη που ονομάσαμε
οριζόντια πολικότητα ανάμεσα στην Αθήνα και τις Συρακούσες, κατά
κάποιον τρόπο, προβλήθηκε και διατηρήθηκε στην ιστορία της Ιταλίας
και της Ευρώπης, η οποία ανέπνευσε πάντοτε με δύο πνεύμονες. Δύο
Πνεύμονες, την Ανατολή της Ελληνικής γλώσσας και την Δύση της
Ελληνο-λατινικής γλώσσας η οποία, στο συγκεκριμένο σύνταγμα
κατά πρώτον της Ρωμαϊκής Κωνσταντίνειας Αυτοκρατορίας και
στην συνέχεια, της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και της Βυζαντινής στην
μακρά της ιστορία, διατήρησαν πάντοτε και την ουτοπικο-κάθετο
ένταση του Πλατωνικού μοντέλου! Ενθυμούμαι μόνον δύο θεμελιώδεις
στιγμές εμπνεύσεως, την μία τής ελληνικής γλώσσας και την άλλη
λατινικής: Το έργο του ψευτο Διονυσίου Αρεοπαγίτη (νεοπλατωνικής
ρίζας), το οποίο ιδρύει την μιμητική πολικότητα (μοντέλο-εικόνα),
ανάμεσα στην Ουράνιο και την Εκκλησιαστική Ιεραρχία και την πόλη
τού Θεού, του Αυγουστίνου (νεοπλατωνικής και αυτό ρίζας αλλά του
Πορφύριου, μαθητού του Πλωτίνου), για τον οποίο η ουράνια
Ιερουσαλήμ προσλαμβάνει τον ρόλο τού Παραδείγματος της ιδανικής
πόλης η οποία βρίσκεται στον ουρανό, ενώ η γήϊνη Ιερουσαλήμ, είναι η
χλωμή και ατελής εικόνα της εδώ στην γή!

Ο Αυγουστίνος έγραψε την πολιτεία του Θεού συντετριμένος απο την

λεηλασία της Ρώμης το 410 μ.Χ. προαισθανόμενος την επικείμενη πτώση
της Δυτικής Ρωμαικής Αυτοκρατορίας. Φαίνεται ότι όλες τις φορές που η
Αθήνα, η Ιερουσαλήμ και η Ρώμη πέφτουν ή ξεπέφτουν, υπάρχει πάντοτε
κάποιος έτοιμος να ανακαλύψει το ιδανικό τους μοντέλο στον ουρανό.

Πέραν των αστείων είναι σίγουρο ότι ο σχηματισμός τών κριτηρίων και
τών κανόνων της Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας οφείλεται κυρίως στις
πλατωνικές ουτοπίες τής πολιτείας. Ας σκεφθούμε για παράδειγμα, την
αγαμία των Επισκόπων (όχι των ιερέων), η οποία ιδρύθηκε,
θεσμοποιήθηκε στην Σύνοδο της Νίκαιας (325 μ.Χ), με την συμβουλή
δύο νεοπλατωνικών επισκόπων όπως ήταν ο Ευσέβιος Καισαρείας και ο
Αθανάσιος τής Αλεξάνδρειας. Κάτι που θυμίζει πολύ έντονα τους
φιλοσόφους-φύλακες τού Κράτους! Ή εκείνες τις οποίες η καθολική
κατήχηση ονομάζει οι τέσσερις βασικές αρετές, οι οποίες έχουν

5
κωδικοποιηθεί από τον Πλάτωνα και έχουν προσληφθεί από πάντα στην
Χριστιανική συνείδηση σαν μία πλατωνική προετοιμασία στον
Χριστιανισμό. O Γιαίγκερ (Jaeger) και ο Γκάνταμερ μας θυμίζουν ότι ο
Βιλαμόβιτς ήταν ακόμη τόσο χαρακτηρισμένος από αυτή την συλλογική
πλατωνικό-χριστιανική συνείδηση ώστε διέκρινε έναν στίχο των Επτά
Επί Θήβαις τού Αισχύλου όπου φαινόταν ότι ήδη ο μεγάλος Τραγικός
είχε μιλήσει πολύ πρίν τον Πλάτωνα γι'αυτές τις τέσσερις αρετές.

Ο Patočka επιπλέον υπογραμμίζει ότι τα δύο μοντέλα των αντιθετικών

ανθρώπων, οι οποίοι ενσαρκώνουν αντιστοίχως την δικαιοσύνη και την
αδικία με τέλειο τρόπο, τους οποίους φαντάστηκε ο Σωκράτης στον
διάλογό του με τον Γλαύκωνα, έγιναν, στους Πατέρες τής Εκκλησίας,
δύο φιγούρες (ή καλύτερα δύο προσχέδια) του Χριστού και του
Αντιχρίστου. Ο Χριστός είναι ο άνθρωπος ο τελείως δίκαιος ο οποίος
όμως φαίνεται άδικος στους συμπολίτες του, οι οποίοι τον
καταδικάζουν σέ θάνατο (ο Πλάτων για να αποφύγει ίσως μία
προφητεία εκ των υστέρων για τον Σωκράτη δέν λέει θα τον
δηλητηριάσουν αλλά ότι θα τον μαστιγώσουν και θα τον καρφώσουν
σ'έναν δοκό), ενώ ο Αντίχριστος είναι ο τελείως άδικος άνθρωπος, ο
οποίος όμως φαίνεται σωστός στους συμπολίτες του, οι οποίοι του
αποδίδουν πολλές τιμές.

Ας σκεφθούμε τέλος τον μύθο του σπηλαίου. Ένας φιλόσοφος

ελευθερώνεται από τα δεσμά, ανεβαίνει στο φώς της ημέρας και
επιστρέφει στο ημίφως τού σπηλαίου για να προσπαθήσει να στρέψει
πρός το φώς και τους άλλους φυλακισμένους, λαμβάνοντας όμως από
αυτούς σαν αντάλλαγμα τον θάνατο. Η Πλατωνική μεταμόρφωση του
θανάτου τού Σωκράτη εφαρμόζεται εύκολα στον Χριστό, με μία απλή
μεταστροφή στην διαδρομή η οποία οδηγεί πρώτα από τα σκότη στο φώς
και στην συνέχεια, στην επιστροφή στην σπηλιά, στο αληθινό έργο τού
φιλοσόφου. Στην Χριστιανική εκδοχή, πράγματι, πρώτα συμβαίνει η
κάθοδος στο σπήλαιο (ο Ιησούς γεννιέται στην Φάτνη) και στην
συνέχεια, μετά τον θάνατο και την ανάσταση, η ανάληψη στον ουρανό,
δηλαδή η επιστροφή στο φώς. Τελευταίως κυκλοφόρησε ένα βιβλίο του
J.N. Findlay, "Ο μύθος του σπηλαίου", όπου βλέπουμε αναδρομικά την
μακρά ιστορία των παραλλαγών της πλατωνικής αλληγορίας. Ανάμεσα
στα άλλα υπάρχει και ένας αναγεννησιακός πίνακας (τού 1598 του Van
Haarlem) ο οποίος αναπαριστά το σπήλαιο του Πλάτωνος σύμφωνα με

6
την ακριβή περιγραφή της πολιτείας η οποία έχει στα λατινικά την
επιγραφή: Ότι το φώς ελήλυθεν εις τον κόσμον, και ηγάπησαν οι
άνθρωποι μάλλον το σκότος ή το φώς (Ιωάν. 3,19).

Ας σημειώσουμε επίσης και τις ιστορικές συνέπειες του Πλατωνικού

διώνυμου Συρακούσες-Αθήνα, την οριζόντια πολικότητα της πλατωνικής
Ελληνικότητος, η οποία μεταμορφώνεται και προβάλλεται στο ιστορικό
διώνυμο Ρώμη-Κωνσταντινούπολις, πάνω απ'όλα στην τήξη της
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με την Εκκλησία, στον διαχωρισμό της
ανάμεσα στην Ελληνική Ανατολή και την λατινική Δύση! Και αυτή η
πολικότης στην διάρκεια των αιώνων τής Ευρώπης συνεχίζει
ασταμάτητα, μέχρι τις αυτοκρατορίες του '800 και τους
ολοκληρωτισμούς τού Βερολίνου και της Μόσχας.

Ο Γκάνταμερ αναγνωρίζει αυτή την Πλατωνικο-Χριστιανική ιδέα τής

Ευρώπης, όταν γράφει: "απο το ένα μέρος έχουμε μία μάζα πολιτικών
ιδεών, προωθημένων στο έπακρο, η οποία μας είναι ξένη και στέκεται
προκλητικά απέναντί μας, και από την άλλη ο Πλάτων μάς ακουμπά σαν
μία φυσική Χριστιανική ψυχή. Αυτή είναι η ένταση, ενδογενής και
αναπόφευκτη, τής δικής μας προκατανοήσεως απέναντι στο πρόβλημα!
Η Docta Ignorantia του Σωκράτη, η πλατωνικο-σωκρατική απαίτηση

7
ενός ριζικού λογαριασμού που συντελείται στον διάλογο και στην
διαλεκτική, είναι συστατικά στοιχεία τής αυτογνωσίας του δυτικού
ανθρώπου και έχουν διοχετευθεί στον Χριστιανικό πλατωνισμό σαν
ενότης ιστορικής εμβέλειας! [Η ψυχή στο όριο τής σκέψης στην
Ελληνική φιλοσοφία].

Όμως, για να κρίνει την θέση του Πόππερ η οποία οδηγεί αυτή στην
ιστορική εμβέλεια του Πλατωνισμού μέχρι τούς ολοκληρωτισμούς
συμπληρώνει: "Αυτή η ενωμένη ιστορική επάρκεια του
Πλατωνισμού, η οποία προσλαμβάνεται σαν αυτονόητη, τον 19ο
αιώνα αποδομήθηκε ιστορικά και οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε
ότι μ'αυτόν τον τρόπο οι προϋποθέσεις τής φιλοσοφικής ερμηνείας
του Πλάτωνος μετάλλαξαν την ικανότητα ανάγνωσής της"!

Επομένως το πρόβλημα το οποίο θα ήθελα να αναλύσω είναι η θέση

σύμφωνα με την οποία η Πολιτεία του Πλάτωνος δέν υπήρξε μόνον η
κύρια πηγή τής φιλοσοφικής έμπνευσης του Χριστιανισμού, αλλά στα
'800, η πρώτη διατύπωση τού Κομμουνισμού και στα '900 η θεωρητική
βάση του Ναζισμού, στην ερμηνεία τού Πόππερ, ο οποίος συγγενεύει
σ'αυτό, τον Πλάτωνα στον Χέγκελ και στον Μάρξ. Ο Πλάτων
Χριστιανός, ο Πλάτων Κομμουνιστής, ο Πλάτων ναζιστής... έχει για
όλους!

Είναι αλήθεια ότι στην Πολιτεία, το βιβλίο το οποίο

οι αξιωματικοί των SS μετέφεραν πάντοτε μαζί
τους, βρίσκουμε τον διαχωρισμό σε κάστες, τους
μύθους τού αίματος και της γής, την θεωρία της
τέλειας ράτσας, δηλαδή την ευγονική την οποία
έχουν αναλάβει οι φύλακες, οι οποίοι πρέπει να
διαλέξουν τα άτομα που θα ζευγαρώσουν, μ'έναν
τέτοιο τρόπο ώστε να έχουν τέλειους απογόνους,
κ.τ.λ. Αυτός είναι ο Πλάτων που είχε στόν νού του ο
Popper όταν, στην μακρυνή Αυστραλία, όπου είχε
διαφύγει απο την Βιέννη λόγω των ρατσιστικών διωγμών, έγραφε τον
πρώτο τόμο της Ανοιχτής κοινωνίας και των εχθρών της, ανάμεσα στο
1938 και το 1943. Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Ν.Ζηλανδία
το 1944. Εδώ ο Πλάτων κατανοείται σαν υποστηρικτής, μαζί με τον
Χέγκελ και τον Μάρξ, μίας κλειστής κοινωνίας!

8
Οι λόγοι που ανάγκασαν τον Popper να διατυπώσει αυτή την
κατηγορία εναντίον τού Πλάτωνος είναι οι εξής: α) Ο επιστημονικός
ουσιανισμός, η πεποίθηση δηλαδή ότι η Επιστήμη είναι εις θέσιν να
ανακαλύψει την αληθινή φύση των πραγμάτων, την ουσία τους, την ιδέα,
β) η συλλογικότης, η πεποίθηση δηλαδή ότι τα άτομα έχουν αξία μόνον
σαν μέρη μίας πλατύτερης ολότητος, όπου το Κράτος κατανοείται σαν
ολότης. Γι'αυτό μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν πιόνια στην υπηρεσία
του ενδιαφέροντος του Κράτους στην διατήρησή τους! γ) Η οργανική ή
βιολογική θεωρία του Κράτους. Λόγω της αυτάρκειας το Κράτος είναι το
τέλειο άτομο και ο ξεχωριστός πολίτης είναι ένα ατελές αντίγραφο.
Γι'αυτόν τον λόγο, ο Πλάτων έψαχνε πρώτα την δικαιοσύνη στην πόλη
και έπειτα του ατόμου. Όλο αυτό προερχόταν από την Ενολογική
μεταφυσική του Πλάτωνος η οποία ξεχωρίζει το Ένα απέναντι στα
πολλά. Οι άνθρωποι είναι πολλοί, ενώ η πόλις είναι μία, μάλιστα είναι η
κατεξοχήν ενότης. δ) Η τεχνοκρατία, δηλαδή το γεγονός ότι η κυβέρνηση
εναποτίθεται στα χέρια των ειδικών, σ'εκείνους δηλαδή που είναι εις
θέσιν να συλλάβουν την αληθινή ουσία του Κράτους, επομένως οι
φιλόσοφοι. ε) Ο ιστορικισμός: Οι πρωταγωνιστές τής ιστορίας,
προβλέψιμη στις γενικές της γραμμές, είναι οι μεγάλες ιδέες. Όλο αυτό
για τον Popper είναι η αντίθεση της δημοκρατίας και του μοντέρνου
λιμπεραλισμού.

Αλλά ποιός είναι ο Πλάτων που έχει στον νού του ο Γκάνταμερ;

Ο Πλάτων είναι οπωσδήποτε μία απο τις

καθοδηγητικές του γραμμές στην ερμηνευτική του
φιλοσοφία! Μάλιστα δέ ο Γκάνταμερ θεωρούσε
τις Πλατωνικές του μελέτες τό καλύτερο και
πιό πρωτότυπο μέρος της φιλοσοφικής του
δραστηριότητος! Αυτό λοιπόν δεδομένου ότι οι
μελέτες του δέν αποτελούν μόνον την έκθεση των
ιδεών του για την Ελληνική φιλοσοφία αλλά και
μία διευκρίνηση τής ερμηνευτικής πρακτικής, τής
οποίας η "Αλήθεια και η Μέθοδος" αποτελεί
μόνον την θεωρία. Στην συλλογή κειμένων με την
επίβλεψη του G. Figal, με την ευκαιρία των εκατοστών του γενεθλίων
συναντούμε παρεμβάσεις με τον τίτλο "ο Σωκράτης με το μπαστούνι" και
"ο μεγάλος πλατωνιστής του ΧΧ αιώνος". Η συνάντηση τού Γκάνταμερ

9
με την πλατωνική φιλοσοφία χάνεται στα χρόνια του λυκείου και
συνέχισε στο πανεπιστήμιο με την Νεοκαντιανή ερμηνεία τού Paul
Natorp. Σε τελευταία συνάντηση που είχα με τον Γκάνταμερ στην
Χαϊδελβέργη, ακριβώς όταν ετοιμάζαμε την ιταλική έκδοση τής
Πλατωνικής θεωρίας των ιδεών του Natorp, θυμόταν ότι στα είκοσί του
χρόνια είχε αφιερώσει πολλές εβδομάδες στην διόρθωση των
τυπογραφικών αντιγράφων της δεύτερης έκδοσης εκείνου του βιβλίου,
που έγινε το 1921. Αυτό το βιβλίο του Natorp υπήρξε και ένα από τα
σημεία εκκίνησης τού Πλάτωνος τού Χάιντεγκερ, ο οποίος δέν μπορούσε
να δεχθεί την νεοκαντιανή διάκριση ανάμεσα στο είδος και την ιδέα, η
οποία διαβάστηκε σαν αντιπαράθεση ανάμεσα στην παθητική-δεκτική
στιγμή και την ενεργητική στιγμή τής γνώσεως. Υπήρξε όμως και ο
Πλάτων τον οποίο ανέλυσε με τα εργαλεία τής φιλοσοφίας ο Πώλ
Φριντλάντερ.

Από εκεί και πέρα η λίστα των πλατωνικών

σπουδών του Γκάνταμερ είναι πολύ μεγάλη:
ας θυμηθούμε φυσικά την διατριβή του τού
1928 στον Φίληβο του Πλάτωνος (εκδοθείσα
το 1931), η οποία χαρακτηρίζει και το
ξεκίνημα τής κριτικής του συζήτησης με τον
Χάιντεγκερ, η οποία διέγραψε μία αργή και
προοδευτική απόσταση! Στην συνέχεια, την
διάλεξη για τον Πλάτωνα και τους ποιητές του 1934, όπου παίρνει θέση
στην καταδίκη της τέχνης και της ποιήσεως του Πλάτωνος. Όλα όσα
βρίσκουμε σήμερα στους δύο τόμους των πλατωνικών μελετών. Περί της
Πολιτείας μπορούμε να θυμηθούμε τα δοκίμια. Το κράτος της παιδείας
του Πλάτωνος του 1942 και την ιδέα του Αγαθού ανάμεσα στον
Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη του 1978. Αλλά υπάρχει και ο ιδιωτικός
Γκάνταμερ μαζί με την μεγαλύτερη κόρη του! Τέλος αρκεί να
διατρέξουμε ακόμη και τους τίτλους των μαθημάτων που έδωσε στην
Νάπολη, αρχής γενομένης απο το 1980, για να κατανοήσουμε την
σπουδαιότητα που απέδιδε στον Πλάτωνα. Διάλογος και διαλεκτική
(1981-82), Οι Προσωκρατικοί (1982-83), Ο Χάιντεγκερ και οι Έλληνες
(1983-84), Ο Σωκράτης και ο Σωκράτης του Πλάτωνος. Ερμηνεία των
σωκρατικών διαλόγων του Πλάτωνος (1984-85), Η Πολιτεία του
Πλάτωνος και η Πλατωνική φιλοσοφία (1986-87), η Αρχή της Δυτικής
φιλοσοφίας (1987-88), Η Διαλεκτική του Πλάτωνος (1988-89), κ.τ.λ.

10
Σ'αυτά τα χρόνια, δηλαδή μετά το 1980, λαμβάνει χώρα και η συνάντηση
τού Γκάνταμερ με τον Πόππερ. Έτσι εάν η αντιπαράθεση για τον
Πλάτωνα ανάμεσα στον Χάιντεγκερ και τον Γκάνταμερ διήρκεσε μία
ολόκληρη ζωή, η συνάντηση τού Γκάνταμερ με τον Πόππερ συνέβη
μόνον όταν οι δύο ήταν ογδοντάρηδες (ο Πόππερ γεννηθείς το 1902 ηταν
δύο χρόνια νεώτερος του Γκάνταμερ).

Και τέλος θα ήθελα να υπενθυμίσω τον διάλογο του Γκάνταμερ με

τους μελετητές του Πλάτωνος της σχολής της Τυβίνγκης (ή της
Τυβίνγκης-Μιλάνου όπως συνηθίζεται να λέγεται σήμερα), ο οποίος
αφορά την νέα ερμηνεία του Πλάτωνος, την αινιγματική του σχέση
με τους πυθαγόρειους και το ξαναδιάβασμα των διαλόγων στο φώς
των άγραφων, προφορικών δογμάτων, δηλαδή των προφορικών
διδασκαλιών τις οποίες είχε φυλαγμένες ο Πλάτων για τους μαθητές
της Ακαδημίας. Η πιό σημαντική στιγμή υπήρξε μία συνάντηση στην
Tubinga του 1996 και κατά την γνώμη μου δέν είναι αδιάφορη ώς πρός
τον πολιτικό Πλατωνισμό, εάν είναι αλήθεια ότι ο Πόππερ τον ερμήνευε
στην βάση της σχέσεως ενότης-πολλαπλότης, η οποία είναι ο μετά-
μαθηματικός πυρήνας των προφορικών δογμάτων.

Για τον Χάιντεγκερ και τον Πόππερ σε σχέση με τον Πλάτωνα, ο

Γκάνταμερ εκφράστηκε καθαρά σε πολλά γραπτά. Την κριτική του στον
Χάιντεγκερ πάνω απ'όλα στο δοκίμιο Πλάτων και Χάιντεγκερ. Για την
κριτική του στον Πόππερ πάνω απ'όλα στο δοκίμιο Πλάτων και η
ουτοπική σκέψη. Αλλά μίλησε αρκετά και προφορικά. Για παράδειγμα σε
μία βιντεοκασσέττα της "Εγκυκλοπαίδειας των φιλοσοφικών επιστημών
στα πολυμέσα", η οποία κυκλοφόρησε στις 11 Απριλίου 1991 με τον
τίτλο "Η έννοια της πολιτικής στον Πλάτωνα"! Εδώ ο Γκάνταμερ εξηγεί
ότι ο Πλάτων ταξίδεψε στις Συρακούσες ενδιαφερόμενος για την
Πυθαγόρειο Σχολή και απογοητευμένος απο την διαφθορά και την
παρακμή τής αθηναϊκής δημοκρατίας, όπως αναδύεται απο την 7η
επιστολή του, στην οποία είναι αποτυπωμένο το ανήσυχο κλίμα που
ακολούθησε την νίκη του Δίωνος. Σύμφωνα με τον Γκάνταμερ η πολιτεία
του Πλάτωνος θα έπρεπε να διαβαστεί όπως διαβάζονται τα ταξείδια του
Γκιούλλιβερ του Swift, δηλαδή σαν μία μεγαλειώδης παιδαγωγική
εργασία εμψυχωμένη με μία κομψή ειρωνία και με μία ουτοπική ένταση!
Οι Νόμοι, σύμφωνα με τον Γκάνταμερ, δέν αντιπροσωπεύουν, όπως
ισχυριζόμαστε συνήθως, την απόκτηση συνειδήσεως εκ μέρους του

11
Πλάτωνος τής αδυναμίας πραγματοποιήσεως του πολιτικού του σχεδίου,
για τον ουτοπικό χαρακτήρα του οποίου ήταν σίγουρος εξ'αρχής. Ο
Γκάνταμερ ισχυρίζεται ότι ο Αριστοφάνης είχε, στην πολιτιστική και
πολιτική ζωή της Αθήνας, μία θέση ανάλογη με του Πλάτωνος,
καθότι προσπαθεί να παρακάμψει τις διαλυτικές τάσεις της
σοφιστικής. Σχετικά με τις γνωστές κατηγορίες για ολοκληρωτισμό
του Πλάτωνος που εκτόξευσε ο Πόππερ, ο Γκάνταμερ λυπάται για το
γεγονός ότι πολλοί μοντέρνοι ερμηνευτές δέν είναι ικανοί να
συλλάβουν χιουμοριστικές και ειρωνικές νύξεις της γλώσσας του
Πλάτωνος.

Αναφέρεται επίσης και στις δύο τελευταίες του

συνεντεύξεις, μία με τον Reale, στις 11 Μάϊου του
2000 και την άλλη με τον Bosetti και την Furstenberg
στις 16 Φεβρουαρίου του 2002, μερικές εβδομάδες
πρίν χαθεί. Φυσικά θα μπορούσαμε να συζητήσουμε
επί μακρόν για την αξία αυτών των συνεντεύξεων των
τελευταίων του ετών και πράγματι συζητήθηκαν πολύ,
αλλά τις χρησιμοποιώ καθότι υπήρξα και άμεσος μάρτυρας! Έχουν το
πλεονέκτημα μίας μεγαλύτερης σύνθεσης και κάποιες φορές μία
αυθάδεια οφειλόμενη στην προφορική συζήτηση! Πάντως εκείνο που
ισχυρίζεται ο Γκάνταμερ στις συνεντεύξεις αντιστοιχεί σε όσα έγραψε,
εκτός ίσως απο μία κάποια διαφορά όσον αφορά τον Νίτσε.

Ας αρχίσουμε λοιπόν με την κριτική στον Χάιντεγκερ.

12
2. Οι κριτικές τού Gadamer στον Πλάτωνα τού Χάιντεγκερ!

Γενικώς η βασική διαφορά ανάμεσα στην

ερμηνεία τού Χάιντεγκερ και τού
Γκάνταμερ, τού Πλάτωνος, συνίσταται
στο γεγονός ότι ο Χάιντεγκερ βλέπει
στην θεωρία των ιδεών τού Πλάτωνος
την πρώτη υπαίτιο για την λήθη τού
Είναι, ενώ ο Γκάνταμερ βλέπει στον
Πλάτωνα τον φιλόσοφο του διαλόγου, τον δημιουργό μίας φιλοσοφίας,
που δέν είναι δογματική, ανοιχτή πάντοτε σε νέα θέματα και σε νέες
ερωτήσεις και απορίες.

Ο Γκάνταμερ ισχυρίζεται ότι εκείνη του Πλάτωνος δέν είναι τόσο μία
"θεωρία" των ιδεών με την μοντέρνα σημασία, αλλά περισσότερο
μία κατεύθυνση έρευνας, δηλαδή μία συζήτηση και μία ανάπτυξη
τού έργου τής φιλοσοφίας, επικεντρωμένου στην διαλεκτική, η οποία
είναι η τέχνη του καθορισμού εκείνου που εννοούμε με αυτό που
σκεπτόμαστε και λέμε και η ικανότητα να συνεχίζουμε πάνω σ'αυτή
την γραμμή.

Ήδη μ'αυτή την θέση ο Γκάνταμερ διαφοροποιείται τόσο από τον Natorp
όσο και από τον Χάιντεγκερ και αυτή η απόσταση γίνεται ακόμη πιό
φανερή όταν στην Αυτοερμηνεία του, γράφει: "Η σκέψη μας, δέν
παραμένει ακίνητη σε εκείνο που κάποιος εννοεί με αυτό ή με εκείνο.
Η σκέψη παραπέμπει πάντοτε πέραν εαυτής". (Αλήθεια και μέθοδος
2). Επί πλέον δηλώνει πολύ σωστά ότι η αληθινή διάσταση τής
Πλάτωνικής διαλεκτικής των ιδεών σημαίνει κατά βάθος κάτι άλλο.
Η υπέρβαση πρός το επέκεινα όλου του όντος που βρίσκεται στην
βάση της, είναι ένα βήμα πέραν τής απλής αναλήψεως των ιδεών, και
σε τελευταία ανάλυση μία κίνηση ενάντια σε σχέση με την μεταφυσική
ερμηνεία του Είναι σαν Είναι του Οντος και επομένως είναι μία ενάντια
κίνηση σε σχέση με την κίνηση η οποία οδηγεί στην λήθη του Είναι!

Αλλά ας έλθουμε σε όσα είπε ο Γκάνταμερ στην συνέντευξη που έδωσε

το 2000 στο "Sole 24 Ore"!

Για τον δάσκαλό του μάς αφηγείται: "Ο Χάιντεγκερ διέθετε μεγάλη
πνευματική ενέργεια και υπήρξε μάλιστα ικανός να πείσει τον Χούσσερλ

13
 ότι ο Αριστοτέλης θα μπορούσε να θεωρηθεί ο
πρώτος φαινομενολόγος. Όταν συνάντησα τον
Χάιντεγκερ στο Friburgo και στην συνέχεια στο
Marburgo, δέν ήμουν ακόμη έτοιμος να συζητήσω
μαζί του, καθώς προερχόμουν από τον νεοκαντισμό
τής σχολής του Natorp και του Hartmann. Για τρία
χρόνια, μετά το πτυχίο μου, μελέτησα, πέραν τής
φιλοσοφίας, την ελληνική και την λατινική
σύμφωνα με το κανονικό πρόγραμμα για να γίνω
καθηγητής λυκείου. Μ’αυτόν τον τρόπο
προετοιμάστηκα να παρακολουθήσω τον Paul Friedlander, στον
οποίο οφείλω πολλά. Στο τέλος ο ίδιος ο Χάιντεγκερ έμεινε
ευχαριστημένος με όλα αυτά τα χρόνια μελέτης των Ελλήνων και των
Λατίνων, διότι δέν συμφωνούσε στην αρχή".

Στην συγκεκριμένη ερώτηση για την θέση του Χάιντεγκερ σύμφωνα με

την οποία ο Πλάτων (όπως στην συνέχεια όλη η Δυτική μεταφυσική) είχε
ερμηνεύσει το Είναι σαν το "Είναι του όντος", καταλήγοντας επομένως
στην λήθη τού Είναι, ο Γκάνταμερ απάντησε: «Η θεωρία των ιδεών του
Πλάτωνος δέν είναι μία θεωρία με την μοντέρνα σημασία του όρου,
αλλά είναι μία πρόοδος πέραν, και μ'αυτή την σημασία, γίνεται
κατανοητή σαν ένα πήγαινε πρός το Είναι. Η μονομέρεια τής
ερμηνείας τού Χάιντεγκερ εξαρτάται από δύο βασικές αιτίες. Κατά
πρώτον, δυστυχώς, η γνώση του τών Ελληνικών ήταν αποσπασματική.
Επι πλέον γνώριζε καλά τον Αριστοτέλη αλλά όχι τόσο καλά επίσης τον
Πλάτωνα. Δέν κατανόησε ποτέ βαθειά την Πλατωνική σκέψη, ούτε και
την σχέση ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κατανόησε
κατά περίεργο τρόπο τον Πλάτωνα μόνον σαν μία προετοιμασία για
τον Αριστοτέλη και επομένως δέν τον υπολόγισε στην αληθινή του
σπουδαιότητα. (Φυσικά σ'αυτό το σημείο συγκρούστηκα δυνατά μαζί
του). Κατά δεύτερο λόγο, έβλεπε μία στενή σχέση ανάμεσα στον
Πλάτωνα και κάποιον δογματισμό τής καθολικής Θεολογίας. Όπως
πρέπει να πούμε επίσης ότι ο Χάιντεγκερ πέρασε όλη του την ζωή
ψάχνοντας για τον Θεό: αυτό ακριβώς είναι και το κλειδί όλης του
τής σκέψης». Και στην πιό προσωπική ερώτηση εάν πίστευε ότι είχε
κατανοήσει τον Πλάτωνα καλύτερα από τον Χάιντεγκερ, ο Γκάνταμερ
απαντά: «Ναί, τουλάχιστον αυτό πιστεύω. Εξάλλου και ο ίδιος ο
Χάιντεγκερ, στο τέλος κατάλαβε ότι ο Πλάτων είναι κάτι

14
διαφορετικό απο εκείνο που είχε σκεφτεί κατ'αρχάς. Παρ'όλα αυτά
πρέπει να πώ ότι ήταν πάντοτε πολύ κριτικός απέναντι στις πλατωνικές
μου μελέτες. Ήθελε να έχω γράψει ένα βιβλίο για τον Πλάτωνα, και να
έχω αφιερωθεί σε μία τέτοια εργασία, αντί να πάω στην Αμερική.
Νομίζω όμως ότι έχω κάνει πολλά πρός αυτή την κατεύθυνση, όπως
εμφανίζεται η εργασία μου στον έβδομο τόμο των απάντων μου! Ο
Χάιντεγκερ όμως δέν κατανόησε ότι η Πλατωνική μορφή τού
διαλόγου είναι καθοριστική καθαυτή. Πιστεύω ότι τα αποτελέσματα
τής σκέψης τού Πλάτωνος δέν υπήρξαν ποτέ καθοριστικά. Ούτε στους
γραπτούς του διαλόγους αλλά ούτε και στις προφορικές του συζητήσεις
στο εσωτερικό τής σχολής. Επι πλέον επιμένω στο γεγονός ότι οι
διαφορές ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη δέν είναι τόσο
μεγάλες όπως σκέφτονται μερικοί. Και ο Αριστοτέλης είναι ένας
Πλατωνικός. Για παράδειγμα η αριστοτελική φιλοσοφία της
φρόνησης είναι Πλατωνική. Αυτό το σημείο σημειώνει και την
απόστασή μου απο τον Χάιντεγκερ. Εγώ σκέπτομαι ότι τό πρόβλημα τού
Είναι, έτσι όπως τίθεται από τόν Χάιντεγκερ, δέν είναι και τόσο
κατάλληλο». Και το συμπέρασμά του είναι ξεκάθαρο: «Ο Πλάτων με τις
ερωτήσεις του ανοίγει τον δρόμο. Και ακριβώς σ'αυτό συνίσταται η
αλήθεια της φιλοσοφίας. Ο ίδιος ο Νεοπλατωνισμός δέν προσφέρει την
τελευταία λέξη. Είναι αλήθεια οπωσδήποτε ότι όλες οι μορφές
γνώσεως κατευθύνονται πρός την γνώση τού αγαθού και αυτό πρέπει
να το θυμάται πάντοτε ο άνθρωπος. Παρ'όλα αυτά, πρέπει να πούμε ότι
η παρουσίαση του Αγαθού και η παντοδυναμία του Θεού εκφράζεται από
τον Πλάτωνα μέσω μιάς ποιητικής εικόνος, εκείνης του ήλιου. Όμως το
περιεχόμενο μίας ποιητικής εικόνος δέν μπορεί ποτέ να εξαντληθεί μέσω
μίας εννοιολογικής εξηγήσεως, και επομένως η απάντηση η οποία δίνεται
μέσω μίας εικόνος παραμένει πάντοτε ανοιχτή! Το μεγαλείο του
Πλάτωνος βρίσκεται ακριβώς σ'αυτό: Οι μεγάλες του ερωτήσεις, όπως
και οι απαντήσεις του, είναι καθοριστικές ακριβώς επειδή
παραμένουν ανοιχτές».

Θέλοντας να συνθέσουμε κάπως τα πράγματα θα μπορούσαμε να πούμε

ότι οι κριτικές τού Γκάνταμερ στον Χάιντεγκερ είναι οι ακόλουθες:

1) Μία κριτική τής Μεθόδου, δηλαδή η ανεπάρκεια τής γνώσεως των

ελληνικών με την φιλολογική σημασία.

15
2) Η περίεργη ανατροπή τής ερμηνείας στο διάβασμα του Πλάτωνος
με τα φώτα του Αριστοτέλη, σαν να ήταν ο πρώτος μία
προετοιμασία, στην μεταφυσική τού άλλου, και οι δύο μία
προετοιμασία στον Χριστιανισμό, κατανοημένες όμως με την
αρνητική σημασία, σαν μία δογματική σκλήρυνση του Πλάτωνισμού
και του Αριστοτελισμού. Ίσως πρέπει να μιλήσουμε περισσότερο απο
μία προετοιμασία σαν μία Ευαγγελική τους οικειοποίηση!

3) Ο Βιασμός όλης τής Πλατωνικής φιλοσοφίας πρός μία κατεύθυνση

τής επιστήμης και τής αλήθειας, ενώ ο Γκάνταμερ την επαναφέρει στην
φρόνηση και απορρίπτει κάθε συστηματικό δογματισμό.

4) Η ερμηνεία των ιδεών σαν το "Είναι του όντος".

Αυτό το τελευταίο σημείο ενώνει τον Χάιντεγκερ με τον Πόππερ.

Δηλαδή ο Πλάτωνικός ουσιανισμός τον οποίο καταδικάζει ο Πόππερ,
μοιάζει πολύ στην σκλήρυνση τής ιδέας την οποία βλέπει ο Χάιντεγκερ
στον Πλάτωνα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κλασσική πλέον
ερμηνεία του Πόππερ σκληραίνει τον Πλάτωνα με την πολιτική
σημασία, ενώ εκείνη του Χάιντεγκερ σκληραίνει και κρυσταλλώνει
τον Πλάτωνα με την μεταφυσική σημασία. Έτσι μπορούμε με κάποια
ευκολία να επιστρέψουμε στον Πόππερ.

16
3. Οι κριτικές τού Gadamer στον Πλάτωνα τού Πόππερ!

Η δεύτερη συνέντευξη, εκείνη για τον Πόππερ, όπως ήδη το αναφέραμε,

πραγματοποιήθηκε την 16η Φεβρουαρίου, λίγες εβδομάδες πρίν τον
θάνατό του! Ο δημοσιογράφος ήταν καλά συνειδητοποιημένος στο
γεγονός ότι για να μιλήσει για τον Πόππερ, εβραίο, μετανάστη απο την
Βιέννη στην Νέα Ζηλανδία κατά την διάρκεια του Τρίτου Ράιχ, για τον
Γκάνταμερ σήμαινε να επιστρέψει γι'άλλη μια φορά στο πονεμένο σημείο
τού Χάιντεγκερ και στήν συμπάθειά του για τον Ναζισμό, αλλά γνώριζε
επίσης ότι απο το 1980 μέχρι τον θάνατό τού Πόππερ, το 1992 είχε
ξεκινήσει μία πυκνή αλληλογραφία ακριβώς γύρω απο τον Πλάτωνα.
Ο Γκάνταμερ θυμάται ότι συνάντησε προσωπικά τον Πόππερ λίγες
φορές, μία φορά στην Χάιδελβέργη, μία φορά στο Λονδίνο, όταν είχαν
ήδη γεράσει και οι δύο, παραλείποντας ένα συνέδριο στην Βιέννη το
1978, όπου παρότι και οι δύο παρόντες, δέν κατόρθωσαν να συζητήσουν.
Ο λαμβάνων την συνέντευξη ρωτά τον Γκάνταμερ εάν η σχέση του με
τον Χάιντεγκερ δέν παρουσίασε μία δυσκολία στις σχέσεις τους, και ο
Γκάνταμερ απαντά: «Όχι, βλέπετε, το γεγονός είναι ότι εγώ και ο
Πόππερ, και λέω δυστυχώς, διότι εμείς είχαμε σχέσεις και ανταλλάξαμε
επιστολές μόνον στο τελευταίο μέρος της ζωής μας. Αλλά δέν μιλούσαμε
για τον Χάιντεγκερ, σ'αυτά τα τελευταία χρόνια. Υπήρχε μία διαφωνία
μεταξύ μας πάνω στην Πλατωνική φιλοσοφία. Εγώ δέν δέχθηκα ποτέ
μου την κριτική τού Πόππερ στον Πλάτωνα, στην "ουτοπία" του και
την επιθυμία του για τελειότητα. Αλλά βεβαίως γνωρίζω καλά πόσο
βάραινε για τον Πόππερ το πρόβλημα τής προσχώρησης στον Ναζισμό
του Χάιντεγκερ και η σχέση μου μαζί του. Αλλά εγώ δέν ήμουν
Χάιντεγκερ. Επιπλέον τί σκεφτόμουν για την επιλογή του το έχω ήδη πεί
πολλές φορές».

Στην συνέχεια ερωτάται εάν υπάρχουν γραπτά ίχνη αυτής της σχέσης με
τον Πόππερ, και ο Γκάνταμερ απαντά: «Υπάρχουν γράμματα, αλλά δέν
τα συγκέντρωσα, τουλάχιστον αυτά που έλαβα από τον Πόππερ, τα οποία
ήταν πολύ σύντομα. Εκείνη την εποχή, στα χρόνια τού ογδόντα ήμουν
εντυπωσιασμένος που είχαμε συναντηθεί και όχι τόσο άσχημα... Αυτά τα
γράμματα αφορούσαν τον Πλάτωνα, τον όψιμο Πλάτωνα και την
ερμηνεία του. Υπήρχαν σημεία στα οποία με προφανή τρόπο δέν
συμφωνούσαμε παρ'όλα αυτά είχα την βέβαιη αίσθηση ότι είχα
συναντήσει έναν άνθρωπο πολύ σοβαρό και ακριβή. Αυτό δέν μου ήταν

17
ξεκάθαρο πρίν τον συναντήσω, διότι πολλοί στο περιβάλλον τού
Χάιντεγκερ τον υποτιμούσαν. Δυστυχώς η ασθένειά του και ο θάνατός
του δέν επέτρεψαν να προχωρήσει σε διάρκεια αυτή η σχέση. Πάντως
όμως είναι πιθανόν αυτός μέχρι τον θάνατό του, διατηρώντας ένα μεγάλο
ενδιαφέρον για το θέμα του Πλάτωνος, να είχε συνεχίσει να σκέφτεται
κριτικά την δουλειά μου. Αγαπούσε την κριτική».

Η συνέντευξη συνεχίζει στις λεπτομέρειες τής διαφοράς ανάμεσα στις

δύο ερμηνείες οι οποίες αφορούν και την σχέση τού Πλάτωνος με τους
Πυθαγόρειους και την συγκεκριμένη εμπειρία των Συρακουσσών. Ο
Πόππερ πίστεψε ότι βρήκε στον εσωτερικό Πλάτωνα μία
επιβεβαίωση της κριτικής του και η οποία είναι επίσης ένα απο τα
φλέγοντα σημεία των προφορικών δογμάτων τής σχολής τής Τυβίγκης-
Μιλάνου.

Στα έργα μου φυσικά αντιμετώπισα το θέμα τού Πλάτωνος τού Πόππερ.
Έγραφα περισσότερο εγώ απο αυτόν. Δέν τον ενδιέφεραν και τόσο οι
απαντήσεις αλλά με τα χρόνια γινόταν πιό ευγενής. Εκπλήσσομαι και
εγώ ο ίδιος που η ασχολία μου με τον Πλάτωνα για δεκαετίες θα
μπορούσε ακόμη να περιέχει κάτι ικανό να φωτίσει μία διαφορά γεμάτη
σημασία για την συζήτηση σήμερα. Γι'αυτό η συζήτηση μαζί του με
ενδιέφερε και απωθούσα όλη εκείνη την δυσφήμιση τού Πόππερ που
υπήρξε τυπική του Χάιντεγκερ και των δικών του. Εγώ προσωπικώς
συμμετείχα κατ'αρχάς σ'εκείνο το παιχνίδι, όπως γίνεται πάντοτε
όταν υπάρχει κάποιος ο οποίος είναι πεπεισμένος ότι έχει ανακαλύψει
κάτι ιδιαιτέρως σημαντικό! Στην συνέχεια όμως έβαλα ένα φρένο στο
πράγμα, χάρι και στον φίλο μου Jacob Klein συγγραφέως ενός δοκίμιου
για την μαθηματική σκέψη των Ελλήνων και την καταγωγή τής
άλγεβρας, το οποίο κυκλοφορεί ακόμη, ένας ακόμη εβραίος, ερευνητής,
ο οποίος σαν τον Πόππερ αναγκάστηκε να μεταναστεύσει, αυτός στην
Αμερική, κατά την διάρκεια του τρίτου Ράιχ, και ο οποίος μου μιλούσε
για τον συγγραφέα τής "Ανοιχτής Κοινωνίας" και για τις μελέτες του
στην Ελληνική σκέψη! Ο Klein, τον οποίο είχα βοηθήσει να διασωθεί
κατά τον διωγμό του Ναζισμού, αντιπροσώπευσε, για πολλά σημεία, ένα
είδος γέφυρας ανάμεσα σε μένα και τον Πόππερ. Δηλαδή έπειτα απο
κάποιο σημείο άρχισα να υπερασπίζομαι τον Πόππερ παρά τις αντίθετες
γνώμες πολλών μου φίλων. Και ο Πόππερ το κατενόησε και
ενδιαφέρθηκε για μένα. Κατάλαβε ότι δέν ανήκω στην παράταξη των

18
συκοφαντών του. Ο Γκάνταμερ ο ίδιος, όταν του πρότεινα την
δημοσίευση αυτών τών ανταλλαγών, μου διηγήθηκε ότι μεγάλο μέρος
τής αλληλογραφίας του χάθηκε απο ένα λάθος του γάτου του. Ο οποίος
μία μέρα έσπρωξε και έρριξε στο καλάθι των σκουπιδιών μία καρτέλλα η
οποία περιείχε πολλά γράμματά του που είχε στείλει και είχε λάβει. Και
δυστυχώς η βοηθός του είχε πετάξει το καλάθι χωρίς να μπορέσει να
φανταστεί την σπουδαιότητά του!

Σε κάθε περίπτωση μπορούμε για την ώρα να διακρίνουμε τις κριτικές

που αφορούν τον Πόππερ, απο μία βασική κριτική τής μεθόδου, της
οποίας η έλλειψη κατανοήσεως τής ειρωνικής και σατυρικής ενίοτε
σημασίας τών Πλατωνικών πολιτικών ουτοπιών, είναι ο πυρήνας τους.
«Βεβαίως η ειρωνική σημασία μού είναι ξεκάθαρη -συνεχίζει ο
Γκάνταμερ- όπως επίσης και τα μεγάλα αποτελέσματα που μπορούσαν
να έχουν οι πλατωνικές ειρωνίες. Ο Πλάτων έλαβε ένα σημαντικό μέρος
στην πολιτική περιπέτεια τής Συρακούσας. Ίσως εμείς σήμερα δέν
κατορθώνουμε να φανταστούμε πόσο σημαντικό! Γενικώς η παρεξήγηση
του Πλάτωνος δέν αφορά μόνον τον Πόππερ αλλά και όλους τους
αντιπάλους τού φιλοσόφου των διαλόγων, με τους οποίους η σκέψη του
βρίσκεται συνεχώς σε αντιπαράθεση! Δέν διαβάστηκε με ακρίβεια ο
Πλάτων απο πολλούς. Όλη του η πολιτική σύνθεση, εκείνη της
Πολιτείας, είναι ένα παιχνίδι. Για μας αυτό είναι φανερό. Δέν θέλω να πώ
ότι θα είχα πείσει τον Πόππερ για τις θέσεις μου. Είναι επίσης δυνατόν
εάν είχαμε συνεχίσει να συναντώμεθα να είχε κατορθώσει να με πείσει
ότι εγώ έσφαλλα σε κάποιο σημείο της ερμηνείας μου».

Έπειτα υπάρχουν άλλες τρείς κριτικές που άπτονται τής παρερμηνείας: 1)

Η μή-κατανόηση τής ιστορικής σημασίας του προβλήματος τής
δικαιοσύνης, η οποία για τον Πλάτωνα δέν δίνεται αφηρημένως, αλλά
αναδύεται συγκεκριμένα στην οικοδομή και σύσταση τής Πόλης. 2) Η
σχέση τής δικαιοσύνης με τις άλλες αρετές, κάτι που, για τον Πλάτωνα,
αφορά πάνω απ'όλα την ψυχή τού ανθρώπου, και όχι τον διαχωρισμό τών
αγαθών στην πόλη. 3) Η ακατανοησία τής ειρωνικής σημασίας με την
οποία ο Πλάτων ομιλεί για την παρακμή του κράτους, η οποία οφείλεται
σε λάθος υπολογισμούς τών κρατούντων και επομένως την σπουδαιότητα
τής μαθηματικής εκπαιδεύσεως!

19
Όλο αυτό μάς θυμίζει τον ουσιανισμό τον οποίο ήδη αναφέραμε, που
μας επιτρέπει να διατυπώσουμε καλύτερα την πρώτη θέση που
συμπεράναμε: η κριτική του Γκάνταμερ στην Πλατωνική ερμηνεία
εξομοιώνει, παραδόξως, τον Χάιντεγκερ και τον Πόππερ καθόσον και
οι δύο διαθέτουν μία ουσιώδη οπτική τού Πλάτωνος, σκληρή και
κλειστή! Η ερμηνεία τού Πλάτωνος μ'αυτόν τον τρόπο, σαν έναν
δογματικό ουσιανιστή, σημαίνει να προσλάβουμε ένα ιστοριογραφικό
στερεότυπο, τώρα πιά αναχρονιστικό και περιθωριακό, το οποίο είναι
επιπλέον και αστήρικτο πιά. Την μεγαλύτερη ευθύνη στην αποδόμηση
τού ουσιανισμού τού Πλάτωνος, με την έννοια με την οποία ομιλούν ο
Χάιντεγκερ και ο Πόππερ, την έχει ο Julius Stenzel, ο οποίος διέβρωσε
το έδαφος πάνω στο οποίο οικοδόμησε ο Πόππερ την κριτική του στον
Πλάτωνα. Αφού αναφέρθηκε λοιπόν στον Stenzel ο Γκάνταμερ λέει ότι
κανένας πλέον δέν ονειρεύεται να ερμηνεύσει τον Πλάτωνα σαν
ουσιανιστή!

«Στην εξαίρεση πρέπει να θεωρήσουμε μόνον τον Χάιντεγκερ, η σκέψη

του οποίου έκανε την μεγαλύτερη εντύπωση στην γενιά μου και του
οποίου η ερμηνεία τού Πλάτωνος είναι πιό κοντά στον ουσιανισμό τύπου
Πόππερ. Με την έννοια ότι ο Χάιντεγκερ υπέταξε ολοκληρωτικώς την
σκέψη του Πλάτωνος στην αριστοτελική έννοια της μεταφυσικής. Ο
Χάιντεγκερ κατενόησε την αριστοτελική μεταφυσική σαν
οντοθεολογία, δηλαδή σαν τον σχεδιασμό ενός δόγματος (θεωρίας)
του Είναι, ο οποίος στο υπέρτατο όν, ολοκληρώνει την αυθεντική
εμπειρία τής πραγματικότητος τού Είναι και του νοήματος τού Είναι.
Ολόκληρη η θεωρητική προσπάθεια του Πλάτωνος, για τον
Χάιντεγκερ δέν ήταν άλλο απο μία προετοιμασία αυτής της
μεταφυσικής».

Ολοκληρώνοντας οφείλουμε να υπογραμμίσουμε όμως ότι ο Πόππερ

πλησίασε επίσης τον Πλάτωνα και τον Χάιντεγκερ διά της παρανοήσεως
των αντίστοιχων πολιτικών τους φιλοσοφιών, και στην τραγική
ψευδαίσθηση ότι ο τύραννος (είτε αυτός είναι ο Διονύσιος των
Συρακουσών ή ο Χίτλερ) θα μπορούσε να πραγματοποιήσει μία ριζική
μεταμόρφωση της παρηκμασμένης και διεφθαρμένης δημοκρατίας (είτε
αυτή είναι των Αθηνών ή της Βαϊμαρης). Και αυτή η μοιραία έλξη
ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον τύραννο συνήθως ονομάζεται το
"σύνδρομο της Συρακούσας".

20
4. Το σύνδρομο της Συρακούσας!

Ο Γκάνταμερ αναφέρεται σ'αυτό το ακανθώδες θέμα στο τελευταίο του

βιβλίο "Η ευθύνη τού σκέπτεσθαι. Ερμηνευτικά δοκίμια", το οποίο
κυκλοφόρησε το 2000, στο δοκίμιο "Η πολιτική ανικανότης της
φιλοσοφίας". Όταν τού ζητήθηκε να σχολιάσει το βιβλίο τού Victor
Faria "Ο Χάιντεγκερ και ο ναζισμός", ο Γκάνταμερ σχετικά μ'αυτό
γράφει: «Με παρεκάλεσαν να πάρω θέση σχετικά με το βιβλίο του Farias
και αυτή μου η θέση εκδόθηκε με τον τίτλο "Επιστροφή από την
Συρακούσα". Αυτός ο τίτλος συνδέεται μέ τήν διάσημη απογοήτευση που
βίωσε ο Πλάτων όταν, μετά απο πρόσκληση του τυράννου, τού
δικράτορα τής Συρακούσας, σήκωσε πανιά τρείς φορές πρός εκείνη την
πόλη, για να μυήσει τον νεαρό κύριο στις θεμελιώδεις γραμμές τής
σκέψης του γύρω απο το δίκαιο κράτος και την δίκαιη κοινωνία!»

Ο Πλάτων λοιπόν επέστρεψε δυστυχής και με μεγάλο κόπο σπίτι, και θα

συνέχιζε να έχει και στην συνέχεια μεγάλες απογοητεύσεις, στον στενό
κύκλο τών φίλων του, όταν ο πιό στενός του φίλος ο Δίων, μετά μια
νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Συρακουσών θα δολοφονείτο από
τους φίλους του! Αυτή η πολιτική περιπέτεια στην Σικελία είναι
σχεδόν συμβολική. Τώρα, στα σίγουρα, η πολιτική ενασχόληση τού
Χάιντεγκερ το 1933 δέν μετράται με τα ίδια μέτρα αξιολογήσεως,
ακόμη δέ λιγότερο με εκείνα τής Ακαδημίας τού Πλάτωνος, στην οποία
ανήκαν ο Δίων και οι άλλοι φίλοι, διότι απ'την αρχή η Ακαδημία είχε
περισσότερο έναν χαρακτήρα κοινωνικό παρά εκείνον ενός μοντέρνου
κρατικού πανεπιστημίου. Αλλά...(Γκάνταμερ, Γύρω από την πολιτική
ανικανότητα τής φιλοσοφίας. σελ. 42).

Αυτό λοιπόν που προτείνει ο Γκάνταμερ, σχεδόν υποχωρώντας, είναι ότι

η σχέση ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον Τύραννο, εκείνο που υπήρξε
ανάμεσα στον Διονύσιο τής Συρακούσης (αλλά θα μπορούσαμε να
χρησιμοποιήσουμε πολλά παρόμοια παραδείγματα τής ιστορίας : απο τον
Σενέκα και τον Νέρωνα, μέχρι τον Τζεντίλε και τον Μουσολίνι), είναι
παραδειγματικό, και είναι ένας απο τους μεγαλύτερους πειρασμούς
στους οποίους είναι εκτεθειμένος κάθε στοχαστής. Ένας κίνδυνος απο
τον οποίο οφείλουμε να φυλαγόμαστε δεδομένου ότι η ιστορία διδάσκει
ότι αυτές οι προσπάθειες τελειώνουν πάντοτε άσχημα. Ακόμη και ο
Πλωτίνος δέν τον απέφυγε, προσπαθώντας να θεμελιώσει την

21
Πλατωνόπολη (κοντά στο Cumo στην Καμπανία). Ο Πλάτων το είχε
συνειδητοποιήσει στα σίγουρα σε τέτοιο βαθμό, ώστε τοποθέτησε τον
φιλόσοφο καί τον Τύραννο στους αντίποδες, στην σκάλα τής ανθρώπινης
τυπολογίας. Ο φιλόσοφος είναι ο καλύτερος άνθρωπος, αυτός που είδε τα
περισσότερα στο πεδίο τής αλήθειας, ενώ ο τύραννος, είναι ο χειρότερος,
εκείνος που λιγότερο απ'όλους θεώρησε την αλήθεια! [Φαίδρος, 248 C-
D! O Νόμος τής Αδράστειας συστήνει την ακόλουθη μειούμενη ιεραρχία
ανάμεσα στους διάφορους τύπους ανθρώπων! 1) Φιλόσοφος, Μουσικός,
Εραστής 2) Δεσπότης καλός, ο οποίος σέβεται την δικαιοσύνη και τον
νόμο 3) Πολιτικός, οικονομολόγος, χρηματιστής 4) Γυμναστής, Αθλητής,
Ιατρός, 5) Μάγος, μάντης, 6) Ποιητής, ηθοποιός, μίμος, 7) Χειροτέχνης,
αγρότης, 8) Σοφιστής, είδωλο, 9) Τύραννος].

Ήταν όμως πεπεισμένος επίσης, περισσότερο απο τον καθένα σ'αυτή

την περίπτωση ότι τα άκρα εφάπτονται και ότι, όπως η διαφθορά τού
εκλεκτού είναι η χειρότερη, αναλόγως, η μεταστροφή τού χειροτέρου
είναι εξαιρετική. (Σ'αυτή την ιδέα στηρίζεται και το δόγμα τής
αποκατάστασης τού Ωριγένη). Η πράξη τού φιλοσόφου και η πράξη
τού Τυράννου προέρχονται απο τον ίδιο Έρωτα, κατευθυνόμενος
καλώς στην πρώτη περίπτωση και κακώς στην δεύτερη! Το φίλτρο
τού έρωτος (Eros pharmakeus, Συμπόσιο 203 D) μπορεί να είναι ένα
Θείο γιατρικό, αλλά και ένα διαβολικό δηλητήριο για την ψυχή. Ο
Δαίμων Έρως μπορεί να είναι φιλόσοφος (Συμπ. 204 D), όταν μπρός
στο όραμα τού κάλλους, χάρη στις αρετές τού θάρρους και της
ισχύος, μεταφέρει την ψυχή να ανέβει κατά μήκος τής κλίμακος τού
έρωτος μέχρι το καθαυτό Ωραίο, αλλά μπορεί να είναι και τύραννος
(Πολιτεία, IX, 573 D - 574 E) όταν, στην απουσία αυτών των αρετών,
τα αδιανόητα πάθη νικούν την λογική και η ερωτική τάση πρός το
Ωραίο καταναλώνεται και πεθαίνει στην ανεκπλήρωτη ικανοποίηση
των αισθησιακών ηδονών. Είναι σχεδόν περιττό να υπενθυμίσουμε την
επανάληψη τού Αυγουστίνου, τής θεματικής τών δύο ερώτων l'amor dei
και l'amor sui (την αγάπη τού Θεού και την αγάπη τού εαυτού), σαν
ψυχολογικό θεμέλιο τής Πολιτείας τού Θεού και τής γήϊνης πόλης!

Σ'αυτή την οπτική είναι πάρα πολύ εύκολο να απορρίψουμε την θέση
τού ολοκληρωτικού και τύραννου Πλάτωνος και κατά την γνώμη μου
είναι ξεκάθαρο ότι το αποφασιστικό θέμα δέν είναι τόσο εκείνο τού

22
Πλάτωνος ναζιστού ή κομμουνιστού τού Popper, όσο εκείνη τού
Πλάτωνος Χριστιανού τού Χάιντεγκερ.

Ο Ευσέβιος Καισαρείας τον οποίον θυμηθήκαμε ήδη "κανόνισε" την

"Αποστολική προπαρασκευή" και την θεωρία τής διπλής Π.Δ. : δηλαδή
τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σαν εθνικούς προφήτες
τού Χριστού, παράλληλα με τον Αβραάμ, τον Ισαάκ, και τον Ιακώβ.
Επιπλέον, στην δική του "ζωή τού Κωσταντίνου" ερμηνεύει τον
Διοκλητιανό σαν τον κακό τύραννο ο οποίος διώκει τους Χριστιανούς (ο
ίδιος υπήρξε κατά ένα μέρος θύμα τού τελευταίου μεγάλου διωγμού του
303) και τον Κωνσταντίνο σαν τον καλό Δεσπότη, ο οποίος
μεταστρέφεται και ο οποίος οικοδομεί την Δημοκρατία τών Χριστιανών.

Η ίση και αντίθετη θέση πρός την Αποστολική προπαρασκευή τού

Ευσέβιου είναι η "Ελληνικοποίηση τού Χριστιανισμού" τού
Προτεστάντη Θεολόγου Adolf Harnack, στις αρχές τού περασμένου
αιώνος. Νομίζω ότι είναι οι δύο πλευρές τού ιδίου νομίσματος, και ότι
δέν συλλαμβάνουν την ερμηνευτική ιδιαιτερότητα τής συνάντησης
ανάμεσα στον Ιουδαιο-Χριστιανικό ορίζοντα και τον ελληνικο-ρωμαϊκό.
Πιστεύω αντιθέτως ότι για να αντιμετωπίσουμε ορθά αυτό το θέμα και
για να επαναθερμάνουμε το ενθουσιώδες πεδίο τών μελετών που
ξεκίνησαν στο τελευταίο μέρος τής ζωής τους απο τον Jaeger και τον
Dodds και τον Danielou. Ο Γκάνταμερ μάς πρόσφερε δύο θαυμάσια
ερμηνευτικά εργαλεία, με δυνατότητες ακόμη ανεξερεύνητες:
αναφέρομαι στην "Ιστορία τών αποτελεσμάτων", για να εφαρμοστεί
στην ιστορία τής μεταφυσικής σαν ιστορίας τού Πλάτωνισμού στους
σταθμούς της και στην "Συγχώνευση οριζόντων", για να εφαρμοστεί
στην συγχώνευση τής φιλοσοφίας και τού Χριστιανισμού. Μέσα
σ'αυτές τις προϋποθέσεις θα φανεί όχι μόνον ο Πλάτων σαν ψυχή εκ
φύσεως χριστιανική αλλά και η ψυχή τού Χριστιανισμού σαν Πλατωνική
ιστορία!

Πιστεύω ότι είναι δυνατόν να διατρέξουμε με τα ερμηνευτικά εργαλεία

τού Γκάνταμερ στην ιστορία τών επιρροών τού Πλατωνισμού στον
Χριστιανισμό (σύμφωνα με το παράδειγμα τού W. Beierwaltes) και
επομένως την διαρκή ένταση ανάμεσα στο ουτοπικό και το συγκεκριμένο
στην Ευρώπη, αποφεύγοντας τόσο τά ακραία αντίθετα στήν ιστορική
ανάλυση, όσο και τους αντιθετικούς υστερισμούς όταν πρόκειται να

23
αναγνωρίσουμε, για παράδειγμα, τον ρόλο τού Χριστιανισμού στην
διαμόρφωση τού Ευρωπαίου ανθρώπου.

Ο Γκάνταμερ ενσωμάτωσε αυτή την ένταση, κατ' αρχάς

πραγματοποιώντας ένα βήμα πίσω στην "Εσωτερική πόλη", σε σχέση με
την γήϊνη πόλη και στην συνέχεια θυμίζοντας ότι είναι μάλλον ευθύνη
τού ατόμου να πραγματοποιήσει το άλμα, απο την εσωτερική πόλη
στην ουράνια πόλη! Για να καταλήξουμε, θα λέγαμε ότι έχει
τοποθετηθεί σωστά στον Πλατωνικό ορίζοντα τής έντασης ανάμεσα στην
ουράνια πόλη και την γήϊνη, ή καλύτερα, παραφράζοντας το Συμπόσιο,
ανάμεσα στην Ουράνια πόλη και την Πάνδημο.

ΤΕΛΟΣ

24