ZEKVÂN b.
ABDÜKAYS
nýn hakemliðine baþvurmuþlardý. Utbe, on-
lara peygamberlik iddiasýnda bulunan Mu-
hammed’in Mekkeliler’i gereksiz þeylerle
meþgul ettiðini söylemiþ ve ondan uzak
durmalarýný tavsiye etmiþti. Din konusun-
da bir arayýþ içinde olduklarý anlaþýlan Zek-
vân ile Es‘ad, Hz. Peygamber’in yanýna gi-
derek onunla sohbet etmiþ, kendisinden
Kur’an dinlemiþ, Peygamber’in Ýslâm’a gir-
me teklifi üzerine müslüman olup Medi-
ne’ye dönmüþlerdi (Ýbn Sa‘d, I, 218). Her
ikisi Medine’de bazý kimselerin Ýslâmiyet’i
kabul etmesini saðlamýþ, özellikle Hazrec
kabilesi arasýnda Resûl-i Ekrem’in tanýn-
masýna ve birçok kimsenin Mekke’ye gi-
dip onunla görüþmesine zemin hazýrla-
mýþlardý.
Zekvân, 620 yýlýnda Akabe’de Hz. Pey-
gamber’le görüþen altý kiþilik Medineli grup
arasýnda yer aldý. Siyer ve megazî müellifi
Mûsâ b. Ukbe’ye göre 621 ve 622 yýllarýn-
da gerçekleþen Akabe biatlarýnda da bu-
lundu. Hicret günlerinde Mekkeli ilk mu-
hacirlerin Medine’ye ulaþmasýnýn ardýndan
hicretin sevabýný öðrendi ve Mekke’ye gi-
derek bir müddet Resûlullah’ýn yanýnda
kalarak daha sonraki muhacirlerle birlik-
te Medine’ye hicret etti. Böylece hem en-
sardan hem de muhacirlerden sayýldý ve
“muhacir-ensar” diye anýldý (Ýbn Hacer el-
Askalânî II, 338). Muhacirlerle ensar ara-
sýnda gerçekleþen kardeþlik akdi sýrasýn-
da bir rivayete göre Hz. Peygamber onu
Mus‘ab b. Umeyr ile kardeþ ilân etti. Elin-
deki maddî imkânlarla muhacirlere yar-
dýmcý olan Zekvân bir kýsým mülkünü on-
lara ucuz fiyata sattý. Nitekim Medine’nin,
tatlý suyu ile meþhur Sükyâ Kuyusu’nu Sa‘d
b. Ebû Vakkas ondan iki deve karþýlýðýnda
satýn almýþtý (Ýbn Þebbe, I, 158-159).
Bedir Gazvesi’ne iþtirak eden Zekvân
bir yýl sonraki Uhud Gazvesi’ne de katýldý.
Bu savaþta önemli hizmetler gördü. Sa-
vaþtan bir gün önce Uhud’a doðru hare-
ket eden Ýslâm ordusu yol üzerindeki Þey-
hayn’da geceledi. Yatsý namazýndan son-
ra Hz. Peygamber, gece düþmanýn muh-
temel saldýrýsýna karþý kimin nöbet tut-
mak istediðini sorunca karanlýktan “ben”
diye bir ses geldi. Resûl-i Ekrem sesin sa-
hibinin Zekvân olduðunu öðrendi ve ona
oturup beklemesini söyledi. Ardýndan so-
ruyu tekrarlayýnca yine Zekvân kendisinin
bekleyeceðini söyledi. Kim olduðu sorulun-
ca da bu defa Ýbn Abdükays diye cevap
verdi. Resûl-i Ekrem bu sesin sahibine de
oturup beklemesini söyledi ve üçüncü de-
fa sorduðu ayný soruya Zekvân künyesini
söyleyerek cevap verdi. Resûl-i Ekrem her
222
üç kiþinin yanýna gelmesini istedi, fakat
Zekvân da tek baþýna Resûlullah’ýn huzu-
runa çýktý ve adýnýn Ebü’s-Seb‘ Zekvân b.
Abdükays olduðunu söyledi. Zekvân’ýn bu
davranýþýný takdir eden Resûl-i Ekrem onu
ashabýna göstererek, “Yarýn cennetin ye-
þilliklerine ayak basacak birini görmek is-
tiyorsanýz þu adama bakýn” buyurdu (Ýbn
Hacer el-Askalânî, II, 338). Bu sözlerin þe-
hâdet anlamýna geldiðini sezen Zekvân he-
men evine koþtu, hanýmý ve çocuklarýyla
görüþtü, onlarla bir daha kýyamette gö-
rüþmek üzere vedalaþtý ve görev yerine
gitti; sabaha kadar Peygamber’in emret-
tiði yerde nöbet tuttu. Ertesi gün meyda-
na gelen savaþta Mekke müþriklerine kar-
þý mücadele etti. Savaþýn ardýndan Uhud
daðý eteðine çekilen Resûlullah ashabýn du-
rumunu araþtýrýrken Zekvân b. Abdükays’ý
sordu. Hz. Ali müþriklerden Ebü’l-Hakem
Ahnes b. Þerîk’in onu þehid ettiðini, ken-
disinin de Ahnes’i öldürdüðünü söyledi (Vâ-
kýdî, I, 283). Savaþtan sonra müslüman-
lardan kimlerin öldüðünü öðrenmek is-
teyen Ebû Süfyân savaþ alanýný gezmiþ,
herkesin kimliðini sormuþ, Zekvân’ýn ba-
þýna dikilip onun da kim olduðunu sorunca,
kendisine bu kiþinin kabilesinin ve müslü-
manlarýn önde gelenlerinden olduðu söy-
lenmiþti (a.g.e., I, 237).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Vâkýdî, el-Me³åzî, I, 171, 217, 237, 283, 306;
Ýbn Sa‘d, e¹-ªabašåt, I, 218-220, 226; III, 120,
608; Ýbn Þebbe, TârîÅu’l-Medîneti’l-münevvere, I,
158-159; Taberânî, el-Mu£cemü’l-kebîr (nþr. Ham-
dî Abdülmecîd es-Selefî), Beyrut 1405/1984, IV,
232-233; Ýbn Abdülber, el-Ýstî£âb (Bicâvî), II, 466;
Ýbnü’l-Esîr, Üsdü’l-³åbe (Bennâ), II, 168-169;
Ebü’l-Fidâ Ýbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (nþr.
Ahmed Ebû Mülhim v.dðr.), Beyrut 1409/1989,
III, 147, 165, 318; Ýbn Hacer el-Askalânî, el-ݽâbe
(nþr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dðr.), Beyrut
1415/1995, II, 338.
ÿMehmet Efendioðlu
– —
ZELÝHA
(bk. ZÜLEYHA).
˜ ™
– —
ZELLÂKA SAVAÞI
 !"‫) )'א‬
('(
Endülüs’te müslümanlarýn
hýristiyanlara karþý
elde ettiði büyük zafer
(479/1086).
˜ ™
Ýslâm kaynaklarýnda Zellâka ismiyle ge-
çen yer, Batalyevs’in (Badajoz) yaklaþýk 8
km. kuzeydoðusunda bir ova olup hýristi-
yan kaynaklarýnda Sagrajas / Sacralias adýy-
la kaydedilir. Endülüs Emevî Devleti’nin 422
(1031) yýlýnda resmen daðýlmasýnýn ardýn-
dan ortaya çýkan küçük devletler (mülû-
kü’t-tavâif) arasýndaki mücadeleler, kuzey-
deki hýristiyan krallýklarý ve kontluklarý ara-
sýnda müslümanlarý Endülüs’ten çýkarýp
kaybedilen topraklarý geri alma (reconquis-
ta) düþüncesini güçlendirdi. Kastilya-Leon
Kralý VI. Alfonso, bir taraftan müslüman
hükümdarlarý haraca baðlayarak vasal du-
rumuna getirirken diðer taraftan toprak
kazanmaya çalýþýyordu. 478’de (1085) En-
dülüs’ün stratejik bakýmdan önemli þehir-
lerinden Tuleytula’yý (Toledo) iþgal etti ve
hemen ardýndan Sarakusta’yý (Saragossa)
muhasara altýna aldý. Ýç savaþlar ve hýris-
tiyan krallýklara ödenen vergiler yüzünden
güçlerini büyük ölçüde yitirmiþ olan müs-
lüman emîrler, bu istilâ dalgasýný durdur-
mak için Maðrib’deki en güçlü devletler-
den olan Murâbýtlar’dan yardým istemeyi
düþündüler. Önce Ýþbîliye’de (Sevilla), ar-
dýndan Kurtuba’da (Cordoba) yapýlan top-
lantýlarda müslüman emîrlerin tamamý-
na yakýný Murâbýtlar’a bir heyet gönderil-
mesi fikrini benimsedi. Eftasî Emîri Müte-
vekkil’in kaleme aldýðý mektup on üç emî-
rin onayý ile Murâbýt Hükümdarý Yûsuf b.
Tâþfîn’e ulaþtýrýldý. Mektubun son Abbâdî
emîri Mu‘temid-Alellah tarafýndan gönde-
rildiði ve bu emîrin daha sonra Sebte’ye
geçerek bizzat Yûsuf b. Tâþfîn’le görüþtü-
ðü de rivayet edilir.
Yardým isteðini olumlu karþýlayan Yûsuf
b. Tâþfîn, ordusunun Endülüs’e geçiþi ve
geri dönüþünde bir sýkýntýyla karþýlaþma-
mak için Abbâdîler’in hâkimiyetindeki Ce-
zîretülhadrâ’nýn kendisine tahsis edilme-
sini istedi. Mu‘temid b. Abbâd, oðlu Re-
þîd’in muhalefetine raðmen bu isteði ka-
bul etti. Yûsuf b. Tâþfîn kumandasýndaki
Murâbýt ordusu 15 Rebîülevvel 479 (30
Haziran 1086) tarihinde Cezîretülhadrâ sa-
hillerinde karaya çýktý oradan Ýþbîliye’ye
geçti. Yûsuf’un çaðrýsýna uyan Gýrnata’-
daki Zîrî Emîri Abdullah b. Bulukkîn ve En-
dülüslü emîrlerin çoðu askerleriyle gele-
rek orduya katýldý. Müslüman ordusu üç
gün sonra Ýþbîliye’den Eftasîler’in baþþeh-
ri Batalyevs’e (Badajoz) doðru hareket et-
ti. En önde Ebû Süleyman Dâvûd b. Âiþe’-
nin kumanda ettiði 10.000 kiþilik Murâbýt
süvari birliði bulunuyor, onu Mu‘temid’in
ve Mütevekkil’in birlikleri takip ediyor, ar-
kadan Yûsuf b. Tâþfîn’in ordusu geliyordu.
Murâbýtlar’ýn Endülüs’e geçtiðini haber
alan VI. Alfonso, Sarakusta kuþatmasýný
kaldýrýp Aragon (es-Saðrüla‘lâ), Galicia (Cil-
lîkýye), Asturias, Leon ve Güney Fransa’-

dan temin ettiði kuvvetlerle müslüman or-
dusunu karþýlamak üzere harekete geçti.
Müslüman ve hýristiyan ordularý Zellâka
ovasýnda konuþlandýlar. Aralarýnda küçük
bir çay vardý. Ordularýn asker sayýsý hakkýn-
da 50.000-300.000 arasýnda farklý rivayet-
ler mevcuttur. Ýslâm kaynaklarýnda hýristi-
yan ordusunun, hýristiyan kaynaklarýnda
müslüman ordusunun daha büyük olduðu
kaydedilir. Her bir orduda 100.000 civarýn-
da asker bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Kay-
naklarda, Yûsuf b. Tâþfîn’in savaþtan ön-
ce Kastilya kralýna bir heyet göndererek ya
Müslümanlýða girmesini ya da cizye öde-
mesini, bunlardan birini kabul etmediði
takdirde savaþa hazýr olmasýný bildirdiði
zikredilir. Rivayete göre Kral VI. Alfonso
mektubu okuttuktan sonra yere atmýþ,
elçilere, “Sultanýnýza savaþ meydanýnda he-
saplaþacaðýmýzý haber verin” demiþtir. Ay-
rýca perþembe günü huzuruna çýkan he-
yete cumanýn müslümanlar, cumartesinin
kendi ordusundaki yahudiler, pazarýn ise
hýristiyanlar için kutsal gün sayýldýðýný söy-
leyerek pazartesi günü savaþýlmasý tekli-
finde bulunmuþ, bu teklifi Yûsuf b. Tâþ-
fîn olumlu karþýlamýþtýr. Abbâdî Emîri Mu‘-
temid, Kastilya kralýnýn asýl hedefinin cu-
ma günü saldýrmak olduðu, bunu gizle-
mek için söz konusu teklifi yapmýþ olabi-
leceði kuþkusuyla karþý tarafý gözetleme-
ye koyuldu ve hýristiyan ordusunun bir bas-
kýn için harekete geçtiðini tesbit ederek
müslüman ordusunun teyakkuz durumunu
almasýný saðladý. Murâbýt ordusunun mer-
kezine hücum eden hýristiyan kuvvetleri-
nin ilk saldýrýsý püskürtüldü. Ancak bu güç-
ler tekrar yoðun bir saldýrýya geçince Mu‘-
temid’in idaresindeki Ýþbîliye kuvvetleri dý-
þýnda kalan Endülüslü askerlerin çoðu Ba-
talyevs’e doðru kaçmaya baþladý. Bunun
üzerine Kral VI. Alfonso, Yûsuf b. Tâþfîn’in
kendi ordusuyla saklanmakta olduðundan
ve savaþýn gidiþatýný takip ettiðinden ha-
bersiz ordusunun merkez kuvvetlerini sa-
vaþ alanýna sürdü. Yûsuf b. Tâþfîn, kralýn
bu aceleciliðinden faydalanarak Murâbýt
ordusunun merkez kuvvetlerini hýristiyan-
larýn ana karargâhýna yönlendirdi. VI. Al-
fonso, Endülüs kuvvetlerini takip etmek-
ten vazgeçip büyük bir panik içinde karar-
gâhýný koruma telâþýna düþtü. Yûsuf b.
Tâþfîn ile VI. Alfonso’nun ellerinde kýlýçla-
rýyla bizzat mücadele ettikleri savaþ cuma
günü karanlýk basýncaya kadar devam et-
ti. Bu arada savaþýn müslümanlar lehine
döndüðünü gören Endülüslü askerler tek-
rar muharebe alanýna döndüler. Kral VI.
Alfonso az sayýdaki askeriyle birlikte ya-
ralý olarak savaþ alanýndan kaçarak canýný
kurtarabildi ve savaþ müslümanlarýn ke-
sin zaferiyle sonuçlandý (12 Receb 479 /
23 Ekim 1086). Bu zaferin gerçekleþtiði
tarihle ilgili baþka rivayetler de mevcut-
tur. Ertesi gün savaþ alanýnýn binlerce hý-
ristiyan askerinin cesediyle dolu olduðu gö-
rüldü. Ýslâm tarihinde kesin sonuçlu sa-
vaþlardan biri olan Zellâka zaferi Yûsuf b.
Tâþfîn’in gönderdiði fetihnâmelerle Mað-
rib’deki camilerde halka duyurulmuþ, baþ-
ta Ýþbîliye Emîri Ýbn Abbâd el-Mu‘temid-
Alellah olmak üzere þairler zaferle ilgili ka-
sideler söylemiþtir. Endülüs’te ve Maðrib’-
de halk þükür namazý kýlmýþ, þenlikler dü-
zenlenmiþtir.
Zellâka’da kazanýlan bu zaferden müslü-
manlarýn gerektiði gibi yararlandýðýný söy-
lemek güçtür. Abbâdî Emîri Mu‘temid,
Yûsuf b. Tâþfîn’e kaçmakta olan hýristiyan
kuvvetlerinin takip edilmesini ve daha ile-
riye gidilmesini teklif ettiyse de Murâbýt
sultaný umulmadýk bir durumla karþýlaþ-
mamak için ihtiyatlý davranmayý uygun
gördü. Yalnýz cihad maksadýyla savaþtý-
ðýný göstermek için de elde edilen gani-
metleri Endülüslüler’e býrakýp Merakeþ’e
döndü. Onun bu kararýnda, Merakeþ’te
hasta vaziyette býraktýðý veliaht oðlu Ebû
Bekir’in ölüm haberinin zaferin kazanýldý-
ðý gün kendisine ulaþmasýnýn etkili oldu-
ðu da rivayet edilir. Bazý Ýslâm kaynakla-
rýnda Vakýatü Batalyevs þeklinde kaydedi-
len Zellâka Savaþý, yaklaþýk bir asýrdýr hýris-
tiyanlar karþýsýnda güç kaybetmekte olan
Endülüs’teki müslümanlarý yok olmaktan
kurtarmýþ, hýristiyan yayýlmasýný bir süre
için durdurmuþtur. Bu zafer Endülüslü-
ler’in mâneviyatýný yükseltmiþ, kýsmen de
olsa kendilerine güvenmelerine vesile teþ-
kil etmiþ, ayrýca XII. yüzyýl gibi erken bir dö-
nemde baþarýya ulaþabilecek “reconquis-
ta” hareketinin iki yüzyýl gecikmesini sað-
layan önemli bir dönüm noktasý olmuþtur.
Zafer münasebetiyle Abbâsî Halifesi Muk-
tedî-Biemrillâh, Yûsuf b. Tâþfîn’e “emîrü’l-
müslimîn” ve “nâsýrüddîn” unvanlarýný
vermiþtir. Yûsuf b. Tâþfîn’in, Zellâka Sa-
vaþý münasebetiyle Endülüs’teki müslü-
man devletlerin askerî gücünü tesbit et-
me fýrsatý bulduðu ve onun Endülüs top-
raklarýný kendi devletinin bir eyaleti hali-
ne dönüþtürme fikrinin bu safhada þekil-
lenmeye baþladýðý söylenebilir.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Abdullah b. Bulukkin, Mü×ekkirât (nþr. E. Lévi-
Provençal), Kahire 1955, s. 104-108; a.mlf., et-
Tibyân (nþr. Emîn Tevfîk et-Tîbî), Rabat 1995, s.
121-125; Ýbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 151-154; Ab-
dülvâhid el-Merrâküþî, el-Mu£cib fî telÅî½i aÅbâ-
ri’l-Ma³rib (nþr. M. Saîd el-Iryân – M. el-Arabî),
ZELLE
Dârülbeyzâ 1978, s. 192 vd.; Ýbnü’l-Kerdebûs, Tâ-
rîÅu’l-Endelüs (nþr. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî),
Madrid 1971, s. 88 vd.; Ýbn Ýzârî, el-Beyânü’l-
mu³rib, IV, 112 vd.; Ýbn Ebû Zer‘, el-Enîsü’l-mu¹-
rib, Rabat 1972, s. 145-151; el-¥ulelü’l-mevþiy-
ye fî ×ikri’l-aÅbâri’l-Merrâküþiyye (nþr. Y. S. Al-
lûþ), Rabat 1936, s. 38 vd.; Makkarî, Nef¼u¹-¹îb,
VIII, bk. Fihrist; Seyyid Abdülazîz Sâlim, TârîÅu’l-
Ma³rib fi’l-£a½ri’l-Ýslâmî, Ýskenderiye, ts. (Mües-
sesetü þebâbi’l-câmia), s. 631-641; M. Abdullah
Ýnân, Düvelü’¹-¹avâßif, Kahire 1970, s. 320 vd.; J.
F. O’Callaghan, Medieval Spain, New York 1983,
s. 208-209; C. Sánchez-Albornoz, España mu-
sulmana, Madrid 1986, II, 97 vd.; Hüseyin Mûnis,
TârîÅu’l-Ma³rib ve ¼aŠâretüh, Beyrut 1412/
1992, s. 31-32; M. J. Viguera Molíns, Los reinos
de taifas y las invasiones magrebíes, Madrid
1992, s. 170-171; Yûsuf Eþbâh, TârîÅu’l-Ende-
lüs fî £ahdi’l-Murâbý¹în ve’l-Muva¼¼idîn (trc. M.
Abdullah Ýnân), Kahire 1417/1996, I, 82 vd.; H.
Kennedy, Muslim Spain and Portugal, London
1996, s. 161-162; Lütfi Þeyban, Reconquista: En-
dülüs’te Müslüman-Hristiyan Ýliþkileri, Ýstanbul
2003, s. 149-154; Cemîl Abdullah Muhammed el-
Mýsrî, “ez-Zellâka ma.reke min me.âriki’l-Ýslâm
el-pâsime fi’l-Endelüs”, Mecelletü’l-Câmi£ati’l-Ýs-
lâmiyye, XVIII/69-70, Medine 1406, s. 169-204;
Amin Tibi, “al-Zallaka”, EI 2 (Ýng.), XI, 426-427.
ÿMehmet Özdemir
– —
ZELLE
( '"!"‫) א‬
Mükellefin bir kastý olmadan
yaptýðý yanlýþ veya iþlediði günah
anlamýnda terim.
˜ ™
Sözlükte “ayaðý kaymak, sürçmek; ha-
ta etmek, yanýlmak” anlamýndaki zell (zü-
lûl) kökünden türeyen zelle “sürçme, ya-
nýlma” demektir (çoðulu zellât; Kåmus
Tercümesi, III, 1342-1343; el-Müncid, “zll”
md.). Terim olarak “mükellefin bir kastý
olmadan iþlediði hata” mânasýna gelir.
Zel / zülûl kavramýnýn Kur’an’da yer aldýðý
dört âyetin üçünde kuldan sâdýr olan zel-
lenin þeytanýn tahrikiyle gerçekleþtiði be-
lirtilmekte (el-Bakara 2/36, 209; Âl-i Ým-
rân 3/155), birinde ise samimiyetten uzak
yeminin kiþiyi hak yoldan saptýrdýðý ifade
edilmektedir (en-Nahl 16/94). A. J. Wen-
sinck’in el-Mu£cemü’l-müfehres’inde
(“zll” md. [II, 341]), Ýmam Mâlik’in el-Mu-
va¹¹aßý dýþýnda kalan sekiz hadis kayna-
ðýndaki rivayetlerde zülûl kavramý yer al-
maktadýr. Zülûl, bu rivayetlerin çoðunda
mecazi mânada hak-bâtýl mücadelesini
konu edinen bir içerik taþýmaktadýr. Re-
sûlullah’ýn, evinden her çýkýþýnda yukarýya
doðru bakarak þöyle dua ettiði nakledi-
lir: “Allahým! Doðru yoldan sapmaktan ve-
ya saptýrýlmaktan, ayaðýmýn hak yolun-
dan kaymasýndan veya kaydýrýlmasýn-
dan sana sýðýnýrým” (Ebû Dâvûd, “Edeb”,
223