8.

SICAKLIK ÖLÇMELERİ

Sıvı-genişlemeli Cam Termometreler

-200 ila 750°C arasındaki sıcaklık ölçmeleri için en çok

kullanılan cihazlardır. Bu cihazlar esas olarak bir hazne,
bununla irtibatlı bir kılcal boru, bunların içinde genleşebilen
bir sıvı ve bir ölçekten ibarettir. Kılcal borunun üst kısmı
kapatılmış olup içerisine sıvının buharlaşmasını önlemek
ölçmek için azot gibi nötr bir gaz doldurulur. Hazne kısmı
sıcaklığı ölçülecek ortam içine sokulunca, sıcaklığın etkisi ile
sıvı genişler ve kılcal boru içinde yükselir. Sıvının bu yükselme
miktarı sıcaklık ölçmesi için kullanılır.

Cam termometreler içinde genellikle civa, toluen, etil alkol, kerosen ve petrol eteri ve
pentan gibi sıvılar kullanılır. Termometrelerde en çok kullanılan sıvı civadır. Camı
Islatmaması, atmosferik basınçta -38.87°C ile +356.58°C sıcaklıkları arasında aynı fazda
bulunması en büyük üstünlükleridir.

Basınç Termometreleri

Şekilde görüldüğü gibi, kapalı bir kap içinde bulunan

akışkanın, sıcaklıkla ısıl genleşmesinin oluşturduğu basıncın
ölçülmesi prensibine dayanır. Bu nedenle bu tip
termometrelere pratikte bazen akışkan genişlemeli
termometreler adı da verilir. Diğer sıcaklık ölçerlere göre
ekonomik ve hassas olmaları nedeniyle, endüstriyel basınç
ölçmelerinde yaygın olarak kullanılırlar. -150°C ve 600°C
arasında kullanılırlar.

Bimetal Termometreler
Bu tip termometrelerin çalışma prensibi, katı cisimlerin sıcaklıkla doğrusal uzamalarına
dayanır. 0°C sıcaklıkta boyu l0 olan, katı bir çubuğun t sıcaklığındaki boyu

lt = l0 (1+·t )

bağıntısı ile verilebilir. Burada  (1/K ) çubuğun 0 ile t

sıcaklıkları arasındaki ortalama doğrusal ısıl uzama
katsayısıdır. Şekilde görüldüğü gibi, birbirine perçin, kaynak
veya lehim ile yapıştırılmış, farklı uzama katsayılarına sahip,
iki değişik malzemeden yapılmış bir çubuk göz önüne alınsın.
Bu çubuğun sıcaklığı t0 değerinden t değerine çıkarıldığında, değişik elemanlar farklı
uzayacağından, şekilde görüldüğü gibi bir kıvrım yapacaktır. Sıcaklık ibresiyle ilişkilendirilen
bu uç vasıtasıyla ortama ait sıcaklık değeri belirlenmektedir. Bu tip termometrelerde
malzemelerden bazıları, invar, pirinç, paslanmaz çeliktir ve -50°C ile 400°C arasında ölçüm
kabiliyetine sahiptirler.

Elektrik Direnç Termometreleri

Bu termometreler, bazı elemanların elektrik dirençlerinin sıcaklıkla değişimi prensibine

dayanır. -260°C ile +750°C sıcaklık aralığında kullanılırlar ve ölçme hassasiyetleri 0.01°C
düzeyindedir. Sıcaklık ölçmesinde kullanılan bazı direnç malzemeleri nikel, alüminyum, kalay
ve gümüştür. R (  ) kullanılan elemanın elektrik direncini ve t sıcaklığı göstermek üzere, bu
direncin sıcaklıkla değişim katsayısı  (1/°C ) genel olarak,

1 𝜕𝑅
𝛼 = 𝑅 ∙ 𝜕𝑡

ifadesi ile belirlenir.

Termistörler

Yarı iletken malzemeden yapılan termistörlerin

elektrik direnci, birçok metal malzemenin aksine
sıcaklıkla azalır.

1 1
𝑅 = 𝑅0 ∙ 𝑒𝑥𝑝 [𝛽 (𝑇 − 𝑇 )]
0

Bu fonksiyonda R (  ), T ( K ) sıcaklığındaki direnci, R0

(  ), T0 ( K ) referans sıcaklığındaki direnci,  ( K ) ise
deneysel bir sabiti ifade etmekte olup, değeri 3500 ile
4600 K arasında değişmektedir. Kobalt, nikel ve
manganez oksit direnç malzemelerini
oluşturmaktadır.
Bir termistöre ait statik halde akım ve voltajın
değişimini veren şekildeki eğri üzerindeki rakamlar,
termistör sıcaklığının °C cinsinden ortam sıcaklığından
olan farkını vermektedir.

Termoelemanlar

Elektriksel sıcaklık ölçme yöntemlerinden en çok kullanılanı termoelemanlardır. Bunlarla

pratikte -185 ile 1820°C sıcaklıkları arasında her türlü sıvı, katı ve gaz sıcaklıkları kolayca
ölçülebilir. Şekilde verildiği gibi A ve B gibi iki farklı malzemeden yapılmış metal tellerin
birleşim noktalarında birbirinden farklı T ve Tr sıcaklıkları varsa, bu sıcaklıkların fonksiyonu
olarak devrede bir elektromotor kuvvet (emk) oluşur. Oluşan bu emk ile sıcaklık arasındaki
ilişki;

T = a0· + a1·X²+....

formunda ifade edilebilir. Burada X milivolt olarak ölçülen potansiyel farkı(emk) ifade
etmektedir. Uygulamada 9. dereceye kadar polinomlar kullanılmaktadır. Pratikte ise 3.
dereceye kadar polinomlar tercih edilmektedir. Eşitlikte yer alan katsayılar (a0, a1, ....) sabit
sıcaklık kalibrasyon banyoları kullanılarak tespit edilmektedir.

Orta Metal ve Orta Sıcaklık kanunları

Şekilde gösterildiği gibi A ve B tellerinden oluşan bir termoelektrik devresine C

malzemesinden yapılmış üçüncü bir tel bağlanır. Bu üçüncü telin bağlantı yerleri birbirleri ile
aynı sıcaklıkta ise, devrede oluşan emk değerinin, iki telin bulunduğu devredeki emk değeri
ile aynı olduğu gösterilebilir. Bu kaide Orta metal Kanunu olarak adlandırılır. Bu kanun
özellikle şekilde görüldüğü gibi termoelektrik devrelerin üçüncü bir tel uzatması ile ve bu
devrenin bir cihaz ile ölçülmesi durumları için uygulanabilir.

Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, aynı bir temoelektrik devresinin uçlarına farklı sıcaklıklar
etki etsin. Bu uçlara T1 ve T2 sıcaklıkları etki ettiğinde oluşan emk E1 ; T2 ve T3 sıcaklıkları etki
ettiğinde oluşan emk E2 olsun. Orta sıcaklık kanununa göre bu devrenin uçlarına T1 ve T3
sıcaklıkları etki ettiğinde oluşan emk;

E 3 = E 1+ E 2
olacaktır.

Termoeleman Tipleri

Bir termoeleman devresinin oluşturulabilmesi için bu devrede en az iki uç noktası

bulunmalıdır. Bu uçlardan birindeki (referans noktasındaki) sıcaklık belli ise, diğer uçtaki
sıcaklık, malzemelerin termoelektrik özelliklerinden yararlanılarak bulunabilir. Pratikte
kullanılan bazı termoeleman çiftleri :

Termoelemanda Oluşan emk Değerinin Tespiti

Bir termoeleman devresinde birisi ölçme diğeri ise sıcaklığı bilinen referans olmak üzere
adlandırılan uçlar arasındaki sıcaklık farkı sonucu oluşan emk, uygun bir cihaz ile ölçülerek bu
noktalar arasındaki sıcaklık farkı tespit edilir. Pratikte referans sıcaklık genellikle, °C
değerindeki erimekte olan saf su buzunun sıcaklığı seçilir.

Termoelemanların pratikteki kullanımında öncelikle emk ölçülüp bu değer ile sıcaklığın

bulunması esastır. Termoeleman devresinde oluşan emk bir galvonometre, milivoltmetre
veya potansiyometre ile ölçülür.
Aşağıdaki şekilde bir potansiyometre ile ölçme yapan termoeleman devrelerine ait bağlantı
şemaları verilmektedir.

Uzatma kablolu şematik termoeleman devresi Referans noktası buz banyosunda olan
Demir-Konstantan termoeleman devresi

Yüksek Hızlı Gazlarda Sıcaklık Ölçümü

Yüksek hızlı gazların sıcaklığının ölçülmesinde, gaz hızının prob üzerinde sıfır değerine
ulaşması ve bu esnada gazın kinetik enerjisinin ısıl enerjiye dönüşmesi nedeniyle, gerçekten
daha yüksek bir sıcaklık değeri tespit edilir. Adyabatik olarak durma noktasındaki kinetik
enerjinin ısıl enerjiye dönüşümünden yararlanılarak;

𝑉2
𝑇0 = 𝑇∞ + yazılabilir. Burada;
2∙𝑐𝑝
𝑇0 : durma noktası sıcaklığı (°C)
T∞ : serbest akış veya statik sıcaklık (°C)
V : akışkan hızı (m/s)
cp : gazın sabit basınçtaki özgül ısısı (J/kg°C)

Ayrıca durma noktası sıcaklığı, Mach sayısın cinsinden;

𝑇0 𝑘−1
=1+ ∙ 𝑀² ile verilebilir.
𝑇∞ 2

𝑉 𝑉
𝑀= =
𝑎 √𝑘𝑅𝑇

Yüksek hızlı bir gazın sıcaklığı prob ile ölçülmesinde prob yapısından dolayı hiçbir zaman T 0
sıcaklığı tam olarak belirlenemez. Bu durumda, iyileştirme katsayısı;

𝑇𝑟 −𝑇∞
𝑟=
𝑇0 −𝑇∞

tanımı kullanılarak, T∞ serbest akış sıcaklığı;

𝑉2
𝑇∞ = 𝑇𝑟 − 𝑟 ·
2∙𝑐𝑝

bağıntısı ile hesaplanır. Burada Tr probun gösterdiği sıcaklık değeridir.

r = 0.75 – 0.99 arasında değerler alır.
Sıcaklık Ölçerlerin Dinamik Davranışı

Şekilde gösterildiği gibi, bir sıcaklık ölçerin haznesinin zamana bağlı davranışı incelenmek
istensin. Sistemin geçici rejimdeki enerji dengesi;

𝑑𝑇
ℎ ∙ 𝐴 ∙ (𝑇∞ − 𝑇) = 𝑚 ∙ 𝑐 ∙
𝑑𝑡 𝒅𝑻
Q = h·A·(T-T) = -m·c·
𝒅𝒕
formunda yazılır. Bu denklemde;

h = ısı taşınım katsayısı (W/m²°C) T, m, c

A = haznenin dış alanı (m²)
T, T = haznenin ve ortamın sıcaklıkları (°C)
m = haznenin kütlesi (kg) T
A
c = haznenin özgül ısısı (J/kg°C)
t = zaman (s) ifade etmektedir.

Denklemin genel çözümü: C bir integral sabiti olmak üzere;

1 𝑡
𝑇 = 𝐶 ∙ exp(− 𝑡⁄𝜏) + exp(− 𝑡⁄𝜏) ∫0 𝑇𝑒 ∙ 𝑒𝑥𝑝(− 𝑡⁄𝜏) ∙ 𝑑𝑡 şeklindedir. Burada;
𝜏
 m∙c
τ= : sıcaklık ölçerin zaman sabiti (s)
h∙A
olarak tanımlanmaktadır. Denklemin çözümü başlangıç ve sınır şartlarına bağlı olarak
değişmektedir. Pratikte bu şartlar için meyilli değişim, basamak değişim ve sinüzoidal değişim
olmak üzere 3 değişik durumla karşılaşmak mümkündür.

Ortam sıcaklığının meyilli değişimi

Δ𝑇
𝑅= olmak üzere, yukarıdaki denkleminin genel çözümü
Δ𝑡

𝑻𝒆 − 𝑻 = 𝑹 ∙ 𝝉 − 𝑹 ∙ 𝝉 ∙ 𝐞𝐱𝐩(− 𝒕⁄𝝉) + (𝑻𝟐 − 𝑻𝟏 ) ∙ 𝐞𝐱𝐩(− 𝒕⁄𝝉)

formundadır. t→ için denklem tekrar düzenlenirse

𝑻𝒆 − 𝑻 = 𝑹 ∙ 𝝉 halini alır. Böylece; ortam sıcaklığı zamana bağlı olarak meyilli değişen bir
durumda sıcaklık ölçülmesi yapıldığında, sıcaklık ölçer bir  gecikmesi ile ortam sıcaklığını
ölçer.

Ortam sıcaklığının basamak değişimi

Şekil (b)’de gösterildiği gibi, ortam sıcaklığındaki ani bir artışa ait başlangıç ve sınır şartları:
t = 0 için T = T1
t≥0 için Te = T 2
şeklinde alınıp çözüm yapılırsa;
Te −T
= exp(− 𝑡⁄𝜏) elde edilir.
Te −T1
t→ halinde sıcaklık ölçer, Te = T2
ortam sıcaklığını gösterir. Pratik olarak 4 zaman sonra Te  T2 olduğu kabul edilir.

Ortam sıcaklığının periyodik değişimi

Şekil (c)’de gösterildiği gibi, bu durumda başlangıç ve sınır şartları,  ortam sıcaklığının
saniyedeki titreşim frekansı olarak alınmak suretiyle;
t=0 için T = T1
t≥0 için Te = T2·sint yazılabilir.
Bu durumda denklemin genel çözümü;
𝑇 𝑇2 (𝜔𝑡)
2
𝑇 = 𝑇1 + [1+(𝜔𝑡)²]1/2
∙ sin(𝜔𝑡 − tan−1 (𝜔𝑡 ) + ∙ exp(− 𝑡⁄𝜏)
1+(𝜔𝑡)²

formundadır.
t →  halinde zaman gecikmesi;
tan−1 (𝜔𝑡)
𝑡𝐿 = bağıntısı ile verilebilir. Sıcaklık ölçerde tespit edilen en büyük sıcaklık:
𝜔
𝑇𝑚𝑎𝑥 1
= [1+(𝜔𝑡)²]1/2 oranından bulunabilir.
𝑇2
Problem
Sıcaklık ölçümü için kullanılan bir termistörün 25C de direnci 5 k k%1 dir .  = 3420K
olan termistörle 2315  4 değerinde ölçülen direncin karşılığındaki sıcaklığı ve belirsizliği
hesaplayınız

1 1
𝑅 = 𝑅0 ∙ 𝑒𝑥𝑝 [𝛽 (𝑇 − 𝑇 )] T = 319.43 K = 46 C
0

Direnç ölçümündeki belirsizlik 400/2315=0.17

R/R0 is % 1.17 dolayısıyla sıcaklık ölçümünde de belirsizlik % 1.17 dir.