Toán Rời Rạc

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
KHOA TOAÙN - TIN HOÏC
PHAÏM TIEÁN SÔN
TOAÙN RÔØI RAÏC 1

(Baøi Giaûng Toùm Taét)
-- Löu haønh noäi boä --

Ñaø Laït 2008
Mu.c lu.c
˙’. D
MO -`
ÂU iv
.
1 TÂ . P VÀ ÁNH XA
. P HO . 1
1.1 Tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.2 Các phép toán trên tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1.3 Tı́ch Descartes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.2.1 - i.nh nghı̃a và tı́nh châ´t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D 8
1.2.2 Ánh xa. ha.n chê´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.3 Ho..p cu̇’a các ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.4 Ánh xa. ngu.o..c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2.5 Lu..c lu.o..ng cu̇’a mô.t tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
. . .
2 LOGIC VÀ CÁC PHU O NG PHÁP CHÚ NG MINH 17
2.1 ` . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mê.nh d̄ê 17
2.2 ` có d̄iê

Mê.nh d̄ê ` tu.o.ng d̄u.o.ng . . . . . . . . . . . . . .
` u kiê.n và các mê.nh d̄ê 20
2.3 Lu.o..ng hóa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.4 Phu.o.ng pháp chú.ng minh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
i
2.5 Quy na.p toán ho.c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3 THUÂ
. T TOÁN 33
3.1 Mo˙’. d̄â

ù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.1.1 Tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong ba sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.1.2 Tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong dãy hũ.u ha.n các sô´ thu..c . . . . . . . . . . . . 33
3.2 Thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.2.1 Thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.3 Thuâ.t toán d̄ê. quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.3.1 Tı́nh n giai thù.a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.3.2 Tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.3.3 Thuâ.t toán xác d̄i.nh dãy Fibonacci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.4 - ô. phú.c ta.p cu̇’a thuâ.t toán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D 43
3.5 Phân tı́ch thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4 PHÉP D ´M
- Ê 51
4.1 Các nguyên lý co. bȧ’n cu̇’a phép d̄ê´m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.1.1 Nguyên lý tô˙’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.1.2 Nguyên lý tı́ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.1.3 Nguyên lý bao hàm-loa.i trù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.2 Hoán vi. và tô˙’ ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.3 Các thuâ.t toán sinh ra hoán vi. và tô˙’ ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.4 Hoán vi. và tô˙’ ho..p suy rô.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.5 Hê. sô´ cu̇’a nhi. thú.c và các d̄ô

` ng nhâ´t thú.c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.6 ` ng chim bô

Nguyên lý chuô ` câu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.6.1 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. nhâ´t) . . . . . . . . . . . .

` ng chim bô 77
ii
4.6.2 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. hai) . . . . . . . . . . . . .
` ng chim bô 78
4.6.3 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. ba) . . . . . . . . . . . . .

` ng chim bô 80
5 QUAN HÊ
. 85
5.1 Quan hê. hai ngôi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
5.2 Quan hê. và ma trâ.n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5.3 Quan hê. thú. tu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.4 Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.5 Bao d̄óng cu̇’a quan hê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.6 Lattice cu̇’a các phân hoa.ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5.6.1 Thuâ.t toán xác d̄i.nh hô.i cu̇’a hai phân hoa.ch . . . . . . . . . . . . . 118
5.6.2 Thuâ.t toán xác d̄i.nh tuyê˙’n cu̇’a hai phân hoa.ch . . . . . . . . . . . . 119
-A
6 D ´
. I SÔ BOOLE 123
6.1 Lattice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.2 Lattice phân bô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
6.3 - a.i sô´ Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

D
6.4 Hàm Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
6.5 Biê˙’u diêñ các hàm Boole qua hê. tuyê˙’n, hô.i và phu̇’ d̄i.nh . . . . . . . . . . . 149
6.6 Biê˙’u diêñ tôí thiê˙’u cu̇’a hàm Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
6.6.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
6.6.2 Phu.o.ng pháp bȧ’n d̄ô

` Karnaugh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Ń TÍNH
7 MÃ TUYÊ 159
7.1 Mo˙’. d̄â

` u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.1.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
iii
7.1.2 Mã phát hiê.n lô˜i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.1.3 Mã su˙’.a sai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
7.2 Các khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
7.3 Khoȧ’ng cách Hamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
7.4 Hô.i chú.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
7.4.1 Giȧ’i mã dùng bȧ’ng chuâ˙’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
7.5 Mã hoàn hȧ’o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
7.6 Mã Hamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Tài liê.u tham khȧ’o 189
iv
˙
’ . -`
MO DÂU
Toán ho.c rò.i ra.c là mô.t bô. phâ.n cu̇’a Toán ho.c nhǎ` m nghiên cú.u các d̄ôí tu.o..ng rò.i ra.c:
nghiên cú.u các câú trúc rò.i ra.c khác nhau và các phu.o.ng pháp giȧ’i các vâń d̄ê
` có liên quan
´ ´
d̄ê n các câ u trúc này.
Thông tin lu.u trũ. và vâ.n hành trong máy tı́nh du.ó.i da.ng các tı́n hiê.u rò.i ra.c (các máy
tı́nh liên tu.c chı̇’ là các máy tı́nh tu.o.ng tu.., chuyên du.ng). Vı̀ vâ.y công cu. dùng d̄ê˙’ biê˙’u diêñ
thông tin trong máy và xu˙’. lý các thông tin này là Toán ho.c rò.i ra.c.
Ngoài ra, các phu.o.ng pháp và kê´t quȧ’ cu̇’a Toán ho.c rò.i ra.c có thê˙’ dùng d̄ê˙’ giȧ’i quyê´t tru..c
tiê´p nhiê ` d̄ǎ.t ra cu̇’a Tin ho.c nhu. logic, hàm d̄a.i sô´ logic, tô˙’ ho..p trên tù.... Toán
` u vâń d̄ê
ho.c rò i ra.c chuâ˙’n bi. sǎñ và cung câ´p các công cu., phu.o.ng pháp luâ.n d̄ê˙’ giȧ’i quyê´t nhiê
. ù
vâń d̄ê ˙
’ . . .
` cu̇’a Tin ho.c. Có thê nói Toán ho.c rò i ra.c là ngành Toán ho.c co so˙’ cho Tin ho.c.
Mu.c d̄ı́ch cu̇’a giáo trı̀nh nhǎ` m cung câ´p mô.t sô´ công cu. Toán ho.c d̄ê˙’ bu.ó.c d̄â
` u d̄i vào
. . . ` cu. thê˙’.
Tin ho.c. Giáo trı̀nh d̄u o. c trı̀nh bày mô.t cách dàn trȧ’i ho n là d̄i sâu vào mô.t vâń d̄ê
´ ` ` ´ . ´ .
Cuôi môi phân có các bài tâ.p nhǎ m cu̇’ng cô nhũ ng kiê n thú c d̄ã ho.c. Hy vo.ng rǎ` ng giáo
˜
trı̀nh này d̄áp ú.ng d̄u.o..c phâ
` n nào yêu câ
` u ho.c tâ.p cu̇’a các ba.n sinh viên.
- à La.t, ngày 11 tháng 2 nǎm 2008

D
Pha.m Tiêń So.n
v
vi
Chu.o.ng 1
.
TÂ
. P . P VÀ ÁNH XA
HO .
1.1 Tâ.p ho..p
1.1.1 Khái niê.m
Mô.t khái niê.m co. bȧ’n cu̇’a toán ho.c hiê.n d̄a.i là khái niê.m tâ.p ho..p.
Cũng giôńg nhu. d̄iê˙’m, d̄oa.n thǎ˙’ng, mǎ.t phǎ˙’ng, ... trong hı̀nh ho.c Euclid, khái niê.m tâ.p
ho..p không d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a mà chı̇’ d̄u.o..c mô tȧ’ bǎ` ng nhũ.ng vı́ du.. Chǎ˙’ng ha.n, tâ.p ho..p các
sách trong thu. viê.n, tâ.p ho..p các sô´ thu..c, tâ.p ho..p các d̄a thú.c bâ.c hai, v.v...
Các vâ.t ta.o nên mô.t tâ.p ho..p go.i là các phâ
` n tu˙’. cu̇’a tâ.p ho..p âý. Có hai cách xác d̄i.nh
mô.t tâ.p ho..p:
` n tu˙’. cu̇’ a nó. Chǎ˙’ng ha.n, tâ.p ho..p gô

(a) Liê.t kê danh sách các phâ ` n tu˙’. a, b, c, d
` m các phâ
thu.ò.ng d̄u.o..c viê´t
{a, b, c, d}.
(b) Nêu lên tı́nh châ´t d̄ǎ.c tru.ng cu̇’ a các phâ
` n tu˙’. cu̇’ a tâ.p ho..p. Chǎ˙’ng ha.n, tâ.p ho..p {1, 3}
có thê˙’ mô tȧ’ là tâ.p ho..p hai sô´ tu.. nhiên lė’ nhȯ’ nhâ´t hay tâ.p ho..p các nghiê.m cu̇’a
phu.o.ng trı̀nh bâ.c hai x2 − 4x + 3 = 0.
Ký hiê.u x ∈ A (và d̄o.c là x thuô.c A) có nghı̃a x là phâ ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p ho..p A. Khi x không
. .
` n tu˙’ cu̇’a tâ.p ho. p A ta viê´t x ̸∈ A (và d̄o.c là x không thuô.c A). Chǎ˙’ng ha.n, nêú
phȧ’i là phâ
go.i N là tâ.p các sô´ tu.. nhiên thı̀ 7 ∈ N nhu.ng 12 5
̸∈ N.
Chú ý 1. (a) D - ê˙’ d̄o.n giȧ’n, d̄ôi khi ta chı̇’ dùng tù. “tâ.p” thay cho cu.m tù. “tâ.p ho..p”.
(b) Ký hiê.u := thu.ò.ng dùng d̄ê˙’ d̄u.a vào d̄i.nh nghı̃a, nó thay cho cu.m tù. “d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i”.
Chǎ˙’ng ha.n, N := {0, 1, 2, . . .}.
1
(c) Ta thu.ò.ng dùng ký hiê.u | d̄ê˙’ diêñ d̄a.t ý “sao cho” (hoǎ.c “trong d̄ó”). Chǎ˙’ng ha.n, tâ.p
ho..p tâ´t cȧ’ các sô´ tu.. nhiên chǎñ có thê˙’ mô tȧ’ nhu. sau:
{n ∈ N | n chia hê´t cho 2}.
Vı́ du. 1.1.1. Mô.t vài tâ.p ho..p sô´ thu.ò.ng gǎ.p:
(a) Tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên N := {0, 1, 2, . . .}.
(b) Tâ.p ho..p các sô´ nguyên du.o.ng P := {1, 2, . . .}.
(c) Tâ.p ho..p các sô´ nguyên Z := {0, 1, −1, 2, −2, . . .}.
(d) Tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı̇’ Q := { pq | p, q ∈ Z, q ̸= 0}.
(e) Tâ.p ho..p các sô´ thu..c R.

√
(f) Tâ.p ho..p các sô´ phú.c C := {a + −1b | a, b ∈ R}.
Mô.t tâ.p ho..p không có phâ

` n tu˙’. nào cȧ’ go.i là tâ.p ho..p trôńg (hay rôñg) và d̄u.o..c ký hiê.u là
∅. Chǎ˙’ng ha.n tâ.p ho..p gô
` m các nghiê.m sô´ thu..c cu̇’a phu.o.ng trı̀nh bâ.c hai x2 + 1 = 0 là mô.t
.
tâ.p ho. p trôńg.
Tâ.p ho..p B go.i là tâ.p ho..p con cu̇’a tâ.p ho..p A nêú mo.i phâ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p ho..p B d̄ê
` u là
phâ . . . . .
` n tu˙’ cu̇’a tâ.p ho. p A; trong tru ò ng ho. p này ta ký hiê.u B ⊆ A hay A ⊇ B. Hiê n nhiên ˙
’
A ⊆ A. Ho.n nũ.a, d̄ê˙’ thuâ.n tiê.n, ta thu.ò.ng coi tâ.p ho..p trôńg là mô.t tâ.p ho..p con cu̇’a tâ.p
bâ´t kỳ, tú.c là ∅ ⊆ A vó.i mo.i tâ.p ho..p A. Hai tâ.p ho..p A và B go.i là bǎ` ng nhau nêú B ⊆ A
và A ⊆ B; khi d̄ó ta viê t A = B. Nê u B ⊆ A nhu ng A ̸= B ta nói B là tâ.p ho..p con thu..c
´ ´ .
su.. cu̇’a tâ.p ho..p A và viê´t B ! A.
Vı́ du. 1.1.2. (a) Nêú
A := {x ∈ R | x2 + x − 6 = 0}, B := {2, −3}
thı̀ A = B.
(b) Ta có các bao hàm thú.c thu..c su.. sau
P ! N ! Z ! Q ! R.
Mô.t tâ.p ho..p mà phâ` n tu˙’. cu̇’a nó là nhũ.ng tâ.p ho..p thu.ò.ng d̄u.o..c go.i là mô.t ho. các tâ.p
ho..p, hoǎ.c mô.t hê. các tâ.p ho..p. Nói cách khác, “tâ.p ho..p”, “ho.”, “hê.” là nhũ.ng thuâ.t ngũ.
` ng nghı̃a.
d̄ô
- ê˙’ nêu lên danh sách các tâ.p ho..p cu̇’a mô.t ho. tâ.p ho..p A, ta hãy go.i mô˜i tâ.p ho..p cu̇’a A
D
là Ai; ký hiê.u i d̄u.o..c go.i là chı̇’ sô´ d̄ê˙’ d̄ánh dâú tâ.p ho..p âý, hai tâ.p ho..p khác nhau cu̇’a ho.
2
A d̄u.o..c d̄ánh dâú bo˙’.i hai chı̇’ sô´ khác nhau. Nêú I là tâ.p ho..p tâ´t cȧ’ các chı̇’ sô´ d̄ã dùng d̄ê˙’
d̄ánh dâú các tâ.p ho..p cu̇’a ho. A thı̀ ta có thê˙’ viê´t
A := {Ai | i ∈ I},
hay
A := {Ai}i∈I .
Cũng có thê˙’ su˙’. du.ng phu.o.ng pháp này d̄ê˙’ d̄ánh dâú tâ´t cȧ’ các phâ
` n tu˙’. cu̇’a mô.t tâ.p ho..p
A tùy ý.
1.1.2 Các phép toán trên tâ.p ho..p
Cho tru.ó.c các tâ.p A và B ta có thê˙’ thành lâ.p các tâ.p mó.i bǎ` ng các phép toán sau:
- i.nh nghı̃a 1.1.1. Ho..p cu̇’a hai tâ.p A và B là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u A ∪ B, gô
D ` m tâ´t cȧ’ các
` n tu˙’. hoǎ.c thuô.c A hoǎ.c thuô.c B (hoǎ.c thuô.c cȧ’ hai).
phâ
Giao cu̇’a hai tâ.p A và B là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u A ∩ B, gô ` n tu˙’. vù.a
` m tâ´t cȧ’ các phâ
thuô.c A vù.a thuô.c B.
Hiê.u cu̇’a tâ.p ho..p A vó.i tâ.p ho..p B là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u A \ B, gô
` m tâ´t cȧ’ các phâ
`n
. .
tu˙’ thuô.c A nhu ng không thuô.c B.
Hiê.u d̄ôí xú.ng cu̇’a hai tâ.p ho..p A và B là tâ.p ho..p
A ∆ B := (A \ B) ∪ (B \ A).
Nhâ.n xét 1. (a) Mô.t cách tu.o.ng tu.., có thê˙’ d̄i.nh nghı̃a ho..p ∪i∈I Ai và giao ∩i∈I Ai cu̇’a
mô.t ho. tâ.p ho..p A := {Ai | i ∈ I}.
(b) Ta luôn có A ∆ B = B ∆ A. Nhu.ng nhu. vı́ du. du.ó.i d̄ây chı̇’ ra, nói chung A \ B ̸= B \ A.
Vı́ du. 1.1.3. Giȧ’ su˙’. A := {a, b, c, d} và B := {c, d, e}. Khi d̄ó
A∪B = {a, b, c, d, e},

A∩B = {c, d},
A\B = {a, b},
B\A = {e},
A∆B = {a, b, e}.
Vı́ du. 1.1.4. Giȧ’ su˙’. A (tu.o.ng ú.ng, B) là tâ.p nghiê.m cu̇’a phu.o.ng trı̀nh x2 − 3x + 2 = 0
3
(tu.o.ng ú.ng, x2 − 4x + 3 = 0). Ta có A = {1, 2}, B = {1, 3} và
A∪B = {1, 2, 3},

A∩B = {1},
A\B = {2},
B\A = {3},
A∆B = {2, 3}.
Tâ.p nghiê.m cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
(x2 − 3x + 2)(x2 − 4x + 3) = 0
là A ∪ B = {1, 2, 3}. Tâ.p nghiê.m cu̇’a hê. hai phu.o.ng trı̀nh
x2 − 3x + 2 = 0,
x2 − 4x + 3 = 0,
là A ∩ B = {1}.
Vı́ du. 1.1.5. Giȧ’ su˙’.

Ai := {i, i + 1, . . .}, i ∈ N.
Khi d̄ó ! "
Ai = N và Ai = ∅.
i∈N i∈N
Các phép toán ho..p và giao trên các tâ.p ho..p có nhũ.ng tı́nh châ´t sau:
Tı́nh châ´t 1.1.2. Tı́nh giao hoán
A ∪ B = B ∪ A,
A ∩ B = B ∩ A.
Tı́nh kê´t ho..p
(A ∪ B) ∪ C = A ∪ (B ∪ C),
(A ∩ B) ∩ C = A ∩ (B ∩ C).
Tı́nh phân phôí
A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C),
A ∪ (B ∩ C) = (A ∪ B) ∩ (A ∪ C).
Chú.ng minh. Bài tâ.p. ✷
4
Nêú các tâ.p ho..p A và B có giao bǎ` ng trôńg, tú.c là nêú A ∩ B = ∅, thı̀ các tâ.p ho..p này
go.i là không có phâ` n tu˙’. chung, hoǎ.c là rò.i nhau.
Thu.ò.ng các tâ.p ho..p d̄u.o..c xét tó.i trong cùng mô.t vâń d̄ê
` d̄ê
` u là các bô. phâ.n cu̇’a mô.t tâ.p
. .
ho. p X cô´ d̄i.nh nào d̄ó. Khi âý, tâ.p ho. p X này go.i là “không gian”. Hiê.u X \ A go.i là phâ `n
bù cu̇’a tâ.p A và ký hiê.u là Ac . Hiê˙’n nhiên A và Ac là rò.i nhau, A \ B = A ∩ B c . Ho.n nũ.a
Tı́nh châ´t 1.1.3. (Công thú.c De Morgan) Giȧ’ su˙’. {Ai}i∈I là ho. các tâ.p ho..p con cu̇’ a không
gian X. Khi d̄ó
# $c
! "
Ai = (Ai)c ,
i∈I i∈I
# $c
" !
Ai = (Ai)c .
i∈I i∈I

- i.nh nghı̃a 1.1.4. Ho. các tâ.p ho..p A := {Ai | i ∈ I} go.i là phu̇’ cu̇’a tâ.p X nêú X = ∪i∈I Ai.
D
Nêú ngoài ra Ai ̸= ∅ vó.i mo.i i ∈ I và Ai ∩ Aj = ∅ vó.i mo.i i, j ∈ I, i ̸= j, thı̀ ta nói A là mô.t
phân hoa.ch cu̇’a tâ.p X.
Vı́ du. 1.1.6. D - ǎ.t A1 (tu.o.ng ú.ng, A2) là tâ.p các sô´ nguyên chǎñ (tu.o.ng ú.ng, lė’). Khi d̄ó
{A1, A2} là mô.t phân hoa.ch cu̇’a tâ.p các sô´ nguyên Z.
1.1.3 Tı́ch Descartes
Tı́ch Descartes, hay vǎń tǎ´t tı́ch, cu̇’a các tâ.p ho..p Ai , i ∈ I, là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u là
%
Ai ,
i∈I
d̄u.o..c xác d̄i.nh nhu. sau: tâ´t cȧ’ các phâ

` n tu˙’. cu̇’a nó có da.ng x := (xi )i∈I vó.i xi ∈ Ai . Khi d̄ó,
xi go.i là thành phâ` n (hay to.a d̄ô.) thú. i cu̇’a x.
Tı́ch cu̇’a mô.t sô´ hũ.u ha.n các tâ.p ho..p Ai , i = 1, 2, . . . , n, thu.ò.ng d̄u.o..c ký hiê.u là
n
%
Ai hoǎ.c A1 × A2 × · · · × An .
i=1
` n tu˙’. cu̇’a tı́ch này là mô.t vector (x1, x2, . . . , xn ) vó.i xi ∈ Ai , i = 1, 2, . . . , n. Nói cách
Mô˜i phâ
khác
%n
Ai = {(x1 , x2, . . . , xn ) | xi ∈ Ai, i = 1, 2, . . . , n}.
i=1
5
` n) thu.ò.ng d̄u.o..c ký
Nêú A1 = A2 = · · · = An = A thı̀ tı́ch A × A × · · · × A (A có mǎ.t n lâ
hiê.u là An .
Chú ý rǎ` ng, nói chung, A × B ̸= B × A. Dı̃ nhiên A × ∅ = ∅.
Vı́ du. 1.1.7. Giȧ’ su˙’. A := {1, 2}, B = {a, b, c}. Khi d̄ó
A × B = {(1, a), (1, b), (1, c), (2, a), (2, b), (2, c)},
B × A = {(a, 1), (a, 2), (b, 1), (b, 2), (c, 1), (c, 2)},
A × A = {(1, 1), (1, 2), (2, 1), (2, 2)}.
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. X := {1, 2, . . . , 10}. D
- ǎ.t A := {1, 4, 7, 10}, B := {1, 2, 3, 4, 5} và C := {2, 4, 6, 8}.
` n tu˙’ cu̇’a mô˜i tâ.p ho..p sau:
Liê.t kê các phâ .
(a) A ∪ B.
(b) B ∪ C.
(c) A ∩ B.
(d) B ∩ C.
(e) A \ B.
(f) Ac .
(g) (B c ∩ (C \ A)).
(h) (A ∩ B)c ∪ C.
(i) B \ A.
(j) A ∩ (B ∪ C).
(k) ((A ∩ B) \ C).
(l) (A ∩ B) \ (C \ B).
2. Giȧ’ su˙’. X := {1, 2, 3} và Y := {x, y}. Liê.t kê các phâ
` n tu˙’. cu̇’a mô˜i tâ.p ho..p sau:
(a) X 2 .
(b) X × Y.
(c) Y × X.
(d) Y 3.
3. Liê.t kê tâ´t cȧ’ các phân hoa.ch cu̇’a các tâ.p ho..p sau:
(a) {1}.
(b) {1, 2}.
6
(c) {a, b, c}.
(d) {a, b, c, d}.
4. Xác d̄i.nh môí quan hê. giũ.a các cǎ.p tâ.p ho..p sau:
(a) {1, 2, 3} và {1, 3, 2}.

(b) {1, 2, 2, 3} và {1, 2, 3}.
(c) {1, 1, 3} và {3, 3, 1}.
(d) {x ∈ R | x2 + x = 2} và {1, −2}.
(e) {x ∈ R | 0 < x ≤ 2} và {1, 2}.
5. Ký hiê.u P(X) là tâ.p ho..p mà các phâ

` n tu˙’. cu̇’a nó là các tâ.p con cu̇’a X. Liê.t kê tâ´t cȧ’
` n tu˙’. cu̇’a P({a, b}) và P({a, b, c}).
các phâ
6. Giȧ’ su˙’. X có 10 phâ

` n tu˙’.. Có bao nhiêu tâ.p ho..p con thu..c su.. cu̇’a tâ.p ho..p X? Tô˙’ng
quát?
7. Giȧ’ su˙’. X và Y là các tâ.p ho..p khác trôńg sao cho X × Y = Y × X. Các tâ.p ho..p X và
Y phȧ’i thȯ’a nhũ.ng d̄iê
` u kiê.n gı̀?
8. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du. các quan hê. (A, B, C là nhũ.ng tâ.p ho..p con cu̇’a tâ.p
ho..p X) sau:
(a) A ∩ (B \ C) = (A ∩ B) \ (A ∩ C).
(b) (A \ B) ∩ (B \ A) = ∅.
(c) A \ (B ∪ C) = (A \ B) ∪ C.
(d) (A \ B)c = (B \ A)c .
(e) (A ∩ B)c ⊆ A.
(f) (A ∩ B) ∪ (B \ A) = A.
(g) A × (B ∪ C) = (A × B) ∪ (A × C).
(h) (A × B)c = Ac × B c .
- ǎ˙’ng thú.c nào du.ó.i d̄ây là d̄úng?
9. D
(a) A ∩ B = A.
(b) A ∪ B = A.
(c) (A ∩ B)c = B c .
10. Tı̀m hiê.u d̄ôí xú.ng cu̇’a hai tâ.p ho..p A := {1, 2, 3} và B := {2, 3, 4, 5}.
11. Giȧ’ su˙’. C là mô.t d̄u.ò.ng tròn và A là tâ.p tâ´t cȧ’ các d̄u.ò.ng kı́nh cu̇’a d̄u.ò.ng tròn C.
Xác d̄i.nh ∩A∈A A.
7
12. Ký hiê.u P là tâ.p ho..p tâ´t cȧ’ các sô´ nguyên ló.n ho.n 1. Vó.i mô˜i sô´ tu.. nhiên i ≥ 2, d̄ǎ.t
Ai := {ik | k ≥ 2, k ∈ P}.
&
Mô tȧ’ tâ.p ho..p P \ ∞i=2 Ai .
13. Chú.ng minh các d̄ǎ˙’ng thú.c sau (giȧ’ su˙’. các tâ.p d̄u o..c xét d̄ê
` u là tâ.p con cu̇’a tâ.p X
nào d̄ó):
A ∩ (A1 ∪ A2 ∪ · · · ∪ An ) = (A ∩ A1) ∪ (A ∩ A2) ∪ · · · ∪ (A ∩ An ).

(A1 ∩ A2 ∩ · · · ∩ An )c = Ac1 ∪ Ac2 ∪ · · · ∪ Acn .
1.2 Ánh xa.
1.2.1 - i.nh nghı̃a và tı́nh châ´t

D
Mô.t khái niê.m co. bȧ’n khác cu̇’a toán ho.c hiê.n d̄a.i là khái niê.m ánh xa., mo˙’. rô.ng khái niê.m
hàm sô´.
- i.nh nghı̃a 1.2.1. Cho X và Y là hai tâ.p ho..p bâ´t kỳ. Mô.t ánh xa. (hay hàm sô´) tù. tâ.p
D
ho..p X vào tâ.p ho..p Y là mô.t tu.o.ng ú.ng mô˜i phâ
` n tu˙’. cu̇’a X mô.t phâ
` n tu˙’. xác d̄i.nh cu̇’a Y.
Giȧ’ su˙’. f là mô.t ánh xa. tù. tâ.p ho..p X vào tâ.p ho..p Y. Khi d̄ó ta viê´t f : X → Y ; nêú
x ∈ X thı̀ f(x) chı̇’ phâ ` n tu˙’. cu̇’a Y tu.o.ng ú.ng vó.i phâ
` n tu˙’. x d̄ó và ta viê´t x .→ f(x); phâ
`n
. .
` n tu˙’ x qua ánh xa. f, hay là giá tri. cu̇’a hàm f ta.i x. Tâ.p ho. p
tu˙’ f(x) go.i là ȧ’ nh cu̇’a phâ .
{(x, y) ∈ X × Y | y = f(x)}
` thi. cu̇’ a ánh xa. f và ký hiê.u là graph(f).

go.i là d̄ô
Vı́ du. 1.2.1. Tu.o.ng ú.ng mô˜i sô´ thu..c x vó.i mô.t sô´ thu..c x3 cho ta mô.t ánh xa. f : R →
R, x .→ x3.
Cho tru.ó.c mô.t tâ.p ho..p A ⊆ X thı̀ tâ.p ho..p
f(A) := {f(x) | x ∈ A}
go.i là ȧ’ nh cu̇’a tâ.p ho..p A qua ánh xa. f. D

- ǎ.c biê.t, tâ.p ho..p f(X) go.i là miê
` n giá tri. cu̇’a f.
Dê˜ dàng chú.ng minh rǎ` ng:

Tı́nh châ´t 1.2.2. Giȧ’ su˙’. f : X → Y là mô.t ánh xa. tù. tâ.p ho..p X vào tâ.p ho..p Y. Khi d̄ó
(a) Nêú A ⊂ B ⊂ X thı̀ f(A) ⊂ f(B).
8
(b) Nêú Ai , i ∈ I, là mô.t ho. các tâ.p ho..p con cu̇’ a tâ.p ho..p X thı̀
# $
! !
f Ai = f (Ai) ,
i∈I i∈I
# $
" "
f Ai ⊂ f (Ai) .
i∈I i∈I
- ê˙’ ý rǎ` ng, nói chung d̄ǎ˙’ng thú.c sau

D
# $
" "
f Ai = f (Ai)
i∈I i∈I
không d̄úng.
- i.nh nghı̃a 1.2.3. Giȧ’ su˙’. f : X → Y là mô.t ánh xa. tù. tâ.p ho..p X vào tâ.p ho..p Y.
D
(a) Ánh xa. f go.i là mô.t-mô.t (hoǎ.c d̄o.n ánh) nêú vó.i mo.i x, x′ ∈ X mà x ̸= x′ thı̀
f(x) ̸= f(x′).
(b) f go.i là ánh xa. lên (hoǎ.c toàn ánh) nêú f(X) = Y.
` ng thò.i là mô.t-mô.t và là lên; nói cách
(c) f go.i là mô.t-mô.t lên (hoǎ.c song ánh) nêú f d̄ô
khác, vó.i mô˜i phâ
` n tu˙’. y ∈ Y có duy nhâ´t mô.t phâ
` n tu˙’. x ∈ X sao cho f(x) = y.
Vı́ du. 1.2.2. (a) Ánh xa.

f : R → R, x .→ sin x,
là mô.t-mô.t nhu.ng không là ánh xa. lên.
(b) Ánh xa.1

g : R → N, x .→ [x],
là lên nhu.ng không là ánh xa. mô.t-mô.t.
(c) Ánh xa.

h : R → R, x .→ x3,
là mô.t-mô.t và lên.
Vó.i mô.t ánh xa. tùy ý f : X → Y và vó.i mô.t tâ.p ho..p B ⊆ Y, tâ.p ho..p
{x ∈ X | f(x) ∈ B}
go.i là nghi.ch ȧ’ nh cu̇’a tâ.p ho..p B qua ánh xa. f và d̄u.o..c ký hiê.u là f −1 (B). Rõ ràng f −1 (Y ) =
X và f −1 (∅) = ∅, nhu.ng có thê˙’ xȧ’y ra rǎ` ng ∅ = ̸ B ⊂ Y và f −1 (B) = ∅.
1 ` n nguyên cu̇’a sô´ thu..c x, ký hiê.u [x], là sô´ nguyên ló.n nhâ´t không vu.o..t quá x.
Phâ
9
Nêú tâ.p ho..p B ⊂ Y chı̇’ gô` m có mô.t phâ ` n tu˙’. y, tú.c là B = {y}, thı̀ thay cho ký hiê.u
f −1 ({y}) ta thu.ò.ng ký hiê.u vǎń tǎ´t là f −1 (y).
Dê˜ dàng chú.ng minh rǎ` ng:

Tı́nh châ´t 1.2.4. Giȧ’ su˙’. f : X → Y là mô.t ánh xa. tù. tâ.p ho..p X vào tâ.p ho..p Y. Khi d̄ó
(a) Nêú B ⊂ C ⊂ Y thı̀ f −1 (B) ⊂ f −1 (C).

(b) Nêú Bi , i ∈ I, là mô.t ho. các tâ.p ho..p con cu̇’ a tâ.p ho..p Y thı̀
# $
! !
f −1 Bi = f −1 (Bi ) ,
i∈I i∈I
# $
" "
f −1 Bi = f −1 (Bi ) .
i∈I i∈I
(c) Nêú B, C là hai tâ.p ho..p con cu̇’ a tâ.p ho..p Y thı̀
f −1 (B \ C) = f −1 (B) \ f −1 (C).
- ǎ.c biê.t
D
f −1 (Y \ B) = X \ f −1 (B).
(d) Vó.i mo.i tâ.p ho..p con B ⊂ Y ta d̄ê
` u có
f[f −1 (B)] ⊆ B.
(e) Vó.i mo.i tâ.p ho..p con A ⊂ X ta d̄ê

` u có
f −1 [f(A)] ⊇ A.
- ê˙’ ý rǎ` ng các d̄ǎ˙’ng thú.c

D
f −1 [f(A)] = A và f[f −1 (B)] = B
nói chung không d̄úng.
1.2.2 Ánh xa. ha.n chê´
Giȧ’ su˙’. f : X → Y là mô.t ánh xa. tù. tâ.p ho..p X vào tâ.p ho..p Y và giȧ’ su˙’. Z là mô.t tâ.p ho..p
con cu̇’a X. Ánh xa.
f|Z : Z → Y
xác d̄i.nh bo˙’.i
f|Z (x) = f(x), x ∈ Z,
d̄u o. c go.i là ha.n chê´ cu̇’ a f lên Z, còn ánh xa. f d̄u.o..c go.i là thác triê˙’n cu̇’a f|Z lên X. Hiê˙’n
. .
nhiên
10
(a) Nêú f là mô.t-mô.t thı̀ f|Z cũng là mô.t-mô.t .
(b) Vó.i mo.i tâ.p ho..p con B cu̇’a Y ta d̄ê

` u có
(f|Z )−1 (B) = f −1 (B) ∩ Z.
1.2.3 Ho..p cu̇’ a các ánh xa.
Giȧ’ su˙’. X, Y và Z là ba tâ.p ho..p và ta có các ánh xa.
f : X → Y, g : Y → Z.
Khi d̄ó có thê˙’ thiê´t lâ.p ánh xa.
g ◦ f : X → Z, x .→ g[f(x)].
Ánh xa. g ◦ f d̄u.o..c go.i là ho..p cu̇’ a các ánh xa. f và g.
Vı́ du. 1.2.3. Cho hai ánh xa.
f : R → R, x .→ x2,
g : R → R, y .→ y − 1.
Ta có ánh xa. ho..p
g ◦ f : R → R, x .→ x2 − 1.
Tù. d̄i.nh nghı̃a dê˜ dàng suy ra
Tı́nh châ´t 1.2.5. Cho hai ánh xa.
f : X → Y, g : Y → Z.
(a) Nêú f và g là mô.t-mô.t (tu.o.ng ú.ng, lên, mô.t-mô.t lên) thı̀ ánh xa. ho..p g ◦ f cũng là
mô.t-mô.t (tu.o.ng ú.ng, lên, mô.t-mô.t lên).
(b) Vó.i mo.i tâ.p ho..p con A cu̇’ a X ta d̄ê

` u có
(g ◦ f)(A) = g[f(A)].
(c) Vó.i mo.i tâ.p ho..p con C cu̇’ a Z ta d̄ê

` u có
(g ◦ f)−1 (C) = f −1 [g −1 (C)].
11
1.2.4 Ánh xa. ngu.o..c
Giȧ’ su˙’.
f: X →Y
là ánh xa. mô.t-mô.t lên. Khi d̄ó vó.i mô˜i phâ
` n tu˙’. y ∈ Y tô ` n tu˙’. x ∈ X
` n ta.i duy nhâ´t mô.t phâ
.
sao cho f(x) = y, và bo˙’ i vâ.y f (y) = {x}. Do d̄ó ta có thê˙’ thiê´t lâ.p mô.t ánh xa.
−1
g: Y → X
xác d̄i.nh bo˙’.i công thú.c: vó.i mo.i y ∈ Y,
g(y) = x nêú f(x) = y.
Ánh xa. g go.i là ánh xa. ngu.o..c cu̇’a f và ký hiê.u là f −1 . Hiê˙’n nhiên f −1 : Y → X là ánh xa.
mô.t-mô.t lên và (f −1 )−1 = f.
` ng nhâ´t
Vı́ du. 1.2.4. (a) Ánh xa. d̄ô
idX : X → X, x .→ x,
là ánh xa. mô.t-mô.t lên và (idX )−1 = idX .
(b) Ánh xa. mô.t-mô.t và lên

f : R → R, x .→ x3,
có ánh xa. ngu.o..c là
1
f −1 : R → R, y .→ y 3 .
Tù. d̄i.nh nghı̃a dê˜ dàng suy ra
Tı́nh châ´t 1.2.6. (a) Giȧ’ su˙’. f : X → Y là ánh xa. mô.t-mô.t lên. Khi d̄ó
f −1 ◦ f = idX , f ◦ f −1 = idY .
(b) Nêú f : X → Y, g : Y → Z là nhũ.ng ánh xa. mô.t-mô.t lên, thı̀ ánh xa. ho..p (g ◦f) : X → Z
cũng mô.t-mô.t lên và
(g ◦ f)−1 = f −1 ◦ g −1 .
1.2.5 Lu..c lu.o..ng cu̇’ a mô.t tâ.p ho..p
- .inh nghı̃a 1.2.7. (a) Hai tâ.p ho..p A và B go.i là có cùng lu..c lu.o..ng nêú tô
D ` n ta.i ánh xa.
mô.t-mô.t và lên f : A → B.
(b) Tâ.p ho..p trôńg, tâ.p ho..p {x1 , x2, . . . , xn } và các tâ.p ho..p cùng lu..c lu.o..ng vó.i nó go.i là
tâ.p ho..p hũ.u ha.n.
12
(c) Tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên N và các tâ.p ho..p cùng lu..c lu.o..ng vó.i nó go.i là tâ.p ho..p d̄ê´m
d̄u.o..c.
(d) Tâ.p ho..p các sô´ thu..c R và các tâ.p ho..p cùng lu..c lu.o..ng vó.i nó go.i là tâ.p ho..p không d̄ê´m
d̄u.o..c.
(e) Tâ.p ho..p A go.i là không quá d̄ê´m d̄u.o..c, nêú A là mô.t tâ.p ho..p hũ.u ha.n (và có thê˙’ là
trôńg), hoǎ.c nêú A là mô.t tâ.p ho..p d̄ê´m d̄u.o..c.
Giȧ’ su˙’. A := {x1 , x2, . . . , xn } là mô.t tâ.p ho..p hũ.u ha.n khác trôńg sao cho xi ̸= xj vó.i mo.i
i ̸= j. Khi d̄ó ta nói tâ.p ho..p A có n phâ ` n tu˙’. và ký hiê.u #A := n. Tâ.p ho..p trôńg ∅ không
` n tu˙’. nào cȧ’, vı̀ vâ.y d̄ǎ.t #∅ := 0. Nêú A là tâ.p ho..p khác trôńg và không phȧ’i tâ.p ho..p
có phâ
.
hũ u ha.n, d̄ǎ.t #A := +∞.
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. X := {1, 2, 3}, Y := {a, b, c, d}, Z := {w, x, y, z}. Xét các ánh xa. f : X → Y và
g : Y → Z cho bo˙’.i
f(1) = b, f(2) = c, f(3) = a,

g(a) = x, g(b) = x, g(c) = z, g(d) = w.
Xác d̄i.nh ánh xa. ho..p f ◦ g.
2. Giȧ’ su˙’. f : X → N, x .→ x2, vó.i X := {−5, −4, . . . , 4, 5}. f là ánh xa. mô.t-mô.t? f là
ánh xa. lên?
3. Có bao nhiêu ánh xa. tù. tâ.p {a, b} vào tâ.p {1, 2}. Nhũ.ng ánh xa. nào là mô.t-mô.t?
Nhũ.ng ánh xa. nào là lên?
4. Giȧ’ su˙’. X := {a, b, c} và f : X → X cho bo˙’.i
f(a) = b, f(b) = a, f(c) = b.

- i.nh nghı̃a dãy các ánh xa. f n : X → X, n = 1, 2, . . . , bo˙’.i f 1 := f và f n := f n−1 ◦ f
D
vó.i mo.i n ≥ 2. Hãy xác d̄i.nh các ánh xa. f 2 , f 3 , f 9 , f 789.
5. Giȧ’ su˙’. X := {0, 1, 2, 3, 4} và ánh xa. f : X → X xác d̄i.nh bo˙’.i
f(x) := 4x mod 5.
f là ánh xa. mô.t-mô.t? f là ánh xa. lên?
6. Giȧ’ su˙’. m, n là các sô´ nguyên du.o.ng. Giȧ’ su˙’. X := {0, 1, 2, . . . , m − 1}. Xét ánh xa.
f : X → X cho bo˙’.i
f(x) := nx mod m.
Tı̀m nhũ.ng d̄iê
` u kiê.n cu̇’a m và n d̄ê˙’ f là ánh xa. mô.t-mô.t và lên?
13
7. Cho các ánh xa. f : X → Y và g : Y → Z. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du. các phát
biê˙’u sau:
(a) Nêú g là mô.t-mô.t thı̀ g ◦ f là mô.t-mô.t.

(b) Nêú f và g là lên thı̀ g ◦ f là lên.
(c) Nêú f và g là mô.t-mô.t và lên thı̀ g ◦ f là mô.t-mô.t và lên.
(d) Nêú g ◦ f là mô.t-mô.t thı̀ f là mô.t-mô.t.
(e) Nêú g ◦ f là mô.t-mô.t thı̀ g là mô.t-mô.t.
(f) Nêú g ◦ f là lên thı̀ f là lên.
(g) Nêú g ◦ f là lên thı̀ g là lên.
8. Giȧ’ su˙’. X := {1, 2, 3} và Y := {a, b, c, d}. Xét ánh xa. f : X → Y cho bo˙’.i
f(1) = a, f(2) = c, f(3) = c.
Xác d̄i.nh các tâ.p ho..p sau: f({1}), f({1, 3}), f −1 ({a}) và f −1 ({a, c}).
9. Cho ánh xa. f : X → Y. Chú.ng minh f là mô.t-mô.t nêú và chı̇’ nêú
f(A ∩ B) = f(A) ∩ f(B)
vó.i mo.i tâ.p con A và B cu̇’a X.
10. Cho ánh xa. f : X → Y. Chú.ng minh rǎ` ng ho. các tâ.p ho..p
A := {f −1 ({y}) | y ∈ Y }
là mô.t phân hoa.ch cu̇’a tâ.p ho..p X.
11. Cho ánh xa. g : X → Y. Chú.ng minh rǎ` ng g là mô.t-mô.t nêú và chı̇’ nêú vó.i mo.i ánh xa.
mô.t-mô.t f : A → X (A là tâ.p ho..p bâ´t kỳ) thı̀ ánh xa. ho..p g ◦ f : A → Y là mô.t-mô.t.
12. Cho ánh xa. f : X → Y. Chú.ng minh rǎ` ng f là lên nêú và chı̇’ nêú vó.i mo.i ánh xa. lên
g : Y → Z (Z là tâ.p ho..p bâ´t kỳ) thı̀ ánh xa. ho..p g ◦ f : X → Z là lên.
13. A là tâ.p ho..p con cu̇’a tâ.p ho..p X. D

- .inh nghı̃a hàm d̄ǎ.c tru.ng cu̇’a tâ.p ho..p A (trong X)
.
nhu sau: '
1 nêú x ∈ A,
χA (x) :=
0 nêú x ̸∈ A.
(a) Chú.ng minh vó.i mo.i x ∈ X ta có các quan hê. sau
χA∩B (x) = χA (x)χB (x),

χA∪B (x) = χA (x) + χB (x) − χA∩B (x),
χAc (x) = 1 − χA (x),
χA\B (x) = χA (x)[1 − χB (x)].
14
(b) Chú.ng minh nêú A ⊆ B thı̀ χA (x) ≤ χB (x) vó.i mo.i x ∈ X.
(c) Chú.ng minh χA∪B (x) = χA (x) + χB (x) vó.i mo.i x ∈ X nêú và chı̇’ nêú A ∩ B = ∅.
(d) Tı̀m công thú.c liên quan d̄êń ánh xa. χA ∆ B .
14. Xét ánh xa. f tù. P(X) vào tâ.p ho..p các hàm d̄ǎ.c tru.ng trong X d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i
f(A) := χA .
Chú.ng minh f là mô.t-mô.t và lên.
15. Chú.ng minh tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên N và tâ.p các sô´ tu.. nhiên chǎñ 2N là cùng lu..c
lu.o..ng.
16. Chú.ng minh tâ.p ho..p khác trôńg X không cùng lu..c lu.o..ng vó.i P(X).
17. Giȧ’ su˙’. X := {0, 1}. Liê.t kê tâ´t cȧ’ các chuô˜i d̄ô. dài 2 trên X. Liê.t kê tâ´t cȧ’ các chuô˜i
d̄ô. dài ≤ 2 trên X.
18. Chuô˜i s go.i là chuô˜i con cu̇’a chuô˜i t nêú tô
` n ta.i các chuô˜i u, v sao cho t = usv. Liê.t
kê tâ´t cȧ’ các chuô˜i con cu̇’a chuô˜i babc.
19. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du. các phát biê˙’u sau d̄ôí vó.i tâ´t cȧ’ các sô´ thu..c2:
(a) ⌈x + 7⌉ = ⌈x⌉ + 7.
(b) ⌈x + y⌉ = ⌈x⌉ + ⌈y⌉.
(c) ⌊x + y⌋ = ⌊x⌋ + ⌈y⌉.
20. Giȧ’ su˙’. n là sô´ nguyên lė’. Chú.ng minh các d̄ǎ˙’ng thú.c sau
( 2) * +* +
n n−1 n+1
= ,
4 2 2
, 2-
n n2 + 3
= .
4 4
21. Chú.ng minh rǎ` ng

#(A ∪ B) = #A + #B − #(A ∩ B).
2
⌈x⌉ là sô´ nguyên nhȯ’ nhâ´t ló.n ho.n hoǎ.c bǎ
` ng x; ⌊x⌋ là sô´ nguyên ló.n nhâ´t nhȯ’ ho.n hoǎ.c bǎ
` ng x.
15
16
Chu.o.ng 2
. .
LOGIC VÀ CÁC PHU O NG PHÁP
.
CHÚ NG MINH
2.1 `
Mê.nh d̄ê
` toán ho.c có thê˙’ xem là mô.t khǎ˙’ ng d̄i.nh toán ho.c chı̇’ có thê˙’ d̄úng hoǎ.c sai,
Mô.t mê.nh d̄ê
không thê nhâ.p nhǎ` ng, nghı̃a là không thê˙’ vù.a d̄úng vù.a sai, cũng không thê˙’ vù.a không
˙
’
d̄úng vù.a không sai.
Vı́ du. 2.1.1. Các phát biê˙’u sau là các mê.nh d̄ê
`:
(a) Trái d̄â´t có da.ng hı̀nh câ

` u.
(b) Viê.t Nam là nu.ó.c có sô´ dân d̄ông nhâ´t thê´ gió.i.
(c) 2 + 2 = 4.
(d) 4 là mô.t sô´ du.o.ng và 3 là mô.t sô´ âm.
Vı́ du. 2.1.2. Các phát biê˙’u sau không phȧ’i là mê.nh d̄ê
`:
(a) Hôm nay trò.i mu.a.
(b) Xin hãy giúp d̄õ. tôi.
(c) x − y = y − x.
(d) x − 3 = 5.
17
Ta thu.ò.ng dùng các ký tu.. in thu.ò.ng, chǎ˙’ng ha.n p, q và r d̄ê˙’ biê˙’u diêñ mô.t mê.nh d̄ê
`. D- ê˙’
d̄o.n giȧ’n, chúng ta cũng ký hiê.u
p: 1 + 1 = 3
d̄ê˙’ d̄i.nh nghı̃a p là mê.nh d̄ê
` 1 + 1 = 3.
- i.nh nghı̃a 2.1.1. Giȧ’ su˙’. p và q là các mê.nh d̄ê
D ` . Hô.i cu̇’a p và q, ký hiê.u là p ∧ q, là mê.nh
`
d̄ê
p và q.
Tuyê˙’n cu̇’a p và q, ký hiê.u là p ∨ q, là mê.nh d̄ê
`
p hoǎ.c q.
Vı́ du. 2.1.3. Giȧ’ su˙’.
p: 1 + 1 = 3,
q: mô.t thâ.p kẏ’ là 10 nǎm.
`
Khi d̄ó hô.i cu̇’a p và q là mê.nh d̄ê
p ∧ q : 1 + 1 = 3 và mô.t thâ.p kẏ’ là 10 nǎm,
và tuyê˙’n cu̇’a p và q là mê.nh d̄ê

`
p ∨ q : 1 + 1 = 3 hoǎ.c mô.t thâ.p kẏ’ là 10 nǎm.

` p ∧ q d̄u.o..c cho bo˙’.i bȧ’ ng chân tri.
- i.nh nghı̃a 2.1.2. Giá tri. cu̇’a mê.nh d̄ê
D
p q p∧q
T T T
T F F
F T F
F F F
trong d̄ó ký hiê.u T là d̄úng và F là sai.
Vı́ du. 2.1.4. Giȧ’ su˙’.
p: 1 + 1 = 3,
q: Mô.t thâ.p kẏ’ là 10 nǎm.
` sai.
Ta có p là sai và q là d̄úng. Vı̀ vâ.y hô.i cu̇’a p và q là mê.nh d̄ê
- i.nh nghı̃a 2.1.3. Giá tri. cu̇’a mê.nh d̄ê
D ` p ∨ q d̄u.o..c cho bo˙’.i bȧ’ ng chân tri.
p q p∨q
T T T
T F T
F T T
F F F
18
Vı́ du. 2.1.5. Giȧ’ su˙’.
p: 1 + 1 = 3,
q: Mô.t thâ.p kẏ’ là 10 nǎm.
Ta có p là sai và q là d̄úng. Vı̀ vâ.y tuyê˙’n cu̇’a p và q là mê.nh d̄ê
` d̄úng.
- .inh nghı̃a 2.1.4. Phu̇’ d̄i.nh cu̇’a mê.nh d̄ê
D ` p, ký hiê.u p hay p′ , là mê.nh d̄ê
`
không phȧ’i p.
` p d̄u.o..c cho bo˙’.i bȧ’ ng chân tri.

Giá tri. cu̇’a mê.nh d̄ê
p p
T F
F T
Vı́ du. 2.1.6. Giȧ’ su˙’.
p: π là sô´ hũ.u tı̇’.
` p là sai và do vâ.y phu̇’ d̄i.nh cu̇’a nó p là d̄úng.
Ta có mê.nh d̄ê
Bài tâ.p
` p, q và R tuo.ng ú.ng là F, T và F. Xác d̄i.nh giá tri. cu̇’a các
1. Giá tri. cu̇’a các mê.nh d̄ê
` sau:
mê.nh d̄ê
(a) (p ∨ q) ∨ p.
(b) (p ∨ q) ∧ p.
(c) (p ∧ q) ∧ p.
(d) (p ∧ q) ∨ (p ∨ q).
(e) (p ∧ q) ∨ (r ∧ p).
(f) (p ∨ q) ∧ (p ∨ q) ∧ (p ∨ q) ∧ (p ∨ q).
(g) (p ∨ q) ∨ (q ∨ r).
` sau
2. Cho các mê.nh d̄ê
p : 5 < 9, q : 9 < 7 và 5 < 7.
` sau
Xác d̄i.nh tı́nh d̄úng sai cu̇’a các mê.nh d̄ê
(a) 5 < 9 và 9 < 7.

` (5 < 9 và 9 < 7).
(b) Phu̇’ d̄i.nh cu̇’a mê.nh d̄ê
` (9 < 7 và 5 < 7).
(c) 5 < 9 hoǎ.c phu̇’ d̄i.nh cu̇’a mê.nh d̄ê
19
2.2 ` có d̄iê
Mê.nh d̄ê ` tu.o.ng d̄u.o.ng
` u kiê.n và các mê.nh d̄ê
- i.nh nghı̃a 2.2.1. Giȧ’ su˙’. p và q là hai mê.nh d̄ê
D ` . Khi d̄ó phát biê˙’u
nêú p thı̀ q
` có d̄iê
go.i là mê.nh d̄ê ` u kiê.n và ký hiê.u là
p → q.
` p go.i là giȧ’ thiê´t và mê.nh d̄ê

Mê.nh d̄ê ` q go.i là kê´t luâ.n (hay hê. quȧ’ ).
- i.nh nghı̃a 2.2.2. Bȧ’ng giá tri. cu̇’a mê.nh d̄ê

D ` u kiê.n p → q d̄i.nh nghı̃a nhu. sau:
` có d̄iê
p q p→q
T T T
T F F
F T T
F F T
Vı́ du. 2.2.1. Giȧ’ su˙’.
p: 1 > 2,
q: 3 < 7.
Ta có p là sai và q là d̄úng. Do d̄ó p → q là d̄úng và q → p là sai.
- .inh nghı̃a 2.2.3. Giȧ’ su˙’. p và q là hai mê.nh d̄ê
D ` . Khi d̄ó phát biê˙’u
p nêú và chı̇’ nêú q
` nêú và chı̇’ nêú và d̄u.o..c ký hiê.u là

go.i là mê.nh d̄ê
p ↔ q.
` p ↔ q d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a nhu. sau:

Bȧ’ng giá tri. cu̇’a mê.nh d̄ê
p q p↔q
T T T
T F F
F T F
F F T
` “p nêú và chı̇’ nêú q” còn d̄u.o..c diêñ d̄a.t da.ng “d̄iê
Mê.nh d̄ê ` n và d̄u̇’ d̄ê˙’ p là q”.
` u kiê.n câ
20
Vı́ du. 2.2.2. Câu
1 < 5 nêú và chı̇’ nêú 2 < 8
có thê˙’ viê´t du.ó.i da.ng
p ↔ q,
trong d̄ó
p: 1 < 5, q: 2 < 8.
Ta có p và q là d̄úng. Do d̄ó p ↔ q là d̄úng.

- i.nh nghı̃a 2.2.4. Giȧ’ su˙’. P và Q là hai mê.nh d̄ê
D ` d̄u.o..c xây du..ng tù. các mê.nh d̄ê
`
. . . .
p1 , p2 , . . . , pn . Ta nói P tu o ng d̄u o ng Q và viê´t
P ≡Q
nêú vó.i mo.i giá tri. cu̇’a p1 , p2 , . . . , pn ta có P và Q hoǎ.c d̄ô
` ng thò.i d̄úng, hoǎ.c d̄ô
` ng thò.i sai.
Vı́ du. 2.2.3. Ta có công thú.c De Morgan:
p ∨ q ≡ p ∧ q, p ∧ q ≡ p ∨ q.
Vı́ du. 2.2.4. Ta có
p → q ≡ p ∧ q,
p ↔ q ≡ (p → q) ∧ (q → p).
- i.nh nghı̃a 2.2.5. Mê.nh d̄ê

D ` p → q.
` q → p go.i là phȧ’ n d̄ȧ’ o cu̇’a mê.nh d̄ê
Vı́ du. 2.2.5. Giȧ’ su˙’.

p : 1 < 4, q : 5 > 8.
Khi d̄ó
p → q: nêú 1 < 4 thı̀ 5 > 8,

q → p: nêú 5 > 8 thı̀ 1 < 4,
q → p: nêú 5 không ló.n ho.n 8 thı̀ 1 không ló.n ho.n 4.
Ta có p → q là sai. Nên q → p là d̄úng và q → p là sai.
` p → q tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i mê.nh d̄ê

- i.nh lý 2.2.6. Mê.nh d̄ê
D ` phȧ’ n d̄ȧ’ o cu̇’ a nó. Tú.c là
p→q ≡ q→p
Chú.ng minh. Chú.ng minh suy tru..c tiê´p tù. bȧ’ng chân tri. cu̇’a các mê.nh d̄ê
` p → q và q → p.
✷
21
Bài tâ.p
` p, q, r, s tu.o.ng ú.ng
` sau nêú giá tri. cu̇’a các mê.nh d̄ê
1. Xác d̄i.nh giá tri. cu̇’a các mê.nh d̄ê
là F, T, F, T :
(a) p → q.
(b) p → q.
(c) p → q.
(d) (p → q) ∧ (q → r).
(e) (p → q) → r.
(f) p → (q → r).
(g) (s → (p ∧ r)) ∧ ((p → (r ∨ q)) ∧ s).
(h) ((p ∧ q) → (q ∧ r)) → (s ∨ q).
`
2. Cho các mê.nh d̄ê
p : 4 < 2, q : 7 < 10, r : 6 < 6.
Viê´t các phát biê˙’u du.ó.i d̄ây da.ng ký hiê.u
(a) Nêú 4 < 2 thı̀ 7 < 10.

(b) Nêú (4 < 2 và 6 < 6) thı̀ 7 < 10.
(c) Nêú (6 < 6 và 7 không nhȯ’ ho.n 10) không d̄úng thı̀ 6 < 6.
(d) 7 < 10 nêú và chı̇’ nêú (4 < 2 và 6 không nhȯ’ ho.n 6).
3. Vó.i các phát biê˙’u du.ó.i d̄ây, hãy viê´t mô˜i mê.nh d̄ê
` và phu̇’ d̄i.nh cu̇’a nó da.ng ký hiê.u.
’ ˜
Tı̀m giá tri. cu̇a môi mê.nh d̄ê. `
(a) Nêú 4 < 6 thı̀ 9 > 12.

(b) Nêú 4 > 6 thı̀ 9 > 12.
(c) |1| < 3 nêú −3 < 1 < 3.
(d) |4| < 3 nêú −3 < 4 < 3.
4. P ≡ Q là d̄úng hay sai nêú
(a) P = p, Q = p ∨ q.
(b) P = p ∧ q, Q = p ∨ q.
(c) P = p → q, Q = p ∨ q.
(d) P = p ∧ (q ∨ r), Q = p ∨ (q ∧ r).
(e) P = p ∧ (q ∨ r), Q = (p ∨ q) ∧ (p ∨ r).
(f) P = p → q, Q = q → p.
(g) P = p → q, Q = p ↔ q.
22
(h) P = (p → q) ∧ (q → r), Q = p → r.
(i) P = (p → q) → r, Q = p → (q → r).
(k) P = (s → (p ∧ r)) ∧ ((p → (r ∨ q)) ∧ s), Q = p ∨ t.
` p ⊕1 q cho bo˙’.i bȧ’ng giá tri.

5. Xét mê.nh d̄ê
p q p ⊕1 q
T T T
T F F
F T F
F F T
Chú.ng minh rǎ` ng

p ⊕1 q = q ⊕1 p.
` p ⊕2 q cho bo˙’.i bȧ’ng giá tri.

6. Xét mê.nh d̄ê
p q p ⊕2 q
T T T
T F F
F T T
F F F
(a) Chú.ng minh rǎ` ng

(p ⊕2 q) ∧ (q ⊕2 p) ̸≡ p ↔ q.
(b) Chú.ng minh

(p ⊕2 q) ∧ (q ⊕2 p) ≡ p ↔ q
nêú ta thay ⊕2 sao cho nêú p là sai và q là d̄úng thı̀ p ⊕2 q là sai.

(p → q) ≡ (p ∨ q).
2.3 Lu.o..ng hóa
Logic nghiên cú.u các mê.nh d̄ê

` trong nhũ.ng tiê´t tru.ó.c không d̄u̇’ d̄ê˙’ diêñ tȧ’ hâ
` u hê´t các
.
` trong toán ho.c cũng nhu khoa ho.c máy tı́nh. Chǎ˙’ng ha.n, xét:
mê.nh d̄ê
p: n là mô.t sô´ nguyên lė’.
- i.nh nghı̃a 2.3.1. Cho X là mô.t tâ.p ho..p. P (x) là mô.t phát biê˙’u liên quan d̄êń biêń
D
` nêú vó.i mô˜i x ∈ X thı̀ P (x) là mô.t mê.nh d̄ê
x ∈ X. Ta nói P là hàm mê.nh d̄ê `.
23
Vı́ du. 2.3.1. Giȧ’ su˙’. P là tâ.p các sô´ nguyên du.o.ng và vó.i mô˜i n ∈ P d̄ǎ.t
P (n) : n là mô.t sô´ nguyên lė’.
` trên P.
Khi d̄ó P là hàm mê.nh d̄ê
- .inh nghı̃a 2.3.2. Giȧ’ su˙’. P là hàm mê.nh d̄ê

D ` trên tâ.p X. Phát biê˙’u
vó.i mo.i x, P (x)
go.i là lu.o..ng hóa phô˙’ câ.p. Ký hiê.u ∀ nghı̃a là “vó.i mo.i”. Vı̀ vâ.y phát biê˙’u
có thê˙’ viê´t la.i

∀x, P (x).
Ký hiê.u ∀ go.i là lu.o..ng hóa phô˙’ câ.p.
Phát biê˙’u
là d̄úng nêú P (x) d̄úng vó.i mo.i x ∈ X. Phát biê˙’u này là sai nêú có ı́t nhâ´t mô.t x ∈ X sao
cho P (x) sai.
Phát biê˙’u
` n ta.i x, P (x)
tô
go.i là lu.o..ng hóa tô ` n ta.i”. Vı̀ vâ.y phát biê˙’u
` n ta.i. Ký hiê.u ∃ nghı̃a là “tô
` n ta.i x, P (x)
tô
có thê˙’ viê´t la.i

∃x, P (x).
Ký hiê.u ∃ go.i là lu.o..ng hóa tô
` n ta.i.
Phát biê˙’u
` n ta.i x, P (x)
tô
là d̄úng nêú P (x) d̄úng vó.i ı́t nhâ´t mô.t x ∈ X. Phát biê˙’u này là sai nêú vó.i mo.i x ∈ X d̄ê
ù
có P (x) sai.
Vı́ du. 2.3.2. Phát biê˙’u
vó.i mo.i sô´ thu..c x thı̀ x2 ≥ 0
là lu.o..ng hóa phô˙’ câ.p và là mô.t khǎ˙’ng d̄i.nh d̄úng.
24
Vı́ du. 2.3.3. Phát biê˙’u lu.o..ng hóa phô˙’ câ.p
vó.i mo.i sô´ thu..c x thı̀ x2 − 1 > 0
là sai vı̀ vó.i x = 1 ta có

12 − 1 > 0
` sai.
là mê.nh d̄ê
Vı́ du. 2.3.4. Phát biê˙’u lu.o..ng hóa tô

` n ta.i
` n ta.i sô´ nguyên x d̄ê˙’ x2 − 4 = 0

tô
là d̄úng vı̀ ta có thê˙’ tı̀m d̄u.o..c ı́t nhâ´t mô.t sô´ nguyên x sao cho
x2 − 4 = 0.
Chǎ˙’ng ha.n, vó.i x = 2 ta có mê.nh d̄ê

` d̄úng:
22 − 4 = 0.
Vı́ du. 2.3.5. Dê˜ dàng chú.ng minh phát biê˙’u lu.o..ng hóa tô
` n ta.i sau là sai:
1
` n ta.i sô´ thu..c x d̄ê˙’ 2
tô > 1.
x +1
Nhâ.n xét 2. Giũ.a các lu.o..ng hóa phô˙’ câ.p và tô
` n ta.i có liên hê. sau d̄ây:
(a) Không (∃x) P (x) ⇔ (∀x) không P (x). Tú.c là phu̇’ d̄i.nh cu̇’a mê.nh d̄ê
` “có tô
` n ta.i mô.t
. ` u không có P (x)”.
x sao cho P (x)” là “vó i mo.i x d̄ê
(b) Không (∀x) P (x) ⇔ (∃x) không P (x). Tú.c là phu̇’ d̄i.nh cu̇’a mê.nh d̄ê
` “vó.i mo.i x d̄ê
ù
` n ta.i mô.t x sao cho không có P (x)”.
có P (x)” là “có tô
- i.nh lý 2.3.3. Giȧ’ su˙’. P là hàm mê.nh d̄ê

D ` . Khi d̄ó cǎ.p các mê.nh d̄ê
` (a) và (b) sau hoǎ.c
.
` ng thò i d̄úng, hoǎ.c d̄ô
d̄ô .
` ng thò i sai:
(a) ∀x, P (x); ∃x, P (x).
(b) ∃x, P (x); ∀x, P (x).
25
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. P (n) là hàm mê.nh d̄ê
` “n là u.ó.c sô´ cu̇’a 77”. Kiê˙’m tra tı́nh d̄úng sai cu̇’a
(a) P (11).
(b) P (1).
(c) P (3).
(d) P (n) vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n.
(e) Tô` n ta.i sô´ tu.. nhiên n sao cho P (n).
2. Xác d̄i.nh giá tri. cu̇’a các phát biê˙’u du.ó.i d̄ây (xét trên tâ.p ho..p các sô´ thu..c R):
(a) x2 > x vó.i mo.i x.

(b) Tô ` n ta.i x sao cho x2 > x.
(c) Vó.i mo.i x vó.i x > 1 thı̀ x2 > x.
(d) Tô ` n ta.i x vó.i x > 1 sao cho x2 > x.
(e) Vó.i mo.i x vó.i x > 1 thı̀ x2x+1 < 13 .
` n ta.i x vó.i x > 1 thı̀ x2x+1 < 13 .
(f) Tô
(g) Vó.i mo.i x và vó.i mo.i y mà x < y ta có x2 < y 2.
(h) Vó.i mo.i x, tô ` n ta.i y vó.i x < y ta có x2 < y 2 .
` n ta.i x sao cho vó.i mo.i y mà x < y thı̀ x2 < y 2 .
(i) Tô
` n ta.i x, tô
(j) Tô ` n ta.i y vó.i x < y sao cho x2 < y 2 .
3. Viê´t phu̇’ d̄i.nh cu̇’a các phát biê˙’u trong bài tâ.p trên.
2.4 Phu.o.ng pháp chú.ng minh
Mô.t hê. thôńg toán ho.c gô

` m các tiên d̄ê
` , d̄i.nh nghı̃a, và các thành phâ
` n không xác d̄i.nh.
• Tiên d̄ê` d̄u.o..c giȧ’ thiê´t là d̄úng.

- i.nh nghı̃a d̄u.o..c su˙’. du.ng d̄ê˙’ xây du..ng các khái niê.m mó.i tù. các khái niê.m d̄ã có.
• D
• Mô.t sô´ thành phâ ` n không d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a mô.t cách tu.ò.ng minh mà d̄u.o..c xác d̄i.nh
bo˙’.i các tiên d̄ê
`.
Tù. hê. thôńg toán ho.c ta có thê˙’ dâñ d̄êń:
` d̄ã d̄u.o..c chú.ng minh là d̄úng.

- .inh lý là mô.t mê.nh d̄ê
• D
26
` là mô.t d̄i.nh lý không quan tro.ng lǎ´m và d̄u.o..c su˙’. du.ng d̄ê˙’ chú.ng minh mô.t
• Bô˙’ d̄ê
d̄i.nh lý khác.
• Hê. quȧ’ là mô.t d̄i.nh lý d̄u.o..c suy ra dê˜ dàng tù. mô.t d̄i.nh lý khác.
• Chú.ng minh là mô.t lý luâ.n chı̇’ ra tı́nh d̄úng cu̇’a mô.t d̄i.nh lý.
• Logic là mô.t công cu. d̄ê˙’ phân tı́ch các chú.ng minh.
Vı́ du. 2.4.1. Hı̀nh ho.c Euclid là mô.t hê. toán ho.c. Mô.t sô´ tiên d̄ê
`:
` n ta.i mô.t và chı̇’ mô.t d̄u.ò.ng thǎ˙’ng d̄i qua hai d̄iê˙’m phân biê.t cho tru.ó.c.
• Tô
` n ta.i mô.t và chı̇’ mô.t d̄u.ò.ng thǎ˙’ng d̄i qua mô.t d̄iê˙’m và song song vó.i mô.t d̄u.ò.ng
• Tô
thǎ˙’ng (không chú.a d̄iê˙’m) cho tru.ó.c.
- iê˙’m và d̄u.ò.ng thǎ˙’ ng là các thành phâ

D ` n không xác d̄i.nh và d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a â˙’n trong
`.
các tiên d̄ê
Mô.t sô´ d̄i.nh nghı̃a:
• Hai tam giác là bǎ` ng nhau nêú có thê˙’ sǎ´p xê´p các d̄ı̇’nh thành nhũ.ng cǎ.p sao cho các
ca.nh và các góc tu.o.ng ú.ng là bǎ` ng nhau.
• Hai góc là bù nhau nêú tô˙’ng cu̇’a chúng bǎ` ng 1800 .
Mô.t sô´ d̄i.nh lý:
• Nêú hai ca.nh cu̇’a mô.t tam giác bǎ` ng nhau thı̀ các góc d̄ôí diê.n bǎ` ng nhau.
• Nêú hai d̄u.ò.ng chéo cu̇’a tú. giác cǎ´t nhau ta.i các trung d̄iê˙’m cu̇’a chúng thı̀ tú. giác là
hı̀nh bı̀nh hành.
Tù. d̄i.nh lý thú. nhâ´t suy ra hê. quȧ’ sau:
• Tam giác có ba ca.nh bǎ` ng nhau thı̀ có các góc bǎ` ng nhau.
Vı́ du. 2.4.2. Tâ.p các sô´ thu..c R là mô.t hê. toán ho.c. Mô.t sô´ tiên d̄ê
`:
• Vó.i mo.i x, y ∈ R ta có xy = yx.

` n ta.i mô.t tâ.p con P ⊂ R sao cho
• Tô
(a) Nêú x, y thuô.c P thı̀ x + y và xy thuô.c P.
27
(b) Vó.i mo.i x ∈ R thı̀ mô.t và chı̇’ mô.t trong các d̄iê
` u sau d̄úng:
x ∈ P, x = 0, −x ∈ P.
Phép toán nhân d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a â˙’n trong tiên d̄ê
` thú. nhâ´t.
Mô.t sô´ d̄i.nh nghı̃a:
• Các phâ` n tu˙’. thuô.c P go.i là các sô´ thu..c du.o.ng.
• Giá tri. tuyê.t d̄ôí |x| cu̇’a sô´ thu..c x d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a là x nêú x du.o.ng hoǎ.c bǎ` ng 0 và
bǎ` ng −x nêú ngu.o..c la.i.
Mô.t sô´ d̄i.nh lý:
• x · 0 = 0 vó.i mo.i x ∈ R.
• vó.i mo.i x, y, z ∈ R nêú x ≤ y và y ≤ z thı̀ x ≤ z.
` bô˙’ d̄ê
Mô.t vı́ du. vê `:
• nêú n là sô´ nguyên du.o.ng thı̀ hoǎ.c n − 1 là sô´ nguyên du.o.ng hoǎ.c n − 1 = 0.
- .inh lý thu.ò.ng có da.ng:

D
Vó.i mo.i x1 , x2, . . . , xn , nêú p(x1 , x2, . . . , xn ) thı̀ q(x1, x2, . . . , xn ). (2.1)
- i.nh nghı̃a 2.4.1. Chú.ng minh tru..c tiê´p cu̇’a d̄i.nh lý (2.1) có da.ng: Giȧ’ su˙’. p(x1 , x2 , . . . , xn )
D
d̄úng; su˙’. du.ng p(x1 , x2, . . . , xn ) cũng nhu. các tiên d̄ê ` , các d̄i.nh nghı̃a, các d̄i.nh lý d̄ã có d̄ê˙’
suy ra q(x1, x2, . . . , xn ) là d̄úng.
Vı́ du. 2.4.3. Chú.ng minh tru..c tiê´p khǎ˙’ng d̄i.nh sau: vó.i mo.i sô´ thu..c d, d1 , d2 và x ta có:
nêú d = min{d1 , d2 } và x ≤ d thı̀ x ≤ d1 và x ≤ d2 .

- i.nh nghı̃a 2.4.2. Chú.ng minh phȧ’ n chú.ng (hay chú.ng minh gián tiê´p) cu̇’a d̄i.nh lý (2.1)
D
có da.ng: Giȧ’ su˙’. p(x1 , x2, . . . , xn ) d̄úng và q(x1, x2, . . . , xn ) sai; su˙’. du.ng p, q cũng nhu. các
` , các d̄i.nh nghı̃a, các d̄i.nh lý d̄ã có d̄ê˙’ suy ra mô.t mâu thuâñ. Mô.t mâu thuâñ là
tiên d̄ê
mê.nh d̄ê` có da.ng r ∧ r (r là mê.nh d̄ê ` nào d̄ó).
Tı́nh d̄úng cu̇’a chú.ng minh phȧ’n chú.ng suy tru..c tiê´p tù. su.. kiê.n sau (ta.i sao):
p → q ≡ p ∧ q → r ∧ r.
28
Vı́ du. 2.4.4. Chú.ng minh bǎ` ng phȧ’n chú.ng khǎ˙’ng d̄i.nh sau: vó.i mo.i sô´ thu..c x và y, nêú
x + y ≥ 2 thı̀ hoǎ.c x ≥ 1 hoǎ.c y ≥ 1.
` d̄u.o..c viê´t da.ng
- .inh nghı̃a 2.4.3. Dãy các mê.nh d̄ê
D
p1
p2
..
.
pn
∴q
` p1 , p2 , . . . , pn go.i là các giȧ’ thiê´t và

hay p1 , p2 , . . . , pn /∴ q go.i là mô.t lý luâ.n. Các mê.nh d̄ê
.
` q go.i là kê´t luâ.n. Lý luâ.n là ho. p lê. nêú p1 và p2 và · · · và pn d̄ô
mê.nh d̄ê ` ng thò.i d̄úng thı̀
. . .
q cũng d̄úng; ngu o. c la.i lý luâ.n go.i là không ho. p lê. (hay sai).
Vı́ du. 2.4.5. Chú.ng minh lý luâ.n sau là ho..p lê.:
p→q
p
∴q
Vı́ du. 2.4.6. Lý luâ.n sau không ho..p lê.:
Nêú 2 = 3 thı̀ tôi ǎn cái mũ này.

Tôi ǎn cái mũ này.
∴2=3
Bài tâ.p
1. Cho mô.t vı́ du. vê ` tiên d̄ê
` , d̄i.nh nghı̃a và d̄i.nh lý cu̇’a hı̀nh ho.c Euclid.
2. Cho mô.t vı́ du. vê ` , d̄i.nh nghı̃a và d̄i.nh lý cu̇’a hê. các sô´ thu..c.
` tiên d̄ê
3. Giȧ’ su˙’. ta d̄ã có các d̄i.nh lý sau: vó.i mo.i a, b, c ∈ R thı̀ b + 0 = b; a(b + c) = ab + ac; và
nêú a + b = a + c thı̀ b = c. Hãy kiê˙’m tra các bu.ó.c chú.ng minh tru..c tiê´p cu̇’a khǎ˙’ng
d̄i.nh: “x · 0 = 0 vó.i mo.i sô´ thu..c x.”
Chú.ng minh. (x · 0) + 0 = x · 0 = x · (0 + 0) = x · 0 + x · 0; do d̄ó x · 0 = 0. ✷
4. Giȧ’ su˙’. d̄ã có d̄i.nh lý sau: vó.i mo.i a, b, c ∈ R, nêú ab = ac và a ̸= 0 thı̀ b = c. Hãy
kiê˙’m tra các bu.ó.c chú.ng minh bǎ` ng phȧ’n chú.ng cu̇’a khǎ˙’ng d̄i.nh: “nêú x · y = 0 thı̀
hoǎ.c x = 0 hoǎ.c y = 0.”
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. x · 0 = 0 và x ̸= 0, y ̸= 0. Tù. xy = 0 = x · 0 và n ̸= 0 ta có y = 0

mà là mô.t mâu thuâñ. ✷
29
5. Chú.ng minh bǎ` ng phȧ’n chú.ng khǎ˙’ng d̄i.nh sau: “nêú d̄ǎ.t 100 quȧ’ bóng vào trong 9
hô.p thı̀ có ı́t nhâ´t mô.t hô.p chú.a ı́t nhâ´t 12 quȧ’ bóng”.
6. Viê´t các lý luâ.n sau du.ó.i da.ng ký hiê.u và xác d̄i.nh tı́nh d̄úng-sai:
(a)
Nêú tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’ thı̀ tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
Tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’.
∴ Tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
(b)
Nêú tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’ thı̀ tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
Nêú tôi không giàu có thı̀ tôi sẽ không d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
∴ Tôi giàu có
Tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’ nêú và chı̇’ nêú tôi giàu có.
(c) Tôi giàu có.
∴ Tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’.
(d)
Nêú tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’ hoǎ.c tôi giàu có thı̀ tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
Tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
∴ Nêú tôi không ho.c tâ.p chǎm chı̇’ thı̀ tôi sẽ giàu có.
(e)
Nêú tôi ho.c tâ.p chǎm chı̇’ thı̀ hoǎ.c tôi giàu có hoǎ.c tôi sẽ d̄a.t d̄iê˙’m tô´t.
Tôi không d̄a.t d̄iê˙’m tô´t và tôi không giàu có.
∴ Tôi không ho.c tâ.p chǎm chı̇’.
7. Giȧ’ su˙’.
p : Có 64K bô. nhó. thı̀ tô´t ho.n không có bô. nhó..
q : Tôi sẽ mua bô. nhó. mó.i.
r : Tôi sẽ mua mô.t máy tı́nh mó.i.
Hãy viê´t các lý luâ.n du.ó.i d̄ây da.ng câu và xác d̄i.nh tı́nh d̄úng-sai cu̇’a các lý luâ.n.
(a)
p→r
p→q
∴ p → (r ∧ q)
8. Chú.ng minh rǎ` ng nêú

p1 , p2 / ∴ p
và
p, p3 , . . . , pn / ∴ c
là nhũ.ng lý luâ.n ho..p lê. thı̀ lý luâ.n sau cũng ho..p lê.:
p1 , p2 , . . . , pn / ∴ c
30
` lý luâ.n sau
9. Bı̀nh luâ.n vê
` m thı̀ tô´t ho.n không có gı̀.
Có d̄ı̃a mê
Không có gı̀ thı̀ tô´t ho.n có mô.t d̄ı̃a cú.ng.
` m thı̀ tô´t ho.n có mô.t d̄ı̃a cú.ng.
∴ Có d̄ı̃a mê
2.5 Quy na.p toán ho.c
- i.nh nghı̃a 2.5.1. Giȧ’ su˙’. vó.i mô˜i sô´ nguyên du.o.ng n ta có mô.t phát biê˙’u S(n) sao cho
D
Bu.ó.c co. bȧ’ n: S(1) d̄úng;
Bu.ó.c quy na.p: nêú S(i) d̄úng vó.i mo.i i = 1, 2, . . . , n, thı̀ S(n + 1) d̄úng.
Khi d̄ó S(n) d̄úng vó.i mo.i n nguyên du.o.ng.
Vı́ du. 2.5.1. Ta có

n! ≥ 2n−1 vó.i n = 1, 2, . . . .
Thâ.t vâ.y, khǎ˙’ng d̄i.nh d̄úng vó.i n = 1 vı̀
1! = 1 ≥ 1 = 21−1 .
Bây giò. giȧ’ su˙’. rǎ` ng n ≥ 2 và
i! ≥ 2i−1 vó.i i = 1, 2, . . . , n.
Khi d̄ó
(n + 1)! = (n + 1)(n!)
≥ (n + 1)2n−1
≥ 2 · 2n−1 = 2(n+1)−1 .
Theo nguyên lý quy na.p, n! ≥ 2n−1 vó.i mo.i n nguyên du.o.ng.
Cho X là mô.t tâ.p ho..p. Ký hiê.u P(X) (hoǎ.c 2X ) là ho. các tâ.p ho..p con (thu..c su.. hoǎ.c
không) cu̇’a X. Ta có
- i.nh lý 2.5.2. Nêú tâ.p ho..p hũ.u ha.n X gô
D ` n tu˙’. thı̀
` m n phâ
#P(X) = 2n .
Chú.ng minh. Su˙’. du.ng quy na.p toán ho.c. ✷
31
Bài tâ.p
1. Dùng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh các d̄ǎ˙’ng thú.c sau vó.i mo.i n nguyên du.o.ng:
(a) 1 + 3 + 5 + · · · + (2n − 1) = n2 .
n(n+1)(n+2)
(b) 1 · 2 + 2 · 3 + 3 · 4 + · · · + n(n + 1) = 3
.
(c) 1(1!) + 2(2!) + · · · + n(n!) = (n + 1)! − 1.
n(n+1)(2n+1)
(d) 12 + 22 + 32 + · · · + n2 = 6
.
n+1 n(n+1)
(e) 12 − 22 + 32 − · · · + (−1)n+1 n2 = (−1) 2
.
. /2
(f) 13 + 23 + 33 + · · · + n3 = n(n+1)
2
.
1 1 1 1 n
(g) 1·3
+ 3·5
+ 5·7
+ ··· + (2n−1)(2n+1)
= 2n+1
.
1 1 1 3 1 1
(h) 22 −1
+ 32 −1
+ ··· + (n+1)2 −1
= 4
− 2(n+1)
− 2(n+2)
.
cos[(x/2)(n+1)] sin(nx/2)
(i) cos x + cos 2x + · · · + cos nx = sin(x/2)
nêú sin(x/2) ̸= 0.
sin[(n+1)x] (n+1) cos( 2n+1 x)
(j) 1 sin x + 2 sin 2x + · · · + n sin nx = 4 sin2 (x/2)
− 2 sin(x/2)
2
nêú sin(x/2) ̸= 0.
2. Dùng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh các bâ´t d̄ǎ˙’ng thú.c sau
(a) 1 ≤ 1·3·5···(2n−1) , vó.i n = 1, 2, · · · .

2n 2·4·6···(2n)
(b) √1
n+1
≥ 1·3·5···(2n−1)
2·4·6···(2n)
, vó.i n = 1, 2, · · · .
(c) 2n + 1 ≤ 2n vó.i n = 3, 4, . . . .
(d) 2n ≥ n2 vó.i n = 4, 5, . . . .
vó.i n = 1, 2, . . . , và các sô´ không âm ai .
n a1 +a2 +···+a2n
(e) (a1a2 . . . a2n )1/2 ≤ 2n
(f) (1 + x)n ≥ 1 + nx vó.i x ≥ −1 và n = 1, 2, . . . .
3. Dùng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh các khǎ˙’ng d̄i.nh sau:
(a) 7n − 1 chia hê´t cho 6 vó.i mo.i n = 1, 2, . . . .

(b) 11n − 6 chia hê´t cho 5 vó.i mo.i n = 1, 2, . . . .
(c) 6 · 7n − 2 · 3n chia hê´t cho 4 vó.i mo.i n = 1, 2, . . . .
(d) 3n + 7n − 2 chia hê´t cho 8 vó.i mo.i n = 1, 2, . . . .
4. Dùng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh rǎ` ng n d̄u.ò.ng thǎ˙’ng trong mǎ.t phǎ˙’ng chia mǎ.t
phǎ˙’ng thành (n2 + n − 2)/2 vùng. Giȧ’ su˙’. hai d̄u.ò.ng thǎ˙’ng bâ´t kỳ không song song
và không có ba d̄u.ò.ng thǎ˙’ng cǎ´t nhau ta.i mô.t d̄iê˙’m.
32
Chu.o.ng 3
THUÂ
. T TOÁN
3.1 Mo˙’. d̄â

ù
Có thê˙’ d̄i.nh nghı̃a thuâ.t toán theo nhiê

` u cách khác nhau. Chúng ta sẽ không trı̀nh bày chǎ.t
.
` thuâ.t toán nhu trong các giáo trı̀nh logic, mà sẽ hiê˙’u khái niê.m thuâ.t toán theo cách
chẽ vê
thông thu.ò.ng nhâ´t.
Có thê˙’ xem thuâ.t toán là mô.t quy tǎć d̄ê˙’, vó.i nhũ.ng dũ. liê.u ban d̄â
` u d̄ã cho, tı̀m d̄u.o..c
lò.i giȧ’ i cu̇’ a bài toán d̄ang xét sau mô.t khoȧ’ ng thò.i gian hũ.u ha.n.
- ê˙’ minh ho.a cách ghi mô.t thuâ.t toán, cũng nhu. tı̀m hiê˙’u nhũ.ng yêu câ
D ` u d̄ê
` ra cho thuâ.t
toán, ta xét trên các vı́ du. cu. thê˙’ sau d̄ây.
3.1.1 Tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong ba sô´
Thuâ.t toán này tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong ba sô´ thu..c a, b và c.
Vào: a, b và c.
Ra: x là sô´ ló.n nhâ´t trong ba sô´ a, b, c.
Bu.ó.c 1. Nêú a > b thı̀ d̄ǎ.t x := a; ngu.o..c la.i, d̄ǎ.t x := b.

Bu.ó.c 2. Nêú c > x thı̀ d̄ǎ.t x := c.
3.1.2 Tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong dãy hũ.u ha.n các sô´ thu..c
Thuâ.t toán này tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong dãy hũ.u ha.n các sô´ thu..c s1, s2 , . . . , sn .
33
Vào: dãy hũ.u ha.n các sô´ thu..c s1, s2 , . . . , sn .
Ra: x = max{si | i = 1, 2, . . . , n}.
Bu.ó.c 1. D
- ǎ.t x := s1 .
Bu.ó.c 2. Vó.i i := 2 d̄êń n thu..c hiê.n Bu.ó.c 3.
Bu.ó.c 3. Nêú si > x thı̀ gán x := si .
Trên d̄ây ta d̄ã ghi mô.t thuâ.t toán bǎ` ng ngôn ngũ. thông thu.ò.ng. Trong tru.ò.ng ho..p thuâ.t
toán d̄u.o..c viê´t bǎ` ng ngôn ngũ. cu̇’a máy tı́nh, ta có mô.t chu.o.ng trı̀nh.
- ê˙’ kê´t thúc, chúng ta hãy thȧ’o luâ.n thêm mô.t vài tı́nh châ´t cu̇’a các thuâ.t toán.
D
Mô.t thuâ.t toán là mô.t tâ.p ho..p các chı̇’ thi. có nhũ.ng d̄ǎ.c tru.ng sau:
• Tı́nh chı́nh xác. Các bu.ó.c d̄u.o..c phát biê˙’u mô.t cách chı́nh xác.
• Tı́nh duy nhâ´t. Các kê´t quȧ’ trung gian trong mô˜i bu.ó.c thu..c hiê.n d̄u.o..c xác d̄i.nh mô.t
cách duy nhâ´t và chı̇’ phu. thuô.c vào dũ. liê.u d̄u.a vào và các kê´t quȧ’ cu̇’a bu.ó.c tru.ó.c.
• Tı́nh hũ.u ha.n. Thuâ.t toán dù.ng sau hũ.u ha.n bu.ó.c.
- à̂u vào. Thuâ.t toán có dũ. liê.u vào.
• D
- à̂u ra. Thuâ.t toán có dũ. liê.u ra.
• D
• Tı́nh tô˙’ng quát. Thuâ.t toán thu..c hiê.n trên mô.t tâ.p các dũ. liê.u vào.
Ngoài nhũ.ng yêú tô´ kê˙’ trên, ta còn phȧ’i xét d̄êń tı́nh hiê.u quȧ’ cu̇’a thuâ.t toán. Có râ´t
nhiê ` mǎ.t lý thuyê´t là kê´t thúc sau hũ.u ha.n bu.ó.c, tuy nhiên thò.i gian “hũ.u
` u thuâ.t toán, vê
ha.n” d̄ó vu.o..t quá khȧ’ nǎng làm viê.c cu̇’a chúng ta. Nhũ.ng thuâ.t toán d̄ó sẽ không d̄u.o..c xét
o˙’. d̄ây, vı̀ chúng ta chı̇’ quan tâm nhũ.ng thuâ.t toán có thê˙’ su˙’. du.ng thu..c su.. trên máy tı́nh.
Cũng do mu.c tiêu nói trên, ta còn phȧ’i chú ý d̄êń d̄ô. phú.c ta.p cu̇’a các thuâ.t toán. D - ô.
. . . . .
phú c ta.p cu̇’a mô.t thuâ.t toán có thê˙’ d̄o bǎ` ng không gian, tú c là dung lu o. ng bô. nhó cu̇’a máy
` n thiê´t d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán, và bǎ` ng thò.i gian, tú.c là thò.i gian máy tı́nh làm
tı́nh câ
viê.c.
Bài tâ.p
1. Viê´t thuâ.t toán tı̀m giá tri. nhȯ’ nhâ´t cu̇’a dãy
s1, s2 , . . . , sn .
34
2. Viê´t thuâ.t toán tı̀m vi. trı́ d̄â ` n tu˙’. ló.n nhâ´t trong dãy
` u tiên cu̇’a phâ
s1, s2 , . . . , sn .
Chǎ˙’ng ha.n, vi. trı́ d̄â ` n tu˙’. ló.n nhâ´t trong dãy
` u tiên cu̇’a phâ
6.2, 8.9, 4.2, 8.9

là 2.
` n tu˙’. ló.n nhâ´t trong dãy
3. Viê´t thuâ.t toán tı̀m vi. trı́ sau cùng cu̇’a phâ
s1, s2 , . . . , sn .
` n tu˙’. ló.n nhâ´t trong dãy
Chǎ˙’ng ha.n, vi. trı́ sau cùng cu̇’a phâ
6.2, 8.9, 4.2, 8.9
là 4.
4. Viê´t thuâ.t toán d̄ȧ’o ngu.o..c vi. trı́ cu̇’a dãy
s1, s2 , . . . , sn .
5. Viê´t thuâ.t toán cô.ng hai sô´ nguyên du.o.ng.

6. Viê´t thuâ.t toán nhân hai sô´ nguyên du.o.ng.
7. Viê´t thuâ.t toán kiê˙’m tra tı́nh d̄ôí xú.ng cu̇’a ma trâ.n vuông.
8. Viê´t thuâ.t toán kiê˙’m tra tı́nh phȧ’n d̄ôí xú.ng cu̇’a ma trâ.n vuông.
3.2 Thuâ.t toán Euclid

.
Phâ` n này trı̀nh bày thuâ.t toán Euclid tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ nguyên. U ó.c
sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ nguyên n và m (không d̄ô ` ng thò.i bǎ` ng không) là sô´ nguyên
du.o.ng ló.n nhâ´t và là u.ó.c sô´ cu̇’a m và n. Chǎ˙’ng ha.n, u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a 4 và 6 là
2 và u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a 3 và 8 là 1.
Nêú a, b, q ∈ Z, b ̸= 0, sao cho a = bq, ta nói a chia hê´t cho b và ký hiê.u b | a; trong tru.ò.ng
ho..p này, ta nói q là thu.o.ng và b là u.ó.c sô´ cu̇’a a. Nêú a không chia hê´t cho b, ta viê´t b " a.
Vı́ du. 3.2.1. Vı̀ 21 = 3 · 7 nên 3 | 21. Thu.o.ng là 7.
- i.nh nghı̃a 3.2.1. Giȧ’ su˙’. n và m là hai sô´ nguyên không d̄ô
D ` ng thò.i bǎ` ng không. Sô´ nguyên
. . . .
x go.i là u ó c sô´ chung cu̇’a m và n nêú x là u ó c sô´ cu̇’a m và n. Sô´ nguyên
USCLN(m, n) := max{x | x là u.ó.c sô´ chung cu̇’a m và n}
go.i là u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t.
35
Vı́ du. 3.2.2. Các u.ó.c sô´ nguyên du.o.ng cu̇’a sô´ 30 là
1, 2, 3, 5, 6, 10, 15, 30
và các u.ó.c sô´ nguyên du.o.ng cu̇’a sô´ 105 là
1, 3, 5, 7, 15, 21, 35, 105;
do vâ.y các u.ó.c sô´ chung du.o.ng cu̇’a 30 và 105 là
1, 3, 5, 15.
Suy ra u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a 30 và 105 là USCLN(30, 105) = 15.
- i.nh lý 3.2.2. Giȧ’ su˙’. m, n và c là các sô´ nguyên. Khi d̄ó
D
(a) Nêú c là u.ó.c sô´ chung cu̇’ a m và n thı̀
c | (m + n).
(b) Nêú c là u.ó.c sô´ chung cu̇’ a m và n thı̀
c | (m − n).
(c) Nêú c | m thı̀ c | mn.

Tı́nh châ´t 3.2.3. Giȧ’ su˙’. a, b ∈ N, b > 0. Khi d̄ó tô
` n ta.i các sô´ nguyên q và r sao cho
a = bq + r, 0 ≤ r < b, q ≥ 0.

Vı́ du. 3.2.3. Ta có
22 = 7 × 3 + 1,
24 = 8 × 3 + 0,
103 = 21 × 4 + 19,
0 = 47 × 0 + 0.
- i.nh lý 3.2.4. Cho a, b ∈ N, b > 0. Giȧ’ su˙’. q và r là các sô´ nguyên sao cho
D
a = bq + r, 0 ≤ r < b, q ≥ 0.
Khi d̄ó
USCLN(a, b) = USCLN(b, r).
36
Vı́ du. 3.2.4. Ta có
105 = 30 × 3 + 15.
Suy ra
USCLN(105, 30) = USCLN(30, 15).
La.i có
30 = 15 × 2 + 0.
Nên
USCLN(105, 30) = USCLN(30, 15) = USCLN(15, 0) = 15.
3.2.1 Thuâ.t toán Euclid
Thuâ.t toán này tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ tu.. nhiên a và b, trong d̄ó a, b không
` ng thò.i bǎ` ng 0.
d̄ô
Vào: a, b là sô´ tu.. nhiên không d̄ô

Ra: USCLN là u ó c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a a và b.
. .
Bu.ó.c 1. Nêú a < b thı̀ hoán d̄ô˙’i a và b.
Bu.ó.c 2. Nêú b = 0 thı̀ thu..c hiê.n USCLN := a và dù.ng.
Bu.ó.c 3. Chia a cho b và nhâ.n d̄u.o..c a = bq + r vó.i 0 ≤ r < b.
Bu.ó.c 4. Thu..c hiê.n a := b, b := r và chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2.
Vı́ du. 3.2.5. Ta sẽ áp du.ng thuâ.t toán Euclid d̄ê˙’ tı́nh USCLN(504, 396).
- ǎ.t a := 504, b := 396. Vı̀ a > b nên ta chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2. Vı̀ b ̸= 0 nên chuyê˙’n d̄êń
D
Bu.ó.c 3. Thu..c hiê.n Bu.ó.c 3 ta có
504 = 396 × 1 + 108.
Kê´ tiê´p ta thu..c hiê.n Bu.ó.c 4: d̄ǎ.t a := 396, b := 108 và chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2.
Vı̀ b ̸= 0 nên thu..c hiê.n Bu.ó.c 3:
396 = 108 × 3 + 72.
Thu..c hiê.n Bu.ó.c 4: d̄ǎ.t a := 108, b := 72 và chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2.
37
108 = 72 × 1 + 36.
72 = 36 × 2 + 0.
Vı̀ b = 0 nên áp du.ng Bu.ó.c 2 có USCLN := a = 36 và thuâ.t toán dù.ng. Vâ.y
USCLN(504, 396) = 36.
Bài tâ.p
1. Tı̀m các sô´ nguyên q và r sao cho a = bq + r vó.i 0 ≤ r < b và
(a) a := 45, b := 6.
(b) a := 106, b := 12.
(c) a := 66, b := 11.
(d) a := 221, b := 17.
(e) a := 0, b := 31.
2. Dùng thuâ.t toán Euclid d̄ê˙’ tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a cǎ.p các sô´ nguyên:
(60, 90), (110, 273), (220, 1400), (315, 825), (20, 40).
3. Giȧ’ su˙’. a, b, c là các sô´ nguyên du.o.ng. Chú.ng minh nêú a | b và b | c thı̀ a | c.
4. Giȧ’ su˙’. a, b là các sô´ nguyên du.o.ng. Chú.ng minh USCLN(a, b) = USCLN(a, a + b).
5. Giȧ’ su˙’. a, b là các sô´ nguyên du.o.ng và p là sô´ nguyên tô´. Chú.ng minh nêú p | ab thı̀
hoǎ.c p | a hoǎ.c p | b.
6. Tı̀m các sô´ nguyên du.o.ng a, b, c sao cho a | bc, a " b và a " c.
7. Giȧ’ su˙’. a > b ≥ 0. Chú.ng minh rǎ` ng
USCLN(a, b) = USCLN(a − b, b).
8. Hãy viê´t mô.t thuâ.t toán tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ nguyên không d̄ô
` ng
thò.i bǎ` ng không su˙’. du.ng phép toán trù. thay cho phép toán chia.
38
3.3 Thuâ.t toán d̄ê. quy
Thuâ.t toán d̄ê. quy là mô.t thuâ.t toán go.i la.i chı́nh nó. D - ê. quy là mô.t công cu. hũ.u du.ng và
. . .
tu. nhiên d̄ê˙’ giȧ’i quyê´t mô.t ló p ló n các bài toán. D - ê˙’ giȧ’i nhũ.ng bài toán trong ló.p này ta
có thê˙’ su˙’. du.ng kỹ thuâ.t chia d̄ê˙’ tri.: Bài toán câ ` n giȧ’i quyê´t d̄u.o..c chia thành nhũ.ng bài
.
toán con có da.ng nhu bài toán ban d̄â ` u. Mô˜i bài toán con la.i d̄u.o..c phân rã thêm. Quá
trı̀nh phân rã cho d̄êń khi nhâ.n d̄u.o..c nhũ.ng bài toán con vó.i lò.i giȧ’i dê˜ dàng. Cuôí cùng,
tô˙’ ho..p các lò.i giȧ’i cu̇’a các bài toán con ta d̄u.o..c lò.i giȧ’i cu̇’a bài toán ban d̄â
` u.
Vı́ du. 3.3.1. n giai thù.a cu̇’a sô´ tu.. nhiên n là sô´ nguyên du.o.ng xác d̄i.nh bo˙’.i
'
1 nêú n = 0,
n! :=
n(n − 1)(n − 2) · · · 2 · 1 nêú n ≥ 1.
Tú.c là nêú n ≥ 1 thı̀ n! bǎ` ng tı́ch cu̇’a tâ´t cȧ’ các sô´ tu.. nhiên tù. 1 d̄êń n. Chǎ˙’ng ha.n,
3! = 3 · 2 · 1 = 6,
6! = 6 · 5 · 4 · 3 · 2 · 1 = 720.
Tù. d̄i.nh nghı̃a suy ra
n! = n · (n − 1)!
vó.i mo.i n ≥ 1. Vı̀ vâ.y, bài toán ban d̄â ` u (tı́nh n!) d̄u.o..c phân rã thành các bài toán con
(tı́nh (n − 1)!, tı́nh (n − 2)!, · · · ) cho d̄êń bài toán con d̄u.o..c giȧ’i dê˜ dàng là tı́nh 0!. Cuôí
cùng, lò.i giȧ’i cu̇’a các bài toán con d̄u.o..c tô˙’ ho..p la.i bǎ` ng phép nhân d̄ê˙’ nhâ.n d̄u.o..c lò.i giȧ’i
bài toán ban d̄â ` u.
Thuâ.t toán d̄ê. quy du.ó.i d̄ây tı́nh các giai thù.a.
3.3.1 Tı́nh n giai thù.a
Thuâ.t toán này tı́nh n!.
Vào: n là sô´ tu.. nhiên.

Ra: n!.
Bu.ó.c 1. Nêú n = 0 thı̀ xuâ´t 1 và dù.ng.
Bu.ó.c 2. Su˙’. du.ng thuâ.t toán này d̄ê˙’ tı́nh (n − 1)!. Xuâ´t (n − 1)!n.
- i.nh lý 3.3.1. Thuâ.t toán 3.3.1 tı́nh giá tri. cu̇’ a n! vó.i mo.i n ∈ N.
D
39
Chú.ng minh. Chú.ng minh su˙’. du.ng quy na.p toán ho.c. ✷
Kê´ tiê´p ta trı̀nh bày thuâ.t toán d̄ê. quy tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ tu.. nhiên
không d̄ô` ng thò.i bǎ` ng không.
Ta biê´t rǎ` ng nêú a là sô´ nguyên không âm, b là sô´ nguyên du.o.ng và
a = bq + r, 0 ≤ r < b,
thı̀
USCLN(a, b) = USCLN(b, r).
` u này dê˜ dàng suy ra thuâ.t toán d̄ê. quy tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ tu.. nhiên
- iê
D
` ng thò.i bǎ` ng không.
không d̄ô
3.3.2 Tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t
Thuâ.t toán này tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ tu.. nhiên a và b, trong d̄ó a, b không
d̄ô

Ra: . . .
x là u ó c sô´ chung ló n nhâ´t cu̇’a a và b.
Bu.ó.c 2. Nêú b = 0 thı̀ thu..c hiê.n x := a và dù.ng.
Bu.ó.c 4. Go.i thuâ.t toán này d̄ê˙’ tı́nh u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a b và r. Lu.u trũ. giá tri. này
trong x.
Vı́ du. cuôí cùng là thuâ.t toán d̄ê. quy xác d̄i.nh bu.ó.c d̄i cu̇’a ngu.ò.i máy.
Vı́ du. 3.3.2. Mô.t ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c 1 hoǎ.c 2 meter. Hãy tı́nh sô´ cách d̄ê˙’ ngu.ò.i máy
có thê˙’ bu.ó.c n meter. Chǎ˙’ng ha.n:
Khoȧ’ng cách Dãy các bu.ó.c Sô´ cách d̄ê˙’ bu.ó.c

1 1 1
2 1, 1, hoǎ.c 2 2
3 1, 1, 1, hoǎ.c 1, 2 hoǎ.c 2, 1 3
4 1, 1, 1, 1, hoǎ.c 1, 1, 2 hoǎ.c 5
1, 2, 1, hoǎ.c 2, 1, 1 hoǎ.c 2, 2
40
Go.i fn là sô´ cách d̄ê˙’ ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c n meter. Ta có
f1 = 1, f2 = 2.
Ho.n nũ.a, có thê˙’ chú.ng minh công thú.c truy hô
` i sau:
fn = fn−1 + fn−2 , n ≥ 3.
3.3.3 Thuâ.t toán xác d̄i.nh dãy Fibonacci
Thuâ.t toán này tı́nh hàm xác d̄i.nh bo˙’.i

⎧
⎪
⎨1, nêú n = 1
fn := 2, nêú n = 2
⎪
⎩
fn−1 + fn−2 , nêú n > 2.
Vào: n là sô´ tu.. nhiên.

Ra: fn .
Bu.ó.c 1. Nêú n = 1 hoǎ.c n = 2 thı̀ xuâ´t n và dù.ng.
Bu.ó.c 2. Tı́nh fn−1 và fn−2 và xuâ´t fn−1 + fn−2 .
Dãy
f1 , f2, f3 , . . . ,
` u tiên
có các giá tri. d̄â
1, 2, 3, 5, 8, 13, . . . ,
go.i là dãy Fibonacci.
Bài tâ.p
1. (a) Su˙’. du.ng công thú.c
s1 = 1,
sn = sn−1 + n, n ≥ 2,
hãy viê´t thuâ.t toán da.ng d̄ê. quy tı́nh tô˙’ng
sn := 1 + 2 + 3 + · · · + n.
(b) Su˙’. du.ng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh tı́nh d̄úng cu̇’a thuâ.t toán trong câu (a).
41
2. (a) Su˙’. du.ng công thú.c
s1 = 2,
sn = sn−1 + 2n, n ≥ 2,
hãy viê´t thuâ.t toán da.ng d̄ê. quy tı́nh tô˙’ng
sn := 2 + 4 + 6 + · · · + 2n.
3. (a) Mô.t ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c 1 meter, 2 meter hoǎ.c 3 meter. Hãy viê´t thuâ.t toán
da.ng d̄ê. quy tı́nh sô´ cách ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c n meter.
4. Hãy viê´t mô.t thuâ.t toán da.ng d̄ê. quy tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a hai sô´ nguyên
` ng thò.i bǎ` ng không su˙’. du.ng phép toán trù. thay cho phép toán chia.
không d̄ô
5. Viê´t thuâ.t toán không d̄ê. quy tı́nh n giai thù.a.
6. Mô.t ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c 1 hoǎ.c 2 meter. Hãy viê´t thuâ.t toán liê.t kê tâ´t cȧ’ các
cách ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c n meter.
7. Mô.t ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c 1, 2 hoǎ.c 3 meter. Hãy viê´t thuâ.t toán liê.t kê tâ´t cȧ’ các
cách ngu.ò.i máy có thê˙’ bu.ó.c n meter.
8. Ký hiê.u fn là dãy Fibonacci. Su˙’. du.ng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh các quan hê. sau:
4
(a) nk=1 fk = fn+2 − 2, n ≥ 1.
(b) fn2 = fn−1 fn+1 + (−1)n , n ≥ 2.
2 2
(c) fn+2 − fn+1 = fn fn+3 , n ≥ 1.
4n 2
(d) k=1 fk = fn fn+1 − 1, n ≥ 1.
(e) fn chǎñ nêú và chı̇’ nêú n + 1 chia hê´t cho 3.
(f) vó.i mo.i n ≥ 5 có * +n
3
fn > .
2
(g) vó.i mo.i n ≥ 1 có
fn < 2n .
(h) vó.i mo.i n ≥ 1 có
n
5
f2k−1 = f2n − 1,
k=1
n
5
f2k = f2n+1 − 1.
k=1
42
(i) Mo.i sô´ nguyên du.o.ng có thê˙’ viê´t da.ng tô˙’ng cu̇’a các sô´ Fibonacci phân biê.t và
không có hai sô´ nào là liên tiê´p. Chú.ng minh cách viê´t này là duy nhâ´t.
9. Giȧ’ su˙’. có công thú.c d̄a.o hàm cu̇’a tı́ch
d(fg) dg df
=f +g .
dx dx dx
Dùng quy na.p toán ho.c, chú.ng minh công thú.c
dxn
= nxn−1 , n ≥ 1.
dx
3.4 - ô. phú.c ta.p cu̇’ a thuâ.t toán

D
Mô.t chu.o.ng trı̀nh máy tı́nh, thâ.m chı́ du..a vào mô.t thuâ.t toán d̄úng, có thê˙’ không hũ.u du.ng
d̄ôí vó.i mô.t ló.p các dũ. liê.u vào do thò.i gian câ ` n thiê´t cha.y chu.o.ng trı̀nh hoǎ.c không gian
lu.u trũ. dũ. liê.u, các biêń... quá ló.n. Phân tı́ch thuâ.t toán d̄ê ` câ.p d̄êń quá trı̀nh u.ó.c lu.o..ng
thò.i gian và không gian câ ` n thiê´t d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán. D- ô. phú.c ta.p cu̇’ a thuâ.t toán ám
. . . .
chı̇’ d̄êń sô´ lu o. ng thò i gian và không gian d̄òi hȯ’i d̄ê˙’ thu. c hiê.n thuâ.t toán.
Thò.i gian câ` n thiê´t d̄ê˙’ thu..c hiê.n mô.t thuâ.t toán là mô.t hàm phu. thuô.c dũ. liê.u d̄â
` u vào.
Thu ò ng thı̀ khó có thê˙’ xác d̄i.nh chı́nh xác hàm này. Vı̀ vâ.y, chúng ta sẽ su˙’. du.ng các tham
. .
sô´ d̄ǎ.c tru.ng kı́ch thu.ó.c cu̇’a dũ. liê.u d̄u.a vào. Có ba khái niê.m:
(a) Thò.i gian tru.ò.ng ho..p tô´t nhâ´t là thò.i gian ı́t nhâ´t d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán.
(b) Thò.i gian tru.ò.ng ho..p xâú nhâ´t là thò.i gian nhiê` u nhâ´t d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán.
(c) Thò.i gian tru.ò.ng ho..p trung bı̀nh là thò.i gian trung bı̀nh d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán.
- i.nh nghı̃a 3.4.1. Giȧ’ su˙’. f, g : N → R là hai hàm sô´. Ta viê´t
D
f(n) = O(g(n))
` n ta.i hǎ` ng sô´ du.o.ng C sao cho ngoài mô.t tâ.p hũ.u
` u nhâ´t g(n) nêú tô
và nói f(n) có bâ.c nhiê
ha.n các sô´ tu.. nhiên ta luôn có
|f(n)| ≤ C|g(n)|.
Khi d̄ó ta nói f(n) là O-ló.n cu̇’a g(n).
Vı́ du. 3.4.1. Ta có các quan hê. sau
70n2 + 5n + 1 = O(n2 ),
2n + 3 ln n = O(n),
1 + 2 + · · · + n = O(n2 ).
43
- i.nh lý 3.4.2. Giȧ’ su˙’.
D
f(n) := ak nk + ak−1 nk−1 + · · · + a1 n + a0
là d̄a thú.c bâ.c k theo biêń n. Khi d̄ó
f(n) = O(nk ).
Vı́ du. 3.4.2. Vı̀ 3n4 − 7n2 + 4n là d̄a thú.c bâ.c 4 theo biêń n nên
3n4 − 7n2 + 4n = O(n4 ).
- i.nh nghı̃a 3.4.3. Nêú mô.t thuâ.t toán d̄òi hȯ’i t(n) d̄o.n vi. thò.i gian trong tru.ò.ng ho..p tô´t
D
nhâ´t (tu.o.ng ú.ng, xâú nhâ´t hoǎ.c trung bı̀nh) vó.i dũ. liê.u vào có kı́ch thu.ó.c n và
t(n) = O(g(n))
thı̀ ta nói thò.i gian tru.ò.ng ho..p tô´t nhâ´t (tu.o.ng ú.ng, xâú nhâ´t hoǎ.c trung bı̀nh) thu..c hiê.n
thuâ.t toán là O(g(n)).
Giȧ’ su˙’. t(n) = O(g(n)). Ta nói thuâ.t toán có d̄ô. phú.c ta.p d̄a thú.c hoǎ.c có thò.i gian d̄a
thú.c nêú g(n) là d̄a thú.c theo biêń n.
` n câu lê.nh x := x + 1 d̄u.o..c thu..c hiê.n trong thuâ.t toán
Vı́ du. 3.4.3. Ký hiê.u t(n) là sô´ lâ
sau:
Bu.ó.c 2. Vó.i j := 1 d̄êń i thu..c hiê.n Bu.ó.c 3.
Bu.ó.c 3. x := x + 1.
Dê˜ thâý
n(n + 1)
t(n) = 1 + 2 + · · · + n = .
2
Suy ra
t(n) = O(n2 ).
` n câu lê.nh x := x + 1 d̄u.o..c thu..c hiê.n trong thuâ.t toán
Vı́ du. 3.4.4. Ký hiê.u t(n) là sô´ lâ
sau:
Bu.ó.c 1. D
- ǎ.t j := n.
Bu.ó.c 2. Nêú j < 1 thı̀ dù.ng thuâ.t toán.
44
Bu.ó.c 3. Vó.i i := 1 d̄êń j thu..c hiê.n Bu.ó.c 4.
Bu.ó.c 4. D
- ǎ.t x := x + 1.
Bu.ó.c 5. D
- ǎ.t j := ⌊j/2⌋.
Bu.ó.c 6. Chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2.
Có thê˙’ chı̇’ ra

t(n) = O(n).
Vı́ du. 3.4.5. Xét thuâ.t toán tı̀m kiê´m trong mô.t dãy không d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. sau:
Vào: s, s1 , s2, . . . , sn .
Ra: j = 0 nêú s ̸= si vó.i mo.i i; ngu.o..c la.i, j là chı̇’ sô´ nhȯ’ nhâ´t sao cho s = sj .
Bu.ó.c 2. Nêú s = si thı̀ d̄ǎ.t j := i và dù.ng thuâ.t toán.
Bu.ó.c 3. D
- ǎ.t j := 0.
Có thê˙’ chú.ng minh thò.i gian tru.ò.ng ho..p tô´t nhâ´t bǎ` ng O(1), thò.i gian tru.ò.ng ho..p xâú
nhâ´t bǎ` ng thò.i gian tru.ò.ng ho..p trung bı̀nh và bǎ` ng O(n).
Bài tâ.p
1. Xác d̄i.nh ký hiê.u O ló.n d̄ôí vó.i f(n) + g(n) nêú
(a) f(n) := O(1), g(n) := O(n2 ).

(b) f(n) := 6n3 − 2n2 + 4, g(n) := O(n ln n).
(c) f(n) := O(n3/2), g(n) := O(n5/2).
2. Xác d̄i.nh d̄ô. phú.c ta.p tı́nh toán vó.i các thuâ.t toán sau (xét sô´ lâ
` n thu..c hiê.n câu lê.nh
x := x + 1):
Bu.ó.c 1. Vó.i i := 1 d̄êń 2n thu..c hiê.n x := x + 1.
x := x + 1):
Bu.ó.c 1. i := 1.
Bu.ó.c 2. Nêú i > 2n thı̀ dù.ng.
Bu.ó.c 3. x := x + 1.
45
Bu.ó.c 4. i := i + 2.
x := x + 1):
Bu.ó.c 1. Vó.i i := 1 d̄êń n và vó.i j := 1 d̄êń n thu..c hiê.n x := x + 1.
x := x + 1):
Bu.ó.c 1. Vó.i i := 1 d̄êń 2n và vó.i j := 1 d̄êń n thu..c hiê.n x := x + 1.
x := x + 1):
Bu.ó.c 1. Vó.i i := 1 d̄êń 2n thu..c hiê.n Bu.ó.c 2.

Bu.ó.c 2. Vó.i j := 1 d̄êń ⌊i/2⌋ thu..c hiê.n x := x + 1.
7. Xác d̄i.nh sô´ phép toán so sánh và ký hiê.u O ló.n trong thuâ.t toán sau
Vào: s1, s2 , . . . , sn .
Ra: M := maxi si và m := mini si .
Bu.ó.c 1. t := 2⌊n/2⌋.
Bu.ó.c 2. i := 1.
Bu.ó.c 3. Nêú i > t − 1 thı̀ chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 7.
Bu.ó.c 4. Nêú si > si+1 thı̀ hoán d̄ô˙’i si và si+1 .
Bu.ó.c 5. i := i + 2.
Bu.ó.c 7. Nêú n ≤ t thı̀ chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 10.
Bu.ó.c 8. Nêú sm−1 > sn thı̀ hoán d̄ô˙’i sm−1 và sn .
Bu.ó.c 9. Nêú sn > sm thı̀ hoán d̄ô˙’i sm và sn .
Bu.ó.c 10. m := s . 1
Bu.ó.c 11. M := s2 .
Bu.ó.c 12. i := 3.
Bu.ó.c 13. Nêú i > t − 1 thı̀ dù.ng.
Bu.ó.c 14. Nêú s < m thı̀ gán m := s .
i i
Bu.ó.c 15. Nêú si+1 > M thı̀ gán M := si+1 .

Bu.ó.c 16. i := i + 1.
46
8. Giȧ’ su˙’. a > 1 và f(n) := O(loga n). Chú.ng minh rǎ` ng f(n) = O(ln n).
9. Giȧ’ su˙’. g(n) > 0 vó.i mo.i n ∈ N. Chú.ng minh f(n) = O(g(n)) nêú và chı̇’ nêú tô
` n ta.i
. .
hǎ` ng sô´ du o ng c sao cho
|f(n)| ≤ cg(n)
vó.i mo.i n ∈ N.
10. Chú.ng minh rǎ` ng nêú
f(n) = O(h(n)) và g(n) = O(h(n))
thı̀
f(n) + g(n) = O(h(n)) và cf(n) = O(h(n))
vó.i mo.i c ∈ R.
11. Chú.ng minh n! = O(nn ).
12. Chú.ng minh 2n = O(n!).
13. Chú.ng minh n ln n = O(ln(n!)).
14. Chú.ng minh ln(n!) = O(n ln n).
15. Tı̀m các hàm f và g sao cho
f(n) ̸= O(g(n)) và g(n) ̸= O(f(n)).
16. Tı̀m các hàm f, g, h và k sao cho
f(n) = O(g(n)), h(n) = O(k(n)), f(n) − h(n) ̸= O(g(n) − k(n)).
` n ta.i các hǎ` ng sô´ du.o.ng C1 , C2 sao cho

17. Ta viê´t f(n) = Θ(g(n)) nêú tô
C1 |g(n)| ≤ |f(n)| ≤ C2 |g(n)|
ngoài mô.t tâ.p ho..p con hũ.u ha.n cu̇’a tâ.p các sô´ tu.. nhiên N. Chú.ng minh rǎ` ng
(a) 2n − 1 = Θ(n).
(b) 3n2 − 1 = Θ(n2).
(c) (4n − 1)2 = Θ(n2 ).
(d) (2n − 1)(7n + 1)/(n − 1) = Θ(n).
(e) Quan hê. f(n) = Θ(g(n)) là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
18. Ta viê´t f ∼ g nêú f(n) = O(g(n)). Quan hê. ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p các
sô´ tu.. nhiên N?
47
19. Su˙’. du.ng tı́ch phân xác d̄i.nh, chú.ng minh bâ´t d̄ǎ˙’ng thú.c sau
1 1 1
+ + · · · + < ln n.
2 3 n
.
Tù d̄ó suy ra
1 1 1
1 + + + · · · + < O(ln n).
2 3 n
20. Su˙’. du.ng tı́ch phân xác d̄i.nh, chú.ng minh bâ´t d̄ǎ˙’ng thú.c sau
(n + 1)m+1
1m + 2m + · · · + nm < ,
m+1
trong d̄ó m là sô´ nguyên du.o.ng.
21. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du. các khǎ˙’ng d̄i.nh sau:
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
(a) Nêú tô
f(n)
lim
n→∞ g(n)
thı̀ f(n) = O(g(n)).

(b) Nêú f(n) = O(g(n)) thı̀ tô ` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
f(n)
lim .
n→∞ g(n)
(c) Nêú tô
f(n)
lim
n→∞ g(n)
thı̀ f(n) = Θ(g(n)).
(d) Nêú
f(n)
lim =1
n→∞ g(n)
thı̀ f(n) = Θ(g(n)).
(e) Nêú f(n) = Θ(g(n)) thı̀ tô
f(n)
lim .
n→∞ g(n)
3.5 Phân tı́ch thuâ.t toán Euclid
Phâ` n này phân tı́ch tru.ò.ng ho..p xâú nhâ´t cu̇’a thuâ.t toán Euclid tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t
cu̇’a hai sô´ tu.. nhiên a và b, trong d̄ó a, b không d̄ô ` ng thò.i bǎ` ng 0. Tru.ó.c hê´t ta nhǎć la.i
thuâ.t toán này:

Ra: USCLN là u ó c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a a và b.
. .
48
Bu.ó.c 2. Nêú b = 0 thı̀ thu..c hiê.n USCLN := a và dù.ng.
Bu.ó.c 4. Thu..c hiê.n a := b, b := r và chuyê˙’n d̄êń Bu.ó.c 2.
Ta d̄i.nh nghı̃a thò.i gian d̄ê˙’ thu..c hiê.n thuâ.t toán Euclid là sô´ phép toán chia trong Bu.ó.c 3.
Tru.ò.ng ho..p xâú nhâ´t d̄ôí vó.i thuâ.t toán Euclid xȧ’y ra khi sô´ phép chia nhiê ` u nhâ´t. Nhǎć
la.i rǎ` ng, dãy Fibonacci {fn } xác d̄i.nh bo˙’ i .
f1 := 1, f2 := 2; fn := fn−1 + fn−2 , n ≥ 3.
Ta có
- i.nh lý 3.5.1. Giȧ’ su˙’. thuâ.t toán Euclid d̄ôí vó.i cǎ.p các sô´ tu.. nhiên a, b vó.i a > b câ
D `n n
phép toán chia. Khi d̄ó a ≥ fn+1 và b > fn trong d̄ó {fn } là dãy Fibonacci.
Chú.ng minh. Su˙’. du.ng quy na.p toán ho.c. ✷
- .inh lý này dê˜ dàng suy ra

D
- i.nh lý 3.5.2. Giȧ’ su˙’. thuâ.t toán Euclid d̄ôí vó.i cǎ.p các sô´ tu.. nhiên không d̄ô
D ` ng thò.i bǎ
` ng
’ ´ ` ´
không và thuô.c khoȧ ng [0, m], m ≥ 8. Khi d̄ó sô phép chia cân thiê t trong thuâ.t toán Euclid
không vu.o..t quá
2m
log3/2 .
3
Vı̀ hàm logarithm có câ´p tǎng châ.m, kê´t quȧ’ trên chú.ng tȯ’ thuâ.t toán Euclid râ´t hiê.u quȧ’
thâ.m chı́ d̄ôí vó.i các giá tri. d̄â
` u vào râ´t ló.n.
Bài tâ.p
` u nhâ´t bao nhiêu phép toán chia trong thuâ.t toán Euclid d̄ôí vó.i cǎ.p các sô´
1. Có nhiê
thay d̄ô˙’i trong khoȧ’ng tù. 0 d̄êń 1000000?
2. Chú.ng minh có chı́nh xác n phép toán chia trong thuâ.t toán Euclid d̄ôí vó.i cǎ.p sô´
(fn , fn+1 ), n ≥ 1.
3. Chú.ng minh vó.i mo.i sô´ nguyên k > 1 ta có sô´ phép toán chia trong thuâ.t toán Euclid
d̄ôí vó.i hai cǎ.p sô´ (a, b) và (ka, kb) là bǎ` ng nhau.
4. Chú.ng minh rǎ` ng USCLN(fn , fn+1 ) = 1, n ≥ 1.
49
50
Chu.o.ng 4
´M
- Ê
PHÉP D
Toán tô˙’ ho..p nghiên cú.u chu̇’ yêú vê

` cách sǎ´p xê´p các d̄ôí tu.o..ng. D
- ây là mô.t bô. phâ.n quan
. . ` cu̇’a tô˙’ ho. p d̄u o. c nghiên cú.u tù. Thê´ kẏ’ 17, liên
tro.ng cu̇’a toán ho.c rò i ra.c. Nhũ ng vâń d̄ê . . .
quan tru.ó.c tiên d̄êń các trò cho.i may ru̇’i. Ngày nay toán tô˙’ ho..p d̄u.o..c dùng rô.ng rãi trong
tin ho.c.
Mu.c d̄ı́ch cu̇’a chu.o.ng này là thiê´t lâ.p mô.t sô´ phu.o.ng pháp d̄ê´m các tâ.p ho..p gô
` m hũ.u
` n tu˙’. mà không phȧ’i liê.t kê các phâ
ha.n các phâ ` n tu˙’. cu̇’a chúng.
4.1 Các nguyên lý co. bȧ’n cu̇’ a phép d̄ê´m
` n tu˙’. cu̇’a tâ.p ho..p S. Do d̄ó #S = #T nêú hai tâ.p S và T có cùng sô´
Nhǎć la.i: #S là sô´ phâ
` n tu˙’.. Chú ý rǎ` ng
các phâ
#∅ = 0, #{1, 2, . . . , n} = n vó.i n ∈ N.
` u vó.i mô.t sô´ nguyên lý d̄ê´m.

Chúng ta bǎ´t d̄â
4.1.1 Nguyên lý tô˙’ng
Giȧ’ su˙’. A1, A2, . . . , Am là các su.. kiê.n d̄ôi mô.t loa.i trù. nhau. Giȧ’ su˙’. các su.. kiê.n A1 , A2, . . . , Am
có tu.o.ng ú.ng n1 , n2 , . . . , nm cách xȧ’y ra. Khi d̄ó su.. kiê.n (hoǎ.c A1, hoǎ.c A2, . . . , hoǎ.c Am )
có n1 + n2 + · · · + nm cách xȧ’y ra.
Vı́ du. 4.1.1. Ló.p tru.o˙’.ng hoǎ.c là mô.t nũ. sinh, hoǎ.c là mô.t nam sinh. Có bao nhiêu cách
cho.n ló.p tru.o˙’.ng khác nhau nêú sô´ ho.c sinh nũ. là 36 và sô´ ho.c sinh nam là 20?
51
Go.i A1 (tu.o.ng ú.ng, A2) là su.. kiê.n ló.p tru.o˙’.ng là nũ. sinh (tu.o.ng ú.ng, nam sinh). Ta có
36 cách cho.n ló.p tru.o˙’.ng là nũ. sinh và 20 cách cho.n ló.p tru.o˙’.ng là nam sinh. Theo nguyên
lý tô˙’ng, su.. kiê.n (A1 hoǎ.c A2) có (36 + 20) = 56 cách cho.n.
Vı́ du. 4.1.2. Mô.t sinh viên có thê˙’ cho.n d̄úng mô.t chuyên d̄ê` tu.. cho.n thuô.c mô.t trong ba
danh sách. Ba danh sách này gô` m 3, 5 và 9 chuyên d̄ê ` . Hȯ’i sinh viên d̄ó có bao nhiêu cách
.
lu. a cho.n?
Theo nguyên lý tô˙’ng, có 3 + 5 + 9 = 17 cách.
Nhâ.n xét 3. Có thê˙’ phát biê˙’u nguyên lý tô˙’ng theo thuâ.t ngũ. cu̇’a lý thuyê´t tâ.p ho..p nhu.
sau: Nêú các tâ.p T1, T2 , . . . , Tm d̄ôi mô.t rò.i nhau thı̀ sô´ các phâ
` n tu˙’. cu̇’a tâ.p T1 ∪ T2 ∪ · · · ∪ Tm
bǎ` ng tô˙’ng sô´ các phâ . .
` n tu˙’ cu̇’a các tâ.p này; tú c là
m
5
#(T1 ∪ T2 ∪ . . . ∪ Tm ) = #Ti.
i=1
4.1.2 Nguyên lý tı́ch
Giȧ’ su˙’. A1, A2, . . . , Am là các su.. kiê.n d̄ôi mô.t loa.i trù. nhau. Giȧ’ su˙’. các su.. kiê.n A1 , A2, . . . , Am
có tu.o.ng ú.ng n1 , n2 , . . . , nm cách xȧ’y ra. Khi d̄ó su.. kiê.n (A1 và A2 và . . . và Am ) có
n1 × n2 × · · · × nm cách xȧ’y ra.
Vı́ du. 4.1.3. Giȧ’ su˙’. có hai mǎ.t na., ba mũ. Hȯ’i có mâý cách hoá trang?
Dùng nguyên lý tı́ch, có 3 × 2 = 6 cách hoá trang khác nhau. Cũng có thê˙’ dùng lý thuyê´t
tâ.p ho..p nhu. sau: Mô˜i cách hoá trang là mô.t cách cho.n x ∈ X và mô.t cách cho.n y ∈ Y. Do
d̄ó sô´ cách hoá trang là sô´ các cǎ.p (x, y) thuô.c X × Y và do d̄ó bǎ` ng #X × #Y = 2 × 3 = 6.
Nhâ.n xét 4. Nguyên lý này cũng thu.ò.ng d̄u.o..c phát biê˙’u du.ó.i da.ng tâ.p ho..p nhu. sau: Giȧ’
su˙’. các tâ.p T1, T2 , . . . , Tm có hũ.u ha.n phâ
` n tu˙’. và d̄ôi mô.t rò.i nhau. Khi d̄ó sô´ phâ
` n tu˙’. cu̇’a
tâ.p tı́ch Descartes T1 × T2 × · · · × Tm bǎ` ng
#T1 × #T2 × · · · × #Tm .
Vı́ du. 4.1.4. Có bao nhiêu chuô˜i bit khác nhau có d̄ô. dài 8? Mô˜i bit có hai cách cho.n, hoǎ.c
0 hoǎ.c 1. Do d̄ó theo nguyên lý tı́ch, có 28 = 256 chuô˜i bit có d̄ô. dài 8.
` m ba chũ. cái và theo

Vı́ du. 4.1.5. Có bao nhiêu bȧ’ng sô´ xe khác nhau, nêú mô˜i bȧ’ng gô
sau là ba con sô´ (giȧ’ thiê´t bȧ’ng chũ. cái gô
` m 26 ký tu..)?
Mô˜i chũ. cái có 26 cách cho.n; mô˜i sô´ có 10 cách cho.n. Do d̄ó theo nguyên lý tı́ch, sô´ các
bȧ’ng sô´ xe khác nhau là:
26 × 26 × 26 × 10 × 10 × 10 = 17.576.000.
52
Vı́ du. 4.1.6. Có bao nhiêu ánh xa. khác nhau tù. tâ.p X có m phâ
` n tu˙’. vào tâ.p Y có n phâ
`n
˙
’.
tu ?
` n tu˙’. cu̇’a Y cho mô˜i mô.t trong m phâ

Mô˜i ánh xa. là mô.t bô. m cách cho.n mô.t trong n phâ `n
. `
tu˙’ cu̇’a X. Theo nguyên lý tı́ch, sô´ ánh xa. này bǎ ng
m
6 ×n×
n 78· · · × n9 = n .
`n
m lâ
Vı́ du. 4.1.7. Có bao nhiêu ánh xa. mô.t-mô.t (d̄o.n ánh) khác nhau tù. tâ.p X có m phâ
` n tu˙’.
` n tu˙’.?
vào tâ.p Y có n phâ
Nêú m > n : không có ánh xa. mô.t-mô.t tù. X vào Y.
Giȧ’ su˙’. m ≤ n và X := {a1, a2, . . . , am}.
+ Vó.i phâ
` n tu˙’. a1 có n cách cho.n phâ
` n tu˙’. tu.o.ng ú.ng trong Y.
+ Vı̀ ánh xa. là mô.t-mô.t, nên d̄ôí vó.i a2 chı̇’ còn (n − 1) cách cho.n.
..
.
+ Tu.o.ng tu.., am chı̇’ còn (n − m + 1) cách cho.n.
Theo nguyên lý tı́ch, sô´ ánh xa. mô.t-mô.t khác nhau bǎ` ng
n(n − 1)(n − 2) · · · (n − m + 1).
- ê´m sô´ tâ.p con cu̇’a mô.t tâ.p hũ.u ha.n S.
Vı́ du. 4.1.8. D
Giȧ’ su˙’. S := {a1, a2 , . . . , an }. Dê˜ dàng thiê´t lâ.p mô.t tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t giũ.a tâ.p con P
cu̇’a S vó.i các chuô˜i bit d̄ô. dài n : bit thú. i bǎ` ng 1 nêú và chı̇’ nêú ai ∈ P. Mǎ.t khác, sô´ các
chuô˜i bit d̄ô. dài n là 2n nên sô´ các tâ.p con cu̇’a S là 2n .
Vı́ du. 4.1.9. Cho hai d̄oa.n chu.o.ng trı̀nh sau:
Chu.o.ng trı̀nh 1: Chu.o.ng trı̀nh 2:
k := 0; k := 0;
for i1 := 1 to n1 do k := k + 1; for i1 := 1 to n1 do
for i2 := 1 to n2 do k := k + 1; for i2 := 1 to n2 do
... ...
for im := 1 to nm do k := k + 1; for im := 1 to nm do k := k + 1;
Hȯ’i k sẽ lâý giá tri. bao nhiêu sau khi mô˜i d̄oa.n chu.o.ng trı̀nh trên d̄u.o..c thu..c hiê.n?
+ Chu.o.ng trı̀nh 1: Cú. mô˜i vòng lǎ.p d̄i.a phu.o.ng, k tǎng lên mô.t d̄o.n vi..
` n lǎ.p cu̇’a vòng lǎ.p thú. i. Ai có ni khȧ’ nǎng. Ho.n nũ.a Ai và Aj , i ̸= j, loa.i
Go.i Ai là sô´ lâ
trù. nhau. Do d̄ó theo nguyên lý tô˙’ng, sô´ vòng lǎ.p là n1 + n2 + · · · + nm .
53
+ Chu.o.ng trı̀nh 2: Cú. mô˜i vòng lǎ.p toàn cu.c, k tǎng lên mô.t d̄o.n vi.. Mô˜i vòng lǎ.p toàn
cu.c do m vòng lǎ.p d̄i.a phu.o.ng ghép la.i. Theo nguyên lý tı́ch sô´ vòng lǎ.p toàn cu.c bǎ` ng
n1 × n2 × · · · × nm .
Trong nhiê ` u tru.ò.ng ho..p ta câ

` n phȧ’i phôí ho..p cȧ’ hai nguyên lý tô˙’ng và tı́ch; chǎ˙’ng ha.n,
xét vı́ du. sau:
Vı́ du. 4.1.10. Giȧ’ su˙’. mô˜i ngu.ò.i su˙’. du.ng máy tı́nh có mô.t mâ.t mã, gô ` m tù. 6 d̄êń 8 ký tu..;
mô˜i ký tu.. là mô.t chũ. cái hoa hoǎ.c là mô.t con sô´. Mô˜i mâ.t mã nhâ´t thiê´t phȧ’i chú.a ı́t nhâ´t
mô.t con sô´. Hȯ’i có bao nhiêu mâ.t mã có thê˙’ có?
Go.i P là tô˙’ng sô´ các mâ.t mã có thê˙’ có và P6 , P7 , P8 là sô´ các mâ.t mã có thê˙’ có vó.i d̄ô. dài
tu.o.ng ú.ng bǎ` ng 6, 7, 8.
Theo nguyên lý tô˙’ng: P = P6 + P7 + P8 .
Viê.c tı́nh tru..c tiê´p P6 là khó. Ta tı́nh gián tiê´p nhu. sau:
` m chũ. và sô´, bao gô

+ Sô´ các chuô˜i có d̄ô. dài 6, gô ` m cȧ’ tru.ò.ng ho..p không có con sô´ nào
theo nguyên lý tı́ch là (26 + 10)6 = 366 .
+ Sô´ các chuô˜i d̄ô. dài 6, không chú.a con sô´ nào là 266 .
+ Do d̄ó P6 = 366 − 266 = 1.867.866.560.
Tu.o.ng tu.. cho P7 và P8 :
P7 = 367 − 267 = 70.332.353.920,

P8 = 368 − 268 = 2.612.282.842.880.
Cuôí cùng
P = P6 + P7 + P8 = 2.684.483.063.360.
Nhâ.n xét 5. Khi các su.. kiê.n A1 và A2 có thê˙’ xȧ’y ra d̄ô ` ng thò.i ta không thê˙’ dùng nguyên
lý tô˙’ng. Tru.ò.ng ho..p này câ` n su˙’.a d̄ô˙’i nhu. sau: Nêú vâñ cô.ng (n1 + n2 ) ta d̄ã d̄ê´m thù.a,
. . . ` n cùng mô.t su.. kiê.n (mô.t lâ
vı̀ có tru ò ng ho. p d̄ã d̄ê´m hai lâ ` n trong A1 , mô.t lâ
` n trong A2).
. . .
Tru ò ng ho. p này chı̇’ xȧ’y ra khi nó d̄ô .
` ng thò i có thê˙’ xȧ’y ra A1 và A2. Vı̀ vâ.y câ` n trù. d̄i sô´
tru.ò.ng ho..p dôi thù.a này.
4.1.3 Nguyên lý bao hàm-loa.i trù.
Giȧ’ su˙’. A1 và A2 là hai su.. kiê.n bâ´t kỳ. Nêú su.. kiê.n A1 có thê˙’ xȧ’y ra n1 cách, su.. kiê.n A2 có
thê˙’ xȧ’y ra n2 cách, thı̀ su.. kiê.n (A1 hoǎ.c A2) có thê˙’ xȧ’y ra [(n1 + n2 )− sô´ cách (A1 và A2)]
cách.
54
Bǎ` ng thuâ.t ngũ. tâ.p ho..p, nguyên lý bao hàm-loa.i trù. tro˙’. thành:
#(A1 ∪ A2) = #A1 + #A2 − #(A1 ∩ A2).
Vı́ du. 4.1.11. Có bao nhiêu chuô˜i bit d̄ô. dài 8 hoǎ.c bǎ´t d̄â ` u bǎ` ng 1, hoǎ.c kê´t thúc bǎ` ng
˙
’ .
00? (Có thê có chuô˜i vù a bǎ´t d̄â .
` u bǎ` ng 1, vù a kê´t thúc bǎ` ng 00).
` u bǎ` ng 1. Nhu. vâ.y, phâ

Go.i P1 là sô´ các chuô˜i bit d̄ô. dài 8 bǎ´t d̄â ` n tu˙’. thú. nhâ´t d̄ã d̄u.o..c
cho.n, chı̇’ còn la.i 7 bit. Theo nguyên lý tı́ch,
P1 = 27 = 128.
Go.i P2 là sô´ các chuô˜i bit d̄ô. dài 8 kê´t thúc bǎ` ng 00. Theo nguyên lý tı́ch
P2 = 26 = 64.
Go.i P3 là sô´ các chuô˜i bit d̄ô. dài 8 bǎ´t d̄â
` u bǎ` ng 1 và kê´t thúc bǎ` ng 00. Theo nguyên lý
tı́ch
P3 = 25 = 32.
Áp du.ng nguyên lý bao hàm-loa.i trù. ta có
P = P1 + P2 − P3 = 160.
Nguyên lý bao hàm-loa.i trù. có thê˙’ mo˙’. rô.ng cho tru.ò.ng ho..p m su.. kiê.n, nhu.ng phú.c ta.p
ho.n, ta sẽ d̄ê
` câ.p o˙’. phâ
` n sau.
Su.. công nhâ.n ba nguyên lý d̄u.o..c d̄ê

` câ.p trên d̄ây nhu. là xuâ´t phát d̄iê˙’m cu̇’a lý thuyê´t
tô˙’ ho..p:
+ Tı́nh d̄úng d̄ǎń cu̇’a ba nguyên lý trên là “d̄úng hiê˙’n nhiên”. Quan d̄iê˙’m cu̇’a chúng ta
là công nhâ.n 3 nguyên lý trên, coi nhu. xuâ´t phát d̄iê˙’m cu̇’a lý thuyê´t tô˙’ ho..p. Các kê´t quȧ’
` n lu.o..t d̄u.o..c suy ra tru..c tiê´p hoǎ.c gián tiê´p tù. ba nguyên lý này.
khác sẽ lâ
+ Nêú không thoȧ’ mãn, cũng có thê˙’ tı̀m cách chú.ng minh ba nguyên lý này, nhu. vâ.y ta
` n d̄êń các công cu. khác, thu..c châ´t ta la.i công nhâ.n mô.t d̄iê
la.i phȧ’i câ ` u gı̀ khác là “d̄úng
hiê˙’n nhiên” d̄ê˙’ rô
` i suy luâ.n ra ba nguyên lý trên.
Bài tâ.p
1. Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit bǎ´t d̄â
` u bǎ` ng 1100?
2. Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit bǎ´t d̄â

` u và kê´t thúc bǎ` ng 1?
- úng hai bit bǎ` ng 1? Có ı́t nhâ´t
3. Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit có d̄úng mô.t bit bǎ` ng 1? D
mô.t bit bǎ` ng 1?
55
4. Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit d̄o.c xuôi và d̄o.c ngu.o..c d̄ê
` u giôńg nhu. nhau?
5. Các ký tu.. ABCDE d̄u.o..c su˙’. du.ng d̄ê˙’ ta.o thành các chuô˜i d̄ô. dài 3.
(a) Có bao nhiêu chuô˜i d̄u.o..c ta.o ra nêú cho phép lǎ.p?
(b) Có bao nhiêu chuô˜i d̄u.o..c ta.o ra nêú không cho phép lǎ.p?
` u bǎ` ng A d̄u.o..c ta.o ra nêú cho phép lǎ.p?
(c) Có bao nhiêu chuô˜i bǎ´t d̄â
` u bǎ` ng A d̄u.o..c ta.o ra nêú không cho phép lǎ.p?
(d) Có bao nhiêu chuô˜i bǎ´t d̄â
(e) Có bao nhiêu chuô˜i không chú.a ký tu.. A d̄u.o..c ta.o ra nêú cho phép lǎ.p?
(f) Có bao nhiêu chuô˜i không chú.a ký tu.. A d̄u.o..c ta.o ra nêú không cho phép lǎ.p?
6. Trên tâ.p X := {5, 6, . . . , 200} :

(a) Có bao nhiêu sô´ chǎñ, (tu.o.ng ú.ng, lė’)?
(b) Có bao nhiêu sô´ chia hê´t cho 5?
` m nhũ.ng chũ. sô´ phân biê.t?
(c) Có bao nhiêu sô´ gô
(d) Có bao nhiêu sô´ không chú.a chũ. sô´ 0?
(e) Có bao nhiêu sô´ ló.n ho.n 101 và không chú.a chũ. sô´ 6?
(f) Có bao nhiêu sô´ có các chũ. sô´ d̄u.o..c sǎ´p theo thú. tu.. tǎng thu..c su..?
(g) Có bao nhiêu sô´ có da.ng xyz vó.i 0 ̸= x < y và y > z?
7. Giȧ’ su˙’. có 5 sách tin ho.c, 3 sách máy tı́nh, 2 sách vâ.t lý.
(a) Có bao nhiêu cách sǎ´p xê´p chúng lên giá sách?
(b) Có bao nhiêu cách sǎ´p xê´p sao cho 5 sách tin ho.c o˙’. phı́a trái, còn 2 sách vâ.t lý o˙’.
bên phȧ’i?
(c) Có bao nhiêu cách sǎ´p chúng lên giá sao cho tâ´t cȧ’ các sách theo cùng nhóm d̄u.o..c
sǎ´p kê
` nhau?
(d) Có bao nhiêu cách sǎ´p chúng lên giá sao cho hai sách vâ.t lý không kê
` nhau?
8. Có 10 bȧ’n bȧ’n sao (copy) cu̇’a mô.t cuôń sách và có mô.t bȧ’n sao cu̇’a 10 cuôń sách khác.
Có bao nhiêu cách có thê˙’ cho.n 10 cuôń sách?
` n tu˙’. cu̇’a tâ.p gô

` u nhâ´t n phâ
9. Có bao nhiêu tâ.p con có nhiê ` n tu˙’.?
` m (2n + 1) phâ
10. Áp du.ng nguyên lý bao hàm-loa.i trù. d̄ê˙’ giȧ’i:
` u bǎ` ng 100 hoǎ.c có bit thú. tu. bǎ` ng 1?
(a) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit hoǎ.c bǎ´t d̄â
(b) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit hoǎ.c bǎ´t d̄â
` u bǎ` ng 1 hoǎ.c kê´t thúc bǎ` ng 1?
(c) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit trong d̄ó hoǎ.c bit thú. hai, hoǎ.c bit thú. tu. bǎ` ng 1?
56
4.2 Hoán vi. và tô˙’ ho..p
D ` n tu˙’. x1, x2 , . . . , xn là mô.t sǎ´p xê´p có thú. tu.. n phâ
- i.nh nghı̃a 4.2.1. Hoán vi. cu̇’a n phâ `n
.
tu˙’ này.
` n tu˙’.. Nêú các phâ

Vı́ du. 4.2.1. Có sáu hoán vi. cu̇’a ba phâ ` n tu˙’. d̄u.o..c ký hiê.u là A, B, C thı̀
sáu hoán vi. là
ABC, ACB, BAC, BCA, CAB, CBA.
` n tu˙’..
- i.nh lý 4.2.2. Có n! hoán vi. cu̇’ a n phâ
D
Chú.ng minh. Ta chú.ng minh theo quy na.p. Mô.t hoán vi. cu̇’a n phâ ` n tu˙’. có thê˙’ d̄u.o..c xây
du..ng theo n bu.ó.c liên tiê´p: Cho.n phâ ` n tu˙’. d̄â
` u tiên, cho.n phâ ` n tu˙’. thú. hai, ..., cho.n phâ `n
.
tu˙’ cuôí cùng. Phâ . ` u tiên có thê˙’ cho.n n cách. Ngay khi phâ
` n tu˙’ d̄â .
` n tu˙’ d̄â . .
` u tiên d̄u o. c cho.n,
phâ . . ˙
’ . .
` n tu˙’ thú hai có thê d̄u o. c cho.n n − 1 cách. Khi phâ ` n tu˙’ thú hai d̄ã d̄u.o..c cho.n, phâ
. . ` n tu˙’.
. . .
thú ba có thê˙’ d̄u o. c cho.n n − 2 cách, và vân vân. Theo nguyên lý quy na.p và sau d̄ó nguyên
lý tı́ch, tô ` n ta.i
n(n − 1)(n − 2) · · · 2 · 1 = n!
hoán vi. cu̇’a n phâ ` n tu˙’.. ✷
Vı́ du. 4.2.2. Có

10! = 10 · 9 · 8 · 7 · 6 · 5 · 4 · 3 · 2 · 1 = 3.628.800
` n tu˙’..
hoán vi. cu̇’a 10 phâ
Vı́ du. 4.2.3. Có bao nhiêu hoán vi. cu̇’a các ký tu.. ABCDEF chú.a chuô˜i con DEF ?
Có thê˙’ xem chuô˜i con DEF nhu. mô.t ký tu... Theo D
- i.nh lý 4.2.2 có 4! = 24 hoán vi. cu̇’a
. .
các ký tu. ABCDEF chú a chuô˜i con DEF.
Vı́ du. 4.2.4. Có bao nhiêu hoán vi. cu̇’a các ký tu.. ABCDEF chú.a các ký tu.. DEF theo
thú. tu.. bâ´t kỳ?
Ta có thê˙’ giȧ’i bài toán qua hai bu.ó.c: Cho.n mô.t thú. tu.. cu̇’a các ký tu.. DEF ; và xây du..ng
mô.t hoán vi. cu̇’a ABC chú.a thú. tu.. d̄ã cho cu̇’a các ký tu.. DEF. Theo D - i.nh lý 4.2.2, bu.ó.c
` u tiên có 3! = 6 cách; theo Vı́ du. 4.2.3 bu.ó.c thú. hai có 4! = 24 cách. Theo nguyên lý
d̄â
tı́ch, sô´ các hoán vi. cu̇’a ABCDEF chú.a các ký tu.. DEF theo thú. tu.. bâ´t kỳ là 6 · 24 = 144.
Trong mô.t sô´ tru.ò.ng ho..p ta muôń khȧ’o sát mô.t thú. tu.. cu̇’a r phâ
` n tu˙’. d̄u.o..c cho.n tù. n
` n tu˙’.. Mô.t thú. tu.. nhu. thê´ go.i là “r-hoán vi.”.
phâ
- i.nh nghı̃a 4.2.3. r-hoán vi. cu̇’a n phâ

D ` n tu˙’. (phân biê.t) x1 , x2, . . . , xn là mô.t sǎ´p xê´p r-phâ
`n
. . . . .
` n tu˙’ này. Ký hiê.u P (n, r) là sô´ các r-hoán vi. cu̇’a tâ.p n phâ
tu˙’ có thú tu. tù n phâ .
` n tu˙’ phân
biê.t.
57
Vı́ du. 4.2.5. Ta có mô.t sô´ 2-hoán vi. cu̇’a a, b, c là
ab, bc, ac.
Nêú r = n trong D - i.nh nghı̃a 4.2.3, chúng ta nhâ.n d̄u.o..c mô.t thú. tu.. cu̇’a tâ´t cȧ’ n phâ
` n tu˙’..
Theo D- i.nh lý 4.2.2 thı̀ P (n, n) = n!. Tô˙’ng quát ta có
` n tu˙’. phân biê.t là

- .inh lý 4.2.4. Sô´ các r-hoán vi. cu̇’ a tâ.p n phâ
D
P (n, r) = n(n − 1)(n − 2) · · · (n − r + 1), r ≤ n.
Chú.ng minh. Chúng ta d̄ê´m sô´ các cách có thú. tu.. cu̇’a r phâ ` n tu˙’. d̄u.o..c cho.n tù. tâ.p gô
`m
.
` n tu˙’ . Có n cách cho.n phâ
n phâ .
` n tu˙’ d̄â
` u tiên. Kê´ tiê´p, có n − 1 cách cho.n phâ ` n tu˙’ thú.
.
hai, n − 2 cách cho.n phâ . .
` n tu˙’ thú ba, ..., có n − r + 1 cách cho.n phâ . .
` n tu˙’ thú r. Do d̄ó theo
nguyên lý tı́ch, sô´ các r-hoán vi. cu̇’a tâ.p n phâ .
` n tu˙’ phân biê.t là
n(n − 1)(n − 2) · · · (n − r + 1).
✷
- i.nh lý 4.2.4, sô´ các 2-hoán vi. cu̇’a X = {a, b, c} là
Vı́ du. 4.2.6. Theo D
P (3, 2) = 3 · 2 = 6.
Sáu hoán vi. này là

ab, ac, ba, bc, ca, cb.
Vı́ du. 4.2.7. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t chu̇’ ti.ch, mô.t phó chu̇’ ti.ch, mô.t thu. ký và mô.t
thu̇’ quỹ tù. mô.t nhóm gô
` m 10 ngu.ò.i?
Chúng ta câ` n d̄ê´m sô´ các cách có thú. tu.. cu̇’a 4 ngu.ò.i d̄u.o..c cho.n tù. mô.t nhóm gô
` m 10
. . - ´
ngu ò i. Theo Di.nh lý 4.2.4 sô các cách cho.n là
P (10, 4) = 10 · 9 · 8 · 7 = 5040.
Chú ý rǎ` ng cũng có thê˙’ suy ra kê´t quȧ’ tru..c tiê´p tù. nguyên lý tı́ch (ta.i sao?).
Vı́ du. 4.2.8. Mô.t ngu.ò.i bán hàng rong câ` n d̄i qua 7 d̄i.a d̄iê˙’m khác nhau. Ông ta có thê˙’
. .
d̄i theo thú tu. bâ´t kỳ. Có bao nhiêu hành trı̀nh khác nhau?
Sô´ các hành trı̀nh có thê˙’ có là sô´ các hoán vi. tù. tâ.p gô ` n tu˙’.:
` m 7 phâ
P (7, 7) = 7! = 5040.
Nêú chǎ˙’ng ha.n ông ta muôń tı̀m hành trı̀nh có d̄ô. dài ngǎń nhâ´t, ông ta câ
` n tı́nh toán và
so sánh 5040 hành trı̀nh cȧ’ thȧ’y!(?).
58
Ta có thê˙’ viê´t
P (n, r) = n(n − 1)(n − 2) · · · (n − r + 1)
n(n − 1)(n − 2) · · · (n − r + 1)(n − r) · · · 2 · 1
=
(n − r) · · · 2 · 1
n!
= .
(n − r)!
- i.nh nghı̃a 4.2.5. Xét tâ.p X chú.a n phâ
D ` n tu˙’. phân biê.t. Mô.t r-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p X là mô.t
` n tu˙’., không phân biê.t thú. tu
bô. r phâ . ý tù. tâp này. Sô´ các r-tô˙’ ho.p cu̇’a tâp gô
*. , lâ
+ . . . ` m n phâ `n
n
tu˙’. phân biê.t ký hiê.u là C(n, r) hay và go.i C(n, r) là tô˙’ ho..p châ.p r cu̇’a n phâ ` n tu˙’..
r
Chúng ta sẽ xác d̄i.nh công thú.c cho C(n, r) bǎ` ng cách d̄ê´m sô´ các r-hoán vi. cu̇’a tâ.p gô
`m
. . . . .
` n tu˙’ theo hai cách. Thú nhâ´t, su˙’ du.ng công thú c P (n, r). Cách thú hai là d̄ê´m sô´ các
n phâ
` n tu˙’. có liên quan vó.i C(n, r). Tù. d̄ó sẽ suy ra kê´t quȧ’.
` m n phâ
r-hoán vi. cu̇’a tâ.p gô
Ta có thê˙’ xây du..ng r-hoán vi. cu̇’a tâ.p n phâ ` n tu˙’. phân biê.t qua hai bu.ó.c liên tiê´p: D
- à̂u
.
tiên, cho.n mô.t r-tô˙’ ho. p cu̇’a X (tâ.p con r phâ . . .
` n tu˙’ không phân biê.t thú tu. ) và sau d̄ó sǎ´p
thú tu. nó. Chǎng ha.n, d̄ê xây du. ng mô.t 2-hoán vi. cu̇’a {a, b, c, d} ta có thê˙’ cho.n 2-tô˙’ ho..p
. . ˙
’ ˙’ .
và sau d̄ó sǎ´p thú. tu.. nó. Theo nguyên lý tı́ch, sô´ các r-hoán vi. bǎ` ng tı́ch cu̇’a sô´ các r-tô˙’
ho..p và sô´ các cách sǎ´p thú. tu.. cu̇’a r phâ
` n tu˙’.. Tú.c là
P (n, r) = C(n, r)r!.
Vâ.y
P (n, r)
C(n, r) = .
r!
- i.nh lý 4.2.4 ta có
Do d̄ó theo D
` n tu˙’. phân biê.t là
- i.nh lý 4.2.6. Sô´ các r-hoán vi. cu̇’ a tâ.p n phâ
D
n!
C(n, r) = , r ≤ n.
(n − r)!r!
Vı́ du. 4.2.9. Có bao nhiêu cách cho.n 5 ngu.ò.i tù. 10 ngu.ò.i d̄ê˙’ lâ.p thành mô.t d̄ô.i bóng
(không phân biê.t thú. tu..)?
Câu trȧ’ lò.i là bǎ` ng sô´ tô˙’ ho..p châ.p 5 cu̇’a 10 phâ
` n tu˙’.
10!
C(10, 5) = = 252.
5!5!
Vı́ du. 4.2.10. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` ng gô` m hai ngu.ò.i nũ. và ba ngu.ò.i nam
. . . .
tù mô.t nhóm nǎm ngu ò i nũ và sáu ngu ò i nam? . .
Sô´ cách cho.n hai ngu.ò.i nũ. và ba ngu.ò.i nam tu.o.ng ú.ng là C(5, 2) = 10 và C(6, 3) = 20.
` ng d̄u.o..c xây du..ng qua hai bu.ó.c liên tiê´p: Cho.n ngu.ò.i nũ.; cho.n ngu.ò.i nam. Theo
Hô.i d̄ô
nguyên lý tı́ch, tô˙’ng sô´ các hô.i d̄ô
` ng là 10 · 20 = 200.
59
× × × × ×.......
.
....
....
..
..
........................................
× × × ×...
..
×
....
..
...
..
............................................................................
× × ..
...
× × ×
...
...
....
..
...
× × ....
..
× × ×
...
....
..
...
.....................................
× × × × ×
Hı̀nh 4.1:
Vı́ du. 4.2.11. Có bao nhiêu chuô˜i tám bit chú.a chı́nh xác bôń bit 1?
Mô.t chuô˜i tám bit chú.a bôń bit 1 d̄u.o..c xác d̄i.nh duy nhâ´t ngay khi chúng ta biê´t các bit
nào bǎ` ng 1. Nhu.ng d̄iê
` u này có thê˙’ thu..c hiê.n bo˙’.i C(8, 4) cách.
Vı́ du. 4.2.12. Có bao nhiêu hành trı̀nh tù. góc du.ó.i bên trái cu̇’a mô.t bàn cò. vuông kı́ch
thu.ó.c n × n d̄êń góc trên bên phȧ’i nêú chúng ta chı̇’ d̄i theo cách sang phȧ’i và lên trên? Mô.t
hành trı̀nh nhu. vâ.y trên bàn cò. 4 × 4 d̄u.o..c cho trong Hı̀nh 4.1.
Mô˜i hành trı̀nh có thê˙’ d̄u.o..c mô tȧ’ bo˙’.i mô.t chuô˜i d̄ô. dài 2n cu̇’a n ký tu.. R và n ký tu.. U.
Chǎ˙’ng ha.n, hành trı̀nh trong Hı̀nh 4.1 tu.o.ng ú.ng chuô˜i RU URRU RU. Mô.t chuô˜i nhu. vâ.y
có thê˙’ nhâ.n d̄u.o..c bǎ` ng cách cho.n n vi. trı́ d̄ôí vó.i R (không phân biê.t thú. tu..) trong sô´ 2n
vi. trı́ cho phép cu̇’a chuô˜i và sau d̄ó chèn n ký tu.. U vào nhũ.ng vi. trı́ còn la.i. Do d̄ó sô´ hành
trı̀nh là C(2n, n).
Bài tâ.p
1. Có bao nhiêu hoán vi. cu̇’a a, b, c, d? Liê.t kê các hoán vi. này.
2. Có bao nhiêu 3-hoán vi. cu̇’a a, b, c, d? Liê.t kê các hoán vi. này.
3. Có bao nhiêu hoán vi., 5-hoán vi. cu̇’a 11 d̄ôí tu.o..ng khác nhau?
4. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t chu̇’ ti.ch, mô.t phó chu̇’ ti.ch và mô.t thu. ký tù. mô.t nhóm
11 ngu.ò.i?
5. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t chu̇’ ti.ch, mô.t phó chu̇’ ti.ch, mô.t kê´ toán và mô.t thu. ký
tù. mô.t nhóm 12 ngu.ò.i?
6. Có bao nhiêu chuô˜i d̄ô. dài 5 có phân biê.t thú. tu.. d̄u.o..c ta.o ra tù. các ký tu.. A, B, C, D, E
nêú:
(a) Chú.a chuô˜i con ACE.
(b) Chú.a các ký tu.. ACE theo thú. tu.. tùy ý.
60
(c) Chú.a các chuô˜i con DB và AE.
(d) Chú.a hoǎ.c chuô˜i con AE hoǎ.c EA.
(e) Ký tu.. A xuâ´t hiê.n tru.ó.c ký tu.. D. Chǎ˙’ng ha.n BCAED, BCADE.
(f) Không chú.a các chuô˜i con AB, CD.
(g) Ký tu.. A xuâ´t hiê.n tru.ó.c ký tu.. C và C xuâ´t hiê.n tru.ó.c E.
- ǎ.t X := {a, b, c, d}.
7. D
(a) Tı̀m sô´ các 3-tô˙’ ho..p cu̇’a X. Liê.t kê các tô˙’ ho..p này.
(b) Tı̀m môí quan hê. giũ.a các 3-tô˙’ ho..p và 3-hoán vi. cu̇’a X.
8. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` ng gô` m ba ngu.ò.i tù. nhóm 11 ngu.ò.i?
9. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` ng gô` m bôń ngu.ò.i tù. nhóm 12 ngu.ò.i?
` m sáu ngu.ò.i nam và bȧ’y ngu.ò.i nũ..
10. Mô.t câu la.c bô. gô
(a) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m nǎm ngu.ò.i?
` ng gô
(b) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m ba nam và bôń nũ.?
` ng gô
(c) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m bôń ngu.ò.i và ı́t nhâ´t mô.t nũ.?
` ng gô
(d) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m bôń ngu.ò.i vó.i nhiê
` ng gô ` u nhâ´t mô.t nam?
(e) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m bôń ngu.ò.i có cȧ’ nam và nũ.?
` ng gô
11. (a) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit chú.a chı́nh xác ba bit 0?
(b) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit chú.a ba bit 0 và 5 bit 1?
(c) Có bao nhiêu chuô˜i 8 bit chú.a ı́t nhâ´t hai bit 0?
12. Mô.t cu˙’.a hàng có 50 máy tı́nh trong d̄ó có bôń bi. hȯ’ng.
(a) Có bao nhiêu cách cho.n bôń máy tı́nh?
(b) Có bao nhiêu cách cho.n bôń máy tı́nh không hȯ’ng?
(c) Có bao nhiêu cách cho.n bôń máy tı́nh trong d̄ó có hai chiêć bi. hȯ’ng?
(d) Có bao nhiêu cách cho.n bôń máy tı́nh trong d̄ó có ı́t nhâ´t mô.t chiêć bi. hȯ’ng?
13. Xét mô.t hành trı̀nh trên bàn cò. kı́ch thu.ó.c m × n tù. góc trái bên du.ó.i d̄êń góc trên
bên phȧ’i và theo hu.ó.ng hoǎ.c sang phȧ’i hoǎ.c lên trên.
(a) Sô´ hành trı̀nh có thê˙’ là bao nhiêu?
(b) Áp du.ng d̄ê˙’ chú.ng minh d̄ǎ˙’ng thú.c
n
5
C(k + m − 1, k) = C(m + n, m).
k=0
14. Chú.ng minh rǎ` ng sô´ các chuô˜i bit d̄ô. dài n ≥ 4 chú.a chı́nh xác hai lâ
` n xuâ´t hiê.n cu̇’a
chuô˜i bit 10 là C(n + 1, 5).
61
15. Chú.ng minh rǎ` ng sô´ các chuô˜i bit d̄ô. dài n chú.a chı́nh xác k bit 0 sao cho hai bit 0
không xuâ´t hiê.n liên tiê´p là C(n − k + 1, k).
16. Chú.ng minh rǎ` ng tı́ch cu̇’a k sô´ nguyên liên tiê´p chia hê´t cho k!.
17. Chú.ng minh rǎ` ng có (2n − 1)(2n − 3) · . . . · 3 · 1 cách cho.n n cǎ.p tù. 2n phâ ` n tu˙’. phân
biê.t.
18. Giȧ’ su˙’. có n d̄ôí tu.o..ng trong d̄ó có r d̄ôí tu.o..ng phân biê.t và n − r là d̄ô
` ng nhâ´t. Chú.ng
minh công thú.c
P (n, r) = r!C(n, r)
bǎ` ng cách d̄ê´m sô´ có phân biê.t thú. tu.. cu̇’a n d̄ôí tu.o..ng theo hai cách:
+D - à̂u tiên d̄ê´m sô´ có phân biê.t thú. tu.. các vi. trı́ cu̇’a r d̄ôí tu.o..ng phân biê.t.
+D - à̂u tiên d̄ê´m sô´ có phân biê.t thú. tu.. các vi. trı́ cu̇’a n − r d̄ôí tu.o..ng d̄ô
` ng nhâ´t.
4.3 Các thuâ.t toán sinh ra hoán vi. và tô˙’ ho..p
Nhóm nha.c rock cu̇’a tru.ò.ng D - a.i ho.c D

- à La.t có n bài hát câ
` n ghi lên mô.t d̄ı̃a CD. Các bài
. ` . . .
hát chiê´m thò i gian (tı́nh bǎ ng giây) tu o ng ú ng là
t1, t2, . . . , tn .
- ı̃a CD có thê˙’ lu.u trũ. nhiê
D ` u nhâ´t là C giây. Vı̀ d̄ây là d̄ı̃a CD d̄â
` u tiên cu̇’a nhóm, nên ho.
´ . . . . ` ´
muôn ghi các bài hát vó i thò i lu o. ng càng nhiêu càng tôt. Do d̄ó bài toán là cho.n mô.t tâ.p
con {i1 , i2, . . . , ik } cu̇’a {1, 2, . . . , n} sao cho tô˙’ng
k
5
tij (4.1)
j=1
không vu.o..t quá C và ló.n nhâ´t có thê˙’. Cách tiê´p câ.n là kiê˙’m tra tâ´t cȧ’ các tâ.p con cu̇’a
{1, 2, . . . , n} và cho.n mô.t tâ.p con sao cho tô˙’ng (4.1) ló.n nhâ´t có thê˙’. D - ê˙’ thu..c hiê.n chúng
ta câ .
` n mô.t thuâ.t toán ta.o ra tâ´t cȧ’ các tô˙’ ho. p cu̇’a tâ.p gô
` m n phâ .
` n tu˙’ . Phâ ` n này trı̀nh bày
các thuâ.t toán sinh ra các hoán vi. và tô˙’ ho. p..
Do có 2n tâ.p con cu̇’a tâ.p gô ` m n phâ ` n tu˙’. nên thò.i gian thu..c hiê.n cu̇’a thuâ.t toán kiê˙’m tra
tâ´t cȧ’ các tâ.p con ı́t nhâ´t là O(2 ). Nhũ.ng thuâ.t toán nhu. vâ.y là không ho..p lý ngoa.i trù.
n
vó.i nhũ.ng giá tri. n nhȯ’. Tuy nhiên có nhũ.ng bài toán mà d̄ê˙’ giȧ’i nó không có cách nào tô´t
ho.n là “liê.t kê” tâ´t cȧ’ các tru.ò.ng ho..p.
Phu.o.ng pháp liê.t kê tâ´t cȧ’ các tô˙’ ho..p và các hoán vi. theo “thú. tu.. tù. d̄iê˙’n”: Vó.i hai tù.
d̄ã cho, d̄ê˙’ xác d̄i.nh tù. nào d̄ú.ng tru.ó.c trong tù. d̄iê˙’n, chúng ta so sánh các ký tu.. trong tù..
Có hai khȧ’ nǎng:
(a) Mô˜i ký tu.. trong tù. ngǎń ho.n trùng vó.i ký tu.. tu.o.ng ú.ng trong tù. dài ho.n.
62
(b) Ta.i mô.t vi. trı́ nào d̄ó, các ký tu.. trong hai tù. khác nhau.
Nêú (a) d̄úng, tù. ngǎń ho.n sẽ d̄ú.ng tru.ó.c. Chǎ˙’ng ha.n, “dog” d̄ú.ng tru.ó.c “doghouse”
trong tù. d̄iê˙’n. Nêú (b) d̄úng chúng ta xác d̄i.nh vi. trı́ bên trái nhâ´t p mà ta.i d̄ó các ký tu..
khác nhau. Thú. tu.. cu̇’a các tù. d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i thú. tu.. cu̇’a các ký tu.. ta.i vi. trı́ p. Chǎ˙’ng
ha.n, “nha” d̄ú.ng tru.ó.c “nhanh” trong tù. d̄iê˙’n.
- ê˙’ d̄o.n giȧ’n ta sẽ d̄i.nh nghı̃a thú. tu.. tù. d̄iê˙’n trên tâ.p các ký hiê.u là các sô´ tu.. nhiên.
D
- i.nh nghı̃a 4.3.1. Giȧ’ su˙’. α = s1 s2 . . . sp và β = t1t2 . . . tq là các chuô˜i trên tâ.p {1, 2, . . . , n}.
D
Ta nói α có thú. tu.. tù. d̄iê˙’n nhȯ’ ho.n β, ký hiê.u α < β, nêú hoǎ.c
(a) p < q và si = ti vó.i i = 1, 2, . . . , p; hoǎ.c
` n ta.i i sao cho si ̸= ti , và vó.i chı̇’ sô´ i nhȯ’ nhâ´t nhu. vâ.y, ta có si < ti .
(b) Tô
Vı́ du. 4.3.1. Trên tâ.p {1, 2, 3, 4} ta có α = 132 < β = 1324. Trên tâ.p {1, 2, 3, 4, 5, 6} ta có
α = 13246 < β = 1342.
D- à̂u tiên ta xét bài toán liê.t kê tâ´t cȧ’ các r-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p {1, 2, . . . , n}. Trong thuâ.t
toán, chúng ta sẽ liê.t kê r-tô˙’ ho..p {x1 , x2, . . . , xr } tu.o.ng ú.ng chuô˜i s1 s2 . . . sr trong d̄ó
s1 < s2 < · · · < sr và {x1 , x2, . . . , xr } = {s1 , s2 , . . . , sr }. Chǎ˙’ng ha.n, 3-tô˙’ ho..p {6, 2, 4} sẽ
tu.o.ng ú.ng chuô˜i 246.
Ta sẽ liê.t kê các r-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p {1, 2, . . . , n} theo thú. tu.. tù. d̄iê˙’n. Do d̄ó, các chuô˜i d̄u.o..c
` u tiên và cuôí cùng tu.o.ng ú.ng là 12 . . . r và (n − r + 1) . . . n.
liê.t kê d̄â
Vı́ du. 4.3.2. Liê.t kê tâ´t cȧ’ 5-tô˙’ ho..p cu̇’a {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}.
Chuô˜i d̄â
` u tiên là 12345, theo sau là 12346 và 12347. Chuô˜i kê´ tiê´p là 12356 và sau d̄ó
12357. Chuô˜i cuôí cùng là 34567.
Vı́ du. 4.3.3. Tı̀m chuô˜i tiê´p theo 13467 khi chúng ta liê.t kê 5-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p ho..p X :=
{1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}.
Không có chuô˜i nào bǎ´t d̄â` u vó.i 134 và các biê˙’u diêñ cu̇’a mô.t tô˙’ ho..p 5 phâ
` n tu˙’. cu̇’a X
. .
phȧ’i ló n ho n 13467. Do d̄ó chuô˜i tiê´p theo 13467 phȧ’i bǎ´t d̄â ` u là 135. Vı̀ 13567 là chuô˜i
. ` n tu˙’ cu̇’a X nên 13567 là tô˙’ ho..p phȧ’i
` u bǎ` ng 135 và là mô.t tô˙’ ho. p cu̇’a 5 phâ
nhȯ’ nhâ´t bǎ´t d̄â .
tı̀m.
Vı́ du. 4.3.4. Tı̀m chuô˜i tiê´p theo 2367 khi chúng ta liê.t kê 4-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p ho..p X :=
{1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}.
Không có chuô˜i nào bǎ´t d̄â ` u vó.i 23 và các biê˙’u diêñ cu̇’a mô.t tô˙’ ho..p 4 phâ
` n tu˙’. cu̇’a X
. .
phȧ’i ló n ho n 2367. Do d̄ó chuô˜i tiê´p theo 2367 phȧ’i bǎ´t d̄â ` u là 24. Vı̀ 2456 là chuô˜i nhȯ’
. ` n tu˙’ cu̇’a X nên 2456 là tô˙’ ho..p phȧ’i tı̀m.
` u bǎ` ng 24 và là mô.t tô˙’ ho. p cu̇’a 5 phâ
nhâ´t bǎ´t d̄â .
63
Xét chuô˜i α = s1 s2 . . . sr biê˙’u diêñ tô˙’ ho..p {x1, x2 , . . . , xr }. D - ê˙’ tı̀m chuô˜i kê´ tiê´p β =
t1t2 . . . tr ta tı̀m phâ ` n tu˙’. bên phȧ’i nhâ´t sm mà không phȧ’i là giá tri. cu..c d̄a.i cu̇’a nó ta.i d̄ó.
(sr có thê˙’ lâý giá tri. cu..c d̄a.i n, sr−1 có thê˙’ lâý giá tri. cu..c d̄a.i n − 1, . . . ). Khi d̄ó
ti = si , vó.i i = 1, 2, . . . , m − 1.
` n tu˙’. tm bǎ` ng sm + 1. Nhũ.ng phâ

Phâ ` n tu˙’. còn la.i cu̇’a chuô˜i β xác d̄i.nh bo˙’.i
tm+1 = sm + 2, tm+2 = sm + 3, . . . .
Thuâ.t toán sinh các tô˙’ ho..p

Bu.ó.c 1. [Kho˙’.i ta.o chuô˜i] D - ǎ.t si = i, i = 1, 2 . . . , r.
Bu.ó.c 2. [Xuâ´t tô˙’ ho..p d̄â

` u tiên] Xuâ´t chuô˜i s = s1s2 . . . sr .
Bu.ó.c 3. [Lǎ.p] Vó.i mô˜i i = 2, 3, . . . , C(n, r) thu..c hiê.n các bu.ó.c sau:
3.1. Tı̀m phâ ` n tu˙’. bên phȧ’i nhâ´t không phȧ’i là giá tri. cu..c d̄a.i cu̇’a nó.
3.2. (Giá tri. cu..c d̄a.i cu̇’a sk d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a là n − r + k).
- ǎ.t sm = sm + 1.
3.3. D
3.4. Vó.i mô˜i j = m + 1, . . . , r, d̄ǎ.t sj = sj−1 + 1.
3.5. Xuâ´t s.
Vı́ du. 4.3.5. Xét tâ.p {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}. Giȧ’ su˙’.
s1 = 2, s2 = 3, s3 = 4, s4 = 6, s5 = 7.
Ta có s3 là phâ` n tu˙’. bên phȧ’i nhâ´t không phȧ’i là giá tri. cu..c d̄a.i cu̇’a nó ta.i d̄ó. Áp du.ng
thuâ.t toán trên, ta có chuô˜i tiê´p theo 23467 là 23567.
Vı́ du. 4.3.6. Thuâ.t toán ta.o 4-tô˙’ ho..p cu̇’a {1, 2, 3, 4, 5, 6} cho ta
1234, 1235, 1236, 1246, 1256, 1345, 1346,
1356, 1456, 2345, 2346, 2356, 3456.
Tu.o.ng tu.. thuâ.t toán sinh các tô˙’ ho..p, thuâ.t toán sinh các hoán vi. sẽ liê.t kê theo thú. tu..
tù. d̄iê˙’n.
Vı́ du. 4.3.7. D - ê˙’ xây du..ng hoán vi. cu̇’a tâ.p {1, 2, 3, 4, 5, 6} sau hoán vi. 163542, chúng ta câ
`n
.
cô´ d̄i.nh các chũ sô´ bên trái nhiê ˙
’
` u nhâ´t có thê .
` n ta.i hoán vi. tiê´p theo hoán vi. 1635 ? Vı̀ hoán vi. có da.ng 1635 khác hoán vi. d̄ã cho
Tô
là 163524 và 163524 nhȯ’ ho.n 163542 nên hoán vi. sau 163542 không thê˙’ có da.ng 1635 .
64
` n ta.i hoán vi. tiê´p theo hoán vi. 163 ? Ba chũ. sô´ cuôí cùng phȧ’i là mô.t hoán vi. cu̇’a
Tô
{2, 4, 5}. Vı̀ 542 là hoán vi. ló.n nhâ´t cu̇’a {2, 4, 5} nên hoán vi. bâ´t kỳ vó.i ba chũ. sô´ bǎ´t d̄â
ù
.
163 nhȯ’ ho n hoán vi. 63542. Vâ.y hoán vi. sau hoán vi. d̄ã cho không thê˙’ có da.ng 163 .
Hoán vi. tiê´p theo cu̇’a 163542 không thê˙’ bǎ´t d̄â ` u là 1635 hay 163 do hoǎ.c các chũ. sô´ còn
. . .
la.i trong hoán vi. d̄ã cho (42 và 542, tu o ng ú ng) là giȧ’m. Do d̄ó, bǎ´t d̄â ` u tù. bên phȧ’i, chúng
` n tı̀m chũ. sô´ d̄â
ta câ ` u tiên d mà lân câ.n bên phȧ’i cu̇’a nó là r thoȧ’ mãn d < r. Trong tru.ò.ng
ho..p trên, chũ. sô´ thú. ba: 3 có tı́nh châ´t này. Vâ.y hoán vi. tiê´p theo hoán vi. d̄ã cho sẽ bǎ´t
` u là 16. Chũ. sô´ tiê´p theo không thê˙’ nhȯ’ ho.n 3. Vı̀ ta muôń hoán vi. tiê´p theo nhȯ’ nhâ´t,
d̄â
nên chũ. sô´ kê´ tiê´p là 4. Do d̄ó hoán vi. tiê´p theo bǎ´t d̄â
` u vó.i 164. Các chũ. sô´ còn la.i: 235
.
` n tǎng vó i giá tri. nhȯ’ nhâ´t. Vâ.y hoán vi. tiê´p theo hoán vi. d̄ã cho là 164235.
câ
` u vó.i
Nhâ.n xét rǎ` ng d̄ê˙’ ta.o tâ´t cȧ’ các hoán vi. cu̇’a tâ.p {1, 2, . . . , n} chúng ta có thê˙’ bǎ´t d̄â
. .
hoán vi. 12 . . . n và lǎ.p la.i phu o ng pháp cu̇’a Vı́ du. 4.3.7 d̄ê˙’ ta.o hoán vi. kê´ tiê´p. Thuâ.t toán
kê´t thúc khi ta.o ra hoán vi. n(n − 1) . . . 21.
Vı́ du. 4.3.8. Áp du.ng phu.o.ng pháp cu̇’a Vı́ du. 4.3.7, ta có thê˙’ liê.t kê tâ´t cȧ’ các hoán vi.
cu̇’a {1, 2, 3, 4} theo thú. tu.. tù. d̄iê˙’n nhu. sau:
1234, 1243, 1324, 1342, 1423, 1432, 2134, 2143,

2314, 2341, 2413, 2431, 3124, 3142, 3214, 3241,
3412, 3421, 4123, 4132, 4213, 4231, 4312, 4321.
Thuâ.t toán sinh các hoán vi.

Bu.ó.c 1. [Kho˙’.i ta.o chuô˜i] D - ǎ.t si = i, i = 1, 2 . . . , n.
Bu.ó.c 2. [Xuâ´t hoán vi. d̄â ` u tiên] Xuâ´t chuô˜i s = s1 s2 . . . sn .
Bu.ó.c 3. [Lǎ.p] Vó.i mô˜i i = 2, 3, . . . , n! thu..c hiê.n các bu.ó.c sau:
3.1. Tı̀m chı̇’ sô´ ló.n nhâ´t m thoȧ’ mãn s < s m .

m+1
3.2. Tı̀m chı̇’ sô´ ló.n nhâ´t k thoȧ’ mãn sk > sm .

3.3. Hoán vi. hai phâ ` n tu˙’. sm và sk .
- ȧ’o ngu.o..c thú. tu.. cu̇’a các phâ
3.4. D ` n tu˙’. sm+1 , . . . , sn .
3.5. Xuâ´t s.
Vı́ du. 4.3.9. Áp du.ng thuâ.t toán trên tı̀m hoán vi. tiê´p theo 163542: Giȧ’ su˙’.
s1 = 1, s2 = 6, s3 = 3, s4 = 5, s5 = 4, s6 = 2.
Chı̇’ sô´ m ló.n nhâ´t thoȧ’ sm < sm+1 là 3. Chı̇’ sô´ k ló.n nhâ´t thoȧ’ sk > sm là 5. Hoán vi. sm
và sk ta có s3 = 4, s5 = 3. D - ȧ’o ngu.o..c thú. tu.. các phâ
` n tu˙’. s4 , s5 , s6 ta nhâ.n d̄u.o..c hoán vi.
tiê´p theo là 164235.
65
Bài tâ.p
1. Tı̀m r-tô˙’ ho..p sinh ra bo˙’.i thuâ.t toán sinh tô˙’ ho..p vó.i n = 7 sau khi r-tô˙’ ho..p d̄u.o..c cho:
1356, 12367, 14567.
2. Tı̀m hoán vi. sinh ra bo˙’.i thuâ.t toán sinh hoán vi. sau hoán vi. d̄u.o..c cho: 12354, 625431,
12876543.
3. Tı̀m tâ´t cȧ’ r-tô˙’ ho..p tù. tâ.p n phâ

` n tu˙’. nêú
(a) n = 6, r = 3.
(b) n = 6, r = 2.
(c) n = 7, r = 5.
` n tu˙’..
4. Tı̀m các hoán vi. cu̇’a tâ.p hai, ba phâ
5. Viê´t thuâ.t toán d̄ê. quy sinh ra tâ´t cȧ’ các r-tô˙’ ho..p cu̇’a tâ.p {s1, s2 , . . . , sn }. Chia bài
toán thành hai bài toán con:
+ Liê.t kê các r-tô˙’ ho..p chú.a s1 .
+ Liê.t kê các r-tô˙’ ho..p không chú.a s1 .
6. Viê´t thuâ.t toán d̄ê. quy sinh ra tâ´t cȧ’ các hoán vi. cu̇’a tâ.p {s1, s2 , . . . , sn }. Chia bài
toán thành n bài toán con:
` u vó.i s1 .
+ Liê.t kê các hoán vi. bǎ´t d̄â
` u vó.i s2 .
..
.
` u vó.i sn .
4.4 Hoán vi. và tô˙’ ho..p suy rô.ng
Trong các mu.c tru.ó.c, chúng ta d̄ã nghiên cú.u các hoán vi. và tô˙’ ho..p không cho phép lǎ.p la.i
` n tu˙’.. Phâ
các phâ ` n này tı̀m hiê˙’u các hoán vi. cu̇’a các dãy chú.a nhũ.ng phâ` n tu˙’. lǎ.p la.i và các
phép cho.n không phân biê.t thú. tu.. có lǎ.p la.i. Tru.ó.c hê´t ta xét vı́ du. sau.
Vı́ du. 4.4.1. Trong nhiê ` u vâń d̄ê ` n tu˙’. có thê˙’ lǎ.p la.i; chǎ˙’ng ha.n có bao nhiêu
` d̄ê´m, các phâ
xâu khác nhau có d̄ô. dài n tù. bȧ’ng 26 chũ. cái?
Hiê˙’n nhiên o˙’. d̄ây, có thê˙’ coi các chũ. cái d̄u.o..c rút ra có hoàn la.i. Mô.t xâu d̄ô. dài n gô
`m
. . .
n chũ cái. Mô˜i chũ cái có 26 cách cho.n lu. a. Theo nguyên lý tı́ch, sô´ xâu có thê là ˙
’
n
6 × 26 ×
26 78 · · · × 269 = 26 .
`n
n lâ
66
D ` n tu˙’. bǎ
- i.nh lý 4.4.1. Sô´ các r-hoán vi. có lǎ.p la.i cu̇’ a tâ.p n phâ ` ng nr .
Chú.ng minh. Có n cách cho.n cho mô˜i vi. trı́ trong r-hoán vi. (vı̀ có lǎ.p la.i). Áp du.ng
nguyên lý tı́ch, sô´ các r-hoán vi. có lǎ.p la.i bǎ` ng nr . ✷
Vı́ du. 4.4.2. Xét chuô˜i SU CCESS. Có bao nhiêu chuô˜i khác nhau có thê˙’ có khi sǎ´p xê´p
la.i các ký tu.. cu̇’a chuô˜i này?
Tru.ó.c hê´t chú ý rǎ` ng trong chuô˜i SU CCESS d̄ô. dài 7 có ba ký tu.. S, hai ký tu.. C, mô.t
ký tu.. U và mô.t ký tu.. E. Ba ký tu.. S (tu.o.ng ú.ng, hai ký tu.. C) là không phân biê.t, nên
hoán vi. chúng không ta.o ra chuô˜i mó.i.
Có tâ´t cȧ’ 7! chuô˜i là hoán vi. cu̇’a chuô˜i SU CCESS. Ba ký tu.. S hoán vi. ta.o ra 3! chuô˜i;
hai ký tu.. C hoán vi. ta.o ra 2! chuô˜i; mô.t ký tu.. U hoán vi. ta.o ra 1! chuô˜i; và mô.t ký tu.. E
hoán vi. ta.o ra 1! chuô˜i. Vâ.y sô´ chuô˜i thâ.t su.. khác nhau là
7!
.
3!2!1!1!
Vı́ du. 4.4.3. Xét chuô˜i MISSISSIP P I. Có bao nhiêu chuô˜i khác nhau có thê˙’ có khi sǎ´p
xê´p la.i các ký tu.. cu̇’a chuô˜i này?
` n vào 11 chô˜ trôńg

Xét bài toán d̄iê
− − − − − − − − − − −,
vó.i các ký tu.. d̄ã cho. Có C(11, 2) cách cho.n các vi. trı́ d̄ôí vó.i P. Khi d̄ã cho.n xong P, ta có
C(9, 4) cách cho.n các vi. trı́ d̄ôí vó.i S. Khi d̄ã cho.n S, có C(5, 4) cách cho.n các vi. trı́ d̄ôí vó.i
I. Cuôí cùng chı̇’ còn mô.t cách cho.n M. Theo nguyên lý tı́ch, sô´ các cách d̄ê˙’ d̄iê` n các ký tu..
là
11! 9! 5!
C(11, 2)C(9, 4)C(5, 4) =
2!9! 4!5! 4!1!
11!
=
2!4!4!1!
= 34.650.
Tô˙’ng quát ta có

- i.nh lý 4.4.2. Giȧ’ su˙’. dãy n phâ
D ` n tu˙’. S có n1 d̄ôí tu.o..ng loa.i 1, n2 d̄ôí tu.o..ng loa.i 2, ...,
và nt d̄ôí tu.o..ng loa.i t. Khi d̄ó sô´ các cách cho.n dãy S là
n!
.
n1 !n2! . . . nt !
Chú.ng minh. Ta gán các vi. trı́ d̄ôí vó.i mô˜i dãy d̄ô. dài n các d̄ôí tu.o..ng d̄ê˙’ ta.o ra mô.t thú.
tu.. trong S. Có C(n, n1) cách cho.n các vi. trı́ d̄ôí vó.i các d̄ôí tu.o..ng loa.i 1. Khi d̄ã cho.n xong
67
các d̄ôí tu.o..ng này, ta có C(n − n1, n2 ) cách cho.n các vi. trı́ d̄ôí vó.i các d̄ôí tu.o..ng loa.i 2, và
vân vân. Theo nguyên lý tı́ch, sô´ các cách d̄ê˙’ thu..c hiê.n là
C(n, n1)C(n − n1 , n2 ) · · · C(n − n1 − n2 − · · · − nt−1 , nt )
` n chú.ng minh. ✷
` u câ
và do d̄ó có d̄iê
Kê´ tiê´p chúng ta khȧ’o sát bài toán d̄ê´m các phép cho.n không phân biê.t thú. tu.. có lǎ.p la.i.
Vı́ du. 4.4.4. Xét ba loa.i sách: sách máy tı́nh, sách vâ.t lý và sách li.ch su˙’.. Giȧ’ su˙’. thu. viê.n
có ı́t nhâ´t sáu cuôń sách mô˜i loa.i. Có bao nhiêu cách có thê˙’ cho.n sáu cuôń sách?
Bài toán là lâý sáu phâ` n tu˙’. không phân biê.t thú. tu.. tù. tâ.p {máy tı́nh, vâ.t lý, li.ch su˙’.} cho
phép lǎ.p la.i. Mô.t phép cho.n d̄u.o..c xác d̄i.nh duy nhâ´t bo˙’.i sô´ mô˜i kiê˙’u sách d̄u.o..c cho.n. Ký
hiê.u
Máy tı́nh Vâ.t lý Li.ch su˙’.
× × × | ×× | ×
có nghı̃a là phép cho.n ba cuôń sách máy tı́nh, hai sách vâ.t lý và mô.t sách li.ch su˙’.. Nhâ.n xét
rǎ` ng mô˜i thú. tu.. cu̇’a sáu ký hiê.u × và hai ký hiê.u | tu.o.ng ú.ng mô.t phép cho.n. Do d̄ó bài
toán là d̄ê´m sô´ các thú. tu... Vâ.y có thê˙’ thu..c hiê.n bǎ` ng C(8, 2) = 28 cách.
- i.nh lý 4.4.3. Nêú X là tâ.p gô
D ` n tu˙’. thı̀ sô´ phép cho.n k phâ
` m t phâ ` n tu˙’. không phân biê.t
. . .
thú tu. tù X cho phép lǎ.p là
C(k + t − 1, t − 1) = C(k + t − 1, k).
Chú.ng minh. D
- ǎ.t X := {a1, a2, . . . , at}. Xét k + t − 1 khoȧ’ng trǎńg
...
` m k ký hiê.u × và t − 1 ký hiê.u |. Mô˜i vi. trı́ cu̇’a ký hiê.u này trên các khoȧ’ng trǎńg xác
gô
` u tiên tu.o.ng ú.ng phép cho.n n1 phâ
d̄i.nh mô.t phép cho.n. n1 ký hiê.u × d̄êń ký hiê.u | d̄â ` n tu˙’.
a1; n2 ký hiê.u × d̄êń ký hiê.u | thú. hai tu.o.ng ú.ng phép cho.n n2 phâ ` n tu˙’. a2; và vân vân. Ta
có C(k + t − 1, t − 1) cách cho.n các vi. trı́ cho | nên có C(k + t − 1, t − 1) cách cho.n. Giá tri.
này bǎ` ng C(k + t − 1, k), sô´ cách cho.n các vi. trı́ cu̇’a ×; do d̄ó có
C(k + t − 1, t − 1) = C(k + t − 1, k)
` n tu˙’. không phân biê.t thú. tu.. tù. tâ.p X cho phép lǎ.p la.i. ✷
cách cho.n k phâ
Vı́ du. 4.4.5. Có các hô.p chú.a các quȧ’ bóng màu d̄ȯ’, xanh và vàng. Mô˜i hô.p chú.a ı́t nhâ´t
tám quȧ’ bóng. Có bao nhiêu cách cho.n tám quȧ’ bóng? Có bao nhiêu cách cho.n tám quȧ’
bóng, mô˜i màu ı́t nhâ´t mô.t quȧ’ bóng?
- i.nh lý 4.4.3, sô´ cách cho.n tám quȧ’ bóng là
(a) Theo D
C(8 + 3 − 1, 3 − 1) = C(10, 2) = 45.
68
- à̂u tiên cho.n mô.t quȧ’ bóng mô˜i màu; sau d̄ó cho.n thêm nǎm quȧ’ bóng. Theo D
(b) D - i.nh lý
4.4.3 ta có
C(5 + 3 − 1, 3 − 1) = C(7, 2) = 21
cách.
Vı́ du. 4.4.6. (a) Có bao nhiêu nghiê.m nguyên không âm cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 + x4 = 29? (4.2)
Mô˜i nghiê.m cu̇’a phu.o.ng trı̀nh (4.2) tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i phép cho.n 29 phâ
` n tu˙’. xi có kiê˙’u i
vó.i i := 1, 2, 3, 4. Theo D- i.nh lý 4.4.3, sô´ phép cho.n là
C(29 + 4 − 1, 4 − 1) = C(32, 3) = 4960.
(b) Có bao nhiêu nghiê.m nguyên cu̇’a phu.o.ng trı̀nh (4.2) thoȧ’ mãn
x1 > 0, x2 > 1, x3 > 2, x4 ≥ 0?
Mô˜i nghiê.m cu̇’a (4.2) thoȧ’ d̄iê ` u kiê.n d̄ã cho tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i phép cho.n 29 phâ ` n tu˙’. xi
có kiê˙’u i, i = 1, 2, 3, 4, sao cho câ ` n ı́t nhâ´t mô.t phâ .
` n tu˙’ có kiê˙’u 1, ı́t nhâ´t hai phâ ` n tu˙’. có
kiê˙’u 2, ı́t nhâ´t ba phâ` n tu˙’. có kiê˙’u 3. D
- à̂u tiên cho.n mô.t phâ ` n tu˙’. có kiê˙’u 1, hai phâ` n tu˙’. có
kiê˙’u 2 và ba phâ .
` n tu˙’ có kiê˙’u 3. Sau d̄ó cho.n thêm 23 phâ .
` n tu˙’ còn la.i. Theo D - i.nh lý 4.4.3
sô´ phép cho.n là
C(23 + 4 − 1, 4 − 1) = C(26, 3) = 2600.
` n này vó.i viê.c mo˙’. rô.ng nguyên lý bao hàm-loa.i trù..
Chúng ta kê´t thúc phâ
Xét tru.ò.ng ho..p có ba su.. kiê.n A, B, C. Ta câ

` n tı́nh #(A ∪ B ∪ C). Nhâ.n xét là
` n d̄u.o..c tı́nh mô.t lâ

(a) Nêú lâý #A + #B + #C : có phâ ` n, hai lâ
` n và ba lâ
` n (Hı̀nh 4.2(a));
` n không d̄u.o..c
(b) Nêú lâý #A + #B + #C − #(A ∩ B) − #(A ∩ C) − #(B ∩ C) : có phâ
tı́nh lâ` n nào (Hı̀nh 4.2(b));
(c) Nêú lâý #A + #B + #C − #(A ∩ B) − #(A ∩ C) − #(B ∩ C) + #(A ∩ B ∩ C) : mô˜i

` n d̄u.o..c tı́nh d̄úng mô.t lâ
phâ ` n (Hı̀nh 4.2(c)).
Vâ.y
#(A ∪ B ∪ C) = #A + #B + #C − #(A ∩ B) − #(A ∩ C) − #(B ∩ C) + #(A ∩ B ∩ C).
69
C C C
.............................. ............................... ...............................
.......... ....... ......... ....... ......... ......
...... .... ...... .... ...... ....
..... .... .... ... .... ...
...... ... . .
.... .... ..... ....
.. ... .. ... ... ...
... .. ... .. . .. ..
..
.. ..
...
....
.
1 ..
...
..
...
...
.
1 ..
..
.. ..
.
.
.... 1 ..
..
..
.. ... .... ............................... .
... ....................................... ....................................... .... ... ....................................... ....................................... .... .......... .......................... .
. ....
....
. ..
. ...............
. . ... .......... ....... . ...
. .......... ....... . . .
...
..
... ... .
...... ...... .
.. ...... ..
.
..
.. ... .
.
. .... ...... . .....
.
. ..
.
.
... ... ...
.
. .
... ...... ...........
.
.. ... . ... . ..... ...
. .. .. .... . ..... ... ... ... .... . ....
... 2
.. .... ...
2 .. ... ...
...
1 ... ... 1 .. ... .
. ... 1 .. .... 1 .. ...
... ... .. .. ... ... .. .. .. ... ..
.. ...
... .. ... ... ... ... ... .. ... ... ..
... ..
.. ...
..
. .
..
...
. ..
...
.. .... .... .. ..... .. .. ... .... ... ... ..
...
... .... .
.......
3 ... ......
......
.
. ..
..
.. ...
... ..... .
....... 0 .
... ......
......
.
... ..
..
... ...
.. .... ..
.... ...
........
1 .. ......
.......
....
..
..
..
.. ... .......... ..
..... .. ... ... .............. ...... .
. .. . ..... . ..
.... .
.... .... ....................... ..
.. . ... ... ................... .. .. .. .. ........................... ....
. ....
... ... .. .. .. .. ... ...
....
. ... ... ... ..
. ... ... ... ...
..
..
..
..
1 ..
..
..
... ..
.
..
.
1 .
.
..
.
. ..
..
..
...
1 ..
..
... 1 ..
.
.
..
.
1 . ...
.
. ..
..
..
1 ..
..
.. ..
.
..
.
1 . .
.
..
.
... 2
... ... ...
.. ...
... ... ... ...
1 ...
.. ...
.... ... ... ...
...
.... ... ... ... ... ...
... ...
.... ..... ....... ....
.... ....... ... .... ....
..... ....... ...
...... .. . . .. ....... ....
..... . . .. ..
..... .....
. . .......
. . .
..... . ....... . .
........ .
.................................... ............................................
.. .........
................................ ........................................
.... ............. ................................... ...................
A B A B A ......... ..........
B
(a) (b) (c)
Hı̀nh 4.2:
- i.nh lý 4.4.4. Giȧ’ su˙’. có m su.. kiê.n A1, A2, . . . Am. Khi d̄ó
D
m
5 5 5
#(A1 ∪ A2 ∪ · · · ∪ Am ) = #Ai − #(Ai ∩ Aj ) + #(Ai ∩ Aj ∩ Ak )
i=1 1≤i<j≤m 1≤i<j<k≤m
m+1
+ · · · + (−1) #(A1 ∩ A2 ∩ · · · ∩ Am ).
Chú.ng minh. Ta sẽ chú.ng minh rǎ` ng lâý mô.t phâ ` n tu˙’. a bâ´t kỳ thuô.c tâ.p A1 ∪A2 ∪· · ·∪Am
. .
thı̀ a cũng d̄u o. c kê˙’ d̄êń d̄úng mô.t lâ .
` n o˙’ vê´ phȧ’i.
Giȧ’ su˙’. a thuô.c d̄úng r tâ.p, chǎ˙’ng ha.n trong A1 ∩ A2 ∩ · · · ∩ Ar , r ≤ m. Phâ

` n tu˙’. này d̄ã
. .
d̄u o. c tı́nh
4
+ C(r, 1) lâ ` n trong m i=1 #Ai;
4
+ C(r, 2) lâ ` n trong m i=1 #(Ai ∩ Aj );
...
4m
` n trong
+ C(r, m) lâ i=1 #(Ai1 ∩ Ai2 ∩ · · · Aim ).
Vâ.y nó d̄ã d̄u.o..c tı́nh tô˙’ng cô.ng sô´ lâ

` n là
C(r, 1) − C(r, 2) + C(r, 3) − · · · + (−1)m+1 C(r, r).

Nhu.ng
C(r, 0) − C(r, 1) + C(r, 2) − · · · + (−1)r C(r, r) = 0
` n tu˙’. a d̄ã d̄u.o..c tı́nh
và C(r, 0) = 1. Vâ.y phâ
C(r, 1) − C(r, 2) + C(r, 3) − · · · + (−1)r+1 C(r, r) = 1
70
` n. ✷
lâ
Vı́ du. 4.4.7. Có bao nhiêu nghiê.m nguyên không âm cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 = 11 (4.3)
. ` u kiê.n x1 ≤ 3, x2 ≤ 4 và x3 ≤ 6?
vó i d̄iê
Tu.o.ng tu.. nhu. Vı́ du. 4.4.6, ta có
+ Tô˙’ng sô´ nghiê.m nguyên không âm cu̇’a phu.o.ng trı̀nh (4.3) là
C(11 + 3 − 1, 11) = C(13, 11) = 78.
+ Sô´ nghiê.m vó.i d̄iê
` u kiê.n x1 ≥ 4 là
C(7 + 3 − 1, 7) = C(9, 7) = 36.
.
+ Sô´ nghiê.m vó i d̄iê
` u kiê.n x2 ≥ 5 là
C(6 + 3 − 1, 6) = C(8, 6) = 28.
` u kiê.n x3 ≥ 7 là
C(4 + 3 − 1, 4) = C(6, 4) = 15.
` u kiê.n x1 ≥ 4, x2 ≥ 5 là
C(2 + 3 − 1, 2) = C(4, 2) = 6.
` u kiê.n x1 ≥ 4, x3 ≥ 7 là
C(0 + 3 − 1, 0) = C(2, 0) = 1.
` u kiê.n x2 ≥ 5, x3 ≥ 7 bǎ` ng 0.

` u kiê.n x1 ≥ 4, x2 ≥ 4, x3 ≥ 7 bǎ` ng 0.
Theo D - i.nh lý 4.4.4, sô´ nghiê.m d̄òi hȯ’i là

78 − 36 − 28 − 15 + 6 + 1 + 0 − 0 = 6.
- i.nh lý 4.4.5. Giȧ’ su˙’. m, n là các sô´ nguyên du.o.ng khác nhau, m ≤ n. Khi d̄ó có
D
nm − C(n, 1)(n − 1)m + C(n, 2)(n − 2)m − · · · + (−1)n−1 C(n, n − 1)1m
ánh xa. lên khác nhau tù. tâ.p m phâ ` n tu˙’. d̄êń tâ.p có n phâ
` n tu˙’..

Vı́ du. 4.4.8. Giȧ’ su˙’. có nǎm công viê.c và bôń ngu.ò.i xin viê.c. Có bao nhiêu cách phân công
viê.c khác nhau nêú mô˜i ngu.ò.i phȧ’i d̄u.o..c phân công ı́t nhâ´t mô.t công viê.c?
Mô˜i phu.o.ng pháp phân công tu.o.ng ú.ng mô.t ánh xa. lên tù. tâ.p các công viê.c d̄êń tâ.p
ngu.ò.i. Theo giȧ’ thiê´t, mô˜i ngu.ò.i d̄ê
` u d̄u.o..c phân công ı́t nhâ´t mô.t công viê.c, các ánh xa. là
lên. Áp du.ng D- i.nh lý 4.4.5 vó.i m = 5, n = 4 ta có sô´ cách phân công công viê.c bǎ` ng sô´ các
ánh xa. lên khác nhau và bǎ` ng
45 − C(4, 1)35 + C(4, 2)25 − C(4, 3)15 = 1024 − 972 + 192 − 4 = 240.
71
Bài tâ.p
1. Có bao nhiêu chuô˜i khác nhau có thê˙’ có khi sǎ´p xê´p la.i các ký tu.. cu̇’a các chuô˜i sau:
(a) GU IDE.
(b) SCHOOL.
(c) SALEP ERSONS.
2. Có bao nhiêu cách chia 10 cuôń sách cho ba sinh viên sao cho sinh viên thú. nhâ´t có
nǎm cuôń, sinh viên thú. hai có ba cuôń và sinh viên thú. ba có hai cuôń?
3. Giȧ’ su˙’. có các hô.p chú.a các quȧ’ bóng màu xanh, d̄ȯ’ và vàng. Mô˜i hô.p chú.a ı́t nhâ´t
10 quȧ’.
(a) Có bao nhiêu cách cho.n 10 quȧ’ bóng?

(b) Có bao nhiêu cách cho.n 10 quȧ’ bóng vó.i ı́t nhâ´t mô.t quȧ’ màu d̄ȯ’?
(c) Có bao nhiêu cách cho.n 10 quȧ’ bóng vó.i ı́t nhâ´t mô.t quȧ’ màu d̄ȯ’, ı́t nhâ´t hai quȧ’
màu xanh và ı́t nhâ´t ba quȧ’ màu vàng?
(d) Có bao nhiêu cách cho.n 10 quȧ’ bóng vó.i d̄úng mô.t quȧ’ màu d̄ȯ’?
(e) Có bao nhiêu cách cho.n 10 quȧ’ bóng vó.i d̄úng mô.t quȧ’ màu d̄ȯ’ và ı́t nhâ´t mô.t
quȧ’ màu xanh?
4. Tı̀m sô´ nghiê.m nguyên cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 = 15
nêú
(a) x1 ≥ 0, x2 ≥ 0, x3 ≥ 0.
(b) x1 = 1, x2 ≥ 0, x3 ≥ 0.
(c) 6 ≥ x1 ≥ 0, x2 ≥ 0, x3 ≥ 0.
(d) x1 ≥ 1, x2 ≥ 1, x3 ≥ 1.
(e) x1 ≥ 0, x2 > 0, x3 = 1.
(f) 6 > x1 ≥ 0, 9 > x2 ≥ 1, x3 ≥ 0.
5. Tı̀m sô´ nghiê.m nguyên cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 + x4 = 15
nêú 0 ≤ x1 ≤ 4, 0 ≤ x2 ≤ 5, 0 ≤ x3 ≤ 9.
6. Có bao nhiêu sô´ nguyên trong tâ.p {1, 2, . . . , 1000000} có tô˙’ng các chũ. sô´ bǎ` ng 15?
7. Có bao nhiêu sô´ nguyên trong tâ.p {1, 2, . . . , 1000000} có tô˙’ng các chũ. sô´ bǎ` ng 20?
72
8. Có bao nhiêu cách cho.n ba d̄ô.i: mô.t d̄ô.i bôń ngu.ò.i, hai d̄ô.i hai ngu.ò.i tù. mô.t nhóm
tám ngu.ò.i?
9. Mô.t túi sách chú.a 20 quȧ’ bóng: sáu d̄ȯ’, sáu xanh và tám tı́m.
(a) Có bao nhiêu cách cho.n nǎm quȧ’ bóng nêú các quȧ’ bóng d̄u.o..c xem là phân biê.t?
(b) Có bao nhiêu cách cho.n nǎm quȧ’ bóng nêú các quȧ’ bóng cùng màu d̄u.o..c xem là
` ng nhâ´t?
d̄ô
10. Chú.ng minh rǎ` ng (n!)k chia hê´t (kn)!.

n+k−2
5
C(i, k − 1) = C(n + k − 1, k − 1).
i=k−1
12. Viê´t thuâ.t toán tı̀m tâ´t cȧ’ các nghiê.m nguyên không âm cu̇’a phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 = n (n ∈ N).
4.5 Hê. sô´ cu̇’ a nhi. thú.c và các d̄ô

` ng nhâ´t thú.c
- i.nh lý nhi. thú.c) Nêú a và b là các sô´ thu..c và n là sô´ tu.. nhiên thı̀
- i.nh lý 4.5.1. (D
D
n
5
n
(a + b) = C(n, k)an−k bk .
k=0
Chú.ng minh. Khi khai triê˙’n (a + b)n các tù. có da.ng an−k bk , k = 0, 1, . . . , n. D
- ê˙’ có mô.t thành
phân a b cân có d̄úng n − k chũ a trong tô ng sô n vi. trı́ (và kéo theo có d̄úng k chũ. b).
` n−k k ` . ˙
’ ´
D ` u này có thê˙’ thu..c hiê.n bǎ` ng C(n, k) cách. Do d̄ó an−k bk xuâ´t hiê.n C(n, k) lâ
- iê ` n. Suy ra
(a + b)n = C(n, 0)an b0 + C(n, 1)an−1 b1 + · · · + C(n, n)a0bn .
Chı́nh vı̀ lý do trên mà C(n, r) d̄u.o..c go.i là hê. sô´ nhi. thú.c.
Vı́ du. 4.5.1. Tı̀m hê. sô´ cu̇’a a5b4 trong khai triê˙’n cu̇’a (a + b)9 .
- i.nh lý nhi. thú.c, hê. sô´ cu̇’a a5b4 trong khai triê˙’n (a + b)9 là
Theo D
9!
C(9, 4) = = 126.
4!5!
73
Vı́ du. 4.5.2. Chú.ng minh rǎ` ng
n
5
(−1)k C(n, k) = 0.
k=0
Ta có n n
5 5
0 = [1 + (−1)]n = C(n, k)1 n−k k
(−1) = (−1)k C(n, k).
k=0 k=0
Vı́ du. 4.5.3. Su˙’. du.ng D

- i.nh lý nhi. thú.c ta có
n
5
n n
2 = (1 + 1) = C(n, k).
k=0
- ǎ˙’ng thú.c Pascal)

- i.nh lý 4.5.2. (D
D
C(n + 1, k) = C(n, k − 1) + C(n, k)
vó.i 1 ≤ k ≤ n.
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. X là tâ.p gô ` n tu˙’.. Cho.n a ∈

` m n phâ / X. Ta có C(n + 1, k) là sô´ các
. ˜
` n tu˙’ cu̇’a tâ.p Y := X ∪ {a}. Môi tâ.p con k phâ
tâ.p con k phâ ` n tu˙’. cu̇’a Y có thê˙’ chia thành
.
hai ló p:
+ Các tâ.p con cu̇’a Y không chú.a a.
+ Các tâ.p con cu̇’a Y chú.a a.
Các tâ.p con thuô.c nhóm thú. nhâ´t là các tâ.p con cu̇’a X gô ` n tu˙’. và do d̄ó có C(n, k)
` m k phâ
tâ.p con nhu. vâ.y.
Các tâ.p con thuô.c nhóm thú. hai là các tâ.p là ho..p cu̇’a tâ.p con (k − 1) phâ
` n tu˙’. cu̇’a X vó.i
` n tu˙’. a và do d̄ó có C(n, k − 1) tâ.p con nhu. vâ.y. Suy ra
` m mô.t phâ
tâ.p gô
C(n + 1, k) = C(n, k − 1) + C(n, k).
✷
Vı́ du. 4.5.4. Chú.ng minh d̄ǎ˙’ng thú.c
n
5
C(i, k) = C(n + 1, k + 1).
i=k
- i.nh lý 4.5.2

Theo D
C(i, k) = C(i + 1, k + 1) − C(i, k + 1), i ≥ k.
74
Vâ.y
n
5 n
5 n
5
C(i, k) = C(i + 1, k + 1) − C(i, k + 1)
i=k i=k i=k
= C(n + 1, k + 1).
Vı́ du. 4.5.5. Tù. d̄ǎ˙’ng thú.c (4.5.4) ta có
1 + 2 + · · · + n = C(1, 1) + C(2, 1) + · · · + C(n, 1)

= C(n + 1, 2)
(n + 1)n
= .
2
- ǎ˙’ng thú.c Vandermonde)
- i.nh lý 4.5.3. (D
D
r
5
C(m + n, r) = C(m, k)C(n, r − k)
k=0
vó.i r ≤ min(m, n).
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. các tâ.p T1, T2 tu.o.ng ú.ng gô
` m m, n phâ` n tu˙’. phân biê.t. Lâý tâ.p S gô
`m
. . .
` n tu˙’ tù hai tâ.p này. Sô´ các tâ.p S nhu vâ.y bǎ` ng C(m + n, r).
r phâ
Mǎ.t khác, tâ.p S có thê˙’ gô

`m
` n tu˙’. thuô.c tâ.p T1. Sô´ các tâ.p con nhu. vâ.y bǎ` ng C(m, k);
+ k phâ
` n tu˙’. thuô.c tâ.p T2. Sô´ các tâ.p con nhu. vâ.y bǎ` ng C(n, r − k);
+ (r − k) phâ
vó.i 0 ≤ k ≤ r.
Theo nguyên lý tı́ch, sau d̄ó nguyên lý tô˙’ng ta có d̄iê ` n chú.ng minh. ✷
` u câ
Bài tâ.p
1. Su˙’. du.ng D
- i.nh lý nhi. thú.c khai triê˙’n các biê˙’u thú.c
(a) (x + y)4.
(b) (2c − 3d)5 .
2. Tı̀m hê. sô´ cu̇’a sô´ ha.ng khi biê˙’u thú.c d̄u.o..c khai triê˙’n:
(a) x4y 7 ; (x + y)11.

(b) x2y 3z 5 ; (x + y + z)10.
(c) a2 x3; (a + x + c)2 (a + x + d)3 .
75
√
(d) a3x4; (a + ax + x)2(a + x)5.
(e) a2 x3; (a + ax + x)(a + x)4 .
3. Tı̀m sô´ các sô´ ha.ng khi khai triê˙’n biê˙’u thú.c
(a) (x + y + z)10 .
(b) (w + x + y + z)12 .
(c) (x + y + z)10(w + x + y + z)2 .
4. (a) Chú.ng minh rǎ` ng C(n, k) < C(n, k + 1) nêú và chı̇’ nêú k < (n − 1)/2.
(b) Suy ra max{C(n, k) | k = 0, 1, . . . , n} = C(n, [n/2]).
5. Chú.ng minh D - i.nh lý nhi. thú.c bǎ` ng quy na.p toán ho.c.
6. Su˙’. du.ng lý luâ.n tô˙’ ho..p chú.ng minh rǎ` ng
C(n, k) = C(n, n − k).
7. Tı́nh tô˙’ng
n−1
5
k(k + 1).
k=1
8. Tı́nh tô˙’ng
n
5
k2.
k=1
- i.nh lý nhi. thú.c chú.ng minh

9. Dùng D
n
5
2k C(n, k) = 3n .
k=0
10. Giȧ’ su˙’. n chǎñ. Chú.ng minh rǎ` ng

n/2 n/2
5 5
n−1
C(n, 2k) = 2 = C(n, 2k − 1).
k=0 k=1

5 n!
(a + b + c)n = aibj cn−i−j .
0≤i+j≤n
i!j!(n − i − j)!

5 n!
3n = .
0≤i+j≤n
i!j!(n − i − j)!
76
13. Dùng lý luâ.n tô˙’ ho..p chú.ng minh rǎ` ng
n
5
C(n, k)2 = C(2n, n).
k=0
14. (a) Chú.ng minh rǎ` ng

n
5
n−1
n(1 + x) = C(n, k)kxk−1.
k=1
(b) Tù. d̄ó suy ra

n
5
n−1
n2 = kC(n, k).
k=1
4.6 ` ng chim bô

Nguyên lý chuô ` câu
Nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu (còn go.i là nguyên lý Dirichlet) thu.ò.ng dùng nhǎ` m trȧ’ lò.i
` n ta.i mô.t phâ
câu hȯ’i: Có tô ` n tu˙’. thoȧ’ tı́nh châ´t cho tru.ó.c? Khi áp du.ng thành công, nguyên
. . ` n ta.i; tuy nhiên không chı̇’ ra cách tı̀m nó nhu. thê´ nào và có
lý này chı̇’ ra rǎ` ng d̄ôí tu o. ng tô
bao nhiêu phâ ` n tu˙’. tô
` n ta.i.
` u tiên cu̇’a nguyên lý chuô

Da.ng d̄â ` ng chim bô` câu khǎ˙’ng d̄i.nh rǎ` ng nêú có n vâ.t câ
` n xê´p
.
vào k hô.p và n > k thı̀ có ı́t nhâ´t có mô.t hô.p chú a hai hoǎ.c nhiê .
` u ho n hai vâ.t. Lý do
˙
’ . .
khǎng d̄i.nh này d̄úng có thê chú ng minh bǎ ng phȧ’n chú ng: Nê u kê´t luâ.n là sai, mô˜i hô.p
˙’ ` ´
chú.a nhiê
` u nhâ´t mô.t vâ.t và do d̄ó trong tru.ò.ng ho..p này có nhiê
` u nhâ´t k vâ.t. Nhu.ng có n
vâ.t nên n ≤ k vô lý.
4.6.1 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. nhâ´t)

` ng chim bô
Nêú có n vâ.t câ ` n ta.i ı́t nhâ´t mô.t hô.p có chú.a hai hoǎ.c nhiê
` n xê´p vào k hô.p và n > k thı̀ tô ù
.
ho n hai vâ.t.
Chú ý rǎ` ng, nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu không chı̇’ ra hô.p nào chú.a ho.n hai vâ.t. Nó
chı̇’ khǎ˙’ng d̄i.nh su.. tô
` n ta.i cu̇’a mô.t hô.p vó.i ı́t nhâ´t hai vâ.t trong d̄ó.
Vı́ du. 4.6.1. Sô´ các ho.c viên cu̇’a mô.t ló.p ho.c ı́t nhâ´t là bao nhiêu d̄ê˙’ có ı́t nhâ´t hai ho.c
viên có sô´ d̄iê˙’m nhu. nhau trong kỳ thi môn Toán ho.c rò.i ra.c, nêú du.. d̄i.nh thang d̄iê˙’m là
0-10?
Có 11 thang d̄iê˙’m. Theo nguyên lý chuô

` ng chim bô
` câu, câ
` n có ı́t nhâ´t 11 + 1 = 12 ho.c
viên.
77
Vı́ du. 4.6.2. Chú.ng minh rǎ` ng vó.i n + 1 sô´ nguyên du.o.ng khác nhau không vu.o..t quá 2n
thı̀ phȧ’i có hai sô´ chia hê´t cho nhau.
Giȧ’ su˙’. n + 1 sô´ nguyên du.o.ng là a1, a2, . . . , an+1 , vó.i 0 < ai ≤ 2n. Ta có thê˙’ viê´t
ai = 2ki qi , i = 1, 2, . . . , n + 1,
trong d̄ó ki là sô´ nguyên không âm và qi là sô´ nguyên lė’ không âm và không vu.o..t quá 2n.
Vı́ du. 1 = 20 , 14 = 21 × 7, 40 = 23 × 5, . . . .
Vı̀ chı̇’ có n sô´ lė’ không vu.o..t quá 2n nên trong n + 1 sô´ lė’ q1, q2 , . . . , qn+1 phȧ’i có ı́t nhâ´t
hai sô´ bǎ` ng nhau, chǎ˙’ng ha.n qi = qj = q vó.i i ̸= j.
Khi d̄ó
ai = 2ki qi = 2ki q, aj = 2kj qj = 2kj q,
vó.i ki ̸= kj . Suy ra ai | aj nêú ki > kj và aj | ai nêú kj > ki .
Kê´t quȧ’ trên là tô´t nhâ´t theo nghı̃a nêú ta giȧ’m nhe. giȧ’ thiê´t d̄i bǎ` ng cách thay n cho
n + 1 thı̀ kê´t quȧ’ không còn d̄úng nũ.a. Thâ.t vâ.y chı̇’ câ
` n lâý tâ.p các sô´
{n + 1, n + 2, . . . , 2n}.
Vı́ du. 4.6.3. Chú.ng minh rǎ` ng trong mo.i dãy gô ` m n2 + 1 sô´ thu..c phân biê.t d̄ê
` u chú.a mô.t
dãy con d̄ô. dài n + 1 hoǎ.c tǎng thu..c su.., hoǎ.c giȧ’m thu..c su...
Giȧ’ su˙’. n2 + 1 sô´ thu..c phân biê.t là a1 , a2, . . . , an2 +1 . Vó.i mô˜i sô´ ai ta gán cho nó cǎ.p sô´
(ki , di ) nhu. sau:
+ ki là d̄ô. dài cu̇’a dãy con tǎng dài nhâ´t xuâ´t phát tù. ai .
+ di là d̄ô. dài cu̇’a dãy con giȧ’m dài nhâ´t xuâ´t phát tù. ai .
Bǎ` ng phȧ’n chú.ng giȧ’ su˙’. không có dãy con nào có d̄ô. dài n + 1 la.i tǎng thu..c su.. hoǎ.c giȧ’m
thu..c su... Khi d̄ó ki , di ≤ n, i = 1, 2, . . . , n2 + 1.
Nhâ.n xét rǎ` ng có n2 cǎ.p (ki , di ) khác nhau vó.i ki , di ≤ n. Nên tô
` n ta.i các chı̇’ sô´ s, t sao
cho (ks , ds ) = (kt , dt ).
Nhu.ng các sô´ lâý là phân biê.t, nên as ̸= at. Không mâ´t tı́nh tô˙’ng quát giȧ’ su˙’. as < at.
Bây giò. thêm as vào dãy con xuâ´t phát tù. at d̄ê˙’ d̄u.o..c mô.t dãy con mó.i tǎng có d̄ô. dài
1 + kt = 1 + ks trái vó.i giȧ’ thiê´t ks là d̄ô. dài cu̇’a dãy con tǎng dài nhâ´t.
4.6.2 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. hai)

` ng chim bô
Nêú f là ánh xa. tù. tâ.p hũ.u ha.n X d̄êń tâ.p hũ.u ha.n Y và #X > #Y thı̀ tô
` n ta.i x1, x2 ∈
X, x1 ̸= x2, sao cho f(x1 ) = f(x2).
78
Thâ.t vâ.y, d̄ǎ.t X là tâ.p các vâ.t và Y là tâ.p các hô.p. Gán mô˜i vâ.t x vó.i mô.t hô.p f(x).
Theo nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu da.ng thú. nhâ´t, có ı́t nhâ´t hai vâ.t khác nhau x1, x2 ∈ X
. . .
d̄u o. c gán cùng mô.t hô.p; tú c là f(x1 ) = f(x2 ).
Vı́ du. 4.6.4. Nêú 20 bô. vi xu˙’. lý d̄u.o..c nôí vó.i nhau thı̀ có ı́t nhâ´t hai bô. vi xu˙’. lý d̄u.o..c nôí
tru..c tiê´p tó.i cùng sô´ các bô. vi xu˙’. lý.
Ký hiê.u các bô. vi xu˙’. lý là 1, 2, . . . , 20. D

- ǎ.t ai là sô´ các bô. vi xu˙’. lý d̄u.o..c nôí tru..c tiê´p vó.i
.
bô. vi xu˙’ lý i. Chúng ta câ ` n chú ng minh rǎ` ng ai = aj vó.i i ̸= j nào d̄ó. Miê
. ` n xác d̄i.nh và
miê . . .
` n giá tri. cu̇’a bài toán tu o ng ú ng là X := {1, 2, . . . , 20} và {0, 1, . . . , 19}. Tuy nhiên sô´
phâ` n tu˙’. cu̇’a hai tâ.p ho..p này bǎ` ng nhau, nên không thê˙’ áp du.ng tru..c tiê´p nguyên lý chuô ` ng
chim bô ` câu da.ng hai.
Chú ý rǎ` ng ta không thê˙’ có ai = 0 và aj = 19 vó.i i, j nào d̄ó, vı̀ nêú ngu.o..c la.i ta có mô.t
bô. vi xu˙’. lý (thú. i) không d̄u.o..c nôí vó.i bâ´t cú. bô. vi xu˙’. lý nào trong khi la.i có mô.t bô. vi
xu˙’. lý (thú. j) d̄u.o..c nôí vó.i tâ´t cȧ’ các bô. vi xu˙’. lý khác (kê˙’ các bô. vi xu˙’. lý thú. i). Do d̄ó Y
là tâ.p con cu̇’a tâ.p {0, 1, . . . , 18} hoǎ.c {1, 2, . . . , 19}. Vâ.y #Y < 20 = #X. Theo nguyên lý
chuô ` ng chim bô ` câu da.ng hai ta có ai = aj vó.i i ̸= j nào d̄ó.
Vı́ du. 4.6.5. Chú.ng minh rǎ` ng nêú cho.n 151 giáo trı̀nh máy tı́nh phân biê.t d̄u.o..c d̄ánh sô´
thú. tu.. tù. 1 d̄êń 300 thı̀ có ı́t nhâ´t hai giáo trı̀nh có sô´ thú. tu.. liên tiê´p.
Giȧ’ su˙’. các giáo trı̀nh d̄u.o..c d̄ánh sô´ là
c1 , c2, . . . , c151. (4.4)
Các sô´ này cùng vó.i

c1 + 1, c2 + 1, . . . , c151 + 1 (4.5)
ta.o thành 302 sô´ thay d̄ô˙’i tù. 1 d̄êń 301. Theo nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu da.ng thú. hai
có ı́t nhâ´t hai giá tri. bǎ` ng nhau. Các sô´ trong (4.4) là phân biê.t và do d̄ó các sô´ trong (4.5)
cũng khác nhau. Vı̀ vâ.y phȧ’i có mô.t sô´ trong dãy (4.4) bǎ` ng mô.t sô´ trong dãy (4.5). Do d̄ó
ci = cj + 1
(hiê˙’n nhiên i ̸= j) và ta có hai giáo trı̀nh ci và cj d̄u.o..c d̄ánh sô´ liên tiê´p.
Vı́ du. 4.6.6. Bȧ’n kê tài khoȧ’n gô ` m 80 khoȧ’n mu.c, mô˜i khoȧ’n mu.c d̄u.o..c d̄ánh dâú “ho..p
lê.” hoǎ.c “không ho..p lê.”. Có 45 khoȧ’n mu.c ho..p lê.. Chú.ng minh rǎ` ng có ı́t nhâ´t hai khoȧ’n
mu.c ho..p lê. trong danh sách cách nhau chı́nh xác chı́n khoȧ’n mu.c. (Chǎ˙’ng ha.n các khoȧ’n
mu.c ta.i các vi. trı́ 13 và 22 hoǎ.c ta.i vi. trı́ 69 và 78 cách nhau d̄úng 9 khoȧ’n mu.c).
Ký hiê.u ai là vi. trı́ cu̇’a khoȧ’n mu.c ho..p lê. thú. i. Ta câ
` n chı̇’ ra ai − aj = 9 vó.i i, j nào d̄ó.
Xét các sô´
a1, a2, . . . , a45 (4.6)
và
a1 + 9, a2 + 9, . . . , a45 + 9. (4.7)
79
90 sô´ trong (4.6) và (4.7) lâý các giá tri. tù. 1 d̄êń 89. Do d̄ó theo nguyên lý chuô ` ng chim bô
`
. ´ ´ ˙
’ ˙’ ´
câu da.ng thú hai, có ı́t nhâ t hai sô trùng nhau. Hiê n nhiên không thê có hai sô trong dãy
(4.6) hoǎ.c (4.7) bǎ` ng nhau; nên tô
` n ta.i mô.t sô´ trong dãy (4.6) bǎ` ng mô.t sô´ trong dãy (4.7).
.
Vâ.y ai − aj = 9 vó i i, j nào d̄ó.
4.6.3 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. ba)

` ng chim bô
Cho f là ánh xa. tù. tâ.p hũ.u ha.n X d̄êń tâ.p hũ.u ha.n Y. Giȧ’ su˙’. n := #X, m := #Y, k :=
` n ta.i ı́t nhâ´t k giá tri. a1, a2, . . . , ak sao cho
⌈n/m⌉. Khi d̄ó tô
f(a1 ) = f(a2 ) = · · · = f(ak ).
Chú.ng minh. D - ǎ.t Y := {y1 , y2, . . . , ym }. Giȧ’ su˙’. khǎ˙’ng d̄i.nh là sai. Khi d̄ó tô
` n ta.i nhiê
` u nhâ´t
. ` ` ´ .
k − 1 giá tri. x ∈ X vó i f(x) = y1; tôn ta.i nhiêu nhâ t k − 1 giá tri. x ∈ X vó i f(x) = y2; . . . ;
` n ta.i nhiê
tô ` u nhâ´t k − 1 giá tri. x ∈ X vó.i f(x) = ym . Do d̄ó tô ` n ta.i nhiê
` u nhâ´t m(k − 1)
phâ .
` n tu˙’ trong miê ` n xác d̄i.nh cu̇’a f. Nhu ng.
n
m(k − 1) < m = n,
m
` n ta.i ı́t nhâ´t k giá tri. a1 , a2, . . . , ak ∈ X sao cho
vô lý. Do d̄ó tô
f(a1 ) = f(a2 ) = · · · = f(ak ).
Vı́ du. 4.6.7. Mô.t d̄ǎ.c tru.ng hũ.u ı́ch cu̇’a các ȧ’nh d̄en trǎńg là d̄ô. sáng trung bı̀nh cu̇’a ȧ’nh.
Ta nói rǎ` ng hai ȧ’nh là tu.o.ng tu.. nêú d̄ô. sáng trung bı̀nh cu̇’a chúng khác nhau không vu.o..t
quá mô.t ngu.õ.ng nào d̄ó. Chú.ng minh rǎ` ng trong sô´ sáu ȧ’nh, hoǎ.c có ba ȧ’nh d̄ô ` ng thò.i
. . . . . . .
` ng thò i không tu o ng tu. .
tu o ng tu. , hoǎ.c có ba ȧ’nh d̄ô
Ký hiê.u các ȧ’nh là P1 , P2 , . . . , P6 . Mô˜i cǎ.p (P1 , Pi ), i = 2, 3, . . . , 6, có giá tri. “tu.o.ng tu..”
hoǎ.c “không tu.o.ng tu..”. Theo nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu da.ng thú. ba, tô ` n ta.i ı́t nhâ´t
. .
⌈5/2⌉ = 3 cǎ.p vó i cùng giá tri.; tú c là tô` n ta.i các cǎ.p
(P1 , Pi ), (P1 , Pj ), (P1 , Pk )
hoǎ.c tu.o.ng tu.., hoǎ.c không tu.o.ng tu... Giȧ’ su˙’. mô˜i cǎ.p là tu.o.ng tu.. (trong tru.ò.ng ho..p ngu.o..c
la.i, xem Bài tâ.p 5). Nêú mô.t trong các cǎ.p
(Pi , Pj ), (Pi , Pk ), (Pj , Pk ) (4.8)
là tu.o.ng tu.., thı̀ hai hı̀nh ȧ’nh này cùng vó.i P1 d̄ôi mô.t tu.o.ng tu.. và do d̄ó ta có ba hı̀nh
tu.o.ng tu... Ngu.o..c la.i, nêú các cǎ.p trong (4.8) không tu.o.ng tu.. thı̀ ta có ba ȧ’nh tu.o.ng ú.ng
không tu.o.ng tu...
80
Vı́ du. 4.6.8. Sô´ ho.c viên tôí thiê˙’u là bao nhiêu d̄ê˙’ d̄ȧ’m bȧ’o ı́t nhâ´t có 6 ngu.ò.i cùng thang
d̄iê˙’m, nêú giáo viên cho d̄iê˙’m theo thang d̄iê˙’m A, B, C, D, F ?
Ta có N là sô´ nhȯ’ nhâ´t thoȧ’ ⌈N/5⌉ = 6. Suy ra N = 5 × 5 + 1 = 26 ho.c viên.
Vı́ du. 4.6.9. Giȧ’ su˙’. nhóm có sáu ngu.ò.i; cú. lâý mô.t cǎ.p bâ´t kỳ, thı̀ hai ngu.ò.i này hoǎ.c là
ba.n, hoǎ.c là thù. Chú.ng minh rǎ` ng sẽ có các bô. ba hoǎ.c d̄ê` u là ba.n cu̇’a nhau, hoǎ.c d̄ê
` u là
thù cu̇’a nhau.
Lâý x là ngu.ò.i bâ´t kỳ trong nhóm; nǎm ngu.ò.i còn la.i lâ.p thành nhóm riêng. Ta ta.o hai
hô.p B và T. Nǎm ngu.ò.i này sẽ d̄u.o..c phân loa.i (theo quan hê. vó.i x) :
(a) hoǎ.c là ba.n cu̇’a x : tu.o.ng ú.ng ngu.ò.i trong hô.p B;
(b) hoǎ.c là thù cu̇’a x : tu.o.ng ú.ng ngu.ò.i trong hô.p T.
Theo nguyên lý chuô ` ng chim bô ` câu da.ng thú. ba, sẽ có mô.t hô.p có ı́t nhâ´t ⌈5/2⌉ = 3
ngu ò i. Giȧ’ su˙’ d̄ó là hô.p B vó i ba ngu.ò.i y, z, u.
. . . .
` n ta.i cǎ.p trong nhóm ba ngu.ò.i này là ba.n cu̇’a nhau, chǎ˙’ng ha.n y và z, khi d̄ó
Nêú tô
` n tı̀m. Ngu.o..c la.i, tú.c là y, z, u mô˜i cǎ.p d̄ôi mô.t là thù cu̇’a nhau, khi d̄ó
{x, y, z} là bô. ba câ
` n tı̀m.
{y, z, u} là bô. ba câ
Các tru.ò.ng ho..p còn la.i chú.ng minh tu.o.ng tu...
Bài tâ.p
1. Có thê˙’ nôí nǎm máy tı́nh vó.i nhau sao cho có chı́nh xác hai máy tı́nh d̄u.o..c nôí tru..c
tiê´p d̄êń cùng mô.t sô´ máy? Giȧ’i thı́ch.
` m 115 khoȧ’n mu.c, mô˜i khoȧ’n mu.c d̄u.o..c d̄ánh dâú “ho..p lê.” hoǎ.c
2. Bȧ’n kê tài khoȧ’n gô
“không ho..p lê.”. Có 60 khoȧ’n mu.c ho..p lê.. Chú.ng minh rǎ` ng có ı́t nhâ´t hai khoȧ’n mu.c
ho..p lê. trong danh sách cách nhau chı́nh xác bôń khoȧ’n mu.c.
ho..p lê. trong danh sách cách nhau chı́nh xác chı́n khoȧ’n mu.c.
trong danh sách cách nhau chı́nh xác hoǎ.c ba hoǎ.c sáu khoȧ’n mu.c.
5. Hoàn chı̇’nh Vı́ du. 4.6.7 bǎ` ng cách chı̇’ ra rǎ` ng nêú các cǎ.p (P1 , Pi ), (P1 , Pj ), (P1 , Pk ) là
không tu.o.ng tu.. thı̀ tô
` n ta.i ba ȧ’nh d̄ôi mô.t tu.o.ng tu.. hoǎ.c d̄ôi mô.t không tu.o.ng tu...
6. Kê´t luâ.n cu̇’a Vı́ du. 4.6.7 nhu. thê´ nào nêú:
81
(a) Có ı́t ho.n sáu ȧ’nh?
(b) Có ho.n sáu ȧ’nh?
7. Giȧ’ su˙’. X gô ` n tu˙’. là tâ.p con cu̇’a {1, 2, . . . , 2n + 1} và m := max X. Vó.i
` m (n + 2) phâ
mô˜i k ∈ X \ {m} d̄ǎ.t '
k nêú k ≤ m2 ,
ak :=
m−k nêú k > m2 .
(a) Chú.ng minh miê ` n giá tri. cu̇’a a chú.a trong {1, 2, . . . , n}.
(b) Suy ra tô` n ta.i i ̸= j sao cho ai = aj .
(c) Chú.ng minh tô ` n ta.i hai phâ` n tu˙’. phân biê.t i, j ∈ X sao cho m = i + j.
(d) Cho vı́ du. tâ.p X gô ` m (n + 1) phâ ` n tu˙’. là tâ.p con cu̇’a {1, 2, . . . , 2n + 1} có tı́nh
châ´t: Không tô` n ta.i i, j ∈ X sao cho i + j ∈ X.
8. Xét mô.t nhóm 10 ngu.ò.i vó.i các tuô˙’i (d̄u.o..c tı́nh là sô´ nguyên) là a1, a2, . . . , a10. D- ǎ.t
ri := ai mod 16 và '
ri nêú ri ≤ 8,
si :=
16 − ri nêú ri > 8.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng 0 ≤ si ≤ 8 vó.i mo.i i := 1, 2, . . . , 10.

(b) Chú.ng minh tô ` n ta.i j ̸= k sao cho sj ̸= sk .
.
(c) Chú ng minh rǎ` ng nêú (sj = rj và sk = rk ) hoǎ.c (sj = 16 − rj và sk = 16 − rk )
thı̀ 16 chia hê´t aj − ak .
(d) Chú.ng minh nêú các d̄iê` u kiê.n trong (c) sai thı̀ 16 chia hê´t aj + ak .
9. Chú.ng minh rǎ` ng trong khai triê˙’n thâ.p phân cu̇’a thu.o.ng cu̇’a hai sô´ nguyên, khôí các
chũ. sô´ cuôí cùng là lǎ.p la.i. Vı́ du.
1/6 = 0.1666 . . . , 217/660 = 0.32878787 . . . .
10. Mu.ò.i sáu câ` u thu̇’ bóng rô˙’ mǎ.c áo mang các sô´ tù. 1 d̄êń 12 d̄ú.ng thành vòng tròn trên
sàn d̄âú theo thú. tu.. tuỳ ý. Chú.ng minh rǎ` ng tô ` n ta.i ba câ ` u thu̇’ liên tiê´p có tô˙’ng các
sô´ ı́t nhâ´t 26.
11. Giȧ’ su˙’. f là ánh xa. mô.t-mô.t lên tù. X := {1, 2, . . . , n} lên X. Ký hiê.u f k là ánh xa. ho..p
` n cu̇’a f :
k lâ
f k := f ◦ f ◦ · · · ◦ f .
6 78 9
`n
k lâ
Chú.ng minh rǎ` ng tô

` n ta.i các sô´ nguyên phân biê.t i ̸= j sao cho f i (x) ̸= f j (x) vó.i mo.i
.
x ∈ X. Chú ng minh rǎ` ng tô ` n ta.i sô´ nguyên k sao cho f k (x) = x vó.i mo.i x ∈ X.
12. Mô.t hı̀nh chũ. nhâ.t kı́ch thu.ó.c 3 × 7 d̄u.o..c chia thành 21 hı̀nh vuông; mô˜i hı̀nh vuông
d̄u.o..c tô màu d̄en hoǎ.c trǎńg. Chú.ng minh rǎ` ng bàn cò. chú.a mô.t hı̀nh chũ. nhâ.t không
` m thu.ò.ng (không có kı́ch thu.ó.c 1 × k hoǎ.c k × 1) sao cho bôń hı̀nh vuông o˙’. mô˜i góc
tâ
hoǎ.c tâ´t cȧ’ tô màu d̄en hoǎ.c tâ´t cȧ’ tô màu trǎńg.
82
13. Chú.ng minh rǎ` ng nêú p bit 1 và q bit 0 d̄u.o..c d̄ǎ.t xung quanh mô.t vòng tròn theo thú.
tu.. tuỳ ý, trong d̄ó p, q, k là các sô´ nguyên thoȧ’ p ≥ kq thı̀ tô
` n ta.i k bit 1 d̄ú.ng liên
tiê´p.
14. Viê´t thuâ.t toán tı̀m d̄ô. dài cu̇’a dãy con d̄o.n d̄iê.u tǎng dài nhâ´t cu̇’a mô.t dãy sô´ cho
tru.ó.c.
83
84
Chu.o.ng 5
QUAN HÊ
.
Nhu. d̄ã biê´t, tâ´t cȧ’ các d̄ôí tu.o..ng trong thê´ gió.i xung quanh ta d̄ê ` u có nhũ.ng môí quan hê.
nhâ´t d̄i.nh vó.i nhau. Rõ ràng không có mô.t d̄ôí tu.o..ng nào có thê˙’ tô ` n ta.i tách rò.i (không
liên quan) vó.i thê´ gió.i bên ngoài. Mǎ.t khác, mô˜i d̄ôí tu.o..ng la.i chú.a d̄u..ng râ´t nhiê ` u môí
.
quan hê. nô.i ta.i cu̇’a bȧ’n thân nó. Xét mô.t nhóm sinh viên trong cùng mô.t ló p, ta có thê˙’ nói
rǎ` ng hai sinh viên có quan hê. vó.i nhau nêú ho. có cùng quê. Xét mô.t tâ.p ho..p các sô´ nguyên
{1, 2, . . . , 15}, ta có thê˙’ nói rǎ` ng ba phâ` n tu˙’. nào d̄ó cu̇’a tâ.p ho..p này có quan hê. vó.i nhau
nêú tô˙’ng cu̇’a chúng chia hê´t cho 4. Nói mô.t cách khác, các phâ ` n tu˙’. hay các d̄ôí tu.o..ng có
quan hê. chǎ.t chẽ vó.i nhau, nhu.ng môí quan hê. d̄u.o..c hiê˙’u nhu. thê´ nào là phu. thuô.c vào
d̄i.nh nghı̃a cu̇’a chúng ta. Mô hı̀nh co. so˙’. dũ. liê.u quan hê., d̄u.o..c d̄u.a ra bo˙’.i E. F. Codd vào
nǎm 1970, du..a trên khái niê.m cu̇’a quan hê. n ngôi là mô.t trong nhũ.ng ú.ng du.ng cu̇’a quan
hê. trong Tin ho.c.
Trong chu.o.ng này, chúng ta sẽ nghiên cú.u các môí quan hê. trên co. so˙’. lý thuyê´t tâ.p ho..p.
Tru.ó.c hê´t ta nghiên cú.u các quan hê. hai ngôi trên hai tâ.p ho..p và trên cùng mô.t tâ.p ho..p,
cùng vó.i các tı́nh châ´t cu̇’a các quan hê. d̄ó. Tiê´p theo, chúng ta sẽ xét d̄êń quan hê. thú. tu..,
quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng và các môí liên quan.
5.1 Quan hê. hai ngôi
- i.nh nghı̃a 5.1.1. Quan hê. hai ngôi R tù. tâ.p S lên tâ.p T là mô.t tâ.p ho..p con cu̇’a S × T.
D
Tâ.p S d̄u.o..c go.i là miê
` n xác d̄i.nh còn T là d̄ôí miê
` n xác d̄i.nh. Nêú S ≡ T ta nói R là quan
hê. hai ngôi trên S.
Vı́ du. 5.1.1. Giȧ’ su˙’. S là danh sách các sinh viên cu̇’a tru.ò.ng d̄a.i ho.c. T là danh sách các
chú.ng chı̇’ ho.c. Tâ.p R ⊂ S × T gô ` m các cǎ.p (a, b), trong d̄ó a là sinh viên còn b là chú.ng
chı̇’ mà sinh viên ghi danh ho.c. Vó.i mô˜i a ∈ S, tâ.p {b ∈ T | (a, b) ∈ R} là danh sách các
chú.ng chı̇’ mà sinh viên a theo ho.c. Tâ.p {a | (a, b) ∈ R} là danh sách các sinh viên theo ho.c
85
....
• b1
....
..
......
..
....
....
...
....
a1 • . .. ....
...
..
...
.
....................................................... ................... .................................. • b2
....
......
..
.......
... .
....
....
....
...... • b3
....
....
....
......
....
...
a2 •....
.....
• b4
.....
...
.....
.........
.
.....
.....
.....
.....
a3 •..........
...........
.......... ....... .
............ • b5
..............
.. ..................
...... ...........
..
. .... ..........
....... ...........
..........
.... ..........
a4 •.... .
• b6
....
Hı̀nh 5.1:
chú.ng chı̇’ b.
Vı́ du. 5.1.2. Giȧ’ su˙’. P là tâ.p các chu.o.ng trı̀nh d̄u.o..c thu..c hiê.n trên máy tı́nh và mô.t d̄o.n
vi. C các chu.o.ng trı̀nh có sǎñ cho phép d̄ê˙’ su˙’. du.ng. Ta d̄ǎ.t mô.t quan hê. R tù. C lên P nhu.
sau: (c, p) ∈ R nêú chu.o.ng trı̀nh p su˙’. du.ng thu̇’ tu.c c.
Vı́ du. 5.1.3. Cho
S := {a1, a2, a3, a4}
là tâ.p các sinh viên tô´t nghiê.p còn
T := {b1 , b2, b3, b4 , b5, b6}
là tâ.p các co. quan câ

` n nhâ.n sinh viên tô´t nghiê.p. Quan hê.
R := {(a1, b2), (a2, b1), (a3 , b6), (a4, b4)}
tù. S lên T mô tȧ’ các cǎ.p sǎ´p xê´p no.i công tác cho mô˜i sinh viên.
Trong chu.o.ng này, ngoa.i trù. nhũ.ng tru.ò.ng ho..p ngoa. i lê. mà sẽ nói rõ, ta sẽ luôn luôn giȧ’
thiê´t rǎ` ng các quan hê. d̄u.o..c xét trên các tâ.p hũ.u ha.n. Khi d̄ó có thê˙’ mô tȧ’ quan hê. R tù.
S lên T bǎ` ng phu.o.ng pháp d̄ô ` thi. nhu. sau: các d̄ı̇’nh cu̇’a d̄ô ` n tu˙’. cu̇’a S
` thi. biê˙’u thi. các phâ
và T, còn các cung là các d̄u.ò.ng có hu.ó.ng nôí các cǎ.p (a, b) ∈ R (có khi ngu.ò.i ta viê´t tǎ´t
du.ó.i da.ng aRb); chǎ˙’ng ha.n quan hê. trong Vı́ du. 5.1.3 có d̄ô ` thi. trong Hı̀nh 5.1.
Ngoài ra, ngu.ò.i ta cũng thu.ò.ng dùng ma trâ.n câ´p m × n d̄ê˙’ biê˙’u thi. môí quan hê. R tù.
S = {a1, a2, . . . , am } lên T = {b1, b2, . . . , bn }, trong d̄ó m := #S, n := #T. Phâ ` n tu˙’. mij cu̇’a
. . .
ma trâ.n d̄u o. c xác d̄i.nh nhu sau
'
1 nêú (ai , bj ) ∈ R,
mij :=
0 nêú ngu.o..c la.i.
86
Vı́ du. 5.1.4. Ma trâ.n biê˙’u diêñ quan hê. R trong Vı́ du. 5.1.3 là
b1 b2 b3 b4 b5 b6
⎛ ⎞
a1 0 1 0 0 0 0
a2 ⎜
⎜1 0 0 0 0 0⎟ ⎟.
a3 ⎝ 0 0 0 0 0 1⎠
a4 0 0 0 1 0 0
Bȧ’n thân các quan hê. la.i liên quan vó.i nhau ta.o nên các quan hê. mó.i. Chǎ˙’ng ha.n, ho..p
giũ.a các quan hê. là mô.t hı̀nh thú.c ta.o nên các quan hê. mó.i.
- i.nh nghı̃a 5.1.2. Giȧ’ su˙’. R1 là quan hê. tù. S1 lên S2 ; R2 là quan hê. tù. S2 lên S3. Ho..p cu̇’a
D
hai quan hê. R1 và R2 là mô.t quan hê. tù. S1 lên S3 xác d̄i.nh bo˙’.i
` n ta.i y ∈ S2 d̄ê˙’ (x, y) ∈ R1 , (y, z) ∈ R2 }.

R2 ◦ R1 := {(x, z) ∈ S1 × S3 | tô
Vı́ du. 5.1.5. Giȧ’ su˙’. T là tâ.p các chú.ng chı̇’, U là tâ.p các khoa. Xét quan hê. R nhu. trong
Vı́ du. 5.1.1. Quan hê. R′ ⊂ S × U gô ` m các cǎ.p (b, c) sao cho chú.ng chı̇’ b ∈ T là bǎ´t buô.c
′
ghi danh ho.c khoa U. Thê´ thı̀ R ◦ R là tâ.p các cǎ.p (a, c) sao cho tô ` n ta.i chú.ng chı̇’ bǎ´t buô.c
mà sinh viên a phȧ’i ho.c khi ghi danh vào khoa c. Chú ý rǎ` ng trong tru.ò.ng ho..p này R ◦ R′
là không có nghı̃a!
Tı́nh châ´t 5.1.3. Ho..p các quan hê. có các tı́nh châ´t sau:
(a) Tı́nh kê´t ho..p

R3 ◦ (R2 ◦ R1) = (R3 ◦ R2 ) ◦ R1 .
(b) Tı́nh phân bô´
R3 ◦ (R1 ∪ R2 ) = (R3 ◦ R1 ) ∪ (R3 ◦ R2 ),

(R2 ∪ R3 ) ◦ R1 = (R2 ◦ R1 ) ∪ (R3 ◦ R1 ).
(c) Nêú R1 ⊂ R2 và R3 ⊂ R4 thı̀
R1 ∪ R3 ⊂ R2 ∪ R4 ,
R1 ∩ R3 ⊂ R2 ∩ R4 .
(d) Nêú R1 ⊂ R2 và R3 ⊂ R4 thı̀

R3 ◦ R1 ⊂ R4 ◦ R2 .
87
Vı́ du. 5.1.6. D - ǎ.t S1 := {1, 2, 3, 4, 5}, S2 := {a, b, c} và S3 := [e, f, g, h}. Xét các quan hê. tù.
S1 lên S2 và tù. S2 lên S3 xác d̄i.nh tu.o.ng ú.ng bo˙’.i
R1 := {(1, a), (2, a), (2, c), (3, a), (3, b), (4, a), (4, b), (4, c), (5, b)},
R2 := {(a, e), (a, g), (b, f), (b, g), (b, h), (c, e), (c, g), (c, h)}.
Khi d̄ó
R2 ◦ R1 = {(1, e), (1, g), (2, e), (2, g), (2, h), (3, e), (3, f), (3, g), (3, h),
(4, e), (4, f), (4, g), (4, h), (5, f), (5, g), (5, h)},
và các ma trâ.n A1 , A2 và A tu.o.ng ú.ng các quan hê. R1 , R2 và R2 ◦ R1 là
⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 0 0 ⎛ ⎞ 1 0 1 0
⎜1 0 1⎟ 1 0 1 0 ⎜1 0 1 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A1 = ⎜ ⎜ 1 1 0⎟ , A2 = ⎝0 1 1 1⎠ , A = ⎜1 1 1 1⎟ .
⎟ ⎜ ⎟
⎝1 1 1⎠ 1 0 1 1 ⎝1 1 1 1⎠
0 1 0 0 1 1 1
So sánh A và ma trâ.n tı́ch cu̇’a A1 và A2
⎛ ⎞
1 0 1 0
⎜2 0 2 1⎟
⎜ ⎟
A1 A2 = ⎜
⎜1 1 2 1⎟
⎟,
⎝2 1 3 2⎠
0 1 1 1
ta thâý sô´ 1 trong ma trâ.n A tu.o.ng ú.ng vó.i phâ
` n tu˙’. khác 0 trong ma trâ.n A1A2 ! D
- iê
` u này
. . ` n sau.
sẽ d̄u o. c giȧ’i thı́ch trong phâ
- .inh nghı̃a 5.1.4. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. tù. S lên T. Quan hê. ngu.o..c cu̇’a R, ký hiê.u R−1 ,
D
là mô.t quan hê. tù. T lên S xác d̄i.nh bo˙’.i
R−1 := {(x, y) ∈ T × S | (y, x) ∈ R}.
Tı́nh châ´t 5.1.5. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên S. Khi d̄ó
(a) R = R−1 nêú và chı̇’ nêú R d̄ôí xú.ng, tú.c là
R = R−1 ⇔ xRy suy ra yRx.
(b) R ∩ R−1 ⊂ E := {(x, x) | x ∈ S} nêú và chı̇’ nêú R phȧ’ n d̄ôí xú.ng, tú.c là
R ∩ R−1 ⊂ E ⇔ xRy và yRx thı̀ x = y.
Chú.ng minh. (a) Hiê˙’n nhiên theo d̄i.nh nghı̃a.
(b) Giȧ’ su˙’. R phȧ’n d̄ôí xú.ng, và (x, y) ∈ R ∩ R−1 . Khi d̄ó xRy và yRx. Suy ra xRx. Hay
(x, x) ∈ E.
Ngu.o..c la.i giȧ’ su˙’. R ∩ R−1 ⊂ E, xRy và yRx. Thı̀ (x, y) ∈ R ∩ R−1 ⊂ E. Do d̄ó (x, y) ∈ E.
✷
88
Bài tâ.p
- ǎ.t S := {0, 1, 2}. Mô˜i phát biê˙’u sau xác d̄i.nh mô.t quan hê. R trên S bo˙’.i mRn nêú
1. D
khǎ˙’ng d̄i.nh là d̄úng d̄ôí vó.i m, n ∈ S. Viê´t mô˜i quan hê. nhu. mô.t tâ.p các cǎ.p có thú.
tu...
(a) m ≤ n. (d) mn = 0. (g) m2 + n2 = 2.
(b) m < n. (e) mn = m. (h) m2 + n2 = 3.
(c) m = n. (f) m + n ∈ S. (i) m = max{n, 1}.
Các quan hê. nào là d̄ôí xú.ng? phȧ’n d̄ôí xú.ng? Viê´t ma trâ.n và vẽ các d̄ô
` thi. tu.o.ng
.
ú ng.
2. Các quan hê. hai ngôi sau xác d̄i.nh trên N.

(a) Viê´t quan hê. hai ngôi R1 xác d̄i.nh bo˙’.i m + n = 5 da.ng các cǎ.p thú. tu...
(b) Nhu. trên vó.i R2 xác d̄i.nh bo˙’.i max{m, n} = 2.
(c) Quan hê. hai ngôi R3 xác d̄i.nh bo˙’.i min{m, n} = 2 gô` m vô ha.n các cǎ.p thú. tu... Hãy
viê´t nǎm cǎ.p trong d̄ó.
3. Nêú A là ma trâ.n cu̇’a quan hê. R tù. S lên T (giȧ’ thiê´t S và T là các tâ.p hũ.u ha.n).
Tı̀m ma trâ.n cu̇’a quan hê. ngu.o..c R−1 .
4. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. hai ngôi trên tâ.p S. Chú.ng minh rǎ` ng R là d̄ôí xú.ng nêú và chı̇’
nêú R = R−1 .
5. Giȧ’ su˙’. R1 , R2 là các quan hê. tù. S lên T.

(a) Chú.ng minh rǎ` ng (R1 ∪ R2 )−1 = R−1 −1
1 ∪ R2 .
(b) Chú.ng minh rǎ` ng (R1 ∩ R2 )−1 = R−1 ∩ R−1 .

1 2
(c) Chú.ng minh rǎ` ng nêú R1 ⊆ R2 thı̀ R−1 −1

1 ⊆ R2 .
6. Giȧ’ su˙’. G là d̄ô

` thi. cu̇’a quan hê. R trên tâ.p hũ.u ha.n S. Mô tȧ’ d̄ô
` thi. cu̇’a quan hê. R−1 .
7. Trên tâ.p S := {1, 2, 3, 4} xét các quan hê. hai ngôi sau:
R1 := {(1, 1), (1, 2), (3, 4), (4, 2)},

R2 := {(1, 1), (2, 1), (3, 1), (4, 4), (2, 2)}.
` n tu˙’. cu̇’a R1 ◦ R2 và R2 ◦ R1 .

Liê.t kê các phâ
8. Khȧ’o sát các quan hê. R1 và R2 tù. S lên T và các quan hê. R3 và R4 tù. T lên U.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng (R3 ∪ R4 ) ◦ R1 = R3 ◦ R1 ∪ R4 ◦ R1 .
(b) Chú.ng minh rǎ` ng R3 ◦ (R1 ∩ R2 ) ⊆ R3 ◦ R1 ∩ R3 ◦ R2 và d̄ǎ˙’ng thú.c không nhâ´t
thiê´t d̄úng.
(c) Các quan hê. (R3 ∩ R4 ) ◦ R1 và R3 ◦ R1 ∩ R4 ◦ R1 có liên hê. nhu. thê´ nào?
89
5.2 Quan hê. và ma trâ.n
Nhu. Vı́ du. 5.1.6 chı̇’ ra, ma trâ.n cu̇’a quan hê. R2 ◦ R1 không phȧ’i là tı́ch A1A2 cu̇’a các ma
` n tu˙’. bǎ` ng 1 trong A tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t
trâ.n R1 và R2 . Tuy nhiên chúng có môí liên hê.: phâ
vó.i phâ
` n tu˙’. khác không trong A1A2 .
Xét B := {0, 1} và hai phép toán Boole ∧, ∨ d̄i.nh nghı̃a nhu. sau:
∨ 0 1 ∧ 0 1
0 0 1 0 0 0
1 1 1 1 0 1
Ta có
Tı́nh châ´t 5.2.1. Vó.i mo.i x, y ∈ B ta có
x ∨ y = max{x, y}, x ∧ y = min{x, y}.

- i.nh nghı̃a 5.2.2. (a) A d̄u.o..c go.i là ma trâ.n Boole nêú các phâ
D ` n tu˙’. cu̇’a nó thuô.c B.
(b) Tı́ch hai ma trâ.n Boole A1 và A2 câ´p m × n và n × p tu.o.ng ú.ng là ma trâ.n Boole câ´p
m × p, kı́ hiê.u A1 ∗ A2 , xác d̄i.nh bo˙’.i
(A1 ∗ A2)[i, j] := ∨nk=1 (A1[i, k] ∧ A2[k, j]), i = 1, 2, . . . , m, j = 1, 2, . . . , p.
(c) Hô.i hai ma trâ.n Boole A1 và A2 câ´p m × n là ma trâ.n Boole câ´p m × n, kı́ hiê.u A1 ∧ A2,
` n tu˙’. là
có các phâ
(A1 ∧ A2)[i, j] := A1[i, j] ∧ A2 [i, j], i = 1, 2, . . . , m, j = 1, 2, . . . , n.
(d) Tuyê˙’n hai ma trâ.n Boole A1 và A2 câ´p m × n là ma trâ.n Boole câ´p m × n, kı́ hiê.u
A1 ∨ A2, có các phâ` n tu˙’. là
(A1 ∨ A2)[i, j] := A1[i, j] ∨ A2 [i, j], i = 1, 2, . . . , m, j = 1, 2, . . . , n.
Vı́ du. 5.2.1. Trong Vı́ du. 5.1.6 thı̀ A = A1 ∗ A2.

- i.nh lý 5.2.3. Nêú A1 và A2 là các ma trâ.n tu.o.ng ú.ng quan hê. R1 tù. A lên B và R2 tù.
D
B lên C thı̀ A1 ∗ A2 là ma trâ.n cu̇’ a quan hê. ho..p R2 ◦ R1 .
Chú.ng minh. Ta có

(A1 ∗ A2 )[i, j] = 0 ⇔ A1[i, k] ∧ A2[k, j] = 0, ∀k = 1, 2, . . . , n,
⇔ A1[i, k] = A2 [k, j] = 0, ∀k = 1, 2, . . . , n.
✷
90
Vı́ du. 5.2.2. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên {1, 2, 3} vó.i ma trâ.n
⎛ ⎞
1 0 0
⎝
A= 1 0 1⎠ .
1 1 0
Quan hê. R2 := R ◦ R có ma trâ.n

⎛ ⎞
1 0 0
A ∗ A = ⎝1 1 0⎠ .
1 0 1
Và quan hê. R3 := R2 ◦ R có ma trâ.n

⎛ ⎞
1 0 0
A ∗ A ∗ A = ⎝1 0 1⎠ = A.
1 1 0
Suy ra R = R3 . Ho.n nũ.a vó.i mo.i n ≥ 1 ta có
Rn+2 = R(n−1)+3 = Rn−1 ◦ R3 = Rn−1 ◦ R = Rn !
Vı́ du. 5.2.3. Giȧ’ su˙’. R1 và R2 là các quan hê. trên {1, 2} có các ma trâ.n Boole tu.o.ng ú.ng
* + * +
1 1 1 1
A1 = , A2 = .
1 0 0 1
Do * + * +
1 1 1 1
A1 ∗ A2 = ̸= = A2 ∗ A1,
1 1 1 0
nên (2, 2) ∈ R2 ◦ R1 nhu.ng (2, 2) ∈
/ R1 ◦ R2. Suy ra R1 ◦ R2 ̸= R2 ◦ R1 .
- i.nh lý 5.2.4. Tâ.p P(S × S), tâ´t cȧ’ các quan hê. trên S, vó.i phép toán ho..p là nu˙’.a nhóm,
D
tú.c là có các tı́nh châ´t sau: phép toán ho..p có tı́nh kê´t ho..p và P(S × S) chú.a phâ
` n tu˙’. d̄o.n
vi..
Chú.ng minh. Thâ.t vâ.y, phép ho..p có tı́nh châ´t kê´t ho..p do Tı́nh châ´t 5.1.3(a); và d̄o.n vi. là
` ng nhâ´t”:
quan hê. “d̄ô
E := {(x, x) ∈ S | x ∈ S}.
✷
- i.nh lý sau chı̇’ ra viê.c nghiên cú.u quan hê. chuyê˙’n vê
D ` nghiên cú.u các ma trâ.n cu̇’a chúng.
- i.nh lý 5.2.5. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p n phâ
D ` n tu˙’.. Khi d̄ó tô
` n ta.i ánh xa. mô.t-mô.t lên giũ.a tâ.p
P(S × S) các quan hê. trên S và tâ.p các ma trâ.n Boole câ´p n × n. Ánh xa. này bȧ’ o toàn các
phép toán nu˙’.a nhóm: nêú R1 , R2 và R là các quan hê. vó.i các ma trâ.n Boole A1 , A2 và A
tu.o.ng ú.ng, thı̀
R2 ◦ R1 = R ⇔ A1 ∗ A2 = A.
91
Chú.ng minh. Hiê˙’n nhiên theo các kê´t quȧ’ trên. ✷
- i.nh nghı̃a 5.2.6. Quan hê. hai ngôi R trên S d̄u.o..c go.i là
D
(a) Phȧ’n xa. nêú xRx vó.i mo.i x ∈ S;
(b) Bǎć câ

` u nêú xRy và yRz thı̀ xRz.
Vı́ du. 5.2.4. Xét các quan hê. R1 , R2 , R3 và E trên S := {1, 2, 3, 4} tu.o.ng ú.ng vó.i các ma
trâ.n ⎛ ⎞ ⎛ ⎞
0 1 1 1 1 1 0 0
⎜0 0 1 1⎟ ⎜1 1 1 0 ⎟
A1 := ⎜ ⎟
⎝0 0 0 1⎠ , A2 := ⎝0 1 1 1⎠ ,
⎜ ⎟
0 0 0 0 0 0 1 1
⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 0 0 1 1 0 0 0
⎜0 1 0 0⎟ ⎜ ⎟
A3 := ⎜ ⎟ , I4 := ⎜0 1 0 0⎟ .
⎝0 0 1 0⎠ ⎝0 0 1 0⎠
1 0 0 1 0 0 0 1
(a) R1 là quan hê. d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i mR1n nêú m ≤ n. Quan hê. R1 là phȧ’n xa. và bǎć
` u.
câ
(b) R2 là quan hê. d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i mR2n nêú |m − n| ≤ 1. Quan hê. R2 là phȧ’n xa., d̄ôí
xú.ng nhu.ng không bǎć câ ` u.
(c) R3 là quan hê. d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i mR3n nêú và chı̇’ nêú m = n (mod 3). Ta có R3 là
quan hê. phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u.
(d) Quan hê. E := {(m, n) ∈ S × S | m = n} trên S là phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u.
Vı́ du. 5.2.5. (a) Quan hê. R trên Z d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i
mRn nêú và chı̇’ nêú m + n = 0 (mod 3)
là d̄ôí xú.ng, không phȧ’n xa. do (1, 1) ∈ ` u do (4, 2), (2, 1) ∈ R nhu.ng
/ R và không bǎć câ
(4, 1) ∈ / R.
(b) Vó.i m, n ∈ Z d̄i.nh nghı̃a mRn nêú m − n lė’. Quan hê. là d̄ôí xú.ng nhu.ng không phȧ’n
xa. và không bǎć câ
` u.
Tı́nh châ´t 5.2.7. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên tâ.p A. Khi d̄ó
(a) R phȧ’ n xa. nêú và chı̇’ nêú E ⊂ R.
` u nêú và chı̇’ nêú R2 ⊂ R.

(b) R bǎć câ
92
Chú.ng minh. (a) Hiê˙’n nhiên.
(b) Giȧ’ su˙’. R là bǎć câ

` u và (x, z) ∈ R2 . Khi d̄ó tô
` n ta.i y ∈ A sao cho (x, y), (y, z) ∈ R. Vı̀
R bǎć câ . . .
` u nên (x, z) ∈ R. Ngu o. c la.i, giȧ’ su˙’ R ⊂ R. Xét (x, y), (y, z) ∈ R. Thı̀ (x, z) ∈ R2 .
2
Vâ.y (x, z) ∈ R. ✷
Giȧ’ su˙’. A1 , A2 là hai ma trâ.n Boole cùng câ´p m × n. Ký hiê.u A1 ≤ A2 nghı̃a là
A1[i, j] ≤ A2[i, j]
vó.i mo.i i = 1, 2, . . . , m, j = 1, 2, . . . , n.
Tı́nh châ´t 5.2.8. Giȧ’ su˙’. R1 , R2 là hai quan hê. tù. S lên T tu.o.ng ú.ng các ma trâ.n A1, A2.
Ta có
(a) R1 ⊆ R2 nêú và chı̇’ nêú A1 ≤ A2.

(b) R1 ∪ R2 có ma trâ.n Boole A1 ∨ A2.
(c) R1 ∩ R2 có ma trâ.n Boole A1 ∧ A2.

Hê. quȧ’ 5.2.9. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên tâ.p S tu.o.ng ú.ng ma trâ.n Boole A := (aij )n×n , n =
#S. Khi d̄ó
(a) R2 ⊆ R nêú và chı̇’ nêú A ∗ A ≤ A.

(b) R phȧ’ n xa. nêú và chı̇’ nêú aii = 1, i = 1, 2, . . . , n.
(c) R d̄ôí xú.ng nêú và chı̇’ nêú A = At.
(d) R phȧ’ n d̄ôí xú.ng nêú và chı̇’ nêú A ∧ At ≤ In .
(e) R bǎć câ
` u nêú và chı̇’ nêú A ∗ A ≤ A.
Bài tâ.p
1. Vó.i mô˜i ma trâ.n Boole sau, xét quan hê. tu.o.ng ú.ng R trên {1, 2, 3}. Tı̀m ma trâ.n
Boole cu̇’a R2 và xác d̄i.nh quan hê. nào là bǎć câ
` u.
⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 1 0 1 0 1 0 0 1
⎝0 1 1⎠ , ⎝0 1 0⎠ , ⎝0 1 0⎠ .
1 0 1 1 0 1 1 0 0
` thi. cu̇’a các quan hê. trên.
Vẽ d̄ô
93
2. Giȧ’ su˙’. S := {1, 2, 3}, T := {a, b, c, d} và R1 , R2 là các quan hê. tù. S lên T vó.i các ma
trâ.n Boole ⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 0 1 0 0 1 0 0
A1 := ⎝0 1 0 0⎠ , A2 := ⎝1 0 0 1⎠ .
1 0 0 1 0 1 1 0
(a) Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a R−1 −1

1 , R2 .
(b) Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a R−1 −1 −1

1 ◦ (R1 ∩ R2 ), (R1 ◦ R1 ) ∩ (R1 ◦ R2 ).
(c) Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a (R−1 −1 −1 −1

1 ∪ R2 ) ◦ R2 , (R1 ◦ R2 ) ∪ (R2 ◦ R2 ).
(d) So sánh các câu trȧ’ lò.i trong phâ

` n (b) và (c) vó.i các khǎ˙’ng d̄i.nh trong Bài tâ.p
10.
3. Giȧ’ su˙’. S := {1, 2, 3} và R := {(1, 1), (1, 2), (1, 3), (3, 2)}.
(a) Tı̀m các ma trâ.n cu̇’a R, R ◦ R−1 và R−1 ◦ R.

` thi. cu̇’a các quan hê. trong phâ
(b) Vẽ các d̄ô ` n (a).
(c) Chú.ng minh rǎ` ng R là bǎć câ
` u (tú.c là R2 ⊆ R), nhu.ng R2 ̸= R.
(d) R ∪ R−1 là quan hê. bǎć câ ` u? Giȧ’i thı́ch.
(e) Tı̀m Rn vó.i n = 2, 3, . . . .
4. Giȧ’ su˙’. S := {1, 2, 3} và R := {(2, 1), (2, 3), (3, 2)}.
(a) Tı̀m các ma trâ.n cu̇’a R, R−1 và R ◦ R2 .

` thi. cu̇’a các quan hê. trong phâ
(b) Vẽ các d̄ô ` n (a).
(c) R là bǎć câ
` u?
(d) R2 là bǎć câ
` u?
(e) R ∪ R2 là bǎć câ
` u?
5. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên S := {1, 2, 3} vó.i ma trâ.n Boole
⎛ ⎞
0 1 0
A := ⎝1 1 1⎠ .
0 1 0
(a) Tı̀m ma trâ.n Boole cu̇’a Rn , n ∈ N.

- ôí xú.ng? Bǎć câ
(b) R là phȧ’n xa.? D ` u?
6. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 5 vó.i ⎛ ⎞

1 0 0
A := ⎝0 1 1⎠ .
1 0 1
7. Giȧ’ su˙’. P là tâ.p tâ´t cȧ’ các ngu.ò.i và khȧ’o sát quan hê. R, trong d̄ó pRq nêú p “thı́ch”
q.
94
(a) Mô tȧ’ các quan hê. R ∩ R−1 , R ∪ R−1 , và R2 .
- ôí xú.ng? Bǎć câ
(b) R là phȧ’n xa.? D ` u?
8. Cho vı́ du. quan hê. mà
(a) Phȧ’n d̄ôí xú.ng, bǎć câ

` u nhu.ng không phȧ’n xa..
- ôí xú.ng nhu.ng không phȧ’n xa. hay bǎć câ
(b) D ` u.
9. Vó.i ánh xa. f : S → T ta d̄i.nh nghı̃a quan hê.
Rf := {(x, y) ∈ S × T |y = f(x)}.
Xét các ánh xa. f, g : {1, 2, 3, 4} → {1, 2, 3, 4} xác d̄i.nh bo˙’.i f(m) := max{2, 4 − m} và
g(m) := 5 − m.
(a) Tı̀m các ma trâ.n Boole Af , Ag cu̇’a các quan hê. Rf và Rg tu.o.ng ú.ng vó.i các ánh
xa. f, g.
(b) Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a Rf , Rg , và Rf ◦g và so sánh.
(c) Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a R−1 −1 .. . .
f , Rg . Các quan hê . này tu o ng ú ng vó i các ánh xa.
nào?
10. Khȧ’o sát các quan hê. R1 và R2 trên tâ.p S. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du.:
(a) Nêú R1 và R2 phȧ’n xa. thı̀ R2 ◦ R1 phȧ’n xa..

(b) Nêú R và R d̄ôí xú.ng thı̀ R ◦ R d̄ôí xú.ng.
1 2 2 1
(c) Nêú R1 và R2 bǎć câ

` u thı̀ R2 ◦ R1 bǎć câ
` u.
11. Giȧ’ su˙’. R1 , R2 là các quan hê. hai ngôi trên tâ.p S.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng R1 ∩ R2 là phȧ’n xa. nêú R1 và R2 là phȧ’n xa..
(b) Chú.ng minh rǎ` ng R1 ∩ R2 là d̄ôí xú.ng nêú R1 và R2 là d̄ôí xú.ng.
(c) Chú.ng minh rǎ` ng R1 ∩ R2 là bǎć câ ` u nêú R1 và R2 là bǎć câ
` u.
12. Giȧ’ su˙’. R1 , R2 là các quan hê. hai ngôi trên tâ.p S.
(a) R1 ∪ R2 là phȧ’n xa. nêú R1 và R2 là phȧ’n xa.?

(b) R1 ∪ R2 là d̄ôí xú.ng nêú R1 và R2 là d̄ôí xú.ng?
(c) R1 ∪ R2 là bǎć câ
` u nêú R1 và R2 là bǎć câ
` u?
13. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. tù. S := {1, 2, 3, 4} lên T := {a, b, c} vó.i ma trâ.n Boole
a b c
⎛ ⎞
1 1 0 1
2⎜ 0 0 1⎟
A := ⎜ ⎟.
3⎝ 1 0 0⎠
4 0 1 0
95
(a) Chú.ng minh rǎ` ng R−1 ◦ R là quan hê. d̄ôí xú.ng trên S.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng R ◦ R−1 là quan hê. d̄ôí xú.ng trên S.
(c) Các quan hê. R ◦ R−1 , R−1 ◦ R là phȧ’n xa.? Bǎć câ` u?
14. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. tù. S lên T.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng R−1 ◦ R là quan hê. d̄ôí xú.ng trên S. (Không su˙’. du.ng ma trâ.n
Boole do S hoǎ.c T có thê˙’ không hũ.u ha.n).
(b) Suy ra R ◦ R−1 là d̄ôí xú.ng trên T.
(c) Khi nào thı̀ R−1 ◦ R là phȧ’n xa.?
15. Giȧ’ su˙’. R1 là quan hê. tù. S lên T, R2 là quan hê. tù. T lên U, trong d̄ó S, T, U là các
tâ.p hũ.u ha.n. Du..a vào ma trâ.n Boole biê˙’u diêñ quan hê., chú.ng minh rǎ` ng
(R2 ◦ R1 )−1 = R−1 −1

1 ◦ R2 .
16. Giȧ’ su˙’. R1 , R2 là các quan hê. tù. S := {1, 2, . . . , m} lên T := {1, 2, . . . , n}, tu.o.ng ú.ng
vó.i các ma trâ.n A1, A2. Chú.ng minh rǎ` ng R1 ⊆ R2 nêú và chı̇’ nêú A1 ≤ A2 .
17. Su˙’. du.ng tı́nh kê´t ho..p cu̇’a các quan hê., chú.ng minh rǎ` ng tı́ch Boole là mô.t phép toán
có tı́nh kê´t ho..p.
18. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p khác trôńg. P(S × S) là mô.t nhóm vó.i phâ
` n tu˙’. ngu.o..c R−1 ? Giȧ’i
thı́ch.
19. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên S và R∗ := ∪n≥0 Rn là bao d̄óng truyê` n ú.ng cu̇’a R. Chú.ng
` u. Ho.n nũ.a, nêú R ⊂ R′ , trong d̄ó R′ là bǎć câ
minh rǎ` ng R∗ là phȧ’n xa. và bǎć câ ù
. ∗
và d̄ôí xú ng, thı̀ R ⊂ R . ′
5.3 Quan hê. thú. tu..
- i.nh nghı̃a 5.3.1. Quan hê. hai ngôi R trên tâ.p S d̄u.o..c go.i là quan hê. thú. tu.. (hay rõ ho.n,
D
quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n) nêú nó có các tı́nh châ´t: phȧ’n xa., phȧ’n d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u. Khi
d̄ó thay cho cách viê t aRb, ngu ò i ta thu ò ng viê t a ≤ b hoǎ.c b ≥ a và nói rǎ ng a d̄i tru.ó.c b,
´ . . . . ´ `
hoǎ.c b d̄i sau a. Nhu. vâ.y
(a) a ≤ a vó.i mo.i a ∈ S.
(b) Nêú a ≤ b và b ≤ a thı̀ a = b.
(c) Nêú a ≤ b và b ≤ c thı̀ a ≤ c.
96
Nêú a ≤ b và a ̸= b ta ký hiê.u a < b hoǎ.c b > a và nói rǎ` ng a thu..c su.. d̄i tru.ó.c b hoǎ.c b
thu..c su.. d̄i sau a.
Kı́ hiê.u (S, ≤) có nghı̃a ≤ là quan hê. thú. tu.. trên tâ.p S; và (S, ≤) d̄u.o..c go.i là tâ.p có thú.
tu.. bô. phâ.n.
Nhâ.n xét rǎ` ng vó.i hai phâ ` n tu˙’. a, b ∈ S thı̀ không nhâ´t thiê´t phȧ’i có a ≤ b hoǎ.c b ≤ a.
Nêú hoǎ.c a ≤ b hoǎ.c b ≤ a thı̀ các phâ ` n tu˙’. a và b go.i là so sánh d̄u.o..c vó.i nhau. Nêú A ⊂ S
và hai phâ` n tu˙’. bâ´t kỳ cu̇’a A là so sánh d̄u.o..c vó.i nhau thı̀ A go.i là tâ.p con sǎ´p thǎ˙’ng cu̇’a S.
Vı́ du. 5.3.1. Xét tru.ò.ng sô´ phú.c C và quan hê. x ≤ y, trong d̄ó x = a + ib và y = c + id, i =
√
−1, nêú a ≤ c và b ≤ d. Hiê˙’n nhiên ≤ là quan hê. thú. tu... D - ǎ.t
A := {x ∈ C | x = a + i0, a ∈ R}.
Vó.i quan hê. ≤ tâ.p A là tâ.p con sǎ´p thǎ˙’ng cu̇’a C. Ta có 2 + i3 < 2 + i5. Nhu.ng 2 + i3 không
so sánh d̄u.o..c vó.i 1 + i5.
- i.nh nghı̃a 5.3.2. (a) Giȧ’ su˙’. ≤ là quan hê. thú. tu.. trên tâ.p S. Ta nói rǎ` ng t phu̇’ s nêú
D
s < t và không tô ` n ta.i u ∈ S sao cho s < u < t.
(b) Lu.o..c d̄ô

` Hasse cu̇’a (S, ≤) là mô.t d̄ô` thi. có hu.ó.ng gô ` n tu˙’. cu̇’a S
` m các d̄ı̇’nh là các phâ
.
và nêú t phu̇’ s thı̀ có mô.t cung nôí tù s d̄êń t.
Vı́ du. 5.3.2. (a) - ǎ.t S := {1, 2, 3, 4, 5, 6}. Ta viê´t m|n nêú n là bô.i nguyên cu̇’a m. Khi d̄ó
D
(S, |) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n. Ta có lu.o..c d̄ô
` Hasse trong Hı̀nh 5.2.
4 6
•........... • ..
.... ....
.... ......
.... ... ....
.... ..
.... ....
....... .......... ........
...... ... . . ...
.... .. ....
.... ..... ....
•
......
....
....
....
•3
....
....
.
...
..
2 ....
.......
..... .........
. ...
.... ....
.... .......
...............................................................................
• .. •5
1
Hı̀nh 5.2:
(b) Trên S := P({a, b, c}) xét quan hê. bao hàm ⊂ . Khi d̄ó (S, ⊂) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu..
bô. phâ.n và có lu.o..c d̄ô
` Hasse trong Hı̀nh 5.3.
(c) Lu.o..c d̄ô

` trong Hı̀nh 5.4 không phȧ’i là lu.o..c d̄ô
` Hasse (ta.i sao?):
(d) Các lu.o..c d̄ô

` trong Hı̀nh 5.5 là lu.o..c d̄ô
` Hasse cu̇’a các tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n
. . . .
(d̄u o. c suy tru. c tiê´p tù d̄ô
` thi.).
Nói chung vó.i lu.o..c d̄ô

` Hasse cu̇’a tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n, ta có s ≤ t nêú và chı̇’ nêú
hoǎ.c s = t hoǎ.c có mô.t d̄u.ò.ng d̄i d̄i.nh hu.ó.ng tù. s d̄êń t.
Giȧ’ su˙’. (S, ≤) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n và A ⊂ S, A ̸= ∅.
97
{a, b, c}
.....•
....................
........ ..............
........
..... . ..
............ ..............
........ .. ..............
........ .............
............. .
.
.
..............
...................
.
............
. ...
. ...................
....... . . ...............
.... . ..............
...... . ..............
...
...... ..
......... ..... .
.
.
.
{a, c} ..............
.............
..............
{a, b} • ..................
....
.
..............
..............
............. .......
• .
......
.
...
.. .. . ....... .
...... ....... . .......
........
.........
....... ....
• {b, c}
... .............. ....... ...... ... ..
. .. ...
... .......
................ .... .... ..... ...
... ..... ............. ... ..... ....... ....
.... . .. . ......
.
.............. .
. ..
... .
.. ......
. . ...
... ... ..
............. .
..... ................... ....... .... ...... .....
....... ..... . ..
.. .
...
................. ... ..................
. .. .. .
.
... ..... ..................... .. ..... .
.
... ........
.... ............. ....... . .......
....
.............. ....... ....... .
... ............ .............. ........ ...... ..
..... ... ....
....................
{a} • ...............
.............
..............
..
.
. •
.... .......
..
........... • {c}
.............. .......
.............
..............
..............
.............
...
...
{b} .........
........
.......
. ....
................. ... ..........
. ................ ....... .........
............... .......
.............. .
.... ........
..............
............. . ..............
.............. . ..
.............. ..................
•
.....
{∅}
Hı̀nh 5.3:
e d c
•...........................................................................•.......................................................................•
.....
...
.
.... .. ...
.... ... ...
... ... ...
....
.... ... ...
..
.... .. .
.......... ...... ........
.... ... ...
.... . ...
.... .... ...
.... ... ...
.... .. ...
......
.....................................................................
• .
.
.
•
a b
Hı̀nh 5.4:
- .inh nghı̃a 5.3.3. (a) Phâ

D ` n tu˙’. x ∈ S d̄u.o..c go.i là câ.n trên cu̇’a A nêú a ≤ x vó.i mo.i
. .
a ∈ A; khi d̄ó A d̄u o. c go.i là bi. chǎ.n trên. Nêú x là câ.n trên cu̇’a A và x ∈ A thı̀ x
d̄u.o..c go.i là phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t cu̇’a A, ký hiê.u
max A := max{a | a ∈ A}.
` n tu˙’. y ∈ S d̄u.o..c go.i là câ.n du.ó.i cu̇’a A nêú y ≤ a vó.i mo.i a ∈ A; khi d̄ó A d̄u.o..c
(b) Phâ
go.i là bi. chǎ.n du.ó.i. Nêú y là câ.n du.ó.i cu̇’a A và y ∈ A thı̀ y d̄u.o..c go.i là phâ
` n tu˙’. nhȯ’
nhâ´t cu̇’a A, ký hiê.u
min A := min{a | a ∈ A}.
(c) Ký hiê.u As là tâ.p ho..p tâ´t cȧ’ các câ.n trên cu̇’a A. Nêú As ̸= ∅ (tú.c là nêú A bi. chǎ.n
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t x∗ thı̀ x∗ d̄u.o..c go.i là câ.n trên nhȯ’ nhâ´t hoǎ.c câ.n
trên) và nêú As có phâ
trên d̄úng cu̇’a A, ký hiê.u
sup A := sup{a | a ∈ A}.
(d) Ký hiê.u Ai là tâ.p ho..p tâ´t cȧ’ các câ.n du.ó.i cu̇’a A. Nêú Ai ̸= ∅ (tú.c là nêú A bi. chǎ.n
du.ó.i) và nêú Ai có phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t y ∗ thı̀ y ∗ d̄u.o..c go.i là câ.n du.ó.i ló.n nhâ´t hoǎ.c câ.n
. .
du ó i d̄úng cu̇’a A, ký hiê.u
inf A := inf{a | a ∈ A}.
98
•
......
.... .......
.... ...
•
.......
.... .. .....
.... .. ....
•........................
........
...... ....
.... .
..... .... ....... .........
.......
.... ....
.
.... ....
.
.
...
.......
.
..
.....
.......
....
........
.... ........
......
...... •.....
....
...
...
. .. ....
.... ...... ...
.
....
.... ......
.... . ...
.
.. ... .
..... ..
.
....
... . ..
•......
....
....
•
....
...
... • .....
.... • ...
.
.
. ....
.... •
.. ......
.....
...
.... .... ....
.... .. ....
.... ...... ....
.... ..
. ....
. .
.
......
.... .. ... .
.........
.......
.....
.... ...
....
.......
....
.......
.... ......
.... .... .......
... ...
........ • .......
.......
.... ....... .... .. ... .........
..........
.... ... ... .. .... .......
.................................................. .......
• .. • • •.....
Hı̀nh 5.5:
Vı́ du. 5.3.3. Xét tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n trong Vı́ du. 5.3.2(a). Tâ.p S không có phâ
`n
. .
tu˙’ ló n nhâ´t; 1 là phâ .
` n tu˙’ nhȯ’ nhâ´t.
Nhâ.n xét 6. (a) Phâ ` n tu˙’. ló.n nhâ´t (nhȯ’ nhâ´t) cu̇’a A, nêú tô
` n ta.i, là duy nhâ´t.
` n ta.i x = max A (tu.o.ng ú.ng y = min A) thı̀ x = sup A (tu.o.ng ú.ng y = inf A).
(b) Nêú tô
` u ngu.o..c la.i không d̄úng (cho vı́ du.).
- iê
D
Vı́ du. 5.3.4. (a) Trong tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n ({1, 2, 3, 4, 5, 6}, |) tâ.p con {2, 3} có
d̄úng mô.t câ.n trên là 6, và do d̄ó sup{2, 3} = 6. Tu.o.ng tu.. inf{2, 3} = 1. Tâ.p con {4, 6}
không có câ.n trên; inf{4, 6} = 2. Tâ.p con {3, 6} có câ.n trên 6 và hai câ.n du.ó.i là 1 và 3;
do d̄ó sup{3, 6} = 6 và inf{3, 6} = 3. Vâ.y các câ.n trên d̄úng và câ.n du.ó.i d̄úng cu̇’a A chu.a
chǎć tô ` n ta.i chu.a chǎć chúng thuô.c tâ.p con A.
` n ta.i, và nêú chúng tô
(b) Xét tâ.p con d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n có lu.o..c d̄ô
` Hasse trong Hı̀nh 5.6. Ta có
.
sup{d, f} = g và inf{b, d, e, f} = a. Nhu ng sup{b, c} và inf{d, e, f} không tô ` n ta.i.
g h
...
• .
..............................................................................................................................................................................................
.... ....... ...
•
.... .... ..
... .... .
.
......
.
. ..
....... .....
.....
..... .....
.
.... e c ...
...
...
d• • •
..
..... .................................................................................................................
.
. . .
....
... ....
.
.
.
..... .........
.
.... ..... ....
. ....
.... .
..... ... .... ....
..... ........ .........
.... ....... ......
...
..
.... ... .
...............................................................................................................................................................................................
• • .. •
b a f
Hı̀nh 5.6:
- i.nh nghı̃a 5.3.4. Tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n (S, ≤) d̄u.o..c go.i là lattice (dàn) nêú tô
D `n
.
ta.i sup{x, y} và inf{x, y} vó i mo.i x, y ∈ S. Khi d̄ó ta d̄i.nh nghı̃a hai phép toán
x ∨ y := sup{x, y}, x ∧ y := inf{x, y}.
Hiê˙’n nhiên ∨ và ∧ là các phép toán hai ngôi trên S. Ho.n nũ.a
x ∧ y = x ⇔ x ≤ y ⇔ x ∨ y = y.
Bǎ` ng quy na.p, chúng ta có thê˙’ chú.ng minh mo.i tâ.p con A hũ.u ha.n phâ
` n tu˙’. cu̇’a lattice L
` n ta.i sup A, inf A.
luôn tô
99
Vı́ du. 5.3.5. (a) Tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. trong Vı́ du. 5.3.2(b) là lattice.
(b) Tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. trong Vı́ du. 5.3.2(a) không là lattice do tâ.p {3, 4} không có câ.n
trên trong S.
Tù. d̄i.nh nghı̃a cu̇’a các phép toán ∧ và ∨ ta có các d̄ǎ˙’ng thú.c sau:
x∧x = x, x∨x = x,
x∧y = y ∧ x, x∨y = y ∨ x,
(x ∧ y) ∧ z = x ∧ (y ∧ z), (x ∨ y) ∨ z = x ∨ (y ∨ z).
Bài tâ.p
1. Vẽ lu.o..c d̄ô
` Hasse cu̇’a các tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n sau:
(a) ({1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24}, |), trong d̄ó m|n nghı̃a là n chia hê´t cho m.
(b) Tâ.p các tâ.p con cu̇’a {3, 7} vó.i quan hê. ⊆ .
2. Tı̀m các tâ.p con thu..c su.. cu..c d̄a.i cu̇’a tâ.p {a, b, c}. Tú.c là tı̀m các phâ ` n tu˙’. cu..c d̄a.i
cu̇’a tâ.p con d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n cu̇’a P({a, b, c}) là nhũ.ng tâ.p con thu..c su.. cu̇’a
{a, b, c}.
3. Trên R × R xét các quan hê. <, ≺, ≼ xác d̄i.nh bo˙’.i
(x, y) < (z, w) nêú x2 + y 2 < z 2 + w2 ,

(x, y) ≺ (z, w) nêú (x, y) < (z, w) hoǎ.c (x, y) = (z, w),
(x, y) ≼ (z, w) nêú x2 + y 2 ≤ z 2 + w2 .
(a) Quan hê. nào là quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n?
` n cu̇’a {(x, y) | (x, y) ≺ (3, 4)} trong R2 .
(b) Vẽ mô.t phâ
` n cu̇’a {(x, y) | (x, y) ≼ (3, 4)} trong R2 .
(c) Vẽ mô.t phâ
4. Giȧ’ su˙’. E(N) là tâ.p tâ´t cȧ’ các tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a N mà có mô.t sô´ chǎñ phâ
` n tu˙’., vó.i
quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n ⊆ .
- ǎ.t A := {1, 2} và B := {1, 3}. Tı̀m bôń câ.n trên cu̇’a {A, B}.
(a) D
(b) {A, B} có câ.n trên nhȯ’ nhâ´t trong E(N)? Giȧ’i thı́ch.
(c) E(N) là lattice?
5. Mo.i tâ.p con d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n cu̇’a mô.t lattice là mô.t lattice? Giȧ’i thı́ch.
100
6. Bȧ’ng trong hı̀nh sau cho quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n. Nó cho giá tri. x ∨ y d̄ôí vó.i lattice
(L, ≤). Chǎ˙’ng ha.n b ∨ c = d.
∨ a b c d e f
a e a e e a
b d d e b
c d e c
d e d
e e
f
(a) Viê´t các chô˜ trôńg còn la.i cu̇’a bȧ’ng.

(b) Tı̀m các phâ` n tu˙’. ló.n nhâ´t và nhȯ’ nhâ´t cu̇’a L.
(c) Chú.ng minh rǎ` ng f ≤ c ≤ d ≤ e.
(d) Vẽ lu.o..c d̄ô
` Hasse cu̇’a L.
7. Xét R vó.i thú. tu.. ≤ thông thu.ò.ng.
(a) R là lattice? Nêú d̄úng thı̀ ý nghı̃a cu̇’a a ∨ b, a ∧ b trong R.

(b) Tı̀m vı́ du. cu̇’a tâ.p con khác trôńg cu̇’a R mà không có câ.n trên nhȯ’ nhâ´t.
(c) Tı̀m sup{x ∈ R | x < 73}, sup{x ∈ R | x ≤ 73}, sup{x ∈ R | x2 ≤ 73},
inf{x ∈ R | x2 < 73}.
8. (a) Dùng quy na.p, chú.ng minh rǎ` ng mo.i tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n hũ.u ha.n có
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t.
phâ
(b) Cho vı́ du. tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n có phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t nhu.ng không có
phâ
9. Khȧ’o sát tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n C có lu.o..c d̄ô
` Hasse sau:
z
...
....... .....
..... ... ........
•
..... ... .....
.
........ ... .....
..... .....
..... ... .....
.....
.... .
.
.. ....
. .
.
.
.....
.....
...
....... . .
. ..........
........ ........ .....
..... .
. .....
.
. . .....
.
...... .
.
. .....
....... .
.
.
.....
.....
...... .
.
. .....
...... .
. .....
w• .
.......
.
.....
.....
.
.
.
.
.
.
.
•x .....
•y
.....
.....
..
..... ..
. ....
..... .
.
. .......
..... .
..... .... ......
..... ... .....
.....
.... .....
.....
......... ... .....
. ..
........
. .....
..... ........ ..... .
..... .... ......
..... ....
..... ..
.
. .........
....
..... ... .........
..... ... .....
...........
•v ...
..
....
..
...
....
..
.
..
.......
...
....
..
...
...
• ..
101
Chú.ng minh các bâ´t d̄ǎ˙’ng thú.c:
w ∨ (x ∧ y) ̸= (w ∨ x) ∧ (w ∨ y),
w ∧ (x ∨ y) ̸= (w ∧ x) ∨ (w ∧ y).
Tù. d̄ó suy ra lattice C không thoȧ’ mãn luâ.t phân phôí.
10. (a) Chú.ng minh rǎ` ng nêú ≼ là mô.t thú. tu.. bô. phâ.n trên S thı̀ quan hê. ngu.o..c ≽ cũng
là thú. tu.. bô. phâ.n trên S.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú ≺ là quan hê. trên S thoȧ’ tı́nh châ´t (T) và s ≺ s sai vó.i
mo.i s ∈ S thı̀ quan hê. ≼ xác d̄i.nh bo˙’.i
x ≼ y nêú và chı̇’ nêú x ≺ y hoǎ.c x = y,
là quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n.
11. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. phȧ’n d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u trên tâ.p S.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng R ∪ E là thú. tu.. bô. phâ.n trên S.
(b) R \ E là thú. tu.. bô. phâ.n trên S?
12. Giȧ’ su˙’. Σ là mô.t bȧ’ng các ký tu.. và Σ∗ là tâ.p các chuô˜i ký tu... Xét quan hê. ≼ trên Σ∗
nhu. sau. Vó.i mô˜i x, y ∈ Σ∗ ký hiê.u x ≼ y nêú x là mô.t d̄oa.n kho˙’.i d̄â ` u cu̇’a y, tú.c là
∗ ∗
` n ta.i z ∈ Σ sao cho xz = y. Ký hiê.u length(w), w ∈ Σ , là d̄ô. dài cu̇’a chuô˜i w.
tô
(a) Chú.ng minh rǎ` ng ≼ có tı́nh phȧ’n xa., phȧ’n d̄ôí xú.ng và bǎć câ ` u.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú x phu̇’ y thı̀ length(x) = 1 + length(y).
13. Giȧ’ su˙’. Σ là mô.t bȧ’ng các ký tu... Ký hiê.u w1 ≼ w2, w1 , w2 ∈ Σ∗ , nghı̃a là length(w1) ≤
length(w2). Quan hê. ≼ là quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n trên Σ∗ ? Ta.i sao?
14. Giȧ’ su˙’. Σ là mô.t bȧ’ng các ký tu...
(a) Vó.i mô˜i x, y ∈ Σ∗ , d̄i.nh nghı̃a x ≼ y nêú tô ` n ta.i v, v ′ ∈ Σ∗ sao cho y = vxv ′.
. . ∗
Quan hê. ≼ là thú tu. bô. phâ.n trên Σ ? Giȧ’i thı́ch.
(b) Trȧ’ lò.i câu hȯ’i trên nêú ha.n chê´ x, y ∈ Σ.
15. Ký hiê.u Σ∗ là tâ.p tâ´t cȧ’ các chuô˜i ký tu.. trên bȧ’ng chũ. cái Σ := {a, b}. Xét quan hê.
hai ngôi ≼ trên P(Σ∗) bo˙’.i A ≼ B nêú và chı̇’ nêú A∗ ⊆ B ∗. Ký hiê.u (R), (S), (AS) và
(T) là các tı́nh châ´t phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng, phȧ’n d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u.
(a) Các tı́nh châ´t nào trong sô´ (R), (S), (AS), (T) mà quan hê. ≼ thoȧ’?
(b) ≼ là thú. tu.. bô. phâ.n?
16. Giȧ’ su˙’. x, y, z là các chuô˜i trên bȧ’ng ký tu.. khác trôńg Σ nào d̄ó. Quan hê. hai ngôi
P (x, y) sau có tı́nh châ´t gı̀:
P (x, y) ⇔ (∃z)(concat(x, z) = y),
trong d̄ó concat(x, z) là chuô˜i nhâ.n d̄u.o..c bǎ` ng cách nôí chuô˜i z sau chuô˜i x. Chǎ˙’ng
ha.n, nêú x = “ANH”, z = “ EM.”, thı̀ concat(x, z) = “ANH EM.”.
102
17. Ký hiê.u J (N) là ho. tâ´t cȧ’ các tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a N. Khi d̄ó (J (N), ⊆) là mô.t tâ.p
d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n.
(a) J (N) có phâ ` n tu˙’. ló.n nhâ´t? Nêú có, hãy tı̀m. Nêú không, giȧ’i thı́ch.
(b) J (N) có phâ ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t? Nêú có, hãy tı̀m. Nêú không, giȧ’i thı́ch.
(c) Giȧ’ su˙’. A, B ∈ J (N), {A, B} có câ.n trên nhȯ’ nhâ´t trong J (N)? Nêú có, hãy tı̀m.
Nêú không, cho vı́ du..
(d) Giȧ’ su˙’. A, B ∈ J (N), {A, B} có câ.n du.ó.i ló.n nhâ´t trong J (N)? Nêú có, hãy tı̀m.
Nêú không, cho vı́ du..
(e) J (N) là lattice? Giȧ’i thı́ch.
18. Lǎ.p la.i bài tâ.p trên, nêú thay J (N) là ho. các tâ.p con vô ha.n cu̇’a N.
19. Giȧ’ su˙’. x, y, z là các chuô˜i. Ý nghı̃a cu̇’a biê˙’u thú.c sau
Q(x, y) ⇔ (∃z)(concat(z, x) = y)?
20. Giȧ’ su˙’. (A, ≤) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n. Xét quan hê. ≥ trên A : a ≥ b nêú và
chı̇’ nêú b ≤ a. Chú.ng minh rǎ` ng (A, ≥) cũng là mô.t tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu...
21. Giȧ’ su˙’. Σ∗ là tâ.p các dãy hũ.u ha.n phâ ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p Σ bao gô
` m cȧ’ tâ.p trôńg. Chı̇’ ra
∗ . . . .
(Σ , ≤) có phȧ’i là tâ.p d̄u o. c sǎ´p thú tu. bô. phâ.n nêú
(a) w ≤ w′ nêú và chı̇’ nêú l(w) ≤ l(w′), trong d̄ó l(w) là d̄ô. dài cu̇’a chuô˜i w.
(b) w ≤ w′ nêú và chı̇’ nêú tô
` n ta.i các chuô˜i w1 , w2 ∈ Σ∗ sao cho w1 w′ w2 = w.
` n tu˙’. x, y, z trong mô.t tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n. Chú.ng
22. (a) Khȧ’o sát các phâ
minh rǎ` ng nêú sup{x, y} = a và inf{a, z} = b, thı̀ sup{x, y, z} = b.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng mo.i tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a mô.t lattice có câ.n trên nhȯ’ nhâ´t.
(c) Chú.ng minh rǎ` ng nêú x, y, z là các phâ` n tu˙’. cu̇’a mô.t lattice, thı̀ (x ∨ y) ∨ z =
x ∨ (y ∨ z).
23. Giȧ’ su˙’. Left là quan hê. hai ngôi trên tâ.p các node cu̇’a cây nhi. phân T xác d̄i.nh nhu.
sau: Left(x,y) nêú và chı̇’ nêú x và y có chung mô.t tô˙’ tiên z sao cho x là node trên cây
con bên trái tù. z; và y là node trên cây con bên phȧ’i tù. z.
z
•
....
.....
... .......
....
.... ....
....
. ....
.
.... ....
....
. ....
....
.
.... ....
....
. ....
....
....
. ....
. .
.... ......
.......
. .......
... ....
.. ....
.
.... ....
....
. ....
..
... ....
... ....
...
. ....
..
. ....
.
.... ....
....
. ....
....
....
. ....
..
... ....
•
... • ..
x y
Chú.ng minh rǎ` ng Left(x, y) và Left(y, w) suy ra Left(x, w).
103
24. Giȧ’ su˙’. (a1 , . . . , an ) là dãy gô ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p hũ.u ha.n A; R là mô.t thú. tu.. bô.
` m n phâ
phâ.n trên A. Ta nói rǎ` ng (a1, . . . , an ) là sǎ´p xê´p tô pô cu̇’a A d̄ôí vó.i R nêú vó.i mo.i
ai , aj ∈ A, (ai, aj ) ∈ R suy ra i < j.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng nêú R là thú. tu.. bô. phâ.n trên A, thı̀ tô ` n tu˙’. x, y ∈ A
` n ta.i các phâ
sao cho không có z ∈ A thoȧ’ (z, x) ∈ R và (y, z) ∈ R. (x, y go.i là các phâ ` n tu˙’.
nhȯ’ nhâ´t và ló.n nhâ´t tu.o.ng ú.ng).
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú R là thú. tu.. bô. phâ.n trên A, thı̀ A có thê˙’ sǎ´p xê´p tô pô
d̄ôí vó.i R.
25. Giȧ’ su˙’. (A, ≥) nhâ.n d̄u.o..c tù. (A, ≤) nhu. trong Bài tâ.p 19. Chú.ng minh rǎ` ng b là
câ.n du.ó.i ló.n nhâ´t d̄ôí vó.i (ai |i ∈ I) trong (A, ≤) nêú b là câ.n trên nhȯ’ nhâ´t d̄ôí vó.i
(ai |i ∈ I) trong (A, ≥).
5.4 Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng
Trong mu.c này chúng ta sẽ nghiên cú.u các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng: là quan hê. mà nhóm các
` n tu˙’. có cùng mô.t d̄ǎ.c tru.ng hay tı́nh châ´t.
phâ
- i.nh nghı̃a 5.4.1. Quan hê. R trên S d̄u.o..c go.i là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nêú nó có các tı́nh
D
châ´t: phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u. Khi d̄ó thay cho cách viê´t aRb, ta thu.ò.ng viê´t a ∼ b
hoǎ.c a ≡ b.
Vı́ du. 5.4.1. (a) Giȧ’ su˙’. p là sô´ tu.. nhiên ló.n ho.n 2. Trên tâ.p các sô´ tu.. nhiên N, quan hê.
sau là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng:
.
mRn ⇔ m − n .. p ⇔ m = n (mod p), ∀ m, n ∈ N.
(b) Giȧ’ su˙’. S là tâ.p các tam giác trong mǎ.t phǎ˙’ng. Xét quan hê. R trên S: T1 RT2 nêú và
` n ta.i ánh xa. mô.t-mô.t tù. tam giác T1 lên tam giác T2 sao cho các góc tu.o.ng
chı̇’ nêú tô
ú.ng bǎ` ng nhau. Thı̀ R là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(c) Hai ma trâ.n vuông câ´p n : A và B d̄u.o..c go.i là tu.o.ng d̄u.o.ng, kı́ hiê.u A ∼ B, nêú tô
`n
ta.i các ma trâ.n vuông câ´p n khȧ’ nghi.ch P, Q sao cho B = P AQ. Khi d̄ó “∼” là quan
hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(d) Xét P(S) các tâ.p con cu̇’a tâ.p S. Vó.i A, B ∈ P(S), ta d̄i.nh nghı̃a A ∼ B nêú hiê.u d̄ôí
xú.ng cu̇’a chúng A ⊕ B := (A \ B) ∪ (B \ A) là mô.t tâ.p hũ.u ha.n. Thı̀ “∼” là quan hê.
tu.o.ng d̄u.o.ng.
Giȧ’ su˙’. ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p S. Tâ.p ho..p
[s] := {t ∈ S | s ∼ t}
104
d̄u.o..c go.i là ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a s, và
[S] := {[s] | s ∈ S}
là tâ.p các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng.
Vı́ du. 5.4.2. Giȧ’ su˙’. ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trong Vı́ du. 5.4.1(a) thı̀
[m] = {n ∈ Z | m = n (mod p)}.
Do d̄ó vó.i p = 3 ta có ba ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng: [0], [1] và [2].
` 5.4.2. Giȧ’ su˙’. ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S; và s, t ∈ S. Các khǎ˙’ ng d̄i.nh sau
Bô˙’ d̄ê
là tu.o.ng d̄u.o.ng
(a) s ∼ t;
(b) [s] = [t];
(c) [s] ∩ [t] ̸= ∅.
Chú.ng minh. (a) ⇒ (b) Giȧ’ su˙’. s ∼ t và xét s′ ∈ [s]. Thı̀ s ∼ s′. Ta có t ∼ s (d̄ôí xú.ng).
` u). Do d̄ó s′ ∈ [t]. Vâ.y [s] ⊆ [t]. Tu.o.ng tu.. cũng có [t] ⊆ [s].
Suy ra t ∼ s′ (bǎć câ
(b) ⇒ (c) Hiê˙’n nhiên.
(c) ⇒ (a) Lâý u ∈ [s] ∩ [t]. Thı̀ s ∼ u và u ∼ t. Vâ.y s ∼ t. ✷
Nhǎć la.i rǎ` ng phân hoa.ch cu̇’a tâ.p A là mô.t ho. các tâ.p con A1, A2, . . . , Ak cu̇’a A sao cho
'k
(a) i=1 Ai = A; và
(b) Ai ∩ Aj = ∅ vó.i mo.i i, j = 1, 2, . . . , k, i ̸= j.
Vı́ du. 5.4.3. Ho.

Σ := {{1, 2, 4}, {3, 5, 7}, {6, 8}}
là mô.t phân hoa.ch cu̇’a tâ.p A := {1, 2, . . . , 8}.
- .inh lý sau cho chúng ta môí quan hê. giũ.a phân hoa.ch và quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
D
- i.nh lý 5.4.3. (a) Nêú ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p khác trôńg S thı̀ [S] là mô.t
D
phân hoa.ch cu̇’ a tâ.p S.
(b) Ngu.o..c la.i, nêú {Ai | i ∈ I} là mô.t phân hoa.ch cu̇’ a tâ.p S thı̀ các tâ.p Ai là các ló.p
tu.o.ng d̄u.o.ng ú.ng vó.i quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nào d̄ó trên S.
105
Chú.ng minh. (a) Ta câ
` n chú.ng tȯ’
'
(i) s∈S [s] = S.
(ii) Vó.i mo.i s, t ∈ S ta có hoǎ.c [s] = [t] hoǎ.c [s] ∩ [t] = ∅.
' '
Thâ.t vâ.y, hiê˙’n nhiên rǎ` ng s∈S [s] ⊂ S. Lâý s0 ∈ S ta có s0 ∈ [s0]. Do d̄ó S ⊂ s∈S [s].
Vâ.y (i) d̄úng.
Khǎ˙’ng d̄i.nh (ii) suy tù. Bô˙’ d̄ê

` 5.4.2.
(b) Giȧ’ su˙’. {Ai | i ∈ I} là mô.t phân hoa.ch cu̇’a S. Trên S xét quan hê. ∼:
s ∼ t ⇔ tô ` n ta.i i ∈ I sao cho s, t ∈ Ai .
Dê˜ dàng kiê˙’m tra “ ∼′′ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. ✷
Vı́ du. 5.4.4. (a) Giȧ’ su˙’. J là ho. các tâ.p nào d̄ó và vó.i mô˜i S, T ∈ J ta d̄i.nh nghı̃a S ∼ T
` n ta.i ánh xa. mô.t-mô.t tù. S lên T. Thı̀ ‘ ∼′ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên J . Hiê˙’n
nêú tô
nhiên rǎ` ng nêú S là tâ.p hũ.u ha.n, thı̀ [S] gô ` m tâ´t cȧ’ các tâ.p con cu̇’a J có cùng sô´
phâ . . . . ` m tâ´t cȧ’ các tâ.p con d̄ê´m d̄u.o..c
` n tu˙’ vó i tâ.p S. Nêú S là tâ.p d̄ê´m d̄u o. c thı̀ [S] gô
(cu̇’a J ).
(b) Trên N × N ta d̄i.nh nghı̃a
(m, n) ∼ (j, k) nêú m2 + n2 = j 2 + k 2 .
Hiê˙’n nhiên ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Bǎ` ng cách xét ánh xa.
f : N × N −→ N, (m, n) ;→ m2 + n2 ,
thı̀ các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng chı́nh là các tâ.p con khác trôńg f −1 (u), u ∈ N.
- i.nh lý 5.4.4. (a) Giȧ’ su˙’. S ̸= ∅ và ánh xa. f : S −→ T. Ta d̄i.nh nghı̃a s ∼ t (s, t ∈ S)
D
nêú f(s) = f(t). Thı̀ ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S và các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng là
các tâ.p khác trôńg f −1 (u), trong d̄ó u ∈ T.
(b) Mô˜i quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i mô.t ánh xa. f thı́ch ho..p nhu. trong
phâ` n (a).
Chú.ng minh. (a) Chúng ta kiê˙’m tra ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng:
[Phȧ’n xa.]. Ta có f(s) = f(s). Vâ.y s ∼ s vó.i mo.i s ∈ S.
- ôí xú.ng]. f(s1 ) = f(s2 ) ⇔ f(s2 ) = f(s1 ). Vâ.y quan hê. s1 ∼ s2 suy ra s2 ∼ s1 .
[D
[Bǎć câ
` u]. Nêú f(s1 ) = f(s2 ) và f(s2 ) = f(s3 ) thı̀ f(s1 ) = f(s3 ).
(b) Xét ánh xa. tu.. nhiên

f : S −→ [S], s ;→ [s].
Dê˜ dàng kiê˙’m tra f thȯ’a các d̄iê
` u kiê.n d̄òi hȯ’i. ✷
106
Bài tâ.p
1. Ký hiê.u (R), (S), (AS) và (T) là các tı́nh châ´t phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng, phȧ’n d̄ôí xú.ng và
` u. Tı̀m các ma trâ.n cu̇’a các quan hê. trên S := {0, 1, 2, 3} và kiê˙’m tra các tı́nh
bǎć câ
châ´t (R), (S), (AS) và (T), nêú
(a) mR1n nêú m + n = 3.
(b) mR2 n nêú m = n (mod 2).
(c) mR3n nêú m ≤ n.
(d) mR4 n nêú m + n ≤ 4.
(e) mR5n nêú max{m, n} = 3.
Các quan hê. nào là thú. tu.. bô. phâ.n, quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
2. Các quan hê. sau trên Z, quan hê. nào là tu.o.ng d̄u.o.ng, khi d̄ó liê.t kê các ló.p tu.o.ng
d̄u.o.ng.
(a) n ≡ m (mod 4). (c) mn > 0.
(b) mn = 0. (d) n ≤ m.
3. Xét quan hê. R trên Z xác d̄i.nh bo˙’.i mRn nêú và chı̇’ nêú m3 − n3 ≡ 0 (mod 5).
(a) R thoȧ’ các tı́nh châ´t nào trong sô´ (R), (S), (AS), (T).
(b) R là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng? thú. tu.. bô. phâ.n?
- ǎ.t Σ := {a, b, c, d, e, f, g}. Viê´t ma trâ.n tu.o.ng ú.ng quan hê. trên Σ xác d̄i.nh bo˙’.i phân
4. D
hoa.ch {{a, d}, {c, e, f}, {b, g}}.
5. (a) Cho tâ.p khác trôńg S. Khȧ’o sát quan hê. trôńg ∅ ⊂ S × S trên S. Các tı́nh châ´t
nào trong sô´ (R), (S), (AS), (T) mà quan hê. ∅ thoȧ’?
(b) Nhu. trên d̄ôí vó.i quan hê. U := S × S trên S.
6. (a) Chú.ng minh rǎ` ng giao cu̇’a hai quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(b) Ho..p hai quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
7. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p các tâ.p con vô ha.n cu̇’a N. Vó.i A, B trong S, xét quan hê.
A ∼ B ⇔ A ∩ B là tâ.p hũ.u ha.n.
- ây là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?

D
8. Chú.ng minh rǎ` ng quan hê. R trên tâ.p S là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng, nêú và chı̇’ nêú thoȧ’
` u kiê.n
mãn ba d̄iê
(a) E := {(x, x) ∈ S × S} ⊂ R,
(b) R = R−1 ,
(c) R ◦ R ⊂ R.
107
9. Ta nói mô.t ho. các tâ.p con khác trôńg rò.i nhau cu̇’a tâ.p S là mô.t phân hoa.ch cu̇’a tâ.p
S nêú ho..p cu̇’a các tâ.p này bǎ` ng S. Chú.ng minh rǎ` ng các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a mô.t
quan hê. trên S lâ.p thành phân hoa.ch cu̇’a tâ.p S. Ngu.o..c la.i, giȧ’ su˙’. (Ai |i ∈ I) các tâ.p
con cu̇’a S sao cho Ai ∩ Aj = ∅, i ̸= j, và ∪(Ai |i ∈ I) = S. Xét quan hê. ∼S trên S :
a ∼S b nêú và chı̇’ nêú tô
` n ta.i chı̇’ sô´ i ∈ I sao cho a, b ∈ Ai .
(a) Chú.ng minh rǎ` ng ∼S là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a ∼S là các khôí Ai cu̇’a phân hoa.ch
(Ai |i ∈ I).
10. Giȧ’ su˙’. F là tâ.p tâ´t cȧ’ các hàm tù. N lên N. Vó.i f, g ∈ F, xét quan hê. f ∼ g nêú
f(n) = g(n) ngoài mô.t tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a tâ.p các sô´ tu.. nhiên N.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(b) Ký hiê.u ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a f bo˙’.i [f]. Ta nói, [f] ≤ [g] nêú f(n) ≤ g(n) ngoài
mô.t tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a tâ.p các sô´ tu.. nhiên N.
(c) Ký hiê.u [k] là ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a f(n) = k vó.i mo.i n ∈ N. Chú.ng minh rǎ` ng
` n ta.i vô ha.n các phâ
tô ` n tu˙’. [f1], [f2], . . . , [fm ], . . . , sao cho
[k] ≤ [f1] ≤ [f2 ] ≤ · · · ≤ [fm ] ≤ · · · ≤ [k + 1].
11. Các quan hê. sau, quan hê. nào là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
(a) L1 ||L2 , d̄ôí vó.i các d̄u.ò.ng thǎ˙’ng trong mǎ.t phǎ˙’ng, nêú L1 và L2 là trùng nhau
hoǎ.c song song.
(b) L1 ⊥ L2, d̄ôí vó.i các d̄u.ò.ng thǎ˙’ng trong mǎ.t phǎ˙’ng, nêú L1 và L2 vuông góc.
(c) p1 ∼ p2 , d̄ôí vó.i ngu.ò.i Viê.t Nam, nêú p1 và p2 sôńg trong cùng mô.t thành phô´.
(d) p1 ∼ p2 , d̄ôí vó.i ngu.ò.i, nêú p1 và p2 có chung cha me..
(e) p1 ∼ p2 , d̄ôí vó.i ngu.ò.i, nêú p1 và p2 có chung me..
12. (a) Liê.t kê tâ´t cȧ’ các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a Z d̄ôí vó.i quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng d̄ô
` ng du.
modulo cho 4.
(b) Có bao nhiêu ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng khác nhau cu̇’a Z tu.o.ng ú.ng vó.i quan hê. tu.o.ng
d̄u.o.ng d̄ô
` ng du. modulo cho 73.
13. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p ho..p. Quan hê. = là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
` ng da.ng (similar) nêú tô

14. Các ma trâ.n A và B trong Mat(n, n) là d̄ô ` n ta.i ma trâ.n khȧ’
−1 .
nghi.ch P sao cho B = P AP ; khi d̄ó ta ký hiê.u A ≈ B. Chú ng minh rǎ` ng ≈ là quan
hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên Mat(n, n).
15. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p tâ´t cȧ’ các dãy (sn ) ⊂ R, và d̄i.nh nghı̃a (sn ) ≈ (tn ) nêú {n ∈ N | sn ̸= tn }
là tâ.p hũ.u ha.n. Chú.ng minh rǎ` ng ≈ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S.
16. Quan hê. “quen biê´t” là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
108
17. Giȧ’ su˙’. S là tâ.p ho..p và G là nhóm các hàm mô.t-mô.t lên f : S → S, tú.c là,
(a) hàm d̄ô ` ng nhâ´t 1S thuô.c G;
(b) nêú f, g ∈ G thı̀ f ◦ g ∈ G;
(c) nêú f ∈ G thı̀ f −1 ∈ G.
Vó.i x, y ∈ S, d̄i.nh nghı̃a x ∼ y nêú tô
` n ta.i f ∈ G sao cho f(x) = y. Chú.ng minh rǎ` ng
∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S.
18. Trên Z xét quan hê. ≈ d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i m ≈ n nêú m2 = n2 .

(a) Chú.ng minh rǎ` ng ≈ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên Z.
(b) Mô tȧ’ các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng d̄ôí vó.i ≈ . Có bao nhiêu ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng?
19. Trên N xét quan hê. ∼ d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i m ∼ n nêú m2 − n2 là bô.i cu̇’a 3.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên N.
` n tu˙’. trong ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng [0].
(b) Liê.t kê bôń phâ
` n tu˙’. trong ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng [1].
(c) Liê.t kê bôń phâ
(d) Có ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng nào khác?
20. Khȧ’o sát tâ.p P(S) các tâ.p con cu̇’a tâ.p S. Vó.i A, B ∈ P(S), ký hiê.u A ∼ B nêú hiê.u
d̄ôí xú.ng A ⊕ B := (A \ B) ∪ (B \ A) là tâ.p hũ.u ha.n. Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê.
tu.o.ng d̄u.o.ng trên P(S).
(a) Mô tȧ’ các tâ.p trong ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng chú.a tâ.p trôńg ∅.
(b) Mô tȧ’ các tâ.p trong ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng chú.a S.
21. Trên N × N d̄i.nh nghı̃a (m, n) ∼ (k, l) nêú m + l = n + k.

(a) Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên N × N.
` n cu̇’a N × N d̄ê˙’ chı̇’ ra các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng.
(b) Vẽ mô.t phâ
- i.nh nghı̃a m ≡ n (mod p) vâñ có nghı̃a khi p = 1 hoǎ.c p = 0.

22. D
(a) Mô tȧ’ quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng này d̄ôí vó.i p = 1 và các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng tu.o.ng ú.ng
trong Z.
(b) Nhu. trên vó.i p = 0.
23. Giȧ’ su˙’. P là tâ.p tâ´t cȧ’ các chu.o.ng trı̀nh máy tı́nh và hai chu.o.ng trı̀nh p1 và p2 là
tu.o.ng d̄u.o.ng nêú chúng cho cùng mô.t kê´t quȧ’ vó.i cùng dũ. liê.u ban d̄â - ây là quan
` u. D
. . . .
hê. tu o ng d̄u o ng? Ta.i sao?
24. Giȧ’ su˙’. Σ là bȧ’ng chũ. cái, và vó.i x, y ∈ Σ∗ , ký hiê.u x ∼ y nêú length(x) = length(y).
Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng và mô tȧ’ các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng.
109
25. Khȧ’o sát P × P và d̄i.nh nghı̃a (m, n) ∼ (p, q) nêú mq = np.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên P × P.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng ∼ là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng tu.o.ng ú.ng vó.i hàm P × P → Q cho
bo˙’.i f((m, n)) = m/n.
26. Có bao nhiêu quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p {0, 1, 2, 3}?
27. Trên Z xét quan hê. ≈ d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i m ≈ n nêú m2 = n2 .

(a) Sai (vı̀ sao) nêú d̄i.nh nghı̃a ≤ trên [Z] bo˙’.i [m] ≤ [n] nêú và chı̇’ nêú m ≤ n?
(b) Sai (vı̀ sao) nêú d̄i.nh nghı̃a hàm f : [Z] → Z, f([m]) = m2 + m + 1?
(c) Nhu. trên, vó.i g([m]) = m4 + m2 + 1.
(d) Sai (vı̀ sao) nêú d̄i.nh nghı̃a trên Z, [m] ⊕ [n] = [m + n]?
5.5 Bao d̄óng cu̇’ a quan hê.
- ôi khi chúng ta muôń xây du..ng mô.t quan hê. mó.i tù. mô.t quan hê. d̄ã có. Chǎ˙’ng ha.n, ta có
D
hai quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R1 và R2 trên S và chúng ta muôń tı̀m quan hê. nhȯ’ nhâ´t chú.a
cȧ’ R1 và R2. Quan hê. này có thê˙’ không phȧ’i là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. D - iê
` u này xȧ’y ra do
R1 ∪ R2 có thê˙’ không phȧ’i là bǎć câ ` u nhȯ’ nhâ´t chú.a R1 ∪ R2 là gı̀?
` u. Vâ.y quan hê. bǎć câ
Trong phâ .
` n này chúng ta sẽ trȧ’ lò i câu hȯ’i này.
Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên S. Kı́ hiê.u r(R), s(R) và t(R) là các quan hê. phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng
và bǎć câ` u nhȯ’ nhâ´t chú.a R. Các quan hê. này d̄u.o..c go.i tu.o.ng ú.ng là các bao d̄óng phȧ’n
xa., d̄ôí xú.ng và bǎć câ
` u cu̇’a quan hê. R.
` 5.5.1. (a) R = r(R) nêú và chı̇’ nêú R phȧ’ n xa..

Mê.nh d̄ê
(b) R = s(R) nêú và chı̇’ nêú R d̄ôí xú.ng.
(c) R = t(R) nêú và chı̇’ nêú R bǎć câ

` u.
Ho.n nũ.a
r(r(R)) = r(R), s(s(R)) = s(R), t(t(R)) = t(R).
Chú.ng minh. Suy tù. d̄i.nh nghı̃a. ✷
Vı́ du. 5.5.1. Xét quan hê. R trên {1, 2, 3, 4} tu.o.ng ú.ng ma trâ.n Boole:
⎛ ⎞
0 0 1 1
⎜0 1 0 0⎟
A=⎜ ⎝0 0 1 0⎠ .
⎟
1 0 0 0
110
(a) Quan hê. R không phȧ’n xa.. Ma trâ.n Boole r(A) cu̇’a quan hê. r(R) nhâ.n d̄u.o..c tù. ma
trâ.n A vó.i tâ´t cȧ’ các phâ
` n tu˙’. trên d̄u.ò.ng chéo bǎ` ng mô.t và d̄ô
` thi. cu̇’a r(R) suy tù.
` thi. cu̇’a R bǎ` ng cách thêm các khuyên ta.i các d̄ı̇’nh:
d̄ô
⎛ ⎞
1 0 1 1
⎜0 1 0 0 ⎟
r(A) = ⎜ ⎝0 0 1 0 ⎠ .
⎟
1 0 0 1
(b) Quan hê. R không d̄ôí xú.ng. D- ò̂ thi. cu̇’a quan hê. s(R) suy tù. d̄ô
` thi. cu̇’a quan hê. R
` ´ . ´ `
bǎ ng cách thêm (nê u chu a có) các cung (j, i) nê u tôn ta.i cung (i, j). Ma trâ.n Boole
s(A) có da.ng ⎛ ⎞
0 0 1 1
⎜0 1 0 0 ⎟
s(A) = ⎜ ⎝1 0 1 0 ⎠ .
⎟
1 0 0 0
(c) Quan hê. R không bǎ´t câ

` u. Ma trâ.n Boole t(A) có da.ng
⎛ ⎞
1 0 1 1
⎜0 1 0 0⎟
t(A) = ⎜⎝0 0 1
⎟.
0⎠
1 0 1 1
- i.nh lý 5.5.2. Nêú R và E := {(x, x) | x ∈ S} là các quan hê. trên S thı̀
D
(a) r(R) = R ∪ E.
(b) s(R) = R ∪ R−1 .

'
(c) t(R) = ∞ i
i=1 R .
Chú.ng minh. (a) Ta biê´t rǎ` ng quan hê. là phȧ’n xa. nêú và chı̇’ nêú nó chú.a E. Do d̄ó R ∪ E
là phȧ’n xa. và do mo.i quan hê. phȧ’n xa. chú.a R phȧ’i chú.a R ∪ E nên r(R) = R ∪ E.
(b) Nhǎć la.i rǎ` ng R1 là d̄ôí xú.ng nêú và chı̇’ nêú R−1
1 = R1 . Nêú (x, y) ∈ R ∪ R−1 thı̀
(y, x) ∈ R−1 ∪ R = R ∪ R−1 . Do d̄ó R ∪ R−1 là quan hê. d̄ôí xú.ng.
Xét R1 là quan hê. d̄ôí xú.ng chú.a R. Nêú (x, y) ∈ R−1 thı̀ (y, x) ∈ R ⊂ R1 , và do R1 d̄ôí
xú.ng nên (x, y) ∈ R1. Suy ra R−1 ⊂ R1 . Vâ.y R ∪ R−1 ⊂ R1 .
'
- à̂u tiên ta chú.ng minh ho..p U := ∞
(c) D i ´ ` . t vâ.y lâý x, y, z ∈ S sao
i=1 R là bǎ c câu. Thâ
cho (x, y) ∈ U, (y, z) ∈ U. Khi d̄ó tô ` n ta.i i, j ∈ N sao cho (x, y) ∈ Ri và (y, z) ∈ Rj . Do d̄ó
(x, z) ∈ Ri+j ⊂ U.
111
` u. Bây giò. lâý R1 là quan hê. bǎć câ
Vâ.y U là quan hê. bǎć câ ` u chú.a R. Ta chú.ng minh
quy na.p theo k : Rk ⊂ R1.
Vó.i k = 1 là hiê˙’n nhiên. Giȧ’ su˙’. d̄úng d̄êń k. Ta có
Rk+1 = Rk ◦ R ⊂ R1 ◦ R1 ⊂ R1
(bao hàm thú.c cuôí có d̄u.o..c do R1 bǎć câ

` u).
Vâ.y vó.i mo.i k > 1 ta có

Rk ⊂ R1 .
Hay U ⊂ R1 . ✷
Vı́ du. 5.5.2. (a) Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên tâ.p S có n phâ
` n tu˙’. và A là ma trâ.n Boole cu̇’a
R. Nhu. trong D
- i.nh lý 5.5.3 du.ó.i d̄ây chı̇’ ra:
n
(
t(R) = Ri .
i=1
Du..a vào các kê´t quȧ’ tru.ó.c ta có
t(A) = A ∨ A2 ∨ . . . ∨ An , s(A) = A ∨ At, r(A) = A ∨ In .
Trong d̄ó In là ma trâ.n d̄o.n vi. câ´p n. Tù. các ma trâ.n này chúng ta dê˜ dàng xác d̄i.nh
các quan hê. t(R), s(R) và r(R).
(b)Xét quan hê. R trong Vı́ du. 5.5.1, dê˜ dàng kiê˙’m tra la.i các d̄ǎ˙’ng thú.c trên.
- i.nh lý 5.5.3. Nêú R là quan hê. trên S có n phâ
D ` n tu˙’., thı̀
n
(
t(R) = Ri .
i=1
'
Chú.ng minh. Chı̇’ câ` n chú.ng minh t(R) ⊂ ni=1 Ri . Lâý (x, y) ∈ t(R). Go.i m là sô´ nguyên
du.o.ng nhȯ’ nhâ´t sao cho (x, y) ∈ Rm . Chı̇’ câ ` n xét tru.ò.ng ho..p m > 2. Khi d̄ó tô
` n ta.i dãy
.
` n tu˙’ trong S
các phâ
x1 , x2, . . . , xm−1 , xm = y,
sao cho
xRx1 , x1Rx2 , . . . , xm−1 Rxm .
Nêú m > n thı̀ tô ` n ta.i i, j (i < j) sao cho xi = xj thı̀ ta có thê˙’ bȯ’ qua xi , xi+1 , . . . , xj−1 và
d̄u o. c mô.t xı́ch ngǎń ho.n:
. .
xRx1 , . . . , xi−1 Rxj , . . . , xm−1 Ry.
Mâu thuâñ vı̀ m nhȯ’ nhâ´t. ✷
112
Chúng ta d̄ã xét các bao d̄óng trên quan hê. R, bây giò. ta sẽ lâý mô.t quan hê. mó.i có da.ng
là tô˙’ ho..p cu̇’a bao d̄óng.
Vı́ du. 5.5.3. Xét R trong Vı́ du. 5.5.1. Ma trâ.n Boole cu̇’a s(r(R)) là
⎛ ⎞
1 0 1 1
⎜0 1 0 0⎟
⎜ ⎟.
⎝1 0 1 0⎠
1 0 0 1
- ó cũng là ma trâ.n Boole r(s(A)) cu̇’a quan hê. r(s(R)) và vı̀ vâ.y s(r(R)) = r(s(R)). Ho.n
D
nũ.a quan hê. trs(R) = tsr(R) là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i ma trâ.n Boole
⎛ ⎞
1 0 1 1
⎜0 1 0 0⎟
tsr(A) = trs(A) = ⎜ ⎝1 0 1 1⎠ .
⎟
1 0 1 1
Vı́ du. 5.5.4. Xét quan hê. R trên {1, 2, 3} có ma trâ.n Boole
⎛ ⎞
1 1 1
A = ⎝0 0 0⎠ .
0 0 1
` u. Ma trâ.n tu.o.ng ú.ng quan hê. s(R) có da.ng

Vı̀ A ∗ A = A nên R là bǎć câ
⎛ ⎞
1 1 1
s(A) = ⎝1 0 0⎠ .
1 0 1
Dê˜ thâý rǎ` ng quan hê. s(R) không bǎć câ

` u!
Vı́ du. này chú.ng tȯ’ bao d̄óng d̄ôí xú.ng cu̇’a bao d̄óng bǎć câ
` u chu.a chǎć là quan hê. bǎć
` u. Nói mô.t cách khác các phép lâý bao d̄óng có thê˙’ phá hu̇’y tı́nh phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng hay
câ
bǎć câ
` u.
Bô˙’ d̄ê
` 5.5.4. (a) Nêú R phȧ’ n xa. thı̀ s(R) và t(R) cũng phȧ’ n xa..
(b) Nêú R d̄ôí xú.ng thı̀ r(R) và t(R) cũng d̄ôí xú.ng.
(c) Nêú R bǎć câ

` u thı̀ r(R) cũng bǎć câ
` u.
Chú.ng minh. (a) Hiê˙’n nhiên vı̀ nêú E ⊆ R thı̀ E ⊆ s(R) và E ⊆ t(R).
(b) Bài tâ.p.
(c) Giȧ’ su˙’. R bǎć câ

` u và (x, y), (y, z) ∈ r(R) = R ∪ E.
113
+ Nêú (x, y) ∈ E thı̀ x = y và do d̄ó (x, z) = (y, z) ∈ R ∪ E.
+ Nêú (y, z) ∈ E thı̀ y = z và do d̄ó (x, z) = (x, y) ∈ R ∪ E.
+ Nêú (x, y) ∈
/ E và (y, z) ∈
/ E thı̀ (x, y), (y, z) ∈ R, do d̄ó (x, z) ∈ R ⊆ R ∪ E.
Vâ.y ta luôn luôn có (x, z) ∈ R ∪ E. ✷

- i.nh lý 5.5.5. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên S thı̀ tsr(R) là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nhȯ’ nhâ´t
D
chú.a R.
Chú.ng minh. + Tù. r(R) phȧ’n xa. và Bô˙’ d̄ê

` 5.5.4(a), suy ra tsr(R) phȧ’n xa..
+ Tù. sr(R) d̄ôí xú.ng và Bô˙’ d̄ê

` 5.5.4(b), suy ra tsr(R) d̄ôí xú.ng.
+ Hiê˙’n nhiên tsr(R) bǎć câ

` u.
Vâ.y tsr(R) là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Lâý R1 là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng chú.a R. Thı̀
r(R) ⊆ r(R1 ) = R1 .
Do d̄ó
sr(R) ⊆ s(R1 ) = R1.
Suy ra
tsr(R) ⊆ t(R1) = R1 .
Nói cách khác tsr(R) là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nhȯ’ nhâ´t chú.a R. ✷
Vı́ du. 5.5.5. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. trên {1, 2, 3} trong Vı́ du. 5.5.4. Ta có
⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎝
r(A) = 0 1 ⎠
0 , s(r(A)) = 1 1 ⎝ 0⎠ , t(s(r(A))) = ⎝1 1 1⎠ .
0 0 1 1 0 1 1 1 1
Vâ.y trs(R) = {1, 2, 3} × {1, 2, 3}.
Bài tâ.p
1. Xét quan hê. R trên tâ.p S := {1, 2, 3} tu.o.ng ú.ng ma trâ.n Boole
⎛ ⎞
0 1 0
A := ⎝0 0 0⎠ .
0 0 1
Tı̀m các ma trâ.n Boole cu̇’a r(R), s(R), rs(R), sr(R) và tsr(R).
114
2. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 1 vó.i
⎛ ⎞
0 1 1
A := ⎝0 0 1⎠ .
0 0 0
3. Vó.i Bài tâ.p 1, liê.t kê các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu̇’a tsr(R).
5. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 1 vó.i quan hê. R trên {1, 2, 3, 4} tu.o.ng ú.ng vó.i ma trâ.n Boole
⎛ ⎞
0 1 0 1
⎜1 0 1 0⎟
A := ⎜ ⎝0 1 1
⎟.
0⎠
1 0 1 0
7. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. “tu..a thú. tu..” trên tâ.p các sô´ nguyên du.o.ng P : mRn nêú m < n.
Tı̀m hoǎ.c mô tȧ’ r(R), sr(R), rs(R), tsr(R), t(R) và st(R).
8. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 7 vó.i mRn nêú m là u.ó.c cu̇’a n.
9. (a) Chú.ng minh rǎ` ng nêú (Rk ) là mô.t dãy các quan hê. d̄ôí xú.ng trên S thı̀ ho..p ∪∞
k=1 Rk
.
là d̄ôí xú ng.
(b) Giȧ’ su˙’. R là quan hê. d̄ôí xú.ng trên S. Chú.ng minh rǎ` ng Rn , n ∈ P, là quan hê. d̄ôí
xú.ng.
(c) Chú.ng minh rǎ` ng nêú R là quan hê. d̄ôí xú.ng trên S thı̀ r(R), t(R) là các quan hê.
d̄ôí xú.ng trên S.
10. Xét quan hê. R trên tâ.p S.

(a) Chú.ng minh rǎ` ng sr(R) = rs(R).
(b) Chú.ng minh rǎ` ng tr(R) = rt(R).
11. Bǎ` ng phȧ’n vı́ du., chú.ng minh rǎ` ng st(R) ̸= ts(R).
) *
. . . . 1 0
12. Giȧ’ su˙’ R là quan hê. trên S := {1, 2} tu o ng ú ng ma trâ.n Boole . Chú.ng minh
1 0
` n ta.i quan hê. R′ nhȯ’ nhâ´t chú.a R sao cho sR′ s sai vó.i mo.i s ∈ S.
rǎ` ng không tô
13. Ta nói quan hê. R trên S là quan hê. lên nêú vó.i mo.i y ∈ S tô ` n ta.i x ∈ S sao cho
(x, y) ∈ R. Chú.ng minh rǎ` ng không tô ` n ta.i mô.t quan hê. lên nhȯ’ nhâ´t chú.a quan hê.
R trên {1, 2} d̄u.o..c xác d̄i.nh trong Bài tâ.p 12.
115
14. Giȧ’ su˙’. tı́nh châ´t p cu̇’a quan hê. trên tâ.p khác trôńg S thoȧ’ mãn
(i) Quan hê. phô˙’ du.ng U := S × S có tı́nh châ´t p;
(ii) p d̄óng d̄ôí vó.i phép giao, tú.c là, nêú {Ri | i ∈ I} là mô.t ho. các quan hê. trên S có
tı́nh châ´t p thı̀ giao ∩i∈I Ri cũng có tı́nh châ´t p.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng vó.i mo.i quan hê. R trên S tô ` n ta.i mô.t quan hê. nhȯ’ nhâ´t chú.a
R và có tı́nh châ´t p.
(b) Nhâ.n xét rǎ` ng các tı́nh châ´t phȧ’n xa., d̄ôí xú.ng và bǎć câ` u thoȧ’ mãn cȧ’ hai tı́nh
châ´t (i) và (ii).
(c) Tı́nh châ´t quan hê. lên trong Bài tâ.p 13 không thoȧ’ tı́nh châ´t nào trong sô´ (i), (ii)?
5.6 Lattice cu̇’ a các phân hoa.ch
Nhâ.n xét rǎ` ng ho. C = P(S × S) tâ´t cȧ’ các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p
thú. tu.. vó.i quan hê. bao hàm. Phâ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t là quan hê. d̄ô ` n tu˙’. ló.n
` ng nhâ´t E và phâ
nhâ´t là quan hê. phô˙’ du.ng U vı̀ E ⊂ R ⊂ U vó i mo.i quan hê. R trên S. Ho. C là lattice vó.i
.
hai phép toán
R1 ∨ R2 := tsr(R1 ∪ R2), R1 ∧ R2 := R1 ∩ R2 .
Chú ý rǎ` ng tsr(R1 ∪ R2) = t(R1 ∪ R2 ) vı̀ R1 ∪ R2 là quan hê. có tı́nh phȧ’n xa. và d̄ôí xú.ng.
Vı́ du. 5.6.1. Xét hô.p S chú.a các viên bi và hai quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng:
• (s, t) ∈ R1 nêú s và t có cùng màu;

• (s, t) ∈ R2 nêú s và t có cùng kı́ch thu.ó.c.
Khi d̄ó (s, t) ∈ R1 ∧ R2 nêú và chı̇’ nêú s và t có cùng màu và cùng kı́ch thu.ó.c. Cǎ.p (s, t)
thuô.c R1 ∨ R2 nêú tô
` n ta.i dãy các viên bi t1, t2, . . . , tm−1 ∈ S sao cho
(s, t1), (t1, t2), . . . , (tm−1, t) ∈ R1 ∪ R2 .
Vı́ du. 5.6.2. Trên tâ.p các sô´ nguyên du.o.ng P xét các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R6 và R8 trong
d̄ó (m, n) ∈ R6 nêú m = n (mod 6) và (m, n) ∈ R8 nêú m = n (mod 8).
(a) Nêú (m, n) ∈ R6 ∧ R8 thı̀ m − n là bô.i sô´ cu̇’a 6 và 8, tú.c là m − n là bô.i sô´ cu̇’a 24. Do
d̄ó (m, n) ∈ R6 ∧ R8 nêú và chı̇’ nêú m = n (mod 24).
(b) Ta sẽ chú.ng minh R6 ∨ R8 = R2 trong d̄ó (m, n) ∈ R2 nêú và chı̇’ nêú m = n (mod 2).
Chú ý rǎ` ng 2 là u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t cu̇’a 6 và 8. Dê˜ dàng thâý rǎ` ng R6 ∪ R8 ⊂ R2
và do R2 là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nên R6 ∨ R8 ⊂ R2 . Ta câ ` n chı̇’ ra
R2 ⊂ R6 ∨ R8 = t(R6 ∪ R8 ) ⊂ R2 .
116
Nhâ.n xét là
(k, k + 2) ∈ R6 ∨ R8 (5.1)
. .
vó i mo.i k ∈ P vı̀ cȧ’ hai (k, k + 8) và (k + 8, k + 2) thuô.c R6 ∪ R8 . Giȧ’ su˙’ (m, n) ∈
R2 , m < n. Ta có thê˙’ viê´t n = m + 2r vó.i r ∈ P nào d̄ó. Tù. (5.1) suy ra tâ´t cȧ’ các cǎ.p
(m, m + 2), (m + 2, m + 4), . . . , (m + 2r − 2, m + 2r)
thuô.c R6 ∨ R8. Do d̄ó theo tı́nh bǎć câ
` u, (m, m + 2r) = (m, n) cũng thuô.c R6 ∨ R8,
` ` .
suy ra d̄iêu cân chú ng minh.
Ta biê´t rǎ` ng, có mô.t tu.o.ng ú.ng giũ.a các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S và tâ.p Π(S) tâ´t
cȧ’ các phân hoa.ch cu̇’a S. Mǎ.t khác tâ.p các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng ta.o thành lattice. Vı̀ vâ.y
` n ta.i câú trúc lattice trên Π(S).
tô
Thâ.t vâ.y, xét các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R1 và R2 tu.o.ng ú.ng các phân hoa.ch π1 và π2.
Khi d̄ó R1 ⊂ R2 nêú và chı̇’ nêú (s, t) ∈ R1 thı̀ (s, t) ∈ R2. Nói cách khác, R1 ⊂ R2 nêú và
chı̇’ nêú mô˜i tâ.p trong π1 là tâ.p con nào d̄ó trong π2 ; trong tru.ò.ng ho..p này ta nói π1 mi.n
ho.n π2 và ký hiê.u π1 ≤ π2. Ta có ≤ là quan hê. thú. tu.. trên Π(S) và Π(S) là lattice vó.i các
phép toán π1 ∧ π2 và π1 ∨ π2 tu.o.ng ú.ng các quan hê. R1 ∩ R2 và R1 ∨ R2 . Phân hoa.ch π1 ∧ π2
dê˜ dàng tı̀m: gô ` m tâ´t cȧ’ các tâ.p con khác trôńg nhâ.n d̄u.o..c bǎ` ng cách giao mô.t tâ.p trong
π1 vó.i mô.t tâ.p trong π2. Viê.c xác d̄i.nh π1 ∨ π2 khó ho.n.
Vı́ du. 5.6.3. (a) Xét hô.p d̄u..ng các viên bi trong Vı́ du. 5.6.1, mô˜i tâ.p trong phân hoa.ch
π1 ∧ π2 gô ` m tâ´t cȧ’ các viên bi có cùng màu và cùng kı́ch thu.ó.c. Phân hoa.ch π1 ∨ π2
phu. thuô.c vào các viên bi trong S và môí quan hê. giũ.a chúng (xem các Bài tâ.p tù. 1
d̄êń 4).
(b) Phân hoa.ch π6 ∧ π8 cu̇’a P tu.o.ng ú.ng R6 ∧ R8 trong Vı́ du. 5.6.2 gô ` m các ló.p tu.o.ng
. . . . .
d̄u o ng d̄u o. c xác d̄i.nh theo quan hê. m = n (mod 24) (có 24 ló p).
Trong tru.ò.ng ho..p này, phân hoa.ch π1 ∨ π2 tu.o.ng ú.ng quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R6 ∨ R8 =
R và do d̄ó có hai ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng là [0] và [1].
2
` n cuôí trı̀nh bày thuâ.t toán xác d̄i.nh các phân hoa.ch π1 ∨ π2 và π1 ∧ π2 khi S hũ.u
Phâ
ha.n. Giȧ’ su˙’. S := {1, 2, . . . , n} và π là phân hoa.ch cu̇’a S. Vó.i mô˜i A ∈ π, cho.n mô.t phâ
` n tu˙’.
mA ∈ A và d̄i.nh nghı̃a α(k) := mA , vó.i mo.i k ∈ A (chǎ˙’ng ha.n mA là sô´ nhȯ’ nhâ´t cu̇’a A).
` n tu˙’. cu̇’a S thuô.c mô.t tâ.p A nào d̄ó, bo˙’.i vâ.y ta có hàm α : S → S thoȧ’ mãn
Mô˜i phâ
(i) α(j) = α(k) nêú và chı̇’ nêú j, k thuô.c cùng mô.t tâ.p cu̇’a phân hoa.ch π;
(ii) α(α(k)) = α(k), vó.i mo.i k.
Vó.i mô˜i k ∈ S, tâ.p A ∈ π sao cho k ∈ A thı̀ α(k) ∈ A. Vâ.y A = α−1 (α(k)). Do d̄ó π d̄u.o..c
xác d̄i.nh bo˙’.i α. Nhu. vâ.y, d̄ê˙’ xác d̄i.nh π1 ∨ π2 và π1 ∧ π2, ta câ
` n tı̀m các hàm tu.o.ng ú.ng
. . . . . . . .
thoȧ’ (i) và (ii). Nêú R là quan hê. tu o ng d̄u o ng tu o ng ú ng vó i phân hoa.ch π thı̀ tı́nh châ´t
(i) suy ra
117
(i’) α(j) = α(k) nêú và chı̇’ nêú jRk.
Vı́ du. 5.6.4. Giȧ’ su˙’. R là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên S := {1, 2, . . . , 10} mà phân hoa.ch π
cu̇’a nó là
{{1, 4, 6}, {2}, {3, 7, 10}, {5, 9}, {8}}.
Hàm α cho.n sô´ nhȯ’ nhâ´t trong mô˜i ló.p là
k 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
α(k) 1 2 3 1 5 1 3 8 5 3
Chú ý rǎ` ng α thoȧ’ (i) và (ii). Cũng có thê˙’ cho.n hàm
k 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
α(k) 4 2 3 4 9 4 3 8 9 3
Vó.i hai phân hoa.ch π1 , π2 cu̇’a tâ.p S := {1, 2, . . . , n}, giȧ’ su˙’. α, β là hai hàm thoȧ’ mãn (i)
và (ii). Chú ý rǎ` ng, π1 mi.n ho.n π2 nêú
α(i) = α(j) suy ra β(i) = β(j), vó.i mo.i i, j ∈ S.
Bây giò. ta trı̀nh bày thuâ.t toán tı̀m hàm γ tu.o.ng ú.ng vó.i π1 ∧ π2 . Thuâ.t toán duyê.t mô˜i
` n tu˙’. cu̇’a S mô.t lâ
phâ ` n tu˙’. s trong mô.t khôí mó.i cu̇’a phân hoa.ch π1 ∧ π2 ta
` n. Khi gǎ.p phâ
gán nhãn γ cu̇’a khôí này là s.
5.6.1 Thuâ.t toán xác d̄i.nh hô.i cu̇’ a hai phân hoa.ch
Bu.ó.c 1. D
- ǎ.t γ(k) = 0, k = 1, 2, . . . , n.
Bu.ó.c 2. Cho.n k = 1.
Bu.ó.c 3. Nêú γ(k) ̸= 0 thı̀ chuyê˙’n sang Bu.ó.c 4; ngu.o..c la.i, vó.i mô˜i j = k, k + 1, . . . , n thoȧ’
α(j) = α(k) và β(j) = β(k), d̄ǎ.t γ(j) = k.
Bu.ó.c 4. Nêú k = n, dù.ng; ngu.o..c la.i, k := k + 1 và chuyê˙’n sang Bu.ó.c 3.
Vı́ du. 5.6.5. Giȧ’ su˙’. π1 và π2 là các phân hoa.ch cu̇’a S := {1, 2, . . . , 8} tu.o.ng ú.ng các hàm
α và β :
k 1 2 3 4 5 6 7 8
α(k) 3 2 3 2 3 7 7 2
β(k) 5 4 4 4 5 5 5 4
Ta có π1 = {{1, 3, 5}, {2, 4, 8}, {6, 7}}; π2 gô` m hai tâ.p. Bȧ’ng 5.1 minh ho.a thuâ.t toán cha.y
tù.ng bu.ó.c. Phân hoa.ch π1 ∧ π2 tu.o.ng ú.ng hàng cuôí trong bȧ’ng và do d̄ó có bôń tâ.p.
Thuâ.t toán kê´ tiê´p tı̀m hàm γ tu.o.ng ú.ng vó.i π1 ∨ π2.
118
k γ(1) γ(2) γ(3) γ(4) γ(5) γ(6) γ(7) γ(8)
0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 1 0 0 0 1 0 0 0
2 1 2 0 2 1 0 0 2
3 1 2 3 2 1 0 0 2
4 1 2 3 2 1 0 0 2
5 1 2 3 2 1 0 0 2
6 1 2 3 2 1 6 6 2
7 1 2 3 2 1 6 6 2
8 1 2 3 2 1 6 6 2
Bȧ’ng 5.1:
k γ(1) γ(2) γ(3) γ(4) γ(5) γ(6) γ(7) γ(8)
0 1 2 5 4 5 1 7 4 [hàm α]
1 5 2 5 4 5 5 7 4
2, 3, 4, 5, 6 5 4 5 4 5 5 7 4
7, 8 5 4 5 4 5 5 5 4
Bȧ’ng 5.2:
5.6.2 Thuâ.t toán xác d̄i.nh tuyê˙’n cu̇’ a hai phân hoa.ch
Bu.ó.c 1. D - ǎ.t γ(k) = α(k), k = 1, 2, . . . , n.
Bu.ó.c 2. Vó.i k = 1, . . . , n nêú γ(k) ̸= γ(β(k)) thı̀ tı̀m tâ´t cȧ’ j vó.i γ(j) = γ(k) thay γ(j)
bǎ` ng γ(β(k)) vó.i mo.i j nhu. thê´.
Vı́ du. 5.6.6. Giȧ’ su˙’. π1 và π2 là các phân hoa.ch cu̇’a S := {1, 2, . . . , 8} tu.o.ng ú.ng các hàm
α và β :
k 1 2 3 4 5 6 7 8
α(k) 1 2 5 4 5 1 7 4
β(k) 3 4 3 4 5 6 6 8
Mô˜i phân hoa.ch π1 và π2 có nǎm tâ.p. Bȧ’ng 5.2 minh ho.a thuâ.t toán cha.y tù.ng bu.ó.c. Phân
hoa.ch π1 ∨ π2 tu.o.ng ú.ng hàng cuôí trong bȧ’ng và do d̄ó có hai tâ.p.
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. mô.t hô.p d̄u..ng 10 viên bi, trong d̄ó 6 viên nhȯ’ màu xanh, 3 viên ló.n màu d̄ȯ’
và 1 viên ló.n màu xanh. Mô tȧ’ π1 ∨ π2 và π1 ∧ π2 . Có bao nhiêu tâ.p trong mô˜i phân
hoa.ch này?
2. Câu trȧ’ lò.i cu̇’a ba.n nhu. thê´ nào d̄ôí vó.i Bài tâ.p 1, nêú viên bi ló.n màu xanh biêń
mâ´t?
119
3. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 1, nêú hô.p bi có 10 viên, trong d̄ó 4 viên nhȯ’ màu vàng, 3 viên vù.a
màu xanh, 2 viên vù.a màu trǎńg và 1 viên ló.n màu vàng.
4. Câu trȧ’ lò.i cu̇’a ba.n nhu. thê´ nào d̄ôí vó.i Bài tâ.p 3, nêú mô.t viên bi ló.n màu xanh ro.i
vào hô.p?
5. Khȧ’o sát các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R3 , R5 trên P, trong d̄ó (m, n) ∈ R3 nêú m ≡
n (mod 3) và (m, n) ∈ R5 nêú m ≡ n (mod 5) tu.o.ng ú.ng vó.i các phân hoa.ch π3, π5.
(a) Mô tȧ’ quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R3 ∧ R5 .
(b) Mô tȧ’ phân hoa.ch π3 ∧ π5.
(c) Suy ra rǎ` ng, R3 ∨ R5 là quan hê. phô˙’ du.ng trên P. Kiê˙’m tra la.i
(1, 2), (1, 30), (1, 73), (47, 73), (72, 73) ∈ R3 ∨ R5.
(d) Mô tȧ’ quan hê. phân hoa.ch π3 ∨ π5 .
6. Vó.i mô˜i phân hoa.ch du.ó.i d̄ây cu̇’a S := {1, 2, . . . , 6} tı̀m hàm α thoȧ’ mãn các tı́nh
châ´t (i) và (ii):
(a) π1 = {{1, 3, 5}, {2, 6}, {4}}.
(b) π2 = {{1, 2, 4}, {3, 6}, {5}}.
(c) π3 = {{1}, {2}, {3}, {4}, {5}, {6}}.
(d) π4 = {{1, 2, 3, 4, 5, 6}}.
(e) Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nào tu.o.ng ú.ng vó.i π3, π4 ?
7. Tı̀m các phân hoa.ch π1 , π2, π3, π4 cu̇’a {1, 2, . . . , 8} d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i các hàm α1 , α2, α3 , α4
sau
k 1 2 3 4 5 6 7 8
α1 (k) 1 1 3 1 5 6 3 5
α2 (k) 2 2 6 8 5 6 7 8
α3 (k) 4 4 3 4 5 3 3 4
α4 (k) 3 2 3 8 2 3 7 8
8. Tı̀m các hàm tu.o.ng ú.ng vó.i phân hoa.ch π1 ∨ π2 và π1 ∧ π2 trong Bài tâ.p 7.
9. Nhu. Bài tâ.p 8 cho π3 và π4.
10. Nhu. Bài tâ.p 8 cho π2 và π3.
11. Thuâ.t toán trô.n các phân hoa.ch vâñ cha.y d̄úng nêú hoán d̄ô˙’i vai trò cu̇’a α và β?
12. (a) Chú.ng minh quan hê. ≤ xác d̄i.nh trên Π(S) bo˙’.i “π1 ≤ π2 nêú và chı̇’ nêú π1 mi.n
ho.n π2” là thú. tu.. bô. phâ.n trên Π(S).
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú π1 , π2, π3 ∈ Π(S) và nêú π3 ≤ π1, π3 ≤ π2 thı̀ π3 ≤ π1 ∧ π2.
120
13. Phân tı́ch thuâ.t toán tı̀m giao và trô.n các phân hoa.ch trong tru.ò.ng ho..p π1 mi.n ho.n
π2 qua vı́ du. S := {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} và
k 1 2 3 4 5 6 7
α(k) 1 4 3 4 1 6 7
β(k) 5 4 5 4 5 4 7
14. Kiê˙’m tra tı́nh d̄úng d̄ǎń cu̇’a thuâ.t toán giao các phân hoa.ch bǎ` ng cách chı̇’ ra rǎ` ng
` n vó.i mô˜i j trong suô´t quá trı̀nh thu..c hiê.n
(a) Giá tri. γ(j) thay d̄ô˙’i ı́t nhâ´t mô.t lâ
thuâ.t toán;
(b) Nêú giá tri. γ(j) thay d̄ô˙’i khi k ≤ k0 và nêú α(k ′ ) = α(j) và β(k ′) = β(j) thı̀ γ(k ′ )
thay bǎ` ng k0 ;
` n vó.i mô˜i j trong suô´t quá trı̀nh thu..c hiê.n thuâ.t
(c) Giá tri. γ(j) thay d̄ô˙’i d̄úng mô.t lâ
toán;
(d) Nêu 0 ̸= γ(a) = γ(j) thı̀ α(a) = α(j) và β(a) = β(j);
(e) Nêú α(a) = α(j) và β(a) = β(j) thı̀ γ(a) = γ(j) vào lúc kê´t thúc thuâ.t toán.
121
122
Chu.o.ng 6
-A
D ´
. I SÔ BOOLE
- ê˙’ tu.o˙’.ng nhó. nhà toán ho.c G. Boole, mô.t vài khái niê.m d̄u.o..c mang tên ông: d̄a.i sô´ Boole,
D
hàm Boole, biê˙’u thú.c Boole và vành Boole. G. Boole là mô.t trong nhũ.ng nhà toán ho.c
quan tâm d̄êń viê.c hı̀nh thú.c hoá và co. chê´ hoá tu. duy logic (xem The law of thought cu̇’a
ông xuâ´t bȧ’n nǎm 1854). G. Boole có nhiê ` u d̄óng góp trong viê.c phát triê˙’n lý thuyê´t logic
.
su˙’ du.ng các ký hiê.u thay cho các tù ..
` u nhà toán ho.c (d̄ǎ.c biê.t C. E. Shannon) d̄ã nhâ.n ra rǎ` ng d̄a.i sô´
Mô.t thê´ kẏ’ sau, nhiê
Boole có thê˙’ su˙’ du.ng d̄ê˙’ phân tı́ch các ma.nh d̄iê.n tu˙’.. Do d̄ó d̄a.i sô´ Boole tro˙’. thành mô.t
.
công cu. không thê˙’ thiêú d̄u.o..c trong viê.c phân tı́ch và thiê´t kê´ các máy tı́nh d̄iê.n tu˙’., chǎ˙’ng
ha.n trong viê.c thiê´t kê´ các ma.ch d̄iê.n tu˙’. vó.i sô´ linh kiê.n ı́t nhâ´t.
6.1 Lattice
- i.nh nghı̃a 6.1.1. Giȧ’ su˙’. L là tâ.p khác rôñg và ∨, ∧ là các phép toán hai ngôi trên L. Bô.
D
(L, ∨, ∧) d̄u.o..c go.i là lattice d̄a.i sô´ nêú vó.i mo.i x, y, z ∈ L các tiên d̄ê
` sau thȯ’a mãn
1L. Tı́nh giao hoán.
(a) x ∨ y = y ∨ x;
(b) x ∧ y = y ∧ x.
2L. Tı́nh kê´t ho..p
(a) (x ∨ y) ∨ z = x ∨ (y ∨ z);
(b) (x ∧ y) ∧ z = x ∧ (y ∧ z).
3L. Tı́nh hâ´p thu. cu̇’a các phép toán:
123
(a) x ∨ (x ∧ y) = x;
(b) x ∧ (x ∨ y) = x.
• x ∨ y d̄o.c là x tuyê˙’n y hoǎ.c tô˙’ng cu̇’a x và y.
• x ∧ y d̄o.c là x hô.i y hoǎ.c tı́ch cu̇’a x và y.
Nhâ.n xét 7. (a) (1La)-(3La) d̄ôí ngâ˜u vó.i (1Lb)-(3Lb) theo nghı̃a nêú ta hoán vi. vai trò
cu̇’a hai phép toán ∨, ∧ trong (1La)-(3La) thı̀ ta sẽ d̄u.o..c (1Lb)-(3Lb) và ngu.o..c la.i.
(b) Do tı́nh kê´t ho..p cu̇’a các phép toán ∨, ∧ ta có thê˙’ viê´t
x∨y∨z và x ∧ y ∧ z.
Tô˙’ng quát, có thê˙’ viê´t cho tru.ò.ng ho..p n phâ

` n tu˙’.
x1 ∨ x2 ∨ . . . ∨ xn và x1 ∧ x2 ∧ . . . ∧ xn .
Tı́nh châ´t 6.1.2. Nêú (L, ∨, ∧) là lattice d̄a.i sô´ thı̀
(a) x ∨ x = x.
(b) x ∧ x = x.
(c) x ∨ y = y nêú và chı̇’ nêú x ∧ y = x.
Chú.ng minh. (a) D

- ǎ.t y := x ∨ x. Khi d̄ó
x = x ∨ (x ∧ y) (theo 3La)
= x ∨ [x ∧ (x ∨ x)]
= x∨x (theo 3Lb).
(b) Su˙’. du.ng tı́nh châ´t d̄ôí ngâ˜u.
(c) Giȧ’ su˙’. rǎ` ng x ∨ y = y. Ta có
x = x ∧ (x ∨ y) (theo 3Lb)
=x∧y (theo giȧ’ thiê´t).
Ngu.o..c la.i: bài tâ.p. ✷

- i.nh lý 6.1.3. Giȧ’ su˙’. (L, ≤) là lattice. D
D - ǎ.t
x ∨ y := sup(x, y),
x ∧ y := inf(x, y).
Khi d̄ó (L, ∨, ∧) là lattice d̄a.i sô´.
124
Chú.ng minh. Ta kiê˙’m tra (L, ∨, ∧) thȯ’a mãn các tiên d̄ê
` cu̇’a lattice d̄a.i sô´.
+ (1L). Hiê˙’n nhiên.
- ǎ.t
+ (2La). Lâý x, y, z ∈ L. D +
u := (x ∨ y) ∨ z,
v := x ∨ (y ∨ z).
Vı̀
y ≤ x ∨ y ≤ u, z ≤ u.
Suy ra u là mô.t câ.n trên cu̇’a y, z. Nhu.ng y ∨ z là câ.n trên nhȯ’ nhâ´t cu̇’a y và z nên
y ∨ z ≤ u.
Mǎ.t khác
x ≤ x ∨ y ≤ u.
Nên u là câ.n trên cu̇’a x và y ∨ z. Vâ.y
x ∨ (y ∨ z) ≤ u.
Tú.c là v ≤ u.
Chú.ng minh tu.o.ng tu.. ta cũng có u ≤ v. Vâ.y u = v.
+ (2Lb). Tu.o.ng tu.. nhu. chú.ng minh (2La).
+ (3La). Lâý x, y ∈ L. Vı̀ x ≤ x ∨ w vó.i w tùy ý. D

- ǎ.c biê.t, vó.i w := x ∧ y, ta có
x ≤ x ∨ (x ∧ y).
Vı̀ x ≤ x và x ∧ y ≤ x nên x là câ.n trên cu̇’a x và x ∧ y. Do d̄ó
x ∨ (x ∧ y) ≤ x.
Vâ.y
x ∨ (x ∧ y) = x.
+ (3Lb). Tu.o.ng tu.. nhu. chú.ng minh (3La). ✷
- i.nh lý 6.1.3 chı̇’ ra rǎ` ng lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) cȧ’m sinh tù. lattice (L, ≤). D
D - i.nh lý sau
. .
cho chúng ta khǎ˙’ng d̄i.nh ngu o. c la.i.
- i.nh lý 6.1.4. Giȧ’ su˙’. (L, ∨, ∧) là mô.t lattice d̄a.i sô´. Ký hiê.u
D
x ≤ y ⇔ x ∨ y = y,
vó.i mo.i x, y ∈ L. Khi d̄ó ≤ là quan hê. thú. tu.. trên L và (L, ≤) là lattice thȯ’ a
x ∨ y = sup(x, y), x ∧ y = inf(x, y).
125
Chú.ng minh. • Ta chú.ng minh ≤ là quan hê. thú. tu.. trên L.
+ Tı́nh phȧ’n xa.: vı̀ x ∨ x = x nên x ≤ x.
+ Tı́nh phȧ’n d̄ôí xú.ng: giȧ’ su˙’. x ≤ y và y ≤ x, tú.c là

x∨y =y và y ∨ x = x.
Do phép toán ∨ giao hoán, nên x = y.
` u: giȧ’ su˙’. x ≤ y và y ≤ z, tú.c là

+ Tı́nh bǎć câ
x∨y =y và y ∨ z = z.
Suy ra
x ∨ z = x ∨ (y ∨ z)
= (x ∨ y) ∨ z
=y∨z
= z.
• Chú.ng minh x ∨ y = sup(x, y). Vı̀

x ∨ (x ∨ y) = (x ∨ x) ∨ y
= x ∨ y.
Nên
x ≤ x ∨ y.
Tu.o.ng tu.., ta có
y ≤ x ∨ y.
Vâ.y x ∨ y là mô.t câ.n trên cu̇’a x và y.
Giȧ’ su˙’. u là mô.t câ.n trên cu̇’a x và y. Khi d̄ó
x ≤ u và y ≤ u.
Hay
x ∨ u = u và y ∨ u = u.
Vı̀ vâ.y
(x ∨ y) ∨ u = x ∨ (y ∨ u)
=x∨u
= u.
Suy ra
x ∨ y ≤ u.
Do d̄ó
x ∨ y = sup(x, y).
• Chú.ng minh tu.o.ng tu.. cho x ∧ y = inf(x, y). ✷
126
Nhâ.n xét 8. (a) Tù. Tı́nh châ´t 6.1.2, chúng ta có thê˙’ d̄i.nh nghı̃a
x ≤ y ⇔ x ∧ y = x, vó.i mo.i x, y ∈ L.
- i.nh lý 6.1.3 và 6.1.4 cho ta môí quan hê. giũ.a lattice d̄a.i sô´ và lattice. Ho.n nũ.a,
(b) Hai D
nêú cho lattice (L, ≤) thı̀ quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n cȧ’m sinh bo˙’.i lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) trùng
vó.i quan hê. thú. tu.. ≤ ban d̄â
` u; ngu.o..c la.i nêú cho lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) thı̀ các phép toán
hai ngôi cȧ’m sinh bo˙’.i lattice (L, ≤) trùng vó.i các phép toán ∨, ∧ ban d̄â ` u.
Vı́ du. 6.1.1. Cho S là tâ.p bâ´t kỳ. Vó.i các phép toán ho..p và giao, (P(S), ∪, ∩) là mô.t
- i.nh lý 6.1.4, vó.i mô˜i tâ.p A, B trong P(S), ta d̄i.nh nghı̃a A ≤ B nêú
lattice d̄a.i sô´. Theo D
và chı̇’ nêú A ∪ B = B. Thı̀ (P(S), ≤) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. bô. phâ.n và
+
sup(A, B) = A ∪ B,
inf(A, B) = A ∩ B.
Vı́ du. 6.1.2. Giȧ’ su˙’. L là tâ.p ho..p các mê.nh d̄ê
` . Trên L ta xét quan hê. “ ≡ ” d̄u.o..c d̄i.nh
nghı̃a nhu. sau: p ≡ q nêú và chı̇’ nêú “p ⇔ q” là mô.t mê.nh d̄ê ` logic. Khi d̄ó “ ≡ ” là quan
hê. tu o ng d̄u o ng trên L. Go.i Σ là tâ.p ho. p các ló p tu o ng d̄u o ng trên L xác d̄i.nh bo˙’.i “ ≡ ”.
. . . . . . . . . .
Tú.c là
Σ := {[p] | p ∈ L}.
- ǎ.t
D
[p] ∨ [q] := [p or q], [p] ∧ [q] := [p and q].
Khi d̄ó (Σ, ∨, ∧) là mô.t lattice d̄a.i sô´. Ký hiê.u [p] ≤ [q] nêú và chı̇’ nêú [p] ∨ [q] = [q]. Ta có
(Σ, ≤) là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. và
sup([p], [q]) = [p] ∨ [q], inf([p], [q]) = [p] ∧ [q].
Vı́ du. 6.1.3. Ký hiê.u Fun(R, R) là tâ.p tâ´t cȧ’ các hàm sô´ thu..c xác d̄i.nh trên R. Trên
Fun(R, R) ta xét quan hê. “≤” d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a nhu. sau: f ≤ g, f, g ∈ Fun(R, R), nêú và
chı̇’ nêú f(x) ≤ g(x) vó.i mo.i x ∈ R.
Khi d̄ó “≤” là quan hê. thú. tu.. trên Fun(R, R). Dê˜ thâý rǎ` ng sup(f, g) và inf(f, g) tô
` n ta.i
. .
vó i mo.i f, g ∈ Fun(R, R). Vó i mo.i x ∈ R, d̄ǎ.t
(f ∨ g)(x) := max(f(x), g(x)),

(f ∧ g)(x) := min(f(x), g(x)).
Khi d̄ó (Fun(R, R), ∨, ∧) là lattice d̄a.i sô´ và
f ∨ g = sup(f, g), f ∧ g = inf(f, g).

- i.nh nghı̃a 6.1.5. Cho lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) tu.o.ng ú.ng vó.i tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. (L, ≤).
D
` n tu˙’. trong L, kı́ hiê.u 1, thȯ’a mãn

(a) Phâ
x ≤ 1 vó.i mo.i x ∈ L, (6.1)
127
` n tu˙’. ló.n nhâ´t.
go.i là phâ
(b) Phâ` n tu˙’. trong L, ký hiê.u 0, thȯ’a mãn

0 ≤ x vó.i mo.i x ∈ L, (6.2)
go.i là phâ
(c) Nêú tô ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t, thı̀ các phâ

` n ta.i phâ ` n tu˙’. phu̇’ 0 go.i là các nguyên tu˙’. (atom).
(d) Phâ ` n tu˙’. x trong lattice d̄a.i sô´ d̄u.o..c go.i là bâ´t khȧ’ quy (hay tôí giȧ’n) d̄ôí vó.i phép
tuyê˙’n nêú x = y ∨ z thı̀ hoǎ.c x = y hoǎ.c x = z.
Hiê˙’n nhiên (6.1) tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i

x ∨ 1 = 1 và x ∧ 1 = x.
Và (6.2) tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i

0 ∨ x = x và 0 ∧ x = 0.
Nhâ.n xét 9. (a) Trong lattice, các phâ ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t và ló.n nhâ´t có thê˙’ tô
` n ta.i hoǎ.c không
` . . . `
tôn ta.i. Trong tru ò ng ho. p tôn ta.i thı̀ chúng duy nhâ t. ´
(b) Các nguyên tu˙’. là bâ´t khȧ’ quy. Ho.n nũ.a ta có
- i.nh lý 6.1.6. Trong lattice d̄a.i sô´ hũ.u ha.n phâ
D ` n tu˙’., mo.i phâ
` n tu˙’. có thê˙’ biê˙’u diêñ o˙’. da.ng
` n tu˙’. bâ´t khȧ’ quy.
tuyê˙’n các phâ
Chú.ng minh. Bài tâ.p! ✷

Vı́ du. 6.1.4. (a) Lattice d̄a.i sô´ cho trong Vı́ du. 6.1.1 có
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t;

+ tâ.p trôńg là phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t;

+ S là phâ
+ {x}, x ∈ S, là các nguyên tu˙’..
(b) Giȧ’ su˙’. S là tâ.p bâ´t kỳ khác trôńg. Xét lattice Fun(S, B). Theo Vı́ du. 6.1.3.
(f ∨ g)(x) = max(f(x), g(x)),
(f ∧ g)(x) = min(f(x), g(x)),
vó.i mo.i x ∈ S. Nên
+
1 nêú f(x) = 1 hoǎ.c g(x) = 1,
(f ∨ g)(x) =
0 nêú ngu.o..c la.i,
+
1 nêú f(x) = g(x) = 1,
(f ∧ g)(x) =
0 nêú ngu.o..c la.i.
128
Các nguyên tu˙’. trong Fun(S, B) là các hàm d̄ǎ.c tru.ng 1{x} , x ∈ S.
Vı́ du. 6.1.5. Các lu.o..c d̄ô

` Hasse trong Hı̀nh 6.1 tu.o.ng ú.ng các lattice d̄a.i sô´.
•...... • .......
.... .......
• ........
........ ..
.. .... .... ...... .. ....
... . ..... .... ..
..... ... ..
........ .. .. ..
... ....... ..... ..
... ..... ..... .....
..
...
.... ....... ....
.... ........ .... ..
. ...
..
... • ......
..
...
•
....
.... .... .........
.
....
.
...
.
..
.
....
.
.
. ..
.....
....
..
.... ... .......
.
.
. ..
... ... ..
.... ... .
. ..
. . . . ...
. ... .
.. ..
....... ....... ........ .. ..... ... ..
..
... ..... .... .... ... .
.. ..
..
...
• ....
• .
• ........... • ...
• ..
... .... .... ........ . ........
... .... ....... ........ .
.
.
. ...
. ........
.
.... ... ....... ... ......
... .... .. . . .......
......... . .
..........
... ........ ........... .. .........
... .....
....
..........
........ ....... ....... .
....
....
.... ...... ....... .... .............
....... .. ........
• .
• .....
• .....
Hı̀nh 6.1:
Lu.o..c d̄ô
` Hasse trong Hı̀nh 6.2 không tu.o..ng tru.ng cho mô.t lattice nào vı̀ hai phâ
` n tu˙’. a, b
không có câ.n trên nhȯ’ nhâ´t, mǎ.c dù chúng có câ.n du.ó.i ló.n nhâ´t là e :
c d
•
...........
... ..............
• ..
....... ..
........ .....
.. ........ ....... ...
.
... ....... .............. ...
... .................... ...
.
... .....
. ......... ........ ...
.....
........ ..........
. ........... ......
.... ... . . . .........
... .
. ..
... ...
.. ...
... .............. ........
.
. ........ .....
.
... ........... ....... ..
........
. ...........
• ..
....
....
.... ....
•
....
.
....
a ....
....
....
.... .. .
.. ... . . .
b
..... ....
........ ..........
..... ......
.....
..... .. ......
..... ....
..... .....
.... .......
• ..
Hı̀nh 6.2:
- i.nh nghı̃a 6.1.7. Giȧ’ su˙’. (L, ∨, ∧) là lattice d̄a.i sô´. Tâ.p con M khác rôñg cu̇’a L d̄u.o..c go.i
D
là lattice con (sublattice) cu̇’a L nêú vó.i mo.i x, y ∈ M, ta có
x ∨ y ∈ M, x ∧ y ∈ M.
Tú.c là M d̄óng d̄ôí vó.i các phép toán tuyê˙’n và hô.i.
Vı́ du. 6.1.6. Xét lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) có lu.o..c d̄ô ` Hasse trong Hı̀nh 6.3(a). Ta có M1
trong Hı̀nh 6.3(b) là lattice con cu̇’a L; còn M2 trong Hı̀nh 6.3(c) không phȧ’i là lattice con
cu̇’a L.
Bài tâ.p
1. Viê´t du.ó.i da.ng d̄ôí ngâ˜u các phu.o.ng trı̀nh sau (mà không phȧ’i lúc nào cũng d̄úng):
(a) x ∨ (y ∧ z) = (x ∨ y) ∧ z.
(b) x ∨ (y ∧ z) = (x ∨ y) ∧ (x ∨ z).
129
z
• ..
... ....
... ....
... ...
... ...
...
..... ...
...
..... .........
.. ...
... ...
...
..
. ...
..
y• ......
... ....
. ...
..
..... •x •x
.....
... ..
.....
... ..
•x
... ... ... .... .. .. .. ..
... .... .
.
.
. ... .
... ..... .
... ....
...
... . . ... .
.... ... ... .... ... .. ... ..
.. ...... ... ... ... .. ... ...
........ ...... ......... ....... .......... ....... ......... ........
... ... ... .
. ... ..
. ... ... .
. ...
..
.... v
...
... ....
... ...
.. ...
... v ..
.
...
..
. ....
... v ...
...
...
....
...
.... .
w• ...
...
• ...
.
.
..
. .... . •u
... • ....
...
.
...
... •u .
v•
...
...
...
....
...
• ..
...
.... •u .
... .
.
. .. ... .. ... .
. .
.
... . .
. .
... .... ... ... ... ...
... .... ...
... ... .. .. ... .. ...
.... . ... ... ....
...
... ...
....... ........ ......... ........ ........
.......
.... ........ .........
... . .. . . ... .. ..
... ... .. ... .... ... ... ...
... .. .. ... ... ... .. ..
... ... ... ....... ...... ..
.......
• • .. .....
•
t t t
(a) (b) (c)
Hı̀nh 6.3:
2. Giȧ’ su˙’. L là lattice d̄a.i sô´ vó.i phâ

` n tu˙’. ló.n nhâ´t 1 và phâ
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t 0.
(a) 1 là bâ´t khȧ’ quy? Giȧ’i thı́ch.
(b) 0 là bâ´t khȧ’ quy? Giȧ’i thı́ch.
3. Xét lattice hũ.u ha.n (P, ≤) và lu.o..c d̄ô ` n tu˙’.

` Hasse cu̇’a nó. Giȧ’i thı́ch ta.i sao mô.t phâ
là bâ´t khȧ’ quy nêú và chı̇’ nêú nó phu̇’ nhiê ` n tu˙’..
` u nhâ´t mô.t phâ
4. Xét lattice trong các hı̀nh du.ó.i:
t
...
..........
.... ... .......
•
.... ... ....
.
. ..... ... ....
... ...
....
.. ..... .
....
.........
.
......... .
..... ........
... . .. .
......
. .
.
.
.....
.....
u .
....
. .....
..... .
.
.
.
.
.
.
.....
.....
.....
w
......
• ...
... ...... ..........
.
.
•....
.....
....
... •
.....
...
... ... ..... ..
.... v ......
.....
...
...
... ..
. ... .. ...... ....
. . . . .
. ..
. . ...
....... .......
.
....... ..
...... ...... .
.... .. .
.... ...
...
.. .....
... ......... ..... .....
.......... ..... ..
.....
• .....
....
.... ....
.. .. •
..... y
x ....
....
....
.... .......
....
....... ....
......... ........
..... ......
..... .....
..... .......
.
..... ..
..... ........
.......
•
z
(a) Liê.t kê các nguyên tu˙’. cu̇’a lattice.
` n tu˙’. bâ´t khȧ’ quy.

(b) Liê.t kê các phâ
` n tu˙’. cu̇’a lattice du.ó.i da.ng tuyê˙’n cu̇’a các phâ

(c) Viê´t các phâ ` n tu˙’. bâ´t khȧ’ quy.
130
5. Lǎ.p la.i Bài tâ.p 4 cho hı̀nh du.ó.i:
t
•
....
...........
.
....
.... ....
. ...... ....
.... ....
.... .... ....
.... .
.........
. .........
. .
... .....
... .....
....
u .
.
....
.....
. ... .....
.....
.....
.....
w
• ......
.. ....
.... ......
..
...
.....
.... .....
•
.. .... ..... ....
... .... .. .... ...
.... ....
.. .... ....
...
........ .........
........ .. .
......
.... .
......
.
.... ..... ... . .
... ..... ....
...
...
.....
..... v
.....
.... .......
....
.......
....
...
• ......
....
....
• ...
..
.
. ... ..... . • .
x ....
....
....
.
.
..
.
.... ... ..... .
..
y
.... ....
....... .. ....
......... ... .........
..... ........ ..........
..... .
..... .. .....
..... .... .........
.... .. ....
........
•
z
6. Ký hiê.u P là tâ.p các sô´ nguyên du.o.ng. Xét lattice (P, |), trong d̄ó m|n nêú m là u.ó.c
sô´ cu̇’a n.
(i) Câ.n du.ó.i d̄úng cu̇’a P bǎ` ng mâý?
(b) Tô ` n ta.i câ.n trên d̄úng cu̇’a P?
(c) Mô tȧ’ các nguyên tu˙’. cu̇’a P.
` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui theo phép tuyê˙’n cu̇’a P.
(d) Mô tȧ’ các phâ
7. Giȧ’ su˙’. D90 là tâ.p tâ´t cȧ’ các u.ó.c sô´ cu̇’a 90 bao gô ` m 1 và 90. Chú.ng minh rǎ` ng D90 là
lattice vó.i thú. tu.. |.
(a) Vẽ lu.o..c d̄ô
` Hasse cu̇’a lattice này.
(b) Tı́nh 6 ∨ 10, 6 ∧ 10, 9 ∨ 30, 9 ∧ 30.
(c) Liê.t kê các nguyên tu˙’. cu̇’a D90 .
(d) Liê.t kê các phâ ` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui cu̇’a D90 .
(e) Viê´t 90, 18, 5 da.ng tuyê˙’n cu̇’a các phâ ` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui.
` n tu˙’. bao gô

8. Tı̀m tâ´t cȧ’ các lattice con cu̇’a D90 mà có bôń phâ ` m 1 và 90.
9. Vó.i mô˜i x, y ∈ R, d̄i.nh nghı̃a x ∨ y := max{x, y} và x ∧ y := min{x, y}.

(a) Chú.ng minh rǎ` ng (R, ∨, ∧) là lattice d̄a.i sô´.
(b) Thú. tu.. cȧ’m sinh bo˙’.i lattice này là gı̀?
(c) Ta.i sao các phâ` n tu˙’. cu̇’a R là bâ´t khȧ’ qui theo phép tuyê˙’n?
10. Hai lattice (L1 , ∨, ∧) và (L2 , ∪, ∩) d̄u.o..c go.i là d̄ǎ˙’ng câú nêú tô
` n ta.i mô.t tu.o.ng ú.ng
mô.t-mô.t lên ϕ : L1 → L2 sao cho
ϕ(x ∨ y) = ϕ(x) ∪ ϕ(y), ϕ(x ∧ y) = ϕ(x) ∩ ϕ(y)
vó.i mo.i x, y ∈ L1 .
(a) Chú.ng minh rǎ` ng trong tru.ò.ng ho..p này ϕ(x) ≤ ϕ(y) nêú và chı̇’ nêú x ≤ y.
131
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú (L1 , ∨, ∧) và (L2 , ∪, ∩) d̄ǎ˙’ng câú thı̀ x là nguyên tu˙’. cu̇’a L1
nêú và chı̇’ nêú ϕ(x) là nguyên tu˙’. cu̇’a L2 .
(c) Chú.ng minh rǎ` ng hai lattice trong hı̀nh sau không d̄ǎ˙’ng câú:
t 1
• ..
.........
.... .. ..... ....
• ..
.... .......
....
.... ... ....... .... ....
....... ..... .... .. ..... ....
. .... .... ....
.... .. ....
.... .... . ....
............. ......
.
........
......... .
.
........... ........
........
....
. . .
.. ..... ..... .....
.... .
. ..... .
... .....
.... ....
u ...
.
........
...
.
.
.
.
.
.
.....
.....
.....
w a .
....
.....
. ... .....
....
.... b
• ....
...
..
.. ...
•.
..........
.
....
....
...
..•
...
• ...........
... ......
..
...
..
.....
.... .....
•
...
... ... . .... .
. ....
v ......
.....
...
.....
...
...
....
....
.... ....
. ...... ....
....
... . . . .. .. ..... .... ...
....... ..............
. ......
........... ...... ...
. ......... . . .. ........ .
... ..
.. ... . .... ....... . .....
..
. .
.... .......
.
..... .....
.... ..... . .. .... ..... ..... .....
... ........
.........
... .......
..... ....
..... ..
.....
...
...
.....
..... c
..... .......
.....
....
....
..
• ....
....
.... ....
... • • ....
....
....
• .....
.
.
. .. .
....... •
.... ....
x ....
....
....
........
.... y d ....
....
.... ...
... ....
....
... ...
e
.... ....
...... ... .. ....
.......... ..... .......
..... .............
......... ......... . .
..... ..... ..... ....
.....
..
.....
..... .......
. .....
.....
..
. .....
..... ... ..... .... .........
.... ......... ..... .. ...
........ .........
• •
z 0
(d) Chú.ng minh rǎ` ng lattice D30 gô

` m các u.ó.c sô´ cu̇’a 30 (kê˙’ cȧ’ 1 và 30) d̄ǎ˙’ng câú vó.i
lattice P(S), trong d̄ó |S| = 3. (HD. Su˙’. du.ng S = {2, 3, 5}).
11. Giȧ’ su˙’. (L, ≤) là lattice. Chú.ng minh rǎ` ng nêú x ≤ y, thı̀ x ∨ (z ∧ y) ≤ (x ∨ z) ∧ y vó.i
mo.i z ∈ L.
6.2 Lattice phân bô´
- i.nh nghı̃a 6.2.1. Lattice d̄a.i sô´ (L, ∨, ∧) d̄u.o..c go.i là lattice phân bô´ (distributive) nêú
D
các phép toán ∨, ∧ phân phôí d̄ôí vó.i nhau, tú.c là vó.i mo.i x, y, z ∈ L ta có
(a) x ∨ (y ∧ z) = (x ∨ y) ∧ (x ∨ z);
(b) x ∧ (y ∨ z) = (x ∧ y) ∨ (x ∧ z).
Vı́ du. 6.2.1. (a) Lattice d̄a.i sô´ trong Vı́ du. 6.1.1 là phân bô´.
(b) Lattice d̄a.i sô´ trong Vı́ du. 6.1.2 là lattice phân bô´.
(c) R hoǎ.c N là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. d̄ôí vó.i quan hê. thú. tu.. tuyêń tı́nh thông thu.ò.ng.
- ó là các lattice phân bô´, vó.i
D
x ∨ y = max(x, y) và x ∧ y = min(x, y).
Vı́ du. 6.2.2. Các lattice d̄a.i sô´ trong Hı̀nh 6.4 không phân bô´.
Chǎ˙’ng ha.n, chú.ng minh (a). Ta có
B ∨ (C ∧ D) = B ∨ A = B.
132
1
• .
....
.. ...
... .....
.. ...
... ...
.. ...
... .....
.... .....
...
... ...
E ...
... ...
...
...
• ....
... .........
... ...........
.
.
........
.
...
....
•c
...
. ... .... .... ....
.. ... ....
... ... ..... ... ...
.. ... ...... ... .....
.
......... .......
... ..........
..... ... .
.....
. .. ... ..... ... ...
.. ... ..... ...
.... ....
....
.... .. ....
..
. . ... .. ...
....
B• ....
...
...
...
•C •D
......
..
.
......
....
.... b• ...
...
..
.
...... •a
. ...
... .... ..... ... ...
.
... . ... ... ...
... ... .... ...
........ ... ..... ...
......
.... ......... ............ ........
... ..
.
... .. ......
. ... ...
... .. .... ... ...
... ............ ... ....
... ........ ......
• ....
• .
A 0
(a) (b)
Hı̀nh 6.4: Các lattice không phân bô´.
Mǎ.t khác
(B ∨ C) ∧ (B ∨ D) = E ∧ E = E.
Vâ.y
B ∨ (C ∧ D) = B ̸= E = (B ∨ C) ∧ (B ∨ D).
` u thú vi. là có thê˙’ chú.ng minh d̄u.o..c mô.t lattice là phân bô´ nêú và chı̇’ nêú nó không
Mô.t d̄iê
chú.a lattice con giôńg nhu. các lattice trong Vı́ du. 6.2.2. D - i.nh lý sau chı̇’ ra rǎ` ng chı̇’ câ
`n
kiê˙’m tra mô.t tiêu chuâ˙’n cu̇’a luâ.t phân bô´.
- i.nh lý 6.2.2. Giȧ’ su˙’. L là lattice d̄a.i sô´. Hai khǎ˙’ ng d̄i.nh sau là tu.o.ng d̄u.o.ng
D
(a) x ∨ (y ∧ z) = (x ∨ y) ∧ (x ∨ z), vó.i mo.i x, y ∈ L.
(b) x ∧ (y ∨ z) = (x ∧ y) ∨ (x ∧ z), vó.i mo.i x, y ∈ L.
Chú.ng minh. (a) ⇒ (b).

(x ∧ y) ∨ (x ∧ z) = [(x ∧ y) ∨ x] ∧ [(x ∧ y) ∨ z] (do (a))
= [x ∨ (x ∧ y)] ∧ [z ∨ (x ∧ y)] (tı́nh giao hoán)
= x ∧ [z ∨ (x ∧ y)] (tı́nh hâ´p thu.)
= x ∧ [(z ∨ x) ∧ (z ∨ y)] (do (a))
= [x ∧ (z ∨ x)] ∧ (z ∨ y) (tı́nh kê´t ho..p)
= [x ∧ (x ∨ z)] ∧ (y ∨ z) (tı́nh giao hoán)
= x ∧ (y ∨ z) (tı́nh hâ´p thu.)
(b) ⇐ (a). Do nguyên lý d̄ôí ngâ˜u. ✷
- i.nh lý 6.2.3. Giȧ’ su˙’. (L, ∨, ∧) là lattice phân bô´ và x, y, a ∈ L sao cho
D
x∨a=y∨a và x ∧ a = y ∧ a.
Thı̀ x = y.
133
Chú.ng minh. Ta có
x = x ∨ (x ∧ a)
= x ∨ (y ∧ a)
= (x ∨ y) ∧ (x ∨ a)
= (y ∨ x) ∧ (y ∨ a)
= y ∨ (x ∧ a)
= y ∨ (y ∧ a)
= y.
✷
Tù. d̄ây vê

` sau chúng ta luôn giȧ’ su˙’. (L, ∨, ∧) là lattice có phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t là 1 và phâ
`n
.
tu˙’ nhȯ’ nhâ´t là 0 (1 khác 0).
` n tu˙’. x, y ∈ L d̄u.o..c go.i là bù nhau (complement) nêú

- i.nh nghı̃a 6.2.4. Hai phâ
D
x ∨ y = 1 và x ∧ y = 0.
Lattice L d̄u.o..c go.i là khȧ’ bù (complemented) nêú mo.i phâ
` n tu˙’. cu̇’a L d̄ê
` u tô ` n tu˙’.
` n ta.i phâ
bù.
Nhâ.n xét 10. (a) Mô.t phâ ` n tu˙’. cu̇’a lattice L có thê˙’ có hoǎ.c không có phâ
` n tu˙’. bù. Trong
tru.ò.ng ho..p tô
` n ta.i, có thê˙’ duy nhâ´t hoǎ.c không duy nhâ´t.
` n tu˙’. 1 và 0 là bù nhau và là phâ

(b) Các phâ ` n tu˙’. bù duy nhâ´t cu̇’a nhau.
` n tu˙’. bù không nhâ´t thiê´t

Vı́ du. 6.2.3. (a) Lattice trong Vı́ du. 6.2.2(a) là khȧ’ bù. Các phâ
duy nhâ´t: B là phâ .
` n tu˙’ bù cu̇’a cȧ’ C và D.
` n tu˙’. bù cũng không duy nhâ´t.

(b) Lattice L trong Vı́ du. 6.2.2(b) cũng khȧ’ bù. Các phâ
Chǎ˙’ng ha.n, cȧ’ A và C d̄ê
` u là bù cu̇’a B.
Vı́ du. 6.2.4. Lattice trong Hı̀nh 6.5 là phân bô´ nhu.ng không khȧ’ bù. Vı̀ nêú có
x ∨ y = 1 và x ∧ y = 0.
Thı̀ d̄ǎ˙’ng thú.c d̄â

` u cho y = 1 còn d̄ǎ˙’ng thú.c sau cho y = 0. Vô lý.
0 x 1
•..................................................................................................................•....................................................................................................................•...
Hı̀nh 6.5:
` n tu˙’. 1 và 0, bù cu̇’ a phâ

- i.nh lý 6.2.5. Trong lattice phân bô´ L có phâ
D ` n tu˙’. x (nêú có) là
duy nhâ´t.
134
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. rǎ` ng
x ∨ y = 1, x ∧ y = 0, x ∨ z = 1, x ∧ z = 0.
Ta có
y = y∨0 (vı̀ 0 ≤ y)
= y ∨ (x ∧ z) (vı̀ x ∧ z = 0)
= (y ∨ x) ∧ (y ∨ z) (vı̀ tı́nh phân bô´)
= 1 ∧ (y ∨ z) (vı̀ y ∨ x = x ∨ y = 1)
= (x ∨ z) ∧ (y ∨ z) (vı̀ x ∨ z = 1)
= (x ∧ y) ∨ z (vı̀ tı́nh phân bô´)
= 0∨z (vı̀ x ∧ y = 0)
= z (vı̀ 0 ≤ z).
✷
Nhâ.n xét 11. Nêú phâ ` n tu˙’. trong lattice tô ` n tu˙’. bù, thı̀ phâ
` n ta.i duy nhâ´t phâ ` n tu˙’. bù cu̇’a
x d̄u.o..c ký hiê.u là x′.
Bài tâ.p
1. Xét lattice d̄a.i sô´ L1 vó.i lu.o..c d̄ô
` Hasse:
1
..... •
.... ... .....
.... .. ...
...... .... ......
... . ....
... .... ....
.... ... ....
.... ... ....
.
. .... .
. ...
....
. ...
. .
.
. ...
.
.... ... ....
.
.... ... ...
....
... ... ...
.. ... ....
...
. . ...
.... ... ....
... .. ...
... .
.......... ...... ......
......
... .... ....
... . ...
..
. ..
. ....
... .
. ....
. .
.
..... ..
. ....
..
. .. ....
.. . .
. ....
.. .
. ....
.... .
.
. ...
.
...... ..
. ....
...
..
.. .
.
. ....
..... .
.
. ...
....
..... .
.
. ...
.
.... .
.
. ....
... .
. ....
a• ..
...
....
.... .. .........
. .... •.
•c
...
.
...
.... ...
. .... .....
....
.... .......
.
..
b .
....
..... .
..
......
.... ... .... ....
.... .... .... ....
.... ... .... ...
....... ....
...... ....... ....
......
...... ... ...... .....
.... .... . .... ....
.... .... .... ....
.... .... .... ....
....
.... ..
..... ....
.. ..
. ....
.. .... .
....
.... ....... .... ......
.... ...
......
•
...
....
....
• ........
....
d ....
....
.... ....
.... e
....
.... ......
.... ....
.... ...
.......... .........
. ....
.... .....
.... .....
.... ....
.... ....
.... ...
.... ....
.... ......
...
•
0
(a) Liê.t kê các nguyên tu˙’. cu̇’a L1 .
` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui cu̇’a L1 .
(b) Liê.t kê các phâ
(c) Viê´t 1 du.ó.i da.ng tuyê˙’n cu̇’a các phâ ` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui.
(d) Tı̀m các phâ ` n tu˙’. bù, nêú tô
` n ta.i, cu̇’a a, b, d, 0.
135
(e) L1 là lattice khȧ’ bù? Giȧ’i thı́ch.
(f) L1 là lattice phân bô´?
2. Xét lattice L2 vó.i lu.o..c d̄ô

` Hasse trong hı̀nh:
r
.. •
..........
.... .. ....
.... .... .......
....... .... ....
.... ... ....
.... ....
............
. . ..... ........
.......
...
. . . . .
.
. . .....
... . .....
..
..... ... .....
.... .... .....
s• ...... ... t ....

....
...
..
...
..
...
.... •
.......
.... .... .......
•u
...
...
... ..... ..
. ....
.... ...
... .
..... ..
. ...... ...
.... . . ... ... .. ...
. . . . ....... .
.. .....
.. .. .
.
........ ..
....... ....... .......
.. ......
.
.
.... .. ..... .
... ....
. .
. ....... .
.
... ......... ..... ..... ....
.... ..
.......... ... .....
v• .....
....
....
•w ..
...
.... .. ....
.... •x
.... ....
.... .
... ...
.... ..
.... ... ....
..... ....
......... .. .........
.....
..... ........
..........
.
..... .. ....
.... .... ........
.... ... ....
..........
...
•
y
` n tu˙’. ló.n nhâ´t và phâ
(a) Tı̀m các phâ ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t cu̇’a L2 .
(b) Tı̀m v ∨ x, s ∨ v và u ∧ v.
(c) L2 là lattice khȧ’ bù? Giȧ’i thı́ch.
(d) Tı̀m phâ` n tu˙’. có hai phâ
` n tu˙’. bù.
(e) L2 là lattice phân bô´?
3. (a) Chú.ng minh rǎ` ng các phâ ` n tu˙’. 2 và 6 trong lattice D12 không có phâ ` n tu˙’. bù.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng Dm , m ≥ 2, là khȧ’ bù nêú và chı̇’ nêú m là tı́ch cu̇’a các sô´ nguyên
tô´ phân biê.t, tú.c là nêú phân tı́ch thành các thù.a sô´ nguyên tô´ m = pα1 1 .pα2 2 · · · pαk k ,
thı̀ α1 = α2 = · · · = αk = 1.
4. (a) Vẽ lu.o..c d̄ô

` Hasse cu̇’a lattice (D24, |).
(b) Tı̀m các phâ ` n tu˙’. bù, nêú tô
` n ta.i, cu̇’a 2, 3, 4, 6.
(c) D24 là lattice khȧ’ bù? Giȧ’i thı́ch.
(d) D24 là lattice phân bô´? Giȧ’i thı́ch.
5. (a) Vẽ lu.o..c d̄ô

(b) D36 là lattice khȧ’ bù? Giȧ’i thı́ch.
(d) D36 là lattice phân bô´? Giȧ’i thı́ch.
6. Chú.ng minh các d̄ô

` thi. trong hı̀nh sau là lu.o..c d̄ô
` Hasse cu̇’a lattice phân bô´. Nó là
khȧ’ bù?
7. Ký hiê.u D70 là tâ.p tâ´t cȧ’ các u.ó.c sô´ cu̇’a 70 bao gô
` m 1 và 70.
(b) Tı́nh 10 ∨ 14, 10 ∧ 14.
136
(c) Liê.t kê các nguyên tu˙’. cu̇’a D70 .
` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui cu̇’a D70 .
(d) Liê.t kê các phâ
(e) Viê´t 70, 10, 5 da.ng tuyê˙’n cu̇’a các phâ ` n tu˙’. bâ´t khȧ’ qui.
(f) D70 là lattice khȧ’ bù? Tı̀m các phâ ` n tu˙’. bù cu̇’a 2, 5.
8. Lǎ.p la.i Bài tâ.p trên d̄ôí vó.i (D36 , |).
9. (a) Các xı́ch1 nào có câ.n trên và du.ó.i?

(b) Các xı́ch nào là phân bô´?
(c) Các xı́ch nào là khȧ’ bù?
10. Su˙’. du.ng D

- i.nh lý 6.2.5 chú.ng minh các lattice trong hı̀nh sau không phân bô´:
E 1
•
..........
.... ... .... .......
• .......
........ ..............
.......
.... .... ...... ........ ........
.....
. ... ... .... ......... .......
.... . ...........
...
... ... ... ........... . .......
.... ... .... ..
........... . ........
.. ... ..
.
...
.... ..
........
. ........
........
..
.
.
..
.
..........
.
.
......
.
.
.......
......
....
c• .....
...
...
•b
...
..
.
.. .
. .... ... ...
..... .
.
. .... ..... ...
.... .. ....
...
.
...
. .
... .... .......
. .. . .... ... ...
... .
. .... .. ..
....... ..
B• ....
....
...
•C ..
.
.
.
.
.... .....
•D
....
..
... a• ....
....
...
.... ...
.
...
..
.... .
. .... .... ...
....
..... .... .... ......
... ... .... ..
...
.... .. .... ... ...
.... ... ... ... ...
..... . . .
...... ....
........ ..
......... ..
.......
....... ..... ...
.... .... .... ..
.... ... .... .... ...
.... .... .... .... ...
....
.... .. .
. .... .... ...
.... .. ...... ....
.... ....
.... .. ... .... ..
..........
• . • ....
A 0
11. Giȧ’ su˙’. L là lattice vó.i phâ

` n tu˙’. ló.n nhâ´t 1, phâ
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t 0. Chú.ng minh rǎ` ng 0
. .
là bù duy nhâ´t cu̇’a 1 và ngu o. c la.i.
12. Chú.ng minh hoǎ.c cho phȧ’n vı́ du.:

(a) Mo.i lattice hũ.u ha.n là phân bô´.
(b) Mo.i lattice hũ.u ha.n có câ.n trên.
13. Giȧ’ su˙’. (L, ∧, ∨) là lattice phân bô´ khȧ’ bù.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng nêú x ≼ y thı̀ y ′ ≼ x′ .
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú y ∧ z = 0 thı̀ y ≼ z ′ .
(c) Chú.ng minh rǎ` ng nêú x ≼ y và y ∧ z = 0 thı̀ z ≼ x′.
6.3 - a.i sô´ Boole

D
- i.nh nghı̃a 6.3.1. D

D - a.i sô´ Boole (còn go.i là lattice Boole) là mô.t lattice phân bô´ khȧ’ bù.
1
Xı́ch là tâ.p d̄u.o..c sǎ´p thú. tu.. mà hai phâ
` n tu˙’. bâ´t kỳ có thê˙’ so sánh d̄u.o..c vó.i nhau.
137
Nhâ.n xét 12. (a) D - a.i sô´ Boole là mô.t lattice phân bô´ có phâ ` n tu˙’. ló.n nhâ´t 1, phâ
` n tu˙’. nhȯ’
nhâ´t 0 (1 ̸= 0), và mo.i phâ ` n tu˙’. cu̇’a nó luôn tô ` n tu˙’. bù. Các phép toán
` n ta.i duy nhâ´t phâ
hai ngôi
(x, y) ;→ x ∨ y, (x, y) ;→ x ∧ y
và phép toán mô.t ngôi
x ;→ x′
d̄u.o..c go.i là các phép toán Boole.
(b) Ta thu.ò.ng ký hiê.u (x′)′ = x′′.
(c) Trong d̄a.i sô´ Boole : (x′)′ = x.
Vı́ du. 6.3.1. Lattice P(S) trong Vı́ du. 6.1.1 là lattice phân bô´, trong d̄ó 1 = S, 0 = ∅ và
vó.i mo.i A ⊂ S ta có
A ∪ Ac = S, A ∩ Ac = ∅.
Nên P(S) là d̄a.i sô´ Boole.
Vı́ du. 6.3.2. Lattice Σ trong Vı́ du. 6.1.2 là lattice phân bô´ trong d̄ó
` n tu˙’. ló.n nhâ´t là 1 = [True].

+ phâ
` n tu˙’. phâ
+ phâ ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t là 0 = [False].
+ vó.i mo.i mê.nh d̄ê

` p,
[p] or [not p] = [True]; [p] and [not p] = [False].
Tú.c là
p′ = not p.
Nên là d̄a.i sô´ Boole.
Vı́ du. 6.3.3. (a) Xét lattice Fun(S, B) trong Vı́ du. 6.1.4 (b).
+ Fun(S, B) là lattice phân bô´ vı̀ max, min phân bô´ vó.i nhau.
` n tu˙’. ló.n nhâ´t là 1 d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i 1(x) = 1 vó.i mo.i x ∈ S.
+ Có phâ
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t là 0 d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i 0(x) = 0 vó.i mo.i x ∈ S.
+ Có phâ
+ Vó.i mo.i f ∈ Fun(S, B) ta có [f(x)]′ = 1 nêú và chı̇’ nêú f(x) = 0 vó.i mo.i x ∈ S. Vı̀
(f ′ ∨ f)(x) = max([f(x)]′, f(x)) = 1,

(f ′ ∧ f)(x) = min([f(x)]′, f(x)) = 0.
138
Nên Fun(S, B) là d̄a.i sô´ Boole.
(b) Trên Bn := {(x1, x2, . . . , xn ) | xi ∈ B, i = 1, 2, . . . , n} xét các phép toán
x ∨ y := (max(x1, y1 ), max(x2 , y2), . . . , max(xn , yn )),

x ∧ y := (min(x1, y1), min(x2 , y2), . . . , min(xn , yn )).
Khi d̄ó Bn là d̄a.i sô´ Boole vó.i phâ

` n tu˙’. ló.n nhâ´t là 1 = (1, 1, . . . , 1) và phâ
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t là
0 = (0, 0, . . . , 0).
- i.nh lý 6.3.2. (Luâ.t de Morgan) Nêú A là d̄a.i sô´ Boole thı̀ vó.i mo.i x, y ∈ A ta có
D
(a) (x ∨ y)′ = x′ ∧ y ′;
(b) (x ∧ y)′ = x′ ∨ y ′.
Chú.ng minh. (a) Ta có
(x ∨ y) ∨ (x′ ∧ y ′) = [(x ∨ y) ∨ x′] ∧ [(x ∨ y) ∨ y ′] (do tı́nh phân bô´)

= [y ∨ (x ∨ x′)] ∧ [x ∨ (y ∨ y ′)] (do tı́nh kê´t ho..p và giao hoán)
= [y ∨ 1] ∧ [x ∨ 1]
= 1∧1
= 1.
Tu.o.ng tu..
(x ∨ y) ∧ (x′ ∧ y ′) = 0.
Tù. d̄ó có (a). (b) Vı̀
x ∧ y = (x′)′ ∧ (y ′)′
= (x′ ∨ y ′ )′.
Nên
(x ∧ y)′ = (x′ ∨ y ′)′′
= x′ ∨ y ′ .
✷
- i.nh lý 6.3.3. Giȧ’ su˙’. A là d̄a.i sô´ Boole hũ.u ha.n vó.i tâ.p các nguyên tu˙’. S := {a1, a2, . . . , an }.
D
Vó.i mô˜i x ∈ A, x ̸= 0, ta có thê˙’ viê´t du.ó.i da.ng tuyê˙’n các nguyên tu˙’. khác nhau nhu. sau
x = ai1 ∨ ai2 ∨ . . . ∨ aik . (6.3)
Ho.n nũ.a biê˙’u thú.c trên là duy nhâ´t không kê˙’ thú. tu.. cu̇’ a các nguyên tu˙’. trong biê˙’u thú.c,
và ai1 , ai2 , . . . , aik là các nguyên tu˙’. ≤ x.
Chú.ng minh. + D
- à̂u tiên ta chú.ng minh tı́nh tô
` n ta.i.
139
Nêú x = 0 hoǎ.c x là nguyên tu˙’. thı̀ hiê˙’n nhiên. Ngu.o..c la.i, tô
` n ta.i y ∈ A sao cho 0 < y < x.
Ta có
x=x∨y
= (x ∨ y) ∧ 1
= (x ∨ y) ∧ (y ′ ∨ y)
= (x ∧ y ′) ∨ y.
Mǎ.t khác x ∧ y ′ < x. Vı̀ nêú ngu.o..c la.i, thı̀ x ∧ y ′ = x. Do d̄ó
y < x = x ∧ y ′ ≤ y ′.
Vâ.y
0 < y = y ∧ y ′.
Mà không thê˙’.
Vâ.y ta phân tı́ch x da.ng tuyê˙’n các phâ ` n tu˙’. nhȯ’ ho.n là x ∧ y ′ và y. (Lý luâ.n này chú.ng
.
tȯ’ chı̇’ có các nguyên tu˙’ và phâ .
` n tu˙’ nhȯ’ nhâ´t 0 là bâ´t khȧ’ quy). Nêú cȧ’ hai y và x ∧ y ′
là nguyên tu˙’., chú.ng minh xong. Ngu.o..c la.i, bǎ` ng phu.o.ng pháp trên ta phân tı́ch chúng o˙’.
da.ng tuyê˙’n các phâ` n tu˙’. nhȯ’ ho.n.
Vı̀ A hũ.u ha.n, nên cuôí cùng quá trı̀nh trên phȧ’i dù.ng và phân tı́ch x da.ng tuyê˙’n các
nguyên tu˙’..
Chú ý rǎ` ng phu.o.ng pháp trên cho chúng ta thuâ.t toán d̄ê. quy tı̀m biê˙’u diêñ cu̇’a mô.t phâ
`n
.
tu˙’ qua các nguyên tu˙’ ..
+ Ta chú.ng minh rǎ` ng vó.i mo.i x ∈ A d̄ê

` u thȯ’a
x = ∨{a ∈ S | a ≤ x}. (6.4)
Ký hiê.u bên phȧ’i chı̇’ phâ ` n tu˙’. là tuyê˙’n các phâ
` n tu˙’. trong tâ.p {a ∈ S | a ≤ x}. Vı̀ có thê˙’
xem phâ ` n tu˙’. 0 là tuyê˙’n cu̇’a tâ.p trôńg cu̇’a các nguyên tu˙’., nên có thê˙’ giȧ’ su˙’. x ̸= 0. Tù. (6.3)
ta dê˜ dàng suy ra
1 = ∨{a ∈ S | a ≤ 1} = a1 ∨ a2 ∨ . . . ∨ an .
Nên
x=x∧1
= x ∧ (a1 ∨ a2 ∨ . . . ∨ an )
= (x ∧ a1) ∨ (x ∧ a2) ∨ . . . ∨ (x ∧ an ).
Mǎ.t khác +
ai nêú ai ≤ x,
x ∧ ai =
do ai là nguyên tu˙’.. Vâ.y x có biê˙’u diêñ da.ng (6.4).
+ Tı́nh duy nhâ´t. Giȧ’ su˙’. rǎ` ng
140
x = b1 ∧ b2 ∧ . . . ∧ bm ,
trong d̄ó bi là các nguyên tu˙’.. Khi d̄ó bi ≤ x, i = 1, 2, . . . , m.
Vâ.y
bi ∈ {a ∈ S | a ≤ x}, i = 1, 2, . . . , m.
Mǎ.t khác, nêú a ∈ S, a ≤ x, thı̀
0 ̸= a = a ∧ x
= a ∧ (b1 ∨ b2 ∨ . . . ∨ bm )
= (a ∧ b1 ) ∨ (a ∧ b2 ) ∨ . . . ∨ (a ∧ bm ).
` n ta.i chı̇’ sô´ i sao cho

Vâ.y tô
a ∧ bi ̸= 0.
Do a và bi là các nguyên tu˙’., nên
a ∧ bi = a = bi .
` n tu˙’. bi nào d̄ó. D
Nói cách khác, a là phâ ` u phȧ’i chú.ng minh. ✷
- iê
Kê´t quȧ’ sau d̄ây sẽ chú.ng tȯ’ d̄a.i sô´ Boole d̄u.o..c hoàn toàn xác d̄i.nh bo˙’.i sô´ các nguyên tu˙’.
cu̇’a nó.
- i.nh lý 6.3.4. Cho A, B là các d̄a.i sô´ Boole hũ.u ha.n vó.i tâ.p các nguyên tu˙’. S :=
D
{a1, a2, . . . , an } và T := {b1 , b2, . . . , bn } tu.o.ng ú.ng. Khi d̄ó tô
` n ta.i mô.t d̄ǎ˙’ ng câú d̄a.i sô´
. . ` n ta.i ánh xa. mô.t-mô.t lên f : A → B sao cho
Boole tù A lên B; tú c là tô
(a) f(x ∨ y) = f(x) ∨ f(y);
(b) f(x ∧ y) = f(x) ∧ f(y);
(c) f(x′) = [f(x)]′.
Ngoài ra
f(ai ) = bi, i = 1, 2, . . . , n.
Chú.ng minh. Theo D

- i.nh lý 6.3.3, mo.i x ∈ A có thê˙’ biê˙’u diêñ duy nhâ´t du.ó.i da.ng
x = ai1 ∨ ai2 ∨ . . . ∨ aik .
Ta d̄i.nh nghı̃a
f(x) = bi1 ∨ bi2 ∨ . . . ∨ bik .
- ǎ.c biê.t
D
f(ai ) = bi , i = 1, 2, . . . , n.
141
- i.nh lý 6.3.3, ta có
Theo d̄i.nh nghı̃a cu̇’a f và do D
f(x) = ∨{f(a) | a ∈ S, a ≤ x}
và
f(x) = ∨{b ∈ T | b ≤ f(x)}.
Vı̀ biê˙’u diêñ cu̇’a f(x) là duy nhâ´t, nên vó.i mo.i a ∈ S ta có
a≤x nêú và chı̇’ nêú f(a) ≤ f(x).
- ê˙’ chú.ng minh (a), lâý x, y ∈ A và chú ý rǎ` ng a ∈ S, ta có

D
f(a) ≤ f(x ∨ y) ⇔ a ≤ (x ∨ y)
⇔ a ≤ x hoǎ.c a ≤ y
⇔ f(a) ≤ f(x) hoǎ.c f(a) ≤ f(y).
Tú.c là, vó.i mô˜i b ∈ T ta có
b ≤ f(x ∨ y) ⇔ b ≤ f(x) hoǎ.c b ≤ f(y)

⇔ b ≤ f(x) ∨ f(y).
- i.nh lý 6.3.3, suy ra

Áp du.ng D
f(x ∨ y) = f(x) ∨ f(y).
Vâ.y khǎ˙’ng d̄i.nh (a) d̄u.o..c chú.ng minh. Tu.o.ng tu.. ta cũng có (b).
Chú.ng minh (c). Ta có
f(x) ∨ f(x′ ) = f(x ∨ x′) = f(1) = 1,

f(x) ∧ f(x′ ) = f(x ∧ x′) = f(0) = 0.
Vâ.y [f(x)]′ = f(x′ ). ✷
` n tu˙’. thı̀ P(S) là mô.t d̄a.i sô´ Boole (tu.o.ng ú.ng vó.i các phép toán
Nêú S là tâ.p có n phâ
ho..p, giao và lâý phâ
` n bù) có n nguyên tu˙’., cu. thê˙’ {x}, x ∈ S. Vâ.y
Hê. quȧ’ 6.3.5. Mô.t d̄a.i sô´ Boole hũ.u ha.n có n nguyên tu˙’. thı̀ d̄ǎ˙’ ng câú d̄a.i sô´ Boole vó.i
P(S), #S = n, và vı̀ vâ.y có d̄úng 2n phâ` n tu˙’..
Bài tâ.p
1. (a) Kiê˙’m tra B := {1, 0} vó.i hai phép toán ∨, ∧ thông thu.ò.ng và 0′ = 1, 1′ = 0, là d̄a.i
sô´ Boole.
142
(b) Kiê˙’m tra tâ.p Fun(S, B) các hàm tù. S lên B vó.i hai phép toán
(f ∨ g)(x) := f(x) ∨ g(x),

(f ∧ g)(x) := f(x) ∧ g(x),
(f ′ )(x) := [f(x)]′,
là d̄a.i sô´ Boole.

- ǎ.t S := {a, b, c, d, e}. Viê´t {a, c, d} nhu. tuyê˙’n cu̇’a các nguyên tu˙’. trong P(S).
2. (a) D
` n tu˙’. (1, 0, 1, 1, 0) da.ng tuyê˙’n các nguyên tu˙’. trong B5 .
(b) Biê˙’u diêñ phâ
(c) Giȧ’ su˙’. f ∈ Fun(S, B) sao cho f(a) = f(c) = f(d) = 1, f(b) = f(e) = 0. Biê˙’u diêñ
f da.ng tuyê˙’n các nguyên tu˙’. trong Fun(S, B).
3. Trên tâ.p D6 := {1, 2, 3, 6} xét các phép toán:

6
x + y := BSCNN(x, y), x.y := USCLN(x, y), x′ := .
x
Chú.ng minh rǎ` ng (D6 , +, ·,′ ) là d̄a.i sô´ Boole. Tı̀m các phâ
` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t và phâ
` n tu˙’.
ló.n nhâ´t.
4. Trên tâ.p D8 := {1, 2, 4, 8} xét các phép toán + và · nhu. trong Bài tâ.p 3 và x′ = 8/x.
Chú.ng minh (D8 , +, ·,′ ) không phȧ’i d̄a.i sô´ Boole.
5. Lattice (D30 , |) là d̄a.i sô´ Boole.
` Hasse cu̇’a lattice này.
(b) Liê.t kê các nguyên tu˙’. cu̇’a D30 .
` n chú.a 1
(c) Tı̀m tâ´t cȧ’ các d̄a.i sô´ Boole con cu̇’a D30. Chú ý rǎ` ng, các d̄a.i sô´ con câ
và 30.
(d) Tı̀m lattice con có bôń phâ ` n tu˙’. nhu.ng không phȧ’i là d̄a.i sô´ Boole con.
6. Lattice (D210 , |) là d̄a.i sô´ Boole. Tı̀m tâ.p S sao cho P(S) và D210 là d̄ǎ˙’ng câú d̄a.i sô´
Boole và tı̀m d̄ǎ˙’ng câú này.
7. Vó.i nhũ.ng giá tri. m nào thı̀ lattice (Dm , |) là d̄a.i sô´ Boole?
8. Trên tâ.p Sn := {1, 2, . . . , n} xét các phép toán:
x + y := max(x, y), x.y := min(x, y).
(a) Chú.ng minh trên Sn các phép toán này thȯ’a mãn các tı́nh châ´t giao hoán, kê´t ho..p
và hâ´p thu..
(b) Chú.ng minh có thê˙’ d̄i.nh nghı̃a phâ ` n tu˙’. nhȯ’ nhâ´t 0, phâ
` n tu˙’. ló.n nhâ´t 1 và phép
′ .
toán phu̇’ d̄i.nh sao cho Sn vó i các phép toán này là d̄a.i sô´ Boole nêú và chı̇’ nêú n = 2.
9. Giȧ’ su˙’. (A, ∨, ∧) là d̄a.i sô´ Boole và S là tâ.p con cu̇’a A. Chú.ng minh S vó.i các phép
toán ∨, ∧ cȧ’m sinh là d̄a.i sô´ Boole nêú và chı̇’ nêú 1 ∈ S và x ∧ y ′ ∈ S vó.i mo.i x, y ∈ S.
143
10. (a) Chú.ng minh trong d̄a.i sô´ Boole, [x(x′ + y))]′ = x′ + y ′ vó.i mo.i x, y.
(b) Viê´t d̄ôí ngâ˜u và chú.ng minh biê˙’u thú.c trên.
11. Giȧ’ su˙’. P là tâ.p các sô´ nguyên du.o.ng và S là ho. các tâ.p con hũ.u ha.n cu̇’a P. Giȧ’i thı́ch
ta.i sao S vó.i các phép ho..p, giao và lâý phâ ` n bù không là d̄a.i sô´ Boole.
12. Tı̀m tâ.p S sao cho P(S) và B5 là d̄ǎ˙’ng câú d̄a.i sô´ Boole và tı̀m d̄ǎ˙’ng câú này.
13. Mô tȧ’ các nguyên tu˙’. cu̇’a Fun(S, B), S := N. D ` u này còn d̄úng nêú S := R?
- iê
` n ta.i d̄a.i sô´ Boole vó.i 6 phâ

14. (a) Tô ` n tu˙’.? Giȧ’i thı́ch.
(b) Mo.i d̄a.i sô´ Boole hũ.u ha.n phâ ` n tu˙’. d̄ǎ˙’ng câú vó.i d̄a.i sô´ Boole Jn cu̇’a các hàm
Boole? Giȧ’i thı́ch.
15. (a) Mô tȧ’ các nguyên tu˙’. cu̇’a lattice P(N).
` n tu˙’. cu̇’a lattice là tuyê˙’n cu̇’a các nguyên tu˙’.? Thȧ’o luâ.n.
(b) Mô˜i phâ
16. Giȧ’ su˙’. x, y là các phâ

` n tu˙’. cu̇’a d̄a.i sô´ Boole, và a là mô.t nguyên tu˙’..
(a) Chú.ng minh rǎ` ng a ≤ x ∨ y nêú và chı̇’ nêú a ≤ x hoǎ.c a ≤ y.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng a ≤ x ∧ y nêú và chı̇’ nêú a ≤ x và a ≤ y.
(c) Chú.ng minh rǎ` ng hoǎ.c a ≤ x hoǎ.c a ≤ x′ và không d̄ô
` ng thò.i cȧ’ hai.
17. Giȧ’ su˙’. x, y là các phâ

` n tu˙’. cu̇’a d̄a.i sô´ Boole hũ.u ha.n mà d̄u.o..c viê´t du.ó.i da.ng tuyê˙’n
các nguyên tu˙’.
x = a1 ∨ a2 ∨ · · · ∨ an , và y = b1 ∨ b2 ∨ · · · ∨ bm .
18. (a) Giȧ’i thı́ch cách viê´t x ∨ y và x ∧ y da.ng tuyê˙’n các nguyên tu˙’. phân biê.t. Minh ho.a
bǎ` ng vı́ du..
(b) Viê´t s′ da.ng tuyê˙’n các nguyên tu˙’. phân biê.t.
19. Chú.ng minh rǎ` ng nêú Φ là d̄ǎ˙’ng câú d̄a.i sô´ Boole giũ.a các d̄a.i sô´ Boole A và B thı̀
x ≤ y nêú và chı̇’ nêú Φ(x) ≤ Φ(y).
20. Giȧ’ su˙’. S := [0, 1] và A gô

` m tâ.p trôńg và tâ´t cȧ’ các tâ.p con cu̇’a S sao cho có thê˙’ viê´t
. . .
o˙’ da.ng ho. p hũ u ha.n các khoȧ’ng có da.ng [a, b).
(a) Chú.ng minh rǎ` ng mô˜i phâ` n tu˙’. cu̇’a A có thê˙’ viê´t nhu. ho..p hũ.u ha.n cu̇’a các khoȧ’ng
rò.i nhau da.ng [a, b).
(b) Chú.ng minh A là d̄a.i sô´ Boole tu.o.ng ú.ng vó.i các phép toán giao (∩), ho..p (∪) và
lâý phâ` n bù.
(c) Chú.ng minh A không có nguyên tu˙’..
21. Giȧ’ su˙’. a → ā, a → ã là hai phép toán lâý phâ` n bù tu.o.ng ú.ng vó.i d̄a.i sô´ Boole
. .
(A, ∨, ∧). Chú ng minh rǎ` ng ā = ã, vó i mo.i a ∈ A.
144
6.4 Hàm Boole
` n này chúng ta sẽ d̄i.nh nghı̃a mô.t cách tô˙’ng quát vê
Phâ ` “hàm Boole”, d̄ô ` ng thò.i mô tȧ’ các
da.ng “chı́nh quy” cu̇’a chúng. Nghiên cú u hàm Boole tú c là nghiên cú u các ánh xa. Boole tù.
. . .
mô.t d̄a.i sô´ Boole vào chı́nh bȧ’n thân nó. Mô˜i phâ ` n tu˙’. cu̇’a d̄a.i sô´ Boole go.i là “hǎ` ng sô´”.
` n tu˙’. cu̇’a d̄a.i sô´ Boole go.i là “biêń Boole”.
Mô˜i mô.t ký hiê.u biê˙’u diêñ mô.t trong các phâ
- i.nh nghı̃a 6.4.1. Ánh xa.

D
f : Bn −→ B, (x1 , x2, . . . , xn ) ;→ f(x1 , x2, . . . , xn ),
d̄u.o..c go.i là hàm Boole n biêń nêú nó d̄u.o..c câú ta.o theo nguyên tǎć sau d̄ây
` n thú. i : f(x) = xi là hàm

(a) Hàm hǎ` ng f(x) = a, a ∈ B, và phép chiêú lên thành phâ
Boole.
(b) Nêú f là hàm Boole thı̀ hàm phu̇’ d̄i.nh f ′ cũng là hàm Boole.
(c) Nêú f và g là các hàm Boole thı̀ f ∨ g và f ∧ g cũng là hàm Boole.
(d) Mo.i hàm sô´ d̄u.o..c câú ta.o bǎ` ng cách áp du.ng mô.t sô´ hũ.u ha.n lâ
` n các quy luâ.t kê˙’ trên
` u là hàm Boole.
d̄ê
Nhâ.n xét 13. Theo d̄i.nh nghı̃a trên thı̀ hàm Boole là mô.t hàm sô´ d̄u.o..c câú ta.o tù. các
hǎ` ng sô´ và các phép chiêú bǎ` ng cách ú.ng du.ng mô.t sô´ hũ.u ha.n lâ
` n các phép toán hô.i, tuyê˙’n
và phu̇’ d̄i.nh.
Vı́ du. 6.4.1. (a) Các hàm du.ó.i d̄ây là các hàm Boole theo ba biêń x, y, z :
(x ∨ y) ∧ (x′ ∨ z) ∧ y, y ′ ∨ (x ∨ z ′), x ∨ y, z.
(b) Hàm Boole n biêń
(x1 ∧ x2 ∧ . . . ∧ xn ) ∨ (x′1 ∧ x2 ∧ . . . ∧ xn ) ∨ (x1 ∧ x′2 ∧ . . . ∧ xn ).
- ê˙’ giȧ’n tiê.n, ta su˙’. du.ng các ký hiê.u + (cô.ng) và . (nhân) thay cho ∨ và ∧.
D
Mô.t trong nhũ.ng cách thuâ.n tiê.n nhâ´t d̄ê˙’ mô tȧ’ hàm Boole là cho tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t
vó.i bȧ’ng chân tri. (hay bȧ’ng giá tri. thâ.t), tú.c là bȧ’ng giá tri. cu̇’a hàm sô´ ú.ng vó.i nhũ.ng tô˙’
ho..p giá tri. khác nhau cu̇’a các biêń.
Vı́ du. 6.4.2. Bȧ’ng chân tri. cu̇’a hàm
f(x, y, z) = y ′ ∧ (x ∨ z)
145
là
x y z y′ x∨z f
0 0 0 1 0 0
0 0 1 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 1 1 0 1 0
1 0 0 1 1 1
1 0 1 1 1 1
1 1 0 0 1 0
1 1 1 0 1 0
Nhâ.n xét 14. Mô˜i hàm Boole có duy nhâ´t mô.t bȧ’ng chân tri.. Ngu.o..c la.i, ta luôn luôn có
thê˙’ xây du..ng d̄u.o..c vô sô´ hàm Boole n biêń có bȧ’ng chân tri. gô
` m 2n hàng cho truó.c.
Vı́ du. 6.4.3. Xét bȧ’ng chân tri.
x y z f
0 0 0 1 x
0 0 1 0
0 1 0 0
0 1 1 1 x
1 0 0 0
1 0 1 1 x
1 1 0 0
1 1 1 1 x
- ê˙’ tı̀m hàm Boole f(x, y, z) có bȧ’ng chân tri. trên, chúng ta tiêń hành theo các bu.ó.c sau
D
- à̂u tiên, d̄ánh dâú mô˜i hàng mà có cô.t cuôí bǎ` ng 1.
+D
+ Vó.i mô˜i hàng d̄u.o..c d̄ánh dâú, ta d̄ǎ.t tu.o.ng ú.ng mô.t sô´ ha.ng da.ng:
e1 ∧ e2 ∧ e3,
trong d̄ó e1 = x nêú phâ ` n tu˙’. trong cô.t d̄â ` u cu̇’a hàng này bǎ` ng mô.t và e1 = x′ nêú ngu.o..c
la.i. Tu.o.ng tu.. e2 = y nêú phâ ` n tu˙’. trong cô.t thú. hai cu̇’a hàng này bǎ` ng 1 và e2 = y ′ nêú
. .
ngu o. c la.i. Cuôí cùng e3 = z nêú phâ ` n tu˙’. trong cô.t thú. ba cu̇’a hàng này bǎ` ng 1 và e3 = z ′
nêú ngu.o..c la.i.
` n tu˙’. tu.o.ng ú.ng vó.i bôń hàng d̄u.o..c d̄ánh dâú là
Do d̄ó các phâ
x ∧ y ∧ z, x ∧ y ′ ∧ z, x′ ∧ y ∧ z, x′ ∧ y ′ ∧ z ′ .
+ Cuôí cùng, ta tuyê˙’n các biê˙’u thú.c này d̄ê˙’ có hàm
f(x, y, z) = (x ∧ y ∧ z) ∨ (x ∧ y ′ ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ′ ∧ z ′).
` m toàn sô´ 0, thı̀ phu.o.ng pháp trên không làm viê.c; tuy
Nêú cô.t cuôí cu̇’a bȧ’ng chân tri. gô
nhiên, hàm Boole f ≡ 0 là hàm có bȧ’ng chân tri. nhu. vâ.y.
146
- i.nh nghı̃a 6.4.2. Hai hàm Boole d̄u.o..c go.i là tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i nhau nêú chúng có cùng
D
mô.t bȧ’ng chân tri..
Vı́ du. 6.4.4. Các biê˙’u thú.c x(y ∨ z) và xy ∨ xz là tu.o.ng d̄u.o.ng.
` n tu˙’. cu̇’a tâ.p tâ´t cȧ’ các hàm Boole n biêń: Fun(Bn , B) :=
- i.nh lý sau cho chúng ta sô´ các phâ
D
{f : Bn → B}.
- i.nh lý 6.4.3. Có 22n ánh xa. tù. Bn vào B.
D
Chú.ng minh. Rõ ràng #Bn = 2n . Mô˜i hàm tù. Bn vào B có thê˙’ lâý mô.t trong hai giá tri.
d̄ô.c lâ.p là 0 và 1. Do vâ.y ta có 22 tô˙’ ho..p khȧ’ nǎng khác nhau; nghı̃a là có 22 ánh xa. khác
n n
nhau. ✷
Vı́ du. 6.4.5. (a) Tru.ò.ng ho..p n = 1 ta có bôń hàm Boole:
f1 = 0, f2 = x, f3 = x′, f4 = 1.
(b) Tru.ò.ng ho..p n = 2 ta có 16 hàm sô´ Boole d̄u.o..c liê.t kê trong bȧ’ng sau
STT f Tên go.i

1 0 Hàm hǎ` ng 0
2 x1 x2 Hàm AND
3 x1 x′2 Hàm kéo theo không d̄iê ` u kiê.n
4 x1 Phép chiêú lên biêń thú. nhâ´t
5 x′1 x2 Hàm kéo theo không d̄ȧ’o
6 x2 Phép chiêú lên biêń thú. hai
7 x1x2 + x′1x2
′
Hàm cô.ng modulo 2
8 x1 + x2 Hàm OR
9 x′1 x′2 Hàm NOR
10 x1x2 + x′1x′2 Hàm tu.o.ng d̄u.o.ng
11 x′2 Hàm phu̇’ d̄i.nh x2
12 x1 + x′2 Hàm kéo theo d̄ȧ’o
13 x′1 Hàm phu̇’ d̄i.nh x1
14 x′1 + x2 Hàm kéo theo có d̄iê ` u kiê.n
15 x′1 + x′2 Hàm NAND (Sheffer)
16 1 Hàm hǎ` ng 1
Hê. quȧ’ 6.4.4. Fun(Bn , B) vó.i các phép toán +, ., − là mô.t d̄a.i sô´ Boole d̄ǎ˙’ ng câú vó.i B2 .
n
Bài tâ.p
1. Chú.ng minh các biê˙’u thú.c du.ó.i d̄ây là các hàm Boole và tı̀m giá tri. cu̇’a các hàm này
khi x = 1, y = 1, z = 0 :
147
(a) (x ∧ y) ∨ (y ′ ∧ z).
(b) (x ∧ y)′.
(c) x ∨ (y ′ ∧ z).
(d) (x ∧ y ′) ∨ (y ∧ z ′).
(e) (x ∧ (y ∨ (x ∧ y ′))) ∨ ((x ∧ y ′) ∨ (x ∧ z ′)′ ).
2. Các biê˙’u thú.c nào là hàm Boole:

(a) x ∧ (y ∧ z).
(b) x ∧ (y ′ ∧ z).
(c) (x).
(d) (x ∧ y) ∨ z ′ .
(e) ((x)).
3. Tı̀m hàm Boole f : B3 → B nêú f(0, 0, 0) = f(0, 0, 1) = f(1, 1, 0) = 1 và f(a, b, c) = 0

vó.i tâ´t cȧ’ (a, b, c) ∈ B3 khác.
4. Kiê˙’m tra các d̄ǎ˙’ng thú.c sau:

(a) x ∨ x = x.
(b) x ∨ (x ∧ y) = x.
(c) x ∧ y ′ = (x′ ∨ y)′ .
(d) x ∧ (y ∧ z)′ = (x ∧ y ′ ) ∨ (x ∧ z ′).
(e) x′ ∧ ((y ∧ z) ∨ (x ∧ y ∧ z)) = x ∧ z.
- úng hay sai:

5. D
(a) (x ∧ y) ∨ (x′ ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ∧ z ′) = y ∨ (x′ ∧ z).
(b) (x ∧ y ∧ z) ∨ (x ∧ z)′ = (x ∧ z) ∨ (x′ ∧ z ′ ).
6. Chú.ng minh nêú f1 và f2 là các hàm Boole theo các biêń x1, x2 , . . . , xn thı̀ f1 ∨ f2
tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i f2 ∨ f1 .
7. Các hàm Boole nhu. x hay y ′ gô ` m mô.t biêń d̄o.n hoǎ.c phâ
` n bù cu̇’a nó d̄u.o..c go.i là
literal.
(a) Chú.ng minh x′ z ∨ y ′z không tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i tı́ch các literal.
(b) Chú.ng minh x′z ∨ y ′z không tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i tuyê˙’n cu̇’a các tı́ch cu̇’a các literal
mà trong d̄ó mô.t tı́ch là mô.t literal d̄o.n. (Phâ
` n (a) và (b) chı̇’ ra rǎ` ng x′z ∨ y ′z là tôí
u.u).
(c) Nhóm ba sô´ ha.ng xyz ∨ xyz ′ ∨ xy ′z da.ng các cǎ.p d̄ê˙’ nhâ.n d̄u.o..c mô.t biê˙’u thú.c
tu.o.ng d̄u.o.ng da.ng tuyê˙’n cu̇’a hai tı́ch mà mô˜i tı́ch gô
` m hai literal.
148
6.5 Biê˙’u diê
ñ các hàm Boole qua hê. tuyê˙’n, hô.i và phu̇’
d̄i.nh
Nhu. chúng ta d̄ã biê´t, mô.t trong nhũ.ng cách cho hàm Boole là dùng bȧ’ng chân tri.. Mô˜i
` u hàm sô´ khác nhau, nhu.ng các hàm sô´ này phȧ’i tu.o.ng
bȧ’ng chân tri. có thê˙’ biê˙’u diêñ nhiê
d̄u.o.ng vó.i nhau. Nói mô.t cách khác có thê˙’ dùng bȧ’ng chân tri. d̄ê˙’ kiê˙’m tra các hàm Boole
có tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i nhau hay không?
Ngoài ra, d̄ê˙’ so sánh các hàm Boole vó.i nhau ngu.ò.i ta d̄u.a ra da.ng chı́nh quy (hay da.ng
chuâ˙’n). Hai cách biê˙’u diêñ khác nhau cu̇’a hàm Boole có cùng mô.t da.ng chı́nh quy nêú và
chı̇’ nêú chúng tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i nhau. Nói cách khác, da.ng chı́nh quy cu̇’a mô.t cách biê˙’u
diêñ hàm Boole là duy nhâ´t. Có hai da.ng chı́nh quy thu.ò.ng dùng, d̄ó là da.ng tuyê˙’n chı́nh
quy (hay da.ng tô˙’ng cu̇’a các tı́ch) và da.ng hô.i chı́nh quy (hay da.ng tı́ch cu̇’a các tô˙’ng).
- ê˙’ tiê.n trı̀nh bày, ta d̄u.a vào quy u.ó.c sau. Giȧ’ su˙’. x là mô.t biêń và e ∈ B. Ký hiê.u
D
+
x nêú e = 1,
xe :=
x′ nêú ngu.o..c la.i.
Tù. d̄i.nh nghı̃a ta có

xe = 1 nêú và chı̇’ nêú x = e.
- i.nh nghı̃a 6.5.1. Giȧ’ su˙’. f là hàm Boole n biêń. Tâ.p
D
Tf := {x = (x1, x2 , . . . , xn ) ∈ Bn | f(x) = 1}
d̄u.o..c go.i là tâ.p d̄ǎ.c tru.ng cu̇’a f.
Tı́nh châ´t 6.5.2. (a) Tf ′ = [Tf ]′ = {x = (x1, x2 , . . . , xn ) ∈ Bn | f(x′ ) = 1}.
(b) Tf +g = Tf ∪ Tg .
(c) Tf g = Tf ∩ Tg .
Chú.ng minh. Hiê˙’n nhiên theo d̄i.nh nghı̃a. ✷
Ho.n nũ.a có mô.t tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t giũ.a các hàm Boole và tâ.p d̄ǎ.c tru.ng cu̇’a nó. Các
tı́nh châ´t này cho phép chuyê˙’n chú.ng minh trên d̄a.i sô´ logic sang các chú.ng minh tu.o.ng
ú.ng trên d̄a.i sô´ tâ.p ho..p.
- i.nh lý 6.5.3. Cô´ d̄i.nh i ∈ {1, 2, . . . , n}. Khi d̄ó mo.i hàm Boole n biêń f d̄ê
D ` u có thê˙’ biê˙’u
˜ . . ˙
’
diên du ó i da.ng tuyê n chı́nh quy
,
f(x) = f(e1 , e2, . . . , ei , xi+1 , xi+2, . . . , xn )xe11 ∧ xe22 ∧ . . . ∧ xei i , (6.5)
149
hoǎ.c du.ó.i da.ng hô.i chı́nh quy
-
f(x) = f(e1 , e2, . . . , ei , xi+1, xi+2 , . . . , xn )xe11 ∨ xe22 ∨ . . . ∨ xei i , (6.6)
trong d̄ó tuyê˙’n, hô.i lâý trên tâ.p (e1, e2, . . . , ei) ∈ Bi .
Chú.ng minh. Bǎ` ng luâ.t d̄ôí ngâ˜u, ta chı̇’ câ ` n chú.ng minh biê˙’u diêñ da.ng (6.5). Giȧ’ su˙’.
(x1, x2 , . . . , xn ) ∈ Tf . Khi d̄ó sô´ ha.ng ú.ng vó.i bô. giá tri. e1 = x1 , e2 = x2, . . . , ei = xi trong
tuyê˙’n vê´ phȧ’i cu̇’a (6.5)
xe11 xe22 . . . xei i f(e1 , e2, . . . , ei , xi+1 , xi+2, . . . , xn )
- iê
sẽ bǎ` ng 1. D ` u này kéo theo toàn bô. vê´ phȧ’i bǎ` ng 1.
Ngu.o..c la.i, nêú vê´ phȧ’i bǎ` ng 1 thı̀ phȧ’i xȧ’y ra ta.i sô´ ha.ng nào d̄ó, chǎ˙’ng ha.n ta.i sô´ ha.ng
tu o.ng ú.ng vó.i bô. giá tri. (e1, e2, . . . , ei) và do d̄ó (x1 , x2, . . . , xn ) ∈ Tf . ✷
.
Cho i = 1 trong d̄i.nh lý và nhâ.n xét rǎ` ng vai trò cu̇’a các biêń xi là nhu. nhau, ta d̄u.o..c
Hê. quȧ’ 6.5.4. Hàm Boole f có thê˙’ d̄u.o..c khai triê˙’n theo mô.t d̄ôí sô´ xi
f(x) = x′if(x1 , . . . , xi−1, 0, xi+1 , . . . , xn ) ∨ xi f(x1 , . . . , xi−1 , 1, xi+1 , . . . , xn ), (6.7)
hoǎ.c
f(x) = x′if(x1 , . . . , xi−1, 0, xi+1 , . . . , xn ) ∧ xi f(x1 , . . . , xi−1 , 1, xi+1 , . . . , xn ). (6.8)
` n tu˙’. bǎ` ng 1 trong mô.t tı́ch, ta d̄u.o..c

Cho i = n trong d̄i.nh lý và bȯ’ d̄i các phâ
Hê. quȧ’ 6.5.5. Mo.i hàm Boole có thê˙’ d̄u.o..c khai triê˙’n du.ó.i da.ng tuyê˙’n chı́nh quy
,
f(x) = xe11 xe22 . . . xenn (6.9)
e∈Tf
hoǎ.c du.ó.i da.ng hô.i chı́nh quy

-
f(x) = xe11 ∨ xe22 ∨ . . . ∨ xenn (6.10)
e∈Tf
Công thú.c khai triê˙’n (6.9) còn d̄u.o..c go.i là da.ng tuyê˙’n chuâ˙’n tǎć hoàn toàn cu̇’a f và mô˜i
sô´ ha.ng cu̇’a nó d̄u.o..c go.i là mô.t câú ta.o d̄o.n vi. (hay phâ
` n tu˙’. tôí thiê˙’u) cu̇’a f.
150
Vı́ du. 6.5.1. Da.ng tuyê˙’n chı́nh quy và da.ng hô.i chı́nh quy cu̇’a hàm Boole có bȧ’ng chân tri.
x1 x2 x3 f(x1 , x2, x3 )
0 0 0 1
0 0 1 0
0 1 0 1
0 1 1 1
1 0 0 0
1 0 1 1
1 1 0 0
1 1 1 1
tu.o.ng ú.ng là

fΣ = x′1x′2x′3 + x′1x2 x′3 + x′1 x2x3 + x1x′2 x3 + x1x2 x3,
fΠ = (x1 + x2 + x′3)(x′1 + x2 + x3)(x′1 + x′2 + x3 ).
Nhu. vâ.y da.ng chı́nh quy không nhũ.ng giúp chúng ta so sánh các hàm sô´ mà còn giúp
chúng ta trong viê.c biê˙’u diêñ hàm Boole du.ó.i da.ng biê˙’u thú.c d̄a.i sô´ tù. bȧ’ng chân tri. và
trong viê.c d̄o.n giȧ’n hóa tôí thiê˙’u các hàm Boole. Tù. Hê. quȧ’ 6.5.5, ta nhâ.n d̄u.o..c
` u có thê˙’ xây du..ng tù. các biêń nhò. các hàm OR, AND,
Hê. quȧ’ 6.5.6. Mo.i hàm Boole d̄ê
và NOT.
Ngoài hê. tuyê˙’n, hô.i và phu̇’ d̄i.nh, tô

` n ta.i nhiê
` u hê. khác cũng có tı́nh châ´t mo.i hàm Boole
` u biê u diêñ qua các thành viên cu̇’a hê.. Mô.t hê. hàm nhu. vâ.y d̄u.o..c go.i là hê. d̄â
d̄ê ˙
’ ` y d̄u̇’.
Hê. quȧ’ 6.5.7. Các hê.
(a) {AND, NOT}; và
(b) {OR, NOT} là nhũ.ng hê. hàm d̄â

` y d̄u̇’ hai biêń.
Chú.ng minh. (a) Thâ.t vâ.y, do

x ∨ y = (x′)′ ∨ (y ′)′
= (x′y ′)′
nên hàm OR d̄u.o..c thay bǎ` ng hai hàm AND và NOT. Kê´t luâ.n d̄u.o..c suy tù. Hê. quȧ’ 6.5.6.
(b) Bài tâ.p. ✷
Viê.c nghiên cú.u tı́nh d̄â` y d̄u̇’ cu̇’a mô.t hê. hàm có ý nghı̃a thu..c tiêñ quan tro.ng, nó trȧ’ lò.i
câu hȯ’i có thê˙’ xây du..ng mô.t hàm Boole tù. mô.t sô´ hàm d̄o.n giȧ’n cho.n tru.ó.c hay không?
151
Bài tâ.p
1. Chú.ng minh các khai triê˙’n trong Hê. quȧ’ 3.5.5 là duy nhâ´t.
2. Tı̀m da.ng tuyê˙’n chı́nh quy cu̇’a hàm Boole ba biêń:
(a) xy. (e) [(xy ∨ xyz) ∨ xz] ∨ z.

(b) z′. (f) xy ∨ z ′.
(c) xz ∨ (y ′ ∨ y ′z) ∨ xy ′z ′ . (g) [(x ∨ y)′ ∨ z]′.
(d) x ∨ yz. (h) (x ∨ y)′ ∨ z ∨ x(yz ∨ y ′ z ′).
3. Trı̀nh bày phu.o.ng pháp tı̀m da.ng hô.i chı́nh quy. Cho vı́ du. minh ho.a.
4. Su˙’. du.ng các phu.o.ng pháp d̄a.i sô´, tı̀m da.ng tuyê˙’n chı́nh quy cu̇’a các hàm Boole sau:
(a) x ∨ xy.
(b) (x ∨ y)(x′ ∨ y ′ ).
(c) (yz ∨ xz ′)(xy ′ ∨ z)′ .
(d) (x′ y ∨ x′ z ′)(x ∨ yz)′.
(e) x ∨ (y ′ ∨ (xy ′ ∨ xz ′)).
5. Chú.ng minh nêú m1 ∨m2 ∨· · ·∨mk là da.ng tuyê˙’n chı́nh quy cu̇’a f thı̀ m′1 ∧m′2 ∧· · ·∧m′k
là da.ng hô.i chı́nh quy cu̇’a f ′ . Cho vı́ du. minh ho.a.
6. Chú.ng minh các hê. hàm sau là d̄â ` y d̄u̇’: {OR, NOT}, {NOR}, và {NAND}. (Hàm
NAND và NOR còn ký hiê.u tu o ng ú.ng là ↑ và ↓).
. .
7. Chú.ng minh các hê. hàm sau không d̄â ` y d̄u̇’: {AND}, {OR }, {NOT}, và {AND, OR}.
8. Chú.ng minh hoǎ.c tı̀m phȧ’n vı́ du.: x ↑ (y ↑ z) = (x ↑ y) ↑ z vó.i mo.i x, y, z ∈ B.

9. Biê˙’u diêñ hàm XOR qua hê. hàm NAND.
6.6 Biê˙’u diê

ñ tôí thiê˙’u cu̇’ a hàm Boole
Biê˙’u diêñ hàm Boole qua mô.t hê. hàm d̄â

` y d̄u̇’ H là không duy nhâ´t. Vı́ du. hàm Sheffer
.
d̄i.nh nghı̃a bo˙’ i +
0 nêú x = y = 1,
x ↑ y :=
khi biê˙’u diêñ qua hê. tuyê˙’n, hô.i và phu̇’ d̄i.nh, có thê˙’ có các cách
x ↑ y = x′y ′ ∨ x′y ∨ xy ′ = x′ ∨ y ′.
152
Mô˜i mô.t biê˙’u diêñ f tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t cách “ghép” các thành viên cu̇’a H (mà ta go.i là
các yêú tô´ co. bȧ’n) d̄ê˙’ thu d̄u.o..c f. Hiê˙’n nhiên, mô.t vâń d̄ê
` có ý nghı̃a thu..c tiêñ quan tro.ng
là tı̀m mô.t biê˙’u diêñ sao cho viê.c ghép nhu thê´ tôń ı́t yêú tô´ co. bȧ’n nhâ´t. Theo mô.t nghı̃a
.
` u này dâñ vê
nào d̄ó, d̄iê ` viê.c tı̀m mô.t công thú.c trên hê. H biê˙’u diêñ hàm f vó.i sô´ ký hiê.u
các yêú tô´ này là ı́t nhâ´t. Mô.t công thú.c nhu. vâ.y, d̄u.o..c go.i là mô.t biê˙’u diêñ tôí thiê˙’u cu̇’a
hàm f trong hê. H.
` nguyên tǎć, sô´ công thú.c biê˙’u diêñ f là hũ.u ha.n, nên bǎ` ng cách duyê.t tâ´t cȧ’ các khȧ’
Vê
nǎng, ta luôn tı̀m d̄u.o..c biê˙’u diêñ tôí thiê˙’u cu̇’a f. Tuy nhiên, sô´ khȧ’ nǎng này là râ´t ló.n và
viê.c duyê.t nó d̄òi hȯ’i mô.t khôí lu.o..ng tı́nh toán khô˙’ng lô
` , do d̄ó trên thu..c tê´ khó mà thu..c
hiê.n d̄u o. c dù rǎ` ng ngay cȧ’ vó i nhũ ng siêu máy tı́nh. Viê.c xây du..ng nhũ.ng thuâ.t toán hũ.u
. . . .
hiê.u tı̀m biê˙’u diêñ tôí thiê˙’u cu̇’a các hàm Boole, vı̀ thê´ càng tro˙’. nên câ´p bách. Nhu.ng d̄ô` ng
. ´ ´ ˜ . . . ´
thò i nó cũng là bài toán râ t khó. Cho d̄ê n nay vân chu a d̄u o. c giȧ’i quyê t thȯ’a d̄áng ngay
cȧ’ trong mô.t sô´ tru.ò.ng ho..p d̄o.n giȧ’n và còn d̄ang d̄u.o..c tiê´p tu.c nghiên cú.u.
` y d̄u̇’ d̄u.o..c nghiên cú.u nhiê

Mô.t hê. d̄â ` u nhâ´t là hê. tuyê˙’n, hô.i và phu̇’ d̄i.nh. Bài toán tı̀m
biê˙’u diêñ tôí thiê˙’u cu̇’a các hàm Boole trong hê. này d̄ã d̄u.o..c nghiên cú.u trong vài chu.c nǎm
` n d̄ây. Nhu. d̄ã biê´t, mô.t hàm Boole nói chung có thê˙’ biê˙’u diêñ theo nhiê
gâ ` u biê˙’u thú.c
Boole khác nhau, vó.i d̄ô. phú.c ta.p nhiê ` u ı́t cũng khác nhau. Thu..c châ´t cu̇’a vâń d̄ê ` tôí thiê˙’u
. . .
hóa là tı̀m da.ng biê˙’u diêñ d̄o n giȧ’n nhâ´t cho mô.t biê˙’u thú c Boole. Nhu vâ.y bài toán tôí
thiê˙’u các biê˙’u thú.c Boole tro˙’. thành bài toán so sánh mú.c d̄ô. phú.c ta.p cu̇’a các biê˙’u thú.c
tu.o.ng d̄u.o.ng.
Nói chung, có hai nhóm phu.o.ng pháp d̄ê˙’ tôí thiê˙’u hóa các biê˙’u thú.c Boole. Nhóm thú.
nhâ´t bao gô ` m các phu.o.ng pháp biêń d̄ô˙’i d̄a.i sô´ các biê˙’u thú.c Boole du..a trên co. so˙’. các d̄ǎ˙’ng
thú c d̄ã gió.i thiê.u trong phâ
. ` n các tı́nh châ´t cu̇’a d̄a.i sô´ Boole. Các phu.o.ng pháp này không
tiê.n lo..i, d̄òi hȯ’i nhiê
` u thò.i gian, d̄ǎ.c biê.t trong tru.ò.ng ho..p có nhiê ` u biêń. Nhóm thú. hai
bao gô ` m các phu.o.ng pháp thuâ.t toán, các phu.o.ng pháp này cho phép dê˜ dàng tu.. d̄ô.ng hoá
biê˙’u thú.c Boole.
6.6.2 Phu.o.ng pháp bȧ’ n d̄ô

` Karnaugh
Nhu. d̄ã biê´t, thông qua Vı́ du. 6.4.3, chúng ta có thê˙’ xây du..ng d̄u.o..c mô.t hàm Boole da.ng
tuyê˙’n chı́nh quy tu.o.ng ú.ng bȧ’ng chân tri. d̄ó. Khó khǎn chı́nh là tı̀m mô.t hàm Boole d̄ã
cho có da.ng tôí thiê˙’u. Du.ó.i d̄ây chúng ta sẽ d̄u.a ra phu.o.ng pháp bȧ’n d̄ô
` Karnaugh d̄ê˙’ giȧ’i
. . . .
quyê´t khó khǎn này. Phu o ng pháp này chı̇’ hũ u ı́ch vó i sô´ biêń ı́t, và chúng ta sẽ ha.n chê´
cho các tru.ò.ng ho..p hai và ba biêń.
Bȧ’n d̄ô
` Karnaugh hai biêń
` Karnaugh hai biêń là mô.t hı̀nh vuông d̄u.o..c chia thành bôń hı̀nh vuông nhȯ’ ho.n
Bȧ’n d̄ô
nhu. trong Hı̀nh 6.6.
153
y′ y
...................................................................................................................................................
... ... ...
... . ....
... ′ ′ ...... ′
x′ ....
....
x ∧y ..
....
x ∧y ..
...
....
.. . .
..........................................................................................................................................................
.... .... ....
... .. ..
x ... ′ ...
x∧y ...
x∧y
....
...
....
..
....
..
... .... ..
.................................................................................................................................................
` Karnaugh hai biêń

Hı̀nh 6.6: Bȧ’n d̄ô
................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................
... .... .... ... .... ....
... .. .. ... .. ..
... ... ... ... ... ...
...
...
...
1 ....
..
.
....
..
...
...
...
1 ....
.. 1 ....
..
. .. .
. ..
........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................
... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
...
... 1 ...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
... ... .. ... ... ..
................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................
y′ x′
..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................
... ...
.... .... .... ....
..... ... ... ..... ... ...
... ... ... ...
...
...
....
...
...
1 ...
..
...
...
....
...
...
...
..
..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................
... .. .. ... .. ..
.... ... ... .... ... ...
.. ... ... .. ... ...
... . ... ... . ...
....
...
.
.....
..
1 ....
..
....
...
1 .
.....
..
1 ....
..
... .. . ... .. .
................................................................................................................................................
. ................................................................................................................................................
.
y x
Hı̀nh 6.7: Kê´t ho..p các hı̀nh vuông kê

` nhau
Nhâ.n xét là mô˜i hı̀nh vuông con tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t vó.i mô.t phâ
` n tu˙’. tôí thiê˙’u và có
` n tu˙’. tôí thiê˙’u trong tru.ò.ng ho..p hai biêń.
d̄úng bôń phâ
Ta nói rǎ` ng hai hı̀nh vuông con là kê ` nhau nêú chúng có chung mô.t ca.nh. Vı̀ mô.t hı̀nh
. . .
vuông con tu o ng ú ng mô.t phâ ` n tu˙’ tôí thiê˙’u (là biê˙’u thú.c Boole hai biêń) nên các hı̀nh
.
vuông con kê ` nhau là biê˙’u thú.c Boole mô.t biêń nhu. Hı̀nh 6.7.
Ta minh ho.a phu.o.ng pháp qua vı́ du. sau.

Vı́ du. 6.6.1. Xét hàm Boole
f(x, y) = (x′ ∧ y) ∨ (x ∧ y) ∨ (x ∧ y ′).
Ta chia làm ba bu.ó.c.
Bu.ó.c 1. Vẽ mô.t bȧ’n d̄ô ` Karnaugh và d̄ǎ.t 1 vào mô˜i hı̀nh vuông con tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t
` n tu˙’. tôí thiê˙’u cu̇’a f. Ta có Hı̀nh 6.8.
phâ
Bu.ó.c 2. Bây giò. vẽ các ellipse chú.a các sô´ 1 kê
` nhau sao cho các ellipse này chú.a tâ´t cȧ’
` u ho.n câ
các sô´ 1. Chú ý là không vẽ nhiê ` n thiê´t. Ta có Hı̀nh 6.9.
Bu.ó.c 3. Vó.i mô˜i ellipse có d̄u.o..c trong bu.ó.c tru.ó.c, chúng ta tô˙’ ho..p la.i thành mô.t biê˙’u
thú.c Boole mô.t biêń, và rô
` i tuyê˙’n các biêń này la.i d̄ê˙’ có da.ng d̄o.n giȧ’n g(x, y). Trong vı́ du.
154
y′ y
...................................................................................................................................................
... ... ...
... .... ....
...
x′ ....
....
..
...
....
1 ..
...
....
.. . .
..........................................................................................................................................................
.... .... ....
... .. ..
... ... ...
x ....
...
1 ....
..
1 ....
..
... .... ..
.................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.8:
y′ y
...................................................................................................................................................
... ... ...
... .... ........ ....
... ... ....
x′ ...
.....
..
.
.
..... ...
..
.
.
..
1 ..
.
..
..
..
...
....
... ... . .
............................................................................................................................................................
.... .
. .. .
. ....
... ...................................................................................... ... ..
.......... ....
... ..........
... ...... ... ...... ...
x ....
...
1 ...........
...........................
.
.
...
.
..
.
..
1.......
..
... ........... . ....
..
... .............................................. ..
...................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.9:
này ta có
g(x, y) = x ∨ y.
Bȧ’n d̄ô
` Karnaugh ba biêń
Bȧ’n d̄ô` Karnaugh ba biêń là mô.t hı̀nh chũ. nhâ.t d̄u.o..c chia thành tám hı̀nh vuông con nhu.
Hı̀nh 6.10. Nhu. tru.ò.ng ho..p hai biêń, mô˜i hı̀nh vuông con d̄u.o..c gán vó.i mô.t trong tám khȧ’
nǎng cu̇’a các phâ ` n tu˙’. tôí thiê˙’u ba biêń. Mô.t trong nhũ.ng lý do d̄ê˙’ thuâ.t toán Karnaugh
.
thu. c hiê.n là hai hı̀nh vuông con kê ` nhau tu.o.ng ú.ng hai phâ` n tu˙’. tôí thiê˙’u chı̇’ khác nhau
mô.t biêń. Tuy nhiên câ ` n chú ý rǎ` ng, các hı̀nh vuông con o˙’. cô.t d̄â
` u và cô.t cuôí (trong cùng
mô.t hàng) là kê nhau. Trong tru ò ng ho. p ba biê n, môi hı̀nh vuông con tu.o.ng ú.ng mô.t phâ
` . . . ´ ˜ `n
. .
tu˙’ tôí thiê˙’u mà là biê˙’u thú c Boole ba biêń. Do d̄ó hai hı̀nh vuông con kê . .
` nhau tu o ng ú ng .
˙
’ . ´ ˙
’ . . . ´
mô.t biê u thú c Boole hai biê n, chǎng ha.n nhu Hı̀nh 6.11. Ho n nũ a bôn hı̀nh vuông kê ` nhau
. . . . .
(go.i là quadruple) tu o ng ú ng biê˙’u thú c mô.t biêń nhu Hı̀nh 6.12.
Ta minh ho.a phu.o.ng pháp qua các vı́ du. sau.
y ′z ′ y′z yz yz ′
.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
...
... ..... ..... ..... .....
... .. .. .. ..
′ ′ ′ ... ′ ′ ... ′ ... ′ ′ ...
x′ ....
...
..
x ∧y ∧z x ∧y ∧z
....
..
.
....
..
.
x ∧y∧z ....
..
.
x ∧y∧z ....
..
. . . . ..
..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
x ′ ′ ... ′ ...
x∧y∧z ... ′ ...
...
x∧y ∧z
...
...
x∧y ∧z...
...
...
...
...
...
x∧y∧z ...
...
.. ... ... ... ..
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.10:
155
y′z′ y′z yz yz ′ y′z′ y′z yz yz ′
........................................................................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................................................
... .... .... .... .... ... .... .... .... ....
... .... .... .... .... ... .... .... .... ....
... ...
x′ ...
....
1 ..
.
.
.....
1 ..
.
.
.....
..
.
.
.....
..
...
....
x′ ...
....
..
.
.
.....
..
.
.
.....
..
.
.
.....
..
...
....
... ... ... ... . ... ... ... .. .
.................................................................................................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................................................................................................
.... .... .... .... .... .... .... .... .... ....
... .. .. .. .. ... .. .. .. ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
x ....
...
...
...
...
...
1 ...
...
...
...
x ....
...
1 1 ...
...
...
...
1 ...
...
1 ...
...
... .... .... .... .. ... .... .... .... ..
........................................................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................................................
xyz ∨ x′y ′ x
(a) (b)
y′z′ y′z yz yz ′ y′z′ y′z yz yz ′

................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................
... .. .. .. .. ... .. .. .. ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
x′ ...
....
...
...
...
...
1 ...
...
...
1 ...
...
...
...
...
..
x′ ...
....
...
1 ...
...
...
...
...
...
1 ...
...
...
1 ...
...
..
................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
x ..
... 1 ...
.
.
...
.
. 1 ...
.
.
...
...
x ..
... 1 ...
.
.
...
.
.
...
.
. 1 ...
...
.... .... .... .... .. .... .... .... .... ..
................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................
z x′ y ∨ z ′
(c) (d)
Hı̀nh 6.11:
y ′z ′ y ′z yz yz ′
............................................................................................................................................................................................................................
...
... .... .... .... ....
... ... ... ... ...
x′ ....
...
1 ....
..
.
.
....
..
.
.
....
..
.
.
1 ....
..
..
.........................................................................................................................................................................................................................................
... .. .. .. ..
... ... ... ... ...
.... ... ... ... ...
x ...
...
...
1 ...
...
...
...
...
...
...
...
...
1 ...
...
...
... ... ... ... ..
......................................................................................................................................................................................................................
z′
Hı̀nh 6.12:

f(x, y, z) = (x′ ∧ y ′ ∧ z) ∨ (x ∧ y ′ ∧ z ′) ∨ (x ∧ y ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ∧ z).
Bu.ó.c 1. D ` Karnaugh và d̄ǎ.t trong mô˜i hı̀nh vuông mô.t sô´ 1 tu.o.ng ú.ng
- à̂u tiên vẽ bȧ’n d̄ô
` n tu˙’ tôí thiê˙’u trong f. Ta d̄u.o..c Hı̀nh 6.13
phâ .
Bu.ó.c 2. Vẽ các ellipse hay quadruple chú.a các sô´ 1 kê
` nhau sao cho phu̇’ tâ´t cȧ’ các sô´ 1
và không su˙’. du.ng các ellipse hay quadruple ho.n sô´ câ
` n thiê´t. Ta có Hı̀nh 6.14.
(Chú ý rǎ` ng, nêú có thê˙’, hãy su˙’. du.ng các quadruple nhu. Vı́ du. 6.6.3 du.ó.i d̄ây).
Bu.ó.c 3. Bây giò. vó.i mô˜i ellipse (hoǎ.c quadruple) ta có tu.o.ng ú.ng mô.t biê˙’u thú.c mô.t
hoǎ.c hai biêń. Tuyê˙’n các biê˙’u thú.c này ta d̄u.o..c hàm tôí thiê˙’u
g(x, y, z) = (x ∧ y ′ ∧ z ′ ) ∨ (x′ ∧ z) ∨ (y ∧ z).
156
..............................................................................................................................................................................................................................
... ... ... ... ...
... .... .... .... ....
...
x′ ....
....
..
...
....
1 ..
...
....
1 ..
...
....
..
...
....
.. . . . .
.........................................................................................................................................................................................................................................
.... .... .... .... ....
... .. .. .. ..
... ... ... ... ...
x .... 1
...
....
..
....
..
1 ....
..
....
..
... .... .... .... ..
.......................................................................................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.13:
............................................................................................................................................................................................................................
... .... .. ....
................................................................................... ... ....
... ... ............... .. . .. ...... .... ...
... ... .... ... ... .. .. ... ...
x′ ....
.... ...
1
... ..........
..................
...
.
.
1 ...
.
.
.............................................. ....
...
. ....
.. .... ..
....... ...
... ...
...
...
.. ... .. .. ..
.............................................................................................................................................................................................................................................
... .. .. ... ... .. ..
... ... ... .. ..
. .
. ...
.... ... ... ... .. .... ...
x ...
...
1 ...
...
...
...
1 ..
...
..... .......
.... .
.
....
...
...
... ... ... ...... ... ..
......................................................................................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.14:
f(x, y, z) = (x′ ∧ y ′ ∧ z ′) ∨ (x ∧ y ∧ z) ∨ (x ∧ y ′ ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ′ ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ∧ z) ∨ (x′ ∧ y ∧ z ′).
Bu.ó.c 1. Ta có bȧ’n d̄ô

` Karnaugh và d̄ǎ.t sô´ 1 vào các hı̀nh vuông tu.o.ng ú.ng các phâ
` n tu˙’.
tôí thiê˙’u (Hı̀nh 6.15).
............................................................................................................................................................................................................................
... .... .... .... ....
... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
x′ ....
....
1 ...
...
1 ...
...
1 ...
...
1 ...
...
... ... ... ... ..
.................................................................................................................................................................................................................................
... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
... ... ... ...
x ...
...
...
1 ...
...
...
...
1 ...
...
...
...
... .... .... .... ..
.......................................................................................................................................................................................................................
Hı̀nh 6.15:
Bu.ó.c 2. Vẽ các ellipse hay các quadruple cu̇’a các sô´ 1 kê
` nhau sao cho phu̇’ tâ´t cȧ’ các sô´
. ˙
’ .
1 và không vẽ thù a. Có thê làm ba cách nhu sau
Su˙’. du.ng Hı̀nh 6.16(a) ta có
g1 (x, y, z) = x′ ∨ (x ∧ z).
Su˙’. du.ng Hı̀nh 6.16(b) ta có

g2 (x, y, z) = z ∨ (x′ ∧ z ′).
Su˙’. du.ng Hı̀nh 6.16(c) ta có
g3 (x, y, z) = x′ ∨ z.
Hiê˙’n nhiên hàm g3 là hàm d̄o.n giȧ’n nhâ´t!
157
..................................................................................................................................................................................................................................................
. .................. . .................................................... ...
.. .................................... ...
.... ................. ..... ..... ..... ......................... ....
... ......... ....
..... .. .. .. ..
x′ ...
....
...
1 .........
...............
.
.
..
.
..............................
1 .
.
...
.
.
.
1
.......
.
.
...
.
. ...
...
.....
...
...
1.
..........
...
...
...... ...
....
.
.......
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................
.... ..... .....
.
.
.
.......................................................
.
.
.
.
. .....
... .. ..... . . ..
... ... ....... ....
......
.... ...
.... ...
x ...
...
..
.
.
.
.......
. 1
.............
.
.
.
.
. 1 . . . . . . .
.
. .
.
.
.
.
....
..
... ..
. ..................................................... ..
. ..
...............................................................................................................................................................................................................................
(a)
.............................................................................................................................................................................................................................................
................................ ... ..... ... ............. .... .
............. ......... ..... ....................................
... ....... .... ..... .... .... ... ................ ..
... ... .. .... ... .... ... ... ...
...
x′ ....
...
....................................
1 .........
. ...
.... ...
.
.
.
.
.
.
.. 1 .
.
.
.
.
...
..
.
.
.
.
.
1 .
.
. .............
......................................
... 1
.... .... ....
... ..
. ..
......................................................................................................................................................................................................................................
... ... ... ... . ... ...
...
.... .... ..
... .
. .. .
. ....
.... ... ....
x ...
...
....
..
...
....
...
.... 1
.....
.......
.
.
.
.
. ...
. ..
. .... 1.
.
.
.
.
..
...
....
... ... ............................................ ..... .
.......................................................................................................................................................................................................................
(b)
...............................................................................................................................................................................................................................................................................................
. ......... ...... ........ .................................... ..
... .............................. ....
.
.... ... ................ ...
..... .............. ....
.... ........
........ .... ... ... .... ... ...
..... ... ...
x′ ...
....
...
1 ........
...............
.
.
....
................................
...
.
..
1 .
.
.....
.
1 ...
.
...
.
.
...
.
.
. ...
...
....
....
................1
........ . ...
....
..
. ......... . ......................
..................................................................................................................................................................................................................................................................................................
.... .... .. .... ... ..
. ....
... .. .. . .
. .
. ..
... ... .. .... .. .... ...
x ....
...
....
..
...
.... 1
.....
.......
..
.
.
.
.
1 ... . . . . . ..... .
.
.
.
.
....
..
... ... ............... ... ... .............. .... ..
................................................................................................. ........ .....................................................................................................
(c)
Hı̀nh 6.16:
Bài tâ.p
` Karnaugh và tı̀m da.ng tuyê˙’n chı́nh tǎć tôí thiê˙’u cu̇’a các hàm Boole hai
1. Vẽ các bȧ’n d̄ô
biêń:
(a) xy + xy ′. (b) xy + x′y + x′y ′. (c) xy + x′y ′ .
` Karnaugh và tı̀m da.ng tuyê˙’n chı́nh tǎć tôí thiê˙’u cu̇’a các hàm Boole ba
2. Vẽ các bȧ’n d̄ô
´
biê n:
(a) x ∨ x′ yz. (b) (x ∨ yz)′. (c) y ′z ∨ xyz.
(d) (y ∨ z). (e) xz ∨ yz. (f) xy ∨ xz ∨ yz.
′ ′ ′ ′ ′ ′
(g) xyz ∨ xy z ∨ x yz ∨ x y z. (h) xy ∨ yz ∨ zx. (h) xy ∧ yz ∧ zx.
158
Chu.o.ng 7
Ń TÍNH
MÃ TUYÊ
Lý thuyê´t mã bǎ´t d̄â ` u hı̀nh thành và phát triê˙’n tù. nǎm 1940 vó.i nhũ.ng kê´t quȧ’ râ´t co. bȧ’n
cu̇’a M. J. E. Golay, R. W. Hamming và C. E. Shannon. Mǎ.c dù ban d̄â ` u là bài toán cu̇’a
. .
kỹ su , nhu ng vâń d̄ê . . . ` u công cu. toán ho.c. Chu.o.ng này
` d̄ã d̄u o. c phát triê˙’n su˙’ du.ng râ´t nhiê
trı̀nh bày lý thuyê´t các mã phát hiê.n và su˙’.a sai o˙’. mú.c d̄ô. d̄o.n giȧ’n nhâ´t. Qua d̄ó ngu.ò.i
d̄o.c có thê˙’ thâý rõ môí liên hê. mâ.t thiê´t vó.i nhũ.ng bài toán d̄ǎ.t ra do su.. phát triê˙’n công
nghê. viêñ thông.
7.1 Mo˙’. d̄â

ù
Cách thông thu.ò.ng d̄ê˙’ biê˙’u diêñ, lu.u trũ. và truyê ` n thông tin là su˙’. du.ng chuô˜i các bit, tú.c
là dãy các sô´ 0 và 1. Thâ.t là khó khǎn và thu ò ng không thê˙’ ngǎn ngù.a các lô˜i xȧ’y ra khi
. .
dũ. liê.u d̄u.o..c lu.u trũ., phu.c hô ` i, xu˙’. lý hay d̄u.o..c truyê
` n tù. no.i này sang no.i này khác. Các
lô˜i có thê˙’ xuâ´t hiê.n do tiêńg ò̂n cu̇’a kênh thông tin, do nhiê˜u, do con ngu.ò.i hay do thiê´t bi..
Các lô˜i cũng có thê˙’ xȧ’y ra khi dũ. liê.u d̄u.o..c lu.u trũ. trong thò.i gian dài trên các bǎng tù.
- ô. tin câ.y cu̇’a dũ. liê.u nhâ.n d̄u.o..c tù. các tâ.p tin ló.n hay khi dũ. liê.u d̄u.o..c gu˙’.i tù. mô.t no.i
D
râ´t xa là quan tro.ng. Tu.o.ng tu.., viê.c phu.c hô ` i dũ. liê.u d̄u.o..c lu.u trũ. khǎ´p no.i trên bǎng tù.
cũng là vâń d̄ê` d̄áng quan tâm.
Lý thuyê´t mã nȧ’y sinh tù. bài toán d̄ȧ’m bȧ’o d̄ô. tin câ.y hay phu.c hô
` i dũ. liê.u. Các bȧ’n tin
o˙’. da.ng chuô˜i bit d̄u.o..c mã hóa thành chuô˜i bit dài ho.n go.i là tù. mã. Bô. mã là tâ.p ho..p các
tù. mã.
Chúng ta có thê˙’ phát hiê.n các lô˜i khi su˙’. du.ng các bô. mã nào d̄ó. Tú.c là, nêú không có
` u lô˜i, chúng ta có thê˙’ xác d̄i.nh d̄u.o..c các lô˜i xȧ’y ra khi truyê
quá nhiê ` n dũ. liê.u. Ho.n nũ.a,
159
vó.i mô.t vài bô. mã, chúng ta có thê˙’ su˙’.a d̄u.o..c các lô˜i d̄ó. Nói cách khác, nêú không có quá
nhiê` u lô˜i xȧ’y ra trong d̄u.ò.ng truyê
` n, chúng ta có thê˙’ phu.c hô ` i tù. mã tù. chuô˜i bit nhâ.n
. .
d̄u o. c.
Lý thuyê´t mã ra d̄ò.i tù. nǎm 1940 nhǎ` m nghiên cú.u các bô. mã, bao gô ` m phát hiê.n và su˙’.a
. .
sai các lô˜i. Su. phát triê˙’n công nghê. mó i nhǎ` m truyê . .
` n và lu u dũ liê.u khiêń cho viê.c nghiên
cú u lý thuyê´t mã càng tro˙’ nên quan tro.ng. Chu o ng này gió.i thiê.u so. lu.o..c vê
. . . . ` viê.c phát hiê.n
˜ ˙
’. ˜ . ’ ´
lôi và su a sai lôi vó i hai giȧ thiê t:
` n bit 1 và nhâ.n d̄u.o..c bit 0 bǎ` ng xác suâ´t truyê

1. Xác suâ´t truyê ` n bit 0 nhâ.n bit 1 và
` . 1 ´ .
bǎ ng p vó i 0 ≤ p < 2 (go.i là kênh d̄ôi xú ng nhi. phân).
2. Các bit d̄u.o..c truyê
` n mô.t cách d̄ô.c lâ.p.
7.1.2 ˜i
Mã phát hiê.n lô
Cách d̄o.n giȧ’n d̄ê˙’ phát hiê.n các lô˜i khi mô.t chuô˜i bit d̄u.o..c truyê ` n là thêm mô.t bit kiê˙’m
tra chǎn lė’ vào cuôí chuô˜i: chúng ta mã hoá bȧ’n tin x1x2 . . . xn thành tù. mã x1 x2 . . . xn+1 ,
˜
trong d̄ó
xn+1 = (x1 + x2 + · · · + xn ) mod 2.
Viê.c thêm bit chǎñ lė’ bȧ’o d̄ȧ’m rǎ` ng sô´ các sô´ 1 trong tù. mã phȧ’i là sô´ chǎñ. Dê˜ dàng thâý
rǎ` ng trong bô. mã này, các tù. mã là các chuô˜i bit vó.i mô.t sô´ chǎñ các sô´ 1.
Nhâ.n xét 15. Nêú mô.t lô˜i xuâ´t hiê.n, sô´ các sô´ 1 trong chuô˜i nhâ.n d̄u.o..c là mô.t sô´ lė’, do
d̄ó lô˜i này d̄u.o..c phát hiê.n. Nêú hai lô˜i xuâ´t hiê.n, sô´ các sô´ 1 trong chuô˜i nhâ.n d̄u.o..c là mô.t
sô´ chǎñ, do d̄ó các lô˜i này không d̄u.o..c phát hiê.n. Tô˙’ng quát mô.t sô´ lė’ các lô˜i có thê˙’ d̄u.o..c
phát hiê.n, trong khi mô.t sô´ chǎñ các lô˜i thı̀ không.
Vı́ du. 7.1.1. Nêú nhâ.n d̄u.o..c chuô˜i bit 1110011 thı̀ d̄ây là tù. mã không ho..p lê..
Vı́ du. 7.1.2. Nêú nhâ.n d̄u.o..c chuô˜i bit y = 10111101 thı̀ hoǎ.c y là tù. mã ho..p lê., hoǎ.c có
mô.t sô´ chǎñ lô˜i xȧ’y ra.
Mô.t cách d̄o.n giȧ’n khác d̄ê˙’ phát hiê.n lô˜i là lǎ.p mô˜i bit trong mô.t thông báo hai lâ
` n nhu.
vı́ du. sau.
Vı́ du. 7.1.3. Chuô˜i 011001 d̄u.o..c mã hóa thành tù. mã 001111000011.
Nhâ.n xét 16. Chúng ta có thê˙’ phát hiê.n các lô˜i trong bit thú. 2, 3 và thú. 8 cu̇’a các tù.
mã có 8 bit (nhu. khi tù. mã 00001111 go˙’.i và nhâ.n d̄u.o..c 01101110 là có lô˜i). Mǎ.t khác,
không thê˙’ phát hiê.n ra lô˜i nêú bit thú. 3, 4 bi. thay d̄ô˙’i (nhu. khi 00111111 nhâ.n d̄u.o..c tù. mã
00001111 là có lô˜i).
Chúng ta d̄ã thȧ’o luâ.n hai bô. mã có thê˙’ dùng d̄ê˙’ phát hiê.n lô˜i. Khi các lô˜i d̄u.o..c phát
hiê.n, chúng ta có thê˙’ yêu câ ` n la.i và hy vo.ng rǎ` ng không có lô˜i nào xuâ´t hiê.n. Tuy
` u truyê
nhiên, có các bô. mã không chı̇’ phát hiê.n sai mà còn su˙’.a chũ.a các lô˜i sai (nêú có).
160
7.1.3 Mã su˙’.a sai
- ê˙’ phát hiê.n lô˜i, trong các vı́ du. tru.ó.c, chúng ta xây du.ng tù. mã bǎ` ng cách thêm các bit
D
thı́ch ho..p vào bȧ’n tin. Chúng ta không chı̇’ phát hiê.n các lô˜i mà còn su˙’.a chúng nêú thêm
nhiê ` u bit ho.n vào bȧ’n tin. Chı́nh xác ho.n, nêú các lô˜i là d̄u̇’ ı́t, chúng ta có thê˙’ xác d̄i.nh tù.
mã nào d̄u.o..c truyê ` n.
Vı́ du. 7.1.4. Mã hóa mô.t bȧ’n tin, chúng ta có thê˙’ dùng mã lǎ.p ba lâ
` n. Chǎ˙’ng ha.n,
.
nêú thông báo là x1x2 x3, chúng ta mã hóa nó thành tù mã x1x2 x3x4 x5x6 x7x8x9 , trong d̄ó
x1 = x4 = x7 , x2 = x6 = x8 , x3 = x5 = x9.
Các tù. mã ho..p lê. là
000000000, 001001001, 010010010, 011011011,

100100100, 101101101, 111111111.
Chúng ta phát hiê.n mô.t chuô˜i bit nhâ.n d̄u.o..c có lô˜i bǎ` ng cách su˙’. du.ng “luâ.t sô´ ló.n”.
Chǎ˙’ng ha.n d̄ê˙’ xác d̄i.nh x1 , xét các bit x1 , x4, x7. Nêú hai trong ba bit bǎ` ng 1, ta kê´t luâ.n
x1 = 1, ngu.o..c la.i kê´t luâ.n x1 = 0.
Bài tâ.p
1. Các chuô˜i bit nhâ.n d̄u.o..c sau có thê˙’ là d̄úng (su˙’. du.ng bit kiê˙’m tra chǎñ lė’):
(a) 1000011.
(b) 111111000.
(c) 10101010101.
(d) 110111011100.
2. Các chuô˜i bit nhâ.n d̄u.o..c sau có thê˙’ là d̄úng (lǎ.p mô˜i bit trong thông báo hai lâ
` n):
(a) 110011.
(b) 1100000011.
(c) 101111.
3. Các bȧ’n tin d̄u.o..c lǎ.p ba lâ

` n. Su˙’.a sai các chuô˜i bit nhâ.n d̄u.o..c sau (nêú sai):
(a) 111000101.
(b) 110000001.
(c) 111011111000.
161
7.2 Các khái niê.m
Trong chu.o.ng này, giȧ’ thiê´t mô˜i bȧ’n tin u ∈ Bk d̄u.o..c mã hoá thành các “tù. mã” x ∈ Bn , n >
- ê˙’ d̄o.n giȧ’n, ta sẽ d̄ô
k. D ` ng nhâ´t vector cô.t x = (x1 , x2, . . . , xn )t vó.i chuô˜i bit x1 x2 . . . xn .
- i.nh nghı̃a 7.2.1. Không gian vector con k chiê

D ` u C cu̇’a không gian vector Bn trên tru.ò.ng
. .
B go.i là [n, k]-mã tuyêń tı́nh. n d̄u o. c go.i là d̄ô. dài cu̇’a bô. mã và dim C := k là chiê
` u. Hê.
sô´ cu̇’a bô. mã là tı̇’ sô´ k/n. Các phâ . .
` n tu˙’ cu̇’a C go.i là các tù mã.
Nói cách khác, tâ.p con C cu̇’a Bn là mô.t mã tuyêń tı́nh nêú
(a) x + y ∈ C vó.i mo.i x, y ∈ C; và
(b) αx ∈ C vó.i mo.i x ∈ C, α ∈ B.
Tù. d̄i.nh nghı̃a ta thâý rǎ` ng, [n, k] mã tuyêń tı́nh C hoàn toàn d̄u.o..c xác d̄i.nh bo˙’.i tâ.p bâ´t
kỳ các tù. mã d̄ô.c lâ.p tuyêń tı́nh x1 , x2, . . . , xk vı̀ mô˜i tù. mã x ∈ C d̄ê
` u có thê˙’ biê˙’u diêñ
da.ng
, k
x= αi xi (mod 2),
i=1
trong d̄ó αi ∈ B. Nêú chúng ta sǎ´p xê´p các tù. mã này thành mô.t ma trâ.n Boole G câ´p k × n
ta sẽ d̄u.o..c mô.t ma trâ.n sinh cu̇’a mã C. Chı́nh xác ho.n:
- i.nh nghı̃a 7.2.2. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã tuyêń tı́nh. Ma trâ.n Boole G câ´p k × n mà các
D
hàng cu̇’a nó sinh ra không gian vector C go.i là ma trâ.n sinh cu̇’a C. Ngu.o..c la.i, nêú G là ma
trâ.n Boole câ´p k × n thı̀ không gian vector sinh bo˙’.i các hàng cu̇’a nó go.i là mã sinh bo˙’.i G.
Nhâ.n xét 17. Mô.t mã có thê˙’ có nhiê

` u ma trâ.n sinh khác nhau. Chǎ˙’ng ha.n các ma trâ.n
) * ) *
1 1 1 0 1 0 1 1
,
0 1 0 1 0 1 0 1
cùng là các ma trâ.n sinh cu̇’a mã vó.i các phâ
` n tu˙’.:
c1 = 0 0 0 0
c2 = 0 1 0 1
c3 = 1 1 1 0
c4 = 1 0 1 1
Vı́ du. 7.2.1. [5, 1]-mã tuyêń tı́nh C1 vó.i ma trâ.n sinh
. /
G1 := 1 1 1 1 1 ,
chú.a hai tù. mã là 00000 và 11111.
162
⎛ ⎞
1 1 1 0 0
⎝
G2 := 0 0 1 1 0⎠ .
1 1 1 1 1
⎛ ⎞
1 0 0 0 0 1 1
⎜0 1 0 0 1 0 1⎟
G3 := ⎜⎝0 0 1 0
⎟.
1 1 0⎠
0 0 0 1 1 1 1
Do [n, k]-mã tuyêń tı́nh C có 2k tù. mã nên ta có thê˙’ truyê ` n d̄i tôí d̄a 2k bȧ’n tin khác
nhau; nêú giȧ’ thiê´t các hàng cu̇’a ma trâ.n G d̄ô.c lâ.p tuyêń tı́nh thı̀ bȧ’n tin u ∈ Bk sẽ d̄u.o..c
mã hoá thành vector
x = ut G. (7.1)
Chǎ˙’ng ha.n, su˙’. du.ng ma trâ.n sinh G2 cu̇’a Vı́ du. 7.2.2 ta có
⎧
⎪
⎪ x1 = u1 + u3 ,
⎪
⎪
⎪
⎪ x2 = u1 + u3 ,
⎨
x3 = u1 + u2 + u3 ,
⎪
⎪
⎪
⎪ x4 = u2 + u3 ,
⎪
⎪
⎩x = u .
5 3
` n tu˙’. cu̇’a mã C (d̄ô. dài n). Ta biê˙’u diêñ các phâ
Ký hiê.u M là sô´ phâ ` n tu˙’. cu̇’a C bǎ` ng mô.t
mȧ’ng kı́ch thu.ó.c M × n mà các hàng là các tù. mã.
Giȧ’ su˙’. π là hoán vi. cu̇’a tâ.p {1, 2, . . . , n} và vó.i mô˜i tù. mã x ∈ C ta áp du.ng phép biêń
d̄ô˙’i, go.i là hoán vi. vi. trı́,
π : x ;→ x′
xác d̄i.nh bo˙’.i
x′i := xπ(i) , i = 1, 2, . . . , n.
Tu.o.ng tu.., nêú π là hoán vi. cu̇’a các ký hiê.u {0, 1}, ta nói π cȧ’m sinh mô.t phép hoán vi. ký
hiê.u nêú vó.i chı̇’ sô´ i nào d̄ó, và vó.i mô˜i tù. mã x ∈ C ta áp du.ng phép biêń d̄ô˙’i
x ;→ x′ ,
trong d̄ó x′ xác d̄i.nh bo˙’.i +
xj nêú i ̸= j,
x′j :=
π(xi ) nêú i = j.
Nêú mã C ′ có thê˙’ nhâ.n d̄u.o..c tù. mã C bǎ` ng mô.t dãy các phép hoán vi. vi. trı́ hoǎ.c phép
hoán vi. ký hiê.u thı̀ ta nói hai mã C và C ′ là tu.o.ng d̄u.o.ng.
163
Vı́ du. 7.2.4. (a) Hai mã sau là tu.o.ng d̄u.o.ng bǎ` ng cách su˙’. du.ng hoán vi. π({1, 2, 3, 4}) =
{1, 3, 2, 4} :
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 1 1 0 1 0 1
và .
1 1 0 0 1 0 1 0
1 1 1 1 1 1 1 1
(b) Mã ⎧
⎪
⎪ 0 0 1 0 0
⎨
0 0 0 1 1
C :=
⎪
⎪ 1 1 1 1 1
⎩
1 1 0 0 0
tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i mã ⎧
⎪
⎪ 0 0 0 0 0
⎨
0 1 1 0 1
C ′ :=
⎪
⎪ 1 1 0 1 1
⎩
1 0 1 1 0
qua phép hoán vi. ⎛ ⎞
0 1
⎝↓ ↓⎠
1 0
các ký hiê.u o˙’. vi. trı́ thú. ba trong C và sau d̄ó hoán vi. hai vi. trı́ thú. 2 và thú. 4.
` 7.2.3. Hai ma trâ.n Boole cùng câ´p k × n sinh ra hai mã tuyêń tı́nh tu.o.ng d̄u.o.ng
Bô˙’ d̄ê
nêú chúng nhâ.n d̄u.o..c tù. nhau bǎ
` ng dãy các phép toán:
(a) hoán vi. các hàng;
(b) cô.ng hai hàng; và
(c) hoán vi. các cô.t.
Chú.ng minh. Các phép toán trên hàng (a) và (b) không thay d̄ô˙’i ha.ng cu̇’a ma trâ.n sinh
(chı̇’ thay d̄ô˙’i các vector co. so˙’.). Phép toán (c) tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i hoán vi. vi. trı́ các tù. mã.
✷
Vı́ du. 7.2.5. (a) Ma trâ.n sinh G1 và G3 có da.ng bâ.c thang, tú.c ma trâ.n có các tı́nh châ´t:
` n tu˙’. khác không bên trái nhâ´t trong mô˜i hàng bǎ` ng 1.
1. Phâ
2. Cô.t chú.a phâ

` n tu˙’. bên trái nhâ´t cu̇’a mô.t hàng bǎ` ng 1 có tâ´t cȧ’ các phâ
` n tu˙’. khác bǎ` ng
0.
164
` n tu˙’. bǎ` ng 1 bên trái nhâ´t trong hàng thú. i xuâ´t hiê.n o˙’. cô.t ti thı̀
3. Nêú phâ
t 1 < t 2 < · · · < tn .
(b) Ma trâ.n G2 có thê˙’ d̄u.a vê

` ma trâ.n bâ.c thang
⎛ ⎞
1 1 0 0 1
G′2 := ⎝0 0 1 0 1⎠ .
0 0 0 1 1
Su˙’. du.ng G′2 cho bô. mã C2, mã hoá (7.1) có da.ng
⎧
⎪
⎪ x1 = u1 ,
⎪
⎪
⎪
⎪
⎨ x2 = u1 ,
x3 = u2 ,
⎪
⎪
⎪
⎪ x4 = u3 ,
⎪
⎪
⎩x = u +u .
5 1 3
` u này chı̇’ ra rǎ` ng các ký hiê.u bȧ’n tin u1 , u2, u3 xuâ´t hiê.n tu.ò.ng minh trong các tù. mã;
- iê
D
nói chung, ký hiê.u ui sẽ xuâ´t hiê.n ta.i vi. trı́ thú. ti cu̇’a tù. mã x = utG nêú phâ
` n tu˙’. bên trái
. .
nhâ´t cu̇’a hàng thú i cu̇’a G xuâ´t hiê.n trong cô.t thú ti .
Nhâ.n xét rǎ` ng, các ma trâ.n bâ.c thang cu̇’a mã C1 và C3 có da.ng G = (Ik A), trong d̄ó Ik
là ma trâ.n d̄o.n vi. câ´p k. Áp du.ng phu.o.ng pháp cu̇’a Bô˙’ d̄ê
` 7.2.3, ma trâ.n G′2 có thê˙’ d̄u.a vê
`
⎛ ⎞
1 0 0 1 1
′′
G2 := ⎝0 1 0 0 0⎠ .
0 0 1 0 1

- i.nh lý 7.2.4. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã. Khi d̄ó tô
D ` n ta.i mã C ′ tu.o.ng d̄u.o.ng C vó.i ma trâ.n
sinh da.ng (Ik A).
Theo kê´t quȧ’ trên, ta luôn có thê˙’ giȧ’ thiê´t ma trâ.n sinh G có da.ng (Ik | A).
- i.nh nghı̃a 7.2.5. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã tuyêń tı́nh và H là ma trâ.n Boole câ´p (n − k) × n.
D
H go.i là ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ cu̇’a C nêú vó.i mo.i tù. mã x ∈ C ta có
Hx = 0 (mod 2). (7.2)
Hê. (7.2) d̄u.o..c go.i là hê. phu.o.ng trı̀nh kiê˙’m tra chǎñ lė’.
165
Vı́ du. 7.2.6. [4, 3]-mã C4 bǎ` ng cách thêm mô.t bit kiê˙’m tra chǎñ lė’ trong Phâ
` n 7.1.2: Bȧ’n
. . .
tin u1u2 u3 d̄u o. c mã hóa thành tù mã x = x1 x2x3 x4, trong d̄ó
x1 = u1, x2 = u2, x3 = u3 ,
và
x1 + x2 + x3 + x4 = 0.
Do d̄ó nêú bȧ’n tin là u = 101 thı̀ tù. mã là x = 1010. Có 23 = 8 tù. mã là
0000 0011 0101 1001
1010 0110 1100 1111.
Tú.c là tâ´t cȧ’ các vector có mô.t sô´ chǎñ sô´ bit bǎ` ng 1. Dê˜ dàng thu˙’. la.i ma trâ.n kiê˙’m tra
chǎñ lė’ cu̇’a C4 là H5 = (1 1 1 1).
Vı́ du. 7.2.7. Xét [6, 3]-mã lǎ.p C5 : Bȧ’n tin u1 u2u3 d̄u.o..c mã hóa thành tù. mã x = x1 x2 . . . x6,
trong d̄ó
x1 = u1, x2 = u2, x3 = u3 ,
và ⎧
⎪
⎨ x2 + x3 + x4 = 0,
x1 + x3 + x5 = 0,
⎪
⎩
x1 + x2 + x6 = 0.
Mã C5 có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’:
⎛ ⎞
0 1 1 1 0 0
H := ⎝1 0 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 0 0 1
- i.nh lý 7.2.6. Giȧ’ su˙’. G và H là các ma trâ.n vó.i các hàng d̄ô.c lâ.p tuyêń tı́nh có kı́ch
D
thu.ó.c tu.o.ng ú.ng k × n và (n − k) × n. Khi d̄ó G và H là các ma trâ.n sinh và ma trâ.n kiê˙’m
tra chǎñ lė’ cu̇’ a mô.t mã nêú và chı̇’ nêú GH t = 0.
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. GH t = 0. Khi d̄ó mô˜i hàng cu̇’a G là nghiê.m cu̇’a hê. phu.o.ng trı̀nh (7.2)
và do d̄ó không gian sinh bo˙’.i tâ´t cȧ’ các tô˙’ ho..p tuyêń tı́nh cu̇’a các hàng cu̇’a G chú.a trong
không gian các nghiê.m cu̇’a (7.2). Nhu.ng cȧ’ hai không gian này có chiê ` u bǎ` ng k nên chúng
. . .
bǎ` ng nhau. Bǎ` ng cách suy luâ.n tu o ng tu. ta có chiê . .
` u ngu o. c la.i. ✷
Vı́ du. 7.2.8. Các mã C1 , C2, C3 trong các vı́ du. trên có các ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ tu.o.ng
ú.ng là ⎛ ⎞
1 1 0 0 0 ) *
⎜1 0 1 0 0 ⎟ 1 1 0 0 0
H1 := ⎝⎜ ⎟ , H2 := ,
1 0 0 1 0⎠ 1 0 1 1 1
1 0 0 0 1
và ⎛ ⎞
0 1 1 1 1 0 0
H3 := ⎝1 0 1 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 1 0 0 1
166
Nhâ.n xét rǎ` ng nêú G = (Ik A) thı̀ ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ có da.ng H = (At In−k ). Khi
d̄ó hê. phu.o.ng trı̀nh kiê˙’m tra chǎñ lė’ (7.2) cho mô.t phu. thuô.c hàm tu.ò.ng minh giũ.a các ký
hiê.u bȧ’n tin (các bit thông tin) và các ký hiê.u kiê˙’m tra. Ma trâ.n sinh và ma trâ.n kiê˙’m tra
` mǎ.t lý thuyê´t mà nó còn có nhũ.ng ú.ng
chǎñ lė’ cu̇’a mã tuyêń tı́nh không chı̇’ có ý nghı̃a vê
du.ng chu̇’ yêú trong viê.c mã hoá và giȧ’i mã. Thâ.t vâ.y, mô˜i bȧ’n tin u ∈ Bk d̄u.o..c mã hoá
duy nhâ´t thành tù. mã x = ut G. Vı̀ các hàng cu̇’a ma trâ.n sinh d̄ô.c lâ.p tuyêń tı́nh nên ánh
xa. u ;→ ut G là song ánh tù. Bk lên C. Viê.c giȧ’i mã khó khǎn ho.n sẽ d̄u.o..c trı̀nh bày trong
mu.c tiê´p theo.
Vı́ du. 7.2.9. (a) Mã C1 có x1 = u1 là bit thông tin và các ký hiê.u còn la.i là các bit kiê˙’m
tra: x2 = x3 = x4 = x5 = x1. Do d̄ó C1 có hai tù. mã là 00000 và 11111.
(b) Mã C2 có x1, x3 , x4 là các bit thông tin và các ký hiê.u còn la.i là các bit kiê˙’m tra:
x2 = x1, x5 = x1 + x3 + x4 . Do d̄ó C2 có 23 = 8 tù. mã là
00000 10000 01000 00100

11000 10100 01100 11100.
(c) Mã C3 có x1, x2 , x3, x4 là các bit thông tin và các ký hiê.u còn la.i là các bit kiê˙’m tra:
⎧
⎪
⎨ x5 = x2 + x3 + x4 ,
x6 = x1 + x3 + x4 ,
⎪
⎩
x7 = x1 + x2 + x4 ,
Do d̄ó C3 có 24 = 16 tù. mã (hãy liê.t kê chúng!).
Trên Bn xét tı́ch vô hu.ó.ng cu̇’a hai vector d̄i.nh nghı̃a bo˙’.i
n
,
⟨x, y⟩ := xiyi (mod 2).
i=1
Chú ý rǎ` ng, khác vó.i tı́ch vô hu.ó.ng thông thu.ò.ng trên không gian Euclide, có thê˙’ xȧ’y ra
⟨x, x⟩ = 0 vó.i vector x ̸= 0 nào d̄ó.
- i.nh nghı̃a 7.2.7. Mã d̄ôí ngâ˜u hay mã tru..c giao, ký hiê.u C ⊥ , cu̇’a mã tuyêń tı́nh C xác
D
d̄i.nh bo˙’.i
C ⊥ := {y ∈ Bn | ⟨x, y⟩ = 0 vó.i mo.i x ∈ C}.
Dê˜ dàng thâý rǎ` ng C ⊥ là mã tuyêń tı́nh thoȧ’ dim C + dim C ⊥ = n. Ho.n nũ.a
- i.nh lý 7.2.8. Vó.i mo.i mã tuyêń tı́nh C, ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ cu̇’ a C ⊥ bǎ
D ` ng ma trâ.n
’ . .
sinh cu̇ a C và ngu o. c la.i.
167
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. H là ma trâ.n Boole câ´p r × n. Chú.ng minh tâ.p C := {x ∈ Bn |Hx = 0} là mã
tuyêń tı́nh.
2. Chú.ng minh nêú C là [n, k]-mã thı̀
Ĉ := {(x, xn+1) ∈ Bn × B1 |x = x1x2 . . . xn ∈ C, xn+1 := x1 + x2 + · · · + xn }
cũng là mã tuyêń tı́nh (go.i là mã mo˙’. rô.ng). Tı̀m môí liên hê. giũ.a các ma trâ.n kiê˙’m
tra chǎñ lė’ cu̇’a C và Ĉ.
3. Chú.ng minh rǎ` ng trong mô.t mã nhi. phân tuyêń tı́nh, hoǎ.c tâ´t cȧ’ các tù. mã bǎ´t d̄â ù
.
bǎ` ng sô´ 0, hoǎ.c có chı́nh xác mô.t nu˙’ a bǎ´t d̄â .
` u bǎ` ng sô´ 0, và mô.t nu˙’ a bǎ´t d̄â
` u bǎ` ng
´
sô 1.
- u.a các ma trâ.n sinh sau vê
4. D ` da.ng chuâ˙’n (Ik A) :
⎛ ⎞
1 1 1 1 1 1 1 ⎛ ⎞
) * 0 0 0 1 1 1
0 1 1 ⎜ 1 0 0 0 1 0 1⎟
, ⎜⎝1
⎟, ⎝0 1 1 0 1 0⎠ .
1 0 1 1 0 0 0 1 0⎠
1 0 0 0 1 1
0 1 1 0 0 0 1
5. Chú.ng minh rǎ` ng các ma trâ.n sinh

⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 1 0 0 1 0 0 1
G := ⎝0 1 1 0⎠ , G′ := ⎝0 1 0 1⎠ ,
0 0 1 1 0 0 1 1
sinh ra các mã tu.o.ng d̄u.o.ng.
6. Chú.ng minh rǎ` ng các ma trâ.n sinh

⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1
G := 0 ⎝ 0 1 1 0 0⎠ , G′ := ⎝0 1 1 0 1 1⎠ ,
0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1
sinh ra các mã tu.o.ng d̄u.o.ng.
7. Giȧ’ su˙’. C có ma trâ.n sinh ⎛ ⎞

1 0 1 1 1
G := ⎝0 1 1 0 1⎠ .
1 1 0 0 0
Tı̀m ma trâ.n A sao cho mã có ma trâ.n sinh (I3 A) tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i C. Liê.t kê tâ´t cȧ’
các tù. mã cu̇’a C.
8. Giȧ’ su˙’. mã C có ma trâ.n sinh da.ng chuâ˙’n (Ik A). Chú.ng minh hoán vi. các hàng cu̇’a
A cho ma trâ.n sinh cu̇’a mã tu.o.ng d̄u.o.ng C.
168
9. Chú.ng minh rǎ` ng quan hê. “mã tu.o.ng d̄u.o.ng” là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
10. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã và a ∈ Bn . Chú.ng minh rǎ` ng tô
` n ta.i mã C ′ chú.a a và tu.o.ng
d̄u.o.ng vó.i C.
11. Chú.ng minh sô´ các mã không tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i d̄ô. dài n và chú.a hai tù. mã là n.
12. Giȧ’ su˙’. C là [7, 4]-mã tuyêń tı́nh vó.i ma trâ.n sinh
⎛ ⎞
1 0 0 0 1 0 1
⎜0 1 0 0 1 1 1⎟
G := ⎜ ⎝0 0
⎟.
1 0 1 1 0⎠
0 0 0 1 0 1 1
Mã hoá các bȧ’n tin: 0000, 1000 và 1110.
13. Tı̀m ma trâ.n sinh và các tù. mã cu̇’a [6, 3]−mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
0 1 1 1 0 0
H := ⎝1 0 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 0 0 1
14. (Mã lǎ.p) Tı̀m ma trâ.n sinh và các tù. mã cu̇’a [5, 1]−mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
1 1 0 0 0
⎜1 0 1 0 0 ⎟
H := ⎜ ⎝1 0 0 1 0 ⎠ .
⎟
1 0 0 0 1
15. (Mã tro.ng lu.o..ng chǎñ) Cho ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
. /
H := 1 1 1 1 1 .
Tı̀m ma trâ.n sinh và các tù. mã.
16. Tı̀m ma trâ.n sinh và các tù. mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
) *
1 0 1 0
H := .
1 1 0 1
17. Cho ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’

⎛ ⎞
0 1 1 1 1 0 0
H := ⎝1 0 1 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 1 0 0 1
Liê.t kê tâ´t cȧ’ các tù. mã.
169
18. Cho ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’:
⎛ ⎞
1 0 1 0 0
H := ⎝1 1 0 1 0⎠ .
0 1 0 0 1
Tı̀m ma trâ.n sinh và các tù. mã.
19. Tı̀m ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ tu.o.ng ú.ng vó.i mã d̄u.o..c thiê´t lâ.p bǎ` ng cách thêm mô.t
bit kiê˙’m tra chǎñ lė’ d̄ôí vó.i chuô˜i bit d̄ô. dài 4.
20. Tı̀m ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ tu.o.ng ú.ng vó.i mã lǎ.p ba d̄ôí vó.i chuô˜i bit d̄ô. dài 3.
21. Tı̀m ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H nêú ma trâ.n sinh là
⎛ ⎞
1 0 0 0 1 1 1
⎜0 1 0 0 1 0 1⎟
G := ⎜ ⎝0
⎟.
0 1 0 0 1 1⎠
0 0 0 1 1 1 0
22. Tı̀m các mã d̄ôí ngâ˜u cu̇’a các mã C2 và C3 trong các Vı́ du. 4.2.2 và 4.2.3.
23. Tı̀m các mã d̄ôí ngâ˜u cu̇’a các mã sau:
⎧ ⎧
⎪
⎪ 0000 ⎪
⎪ 000
⎪
⎨1100 ⎪
⎨110
C1 := , C2 := .
⎪
⎪ 0011 ⎪
⎪ 011
⎪
⎩ ⎪
⎩
1111 101
24. (a) Chú.ng minh rǎ` ng (C ⊥ )⊥ = C.

- ǎ.t C + D := {x + y|x ∈ C, y ∈ D}. Chú.ng minh (C + D)⊥ = C ⊥ + D⊥ .
(b) D
25. Ký hiê.u En là tâ.p tâ´t cȧ’ các vector d̄ô. dài n có tro.ng lu.o..ng chǎñ.
(a) Chú.ng minh En là mã tuyêń tı́nh. Tı̀m các tham sô´ [n, k], ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ
lė’ và ma trâ.n sinh cu̇’a En .
(b) Tı̀m mã En⊥ .
7.3 Khoȧ’ng cách Hamming
- i.nh nghı̃a 7.3.1. Khoȧ’ng cách Hamming, ký hiê.u d(x, y), giũ.a hai vector x = x1 x2 . . . xn
D
và y = y1y2 . . . yn là sô´ các vi. trı́ i mà xi ̸= yi , i = 1, 2, . . . , n.
` n thiê´t tù.ng bit tù. x sang y.

` n thay d̄ô˙’i câ
Nhâ.n xét rǎ` ng d(x, y) chı́nh là sô´ lâ
170
Vı́ du. 7.3.1. d(10111, 00101) = 2, d(0111, 0000) = 3.
- i.nh lý 7.3.2. Khoȧ’ ng cách Hamming d(x, y) là mô.t metric, tú.c là
D
(a) d(x, y) ≥ 0 vó.i mo.i x, y ∈ C; dâú bǎ

` ng xȧ’ y ra khi và chı̇’ khi x = y.
(b) d(x, y) = d(y, x).
(c) d(x, y) ≤ d(x, z) + d(z, y) vó.i mo.i x, y, z ∈ C.
Chú.ng minh. Hai khǎ˙’ng d̄i.nh d̄â

` u suy tru..c tiê´p tù. d̄i.nh nghı̃a.
Chú.ng minh (c): Nhâ.n xét rǎ` ng
{i | xi ̸= yi} ⊂ {i | xi ̸= zi } ∪ {i | zi ̸= yi },
vı̀ nêú xi ̸= yi thı̀ hoǎ.c xi ̸= zi hoǎ.c zi ̸= yi . Suy ra
#{i | xi ̸= yi } ≤ #{i | xi ̸= zi } + #{i | zi ̸= yi }.
Áp du.ng nguyên lý bao hàm-loa.i trù. và bâ´t d̄ǎ˙’ng thú.c:
#(A ∪ B) = #A + #B − #(A ∩ B) ≤ #A + #B
` n chú.ng minh. ✷
` u câ
ta có d̄iê
Giȧ’ su˙’. rǎ` ng mô.t bȧ’n tin d̄u.o..c mã hóa thành tù. mã x ∈ C d̄u.o..c gu˙’.i d̄i và nhâ.n d̄u.o..c
vector y. Có hai tru.ò.ng ho..p xȧ’y ra
(a) Hoǎ.c y ∈ C khi d̄ó y = x.
(b) Hoǎ.c y ̸∈ C khi d̄ó vector lô˜i e := y − x ̸= 0.
Trong tru.ò.ng ho..p (b), vâń d̄ê

` d̄ǎ.t ra là làm sao su˙’.a d̄u.o..c lô˜i sai, phu.c hô
` i d̄u.o..c tù. mã x
. . .
tù vector nhâ.n d̄u o. c y?
Phu.o.ng pháp giȧ’i mã d̄u.a ra o˙’. d̄ây, go.i là giȧ’i mã theo lân câ.n gâ ` n nhâ´t, nhǎ` m tı́nh
. . .
khoȧ’ng cách Hamming giũ a y vó i mô˜i tù mã trong C. D - ê˙’ giȧ’i mã y, chúng ta tı̀m tù. mã x
có khoȧ’ng cách Hamming d̄êń y nhȯ’ nhâ´t. Nêú
(+) khoȧ’ng cách giũ.a hai tù. mã gâ

` n nhâ´t trong C d̄u̇’ ló.n; và
(+) nêú các lô˜i d̄u̇’ ı́t;
thı̀ x là duy nhâ´t-chı́nh là tù. mã d̄u.o..c gu˙’.i.
171
Vı́ du. 7.3.2. Giȧ’ su˙’. C = {0000, 1110, 1011, 1111}. Thı̀
d(0000, 0110) = 2, d(1110, 0110) = 1, d(1011, 0110) = 3.
Do d̄ó nêú nhâ.n d̄u.o..c y = 0110 ∈
/ C thı̀ chúng ta kê´t luâ.n (giȧ’i mã theo lân câ.n gâ
` n nhâ´t)
tù. mã gu˙’.i là 1110.
Giȧ’ su˙’. mô˜i bit gu˙’.i d̄i có cùng xác suâ´t sai p, 0 ≤ p < 1/2. Chúng ta go.i kênh nhu. thê´ là
kênh d̄ôí xú.ng nhi. phân.
Vı́ du. 7.3.3. Ký hiê.u P (X) là xác suâ´t xȧ’y ra biêń cô´ X. Ta có trong kênh d̄ôí xú.ng nhi.
phân
P ({e = 00000}) = (1 − p)5 ,
P ({e = 01000}) = p(1 − p)4 ,
P ({e = 10010}) = p2 (1 − p)3 .
Mô.t cách tô˙’ng quát, nêú v là vector có a bit bǎ` ng 1 thı̀
P ({e = v}) = pa (1 − p)n−a .
Vı̀ p < 1/2 nên 1 − p > p; do d̄ó

(1 − p)n > p(1 − p)n−1 > p2 (1 − p)n−2 > · · ·
Phu.o.ng pháp giȧ’i mã ho..p lý nhâ´t nhu. sau: Giȧ’ su˙’. nhâ.n d̄u.o..c vector y, chúng ta tı̀m tù.
mã x sao cho xác suâ´t P (x|y) cu̇’a su.. kiê.n truyê ` n tù. mã x vó.i d̄iê
` u kiê.n nhâ.n d̄u.o..c y là cu..c
d̄a.i. Nói cách khác, tı̀m mô.t tù. mã ho..p lý nhâ´t trong bô. mã tu.o.ng ú.ng vó.i thông báo nhâ.n
d̄u.o..c.
- i.nh lý 7.3.3. Giȧ’ su˙’. tâ´t cȧ’ các tù. mã d̄u.o..c truyê
D ` n vó.i cùng khȧ’ nǎng và su˙’. du.ng kênh
d̄ôí xú.ng nhi. phân. Khi d̄ó giȧ’ i mã ho..p lý nhâ´t trùng vó.i giȧ’ i mã theo lân câ.n gâ
` n nhâ´t.
Chú.ng minh. Trong kênh d̄ôí xú.ng nhi. phân, nêú d(x, y) = d thı̀ có d lô˜i khi thay d̄ô˙’i tù.
` u kiê.n P (y|x) cu̇’a su.. kiê.n nhâ.n d̄u.o..c y vó.i d̄iê
x sang y; do d̄ó xác suâ´t có d̄iê ` u kiê.n tù.
mã x d̄u.o..c truyê
` n là pd (1 − p)n−d . Mǎ.t khác, theo giȧ’ thiê´t, xác suâ´t truyê ` n tù. mã x là
1
P (x) = #C . Do d̄ó
P (x|y) = pd (1 − p)n−d (1/#C)P (nhâ.n d̄u.o..c y),

là hàm giȧ’m theo d. Vâ.y P (x|y) cu..c d̄a.i khi x là tù. mã gâ
` n vó.i y nhâ´t. ✷
- i.nh nghı̃a 7.3.4. Khoȧ’ng cách (Hamming) cu̇’a bô. mã C, ký hiê.u d(C), là khoȧ’ng cách
D
nhȯ’ nhâ´t giũ.a hai tù. mã khác nhau, tú.c là
d(C) := min{d(x, y) | x, y ∈ C, x ̸= y}.
[n, k]-mã C vó.i khoȧ’ng cách d d̄u.o..c ký hiê.u là [n, k, d]-mã.
172
Vı́ du. 7.3.4. (a) Vó.i C = {00000000, 11111000, 01010111, 10101111} thı̀ d(C) = 5.
(b) Vó.i C = {000000, 111111}, thı̀ d(C) = 6.
Khoȧ’ng cách Hamming xác d̄i.nh khȧ’ nǎng phát hiê.n và/hoǎ.c su˙’.a sai các lô˜i.
- i.nh lý 7.3.5. Mã C có thê˙’ phát hiê.n d̄u.o..c k lô˜i nêú và chı̇’ nêú d(C) ≥ k + 1.
D
Chú.ng minh. ⇒ Bǎ` ng phȧ’n chú.ng. Giȧ’ su˙’. C có thê˙’ phát hiê.n k lô˜i và d(C) ≤ k. Khi d̄ó
` n ta.i a, b ∈ C sao cho d(a, b) = d(C) ≤ k. Nói cách khác a và b chı̇’ khác nhau nhiê
tô ` u nhâ´t
k vi. trı́. Do d̄ó sẽ xuâ´t hiê.n k lô˜i khi truyê` n tù mã a và nhâ.n d̄u o. c tù mã b. Vı̀ vâ.y ngu.ò.i
. . . .
. .
nhâ.n không thê˙’ phát hiê.n d̄u o. c các lô˜i này.
⇐ Giȧ’ su˙’. d(C) ≥ k + 1, và khi truyê ` n tù. mã x ta nhâ.n d̄u.o..c y vó.i d(x, y) ≤ k. Do khoȧ’ng
cách giũ.a hai tù. mã ı́t nhâ´t là k + 1, thı̀ tù. mã truyê
` n phȧ’i là x. Vı̀ vâ.y ngu.ò.i nhâ.n có thê˙’
. .
phát hiê.n d̄u o. c các lô˜i này. ✷
Giȧ’ su˙’. k ∈ N. Ta nói C có thê˙’ su˙’.a k lô˜i nêú vó.i mo.i thông báo nhâ.n d̄u.o..c y ∈ Bn tô
` n ta.i
.
` u nhâ´t mô.t tù mã x sao cho d(x, y) ≤ k. Diê
nhiê - ` u này có nghı̃a rǎ ng, nêú mô.t tù mã d̄u.o..c
` .
` n và có nhiê
truyê ` u nhâ´t k lô˜i thı̀ giȧ’i mã theo lân câ.n gâ` n nhâ´t sẽ thu d̄u.o..c d̄úng mô.t tù.
mã d̄u.o..c truyê` n.
- i.nh lý 7.3.6. Mã C có thê˙’ su˙’.a k lô˜i nêú và chı̇’ nêú d(C) ≥ 2k + 1.
D
Chú.ng minh. ⇒ Giȧ’ su˙’. C có thê˙’ su˙’.a d̄u.o..c k lô˜i. Nêú d(C) ≤ 2k thı̀ tô
` n ta.i hai tù. mã a
và b khác nhau l vi. trı́, vó.i l ≤ 2k. Thay d̄ô˙’i [l/2] bit trong a sao cho có vector c chı̇’ khác
vector b d̄úng [l/2] vi. trı́. Khi d̄ó
d(a, c) = d(b, c) = [l/2].
Do d̄ó không thê˙’ su˙’.a d̄u.o..c [l/2] ≤ k lô˜i khi nhâ.n d̄u.o..c c, mâu thuâñ!
⇐ Ngu.o..c la.i giȧ’ su˙’. d(C) ≥ 2k + 1. Giȧ’ su˙’. tù. mã x d̄u.o..c truyê
` n và nhâ.n d̄u.o..c vector z
vó.i d(x, z) ≤ k. Dê˜ thâý nêú y là tù. mã khác x thı̀ d(z, y) ≥ k + 1, vı̀ nêú d(z, y) ≤ k ta sẽ
có
d(x, y) ≤ d(x, z) + d(z, y) ≤ k + k = 2k.
Mâu thuâñ vó.i d(C) ≥ 2k + 1. D ` u phȧ’i chú.ng minh. ✷

- iê
- ǎ.t
Vı́ du. 7.3.5. D
C := {00000000, 11111000, 01010111, 10101111}.
Ta có d(C) = 5 và do d̄ó có thê˙’ phát hiê.n d̄u.o..c 5−1 = 4 lô˜i và có thê˙’ su˙’.a d̄u.o..c [(5−1)/2] = 2
lô˜i.
173
Có mô.t cách dê˜ dàng d̄ê˙’ tı̀m khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u cu̇’a bô. mã. Tru.ó.c hê´t ta có khái niê.m
sau:
- i.nh nghı̃a 7.3.7. Tro.ng lu.o..ng Hamming, ký hiê.u wt(x), cu̇’a vector x = x1x2 . . . xn là sô´
D
các chı̇’ sô´ i sao cho xi ̸= 0.
Vı́ du. 7.3.6. wt(00000) = 0, wt(10111) = 4, wt(11111) = 5.

` 7.3.8. Giȧ’ su˙’. x, y là các tù. mã cu̇’ a mã tuyêń tı́nh C. Khi d̄ó d(x, y) = wt(x − y).
Bô˙’ d̄ê
Chú.ng minh. Các vi. trı́ bǎ` ng 1 trong vector x − y chı́nh là nhũ.ng vi. trı́ mà hai vector x và
y khác nhau. Do d̄ó d(x, y) = wt(x − y). ✷
` ng tro.ng lu.o..ng tôí thiê˙’u cu̇’ a tù. mã khác không
- i.nh lý 7.3.9. Khoȧ’ ng cách cu̇’ a mã C bǎ
D
trong C.
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. d(C) = d thı̀ tô

` n ta.i x, y ∈ C, x ̸= y, sao cho d(x, y) = d. Do d̄ó
wt(x − y) = d.
Nhu.ng C là mã tuyêń tı́nh nên x − y ∈ C.
Ngu.o..c la.i giȧ’ su˙’. x ∈ C là tù. mã khác không vó.i tro.ng lu.o..ng tôí thiê˙’u. Do C là tuyêń
tı́nh nên 0 ∈ C. Vâ.y
wt(x) = wt(x − 0) = d(x, 0) ≥ d(C).
✷
Bài tâ.p
1. Tı̀m khoȧ’ng cách Hamming cu̇’a các cǎ.p chuô˜i bit sau:
(a) 00000, 11111;
(b) 1010101, 0011100;
(c) 000000001, 111000000;
(d) 1111111111, 0100100011.
2. Có bao nhiêu lô˜i có thê˙’ phát hiê.n và bao nhiêu lô˜i có thê˙’ su˙’.a sai trong các mã sau:
(a) {0000000, 1111111}.
(b) {00000, 00111, 10101, 10010}.
(c) {00000000, 11111000, 01100111, 10011111}.
3. Chú.ng minh rǎ` ng nêú khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u giũ.a các tù. mã là bôń, thı̀ có thê˙’ su˙’.a sai
d̄úng mô.t lô˜i và phát hiê.n sai ba lô˜i.
174
4. Chú.ng minh rǎ` ng mô.t mã có thê˙’ su˙’.a sai d̄ô ` ng thò.i ≤ a lô˜i và phát hiê.n a + 1, . . . , b
lô˜i nêú và chı̇’ nêú nó có khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u ı́t nhâ´t a + b + 1.
5. Chú.ng minh nêú mô.t mã có khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u là d, tù. mã x d̄u.o..c truyê
` n, không
. .
có quá (d − 1)/2 lô˜i xuâ´t hiê.n và y nhâ.n d̄u o. c, thı̀
d(x, y) < d(y, z)
vó.i tâ´t cȧ’ các tù. mã z ̸= x.
6. Chú.ng minh rǎ` ng:

wt(x + y) ≥ wt(x) − wt(y).
Dâú bǎ` ng xȧ’y ra nêú và chı̇’ nêú xi = 1 khi yi = 1.
7. Giȧ’ su˙’. rǎ` ng x và y là các chuô˜i bit có d̄ô. dài n, và m là sô´ các vi. trı́ mà o˙’. d̄ó cȧ’ x và
y bǎ` ng 1. Chú.ng minh rǎ` ng
wt(x + y) = wt(x) + wt(y) − 2m.
8. Cho các ma trâ.n sinh

⎛ ⎞
) * 1 0 0 1 1 0 1
1 1 1 1 0
G1 := , G2 := ⎝0 1 0 1 0 1 1⎠ .
0 0 1 1 1
0 0 1 0 1 1 1
(a) Liê.t kê các tù. mã tu.o.ng ú.ng các ma trâ.n sinh trên.
(b) Tı̀m khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u cu̇’a các bô. mã.
9. Tı́ch cu̇’a hai vector nhi. phân x và y là vector, ký hiê.u x ∗ y, xác d̄i.nh bo˙’.i
x ∗ y = (x1y1 , . . . , xn yn ),
mà bǎ` ng 1 ta.i vi. trı́ thú. i nêú và chı̇’ nêú xi = yi = 1. Chú.ng minh rǎ` ng
(a) wt(x + y) = wt(x) + wt(y) − 2wt(x ∗ y).
(b) wt(x + z) + wt(y + z) + wt(x + y + z) ≥ 2wt(x + y + x ∗ y) − wt(z). Dâú bǎ` ng xȧ’y
` ng thò.i xi = 0, yi = 0, zi = 1.
ra nêú và chı̇’ nêú không xȧ’y ra d̄ô
10. Chú.ng minh rǎ` ng trong mô.t mã nhi. phân tuyêń tı́nh, hoǎ.c tâ´t cȧ’ các tù. mã có tro.ng
lu.o..ng chǎñ, hoǎ.c có chı́nh xác mô.t nu˙’.a tro.ng lu.o..ng chǎñ và mô.t nu˙’.a tro.ng lu.o..ng lė’.
11. Tı́nh khoȧ’ng cách cu̇’a mã En (gô ` m tâ´t cȧ’ vector d̄ô. dài n có tro.ng lu.o..ng chǎñ).
12. Chú.ng minh vó.i mo.i x, y ∈ Bn ta có:

4 n 51/2
, 6
(xi − yi )2 = d(x, y).
i=1
175
13. Giȧ’ su˙’. x và y là các vector nhi. phân vó.i d(x, y) = d. Chú.ng minh rǎ` ng sô´ các vector z
sao cho d(x, z) = r và d(y, z) = s là C(d, i)C(n − d, r − i), trong d̄ó i = (d + r − s)/2.
Nêú d + r − s lė’ thı̀ sô´ này bǎ` ng 0, trong khi nêú r + s = d, nó bǎ` ng C(d, r).

n
,
⟨x, y⟩ := xi yi = 0 (mod 2)
i=1
nêú và chı̇’ nêú wt(x ∗ y) chǎñ và bǎ` ng 1 nêú và chı̇’ nêú wt(x ∗ y) lė’. Suy ra ⟨x, x⟩ = 0
nêú và chı̇’ nêú wt(x) chǎñ.
15. Giȧ’ su˙’. u, v, w, x là bôń vector d̄ôi mô.t có khoȧ’ng cách d (d phȧ’i là sô´ chǎñ).
(a) Chú.ng minh rǎ` ng tô ` n ta.i chı́nh xác mô.t vector mà khoȧ’ng cách d̄êń các vector
u, v, w bǎ` ng d/2.
(b) Chú.ng minh rǎ` ng tô ` n ta.i nhiê
` u nhâ´t mô.t vector mà khoȧ’ng cách d̄êń các vector
`
u, v, w, x bǎ ng d/2.
16. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã vó.i ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H = (A In−k ) và 1 ≤ t ≤ k. Mã
Ct tu.o.ng ú.ng ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ Ht = (At In−k ) trong d̄ó At là ma trâ.n câ´p
(n − k) × (k − t) nhâ.n d̄u.o..c tù. A bǎ` ng cách xóa d̄i t cô.t d̄â ` u tiên.
(a) Chú.ng minh Ct gô ` m tâ´t cȧ’ các tù. mã cu̇’a C vó.i t to.a d̄ô. d̄â
` u tiên bǎ` ng 0 bi. xoá.
(b) Chú.ng minh Ct là [n − t, k − t]-mã.
(c) Chú.ng minh d(C ) ≥ d(C).
t
17. Vó.i mô˜i n ∈ N, miêu tȧ’ mã C vó.i hê. sô´ k/n ló.n nhâ´t và d(C) = 2. Tô
` n ta.i duy nhâ´t
C?
18. Chú.ng minh rǎ` ng hai mã tu.o.ng d̄u.o.ng có cùng khoȧ’ng cách.
19. Ký hiê.u [n, k, d]-mã có nghı̃a [n, k]-mã vó.i d̄ô. dài d. Chú.ng minh rǎ` ng nêú tô ` n ta.i
. . .
` n ta.i mã vó i cùng tham sô´ nhu ng tâ´t cȧ’ các tù mã có d̄ô. dài chǎñ.
[n, k, 2d]-mã thı̀ tô
20. Chú.ng minh rǎ` ng nêú H là ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ cu̇’a mã C có d̄ô. dài n thı̀ C có
khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u d nêú và chı̇’ nêú mo.i tâ.p gô
` m d − 1 cô.t cu̇’a H d̄ô.c lâ.p tuyêń
. ` m d cô.t phu. thuô.c tuyêń tı́nh. Tù. d̄ó suy ra:
` n ta.i tâ.p gô
tı́nh, nhu ng tô
(a) Nêú C là [n, k, d]-mã thı̀ d ≤ n − k + 1.
(b) Khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u cu̇’a mã có ma trâ.n sinh:
⎡ : ⎤
:1 1 0 0
:
⎢ :1 0 1 0⎥
⎢ : ⎥
⎢ :0 1 1 0⎥
⎢ : ⎥
⎢ I7 :1 1 1 1⎥
⎢ : ⎥.
⎢ :1 1 0 1⎥
⎢ : ⎥
⎣ :0 1 0 1⎦
:
:1 0 0 1
176
21. (a) Chú.ng minh rǎ` ng tô` n ta.i mã tuyêń tı́nh gô
` m M phâ ` n tu˙’., có d̄ô. dài n, nhiê
` u nhâ´t
˙
’ ˜ ’ ’ ´ ˙
’ ´
r bit kiê m tra chǎn lė, và khoȧng cách tôi thiê u d, nê u
d−2
,
(M − 1)i C(n − 1, i) < M r .
i=0
(b) Chú.ng minh rǎ` ng nêú

d−2
,
k
2 C(n − 1, i) < 2n .
i=0
` n ta.i mã tuyêń tı́nh [n, k] vó.i khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u d.
thı̀ tô
22. Giȧ’ su˙’. C là [n, k, d]-mã C vó.i n < 2d. Chú.ng minh
,
2k (2k − 1)d ≤ d(x, y) ≤ n22k−1 .
x,y∈C
23. Nêu cách xây du..ng [30, 11, 6]-mã? Bô. mã này có bao nhiêu tù. mã và khȧ’ nǎng phát
hiê.n lô˜i là bao nhiêu?
24. Ký hiê.u (n, M, d)-mã nghı̃a là [n, k, d]-mã, trong d̄ó M := 2k là sô´ các tù. mã. Xây
du..ng, nêú tô ` n ta.i, các (n, M, d)-mã vó.i các tham sô´ sau:
(6, 2, 6), (3, 8, 1), (4, 8, 2), (5, 3, 4), (8, 4, 5), (8, 30, 3).
(Nêú không tô ` n ta.i, giȧ’i thı́ch ta.i sao).
25. (a) Giȧ’ su˙’. d lė’. Chú.ng minh tô ` n ta.i (n, M, d)-mã nêú và chı̇’ nêú tô
` n ta.i (n+1, M, d+1)-
mã.
(b) Chú.ng minh nêú tô ` n ta.i (n − 1, M ′ , d)-mã vó.i M ′ ≥ M/2.
` n ta.i (n, M, d)-mã thı̀ tô
26. (Tô˙’ ho..p hai mã) Giȧ’ su˙’. G1 , G2 là hai ma trâ.n sinh tu.o.ng ú.ng các mã [n1 , k, d1] và
[n2, k, d2 ]. Chú.ng minh rǎ` ng các ma trâ.n
) *
G1 0
0 G2
và (G1 |G2 ) là các ma trâ.n sinh cu̇’a các [n1 +n2 , 2k, min(d1 , d2 )]-mã và [n1 +n2 , 2k, d]-mã
(d ≥ d1 + d2 ).
27. Vó.i x = x1x2 . . . xm ∈ Bm , y = y1 y2 . . . yn ∈ Bn ta ký hiê.u
(x, y) := x1 x2 . . . xm y1y2 . . . yn ∈ Bm+n .
Giȧ’ su˙’. C1 là (n, M1 , d1 )-mã và C2 là (n, M2, d2 )-mã. D - ǎ.t
C3 := {(x, x + y)|x ∈ C1 , y ∈ C2}.
Chú.ng minh C3 là (2n, M1 M2 , d)-mã tuyêń tı́nh vó.i d = min{2d1 , d2 }.
28. Giȧ’ su˙’. C := {x = x1x2 . . . xn ∈ Bn | x1 = x2 = · · · = xn }.
(a) Chú.ng minh C là [n, 1, n]-mã.
(b) Chú.ng minh C ⊥ là [n, n − 1, 2]-mã.
177
7.4 Hô.i chú.ng
- .inh nghı̃a 7.4.1. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]−mã tuyêń tı́nh. Vó.i mô˜i vector a ∈ Bn tâ.p ho..p
D
Ca := a + C = {a + x | x ∈ C}
d̄u.o..c go.i là coset (modulo hay ti.nh tiêń) cu̇’a C.
Nhâ.n xét 18. (a) Mo.i vector b ∈ Bn thuô.c mô.t coset nào d̄ó.
(b) Hai vector a và b thuô.c cùng mô.t coset nêú và chı̇’ nêú (a − b) ∈ C.
(c) Mô˜i coset chú.a 2k vector.

` 7.4.2. Hai coset hoǎ.c rò.i nhau hoǎ.c trùng nhau.
Mê.nh d̄ê
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. v ∈ (a + C) ∩ (b + C). Khi d̄ó tô

` n ta.i x, y ∈ C sao cho
v = a + x = b + y.
Vâ.y
b = a + x − y = a + x′ ,
trong d̄ó x′ = x − y ∈ C.
Suy ra
b + C ⊂ a + C.
Tu.o.ng tu..
a + C ⊂ b + C.
✷
Tù. Mê.nh d̄ê

` 7.4.2 ta có thê˙’ phân tı́ch Bn thành ho..p các coset rò.i nhau cu̇’a C :
Bn = C ∪ (a1 + C) ∪ · · · ∪ (at + C), (7.3)
trong d̄ó t = 2n−k − 1, ai ∈ C, i = 1, 2, . . . , t, (ai + C) ∩ (aj + C) = ∅, i ̸= j.
Giȧ’ su˙’. ngu.ò.i giȧ’i mã nhâ.n d̄u.o..c vector y. Khi d̄ó tô
` n ta.i i sao cho
y = ai + x, x ∈ C.
Nêú x′ là tù. mã truyê

` n thı̀ vector lô˜i
e = y − x′ = ai + x − x′ = ai + x′′ ∈ ai + C,
trong d̄ó x′′ := x − x′ ∈ C. Nói cách khác vector lô˜i chı́nh là vector trong coset chú.a y.
178
Do d̄ó quyê´t d̄i.nh cu̇’a ngu.ò.i giȧ’i mã là, nêú nhâ.n d̄u.o..c vector y thı̀ cho.n mô.t vector có
tro.ng lu.o..ng nhȯ’ nhâ´t ê trong coset chú.a y và giȧ’i mã y là x̂ = y − ê. Vector tro.ng lu.o..ng
nhȯ’ nhâ´t trong coset d̄u.o..c go.i là coset leader (nêú có ho.n mô.t vector vó.i tro.ng lu.o..ng nhȯ’
nhâ´t, thı̀ cho.n ngâ˜u nhiên mô.t và go.i là coset leader).
Giȧ’ su˙’. rǎ` ng ai trong (7.3) là coset leader. Cách thông thu.ò.ng d̄ê˙’ giȧ’i mã là su˙’. du.ng bȧ’ng
chuâ˙’n d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a nhu. sau. Hàng d̄â ` u tiên gô` m chı́nh bô. mã, vó.i tù. mã không d̄ǎ.t bên
trái:
x(1) = 0, x(2), . . . , x(s) , s = 2k ;
các hàng tiê´p theo là các coset ai + C d̄u.o..c sǎ´p xê´p theo cùng thú. tu.. vó.i coset leader d̄ǎ.t
bên trái:
ai + x(1), ai + x(2), . . . , ai + x(s).
) *
. 1 0 1 1
Vı́ du. 7.4.1. [4, 2]−Mã vó i ma trâ.n sinh G = có bȧ’ng chuâ˙’n
0 1 0 1
Bȧ’n tin 00 10 01 11 .
Hô.i)chú
* ng
0
Bô. mã C 0000 1011 0101 1110
)0*
1
Coset a1 + C 1000 0011 1101 0110
)1*
0
Coset a2 + C 0100 1111 0001 1010
)1*
1
Coset a3 + C 0010 1001 0111 1100
0
coset
leader
7.4.1 Giȧ’ i mã dùng bȧ’ ng chuâ˙’n
Nêú nhâ.n d̄u.o..c vector y, giȧ’ su˙’. 1111, ta sẽ tı̀m d̄u.o..c vi. trı́ cu̇’a nó trong bȧ’ng. Khi d̄ó
vector lô˜i e là coset leader nǎ` m o˙’. vi. trı́ bên trái nhâ´t cùng hàng vó.i y, trong tru.ò.ng ho..p
này e = 0100, và tù. mã d̄u.o..c truyê ` n là:
x = y − e = 1011
nǎ` m trên d̄ı̇’nh cu̇’a cô.t chú.a y, bȧ’n tin tu.o.ng ú.ng là 10.
Nhâ.n xét 19. (a) Giȧ’i mã dùng bȧ’ng chuâ˙’n là giȧ’i mã ho..p lý cu..c d̄a.i. D
- ê˙’ tı̀m coset chú.a
y, chúng ta tı̀m vector s := Hy ∈ Bn−k , d̄u.o..c go.i là hô.i chú.ng (syndrome) cu̇’a y.
(b) Nêú y là tù. mã thı̀ s = 0. Thâ.t vâ.y nêú y = x + e, s ∈ C, thı̀
s = Hy = Hx + He = He (7.4)
179
(c) Nêú các lô˜i xuâ´t hiê.n ta.i các vi. trı́ a, b, c . . . tú.c là
e = 00 . . . 0100 . . . 00 . . . 0100 . . . 00 . . . 0100 . . .
a b c
thı̀ tù. (7.4) ta có ,

s= ej Hj = Ha + Hb + Hc + · · ·
trong d̄ó Hj là vector tu.o.ng ú.ng cô.t thú. j cu̇’a ma trâ.n H.Vâ.y
- i.nh lý 7.4.3. Hô.i chú.ng cu̇’ a vector y bǎ
D ` ng tô˙’ng các vector cô.t Hj cu̇’ a ma trâ.n H, trong
´ . . . ´ ˜
d̄ó chı̇’ sô j tu o ng ú ng vi. trı́ xuâ t hiê.n lôi .
Ho.n nũ.a, hai vector cùng mô.t coset cu̇’a C nêú và chı̇’ nêú chúng có cùng hô.i chú.ng.
Thâ.t vâ.y u và v cùng coset nêú và chı̇’ nêú (u − v) ∈ C; tú.c là H(u − v) = 0; hay tu.o.ng
d̄u.o.ng Hu = Hv. Do d̄ó
- i.nh lý 7.4.4. Tô
D ` n ta.i tu.o.ng ú.ng mô.t-mô.t lên giũ.a coset và hô.i chú.ng trong mã C.
Vı́ du. 7.4.2. Su˙’. du.ng ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ trong Vı́ du. 7.2.7 d̄ê˙’ xác d̄i.nh tù. mã d̄u.o..c
gu˙’.i nêú nhâ.n d̄u.o..c thông báo 001111 (giȧ’ thiê´t có nhiê ` u nhâ´t mô.t lô˜i xuâ´t hiê.n). Ta có
⎛ ⎞
0
⎛ ⎞ ⎜0⎟ ⎛ ⎞
0 1 1 1 0 0 ⎜ ⎜1⎟
⎟ 0
Hy = 1 0 1 0 1 0 ⎜ ⎟ = 0⎠ .
⎝ ⎠ ⎜ ⎟ ⎝
1⎟
1 1 0 0 0 1 ⎜ ⎝1⎠ 1
1
- ây là cô.t thú. sáu cu̇’a H. Do d̄ó bit thú. sáu cu̇’a 001111 là sai. Vâ.y tù. mã d̄u.o..c truyê
D ` n là
001110.
Bài tâ.p
1. Giȧ’ su˙’. C là [n, k]-mã và a ∈ Bn . Chú.ng minh coset Ca = C nêú và chı̇’ nêú a ∈ C. Tù.
d̄ó suy ra
(a) Sô´ phâ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p {x ∈ C|d(x, a) = i} bǎ` ng Ai-sô´ các tù. mã có tro.ng lu.o..ng i.
(b) Sô´ các cǎ.p tù. mã (x, y) sao cho d(x, y) = i bǎ` ng 2k Ai.
2. Chú.ng minh rǎ` ng nêú C là mã tuyêń tı́nh và a ̸∈ C, thı̀ C ∪ Ca cũng là mã tuyêń tı́nh.
3. (a) Xây du..ng mȧ’ng chuâ˙’n d̄ôí vó.i các mã có các ma trâ.n sinh
) * ) * ) *
1 0 1 0 1 1 0 1 1 0
G1 := , G2 := , G3 := .
0 1 0 1 1 0 1 0 1 1
(b) Su˙’. du.ng mȧ’ng chuâ˙’n thú. ba d̄ê˙’ giȧ’i mã các vector 11111 và 01011.
(c) Cho các vı́ du.: Hai lô˜i xuâ´t hiê.n trong tù. mã và su˙’.a d̄úng; hai lô˜i xuâ´t hiê.n trong
tù. mã và su˙’.a không d̄úng.
180
4. Giȧ’ su˙’. C là [4, 2]-mã vó.i ma trâ.n sinh
) *
1 0 0 1
G := .
0 1 0 1
(a) Tı̀m các tù. mã.

(b) Tı̀m các coset, coset leader cu̇’a C.
(c) Xây du..ng mȧ’ng chuâ˙’n. Tù. d̄ó giȧ’i mã khi nhâ.n d̄u.o..c các vector 0011, 0001, 0100.
5. Xây du..ng mȧ’ng chuâ˙’n d̄ôí vó.i mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
0 1 1 1 0 0
H := 1 0⎝ 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 0 0 1
Su˙’. du.ng mȧ’ng này d̄ê˙’ giȧ’i mã các vector 110100 và 111111.
6. (a) Xây du..ng mȧ’ng chuâ˙’n d̄ôí vó.i mã có ma trâ.n sinh
) *
1 0 1 0
G := .
0 1 1 1
(b) Tı̀m vector hô.i chú.ng cu̇’a y = 1111. Tù. d̄ó giȧ’i mã.
7. Giȧ’ su˙’. [7, 4]-mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
1 1 0 0 1 0 0
H := ⎝0 0 1 1 0 1 0⎠ .
1 1 1 1 0 0 1
Xây du..ng mȧ’ng chuâ˙’n. Tù. d̄ó giȧ’i mã các vector nhâ.n d̄u.o..c: 1111111, 1101011, 0110111
và 0111000.
8. Nêú C ⊂ C ⊥ , ta nói rǎ` ng C là tu.. d̄ôí ngâ˜u yêú, viê´t tǎ´t w.s.d (weakly self dual). C là
tu.. d̄ôí ngâ˜u nêú C = C ⊥ . Vı́ du. mã lǎ.p [n, 1, n] là w.s.d nêú và chı̇’ nêú n chǎñ. Khi
n = 2, mã lǎ.p {00, 11} là tu.. d̄ôí ngâ˜u. Chú.ng minh rǎ` ng
(a) C là w.s.d nêú ⟨x, y⟩ = 0, vó.i mo.i x, y ∈ C.
(b) C tu.. d̄ôí ngâ˜u nêú nó là w.s.d và có chiê
` u k = n/2 (do d̄ó n chǎñ).
9. Xây du..ng các mã tu.. d̄ôí ngâ˜u có d̄ô. dài 4 và 8.
10. Giȧ’ su˙’. n chǎñ và C là [n, (n − 1)/2] mã w.s.d. Chú.ng minh rǎ` ng C ⊥ = C ∪ Ca , trong
d̄ó a là vector có tâ´t cȧ’ các to.a d̄ô. bǎ` ng 1.
11. Chú.ng minh rǎ` ng mã vó.i ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H = (A I) tu.. d̄ôí ngâ˜u nêú và chı̇’
nêú A là ma trâ.n vuông sao cho AAt = I.
181
12. Giȧ’ su˙’. C là mã w.s.d. Chú.ng minh rǎ` ng mo.i tù. mã có tro.ng lu.o..ng chǎñ. Ho.n nũ.a,
nêú mô˜i hàng cu̇’a ma trâ.n sinh cu̇’a C có tro.ng lu.o..ng chia hê´t cho 4 thı̀ mo.i tù. mã
cũng có tro.ng lu.o..ng chia hê´t cho 4.
13. Giȧ’ su˙’. [8, 4, 4]-mã C có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
1 1 1 1 1 1 1 1
⎜0 0 0 1 1 1 1 0⎟
H := ⎜ ⎝0 1 1
⎟.
0 0 1 1 0⎠
1 0 1 0 1 0 1 0
Chú.ng minh C là mã tu.. d̄ôí ngâ˜u.
7.5 Mã hoàn hȧ’ o
- ê˙’ có thê˙’ su˙’.a các lô˜i xuâ´t hiê.n khi truyê
D ` n dũ. liê.u, chúng ta câ ` n xây du..ng bô. mã C có
khoȧ’ng cách d(C) ló.n. Nhu.ng d̄iê ` u d̄ó sẽ làm gió.i ha.n sô´ lu.o..ng tù. mã trong bô. mã. Phâ
`n
.
này sẽ chı̇’ ra môí liên hê. giũ a d(C) và sô´ phâ ` n tu˙’. cu̇’a tâ.p ho..p C.
` 7.5.1. Giȧ’ su˙’. x ∈ Bn , 0 ≤ k ≤ n. Khi d̄ó

Bô˙’ d̄ê
#{y ∈ Bn | d(x, y) ≤ k} = C(n, 0) + C(n, 1) + · · · + C(n, k).
Chú.ng minh. Vó.i mô˜i i ∈ {0, 1, . . . , n} cô´ d̄i.nh, ta có
#{y ∈ Bn | d(x, y) = i}
bǎ` ng sô´ các cách cho.n i vi. trı́ sao cho x và y khác nhau ta.i các vi. trı́ d̄ó và bo˙’.i vâ.y bǎ` ng
C(n, i). ✷
` 7.5.2. Giȧ’ su˙’. C là bô. mã gô

Bô˙’ d̄ê ` m các tù. mã có d̄ô. dài n và
d(C) ≥ 2k + 1.
Khi d̄ó vó.i mô˜i y ∈ Bn , tô

` n ta.i nhiê ` n tu˙’. x ∈ C, sao cho
` u nhâ´t mô.t phâ
y ∈ B(x, k) := {z ∈ Bn | d(x, z) ≤ k}.
Chú.ng minh. Giȧ’ su˙’. y ∈ B(x, k) ∩ B(x′, k), x, x′ ∈ C (x ̸= x′). Khi d̄ó
d(x, x′) ≤ d(x, y) + d(x′ , y) ≤ 2k.
Mâu thuâñ vó.i giȧ’ thiê´t. ✷
182
- i.nh lý 7.5.3. Giȧ’ su˙’. C là bô. mã gô
D ` m các tù. mã d̄ô. dài n và d(C) ≥ 2k + 1. Thı̀
2n
#C ≤ .
[C(n, 0) + C(n, 1) + · · · + C(n, k)]
Chú.ng minh. Du..a trên các nhâ.n xét sau
+ Có 2n vector d̄ô. dài n (do #Bn = 2n ).
` u B(x, k), x ∈ C, chú.a

+ Mô˜i quȧ’ câ
C(n, 0) + C(n, 1) + · · · + C(n, k)
vector (xem Bô˙’ d̄ê

` 7.5.1).
+ Vó.i mô˜i x, x′ ∈ C, x ̸= x′ , thı̀ B(x, k) ∩ B(x′, k) = ∅. ✷
Vı́ du. 7.5.1. Nêú C có d̄ô. dài 7 và d(C) = 3 thı̀
27
#C ≤ = 128/8 = 16.
[C(7, 0) + C(7, 1)]
- i.nh nghı̃a 7.5.4. Mã hoàn hȧ’o (perfect code) là bô. mã C sao cho d(C) = 2k + 1 và
D
2n
#C = .
[C(n, 0) + C(n, 1) + · · · + C(n, k)]
` n tu˙’. nhiê
Nói cách khác, mã hoàn hȧ’o là mã có sô´ phâ ` u nhâ´t trong tâ´t cȧ’ các mã có khoȧ’ng
. .
cách 2k + 1 cho tru ó c.
` m hai tù. mã 00000 và 11111 là mã hoàn hȧ’o.
Vı́ du. 7.5.2. Mã gô
Bài tâ.p
1. Tı̀m sô´ cu..c d̄a.i các tù. mã trong mô.t bô. mã mà các tù. mã là chuô˜i các bit có d̄ô. dài
chı́n và khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u giũ.a các tù. mã là nǎm.
2. Chú.ng minh rǎ` ng nêú n là sô´ tu.. nhiên lė’, thı̀ mã gô
` m hai tù. mã có d̄ô. dài n gô
` m toàn
´ ’
sô 0 và 1 là mô.t mã hoàn hȧo.
3. Chú.ng minh rǎ` ng nêú C là mã hoàn hȧ’o không tâ
` m thu.ò.ng vó.i khoȧ’ng cách tôí thiê˙’u
7 thı̀ d̄ô. dài tù. mã là 23.
183
4. Giȧ’ su˙’. G24 có ma trâ.n sinh G = (I12 A) trong d̄ó
⎛ ⎞
0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎜ 1 1 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 0 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 0 1 ⎟
A := ⎜ ⎜ 1 1 0 0 0 1 0 1
⎟.
⎟
⎜ 1 0 1 1 ⎟
⎜ 1 0 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 ⎟
⎜ ⎟
⎝ 1 1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 0 ⎠
1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 0 1
(a) Chú.ng minh G24 tu.. d̄ôí ngâ˜u, tú.c là: G24 ⊥
= G24.
(b) Chú.ng minh (A I12) cũng là ma trâ.n sinh cu̇’a G24.
(c) Chú.ng minh mo.i tù. mã cu̇’a G24 có tro.ng lu.o..ng chia hê´t cho 4.
(d) Chú.ng minh G24 không có tù. mã vó.i tro.ng lu.o..ng 4.
(e) Chú.ng minh G24 là [24, 12, 8]-mã (go.i là mã Golay).
(f) Giȧ’ su˙’. G23 nhâ.n d̄u.o..c tù. G24 bǎ` ng cách bȯ’ tâ´t cȧ’ các to.a d̄ô. cuôí trong các tù. mã.
Suy ra các tham sô´ cu̇’a mã G23 và do d̄ó G23 là mã hoàn hȧ’o.
5. Giȧ’ su˙’. x, y ∈ Bn . Ta nói vector x phu̇’ vector y nêú x ∗ y = y. Chǎ˙’ng ha.n, 111001 phu̇’
101000.
(a) Chú.ng minh rǎ` ng nêú vector y ∈ B23 tro.ng lu.o..ng 4 thı̀ tô ` n ta.i duy nhâ´t tù. mã
x ∈ G23 phu̇’ y.
(b) Suy ra sô´ các tù. mã tro.ng lu.o..ng 7 trong G23 là 253.
6. Chú.ng minh không tô ` n ta.i [90, 278 , 5]-mã tuyêń tı́nh.
7. Chú.ng minh không tô ` n ta.i [13, 64, 5]-mã tuyêń tı́nh. (HD. Giȧ’ su˙’. C là [13, 6, 5]-mã
. . .
tu o ng ú ng ma trâ.n sinh
> : ?
1 1 1 1 1 :: 0 0 0 0 0 0 0 0
: .
G1 G1
Chú.ng minh G2 sinh ra [8, 5, 3]-mã, mâu thuâñ vó.i D

- i.nh lý 7.5.3).
7.6 Mã Hamming
` n này nghiên cú.u các mã Hamming là mô.t trong nhũ.ng bô. mã có thê˙’ dê˜ dàng mã hoá
Phâ
- ây là bô. mã có thê˙’ su˙’.a sai mô.t lô˜i. Theo D
và giȧ’i mã. D - i.nh lý 7.4.3, hô.i chú.ng cu̇’a vector
184
nhâ.n d̄u.o..c bǎ` ng tô˙’ng các cô.t cu̇’a ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H ú.ng vó.i lô˜i xuâ´t hiê.n. Do d̄ó
d̄ê˙’ xây du..ng bô. mã su˙’.a sai mô.t lô˜i, chúng ta phȧ’i có (ta.i sao?) các cô.t cu̇’a H khác không
và d̄ôi mô.t khác nhau. Nêú H có r hàng thı̀ sẽ có 2r − 1 vector cô.t có d̄ô. dài r thȯ’a giȧ’
thiê´t trên.
Vı́ du. 7.6.1. Nêú r = 3 thı̀ có 23 − 1 = 7 cô.t
1 2 3 4 5 6 7
0 0 0 1 1 1 1
0 1 1 0 0 1 1
1 0 1 0 1 0 1
là biê˙’u diêñ nhi. phân cu̇’a các sô´ tù. 1 d̄êń 7.
- i.nh nghı̃a 7.6.1. Mã Hamming bâ.c r là mã có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H câ´p r × (2r − 1)
D
sao cho các cô.t cu̇’a H khác không và d̄ôi mô.t khác nhau.
Vı́ du. 7.6.2. Ma trâ.n H cu̇’a mã Hamming bâ.c 2 có da.ng
) *
1 1 0
H= .
1 0 1
Bô. mã này có hai tù. mã là 000 và 111. D
- ây là mã lǎ.p tuyêń tı́nh bâ.c 3.
Vı́ du. 7.6.3. Ma trâ.n H cu̇’a mã Hamming bâ.c 3 có da.ng
⎛ ⎞
0 1 1 1 1 0 0
H = ⎝1 0 1 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 1 0 0 1
Bô. mã này có 16 tù. mã.
` 7.6.2. Mã Hamming bâ.c r chú.a 2n−r tù. mã vó.i n = 2r − 1.
Bô˙’ d̄ê
Chú.ng minh. Hiê˙’n nhiên theo d̄i.nh nghı̃a. ✷

` 7.6.3. Khoȧ’ ng cách tôí thiê˙’u cu̇’ a mã Hamming bâ.c r bǎ
Bô˙’ d̄ê ` ng 3.
Chú.ng minh. Vı̀ ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H có các cô.t khác 0 và không có hai cô.t
nào giôńg nhau nên mã Hamming bâ.c r có thê˙’ su˙’.a sai mô.t lô˜i. Theo D
- i.nh lý 7.3.6 ta có
d(C) ≥ 3. Trong sô´ các cô.t cu̇’a ma trâ.n H có ba cô.t sau
⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞
1 1 0
⎜1⎟ ⎜0⎟ ⎜1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0⎟ ⎜0⎟ ⎜0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
C1 = ⎜0⎟ , C2 = ⎜0⎟ , C3 = ⎜0⎟ .
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ .. ⎟ ⎜ .. ⎟ ⎜ .. ⎟
⎝.⎠ ⎝.⎠ ⎝.⎠
0 0 0
185
Chú ý rǎ` ng
C1 + C2 + C3 = 0 (mod 2).
- ǎ.t x là vector bǎ` ng 1 o˙’. vi. trı́ cu̇’a các cô.t này và bǎ` ng 0 nêú ngu.o..c la.i. Khi d̄ó Hx = 0.
D
Nói cách khác, x là tù. mã. Nhu.ng wt(x) = 3. Do d̄ó, theo D - i.nh lý 7.3.9 thı̀
d(C) ≤ wt(x) = 3.
- i.nh lý 7.6.4. Mã Hamming bâ.c r là mã hoàn hȧ’ o.
D
Chú.ng minh. D
- ǎ.t n := 2r − 1. Theo Bô˙’ d̄ê
` 7.6.2 thı̀ #C = 2n−r . Theo Bô˙’ d̄ê
` 4.6.3 thı̀
d(C) = 3. Vâ.y
2n−r [C(n, 0) + C(n, 1)] = 2n−r (1 + n) = 2n−r (1 + 2r − 1) = 2n .
- i.nh lý 7.6.4 chı̇’ ra rǎ` ng mã Hamming là mã hoàn hȧ’o. Nghiên cú.u mã hoàn hȧ’o là mô.t
D
trong nhũ.ng lı̃nh vu..c quan tro.ng nhâ´t cu̇’a lý thuyê´t mã và d̄ã có nhũ.ng kê´t quȧ’ nhâ´t d̄i.nh.
Bài tâ.p
1. [7, 4]−mã C có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’

⎛ ⎞
1 1 1 0 1 0 0
H := ⎝1 1 0 1 0 1 0⎠ .
1 0 1 1 0 0 1
(a) Mã hoá thông báo gô` m hai bȧ’n tin u = 0000 1101.
(b) Giȧ’i mã khi nhâ.n d̄u.o..c chuô˜i bit 0000111 0001110 (giȧ’ su˙’. có nhiê
` u nhâ´t mô.t lô˜i
sai).
(c) Tı̀m các tham sô´ n, k, d cu̇’a C.
2. Giȧ’ su˙’. [7, 4, 3]-mã Hamming có ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’
⎛ ⎞
0 1 1 1 1 0 0
⎝
H := 1 0 1 1 0 1 0⎠ .
1 1 0 1 0 0 1
(a) Tı̀m ma trâ.n sinh da.ng chuâ˙’n.

(b) Giȧ’i mã vector nhâ.n d̄u.o..c y = 1010110 (giȧ’ thiê´t có nhiê
` u nhâ´t mô.t lô˜i sai).
186
3. Tı̀m mô.t ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ cu̇’a mã Hamming bâ.c 4. Giȧ’i mã các vector nhâ.n
d̄u.o..c (giȧ’ thiê´t có nhiê
` u nhâ´t mô.t lô˜i sai):
(a) 100 000 000 000 000.
(b) 111 111 111 111 111.
4. Chú.ng minh rǎ` ng các ma trâ.n

⎛ ⎞ ⎛ ⎞
0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0
H := ⎝0 1 1 0 0 1 1⎠ , H ′ := ⎝1 0 1 1 0 1 0⎠
1 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 0 0 1
sinh ra cùng mô.t mã Hamming bâ.c 3.
5. Liê.t kê ba da.ng cu̇’a ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ H cu̇’a mã Hamming bâ.c 4. Viê´t
H du.ó.i da.ng (A Ir ). Tù. d̄ó mã hoá bȧ’n tin u = 11111100000, và giȧ’i mã vector
111000111000111.
6. Chú.ng minh rǎ` ng mã Hamming bâ.c r d̄u.o..c xác d̄i.nh duy nhâ´t theo nghı̃a: Bâ´t kỹ mã
vó.i các tham sô´ [2r − 1, 2r − 1 − r, 3] tu.o.ng d̄u.o.ng vó.i mã Hamming bâ.c r.
7. Tı̀m ma trâ.n sinh G cu̇’a mã Hamming bâ.c r và su˙’. du.ng nó d̄ê˙’ chú.ng minh mo.i tù.
mã khác không có tro.ng lu.o..ng ≥ 3. (HD. Nêú tô ` n ta.i tù. mã có tro.ng lu.o..ng ≤ 2 thı̀
nó phȧ’i là tô˙’ng cu̇’a nhiê
` u nhâ´t hai hàng cu̇’a G).
8. Tı̀m ma trâ.n kiê˙’m tra chǎñ lė’ cu̇’a [15, 11, 3]-mã Hamming. Giȧ’i thı́ch cách giȧ’i mã
nêú có d̄úng mô.t lô˜i xuâ´t hiê.n. Nêú có ho.n hai lô˜i thı̀ sao?
9. Chú.ng minh sô´ các mã Hamming khác nhau có d̄ô. dài n = 2r − 1 là
(2r − 1)!
@m−1 m .
i
i=0 (2 − 2 )
187
188
Tài liê.u tham khȧ’o
[1] S. Arlinghaus, W. Arlinghaus, J. Nystuen, The Hedetniemi matrix sum: an algorithm

for shortest path and shortest distance, Geographical Analysis, Vol. 22, No. 4, Oct.,
351-360 (1990).
` thi. và ú.ng du.ng, NXB Khoa ho.c và kỹ thuâ.t Hà Nô.i, 1971.
[2] C. Berge, Lý thuyê´t d̄ô
[3] A. Cayley, Collected papers, Quart. Jl. of Mathematics, 13 Cambridge, 26 (1897).
[4] N. Biggs, Discrete mathematic, Clarendon Press Oxford, 1989.
[5] N. Christofides, Graph theory an algorithmic approach, Academic Press INC. (1975).
[6] E. W. Dijkstra, A note on two problems in connection with graphs, Numerische Math-
ematik, 1, 269 (1959).
[7] P. J. Cameron, Combinatorics: topics, techniques, algorithms, Cambridge University

Press, 1994.
[8] N. Deo, Graph theory with applications to engineering and computer science, Prentice-
Hall Inc., 1974.
[9] R. J. MC Eliece, M. Kac, The theory of information and coding, Addison-Wesley, 1977.
[10] R. W. Floyd, Algorithm 97-Shortest path, Comm. of ACM, 5, 345 (1962).
[11] C. M. Goldie, R. G. E. Pinch, Communication theory, Cambridge University Press,

1991.
[12] M. Gondran, M. Minoux, S. Vajda, Graphs and algorithms, John Wiley & Sons (1990).
[13] R. W. Hamming, Coding and information theory, Prentice Hall, 1980.
[14] R. Hill, A first course in coding theory, Clarendon Press Oxford, 1985.
[15] T. C. Hu, Integer programming and network flows, Addison-Wesley, Reading, Mas-
sachusetts (1969).
[16] R. Johnsonbaugh, An introduction to discrete mathematic, Macmillan Publishing Com-

pany, 1992.
189
[17] A. R. Kenneth, C. R. B. Wright, Discrete mathematics, Prentice-Hall International
Editions, 1978.
[18] V. Kevin, M. Whitney, Algorithm 422-Minimum spanning tree, Comm. of ACM, 15,
273 (1972).
[19] G. Kirchhoff, in “Annalen der Physik and Chemie” 72, 497 (1847).
[20] S. Lipschutz, Essential computer mathematic, McGraw-Hill, 1992.
[21] S. Lipschutz, M. L. Lipson, 2000 sloved problems in discrete mathematics, McGraw-Hill,

1992.
[22] C. L. Liu, Introduction to combinationnal mathematic, McGraw-Hill, 1985.
[23] F. J. MacWilliams, N. J. A. Soane, The theory of error-correcting codes, North-Holland,

1981.
[24] A. A. Michael, A. J. Kfoury, R. N. Moll, D. Gries, A basis for theoretical computer

science, Springer-Verlag NewYork Inc., 1981.
[25] J. G. Michaels, K. H. Rosen, Applications of discrete mathematics, McGraw-Hill, 1991.
[26] J. D. Murchland, A new method for finding all elementary paths in a complete directed
graph, London School of Economics, Report LSE-TNT-22 (1965).
[27] R. C. Prim, Shortest connection networks and some generalizations, Bell Syst. Tech.
Jl., 36, 1389 (1957).
[28] S. Roman, An introduction to discrete mathematic, Saunders College, 1982.
[29] K. H. Rosen, Discrete mathematics and its applications, McGraw-Hill, 1995.
[30] B. M. Stephen, A. Ralston, Discrete algorithmic mathematics, Addision-Wesley Pub-

lishing Company, 1991.
[31] D. Welsh, Codes and cryptography, Clarendon Press Oxford, 1987.
190

Toán Rời Rạc

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toán Rời Rạc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

KHOA TOAÙN - TIN HOÏC

PHAÏM TIEÁN SÔN

TOAÙN RÔØI RAÏC 1

-- Löu haønh noäi boä --

1.1 Tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.1.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.1.2 Các phép toán trên tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.1.3 Tı́ch Descartes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.2 Ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.2.1 - i.nh nghı̃a và tı́nh châ´t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2.2 Ánh xa. ha.n chê´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.2.3 Ho..p cu̇’a các ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.2.4 Ánh xa. ngu.o..c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.2.5 Lu..c lu.o..ng cu̇’a mô.t tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2.2 ` có d̄iê

2.3 Lu.o..ng hóa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.4 Phu.o.ng pháp chú.ng minh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.1 Mo˙’. d̄â

3.1.1 Tı̀m sô´ ló.n nhâ´t trong ba sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.2 Thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3.2.1 Thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.3 Thuâ.t toán d̄ê. quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.3.1 Tı́nh n giai thù.a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.3.2 Tı̀m u.ó.c sô´ chung ló.n nhâ´t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

3.3.3 Thuâ.t toán xác d̄i.nh dãy Fibonacci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.4 - ô. phú.c ta.p cu̇’a thuâ.t toán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5 Phân tı́ch thuâ.t toán Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

4.1 Các nguyên lý co. bȧ’n cu̇’a phép d̄ê´m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.1.1 Nguyên lý tô˙’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.1.2 Nguyên lý tı́ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

4.1.3 Nguyên lý bao hàm-loa.i trù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4.2 Hoán vi. và tô˙’ ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

4.4 Hoán vi. và tô˙’ ho..p suy rô.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.5 Hê. sô´ cu̇’a nhi. thú.c và các d̄ô

4.6 ` ng chim bô

4.6.1 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. nhâ´t) . . . . . . . . . . . .

4.6.3 Nguyên lý chuô ` câu (da.ng thú. ba) . . . . . . . . . . . . .

5.1 Quan hê. hai ngôi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

5.2 Quan hê. và ma trâ.n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5.3 Quan hê. thú. tu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

5.4 Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

5.5 Bao d̄óng cu̇’a quan hê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

5.6 Lattice cu̇’a các phân hoa.ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

6.1 Lattice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

6.2 Lattice phân bô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

6.3 - a.i sô´ Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

6.4 Hàm Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

6.6 Biê˙’u diê˜n tô´i thiê˙’u cu̇’a hàm Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

6.6.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

6.6.2 Phu.o.ng pháp bȧ’n d̄ô

7.1 Mo˙’. d̄â

7.1.1 Khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

7.1.3 Mã su˙’.a sai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

7.2 Các khái niê.m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

7.3 Khoȧ’ng cách Hamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

7.4 Hô.i chú.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

7.4.1 Giȧ’i mã dùng bȧ’ng chuâ˙’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

7.5 Mã hoàn hȧ’o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

7.6 Mã Hamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Tài liê.u tham khȧ’o 189

- à La.t, ngày 11 tháng 2 nǎm 2008

1.1 Tâ.p ho..p

1.1.1 Khái niê.m