El Lissitzky

kunst en politiek

Victor Major – Textielontwerp 1 BA

Examenpaper voor Academische Vaardigheden
Docent: Bert Vandenbussche
LUCA – Campus Sint-Lucas Gent
Academiejaar 2021 – 2022
Inhoudsopgave

Inleiding 3
Historische achtergrond 4
Constructivisme 5
Kunst als propaganda van Lenin 5
Cultureel ambassadeur 7
Kunst als propaganda van Stalin 8
Besluit 9
Bibliografie 10

2
Inleiding

El(eazar) Lissitzky (1890 – 1941) was niet alleen een schilder maar ook graficus en architect.
Hij reisde vaak tussen Moskou en Berlijn en werd een belangrijk cultureel ambassadeur van
de Sovjetcultuur in West-Europa. Hij was een sleutelfiguur bij de verspreiding van het
constructivisme buiten Rusland. Hij werkte nauw samen met zijn vriend en mentor Kazimir
Malevich. Geïnspireerd door de technologische vernieuwingen en de wetenschap in het
algemeen zocht El Lissitzky samen met andere kunstenaars in het begin van de twintigste
eeuw naar een nieuwe, revolutionaire beeldtaal. Daarmee wilden ze een nieuwe
werkelijkheid voorstellen. El Lissitzky werd een sociaal activist met een politieke boodschap.
Hij gaf tentoonstellingen, boeken en tijdschriften vorm waarin propaganda gemaakt werd
voor het communisme van Lenin en later Stalin.1
Werd zijn kunst beïnvloed door de politiek of beïnvloedde zijn kunst de politiek? In deze
paper probeer ik hierop een antwoord te geven.

Afbeelding 1: El Lissitzky, De Constructeur, zelfportret 1924

Historische achtergrond
1
Milner, John, Ontwerpen: Lissitzky, 2009: 5-6

3
In Rusland stonden eeuwenlang Tsaren aan de macht, gekenmerkt door hun strenge
regimes. De bevolking leefde vaak in slechte economische omstandigheden.
In 1917 vond de Russische Revolutie plaats waarbij Lenin de macht greep. De revolutie
moest een einde maken aan de overheersing en uitbuiting van het volk door de kapitalisten
en aristocratie. De 'witten' (aanhangers Tsarenregime) werden verslagen door de 'roden'
(bolsjewieken) en het communisme2 ontstond. Er werd gestreefd naar een totale
herstructurering van maatschappij en economie. Dit leidde tot veranderingen op alle
mogelijke maatschappelijke vlakken. Een voorbeeld hiervan is dat er snel na Lenins
machtsgreep gelijke rechten voor vrouwen vastgelegd werden en hij legaliseerde ook
homoseksualiteit.
Kunstenaars beleefden een korte periode van vrijheid: Lenin wilde de creativiteit van de
bevolking bevorderen en deelname aan de cultuur stimuleren. Er volgde een bloei in de
kunst en cultuur. De kunstenaars hielpen mee een nieuwe samenleving te creëren die
gebaseerd was op het socialisme van Marx (we kennen allemaal zijn bekende citaat:
‘Proletariërs aller landen verenigt u!’).
Toen Stalin, na de dood van Lenin in 1924 aan de macht kwam, voerde hij een despotisch 3
bewind. De kunstenaars kregen het socialistisch realisme voorgeschreven en ook avant-
gardistische4 experimenten werden verboden. 5

Afbeelding 2: L. Stenberg, Long live the great party of Lenin–Stalin — leader and organiser of the victorious
building of socialism!, 1937

Constructivisme

2
communisme = staatsvorm waarbij de staat alles in het land bepaald. De productiefactoren worden beheerd
door de staat. Particuliere eigendom is niet toegestaan.
3
despotisch = alleenheerschappij
4
avant-garde = is niet een school, een theorie of een stijl, maar een mentaliteit. Het is een modus operandi die
de kunstenaars uitdrukten. Het was radicaal. Ze gebruikten het schokeffect en probeerden overal de goede
smaak belachelijk te maken.
5
Koops, Enne, De Russische Revolutie – Oorzaken, verloop en gevolgen, 2021. Geraadpleegd op 3 januari 2022
op www. historiek.net

4
Het constructivisme ontstond rond 1913. Het was kunst die een stap verder ging dan het
futurisme en het kubisme. Het was een beeldtaal die de werkelijkheid niet beschreef zoals
ze was maar het was compleet abstract. Het beperkte zich tot de essentie en streefde naar
pure eenvoud en directheid.
De schilders limiteerden zich tot lijn en kleur in geometrische composities, ook
beeldhouwers kozen elementaire basisvormen. Het constructivisme werd gekenmerkt door
de geometrsiche, abstracte vormen. Geen emotie, expressie of individualiteit. De
kunstenaar was een onderzoeker, ingenieur of kunsten-architect.
Dit sloot aan bij de ideeën dat kunstvormen minder individualistisch moesten zijn en de
bouwstenen moesten leveren voor een nieuwe maatschappij. Met het constructivisme
maakte individuele expressie plaats voor collectieve idealen. Tussen 1917 en 1920 was het
constructivisme de officiële kunst van de Russische Revolutie.6

Kunst als propaganda voor Lenin

Een gekend werk van Lissitzky is deze affiche:

Afbeelding 3: El Lissitzky, Versla de Witten met de rode wig, affiche 1919

Je ziet hier duidelijke geometrische figuren: driehoeken, rechthoeken, balken en cirkels. De

rode driehoek dringt met de punt een witte cirkel in een zwarte omgeving binnen. Twee

6
Lodder, Christina, Constructivism, 2003, update 212. Geraadpleegd op 9 januari 2022 op
www.oxfordartonline.com

5
gearceerde rechthoeken gaan uit de kant voor de grote rode driehoek en een kleiner rood
driehoekje verjaagt een wit cirkeltje rechtsboven uit de grote cirkel.
De driehoek staat symbool voor de rode bolsjewieken, het wit voor de aanhangers van het
oude regime. Het harde contrasterende kleurengebruik van rood, wit en zwart geeft een
sterke kracht van geweld weer. Het botst letterlijk op papier.
Zulke vormen werden vroeger ook als symbolen op militaire kaarten gebruikt en dat maakte
de affiche verstaanbaar voor de burgers.7
Deze affiche was voor El Lissitzky een opdracht om propaganda te maken voor het Rode
leger van Lenin in de strijd tegen de Witten. De burgeroorlog en het geweld was nog volop
bezig.
Desondanks het abstracte kan ik me er meteen de opstand van de bolsjewieken bij
voorstellen.

Afbeelding 4: El Lissitzky, Proun 1 E from Proun, lithograph 1920

Je ziet hier terug de geometrische figuren: cirkel, balken, vierkant,… Deze afbeelding komt
wel minder dreigend over. El Lissitzy maakt hier geen gebruik van het ‘gevaarlijke’ rood. De

7
Birnholz, Alan, El Lissitzky’s Writings on Art, 1972: 131.

6
witte pijlen gaan richting het centrum. De witte cirkel en het zwart vierkant staan symbool
voor de stad en de nieuwe fabrieken.
Deze Proun 1E gebruikte El Lissitzky ook bij een ander propagandabord voor Lenins beleid.
Tijdens de burgeroorlog was een groot deel van de bevolking naar het platteland gevlucht.
De regering wilde de industriële productie weer op gang brengen en wou de mensen terug
naar de steden halen. El Lissitzky gaf die beweging aan door een paar pijlpunten naar de stad
te richten.8
Ik vind deze afbeelding minder duidelijk als de voorgaande. De propaganda voor de
terugkeer naar de stad wordt hier veel subtieler voorgesteld en is voor mij een stuk minder
efficiënt en minder duidelijk als propagandamiddel.
Met bovenstaande kunstwerken wou El Lissitzky zelf mee vorm geven aan de politieke
ideeën van Lenin. Hij gaf op een abstracte manier de collectieve idealen van de nieuwe
Russische staat weer. Hij kreeg van Lenin de noodzakelijke vrijheid om het constructivisme
vrij te ontplooien. Zijn ontwerpen zijn revolutionair, collectief, publiek en ideologisch. Hij
overtuigt zijn publiek, moedigt hen aan en nodigt hen uit om deel te nemen.
De propaganda maakte deel uit van het proces en vloeide voort uit de context waarin hij
werkte.9

Cultureel ambassadeur
In 1921 kreeg El Lissitzky de kans om naar Berlijn te gaan. Hij vluchtte zeker niet voor de
politiek van Lenin. Hij kreeg de belangrijke taak van cultureel vertegenwoordiger van de
Sovjet-regering in West-Europa.
El Lissitzky nam ook deel aan de organisatie en de opbouw van de Eerste Russische
kunsttentoonstelling die in 1922 plaatsvond in Berlijn. Daar kon het westerse publiek, voor
het eerst na de wereldoorlog, kennismaken met de nieuwste kunststromingen die in de
voorbije jaren in Rusland waren ontstaan, zoals het constructivisme. Duidelijk werd ook hoe
gelijklopend de kunst in Rusland en in het westen zich ontwikkeld had. 10
Naast die organisatorische werkzaamheden richtte El Lissitzky zich steeds meer op het
vormgeven van omslagen en illustraties voor boeken, voornamelijk voor de Russische
uitgeverijen in Berlijn. Een boek dat Lissitzky geheel zelf ontworpen en geschreven had was
Van Twee Kwadraten, een suprematistisch verhaal over twee vierkanten in 6 constructies. 11

8
De Stijl, jaargang 5 nr. 10/11, 1922: zonder paginering
9
Milner, John, Ontwerpen: Lissitzky, 2009: 18 - 24
10
Lissitzky-Küppers, Sophie, El Lissitzky. Life, Letters, Texts, London, 1980: 347 - 365
11
Sprengler Museum, El Lissitzky 1890 – 1941 Retrospektive, Hannover, 1988: 134 - 135

7
 Afbeelding 5: El Lissitzky, Van twee kwadraten, Berlijn, 1922

In 'Van twee kwadraten' maakte El Lissitzky gebruik van suprematistische 12 vormen. Het lijkt
op het draaiboek voor een film met zes afbeeldingen, 'zes constructies' zoals in de titel staat.
De tekst bestaat uit lettertypes van diverse formaten, diagonaal bij de afbeeldingen
geplaatst. Het verhaal gaat over twee vierkanten, een rood en een zwart, die naar de aarde
vliegen. Deze vierkanten beelden de komst van een nieuwe maatschappij uit, waar het
socialisme (het rode vierkant) en het suprematisme (het zwarte vierkant) samen aan
werken. El Lissitzky maakte dit boek speciaal voor kinderen. Hij gaf op de eerste bladzijde
instructies om het verhaal met papier, stokjes e.a. na te spelen. 13 Ik vind het ongelofelijk dat
zelfs de propaganda tot in de kinderboeken doorgetrokken werd. Zelfs nu drukt zijn kunst
een stempel op de politiek.

Kunst als propaganda voor Stalin

Vanaf 1930 ging echter de politiek een nog grotere stempel drukken op het werk van El
Lissitzky (en niet omgekeerd). De tentoonstellingen en boeken kregen steeds meer het
karakter van propaganda voor Stalins communisme. Sinds Stalin aan de macht kwam,
werden de kunstenaars in hun eerder verworven vrijheden serieus beperkt. Hij voerde een
streng bewind. De kunstenaars kregen het socialistisch realisme voorgeschreven waardoor
de avant-gardistische kunsten verboden werden. Stalin sloot zelfs de onafhankelijke
12
suprematisme = stroming in de abstracte schilderkunst
13
Milner, John, Ontwerpen: Lissitzky, 2009: 18

8
kunstenaarsvakbonden waardoor de voormalige avant-gardekunstenaars verplicht werden
zich aan te passen aan het nieuwe klimaat. Ze liepen het risico officieel bekritiseerd te
worden of zelfs op de zwarte lijst te komen. 14
El Lissitzky werd in 1932 aangesteld voor de vormgeving en montage voor verschillende
afleveringen van het Sovjet propagandablad USSR im Bau. Het blad had één groot doel:
Stalin en zijn beleid in het buitenland aan te prijzen. In de vormgeving zien we nog wat van El
Lissitzky’s vroegere werk doorschemeren. Hij sneed bijvoorbeeld foto's diagonaal af of
plaatste ze in ronde kaders. Toen de Sovjetunie in 1941 in de Tweede Wereldoorlog
betrokken raakte kon El Lissitsky nog een affiche ontwerpen met een oproep tot het maken
van meer oorlogsmateriaal, een fotomontage. Op 21 december 1941 stierf El Lissitzky in
Moskou.15

Afbeelding 6: omslag van het tijdschrift SSSR im Bau, nr. 2 – 1993 16

Besluit
Ik kan alleen maar raden hoe El Lissitzky zich in zijn laatste jaren gevoeld moet hebben. Hij
bleef meewerken aan een systeem, dat hij ooit als een ideaal had gezien. Waarschijnlijk is
dat gevoel met de komst van Stalin veranderd, maar kon hij niet meer terug. Ik denk dat ook
angst voor Stalins regime een grote rol speelde. Niet langer hijzelf bepaalde zijn kunst het
was de politiek die dat voor hem deed.

14
Bartelik, Marek, Concerning socialist realisme: recent publications on Russian art, 1999. Geraadpleegd op 9
januari op www.proquest.libguides.com/abm
15
Lodder, Christina, Constructivism, 2003, update 212. Geraadpleegd op 9 januari 2022 op
www.oxfordartonline.com
16
Milner, John, Ontwerpen: Lissitzky, 2009: 93

9
Bibliografie

Fysieke bronnen
- Birnholz, Alan, El Lissitzky’s Writings on Art, Studio International, 1972: 91–92, 131
- De Stijl, Maandblad voor nieuwe kunst, wetenschap en Kultur, 1922 jaargang 5 nr.
10/11, 1922: zonder paginering
- Lissitzky El. Suprematisch worden van twee kwadraten in 6 konstrukties. Maastricht,
Gerards & Scheurst, 1985, zonder paginering
- Lissitzky-Küppers, Sophie, El Lissitzky. Life, Letters, Texts, London, Thames & Hudson,
1980: 347 - 365
- Milner, John, Ontwerpen: Lissitzky, Suffolk, Antique Collectors’ Club, 2009: 5 - 6, 18 -
24
- Sprengler Museum, El Lissitzky 1890 – 1941 Retrospektive, Der Oberstadtdirektor, ,
Hannover, 1988: 134 – 135

Digitale bronnen
- Bartelik, Marek, Concerning socialist realisme: recent publications on Russian art,
1999. Geraadpleegd op 9 januari op www.proquest.libguides.com/abm
-https://www.proquest.com/artbibliographies/docview/223311577/CBF23F1E4C534
067PQ/20?accountid=27483
- Koops, Enne, De Russische Revolutie – Oorzaken, verloop en gevolgen, 2021.
Geraadpleegd op 3 januari 2022 op www. historiek.net -
https://historiek.net/russische-revolutie-oorzaken-samenvatting/68292/
- Tomaszweski, Patrick, The many lives of El Lissitzky’s Proun 19 D (1920 or 1921),
2019. Geraadpleegd op 3 januari 2022 op www.moma.org -
https://post.moma.org/the-many-lives-of-el-lissitzkys-proun-19d-1920-or-1921/
- Lissitzky El, Proun 1 E, collectie prenten. Geraadpleegd op 3 januari 2022 op www.
stedelijk.nl - https://www.stedelijk.nl/nl/collectie/29479-el-lissitzky-proun-1e
- Lodder, Christina, Constructivism, 2003, update 212. Geraadpleegd op 9 januari 2022
op www.oxfordartonline.com - https://www-oxfordartonline-com.luca.e-
bronnen.be/groveart/view/10.1093/gao/9781884446054.001.0001/oao-
9781884446054-e-7000019194?rskey=bSuqro

10
Afbeeldingen
- Afbeelding 1: El Lissitzky, De Constructeur, zelfportret 1924. Geraadpleegd op 3
januari 2022 op www.vanabbemuseum.nl
- Afbeelding 2: L. Stenberg, Long live the great party of Lenin–Stalin — leader and
organiser of the victorious building of socialism!, 1937. Geraadpleegd op 3 januari
2022 op https://press-files.anu.edu.au/downloads/press/n2129/html/ch02.xhtml
- Afbeelding 3: El Lissitzky, Versla de Witten met de rode wig, affiche 1919.
Geraadpleegd op 3 januari 2022 op https://go.distance.ncsu.edu/gd203/?p=70858
- Afbeelding 4: El Lissitzky, Proun 1 E from Proun, lithograph 1920. Geraadpleegd op 3
januari 2022 op https://www.moma.org/collection/works/165515
- Afbeelding 5: El Lissitzky, Van twee kwadraten, Berlijn, 1922. Geraadpleegd op 9
januari op https://thecharnelhouse.org/2015/06/11/about-two-squares-el-lissitzkys-
1922-suprematist-picture-book-for-kids/#jp-carousel-25916
- Afbeelding 6: omslag van het tijdschrift SSSR im Bau, nr. 2 – 1993. Geraadpleegd op 9
januari 2022 op www.vanabbemuseum.nl

11